Book Title: Kuttanimatam
Author(s): Damodar Guptakavi, Sukhram Sharma
Publisher: Dharmsukhram
Catalog link: https://jainqq.org/explore/034538/1

JAIN EDUCATION INTERNATIONAL FOR PRIVATE AND PERSONAL USE ONLY
Page #1 -------------------------------------------------------------------------- ________________ (qay saMskRta 117 95 Shree Sudharmaswami Gyanbhandar-Umara, Surat www.umaragyanbhandar.com Page #2 -------------------------------------------------------------------------- ________________ Shree Sudharmaswami Gyanbhandar-Umara, Surat www.umaragyanbhandar.com Page #3 -------------------------------------------------------------------------- ________________ Pocou sa jayati saMkalpabhavo ratimukhazatapatracumbanabhramaraH / yasyAnuraktalalanAnayanAntavilokanaM vasatiH // 1 // kuTTanImate. Page #4 -------------------------------------------------------------------------- ________________ KUTTANI-MATAZM OR SHAMBHALI - MATAM (A Didactic Poem composed about A. D. 755-786.) BY DAMODARA GUPTA (The Chief Minister of King Jayapida of Kashmir) Edited WITH A NEW COMMENTARY RASA-DIPIKA BY TANASUKHRAM MANASSUKHARAM TRIPATHI, B. A. (All rights reserved.) BOMBAY. A. D. 1924 Price Rs. 5-0-0 Shree Sudharmaswami Gyanbhandar-Umara, Surat www.umaragyanbhandar.com Page #5 -------------------------------------------------------------------------- ________________ Printed by Manilal Itchharam Desai at THE GUJARATI NEWS PRINTING PRESS Back-House Lane, Forbes Street, Fort, BOMBAY, and Published by Dharmasukharam Tanasukharam Tripathi, B. A. Chinabag, Girgaon Back Road, BOMBAY. Shree Sudharmaswami Gyanbhandar-Umara, Surat www.umaragyanbhandar.com Page #6 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 1 // shriiH|| kAzmIranarezajayApIDamantripravaradAmodaraguptakaviviracitam kuTTanImatam __ vA zambhalImatamityaparanAmadheyaM nidarzanakAvyam / taca tripAThyupanAmakatanasukharAmazarmakRtayA rasadIpikAkhyayA TIkayA samupetaM tenaiva saMzodhitaM tasya sUnunA dharmasukharAmeNa prakAzitam / svAcchandyaphalaM bAlyaM tAruNyaM rucirasuratabhogaphalam / sthaviratvamupazamaphalaM parahitasaMpAdanaM ca janmaphalam / / (AryA 724) vi. saM. 1980 mUlyam 5 rupakAH Shree Sudharmaswami Gyanbhandar-Umara, Surat www.umaragyanbhandar.com Page #7 -------------------------------------------------------------------------- ________________ muMbayyAM ' maNilAla icchArAma desAI' ityanena svIye 'gujarAtI nyUsa ' mudraNayantrAlaye mudritam / koTa beka-hAusa lena / Shree Sudharmaswami Gyanbhandar-Umara, Surat www.umaragyanbhandar.com Page #8 -------------------------------------------------------------------------- ________________ FOREWORD. With what a great longing, my father looked forward to the joy of seeing this work published ! He had great hopes of writing a masterly introduction, in which, he intended to present every thing that was worth knowing about the subject-matter of this poem. But this was not to be;-he passed off, leaving the writing of an introduction for a friend, and the duty of thanksgiving for me. My father loved the work very much, and many happy hours of his life were spent in the company of our poet Damodar Gupta. He enjoyed the poem as he read it; he enjoyed it more and more in the course of writing the commentary as new beauties and parallel passages suggested themselves to him. He took great delight in it by reading select portions and explaining their finer beauties, which he intended to point out in his commentary, to friends of poetic taste, who enjoyed the readings so much that they often came to him simply to drink in the beauties of the poem, as served out by my father. At such readings imagination ran riot and fun flowed furiously, and time passed by unheeded. The excellence of the commentary is due to these meetings and my first thanks are due to all those who came to listen to his readings, and suggested to him points requiring special treatment in the commentary. But foremost of all I must mention Babu Govind Dasji. As far as I know, it was he who first encouraged niy father to publish this poem by supplying a complete Ms., and to write a commentary on it by getting a tippani written under his own supervision. My father was in regular correspondence with him and therein many.a knotty point was discussed and settled. Besides Babu Govind Dasji kindly looked into proofs, supplied valuable information and made useful suggestions. For all this I express my sincere thanks to him on behalf of my father. My best thanks are then due to Mr. Maugesharao Telang for readily responding to my request for writing an introduction. Further, on behalf of my father, I thank him for being kind Shree Sudharmaswami Gyanbhandar-Umara, Surat www.umaragyanbhandar.com Page #9 -------------------------------------------------------------------------- ________________ enough to look into the proofs and suggest many valuable corrections and additious not only all over the book, but specially in matters relating to music and dancing. Again on behalf of my father I thank Shri Kashishesha Venkatachala Shastri, the Palace Dharmadhikari of Mysore, for suggesting many valuable corrections in the commentary. Lastly I will not forget to thank Dr. K.C. Pandya for sparing much of his valuable time for writing a beautiful and faithful sketch of my father's life. A word has been left unsaid about the frontispiece picture. My father searched far and wide for a good picture by an Indian artist illustrating the invocation verse. Though he could have easily found one from modern picture post-cards, he disregarded them, and finally selected the present one, though not quite upto bis ideal. This picture is one of those that are in the famous Ajanta Caves, and it is hoped that it will be found attractive. Before closing this foreword, I pray for indulgence from all readers for delay in the publication of this book. Bombay, Gokulashtami Samyat 1980. DHARMASUKHARAM. Shree Sudharmaswami Gyanbhandar-Umara, Surat www.umaragyanbhandar.com Page #10 -------------------------------------------------------------------------- ________________ CONTENTS. 11 29 Foreword ... ... ... ... ... ... A Brief Sketch of the Life of Tanasukharam M. Tripathi ... ... ... ... *** *** Introduction ... ... A Critical Notice of the Manuscripts (in English) Summary of the Poem (in Sanskrit) The Text ... ... Errata ... ... Appendixes .. ... I. A Note on the Manuscripts (in Sanskrit). II. Various Readings in the Cambay Manu script... ... ... ... ... ... III. Index of Verses quoted in Other Works... IV. Index of the Verses of the Text ... ... V. Index of Important Words VI. Index of Works and Authors quoted in the Commentary ... ... 1-16 1-458 459-463 465 465 467 472 474 493 537 Shree Sudharmaswami Gyanbhandar-Umara, Surat www.umaragyanbhandar.com Page #11 -------------------------------------------------------------------------- ________________ Shree Sudharmaswami Gyanbhandar-Umara, Surat www.umaragyanbhandar.com Page #12 -------------------------------------------------------------------------- ________________ Shree Sudharmaswami Gyanbhandar-Umara, Surat www.umaragyanbhandar.com Page #13 -------------------------------------------------------------------------- ________________ tanasukharAma manaHsukharAma tripAThI janma 25-2-1867 avasAna 25-3-1922 vi. saM. 1923 mAgha kRSNa 6 vi. saM. 1978 phAlguNa kRSNa 12 Page #14 -------------------------------------------------------------------------- ________________ A BRIEF SKETCH OF THE LIFE OF TANASUKHARAM MANASSUKHARAM TRIPATHI. No sketch of the life of Tanasukharam could ever be adequate without a reference to that remarkable personage, Manassuklaram, his father, who was one of the most distinguished figures of Bombay and of Gujarat during the closing decades of the last century. Manassukharam hailed from Nadiad, the most important town, though not the official capital, of the Kaira district in the Bombay Presidency. Long before the advent of "Satyagraha" and Nou-co-operation, that have during recent years brought Kaira and Nadiad to the forefront as possibly the best centre of Mahatma Gandhi's work and influence, Nadiad had a reputation of its own, not merely among the neighbouring districts as a trade-centre, but, what was more valuable, throughout the Gujarati-speaking world, as the caufa of Gujarat. Aud, indeed, the phalanx of her worthy sons that went out during the last half of the 19th century and that have earned rich distinction as poets and philosophers, as authors and politicians, as scholars and statesmen, has given such an undying glory to Nadiad as would give a just cause of pride to any city in the world. It is but right to observe that in winning and maintaining this glory both father and son, Manassukharam and Tanasukharam, have had their own individual share. Manassukharau thus belonged to that worthy, but 110w almost extinct, generation, which in the palmy days of early British rule and under the first stimulus of what is called Western education, went out, with iron in their souls, as the first pioneers in education, in reform, in politics, and even in the Vernacular literatures. Himself a self-made 1130, in the true sense of the word: for, though belonging to the highest Brahmana Community of Gujarat (kgown as the Vadanagara Nagar Brahmana caste,) he had to struggle against extreme poverty and against all the other difficulties which eveu in Shree Sudharmaswami Gyanbhandar-Umara, Surat www.umaragyanbhandar.com Page #15 -------------------------------------------------------------------------- ________________ that happy age, poverty was heir to. And yet, when he died at the age of 67, he could look behind to a most energetic and remarkable career, having attained, long while ago, a considerable fortune, a leading place among the literati of Gujarat, a unique position as "Diwan-maker" in the less placid world of Native States' politics, and a name for organised benevolence, public as well as private. Manassukharam had migrated to Bombay at an early age and had lived most of his life at Chinabag, where his home had gradually become a rallying-place of veteran Diwans and budding politicians, of men of light and learning who had made, or were about to make, their mark, of Pandits Shastries and Sa uyasis well-versed in Vedant and in subjects of kindred interest, as well as of many a well-known figure of the public life and of the merchantile world of the city of Bombay. The kindly hospitality of Dahilakshmi, more familiarly known as Dahiba (Ba in Gujarati meaning mother), who was a model frouse-wife and universally loved for the amiableness of her disposition, must have added, as one can well imagine, only another charm to the home already so very distinguished. Born, in 1867, of such parents and brought up thereafter in such a home, there was little wonder that young Tapasukba. ram should have developed a certain simplicity of manners, a shrewdness of mind and a love of learning, which only grew with years. After a successful career at the Elphinstone High School of Bombay, he joined the Elphinstone College which in those years could attract the best of the student world. Here Tapasukharam began to show a marked devotion to the study of Sanskrit literature and, having won in 1886 the Varjivandas Madhavdas Sanskrit Scholarship at the University Intermediate Examination, may be rightly said to have laid the foundation of that love of Sauskrit lore which distinguished him all through. out his later life. In 1888 he took the B.A. degree of the University of Bombay, and, though he read for the Master's degree for some time, it was evident that he did not love examinations half as much as be loved learning itself. There is little doubt that while this love of Sanskrit learning must have been mainly fostered by his college studies and his college-teachers, among Shree Sudharmaswami Gyanbhandar-Umara, Surat www.umaragyanbhandar.com Page #16 -------------------------------------------------------------------------- ________________ whom should be mentioned the renowned Professor Peterson, the real edifice of his scholarship was all raised up in that wider Uuiversity of the constant companionship of Sanskrit Pandits, Shastries and Sanyasis, to which he was gradually drawn in his post-graduate life. But of this a little later. After leaving the University of Bombay, Tanasukharam joined his father's business, which at that time consisted chiefly of the Agentships in Bombay of several of the important native states of Cutch and Kathiawar. The office of the Bombay Agent of native states was at that time a much more important position than it can ever be to-day. Some of the ablest of our public men in those days were offered, and gladly accepted, such a position which was one of considerable influence and responsibility. Thanks to the training Manassukharam gave him, Tanasukbaram discharged these functions with great success, and at the time of his father's death in 1907, was himself confirmed as Agent of the important State of Cutch. It must be recorded as a fact reflecting credit to both the parties that, just as Tanasukharam continued to perform this duty with great loyalty and devotion, through all the activites of his literary and scholarly pursuits to the er 1 of his day in 1922, so His Highness the Maha Rao Saheb of Cutch on his part showed worthy appreciation of these services of the family by further bequeathing the Agentsbip, when Tanasukharam himself was no more, on the young shoulders of the only surviving son, Dharmasukharam. It may also be worthy of note that the line of conduct laid down by the wisdom and foresight of Manassukharam was so well followed by Tanasukharam, as regards the management of his property and investments, that, during the critical period of 1907 to 1922, when Bombay was so often deeply shaken by speculation.manias and monetary crises, and when many a respectable and well-to-do investor succumbed to the feverish madness to get suddenly rich, Tanasukharam managed to keep his head on his shoulders and hastened slowly, but steadily, on the road to prosperity. However, he was not equally fortunate in escaping other physical ills. Though built on a large and massive frame and with an inclination to stoutness, his constitution never possess - Shree Sudharmaswami Gyanbhandar-Umara, Surat www.umaragyanbhandar.com Page #17 -------------------------------------------------------------------------- ________________ ed its proportionate share of strength and energy, and the vigorous good health of Manassukharam was hardly ever know to him. Indeed, from his very youthful days disease began to lay a heavy hand on him, which considerably limited his capa. city of hard work. With advancing years and with increased carefulness the battle was only prolonged, until his career was suddenly cut short at a time when, in the prime of his life, he was best equipped to carry out the large programme of literary work that he had set before himself in his more youth. ful days. This really happened during what may be called the forma. tive period of his life, which may be roughly put as the one from 1890 to 1907 A. D.-the year wbich saw the death of his father. During this rather long period, Tanasukharam gradual. ly found himself drawn more and more towards a closer view of almost all the different branches of knowledge that are covered by the term Sanskrit learning. While the poetic litera. ture must naturally have been his first love, not only on account of the romance of youthfulness but also on account of a deeper appreciation of the Muses which he enthusiastically retained all along his life, and while the Vedantic literature may have attracted him on account of its being almost a hobby with his father, there is no doubt that the other subjects that claimed his interest were mainly due to the scholarly bent of his own mind, which revelled in logical subtleties and metaphysical studies no less than in purely imaginative and emotional works of poetry. This led him to seek the company of scholars well. versed in such subjects, till almost a daily companionship grew up, and was maintained for years, with such erudite scholars of Sanskrit as paNDita gaTTalAlajI, paNDita jyeSThArAma mukundajI, svAmI zrIkRSNAnanda Pitea and Fauzit fimfift. No doubt there were many others as well, for his eager and curious mind seldom missed opportunities of improving his knowledge with the help of those Pandits and Sanyasis who, though iisually unknown to newspaper-fame of the modern age, carry the torch of Sanskrit learning from place to place, and effectively, though unobtrusively, keep the light of ancient Hindu Thought still burning, Shree Sudharmaswami Gyanbhandar-Umara, Surat www.umaragyanbhandar.com Page #18 -------------------------------------------------------------------------- ________________ Thus it was at the feet of such acknowledged masters that he began to drink in the glory of this great learning and succeed - ed in equipping his mind with an almost encyclopaedic knowledge of many a subject of Indian antiquities and Oriental history. Very early indeed he astonished people by the minuteness and the depth of his knowledge, till at the end of the period named, his studies had extended beyond the nas and the Purans, beyond Vedant and the darzanas, to kAvyazAstra, nATya zAstra and saMgItazAstra, the Tantras and kAmazAstra, and even to jyotiHzAstra and atra. Indeed his interest in the last, which was stimulated by the needs of his own body, took a somewhat practical turn. Having a high opinion of the ancient Indian System of Medicine and sincerely believing in the efficiency and in the economy of Ayurvedic treatment, he collected several valuable Indian drugs (the use of which was freely permitted to those in need) and even founded at Nadiad a free Inaian dispensary, conducted by a trained Vaidya and supported privately. These literary and philosophic studies bore very little fruit of a creative nature till his father's death in 1907 A. D., as is shown by the fact that his literary work before this date was very little. The importance of this period can not however be overrated, as it left Tanasukharam not only with the reputation of a Sanskrit scholar but also trained him and his intellect for all the work that he afterwards carrid out with such conspicuous abilitity and thoroughness. Those who came across Tanasukharam in 1908 and had any opportunity of knowing him with intimacy must have remarked on the wonderful enthusiasm with which his heart was then filled up; he was fond of making large plans of literary work, many of which were brilliantly conceived and could have been most usefully carried out. Though he took some time, as every one would have done, in finding out right direction of his life's work as well as in fitting his means to that end his heart was full of hope just as his mind was full of projects of literary work. The succeeding period of eight years, 1907 to 1915 A. D., was marked by the greatest activity, and it is to Shree Sudharmaswami Gyanbhandar-Umara, Surat www.umaragyanbhandar.com Page #19 -------------------------------------------------------------------------- ________________ this period that the greater portion of his work has to be assigned. For in 1915, when he was just forty-eight, there came up, without any warning, the most painful shock to all his hopes and ambitions in the form of a severe attack of paralysis, which might almost have been fatal, and which at least left him permanently crippled in strength and spirit. Even in this weakened and depressed condition he continued to find time for and some solace in his favourite studies, and before the long-feared second stroke, and with it the end, actually came in March 1922, he had the satisfaction of having concluded some very important work, including all that was reqnired for editing the present volume. It is only to be expected that an active, critical and versatile mind like his should, no sooner it addressed itself to penmanship, find itself unable to confine itself to only one or two subjects. This is evidenced by the wide range of subjects on which he wrote as also by another significant fact that his published work includes a very large proportion of writings in Gujarati, his mother-tongue. It can however be safely asserted that the most enduring part of his writings is the one that shows the scholar, the research-worker and the learned critic: the expounder of ancient learning the indefatiguable investigator of manuscripts, of Shilalekhas, of Tamralekhas and of all inscriptions of an antiquarian interest; and the scholarly enthusiast who delighted in collecting under his roof possibly the best Sanskrit library in Bombay, embracing manuscripts of rare value as well as works of print. If an arbitrary division be made between his Sanskrit and Gujarati publications, the first that comes up for notice, among the Sanskrit publications, is his edition in 1908 of Nefag RICTETT FAC, a work composed by a Sanyasi areca TVG pregat being a prose abridgement of factoring of the "renowned scholar and voluminous writer of the 16th century," Appaya Dikshita. Tanasukbaram also contributed a small English intro duction to this work, which was published by qosa FUOTTA Shree Sudharmaswami Gyanbhandar-Umara, Surat www.umaragyanbhandar.com Page #20 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 7 qft of Bombay, and its interest lies mainly in its being "a collection of different opinions on several Vedantic topics, arising from different standpoints," and recapitulating "arguments in support of each." In 1913 was published a Sanskrit article in fafecumfor ( saM 1969 zrAvaNa and the following two numbers) on "mahAkavimeMNThaH " This was followed by a work of first-rate importance namely the edition, in the Gaekwad's Oriental Series (No. 3), of the classical work of tarkasaMgraha of AnandajJAna alias Anandagiri, as he is more popularly known. The introduction of 22 pages at the commencement as well as the various indexes at the end will bring home to every reader the labour as well as the research which this publication entailed. G Tanasukharam's last two works were excursions in a totally different field of human knowledge, and it will be no small a surprise to many readers to see the vast knowledge he brings to bear upon a subject that is ordinarily so remote to the scholar in his closet. In 1921, he edited a, a work of q dealing with what may be called sexual science, with a commentary by fake. Tanasukharam contributed an illuminating fruit and an introduction (f) in Sanskrit, in the course of which he states that it is the seventh Sanskrit book of the kind published, (the other six being anaMgaraGga, ratimaJjarI, kAmasUtra, ratizAstra, ratirahasya and zRGgAradIpikA) and that it is now printed for the first time. It is published by the "Gujarati" Press and is for "Private Circulation only." The present work on a is the last of the series which he edited, annotated and introduced, but he did not live to see the day of its actual publication. His Gujarati writings were more varied and more voluminous, a good many of which will still attract and interest the scholar as well as the ordinary thoughtful reader. The contributions from his pen chiefly appeared in the Anglo-Gujarati weekly paper, the "Gujarati", and in the monthly periodicals buddhiprakAza, vasaMta and sAhitya. Tees, He wrote on a variety of topics of literary and antiquarian interest, also reviews, criticisms, and as initiating discus Shree Sudharmaswami Gyanbhandar-Umara, Surat www.umaragyanbhandar.com Page #21 -------------------------------------------------------------------------- ________________ sions and reviewing literary activities in Gujarat. A special mention ought to be inade of his very interesting obituary notes on eminent scholars like zAstrI brajalAla kALIdAsa, zrImAn nRsiMhAcAryajI, vaidyarAja bhaTTa raghunAtha indajI, (more familiarly known as katAbhaTTa), svAmIzrI kRSNAnanda sarasvatI, and on Gujarati men of letters like govardhanarAma tripAThI, manaHsukharAma, and icchArAma desAI. Of the other writings the following may be mentioned as deserving of attention and as indicating the same spirit of investi. gation and the same high scholarship that characterise his Sanskrit works. mahAbhASyakAra pataJjalinu jIvanacarita (samAlocaka, July 1897; January, 1898.) zAstrI jalAla kALIdAsarnu jIvanacarita (Printed with sastri's vaizeSika tarkasAra, about 1898). vRttiprabhAkara (from Hindi, sudarzana, April 1900; it is also printed separately, the first 336 pages are done by the late Manilal Nabhubhai Dvivedi, the remaining 24 pages and the Introduction being Tanasukharam's contribu tion.) prAcInagurjara subhASita (samAlocaka, July and October 1905, January and July 1907, January 1908.) uktiprasaMgAvali (Ibid, January 1908). uddezya-vidheya (vasanta, 1908.) guhilavaMza ane nAgaro (gujarAtI 28th November 1909 and 3rd March 1910) navI kavitAnI laghuparIkSA (gujarAtI Diwali Number 1909.) zuM Adi zabdonI vyutpatti ( vasanta 1910.) adhyAhAra (ibid) iDararAjyamA moralIdharanA maMdiramA rakSitaH zilAlekha (sa 1394) tathA cAlukya zAkhA (vAghela) vaMzano itihAsa (buddhiprakAza April 1910) aucityacarcAon the lines of kSemanda(samAlocaka April and October 1910) bIrabala (gujarAtI Diwali Number 1910) mahAtmA dAda-dayAla ane dAdUpantha (ibid 1911) zabdalekhanapaddhati (joDaNI) (ibid 7 April 1912 et seq.) Shree Sudharmaswami Gyanbhandar-Umara, Surat www.umaragyanbhandar.com Page #22 -------------------------------------------------------------------------- ________________ oftcian (53 pages, Et Houten vol. 7) peau F1A7 A 1919TEI Balisht (gr 417 April 1913.) saMgItasUtra (gujarAtI Diwali Number 1913.) mara (af 1913) gefta TAT (Ffacay, September 1914) porabandararAjyamAM kAMTelA gAmamAM mahAkAlezvara maMdirano saM. 1320 no zilAlekha. (ar 17, January, February, March 1915) gatza-art gealaa (HIFT CAT Fiotit Fru 1918.) TETET ( gftat) (Posthumous: Tatrat, Diwali, 1922.) In personal life he was very simple, always affable and courteous, and very often delightfully jovial. His conversation was most interesting, not only on account of the vast store of his knowledge which enriched it, but also on account of the genial humour, the brilliant wit and even the caustic sarcasm which characterised it. Had he yielded hinuself to the temptation, he might easily have been a wit and even a satirist. He was a good friend and, particularly in earlier years, very social, In his home-life he was conservative and rigidly followed most of the traditions set up by his illustrious father. His charities though usually private, were judicious, and, like Manassukha - ram, he continued to help the poor and the students, not only by private monetary assistance but also by lodging many of them at his own place in Bombay. He gave liberally to Pandits and Sha. stries too, and no deserving Brahman usually left his threshold without receiving some "'Dakshina". He was married twice: his first wife died young, leaving behind her oue son and two daughters. By his second marriage he had five daughters. His death took place at his own residence at Chinabag, on the 25th of March 1922. His loss is mourned not only by the members of his family and his caste, but also by a large circle of friends and admirers as well as by many of those who derived benefit by his charities. To these one may also add the names of those concerned with the charitable institutions, which were founded principally by the initiative of his great father but in the conduct of which he took Shree Sudharmaswami Gyanbhandar-Umara, Surat www.umaragyanbhandar.com Page #23 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 10 a keen personal interest. These were, in addition to a few trust funds for social and charitable objects, the Dahilaxmi Free Reading Room and Library at Nadiad, and the very important in. stitution known as the Forbes Gujarati Sabha of Bombay," KANTILAL CHHAGANLAL PANDYA. 25th February 1924. Shree Sudharmaswami Gyanbhandar-Umara, Surat www.umaragyanbhandar.com Page #24 -------------------------------------------------------------------------- ________________ INTRODUCTION. I. HISTORY. Kuttanimatam was well known to ancient authors, as we find that they have quoted from it so often (vide appendix ). Then it some how passed into obscurity and remained so for a long time till again Dr. Peterson lighted upon this poem 'buried' in the Santinatha Temple Bhandar at Cambay. There he discovered a palm leaf Ms. of the poem during his research for Sanskrit Mss. in 1883. In this Ms. which is incomplete, the title of the poem is mentioned as Shambhalimatam, and under that name Dr. Peterson took notice of it in his report.* Next in 1886 Pandit (afterwards Mahamahopadhyaya) Durgaprasad of Jeypore was fortunate enough to get two Mss. of the poem. Though the Mss. were incomplete and inaccurate in many places, yet the poem was published in 1887 in the Kavyamala Guccha III with a view that this ancient and beauti. ful poem may be preserved even in its incomplete form. In these two Mss. the title of the poem is mentioned as Kuttanimatam and it was published under that name. After editing Tarkasangraha in the G. 0. Series Mr. Tana: sukharam thought of rescuing rare Sanskrit works from oblivion by editing and publishing them. Many of his friends pressed him to carry out this idea and to give to the public the full benefit of his vast knowledge acquired by years of close study and research. For this purpose he took up several works. Kuttanimatam was one of them as by the courtesy of Babu Govindadas, Mr. Tanasukharam had already acquired a transcript of a complete Ms. of this very ancient Sanskrit poem. As the poem is written in a terse classical style, Mr. Tanasukbarani thought that in order to make the Sanskrit poem accessible to ordinary student, it would be better to publish it with a conmentary; so his ever obliging friend, Babu Govindadas, supplied him with a tippani, prepared by a Sastri under his owu super * See Dr. Peterson's report on the Search for Sanskrit Mss. in the Bombay Circle 1883-84. page 23. Shree Sudharmaswami Gyanbhandar-Umara, Surat www.umaragyanbhandar.com Page #25 -------------------------------------------------------------------------- ________________ vision. At first he thought of publishing the poem with this gloss only, but on finding it meagre, he wrote a fresh commentary and put it in print in the present form with several useful appendixes and indexes. But it is most unfortunate that Mr. Tanasukharam did not live to write an introduction* embodying the results of his extensive researches. After Mr. Tanasukharam's death, his son and my friend Mr. Dharmasukharam requested me to write an introduction to the book. Although fully conscious of my inability to write a learned introduction, I could not but comply with his wish, bound as I was by ties of sincere and intimate friendship with his deceased father, Mr. Tanasukhbhai, by which name I used to address him. With these preliminary remarks and historical survey, I shall now turn to the poem. II. TITLE OF THE POEM. In the present edition of the poem the title Kuttanimatam is adopted in preference to that of Sambhalimatam, as that is the title in the colophone of the complete Ms. and as Kalhana in his Rajataranginit mentions the title of the Poem as Kuttanimatan while referring to its author as Damodara Gupta. The words Sambhali and Kuttani are synonymous and mean "a procuress," and "mata" means "advice" or "counsel." Thus the title signifies "An advice given by a procuress." A perusal of the poeni will show that the title is appropriate as the poet has described vividly the cunning advice given by a procuress to a dancing girl who finding herself destitute of lovers applied to her for counsel. III. TIMES. From Rajatarangini (The Annals of Kashmir) by Kalhana we are able to gather much information about the general condition of the times when Kuttanimatam was written. According to it the two or three kings who ruled before Jayapida were * That if he had been spared he would have written a learned introduction, full of research, to this edition can be easily inferred by one who would read his most useful introduction to the Anandajnana's Tarkasangraha-No. III in Gaekwad's Oriental Series. I would also request the reader to go over the final portions of the Tika of this work pages 450 to 458. + See Kalhana's Rajatarangini Chap. IV verse 496. Shree Sudharmaswami Gyanbhandar-Umara, Surat www.umaragyanbhandar.com Page #26 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 13 unjust, cruel voluptuous and licentious. Jayapida who had gathered about him poets, learned men and other good people, and who had appointed our poet Damodara Gupta as his chief minister, was very virtuous in the beginning, but turned vicious in the latter part of his life, and became addicted to sensual plea: sures. He was succeeded by Lalitaditya, about whom Kalhana says-"He gave himself up to the company of wicked women, and made friends with those who were well-versed in stories about courtezans. He was not satisfied with a few women......" The example of the king seems to have been followed by many others. Young princes and rich men alike followed in his footsteps. The vice seems to have permeated the lower strata of society also. The characters mentioned in our poem are high class people; but the life and customs described therein are general and not applicable to a special class. All this shows that sensual vice was very prevalent and the tone of public morality very low in Kashmir in the times of Damodara Gupta. Though many other poets and learned men flourished in those times, specially at the court of Jayapida, and though many works must have been written by them, 110 work (except Kuttanimatam) has yet come to light. Hence we are unable to get any more information or evidence about the social condition of those times. IV. AIM OF THE AUTHOR. Being dissatisfied with this moral degenaration Damodara Gupta came forward to expose the practices of all such vicious persons by writing this Kuttaninatam. He has not spared vice in any state of life. This will be evident from the various characters vividly painted by him with sarcastic humour in forcible and chaste Sanskrit. It is more than probable that Damodara Gupta has drawn the characters of the poem from real life but we have no means of identifying them. The poet vividly describes through the mouth of a procuress by name Vikarala the various cunning arts, wiles, and devices which are resorted to by courtezans to decoy and lead to ruin guileless weak-minded young ven. He has not given anywhere in the poem his reason for writing on such a subject. Only in Shree Sudharmaswami Gyanbhandar-Umara, Surat www.umaragyanbhandar.com Page #27 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 14 the last verse of the poem the poet says, "Whosoever reads this poem carefully, and follows the implied advice given therein, will not be liable to be cheated by rogues, wicked women and deceitful procuresses." Thus the object of the poem seems to expose the methods used by votaries of vice, and thus give a timely warning to unwary and inexperienced young men in order to save them from ruin. V. AIM OF THE EDITOR. From the moral point of view, the subject of the poem may appear objectionable, and the wisdom of printing it questionable, but the object of the work is really to check vice by representing it in its true colours and thus to promote the cause of morality. Treatises on the Science of Love are composed in the East and freely circulated there, and there are no prudes in the East to rail at then. Looked at from a proper standpoint, they furnish materials for the study of the development of social virtues, vices, habits and customs of the people. From this sociological point of view the present poem is worth a close study, as it describes many social customs and the state of Society, religion, literature, politics etc. of the people of India generally, and of Kashmir particularly in the eighth century. The book incidentally refers also to the names of several ancient writers on music, dramaturgy and the Science of Love. I need not apologise to the reader for quoting the following two passages from Capt. Sir Richard F. Burton's translation of the Arabian Nights. (References are taken from the twelve volume edition, published by H. S. Nichols Ltd.) "As Sir Willlam Jones observed long ago, 'that anythiug natural can be offensively obscene never seems to have occured to the Indians or to their legislators; a singularity (?) pervading their writings and conversation, but no proof of moral depravity, ....... For instance, the European novelist marries off his hero and heroine and leaves them to consummate marriage in privacy; even Tom Jones has the decency to bolt the door. But the Eastern story-teller, especially this unknown "Prose Shakespere," must usher you, with a flourish, into the bridal chamber and narrate to you, with infinite gusto, everything he sees and hears. Again we must remember that grossness and indecency, in fact les turpitudes, are matters of time and place; Shree Sudharmaswami Gyanbhandar-Umara, Surat www.umaragyanbhandar.com Page #28 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 15 what is offensive in England is not so in Egypt; what scanda lises us now would have been a tame joke tempore Elisa. (Vol. I. p. xxv in Foreword). The other quotation, regarding Eastern works on Kamasastra runs as follows: - "Moslems and Easterns in general study and intelligently study the art and mystery of satisfying the physical woman. In my Foreword I have noticed among barbarians the system of "making men," that is of teaching lads first arrived at puberty nice conduct of the instrumentum paratum plantandis civibus; a branch of the knowledge-tree which our modern education grossly neglects, thereby entailing untold miseries upon individuals, families and generations. The mock virtue, the most immodest modesty of England and of the United States in XIXth century, pronounces the subject foul and fulsome: "Society" sickens at all details; and hence it is said abroad that the English have the finest women in Europe and least know how to use them. Throughout the East such studies are aided by a long series of volumes, many of them written by learned physiologists, by men of social standing, and by religious dignitaries in high office." (Vol. VIII. p. 179-180 in Terminal Essay.) Taking all the above points into consideration, I venture to think that the publication of the poem is not only harmless but is positively beneficial, and that it will, therefore, be welcomed by all, at least by lovers of Eastern Lore. VI. THE STORY. Before making any remarks on the poem or its author, I think a brief outline of the story of the poem will help the reader to understand it better. After the usual invocation (Verses 1-2) the story begins A dancing girl, named Malati, living in Benares, finding herself unable to attract lovers to herself seeks the advice of an old procuress by name Vikarala (verses 3-43). Vikarala, after describing Malati's beauty, advises her to try to ensnare Chintamani, the son of the king's high official, Bhatta (vs. 44-61). After a lively description of the dress and character of Chintamani (vs. 62-67), Vikarala proceeds to describe the various cunning arts by which to win his regard (vs. 88-174). One of the ways, she suggests, would be to Shree Sudharmaswami Gyanbhandar-Umara, Surat www.umaragyanbhandar.com Page #29 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 16 narrate the following story of Haralata to Chintamani in order to impress upon his mind that the love of a prostitute also can be faithful and all-absorbing. Sundarasena, son of a devout Brahmin named Purandara and a resident of Pataliputra sets out on a travelling tour with his friend Gunapalita in order to see different countries. He arrives at Arbudachala and admires the natural beauty of the place. There does he meet in a garden a young and beautiful dancing girl named Haralata. Being mutually attracted they fall in love with each other and Sundarasena passes a year in happiness in her company. Then does Sundarasen's father send a messenger to him with a letter upbrading him for wasting his life in debauchery. He asks him to at once return home as he has become too weak owing to old age to be able to bear the burden of maintaining the family. Filial duty coinpels Sundarasena to part from his beautiful beloved most unwillingly. On the day of Sundarasena's departure Haralata sets out with Sundarasena to see him off and accompanies him up to a babyan tree on the out-skirts of the city. There Sundarasena bids her his last adieu and goes his way. Haralata unable to bear the pangs of separation becomes heart broken and dies on the spot. Sundarasena who is proceeding towards his native place with his friend learns the news of her sudden death from a traveller who overtakes him on the road. He returns with his friend to the place and after cremating her body becomes a Sanyasi. (vs. 175.497) Then, in case the tale of Haralata should have no effect on Chintamani's mind Vikarala advises Malati to use other devices to cheat Chintamani of his wealth and not to scruple, when her purpose is thoroughly accomplished, to leave him to his fate and find out another rich man (vs. 498-735). Then Vikarala with a view to strengthen the impression of her advice on Malati's mind relates the following story of Manjari in illustration of her precept. (v. 736). A prince by name Samarabhata, the son of king Simhabbata, visited the ancient and celebrated temple of Vishveshvara in Benares. There did he meet dancing girls, music masters, traders and other persons of different classes. They all honoured the prince with greetings suitable to his rank. When he made enquiries about the state of music and dancing in the temple, a Shree Sudharmaswami Gyanbhandar-Umara, Surat www.umaragyanbhandar.com Page #30 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 17 dancing master, there present, told him that those arts were not well cultivated by the dancing girls, as they, being actuated by mercenary motives only, spent most of their time in the company of their paramours. He then introduced to the prince one of his pupils Manjari, as being a good dancer and an excellent actress. Her beauty was to his liking and in order to indicate that she had his approval he touched her with the end of his cane. When the officer attending upon the prince observed his inclination towards Manjari he gave a long lecture showing the undesirability of association with dancing girls, and recommending association with concubines. Whereupon the mother of the dancing girl Manjari severely and sarcastically criticised the speech of the king's officer maintaining the superiority of association with dancing girls. Here upon the dancing-master intervened, preventing Manjari's mother from pursuing the topic, and requested the prince to see his pupils and others act a scene from Ratnavali, a drama of Shri Harsha. The prince consented, saw the performance, pronounced his criticisms on it and gave a proper present to the dancing master. The prince then incidentally described the pleasures of hunting to the audience with great vivacity. After some time the prince returned to his capital, but the memory of Manjari did not leave him, and, whenever he was so minded he would discuss her exquisite beauty with his officer. In the meanwhile Manjari sent a female messenger to the prince with a love-message, informing him of her love-lorn state. The prince ordered Manjari to be brought to him. Manjari came, pleased him with various love-sports induced him by her blandishments to make her various presents, and finally left him when he was too impoverished to meet her demands (737-1056). Vikarala here concludes her lecture to Malati desiring her to follow her advice if she would amass immense wealth. Malati then returns home impressed with the efficacy of Vikarala's advice (1057-1058). In conclusion the author says that any one who reads this poem would not fall a victim to the deceit of rogues, panderers and procuresses (1059). This is the bare outline of the poem stripped of all its poetical embellishments. The poet has beautified this simple Shree Sudharmaswami Gyanbhandar-Umara, Surat www.umaragyanbhandar.com Page #31 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 18 story by introducing various scenes and incidents which are described by him faithfully and artistically. For a fuller summary of the poem, I refer the reader to the Sanskrit table of contents. (pages 1-16). VII. THE POET. I shall now make an attempt to give some account of the poet, from available sources. (1) Date and contemporaries:-According to Rajatarangin i Damodara Gupta was a minister of king Jayapida, and the following poets and learned men were his contemporaries i Kshira Pandit-A grammarian, author of the Dhatupatha and various grammatical treatises on Panins. Under him Jayapida studied Patanjali's Mahabhashya. ii Bhatta Udbhata-The author of Udbhatalankara a work on poetics. iii Manoratha-A poet some of whose verses are quoted by Kshemendra in his Auchitya Vichara Charcha. iv Vamana-The author of the Alankara Sutras and joint author of Kasika Vritti on Panini's Ashtadhyayee. povi-vii. Sankhadatta, Chataka and Sandhiman were poets at the court of Jayapida, but nothing more than their names is known to us.