________________
५३४
पाणिनीय-अष्टाध्यायी-प्रवचनम् अनु०-यत्, संज्ञायाम् इति चानुवर्तते । अत्र 'हृदयस्य' इति निर्देशात् षष्ठीसमर्थविभक्तिर्गृह्यते।
अन्वय:-षष्ठीसमर्थाद् हृदयात् प्रियो यथाविहितं यत् संज्ञायाम्।।
अर्थ:-षष्ठीसमर्थाद् हृदय-शब्दात् प्रातिपदिकात् प्रिय इत्यस्मिन्नर्थे यथाविहितं यत् प्रत्ययो भवति, संज्ञायां गम्यमानायाम् ।
उदा०-हृदयस्य प्रिय:-हृद्यो देश: । हृद्यं वनम् ।
आर्यभाषा: अर्थ-षष्ठी-समर्थ (हृदयस्य) हृदय प्रातिपदिक से (प्रिय:) प्यारा अर्थ में (यत्) यथाविहित यत् प्रत्यय होता है।
उदा०-हृदय (अन्तःकरण) को प्रिय लगनेवाला-हृद्य अपना देश। हृदय को प्रिय लगनेवाला-हृद्य वन (जंगल)।
सिद्धि-हृद्यः । हृदय+डस्+यत् । हृद्+य। हृद्य+सु । हृद्यः ।
यहां षष्ठी-समर्थ हृदय' शब्द से प्रिय अर्थ में इस सूत्र से यथाविहित प्राग्-हितीय यत्' प्रत्यय है। हृदयस्य हृल्लेखयदण्लासेषु' (६।३।५०) से हृदय के स्थान में हत्' आदेश होता है।
बन्धनार्थप्रत्ययविधिः यथाविहितम् (यत्)
(१) बन्धने चर्षों ।६६। प०वि०-बन्धने ७१ च अव्ययपदम्, ऋषौ ७।१ ।
अनु०-यत्, हृदयस्य इति चानुवर्तते । अत्रापि पूर्ववत् षष्ठीसमर्थविभक्तिर्गृह्यते।
अन्वय:-षष्ठीसमर्थाद् हृदयाद् बन्धने च यत् ऋषौ।
अर्थ:-षष्ठीसमर्थाद् हृदय-शब्दात् प्रातिपदिकाद् बन्धने चार्थे यथाविहितं यत् प्रत्ययो भवति, यद् बन्धनम् ऋषि: वेदमन्त्रश्चेत् तद् भवति।
उदा०-हृदयस्य बन्धन:-हृद्य: ऋषिः (वदमन्त्रः)।
आर्यभाषा: अर्थ-षष्ठी-समर्थ (हृदयस्य) हृदय प्रातिपदिक से (बन्धने) बन्धन अर्थ में (च) भी (यत्) यत् प्रत्यय होता है (ऋषौ) जो बन्धन बांधने का साधन है वह यदि वह ऋषि-वेदमन्त्र हो।
Jain Education International
For Private & Personal Use Only
www.jainelibrary.org
