________________
२६३
चतुर्थाध्यायस्य द्वितीयः पादः अर्थः-यथासम्भवविभक्तिसमर्थेभ्यो घुप्रागपागुदक्प्रत्यग्भ्यः प्राति
पदिकेभ्यः शेषेष्वर्थेषु यत् प्रत्ययो भवति ।
उदा०-(दिव्) दिवि भवं दिव्यम् । (प्राक् ) प्राचि भवं प्राच्यम् । ( अपाक् ) अपाचि भवम् अपाच्यम् । (उदक् ) उदीचि भवम् उदीच्यम् । ( प्रत्यक्) प्रतीचि भवं प्रतीच्यम् ।
उदा०
आर्यभाषाः अर्थ-यथासम्भव विभक्ति - समर्थ (धुप्रागपागुदक्प्रतीच: ) दिव्, प्राक्, अपाक्, उदक्, प्रत्यक् प्रातिपदिकों से (शेषे ) शेष अर्थों में (यत्) यत् प्रत्यय होता है । - (दिव्) दिवि भवं दिव्यम् । द्युलोक में होनेवाला - दिव्य । (प्राक् ) प्राचि भवं प्राच्यम् । पूर्व दिशा में होनेवाला - प्राच्य । (अपाक् ) अपाचि भवम् अपाच्यम् । दक्षिण दिशा में होनेवाला-अपाच्य । (उदक्) उदीचि भवम् उदीच्यम् । उत्तर दिशा में होनेवाला-उदीच्य। (प्रत्यक्) प्रतीचि भवं प्रतीच्यम् । पश्चिम दिशा में होनेवाला - प्रतीच्यम् ।
सिद्धि - (१) दिव्यम् । दिव्+ङि+यत् । दिव्य+सु । दिव्यम् ।
यहां सप्तमी- समर्थ 'दिव्' शब्द से 'भव' शेष अर्थ में इस सूत्र से यत् प्रत्यय है। सूत्र में 'दिव्' शब्द का 'दिव उत्' (६।१।१२७) से विहित उत्त्व - आदेशपूर्वक निर्देश किया गया है-छु ।
(२) प्राच्यम् । प्र+अच्+यत्। प्र+०च्+य। प्रा+च्+य। प्राच्य+सु । प्राच्यम् । यहां सप्तमी-समर्थ 'प्राच्' शब्द से 'भव' शेष अर्थ में इस सूत्र से यत् प्रत्यय है। 'अच:' (६।४।१३८) से 'अच्' के अकार का लोप और 'चौं' (६ | ३ | १३७) से उपसर्ग को दीर्घ होता है। ऐसे ही अपाच्यम्, प्रतीच्यम् ।
(३) उदीच्यम् । उद्+अच्+यत् । उद्+ईच्+य । उदीच्य+सु। उदीच्यम्।
यहां ‘उद ईत्’ (६।४।१४०) से 'अच्' के 'अ' को 'ईकार' आदेश होता है। शेष कार्य पूर्ववत् है ।
'प्राक्' यहां प्र-उपसर्गपूर्वक 'अञ्चु गतौ' (रुधा०प०) धातु से 'ऋत्विग्दधृक्०' (३/२/५९) से क्विन् प्रत्यय है। 'प्राक्' आदि शब्दों की विशेष सिद्धि वहां देख लेवें ।
ठक्
(११) कन्यायाष्ठक् । १०१ ।
प०वि०-कन्थायाः ५ ।१ ठक् १ । १ । अनु० - शेषे इत्यनुवर्तते । अन्वयः-यथासम्भव०कन्थायाः शेषे ठक् ।
Jain Education International
For Private & Personal Use Only
www.jainelibrary.org