* According to Balhana's Chronology, Jayapida reigned from 751 to 782 A.D. but modern research finds this chronology faulty, and points to the conclusion that Jayapida reigned from about 779 to 813 A. D. (Cf. Introduction to Rajatarangint by Stein) and so we may say that our author also flourished about this period. *kssiiraabhidhaacchbdvidyopaadhyaayaatsNbhRtshrutH| duSaH saha yayo vRddhi sa jayApIDa paNDitaH / / 489 // vidvAndInAralakSeNa pratyahaM kRtavetanaH / bhaTTo'bhUdudbhaTastasya bhUmimatuH samApatiH / / 495 // sa dAmodaraguptAkhyaM kuTTanImatakAriNam / kavi kavi baliriva dhurya dhIsacivaM vyadhAt / / 496 / / manorathaH zAkhadattazcaTakaH sandhimAMstathA / babhUvuH kavayastasya vAmanAyAzca maMtriNa // 497 ||raaj04 vrmH| Shree Sudharmaswami Gyanbhandar-Umara, Surat www.umaragyanbhandar.com Page #32 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 19 (2) Predecessors mentioned by Damodara Gupta:-He mentions the names of the following ancient authors in his Kuttanimatam. Kohala (vs. 82, 876)--A writer on music and drama (see tika on verse 82.) Also quoted by later writers such as Sarngadeva in his Sangita Ratnakara etc. Brahma (v. 75)-The first writer on Dramaturgy, Narada (v. 75) -A writer on music. Naradi Siksha and Sangita Makaranda are also known as the works of Narada. But nothing can be said regarding the identity of these authors with the Narada mentioned here. Vatsyayana (vs. 77 and 123) --Author of Kamasutras. Dattakacharya (vs.:77)-A writer on Kamasutra; his work is now unknown. Bharat (vs. 82, 124,876,1009.)-The author of a very ancient work called Bharat Natya Sastra which treats of dramaturgy, poetics and music. Manodaya, Dattaka, Vitaputra (v. 123) and Rajputra (v. 123 and 77)-Writers on Kamasastra whose works are not available now. Visakhila (v. 124)-A writer on arts, mentioned in Kavyalankara Sutra Vritti 1-3-7. Dantil (v. 124)- A great writer on music. He is said to have been the pupil of Kohal. Chatura Kallinatha gives quotations from Dantil's work in his commentary on Sarngadeva's Sangita Ratnakara, a standard work on music written in the 13th century. Vyasa (v. 247)-The author of the Maha-bharata and the eighteen Puranas. Matanga (v. 877)-An ancient writer on music mentioned by later writers such as Sarngadeva and others. Besides these he mentions the name of Harsha (v. 800) and describes the actual performance of one act of Ratnavali in the poem (vs. 881 to 928), (3) Fame among successors:-In ancient times our author seems to have been widely known, and admired by critics including even Mammata. The appendix at page 472 will give the reader some idea of the popularity of our poet. This appendix gives only direct quotations but there must be many authosr, who have mentioned Kuttanimatam (e. g. Nagarasarvasva, Pari Shree Sudharmaswami Gyanbhandar-Umara, Surat www.umaragyanbhandar.com Page #33 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 37-v. 16), or have adopted ideas from it. But his fame was not lasting. The verse No. 97 Equatenuitat ATORT:... etc. is quoted in the Kavyaprakasa as an example of the 4th kind of Atisayokti Alankara, by Mammata (circ. 11th century A. D.), intory (circ, 1216 A. D.) probably the earliest commentator on Kavyaprakasa (as he does not mention any commentary before him) does not indicate the source of this or any other verse in his tika. mfare (circ. 14th century A. D.) also in his tika "aeta" does not mention any source. One commentator HE ATT takes the reading arcant: instead of Topyt: and thinks that the verse belongs to the mAlavikAgnimitra nATaka. While other commentators 40TE (circ. 1612 A. D.) and WATTT attribute this verse to the mAlatImAdhava nATaka, and comment accordingly.* padmazrI (circ. 1000 A. D.) in his een (aft. . 88.) acknowledges having read Kuttanimatam but urutane (circ. 1617 to 1633 A. D.) its commentator, shows complete ignorance of the poem, fumbles in his commentary, and interprets the word wrongly. Thus we can mark the gradual decrease of the popularity of our poet, but now, as the poem is resurrected, let us hope that our poet will once more have a fitting recognition. (4) His life:-As is usual in the case of ancient poets and other learned men in India, there is no biographical material extant for writing a sketch of life of this great poet. The only external source known to us is Rajatarangini, but its author in his whole voluminous writing has only one couplet to say about our poet. sa dAmodaraguptAkhyaM kuTanImatakAriNam / kaviM kaviM baliriva dhuyaM ghIsacivaM vyaSAt // 496 // From this, all that we krow is that the author of Kuttanymatam was Jayapida's minister. Kalhana has no word to say about the parents or children of the poet, about his life, private or public, about his fitness for writing such a poem as Kuttanzmatam or even about the names of the poet's other works. Nor can any important information be gleaned from the poem itself. Only once in the whole poem (in the 2nd verse) he states that the poem Kuttanimatam was composed by himself. The colophone even, which is afa sft Firma Helgusest osa T ertificat cute tharathan softuri FHHH I does not make as any the wiser, in this respect. : Cf. Jhalakikara's Edition page 768. Shree Sudharmaswami Gyanbhandar-Umara, Surat www.umaragyanbhandar.com Page #34 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 21 (5) Other works:--No other work than the present poem has yet come to light under the authorship of Damodara Gupta. Four verses which are not found in the present poem are quoted by Vallabhadeva in his Subhashitavali under the name of Damodara Gupta. Mr. Tanasukharam has given these verses on page 473 of this book. From this we may infer that Damodar Gupta may have written some other works, but we know nothing about them. With this meagre information, we have to content ourself for the present, and we now leave the book to the careful Perusal and consideration of our readers. VIII. THE POEM. (1) General Character etc.- Various definitions of poetry have been put forward, but as none has been found fully satisfac. tory to all, we shall leave it to the reader to form his own opinion about the quality of this poetry, after reading it carefully. How. ever it may be useful to some to know that many learned men have praised the poem, and Mr. Tanasukharam, no mean critic of poetry, thought it worthy of writing a commentary on it. In this connection the following rough note about this poem by Mr. Tanasukharam may be given here.--"This work has an ethical aim and our author like all true Indian artists, who couple with their art one of the four aims of this life, has made the eternal principles of right and wrong' go hand in hand with 'luxurious ease and langour' of true poetry in which verses have a sweet flow. ..." Here the author has very cunningly and artistically interwoven the main aim of life namely Dharma, with the secondary aim namely Kama. He has wisely adopted the direct method of illustrating moral truths with practical consequences to the several characters in the poem. Had he merely given moral truths in the form of maximis, the poem would not have been so much interesting and would also have lost its value as a piece of art. A mere faithful description of nature, is not considered good poetry in India as in the West, but a happy blending of nature and poet's interpretation thereof, is required. Besides, the deeper the meaning of the poem the higher the value of it. The poem contains many "suggested meanings" (ar), which a close study of the commentary will reveal to the reader, and help him to understand and appreciate Shree Sudharmaswami Gyanbhandar-Umara, Surat www.umaragyanbhandar.com Page #35 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 22 the beauties of this Dhwani-Kavya. Again the poem is a PadyaBandha-Kavya, a Laghu-Kavya, and a Khanda-Kavya, and fulfills all the tests laid down by Sanskrit authorities in this respect. Again as the object of the story is to give moral in. struction, it is a Nidarshana-Katha according to Hemchandra as mentioned by him in his Kavyanushasanam.* (2) The Language.-Generally the language is easy and long compounds are avoided. At places some rare words are used, but they do not obscure the sense of the sentences. The words here have their natural and simple meanings, and rarely, if at all, we have to resort to farfetched meanings. The poet has thus succeeded in rendering his poetry beautiful even in simple garb. (3) Poetical Powers etc.-The poem contains a large variety of subjects, characters and incidents, but nowhere does the pen of the poet fail. In his descriptions, either of nature or of persons, is he equally at home, and by his rare powers of imagination and expression does he bring out the intended picture fully and clearly before our mind. As illustrations of this remark we refer the reader to the following passages:-The description of Chintamani (vs. 62-67); the letter written by the Brahmin Purandarasena to his son Sundarsena (vs. 410-424); Gunapalita's advice to his friend Sundarsena (vs. 428-445); Vikarala's advice to Malati of the various cunning devices to cheat lovers (vs. 478-736); the description of the prince Samarabhata (vs. 737-742); the conversation among the dancing girls and their paramours (vs. 811-859); the speach of Manjari's mother (vs. 862-864); and the like passages. I have drawn the reader's attention merely to the above passages as specimens, for the whole poem bears witness to the poet's art. (4) Characterization.-Unlike those of many a Sanskrit writer, the characters of the poem are living and faithful to life; so much so that, if we imagine that some of them were real persons living in the poet's time, we shall not be far wrong. Here is another rough note of Mr. Tanasukharam:-"Aim of * ni. sA. presa edition page 339 - tirazcAmatirazcAM vA caSTAbhiryatra kAryamakArya vA nizcIyate tatpacatantrAdivat - dhUrtaviTa - kuTTanImata - mayUra mArjArikAdivacca nidarzanam // Shree Sudharmaswami Gyanbhandar-Umara, Surat www.umaragyanbhandar.com Page #36 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 23 poetry is to produce in the minds of readers, unconsciously, the tendency to follow good and shun wickedness." Even though the main sentiment (T) of the poem is love (mt), our poet by his clever characterization, achieves this aim very successfully, for by the end of the poem a state of mind inclined to virtue predominates. (5) Sentiments.-Mr. Tanasukharam notes:-"Man's nature is intellectual and emotional. Intellect finds its scope in philosophy, and emotion in poetry. Of these that of love () is the chief as it is universal. Knowledge and devotion ( and f) are the other phases of love, in as much as love is their bases but the object different. It is thus that conduces to fin some systems of God-worship." By this we do not claim that the zRMgAra of this poem will directly lead one to jJAna and bhakti, but indirectly it will pave the way towards them, by showing the reader the vile ways of the rogues. Some notable places in the poem where poetical sentiments are well described are as follows:In the narrative of Haralata, the erotic, the pathetic, and the quietistic sentiments are prominently introduced. In the narrative of Manjari the erotic, the marvellous and the terrific are introduced. There are many passages in the poem which manifest one or the other poetical sentiment or emotion, but it is not possible to notice them here in detail for want of space. The passages noticed by me above are, I think, sufficient to convince the reader of the poetical genius of Damodar Gupta, and the high merits of the poem. (6) Some Specimens.-Below I give a translation of some of the very beautiful verses, but as the poem throughout contains striking original ideas, and descriptions of human nature as manifested in its different phases, both set in highly poetical language, decorated with various figures of speech and allusions to many Shastias and Puranas, I am afraid my translation will fail to do justice to the original. Verse 1.-"May the Mind-Born be victorious, who is like the bee kissing the mouth-lotus of Rati, and who resides in the side-glances of women in love." Here by the expression "Mind-Born" the poet suggests that love springs up and exists only in the mind. The comparison Shree Sudharmaswami Gyanbhandar-Umara, Surat www.umaragyanbhandar.com Page #37 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 24 of Cupid with a bee suggests that as the bee repeatedly flutters round the lotus and sucks its juice often, so does Cupid kiss the lips of his wife Rati, repeatedly, which heightens the pleasure. Here I would invite the reader's attention to the beautiful picture of a Venus given just at the beginning. Vs. 27-30.-Here is a humourous description of Vikarala."Malati saw Vikarala seated in a cane-chair. She had a few projecting teeth. Her chin was depressed. She had a big flat nose. The skin hung loose on her body where the fleshless breasts could be marked by long and thick teats. Her eyes were red and sunken. The lobes of her ears were long and without ornaments. She had a few gray hairs. The veins of her body were visible. Her neck was long and slender and she had clothed herself in two white garments. Her necklace consisted of roots of various medicinal plants and stones used as charms. She had a tiny ring of gold wires on her finger. She was surrounded by a retinue of concubines, and she had her eyes fixed on the presents brought to her by paramours." Vs. 44-45. "O fair lady! This your braid of hair makes your lovers your servants and resembles the volume of smoke coming out from the burning of Cupid (by Shiva). O thinbellied one! This your slowly rising eyebrow, the home of love sports, having pretty glances, accompanied by sweet smile, conquers even calm people..." The whole description of Malati's beauty is in this fashion. V. 97. This verse is quoted in Kavyaprakasha. "O lover of beautiful women ! The heart of Malati was first taken hold of by Cupid, and then by you on coming under her vision." V. 103.- A very sweet sounding and pathetic verse. "The girl speaks thus day and night-'O friend ! remove camphor (paste), do take away the garland, what's the use of lotuses,enough-with them'". V. 116.-"Even Cupid all at once becomes the mark of his own arrows on seeing the thighs, like plaintain trees, of her whose body is like that of Rambha." Verses following this are in the same strain. Vs. 131-132.-An indifferent lover is to be scolded thus by a mai...-"I am thin (through grief) because, she is enamoured Shree Sudharmaswami Gyanbhandar-Umara, Surat www.umaragyanbhandar.com Page #38 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 25 of you, a beast, -just as lotuses are of the hot-rayed one, and the digit of moon is of the head of Shambhu which is full of ashes. What wonder is there if the Malati-creeper is censured, when it clings to a Khadir tree which is crooked, juiceless, hard, difficult to hold, and non-greasy ( 7M )." Vs. 225-226.-Here is somewhat of the common experience of travels. "Then if another house-holder, being requested often, somehow, scornfully points to a dirty corner and asks you to sleep there, then the house-wife quarrels all night with her husband, and says "Why have you given shelter to this stranger ?'" Vs. 372-373.-An appropriate blessing on lovers.-"May your youth, pleasant on account of unrestrained love sports, and sweet on account of the ties of natural love, pass without meeting with any obstruction from some other works. May your love sports be pitiless, where the desire is not quenched, shameless, where the clothing has become disarranged, and where love is constantly gathering force." Vs. 452-456.- A lover's pathetic farewell. "O beloved ! What shall I do when the arrow like order of the father, against which there is no remedy and which cuts off the knot of love, must prevail unrestrained ? I know your love for me is based upon neither money nor residence at one place, nor flattery, nor compulsion (by elders), nor beauty, nor fame; yet this present difficulty has by destiny presented itself, the consequence or which is inevitable. O thou beautiful-teethed love ! please do not give thought to whatever harsh words I may have used towards you in a love quarrel, jestingly or in earnest being moved by doubts. I have deposited this my heart in your heart, and to protect a deposit is difficult, therefore, you should act carefully and in such a way that the deposit does not drop off from its place." How simple and touching this parting speech ! What pure love it conveys ! It is full of suggested meaning which every man of poetic taste will understand and enjoy. V. 670.-"The rogue made me, who was sitting on the creeper-swing, excited by digging his nails into my sides under the pretence of swinging the creeper." Shree Sudharmaswami Gyanbhandar-Umara, Surat www.umaragyanbhandar.com Page #39 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 26 V. 675.-"The essence of life is youth, and the essence of seasons is that one whose friend is the flower-arrowed (i. e. Spring), and O fair lady! the essence of living is the tasting of the nectar of love sports." V. 680.-"That moment of time is the essence of a hundred years, in which the expectant fair lady is seen tremblingly coming to the first rendezvous." V. 714.-"Let the bee, wandering in many gardens, suck at pleasure the juice from (other) flowers, (but as) it has experienced the special flavour, it will come back to the Malati flower." V. 716.-"Intense love becomes more intense by its having the slight bitterness of a small quarrel just like fire on the shaking of the logs." V. 719.-"That meritorious deed, whose fruit is the embrace of the lover who has come unexpectedly, is very difficult to know even for great Munis like Manu and others, who know all (the events of) the three times." V. 724.-"The fruit of childhood is wilfulness, that of youth is the enjoyment of pleasant love sports, that of old age is the pacification (of the senses), and the fruit of the whole life is-achieving the welfare of others." Vs. 791-792.-"What avails it to a ploygamous man, to become eager for love sports, when, though surrounded by ladies, one is angry on being Khandita, one is dull being slighted in love, one is disgusted by not getting a place near her lover, another one has quarreled, and another one being newly married is overwhelmed with shame." Vs. 899-900.-"The thrown-up necklace, strikes in anger the lovely bodice now at the (joyous) time of the dance with lively steps, addressing (the bodice),-'I, though tormented, stayed on, on the region of the breasts at the time of union when there was the pain from hard pressing by hands, whilst you were pulled off and cast aside somewhere; but now you come between me (and the breasts)." I think these specimens are sufficient to convince the reader of the poet's genius. Many of the pieces are of exquisite beauty, an idea of which cannot be adequately given in a translation. Shree Sudharmaswami Gyanbhandar-Umara, Surat www.umaragyanbhandar.com Page #40 -------------------------------------------------------------------------- ________________ I must therefore request the reader to enjoy the pleasure of Damodar Gupta's poetry by perusing the original itself, with the help of the commentary. IX. THE COMMENTARY. To write a new commentary in Sanskrit on an ancient poem, the text of which is obscure in many places, is not an easy task at any time, and specially for a man educated in these times under the modern system of education. But in spite of all these handicaps and many others, incidental to his worldly position and business, Mr. Tanasukharam bas indeed achieved a wonderful success. True, Mr. Tanasuk haram had a tippani before him, to start with, but it will be apparent to every reader that the extent and the merit of the commentary far exceeds those of the tippani. This tippani, written by Ratna Gopal Bhatta, a pandit of Benares, under the direct supervision of Babu Givind Das, is very brief. In fact it is of very little help to understand the deep meaning and appreciate the beauties of the poem. Besides it has made no attempt at restoring the correct readings. When a learned Panait of the old school could only do thus much, and when we know the handicaps of Mr. Tanasukharam, we cannot sufficiently admire this achievement of Mr. Tanasukharam. This commentary is his first (and unfortunately the last) attempt. Upon the tippani and a mere sketch by him, Mr. Tanasukharam reared this splendid edifice of his commentary, by making additions suggested by the materials stored up in his mind during his vast reading, and by putting finishing touches to the commentary as it went through the press. In the commentary the portions written by Mr. Tanasukharam are enclosed in square [] brackets, while those by Pandit Ratna Gopal Bhatta are not enclosed. In the commentary Mr. Tanasukharam has as far as possible explained the Dhwani or suggested meanings of the poetical expressions throughout the poem. He has explained the figures of speech by applying their definitions as given in the standard works on Alankaras. He has quoted authorities from Koshas to determine and support the meanings of words where necessary. He has solved many grammatical difficulties in the text. He Shree Sudharmaswami Gyanbhandar-Umara, Surat www.umaragyanbhandar.com Page #41 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 28 has explained many technical terms of music, dramaturgy, arts, Kamashastra etc. with appropriate quotations from rare works, many of which are not only not printed, but even the names of which are not known to us. He has done all this in a very simple and attractive style, and has spared no pains to arrive at the correct readings. In short, taking the renowned commentators Mallinatha, Raghavabhatta, and Purna-Sarasvati as his ideals, Mr. Tanasukharam has tried to make the commentary very exhaustive and useful to students of Sanskrit literature. In the end I must thank Mr. Dharmasukharam for selecting me to write the introduction, and my friend Mr. Dinkar V. Gokhale for pressing and encouraging me to undertake the work, thus giving me the opportunity of doing my duty to my departed friend by rendering my humble help to bring out this edition which Mr. Tanasukhabhai had set his heart upon publishing. MANGESHARAO RAMAKRISHNA TELANG. Shree Sudharmaswami Gyanbhandar-Umara, Surat www.umaragyanbhandar.com Page #42 -------------------------------------------------------------------------- ________________ A CRITICAL NOTICE OF THE MANUSCRIPTS. The present edition of Kuttanimatam is based upon transcripts of two very old manuscripts and one paper manuscript and the incomplete edition published in the Kavyamala Series. The readings of various manuscripts are marked as follows: The only complete manuscript is that whose readings are marked here. It is a copy of an ancient Nepalese paper manuscript written in Nevari characters brought by M. M. Haraprasad Shastri, C. I. E. from Nepal and now in the Library of the Asiatic Society of Bengal, Calcutta. It is very beautifully copied in Devanagari characters and belongs to Babu Govind Das, Durgakunda, Benares City, who is well-known as a collector of rare manuscripts and who has laid the Indian public under great obligation by freely placing his manuscripts at the disposal of publishers, thus enabling them to bring to light the valuable store of our Sanskrit literature. It has 144 pages and is numbered VII 46. The same copy has some various readings, noted above the particular places, from some other manuscript and they are marked in the present edition. Many readings of this agree with and some with the q manuscript. The second transcript is a good and careful copy made from an ancient palm-leaf manuscript in the Sanghavina Padano Bhandara at Patana (in Gujarata). It was kindly placed at my disposal by my late lamented friend Mr. Chimanlal D. Dalal M. A. whose services in bringing to light the contents of the many Bhandars at Patana and Jesalmere and initiating the Gaekwad Oriental Series will never be forgotten. It is a nearly complete manuscript, only one page containing the four last verses and the colophon being missing. It has in many places supplied very good Shree Sudharmaswami Gyanbhandar-Umara, Surat www.umaragyanbhandar.com Page #43 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 30 and probably the correct readings, though different from manuscript. In the latter part of the original manuscript many letters have become faint and some five leaves at the end have become broken, giving rise to lacunae. These all are not marked in the present edition. The third transcript is a copy of an ancient palm-leaf manuscript (written about in the thirteenth century) in the Santinatha Temple Bhandar at Cambay (Gujarata), the same which had first drawn the attention of Dr. Peterson in 1883 to this work. The custodian of the Bhandar at present is Mr. Nagindas Dipchand. The original manuscript is in length about one hand and about two inches broad. It has become fragile owing to lapse of time. A fac-simile of its first page is reproduced herewith. As I could get access to this manuscript after a greater portion of the work was printed, its different readings commencing only from the verses 739 could be marked in the footnotes in the present edition while the remaining have been given separately at the end. It is noted by me that this manuscript and the Patana manuscript generally agree in their readings, and perhaps one was copied from the other or both were separately copied from one original. This manuscript has, in course of time, lost some of its ending pages and therefore is available only up to the 1045th verse. It appears to be the practice of the owners to throw away mutilated pages when rearranging or renumbering their manuscripts, and the same seems to have happened in this case. The transcript of this copy was made for me by a learned Shastri, Mr. Bhadrashankara Jayashankara of Cambay. The access to the original manuscript, I owe to the great kindness of Mr. Vinayak Krishna Shree Sudharmaswami Gyanbhandar-Umara, Surat www.umaragyanbhandar.com Page #44 -------------------------------------------------------------------------- ________________ RINA M ARATHANPATARRIGENA 44 The fac-simile of the 1st page of palm-leaf manuscript (FR) tAlapatrasthaprathamapatrasya pratikRtiH / Page #45 -------------------------------------------------------------------------- ________________ Shree Sudharmaswami Gyanbhandar-Umara, Surat www.umaragyanbhandar.com Page #46 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 31 Namjoshi, the Administrator of the Cambay State and Mr. Nagindas Dipchanda, the present custodian of the Manuscripts known as belonging to the Shantinatha Temple Bhandar at Cambay in Gujarata. FT The Kavyamala edition in the third Guchha of the series (A. D. 1887). It was based on two old incomplete manuscripts secured by Pundit Durgaprasada of Jaypore. This edition is incomplete, wanting in many verses in the middle and hopelessly incorrect after the 935th verse of the present edition. The last verse in the Kavyamala Edition bears the pumber 927 which corresponds to the 950th verse of the present edition. PTT This sign is used for some of the various readings noted at the foot of the Kavyamala edition. In collating all these manuscripts, all the important different readings not adopted are given at the foot, but some of them clearly incorrect have been also noticed simply to show, how and what sort of mistakes are committed by copyists through ignorance or want of practical knowledge. The text having been thus edited after a careful consultation of all these valuable and old manuscripts, I think, I was fortunate to pitch upon the happiest reading possible in this standard edition of a classical work. I may be allowed to add humbly, that the work of writing notes in Sanskrit necessarily led me to try to find out the correct readings where they materially differed, and I hope to have mostly succeeded in it. Some doubt, however, lingers only in the case of three verses viz, 684, 919 and 979. In the verse 82 facazes is the reading of , 77 of fagte of Tand Erice of FDI but a careful examination of the sense leads me to take far cos' as the true reading. Before closing this notice about the manuscripts of the text of getthan it remains for me to add that to Shree Sudharmaswami Gyanbhandar-Umara, Surat www.umaragyanbhandar.com Page #47 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 32 make this edition as complete as possible, I tried hard to obtain some information about their existence in Kashmira, the mother-land of the poem, and if possible to get a transcript of it, but unfortunately none was received. COMMENTARY. Babu Govinda Das was also kind enough to place at my disposal a fergure on the Kuttanimatam, (No. VII 47) written by Pandit Ratnagopala Bhatta of Bepares at his request. It was thought advisable to print it with the text. But it was found by me too insufficient, and so I proposed to make more additions to it where necessary. But after the 100th verse was reached, the development of the beauty of the poem tempted me to write more. In former times the * . * # This critical notice is published as found jotted down roughly by Mr. Tripathi. As the last sentence is incomplete it must be inferred that he wanted to add something more. But alas ! death would not permit him to complete it. Shree Sudharmaswami Gyanbhandar-Umara, Surat www.umaragyanbhandar.com Page #48 -------------------------------------------------------------------------- ________________ maGgalAcaraNam (kAmadevasya ) granthakartuH kaveH prArthanA ( kAvyArambhaH / ) vArANasI (kAzI) nagarIvarNanam tatra mAlatyAkhyAyA vezyAyA varNanam tayA kadAcidanyena svaprasaGgAdgItAyAH "vAravanitAbhi: kAmuka hRdayArjanopAyA veditavyA: " ityarthakAyA AryAyAH zravaNam tena tasyA: kuTTanImatasya ( kuTTanyupadezasya ) jighRkSayA vikarAlA nAmakuTTanIgRhagamanam tatra vikarAlAnAmnyA: kuTTanyA varNanam tadgRhe mAlatyA AsanagrahaNam tato mAlatIvacanArambhaH tatrAdau vikarAlAprazastiH tataH mAlatyA svAbhiprAyaprakaTanam vikarAlAkRtaM mAlatI sAntvanam samullApa: stanau atha kuTTanImatasya viSayAnukramaNI bAhU madhyadeza: romarAji: * tato vikarAlAyAH prativacanam - tatrAdau kAmijanavazIkaraNakamAlatI saundaryavarNanam tatra cikurabhara: kaTAkSaH vadanakAntiH dazanapaGkiH ... ... ... ... ... ... : ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .: ... ... : ... Shree Sudharmaswami Gyanbhandar-Umara, Surat ... ... ... :: ... ... ... ... : ... ... : ... ... ... ... 2 3-19 20-21 22-23 24-26 27-30 31 32 33-39 40-42 43 44-57 44 45 46 47 48 49 50 51 52 8 8-9 9-10 10-11 11 11-13 11 11 11 11 11 12 12 ra * 11 www.umaragyanbhandar.com Page #49 -------------------------------------------------------------------------- ________________ jaghanam UrU ja caraNau * lAvaNyam alakAvali: ... vadanam netre ... gamanam bhaTTasUnozcintAmaNeH prabhUtArthalAbhAya AkarSaNopadezo mAlatIM prati vikarAlAkRta: thAvarNanasya anaucityaprakAzanam tathApi durAzayA tatkathanam virahAkrAntamAlatyA avasthAvarNanam mAlatIjI vitarakSaNArtha prArthanA mAlatIguNakathanaprastAvo dUtIkRtaH tatra mAlatIguNAnAM varNanam tatra gAtram ... ... bhaTTasU novarNanam tasya ceSTitavarNanam varNitasya bhaTTaputrasya trazIkaraNopAyakathanaprastAva: tadarthamAdau dUtI saMpreSaNopadeza: bhaTTasUnuM prati preSitAyA dUtyAH kartavyasyopadezaH dUtIvaktavyavacanaprakAropadeza: ... ... tatra bhaTTaputradarzanena dhanyatvakathanam vezyAkucaritavAsitamanasAmagre vezyAyA virahavya ... ... ... viSayAnukramaNI / ... ... ... ... :: ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... adharaH madhyaH nitamba : Shree Sudharmaswami Gyanbhandar-Umara, Surat ... : ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... : : ... AryAGkAH 53 54 55 56 57 58- 61 62-67 68-87 88 89 90 91-106 91 92-95 96 97-105 106 107-125 108 108 109 110 111 112 113 114 115 1 pRSThAGkAH 13 13 13 13 13 14 14-16 16-21 21 21 21 22-24 22 22 23 23-24 24 25-29 25 25 25 25 26 26 26 26 26 www.umaragyanbhandar.com Page #50 -------------------------------------------------------------------------- ________________ vissyaanukrmnnii| AryAGkAH pRSThAGkAH aruyugalam ... ... ... 116 27 samagrarUpavarNanam ... ... 117-122 27-28 mAlatyAH kAmazAstrAdinAnAkalAprAvINyavarNanam ... 123-125 28-29 apuNyakRdbhirmAlatIsaGgasya duSprApatvavarNanam ... ... 126-127 29 evaM prArthito'pi bhaTTatanayo yadyudAsIna: syAttadA dUtIkartavyatadupAlambharUpopAyAntaropadezaH .... 128 29 dUtIkartavyopAlambhaprakAravarNanam ... ... 129-133 29-30 puna: dUtIkartavyasAmaprakAravarNanam ... 134-137 30-31 pralobhitasya bhaTTatanayasya gRhAgamane kartavyAnA ___ mabhyutthAnAdyupacArANAmupadezo vikarAlAkRta: ... 138-140 31-32 tato mAlatImAtrA vidheyAnAM svAgatacATubhASaNA__ dInAmupadeza: 141-148 32-23 mAlatyA nAyakopasarpaNaprakAropadezaH ... ... 149-150 33 vazyocitaratakramApadazaH ... ... 151-164 34-38 tato nAyakasya AkarSaNArtha rAgavivRddhayartha ca IrSyAyuktavacanopadezaH ... ... ... 165-169 38-39 tata: premasthairyArtha nAyakaprArthanopadezaH ... ... 170-172 39 gaNikAsvapi dRzyamAnAH snehadAkSiNyAdiguNAH kapaTamUlA iva naisargikA api vartante iti samarthanam ... ... ... ... 173-174 39-40 mAlatyA gaNikApremasthairyanidarzanArtha kartavyo hAralatAkhyAnopakramaH ... ... __... 175 4 0 (hAralatAkhyAnam) tatrAdau pATaliputramahAnagaravarNanam ... 176-192 40-45 tataH purandarAkhyabrAhmaNavarNanam 193-196 45-46 purandaradvijavaMzavarNanam ... ... ... 197-200 47 purandaraputrasundarasenavarNanam ... ... ... 201-209 47-49 guNapAlitanAmnaH sundarasenasuhRdo varNanam ... 21049 prasaGgata: kenacidgIyamAnAyA dezAntapararyaTanastu tiviSayakAyA AryAyAH sundarasenena zravaNam ... 211-212 49-50 Shree Sudharmaswami Gyanbhandar-Umara, Surat www.umaragyanbhandar.com Page #51 -------------------------------------------------------------------------- ________________ vissyaanukrmnnii| AryAGkAH pRSThAGkAH tataH sundarasenakRtaM pRthvIparyaTanaprayojanavarNanaM __ paryaTanArtha guNapAlitAbhyarthanaM ca ... ... 213-216 pravAse pathikairanubhUyamAnAnAM duHkhAnAM varNana guNapAlitakRtam ... ... ... 217-230 50-51 tata: sundarasenena " abhISTakAryaniviSTamanasAM zayanAsanAdisukhacintA nAsti " iti tAtparyavatyA AryAyAH prasaGgata: zravaNaM, tathA tadanurodhena sundarasenakRto guNapAlitena saha pRthvIparibhramaNanizcayaH ... 221-233 suhRtsahitasya sundarasenasya nAnAkautukAvalokana___ parasya nikhilamahItalabhramaNam ... ... 234-237 53-54 paryaTata: sasuhRdaH sundarasenasya arbudAcale gamanam ... 238 54 guNapAlitakRtamabuMdAcalavarNanam ... ... 239-246 54-56 arbudAcalasthazaminAM varNanam 248-249 56 arbudAcalopatyakAvarNanam ... ... 250-253 57-58 evaM varNayati guNAlite " ye'rbudAcalapRSThabhAgaM nAvalokayanti teSAM bahudezaparyaTanaM vyarthameva" ityedarthikAyAH kenacitsvaprastAvena gItAyAH AryAyA: sundarasenena zravaNam ... ... 254-255 tataH suhRtsamavetasya sundarasenasya arbudAlazi kharasthitadevAlayAdizobhAvalokanArtha saMcAraH ... 256-257 tataH sundarasenena udyAne ramamANAyA atimano hararUpavatyA hAralatAkhyavezyAyA avalokanam ... 25.8-261 58-59 hAralatAdarzanAnantaraM smaravazIbhUtena sundarasenena kRta tatsaundaryavarNanam ... ... ... 262-266 59-60 sundarasenasyAnurAgaM jJAtvA smaravazIbhUtAyA hAralatAyAH sAtvikabhAvAdivividhakAmA vasthANanam ... ... ... 267-275 60-62 Shree Sudharmaswami Gyanbhandar-Umara, Surat www.umaragyanbhandar.com Page #52 -------------------------------------------------------------------------- ________________ viSayAnukramaNI / ... ... hAralatAyA madanavivhalatAmavagamya " vezyAnAM sadbhAvajanyo'nurAgo na hitAvahaH kintu kRtrima eva " iti tatsakhyA zaziprabhayAhAralatAM prati kRta upadeza: svasyAH smaravedanAsahanAkSamatvAt tacchamanAya zIghraM yatnaM kuru iti hAralatAyAH svasakhIM zaziprabhAM pratyuktiH tato hAralatAyAH sakhyA zaziprabhayA sundarasenaM prati hAralatAyA virahAvasthAvarNanapuraHsaraM kAmopazAntyA tadrakSaNArtha kRtA abhyarthanA tadanu hAralatA sakhyAH zaziprabhAyA vacasi kRtAdaraM sundarasenamavagamya gaNikAsaMgavAraNAya nAnAdoSapradarzanapuraHsaraM guNapAlitena kRtA gaNikAnindA etasminnavasare kenacitpuruSeNa svaprastAvAdgItasya " svayamupAgatAM smaravazAM sundarIM taruNIM parityaktukAmaH puruSaH mUrkha eva" ityarthakasya AryAtrayasya sundarasenena zravaNam tato guNapAlitena saha hAralatAbhavanaM prati gamanA sundarasenakRto nizcayaH tadanu gaNikAvAsavIthI pravezasamaye mArge sundarasenena dRSTAnAM vezyAnAM viTAnAM ca parasparopAlambhakalahAdInAM varNanam svagRhAgatasya sundarasenasya hAralatAkRtaH satkAraH anantaraM sundarasenaM prati hAralatAyAH sakhyAzcATUkti:, tato nirgamanaM ca ... ... ... ... ... tato hAralatAsundarasenayoH kAmazAstrAnusAreNa vividhasurataprakAravarNanam prabhAte hAralatAyAH zayyAgRhAnnirgamanam Shree Sudharmaswami Gyanbhandar-Umara, Surat ... ... ... ... ... ... ... ... ... AryAGkAH 276 - 281 63-64 282-284 pRSThAGkAH 64-65 285 - 300 65-69 301-324 69-78 329-330 325 - 328 78-79 80 331-368 80-89 369 89 370 - 374 90-91 375-390 91-99 391 99 www.umaragyanbhandar.com Page #53 -------------------------------------------------------------------------- ________________ vissyaanukrmnnii| AryAGkAH pRzaGkAH tataH svakartavyAnuSThAnAya nirgatena sundarasenena mAgeM nAnAgaNikAbhiH svakAmukai: saha surataprasaGge anubhUtAnAM nIcaratAdInAM kRtasya varNanasya zravaNam ... ... ... 392-404 99-104 evaM sundarasenena hAralatAsaMgame sArdhasaMvatsaraparya ntaM sukhena kAlaharaNam ... ... ... 405 104 ekadA svasuhRtsametena udyAne saMcaratA sundarasene. na svapitu: purandarabrAhmaNasya sakAzAdAgatasya hanumannAno lekhavAhakasya darzanam ... 406-409 104-105 tata: " sadAcAraM vihAya kuTilavezyAsaMgame katha mAsakto'si, tvayi kuTumbabharaM vinivezya paralokasAdhanakAmo'smi, atastvayA gRhaM prati Agantavyam // ititAtparyakasya pitRpreSitalekhasya sundarasenena vAcanam ... 410-424 105-109 tatsamaye " ajJAnena kumArgapatitAnAM puruSANAM gurujanopadezAnusaraNameva hitam" ityarthakasya kenacitsvaprastAvapaThitasya Ayoyugmasya sundarasenena zravaNam ... ... 425-427 110 tadA labdhAvasareNa guNapAlitena svasuhRdupadezArtha kRtA viSayAsaktajananindA, sadvattapuru ghazlAghAM, kulAMganAstutizca ... ... 428-445 110-116 tata: " pitrAjJA anullaGgayA, hAralatAviyogo jIvitApahArI" iti kiMkartavyatAmUDhasya sundarasenasya guNapAlitaM prati uktiH ... 446-448 116-117 tataH pitrAjJAnusAreNa svagRhagamanAya kRtanizcaya. __ sya sundarasenasya hAralatAkRtamanugamanam ... 