SearchBrowseAboutContactDonate
Page Preview
Page 265
Loading...
Download File
Download File
Page Text
________________ २२८ पाणिनीय-अष्टाध्यायी-प्रवचनम् चातुरर्थिकप्रत्ययप्रकरणम् (१) अस्मिन्नर्थ: (१) तदस्मिन्नतीति देशे तन्नाम्नि।६६। प०वि०-तद् ११ अस्मिन् ७१ अस्ति क्रियापदम्, इति अव्ययपदम्, देशे ७१ तन्नाम्नि ७।१। स०-तद् नाम यस्य स:-तन्नामा, तस्मिन्-तन्नाम्नि (बहुव्रीहिः)। अन्वयः-तदिति प्रथमासमर्थाद् अस्मिन्नस्ति यथाविहितं प्रत्ययस्तन्नाम्नि देशे। अर्थ:-तद् इति प्रथमासमर्थात् प्रातिपदिकाद् अस्मिन्निति सप्तम्यर्थे यथाविहितं प्रत्ययो भवति, यत् प्रथमासमर्थमस्ति चेत्, यच्चास्मिन्निति निर्दिष्टं देशश्चेत् तन्नामा भवति । इतिकरणो विवक्षार्थः । उदा०-उदुम्बरा अस्मिन् देशे सन्तीति औदुम्बरो देश: । बल्वजा अस्मिन् देशे सन्तीति बाल्वजो देश: । पर्वता अस्मिन् देशे सन्तीति पार्वतो देश:। आर्यभाषा: अर्थ-(तद्) प्रथमा-समर्थ प्रातिपदिक से (अस्मिन्) सप्तमी-विभक्ति के अर्थ में यथाविहित प्रत्यय होता है (अस्ति) जो प्रथमा-समर्थ है यदि वह अस्ति' हो दिशे तन्नाम्नि) और जो 'अस्मिन्' अर्थ है यदि वह तन्नामक देश हो। (इति) इतिकरण विवक्षा के लिये है अर्थात् जहां प्रकृति और प्रत्यय के समुदाय से किसी देश का कथन किया जाता हो तो वहां यह प्रत्ययविधि होती है; अन्यथा नहीं। उदा०-उदम्बरा अस्मिन् देशे सन्तीति औदम्बरो देश: । जिस देश में उदुम्बर-गूलर है, वह औदुम्बर देश। बल्वजा अस्मिन् देशे सन्तीति बाल्वजो देश: । बल्वज नामक घास जिस देश में है वह-बाल्वज देश । पर्वता अस्मिन् देशे सन्तीति पार्वतो देश: । पहाड़ जिस देश में हैं वह-पार्वत देश। सिद्धि-औदुम्बरः । उदुम्बर+जस्+अण् । औदुम्बर+अ । औदुम्बर+सु। औदुम्बरः । यहां प्रथमा-समर्थ उदुम्बर' शब्द से सप्तमी विभक्ति के अर्थ में तथा तन्नामक देश अभिधेय में इस सूत्र से यथाविहित प्रत्यय का विधान किया गया है। अत: प्राग्दीव्यतोऽण (४।१४८३) से यथाविहित 'अण्' प्रत्यय होता है। तद्धितेष्वचामादे:' (७।३।११७) से अंग को आदिवृद्धि और 'यस्येति च' (६।४।१४८) से अंग के अकार का लोप होता है। ऐसे ही-बाल्वजः, पार्वतः। Jain Education International For Private & Personal Use Only www.jainelibrary.org
SR No.003298
Book TitlePaniniya Ashtadhyayi Pravachanam Part 03
Original Sutra AuthorN/A
AuthorSudarshanacharya
PublisherBramharshi Swami Virjanand Arsh Dharmarth Nyas Zajjar
Publication Year1998
Total Pages624
LanguageHindi, Sanskrit
ClassificationBook_Devnagari
File Size22 MB
Copyright © Jain Education International. All rights reserved. | Privacy Policy