________________
४७२
पाणिनीय-अष्टाध्यायी-प्रवचनम्
निर्वृत्तार्थप्रत्ययविधिः
यथाविहितम् (ठक) -
(१) निर्वृत्तेऽक्षद्यूतादिभ्यः | १६ |
प०वि०-निर्वृत्ते ७।१ अक्षद्यूत-आदिभ्यः ५ | ३ |
सo - अक्षद्यूत आदिर्येषां ते अक्षद्यूतादयः, तेभ्यः - अक्षद्यूतादिभ्यः (बहुव्रीहि: ) ।
अनु० - तेन, ठक् इति चानुवर्तते ।
अन्वयः - तेन अक्षद्यूतादिभ्यो निर्वृत्ते ठक् ।
अर्थ:-तेन इति तृतीयासमर्थेभ्योऽक्षद्यूतादिभ्यः प्रातिपदिकेभ्यो निर्वृत्त इत्यस्मिन्नर्थे यथाविहितं ठक् प्रत्ययो भवति ।
उदा०-अक्षद्यूतेन निर्वृत्तम्-आक्षद्यूतिकं वैरम् । जानुप्रहृतेन निर्वृत्तम्जानुप्रहृतिकं वैरम् इत्यादिकम् ।
अक्षद्यूत। जानुप्रहृत । जङ्घाप्रहृत । पादस्वेदन | कण्टकमर्दन । गतागत। यातोपयात । अनुगत । इति अक्षद्यूतादयः । ।
आर्यभाषाः अर्थ- (तेन) तृतीया - समर्थ (अक्षद्यूतादिभ्यः ) अक्षद्यूत-आदि प्रातिपदिकों से (निर्वृत्ते) निर्वृत्त = बना हुआ अर्थ में (ठक) यथाविहित 'ठक्' प्रत्यय होता है । उदा०-अक्षद्यूत (अक्ष नामक पासों से खेली गई द्यूतक्रीडा) से निर्वृत्त = बना हुआ आक्षद्यूतिक वैर । जानुप्रहृत (गोड़ा प्रहार ) से निर्वृत्त = बना हुआ जानुप्रहतिक वैर ।
सिद्धि- आक्षद्यूतिकम् | अक्षद्यूत+टा+ठक् । आक्षद्यूत्+इक । आक्षद्यूतिक+सु । आक्षद्यूतिकम् ।
यहां तृतीया-समर्थ 'अक्षद्यूत' शब्द से निर्वृत्त- अर्थ में इस सूत्र से 'प्राग्वहतेष्ठक्' (४|४|१) से यथाविहित प्राग्वहतीय 'ठक्' प्रत्यय । पूर्ववत् ठू' के स्थान में 'इक्' आदेश, 'किति च' (७/२ । ११८) से अंग को आदिवृद्धिं और अंग के अकार का लोप होता है । ऐसे ही - जानुप्रहृतिकम् आदि ।
मप्
Jain Education International
(२) त्रेर्मम् नित्यम् | २० |
प०वि०-त्रेः ५ ।१ मप् १ । १ नित्यम् १ । १ । अनु० - तेन निर्वृत्ते इति चानुवर्तते ।
1
For Private & Personal Use Only
www.jainelibrary.org