449 117 purabahiHsthitavaTavRkSatalaM prApya azrupUrNanayanena sundarasenena svapriyAM hAralatAM prati " smartavyo'ham " iti tadguNavarNanapUrvikA kRtA prArthanA ... ... ... 450-456 117-119 Shree Sudharmaswami Gyanbhandar-Umara, Surat www.umaragyanbhandar.com Page #54 -------------------------------------------------------------------------- ________________ tataH sundarasena guNavarNanapUrvakaM " lAghavAtpraNayAdvA yadasAdhu pratikUlaM vA AcaritaM tatkSantavyam " iti sundarasenaM prati hAralatA - kRtamantimabhASaNam ... tata: " anyonyapremapAzabaddhAnAM viyogajanako mRtyuH viveko vA " iti tAtparyakAyA AryAyAH kenacitsva prastAvena paThanam niruktAryAzravaNAnantaraM " gacchAmi priye, sukhamAssva " ityuktvA gate sundarasene priyavirahasahanAkSamAyA hAralatAyA vaTatarumUle prANa viyoga: tataH pazcAdAgatapathikaM prati hAralatAsvAsthyavi Saye sundarasenakRtaH praznaH pathikena sundarasenaM prati hAralatAyA maraNavArtA kathanam ... ... viSayAnukramaNI / ... ... ... hAralatAmaraNavArtAzravaNAnantaraM zokavivhalazarIreNa sundarasenena tadvividhaguNavarNanapUrvakaM kRto vilApa: tato guNapAlitena vilapantaM sundarasenamavadhIrya citAM viracayya hAralatAdehasya agnisAtkaraNam tadA citApravezArthaM kRtamatau sundarasene " vivekinA puruSeNa strIdharme anumaraNe matirna kAryA, kintu saMsAramokSopAyaH saMnyAso grahItavyaH " ityarthikAyA AryAyA: kenacitsvaprastAvAtpaThanam niruktAryAzravaNottaraM sundarasenakRtaH saMnyAsagraha NanizcayaH tata AtmAnaM tyaktumanicchatA bAlasuhRdA guNapAlitena saha saMnyAsaM gRhItvA sundarasenasya vanaM prati gamanam Shree Sudharmaswami Gyanbhandar-Umara, Surat ... ... ... 800 ... ... ... ... ... ... ... AryAGkAH 457-464 120-123 465-4661. 23-124 467-472 124-126 473 474 pRSThAGkAH 490 492-491 475-489 126-137 126 496-497 126 137 138 493 - 495 139 - 140 141 www.umaragyanbhandar.com Page #55 -------------------------------------------------------------------------- ________________ vissyaanukrmnnii| AryAGkAH pRSThAGkAH evaM hAralatopAkhyAnakathanAnantaraM nAyakasya vi. zvAsaM dRDhIkartu mAlatIprayoktavyavAcoyuktInA.. mupadezo vikarAlAkRtaH ... ... 498-511 141-149 punarapi nAyakasya vizvAsasthairyAya prAtarutthAnasa maye nAyakAliMganapUrvakaM mAlatIkartavyasya vAkpracArasyopadezo vikarAlAkRtaH ... 512-518 149-152 evaM nAnAvidhopacAraiH saMjAtavizvAsasya nAya kasya anurAgavRddhayai mAlatyA dhanalAbhAya ca kartavyAnAM seopanyAsaprakArANAmupadezo vikarAlAkRtaH ... ... 519-526 152 155 punarapi nAyakasya anurAgavRddhayai taddhanApahArAya ca sthagitatanvApi nAyakazrAvyavacasA mAlatyA svamAtrA saha kartavyasya mithyAvAkalahasya upadeza: ... ... ... 527-556 155-166 tatra mAlatImAturuktiH ... ... 529-545 156-161 mAlatyA: pratyuttaram ... 546-556 161-166 mAlatIvacanazravaNAnantaraM mAlatIguNagauravavarNana. pUrvakaM pariNItAto'pi mAlatyA: zreSThatvaviSaye nAyakasya svagatavicArA: ... ... 557-584 166-177 evaM pUrvoktayuktiprayoge'pi yadi sa nAyako dhanaM na dadAti, tadA " rAtrau tvadabhisaraNaM kurvatyA mAlatyA bhUSaNAni mArge cauraipahRtAni " iti sa nAyaka: sakhyA vaktavyaH iti karAlAkRto yuktyantaropadeza: ... 585-604 177-186 niruktayuktirapi niSphalA cettadA kRtapUrvasaGketo vaNik nAyakasya purata RNazodhanArthamAyAtumabhyarthanIyaH iti vikarAlAkRto yuktyanta. ropadezaH ... ... ... 605-610 186-188 pUrvoktA yuktirapi yadi niSphalA syAt, tadA " mama prANavallabhasya tava ArogyarakSaNarUpe Shree Sudharmaswami Gyanbhandar-Umara, Surat www.umaragyanbhandar.com Page #56 -------------------------------------------------------------------------- ________________ viSayAnukramaNI / AryAGkAH pRSThAGkA: me vAJchitArthe siddhe tvAM balyupahAreNa pUjayiSyAmIti mayA devI prArthitAsIt, paraM sAmagrIsaMpAdanApekSitadhanAbhAvAt pUjA na kRtA, ato devIkopazAmakapUjAvidhAnArtha AvazyakaM dhanaM tvayA deyam " iti nAyako vaktavyaH iti vikarAlAkRto yuktyanta ropadezaH ... ... ... 611-613 188-189 niruktopAye'pi niSphale gRhaM riktaM kRtvA tasya dAhena sarvanAza: spaSTaM prakAzayitavyaH iti punarapi yuktyantaropadezaH ... ... 614-615 evaMprakArairapattadhanasya nAyakasya pRthagAsanapra. tyutthAnazaithilyAdInAM niSkAsanopAyAnAmupadeza: ... ... ... 616-625 190-194 ebhirupAyairapi yadi sa mUDhakAmuko gRhAgamanAnna viramati, tadA ceTIdvArA kArayitavyAnAM tanma. mabhedibhartsanAprakArANAmupadezaH ___... 626-660 198-218 evaM kRte'pi yadi sa mUrkha: kAmuko na budhyati, tadA " yadyapi mama hRdayaM tvayi AsaktaM, tathApi mAtRvacodhInatayA tvatsaGgaparityAgo mayA'vazyaM kartavyaH, tasmAtkatipayadinapa. ryantaM tvayA ito gantavyam " iti sa vAcya iti antimopAyasthopadezaH ... ... 661-663 219 itthaM prakRtakAmuke nirvAsite pUrva bhuktvA parityaktasyApi punaHprAptavaibhavasya kAmukasya saMdhAnAya tathA taddhanApahArAya ca mAlatyA prayoktavyAnAM yuktInAmupadezo vikarAlAkRtaH ... 664-735 219-255 tatra prathamaM tAdRzakAmuke dRSTe mAlatyA tena saha pUrvAnubhUtAnAM suratavihArAdikrIDAnAM kartavyasya varNanasyopadezaH ... ... 665-671 220-223 Shree Sudharmaswami Gyanbhandar-Umara, Surat www.umaragyanbhandar.com Page #57 -------------------------------------------------------------------------- ________________ tataH tasyAye pUrvaM tena kAmukena saha sahakAra - tarumUle sthitayA mAlatyA zrutAnAM vilAsijanAnAM kAmoddIpakavacanAnAM kartavyasya varNanasyopadeza: viSayAnukramaNI / ... ... pUrva mAlatyA saha tena kAmukena kRtAnAM jalakrIDAvizeSANAM kartavyasya varNanasyopadezaH tataH suzliSTahAvavidhi- kAmAlasagAtravijRmbhitagUDhasthAnaprakaTanAdInAM svAnurAgaprakAza kAnAM niruktakAmuka vazIkaraNa sAdhanAnAM prayogasyopadezaH anantaraM 66 ... tava viyoge na mama doSa:, kintu tvamanyasyAmAsaktaH iti kathitavatastvadvayasyasya paizunyameva tatra kAraNam, evameva durjanA: sAdhUnvaJcayanti idAnImanutApena mama sarvAGgANi pacyante, kiM bahunA ahaM bhavadgRhe dAsIbhAvenApi sthAsyAmi " iti mAlatyA kartavyasya kAmuka vazIkaraNAya prArthanA diprakArasyopadezaH IdRzairupAyaiH punarvazIkRto niruktakAmuko dhanApahAraM kRtvA parityAjya iti mAlatIM prati vikarAlA kRtaH upadezaH tato mAlatIM prati svakRtopadezadADharyAya dRSTAntarUpeNa vikarAlAkRto maJjaryAkhyAnaprArambhaH (maJjaryAkhyAnam ) siMhabhaTanAmno rAjJaH putraH samarabhaTAbhidhAna AsIt / sa kadAcidayaparivAraH zrIkAzIvizvanAthadarzanAya devamandiraM gataH // tatra samarabhaTasya varNanam devamandirasthaviTaceTikAdi saMlApavarNanam ... ... ... Shree Sudharmaswami Gyanbhandar-Umara, Surat ... ... ... ... ... ... ... ... AryAGkA: pRSThAGkA: 672-684 224-231 685-691 232-235 692-693 235-236 694-731 237-253 736 732-735 253 - 255 255 737-755 256-263 739-742 257-258 743-755-258- 263 www.umaragyanbhandar.com Page #58 -------------------------------------------------------------------------- ________________ vissyaanukrmnnii| AryAGkAH pRAGkAH sa rAjaputra: samarabhaTo devamandire niyogibhirdatte Asane upavizya tatratyAn vaNigjananartaka prabhRtIn kuzalavArtI papraccha ... ... 756-760 263-265 tadA vaitAlikena jayazabdapuraHsaraM kRtA samarabhaTarAjaputrasya prabhAva-zatruvinAza-saubhAgyakI AdInAM zleSAdyalaGkArayuktA stutiH ... 761-787 265 278 samarabhaTo vaitAlikakRtastutisaMtuSTaH taM sAdhuvAde nAbhinandya kadAcitpura' paThitaM AryA yugma punaH paThitumAdideza ... ... 788-789 279-281 tataH samarabhaTAjJAmanusRtya vaitAliko bahajAni___ puruSaviSayakaM AryAyugmaM papATha ... ... 790-792 279-281 anantaraM samarabhaTo vaitAlikaM prati svAnugraha bodhakaM mastakacalanaM vidhAya tatra vartamAnaM nRtyAcArya " atra kIdRzaM saGgItaM vartate " iti pRSTavAn ... ... ... 793 282 nRtyAcAryo'vAdIt " asminsthAne vaNijo nAyakAH, vezyAH kapaTanipuNAH kAmukAsaktA dhanArjanaratAzca, atastAsAM cittasthairyAbhAvAnATaye sauSThavaM nAsti, ahaM ca vidyArasike zrIharSe divaM gate uttejanAbhAvAdatra tIrthayAtrAsthAnamiti kRtvA Agato'smi " iti ... 794-800 282-285 punarnRtyAcArya uvAca " tathApi jIvikArthametA mama ziSyA naTyo ratnAvalInATikAbhinayama bhyasyanti " iti ... ... ... 801 tato nRtyAcAryo ratnAvalInATikAgatavividhabhUmi kAnukaraNacaturA naTI: nirdizya siMhalarAjakanyAratnAvalIbhUmikAbhinayanipuNAM maJjarI tatkauzalyavarNanapUrvakaM darzayAmAsa ... 802-809 286-292 evaM maJjarIdarzane rAjaputrastAM sAbhilASamavalo kya vetradaNDena pasparza ... ... 810 295 282 2-86 Shree Sudharmaswami Gyanbhandar-Umara, Surat www.umaragyanbhandar.com Page #59 -------------------------------------------------------------------------- ________________ vissyaanukrmnnii| pRSThAGkAH tataH samasbhaTasya maJjarIviSayakaM bhAvaM jJAtvA tasya sacivena vezyAnindApUrvakaM kRtA kulaTAgamanaprazaMsA ... ... ... ... 811-812 296 batra dUtImukhena paranArI prati pralobhanAdivAcya prakAravarNanaM samarabhaTasacivakRtam ... 813-829 298-308 kAmukaM prati parakIyAviSaye dUtIvacanaprakAraH ... 830-832 308-309 cauryasuratakelisaktayoH parakIyAparapuruSayoH saMbho gazaGgArArambhAdikavarNana samarabhaTasacivakRtam ... 833-843 309-316 paranArIkRtaH zokagarbha: kAmukopAlammaH ... 844-855 317-322 evamuktakulaTAsaMgasukhavarNanena samarabhaTasacivakRtaM vezyAratAtizAyikulaTAsuratotkarSavarNanam ... 856-861 323-327 tataH samarabhaTasacivakRtAM vezyAratanindA nirA kRtya svapakSasamarthanAya maJjarIjananyA kRtaM bhASaNam ... 862-874 329-335 tatra samarabhaTasacivasya nindA ... ... 863 grAmyaratavarNanam ... ... ... 864-865. 330-331 prAmyaviTavarNanam ... ... ... 866-868 331-332 grAmyadUtIvacanaprakAravarNanam ... ... 889-874 333-335 tata uktaprakAreNa bhASamANAM maJjarIjananI nivArya nATyAcAryeNa samarabhaTasya saMgItazAstraprAvINyaprazaMsApUrvakaM svazikSitanaTIkartRkasya ratnAvalI nATikaikAGkaprayogasyAvalokanArtha kRtA tatprArthanA tathA samarabhaTAjJayA aGkaprayogArambhazca ... 875-880 336-338 tato gItavAdyapuraHsaraM ratnAvalyaGkaprayoga: sUtradhA ranaTyoH praveza: saMlApazca, tathA pAtrAgamana sUcanAnantaraM tayo raGgAnniSkamaNam ... 881-884 339-343 kathoddhAtamAzritya praviSTasya amAtyayaugandharA yaNasya udayanAparAbhidhAnaM vatsarAjaM prati Shree Sudharmaswami Gyanbhandar-Umara, Surat www.umaragyanbhandar.com Page #60 -------------------------------------------------------------------------- ________________ vissyaanukrmnnii| AyaGkAH pRSThAGkAH prAsAdArohaNena vasantotsavAvalokanArtha vijJaptiH, tataH svakAryaniSpattyai nirgamanaM ca ... 885-886 343-344 tataH prAsAdagatena udayanena raGgaM pravizya AtmanA dRSTasya paurajananRtyAdikrIDitasya svavayasyavidUSakaM prati kRtaM varNanam ... 887-895 346-350 tadanu udayanamahiSyA vAsavadattayA prahitayozce Tyo raGgapravezo varNanaM ca ... ... 896-897 351 udvalitanayanena udayanena kRtaM tayozceTyorca___ tyasya varNanam ... ... ... 898-903 352-355 tata udayanAnujJayA vidUSakena vasantakena tayo. __ zceTyormadhye kRtaM nRtyam ... ... 904 / 355 nRtyasamAptau ceTIbhyAmudayananRpatiM prati " adya mayA tvatsamakSaM makaradhvajasya pUjA kartavyA iti me manasi vartate " iti vAsavadattAsaM dezanivedanaM, tatazceTyo raGgAniSkramaNam ... 905-909 356-358 tatazceTIsahitAyA vAsavadattAyAH pravezaH, tathA pUjocitavastuhastAyAH sAgarikAparanAmnyA ratnAvalyA aviditaM vAsavadattAnugamanam ... 910 359 tataH sAgarikA udayanasya dRSTigocarA yathA na bhavettathA yatamAnA vAsavadattA tatra sAgarikA dRSvA kSubdhacittA tAM tato'varodhaM preSayituM kAJcanamAlAkhyAM ceTImAdideza ... ... 911-912 359-360 tataH sA ceTI sAgarikA tatsthAnAdgantumAdideza ... 913 sAgarikA tu tatsthalAtkAnicitpadAni gatvA tatratyakAmapUjAprakArAvalokanecchayA sinduvAravRkSatirohitA tasthau ... ... 914-915 360-361 atrAntare vAsavadattA udayanasamIpaM gatvA " jayatu deva: " ityuvAca ... ... 916 tata: " tvakriyamANapUjAsamAptau tvatkarasparzA bhAvAnmadanaH khimo bhaviSyatIti tarkayAmi" Shree Sudharmaswami Gyanbhandar-Umara, Surat www.umaragyanbhandar.com Page #61 -------------------------------------------------------------------------- ________________ vissyaanukrmnnii| AryAGkAH pRSThAGkAH iti udayanena vAsavadattAM prati prayuktA cATUktiH ... ... ... 917-918 362 tato vAsavadattAkRtAM kAmadevapUjAmadRSTA kevalaM tatkRtAmudayanapUjAM dRSTavatyA sAgarikayA udayanasya mUrtimatkAmatvena grahaNam ... 919 362 evaM zRGgArarasanimame udayane vaitAlika: "napatayaH sAyantane AsthAne udayanaM draSTukAmA:santi " iti nepathye uccairuvAca ... ... 920-921 363-364 baitAlikenoccAritaM ' udayana ' iti vatsarAjasya nAmAntaraM zrutvA sAgarikA " yaM satkRtya tAta: ( siMhalezvaraH) mAM dadau sa evAyamudayanaH" iti jJAtvA savismayA pravRddharAgA ca bhUtvA kenApyahaM nAvalokanIyA iti manasikRtvA raGgabhUmyA nirjagAma ... 122-924 365-366 tata udayano'pi " sandhyAtikramakAla:samprApta:" iti vayasyaM pratyuktvA sarvaiH saha nizcakrAma ... 925-928 366-368 iti rtnaavliinaattikaangkpryogsmaatiH| evamaGkaprayoge samApte vikarAlA maJjaryAkhyAnoktasamarabhaTasya aGkaprayogaguNavarNanaviSayaka bhASaNamanuvadati ... ... ... 929-947 369-379 tatra samarabhaTena svasya nATyaprayogagataguNadoSa jJAnAmAvakathanena kRtA vinayoktiH tata: saMtuSTena samarabhaTena nATyAcAryAya pAri. toSikadAnam ... vAkprapaJcaikasArANAM svAminAM svasevakAn prati dhanadAnaM vinA kriyamANAnAM mithyAsAntvanAdiyuktoktInAmanuvAda: samarabhaTakRtaH ... 932 samarabhaTakRtaM ratnAvalyaGkaprayogagatanATyagItavAdya guNanirUpaNam ... ... ... 939-947 373-379 ... 930 . " 370 938 Shree Sudharmaswami Gyanbhandar-Umara, Surat www.umaragyanbhandar.com Page #62 -------------------------------------------------------------------------- ________________ viSayAnukramaNI / AyAGkAH pRSTAGkAH etasminnavasare kenacitsvaprastAvAtpaThitAyA: " raNazaurya nATyaprekSaNaM kAvyarasAbhijJatvaM mRgayAbhyAsaH ityetAH rAjaputrANAM paraMparAgatA: kulavidyAH" iti tAtparyavatyA AryAyA: samarabhaTena zravaNam ... ... 948-949 379-380 niruktAryAzravaNaprasaGgena samarabhaTakRtaM bhayAnaka___ rasagarbha mRgayAbhiyogavarNanam ... ... 950-957 380-383 tataH punaH prasaGgataH kenacidgItAyAH " magayA kathAzravaNAsaktAnAM AhArAdikriyocitakAlasyApi vismaraNaM bhavati " iti tAtparya kAyA AryAyAH samarabhaTena zravaNam .... 958-959 384 niruktArthamavadhArya maJjarI premadRzA avalokayataH __samarabhaTasya svagRhaM prati gamanam ... ... 960 384 gRhaM gatvA nivartitabhojanena maJjarIsaktacetasA samarabhaTena svasacivaM prati kRtaM maJjaryA lAvaNyAdiguNavarNanam ... ... 961-988 385-403 evaM mAlatIguNavarNanapare samarabhaTe maJjarIpreSitayA dUtyA tatsamIpamAgatya taM prati maJjarIvirahAvasthAvarNanapUrvakaM tatsvIkArArtha kRtA prArthanA ... ... 989-1041 404-434 tatra maJjarIdUtIkRta maJjaryA vipralambhazRGgAra. varNanam ... ... ... 991-1030 405-428 evaM maJjayanurAgavarNanena samarabhaTatya hRdaye'nuka. mpAmutpAdayituM dUtIkRtA sajanasvabhAvastutiH 1031-1032 428-429 " yatastvanmUlakaiva maJjaryA virahapIDA atastva meva tasyAH zaraNam " iti dRSTAntopapatti. pUrvakaM dUtIkRtA maJjarIsvIkArAbhyarthanA ... 1033-101 430-434 Shree Sudharmaswami Gyanbhandar-Umara, Surat www.umaragyanbhandar.com Page #63 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 16 evaM dUtIvacana samAptau kenacitstra prastAvAtpaThitAyA: parasparasaMjAtagADhapremNo: yUnoH kAlAtyayo vighnakaraH " ivi tAtparyakAyA AryAyAH samarabhaTena zravaNam, maJjarIdUtIkRta prArthanA numodanaM ca tato gRhaM gatvA pratinivRttAyA maJjarIsametAyA dUtyAH samarabhaTanikaTAgamanaM tathA maJjarIM tatra sthApayitvA "vijanasthitamithuna saMnidhau "" ityuktvA pratini pareNa na sthAtavyam vartanaM ca tataH samarabhaTamaJjaryoH suratavarNanam evaM sA maJjarI rAjaputraM samarabhayaM nAnAsuratavilAsairArAdhya tamapahRtasarvasvaM carmAsthizeSaM ca vidhAya alpenaiva kAlena mumoca iti maJjaryAkhyAnopasaMhAro vikarAlAkRtaH " itthaM madupadiSTamArgeNa kAbhijanebhyo dhanaM prApya mahatIM samRddhimeSyasi " ityuktvA vikarA - layA mAlatIM prati kRtasyopadezasya samAptiH evaM vikarAlopadezazravaNena gatamohAyA mAlatyAH tatpAdavandanAnantaraM svagRhaM prati gamanam kAvyazravaNaphala nirUpaNapUrvakaM kAvyakartRdAmodara kavikRtaH kAvyopasaMhAraH ... ... viSayAnukramaNI / ... ... ... ... Shree Sudharmaswami Gyanbhandar-Umara, Surat ... ... ... ... ... ... 1042 - 1045 435-436 1056 1046 - 1052436-438 1053 - 1055 439-441 1057 ... 1058 AryAGkAH pRSThAGkAH 1059 442 444 444 445 www.umaragyanbhandar.com Page #64 -------------------------------------------------------------------------- ________________ __ atha atha dAmodaraguptaviracitaM kuTTanImatam / sa jayati saMkalpabhavo rtimukhshtptrcumbnbhrmrH| yasyAnuraktalalanAnayanAntavilokanaM vasatiH // 1 // avadhIrya doSanicayaM, guNaleze saMnivezya matimAryAH / kuTTanyA matametaddAmodaraguptaviracitaM zRNuta // 2 // // atha kuTTanImataTippaNam // zrIkRSNAya nmH| [ manmathamapi bhuvanAnAM lIlAhitasAyakaivijetAram / mukulitakucayugaviddhaM kurvANA sA ratirjayati // ] [ atha maGgalaM prayuGkte sa iti / ] saH-AdevAdipAmaraM viditaprabhAvatvena prasiddhaH, jayati-sarvotkarSeNa rAjate / saMkalpabhavaH-saMkalpAt manovikArAt bhavati pravatata iti tathA / rateH tannAmakasvakAntAyAH mukhameva zatapatraM kamalaM, mayUravyaMsakAditvAt samAsaH, tasya cumbane bhramaraH; kamalarasapAnAsaktadvirepha iva tanmukhAsvAdaprasakta ityarthaH / anuraktAnAm-anurAgaviziSTAnAM, lalanAnAm kAminInAM, nayanayorantena prAntabhAgena, vilokanam-sAkUtaM kaTAkSavikSepaH, tat yasya kAmasya vasatiH nivAsasthAnaM, tata udgamAditi bhAvaH / 'vilokitaM ' iti kvacit pAThaH, tatra bhAve kta sa evArthaH // 1 // [ savinayaM zrotRn prakRta Avarjayati aveti / ] avadhIrya nirAkRtya, doSanicayam doSasamUham / tathA ca atra granthe upalabhyamAnAnapi doSAn ananulakSyIkRtya, upadezaphalakatvena granthasya paramopayogitvAt , avazyamayaM zrotavya iti AryAH sajanAH prabodhyante // [" kuTTanI zaMbhalI sameiti amaraH, dve paranArI // atha pAThAntarANi // *zuMbhalImata(m) (pa) zaMbhalImatam (kaapaa)| granthalekhanArambhe 'zrIkRSNAya namaH' iti (go.) OM namaH zivAya ' iti (p)| 1 vilokitaM (pa) 2 zuMbhalyA mata (p)| dAmodaraviracitaM (pa) Shree Sudharmaswami Gyanbhandar-Umara, Surat www.umaragyanbhandar.com Page #65 -------------------------------------------------------------------------- ________________ dAmodaraguptaviracitaM asti khalu nikhilabhUtalabhUSaNabhUtA vibhUtiguNayuktA / muktAbhiyuktajanatA nagarI vArANasI nAma // 3 // anubhavatAmapi yasyAmupabhogAn kAmataH zarIravatAm / zazadharakhaNDavibhUSitadehalayaH kila na duSprApaH // 4 // candravibhUSitadehA bhUtiratAH sdbhujnggprivaaraaH| vArastriyo'pi yasyAM pazupatitanutulyatAM yAtAH // 5 // puMsA yojayitryAm / 'kuTaNI ' iti bhASAyAm / tatra kuTTayati chinatti nAzayati strINAM zIlamanayeti kuTTanI / "Nini kuTTinI ityapi rUpam" iti vAcaspatyakoze / zaM sukhaM bhalate vadati iti zaMbhalI; zaMbhaM zreyoyuktaM lAti iti vA / saMbhalIti dantyAdirapi / zabdakalpadrumAnusAreNa kozAntareSu tatparyAyAstu-mAdhavI, raGgamAtA, arjunI, kumbhadAsI, gaNerukA, ratatAlI, cundI (dezyAM iti kSIraH ) iti ca / " zaMbhalI gaNikAnAmupadezadAyinI kuTTanI iti kazcit" iti vAsavadattAvyAkhyAyAM zrIkRSNasUriH / matam abhiprAyaH siddhAnta iti yAvat ] // 2 // [kathAmArabhate astIti / ] atra varNayiSyamANakathAprabandhArthavastujAtasya atikrAntakAlatve'pi adhuneva tadAtve'pi vArANasyA vidyamAnatvAt astIti vartamAnatvena uktiH / vibhUtibhiH saMpadbhiH, guNaiH tatsaMpAdyasaundaryAdiguNaiH sarvaguNagaNaviziSTajanairvA, yuktA sahitA / muktA abhiyuktA janatA yasyAm / jagati sthitAvapi saMpAditabrahmajJAnA muktA ityucyante / ' yuktA' iti pAThe yogayuktetyarthaH / abhiyuktA viduSI / janatA janasamUhaH; sAmUhikastal / nAmeti prasiddhau // 3 // upabhujyanta iti upabhogA viSayAH srakcandanavanitAdayaH / kAmataH svecchAtaH, AsaktipUrvakaM vA // apyarthoM gamyate / tathA ca kAmato'pi pravartamAnAH kAzyAH sarvabandhonmUlakatvAt zivasAyujyaM vArANasIvasatayo labhanta eveti / api virodhe, tathA ca mokSaprAptipadavIviruddhAcaraNazIlA api yatra zivAvimukte avimukte kevalaM nivAsamAtreNa mokSasAmrAjyabhAjo bhavanti, tatra nigRhI. tacetasAM zivapadaprAptau na saMzayasaMkaraH; tena kAzyAH sarvato mAhAtmyAtizayo gamyate // zarIravatAM prANinAm / zazadharasya candrasya, khaNDena kalayA, vibhUSito deho lalATarUpo yasya, tasmin bhagavavi mahAdeve; layaH sAyujyam / yadvA candrakalAvibhUSitasya zivasya zarIre iti / na duSApaH atisulabhaH / bhuktimuktI ubhe api yatra tiSThata iti bhAvaH // 4 // [ yasyAM adhamA api vArastriyaH zivatulyAH kimu vAcyamanyeSAM iti 3 yuktAbhiyukta (p)| 4 vibhUSaNa (pa) Shree Sudharmaswami Gyanbhandar-Umara, Surat www.umaragyanbhandar.com Page #66 -------------------------------------------------------------------------- ________________ kuTTanImatam / atitunggsurniketnshikhrsmutkssiptpvnclitaabhiH| maJjaritamiva virAjati yatra nabho vaijayantIbhiH // 6 // aviralasaJcaradabalAcaraNatalAlaktakadravAruNitam / sthalakamalavanIlakSmI bibharti vasudhAtalaM yatra // 7 // yatra ca ramaNIbhUSaNaravabadhiritasakaladiGnabhobhAge / ziSyANAmAcA vadhaM vAryate paThatAm // 8 // vindhyadharAdharabhUriva yA rAjati mattavAraNopetA / bahulanizIthavatIva projjvaladhiSNyopazobhitA yA ca // 9 // zleSadvArA pUrvoktameva samarthayati candreti / ] candraH svarNa bhUSaNavizeSo vA, pakSe sudhAMzuH; " candra: karpUrakAMpilasudhAMzusvarNavAriSu // iti medinI / bhUtiH aizvarya bhasma ca / bhujaGgAH khigAH sarpAzca, " vezyApatirbhujaGgaH syAt khiDgaH" iti koSaH; " bhujaGgo'hirbhujaGgama: " iti amaraH / [ vArastriyaH--vArasya vRndasya upabhogyA:, yadvA vAro gaNikAdhyakSaH taM pratibaddhA strI ( iti sarvAnandaH) tA:-vezyA: / pazupatiH zivaH / ] [ atra abhaGgazabdazleSa: / daNDiparibhASayA tu zleSopamA / ] // 5 // atituGgAnAM atyuccAnAM, suraniketanAnAM devamandirANAM, zikhareSu UrzvabhAgeSu, samukSiptA: pronnamitAH, ata eva pavanacalitA:, tAbhiH vaijayantIbhiH patAkAbhiH, maJjaritamiva saMjAtamaJjarIkamiva // 6 // [aviralaM nibiDam / ] 'avirataM / [iti pAThe] nirantaraM, saMcarantInAM abalAnAM caraNatalayoH, saMsaktAlaktakadraveNa lAkSArasena, aruNitaM aruNavarNa, vasudhAtalaM bhUbhAgaH, sthalakamalavanyAH bhuvaH, lakSmImiva lakSmI zobhAM, bibharti / 'sthalakamalalatAlakSmI' iti pAThe sthalakamalaparamparAzobhAM ityarthaH / [atra sthalakamaletyAdisAbhiprAyavizeSaNatvAt parikarAlaMkAraH / ] // 7 // aGganAnAM alaGkArANAM zabdaiH, badhirite paripUrNe azrayamANazabdAntare iti yAvat , sakaladizAM nabhasazca, bhAge Abhoge, chAtrANAM, saMjAtamapi, (avayaM) skhalanaM apapAThaH, adhyApakairna vAryate azrutatvAt / ' ziSyANAM nAcAryairavadyamavadhAryate paThatAm / iti pAThAntaram / [ udAttAlaMkAraH / ] etena nagarIsaubhAgyasaMpattiH bodhitA // 8 // [ito navabhiH avirata ( go. kA.) / sthalakamalalatAlakSmI (gotti)| vI lakSmI (pa) 8 ziSyANAM nAcAryairavadyamavadhAryate paThanam (pa) ziSyA 'paThatAm ( go 2) 9 divya. dharAdhara (kA) [zleSAsamarthakaH pAThaH / ] Shree Sudharmaswami Gyanbhandar-Umara, Surat www.umaragyanbhandar.com Page #67 -------------------------------------------------------------------------- ________________ dAmodaraguptaviracitaM yatigaNaguNasamupetA yA nityaM chandasAmiva pracitiH / vanapaGkiriva sasAlA, turuSkaseneva bahulagandharvA // 10 // tArAgaNo'kulInaH, priyadoSA yatra kauzikAH satatam / gaye vRttacyavanaM, paragRharodhastathA'kSeSu // 11 // zleSopamayaiva tAmeva vArANasI prazaMsati / zleSopamAyAM zleSapadaM arthazleSaparam / zabdazleSe tu samAnopamA / ] mattavAraNa: prAsAdaprAvArakaH, [" prAsAdavIthInAM varaNDakaH iti taTTIkA (=kuTTanImataTIkA)" iti zabdakalpadrumaH / yadvA, "mattavAraNamicchanti dAnaklinnakare dvipe / mahAprAsAdavIthInAM varaNDe cApyapAzraye // " iti vizvaprakAzaH / "varaNDakastu mAtaGgavedyAM yauvanakaNTake / " iti vizvalocane / tena prAsAdazreNipurovartinyo bahadAsanavedyo mattavAraNAH / ] pakSe mattagajaH / bahulanizIthavatIva kRSNapakSanizeva, " bahulA nIlikAyAM syATelAyAM gavi yoSiti / kRttikAsu striyAM, bhUmni vihAyasi napuMsakam // puMsyagnau kRSNapakSe ca vAcyavat praajykRssnnyoH|" iti medinii| dhiSNyaiH vezmabhiH, pakSe nakSatraiH; upazobhitA / " dhiSNyaM sthAne gRhe bhe'nau " iti amaraH // 9 // yatInAM saMnyAsinAM, gaNaH samUhaH, tadguNena zAntyAdinA; pakSe-yati: pAThavicchedasthalaM, gaNAzca "dhIzrIstrI m" ityAdinA piGgalanirdiSTA magaNAdyA aSTau, tadguNena yogyasthAnanivezanarUpeNa, smupetaa| chandasAM pracitiH chandaHzAstram // sasAlA saprAkArA, " prAkAro varaNaH sAlaH" iti amaraH, pakSe savRkSA / 'sazAlA' iti tAlavyamadhyakapATho'pi, tatra pAThAlayasahitetyapyarthaH kAzyA vidyApradhAnasthAnatvAt / " tAlavyo nRpajhaSayoH zAlo vRkSe vRtau drubhede ca / tAlavyadantya uktastathA striyAM vRkSazAkhAyAm // " iti USmavivekaH // turuSkadezarAjaseneva, bahulagandharvA bahulA bahavo gandharvA yasyAm , gandharvA gAyakAH, pakSe azvAH taddezasya prasiddhAzvatvAt ; "gandhavastu nabhazcare / puMskokile gAyane ca mRgabhede turaGgame // " iti haim:(2)| [turuSkadezaH samprati loke turkIsthAna iti prasiddhaH ] // 10 // [ atra (11-16) AryAsu zleSamukhena vyatirekavyaJjanayA varNanIyAyA nagaryA utkarSo dhvanyate / eSu zleSamUlakaH parisaMkhyAlaMkAraH; taduktaM alaMkArasarvasve-" ekasyAnekaprAptAvekatra niyamanaM prisNkhyaa|" "zleSasaMpRktatvamasyA atyantacArutvanibandhanam / " iti ca tatraiva spaSTam // ] tArAgaNo nakSatrasamUhaH, akulInaH tasya AkAzasthitatvAt na kau pRthivyAM lInatvam / " gotrA kuH pRthivI pRthvI " iti amaraH / na tu kazcana asatkulotpannaH // 10 sazAlA ( go 2 kA) Shree Sudharmaswami Gyanbhandar-Umara, Surat www.umaragyanbhandar.com Page #68 -------------------------------------------------------------------------- ________________ kuTTanImatam / zUlabhRto dhyAnasthAH, padavediSu yatra dhAtuvAditvam / surateSvavalAkramaNaM, dAnacchedo madacyutau kariNAm // 12 // tIvrakaratvaM bhAnoraviveko yatra mitrahRdayAnAm / yogiSu daNDagrahaNaM, sandhicchedaH pragRhyeSu // 13 // priyaM doSA rAtriryeSAM tathAbhUtAH, kauzikA ulUkA:; adhikaraNazaktipradhAnasyApi avyaya 'doSA' zabdasya vRttau zaktimatparatvam / [ yadvA, "doSA rAtrau bhuje'pi ca / " iti vizvalocanakozAt AkArAntaH strIliGgaH doSAzabda:,] na tu kecana priyA doSA durguNA yeSAM tAdRzAH // gadye saMskRtabhASAdinirmite, vRttacyavanaM chandobhaGgaH, tatra chandaso niyamAbhAvAt; na tu manuSyeSu sadAcArabhaGgaH ; " vRttaM padye caritre ca " iti amaraH / akSeSu pAzakakrIDAyAM, paragRharodhaH parasya gRhasya rodhaH, nAyakena pratinAyakAGgIkRtacatuSpaTacaturasravibhAgeSu zArikAsaMcArasya yuktyA pratibandha ityarthaH; na tu virodhAdinA anyavezmapratibandha iti // 11 // dhyAnasthA: kSapaNakAdayaH, zUlaM trizUlAyudhaM, bibhrati iti tathA; na tu kecana zUlAkhyarogavizeSapIDitAH, bhagavato mRtyuJjayakRpApAtratvAt kAzikasadAcAriNAm / " zUlaM rugAyudham " iti amara: / [ 'zUlabhRti vyAlAsthA ' iti pAThe mahAdeve sarpasthitiH, na tu atra vyAlAnAM duSTAnAM, AsthA avasthAnaM ityabhiprAyaH / "vyAlo duSTagaje sarpe rAThe zvApadasiMhayoH " iti haima: / ] padavedinaH zabdazaktijJA vaiyAkaraNAH teSu, dhAtuvAditvaM dhAtavo bhUvAdayaH tadviSaye vAdazIlatvam ; na tu pAradAdInAM anyadhAtUnAM oSadhiyuktyAdinA rajatatvAdisampAdakatvarUpaM vaJcakatvaM kecit // abalAnAM strINAM, AkramaNaM vazIkArAdiH, na tu durbalAnAM viSaye balAtkAraH / kariNAM madacyutau satyAM dAnasya madodakasya cchedaH [ kAlAntare apravRtti:; ] na tu udArANAM dAnasya brAhmaNAdiSu dravyAdinivedanasya chedo bhaGgaH, vRttyAdichedasya pAtakatvAt // 12 bhAnoH tIvrakaratvaM grISme prakhara kiraNatvaM; na tu rAjJo duSprasahakaragrAhakatvam / karAH kiraNAH, pakSe karo rAjagrAhyo bhAgaH ; "balihastAMzavaH karA: " iti amaraH / mitrAnta:karaNAnAM, avivekaH parasparaM bhedazUnyo vyavahAraH; na tu keSucit avivekaH pramAdAdiH; [ yadvA mitrasuhRcchabdau paryAyau, tasmAt tatprayoge viveko na // ] yogiSu saMnyAsiSu daNDasya veNudaNDasya dhAraNam; na tu kecana aparAdhena daNDyante / pragRhyeSu vyAkaraNaprasiddhapragRhyasaMjJakeSu [ svarasandhirAhityayogyeSu zabdabhedeSu ] saMdheH sUtraprAptayaNAdeH avidhAnaM, tatra prakRtibhAvavidhAnAt ; na tu caurAdikRtaM gRhabhi 1 12 zUlabhRti vyAlAsthA ( pa ) zUlabhRto vyAlasthAH ( go 2 ) Shree Sudharmaswami Gyanbhandar-Umara, Surat www.umaragyanbhandar.com Page #69 -------------------------------------------------------------------------- ________________ dAmodaraguptaviracitaM chandaHprastAravidhau guravo ysyaamnaarjvsthityH| vINAyAM parivAdo, dvijanilayeSvaprasannatvam // 14 // anurUpattaghaTanA satkavikRtarUpakeSu loke ca / ramaNIvacane yasyAM mAdhurya kAvyabandhe ca // 15 // yasyAmupavanavIthyAM tamAlapatrANi yuvativadane ca / nakharamahAraraNitaM tantrIvAdyeSu suratakalaheSu // 16 // nandanavanAbhirAmA vibudhavatI nAkavAhinIjuSTA / amarAvatIva yA'nyA vizvasRjA nirmitA jagati // 17 // tasyAM khagapatitanuriva vilAsinAM hRdayazokasaMjananI / AkRSTezvarahRdayA prAleyanagAdhirAjatanayeva // 18 // tyAdibhedanaM maitryAdibhedo vA // 13 // chandasAM prastAravidhau [ laghuguruvarNajJApanakriyAbhede ] nikhilabhedabodhakanidarzanelekhe, guravo gurvakSarasUcakarekhA:, anArjavasthitaya, na ArjavaM RjutA yAsu tA anArjavAH tathA sthitayo yeSAM te vakrAkArA ityarthaH, [prastAre gurvakSarasya'cihnatvAt; na tu brAhmaNAdayo'dhyApakA vakrasthitayaH / parivAdo [parito vAda:] vINAsaptasUtra tantrI dhvaniH; na tu kasyacit [parivAdaH-parIvAdaityapi] nindA zrUyate / [tathA ca " parIvAdo vINAsu " iti vAsavadattAyAM cintAmaNivarNane / taTTIkAyAM-"parIvAdo vINAvAdanavastu " pakSe apavAdaH; " parIvAdo'pavAde syAdvINAvAdanavastuni " iti medinI iti|] dvijanilayeSu brAhmaNagRheSuH, aprasannatvaM-nAsti prasannA surA yeSu teSAM bhAvaH, avidyamAnamadyatvamityarthaH; " gandhottamA prasannerAkAdambaryaH" iti amaraH; na tu keSucidaprasannatvaM duHkhitvamityarthaH // 14 // vRttaM caritraM vartanaM ca, rUpakeSu dRshykaavyessu| mAdhurya sarasatvaM, kAvyaguNazca; [tallakSaNaM tu " cittadravIbhAvamayo hAdo mAdhuryamucyate " iti sAhityadarpaNe // 15 // upavanaM kRtrimaH ArAmaH, tasya vIthyAM zreNyAm / ] tamAlapatrANi tApicchavRkSAH, makarikAdicitrakANi ca / " tamAlapatraM tApicche tilake patrake'pi ca" iti vizvaH / [raNitaM dhvanivizeSa:] // 16 // nandanaM manohAri, pakSe tannAmakaM vanaM upavanam / vibudhAH paNDitAH, pakSe devAH / nAkavAhinI gaGgA, pakSe devsenaa| [atrApi shlessopmaa|] // 17 // [tribhiH vizeSekeNa kuTTanImataM jJAtukAmAM mAlatIM varNayati 15 rUpake ca (go. kA.) / ramaNIvadane (pa) 16 kaNitaM (pa) kalitaM (go 2) / vAdye ca..."he ca (pa) 17 prajAsRjA (pa) Shree Sudharmaswami Gyanbhandar-Umara, Surat www.umaragyanbhandar.com Page #70 -------------------------------------------------------------------------- ________________ kuTTanImatam / saMsaktabhoginetrA mandaradharaNIbhRto yathA mUrtiH / uparigatA zUlAnAmandhAsuragAtralekheva // 19 // samuvAsa vArarAmA mAnasavasateH zarIriNI shktiH| niHzeSavezayoSidvibhUSaNaM mAlatI nAma // 20 // (vizeSakam ) pezalavacasA vasatilIlAnAmAlayaH, sthitiH premNaH / bhUmiH parihAsAnAmAvasatho vakrakathitAnAm // 21 // tasyAmityAdinA / khagapatiH garuDaH / ] vilAsinAM vilasanazIlAnAM, [ bhoginAM; ] pakSe bileSu Asata iti bilAsinaH sarpAH / "ralayorDalayostadvajayayorvabayorapi / zasayormanayozcAntye savisargAvisargayoH // sabindukAbindukayoH syAdabhedena kalpanam " iti abhiyuktokterbavayorabhedaH / hRdayazokasaMjananI darzanamAtreNa kAmArticintodvegakAriNI, anyatra bhayajananI / [tathA ca vAsavadattAyAM kusumapuravarNane-"valgadbhujaGgena garuDeneva vilAsihRdayatApakareNa vezyAjanena " iti / ] Izvaro dhanikaH, anyatra mahAdevaH / prAleyanagAdhirAjatanayA [himAcalasutA paarvtii| [atra pUrvArdhe samAnopamA, uttarArdhe zleSopamA, daNDyabhiprAyeNa veditavyA ] // 18 // saMsaktAni saMlamAni samAsatAni,bhoginAM kAminA, netrANi locanAni yasyAm ; anyatra-[ samudramathanasamaye ] saMsaktaM saMbaddhaM, vAsukisarparUpaM netraM manthanarajjuryasyAm ; " netraM kRtvA tu vAsukim " ityukteH / " netraM mathiguNe vastrabhede mUle drumasya ca / rathe cakSuSi nadyAM tu, netari vAcyavat // // iti medinI // zUlAnAM vezyAnAM, ["mRtyau praharaNe zUla: ketane yogrogyoH| khalAdezva vadhArthAya kIlake paNyayoSiti // // iti vishvprkaashH| ] uparigatA zekharIbhUtetyarthaH, pakSe zivAyudhatrizUlAnAmityarthaH / andhakAsurazarIraM zivena trizUlopari sthApitamiti puraannprsiddhiH| [ tathA ca vAsavadattAyAM kusumapuravarNane-" andhAsureNeva zUlAnAmuparigatena vezyAjanena" iti // 19 // vArarAmA vaarstrii| ] mAnasavasatiH kAmaH / veSayoSito vezyA: // 20 // pezalavacasAM cArUktInAm , cArUktiSu pravINetyarthaH, " cArau dakSe ca pezalaH" iti koSaH / Avasatho nivAsasthAnam ; [ vakrakathitaM vakroktiH, sA ca caturAlApAlaMkAravizeSaH, sAkUtavacaH, zabdasya 20 vezyayoSiti (pa) 21 vakakavitAnAm (go. kA.) vakrakathikAnAm (go 2) / Shree Sudharmaswami Gyanbhandar-Umara, Surat www.umaragyanbhandar.com Page #71 -------------------------------------------------------------------------- ________________ dAmodaraguptaviracitaM sA zuzrAva kadAciddhavalAlayapRSThadezamadhirUDhAm / kenApi gIyamAnAM prasaGgapatitAmimAmAryAm // 22 // ' yauvanasaundaryamadaM dUreNApAsya vAravanitAbhiH / yatnena veditavyAH kAmuka hRdayArjanopAyAH ' // 23 // zrutvA'tha vipulajaghanA manasIdaM mALatI cakAra ciram / atisAmpratamupadiSTaM suhRdevAnena sAdhunA paThatA // 24 // tadgatvA pRcchAmo vikarAlAM kalitasakalasaMsArAm / yasyAH kAmijanaugho divAnizaM dvAramadhyAste // 25 // iti manasi sA nivezya, drutataramavatIrya vezmanaH zikharAt / vikarAlAbhavanavaraM parijanaparivAritA prayayau // 26 // atha viralonnatadazanAM nimnahanuM sthUlacipiTanAsAgrAm / ulbaNacUcukalakSitazuSkakucasthAnazithilakRttitanum // 27 // gambhIrAraktadRzaM nirbhUSaNalambakarNapAlIM ca / katipayapANDuracikurAM prakaTazirAM saMtatAyatagrIvAm // 28 // abhidhayesya ca vakratA lokottIrNena rUpeNa avasthAnam vA ] // 21 // [ dvAbhyAM kathAbIjaM nikSipati sA iti / ] pRSThadezaM uparitanabhAgam / prasaGgapatitAM svAvasarata: smRtipathamArUDhAm // 22 // arjanaM vazIkaraNam / [ vezyAnAM na kevalaM saundaryamekameva kAmukAkarSakaM,api tu anyadapi gurUpadezagamyaM vartate / gururatra kuTTanI ] // 23 // atisAmprataM yuktataram. / sAdhunA sajjanena, santoSa bhareNetthamuktiH // 24 // kalitaH parijJAtaH / [ kAmijanaughaH vilAsipuruSa samUha:, ] dvAramadhyAste dvAre tiSThati, tatsamAgamAbhilASayA ityarthaH / lokoktyanusAreNedam / " adhizIthAsAM karma " iti karmatvam // 25 // parijanaparivAritA sahacarIgaNasahitA // 26 // [ caturbhirgurutvayogyAM vRddhAM vikarAlAnAmnIM varNayati atheti / ] ulbaNacUcukAbhyAM atizyAma (?) [utkaTa ] kucAgrAbhyAM, lakSitaM spaSTaM paridRzyamAnaM, zuSkaM kucasthAnaM yasyAstAdRzI - zithilA lathA amAMsalatayA lambamAnA, kRtti: carma, yasyAstAdRzI- - ca tanuryasyAH tAm // 27 // gambhIre antaH praviSTe / karNapAlI 22 devAlaya ( go 2 ) / paThitAmi ( pa ) 25 tadvRddhAM pR0 ( go2 ) ( kApA. ) / vikarAla ( go 2 ) ( kApA ) 26 vikarAlI ( go 2 ) 28 pAli ( kApA ) / sannatAyata ( go 2 ) Shree Sudharmaswami Gyanbhandar-Umara, Surat www.umaragyanbhandar.com Page #72 -------------------------------------------------------------------------- ________________ kuTTanImatam / sitadhautavasanayugalAM vividhauSadhimaNisanAthagalasUtrAm / tanvImaGgulimUle tapanIyamayIM ca bAlikAM dadhatIm // 29 // gaNikAgaNaparikaritAM kAmijanopAyanaprasaktadRzAm / AsandhAmAsInAM vilokayAmAsa vikarAlAm // 30 // (kulakam) avalokya sA vidhAya kSitimaNDalalInamaulinA praNatim / paripRSTakuzalavArtA samanujJAtA''sanaM bheje // 31 // atha viracitahastapuTA saprazrayamAsanaM samutsRjya / idamUce vikarAlAmavasaramAsAdya mAlatI vacanam // 32 // " vidadhAsi harimakaustubhamahari harimaMgajanAthamamarendram / adraviNaM draviNapati' niyataM matigocare patitam // 33 // ayameva buddhivibhavaM hRtavibhavaste paTacarAvaraNaH / kAmukalokaH kathayati satrAgAreSu bhuJjAnaH // 34 // karNAdhastanabhAgaH / katipaye-parikalpanIyAH-na tu sarve, pANDurA: jarAjIrNatayA zvetAH, cikurAH kezAH, yasyAstAM mizracikurA ityarthaH // 28 // nAnAprakArauSadhimaNibhiH vazIkaraNAdisAdhanavRkSAdimUlAzmajAtivizeSakhaNDaiH, sanAthaM sahitaM, galasUtraM yasyAH / tapanIyamayIM suvarNanirmitAm / bAlikA sUtramudrikAm // 29 // parikaritA parivAritA, parikaraH saMjAto'syA iti, tArakAditvAditac / 'parikalitAM' iti pAThe gaNikAgaNena kuTTanIkalanaprasaGge knisstthikaamaaropitaamityrthH| [upAyanaM upahAraH / ] AsandI vetrAsanam // 30 // saprazrayaM savinayam / avasaramAsAdya svaprathamaM AgateSu siddhe svasvakAyeM gateSu / ] // 32 // [ ita: saptabhiH kulakena vikarAlAparAkramaM prastauti vidadhAsIti / ] hari nArAyaNam / hariM sUryam , ahariM saptAzvahInam / draviNapatiM kuberam / niyataM nizcitam / matigocare buddhivaibhavaviSaye, patitaM samAgatam / tava matimAyAvazIkRtA haryAdayo'pi tathA bhavanti kimutAnye ityarthaH // 33 // paTaccaraM jIrNavastram / kathayati sarvAn jJApayati / sattrAgAreSu pakvAnnadAnazAlAsu // 34 // 29 vAlikAM (pa.) 30 parikalitAM (go2) (kApA) 31 atha sA vidhAya dUrAt kSi (go 2) (kApA) 32 vikarAlI (go 2) 33 ravimagaja' (pa. go 2) Shree Sudharmaswami Gyanbhandar-Umara, Surat www.umaragyanbhandar.com Page #73 -------------------------------------------------------------------------- ________________ dAmodaraguptaviracitaM upasaMhRtAnyakarmA dhanavarmA narmadAghriyugalasya / sakalasamarpitasaMpa yadupetaH pAdapIThatvam // 35 // yadupanato nayadattaH sAgaradattasya madhyamaH putraH / prINAti madanasenAM vidhAya pitRmandiraM riktam // 36 // yallIlArpitacaraNau maJjaryA bhaTTaputranarasiMhaH / paritoSaM vrajati paraM mRdu mRgan pANiyugalena // 37 // yaniHzeSitavibhavo dIkSitabhavadevaputrazubhadevaH / nirbhatsito'pi nojjhati kesarasenAgRhadvAram // 38 // anyA api kAmijanaM sAdhAraNayoSito yadAkramya / vidadhati karpaTazeSaM vilasitametattavopadezAnAm ||39||(kulkm) hInAnvayajanmAno guNahInA rogiNo nirAkRtayaH / upasevitA mayA'pi prakaTIkRtarAgasauSThavaM puruSAH // 40 // mAtaH, kiM vidadhAmo, hatadhAtumitAbhiyogena / nAsAdayAma iSTaM nijatanupaNyaprasArakeNApi // 41 // dhanavarmAdayaH tAtsAmayikA navataruNAH / narmadAdaya: kAzcana veSayoSitaH / sakalaM samarpitA saMpad yena tathA san pAdapIThatvaM pAdAlambanatvam , atyAsaktyA caraNavAhakatvaM ityarthaH; [yadvA, asminnarthe saptatriMzattamyA yAH punaruktatvApAtAt , pAdapIThatvaM upetaH pAdanivezasthAnatvaM prAptaH, arthAt tasyAH pAdaprahAraiH tiraskRtaH iti| ] // 35 // riktaM dhanahI. nam // 36 // mRdgan parAmRzan // 37 // nirbhasito'pi vacanAdinA tirskRto'pi| etAvatA tasyA buddhayA vazIkaraNavaibhavaM pratipAditam // 38 // sAdhAraNayoSito vezyAH / Akramya vazIkRtya / [karpaTazeSaM dhanavastrAdyapahAreNa duSTajIrNavastrameva vibhUtiryasya tAdRzaM, AcchAdanamAtrazrIkam / ] vilasitaM phalam // 39 // rAgaH prItiH, tasyAH sauSThavaM atizaya // 40 // [mAtaHzabdaH vRddhastrINAM uktimAtre / ] dhAtari krodhena [dhikkAre] httvoktiH| [vAmatAmiyogena pratIpAbhigraheNa, vakratayA / tanupaNyaM zarIrarUpaM vikreyaM, tasya prasAraka lokadRSTigocarIkaraNam / ] nijatanudAnArthamudyatA api vayaM sveSTaM priyaM na prApnumaH, 36 upagato (kaa)| prINayati (pa. go 2) 38 kezavasenA (go. kA) 41 kiJcidadhImahi (p)| nAsAdayAmi dRzyaM (go 2) ma dRzyaM (kaa)| Shree Sudharmaswami Gyanbhandar-Umara, Surat www.umaragyanbhandar.com Page #74 -------------------------------------------------------------------------- ________________ kuTTanImatam / tatkuru mAtaranugrahamabhidhatsva mamApi dehino bhogyAn / teSAM ca vezaceSTitamanasijazarajAlapAtanopAyAn // 42 // " iti giramudIrayantI samemAmRzya pANinA pRSThe / ruciravaco vikarAlA rucirAkRtimAlatImUce // 43 // (kulaka) "ayameva dhymaansmrnirgtdhuumvrtikaakaarH| cikurabharastava sundari kAmijanaM kiGkarIkurute // 44 // ayameva te kRzodari mandollasitabhu vibhramAdhAraH / adharIkaroti dhIrAn mdhursmitsubhgviikssitvishessH|| 45 // iyameva vadanakAntI ratikAntAkUtamatitarAM kurute / zrutipathamapyupayAtA niyataM tava kAminAM manasi // 46 // iyameva dazanapatI rucirAcirakAntidAmasamakAntiH / utpAdayati nitAntaM tava manmathadAhavedanAM puMsAm // 47 // idameva samullapitaM lIlAvati vijitaparabhRtadhvanitam / tava niHzeSabhujaGgavyAkarSaNasiddhamantra uccaritaH // 48 // tvadAyattatvAt tAiksaubhAgyasya iti karuNoktiH // 41 // manasijaH kAmaH // 42 // [ tava mAlatyA ekaikamapyaGgaM kAmijanavazIkaraNAyAlamiti kiM mayopadeSTavyaM vartate iti kRtvA ita AsaptapaJcAzattamazlokaM tasyAH kezAdipAdAntaM stotraM vikarAlA prAha ayamiti / cikurabharaH kezapAzaH / vazIkaraNA) dazAGgAdayo dhUpAH kAmatantre prasiddhAH / dhUmavartikA lakSaNayA dhUmalekhA ityarthaH ] // 44 // mandollasitazru mandamullasitA bhrUryasyAstatsaMbuddhau, yadvA kriyAvizeSaNam / [vibhramaH vilAsa: zRGgAraceSTA, "kAmautsukyakRtAkAraM rUpayauvanasaMpadA / anavasthitaceSTatvaM vibhramaH parikIrtitaH // " iti bharataH / madhurasmitena subhagaH sundaro vIkSitavizeSaH lokottaraM vIkSitam / adharIkaroti [ hInatAmApAdayati ] vazIkaroti // 45 // [ ratikAntaH smara, tasya, ] AkUtaM sAbhiprAyaceSTAm / zrutipathamupayAtA'pi zrutamAtrA'pi yadi vadanakAntirmadanapAravazyaM karoti tato vilokitA cenna jAne kiM kariSyati // 46 // acirakAntiH vidyut, dAma mAlA // 47 // samullapitaM vAgvilAsaH / 42 veSa (pa) 43 vikarAlI (go 2) 45 adharIkurute (pa.) 46 dazanakAntI (kA) [asminpAThe samanaMtarazlokena punaruktiH / ] navakAminAM (pa.) 47 degcirakA. Shree Sudharmaswami Gyanbhandar-Umara, Surat www.umaragyanbhandar.com Page #75 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 12 dAmodaraguptaviracitaM idameva makaraketananiketanaM stanayugaM tavAbhogi / bhogavati bhogasAdhana paropAya graho vyarthaH // 49 // idameva bAhuyugalaM mRNAlaparikomalaM tava varoru | kasya na janayati madanaM varakaTakaM bhUSitaM sutanu // 50 // ayameva madhyadezaH kaMdarpAdeza karaNacaturaste / prakRzo'pi zarIravato dazamIM prApayati manmathAvasthAm // 51 // iyameva romarAjiH saMkalpajacApayaSTiguNazobhAm / dadhatI viddhAti tava smarasAyakazalyaviklavAn yUnaH // 52 // 66 vijitAdizabdena sAdRzyaM pratipAdyate / parabhRtaH kokilaH / bhujaGgA viTA:, [ pakSe sarpAH ] // 48 // makaraketananiketanaM kAmAyatanam | [ tathA ca madAlasAcaMpvAM rUpakam 'kucakrIDAsaudhaH smaravasatihetorviracitaH / kRtAtrArohArthaM valikapaTanizreNisaraNiH / mRdurbaddhA rajjustadupari karAlambanakRte / kimeSetyAzaGkAmakuruta tadA lomalatikA // " ( 1-76 ) / api cAnyatra - " kAminIstanakAntAre vasati smarataskaraH / mano mAgA vivastraM sa divA'pi kurute jagat " // iti / ] Abhogi vizAlam / bhogava vilAsazIle // 49 // [ mRNAlaM bisaM kamalamUlam // 50 // ] [ Adeza: AjJA, tasya karaNe paNDita:, ata eva ] dazamImityAdi / aprAptau pralayAvadhi prANinaH piiddytiityrthH| " abhilASazcintA smRtiguNakathanodvegasaMpralApAzca / unmAdo'tha vyAdhirjaDatA mRtiriti dazAtra kAmadazAH // " iti sAhityadarpaNe / [ vibhAvanAlaMkAraH, tallakSaNaM hetUnAmasamagratve kAryotpattizca sA matA / " iti kuvalayAnande / etena tasyA madhyasya balAtizayo vyajyate / kAvyAdarzAnusAreNa tu atra vizeSoktiH, tatra tallakSaNaM tu "guNajAtikriyAdInAM yattu vaikalyadarzanam / vizeSadarzanAthaiva sA vizeSoktiriSyate // " iti / ] // 51 // saMkalpajaH kAmaH, tasya, cApayaSTe:- -dhanuSo guNasya, pratyaJcAyAH, zobhAM dadhatI, [ tatpratyaJcAsthAnIyAnAM bhramarANAM romarAjezca kRSNavarNatvAt / ' smarasAyakavi 88 -- ntikAntisama 0 ( pa ) / manmathavedanAM ( pa ) 48 mantratAM yAti ( pa ) mantravaccaritam ( go ) / 49 - 50 yorvyatyayaH ( pa ) pustake | 50 mRNAlatanusundaraM tavAbhogi ( go. kA. ) [ asmin pAThe antimapadayoH pUrvazlokasthapadAbhyAM punaruktiH / ] kanakAGgadabhUSaNaM sutanu ( go . kA . ) / 51 zarIrabhRto ( pa ) ( go 2 ) Shree Sudharmaswami Gyanbhandar-Umara, Surat www.umaragyanbhandar.com Page #76 -------------------------------------------------------------------------- ________________ kuTTanImatam / 13 idameva pRthulajaghanaM kaladhautazilAtalAbhiramaNIyam / tava taruNavazIkaraNaM yatisaMyatinAzakAri karabhora // 53 // idameva tavoruyugaM rambhAstambhopamaM manohAri / vada sundari nAbhimataM madanajvaratApazAntaye kasya // 54 // yauvanakalpataroste kanakalatAvibhramaM suvRttamidam / jaDDhAyugalaM necchati kAmaphalaprAptaye ka iha // 55 // nirjitadADimarAgaM vijitasthalakamalinIvilAsamidam / tava taruNi caraNayugalaM kasya na mAnasamalaGkarute // 56 // hepayati vAraNendraM hasaM hasati prayAtamidameva / tava lIlAvati lalitaM yUnAM hRdayAni manAti // 57 // klavAn / kAmazaraparavazAn , yUnaH taruNAn // 52 // kaladhautaM suvarNam / saMyati:saMyamaH, samAdhiH / [" vedhA dvedhA bhramaM cakre kAntAsu kanakeSu ca / " ityukteH / itaH krameNa varNitAnAM jaghanorujaGghAcaraNAnAmaGgAnAmayaM vivekaH-jaghanaM kAJcIpadaM, yatra kAJcI nibadhyate, ataH kaTyadhogataH purovartI pradezaH; tasya pazcAdgato nitambaH / Urustu jAnuna: Urdhvagato bhAgaH / jaGghA jAnunaH adhovartI Agulpho bhAgaH, yAmuddizya "tUNIralAvaNyena jo " iti dazakumAracaritapUrvapIThikAyAM paJcamocchrAsa uktiH / caraNastu gulphAdhaH samagro bhAgaH / evaM kAvyAdiSu prAya: sundarIzarIrottarArdhAGgAni-nAbhiH valitrayaM romAvaliH jaghanaM madanamandiraM UrU jAnunI jo gulpho caraNau pAdAGgulyaH nakhAH iti krameNa varNyante ] // 53 // rambhAstambhaH kadalIprakANDaH upamA yasya tAdRk / [kadalyA: zItalatvaM prasiddham ] // 54 // kanakalatAyAH vibhrama iva vilAsa iva vibhramo yasya tat / kalpatarolatAyogo yukta eva / [tayoH sayoge ca avazyaM phalena bhavitavyamiti ] // 55 // [ nirjitadADimarAga ityanena caraNayoH svAbhAviko rakti. mAtizayaH sUcyate / vilAso lIlA zobheti yAvat / ] kasyeti-dRSTaM sat kasya mAnasaM nAlaGkurute, api tu sarvasyApi mano'dhiSThitaM bhavati // 56 // [ gamanakriyAM varNayati 53 meva ca pRthuja0 (go 2 kaa)| taruNi vazIkaraNaM (go. kA.) 54 rambhAgarbhopamaM (pa. go 2) / jvarazAntaye ( kA) [pa pustake 55 aMkaH pramAdAt bhraSTa iti purovartyaGkeSu ekAdhikyam ] 56 tava caraNasarojayugaM (pa. go 2) Shree Sudharmaswami Gyanbhandar-Umara, Surat www.umaragyanbhandar.com Page #77 -------------------------------------------------------------------------- ________________ dAmodaraguptaviracitaM tadapi yadi te kutUhalamastyavadhAnaM saMvidhAya tanumadhye / AkarNaya, kathayAmi svabuddhivibhavAnusAreNa // 58 // svIkuru tAvatprathamaM nRpasevakabhaTTasUnumatiyatnAt / svAdhInAmativipulAM yadi saMpadamIhase sutanu // 59 // pratyAsannagrAme svayaM prabhuH pitari nityakaTakasthe / bhaTTasutazcintAmaNirAkRSTo bhavati putri niyamena // 60 // zRNu tasya cAruhAsini veSagrahaNaM ca ceSTitaM caiva / nipatati tathA ca tUrNa priyamurabhizarAsanaprasare // 61 // sthUlasthApitacUDaH paJcAGgalamAtrakezavinyAsaH / lambazravaNanivezitakarapatrakaghaTitadantapazizca // 62 // hepayatIti / ] lalitaM vilAsaH, mathnAti vazIkaroti // 57 // [ tathApi " pRcchate hi hitaM brUyAt " iti nyAyAt avikalaM 41 AryAsthapraznasya uttaraM dAtumupakramate / svabuddhivibhavAnusAreNa yAvatsvabuddhivaibhavaM akhilaM kathayAmi, na hi tavAprakAzyaM kiJcidityarthaH] // 58 // [rAjapuruSasya bhaTTanAmnaH putram / ] svAdhInAmiti yadi vipulAM zriyaM svakaragatAM kartu vAJchasItyarthaH // 59 // 'pratyAsanne' ityanena sAmagrIkleza: 'pitari / ityanena gurujanabAdhazca nivAritaH / [ nityakaTakasthe-anizaM dUre senAyAM rAjadhAnyAM vA vartamAne sati / cintAmaNiH tannAmA,] AkRSTaH adhInaH / [yadvA, bhaTTasutaH AkRSTa: vazIkRtaH san , niyamena, cintAmaNiH tadvat sarvAbhilaSitArthapUrakaH, bhavati bhaviSyati, " vartamAnasAmIpye vartamAnavadvA " iti laT / ] niyamena nishcitm||6|| tathA ca tadveSaceSTAjJAne tadanusAreNa AcaraNe / priyasurabhiH priyavasanta: kAmaH, tasya zarAsanaprasare tatpAravazye ityarthaH, nipatati kAmaikAyatto bhavatItyarthaH // 61 // [ ita AsaptAzItitamaM zlokaM tasya bhaTTaputrasya vezaceSTe paricAyayati sthUleti / tatrAdau SaDbhiH kulakena tadvezasya varNanaM, zeSaiH ceSTAyAH / ] sthUlasthApitacUDaH dIrghavitavazikha ityarthaH / paJca aGgulayaH pramANamasya sa paJcAGgulaH, paJcAGgula eva paJcAGgulamAtraH, tAdRk kezAnAM vinyAso yasya / karapatrasadRzavitatakoNatvAt karapatraka:-tathAbhUtaH, 58 halamavaghAnaM saMvidhAya (go. kA.) saMnidhAya (go 2 kApA) 60 sanne (go 2) / bhavati niyamena (kA) 61 yathA ca (go 2) ca yathA (p)| priyakusuma (pa) 62 sthApitakUlakapaJcAGgulakezamAtravi0 (p.)| ghaTitadazanapa0 (gorakApA) Shree Sudharmaswami Gyanbhandar-Umara, Surat www.umaragyanbhandar.com Page #78 -------------------------------------------------------------------------- ________________ kuTTanImatam karazAkhArpitamudrikacAmIkarakaNThasUtrikAbharaNaH / parimRSTagAtrakuDamakiJcitpiJjaritavasanasaMvItaH // 63 // pravilambikusumadAmakagalamaNDanajAtarUpakRtazobhaH / antarniviSTasikthakatauruSkikakhumbhikAdicaraNataH // 64 // nAnAvarNaviveSTitabahaladazApAzabaddhatatakezaH / ekasmin dalavITakamaparasmin sIsapatrakaM karNe // 65 // uccnnddknkgrbhitkuddaampinyjritvsnpridhaanH| sthUlatarakAcavartakamAlAM ca gale dadhAnena / / 66 // [tena ] ghaTitaH subhagaH, dantapaGktiH kaMkatikA [tadAkAro bhUSaNavizeSaH;] [vastutastu dantapaGktiH dantanirmitA paGktiH, paGktizca bhUSaNavizeSasya nAma, tasyAH mahAvyutpattisaMjJakabauddhakozarUpagranthe alaMkAravarge paThitatvAt / ] // 62 // [karazAkhA aMguliH / ] cAmIkaraM suvarNam / parimRSTaM kRtodvartanam / piJjaritaM [pItaraktIkRtaM ] pizaGgavarNam // 63 // jAtarUpaM suvarNam / sikthaM madhUcchiSTaM, [ mINamoma-iti prasiddham / ] tacca mArdavAdyarthamantaH pUryate / [" sikthaH pulAke madane klIbetho varNakambale / dvayordarbheSu ca, kutha: saktUnAM dravatAvidhau // " iti maGkhakozaH ( // 37 // ) [siktha ] " pulAke odananiSpattiparIkSA / " antarniviSTasikthitatauruSkikakhuzzikAdicaraNatraH" / ityAdau madane napuMsakam / etattu macanamiti vaidyAH / maca muci kalka iti dhAtvarthAnuguNyamasminneva pakSe dRzyate" iti maMkhakozaTIkAyAm / / tauruSkakaM turuSkadezasaMbandhi / [ turuSkaH zilArasa iti prasiddhaM zikaM, tena nirmitaM lepanadravyaM tauruSkikam / yadvA, turuSkaH mahAvyutpattigranthe paThita: dhUpavizeSaH, tena nirvartitaM lepanadravyaM tauruSkikam / ] khumbhikA nAlakaM lohapaTTikA / [caraNatraH caraNaM trAtIti upAnat / ] // 64 // nAnAvarNena, viveSTitena grathitena, bahaladazApAzena bhAsvavarNaprAntabhAgena sUtreNa, baddhAH saMyatAH, tatAH dIrghAH, kezA yasya / dalavITakaM pallavAnta:sthitatAmbUlam [ tatsadRzaM bhUSaNavizeSo'pi dalavITakam , ] sIsapatrakaM bhUSaNavizeSaH / dadhAnena ityanenAnvayaH // 65 // uccaNDetyAdi / vidyotamAnasuvarNasUtrani 63 zAkhAzrita (p)| piJjaritasarvAGgaH (go 2 kaa)| 64 khuMbhikAdicaraNavaH (pa) sikthastauruSkikakhumbhikAdicaraNAntaH (kApA) antarniviSTasikthitatauruSkikakhuzzikAdicaraNatraH ( maMkhakozaTIkA paatthH|) 65 viceSTita (pa. kaapaa)| natakezaH (pa) 66 kAcacarcaka (kA) Shree Sudharmaswami Gyanbhandar-Umara, Surat www.umaragyanbhandar.com Page #79 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 16 dAmodaraguptaviracitaM vRzcikaraJjitakararuhakaramUlanibaddhazaGkhacakreNa / prathamavayastvaM bhajatA taambuulkrngk-vaahinaa'nugtH| 67 // (kulakam) zreSThivaNigviTakitavapradhAnaraGgasya sumahato madhye | zUlApAlasthApitakatipayabaddhorupIThikAsInaH || 68 // utsaGgArpitakhaGgai rayathAtathabhASibhirmadauddhatyam / bibhrANairanujIvibhiradhiSThitaH paJcaSaiH puruSaiH // 69 // caturatara sevakArpita pRSTha parikSiptapUrvadehArdhaH / antardhRtatAmbUlaprocchUna kapolakalitakaraparNaH // 70 // anapekSitaprasaGgaH punaH punaH paThati sonnatabhrUkaH / gAthAzlokaprAyaM bhAvitacetA yathAtathA'dhItam // 71 // 66 rmitaprAntamadhyabhAgakAzmIraraJjitadukUladhArItyarthaH / kAcavartakAH kAcamaNayaH // 66 // vRzcikaH kurabaka:, [ raktapunarnavA vA yasyAH patrapuSpANi raktavarNAni bhavanti, vRzcikastu druNe rAzau zUkakITe tathauSadhe / " iti vizvaH / ] zaGkhacakrAdi ca hInadRSTyAdyavarodhAya dhAryate // 67 // [ ita: SaDazItitamyAryAparyantaM bhaTTaputtrasya nAnAvidhaceSTAvarNanena tasya maurvyamithyAbhimAnabhIrutAdayo varNyante te yathAyathamUhyA: / ] zreSThI dhanika:, [ viTaH kAmatantrakalAkovidaH, yadvA viT zabde iti dhAtoH nAyakanAyikayoH sandezaM parasparaM viTati kathayati iti viTa: / kitavaH dyUtakRt dhUrto vA / ] zreSThayAdayaH pradhAnA adhikA yatra tAdRzasya raGgasyetyartha / raGgaH [ rajyate jano'smin iti ] nRtyazAlA / zUlApAlA vezyAdhyakSAH / [ zUlapAlaH ityapi zabdaH; tathA ca vAsavadattAyAM vindhyATabIvarNane " zUlapAlacittavRttimiva phalitagaNikArikAM " iti prayogaH zivarAmAdibhiH kaizcit TIkAkAraiH gRhItaH / ] katipayaiH dvitraiH, baddhA AnIya dhRtA, urupIThikA vipulaM Asanam ||68 // [ anujIvibhiH sevakaiH / ] paJca vA SaD vA paJcaSAH, taiH rakSAdhikRtaiH, adhiSThitaH anugataH // 69 // [ pRSThaM pazcAdbhAgAvaSTaMbhArthaM tUlAdimayaH vastuvizeSaH, (takiA ) iti bhASAyAm / ] procchUne protphulle, kapole, kalitaM parAmRSTaM, karaparNa karapallavo yena; kalitaM dhRtaM kare parNa yena iti vA // 70 // anapekSitaprasaGgaH 68 katipayavanoru ( pa ) bandhoru (go2 ) 69 mahauddhatyam ( pa ) pUrvadehAMza: ( go. kA. ) / tAmbUlazcacchUna ( go . kA . ) tAmbUla: protphullakapolagalita ( go 2 ) tAmbUlaprotphullakapolagalita ( kApA ) / 71 sonnatibhrUkaH ( pa ) | gAthAM zlokaprAyAM dhItAm ( go . kA . ) / yathAyathAdhItam ( pa. ) 70 Shree Sudharmaswami Gyanbhandar-Umara, Surat www.umaragyanbhandar.com Page #80 -------------------------------------------------------------------------- ________________ kuTTanImatam / vismayalAolatamauli: pArzvagatAMstADayan rasAvegAt / hA kaTu sAdhviti vAdairantarayati parasubhASitazravaNam // 72 // idamukto rahasi ruSA tAtena nRpo, nRpeNa tAto'pi / iti piturAviSkurute mahIbhRtaH praNayavizvAsau // 73 // patracchedamajAnaJjAnan vA kauzalaM kalAviSaye / prakaTayati janasamAje bibhrANaH patrakartarI satatam / / 74 / / 'brahmoktanATyazAstre gIte murajAdivAdane caiva / abhibhavati nAradAdIn prAvINyaM bhaTTaputrasya / / 75 // anAlokitAvasaraH [ aprastutaM iti yAvat , ] - (gAthAM) zlokaprAyAM / [iti pAThe] zlokabahulAM vRttagandhi vA / [gAthA-saMskRte yA AryA sA prAkRte gAthA, ] bhAvitacetAH AnandaparipoSitamanAH / [ yathAtathA azuddhatvena paThati ityanvaya:] // 71 // rasAvegAt AnandAnubhUtipAravazyAt , [vAdaiH uktibhiH ] // 72 // idamiti / anena rahasyAlApaprakAzanena tAtapayoH parasparaM sauhArdAtizayaM bodhayati, [tena asya svataH parAkramazUnyatvaM vyajyate ] // 73 // patracchedaH [patracchedyaM nAma kalAvizeSaH, yena bhUrjapatrAdInAM svAbhiprAyadyotanAya tattadAkRtyA kartanaM kriyate / ] [ vA iti vikalpena tasya yatkiJcijjJatvaM sUcitam / ] patrakartarI patrAkArA kartarI patrasahitA vaa| [vastutastu laghukartarI yA patracchede upayujyate / ] [ satataM haste kartarIdhAraNenaiva patracchedyakalAyAM svakauzalamastIti sUcayati, na tu kriyayA prakaTayati ajJAnAt iti bhAvaH / ] // 74 / / [ itaH ghaTasu tatsevakaiH kRtAyAH bhaTTaputrasya vyAjastutyAH anuvAdaH, tadvArA ca tatratatra ajJAne'pi tasya mithyAbhimAnitA darzitA / ] bhaTTaputrasya tasya, prAvINyaM abhijJatA kartR, nATyazAstraparamAcAryanAradAdInapi abhibhavati, kevalamamimAnavazAt svasmistathA'bhimanyate ityarthaH // [ nATyazAstrasya brahmA AdyAcAryaH, taduktaM bharatenaiva nATyazAstre " nATyazAstraM pravakSyAmi brahmaNA yadudAhahatam // " (a. 1 zlo. 1) " zrUyatAM nATyavedasya saMkSepo brahmanirmitaH // 7 // " ityAdi ca / " nATyabhedAn dadau pUrva bharatAya caturmukhaH / " iti skandapurANe ca / nArada: gAndharvazAstrapraNetA, tathAhi " nAradIyaprabhRtiSu gAndharvavedavizeSeSu " iti kAdaMbaryA caMdrApIDavidyAgrahaNa 74. jAnasvAkauzalaM ( ?) (pa) Shree Sudharmaswami Gyanbhandar-Umara, Surat www.umaragyanbhandar.com Page #81 -------------------------------------------------------------------------- ________________ dAmodaraguptaviracitaM vasunandacitradaNDakamuktAyudhakhaDgadhenubandheSu / tyajati purato'sya niyataM bhArgavatAM parazurAmo'pi // 7 // vAtsyAyanamayamabudhaM vAhyAndUreNa dattakAcAryAn / gaNayati manmathatantre pazutulyaM rAjaputraM ca // 77 // yaH prArthito'pi yatnAt kavacaM rAdhAsuto dadAti sma / avicintitavasuvarSastyAgaguNaM hasati tasyAyam / / 78 // prapalAyanaikahRdaye yo vikramamAtanoti hariNe'pi / siMhasya tasya zaurya trapAkaraM bhavati bhaTTaputrasya // 79 // AkheTake'pi kautukamastyeva, jayazca caJcale lakSye / bhaTTabhayena na khelati bhaTTasutaH kintvatiprakaTam // 80 // prastAve / ] // 75 // vasvAdIni parikramamaNDalavizeSanAmAni / [ yadvA, vasuH nanda: citrazca cArIbhedAH, daNDa eva daNDakaH yuddhe vyUhavizeSaH, muktAyudhAni cakrAdIni, dhenu: churikA, khaDgAdIni amuktAyudhAni, teSAM bandheSu prayogeSu / ] parazurAmo'pi bhArgavatAM AyodhanAsAdhAraNyaM sarvazreSThayaprasiddhiM jahAtItyarthaH // 76 // kAmasUtrakartA vAtsyAyanaH [ mallanAganAmA ], [ pATaliputrikANAM gaNikAnAM niyogAt ] kAmazAsrAGgabhUtasya vaizikasaMjJakasya SaSThAdhikaraNasya pRthakartA [mAthuro] dattakAcAryaH / dattilAcAryAn iti pAThAntaram / [ tadazuddhaM, dattilasya gAnAcAryatvAt ] / tantraM zAsram / pazutulyaM mugdham / rAjaputraH kazcana purAtanaH kAmazAstrAcAryaH, [ kasyacit kalAzAstraviSayakagranthasya ca kartA, smRtazcAyaM pAlakApyIye hastyAyurvede (3 / 8 / 99 / )] // 77 // rAdhAsutaH karNaH / [ avicintitA na gaNitA, vasoH dhanasya, varSA varSaNaM, yena saH; avivekena prabhUtadhanavyayakartA ityarthaH / ] [ 'vasuvarmA ' iti pAThe] vasu dhanaM, vardhna zarIram / tyAgo dAnam / [ tasya bahuprArthanayA kavacamAtrasya dAtuH / ] // 78 // trapAkaraM lajjAkaram / palAyanaprasakte'pi hariNe vikrAmyataH siMhasya zaurya zrutvA lajjate svayaM( sya?) tAdRgdInaparirakSakatvAbhimAnAt / [anayA vyAjastutyA tasya bhIrutvaM jnyaapitm| ] // 79 // [AkheTakaH mRgayA, 'zikAra ' iti bhASA 76 dhenukAbandhe (p)| sya nityaM ( kA ) 77. bAhyaM dUreNa dattilAcArya (p)| dantilAcAryAn (kApA) 78. [ayaM zlokaH kA.pustakeSu bhraSTaH / ] vasuvarmA (go) 79 'karaM bhaTTa (pa)80 jayazca calalakSye (kaa)| bhaTTatanayena khelati (kA) [ apArthakoyaM pAThaH] / kiM nvati (go 2. kApA) pAThaH / Shree Sudharmaswami Gyanbhandar-Umara, Surat www.umaragyanbhandar.com Page #82 -------------------------------------------------------------------------- ________________ kuTTanImatam / iti nijasevaka nigaditarAmaNikyavacanajanitaparituSTyA / antarmudito brUte mAmeSa khalIkarotIti // 81 // ( kulakam ) 'katamat katamallagnaM prasthAnaM, kA ca nartakI bhadrA / viTakhaTake kA nRtyati kohalabharatoditakriyayA // 82 // 19 yaam| calalakSyavedhanaM duSkaraM karma, tatra jayaH / kintu piturbhayenaiva sa na mRgayAkrIDanaM karoti ityarthaH / ] // 80 // [ eSa: nijasevakaH prastotA / ] khalIkarotIti nAhaM tAdRgguNaH, kevalaM tvayA zlAghA kriyate ityAdi saujanyena [ vinayena vA ] vktiityrthH| [ atra rAmaNikya iti prayogaH cintyaH / ] [ anena kulakena bhaTTaputraH dAnavIraH kalAvIraH gAnavIraH ahiMsAvIra : - ityAdivIranAyakasamaSTitvaM vyAjena sUcitam / ] // 81 // lagnaM parijJAtam / prasthAnaM nAsyAdizAstradurgamaviSayaH / [ nartakIlakSaNaM bhAratIye nATyazAstre caturviMzatitame adhyAye - " yauvanAdiguNonmattA nRttagItavicakSaNA / sadA pragalbhA ca tathA tyaktAlasyA jitazramA // 33 // samAgatAsu nArISu rUpayauvanakAntiSu / na dRzyate guNaistulyA nartakI sA prakIrtitA // 34 // " iti / bhadrA zreSThA sAdhvI / viTakhaTake viTAnAM khaTake, khaTa AkAGkSAyAM iti dhAto: khaTake taiH AkAGkSite draSTuM abhilaSite tattannartanabhede / ] [ vilakSaNaM nATyazAstre - " vezyopacArakuzalo madhuro dakSiNaH kaviH / UhApohakSamo vAgmI caturazca viTo bhavet // " (24|104 ) iti / ] ' zRGgaTake kA nRtyati ' [ iti pAThe ] apratiruddhagamanAgamanasthAne sarvAbhijJajanadRSTigocare'pi deze atiprAvINyena askhalitaM nartituM kA kuzaletyarthaH ; " zRGgATakacatuSpathe " ityamaraH, chando'nurodhAt [ atra ] madhyahasvatvam // ' viTakhaTake ' iti pAThe khaTasadRzatvAt khaTaka: khaTo'ndhakUpaH " khaTastRNe kaphe / TaGke'ndhakUpe prahAre " iti haimaH; tathA ca viTAnAM tadabhijJajanAnAM api ityarthaH, andhakUpavat durgame viSaye'pi nartitumabhijJA keti kathaJcidarthakalpanA // kohalabharatau nATyAcAryau, [ tatra kohala: bharataputraH kohalarahasyakartA / taduktaM tatraiva- " sukhopaviSTaM varadaM kohalaM bharatAtmajam / kRtAJjalipuTo bhUtvA mataGgaH paripRcchati // " iti / api ca " AtmopadezasiddhaM hi nATyaM proktaM " 81. rAmaNikA ( go ) ramaNIyavacaH zravaNaparituSTA ( kA ) [ asambaddha H pAThaH ] antarmuditA ( kA ) / mAmeva ( kA ) / saMdAnitakam ( go. kA ) 82. katame ka ( pa ) / prasthAne ( kA ) / bhartA ( kA ) | zRMgaTake ( go ) piMgaTake ( pa ) / Shree Sudharmaswami Gyanbhandar-Umara, Surat www.umaragyanbhandar.com Page #83 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 20 dAmodaraguptaviracitaM kIhaka tvaM na(la?)yamArge dhenukaracite ca tAlake kIhak / ' prekSaNakAdAvevaM pRcchati nRtyopadezakaM yatnAt / / 83 // sumanomAlAM kaNThAt sAdaracetA dadAti nartakyai / apanIya satAmbUlAmanavasare sAdhuvAdaM ca // 84 // 'bhujavalanagAtrasaMsthitilAlityodvahanapArzavalitAni / anayaiva nirmitAni sthAnakazuddhizca cAturasyaM ca // 85 // svayaMbhuvA / zeSaH prastAratantreNa kohalaH kathayiSyati // " iti bhAratIyanATyazAstre (37 / 18)] // 82 // bandhAdivizeSasya dhenukasaMjJA / preGkhaNakam uparUpakavizeSaH, " gAMvamarzarahitaM " ityAdi tallakSaNaM sAhityadarpaNe / [atra tAlakapadasanidhAnena 'naya ' sthAne ' laya / iti pATha ucitaH syAt "nattaM tAlalayAzrayam " iti dazarUpakokteH / layazca natyagItavAdyAnAM sAmyam ; yadvA " tAlAntarAlavartI yaH kAlo'sau laya iiritH|" iti, " tAlakAlAntarasthAyI drutmdhyvilmbitH| vidhA laya iti prokto badarAmalabilvavat // " iti ca lakSitaH, caJcatpuTacAcapuTAdibhedavAn // tAla eva tAlakaH, sa tu nartanagalavAdanakriyANAM kAlena mAnam / dhenukaracitaH dhenukanAmnA kenacit vAggeyakAreNa kalpitaH, yathA saGgItaratnAvalikA somakIrtinAmA, saMgItaratnAkarakAreNa niHzaGkalIlazca kalpitaH, tathA // prevaNakazabdo yadyapi uparUpakavizeSa rUDhaH tathApi nRtye tasyAprastutatvAt yaugiko'rtho'tra grAhyaH, sa ca prapUrvaka-ikhidhAtoH prakarSaNa calanArthakAt nRtyaM iti / 'nayamArge' iti pAThe ' nRtyasya ' iti padaM adhyAhRtya tasya nItau abhinaye ityarthaH / kIdRk kIdRzaM te prAvINyaM ityarthaH / ] // 83 // apanIya apavArya / anavasare gurujanAdisamakSatAyAM lajjAdinA dAtumayogye samaye / sAdhuvAdaH prazaMsA // [ yadvA kaNThAdapanIya svakaNThAduttArya / anavasare prazaMsocitakAlamulaMghya yatrakutrApi / anena tasya saMgItazAstrAjJAnaM dhvanyate // ] // 84 // tameva bhujaityAdidvAbhyAM darzayati / [ bhujavalanaM nRtte hastayoH prakAravizeSaiH cAlanam / tacca saptatividhaM saMgItaratnAkare proktam / ] ' bhujapatanaM [iti pAThe ] nRtyapUrvAvasthAsu kaTibhAgato bAhroH skhalanaM, bhAvAbhivyaJjakatayA cAlanaM ca / gAtrasaMsthitiH sAmagryavadhAnArthamaGgalatikAyAH saralamava 83. kIdRkSo (kA) IdRkSe (kApA) kIdagiyaM layamAge dhavalakaracite ca bhANake kIhak / prekSaNakAdA (yugmam ) (p)| tAnake ( go 2. kApA) 85. bhujapatana (go) patanamAtra (kaa)| anacaiva (p)| cAturasyaM ( pa. kApA) Shree Sudharmaswami Gyanbhandar-Umara, Surat www.umaragyanbhandar.com Page #84 -------------------------------------------------------------------------- ________________ kuTanImatam / pravibhaktairbhAvarasairabhinavabhaDgyA parikramaizvitraiH / rambhAmapyatizete kimutetaramartya nartakIlokam // 86 // ityapasArakaviratAvaviratamucchalitakaNThamatyuccaiH / varNayati bhAvitAtmA lakSitapadamAtrayA pAtram // 87 / / prAyeNa bhaTTatanayo bhavatIdRzaveSaceSTito bhadre / taM madanavAgurAntaH pAtayasi yathA tathA brUmaH // 88 // caturA prAgalbhyavatI paracittajJAnakauzalopetA / yojyA tasmin dUtI vakroktivibhUSitA prayatnena // 89 // sa upetya tayA'vasare tAmbUlaM sumanasazca datvettham / abhidhAtavyaH sundari makaradhvajadIpakairvacanaiH // 90 // sthApanam / sthAnakazuddhiH-tattadane kriyamANakauzalapradarzaneSu asaMkIrNatAdoSanirAsazca / cAturakhyaM caturasratA, sarvatra kauzalyaM, abhijJatA / [ bhujavalanAdiSu tAdRzaM naipuNyamasyA yena tAni sarvANi anayaiva prathamaM udbhAvitAni iti vaktumucitaM iti bhAvaH / ] // 85 // pravibhaktaiH pRthakpRthagabhivyaktaiH / [ bhAvAH ratyAdayo mAnasavikArAH / rasAH zRMgArAdayaH prasiddhAH / bhaGgayA racanayA / parikramAH nRtte cArIti prasiddhA gativizeSAH // 86 // ] [ apasArakaH nattAvasAne nartakyA: nirgamanasUcakaM gItavAdanaM syAt , tatsamAptau / ucchalitaH uccaiHkRtaH / bhAvitAtmA nattena vAsitAntaHkaraNaH / lakSitapadamAtrayA-padadhRtA mAtrA padamAtrA, lakSitA cAsau padamAtrA padA kAlamAnaM tayA tanmAtreNa, na tu kauzalyagrahaNAt , varNayati guNavarNanaM karoti / pAtraM nartakI, "pAtraM syAnnartanAdhAro nRtte prAyeNa nartakI / (71234 ) iti snggiitrtnaakredi|| 87 // ] [vAgurA mRgAdibandhanasAdhanam / ] // 88 // [ itaH karAlikA varNitasya bhaTTaputrasya vazIkaraNopAyAn krameNa varNayati / tatrAdau dUtIyojanamAha catureti / caturetyAdiguNavarNanaM dUtyA yogyatAdyotanArtham / prAgalbhyavatI dhRssttaa|] [vakroktiH kuTilavacanaM,] vibhUSitA nipunnaa| [ taduktam- 'paTutA dhRSTatA cetIGgitajJatvaM pratAraNam / dezakAlajJatA caiva dUtIkRtye guNA matAH // " iti / ] // 89 // makaradhvajaH kAmaH // 90 // .. 86. abhinaya (pa. go 2. kaa)| bhaktyA (go 2. kaa)| taranatakI ( kaa)| lokaH (pa) 87. viratAda ( go. kaa.)| ratamutsnAyukaNTha (pa. go 2) / pAtam * (go 2. kA) yAtam ( gopA. kApA ) 88. veSaveSTito vatse (pa ) / tathA kurmaH (pa) 90. samupetya ( kaa)| dattvedam ( kApA ) / Shree Sudharmaswami Gyanbhandar-Umara, Surat www.umaragyanbhandar.com Page #85 -------------------------------------------------------------------------- ________________ dAmodaraguptaviracitaM 'janmasahasropacitaiH puNyacayairaya phalitamasmAkam / yastvaM nayanAnandana nayanAvasaraM sameto'si // 91 // cATukramamanurAgaM praNayaruSau virahajanitazokArtim / prakaTayati vAraramaNI naTIva zikSAbhiyogena // 92 // pravayasi yauvanazAlini hInakule satkulaprasUte ca / rogavati dRDhazarIre samacittA yoginazca gaNikAzca // 93 // upacaritA'pyatimAtraM paNyavadhUH kSINasaMpadaH puNsH| pAtayati dRzaM vrajataH spRhayA paridhAnamAtre'pi // 94 // itthaM dRDhataravAsitamanasAM puMsAmasAmprataM purataH / vezavilAsavatInAmazarIrazaravyathAkathanam // 95 / / (kulakam ) upacitaiH saMpAditaiH / nayanAvasaraM locanaviSayatvaM, prApto'si ityarthaH, dRSTo'si iti yAvat // 91 // naTIva nartakIva, vAraramaNI vezyA, zikSAbhiyogena zikSaNaprAptakauzalasambandhena, (kAryavazAdavasareSu,) cATukramaM prazaMsApuraskRtaM, anurAgaM AsaktiM, praNayaruSau snehakrodhau, virahajanitaM zokaM duHkhaM, tatsahitAmAti manovyathAM ca, kevalaM prakaTayati abhinayati mAtram , na tu tasyAste mAnasato bhavanti // tathA ca mayA vastu sadeva pratipAdyate,na tu zaGkAspadaM kiJcit iti udAsInatAprakAzanapravINA dUtI vidheyeti // 92 // [pravayasi vRddhe / ] yogino brahmajJAnino, gaNikA vezyAzca, samacittAH tulyadarzanAH ityarthaH; ekatra jJAnasAratvAt , aparatra draviNapravaNatvAt / [ atyantaviruddhayogisAdRzyapradarzanena stutidvArA nindA abhivyaJjitA] // 93 // upacaritA'pi pUrva dravyAdibhiH sevitA'pi, paNyavadhUH vezyA, paridhAnamAtre'pi kevale dukUlavasane'pi, dRzaM pAtayati jighRkSati ityarthaH // 94 // [ itthaM pUrvazlokatrayavarNitaprakAreNa, ] dRDhataraM vAsitaM saMskArAdhiSThitaM mano yeSAM teSAM purataH asAmpratam aprAptaprasaratvAt asthAne / [vezena alaMkaraNena vilAsa: vilasanaM tadvatI vezavilAsavatI vezyA / ] azarIraH kAmaH, taccha 92. cATUkti sAnurAgaM ( go 2. kApA ) / praNayaruSo (p)| vidadhAti ( go 2. kaapaa)| ziSyAbhiyogena (pa) 93. gaNikA ca ( kApA ) 94. mAtra prakaTavadhUH (pa) 95. yuktaM (kaapaa)| sAMprataM kurute ( kApA) Shree Sudharmaswami Gyanbhandar-Umara, Surat www.umaragyanbhandar.com Page #86 -------------------------------------------------------------------------- ________________ kuTTanImatam / kevalamagaNitalAghavadUraparityaktadhIratAbharaNA / mukharayati mAM durAzA dagdhasakhI, tena kathayAmi // 96 // hRdayamadhiSThitamAdau mAlatyAH kusumacApabANena / caramaM ramaNIvallabha locanaviSayaM tvayA bhajatA // 97 // kSaNamutkaNTakitAGgI, kSaNamulbaNadAhavedanAvasthA / kSaNamupajAtotkampA, svedAvapuH kSaNaM bhavati // 98 // muhuravibhAvitahAsyA, muhurujjhitadhIrabhAvamatyuccaiH / roditi, gAyati ca punaH, punazca maunAvalambinI bhavati // 19 // patati muhuH parya), muhuraGke parijanasya, muhuravanau / kisalayakalpitatalpe muhumbhasi muhurainaGgasaMtaptA // 100 // ravyathA tadAkrAntiH // 95 // agaNitaM avicAritaM, lAghavaM apakarSaH / [ durAzA duSpUrA AzA, dagdhasakhI-vaktryAH protsAhakatvAt sakhitvaM, duSpUratvAcca dagdhatvam / ] // 96 // [ itaH 105 zlokAta yAvat nAyikAvirahavarNanam / ] [ cApazca bANAzca cApabANA:, kusumAnyeva cApabANA yasya sa kusumacApabANaH madanaH; " kusumeSurananyajaH / puSpadhanvA ratipatiH / " iti amaraH / caramaM pazcAt / ] bhavati locanagocaratve saMpanne tatsamakAlameva sA kAmaparavazA jAtA ityarthaH / [ atra kaarykaarnnpaurvaacryvidhvNsruupo'tishyoktylngkaarbhedH|] [tena bhaTTaputreNa zIghraM mAlatIhRdayamAkrAntamiti dhvnyte|]|| 97 // [ itaH aSTabhiH tasyAH abhilASAparanAmakapUrvAnurAgajanyAM vipra. lambhAvasthAM varNayati kSaNamiti / utkaNTakitAGgI saMjAtapulakA / ulvaNA spaSTA / atra pulakAdayo'nubhAvAH ] // 98 // [atha tribhiH virahajanyAzceSTA varNayati muhuriti / avibhAvitaM adRzyamAnam / ' dUravibhAvitakArSyA ' iti pAThe tu / ] dUravibhAvitaMdUraM atizayena, vibhAvitaM lokalocanagocarIbhUtaM, parAM kASThAmAruDham iti yAvat ,kArya yasyAH // [ mudritapAThe hAsyasyApi rudanAdivat vadanadharmatvAt na prakramabhaGgo doSaH, 'muhuH' padapunaruktizca arthasya pussttidaa|] [anena udvegAvasthA sUcitA / ] // 99 // 96. dagdhavatI (kA) 97. tvayA vrajatA (go 2. kApA ) 98. vedanAyattA (pa. kaa)| mupayAtAkaMpA (pa)99. dUravibhAvitakAryA muhu. (go. kaa.)| gAyati hRSyati muhyati ca stambhinI bhavati (go. kA.) [ mUlapAThaH pa pustake, tatratyabhedaH go 2 kApA ityatra pAThAntararUpaH / ] Shree Sudharmaswami Gyanbhandar-Umara, Surat www.umaragyanbhandar.com Page #87 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 24 dAmodaraguptaviracitaM mahiSIva paGkadigdhA, haMsIva mRNAlavalayaparivArA / subhaga, mayUrIvAsau bhujaGgavidveSiNI jAtA / / 101 // kadalI candanapaGkaH paGkeruhanIrahAraghanasAram / sundara zazadharakAntaM no zAntyai madana hutabhujastasyAH / / 102 / / apasAraya ghanasAraM kuru hAraM dUra eva, kiM kamalaiH / alamalamAli mRNAlairiti vadati divAnizaM bAlA / / 103 / / saMkalpairupanItaM tvAmantikamullasanmanovRttiH / dRDhamAliGgati, pazcAt svabhujApIDena yAti vailakSyam / / 104 / / kusumAmodI pavanaH, pikakUjitabhRGgasArtharasitAni / iyamiyatI sAmagrI ghaTitA vidhinaiva tadvinAzAya / / 105 / / abalAM balinA nItAM dazAmimAM makaraketunA rakSa / ApatpatitoddhRtaye bhavati hi zubhajanmanAM janma / / 106 / / paGkadigdhA saMtApApanayanAya lipta karpUracandanAdizIta padArthadravA, saMtApavyathitatayA dhUli - dhUsaritA vA, pakSe jAtisvabhAvAt sukhArthaM kardamamanatayA talliptazarIrA / valayaM kaTakaH, pakSe samUhaH / parivAraH samIpavartI / bhujaGgA viTA:, tadvidveSiNI tvayyevAsaktatvAt ; anyatra bhujaGgAH sarpAH // 101 // hAraH puSpamauktikAdInAm / ghanasAra: karpUra:, smaahaaraikvcnm| zazadharakAntaM candramaNiH || 102 || [ tasyAH pralApAvasthAM varNayati apeti / apasAraya dUrIkuru / alaMalaM iti dviruktiH avadhAraNArtham / Ali sakhi / atra rakAralakArayorAvRttyA vRttyanuprAsaH zabdAlaGkAraH / sa ca tayoH vipralambhazRGgAragata mAdhuryavyaJjakatvAt vipralambhazRGgArarasamupakaroti // 103 // ] [ prarUDharAgAtizUyamAha saGkalpairiti / ] svabhujApIDena bAhvoH parasparaM saMghaTTanena / vailakSyaM lajAM vismayaM vA // [ saMkalpairupanItaM dhyAna balAt sAkArIva kRtam / labdhasyApi AzleSAnupalabdhyA vizeSoktiH alaMkAraH / tena ca kAruNyaM vyajyate // 104 // ] kusumAmodI atyantacittasamAkarSisugandhavAhI / [ pikaH kokilaH / ] [ samuccayAlaMkAraH / tena virahapIDAyA atyantaduHsahatvaM vyajyate ] // 105 // [ ataH sAmnA jIvarakSaNaM 102 kadalIcampakacandanapaGke 0 ( go. kA ) / nIradhanasAram ( kA ) sArA: ( kApA ) 105. ghaTitA kAmena ( go 2 ) daivena ( kApA ) 106. ApadyabaloddhRtaye (go. kA ) [ asminpAThe'rthAntaranyAsasya na balavatpratItiH / ] Shree Sudharmaswami Gyanbhandar-Umara, Surat www.umaragyanbhandar.com Page #88 -------------------------------------------------------------------------- ________________ kuTTanImatam / no gRhNanti yathArthA arthijanairnigaditA giraH praayH| mAlatyA guNalezaM zRNu dhRSTatayA tathApi kathayAmi // 107 // AsphAlayato nUnaM dhanuratanoH kausumaM rajaH patitam / saMgRhya sA sugAtrI vizvasajA nirmitA tena // 108 // upahasati girisutAyA lAvaNyaM, yena satatalagnena / na dravatAmupanItaM bhogIndravibhUSaNasya dehAdham // 109 // zazadharabimbArdhagatAM chAyAmiva sa~hikeyavadanasya / alipaTalanIlakuTilAmalakAvalimalikasannidhau vahati // 110 // prArthayate abalAmiti / arthAntaranyAsAlaMkAraH / tena sAmAnyena samarthanAt prastutasya avazyakaraNIyatvaM vyajyate ] // 106 // [svArthaparAyaNAH iSTasiddhyartha alIkapi vadantIti lokavyavahAraM samAlocya svasyA arthitvena saMbhAvyamAnaM mithyAbhASitvAropaM nivArayituM mAlatyAH prarocakaguNavarNanarUpaM dAnaprayogaM caturA dUtI karoti itaH UnaviMzatibhiH AryAbhiH / yathArthAn / iti pAThe ] arthijanaiH nigaditA uktAH, giro vAcaH karyaH; prAyo yathArthAn vAstavikArthAn no gRhNanti, teSAM svArthapravaNatvAt taduccaritavAco bahuzaH saMvAdinyo na bhavanti ityarthaH / yadyapItthaM sthitiH tathApi mayA varNayiSyamANo guNaughaH tAttvika eva iti samarthayitumayamupakramaH / [dhRSTatayA nirlajatayA, yataH svasakhyuH svamukhena prazaMsA'nuciteti / ] // 107 // atanu: kAmaH / [nUnapadamatra utprekSAdyotakam / ] // 108 // [ lAvaNyaM strINAM guNavizeSaH, tacca-"muktAphaleSu chAyAyAstaralatvamivAntarA / pratibhAti yadaGgeSu tallAvaNyamihocyate // " iti lakSitam / na dravatAmupanItaM layaM na gamitaM, ] bhogIndravibhUSaNa: ziva:, [tasya dehasya zeSaM ardha avikRtaM iti gaurIlAvaNyaM mAlatI upahasati / ] // 109 // [ itaH tasyAH zobhanAvayavAn varNayati zazeti / ] saiMhikeyo rAhuH, tasya tamorUpatvAt tadvadanacchAyA'tizyAmA bhavati iti vadanazazadharabiMbasaMnihita(saMnidhAna?)saMbhAvitatayA atizyAmacUrNakuntalalAvaNyAyAstadu 107. yathArthAna (go. kA) 108. saMhRtya (kApA) / sumadhyA (pa. kaapaa)| [ zarIraikadezavyaMjakatvAdayaM pATho na samIcInaH / ] tAnena (pa) tA jagati ( go 2 kApA) 110 bimbAdhigatAM (pa) Shree Sudharmaswami Gyanbhandar-Umara, Surat www.umaragyanbhandar.com Page #89 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 26 dAmodaraguptaviracitaM sarasijamasthirazobha, vibhramarahitaM ca maNDalaM zazinaH / kena sametu samatvaM hRdayapriya mAlatIvadanam // 111 // alirupari tadIkSaNayorbhrAntvA saugndhysuucitvishessH| . nipatati karNAmburuhe, nirguNatA'pyavasare sAdhvI // 112 // bibhrANe'ruNimAnaM sahaja jitabandhujIvarucimadhare / yadalaktakavinyasanaM tattasyA maNDanakrIDA // 113 // citramidaM yat kRzatA tasyA baliparigRhItamadhyasya / athavA no vidhivihitA mahatA'pyapanIyate tanutA / / 114 // AstAmaparastAvattasyAH smaravasatipRthutaranitambaH / zlathayati kapilamunerapi dRkpathapatitaH samAdhAnam // 115 // pamAnakatvam / alikaM lalATam // 110 // mAlatIvadanasya sthirazobhatvAt vilAsavibhAsitvAcca [tat] tAdRzopamam iti asNbhvH| [atra upamAnayoH nindayA pratikSepena nindopamA, yadvA vyatirekAlaMkAraH, tena upameyasya sAtizayatvaM vyajyate // 111 // aliH ityAdi / bhramarasyApi bhrama iti sarvathA kamalatulye tadIkSaNe iti bodhitam / [vizeSaH bhedH|] sAdhvI hitakAriNI, bhramarabhayasya tadAnIM vAraNAt / [ pAdatraye unmIlitAlaMkAraH, " bhedavaiziSTayayoH sphUrtAva'nmIlitavizeSako / " iti kuvalayAnandIyalakSaNAt, samagre tu arthAntaranyAsaH, ata: tayoH atra saGkaraH ] // 112 // [bandhujIva: raktapuSpo vRkSavizeSaH, dopahariyA baporiyA vA iti bhASAyAM prasiddhaH, tatpuSpamapi bandhujIvam / adharasya raktatApAdanAya tatra pAde iva alaktakaM dIyate / ] maNDanakrIDA tadadharasya svabhAvasundaratvAt kevalaM zobhArtha vinyAsavilAsaH [ tathA ca surathotsavakAvye-" vidrumAdapi nisargasundare dantavAsasi vizAlacakSuSaH / maNDanaikarasayA vayasyayA yAvakaH sthitiriti nyadhIyata // " (6/65) iti / ] // 113 // balaya: trivalayaH, balI balavAMzca / [atra AkSepArthAntaranyAsAlaMkArayoH saGkaraH, 'athavA' ityanena pUrvoktacitratvasya vicAraNAt niSedhAt, pUrvArdhe vizeSasya uttarArdhe sAmAnyasya ca nyAsAt ] // 114 // aparaH anyo'vayavaH / samAdhAnam samAdhim // 115 // 112. vizeSe ( go 2 ) 113 vinyAsaH ( go 2 ) 114. nihitA (kApA) Shree Sudharmaswami Gyanbhandar-Umara, Surat www.umaragyanbhandar.com Page #90 -------------------------------------------------------------------------- ________________ kuTTanImatam / tasyA rambhAvapuSo rambhopamamUruyugalamavalokya / makaradhvajo'pi sahasA nijasAyakalakSyatAM yAti // 116 // jaghanabharAlasayAtA nAyAtA sA vilocanAvasaram / tiSThati tena manohara zarajanmA brahmacaryeNa // 117 // yadi kathamapi madhumathanaH pazyati tAmasamabANasarvasvam / tadasArabhArabhUtAmiva lakSmImurasi vinihitAM manute // 118 // yadi patati sA kathaJcidvIkSaNaviSaye harasya tadavazyam / tribhuvanamazivaM kurute vAmetaradehabhAgamAsAdya // 119 / / saundarya tattAdRzamazeSayoSidvilakSaNaM sRjtH| yaniSpanna dhAtustanmanye kAkatAlIyam // 120 // [ito devAnAmapi mohakAriNI seti kimu tvAdRzAmiti varNayati / tatrAdau jagajetuH kAmasyaiva tadvazitvamAha tasyA iti / rambhAvapuSaH] rambhA kAcana rUpiNI svargAGganA, tasyA vapuriva vapuryasyAH sA; rambhopamaM kadalItulyam / makaradhvaja: kAmaH / nijasAyakalakSyatAM vazIbhAvam // 116 // [atha deveSu brahmacaryatvena prasiddhasya kaartiksvaamino'vsthaamaah|] [jaghanabhareNa alasaM mandamandaM yAtaM gamanaM yasyAH saa|] zarajanmA kArtikeyaH // 117 // [krameNa sapatnIkadeveSu pramukhANAM taddarzanajaM vikaarmaah|] madhumathano naaraaynnH| asamabANaH paJcabANaH / [pazyati pazyet , tat tadA, manute manvIta / atra kAryanibandhanaH aprastutaprazaMsAlaMkAraH zeyaH, nAyikAsaundarye varNanIyatvena prastute lakSmIpateH tanmUlakagarvazAntirUpakAryasya saMbhavAbhidhAnatvAt ] // 118 // vAmetaro dakSiNa:, vAmasya pArvatIruddhatvAddakSiNasya [ saundaryavattvAt zivena pArvatIvat tasyAH svIkaraNe] tayA rodhe, pratipAdyaM [zivalayarUpaM] sulabhaM / [atra pUrvasmin zloke ca kuvalayAnandAnusAreNa saMbhAvanAlaMkAraH, " saMbhAvanA yadItthaM syAdityUho'nyasya siddhaye / " iti tallakSaNAt / kAvyaprakAzAnusAreNa ydyrthaatishyoktiH|] // 119 // kAkatAlIyam AkasmikaghaTana / [atra pratyayArthopamA kuvalayAnandamatenaM / " kAkAgamanamiva tAlapatanamiva ityevaM kAkAgamanatAlapatanasadRzArthaka-ivArthaviSayAt kAkatAla-iti samAsAt , " samAsAcca 117 no yAtA (pa. kApA) vilocanaprasaram (pa. go 2) 118 bhArabhUtaM lakSmIvapururasi vinihitaM ( pa. go 2) tadasArabhUtameva sa lakSmIvapururasitaM ( kApA) 119. viSayaM (pa. kApA) Shree Sudharmaswami Gyanbhandar-Umara, Surat www.umaragyanbhandar.com Page #91 -------------------------------------------------------------------------- ________________ dAmodaraguptaviracitaM sahajavilAsanivAsaM tasyA vapuranabhivIkSamANasya / manye nAkAdhipateH sahasramapi cakSuSAM viphalam // 121 // zithilayatu kusumacApaM, kSipatu zarAnbANadhau mnojnmaa| saMsArasArabhUtA vilasati bhuvi mAlatI yAvat // 122 // vaatsyaaynmdnodydttkvittputrraajputraadyaiH| ullapitaM yatkiJcit tattasyA hRdayadezamadhyAste // 123 // bharatavizAkhiladantilakSAyurvedacitrasUtreSu / patracchedavidhAne bhramakamaNi pustasUdazAstreSu // 124 // tadviSayAt " ityanena ivArthe chapratyaye kAkatAlIyaM iti rUpam " iti kaaktaaliiyvaade|] // 120 // [ nAkAdhipatiH svargAdhipaH indrH| ] // 121 // [bANadhiH tUNIram / atra pratIpAlaMkAraH, upameyabhUtAyAH mAlatyA eva upamAnaprayojanadhUrvahatvAt / lakSaNabhedena tu AkSepAlaMkAraH / 1 // 122 // vAtsyAyanAdIni kAmazAstrAcAryanAmAni, [tatra vAtsyAyanaH kAmasUtrapraNetA, madanodayaH etannAmakagranthAt prasiddhastatkartA, madanodayAt samuddhata ekaH zloko rAghavabhaTTena zAkuMtalaTIkAyAm (1 / 26) / dattakaH vaishikshaastrkrtaa|] tadAdyairyat kiJcit akhilamullapitaM svabuddhivaibhavena zAstreSu nibaddhaM tatsarva tatyAH svabhAvata eva mAnasavilAsazIlam // 123 // [na kevalaM sA kAmazAstra eva pravINA kintu nAnAkalAsvapi vicakSaNA iti dvAbhyAmAha bharateti / taduktaM kAmazAstre (1 / 3)-" AbhirabhyucchritA vezyA zIlarUpaguNAnvitA / labhate gaNikAzabdaM sthAnaM ca janasaMsadi " // iti| bharataH rAgamAlAnATyazAstrayoH kartA, tena gIte vAdye nRtye iti kalAtraye sA nipuNA iti labhyate / evamagre'pi / vizAkhilaH kalAzAstrakartA, taduktaM kAvyAlaMkAravRttau (1 / 317) " vizAkhilAdipraNItAni kalAzAstrANi " iti / dantilaH kohalaziSyaH saGgItAcAryaH / citraM AlekhyakalA / sUtraM sIvyaM, sUcIvAna karma; yadvA sUtrakrIDA-aMgulinyAsAt sUtreNa nAnAkArapradarzanam / patracchedavidhAnaM patracchedyaM pUrva vyAkhyAtam / . bhramakarma aindrajAlikam yAnavidhi: vA / pustaM kASThaputtalikAdiracanaM, taduktaM-" mRdA vA dAruNA vA'tha vastreNApyatha carmaNA / loharatnaiH kRtaM vA'pi pustamityabhighIyate " // iti amaravyAkhyAsudhAyAm / sUdazAstraM nalAdipAkazAstram // ] __ 122 vicarati (pa. kA ) 123. ucchrasitaM (pa. go 2 ) 124 dattila (pa) Shree Sudharmaswami Gyanbhandar-Umara, Surat www.umaragyanbhandar.com Page #92 -------------------------------------------------------------------------- ________________ kuTTanImatam / 32 AtodyavAdanavidhau natte gIte ca kauzalaM tsyaaH| abhidhAtuM yadi zakto vadanasahasreNa bhoginaamiishH|| 125 // (yugalam ) parigaladAlolAMzukamapayantraNamurAsi mAlatI rabhasAt / nipatati nApuNyavatAM ratilAlasamAnasA rahasi // 126 // ratirasarabhasAsphAlanacalavalayaninAdamizritaM tsyaaH| tatkAlocitamaNitaM zrutipathamupayAti nAlpapuNyasya // 127 // __ itthamabhidhIyamAnaH zubhamadhye yadi bhavedudAsInaH / evaM tato'bhidheyaH saMdarzitakopayA dUtyA // 128 // 'kiM saubhAgyamado'yaM yauvnliilaabhiruuptaadrpH| sahajapremopanatAM mAlatikAM na bahu manyase yena // 129 // na gaNayati yA kulInAn draviNavataH zAstravedinaH praNatAn / sA bhavadarthe zuSyati, kusthAnanivezitaM dhiganurAgam // 130 // kamalavanI tIvrarucau, bahubhasmani zaMbhuzirasi zazilekhA / sA ca tvayi pazukalpe, yadabhiratA tena me kRzatA // 131 // // 124 // vINAmurajavaMzIkAMsyAdi caturvidhavAdyaM Atodyam / [AtodyAditrayeNa tauryatrikaM saMpUrNa saGgItazAstramuktam / ] bhoginAmIzaH [ sarparAja: ] zeSaH / [vadanasahasrapadena kAvyaliMgAlaMkAraH, yadItyAdinA saMbhAvanAlaGkArazca] // 125 // apayantraNaM vizrabdhaM apazaGkam / [ rabhasAt vegena / ratilAlasamAnasA ityanena ratyAvegAt nAyikAyAH svayamamisAro dyotitaH, sa ca kAmukaprArthanAto vrH| // 126 // raso'tiprItiH / [AsphAlanaM parasparasaMghaTTaH / ] maNitaM ratikUjitam / puNyavataiva zrUyate ityarthaH // 127 // [ dAnapratinidhau pralobhane niSphale daNDapratirUpopAlambhaprayogaM upadizati itthamiti / udAsInaH avikRtaH ] // 128 // -- yauvanazIla ' iti pAThe sambuddhibarbodhyA / [ abhirUpatA ramyatA / darpa: garvaH ahaGkAraH sarvAdhikatvadhIH / ] // 129 // zuSyati tAmyati / [ atra arthAntaranyAsaH / ] // 130 // [pUrvoktameva samuccapustazA (p)| yugmam (p)| 126. Namupari (pa. kApA ) 127. bhaNitaM (go2. kApA) raNitaM (kApA) 129. yauvanazIlA ( go 2) 130. zastra (kaa)| praNa. yAn ( go 2 ) prayatAn (pa) 131 kamalavatI (pa. kA ) / Shree Sudharmaswami Gyanbhandar-Umara, Surat www.umaragyanbhandar.com Page #93 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 3 . dAmodaraguptaviracitaM asaralamarasaM kaThinaM durgrahamasnigdhamAzritA khadiram / yadupaiti vAcyapadavIM mAlatikA tatkimAzcaryam // 132 // athavA kaH khalu doSo, yadatulyatayopajanitavailakSyaH / svAdhInAmapi sarasAM pariharati mRNAlikAM dhvAH // 133 // mA'tra kariSyasi khedaM niSThuramukto'si yanmayA subhaga / yUnAM hi raktataruNIsuhRdAbhihitaparuSamAbharaNam // 134 // yAlaMkAradvArA samarthayati kamaleti / tallakSaNaM tu-"tatsiddhihetAvekasminyatrAnyattatkaraM bhavet / " iti kAvyaprakAze / 'kamalavatI' [iti pAThe] kamalinI / tIvraruciH sUryaH / pazukalpe pazutulye paravyathAnabhijJe ityarthaH / tena tajanyazokena / [ api ca atra komalAnAM kamalavanyAdInAM ananurUpaiH tIkSNakarAdibhiH vastugatyA satyAyAH ghaTanAyAH varNanAt viSamAlaMkAraH, tena svasya kAryasya samarthanAt kAvyaliGgazca, trayANAmatra saGkaraH // kAryAbhAve'pi evamuktiH dUtIdhaurtyam / ] // 131 // asaralam aRjuprakRtikam , arasaM prItivivarjitam , asvAdaM ca; kaThinaM karkazam , durgrahaM yuktayA'nukUlayituM duHzakam , asnigdhaM rUkSam / [khadiraH vRkSavizeSaH "khera' iti bhASAyAM prsiddhH| mAlatikA mAlatI jAti: 'caMbelI ' iti bhASAyAM prasiddhA latA / ] tathA ca khadiratulyam tvAmAzritA, vAcyapadavIM nindAparaMparAM yat sahate tatsvakRtAparAdhaphalatvAt , [yadvA aniSTayogena tadanurUpaphalaprAtyA, ] adbhutaM na bhvti| [ atra vAcyena aprastutena mAlatIlatAvRttAntena sAdRzyAt prastutaM mAlatInAyikAdazAvizeSa: vyaGgyaM, tena atra aprastutaprazaMsAlaMkAraH sa ca atra zliSTavizeSaNAdinibandhanaH san kAmapi vicchittiM bibharti ] // 132 // [ atulyatA iyaM mattaH adhikarUpaguNavatI iti asamAnatA / vailakSyaM vismayabhAvaH / mRNAlikA kamalinI / dhvAsaH kAkaH // atra pUrva uktaM mAlatIdoSavattvaM niSidhya aprastutaprazasAmukhena nAyakadoSavidhAnAt taddhaTita aakssepaalNkaarH| sa ca " AkSepaH svayamuktasya pratiSedho vicAraNAt / " iti kuvalayAnande / etena bhaTTaputra: arasikaH pazutulya: nAyakaguNahInazca iti vyaJjitam ] // 133 // [ atra mAlatIsaMbandhyanurAgaviSaye / raktA anuraktA / taruNIsuhRt skhii|] (abhihita )paruSaM karkazoktiH // [prakArAntareNa punarapi AkSipati mA iti / atra 132. malasaM ( kApA) Shree Sudharmaswami Gyanbhandar-Umara, Surat www.umaragyanbhandar.com Page #94 -------------------------------------------------------------------------- ________________ kuTTanImatam / candramaseva jyotsnA, kaMsAsuravairiNeva vanamAlA | kusumazarAsanalatikA kusumAkaravallabheneva / / 135 // madalIlA halineva, stanayugaleneva hAralatA / ramyA'pi sA sugAtrI ramyatarA bhavatu saGgatA bhavatA / / ' 136 / / ( yugmam ) kiM bahunA, yadi yUnAmupari vidhAtuM samIha se caraNam / tatkuru ramaNIratnaM premojjvalamaGkatastUrNam // 137 // atha tadvacanazravaNamavijRmbhitamadanabhaTTadAyAdaH / upacaraNIyaH sundari nijavasatimupAgatastvayA'pyevam // 138 // dUrAdabhyutthAnaM, praNamanamA'tmAsanapradAnaM ca / pravidheyamaJcalena prasphoTanamA yugalasya / / 139 // 31 9 , AkSeparUpakadRSTAntAlaMkArANAM samuccaya: / ] // 134 // [ evaM sAmAdi upAyatrayaM prayujya bahUpamAsaGgatAzIralaMkAreNa yugmamAha candreti / jyotsnA candrikA / kaMsAsurakhairI kRSNaH / vanamAlA "ApAdapadmaM yA mAlA vanamAleti sA matA / " iti yadvA " patrapuSpamayI mAlA 'vanamAlA prakIrtitA / " iti sA ca kRSNavakSasi nityaM vartate / ] kusumAkara vallabhaH [ vasantapriyaH ] kAmaH || 135 || halI balarAmaH // 136 // [ upasaMharati ] kimiti / mAlatIprItipAtratayA nikhilataruNamaNDalIzekharIbhavituM yadi vAJchasi ityarthaH / [ ramaNIratnaM sundarISu zreSThA, "jAtau jAtau yadutkRSTaM tadratnamabhidhIyate " / iti ukteH / tathA ca varAhamihiraH-"strINAM guNA yauvanarUpaveSadAkSiNyavijJAnavilAsapUrvAH / strIratnasaJjJA ca guNAnvitAsu, strIvyAdhayo'nyAzcaturasya puMsaH || " ( bRhatsaMhitAyAM 77 / 13) iti / ] aGkataH aGke [ sArvavibhaktika: tasil / ] tUrNam zIghram // 137 // atha iti / tasyA vacanazravaNena, pravijRmbhitaH uddIpito, madano yasya saH; bhaTTasya dAyAdaH [ dAyaM paitRkaM dhanaM Adatte iti dAyAdaH ] sutaH / upacaraNIyaH svAgatAdividhAnena sevyaH // 138 // [ vazIkAryasya gRhAgamanaM zuzrUSAprakAraM yugmenopadizati dUrAditi / ] upacArAneva darzayati dUrAt ityAdi / [ aJcalena parihitavastraprAntena / ] prasphoTanaM projchanam 136. hAralatikA ca ( kApA ) / sAdhugAtrI ( kApA ) 137. premojjvalasaMgataM kA ) 138. zravaNAt paricumbitamadana ( kApA ) / sustani ( go 2) Shree Sudharmaswami Gyanbhandar-Umara, Surat www.umaragyanbhandar.com Page #95 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 32 dAmodaraguptaviracitaM ISadayatnaprakaTitakakSodarabAhumUlakucayugalam / saMdarya jhaTiti yAsyasi nAyakadRggocarAttUrNam // 140 // ___ atha paryaDusanAthaM dIpojjvalakusumadhUpagandhADhyam / vitatavitAnakaramyaM pravezito vAsakAgAram // 1.41 // mAtrA te gurujaghane sAdaramavatAraNAdikaM kRtvA / abhinandanIya ebhirvacanavizeSaiH prayatnena // 142 // (yugalakam ) 'adyAziSaH samRddhAH, parituSTA iSTadevatA adya / kalyANAlaMkAro yadalaMkRtavAnidaM vezma // 143 // anurUpapAtraghaTanaM kurvANasyAdya kusumabANasya / sucirAddhata saMjAtaH zarAsanAkarSaNazramaH saphalaH // 144 // vinyasya zirasi caraNaM subhagA gaNikAjanasya sakalasya / saubhAgyavaijayantI samprati vatsA samutkSipatu // 145 // duhitara eva zlAghyo dhiglokaM putrajanmasaMtuSTam / jAmAtara Apyante bhavAdRzA yadabhisambandhAt // 146 // // 139 // [ ISat rAgavardhanArtham / ayatnaM anicchitamiva / ] ' yugalAntam ' prANyaGgatvAt ekavadbhAvaH / 140 // [itaH tanmAtRkAryamAha atheti / ] [vitAnakaM ullocaH 'caMdaravA ' iti bhaassaayaam| vAsakAgAraM vAsagRha ratAlayam , " bhogAvAso vAsagRham / " iti hArAvalI / ] // 141 // [ mAtA jananI, yadvA mAtRsthAnIyA vRddhA samayamAtRkA / ] avatAraNAdikaM [ arcanAdi, ] svAgatavidhAnalokakudRSTayavarodhakanIrAjanAdikaraNam // 142 // kalyANAlaGkAraH maGgalasyApi kAntidAyakaH / ] alaMkRtavAn [ svAgamanena zobhitavAn , ] samAgata ityarthaH // 143 // [anurUpapAtreNa yogyabhAjanena, ghaTanaM saMyojanam / ] // 144 // [" sarvonnatatvaM saubhAgyaM tadvAn subhaga ucyate / " iti divAkaraH, strI subhgaa| ] vaijayantIM patAkAM, samutkSipatu samullAsayatu; sarveSvapi gaNikAgaNeSu saubhAgyabhAjanaM bhavatu ityarthaH // 145 // [atra 140. prakaTaM ka (p)| kucabhAgam (pa. kaapaa)| gocarA tUrNam ( kApA) 141 vAsakAvAsam (pa. kApA) 143 nimaM dezam (go 2) 144. ghaTanAM (pa. kaapaa)| acirAt (kaapaa)| sanasya zramaH (kApA) 146. janana (go 2) / parituSTam ( kApA) Shree Sudharmaswami Gyanbhandar-Umara, Surat www.umaragyanbhandar.com Page #96 -------------------------------------------------------------------------- ________________ kuTTanImatam / dRDhaparicayA guNajJA bhavadvidhA mAnadA yadapi / tadapi hRdayAbhinandana duhitRsnehAdahaM vacmi // 147 // sahajapremopanatA nyastA tvayi mAlatI, tathA kAryam / na yathA bhavati varAkI tvadvimiyajanmanAM zucAM vasatiH // 148 mRdudhautadhUpitAmbaramagrAmyaM maNDanaM ca vibhrANA / paripItadhUpavartiH sthAsyasi ramaNAntike sutanu // 149 // sasnehaM savrIDaM sasAdhvasaM saspRhaM ca pazyantI / kiJcidRzyazarIrA praviralaparihAsapezalAlApA // 150 // ( yugmam) 33 aniSTasAdhanatayA pratIyamAnasya duhitRjanma doSasya tAdRzajAmAtRlAbharUpeSTasAdhanatvAvagamena anumatyA anujJAlaMkAraH / tallakSaNaM - " doSasyAbhyarthanA'nujJA tatraiva guNadarzanAt / " iti kuvalayAnande // 146 // mAnadAH aprArthitA api ucitaM sanmAnAdikaM kurvanti / tadapi tathApi, sutAsneho mukharayatIti vacmi iti bhAvaH // 147 // ] nyastA tvaddhastArpitA / atyantaM kRpAkulakalitAntaHkaraNatayA snehabhAjanatvasUcanAya varAkI iti uktam, anukampApAtraM ityarthaH / tvadvipriyaM aniSTam, viyoga iti yAvat; [ yadvA jAte skhalane'pi tvayA tathA karuNayA vartitavyaM yathA tasyAH zoko na udbhavet iti bhAvaH / ] // 148 // [ evaM mAtrA prastAve kRte ita: 164 AryAparyantaM vezyAyAH rataprapaJcamAi, tatrAdau nAyakopasarpaNaprakAraM dvAbhyAmupadizati mRdu iti / tatrAdau paridhAnIyaM vastraM vizinaSTi - mRdu komalaM spRSTaM sat sukhAvaham ; dhautaM ata eva nirmalam ; dhUpitaM ataH suvaasitm| maNDanaM bhUSaNa, agrAmyaM sUkSma zilpa nirvartitam / paripItadhUpavartiH mukhasaugandhyapratipAdanArtha pari sAmastyena pItA gRhItA dhUpavartiH dravyavizeSo yayA sA ; 'dhUmavartiH' ityapi zabda:, tathA ca haravijaye -" kiM dhUmavartimiva tAmapi kAlarAtrimekaH pibAmi bhavatAmadhunA purastAt / " ( 35 / 48 / ) iti / dhUpavartiH nAnAvidhA, tAsu ekA yathA nAgarasa - rvasve - " karpUrAgurucaMdanamustakapUtipriyaGguvAlaM ca / mAMsI ceti nRpANAM yogyA ratinAtha - dhUpavartiriyam || " ( 4 / 16 / ) iti // ] 149 // [ pUrveNa veSAdikaM uktvA anena ceSTAmAha sasnehamiti / snehaH anurAgaH, vrIDA lajjA, sAdhvasaM bhayaM, spRhA tRSNA abhilASA / anena bhAvavAhI dRSTicAraH uktaH / bhAratIye nATyazAstre aSTamAdhyAye tAsAM lakSaNAni, yathA-" vyAkozamadhyA madhurA smitatArA'bhilASiNI / sAnandakRtA 1 147. dhA nArthanAhI ya pa ) / "pi ca nayanAnaMdana ( kApA ) / vakSye ( go. kA. ) / 148. premopahRtA ( pa ) 149 varti ( pa ) 3 Shree Sudharmaswami Gyanbhandar-Umara, Surat www.umaragyanbhandar.com Page #97 -------------------------------------------------------------------------- ________________ dAmodaraguptaviracitaM mAtari niryAtAyAM, parijanamukte ca vAsakasthAne / abhiyuJjAne ramaNe, vAmAcaraNaM kSaNaM kAryam // 151 // ratisaGgaranihitamatAvAkarSati rabhasataH purastasmin / kuTTamitamAcarantI janayiSyasi kiJcidaGgasaGkocam // 152 // prArabdhe suratavidhau krmdrshitcittyonisNvegaa| apazaGkamapayiSyasi niyAjaM putri gAtrANi // 153 // yadyadvAJchati hantuM yadraSTuM yaca vilikhituM gAtram / tattadapasAraNIyaM sAvegaM, DhaukanIyaM ca // 154 // daMze savyathahuMkRtimAmarde vividhakaNTharasitAni / nakhavilikhane ca sItkRtimAghAteSUlbaNaM kaNitam // 155 // dRSTiH snigdhaivaM ratibhAvajA // 53 // kiJcidaJcitapakSmAyA patitordhvapuTA hriyA / trapAdhogatatArAca dRSTirlajAnvitA tu sA // 63 // visphAritobhayapuTA bhykmpittaarkaa| niSkrAntamadhyA dRSTistu bhayabhAve bhayAnvitA // 58 // " iti| ] snehAdayaH tAtkAlikavidheyAH / [ atihAse grAmyatvaM syAt iti tadabhAvasUcanAya praviraletyAdhuktaM tena pezalo manojJa: AlApo yasyAH sA, yadvA madhye madhye narmavAkyaM prayuJjAnA / " sahAsyavacanaprAyaM narmecchanti manISiNaH / " ityukteH // ] // 150 // [itaH 164 AryAparyantaM vezyocitaM ratakramaM samupadizati mAtarIti / ] [ parijanaH daasyaadiH|] abhiyuJjAne vilAsArtha upakramamANe / vAmAcaraNaM [pratIpAcaraNaM, svAGgasamarpaNaprAtikUlyam ,] uddIpanAya anujjhitarasaM nissedhaadi| [kSaNaM na tu dIrghakAlam / ] // 151 // [ratisaGgaraH ratiyuddhaM saMbhoga: / rabhasataH harSAt vegAt vA / puraH agrataH / ] kuTTamitaM saMbhogasAmayiko'GganA[ zRMgAra ] ceSTAvizeSa:, [svabhAvajabhAveSu ekaH / ] "kezastanAdharAdInAM grahe harSe'pi saMbhramAt / prAhuH kuTTamitaM nAma ziraHkaravidhUnanam // " iti sAhityadarpaNe // 152 // cittayoneH kAmasya, [cittasya yonyAzca iti zabdasUcanam ,] [cittaM ca yonizceti dvandvo vA / ] saMvego'bhinivezAvezaH / nirvyAjaM akapaTam // 153 // hantum upapIDayitum / vilikhituM nakharAdibhiH iti zeSaH / DhaukanIyaM sAmmukhyaM neyam // 154 // ulbaNam adhikataram / huMkRtiprabhRtayo-maNitaparyAyA 151 NaM tvayA (pa) 152 vihita (pa. kaa)| punaH (pa. kApA) 153 yonisaMyogA (pa. kApA) 155. likhaneSu (go 2) / sItkRta (p)| nakharakSateSu sI. kRta0 (kApA) Shree Sudharmaswami Gyanbhandar-Umara, Surat www.umaragyanbhandar.com Page #98 -------------------------------------------------------------------------- ________________ kuTTanImatam / hasvAyAsazvAsAn muJcantI pulkdnturshriiraa| svidyatsakalAvayavA prakariSyasi rAgaddhaye puMsAm // 156 // (yugmam ) avyaktadhvanayaH / [daMze dazanaiH iti zeSaH dazanacchedye / tatsthAnAni tu-" kakSodarastanayugaM ca kapolabhAgau / kaNThaM ca dantaparipIDanasatpadAni // " (2 / 73) iti zRMgAradIpikAyAm / nAyakena tatprayoge nAyikAyA huMkRtiH svabhAvato bhavati / tathA ca anaGgaraGge-"hiMkArasItkAravizeSa ukto dantArpaNe kAmakalAvidagdhaiH // " iti (9 / 30) / Amardai stanAdInAM balAt niSpIDane, yathAyogyaM nAnAprakArANi kaNThazabditAni, tAni ca " parabhRtalAvaka " (157) ityAdinA svayameva vakSyati // nakhavilikhane nakhakSate / tatsthAnAni tu-"kakSAkaNThakapolaM ca nAbhiH zroNikucau tthaa| bhagaskandhau karNamUle trayodaza nakhAlayAH // " iti smaradIpikAyAm / nakhakSatA rAgAdhikye prAyaH nAyakenaiva kriyante / tatra nAyikAyAH sItkRtiH-nakhajapIDAnubhavasUcakaM sIcchabdAbhineyaM zabditaM / sItkRtihuMkRtItyAdizabdA: tattaddhanInAM anukArAH / sUkSmekSikAvadbhiH teSAM bhedAH pratipAditAH / huMkRtiH pratiSedhArthikA kapotarutavacca, tathA ca naiSadhIyacarite-" AlIva pazya pratiSedhatIyaM kapotahuMkAragirA vanAlI // " ( 3 / 14) iti; yadvA bhRGgaguJjAvat , yathA "kka na bhramarayoSitAM galadahaMkRti - kRtiH / " ( 106 ) iti zaMbhukRtAnyoktimuktAlatAyAm / sItkRtaviSayaM kasyacit padyaM, " samAdiSTaM ziSTairasamamiha yanirvRtipadaM, punardagdho'pyAzu prabhavati yato manmathataruH / zrute yasminkAmI bhavati kRtakRtyo ratimukhe, sa sItkAraH pAyAdamRtavijayI sundaradRzAm // " iti / sItkRtilakSaNaM tu-"yUnoH prahaNanAjAtapIDAvyaktikRte bhavet / galAdijAto yaH zabdavizeSastaddhi sItkRtam // " iti ratiratnapradIpikAyAm / taca hiMkRtAdibhedena saptadazadhA tatra kathitam // yadvA, "vaMzavisphuTanavacca sItkRtam / " iti ratirahasye ( 10 / 56) / AghAteSu-skandhau ziraH stanAntaraM pRSThaM jaghanaM pArzve iti tatsthAnAni, tatra apahastakAdicaturvidhabhedena prahaNaneSu tADaneSu; ulbaNaM sphuTaM, kaNitaM nUpurANAmiva dhvaniH, yathA viddhazAlabhaJjikAyAM-" amandamaNinUpuravaNanacArucArIkramam " iti / 155 // ] [ hasvAn laghUn vAraMvAramityarthaH, ] AyAsaH zramaH, tadabhivyaJjakazvAsAn / ] danturaM vyAptam / avayavA aGgAni / [huMkRtyAdeH praka 156. prabhaviSyasi ( go) Shree Sudharmaswami Gyanbhandar-Umara, Surat www.umaragyanbhandar.com Page #99 -------------------------------------------------------------------------- ________________ dAmodaraguptaviracitaM parabhRtaLAvakahaMsakapArAvataturagahRdayaniHsvanitam / anukAryamucitakAle kalakaNThi rutaistvayA rasataH // 157 // 'mAmA mAmatipIDaya, muJca kSaNamadaya, no samarthA'smi / ' iti gadgadAsphuTAkSaramabhidhAtavyastvayA kAmI // 158 // anubandhamAnukUlyaM vAmatvaM prauDhatAmasAmartham / surateSu darzayiSyasi kAmukabhAvaM sphuTaM buddhA // 159 // riSyasi ityatrAnvayaH / ] // 156 // parabhRtAdisvanitAni uddIpakAni bhavanti iti rasataH prItipradarzanapuraHsaraM kartavyatvena vihitAni / [ parabhRta: kokila:, ] lAvaka: [citradehaH ] lAvAkhyaH pakSI, anye prasiddhAH / [" tirazcAM vAzitaM rutam / " iti amaraH][anyatrApi-"lAvakokilakapotahaMsikAnIlakaNTharutasannibhAt kramAt / saMdadhAti kila hiMkRtAdikaM citrabhogasamaye vilAsinI // " iti anaGgaraGge (10 / 49)] "tatra (samatalakaratADane) lAvakahaMsakUjitaM tvarayaiva" (2 / 7) iti vAtsyAyanaH / anyeSAM prakArANAM evameva viveka UhyaH // atra kuTTanImate azvaheSAdhvaniH kavyanubhavamUlakaH zeyaH, anyatrAnullekhAt , yadvA tat abhrastanitasthAnIyam ; tacca sabalAyA: caNDavegAyAH saMbhavati // ] [ pUrvokta( 155)sItkRtAditaH rutAnAM bheda eva / taduktaM vAtsyAyanena-"pArAvataparabhRtahArItazukamadhukaradAtyUhahaMsakAraNDakalAvakavirutAni sIkRtabhUyiSThAni vikalpazaH prayuJjIta // " iti / tatra jayamaGgala:-" sItkRtaM hi svarAntarasaMzliSTaM manohAri syAt , vibhAgazliSTagItavat / " iti / atra svarAntaraM stam] // 157 // [idaM " yadA rAgasyodrekAt nAyakaH paunaHpunyena praharet tadA vAraNArthAnAM prayogo yuktaH - 'saha khinnAbhyAM zvasitaruditAbhyAM vartate yatra stanitaM tena yojitaH" iti jayamaGgaloktisamAnam / gadgadAsphuTAkSaraM ityanena zvasitarudite lakSyete // tathA ca gUrjarezvaramahAmAtyavasantapAlaviracite naranArAyaNAnandakAvye' alamalamiti vAcamAcarantyo, rabhasaM tu prasabhaM rate vahantyaH / kRtakaruditacaJcavo'pi caJcaccaTavo yUni mudaM dadustaruNyaH // " ( 6 / 48 / ) iti / 158 // ] anubandhaM anurAga, [ AnukUlyaM priyasya suratAGgakarmajanakavyApAravattA, tathA ca mAdha:--" yadyadeva ruruce rucirebhyaH subhruvo rahasi tattadakurvan / AnukUlikatayA hi narANAmAkSipanti hRdayAni taruNyaH // " ( 10 / 79) iti / (kacit ) vAmatvaM pratikUlatvaM niSedhavattvaM, [ taduktaM zRGgAratilake " vAmatA durlabhatvaM ca strINAM yA ca __157 kaNTharutaiH (pa) 159 anurAgamA 0 (go 2) bhAvaM svayaM (go. kA.) Shree Sudharmaswami Gyanbhandar-Umara, Surat www.umaragyanbhandar.com Page #100 -------------------------------------------------------------------------- ________________ kuTTanImatam / asamaJjasamazlIlaM dUrojjhitadhairyamavinayaprasaram / vyavahAramAcariSyasi vRddhimupete ratAvege // 160 // avicetitanakharakSatirAmIlitalocanA nirutsAhA / nAyakakAryasamAptau sthAsyasi zithilIkRtAvayavA // 161 // jhaTiti nitambAvaraNaM, niHsahatanutAM, smitaM savailakSyam / khedAlasAM ca dRSTiM, janayiSyasi mohanacchede // 162 / / nivAraNA / tadeva paJcabANasya manye paramamAyudham // " (2 / 30 ) iti ] [prauDhatA prAgalbhyaM, asAmarthya azaktimattA asahiSNutA vA / ] bhAvaH abhiprAyaH / [sphuTaM vyktm|] [ 'svayaM' iti pAThe svata eva, tathA ca naranArAyaNAnandakAvye" rucitamabhiteSu yadyadAsItpramadAstattadanuktameva cakruH / hRdayamapi vidantyamUryadeSAM niyataM santatamantarA vasantyaH // " (6 / 44 ) iti / ] // 159 // [ratakAle nAyakavege vRddhimApte tadraJjanArtha kartavyavizeSamAha asmnyjsmiti| asamaJjasaM anucitaM asaGgataM vA, azlIlaM vrIDAdisampAdakaM, dUrojjhitadhairya vilambAdyasahatvaM, avinayaprasaraM svApakarSabhAvarahitaM, vyavahAraM vAci kriyAyAM ca / atra "zAstrANAM viSayastAvadyAvanmandarasA narAH / raticakre pravRtte tu naiva zAstraM na ca kramaH // " iti vAtsyAyanoktereva (22) vistaraH; vAtsyAyane 'narAH / iti strINAmapyupalakSaNam // asamaJjasaM yathA viparItaratAdi; azlIla-tadadhikRtya uktaM kAvyaprakAze saptamollAse-" azlIla kvacidguNaH; yathA suratArambhagoSThayAM, " yathaiH padaiH pizunayecca rahasyavastu " iti kAmazAstrasthitau / " iti, yadvA yathA sAdhanacumbanAdi ca; dUrojjhitadhairya yathA ratayAcanAdikaM; avinayaprasaraM yathA priye tADananakhakSatAdikaraNam / anyadA yadasamaJjasAdikaM gaNyate tat surate tAdRk na / tathA ca mAghakAvye-" anyadA bhUSaNaM puMsaH kSamA lajeva yoSitaH / parAkrama: paribhave vaiyAtyaM surateSviva // " (2 / 44 ) iti, vaiyAtyaM dhAryam || kavizva svayameva atra hAralatAsuratavarNane-" avinaya eva vibhUSaNamazlIlAcaraNameva bahumAnaH / niHzaGkataiva sauSThavamanavasthitireva gauravAdhAnam // " ( 376 ) iti vyAkaroti / ] // 160 // avicetitA jJAtA'pyupekSitA / nAyakakAryasamAptau ratAvasAne / [taduktaM ratirahasye (10 / 44) "sastatA vapuSi, mIlanaM dRzoH, mUrchanA ca ratibhAvalakSaNam // " iti; ratibhAvaH surttRpttaa|] // 161 // [ niHsahatanutA khinnaanggtaa| savailakSyaM savrIDam / 11 khedAlasA mukulitAm / tathA ca __160 rasAvege (go 2 kA) ratAdhIrA (pa) ratAvasare (kApA) 161 avivecitana. khara0 (go 2) Aveditanakhara (pa. kaapaa)| samAptyai (kApA) 162 jhagiti (pa. kA) Shree Sudharmaswami Gyanbhandar-Umara, Surat www.umaragyanbhandar.com Page #101 -------------------------------------------------------------------------- ________________ dAmodaraguptaviracitaM vRtte ratAbhiyoge, spRSTvA salilaM viviktbhuubhaage| prakSAlya pANipAdaM, sthitvA kSaNamAsane, samUhya kacAn // 16 // upayuktavadanavAsA zayyAmAruhya darzitapraNayA / iti vakSyasi taM ramaNaM dRDhataramAliGgaya rabhasataH kaNThe // 16 // (yugmam ) 'bhaTTasuta nUnamiSTA tava jAyA yadanuraktahRdayasya / janayati parituSTimalaM, nApararAmApariSvaGgaH // 165 // saphalaM tasyA janma, spRhaNIyA saiva sakalalalanAnAm / gaurI tayaiva mahitA, subhagakaraNaM tapastayA caritam // 166 // saivaikA guNavasatistasyA evAnvayaH sadA zlAghyaH / yasyAH zubhazatabhAjaH pANigrahaNaM tvayA vihitam / / 167 // (yugmam ) tiSThatu sA puNyavatI vaMzadvayabhUSaNaM varArohA / yA nApayAti bhavato lakSmIriva narakavairiNo hRdayAt // 168 // bharata:-" ratAnte ca zrame caiva sukhasaMbhogabhAvane / gandhe sparze ca harSe ca mukulA dRSTiribhyate // " iti ] // mohanaM suratam, [tasya cchede smaaptau|] // 162 / / [suratAvasAnikaM kRtyAntaramupadizati / vRtte iti / ] vivikte pUrvamanadhiSThite pUtabhUbhAge, [yadvA vijane ekAnte ityarthaH / ] samUhya saMyamya // 163 // [ vadanavAsa: tAmbUlAdibhiH mukhasya sugandhIkaraNam / ] 'upayuktaradanavAsA' [iti pAThe ] vAsayogAdhivAsitaradanA ityarthaH / [rabhasAt vegAt harSAt vA, " rabhaso vegaharSayoH" iti vishvH|] // 164 // [" tatra anukUlAbhiH kathAbhiranuvarteta / " iti vAtsyAyanoktaM (2 / 10) prastute prapaJcayati / tatrAdau AkarSaNArtha rAgavivRddhayartha ca se?ktiM anuvadati paJcabhiH bhaTTeti / jAyA prinniitaa| alaM paryAptaM avyayam / ] parituSTiM santoSam / [aparA ca tvayA na sevyate ityarthaH / // 165 // mahitA pUjitA / subhagaGkaraNaM saubhAgyajanakam // 166 // anvayo vaMzaH / [zubhazataM bahupuNyam / ] pANigrahaNam vivAhaH // 167 // tiSThatu AstAm [ dUre tasyAH vArtA ] | [ pitRvaMzaH mAtRvaMzazca iti 163 vikRSTabhUbhAge (pa. kaapaa)| samArya kacAn (pa. kApA) 164 yuktaradana (go. kaa.)| itthaM vakSyasi ramaNaM (go 2 )168 tiSThati ( kApA) Shree Sudharmaswami Gyanbhandar-Umara, Surat www.umaragyanbhandar.com Page #102 -------------------------------------------------------------------------- ________________ kuTTanImatam / pAtayasi kuvalayanibhe kautukamAtreNa locane yAsu / tA api satyaM sundara harSocchalitA na mAnti gAtreSu // 169 // (saMdAnitakam ) 39 tanurapi nAthapraNayaH prAyo mukharIkaroti laghumanasaH / svArthanivezitacittA karomi te'bhyarthanAM tena // 170 // tIvrasmaratAruNyAccApalataH kautukena ghRNayA vA / madbhAgyasaMpadA vA dUtyA vA kauzalAt svabhAvAdvA // 171 // yo'yaM premalavAMzaH pradarzito'smAsu jIvanopAyaH / bAdhA nAtra vidheyA gaNikAjanabhAvamanyathA buddhA / / 172 / / ( yugmam ) yena snehaH krodhaH zAThyaM dAkSiNyamArjavaM vrIDA / etAni santi tAsvapi jIvaddharmopanItAni / / 173 // vaMzadvayam / varaH sundaraH Aroho nitamba : yasyAH sA varArohA / ] narakavairI [ narako nirayaH yadvA tannAmako dAnavaH, tasya vairI ] nArAyaNaH // 168 // pAtayasi prakSipasi, kuvalayAbhyAM tulye kuvalayanibhe, kautukamAtreNa kevalaM kutukAt, na tu AsaktyAdinA / ucchalitAH paripUrNAH, gAtreSu na mAnti ullaGghitamAnamAnasollAsahAsA bhavanti ityarthaH / [ saMdAnitakaM-caturbhiH vRttai: ekAnvayasambandhena bhavati, catuHzlokasambaddhagucchakaH, asyaiva cakkalakaM ityapi saMjJA kazmIreSu / ] // 169 // [ praNayaH prIti: / ] laghumanasaH [ laghu niHsAraM manaH cetaH yeSAM te, nikRSTA ityarthaH, prastute ] anukaMpanIyAH yAH / [ abhyarthanAM prArthanAm / ] // 170 // tIvraH smaraH kAmo yasmin tasmAt tAruNyAt, [ cApalata: cittacAJcalyena, kautukena kutUhalAt ] ghRNayA niHsImAnujighRkSayA anukampayA, [ bhAgyasaMpadA pUrvatanasukRtasamRddhayA, dUtyA: pUrva svapreSitAyAH kauzalAt cAturyAt, svabhAvAt nisargata: / ] // 171 // [ premalavAMzaH alpamAtraM prema, sa eka eva tasyA jIvanopAyaH prANadhAraNasAdhanam / bAdhA kadApi niSedhaH / atra premaviSaye / bhAvaM cittAbhiprAyam / ] anyathA kevalasvArthapravaNatAdirUpam // 172 // [ yena yataH, zAThyaM dhaurtya, dAkSiNyaM paracchandAnuvartitvaM, ArjavaM saralAzayatvaM / yathA gaNikA " 169 harSollasitA ( go. pa. kApA ) 170 karoti (1) 171 kautukena praNayAdvA / ( kApA ) 172 janavRttama ( go 2 ) janahRdayama ( kApA ) Shree Sudharmaswami Gyanbhandar-Umara, Surat www.umaragyanbhandar.com Page #103 -------------------------------------------------------------------------- ________________ dAmodaraguptaviracitaM niyAjasamutpannapabalapremAbhibhUtahRdayAnAm / dayitavirahAkSamANAM gaNikAnAM tRNasamAH prANAH // 174 // atrAkarNaya sAdbhutamAkhyAnaM varNayAmi yadvattam / adyApi biti vaTo vizeSaNaM yadabhisambandhAt // 175 // __ 'asti mahItalatilakaM sarasvatIkulagRhaM mahAnagaram / nAnA pATaliputraM paribhUtapurandarasthAnam // 176 // tribhuvanapuraniSpAdanakauzalamiva pRcchato virizvasya / darzayituM nijazilpaM varNakamiva vizvakarmaNA vihitam // 177 // nyayoSitsu tathA tAsu gaNikAsu api / gaNikA-bhartRtvena gaNaH samudAyo'sti asyAH iti sA veshyaa|] jIvatAM dharmeNa sannisargeNa (upanItAni) saMpAditAni snehAdIni tAsAmapi bhavanti, tena tAH sarvAH kevalaM draviNapravaNAH eva bhavanti iti na zaGkanIyaM ityarthaH / [ eteSAM guNadoSANAM trIsAmAnyatvAt gaNikAsu dRzyamAnA guNA na sarvatha kapaTamUlAH, doSAzca kSamyA iti bhAvaH / ] // 173 // [ tAsvapi kaMcidvizeSaM darzayati nirvyAjeti / nirvyAjaM nirupadhi niSkapaTa,] abhibhUtam AkrAntam / tRNasamA iti priyapremNo'gre prANAnapi gaNikA na gaNayanti ityarthaH // 174 // [ sAdbhutaM Azcaryayuktam / vaTaH nyagrodhavRkSaH vaDa iti prasiddhaH / ] vizeSaNaM tadAkhyAyikopazaM smArakAbhijJApanaM vyapadezaM [ 'vezyAvaTa' iti viziSTaM nAma ] bibharti // 175 // [ nAyakamanaHsamAdhAnArtha mAlatI hAralatopAkhyAnamArabhate / tatrAdau tannAyakanivAsasthalaM pATaliputraM nAma nagaraM varNayati 192 AryAM yAvat / ] [ mahItalatilakaM mahItalasya tilakaM tilakamiva, yathA striyaH lalATe tilakaM vizeSakaM tadvat ; yadvA, mahItale tilakaM zreSTham , " tilakaM drumabhede ca 'lalAme'strI tu citrake / " iti vizvalocane / ] sarasvatIkulagRhaM vidyAnityanivAsasthAnam / [ mahAnagaraM zAkhAnagarayuktaM pattanam / pATaliputraM adhunA pattanazabdAt ' paTanA / iti prasiddham , prAcInakAle gaGgAzoNayoH saGgame sthitam ; tannirmANakathA ca kathAsaritsAgare tRtIyataraGge draSTavyA / paribhUtaM vijitaM, purandarasthAnaM amraavtii| ] // 176 // viriJcasyeti sambandhasAmAnyavivakSayA SaSThI, [yadvA uddezyavidheyabhAvarUpasambandhe SaSThI, ] pRcchate viriJcAya brahmaNe darzayituM ityarthaH / varNakaM [ anukaraNArtha mUlabhUtaM ] citrakam / [uktaM ca-" rUpAtizayakartRNAM 177 virazcasya (pa) Shree Sudharmaswami Gyanbhandar-Umara, Surat www.umaragyanbhandar.com Page #104 -------------------------------------------------------------------------- ________________ kuttttniimtm| azreyobhiranAzritamaMbhibhUtaM nAbhibhUtidoSeNa / na svIkRtamupasargaH, kalikAlamalairanAlIDham // 178 // pAtAlatalaM bhogibhirambhodhirvividharatnasaMghAtaiH / murasadanaM vibudhagaNairdraviNopacayaiH puraM kuberasya // 179 // mahilAbhirasuravivaraM' kaTakaM hi himAcalasya gandharvaiH / harinagaraM kratuyUpaiH, zamavibhavaimunijanasthAnam // 180 // praticchando hi kAraNam // " iti / ] [ vizvakarmA surANAM zilpI, zilpaM ca bhAlekhyaM lekhyaM dArukarma citikarma pASANakarma raupyakarma devakarma citrakarma iti bhedaiH aSTavidham / ] // 177 // [ azreyaH amaGgalam / abhibhUtiH parAbhavaH / ] upasargaH utpAtaiH, " ajanyaM klIba utpAta upasargaH samaM trayam / " iti amaraH / [ malam doSaH, ] anAlIDham aspRSTam avyAptam // 178 // [ ito dvAbhyAM heturUpakAlaMkAramukhena tannivAsinaH tatsamRddhiM ca varNayati pAtAleti / ] bhogibhiH ityAdau upalakSaNe tRtIyA, tathA ca tatsahitaM pAtAlatalam ityAdyarthaH / [ bhogibhiH vilAsibhiH, pakSe sarpaH / surasadanaM amarAvatI, " vibudhaH paNDite deve " iti vizvalocanaH / kuberasya puraM alkaa|] // 179 // mahilAbhiH [ mahyante pUjyante kAmijanena iti, mahelA ityapi zabda:, tAbhiH ] aGganAbhiH / asuravivaraM atalaM bhUvivaravizeSaH, [ atalAdiSu saptasu api pAtAleSu pratyekaM ' purasahasrANi nAgadAnavarakSasAm ', teSu asuravargavasatipravezArthoM bhUgarbhamArgaH asuravivaraM, tattatpureSu ca mahilAnAM sundarINAmeva prAcuryam / ata eva harSacarite caturthocchAse cakravartidarzanArtha Agacchanti sAmantAntaHpurasahasrANi " asuravivarANIva apAvRtAni :' ityutprekSitaM bhaTTabANena / punazca sa eva tatra SaSThe gajAdhyakSaskandaguptavijJaptau pramAdadoSAbhiSaGgodAharaNeSu-" asuravivaravyasaninaM cApajanhuraparimitaramaNImaNinUpurajhaNajhaNAlAdaramyayA mAgadhaM godhanasuruGgayA svaviSayaM mekalAdhipamantriNaH / // iti / etadAdyanusAraNe ' asuravivara ' zabdaH tatratatra vyAkhyeyaH; yathA tatraiva prathame bANasuhRtsahAyaparigaNane " asuravivaravyasanI lohitAkSaH," iti, tRtIye ca sthANvIzvarAkhyajanapadavarNane-" asuravivaramiti vAtikaiH, zAkyAzrama iti zamibhiH, " iti, tatra vAtikaiH vAtavizeSagRhItaiH asuravivarAnveSaNagrahilaiH ityarthaH; ata: harSacaritasaGkete " vAtikairvivaravyasanibhirAcAryaiH " iti zaGkarakRtavyAkhyAnaM upekSaNIyam // evameva kAdaMbarIkathAyAM jaradraviDadhArmikavarNane 158 nAbhibhuvi (pa) 180 kaTakaM hemA (pa) Shree Sudharmaswami Gyanbhandar-Umara, Surat www.umaragyanbhandar.com Page #105 -------------------------------------------------------------------------- ________________ dAmodaraguptaviracitaM tiSThantu sakalazAstravyAlokanavimalabuddhayo viprAH / sadasaraNanirNItau lalanA api nikaSabhUmayo yatra // 181 // kalikAloditabhItyA RtuhutavahadhUmakambalAvaraNaH / tiSThannibhRto'pi SazcaritairanumIyate yatra // 182 // apaharati pidhAtumiva svakalA zazadharaH prasArya karAn / rAtrau yatra vadhUnAM lAvaNyaM vadanakozebhyaH // 183 / / " lamAsuravivarapizAcena" ityasyArthaH unneyaH / ] kaTakaM madhyabhAgaH, [gandharvaiH gAyakaiH / ] harinagaraM haridvAranagaraM, [yadvA rAmAbhidhAnasya hareH nagaraM ayodhyA, tatraiva bahubhiH sUryavaMzyai rAjabhiH kRtAsaMkhyayajJatvAt ; RtuyUpaH kratvartha yajJArtha yUpaH yajJiyapazubandhanArtha dArunirbhita: kolavizeSaH / zama eva vibhavaH dhanaM yeSAM te zamavibhavAH munIndrAH taiH, munijanasthAnaM badarikAzramaH // atra zlokadvaye vividhAropAt mAlArUpakaM, prastutanagaraM ca pAtAlatalAdi kathaM bhavatIti virodhAlaMkAraH, prastutasya nAnAvidhasamRddhimattvakhyApanapariNAmAca vyaGgaya udAttAlaMkAraH ] // 180 // [ nikaSaH suvarNAdikaSapASANaH / ] nikaSabhUmaya: parIkSaNasthAnAni [ ityarthaH / ] [ atra AkSepAlaMkAro vyaMgyaH uktArthasya pratiSedhAbhAvAt // kAlidAsoktistu-" taM santaH zrotumarhanti sadasadvayaktihetavaH / hemnaH saMlakSyate hyanau vizuddhiH zyAmikA'pi vA // // iti raghuvaMze ( 1 / 10)] 181 // Rtu ityAdi-yajJIyavaizvAnaradhUma eva kambalatulyaM AvaraNaM prAvAro yasya, tatazca kalinA draSTumapi azakya ityarthaH / nibhRta: guptaH / vRSa: dharmaH / caritaH anumIyate--dharmaH svarUpato'dRzyo'pi kalibhItyA manye yazIyadhUmAcchannaH sampanno nibhRtazvarati, janasadAcAraizca nizcIyate / tatratyAH sarve dhArmikAH ityrthH| [atra vyaMgyotprekSArUpakAlaMkArAbhyAmanuprANita: anumaanaalNkaarH| na ca anumAnasya analaMkAratvaM zaGkanIyam , kavipratibhotthApitasya zabdArtharacanAvaicitryasya vakroktyaparanAmna eva kAvyAlaMkArabIjabhatatvAt / zAstrIyAnumAne tu na vaicitryasya avkaash:| kAvyeSu etAdRzasthaleSu vizeSeNa alaMkArAntareNa prayojiteSu anumAneSu tatsattvaM sphuTameva // ] 182 // [ pidhAtuM apavaritum / ] karA: kiraNAH hastAzca / ["muktAphaleSu chAyAyAstaralatvamivAntarA / pratibhAti yadaGgeSu lAvaNyaM tadihocyate // " iti lakSitaM rasArNavasudhAkare / koza:, koSa iti mUrdhanyAnto'pi ayaM, arthasaGgrahaH / apaharati iva ityanvayaH / atra zleSamUlikA kriyotprekSA / rAtrau nizi, sA ca cauryAnukUlasamayarUpA __ 181 zuddhabuddhayo ( kApA ) 182 RtuhutabahudhUma (p)| to'pi kRtazca (pa) Shree Sudharmaswami Gyanbhandar-Umara, Surat www.umaragyanbhandar.com Page #106 -------------------------------------------------------------------------- ________________ kuTTanImatam / timirapaTalAsitAmbaramapaharadabhisArikAjanaughasya / nijatanukAntivitAnaM vallabhasaMbhogavihitaye yatra / / 184 // yatra nitambavatInAM vicalanayanAntazitazaraivraNitaH / zithilayati pathikalokaH svakalatrasamAgamotkaNThAm // 185 // yatra ca kulamahilAnAmalpatvaM vacasi pANipAde ca / svacchatvamAzayeSu vyAlolavizAlanetre ca // 186 // iti sAbhiprAyatvAt kAvyaliGgAlaMkArazca ] // 183 // timira ityAdi-nijatanoH [ kAntAtanoH ] kAnteH, vitAnaM [ vistAraH ] samUhaH kartR, [ " manmathonmeSaNA zobhA vistRtA kAntirucyate / " iti kAntiH, ] timirapaTalaM [ eva] asitAmbaraM [ kRSNavarNAzukaM ] karma, priyasaMbhogasya vihitaye vidhAnAya, tatsAhAyyena niHzaGka saGketagamanAdisiddheH iti bhAvaH / [ tanukAntiH rAtryandhakAre mArgadarzikA bhavati ityarthaH / abhisArikA-" uddAmamanmathamahAjvaravepamAnA romAJcakaNTakitagAtralatAM vahantI / ni:zaGkinI vrajati yA priyasaGgamAya sA nAyikA nigaditA tvabhisAriketi // " iti bharatakArikAyAM lkssitaa| 'vihataye / iti pAThe tu kAntinA andhakArAvaraNanAze priyagRhaM prakAzaM gantuM na pAryate ataH vallabhasaMyogAbhAvarUpaM aniSTaM jAyate iti bhAvArthaH / asmin pAThe kAntiguNasya doSatvakalpanAt lezAlaMkAraH / mUlapAThe tu vallabhasaMbhogakAryasya svatanukAntyaiva saukaryAt samAdhiH alaMkAraH / ] // 184 // [ zita: tIkSNaH, ] vraNita: AhataH / svakalatrANi svastriyaH / tathA ca tAsAmeva nitambavatInAM vazya: pAnthalokaH saMpadyate iti bhAvaH // 185 // [ ita: tribhiH alpatvasvacchatAdaya: kecana guNAH na kevalaM zarIre eva, api tu tanmAnase'pi iti tAsAmutkarSoM dhvanyate / ] vacasi alpatvena vAcATatvAbhAvabodhanapUrvakaM vAgmitvaM, pANyoH pAdayozcAlpAkAratvena saulakSaNyaM pratipAdyate / [ pANipAde ityatra] prANyaGgatvAdekavadbhAvaH / ' Azaye ca ' iti [pAThe] atra co'pyarthe, tathA ca anta:karaNe sarvatra ca niSkalaGkatvaM, na tu bahiH sadAcAradarzane'pi kuTilAzayatvam / 'vizAlanetre ca ' ityatra 'ca ' evArthe, tathA ca locanayoreva vizAlatvaM, tenAnyatra cAJcalyaM vAryate / " stanAdInAM dvitvaviziSTA jAtiH prAyeNa" iti vAmanoktau [kAvyA. sU0 5 / 1 / 17 ] 'prAyeNa ' ityuktatvAt jAtiviva. 184 vihataye (kApaNa) 185 vigalan (p)| nayanAMzu (pa. kApA) 186 zaye ca vyAlolatvaM vizA (go. kA.) Shree Sudharmaswami Gyanbhandar-Umara, Surat www.umaragyanbhandar.com Page #107 -------------------------------------------------------------------------- ________________ dAmodaraguptaviracitaM stanajaghanacikurabhAre ghanatA jIvezasahajarAge ca / kuladevatArcanavidhau balizobhA madhyabhAge ca // 187 // gambhIratA svabhAve cetobhavabANatUNanAbhau ca / vistIrNatA nitambe gurujanapUjAnuraktacitte ca // 188 // hariNAyatekSaNAnAM vicchittiH, kozaharaNamastreSu / kuTilatvamalakapato, bAlAnAM kAmaceSTitaM yatra // 189 // saMyamanamindriyANAminopaghAtagrahastamisrasya / stabdhatvaM tAlatarau, hAralatAstaralasaGgatA yasmin // 190 // kSayA'tra ekavacanam / [ ita: 191 AryAparyantaM pUrvavat parisaMkhyAlaMkAraH, prAyaH zleSamUlakaH / ] // 186 // ghanatA nibiDatvaM sAndratvaM ca / [ jIvezasahajarAge prANapriye naisargikaprItyAm / ] baliH upaharaNIyadravyam , balayastrivalayaH / [ madhyabhAgaH kaTiH ] // 187 // gambhIratA gUDhatA nimnatA ca / cetobhavasya bANAnAM tUNaH iSudhiH-tatsvarUpe tadupame ityarthaH nAbhau tundakUpikApadavAcyAGgavizeSe / nAbheH uddIpakatvAt kAmabANeSudhitvarUpaNam / vistIrNatA vizAlatA, vipulabhaktizAlitA ca // 188 // hariNeti / hariNasya Ayate dIrgha IkSaNe iva IkSaNe yAsAM tAsAm / [ anena hariNAkSI iti luptopamAyAM AyatatvaM samAnadharmatvena kavisammataM iti bodhyam / ] vicchittiH zobhAtizayaH, na tu anyatra antaHkaraNAdInAM vicchedaH khaNDanam / kozasya zamrAdhAnasya haraNaM zastrataH pRthak sthApanaM, na tu anyadhanApahAraH / kuTilatvaM vakrAkAratvam alakeSu, na tu anyatra khalatvam / kAmaceSTitaM yatheSTaM krIDA, bAlyAvasthAyAH tatpradhAnatvAt , [bAlAnAM zizUnAM, ] na tu janAnAM [ yathecchAcAraH; ] yadvA vAlAnAM strIkezAnAM kAmoddIpakatvaM ityarthaH // 189 // saMyamanaM viSayebhyo nigrahaH, na tu aparAdhe bandhaH / inaH sUryaH, [ tadupaghAtaH ] tadavarodhaH tadAcchAdanaM, tadrUpo grahaH uparAgaH, tamisrasya rAhoH, na tu svAmiprAtikUlyAcaraNAgrahaH kasyacana / " inaH sUrye prabhau" iti, " uparAgo grahaH" iti ca amaraH / stabdhatvaM saralaprAMzutvaM, tAlatarau, na tu anyatra pratikUlavRttiH, [ pakSe stabdhatvaM bhayaviSAdAdijanyaM nizceSTatvam / ] taralena madhyanAyakena [ madhyamaNinA, saGgatAH ] sahitAH, hAralatAH, na tu kazcana caJca 187 pInapayodharabhAre (pa. kaapaa)| madhyadeze ( kApA) 189 haraNamabjeSu (pa. kApA) 190 sAlatarau (pa. go 2) / latA ta (pa. go 2) Shree Sudharmaswami Gyanbhandar-Umara, Surat www.umaragyanbhandar.com Page #108 -------------------------------------------------------------------------- ________________ kuTTanImatam / bhujagAH pararandhradRzaH, khaNDyante priyatamAdharA yatra / sUcIbyathAnubhUtinRtyAbhyAsapravRttAnAm // 191 / / natavapurapyatisaralA, mantharagamanA'pi narmadA yasmin / gurujanazAstraratA'pi svabhAvamugdhA'GgAnAjanatA // 192 // tasminmakhazatapUtaH puruhUta iva dvijanmanAM pravaraH / gururiSa vidyAvasatirvasati sma purandaro nAmnA // 193 / / dharmAtmajasya satyaM, tripurariporvijitakusumacApatvam / harinAbhipaGkajabhuvo niyatendriyatAM jahAsa yaH satatam // 194 // lasahacArI / " taralo hAramadhyagaH" ityamaraH // 190 // randhaM suSiraM, taddarzina: sarpAH, na tu kecana kasyacit pramAdata: sadAcAraskhalanapradarzinaH / adharAH oSThAH, ratau dantaiH khaNDyante [ dazyante ], na tu kecana nirAkriyante / sUcyAm AGgikAbhinayavizeSe, vyathAyAH zikSaNavyathAyAH, anubhavaH, tatra pravRttAnAM, na tu sUcItulyapApakaNikAduHkhAnubhava: kasyacit / " sUcI tu sIvanadravye'pyAGgikAbhinayAntare / " " strI sUcirtRtyabhede ca vyadhanIzikhayorapi / " iti mediniirtnkoshau|| natye padArthAnAM AGgikAbhinaye yA karavartanA (karacAlanaM) bhAvi vAkyaM upajIvya prakriyate sA bhAvyarthasUcanAt sUcI, taduktaM saGgItaratnAkare-" vartanA sA bhavet sUcI bhAvivAkyopajIvanAt / " (7 / 27 ) iti / nRtyalakSaNamapi tatraiva-" AGgikAbhinayaireva bhAvAneva vyanakti yat / tannRtyaM mArgazabdena prasiddha nRtyavedinAm // " ( 7 / 28 ) iti / nRtyasyaiva mArga ityaparaM nAma / nRttaM tu abhinayavarjitaM gAtravikSepamAtram // ] // 191 // natavapuH nimnonnatazarIrA, api, saralA RjuH, apiH virodhe; arthAntare natavapuH suzobhanalakSaNAGgavinyAsavatI / mantharaM mandaM gacchati sA, kathaM narmadA tannAmasaritaH tIvrapravAhatvAt iti; arthAntare narmadA parihAsapravINA ityarthaH; " dravakeliparIhAsAH krIDA lI(khe)lA ca narma ca / " iti amaraH / gurujanAnAM zAstreSu yadvA, gurujaneSu zAstreSu ca, 1 ratA prItA'pi, kathaM mugdhA bAlizA, arthAntare mugdhA subhagA; " mugdhaH sundaramUDhayoH" iti kozaH / guravaH zvazurAdayo'pi, zAnaM zAsanamapi / [aGganAjanatA lalanAsamUhaH / virodhAlaMkAraH zleSamUlakaH / ] // 192 // [upAkhyAnanAyakasya pitaraM aSTakena varNayati tasminniti / 1 makho yajJaH, zataM bahusaMkhyA / puruhUtaH indraH / pakSe zataM zatasaMkhyA, [ zatAzvamedhI indrapadaM prApnoti iti / ] [ dvijanmanAM brAhmaNAnAm ] / guruH bRhaspatiH // 193 // dharmAtmajo yudhiSThiraH / tripuraripu zivaH / 192 marmadA (p)| bhAvasubhagA (kApA) 193 prathamaH (kApA) 194 caritena Shree Sudharmaswami Gyanbhandar-Umara, Surat www.umaragyanbhandar.com Page #109 -------------------------------------------------------------------------- ________________ hai| dAmodaraguptaviracitaM nyakRtavRSa iti zarve, yAcaka iti kaustubhAbharaNe / pIDitavasudhAsuta iti kapile, na babhUva yasya bhumaanH||195|| mArgAnugatau lubdho yaH prANivapurvinAzavimukho'pi / parihataparadAro'pi svAkAsitagurujanapramadaH // 196 // harinAbhipaGkajabhUH brahmA / tattulyasatyAdizIlatvAt tAn jahAsa / [ atra hasateH sAdRzyasUcakatvAt ArthI mAlopamA // vastutastu, satyatvena prasiddhaH yudhiSThiraH azvatyAmanAmakahastivadhe ekadA "naro vA kuJjaro vA' itirUpaM ardhasatyaM uvAca, kAmadAhakaH zivaH pArvatI ardhAGgIkRtavAn , saMyamI brahmA svaputrIM sarasvatI kAmitavAn iti svadharme teSAM khalanaiH tAn jahAsa, svasmin tAdRzasya ekasyApi skhalanasya abhAvAt iti vyatirekadhvaniH // 1 // 194 // nyakRtaH pIDitaH, ArohArtha adhaH kRtazca, vRSo dharmo nandIzvarazca; [zarvaH zivaH / ] kaustubhAbharaNo nArAyaNaH, sa hi [vAmanasvarUpeNa ] baliM vasudhAM yAcitavAn , ayaM tu na yAcaka iti / kapilo nArAyaNAvatAro munisattamaH; [ yadvA kapila: indraH " kapila: kapilo varNaH kapila: pAkazAsanaH / " iti vaijayantI / ] kadAcidindro makhasambandhyazvamapahRtya tatsamIpe babandha, tamanveSamANAH sagarAtmajA vasudhAM nyakhanan , tatsamIpe'zvaM dRSTrA tamevApahartAraM zaGkamAnAH tatkrodhadRSTayA bhasmIbhUtAH iti paurANikI kthaa|[tthaa ca zrIrAmAyaNe bAlakANDe-"tasya kopAminA dagdhA bhaviSyanti nRpAtmajAH // 3 // pRthivyAzcApi ni do dRSTa eva sanAtanaH / sagarasya ca putrANAM vinAzo dIrghadarzinAm // 4 // " (sarga 40 ) iti / ] tathA ca vasudhA sagarasutAzca tena pIDitAH, ayaM tu na tathA iti tata Adhikyam / yadvA, vasudhAsuto maGgalagrahaH, maGgalena ca sukhaM lakSyate; tathA ca tena sukhasyApi jJAninAM pariharaNIyatAbhidhAnAt kathaJcit pratipAdyaniSpattiH / zabdamAtrasAmye'pi tattvavyavahArasya sAhityamaryAdAsiddhatvAt kevalaM buddhipATavena tebhya AdhikyaM pratipAditam / [ atrApi pUrvavat ArthI mAlopamA vyatirekadhvanizca / ] // 195 // mArgasya mRgasamUhasya, vedhArtha anugamane, lubdho vyAdhaH; pakSe mArgasya sadAcArasya AcaraNe samAsaktaH / [prANinAM sajIvAnAM vapuSAM dehAnAM vinAzaH hiMsA / ] svAkAsitAH [svena] abhilASaviSayIkRtAH, gurujanAnAM, pramadAH striyaH, yena; parihAre-svAkAsitaH [svena] AzaMsitaH, gurujanAnAM, pramadaH harSoM yena, gurubhaktatvAt // [ atrApi zleSamUlako virodhAlaM paMkajabhuvo jitendriyatvaM (kApA ) 196 mArgAnusRtau (pa. kApA) Shree Sudharmaswami Gyanbhandar-Umara, Surat www.umaragyanbhandar.com Page #110 -------------------------------------------------------------------------- ________________ kuTTanImatam / yasyAnvaye mahIyasi sarasIva samastasacvanijavasatau / saccarita janmabhUmau vinivAritakalimalaprasare / / 197 // pitRtarpaNaprasaGge khaDgagrahaNaM na zauryadarpeNa / truTanaM mekhalikAnAM baTukajane, no ratAbhisaMmarde // 198 // zrutibhedeSu vivAdo, no rikthavibhAgamanyunA kalitaH / tejasvitA havirbhuji, na zamaikarateSu bhUmideveSu // 199 // jaratAmeva skhalanaM, japatAmevAdharasphuraNam / yajatAmeva samiducireMNAjina eva kRSNasaMparka: // 200 // tasyAbhUt sakalakalodbhAsitapakSadvayasya suta ekaH / nAmnA sundarasenaH kaca iva vacasAmadhIzasya // 201 // kaarH|] // 196 // sattvaM guNaH, sattvAH prANinaH ca; te ca jalAzrayeNa tiSThanti, [ iti zleSopamA / ] // 197 // [ ita: tribhiH zlokaiH parisaMkhyAlaMkAradvArA tadvaMzasya anyebhyo vyatirekaH utkarSazca sUcyete / ] khaGgasya [ gaNDakasya geMDA iti bhASAyAM prasiddhanAmnaH prANinaH, tatra udbhinnazRMgiNaH khaDgAH, ta eva bAlA: gaNDAH iti vivekaH, tasya khaDgasya zRGgeNa nirmitapAtrasya ] khaGgapAtrAkhyadravyavizeSasya zRGgAdikhaGgasya vA grahaNaM, keSucit tatsamayeSu [ pitRtarpaNe vA ] tadbrahaNaniyamAt ; na tu zauryAbhimAnena zastraprahaNam / mauJjInAM mekhalAnAM jIrNatAvasthAsu, baTukajane brahmacArijane, truTanaM bhaGgaH; na tu suratasaMmardaprasaGge razanAnAm [ anena tadvaMzyAnAM vazitvaM sUcitam / ] // 198 // zrutibhedeSu vedAkSaraviparyAsAdiSu, vivAdaH pramANanirvacanAdirUpaH zAstrArthaH; na tu vittavibhAgagrahaNArthaM krodhAndhatayA rAjadvAre vyavahAraH / [ " rikthamRkthaM dhanaM vasu " iti amaraH / ] tejasvitA prakAzanazIlatA kopAkrAntizca; [ zamaH antarindriyanigrahaH, ] bhUmidevA brAhmaNAH // 199 // jaratAM vRddhAnAmeva, vayaH kRtaM skhalanaM pAdAdInAM; na tu sarveSAM zAstrAdiSu apabhraMza: / japazIlAnAmeva, mantrAkSaropAMzuccAraNe adharoSThasphuraNaM, na tu roSAvezataH / yAgazIlAnAmeva, samidruciH samidhAM tatropayogAt ; na tu prajAnAM vaimanasyAdinA, samiti yuddhe, ruciH; " idhmamedhaH samit striyAm, " " samityA jisamidyudhaH " ityubhayatra cAmaraH / mRgAjine kRSNasya zyAmatAyA: romasu saMbandho, na tu janAcarite zyAmikAsamparkaH // 200 // [ ito navabhiH tatsutasya 17 198 darpaM ca ( pa. kA ) 199 manyunA janita: ( 9 ) / vibhAgajanitamanyUnAm ( kApA ) 200 lanaM paThatAmevA ( kApA ) Shree Sudharmaswami Gyanbhandar-Umara, Surat www.umaragyanbhandar.com Page #111 -------------------------------------------------------------------------- ________________ dAmodaraguptaviracitaM pazupatinayanahutAzanabhasmitamavadhArya yaM vapuSmantam / aparamiva kusumacApaM ratirataye nirmame dhAtA / / 202 // tiSThantu tAvadanyAH kulalalano yasya rUpamavalokya / sA'pi mahAmunidayitA kRcchreNa rarakSa cAritram // 203 // kaladhautaphalakazobhAM bibhrANaM yasya pRthutaraM vakSaH / dRSTvA, cirAya lakSmIharihadaye duHsthiti mene // 204 // kathamIdRgyadi na kRtaH zazizakalairatha kRtaH kathaM vyathakaH / itthaM yamIkSamANo nirNayamagamanna kAminIsArthaH // 205 // yo jagrAha himAMzoH prasannamUrtitvamacalataH sthairyam / jaladharata unnatatvaM, gAmbhIrya yAdasAM patyuH // 206 // upAkhyAnanAyakasya rUpaguNAn varNayati tsyeti| 1 sakalAbhiH kalAbhiH vidyAvizeSasvarUpAbhiH, [ pakSe SoDazabhi:] prabhAzAlyazaizca, prakAzitaM, pakSadvayaM mAtApitRkuladvayaM zuklakRSNAbhidhamAsArdhabhAgadvayaM ca, yena tasya; bRhaspateH kacAbhidhAnasuta iva, tasya dvijapuGgavasya sundarasenAbhidhaH ekaH suto'bhavat // 201 // [ vapuSmantaM aparaM kusumacApamiva iti atra svarUpotprekSA / ivazabdopAdAnAcca nAtra adhikatAdrUpyarUpakam / ] // 202 // mahAmunipadena vasiSTho'trirvA grAhyaH, [ tasya dayitA arundhatI anasUyA vA / cAritraM prakRte satItvarUpam / ] // 203 // kaladhautaM suvarNa, [ phalakaM paTTikA / asya vakSaHsthalasya vizAlatAM dRSTA lakSmI: viSNuvakSasi svasthitiM duHsthiti alpAvakAzatvAt kaSTaM mene ityarthaH / atra upamA vyajyate / ] // 204 // [yadi ayaM sundarasena:, zazizakalaiH candrakhaNDaiH dhAtrA na racitaH tarhi sa kathaM IdRk candravat netrAhAdajanakasvarUpaH, tena taireva kRtazcet atha kathaM sa vyathakaH madanapIDAjanakatvena tApadaH, iti vicAraprakAreNa kAminInAM * ayaM zazizakalaiH kRto na vA' iti nirNaya: nizcayo nAbhUt ityarthaH / atra vikalpAlaMkAraH, " virodhe tulyblyorviklpaalNkRtirmtaa|" iti kuvalayAnande tallakSaNAt // ] [ kathamArdratA dinakRtaH / iti pAThe tu] tejasvitayA sUryatvena bhAnaM, candrAnanasundaratvena kalAdharakalAnirmitatayA bhAnaM; tatra sarasasvabhAvatvAt aprAptyA saMtApakatvAcca sUryAcandramasoH svarUpatvaM vizayaviSayIkRtam iti, tasya vilakSaNarUpeNaiva kAminIkadambasya bhAnam / [ asmin pAThe sasandehAlaMkAraH / ] // 205 // [ tasya sAttvikAn guNAn varNayati ya iti / prasannamU 204 zakalazobhA (kaapaa)| manute (kApA) 205. kathamAItA dinakRtaH(go. kA) Shree Sudharmaswami Gyanbhandar-Umara, Surat www.umaragyanbhandar.com Page #112 -------------------------------------------------------------------------- ________________ kuTTanImatam / yo vinayasya nivAso, vaidagdhyasyAzrayaH, sthiteH sthAnam / priyavAcAmAyatanaM, niketanaM sAdhucaritasya // 207 // yo madanaH pramadAnAM, tuhinakaraH sAdhukumudakhaNDasya / nikaSopalo guNAnAM, mArgataraH pathikalokasya / / 208 // sajjanagoSThInirataH, kAvyakathAkanakanikaSapASANaH / praNayijanakalpavRkSo, lakSmIlIlAvihArabhUmizca // 209 // jaladhiriva tuhinabhAsaH sahadRddhiparikSayaH suhRttasya / sakalopadhAvizuddho babhUva guNapAlito nAmnA // 210 // tena samaM sa kadAcit tiSThan rahasi prasaGgataH patitAm / kenApi gIyamAnAmazRNodAryAmimAM sahasA / / 211 // titvaM mAdhurya, himAMzuH candraH / acala: parvataH, sthairya "dharmArthakAmasaMyuktAcchubhAzubhasamusthitAt / vyavasAyAdacalanaM sthairyamityabhisaMjJitam // " iti bharatoktam (22 / 35) / unnatatvaM uccairavasthAnam / gAmbhIrya " yasya prabhAvAdAkArAtkrodhaharSabhayAdayaH / bhAvasthA nopalabhyante tadgAmbhIryamiti smRtam // " iti bharatoktam (22 / 36) / ] yAdasAM [jalAnAM ] pati: samudraH / [atra upamAlaGkAro vynggyH|] // 206 // [ vinayaH mahAjanasannidhau svotkarSAnanusandhAnarUpA nmrtaa| vaidagdhyaM cAturyam / sthiti: nyAyyapatha sthitiH, " saMsthA tu maryAdA dhAraNA sthitiH / " iti amaraH / priyavAk hRdyavacanam / sAdhucaritaM satkarma / ] // 207 // [tuhinakaraH zItaguH candraH / mArge sthitaH taruH maargtruH| atra maalaaruupkm|] // 208 // [goSThI sabhA / nirataH AsaktaH / kAvyaM padyamayaM, kathA gadyamayI, tatparIkSAkarmaNi kuzalaH / praNayijanaH premapAtrIbhataH yAcako vaa| lakSmIH rUpaguNAdiprakArA sarvavidhA lakSmI: zobhA, tasyA lIlAyai khelArtha, vihArabhUmiH vinodAya bhramaNasthAnam / [ etAbhiH navabhi: AryAbhiH sundarasenasya anekaguNasampattivarNanena tasya uttamanAyakatvaM vyaJjitam / tathA ca dazarUpake-" netA vinIto madhurastyAgI dakSaH priyaMvadaH / raktalokaH zucirvAgmI rUDhavaMza: sthiro yuvA // (2 / 1) buddhayutsAhasmRtiprajJAkalAmAnasamanvitaH / zUro dRDhazca tejasvI zAstracakSuzca dhArmikaH // " (2 / 2) iti / prakRte te yathAyathamUhyAH // 209 // [tanmitraM nAyakasahAyaM ekena varNayati jaladhiriti / sakalAsu upadhAsu zIlAdiparIkSopAyeSu, parIkSayA vizuddhaH zIlAdisaMpannatayA prijnyaatH| "upAyapUrva Arambha upadhA" iti amaraH // 210 // [rahasi ekaante| 207 zrayasthiteH (1) 209. kathAsAra (pa. kApA) Shree Sudharmaswami Gyanbhandar-Umara, Surat www.umaragyanbhandar.com Page #113 -------------------------------------------------------------------------- ________________ dAmodaraguptaviracitaM 'dezAntareSu veSasvabhAvabhaNitAni ye na budhyante / samupAsate na ca gurUn viSANavikalAsta ukssaannH|| 212 // AkarSyAtha tamUce vacanamidaM sundaraH suhanmukhyam / zobhanametadvItaM guNapAlita sAdhunA'nena // 213 // sAdhUnAmAcaritaM khalaceSTAM vividhalokahevAkAn / narma vidagdhairvihitaM kulaTAjanavakrakathitAni // 214 // gurugUDhazAstratattvaM viTavRttaM dhUrtavaJcanopAyAn / vAridhiparikhAM pRthvI jAnAti paribhraman puruSaH // 215 // (yugalakam ) ata ujjhitya gRhasthitisukhalezaM vividhalAbhapariNAme / sthApaya gamanArambhe vayasya hRdayaM mayA sahitaH // 216 // itthaM nigaditavantaM suhRduttaralAbhalAlasAtmAnam / Uce sundarasenaM lajita iva sahacaro vacanam // 217 // 'abhyarthanAnubandho lajjAkara eva mAdRzAM kintu / AkarNaya kathayAmaH pathikAnAM yAni duHkhAni // 218 // sahasA akasmAt // 211 // bhaNitAni sarasoktayaH / viSANavikalAH zRGgavihInAH, ukSANo vRSabhAH / [atra nyUnAbhedarUpakAlaMkAraH / ] // 212 // 213 // [ yugalakena pravAsalAbhAnAha sAdhUnAmiti / ] hevAkaH utkaNThA [ abhilASo vaa]| narma [agrAmyaH] parihAsaH / [kulaTA asatI, vakrakathitaM vynggyoktiH|] // 214 // [gurviti--gurau gUDhaM gurugamyaM guruNaiva prakAzyaM yat zAstratattvaM rahasyam / viTavRttaM kAmatantrakovidAnAM caritam / vAridhiparikhAM samudrakheyAm / ] // 215 // gRhasthitau saMjAyamAnaM sukhasya lezaM lavaM, ujjhitya / vividho lAbho yasmin tAdRzaH pariNAmaH phalAvasthA yasya tasmin gamanArambhe iti // 216 // [suhRduttareti mitrottarAbhilASiNam / lajita iva mandamandaM ityarthaH / ] 217 // abhyarthanAnubandho yadbhavatoktaM tadanukUlavAkyaparamparAprayogaH ||[ydvaa abhyarthanAyAH prArthanAyAH, anubandhaH 213 sa Uce (go. kApA) 214 lokavinyAsAn ( kApA ) 215 gurugUDhazAstracarcA (4) gurugehazAstracarcA (go2.) gurugahazAstracaryo ( kApA) 216 ata utsRjya (pa. kApA) 217 suhRduttama (pa.) 218 kathayAmi ca ( kApA) Shree Sudharmaswami Gyanbhandar-Umara, Surat www.umaragyanbhandar.com Page #114 -------------------------------------------------------------------------- ________________ kuTanImatam / karpaTakAvRtamUrtirAdhvaparizramAvasitazaktiH / pAMsUtkaradhUsarito dinAvasAne pratizrayAkAGkSI // 219 // mAtarbhagini dayAM kuru, mAmaivaM niSThurA bhava, tavApi / kAryavazena gRhebhyo niryAnti bhrAtarazca putrAzca // 220 // kiM vayamutpATya gRhaM prAtargantAra iMgeva satAm / bhavati nivAsoyasminnija iva pathikAHprayAnti vishraamm||22|| atra rajanI nayAmo yathAkathaJcit tavAzrame mAtaH / astaM gato vivasvAn, vada saMprati kutra gacchAmaH // 222 // iti bahuvidhadInavacAH pratigehadvAradezamadhitiSThan / nirbhayate varAko gRhiNIbhiridaM vadantIbhiH // 223 // (kulakam ) anuvartanaM vAraMvAraM kathanaM, mAdRzAM suhRdAM, lajAkaraH pAvaha eva, suhRdA sakRdukte'pi mitreNa tasya avazyakaraNIyatvAt ; tathApi kimapi yat kArya tat tadguNadoSAn vimRzya karaNIyaM iti, tvayA pravAsaguNe ukte'pi tadgatadoSAn mayA avazyavAcyAn zaNu ityarthaH; yadvA, abhyarthanAyAM prArthitaviSaye, anubandhaH doSotpAdaH, tatazca tadanaGgIkAraH, ityAdi; " doSotpAde'nubandhaH syAtprakRtyAdivinazvare / mukhyAnuyAyini zizau prkRtsyaanuvrtne||" iti amaraH / pathikAnAM pravAsinAm / ] // 218 // [itaH rasamayaiH dvAdazabhiH tAni pathikaduHkhAni vaNayati, tatrAdau paJcabhiH kulakaM, tatra madhyatraye kutrApi nivAsasthAnaM yAcamAnAnAM diinvcnaanuvaadH|] avasitA dhvastaprAyA / [pAMsuH dhUliH, ] utkaraH samUhaH / pratizrayo nivAsasthAnam // 219 // [mAtaH vRddhastrINAM sambodhane, bhagini samavayaskastrINAM sambodhane / " AtmavatsarvabhUteSu yaH pazyati sa pazyati / " iti satsaraNeH smaraNamanusaMdadhAti tavApIti / ] // 220 // [tadanAdRtya pratIkAre kimityAdi krodhoktiH, sA ca gantAraityantA lokoktiH| IdRgevetyAdisadAcaraNakathanena yUyaM asajanAH iti sUcyate / nije svIye gRhe / ' vizrAmaH' iti apANinIyamapi rUpaM kAlidAsabhavabhUtyAdimahAkavibhiH prayuktatvAt prayuktam / dvirUpakoze tu-" vizrAmo vizramazca " iti ubhayam / ] // 221 // [ atretyAdi dainyavacanam / ] // 222 // nirbhayate vAgbANaiH tiraskriyate / varAkaH dInAM avasthAM 222 adya (pa. kaa)| tavAzraye (pa. go 2 ) cidvadAzu he (kApA) 223 pratigehe (pa) Shree Sudharmaswami Gyanbhandar-Umara, Surat www.umaragyanbhandar.com Page #115 -------------------------------------------------------------------------- ________________ dAmodaraguptaviracitaM na sthita iha gehapatiH, kiM raTasi vRthA, prayAhi devakulam / kathite'pi nApagacchati, pazya manuSyasya nirbandham // 224 // atha yadi kathaJcidaparaH punaHpunaryAcito gRhasvAmI / nirdizati sAvadhIraNamatra svapihIti jIrNagRhakoNe // 225 / / tatra kalahAyamAnA tiSThati gRhiNI vibhAvarI sakalAm / ajJAtAya kimartha vAso dattastvayeti saha bharnA // 226 // IdRgayaM saralAtmA kiM kuruSe bhagini tAvako bhartA / sthAsyasi gehe'vahitA, bhramanti khalu vaJcakA evam / / 227 // iti bhAjanAdiyAbAM buddhau vinidhAya nikaTavartino gehAt / nArIjanaH sametya brUte tAmAptabhAvena // 228 // (yugmam ) gRhazatamadhikamaTitvA kalamakulatthANucaNamasUrAdi / ekIbhUtaM bhute kSudhopatapto'dhvago bhaikSam // 229 // paravazamazanaM, vasudhA zayanIyaM, suraniketanaM sama / pathikasya vidhiH kRtavAnupadhAnakamiSTakAkhaNDam // 230 // ApannaH // 223 // [raTasi uccaiH vadasi, vRthA niSphalam / ] devakulaM devamandiram / nirbandhaH AgrahAtizayaH // 224 // [ sAvadhIraNaM satiraskAram / ] // 225 // sakalAM vibhAvarI-atra atyantasaMyoge dvitIyA, tena kSaNaikamapi kalahato na aticAra:, tataH pa(ta? )trAgAre'pi na svApopalabdhiH iti / ajJAtAya ityanena mukhyaM kalahe kAraNaM pradarzitam // 226 // avahitA sAvadhAnA / [vaJcakaH dhUrtaH / ] // 227 // [AptaH yathArthavaktA / ] // 228 // [ aTitvA bhrAntvA / kalama: zAliH, kulattha: dhAnyavizeSa: ' kalathI / iti bhASAyAm / ] aNuH vrIhivizeSaH, [cInA iti khyAta: iti amrsudhaa|] [masUraH vriihibhedH| adhvagaH pthikH|] bhaikSaM mikSAsamUharUpam // 229 // zayanIyaM zayyA / suraniketanaM devamandiram / upadhAnakaM upadhIyate Aropyate ziro'tra iti upadhAnakaM ucchIrSakam , [iSTakA ITa iti bhASAyAm / ] // 230 // 225 zIrNagRha (pa. kApA) 227 kiM kurmo (go. 5) 228 bhojanAdi (go 2. kApA) / nArI samabhyupetA ( pa. kApA) Shree Sudharmaswami Gyanbhandar-Umara, Surat www.umaragyanbhandar.com Page #116 -------------------------------------------------------------------------- ________________ kuttttniimtm| iti nigaditavati tasminsundarasenasya cottarAvasare / iyamupagItA gItiH kenApi kathAprasaGgena // 231 // 'nijavarabhavanaM suragRhamurvItalamatimanoharaM zayanam / kadazanamamRtamabhIpsitakAryekaniviSTacetasAM puMsAm ' // 232 // tAM ca zrutvA suhRdaM paurandariridamuvAca parituSTaH / mama hRdayagataM prakaTitametena, sahaiva bhavatu gacchAmaH // 233 / / ___ atha sahacaradvitIyaH klezasamudrAvataraNakRtacittaH / niragAtsundarasenaH kusumapurAdaviditaH pitrA / / 234 // pazyan vidagdhagoSThIrabhyasyannAyudhAni vividhAni / zAstrArthAnadhigacchan vilokayan kautukAnyanekAni // 235 // jAnan patracchedanamAlekhyaM sikthapustakarmANi / nRtyaM gItopacitaM tantrImurajAdivAdyabhedAMzca // 236 // [gItiH AryAbhedaH, tallakSaNaM tu-" yasyAH pAde prathame dvAdaza mAtrAstathA tRtIye'pi / aSTAdaza dvitIyAntimayogItirhi gAyakaprItyai // " iti // 231 // suragRhaM devAlayaH nijabhavanatulyaM sukhadam / kadazanaM kutsitaM duSThu sAdhitaM bhojanam / abhIti-iSTa-siddhiparAyaNAnAm // atra ivAdipadAnupAdAne'pi tadarthavattvAt luptopamA vynggyaa|] // 232 // paurandariH puraMdarAbhidhaviprakumAra: sundarasenaH, [ bhavatu tadeva bhavatu ityarthaH / ] // 233 // [aviditaH pitrA, pitaraM apRSdaiva / kusumapurAt pATaliputrAt ; tatra 'pADala' iti prasiddhAnAM pATalidrumANAM ata eva pATalikusumAnAM prAcuryAt kusumapuraM iti pATaliputrasya aparaM nAma // 234 // tribhiH pravAsajAtaM vizeSajJAnalAbhArthaM varNayati pazyanniti / goSThI sbhaa| kautukaM adbhutaM atizAyi vRttaM vaa| // 235 // [AlekhyaM citrakarma, " rUpabhedAH pramANAni bhAvalAvaNyayojanam / sAdRzyaM varNikA bhaGga iti citraM SaDaGgakam // " iti / sikthapustakarmANi-tatra sikthakarma madhUcchiSTena nAnAputtalAdikrIDanakavidhAnakalA, tacca anyatra catuHSaSTikalAsu na pRthak parigaNitam , pustakriyAyAmantarbhAvAt ; pustakarma vyAkhyAtam 124 AryATippaNyAm ; yadvA sikthapustaM sikthenaiva lepyakarma / gItopacitaM gItaviziSTaM, na tu zuddhaM / tantrI 231 degsenaM tathottarA' (pa) 233 tAmupazrutya ca ( pa ) samupazrutya ca (kaapaa)| sahaiva gacchAvaH (pa) Shree Sudharmaswami Gyanbhandar-Umara, Surat www.umaragyanbhandar.com Page #117 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 54 dAmodaraguptaviracitaM budhyan vazcakabhaGgIviTakulaTAnarmavakrakathitAni / babhrAma suhRtsahitaH sundaraseno mahImakhilAm // 237 // (vizeSakam ) atha viditasakalazAstro vijnyaataashessjnsmaacaarH| nijagRhagamanAkAGkSI sa ziloccayamabuMdaM pApa // 238 // tatpRSThadezadarzanalolamati sundaraM parijJAya / guNapAlito babhASe vilokyatAmadrirAja iti // 239 // 'eSa sutaH sAnumataH syandacchItAcchasalilasaMpannaH / lokAnukampayeva prAleyamahIbhRtA marau nyastaH // 240 // zizirakarakAntamauliH kaTakasthitapavanabhojanaH saguhaH / vidyAdharopasevyo bibharti lakSmImayaM zambhoH // 241 // vINA, murajaH mRdnggH|] // 236 // (vaJcaka )bhaGgIH kauTilyavilAsAn [kuTilAnAM saraNIH] // 237 // [atheti, pravAsena ityadhyAhAryam / ] samAcAra: vRttam / ziloccayaM parvataM, [ arbudaM 'Abu ' iti samprati prasiddham / sa ca gUrjaradeza (gujarAta) marudezayoH (mAravADa) sImAbhUtaH ] // 238 // pRSThadeza: pazcAttanabhAgaH / lolamati lAlasam , " lolazcalasatRSNayoH" iti amaraH // 239 // [ itazcaturdazabhiH arbudAcalaM varNayati eSa iti / sAnumataH asaGkhyazRGgatvAt sAnumAn himAlayaH tasya sutaH putraH, taduktaM somezvaradevena vastupAlakAritatatratyadharmasthAnaprazastyAm-" gaurIvarazvazurabhUdharasaMbhavo'yamastyarbudaH kakudamadrikadambakasya / mandAkinI ghanajaTe dadhaduttamAoM ya: zyAlakaH zazibhRto'bhinayaM karoti // 30 // " iti / ] prAleyamahIbhRt himgiriH| [mriyante prANinaH tRSNayA yatra sa maruH nirjala: dezavizeSaH 'mAravADa / iti suprasiddhaH / ata utprekSA lokAnukampayeva iti / ] 240 // zizirakarakAntAni candrakAntamaNaya:, mauliSu zikhareSu, yasya; pakSe-zizirakaraNa candreNa, kAntaH manoharaH, mauliya'sya / kaTakeSu nitambabhAgeSu [parvatamadhyabhAgeSu, ] sthitAH, pavanabhojanAH pavanAzinaH tapasvino yasya; pakSe-kaTakasthAne kaGkaNasthAne, sthitAH, pavanabhojanAH sarpAH yasya / guhAbhiH gahvaraiH sahitaH, pakSe--guhena SaDAnanena sahitaH / vidyAdharaiH devayo 237 vaJcakavRttIH ( kApA) 238 ziloccayanAthama (pa.) zailoccayanAthamarbuda ( kApA) 239 lolamalaM (pa. kApA) 240 syandatsphItA (kApA) Shree Sudharmaswami Gyanbhandar-Umara, Surat www.umaragyanbhandar.com Page #118 -------------------------------------------------------------------------- ________________ kuTTanImatam / atra taruzikharasaGgatasumanasa iti jAtavismayo manye / abhilapati samucetuM tArA nizi mugdhakAminIlokaH // 242 // Azcarya yadupAnte tiSThantyetasya sapta munayo'pi / athavA kasyAkarSa na karoti samunnatimahatAm // 243 // avagamya niravalambanamambaramArga pataGgaturagANAm / ayamavanidharo manye vizrAntyai vedhasA vihitaH // 244 // imamAzritya himAMzoroSadhayaH sanikarSamupayAtAH / pratyAsattiH prabhuNA prAyo'nugrAhakavazena // 245 // nivizeSaiH [yadvA, guTikAJjanAdividyAsiddhimadbhiH yogivizeSaiH ] upasevyaH zobhitaH, pakSe-taiH [ devAMzakavizeSaiH ] sevitaH / [atra ArthI zleSopamA / ] // 241 // [itaH paJcabhiH tasya atyuccatvaM nAnAbhaJyA varNayati ] atreti / kAminIlokaH tArAH tarumaulisaGgatAni puSpANi [iti] matvA samuccicISati yato'sau mugdhaH bAlizaH [mUDhaH, yadvA] svarUpato rUpI [prazastarUpavAn iti, sundaraH / ] [atra kAvyaliGgabhrAntimadutprekSAlaMkArAH / ] // 242 // asyAtyunnatatvAt saptarSayaH upAntavartina iva uplkssynte| tadetatsamarthanAya athavetyAdinA arthAntaritam // [ yat etasya zilocayamAtrasya arbudAcalasya, upAnte samIpe, sapta munayo'pi brahmaNaH putratvena prasiddhAH tapobalAdinA prAptasarvoccasthAnAH api, tabhRtyAH iva tiSThanti tat Azcarya adbhutam , viruddhadarzanAt / te ca " marIciratriH pulahaH pulastyaH RturaGgirAH / vasiSThazcamahAbhAga saptaite brahmaNaH sutAH // " ityuktAH; pakSe saptarSinAmA tArAsamUhavizeSaH, sUryamaNDalAdapi atyuccaiH sthitaH; tatkramastu dhruvAt pUrvabhAge marIciH, tataH kramAt sArundhatIko vasiSThaH, aGgirAH, atriH, pulastyaH, pulahaH, Rtu: ceti / pUrvoktameva arthAntaranyAsena AkSipati athaveti / AkarSa samIpAnayanam / atra athaveti AkSepavAcakapadasattvAt AkSepArthAntaranyAsAlaMkArayoH saMsRSTiH ] // 243 // avalambya nizcitya, ambaramArga AkAzamArga, [ pataGgaH sUryaH,] [ utprekSayA tasya atyuccatvaM vyaJjitam / ] // 244 // asya atyuccatvAt tatsaMbandhena oSadhayaH oSadhIzasya [ candrasya] sAnnidhyaM prAptA iti anugrAhakAdhInatayA prabhuNA saannidhysNpttiyuktaiveti| [ anugrAhakaH prabhoH kRpAprApako madhyasthaH, atra tAdRzaH arbudaH / arthAntaranyAso'laMkAraH / asyAmAryAyAM uttarArdhe 242 mugdhakAminIsArthaH ( go 2) 244 avalambya (go. kA) 245 sanidhAnamupaM ( kAyA) Shree Sudharmaswami Gyanbhandar-Umara, Surat www.umaragyanbhandar.com Page #119 -------------------------------------------------------------------------- ________________ dAmodaraguptaviracitaM sektumivAzAkariNo visRjatyayamavanidharaNaparikhinnAn / nirjharasalilakaNaughAn, bhavati hi sauhArdamekakAryANAm // 246 // hArItAhitazobho muditazuko vyAsaramaNIyaH / vizrAntabharadvAjaH samatAmayameti muninivAsasya // 247 // asminniHsaGgA api prlokpraaptyupaaykRtytnaaH| gandhavahabhojanA api na hiMsakAH, phalabhujo'pi na plavagAH248 zubhakarmaikaratA api SaTkarmaNyo yatA api svavazAH / anabhimataraudracaritAH zivapriyA api, vasanti zamaniratAH249 (yugalakam ) paSThagaNa ekalaghuH, sa ca na doSaH iti halAyudhakRtachaMda:sUtravRtteH (4 / 14) zeyam / ] // 245 // samAnakAryANAM sauhArda bhavati / ayaM bhUbhRda AzAkariNaH [ diggajAH ] ca bhUdhAraNArtha niyuktA iti parasparamupakAryopakArakabhAvo yukta eva // 246 // hArItazukabharadvAjAH pakSivizeSAH maharSivizeSAH ca, [tatra hArItaH hariyAla hArIla iti, zukaH popaTa iti, bharadvAjaH cATerakaH mardulo vA iti khyaatH| ] vyAsaH vistAraH, bhagavAn kRSNadvaipAyanazca / [atra shlossopmaa|] // 247 // [ yugalakena virodhAbhAsAlaMkAradvArA muninivAsasthAnAM zaminAM caryA varNayati asminniti / ] anyajanasamAgamAya yatamAmAH kathaM niHsaGgAH; gandhavahaH vAyuH tadbhojanAH sarpasvarUpAH kathaM na hiMsakAH, teSAM tamaHpradhAnatvena hiMsAsvabhAvatvAt ; AmrAdiphalAni bhuJjAnAH kathaM na plavagAH vAnarAH, teSAM phalapradhAnopajIvanatvAt iti virodhaH / parihArapakSe-paralokaH svargaH, taportha vAyubhakSAH, tadarthameva phalamAtrAzinaH, kiJca kSINapuNyapApasyaiva mokSAdhikAritvAt puNyaphalaM sukhamupabhuJjAnAH, na ca plavagAH tadvadavicArya kAryakAriNaH iti / [apivirodhe]||248||shubheti / ye zamaniratAH tapasvinaH, ekasmin zubhakarmaNi ratAH prasaktAH nipuNAH, te kathaM SaTkarmaNyAH SaTasu karmasu sAdhavo bhavanti; ye ca yatAH baddhAH te kathaM svavazAH svAdhInAH; yeSAM raudraM rudrasambandhi [mahAdevasambandhi caritaM anabhimataM bhavati te kathaM zivasya priyAH bhavanti iti virodhaH / zubhakarmaiva zubhakamaikaM, zubhakamaike zubhAdRSTajanakamAtre karmaNi prasaktAH; tathA SaTasu adhyayanAdhyApanayajanayAjanadAnapratigrahAkhyeSu karmasu sAdhavaH, "tatra sAdhu:," "ye cAbhAvakarmaNoH" iti pANinIyAbhyAM yatprakR 247 vyAsayogara ( pa. kA) 249 SaTkarmANo (p)| zritApriyA (go. 2 kA) Shree Sudharmaswami Gyanbhandar-Umara, Surat www.umaragyanbhandar.com Page #120 -------------------------------------------------------------------------- ________________ kuTTanImatam / mUrtiriva zizirarazmehariNavatI, saptapatrakRtazobhA / saraNiriva caNDabhAsaH, palAzinI yAtudhAnajAyeva // 250 // sotkaNTheva samadanA, vAsakasajeva kRtatilakazobhA / bahuharipIlusanAthA naranAthadvArabhUmiriva // 251 // arjunabANavAtaiH kurunAthavarUthinIva saMchannA / RkSasahasropacitA lakSmIriva gaganadezasya // 252 // tibhAvau; yatAH vijitendriyAH; raudraM bhayaGkaram AcaraNaM ye na svIkurvanti, svayaM [zivaH priyaH yeSAM te zivabhaktAH, iti virodhanirodhaH // 249 // [caturbhiH zleSopamAlaMkRtaiH tadupatyakA varNayati mUrtiriti / vRkSAdInAM nAmamAtreNa uktau na kazciccamatkAraH iti zleSopayogaH, tadvArA upamA, tayA ca varNanIyotkarSadhvaniH iti etAdRzasthaleSu api uttamakAvyatvaM dhyeyam / ] hariNavatI mRgasamajavatI, aGkarUpahariNavatI ca / saptapatrAkhyavizAlatvaGnAmavRkSavizeSasaMpAditazobhA, [ saptapatraH 'chitavana ' 'sAtavINa ' iti bhASAyAM prasiddhaH vRkSaH, ] saptAzvarUpavAhanakRtazobhA ca, ["patraM tu vAhane paNe pakSe ca zarapakSiNoH" iti vizvaH, saraNiH mArgaH, caNDabhAH sUryaH / ] palAzinI [ bhASAyAM TeTukAjhADa khAkharA vA iti prasiddhaH] palAzavRkSavizeSarAjitA mAMsAdinI ca / yAtudhAno rakSaH [ rAkSasaH ] // 250 // madano dhattUrAkhyavRkSavizeSaH kAmazca, [ sotkaNThA utkaNThitA nAyikA, tallakSaNaM tu--" durvAradAruNamanobhavabANapAtaparyAkulAM taralamAnasamudahantIm / prasvedavepathuyutAM pulakAJcitAGgImutkaNThitAM vadati tAM bharataH kavIndraH // " iti / ] tilakAH kSurakAkhyavRkSavizeSAH te bhUSaNasvarUpA yasyAH; tilakaM vizeSakaM, paribhUSA bhUSaNAni ca yasyAH sA / [vAsakasajA nAyikAbhedaH, tallakSaNaM tu-" yA vAsavezmani sukalpitatalpamadhye tAmbUlapuSpavasanaizca samaM sasaja / kAntasya saMgamarasaM samavekSamANA sA kathyate kavivarairiha vAsasajA // "] iti / ] [' dhavahari ' iti pAThe] dhavA vRkSavizeSAH ['dhAvA' 'dhAvaDo' vA iti bhASAyAm ], dhavaH patizca prakRte ca pradhAnA manujAH, harayaH siMhAH [vAnarA vA] azvAzca, pIlavo vRkSavizeSAH [ makoI / ' pIluDI' vA iti bhASAyAM prasiddhA: ] gajAzca / " patizAkhinarA dhavA:" iti amaraH / [naranAthaH nRptiH|] // 251 // arjunAnAM [kaDAyA iti bhASAyAm ] bANAnAM vRkSavizeSANAM [nIlajhiNTI ityAkhyakSupAnAM 'kAlI 250 candrabhAsaH (go) / caNDabhAnoH (kApA) 251 vAsakazayyeva paribhUSA ( go 2) / tilakakRtazobhA (pa) tilakaparibhUSA (go)| dhavaharipIla (pa. go 2) Shree Sudharmaswami Gyanbhandar-Umara, Surat www.umaragyanbhandar.com Page #121 -------------------------------------------------------------------------- ________________ dAmodaraguptaviracitaM dhvajinIva dAnavAnAM miSTakasamadhiSThitA, triyAmeva / udyAta rohiNIkA, ramyeyamupatyakA bhAti / / 253 // (saMdAnitakam ) iti darzayati vayasye, sundarasene ca pazyati prItyA / svaprastAvopagatA gItiriyaM kenacidgItA // 254 // 'atizayitanAkapRSThaM pRSThaM ye nArbudasya pazyanti / bahuviSayaparibhramaNaM manye klezAya kevalaM teSAm / / ' 255 // AkarNya ca sa babhASe mahAtmanA'nena yuktamupagItam / zikhariziraH pazyAmo vayasya ramyaM samAruhya / / 256 / / atha girivaramArUDho vilokayan vividhavibudhabhavanAni / vApIrudyAnabhuvaH sarAMsi saritazcacAra vismeraH // 257 / / acirAbhAmiva vighanAM, jyotsnAmiva kumudabandhunA vikalAm / ratimiva manmatharahitAM, zriyamiva harivakSasaH patitAm || 258 || korAMTI' iti vyavahriyamANAnAM ] ca vrAtaiH samUhaiH; pakSe arjunasya pArthasya, bANAnAM zarANAM, samUhaiH saMchannA samAvRtA; [ varUthinI senA / ] RkSANAM bhallakAnAM [ 'riMcha' iti bhASAyAM prasiddhAnAM, ] pakSe nakSatrANAM sahasreNa paripUrNA // 252 // [ dhvajinI senA / miSTakaH miSTatvAt AmraH syAt tadvRkSaiH, dAnavavizeSeNa ca; ] [ ' mastakasamadhiSThitA ' iti pAThe ] mastakaiH devadAruvRkSaiH [ mastakarUpeNa tattadadhikArasthAneSu sthitaiH ] pradhAnAdhikAribhizca samadhiSThitA / [ 'akSAGka' iti pAThe akSanAmAnaH bibhItakavRkSAH, pakSe * akSanAmA daanvH| ] [ triyAmA rAtri:,] rohiNyo latA:, [ yadvA rohiNIkA 'kuTakI' 'kaDu' iti vA bhASAyAM prasiddha: laghuvRkSavizeSa:, ] rohiNI nakSatravizeSazceti sarvatra ythaayogymnvyH| [upatyakA adreH adhaH AsannA bhUmiH // ] // 253 // [prastAvaH prasaGgaH / ] // 254 // nAkapRSThaM svargabhUmyuparitanabhAgaH, tat atizayitaM adharIkRtaM [atikrAntaM ] yena, tato'pyatisundaraM ityarthaH / viSayAH dezA:, "dezaviSayau tUpavartanam I " iti amaraH // 255 // vibudhabhavanAni devaprAsAdAH / [ vApI dIrghikA / udyAnaM rAjJaH sarvopabhogyaM vanam / ] vismeraH sAzcaryaH // 257 // [ caturbhiH tatra dRSTipathaM upayAtAM nAyikAM varNayati 58 253 dhvajinIva dAmavAnAsRSTakasama ( pa. ) 'vAnAM mastakasamaveSTitA / ( go 2 ) sRSTAGkasamauM; akSAGkusamauM (kApA) 255 bahudeza ( go 2) 257 rasitazca jAtavismera : ( pa. ) Shree Sudharmaswami Gyanbhandar-Umara, Surat www.umaragyanbhandar.com Page #122 -------------------------------------------------------------------------- ________________ kuTTanImatam / 59 hastoccayaM vidhAtuH, sAraM sakalasya jantujAtasya / dRSTAntaM ramyANAM, zastraM saMkalpajanmano jaitram // 259 // vikasitakusumasamRddhi, zRGgArarasApagaikakalahaMsIm / lIlApallavavallI, vatinAmavadhAnavarmaNAM bhallIm // 260 // vicarannupavanamaNDapapuSpaprakarAbhirAmabhUpRSThe / ramamANAM saha sakhyA lalanAmAlokayAmAsa // 261 // (kulakam ) avalokayatastasya smarasAyakavedhyatAmupagatasya / idamabhavanmanasi ciraM vismayabhArAbhibhUyamAnasya // 262 / / kedaM khalu vizvasRjaH kauzalamatyadbhutaM jAtam / yena viruddhAnAmapi ghaTitaikatra sthitistathAhIyam // 263 // lalitavapurnidoSA sphuradujjvalatArakAbhirAmA ca / nirvAcyavadanakamalA jitavINA kaNitavANI ca // 264 // acirAbheti / acirAbhA kSaNaprabhA vidyut , vighanA tatpatitvena kalpitena meghena rhitaa| kumudabandhuH cndrH| mAlApUrvaka: upamAlaMkAraH; atra ghanAdinyUnatvavarNanaM nAyikAyAH priyAbhAvasUcanena ekAkitvarUpasAdharmyasaMpAdanArtha iti na doSaH iti prAcAM matAnusAreNa; vastutastu atra upamAvAcakazabdopAdAnAt nyUnatAdrUpyarUpakavat nyUnopamA grAhyA, na tu vinoktiH| // 258 // [ita AryAdvaye rUpakam / ] hastoccayo hastakauzalam / varNayiSyamANA hAralatAnAmnI kAcit hastocayAdirUpeNa nirUpitA / jAtaM samUhaH, " jAtaM janisamUhayoH " iti vizvaH / dRSTAntaM nidarzanam / [ jaitraM jayanazIlam ] // 259 // [ kusumasamRddhi: vasantartuH / vividhalIlArUpA ye pallavAH teSAM vallI, lIlAvatI ityarthaH / vratI tapasvI, avadhAnaM samAdhiH varma kavacaM yasya sa avdhaanvrmaa| " avadhAnasamAdhAnapraNidhAnAni tu samAdhau syuH / " iti haimaH / bhallI 'bhAlA' iti prasiddhaM bhedakaM zastram / ] // 260 // 261 // vismayetyAdi / saMjAtAzcaryAtizayasya iti arthaH // 262 // 263 // [itaH triSu virodhAbhAsAlaMkAramAlayA nAyakasya 259 hastoccayaH (go. kApA.) hastvolakaM (kaa.)| astraM ( kApA ) 260 vilasita (kApA) / zRGgArasarovaraika ( kApA) 261 prasarA ( go 2) 262 smaramArgaNa 'mupetasya (p)| idamAsInma (pa. kApA) 263 dbhutaM samupajAtam (pa. kApA) Shree Sudharmaswami Gyanbhandar-Umara, Surat www.umaragyanbhandar.com Page #123 -------------------------------------------------------------------------- ________________ dAmodaraguptaviracitaM prakaTitavigrahasaMsthitiratizobhAghaTitasandhibandhA ca / unnatapayodharAvyA zaradindukarAvadAtA ca // 265 // abhimatasugatAvasthitirabhinanditacaraNayugalaracanA ca / ativipulajaghanadezA vidhvastazarIravihitazobhA ca // 266 // AvirbhavadanurAge tasminnatha valitalocanA sahasA / sApi babhUva mRgAkSI hastagatA kusumacApasya // 267 // taddarzanajanitAzcaryAtizayo vyajyate / ] nirdoSA bAhuhInA kathaM lalitavapuH, atha ca rAtrihInA kathaM sphurantIbhiH tArakAbhiH nakSatraiH abhirAmA / nirvAcyaM nirabhidheyaM kathaM vadanamiti kathaM nirvaacyvdnkmlaa| yadi jitA vINA yayA sA, tarhi kathaM kvaNitA vINAzabdatulyA [yadvA kaNaH vIgAdhvaniH saMjAto'syAstAdRzI, vagazabdAttArakAditvAt itan / ] vANI yasyAH sedRshii| (264 / ) prakaTitA vigrahasya yuddhasya saMsthitiyayA sA, katham atizobhayA ghaTitaH sandhibandhaH saMmelo yasyAH tAdRzI / unnataiH payodharaiH paripUrNA, kathaM zaradindukaraiH zubhrA, meghAnAM varSAsu samupalabdheH / (265 / ) abhimatA sugatAvasthitiH buddhAvasthitiH yasyAH sA, kathaM ' abhinanditacaraNaracanazobhA '[iti pAThe ] caraNo vedazAkhA, vedasya tena nindi. tatvAt tathA bhavituM sA nArhati; ' caraNayugalaracanA ca ' iti [mUla] pAThe RksAmarUpatayA RgyajUrUpatayA mantrabrAhmaNarUpatayA vA [caraNa] yugalatvaM nirvahati / ativipulajaghanabhAgA ca sulakSaNA sundarI bhavati iti tAdRzI, kathaM vidhvastA zarIrazobhA yasyAH sA tathA, iti virodhaparamparA (266 / ) / nirdoSA doSaiIMnA, tArakA netrakanInikA, sphurantyA ujjvalayA tayA manojJA / nirvAcyaM varNanIyaM vadanakamalaM yasyA sA; jitavINA vINAdhikamadhuradhvaniH, kvaNitavANI viinnaakvnnittulyvaannii| (264 / ) vigrahasaMsthitiH zarIravinyAsaH, sandhibandho'vayavasaMzleSaH / payodharau stanau / ( 265 / ) sugataM [su] zobhanaM [gataM] gamanam , caraNau paadau| vidhvastaM zivena dagdhaM zarIraM yasya tena kAmena sampAditazobhA ca-iti virodhaparamparAparihAraH // 264 // // 265 // 266 // [ AvirbhavadanurAge iti / atredaM bodhyaM-prathamaM sundarasene eva rAgAvirbhAvaH, tasya prathama nAyikAdarzanAt , tathApi "pUrva nArI bhavedraktA pumAn pazcAttadiGgitaiH / " iti kavisamayAt pUrvarAgaH prathamaM striyA eva varNitaH camatkArAdhAyakaH iti kRtvA kavinA nAyikAnurAgavarNanaM prastutam iti // 1 hastagatA vazavartinI ___ 265 ratizobhanagha (pa) / kalAvadAtA ( kApA) 266 caraNaracanazobhA ca (kApA) (goTi) Shree Sudharmaswami Gyanbhandar-Umara, Surat www.umaragyanbhandar.com Page #124 -------------------------------------------------------------------------- ________________ kuTTanImatam / tarumUlamAzritAyA vismRtasakalAnyakarmaNaH sapadi / tasyA gAtralatAyAmakaritaM sAttvikairbhAvaiH // 268 // saivopavanasamRddhistasminneva kSaNe smaraM smRtvA / tAM vyathayitumArebhe, prabhohi kRtyaM karoti khalu sarvaH // 269 // gAtrasirAsaMdhibhyaH prasvedajalaM viniryayau tsyaaH| antarvalitamanobhavahavyabhujA dahyamAnebhyaH // 270 // kusumazarajAlapatitA muhurmuhurvidadhatI vivRttAni / animeSaM pazyantI matsyavadhUmanucakAra sA tanvI // 271 // stabdhatanuM sotkampA pulakavatI svedinI saniHzvAsAm / vidadhe tAmasamazaraH, krIDati hi zaTho viziSTamAsAdya // 272 // AsaktA ityarthaH // 267 // [ sapadi tatkSaNam / ] sAttvikaiH bhAvaiH stambhAdibhiH, [te ca-" stambhaH svedo'tha romAJcaH svarabhaGgo'tha vepathuH / vaivarNyamazru pralaya ityaSTau sAttvikA matAH // " iti / " atra sattvaM jIvaccharIraM tasya dharmAH sAttvikAH, tathAca zArIrA: bhAvAH stambhAdayaH sAttvikA bhAvAH " iti rasataraGgiNIkAraH / sthAyino vyabhicAriNazca bhAvA AntarA eva iti vivekaH / / aGkuritaM prAdurbhUtam / [gAtralatA ityatra zabdopAttaM, aGkuritaM ityatra ca zleSasA. marthyAkSitaM rUpakaM, tarumUlaM ityatra ca priyarUpaviSayanigaraNavyaJjanAt rUpakAtizayoktidhvananena ekadezavivartirUpakAlaMkAraH atra bodhyH| // 268 // [ upavanasamaddhiH vasantakRtA, vasantasya ca mitraM smaraH, ataH so'pi prabhuH / smaraM smRtvA arthAt tasya kAmipIDanarUpanidezaM smatvA / tathAhi mAgha:-" prabhucittameva hi jano'nuvartate / " iti (15 / 41) / arthaantrnyaasaalNkaarH|] // 269 // [itaH SaDabhiH tAn sAttvikabhAvAn varNayati te ythaaythmuuhyaaH|][siraa ' zirA ' iti tAlavyAdirapinADI / havyabhuk amiH / babbulAdikASThavizeSeSu dahyamAneSu tadranthibhyaH chinnabhAgebhyo vA tailarUpaM jalaM niHsaratIti prasiddham / ] // 270 // vivRttAni parAvartanAni / matsyavadhUH matsI, tasyA animeSacakSuSTuM prasiddhameva / anena cakSuzceSTAnirodha: pralayavizeSa uktaH / upamAlaMkAraH / // 271 // [ asamazaraH paJcavANa: kAmaH / zaThaH dhUrtaH, viziSTaM vizeSa prApya, krIDati yatheSTaM tathA ramate-tena svecchavartanaM kArayati / arthAntara 268 mAsitAyA ( kApA) 269 smaraM samAzritya (pa. kA. go 2) prApya (go 2 kaapaa)| prabhavatkRtyaM (pa) 270 gAtrasarasandhanebhyaH (pa. kApA) Shree Sudharmaswami Gyanbhandar-Umara, Surat www.umaragyanbhandar.com Page #125 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 62 dAmodaraguptaviracitaM ucchrAsarullasanaM kucayugale, sauSThavaM vilAsAnAm / abhilaSitena, premNA snigdhatvaM cakSuSormanohAri // 273 // anuraktyA vadanaruci, vacasi ca gamane ca sAdhvasaskhalanam / tasyA madanaH kurvannupaninye cArutAmavadhim // 274 // (yugmam ) pArzvagate'pi preyasi kAmazarAsAratADyamAnA'pi / na zazAka sA'bhidhAtuM cittagataM praNayabhagato bhItA // 275 // nyAsAlaMkAraH, anena prabalA duravasthA gamyate / keSAJcit mate nAtra samuccayAlaMkAraH, stambhAdInAM svAbhAvikatvAt tannAmanirdezamAtre vaicitryAbhAvAt / ] // 272 // ucchAsaiH ityAdi / navInAnurAgAvasthAyAM ucchAsAdinA nUtanameva maugdhyaM saMpannaM iti, tacca lokAnubhUtiviSaya ev|| [hAralatAyAH taruNimodgamena kucayoH uccatvaM, vilAsAnAM sauSThavaM, nayanayoH snaigdhyaM, vadanasya kAntiH, vAggamanayoH skhalanaM ca jAtAnyevAsan , tathApi sundarasenadarzanAt madanena utpAditabhAvatvAt tatratatra jAtAnubhAvai: tadidaM sarva rAmaNIyakasImAnaM prAptaM ityabhiprAyaH / tathAhi-ucchAsaiH kucayoH adhikataraM unnatatvaM, abhilASeNa saGgamopAyavyavasAyecchAsambhavena vilAsAnAM zRGgArabhAvajakriyANAM adhikataracArutAviddhatvaM, saJjAtasnehe tatpradarzanAya netrayoH adhikataraM rAgapratyAyakaM snehavattvaM ( 273 ); tathA anurAgabalena vadane adhikataraM kAntimattvaM, vANyAM gatau ca-vAci 'priyaH kiM kathaM manuyAt / iti sAdhvasena bhayena, gatau ca yauvanodgamarUpavayovizeSeNa yadbhayaM tena skhalanAt adhikataraM skhalanaM ca prAdurabhavan ; evaM kAmakRtaviDambanena tasyAH tanoH avayavavizeSAH ceSTAvizeSAzca atyantaM saundarya vyaJjayAmAsuH iti bhaavaarthH| atra yauvanena Arabdhasya nAyikAcArutArUpakAryasya madanajanitavikriyArUpakAraNAntarasAnidhyAt tasya zIghraM suSThu niSpannatvAt samAdhiralaMkAraH // ] 274 // [ kAmazarAsAraH kAmabANAnAM vegena avicchedena vA vRSTiH / ] cittagataM manobhilaSitam / praNayaH prItiH / [ madanapIDitAyAH satyAH samIpavartinaM priyaM prati svAbhilASakathane pravRttiyuktaiva tathApi prathamasamAgame evaM kRte svasyAH laghutA nirlajatA vA vyaktIkRtA syAt-tathAhi " sarvA eva hi kanyAH puruSeNa prayujyamAnaM vacanaM viSahante, na tu laghumizrAmapi 273 va vilasitAni (go. kaa)| snigdhaM vacanaM ma (go. kA) 274 vacanaruciM (pa. kaa)| tAmadhikam (pa. go 2) adhikAm (kApA) 275 samabhidhAtuM (go)| bhItyA (pa. go 2. kApA) [ apapATho'yaM ] / Shree Sudharmaswami Gyanbhandar-Umara, Surat www.umaragyanbhandar.com Page #126 -------------------------------------------------------------------------- ________________ kuTTanImatam / atha viditacittavRttiH saktadRzaM priyatame samAkRSya / madanena dahyamAnAM vihasitavizadaM jagAda tAmAlo // 276 / / 'ayi hAralate saMhara harahukRtidagdhadehasaMkSobham / sadbhAvajA'nuraktina hi pathyaM paNyanArINAm // 277 // avadhIraya dhanavikalaM, kuru gauravamakRzasaMpadaH puMsaH / asmAdRzAM hi mugdhe dhanasiddhayai rUpanirmANam // 278 // vAcaM vadantIti ghoTakamukhaH / " iti kanyAvinambhaNe vAtsyAyanaH, tena ca priyamanasi anyathAbhAvaH udiyAt iti praNayasya premNaH bhaGgAt bhedAt bhItA satI na kiJcit jagAda // atra svAbhiprAyaprakAzane kAraNakalApe satyapi tatkAryAnutpatte: vizeSoktiH alaMkAraH, sa ca 'praNayabhaGgato bhItA ' ityanena uktanimittaH / anena asyAH bAlAtvaM vyaJjitam / tathA ca zrIharSaH-" kA nAma bAlA dvijarAjapANigrahAbhilASaM kathayedalajA / " (naiSadha0 3 / 51) iti // ] 275 // [ vihasitaM madhyamo hAsaH, " AkuJcitakapolAkSaM sasvanaM ni:svanaM tathA / prastAvotthaM sAnurAgamAhurvihasitaM budhAH" // iti lakSitam // AlI-' Ali: ' ityapi zabda:--sakhI // ] 276 // ayItyAdi / [haraH mahAdevaH, huMkRtiH kopAtirekajanita: hum iti shbdvishessH|] vezyAnAM vastutazcittAnugato'nurAgo na hi pathyaM kalyANakArI, api tu kRtrimaiva prItistAsAM hitAvaheti / [ ayi komalAmantraNe / harahuMkRtidagdhadehaH kAmadevaH, anayA paryAyoktyA naSTadehAtmakAt ka iva kSobhaH iti vyajyate / sadbhAvajA-sadbhAvaH abhimAnaH, idameva me priyaM nAnyaditi abhiprAyaH abhimAnaH, tajA AbhimAnikI anuraktiH prItiH / tathAhi vAtsyAyana:-" abhyAsAdabhimAnAcca tathA saMpratyayAdapi / viSayebhyazca tantrajJA: prItimAhuzcaturvidhAm // " ( 2 / 1) iti / tatra prathamA karmAbhyAsAt , dvitIyA saGkalpAt , tRtIyA svabhAvAt nisargato vA, caturthI anyonyadAnamAnAdivyavahAravizeSAt jAyate / prastute dvitIyA uddiSTA / tAmadhikRtya vAtsyAyana:--"anabhyasteSvapi purA karmasvaviSayAtmikA / saGkalpAjAyate prItiryA sA syAdAbhimAnikI // " iti / iyamevAnyatra 'samA ' iti vyavahRtA, yathA anaGgaraGge--"samayogAtsamA smRtaa|" (4 / 27) iti // patha: anapetaM pathyaM, nahi pathyaM apathyaM ahitAvaham ; paNyanArINAM rUpAjIvAnAM vezyAnAm ; nahi pathyamiti anena zrImataH apahAya yatra kutrApi anurAgabandhanaM vezyAnAM na panthAH iti sUcitam / arthAntaranyAsaH spssttH|| ] 277 // [ita uktaM vivRNoti aveti / gauravaM bahumAnaM, ] akRzAH anyUnAH saMpado yasya tasya 277 nahi paNyaM (pa) nahi ramyA (kA) Shree Sudharmaswami Gyanbhandar-Umara, Surat www.umaragyanbhandar.com Page #127 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 64 dAmodaraguptaviracitaM abhirAme'bhinivezaM vidadhAnA vividhalAbhanirapekSA / upahasyase sumadhye vidagdhavArAGganAvAraiH // 279 // yeSAM zlAghyaM yauvanamabhimukhatAmupagato vidhiryeSAm / phalitaM yeSAM sukRtaM jIvitasukhitArthitA yeSAm // 280 // te'vazyaM svayameva tvAmanubadhnanti madanazarabhinnAH / na hi madhulihaH kRzodari mRgyante cUtamaJjaryA // 281 // (yugalakam ) iti gaditavatImAlI kAmazarAsArabhinnasarvAGgI / avyaktaskhalitAkSaramUce kRccheNa hAralatA // 282 // vinavittasya / [ mugdhe tattvAnabhijJe, rUpaM AjIvo jIvanasAdhanaM yAsAM tA: rUpAjIvA vezyA eva vayam iti bhAvaH // ] 278 // abhirAme manoje, kevalaM tAruNyalubdhA satIabhinivezaM vidadhAnA anuraktA, [ upahasyase upahasiSyase ityarthaH, " vartamAnasA, mIpye vartamAnavadvA" iti laT , tena vartamAnasamIpabhaviSyatkAladyotanAt / ] vidagdhaiH svavyavahArAbhijJaiH, vArAGganAnAM, vAraiH varasamUhai: viTaiH iti arthaH; [ yadvA vArAGganAnAM vAraiH samUhaiH vividhavezyAgaNaiH ityarthaH // ] 279 // [ yeSAM kAmukAnAM, zlAghyaM surUpAprAptyA Azrayabalena vA prazasyaM; abhimukhatAM upagataH prasanna iti yAvat ; jIvitaM jIvanaM tasya sukhitA AnandaH // ] 280 // anubadhnanti prArthayanti [ vastutaH anuvartante anuSajante vA, pUrvavat vartamAnasAmIpye laTprayogaH tena anuSajiSyante anugamiSyanti iti vA'rthaH // pratijJAmAtreNa nedaM pratyAyakaM cet svoktasamarthanArtha vaidhANa arthAntaraM nyasyati nahIti / madhulihaH bhramarAH, madhuzabdaprakRtikakarmaSaSThayantAt lihadhAto: " kvip ca " (pA0 sU0 3 / 2 / 16) iti kvip ; madhu leDhi AsvAdate iti laukikavigrahaH, kumbhaM karotIti kumbhakAraH itivat , samAsastu SaSThayantapadasyaiva / kRzodari nimnodari ityarthaH, mRgyante anviSyante, cUtaH AmraH / tathA ca kAlidAsaH" na ratnamanvicchati mRgyate hi tat / " (kumAra0 5 / 45 ) iti / anyatra ca" nAnIyante madhuni madhupAH pArijAtaprasUnaiH, nAbhyarthyante tuhinarucinA candrikAbhizvakorAH / " iti / arthAntaranyAsAlaMkAraH // ] 281 // [kRcchreNa kaSTena // ] 279 vinivezaM (pa. go 2. kaapaa)| vibhavalAbha (go 2) 280 sukRtaiH (pa. go 2. kA) 281 madhulehAH sundari (pa. kApA) Shree Sudharmaswami Gyanbhandar-Umara, Surat www.umaragyanbhandar.com Page #128 -------------------------------------------------------------------------- ________________ kuTanImatam / 'sakhi kuru tAvadyatnaM paTutaramativedanApatIkAre / kroDIkRtA vipattyA na bhavantyupadezayogyA hi // 283 // asvAyattaH preyAn mRdupavanaH surabhimAsa udyAnam / iyatI khalu sAmagrI bhavati kSINAyuSAmeva / / ' 284 // matvA madanAzIviSaviSavegAkulitavigrahAmAlIm / samupetya zaziprabhayA paurandarirabhidadhe kRtapraNatiH // 285 // 'yadi nAma ruNaddhi giraM gaNikAbhAvopajanitavailakSyam / tadapi kathanIyameva, snigdhApadi na hi nirUpyate yuktam // 286 // etAvati saMsAre parigaNitA eva te sujanmAnaH / ApannaparitrANe vyAkulamanasaH sphuranti ye buddhau // 287 // // 282 // [ paTutaraM tIkSNaM cAturyayuktaM vA, pratIkAre pratikaraNe nigrahe / arthAntaranyAsena tadeva samarthayati kroDIti / ] kroDIkRtAH aGkIkRtAH AkrAntAH, [ upadezaH hitAhitavivekakathanam / vipannAnAM vipattipratIkAra eva abhISTaH, na teSAM zuSkopadezazravaNena kimapi prayojanaM iti bhAvaH // ] 283 // [ asvAyattaH asvAdhInaH preyAn priyaH, surabhimAsaH caitraH / samuccayAlaMkAraH, atra mRdupavanAdInAM svata:zobhanatve'pi virahiNIviSayatayA azobhanatA jJeyA, ata: azobhanasamuccayo'yam // // 284 // [ AzIH tAlugatA daMSTrA tatra viSaM yasya saH AzIviSaH sarpaH, vigrahaH dehaH / paurandariH purandarasyApatyaM sundarasenaH // " vijJAtanAyikAcittA sakhI vadati nAyakam / " (1153) iti zRMgAratilakoktanyAyena zaziprabhayA abhidadhe iti / // 1285 // [ ruNaddhi giraM vaktuM na dadAti, asyA gaNikAtvAt kathaM sujAtena sA svIkariSyate iti] vailakSyaM ljaa| [ mitravipattau tadUrIkaraNArtha idaM yuktaM na veti na vicAryate / tathA ca mAgha:-" vipadi na dUSitA'tibhUmiH / " ( 8 / 20) iti, ( atibhUmi: amaryAdA / ) atrApi samarthyasamarthakayoH sAmAnyavizeSasambandhe arthAntaranyAsAlaMkAraH // ]286 // [ApannAH vipadstAH / etAvati mahati ityarthaH, parigaNitAH 283 yatnaM bahu mana sajave (go 2) bahumatamati veM (kaapaa)| krIDIkRtA (pa.) 284 surabhikusumamudyAnam (1) / iyamiyatI sA (go 2 kApA) 285 madanAzIviSavegA (p)| sa upetya (pa) 286 gaNikAbhAvo'pi janita (p)| kathitavyameva (pa. kaapaa)| 287 te sujanAH (kaa)| Apatsu paritrANavyAkulamanasAM (p)| komalamanasaH (kApA) Shree Sudharmaswami Gyanbhandar-Umara, Surat www.umaragyanbhandar.com Page #129 -------------------------------------------------------------------------- ________________ dAmodaraguptaviracitaM yasminneva muhUrte cakSurviSayaM gato'si me sakhyAH / tata evArabhya gatA vidheyatAM dagdhamadanasya // 288 // romodramasannahanaM bhittvA'ntarvigrahaM parApatitAH / tasyA mAnasasambhavakodaNDavinirgatA iSavaH / / 289 // kiM vA vadatu varAkI, kutra samAzvasitu, yAtu kaM zaraNam / pIDayati bhRzaM yasmAnnityaM zucidakSiNo mRduH pavanaH // 290 // vacasi gate gaddatAmujjhitamaunavratAzcirAya pikAH / hRSTA vyathayanti sakhIM jAtAvasarA nirargalaM virutaiH // 291 // parisaGkhyAtAH viralAH / buddhau sphuranti smRtimupagacchanti // ] 287 // [ cakSurviSayaM gataH dRSTaH / dagdhazabdena nindA gamyate // 288 // sAttvikabhAveSu pulakodgamaM varNayati rometi|] antarvigrahaM vigrahAntar ityartha:, [arthAt prakRte antaHkaraNam / romodgamasya pulakAnAM udgamasya, sannahanaM bandhaH, sa kIdRzaH, antaHkaraNaM bhittvA parApatitA: pratinivRttAH kAmatrANA eva / atra rUpakAlaMkAraH, pulakAnAM iSuphalAnAM ca tAdrUpyam / anena sA kAmabANabhinnA iti sUcitam // ] 289 // [ varAkI dInA, bhRzaM atyartham, mRduH komala:, ataeva zucidakSiNaH zRGgArarasAnukUlaH, " zuciH zuddhe site'nale / grISmASADhAnupahateSUpadhAzuddhamantriNi / zRGgAre ca " iti haimaH, " dakSiNaH saralAvAmaparachandAnuvartiSu " iti ca vizvalocane / api ca zucidakSiNo'mRduH iti zuciH agniH grISmaH tadvat dAhe dakSiNaH nipuNaH ata eva amRduH tIkSNa: san pIDayati ityapi zleSeNa sUcyate ] // 290 // [ sAttvikeSu bhAveSu svarabhaGgaM kathayati vacasIti / jAtAvasarAH kalakaNThatve parAbhavahetvapagamAt prAptasamayAH, nirargalaM niraGkuzaM, virutaiH virAvaiH kalazabdaiH / kalakaNThyA tayA mUkIkRtAH kokilAH labdhacchidrAadhunA vairaniryAtanaM kurvanti iti bhAvaH / atra kSudraiH tiryagbhirapi tadvayathotpAdanasya priyavirahajanitasvarabhaGgena samarthanAt kAvyaliGgAlaGkAraH // ] 291 // [ gatau vepathuH janyaM skhAlityaM varNayati skhaliteti / evameva pUrva tadgamanalIlayA parAjitA haMsA: "prAduHSyAtka iva jita: puraH pareNa / " ( 8/12 ) iti mAghoktyanusAreNa antarhitAH, I 66 288 yadavadhi dRSTo'si me sakhyA (go 2 kA) cakSurviSayo'si mama sakhyAH (kApA ) 289 bhittvA pIDayanti ( pa ) / tasyAM (pa. kApA ) / viniHsRtA iSavaH ( pa ) 290 kiM vidadhAtu varAkI ( pa. kApA ) / nityazucirdakSiNo mRdupavanaH ( pa. ) yasyA nityazucidakSiNaH pavanaH (kApA ) / 291 prAptAvasarA ( go 2 ) Shree Sudharmaswami Gyanbhandar-Umara, Surat www.umaragyanbhandar.com Page #130 -------------------------------------------------------------------------- ________________ kuTTanImatam / skhalitAkulite gamane tanvaGgayA agaNitazramA haMsAH / mucirAllabdhAvasarAH kurvanti gatAgatAni parituSTAH // 292 // uSNocchrasitasamIpe vidahyamAno'pi madhukarastasyAH / alakakusumaM na muJcati, kRcchreSvapi dustyajA vissyaaH||293|| no vArayasi tathA mAM sAmpratamiti kathayatIva madhulehaH / niHsahavapuSaH karNe zrutipUrakapuSpasaMgato guJjan // 294 // prazithilabhujalatikAyAstasyAH patitasya hemakaTakasya / yatprApaNaM pRthivyAstasminkhalu muktahastatA hetuH / / 295 / / adhunA nirbhIkaM prakaTaM gamanAni AgamanAni ca kurvanti ityarthaH // 292 // virahajanitaM antastApaM varNayati uSNeti / alakakusumaM alakA: kezAH tatra zobhArtha nihitaM puSpaM, atra jAtAvekavacanam / kRcchreSu kaSTeSu zarIrapIDAsu api, viSayAH vizeSeNa sinvanti badhnanti puruSaM te viSayAH rUpAdiguNayuktAH padArthAH, dustyajAH duHkhena tyaktuM zakyAH / arthAntaranyAsAlaMkAraH // 293 // tathA pUrvavat, sAmprataM samprati asminkAle, madhulehaH bhramaraH, leDhi iti lehaH, " zyAvyadhA " ityAdinA (pA. sU. 3 / 1 / 141) Napratyaye upadhAguNaH, tato madhuno lehaH AsvAdayitA iti, dharatIti dharaH, gaGgAyAH dharaH gaGgAdharaH itivat SaSThItatpuruSaH / niHsahaM vapuH yasyAH tasyAH niHsahavapuSaH svazarIradhAraNamapi bhArabhUtaM yasyAH tasyA ityarthaH, zrutipUrakaM karNapUrakaM karNapUraM kuvalayaM, " karNapUraM kuvalaye'pyavataMsazirISayoH / " iti vizvalocane / utprekSAlaMkAraH / atra zarIradharmatve sati ceSTAnirodhaH iti lakSitaH pralayAkhyaH sAttviko bhAvo varNitaH / bhramarabAdhAvarNanaM zAkuntale yathA-"calApAGgaM dRSTaH spRzasi bahuzo vepathumatI, rahasyAkhyAyIva svanasi mRdu karNAntikacaraH / karau vyAdhunvatyAH pibasi ratisarvasvamadharaM, " (1 / 19) iti // apica-" vilolatAM cakSuSi, hastavepathu, dhruvorvibhaGga, stanayugmavalgitam / vibhUSaNAnAM kvaNitaM ca, SaTuda: gururyathA nRtyavidhau samAdadhe // " (11 // 37) iti bhaTTikRtarAvaNavadhakAvye // 294 // kaTakaM valayaM nAma prakoSThAbharaNam ' kahUM' iti bhASAyAm / ] muktahastatA virahaklAntyA zithilahastatA udAratA ca / [anena tasyAH tAnavAkhyaH saMcAribhAvAvasthAvizeSaH uktaH kRzatAnAmnI paJcamI smaradazA vA uktA / kRzAt bAhoH kaTakasya bhraMzaH svAbhAvika eva, ataH atra vaicitryArtha muktahastatA iti zliSTapadadvArA kAvyaliGgAlaGkAraH sampAditaH / kAlidAsastu " . . 'muhurmaNibandhanAt kanakavalayaM sastaMtrastaM mayA pratisAryate / " (zAkuM0 2 / 13) ityetAvat Shree Sudharmaswami Gyanbhandar-Umara, Surat www.umaragyanbhandar.com Page #131 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 68 dAmodaraguptaviracitaM razanAguNena vigalitamekapade tannitambatazcitram / patanAya niyatamathavA niSevaNaM gurukalatrasya // 296 // aGgIkRtya manobhavamurasi tathA lAlito'pi hatahAraH / tApayati sakhIM tatkSaNamantarbhinnAtkutaH kuzalam // 297 // vAsasitaM svedajalaM kajjalamalinAzruvAriNA mizram / kucataTapatitaM tasyAH prayAgasaMbhedasalilamanukkurute // 298 // 1 avarNayat // ] 295 // [ anyatrApi tat varNayati razaneti / razanA rasanA vA strIkaTibhUSaNaM kAJcI, tasyAH guNaH bandhanarajjuH / ekapade tatkAlaM yugapat / nitambaH nibhRtaM tamyate kAGkSayate kAmukaiH iti nitambaH strIkaTyAH pazcAdbhAgaH / idamapi mahaccitraM yat razanA'pi vistArinitambAt vigalitA / athavA idaM na citraM iti AkSipati patanAyeti / ] gurukalatrasya gurubhAryAyAH, niSevaNaM kAmabhAvo ( vanayo ? ) pasevanaM, patanAya pAtityAya, niyataM nizcitaM, [ tathAhi yAjJavalkyaH " brahmahA madyapaH stenastathaiva gurutalpagaH / eve mahApAtakino yazca taiH saMpibetsamAH || " ( saha saMvaset iti pAThAntaram ) (3 / 227) iti| ] tathA'trApi razanAguNena kAJcayA, guruNo vizAlasya, tasyA: kalatrasya zroNibhAgasya, sambandhaH saMpAditaH iti patanam adhaH skhalanaM, nAzcaryakArIti / [ " kalatraM zroNibhAryayoH " iti amaraH / ] [ AkSepazleSArthAntaranyAsAnAM saGkaraH ] // 296 // [virahe strINAM alaMkAradhAraNaM anucitaM, tatra keSAJcit alaMkArANAM dUrIbhAva: virahajanitakAryAt svayameva jAtaH iti dvAbhyAM uktam / adhunA aparasya sthitiM kathayati aGgIti / tathA caarthe| kiJca priyavat urasi saMsthApanena lAlito'pi hAraH, adhunA tasyAH zatruM manobhavaM kAmadevaM, aGgIkRtya tatpakSaM svIkRtya, zatrubhUtaH san, ataeva hataH kRtamanobhaGgaH, enAM matsakhIM tApayati, svIyA api pratipakSIbhUtA iti karuNaM vartate iti bhAvaH / arthAntaranyAsena samAdhatte antariti / ] antarbhinna: [ bhedaM prAptaH ] sacchidra: [ hAravartimuktAnAM tathAtvAt, pakSe] antaH gRhe manasi vA parasparaM kalahAdinA viruddhazca / [ kuzalaM kSemam ] // 297 // [ svedAzrusAttvikabhAvau ekenAha vAseti / vAsena tasyAH zarIre avasthAnena sitaM zvetaM, tasyAH aGgasya gauratvAt, svedajalaM bAhulyAt lalATataH kapolatalaM prApya tatra cakSurvartikajalAt jAtamalimnA azrujalena mizraM sat kucataTe - titam / prayAgaH tIrtharAja: saMprati ' allAhAbAda ' ityaparanAmnA prasiddhaH tatra ] saMbheda: [ gaGgAyamunayo: ] saGgamaH [ tasya salilaM zvetakRSNavarNa jalaM tadanukurute tatsAmyaM I 298 vakSasi tatsvedajalaM ( pa . kA ) Shree Sudharmaswami Gyanbhandar-Umara, Surat www.umaragyanbhandar.com Page #132 -------------------------------------------------------------------------- ________________ kuTTanImatam / 69 pikarutamalayasamIraNasumanaH smarabhRGgadahanaparikalitA / paJcatapazcarati bhavatparirambhaNasaukhyalampaTA bAlA // 299 // na parAM patati barAkI dazamIM yAvanmanobhavAvasthAm / trAyasva subhaga tAvaccharaNAgatarakSaNaM vrataM mahatAm // 300 // atha tadvacasi kRtAdaramudbhUtamanobhavaM samavadhArya | avagItibhItacetA Uce guNapAlitaH suhRdam // 301 // bibharti / prayAge gaGgAyamunAsaGgamasya kAlidAsena manoharatayotprekSitaM varNanaM raghuvaMze trayodazasarge ( zlo0 54 - 57 ) / atra upamAlaGkAraH, svedajalasya krameNAnekAzrayasaMbandhokteH paryAyAlaMkArabhedaH / ] 298 // [ upasaMharati piketi / pikataM kokilakuhUzabda:, malayasamIraNaH malayaparvatavAyuH, sumanAMsi mallikAdipuSpANi, smaraH puSpAyudhaH, bhRGgAH bhramarAH, etAni paJca tasyAH kAmapIDitAyAH tApakatvAt dahanAH agnayaH tai: ] parikalitA parivAritA, [ vastutaH paribAdhitA, ] [ paJcatapaH paJcAtapo vA paJcAgnisAdhyaH tapovizeSaH, tatprakArastu " yajJiyairdArubhiH zuSkaizcaturdikSu catuSkRtam / vahnisaMsthApanaM, grISme tItrAMzustatra paJcamaH // * tanmadhyasthA sUryabimbaM vIkSantI bahulAMzukA / " iti kAlikApurANe / ] parirambhaNaM AliGganaM, lampaTA AsaktA / [ rUpakAlaMkAraH spaSTaH, carati iti caratIvetyarthAt utprekSA vyaGgayA // ] 299 // antima prArthanaM karoti neti / parA dazamI manobhavAvasthA maraNarUpA dazamI kAmadazA, taduktaM - " nayanaprItiH prathamaM cittAsaGgastato'rthasaGkalpaH / nidrAcchedastanutA viSayanivRttistrapAnAzaH / unmAdo mUrchA mRtirityetAH smaradazA dazaiva syuH // " iti / zRGgAratilake tu - " abhilASo'tha cintA syAtsmRtizca guNakIrtanam / udvego'tha pralApa: syAdunmAdo vyAdhireva ca // jaDatA maraNaM caiva dazamaM jAyate dhruvam / " (25) iti / subhaga saubhAgyaizvaryayukta / svaprArthanAM arthAntaranyAsena draDhayati zaraNeti, tathAhi kAlidAsaH " kSudre'pi nUnaM zaraNaM prapanne mamatvamuccaiH zirasAM satIva / " ( kumAra 0 1 / 12) iti / ] 300 // [ etaduktyavasAne nAyake bhAvodgamaM saMlakSya zaziprabhayA svasakhyAH hAralatAyAH nAmanivAsasthAnAdInAM nirUpaNaM kRtvA nirgatam iti adhyAhArya - m / ] [ atha zaziprabhAyAH gamanAt pazcAt, suhRdaM Uce ityanvayaH / "pApAnnivArayati yojayate hitAya " sanmitralakSaNamidaM pravadanti santaH || " iti nyAyena iti bhAva: / ] 299 parikaritA ( pa ) 300 parApatati ( go . kA ) / rakSaNavrataM ( go. kA ) www.umaragyanbhandar.com Shree Sudharmaswami Gyanbhandar-Umara, Surat Page #133 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 70 dAmodaraguptaviracitaM ' yadyapi mAraprasaro durvAraH prANinAM nave vayasi / cintyaM tadapi vivekibhiravasAnaM vArayoSitAM premNaH // 302 // vArastrINAM vibhramarAgapremAbhilASamadanarujaH / sahavRddhikSayabhAjaH prakhyAtAH saMpadaH suhRdaH || 303 // tAbhiravadAtajanmA karoti saGgaM kathaM yAsAm / kSaNadRSTo'pi praNayI, rUDhapraNayo'pi janmano'pUrvaH / / 304 // pradyumnaH pradyumno virUpakaH khalu virUpakaH satatam / susnigdhaH susnigdho rUkSo rUkSastu gaNikAnAm // 305 // "" " 33 1 avagItiH vezyAnusaraNanindA || 301 // [ mAraprasaraH kAmavikAraH, durvAraH apratiniSedhyaH, nave vayasi tAruNye / ] avasAnaM pariNAmaphalam // 302 // [ " vibhramastu vilAse syAdvibhramo bhrAntihAvayoH / " iti vizvalocane, apica " vibhramo bhrUsamudbhavaH iti vibhramAH bhrUvilAsA:; rAgaH cittAnuraJjanaM, prema priyatarpaNahetubhUtaH bhAvaH sneho vA, abhilASaH priyakartRkAliGganAditRSNA, madanaruk kAmavyathA; atra rasArNavasudhAkare premarAgAdInAM bhedaH uktaH, yathA - " aGkurapallavakalikAprasUnaphalabhogabhAgiya kramataH / premA mAnaH praNayaH sneho rAgo'nurAga ityuktaH || " ( 2 / 109) iti / ( iyaM rati: / ) " sa premA bhedarahitaM yUnoryadbhAvabandhanam / duHkhamapyadhikaM citte sukhatvenaiva vyajyate / yena snehaprakarSeNa sa rAga iti gIyate // " iti ca // vastutastva vibhramAdayaH saMbhogAvasthA:, tAzca " premAbhilASo rAgazca snehaH prema ratistathA / zRGgArazceti saMbhogaH saptAvasthaH prakIrtitaH // premA didRkSA, ramyeSu taccittamabhilASakaH / rAgastatsaMgabuddhi: : syAt, snehastatpravaNakriyA // tadviyogAsahaM prema, ratistatsahavartanam / zRGgArastatsamaM krIDA, saMbhoga: saptadhAkramaH // " iti rasaratnAkarAt kirAtaTIkAyAM mallinAtha: / prakRte vibhramaH vilAsaH ratiH, madanaruk ca prema / ] saMpadaH saMpatte:, suhRdaH mitrakalpAH, sahavRddhikSayabhAjaH anvayavyatirekiNaH / tathA ca sampatsattve tAsAM vibhramAdivikAso nAnyathA ityarthaH // 303 // avadAtajanmA satkulotpannaH / [ praNayaH snehaH / ] janmano'pUrvaH adRSTacaraH // 304 || pradyumnaH kAmaH kAmasadRzazca / kAmakalpAdayo yathArUpameva udAsInatayA tAbhirvyavaddiyante, na tu tAsu kazcit Antaro bhAvavikArAdiH arthagrahaNaikAsaktatvAt ityarthaH / [ yadvA gaNikAnAM sa eva pradyumnaH kAmadevaH tattulya ityarthaH, yaH, pradyumnaH prakarSeNa dyumnaM dhanaM yasya 302 vezayoSitAM ( pa ) vezayoSitaH ( kApA ) 304 kurvIta samAgamaM ( kApA ) Shree Sudharmaswami Gyanbhandar-Umara, Surat www.umaragyanbhandar.com Page #134 -------------------------------------------------------------------------- ________________ kuTTanImatam / yAsAM jaghanAvaraNaM parakautukaddhaye na tu trapayA / ujjvalaveSA racanA kAmijanAkRSTaye na tu sthitaye // 306 // mAMsarasAbhyavahAraH puruSAhatipIDayA na tu spRhayA / AlekhyAdau vyasanaM vaidagdhyakhyAtaye na tu vinodAya // 307 // saH, " hiraNyaM draviNaM dyumnaM " iti amaraH; evaM sa eva ca virUpakaH vizeSeNa rUpamasyAstIti atirUpavAn , ya: virUpakaH vividhA bahavo rUpakAH nANakavizeSAH yasya sa:, rUpameva rUpakaM, svArthe kan , " rUpaM zloke yazonATakAdau saundaryazabdayoH / granthAvRttau tathA''kAre svabhAve nANake mRge // " iti mahIpaH / susnigdhaH snehI saH, yaH susnigdhaH, dravyeNa iti zeSaH, rUkSaH kaThoraH, tu apyarthe, arUkSa: iti cchedaH snigdhaH ityarthaH, ya: dhanI iti zeSaH / tathA ca kSemendra:-" vittena vetti vezyA smarasadRzaM kuSThinaM jarAjIrNam / vittaM vinA'pi vetti smarasadRzaM kuSThinaM jarAjIrNam // " iti / atra pradyumnAdipadacatuSTayasya arthabhedena punarAvRttatvAt yamakazabdAlaMkArabhedaH yamakAvaliH, tathAhi " padeSu yatra sarveSu sAdRzyaM dRzyate yadi / yamakAvaliruddiSTA zliSTA yamakakovidaiH // " iti; na ca lATAnuprAsaH, tatra padAnAM tAtparyamAtrabhedena iSTatvAt ; atra ca samAnapadAnAM bhinnArthatvAt ; tadvaiparItye bhAsamAnasamAnArthe padabhede punaruktavadAbhAsaH, yathA-" dviSAmarINAM tvaM senAM vAhinImudakampayaH / " (55) iti AnandavardhanIye devIzatake / punazca atra ya: dhanI sa eva tAsAM kAmadevaH ityAdyarthe sazleSaM rUpakaM, yaH dhanI sa tAsAM kAmadevatulyaH ityarthagrahaNe tu upamA // ] [nAtra kathitapadatvaM doSaH, padAnAmarthAntaratvAt / ] // 305 // [ itaH paJcake parisaGkhyAlaMkAradvArA tAsAM guNakarmaNAM nirUpaNena tAH nindati yAsAmityAdinA / ] kautukaM AsaktiprayojakaM Azcaryam / sthitaye lokamaryAdAyai // [ ujjvalaveSA racanA vanAlaMkArAdinA zarIraprasAdhanaM, sthitaye svapratiSThAnurUpA maryAdA iti / ] // 306 // [ mAMsasya tadrasasya ca bhakSaNaM, anekakAmukasaMsevanajanyazarIrapIDAzamanArtha, na tu tdvaanychyaa|] vyasanam [ cittasya vividhasthApanAdikaM ] AsaktipradarzanaM [vA] / vaidagdhyaM praaviinnym| vinodaH svamanonuraJjanam // [iyaM lalitAkhyA gItiH gAthinI vA iti gItibheda: / ] . // 307 // [ itaH triSu zleSamUlakaparisaMkhyA rAga: raktimA prItizca; saralatvaM RjutA 306 veSAcaraNaM (go2) veSAvaraNaM ( kApA) 307 vinodaH (pa. kApA) [ asminpAThe prakramabhaMgo doSaH] / Shree Sudharmaswami Gyanbhandar-Umara, Surat www.umaragyanbhandar.com Page #135 -------------------------------------------------------------------------- ________________ dAmodaraguptaviracitaM rAgo'dhare na cetasi, saralatvaM bhujalatAsu na prakRtau / kucabhAreSu samunnatirAcaraNe nAbhinandite sadbhiH // 308 // jaghanasthaleSu gauravamAkRSTadhaneSu no kulIneSu / alasatvaM gamanavidhau no mAnavavaJcanAbhiyogeSu // 309 // varNavizeSApekSA prasAdhane no ratiprasaGgeSu / oSThe madanAsaGgo no puruSavizeSasaMbhoge / / 310 // yA bAle'pi sarAgA, vRddheSvapi vihitmnmthaavegaa| klIveSvapi kAntadRzaH, sAkAGkSA dIrgharoge'pi // 311 // svedAmbukaNopacitA anArdratAnijanivAsamanasazca / AviSkRtavepathavo vajropaLasArakaThinAzca / / 312 // jaghanacapalA anAryAH, parabhRtayaH kRtakanetrarAgAzca / sarvAGgArpaNadakSA asamarpitahRdayadezAzca // 313 // akuTilatA ca, [prakRtau svabhAve] / samunnatiH uttuGgatA utkarSazca // 308 // gauravaM pIvaratvaM samAdarazca / alasatvaM mantharagAmitvaM dIrghasUtratA ca, [abhiyogaH abhinivesh:| no na] // 309 // varNaH zuklAdiH dvijAdizca, [no ityAdi vezyAnAM sarvasAdhAraNatvAt ] / oSThe madanAsaGgo vAGmAtre kAmasambandhaH, [yadvA madanasya madhUcchiSTasya AsaGgaH nivezanaM daMzena zItena vA jAtasya viropaNArtha, " madanaH smaradhattaravasantadrumasikthake " / iti vizvalocane / ] // [ puruSavizeSANAM rUpaguNayauvanAdisaMpannAnAm / ] // 310 // [ita: paJcake virodhAbhAsAlaMkAreNa aprathame zleSAnugRhitena ca tena tAsAM anabhinandanIyAni caritAni udghATayati yA iti|] kevalaM dravyamoSaNAsaktatvena bAlavRddhAdiSvanA(diSvA ? )sthAbhAjaH / [yaduktaM-" sarvAGganA tu vezyA " iti ( kAvyAlaMkAre 12 / 39)] // 311 // ArdratA klinnatA sarasatA ca |[anaardrtaayaaH nijanivAsaH svagRhaM mano yAsAM tAH / ] [atra ca: apyarthakaH,] vepathuH kampaH, sa ca puruSapratAraNAyaiva AviSkriyate tAbhiH, vajropalo hIrakamaNiH, sAraH [sthirAMza:] // 312 // jaghanacapalAnAmacchandaso AryAchando'ntargatavizeSarUpatayA kathaM anAryAH AryAcchandobhinnAH, [ tallakSaNaM tu "prAkpratipAditamadhe prathame caramadale 310 ratipravandheSu (go. kaa)| vizeSajanitasaMbhoge (pa) 311 manmathAvezA (go 2) 312 citA na cArdratA (go. kA.) Shree Sudharmaswami Gyanbhandar-Umara, Surat www.umaragyanbhandar.com Page #136 -------------------------------------------------------------------------- ________________ kuTTanImatam / na kulasamutpannA api bhujaGgadazana kRtavedanAbhijJA: / kandarpadIpikA api rahitAH snehaprasaGgena / / 314 // ujjhatavRSayogA api ratisamaye naravizeSanirapekSAH / kRSNaikAbhiratA api hiraNyakazipupriyAH satatam // 315 // 73 tu capalAyAH / lakSmAzrayeNa soktA vizuddhadhIbhirjaghanacapalA || " iti chaMdomaMjaryAm ; prAkpratipAditaM AryAsAmAnyalakSaNaM, caturthapAde paMcadazamAtrAtmake jagaNasattvaM capalAlakSaNaM ityrthH||] jaghaneSu capalAH caJcalAH vyabhicAriNyaH ityarthaH, anAryA hInaprakRtayaH [ vivekazUnyA vA / tathAca nalacavAM kuNDinanagaravarNane - " sarvatomukhajaghana capalAbhirapyanAryAbhiH karNATaceTIbhirbharitaM " iti / ] pareNa kAkena bhRtiH poSo yAsAM tAdRzyaH kokilAsvarUpAH, kathaM kRtakaH kRtrimo netrarAgo netraraktimA yAsAM tathA; tAsAM jAtyaivAraktanetratvAt [ " kokilaH parapuSTazca kRSNaH parabhRto'sitaH / vasantadUtastAmrAkSaH " iti dhanvantarIyanighaNTau; ] parabhRtayaH parA bhRtiH mUlyaM yAsAM, tathA kevalaM pralobhanAyaiva prakaTitanetraprItayaH, [ caH anyarthe ] / vaJcanAya [ pralobhanAya vA ] puruSebhyaH sarvAGgasamarpaNapradarzanapravINAH, atha ca rUpakolluNThanapravaNAntaHkaraNatayA asamarpito na AsaktIkRto [ yadvA anAsakta: asamprApita: ] hRdayadezo yAbhistA: // [ api ca hRdayadezapadena kucAbhogasUcanamapi kRtam / yathoktaM paJcAyudhaprapaJcabhANe - " tathAhIyaM mardanApAtabhItA - AzleSe'paharatyatIva hRdayaM " iti / // 313 // nakuleSu [ 'noliyA ' iti khyAteSu ] babhruSu samutpannAH kathaM sarpadarzanena pIDAbhAjaH, tajAteH sarpaghAtakatvAt ; na kule sadvaMze utpannA: hInajAti - tvAt, bhujaGgasya jArajAtIyasya avalokanajJAne kuzalAH / [ dazanapadasthAne darzanapadabhrAntyA vyAkhyAtaM, vastutastu bhujaGgAnAM viTAnAM dazanaiH dantakSataiH kRtAnAM vedanAnAM abhijJA: ] kAmasya dIpikA: prakAzikAkhyabRhaddIpasvarUpAH, kathaM snehasya tailasya saMbandhena hInA: tanmAtraprakAzyatvAt tAsAm, dIpikA udbodhayitryaH, svayaM ca rAgahInAH / snehastu - " visrambhe paramAM kASThAmArUDhe darzanAdibhiH / yenAntaraGgaM dravati sa sneha iti kathyate // " iti lakSitaH // 314 // kAmazAstroktavRSalakSaNAkrAntapuruSa yogo yAmi: parihRtastAH kathaM naravizeSe anAgrahAH, [ " upakAraparo nityaM strIvazaH zleSmalastathA / dazAGgulazarIrazca dhImAn dhIro vRSo mataH // " iti smaradIpikA / ] vRSo dharmaH, tAsAM tena zUnyatvAt; ko'pi puruSo bhavatu 314 bhujaGgadazanavedanAbhijJA: ( go . kA . ) Shree Sudharmaswami Gyanbhandar-Umara, Surat www.umaragyanbhandar.com Page #137 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 74 dAmodaraguptaviracitaM merumahIdharabhuva iva kimpuruSasahasrasevitanitambAH / nItaya iva bhUmibhRtAM suparihRtAnarthasaMyogAH || 316 // bahumitrakaravidAraNalabdhAbhyudayAH saroruhiNya iva / DAkinya iva ca raktavyAkarSaNakauzalopetAH / / 317 // pratipuruSaM sannihitAH kRtyaparA vividhavikaraNopacitAH / bahulArthagrAhiNyaH prakRtaya iva durgrahA gaNikA: / / 318 // ( arthacatuSTayavAcinIyamAryA / ) tatra nApekSA [ yuvAdiSveva ], dravyaprAptyaikAsaktatvAt ; " sukRte vRSabhe vRSaH " iti amaraH / bhagavati zrIkRSNe kevalam abhiratAH prItAH kathaM hiraNyakazipumahAsurasya priyAH, tasya tadvirodhitvAt ; kRSNaM pAparUpaM abhitaH sarvato rataM yAsAM tAH, tathA suvarNAnnAcchAdanagrahaNapravINA : ; " kazipu tvannamAcchAdanaM dvayam " iti amaraH // 315 // [ tribhiH zleSopamayA Aha meru iti / ] kiMpuruSA: [ kutsitAH puruSAH ] nindyapuruSAH, [ azvamukhA anazvamukhA iti bhedadvayena prasiddhAH kinnaranAmAna: ] devayonivizeSAzca / [ bhUmibhRto rAjAna: / ] anartha: dravyavihInaH [ tasya ] saMyogaH samAgamaH, pakSe anarthasya nAzasya [ bhayotpatteH vA ] saMyoga upalabdhiH parihRto varjito yAmistAH / [ " svataH parato vA bhayotpattirityanartha: " iti kauTilya: ( 9 / 7 ) ] // 316 // mitrANi samAgamasamaye suhRdrUpeNa vyavahriyamANAH puruSAH, mitra: sUrya:, karA hastA: kiraNAzca, vidAraNaM nakhakSatAdiH patrodghATanaM ca, abhyudaya: saMpatti: vikAsazva / [ DAkinI devyA anucarIbheda:, sA ca raktapAnaniratA bhavati / ] raktaH AsaktaH, raktaM ca rudhiram ; " rakto'nuraktaM nIlyAdiraJjite lohite triSu / " iti medinI / [ tathA ca vAsavadattAyAM kusumapuravarNanAntargatavezyAjanavarNane " jalaukaseva raktAkRSTinipuNena" iti ] // 317 // pratipuruSaM pratimanujaM pratijIvAtmAnaM vyAkaraNasthapratiprathamapuruSAdi, sAdhAraNatayA pratimanujaM ca / kRtyaparA: ulluNThanarUpasvakAryakuzalAH, kAryavidhAyinyaH prakRtereva kartRtvamiti sAMkhyasiddhAntAt, kRtyapratyayAH parA uttarasthA yAbhyastA: / vikaraNAni sattvarajastamaHsAmyAvasthArUpaprakRteH mahattattvAdirUpeNa pariNAmAH, stambhasvedAdinAnAvikArAH, zabAdi[ daza vikaraNAkhya ]pratyayAH, zaityAdivikRtayazca / bahulo'rtho bahu dravyam, vastu, abhidheyaH, prayojanaM ca / prakRtiH sattvarajastama:- sAmyA318 vividhakaraNakopacitAH ( go. kA ) vikaraNopetAH ( kApA ) | ( artha - catuSTayamatra / kA) Shree Sudharmaswami Gyanbhandar-Umara, Surat www.umaragyanbhandar.com Page #138 -------------------------------------------------------------------------- ________________ kuTTanImatam / vasthA, vyAkaraNapratyayoddezyaM, svabhAvazca // [ " prakRtistu sattvarajastamasAM sAmyamAtrake / svabhAvAmAtyapaureSu liGge yonau tathA''tmani // " iti vizvalocane / atra upamAnabhUtaprakRtizabdasya nAnArthatvAt vizeSaNAnAM ca zliSTatvAt tanmUlakAH catvAro'rthabhedAH asyAH AryAyA: / tatra prathamaH kozAnuktavaiyAkaraNaparibhASitaprakRtiparaH, dvitIya: sAMkhyoktapradhAnAparanAmakaprakRtiparaH, tRtIyaH svabhAvArthakaH, caturthaH rAjanItisammatAmAtyAdiprakRtiparaH iti jJeyam / tatra zliSTAnAM vizeSyapadAnAM arthAH kramAdevaM bodhyA:prakRti: ( 1 ) arthAvabodhahetuH pratyayavidhAnAvadhibhUtaH zabdavizeSaH, nAmadhAtubhedena dvividhaH prAtipadikasaMjJakaH; ( 2 ) sAMkhyoktA: aSTa prakRtayaH, tathAhi sAMkhyatattvavivecane-" avyaktabuddhayahaMkArAstanmAtrAdipaJcakam / aSTau prakRtayastvetA : sapta ca vyaktatAmiyAt / " iti / ( 3 ) svabhAva: ( 4 ) "svAmyamAtya suhRtkoSarASTradurgabalAni ca / rAjyAGgAni prakRtayaH" ityamaraH / vizeSaNAnAM tu prathamArthe ( 1 ) prathamamadhyamo - ttamapurutrANAM samIpasthAH, yathA yAtItyAdau; kRtyapratyayAH tavyadAdayaH parAH uttarAH yAsAM tAH kRtyaparAH, yathA kartavyamityAdau vikaraNAH vikaraNapratyayAH zayanAdayaH taiH upacitA: vRddhiMgatA: tA:, yathA bhavati dIvyati ityAdau; bahulAnAM arthAnAM grAhiNyaH bodhikAH, yathA harati ityAdau hRJaH prApaNasvIkArasteyAdayaH arthA:; durgrahAH duriti upasargasya grahaH grahaNaM yAsu tAH / ( 2 ) dvitIyArthe puruSA: sAMkhyasmRtAH bahavaH kSetrajJA: tAn sannihitAH; kRtyaM sukhaduHkhamohAtmakamahadAdikAryaM tatparAyaNAH ; SoDazavikAraizca upetAH, taduktaM sAMkhyatattvavivecane - " ekAdazendriyANi ca mahAbhUtAni paJca ca / vikArAH SoDazaivaite na tu prakRtitAjuSaH // " iti; dRzyatvapariNAmitvaviziSTAnAM padArthAnAM grAhiNyaH teSAM kAraNatvAt; durgrahAH zAstrAbhyAsena duHkhena jJAtuM zakyAH iti / ( 3 ) tRtIye'rthe svasvaviziSTo bhAvaH pratipuruSaM vartata iti prasiddhaM tena ca sarvo'pi svasvakarmaparo bhavati, uktaM ca " na hi kazcitkSaNamapi jAtu tiSThatyakarmakRt / kAryate hyavaza: karma sarva: prakRtijairguNaiH || " ( gItA 35 ) iti / vikaraNAH vikArAH krodhalobhAdayaH taiH upacitAH puSTAH, nAnAvidhaviSayasevinyaH; durbrahA duHkhena niyamituM zakyAzva iti / ( 4 ) caturthe'rthe rAjyAGgAni prakRtayaH tu prajAntargataprati puruSa sambaddhAH; svasvaprayojanaparAyaNA:; vikaraNAni vividhAni upakaraNAni taiH upacitAH puSTiM nItAH; prajAbhya eva bahulasya dravyasya grAhiNyaH; durgahAzva aparAjeyA: iti // vizeSyapakSe tu vezyA: puruSamAtrasamIpaM gacchanti; kRtyaM puruSANAM mohanAkarSaNAdi tatra prayatnavatyaH ; vikaraNAni viziSTA indrANyAdiratibandhAH . tai: upacitAH tattajjJAnavatya ityarthaH; bahulasya prabhUtasya arthasya dravyasya grAhiNyaH Shree Sudharmaswami Gyanbhandar-Umara, Surat www.umaragyanbhandar.com Page #139 -------------------------------------------------------------------------- ________________ dAmodaraguptaviracitaM sAdaramAkRSya ciraM kusumastabakaM ca naravizeSaM ca / riktIkartuM nipuNAH kSudrAH kSudrAzca cumbanti // 319 // paramArthakaThorA api viSayagataM lohakaM manuSyaM ca / cumbakapASANazilA rUpAjIvAzca karSanti // 320 // saMgrahaNazIlAH; durgrahAzca vazIkartumazakyA: bhAvacaritAdibhi: jJAtumazakyA vA iti // atra shlessopmaa||] [asyA AryAyA: muktakatve-prakRtaya iva gaNikA: zleSagarbhatvAt gaNikA iva prakRtayaH iti vyatyayena paThane daNDimatena anyonyopamA, mammaTamatena upameyopamA ca vyaGgayA bodhyA ] // 318 // riktIkartu nIrasatAyai dAridrayAya ca, [na tu snehena AnandAya, cumbntiitynvyH]| [nipuNAH dakSAH, ] kSudrAH madhumakSikAH, kSudrAH vezyAH; "kSudrA vyaGgA naTI vezyA saraghA kaNTakArikA / " iti amaraH / [atra prastutAnAM vezyAnAM aprastutAnAM madhumakSikANAM ca riktIkaraNAyaiva cumbanakriyArUpaikadharmokteH dIpakAlaMkAraH, kevalaM prastutAnAM aprastutAnAM vA tAdRzoktau tulyayogitA; etayoH aupamyaM gamyam , " vadanti varSyAvAnAM dharmekyaM dIpakaM budhAH / " iti dIpakalakSaNaM kuvalayAnande / ] // 319 // paramArthe pariNAme vastutazva, kaThorAH nighRNAH kaThinAzca / [viSayaH indriyArthaH padArthavizeSazca / cumbakapASANazilA lohacumbaka iti khyAto dhAtuvizeSaH / ] rUpAjIvA: [ rUpameva AjIvaH jIvitasAdhanaM yAsAM tAH ] vezyAH / [atra virodhAnuprANitaH diipkaalNkaarH|] [vAsavadattAyAM dUtIsaMvAde tu priyatamaM prati saMvAda:-" prastara iva krUro'si, na cAkarSakacumbakadrAva. keSveko'si, bhrAmako'si paraM kitava / " iti / tatra taTTIkAkArANAmAzayo yathAAkarSakacumbakadrAvakabhrAmakAH zilAvizeSAH nAyakavizeSAzca / tatra zilAvizeSeSu sa AkarSaka: yatsambandhAt pratyuptamapi lohaM niHsarati, sa cumbakaH yatsambandhAt lohaM upagacchati sUryakAnto maNirvA, sa drAvakaH yatsambandhAt lohaM dravati candrakAnto maNirvA, bhrAmakaH saH yatsambandhAt lohaM bhramati 'guriyA' iti khyAtaH // nAyakavizeSeSu tu-" dUrAdAkarSaNe zakto yaH sa AkarSakaH smRtaH / sarveSAM sparzalolatvaM kurute yaH sa cumbakaH // kRtArthayati yo dRSTayA sa drAvaka iti smRtaH / bhrAmako madhurAbhASa: saMstavadveSabhAjanam // iti bhojaH / " iti / yadvA, kAmakalAkauzalena yo nArImAkarSati sa AkarSakaH, ratikauzalena yazcambati sa cumbakaH, oSadhivizeSayogena kucamardanena vA yaH kaThinakAminI drAvayati sa drAvakaH, anyAsakto yo'nyanArI bhrAmayati pratArayati sa bhrAmakaH, iti darpaNe ca zivarAma: // atra ayaM vizeSo Shree Sudharmaswami Gyanbhandar-Umara, Surat www.umaragyanbhandar.com Page #140 -------------------------------------------------------------------------- ________________ kuTTanImatam / puruSAkrAntAH satataM kRtrimazRGgArarAgaramaNIyAH / AhanyamAnajaghanAH kareNavo vArayoSAzca / / 321 // ucitaguNotkSiptA api purato vinivezite suvarNalave / jhamiti patanti mukhena prakaTapramadA yathA ca tulAH / / 322 / / bahirupapAditazobhA antastucchAH svabhAvataH kaThinAH / vezyAH samudri ( ga ? ) kA iva kaNanti yantraprayogeNa // 323 // 77. bodhyaH - atidezanyAyena ime bhedA: yuvatInAM api udbhAvayituM yogyAH / tathAhi puruSAn svarUpamahimnA dUrAdapi AkarSituM samarthA AkarSiNI / AkRSya narAn tAn svasaMlagnAn karoti yA sA cumbikA, AlokamAtreNa sparzamAtreNa vA tAn drAvayituM zaktA drAviNI, mohayitvA samAgamAdAnena bhrAmayati sA bhrAmikA iti // evaM prastute vezyAH cumbakapASANazilAvat puruSAn anyaviSayebhyaH svaM prati AkRSya tAn svAsu saMsaktAn kurvanti iti bhAvArtha: / atra vyaJjitasAmyena vezyAnAM zilAvat kaThorahRdayatvaM paramArthata eva iti sUcitam // ] // 320 // AkrAntAH parikaritAH adhiSThitAzca / kRtrimaH kevalaM vaJcanAyaiva saMpAditaH nAntaraH, kRtisaMpAditazca; zRGgAraH rasavizeSa:, [ " strIpuMsayormitho rAgavRddhi: zRGgAra ucyate / " iti rasaratnahAre; ] [ sindUradAnAdinA yadvA dvirada bhUSaNaiH, " zRGgAraH surate nATyarase dviradabhUSaNe / zRgAraM cUrNasindUre lavaGgakusume matam || " iti vizvalocanaH / ] veSaracanA ca, rAgaH prItiH raJjanaM ca / AhanyamAnaM tADyamAnaM [ suratakriyAyAM anyadA vA samatalAdinA ] jaghanaM kaTipurobhAgaH [ tasya madanabhUmitvAt, ] pRSThaprAntabhAgazca yAsAm / [ gatisaMvardhanArtha kareNavaH totreNa jaghane hanyante, tathA ca mudrArAkSase dvitIyAGke virAdhaguptokti:- " atha jaghanAbhighAtamutprekSamANA gajavadhUratijavanatayA gatyantaramArUDhavatI " iti / atra gamyopamayA vezyAnAM yuvaticaramabhedavaddhastinIsAmyena tadvat tAsAM surate duHsAdhyatvamapi sUcitam / ] [ atra zleSaviddhaM dIpakam / ] // 321 // ucitena abhyastena yogyena ca, guNena saundaryAdinA vartita - sUtreNa ca, utkSiptAH pravRttakAmA: pronnamitAzca vinivezite nimittatayA niyamite sthApite ca / [ jhagiti jhaTiti zIghram ] patanti vazyA bhavanti adho bhavanti ca / [ prakaTapramadA vezyA:, tulA: tolanayantrANi / zleSasaGkIrNopamA / ] // 322 // bahirityAdi / bahireva saMpAditarUpazobhA ityarthaH, tucchAH niHsArAH riktAzca kaThinAH 322 'madAH kalAdhikA tulA: ( kApA ) 323 bhAMti ( kApA ) Shree Sudharmaswami Gyanbhandar-Umara, Surat www.umaragyanbhandar.com Page #141 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 78 dAmodaraguptaviracitaM badhnanti ye'nurAgaM daivahatAstAsu vAravanitAsu / te niHsaranti niyataM pANidvayamagrataH kRtvA // 324 // idamupadizati vayasye sundarasene ca manmathavyathite / prastAvAdupagAtuM gItitrayamabhyadhAyi kenApi / / 325 / / ' taruNIM ramaNIyAkRtimupanItAM smRtibhuvA vazIkRtya / pariharati yo jaDAtmA prathamo'sau nAliko vinA bhrAntim // 326 // idameva hi janmaphalaM jIvitaphalametadeva yat puMsAm / laDahanitambavatIjanasaMbhogasukhena yAti tAruNyam // 327 // (C anArdramanaso dRDhAzca / [ virodhAlaMkAraH vyaGgyaH taddyotakApizabdAnupAdAnAt / ] samudrikA krIDAsAdhanarUpaH saMpuTakaH, strItvaM apacayavivakSAtaH, kvaganti anukUlabhASiNyo bhavanti zabdAyante ca, yantraprayogaH chalavyApAraH kalAprayuktizca / [ yathA yantragaruDaya - ntraputtalakAdiSu / ] [ zleSopamA ] // 323 // [ daivaM bhAgyaM vidhiH vA / ] pANidvayamagrataH kRtvA bhikSArtha hastadvayaM prasArya // 324 // [ mananaM mat cetanA, mathatIvi matha:, mato matha: manmathaH, " manmathaH kAmacintAyAM kapitthe kusumAyudhe / " iti / ] [gIti: AryAchandobhedaH, tallakSaNaM tu- yasyAH pAde prathame dvAdazamAtrAstathA tRtIye'pi / aSTAdaza dvitIye tAvatyaH syusturIyake gItiH // " iti // 325 // taruNI" bAleti gIyate nArI yAvadvarSANi SoDaza / tasmAtparaM ca taruNI yAvatA triMzatA bhavet // tadUrdhvamadhirUDhAsyAdyAvatpaJcAzatA bhavet / trRddhA tatparato jJeyA suratotsavavaJcitA // " iti nAgarasarvasve; anyatra taruNI yogyA iti adhirUDhA prauDhAiti vyAhRtA / upanItAM samIpaM prApitAM, smRtibhUH manasija: saGkalpayoniH smaraH / prathamaH agraNIH / ] nAlikaH alikaM lalATaM tadvihInaH, abhAgya ityarthaH, [ vastutastu nalaM eva nAlaM asti asya iti Than pratyaye nAlika: mahiSaH, tena mUrkhaH ityarthaH, madhyadIrgho nAlIkazabdo'pi etadarthakaH, " nAlIkaH piNDaje'pyajJe nAlIkaH zarazalyayoH / " iti vizvalocane / vinA bhrAnti niHsandeham / tathA ca bhAraviH - " upa* gatamavadhIrayantyabhavyAH / " ( 10/51 ) iti / " saundaryavallIva vilAsavijJA tAruNyasaMpannamanoharazrIH / samAgateyaM vijane'bhilASAdupekSyate kena vicakSaNena // " iti `ca puruSaparIkSAyAm / ( 43 / 6 ) ] 326 // [ janma dehotpattiH, jIvitaM dehadhAraNam, ] laDahA: sundarya:, [ laDahastu pumAnayam / vilAse bhedyaliGgaM tu, sundare zabdavit 325 ityupadizati ( kApA ) / dupayAtaM ( pa. ) dupajAtaM (kAza ) Shree Sudharmaswami Gyanbhandar-Umara, Surat www.umaragyanbhandar.com Page #142 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 72 kuttttniimtm| sumanomArgaNadahanajvAlAvalidahyamAnasarvAGganyaH / prabalapremapravaNAH pramadAH spRhayanti nAlpapuNyebhyaH // 328 // punaH / vyAcaSTe harSanandIma, vilAsavati nap punaH / / " iti keshvH| kecittu 'laDahaH' ayaM manoharArtha: dezyaH zabdaH, dezyastu viziSTadeze bhavaH, laTabhaH iti saMskRtam iti / "laDahaH sukumAraH, sukumArazabdasya prAkRte laDahAdezaH" iti kAvyaprakAzaTIkAsudhAsAgare / ataH keSAJcinmate laDahAdidezyazabdaprayoge dezyAkhyaH padadoSaH / tathAhi sarasvatIkaNThAbharaNe-" taddezyamiti nirdiSTaM yadavyutpattimatpadam // " ( 1 / 14 ) yathA'gallau lAvaNyatallau te, laDahau maDahau bhujau / netre vosaTTakandoDamoTTAyitasakhe sakhi // // iti / avyutpattimat prakRtipratyayavibhAgazUnyamityarthaH / " vyutpannAnAM anyAdRzI cchAyA, dezyAnAM ca na tAdRzI, iti dezyavedyapadasamabhivyAhAre prAyeNa chAyAvairUpyaM bandhasya bhavatIti sahRdayahRdayasAkSikaM doSabIjam / talaM alpasaraH, maDahaM kRzaM, vosaTTaM vikasitaM, kandorTa nIlotpalaM, moTTAyitaM vilAsa: / " iti taTTIkAyAM rtndhrH| taduktaM rudraTenApi-" prakRtipratyayamUlA vyutpattiryasya nAsti dezyasya / tanmaDahAdi kathaMcana rUDhiriti saMskRte racayet // " (kAvyAlaMkAre 6 / 27) iti // etAdRzapadaprayogANAM aduSTatvamapi tatraiva sarasvatIkaNThAbharaNe samAhitaM, yathA" yadavyutpattimaddezyamiti pUrva nirUpitam / mahAkavinibaddhaM sattadapyatra guNIbhavet // " (1 / 104) iti / tathA ca vAmanIyakAvyAlaMkArasUtre-" atiprayuktaM dezabhASApadam // " (5 / 1 / 13) iti / evaMrItyA harSacarite saptamocchAse-". . 'tundilacundIjanajanitajanahAse" ityatra kuTTanyarthakasya cundIzabdasya, stutikusumAJjalau ca" kAlA yathoktiramRduH kSatasevakAlA / " (3056) ityatra apavAdArthakasya AlAzadasya, anyatrApi laharyAditattaddezyazabdaprayogANAmaduSTatvaM bodhyam // ] nitambinyaH tAsAM, janasya samUhasya, [yadvA nitambinya eva janaH lokaH, " jano loke maharlokAtpare loke ca pAmare / " iti vizvalocane, tasya ] saMbhogasukhena, yAti atikAmati // 327 // sumanomArgaNaH [ puSpabANa: ] kAmaH / [pramadA: sAmAnye bahuvacanam / yat kAmapIDitA natvarthAdyarthinI praNayinI pramadA puruSavizeSaM kAmayet tat tasya kasyApi mahataH puNyasyaiva phalaM iti zeyaM iti bhAvaH / tathA ca mukundAnandabhANe-" parirambhakeliparihAsabhASaNai zamAdRto'pi na vazaM sameti yaH / sa vadhUnano'pi yatate yadi svayaMgrahaNAya tatpuruSapuNyagauravam // " ( 194 ) iti / ] Shree Sudharmaswami Gyanbhandar-Umara, Surat www.umaragyanbhandar.com Page #143 -------------------------------------------------------------------------- ________________ dAmodaraguptaviracitaM evamupazrutya vacaH samuvAca purandarAtmajaH suhRdam / 'mama hRdayAdiva kRSTvA gItamidaM sAdhunA'nena // 329 // tadatanusAyakavikalAM hAralatAM hariNazAvataralAkSIm / AzvAsayituM yAmo, guNapAlita kiM viklpitairbhubhiH||330|| __ atha tatra kA'pi gaNikA'gaNayantI paricitaM hRtadraviNam / pravizantameva mandiramIyAvyAjena nirurodha // 331 // kAcidvazvakadattaM luNDIkRtajINavasanamavalokya / vezyA viSIdati sma kSapAkSaye vyarthakartavyA // 332 // daivasmRtyA''patitaM dRSTipathaM bhagamUlyaviTamekA / jvalitA ruSA bhujiSyA jagrAha jayena dhAvitvA // 333 // // 328 // [" mahAsattvAnAM daivavazAt vikArodaye'pi parapreraNayA prathamapravRttiH kimapi gauravaM AviSkaroti / " iti prakRte gItyupazrutyA nAyakapravRttimAha evamiti / idaM mama hRdayAt kRSvA iva anena sAdhunA gItam ityanvayaH / sAdhuH iti uktiH tasya svamatAnukUlatvAt / yathA hAralatA svasakhyA vezyAdharma bodhitA'pi na tadaGgIcakAra, tathA nAyako'pi suhRdA vezyAkUTacaritaM avabodhito'pi (302-324) kAmAkRSTaH sahajapremavaza: upazrutyA'numodita: na tat svIcakAra iti bhAvaH ] // 329 // [ vikalAM vyAkulAM, hariNazAvataralAkSI ityatra vAcakaluptopamA / taralaM lolaM caJcalam / vikalpitaiH UhApohaiH / ] // 330 // [ evaM nirNIya suhRdA saha hAralatAmandiraM prati prasthitena sundarasenena vezyAvATe yadyat dRSTaM zrutaM ca tat praghaTTakena varNayati atheti / itaH 342 AryA yAvat vezyAviTakartRkANi vividhadRzyAni Aha // atha Arambhe anantaraM vA / agaNayantI anAdaraM kurvantI / IrSyA akSAntiH parotkarSAsahiSNutvaM, tasya vyAjena chalena, prathamaM AgataH kAmukaH tvAM dRSTvA tava IrSyA dveSaM vA kariSyatIti rUpeNa mithyAbhASaNAdinA / ] // 331 // luNDIkRtaM kandukAkAreNa dattam , tathA ca tadAnImanudghATitatvAt ajJAtasAram ityarthaH / ] kSapAkSaye rAtryapagame / viSAda: "prArabdhakAryAsiddhayAdeviSAdaH sattvasaMkSayaH / " iti lkssitH| ] // 332 // [ daivasmRtyA vidhe: Abhimukhyena dissttyaa| bhagnamUlyaH bhagnaM vinAzitaM adAnAt mUlyaM vetanaM paNaM vA yena saH, viTa: dhUrtaH / bhujiSyA 329 gItiriya kenacidgItA (kApA) 330 tadasamabANasamarpitahA (kApA) 332 dattaM pujIkRta (pa. kaa)| vRttakartavyA (pa. go 2) 333 deva ( go)| viTamekam (kApA) Shree Sudharmaswami Gyanbhandar-Umara, Surat www.umaragyanbhandar.com Page #144 -------------------------------------------------------------------------- ________________ kuTTanImatam / antaHsthitakAmigRhadvAragataM luptvittnrmnyaa| samuvAca kuTTanI braja kallolAkalpadeheti // 334 // prakaTitadazananakhakSatirabhidadhatI rAjaputraratiyuddham / aparA puraH sakhInAM vAravadhUrAtatAna saubhAgyam / / 335 // anyA kAmispardhAvardhitabhATI samutsukA caNDI / saubhAgyagarvadarpa samuvAha vilAsinImadhye // 336 // ekagaNikAnubandhakrodhodyatazastrakAminoH kA'pi / sambhramato dhAvitvA nivArayAmAsa kuTTanI kalaham // 337 // dhanamAhRtya bahubhyo bhujyata ekena kenacitsArdham / iti dhanavantaM kAminamAvarjayati sma kA'pi vAravadhUH // 338 // vezyA, " bhujiSyA preSyamAtre syAt svatantrAyAmapi smRtaa|" iti dharaNiH / taduktaM" utkoca-pAritoSaka-bhATa-subhASita-parArtha-cauryAzA: / tatkSaNameva grAhyAH SaDanyakAle na labhyante // " iti / ] // 333 // [antaH sthita: kAmI yatra tat gRhaM tasya / ] kallolavat mihAjalataraGgavat ] svacchaH Akalpo veSaH tathA deho yasyAH sA dhRtazvetAmbarA ityarthaH / [ yadvA, kallola iti saMbodhanaM, he zatro ityarthaH; " kallola: khyAta ullolapramodaparipanthiSu / " iti vizvalocane; akalpadeha ityapi tasyaiva saMbuddhiH, akalpaH svakArye asamarthaH deho yasya saH, klIva iti yAvat ; " atha kalpaH syAnnyAye devadrume vidhau / ... sAmarthya varNane tthaa|" iti keshvH| 1||334||[prkttiteti / svazarIre bahUni dazananakhakSatAni darzayantI satI, tataH svasyAH kenacit rAjaputreNa mahApuruSeNa sAkaM ratirUpaM suratarUpaM yuddhaM, " mohanaM madanayuddhamUcire " iti ratirahasye (1052), tat pratyAyayantI, yataH kSatriyA eva nirdayAH adhikapragalbhA vA bhavanti iti, svasyAH anyAbhyaH sAmAnyapuruSasevitAbhyaH saubhAgyaM bhAgyotkarSa AtatAna vistArayAmAsa / ] // 335 / / [ samutsukA arthagrahaNe tvarAvatI ityarthaH, caNDI kopanazIlA ca, tataH cAturyeNa utpAditA yA kAminoH ] spardhA utkarSecchayA saMgharSaH, [tayA ityAdi,] bhATI mUlyaM, [ vilAsinI veshyaa|] // 336 // [ anubandhaH pravRttasya ekasya anu pazcAt aparasya pravartanam / sambhramataH bhayAt ekasyApi vadhasya / "sambhramastvAdare puMsi saMvege sAdhvase'pi ca / " iti vizvalocane / ] // 337 // Avarjayati sma dhanamAhRtya ityAdinaya 336 samucchritA (kaapaa)| kAkheDA (pa) 337 bandhe (go. kaa)| kuTinI (pa) 338 sma vAra (go. kA) Shree Sudharmaswami Gyanbhandar-Umara, Surat www.umaragyanbhandar.com Page #145 -------------------------------------------------------------------------- ________________ dAmodaraguptaviracitaM gAyanmAtrAgAthA dvipadikayA sauSThavena viTa ekaH / babhrAma puro dAsyA vidadhadvikRtIranekavidhAH // 339 // kazcitpaNyastrINAM vibhavopacitAnyapuruSayojanayA / vidadhAti smArAdhanamadhanatvamupAgataH kAmI // 340 // tvayi saktena mayA gRhamujjhitamadhunA pareva jAtA'si / iti DhaukamalabhamAnaH kazcidgaNikAmupAlebhe // 341 // uSitAmapareNa samaM dRddhaviTAnAM puraH parAjitya / tyAjayati sma bhujaGgaH kazcidraNikAM dviguNabhATIm // 342 // vyavahArapradarzanena vazayituM prasAdayAmAsa / [yadvA, ekena kenacit-yatra svamano lagnaM tena tvahRdayAdhiSThitena; kAsucit vezyAsu dRSTamidaM yat nAnAkAmibhyaH dhanaM saMgRhya tAH tat svAbhimatasya ekasya artha vyayIkurvanti iti; iti hetau, aparAn vihAya dhanavantaM zrImantameva ityarthaH, Avarjayati sma vazIbhUtaM akarot / ] // 338 // [itaH caturbhiH viTavRttAni Aha gAyan iti / mAtrAgAthA:-gAthA gItasAmAnye'pi, ataH mAtrAgAthAH mAtrAgaNaghaTitA gAthAH, AryAH ityarthaH; dvipaMdikayA dvipadikAkhyagItyA tatpaddhatyA ityarthaH, " tallakSaNaM cAha bhagavAn bharatamuni:-'zuddhA khaNDA ca mAtrA ca saMpUrNeti caturvidhA / dvipadI karaNAkhyena tAlena parigIyate / ' iti " iti vikramorvazIyaprakAzikAyAM raGganAthaH / viTa:-varNitazcaitAdRza: kalAvilAse kSemendreNa-" bhakSitanijabahuvibhavAH paravibhavakSapaNadIkSitAH pazcAt / anizaM vezyAvezastutimukharamukhA viTAzcintyAH // " (9 / 39) iti / dAsyAH vezyAyAH, " dAsI bANA(lA?)bhujiSyayoH" iti medinI, bhujiSyA tu vezyA iti pUrva (333 zlo. Ti.) uktameva / atredaM bhAti bhujiSyAzabdasya dAsIvezyobhayaparatvAt dAsyarthavAcakazabdAH vezyAvAcakA api vyavahArArtha koSavizeSeSu ca sNgrhiitaaH|] vikRtiH aGgAbhinayAdiceSTA, ['cALA ' iti bhASAyAm / ] // 339 // [ kazcit daridrIbhUtaH kAmI vezyAH dhanibhiH saMyojya vinimaye tayA rataM vinAmUlyaM prApnoti sma iti bhAvaH / " ArAdhanaM tu pUjAyAM pAkaprApaNayorapi / " iti vizvalocanaH / ||340||[ujjhitN tyaktam / ] DhaukaH [gatiH, tasyAH prAptiH,] parisaraH sAnnidhyaM samAgamAdikamiti yAvat // 341 // [vAravaJcanakupitaH kazcit bhujaGgaH kAmI ekAM svena saGketaM kRtvA Adau eva mUlyaM gRhItvA ___339 dvipathakamatha (pa) 342 yojayati ( go 2 kaapaa)| mujaMga (go. kA) Shree Sudharmaswami Gyanbhandar-Umara, Surat www.umaragyanbhandar.com Page #146 -------------------------------------------------------------------------- ________________ kuTTanImatam / dRSTvA tvayA vizeSaka valayakalApI shshiprbhaabhujyoH| bAda bhaNabhaNa kIhakkAnu taraH somayA''dattaH // 343 // adya caturtho divasazcInAmbarayugalakasya dattasya / tadapi paruSAbhidhAnA vada madanaka kiM karomyatra // 344 // snehaparA mayi kelI, kalahaMsaka, kintu rAkSasI tasyAH / mAtA nAtmIkartuM varSazatenApi zakyate pApA // 345 // rAtrau tu anyena saha uSitAM, upasthite vivAde vyavahAre, vRddhaviTAH vezyAdivyavahAre kuzalAH ye'tra prADivAkapade vRtAH, adhikaraNikatvena kalpitA vA, teSAM puraH, tAM parAjitya taduktiH atathyA iti nirNAyya daNDarUpeNa svadattAt dviguNaM dravyaM tasyA agRhNAt iti chAyArthaH / ] // 342 // [ itaH dvAdazasu viTAnAM parasparAlApAH vivriyante dRSTA ityAdi / vizeSaka iti viTavizeSasambuddhiH, tvayA, zaziprabhAbhujayoH, [ya iti adhyAhArya, ] valayakalApI mayUrAkAraM bhUSaNaM, [ etannAmakaM bAhuvibhUSaNaM, tathA ca tannAmasaMkIrtane bharata:-" zaGkhakalApI kaTakaM tathA syAtpadmapUrakam / khajUrakAMsopitikaM bAhunAnAvibhUSaNam // " (21 / 28-29) iti, atra zaGkhakalApI eva valayakalApI valayAnAM zaGkhanivRttattvAt / dattaH iti kAkAkSigolakanyAyena ubhayatra sambadhyate, taM ityadhyAhartavyaM, dRSTvA, somayA tannAmikayA aparayA tatparicitavezyayA, kIhak kIdRzaH, taraH bhUSaNavizeSarUpA bhATI, va kutra kasmin deze, AdattaH ityatra vizleSaH gRhIta ityarthaH, tat , bADhaM kAmaM, vada / bhaNabhaNa iti dviruktiH zravaNautsukyAt zIghraM uttaradAnaM sUcayati / 'dRSTastvayA / iti pAThastu saralaH, tatra agre ' valayakalApaH / iti pAThaH yogyaH / ] // 343 // [kazcidanyasyAH durnayaM mitraM pratyAha adyeti / cInAmbaraM cInadeze nirmitaM vastraM, tat atisUkSmaM mahargha ca bhavati / ] [ paruSaM karNakaTu abhidadhatI-nAnukUlA ityarthaH, " apamAnitazca nAryA virajyate" iti / yathoktaM mRcchakaTike-" strIbhirvimAnitAnAM kApuruSANAM vivardhate madanaH / " (8 / 9) iti / ] // 344 // rAkSasI tattulyA ghorA [ samAgamArgalarUpA ityarthaH, mAtA kRtrimA jananI vyAkhyAtapUrvA (A. 142) / ] AtmIkartuM anukUlayitum / [pApA atipApasampannA atiduSkRtyakAriNI duSTA iti krodhoktau / ] [tathA ca 343 dRSTA tvayA (pa.) dRSTastvayA (go 2) / kIdRg bhadratarA sAmayA dattA (pa) kITak kvAtutaraH somayA dattA (kApA) / 344 vasaJcitrAM (go 2. kaa)| 345 "haMsaka kinnarI (kaapaa)| Shree Sudharmaswami Gyanbhandar-Umara, Surat www.umaragyanbhandar.com Page #147 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 84 dAmodaraguptaviracitaM mumanaH kuDAmavAsaH sajjIkuru kimiti tiSThasi vicintaH / adya tava dayitikAyAH kiMjalkaka nartanAvasaraH // 346 // yadi nAma paJca divasAMstvayi kurute prema dhanalavaM dRSTA / tadapi na rAgavatI sA, kandarpaka kiM vRthA garvaH // 347 // jIvanneva vilAsaka parihara dUreNa mUDha harisenAm / baddhAvezastasyAM vyApRtaputro mahAviSamaH // 348 // kesarayA kSaNadattaM kRtvAMzukamupari kAmijAlasya / stabdhagrIvaM bhramatazcandrodaya pazya mAhAtmyam // 349 // zRGgArabhUSaNabhANe-"rasajJalokairabhinanditAnAM vArAGganAcandanavallarINAm / muhurvamantyo garalaM mukhena svamAtaraH kAlabhujaGgaya eva // (24) // api ca ayamAjanmasiddhaH svabhAvaH-taruNaM vA lalitaM vA guNonnataM vA kulaprasUtaM vA / apahAya mAtRloko ghaninaM yaM kaJcideva kAmayate // (25) // " iti / ] 345 // [sumanaH svasthacitta iti sambodhanaM, yadvA sumanaHkuMkumavAsaH ityekaM padaM, sumanobhiH puSpaiH alaMkRtaM kuMkumena kezareNa ca raJjitaM vAsa: vanam / nartane tAdRzaM vanaM paridhIyate / dayitikA iti vezyAvizeSanAma / ] 346 // [ rAgavatI snehavatI / garvaH iSTalAbhAdinA anyeSAmavajJA / tathAhi samayamAtakAyAM--" vezyAlatAH sarAgaM pUrva tadanu pralInatanurAgam / pazcAdapagatarAgaM pallavamiva darzayanti nijacaritam // " iti| ] 347 // [ jIvanneva " lakSaNahetvoH" (pA. 3 / 2 / 126 ) iti hetau zatRpratyayaH / pariharaNahetukaM yataH jIvanaM ityarthaH / yAvat pratispardhinA vyApRtAkhyasya putreNa na vyApAdyase iti bhaavH|] baddhAvezaH dhRtAgrahaH atyAsaktaH, [mahAviSamaH aprdhjH| ] // 348 // [kSaNe mahotsave, yathA varSadhimaGgaladine ' janmagAMTha ' iti bhASAyAM, holikAdisarvasAmAnye vA; dattaM vitIrNa, aMzukaM vazvaM, upari kRtvA uttarIyarUpeNa sarvadRzyaM dhRtvA; stabdhA grIvA yathA syAt tathA, stabdhagrIvatA hi garviNaH svabhAvAnubhAvaH, tena sagarva ityarthaH; bhramataH paryaTataH kAmijAlasya tannAmnaH, mAhAtmyaM mahattAM, bhoH candrodaya, pazya; iti kasyacit kAkvA vakroktiH; tena dattavastrapradarzanena sA mayyevAnuraktA iti tasya abhimAnaM mithyaiva, vastusthityA tasyAH ___346 vicittaH (pa. kApA) 347 na raGgavatI (kApA) 348 jIvadveSi nalA. vaka (pa) Shree Sudharmaswami Gyanbhandar-Umara, Surat www.umaragyanbhandar.com Page #148 -------------------------------------------------------------------------- ________________ kuTTanImatam / kaumArakaM vihantuM ratisamaye madanasenAyAH / icchAmi kintu tasyA mAtrA'tIva prasAritaM vadanam // 350 // vibhrama kiyatastapasaH phalametadyadupabhujyate madirA / svakareNa pItazeSA madaghUrNitamadanasenayA dattA // 359 // kuvalayamAlAnilayo lIlodaya kimiti samprati tyaktaH / kiM vidadhAmastasminbhrAtardAsyA vinA mUlyam || 352 // 85 anevaMvidhatvAt iti sUcitam / ] 349 // [ abhuktapUrvAyAH madanasenAyAH ] kaumArakaM bAlyaM tadvihantum apasArayituM [ hartuM ], prathamasamAgamAya iti yAvat / vadanaM atIva prasAritaM- bahudravyaM yAcitam // 350 // [ madaghUrNitamadanasenayA pItazeSA madirA svakareNa dattA yat upabhujyate ityAdyanvayaH / madena madyena madyapAnena, yadvA " madirAdikRto moho harSavyatikaro madaH / " tena ghUrNitA unmattA / nipItaparizeSasya madhunaH aGganAsyazvasitasaurabhamizraNAt navasudhAsyandibimbAdhararasa saMkrAntyA vA lokottaragandharasasparzavIryavipAkAdirUpaH paramotkarSaH vyajyate, ata eva vibhramasya tAdRzapAnaM mahattapaHpuNyaphalatvena utprekSyate // ][ madhupAnaM prAyaH ratArambhAt pUrvaM kriyate, yata: sarvajAtyoH nAyakanAyikayoH tat dvIvimohavirahahRdayapATavotpAdatrapAnigalanirargalanidhuvanaphalakam / tathAhi kAlidAsa :- " Asevante madhu ratiphalaM " ( megha0 2 / 5 ) iti / mAgho'pi " AcAryatvaM ratiSu vilasanmanmathazrIvilAsA:, hIpratyUhaprazamakuzalAH zrIdhavazvakurAsAm // " ( 9 / 8 ) iti / kvacit ratazramApanoditvAt ratAnte'pi kriyate // tacca nAnAprakAreNa--yathA kvacit prathamaM priyeNa madhu pItvA tat premAdarapuraHsaraM priyAyai dIyate, kvacit samAnakAlaM pRthakpAtraiH yugapadvA ekapAtreNa pIyate, kadAcit priyayaiva Adau tadanu priyeNa-tadapi priyApItazeSagarbhapAtrAt kiMvA sAkSAddayitAmukhakamalapAtrAt / atra uttarottarasya utkarSaH bodhyaH // uktaM ca zRGgArarasajJaiH " priyAmukhocchiSTaM hi pavitram " iti, smRtirapi - " ratikAle mukhaM strINAM zuddhamAkheTake zunAm / " iti / ] 351 // [ nilayaH vezma / dAsyAH vezyAyAH / dAsIpadaprayogeNa dhikkArazca vynyjitH|| uktaM ca lokoktimuktAvalyAM - " yUnAmakiJcanAnAM kA vAJchA vArasundarIvIthyAm / kArpAsapaNyavIthyAH kauleyasyApi ko'pi sambandhaH || " (92) iti; kauleyaH zvA // ] 350 kaumArakaM vidhAtuM vAJchasi kila ramaNa mada0 ( pa ) 351deg dupayujyate ( pa ) / tadevadattayA ( pa ) 352 mAlA nilaye kiM vidadhImahi taM ( pa ) Shree Sudharmaswami Gyanbhandar-Umara, Surat vihAtuM ( kApA ) tyaktA ( pa ) / www.umaragyanbhandar.com Page #149 -------------------------------------------------------------------------- ________________ dAmodaraguptaviracitaM muSitAzeSavibhUterindIvarakasya yAminI yAti / saMvAhayataH sampati maJjIraka tilakamaJjarIcaraNau // 353 // adyApi bAlabhAvaM nikhilaM na jahAti bAlikA tadapi / prauDhimnA makarandaka sakalA lalanA adhaH kurute // 354 // kubje gatvA vakSyasi taM nirdayacittanatanAcAryam / hArA sukumAratanuH kimiyaM sammardakAritA bhavatAm // 355 // niHsAro'bhinivezaH zukazAvakapAThane suratadevi / tiSThati bahirupaviSTaH pratIkSamANastava preyAn // 356 // vINAvAdanakhinnA patitA''ste vAsabhavanaparyaH / utthApaya tAM tvaritaM smaralIlAM matta AyAtaH // 357 / / kimidaM yathAsthitatvaM tava mAdhavi yanmuhurvadantyA me| paridhatse nAbharaNaM zrIvigraharAjasUnunA dattam // 358 // 352 // [ vibhUtiH sampattiH / ekadA tasyAH prabhurapi tayaiva apahRtasaMpat tasyA eva dAsa: jAta: iti bhAvArthaH // 353 // [ itaH 362 tamAGkAM AryA yAvat ceTyAdInAM uktayaH, tatra prathamaM mAtu: kAmukaM prati uktiH / [bAlikA vayasA yathArthanAmnI kAcit / guNeSu tu prauDhimnA prauDhabhAvena / [nAyikAsu " prauDhA hyadhikakandarpA patyAvakhilakelikRt / " iti rasaratnahAre, tasyA: bhAvaH prauDhimA / bAlA mugdhA api prauDhA iti virodha:, tena ca tasyA asAdhAraNyasUcanena vyatireko vyaGgyaH / ] // 354 // [ceTI prati mAtA / nirdayacittatvaM shiksskdhrmH| hArA tnnaamnii| ] saMmardakAritA [ yogyatAmatikramya ] atizikSaNa [ rUpaM ] pIDanaM yadvA nRtye skhalane bodhitArthagrahaNavilambe vA saMtADanam / ] // 355 // [nAyikA prati mAtA / niHsAraH ayuktaH, "sAraM nyAyye jale vitte sAraM syAdvAcyavadvare / " iti vizvalocanaH / abhiniveza: saMlaggacittatvam / pratIkSamANaH samAgamakAlaM pratipAlayamAnaH, upaviSTaH tannAmA, preyAn priyaH / / [anena tasyAH zukasArikApralApanakalAkauzalyaM vyaJjitam / ] // 356 // [ ceTI prati mAMtA / patitA khedApanayanAya yathAsukhaM zayitA / mattaH kAmukanAma / ] // 357 // [nAyikAM prati mAtA / yathAsthitatvaM stabdhatvam / idaM vacanaM nAyakazravaNagocaraM yathA 354 jahAti madanikA (1) / sakalAM lalanAM ( go. kA) 355 kimiti zramamadya kAritA (pa. kApA ) 356 niHsara kobhinivezaH (pa. kApA) 357 lA bhaTTa. putra (pa. go 2. kApA) Shree Sudharmaswami Gyanbhandar-Umara, Surat www.umaragyanbhandar.com Page #150 -------------------------------------------------------------------------- ________________ kuTTanImatam / IdRkzUnyamanastvaM kiM kurmoM mAtarindulekhAyAH / pAnakrIDAsaktyA patitA'pi na cetitA kanakatADI // 359 // nakulaH payo na pAyita iti roSavazAdiyaM hi duHzIlA / nAznAti kAmasenA punaHpunaH prArthyamAnA'pi // 360 // zrIbalasutaparipAlita UrNAyuH kimanayA vijetavyaH / mukulA muktasukhasthitiraharnizaM meSapoSaNe lagnA / / 361 / / AtAmratAmupagatamucchUnaM karatalaM ca tava lalite / mA punaraticiramevaM pravidhAsyasi kandukakrIDAm / / 362 / / 87 syAt tathA uktaM, tena ca kenApi kAraNena ruSTA sA adhikadhanadAnena prasAdanIyA iti sUcitam // ] // 358 // [ mAtaraM prati ceTIvacanaM kAmukasya zrAvyam / ] zUnyamanastvaM asAvadhAnatA / [ pAnakrIDA madhupAnam / cetitA jJAtA / ] kanakatADI bhUSaNavizeSa:, [ kanakamayI tADI ladhvAmalakAkAraM karNapAlIbhUSaNam / anena tvayA kAmukena anyat krItvA priyAyai samarpaNIyaM iti vyaJjitam / ] // 359 // [ ceTyAH mAtaraM prati kAmukazrAvyam / nakulaH kukkurAdivat krIDanArtha pAlitaH babhruH, paya: dugdhaM, roSavazAt iti duHzIlatve sadbhAvaviparyaye hetuH / idaM kAmukarAgavardhanArthaM vyAjaH, kAmukasyaiva praNayena sA AhAraM nirvartiSyate iti dhanadA - nAdyupAyena tasyA roSaH tena parihartavyaH iti sUcayati // ] // 360 // [ rAgavardhanArthaM nAyikAyAH anyakAryavyApRtivyAjena samayAvakAzAbhAvaM kathayati - zrIbaleti / tathAhi samayamAtRkAyAM-" prathamaM prArthitA vezyA na kSaNo'stItyudAharet / janasyAyaM svabhAvo hi sulabhAmavamanyate || " (5 | 68 ) iti kSemendra: / yadvA meSayuddhAvalokanavyAjena nAyakasya tasyAM prItikautukajananArtha iyaM viTasyoktiH, tathA ca kAmasUtre - " lAvakakukkuTameSayuddhazukasArikApralApanaprekSaNakakalAvyapadezena pIThamardo nAyakaM tasyA udavasitamAna - yet / " ( 6 / 1 ) iti / yadvA sA meSAdiyuddhakalAprAvINyavatIti sUcayantyAH mAtuH kAmukakarNagAminI uktiH iyaM - zrIti / ] UrNAyuH ityAdi / [UrNAyuH meSaH 'maiDho ' iti bhASAyAm / ] anayA kiM tatsaubhAgyasaMpatti: saMpAdanIyA yatyaktAnyasarvakarmA sukhAnapekSA tatpoSaNe [ svIyameSasya poSaNAdau ] eva vyApRtA // 361 // [ mAtuH 359 kanakanADI ( go. kA. ) [ takAranakArAkSarayoH lekhanAkArasaMbhramamUlo'yaM apapAThaH / ] 360 punaryAcyamAnApi ( go. kA ) 361 zrIdharasuta ( pa ) / kila mayA ( pa ) / bakulA ( pa ) 362 AtAmratAmupagataM procchUnaM ( pa. kApA ) Shree Sudharmaswami Gyanbhandar-Umara, Surat www.umaragyanbhandar.com Page #151 -------------------------------------------------------------------------- ________________ dAmodaraguptaviracitaM abhirAma kanakabhATI prathamamiyaM gRhyate, samutpanne / snehe tu kusumadevyAstvaM prabhavasi jIvitasyApi // 363 // grahaNakamarpaya tAvadyadi kautukamupari cndrlekhaayaaH| nirvartitakartavyo dAsyasi kiJcidyathAbhimatam // 364 // na paramadAtA mAtaH sUnurasau vAsudevabhaTTasya / nirlajjaH zaThavRttiH punaHpunaryamANo'pi // 365 // kSapayati vasanAni sadA haThena sakalAni surtsenaayaaH| na dadAtyekAmUrNAmuraNaH paramatti kArpAsam // 366 // (yugmam ) vezyAdArikAvizeSa prati uktiriyam / ucchUnaM zothavat / ] [ kandukakrIDAyA manohAri varNanaM dazakumAracarite SaSTha ucchAse draSTavyam / tasyA vistarastu kandukatantre / ] // 362 // [ dvAbhyAM mAtu: prathamakAmukaM prati uktivizeSamAha / kanakamayI mahatI bhATI gRhyate tatra duHkhitamanasA na bhAvyaM, pazcAt samutpanne snehe visaMbhe samArUDhe, tvaM tu tasyA jivitasyApi] prabhavasi prabhu: bhavasi [bhaviSyasi ityarthaH, kimu tatra vAcyaM tasyAH anyeSAM kSudradhanAnAM iti bahumUlyagrahaNAya chaloktiH / ] // 363 // grahaNakaM puraskAradravyam [ratamUlyaM vA,] [ tAvat Adau eva, kautukaM kutUhalaM tatsamAgamasya iti, yadvA abhilASaH / nirvartitakartavyaH saMprAtasurataH, kiJcit upadArUpaM 'bakSIsa , iti bhASAyAm , yathAbhimataM svecchAnurUpam / idamapi adhikagrahaNopAyaH / ] // 364 // [ tribhiH vaizikazaThasya adhamavaizikasya vA AcaraNaM vakti, tatra yugmakena ceTI mAtaraM prati tacchAdhyaM prakAzayati neti / na paramadAtA-paramasya utkRSTasya dAtA na-dAtavyamiti tucchameva dadAti ityarthaH, ata: vAraMvAraM nivAryamANo'pi nimrapaH kuTilavartana: sa kucAdisparzanAdyartha suratasenAyA: vastrANi balAt samAkarSati, ataH evaMvidhaH sa kenApi prakAreNa niSkAsyaH iti bhAvaH / ] [ zaThavRttiH " vAcaiva madhuro yastu karmaNA nopapAdayet / yoSitAM kaJcidapyartha sa zaThaH parikIrtitaH // " ( 23 / 298 ) iti nATyazAstre / nirlajastu-" vAryamANo dRDhataraM yo nArImupasapa'ti / sacihnaH sAparAdhazca sa nirlaja iti smRtaH // " ( 23 / 301) ityapi ttraiv|] // 365 // [tannirlajatvaM prakAzayati ksspytiiti| na ddaatiiti| [kArpAsaM karpAsaM ityapi karpAsabIjaM ' kapAsIA' iti bhASAyAM ityarthaH / ] tathA ca karpAsa 363 DoMva bhATI (pa) / samutpannA (4)364 candrasenAyAH (pa) / dAsyasi pazcAyaM (pa) 365 sUnurayaM nagararoTabhaTTasya / "punareti nivAryamANopi (pa) 366 karpAsaM (kA) Shree Sudharmaswami Gyanbhandar-Umara, Surat www.umaragyanbhandar.com Page #152 -------------------------------------------------------------------------- ________________ kuTTanImatam / bhagini na muJcati vezma kSaNamapi paTarAjaputro'sau / bhanAnyanarAvasaro, nanenAdhiSThitaM tIrtham ' // 367 // itthaMpAyA vAcaH zRNvanviTakuTTanIsamudrIH / taM vezasannivezaM pazyan praviveza dArikAvezma ||368||(kulkm) AkRSTamivotkatayA snapitamiva snigdhacakSuSaH prsraiH| tamupAgatamatyartha hAralatA pUjayAmAsa // 369 // bhakSako'pi uraNo [ meSaH ] naikamapi UrNAsUtraM vitarati yathA, tathA vAsudevabhaTTasUnu: kevalaM svArthamAtraprasakto na kiJcidapi vitarati, suratasenAyAH vasanAdikaM nAzayati mAtram / tathA ca na AsaktiH tatra vidheyA ityarthaH; lokoktirUpeNettham uktiH, [ tena atra lokoktiralaMkAraH, tallakSaNaM tu "lokapravAdAnukRtirlokoktiriti bhaNyate / " iti kuvalayAnande / lokoktistu AbhANakaH 'kahAvata' iti bhASAyAm / atra ca upamAnopameyavAkyayoH dAnAbhAvarUpaH samAno dharma:pRthak nirdiSTaH, tena prtivstuupmaa'pi|] // 366 // [ekA gaNikA aparAM prati kAmukazAThyaM Akrozena nirUpayati / ] bhagini ityAdi / [ bhanAnyanarAvasaraH adattAparakAmukapravezAvasaraH / atra 'bhamAnyatarAsaGgo' iti pAThe bhagnAnyAvataraNAsaGgaH ityarthaH, taraH avatAraH pravezaH / 'nagenAdhiSThitaM yathA tIrtha' iti pAThe ] yathA namakaH [ vivasro bhikSuvizeSa: 'bAvo / iti bhASAyAM, ] tIrtha [puNyakSetraM] apaitRkamapi adhiSThitimAtreNa svIyaM abhimanyate, na ca tatra anyasmai sthAnAvakAzaM dadAti, tathA sa madgRhaM svIyaM abhimanyamAnaH vAryamANo'pi na muJcati [tiraskRto'pi na tyajati nirantarasvasAnnidhyena ca anyasmai praveza na dadAti ityarthaH / [mUlapAThe pUrvavat lokoktiprativastUpamAlaGkArayoH saMsRSTiH / ] [ tathA ca samayamAtRkAyAM-" na bhavatyeva dhUrtasya vezyAvazmanyamAtRke / culIsuptasya hemante mArjArasyeva nirgamaH // " (1 / 43) / ata eva prastute mAtaraM muktvA anyAM prati uktiH bhaginItyAdinA] // 367 // udgIrNA udgAritAH / [na ca samudgIrNA ityasya grAmyatvaM, taduktaM " niSThayUtodgIrNavAntyAdi gauNavRttivyapAzrayAt / atisundaramanyatra grAmyakakSA vigAhate // " iti / ] [ vezasannivezaH-vezAnAM vezyAgRhANAM, " nepathye gRhamAtre ca vezo vezyAgRhe'pi ca / " iti rabhasaH, saMniveza: racanAprakAraH yatra saH, vezyAvIthikA / ] dArikA bAlA, bAlavezyA hAralatA ityarthaH // 368 // [ita: SaDbhiH 367 kSaNamapi me kapaTarAja (p)| bhagnAnyatarAsaGgo (go. kaa)| SThitaM yathA tIrtha (go.) 368 dayitikAvezma (pa) 369 gatamatyantaM ( go 2 kA ) gatamabhyarNa (pa) Shree Sudharmaswami Gyanbhandar-Umara, Surat www.umaragyanbhandar.com Page #153 -------------------------------------------------------------------------- ________________ dAmodaraguptaviracitaM suvihitasamucitasaMsthitiravanatazirasA praNamya tatsakhyA / idamabhidadhe'tinanaM sundarasenaH zubhAvasare // 370 // 'priyadarzana kiM bahubhiH smarapIDitadInavacanasandabhaiH / iyamAste hAralatA, jIvanamasyAstvadAyattam / / 371 // niyantrakelivizadaM sahajapremAnubandharamaNIyam / kAryAntarAntarAyairanupahataM yAtu yauvanaM yuvayoH // 372 // hAralatAsundarasenayoH samAgamaM varNayati AkRSTeti / utkatA utkaNThitamanastA / svasyAH premA!H netrAvalokanaiH AplAvitasya iva tasya hAralatA samAdaravacanAdisammAnakriyAbhi: svAgataM cakAra ityarthaH / utprekSAlaMkAraH // ] 369 // [ zubhAvasare-sahajapremAkRSTayA manorathaviSayapriyatamajanasamAgamena prazaste maGgale vA samaye / ] 370 // [priyadarzana iti saMbodhanena darzanamAtreNaiva sarvasantApazAntiH dhvanitA / ata eva, samprati alaM tadanubhUtamadanavyathAprakAzakaduHkhajJApakavAkyaprapaJcaiH duruktaiH, tathAkRte vRthA duHkhena kAlaharaNameva syAt ityrthH|] [smarapIDitavacanacATusandabhaiMH' iti pAThe ] cATavaH priyoktayaH, sandarbhaH grathanam / [jIvanetyAdinA upakSepyaM sundarasenaviyoge hAralatAyAH maraNaM sUcitam // ] 371 // [ itaH dvayoH sakhIkartRkasveSTAzaMsA / ] niryantrakeli: apratibandho vilAsaH [ vihAro vA,] [ sahajaprema naisargikI prItiH, tallakSaNaM tu--" dampatyoH sahajA tu yA / sAndrA nigaDabhUtA ca prItirnaisargikI matA // " (4 / 26) iti annggrngge| arthaprAptisuhRdgoSThIsevAvyApRtItyAdIni ] kAryAntarANi anyakAryANi eva vighnAH taiH, [anupahataM avicchinnaM, tathA ca mudrArAkSase" parAyattaH prIteH kathamiva rasaM vetti puruSaH / " (3 / 4) iti;] ['aparihRtaM / iti pAThe] atyAjita; [ ayaM pAThaH viruddhArthakaH iti tyAjyaH / yAtu paribhuktaM bhavatu; yauvanaM tAruNya, ratirasAyanaM vayaH; yathA lakSitaM sahRdayalIlAyAM-" bAlyAnantaraM gAtrANAM vaipulyasauSThavavibhaktatAvidhAyI sphuTitadADimopamaH smaravasatiH avasthAbhedaH yauvanam / " iti / yuvayoH sarvaprakAreNa sadRzayoH; tathA ca macchakaTike " sadRzajanasamAzrayaH kAmaH / "(8|33)iti, athavA parasparadarzanAnubaddharatiparipoSayoH bhvtoH| AzIralaMkAraH, tallakSaNaM kAvyAdarza "AzIrnAmAbhilaSite vastunyAzaMsanaM" iti; ayaM alaMkAraH kaizcit nAGgIkRtaH, kaizcicca preyolaMkArabhedatvena anyaiH nATyAlaMkAratvena vA 370 saMvihita (pa) / zubhe'vasare (pa) 371 smarapIDAvacanavATusaMdarbhaH (go) smarapIDanava.."#H (kA) 372 AryA' ( kaaraa)| parihataM (go. kA) Shree Sudharmaswami Gyanbhandar-Umara, Surat www.umaragyanbhandar.com Page #154 -------------------------------------------------------------------------- ________________ kuTTanImatam / nirdayamaviratavAJchaM sastatrapamavyavasthitAvaraNam / upacIyamAnarAgaM satataM bhUyAdbhavatsuratam // ' 373 / / iti dattvA''ziSamantarniryAte parijane, tadaGgeSu / visambhaviviktaraso vavRdhe kusumAyudhaH sutarAm // 374 // (vizeSakam ) yadamandamanmathocitabhanurUpaM yattathAnurAgasya / yadyauvanAbhirAmaM, yacca phalaM jIvitavyasya // 375 // uktaH / ] // 372 // [bhavatoH atisnehAkrAntatvAt dhRSTayoH ubhayoH; nirdayaM acintitamArdavaM, taduktaM bhAraviNA-"AdRtA nakhapadaiH parirambhAzcumbitAni ghanadantanipAtaiH / saukumAryaguNasaMbhRtakIrtirvAma eva surateSvapi kAmaH // " (kirAta0 9 / 49) (vAmaH krUraH ityarthaH); aviratavAJchaM-na viratA vizrAntA samAptiM itA vAJchA spRhA yatra tat, aprAptatRptikaM sat pauna:punyena abhilaSyamANaM; srastatra vigalitalajAbhAvaM sadhASTarya iti yAvat, tacca na madhupAnAdyupAyena api tu ekIbhUtahRdayatvAt ; avyavasthitAvaraNa nilalitavastrAdisaMnivezaM, AvaraNaM kezabhUSaNAdInAmupalakSaNaM; upacIyamAnarAgaM vardhamAnasnehaM, " duHkhamapyadhikaM citte sukhatvenaiva rajyate / yena snehaprakarSeNa sa rAga iti kathyate // " iti rasANavasudhAkare, upacIyamAnetivizeSaNena ca " acireNaiva saMsaktazcirAdapi na nazyati / atIva zobhate yo'sau mAJjiSTho rAga ucyate // " iti tasya uttamarAgatvaM dhvanitam / satataM nirantaraM; surataM-prekSaNabhASaNAzleSaNacumbanAdyanekabhedabhinnaM bAhya, uttAnakAdibhedena SaDvidhaM AbhyantaraM ca, iti dvividham / 1 // 373 // [AzI: zubhAzaMsanaM, yathA zaMgAratilakabhANe-" vigalitatrapayoH praNayArdrayoH shynmekmjsrmupeyussoH| bhagavataH kRpayaiva manobhuvo bhavatu vAmanizaM suratotsavaH // " (129) iti / antaH gRhAbhyantare / visrambheNa praNayena, viviktaH pavitraH zuddhaH, rasaH svAdaH, rasAntaraM vA yatra tAdRzaH kusumAyudhaH madanaH, vRddhimApa; " visrammaH kelikalahe vizvAse praNaye vadhe / " " viviktaM vijane pUte'pyasaMpRktavivekini / " " rasa: svAde'pi tiktAdau zRGgArAdau drave viSe / " iti ca vizvalocanaH / yathA''ha mRcchakaTike-" viviktavizrambharaso hi kAmaH / " (8 / 30) iti // etena ayaM utkRSTaH zaGgArarasaH, nAtra tadAbhAsalezo'pIti sUcitam // 1 // 374 // [ itaH AryASoDazyA AzIranurUpaM 373 dhvastatrapama (pa) / tAcaraNaM (pa. kApA) 375 manmathodita ( kApa yadyauvane'bhi (pa) Shree Sudharmaswami Gyanbhandar-Umara, Surat www.umaragyanbhandar.com Page #155 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 92 dAmodaraguptaviracitaM avinaya eva vibhUSaNamalIlAcaraNameva bahumAnaH / niHzaGkantaiva sauSThavarmanavasthitireva gauravAdhAnam || 376 // kezagrahaNamanugraI upakArastADanaM, mude daMza: / nakhavilikhanamabhyudayo, dRDhadehanipIDanaM samutkarSaH // 377 // 66 ubhayorgADharAgatvAt prauDhamanmatharasaM pragalbhAkhyataruNIrataM lalitarItyA varNyate / tacca hAralatAyAH mugdhAtve'pi gaNikAtvAt bAlye eva adhItasakalakAmatantratvAt sundarase - nasyApi anaGgAgamapArINatvAt ca na viruddham / taduktaM ratirahasye ( 4 / 4 ) " yauvanasthA sadbhAvArabdhagADhodbhaTaratisukhitA " iti // tatrAdau SaDbhiH kulakena prastutasuratasya vaiziSTyaM prAha yaditi / amandaH caNDavego manmathaH kAmaH / tathA tathAvidham tAdRk / yauvanena taruNAvasthayA abhirAmaM sundaraM, taruNayoH suratasyaiva paramAnandAvahatvena yathArthatvAt / " saundarya prItisaMpattizcaNDavego'tha yauvanam / ekaikamanurAgAya kimu yatra catuSTayam // " iti bhAvaH ] // 375 // [ itaH antarvizeSakam | yasmin surate, avinaya evetyAdi pUrvArdha vyAkhyAtaprAyaM ' asamaJjasamiti ( 160 ) AryATippaNyAm / niHzaGkatA nirbhayatvaM, zaGkA trAse vitarke ca " iti vizvalocanaH, sauSThavaM bhadrabhAvaH AtizayitatvaM atizayo vA / anavasthiti: ekasthale sthityabhAva:, cAJcalyaM iti yAvat, gauravAdhAnaM mahattAsaMpAdakam | avinayAdi bhUSaNAdikaM nAsti tathApi taduktyA atra virodhaH, evakAropAdAnena rUpakaM ca // etacchAyaH zlokaH subhASitAvalyAM bhaTTaparibhUtasya - " yaddUramuktavinayaM yadanuSThitecchaM yannirdayaM yadasamAdhi yadastalajam / yadrAganighnahRdayaM yadapoDhadhairya, tattadbabhUva surateSu guNo, na doSaH // " iti / ] 376 // [ kezagrahaNaM - zirohRdayopasthAnAM trINAM kAmasthAnAnAM AdyaziraH sthazazikalApIDanAya yat kacAkarSaNaM, tat na anyatra iva avamAnaM pratyuta anugrahaH kRpA eva tasya nAyikAdrAvaNaphalatvAt // kezagrahaNaprapaJcaH anaGgaraGgaM paJcasAyakaM ca vihAya anyakAmazAstrIyaprabandheSu na dRSTaH iti saH prathamaprabandhAt udbhiyate" snigdhA ghanAH kuJcitanIlavarNAH kezAH prazastAstaruNIjanAnAm / premapravRddhayai vidhinaiva mandaM grAhyA naraicumbanadAnakAle || (9/37 ) / cikurAn parigRhya cumbati karayugmena patiH priyAM yadi / samahastakamityathaikato yadi istena taraGgaraGgakam // ( 38 ) / pariveSTya kareNa kuntalAnmadanArto yadi dhArayet priyAm / ratikelikalApakovidAH kathayantIti bhujaGgavallikam // ( 39 ) / karNapradezasthakacAn vigRhya parasparaM cumbati yatra nArI / patizca rAgAtsuratAvatAre kAmAvataMsaH sa kacagrahaH syAt // ( 40 ) " iti // uktaM AryAsaptazatyAM api - " na ca dUtI, na ca yAcJA, na Shree Sudharmaswami Gyanbhandar-Umara, Surat www.umaragyanbhandar.com Page #156 -------------------------------------------------------------------------- ________________ kuTTanImatam / vigaLallolaM cumbanamaMvayavaniSpeSaniHspRho mardaH / antaHpravezanecchaM nirbhara parirambhaNaM yasmin // 378 // cAJjalirna ca kaTAkSavikSepaH / saubhAgyamAninAM sakhi kacagrahaH prathamamabhiyogaH ( 326 ) iti; abhiyogaH vazyatAsaMpAdanopAyaH iti taTTIkA / ata eva atra Adau kavinA taduddiSTam // tathA tADanaM karAghAtaH, tat ca caturvidhaM - utsaGgopaviSTAyAH pRSThe muSTinA muSTiH, vivadantyA mUrdhni phaNAkRtihastena prasRtakaM, yuktayantrAyAH stanAntare stanayoH vA apasAraNArtha yo hastaprayogavizeSaH tena apahastakaM, suratAvasAne pArzvayoH jaghane ca samIkRtatalena samatalaM iti ca; tat na tiraskaraNaM pratyuta upakAraH hitasaMpAdanaM, yathAsaMbhavaM tasyatasya krIDArthatvAt rAgasaMvardhanArthatvAt ca / daMzaH oSThakapolAdiSu dantaiH pUrvaM vyAkhyAtaH 155 AryATippaNyAM, sa na pIDAyai pratyuta mude harSAya eva, tasya kAmodbodhakatvAt ; striyo'pi priyaradacchadaM prItikope dantaiH satANDavabhru dazanti / nakhavilikhanaM kucanitambAdiSu kAmAMkuzaiH nakhaiH tatraiva pUrvamuktaM, tat abhyudayaH na avajJAliGgaM pratyuta unnatikAraNaM, anurAgAtizayaprakAzakatvAt / dRDhaM balavat, yat, dehasya tadavayavAnAM stanAdInAM ityarthaH, nipIDanaM atimardanaM, yadvA dRDhaM yat dehanipIDanaM AliGganaM prasiddhaM tadbhedAH kAmasUtrAdiSu prapaJcitAH tato jJeyAH, tat dehapIDanaM na tu daNDarUpaM api tu samutkarSaH prAzastyaM tasya dvividhasuratanATyasya ArambhakatvAt // atra pUrvavadeva virodharUpakau // etadviSaye zRGgAradIpikA ( 1 / 20 ) - " hAsyairvacobhirghanamuSTighAtairnakhakSatairdantanipIDanaizva / vizvAsavAcA maNitaiH prasiddhairvazaM nayeta priyavAk pragalbhAm // " iti / tathA ca mAghaH - bAhupIDanakacagrahaNAbhyAmAhatena nakhadantanipAtai: / bodhitastanuzayastaruNInAmunmimIla vizadaM viSameSuH // " ( 10 / 12 ) iti ] [ etadAryArthaH suvRttatilake samudAhRte sAhilasya zloke'pi, sa ca " kacagrahamanugrahaM, dazanakhaNDanaM maNDanaM, hagaJcanamavaJcanaM, mukharasArpaNaM tarpaNam / nakhArdanamatardanaM, dRDhamapIDanaM pIDanaM, karoti ratisaGgare makaraketanaH kAminAm // " iti / ] 377 // vigalat atiprasaktaM, lolaM satRSNaM, [ yadvA vigalalolaM ityekaM padaM, vigalantI mukhAt bahiH nirgacchantI sravantI vA lolA jihvA yatra tat, " lolA jihvAzriyorlolaH satRSNacalayostriSu / " iti vizvalocane; anena oSThacumbanAt adhikaM mataM jihvAyuddhaM nAma antarmukhacumbanadazanacumbanajihvAcumbanatAlucumbaneti caturvidhaM lakSitam / tathA ca naiSaghakAvye - " prasmRtaM na tvayA tAvadyanmohanavimohitaH / atRpto'dharapAneSu rasanAmapibaM tava // " ( 20 / 378 nigalanalolaM (1) / niSpeSasaspRho ( pa. kApA) / praveza micchan (go 2. kA) 1 1 Shree Sudharmaswami Gyanbhandar-Umara, Surat www.umaragyanbhandar.com 93 " Page #157 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 94 dAmodaraguptaviracitaM yadanaGgairiva vihitaM, rAgairiva dIptimattvamupanItam / premabhiriva niskhalitaM, zRGgArairiva vikAsamAnItam // 379 // 78) iti, jihvAgralehanamapi kAmazAstreSu uktam / ] [cumbanasthAnAni tu ratirahasye-" nayanagalakapolaM dantavAso mukhAnta: stanayugalalalATaM cumbanasthAnamAhuH / dadhati jaghananAbhImUlakakSAsu cumbavyatikarasukhamuccerdezasAtmyena lATAH // " (7 / 1) iti / ] [ avayavAnAM aGgapratyaGgAnAM niSpeSaH nirdalanaM tatra ] niHspRhaH nirapekSaH nirdayaH, [ marda: mardanaM pIDanaM / ] [priyagAtrasparSasukhagrahagrastatayA tadaMgaM pravivikSatoriva abhedaM abhilaSatoriva, aGgAnAM aparasya aGgeSu pravezane icchA yatra tAdRzaM, nirbharaM gADhaM dRDhaM, parirambhaNaM AzleSaH, svadehe paradehasya vilayaM kartumicchanniva ityarthaH / atra kSIrajalakAkhyAliMganavyAkhyAne jayamaGgala:-" rAgAndhatvAdanapekSitAsthibhaGgadoSau pariSvajamAnau parasparamanuvizata iva, bAhuyantreNa atipIDanAt matpiNDau iva kSIrodakavacca tAdAtmyaM pratipadyate iva; yathoktaM- bhAvAsaktAH kAmukAH kAminInAmicchantyaGgeSvambhasIva praveSTum / ' iti / " iti // mAghastu evamutprekSate-"saMpraveSTumiva yoSita ISuH zliSyatAM hRdayamiSTatamAnAm / AtmanaH satatameva tadantarvartino na khalu nUnamajAnan // " (10 / 48) iti // idaM AryAdvayoktaM kezagrahaNAdi bAhyaratASTAGgavarNanaparaM pravRddharAgakAladyotakaM iti dhyeyam ] // 378 // yadanaGgairiti / [yat surataM, ] ekena anaGgena tathAsampAdanamazakyamiti anaGgasamUhena iva sampAditaM ityarthaH / evamevAtra rAgaprema zRGgArazabdeSu bahuvacanaprayogo bodhyH| dIptimattvaM paramotkarSam / niskhalitaM nizcalIkRtaM, yadvA skhalitazUnyaM svAtiriktapadArthAntarasaMbaMdhazUnyaM iti yAvat / vikAsaM praphullatAm / ] [ anena anaGgaH suratasya utpAdakaH, rAgaH tadvardhakaH, premA tatsthairyakArakaH, zRGgArazca tadguNasampAdakaH iti upadiSTam // rAgapremAdInAM sUkSmabhedastu-" syAdRDheyaM ratiH premA, prodyan snehaH, kramAdayam / tyAnmAnaH, praNayo, rAgo'nurAgo, bhAva, ityapi // 53 // bIjamikSuH, sa ca rasaH, sa guDaH, khaNDa eva sa: / sa zarkarA, sitA sA ca, sA yathA syAt sitopalA // 54 // ataH premavilAsAH syurbhAvAH snehAdayastu SaT / prAyo vyavar3iyante'mI premazabdena sUribhiH // 55 // " iti ujjvalanIlamaNau syAyibhAvaprakaraNe vivRtaH / ] snehalakSaNAdi ca tatra-"Aruhya paramAM kASThA premA ciddIpadIpanaH // hRdayaM drAvayanneSa sneha ityabhidhIyate / atrodite bhavejAtu na tRptidarzanAdiSu / " iti / premA tu tatraiva-" sarvayA dhvaMsarahitaM satyapi dhvaMsakAraNe / * yadbhAvabandhanaM yUnoH sa premA parikIrtitaH / " "prauDhaH premA sa yatra syAdvizleSasyAsa 379 nizcalitaM (pa) Shree Sudharmaswami Gyanbhandar-Umara, Surat www.umaragyanbhandar.com Page #158 -------------------------------------------------------------------------- ________________ phuTanImatam / aprAgalbhyaM vyasanaM, dhairyamakArya, viveka upaghAtaH / hepaNamaguNo yasmistatsurataM prastutaM tAbhyAm // 380 // (kulakam) prArambha eva tAvatprajvalito dhagiti manasijo yasmin / tasya vizeSAvasthA vaktumazakyAH pravRddhasya // 381 // sahajarasena jaDIkRtamiti yUnoH kAmazAstraniNIte / nAnAkaraNagrAme lAlityamavApa pANDityam // 382 // abhidheyamanAkhyeyaM pravicArya cchAdanIyamaviSahyam / na babhUva tayostasminnArabdhe surataparimarde // 383 // hiSNutA / " iti ca / eteSAM mandAdibhedAH tatraiva draSTavyAH / ] // 379 // [ pUrva (376-377) loke kecit ye doSatvena matAH te surataprasaGge tu guNA eva iti rahasyaM darzitaM, samprati keSAJcit guNAnAM tu tatra doSatvamapi iti vastusthitimAvikaroti aprAgalbhyamiti / 1 aprAgalbhyaM lajAdinA aprauDhiH, vyasanaM nAzakaM, tadvat pariharaNIyamityarthaH / [dhairya pIDAdau vikArasya apradarzanaM, akArya iti adharmAdivat bhAvarUpaM kukarma ityarthaH / vivekaH idaM mayA kartavyaM na vA iti vicAraH, upaghAtaH kArye ayogyatAsaMpAdakaH / ] hepaNaM lajAkaraM, [hIdhAtoH hetumaNNijantAt bhAve lyuT , yadvA lajAkaraNaM karaNe lyuTa ; aguNaH doSaH / prastutaM Arabdham / ] [atra lezAlaM. kAro gamyaH / ] // 380 // [dhak dhag iti prajvalitAmijazabdAnukaraNam / atishyoktirvynggyaa|] // 381 // [ sahajarasaH zRGgArarasa:, tasya sarvaprANiSu vidyamAnatvena tatsvabhAvatvAt , tena jaDIkRtaM kuNThitaM, iti prakAre, kuNThitaprakAraM iti yAvat, " iti hetau prakAre ca prakAzAdyanukarSayoH / iti prakaraNe'pi syAtsamAptau ca nidarzane / " iti vizvalocane, yat yUnoH taruNayoH tayoH, pANDityaM nAnAviSayeSu jJAnAtmakaM kriyAtmakaM ca naipuNyaM, tat, kAmazAstranirNIte anaGgAgamapratipAdite, nAnAkaraNAnAM tatra varNitAnAM upavibhAgAdinA caturazItisaGkhyAkabhedAnAM nAgarakAdiratibandhAnAM grAme samUhe, lAlityaM manoharatvaM, avApa prApa // kuNThitamapi lAlityaM avApa iti virodhaH, anyatra kuNThitaM surate tAdRzaM na iti samAdhiH / etena tau suratarase tathA nimagnau yathA vedyAntaraM na kiJcidapi vividatuH iti dhvanyate / ] // 382 // [anAkhyeyaM anabhidheyaM 381 jhagiti (p)| zakyA (pa) 382 nirNItau (go. kaa)| mAlinyamavApa (pa) iyAya (go 2. kApA ) 383 avidheyamanAkhyeyamavicArya chAdanIyaM (p)| tasminnAvivArabdhasuratasaMmadeM () Shree Sudharmaswami Gyanbhandar-Umara, Surat www.umaragyanbhandar.com Page #159 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 96 dAmodaraguptaviracitaM atyabhyastA yA'nyA suratavidhau vividhacATuparipATI / tAmAlUnavizIrNA cakAra sahajaH smarAvegaH / / 384 // sadbhAvarAgadIpitamadanAcAryopadiSTaceSTAnAm / kaH parigaNanaM kartuM raticakrAviSTaramaNayoH zaktaH // 385 // bAlA mRdugAtralatA dRDhapuruSAkrAntavigrahA na param / na vyathitA, mudamApa, prabhavati khalu cittajanmanaH shktiH||386|| pravicArya samyak vicArya vaktavyaM, cchAdanIyaM gopanIyaM akathyaM, aviSA uktaM zrutaM vA soDhuM azakyaM; anena surate vAkpracAraprakAraH prdrshitH| // 383 // [tathApi cATUktInAM aprasaraM prAha atyabhyasteti / ] atyabhyastA pUrva mano'bhidhyAtA, [yadvA paunaHpunyena prakaTitA, anyA bhinnA suratavidheH pUrva bhinnaprakArA, cATuH priyavacanaM, " anI cATuzcaTuH zlAghA premNA mithyAbhizaMsanam / " iti kozaH, teSAM] paripATI paramparA [ tAM ], AlUnavizIrNA [ sarvato'pi ] chinnabhinnAM, [sahajaH naisargika: akRtrimaH, smarAvega: madanasaMrambhaH, suratavidhau cakAra ityanvayaH / surate cAToH apravezaH jAtaH iti bhaavH|] // 384 // [ sadbhAvaH sadabhiprAya:, rAgaH prema, ubhAbhyAM dIpitaH utsAhitaH, madanaH kAmadevaH, sa eva AcArya: adhyApakaH, " upanIya tu yaH ziSyaM vedamadhyApayehijaH / sAGgaM ca sarahasyaM ca tamAcArya pracakSate // " (2 / 140 ) iti manunA uktaH, tena upadiSTAH ceSTAH kriyAH tAsAM, parigaNanaM saGkhyAjJAnam ]; raticakra surataprabandhaH, [rAgotpIDaH iti kAmasUtraTIkAyAM jayamaGgalaH / ramaNayoH priyayoH / taduktaM-" zAstrANAM viSayastAvadyAvanmandarasA narAH / raticakrapravRttasya nAsti zAstraM na ca kramaH // " (kAmasUtraM 2 / 2) iti, " nAstyatra gaNanA kAcinna ca zAstraparigrahaH / pravRtte ratisaMyoge rAga evAtra kAraNam // svapneSvapi na dRzyante te bhAvAste ca vibhramAH / suratavyavahAreSu ye syustatkSaNakalpitAH / " (kAmasUtraM 27) iti ca / / 385 // [madvI bAlA balinA puruSeNa AkrAntazarIrA satI,na na vyathitA-" dvau nau prakRtamartha dRDhaM sUcayata:" iti nyAyena vyathitaiva pIDitaiva, paraM pUrvoktasya kSepe-tathApi, mudaM harSa prApa, tatra hetuH, cittajanmanaH smarasya, zaktiH balaM, prabhavati prakRSTA samaya bhavati; "acintyshktibhNgvaannnggH|" iti bhAvaH / taduktaM kenacit kavinA-"yA sA candanapaGkamaGgapatitaM bhAraM guruM manyate, 384 abhyastA yA tanvyA (pa) pratyabhyastAyAnyaM ( kaapaa)| 386 degviprahA sapadi / na vyathitA (pa) vigrahA na param / pranyathitA (go.)| prabhavatinanu (p)| Shree Sudharmaswami Gyanbhandar-Umara, Surat www.umaragyanbhandar.com Page #160 -------------------------------------------------------------------------- ________________ kuTTanImatam / kiM ramaNI ramaNo'vizaduta ramaNaM sA na jaaniimH| svAvayavAvagamastvaprakAzamagamattayostadA nipuNam // 387 // tasyA nimIlitadRzo nispandatanobabhUva suratAnte / liGgamanaGgacchAyA jIvitasattAnumAnasya // 388 // suptA komalapadmapatrazayane khedaM paraM gacchati / sA sarvAGgabharaM priyasya sahate kenA'pyaho hetunA, citraM pazya, kimatra citramathavA, kAmasya kiM duSkaram / " iti / tathA ca paJcAyudhaprapaJcabhANe-"sahajapremarasAnAM gururapi laghutAmupaiti tanuraGge / kusumamasoDhanakhAGka tundilamadhupAllaghUdvahati // (33) iti / atra virodhaH kAvyaliGgaM ca alaMkArau / 'na param / pravyathitA / iti pAThe-vyathAM na prAptA, mudaM harSa, paraM tu, prAptA ityarthaH / tatra abalAyAH balinA AkramaNe kRte pIDAprAptinizcaye'pi tadaprAptyA vizeSoktiH, iSTaprAptiharSeNa praharSaNAlaMkAro vyaGgayaH, kAvyaliGgaM ca / ] // 386 // [suratayoge tayoH dehasAyujyarUpaM advaitaM jAtaM iti atra varNayati, tataH kimu vAcyaM hRdayAdvaitaM nivRttaM iti ca dhvanayati / avizat tRSNAtizayena aikyaM abhilaSan anuprAvizat / pUrvArdha vizadayati sveti / ayaM avayavo mama ayaM parasya iti bhedabodhaH, tu, nipuNaM atyantaM ityarthaH, aprakAzaM avibhAvyatAM avivecanIyatA, gataH, tadA suratasamprayoge / anubhavagocaramidaM prAyaH viparItarataraktamAnasAnAM pragalbhAratasUcakaM ca / tathAhi rudraTa:-" labdhAyatiH pragalbhA ratikarmaNi paNDitA vibhurdakSA / AkrAntanAyakamanA niyUMDhavilAsavistArA (12 / 24)||surte nirAkulA'sau dravatAmiva yAti naayksyaangge| na ca tatra vivektumalaM ko'yaM kA'haM kimetaditi // (12 / 25) iti / api ca subhASitAvalyAM rasakaveH amarukasya padyaM-" AzliSTA rabhasAdvilIyata ivAkrAntA'pyanaGgena yA, yasyAH kRtrimacaNDavastukaraNAkUteSu khinnaM manaH / ko'yaM kA'hamiti pravRttasuratA jAnAti yA nAntaraM, rantuH sA ramaNI sa eva ramaNaH zeSau tu jAyApatI // " iti / etena zuddhatvAt ayaM utkRSTazRGgAraH, nAtra tadAbhAsalezo'pi iti sUcitam / atra sandehAlaGkAraH / ] // 387 // [ evaM surataM varNayitvA tasyAH suratatRpti varNayati ] tasyA iti / [ nispandA-spandaH kiJcicalanaM 'spadi kiJciccalane / ghaJ , nivRttaH spando yasyAH sA nispandA atyantanizcalA mRtavat / ] anaGgacchAyA zarIre kAmakAnti:, [ kAmAvezena jAtavizeSA zarIramAtravyAptA kAnti:, ] jIvitasattAyAH anumAnasya tadAtmakajJAnasya, liGgaM hetuH, babhUva / tayA tasyAH 388 anagAvasthA (pa. kApA) / niHspanda (p)| 'mAnasya (go 2) mAne'sya ( kApA) mAnena (go. kA) Shree Sudharmaswami Gyanbhandar-Umara, Surat www.umaragyanbhandar.com Page #161 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 98 dAmodaraguptaviracitaM zramajalabindUpacitA vRttasmaraNena jAtavailakSyA / sA zuzubhe viparItA paryAkulakezabhUSaNA nitarAm // 389 // sukhajIvitatvaM nizcAyitamityarthaH / [ tasyAH parAM tRpti prAptAyAH, ata eva nimIlitadRzaH suratarasasukhAnubhUtipAravazyAt mudritalocanAyA: nizcalazarIrAyAzca, ata eva jaDasya tu matavadbhAsamAnAyAH, yathA kavireva agre (399 A0 )" suratarasamIlitAkSI mRteti bhItena muktA'smi // " iti, nAgarikasya tu iyaM jIvatItyanumiteH liGgaM tasyAH anaGgacchAyA babhUva / anena tasyA: suratasaukhyAtizayaH asAmAnya iti vyajyate / ] [atra zuddhaH anumAnAlaMkAraH / ratilAbhalakSaNaM ca ratirahasye (10 / 44 )-" srastatA vapuSi, mIlanaM dRzoH, mUrchanA ca ratibhAvalakSaNam // " iti, ratibhAvaH suratatRptiH // ] // 388 // [ puruSAyite suratAntAvasthAyA vailakSaNyAt tAmapi varNayati ameti / viparItA puruSAyitA / etaducitasamayaH anaGgaraGge (10 / 31)--" jAtazramaM vIkSya patiM purandhrI svecchAta evAtha rateSvatRptA / kandarpavegAkulitA nitAntaM kurvIta tuSTayai puruSAyitaM sA // " lakSaNaM tu-"uttAnasutaM dayitaM bhujAbhyAmAliGgaya liGgaM vinivezya guhye / bhajennitamba paricAlayantI nArI tadA syAdviparItabandhaH // " iti / nAyikAyA jaghanacAlanAdiparizrameNa svedopacaya:, kezabhUSaNAdInAM ca avyavasthitiH / vRttasmaraNena-ratAvege anubhAvitena tadante smRtipathamAgatena svasyA: puruSavat Acaritena, jAtavailakSyA lajitA / nitarAM atizayena, zuzubhe kAnti Apa // [ asya caturayA pragalbhayA saMsevyamAnasya bandhasya AdimathyAvasAnalIlA: subhASitAdibhyo rsyitvyaaH| Arambhasya yathA-'pAtito'si kitavAdhunA mayA, hanmi, saMvRNu, kRto'si nirmadaH / nimnatI kaNitakaGkaNaM muhuH, kRSNakuntalavicumbitAdharA, sAndradolitanitambamAkulA / " iti ratirahasye (10 / 49), madhye yathA-" calatkucaM vyAkulakezapAzaM svidyanmukhaM svIkRtamandahAsam / puNyAtirekAt puruSA labhante prabhAvamambhoruhalocanAnAm // " iti; yathA vA-" jaladharaiH sthagitaM zazimaNDalaM, naTanazAli yugaM ca rathAGgayoH / sarutahaMsamabhUkamaladvayaM, vapuSi narmavizeSapuSi striyAH // " ( 6 / 70 ) iti jAnakIpariNayakAvye / avasAne tu yathA-" AlolAmalakAvalI vilulitAM bibhracalatkuNDalaM, kiJcinmaSTavizeSakaM tanutaraiH svedAmbhasA jAlakaiH / tanvyA yatsuratAntatAntanayanaM vaktraM ratampatyaye, tattvAM pAtu cirAya kiM hariharabrahmAdibhirdaivataiH // " iti amarukazatake 389 zuzubhe rataviratau ( kApA ) rativiratau (p)| Shree Sudharmaswami Gyanbhandar-Umara, Surat www.umaragyanbhandar.com Page #162 -------------------------------------------------------------------------- ________________ kuhanImatam / nirvyAjArpitavapuSonivRtimayameva gaNayatorvizvam / kSaNadA virarAma tayorakSINAkAGkSayoreva // 390 // mohanavimardakhinA viz2ambhamANA skhaladatimendam / nidrAkaSAyitAkSI hAralatA vAsavezmano niragAt / / 391 // 'paricitapArzvagatA'haM, tena samaM pAnabhojanaM kRtvA / nItA nizA kathAbhirmohanakArya tu yatkiJcit // 392 // (3) / [' rataviratau / iti pAThe tu vRttaM niSpannaM yatsaMbhogakArya, anyat samAnam // ] 389 // [parasparaM nirvyAjena vaJcanArAhityena / ] nirvRti: AnandaH [ saukhyaM, " nirvRtiH susthitAyAM syAdastaMgamanasaukhyayoH / " iti vishvH|] [ kSaNadA kSaNaM utsavaM dadAtIti rAtriH, akSINAkAGkSayoH atRptayoH // tathA ca tayoH kSaNadA eva kSayamApa, na tu vilAsAkAGkSA iti bhAvaH / sukhinAM bhUyAnapi kAlo laghIyAniva bhavatIti bhAvaH / tathA ca uttararAmacarite bhavabhUti:--" kimapi kimapi mandamandamAsattiyogAdaviralitakapolaM jalpatorakrameNa / azithilaparirambhavyApRtaikaikadoSNoraviditagatayAmA rAtrireva vyaraMsIt // " (1 / 27) iti / asya zlokasya vANIvinodaparaM suratavyApAraparaM ceti dvividhaM vyAkhyAnaM tannATakasya vIrarAghavakRtavyAkhyAyAM draSTavyam // ] 390 // [ evaM mugdhAsurataparakAvyAntaravarNanavalakSaNyena pragalbhAsuratavarNanaM samApya, caramaM zayitvA pUrvameva prabuddhAyAH hArala. tAyA ratAlayAt prAta: nirgamanaM prathamaM prAha mohaneti / ] mohanaM surataM, [ tatra yaH vimardaH pIDanaM gajena kamalinyA iva, tena khinnA klAntA, viz2ambhamANA mukhaM vyAyataM kurvatI nidrAnidhUnanAya, skhaladgatiH gamane skhalanavatI nidrAzeSatvAt nidhuvane vA prAptazramayoH pAdayoH gamanAsamarthatyAt, ] nidrayA [ suratAvRtyA ] tadaprAptyA ityarthaH, [ yadvA netrayoH alpanidrAyA avasthite:, yadvA ratizramasaMcAribhAvasya anubhAvaH nidrA tayA, ] kaSAyite Arakte akSiNI yasyAH sA; [ vAsavezmanaH ratAlayAt, mandaM alasaM yathA syAttathA svairaM, niragAt bahiH agacchat // svabhAvoktiH alaMkAraH, asyaiva jAtiH iti aparaM nAma / keSAJcit mate nAsya alaMkAratvaM, tattu sAmAnyavarNanaparasya vastuvaicitryarahitasya vA iti vijJeyam // ] 391 // [ tataH sundarasenasyApi svagRhaM prAtaH pratyAgacchataH tatra vezavIthyAM yat zravaNapatitaM abhUt tat dvAdazAryAbhiH 390 vi(ni.)vRttimaya (p)| reva (pa. go2 ) revam ( go. kA ) 391 dobalavimarda ( kaapaa)| latA vekSma (go.) 392 pArzvamitA (p)| kArya ca ( go. kA) Shree Sudharmaswami Gyanbhandar-Umara, Surat www.umaragyanbhandar.com Page #163 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 100 dAmodaraguptaviracitaM avidagdhaH zramakaThino durlabhayoSidyuvA jaDo vipraH / apamRtyurupakrAntaH kAmivyAjena me rAtrau // 393 // necchAviratiH kSaNamapi, na ca zaktirvastuzUnyaratiyatnaiH / kevalamalamadyAhaM kadarzitA vRddhapuruSeNa / / 394 / / madyavazAdabhiyoktari mRtakalpe talpabhAgamanAyAH / avirodhitanidrAyAH sukhena me yAminI yAtA // 395 // sukumAra saMprayogaH pezalavacanaH savakraparihAsaH / kuzalavazena sameto mama sakhi ramaNo manoharAkAraH // 396 // anuvadati pariciteti / ahaM Asamiti zeSaH / samaM saha, pAnaM madirAdeH / mohanakArya surataM, yatkiJcit alpameva, jAtam / mandavegazIghrakAlakAmisaGgatA nIcaratAt asantuSTA iyam / ] // 392 // zramakaThinaH zrameNa kaThino dRDhagAtraH, [ ataH duHsahaH, yadvA zrame zramavati kRtye kaThinaH karkazaH; durlabhA yoSit yasmai saH tathA ca atyAtura ityarthaH / ata eva kadarthanAkaratvAt apamRtyurUpaH, [ tatprApakatvAt, ] [ yuvA vardhamAnayauvanaH / ] upakrAntaH AgataH / [ prAptacaNDavegacirakAlakAmukA uccaratAt asantuSTA~ iyam / avidagdhAdiSaDizeSaNaiH asatsamuccayAlaGkAraH; kAmivyAjena apamRtyuH iti kaitavApahnutiH, atra vyAjapadena nAyaM kAmI kintu durmaraNakArI ityapahnavaH pratIyate iti dvayoratra saMsRSTi: / ] // 393 // [ icchAyAH suratalipsAyAH, kSaNamapi, virati: uparamo na, tasyA utktttvaat| vastuzUnyAH saMbhogaupayikasAmarthyarUpavasturahitAH, saMbhogAkSamAH ityarthaH, ye ratiyatnAH tatprAptyartha kRtA nAnAvidhA upAyAH taiH, adya asyAM rAtrau, vRddhapuruSeNa jarAkSINavIryatvAt dhvajotthAnazUnyena, alaM bhRzaM atyartha, kadarthitA anucitavyApAravatI kRtA arditA vA / " asambhogo jarA strINAM " ityanubhUtaM iti tAtparyam / tathA ca bhaTTavRddheH vRddharatavarNanam - " yatnotthApanamAtraniHsahajaraccarmAvazeSazlathabhrazyaccheprasi durbalAGgavalanavyarthodyamAliGgane / lajjAdhAyini vidyamAnayuvatau vRddhasya kRcchre rate yatsyAt tatpratibhAvya, kiM nu hasituM yuktaM kimAroditum / " iti / ratazaktizUnyavRddhasamAgamena kadarthitA iyam / ] // 394 // [ abhiyoktari samprayogakartari kAmuke, talpabhAge zayyaikadeze, ratAnte madyapAnena naSTasaMjJatvAt mRtavat jAte / ratottaraM anAyAsitA sukhasuptA iyam / ] // 395 // [ sukumAraH - na mandavegaH nApi caNDa 393 apamRtyumapa (pa ) 394 rayatneti ( pa ) 395 bhAgamadhirUDhe -anivArita nidrAyAH ( pa ) 396 zakunavazenopanato ( pa ) / manobhavAkAra : ( pa ) Shree Sudharmaswami Gyanbhandar-Umara, Surat www.umaragyanbhandar.com Page #164 -------------------------------------------------------------------------- ________________ kuTTanImatam / palyAGkanilInaH parAGmukho muktamandaniHzvAsaH / madhAcanayA nitarAM niHsvedaH svedasalilasaMsiktaH // 397 // paryastamitAnaGgo vyapagatanidraH kSapAkSayAkAGkI / grAmoSitaH mahINo niSpatipattiH sthito'ya sakhi mnujH||398|| (yugalakam ) zRNu sakhi kautukamekaM grAmINakakAminA yadadya kRtam / suratarasamIlitAkSI mRteti bhItena muktA'smi // 399 // vegaH kintu madhyavegaH, samprayoga: rataM yasya saH; pezalavacanaH cATUktiH; savakraparihAsaH vakroktivacanopanyAsaiH parihAsajanakaH, vAgvidagdha iti yAvat / kuzalavazena bhadraprAptyadhInatayA, saubhAgyena iti yAvat / ramaNaH kAmukaH, manoharAkAraH sundaraH / labdhottamanAyakA samaratAt harSitA iyam / ] // 396 // [ atha tisUSu grAmINakartRkaratajAtiH, tatra yugalake aprAptaratasya, tRtIye prAptaratasya / "viramati kathanaM vinA na khedaH" iti nyAyena kAcit sakhIM vakti palyaGketi / palyaGkaH khaTA palaMga' iti bhASAyAM tasya aGke madhyabhAge, nilIna: zayAnaH, nAyikAyAH nAgarikatayA abhibhUtaH tatparAGmukhaH, ata eva akiJcitkaratvAt niHzvAsavAn , ] madyAcanayA mamaiva kAryaprArthanayA, [ niHsvedaH zAntasmaratApaH, ' svedaH svedanagharmayoH '' iti vizvalocane, ] bhavyasvabhAvAt svedAH / // 397 // [ evaM astamadanodayo'pi, taccintayA aprAptanidraH, ata eva aruNodmAkAGkSI, grAmoSitaH kazcit grAmavAsI, manujaH manuSyaH iti avahelanoktiH, adya asyAM rAtrau, mayaiva prahINaH tyaktaH,] [ dattabhATakaH aprAptaratazca san ] niSpratipattiH kartavyamUDhaH, sthitaH AsIt / atimUDhagrAmI. NakasaMgatA parihAsavatI iyam / ] // 398 // [grAmINakaH-grAme bhavaH grAmINaH, sa eva grAmINakaH / suratarasena mIlitanayanA ahaM mRteti anumIya, bhItena trastena, zIghrameva tyaktA / mAM mRtAM jJAtvA sa palAyanaM cakAra / tathA ca gAthAsaptazatyAm (4 / 60 ) " ajaM mohaNasuttaM bhiatti mottU palAie halie / daraphuDiaboDabhAroarAhi hasi va phalahIhiM // " (AryA mohanasuptAM mRteti muktvA palAyite halike / darasphuTitapha 397 paryakAsanalInaH (p)| manodanayA sutarAM niSyaMdasveda (p)| 398 'naGgo'pyapagatanidraH (go. kA.) 399 [ iyaM pa pustake 393 aMkAntaraM ] grAmeyakakAminA (p)| suratasukha (p)| grAmyeNa tu kAminA bhItyA vimuktA'ham (iti kvacit subhaassitpaatthH)| Shree Sudharmaswami Gyanbhandar-Umara, Surat www.umaragyanbhandar.com Page #165 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 102 dAmodaraguptaviracitaM aviditadezaprakRteH zaThAtmakA durvidagdhato'smAbhiH / anubhUto rAjasutAdA bhaNDaviDambanA klezaH / / 400 // priyasakhi lokasamakSaM nagaraprabhuNA haThena nItA'smi / evaM tu no kadAcidviguNArthaprArthane kRto nyAyaH // / 401 // lodarAbhiH hasitaM iva kArpAsIbhiH // ) ' boDaM ' karpAsaphale dezyam / atra halikaH kSetrikaH, na sa mleccha eva / atra suratatRptisuptimaraNadazayoH vivekAbhAvena jaDahalikrasya palAyane tanmaurya dRSTvA samIpasthAbhiH sakhIbhiriva kArpAsIlatAbhiH hasitabhiva ityutprekSA, tatra sAdRzyabIjaM tu kArpAsaphalasphoTena bahirbhUtakArpAsasya caityaM; hAsasya ca zvaityaM kavisamayaprasiddhaM, yadAha vizvanAthakavirAjaH - " mAlinyaM vyomni pApe, yazasi dhavalatA varNyate hAsakIrtyoH / " ( 7 / 23 ) iti / ataH ' daraphuDiaveNTabhAroNaAi ' (darasphuTitavRntabhArAvanatayA ) iti kvacit pAThaH sa na rasAvahaH / etadAryAvyAkhyAnAvataraNe " ko'pyAtmano vijJatvaM khyApayan sakhAyamAha " iti gaGgAdharoktiH na tattvasparzinI asyA: atijaDahalikaparatvAt // ' grAmeyakakAminA ' iti pAThe " katryAdibhyo DhakaJ " ( pA. 4 / 2 / 65 ) iti Dhaka DhakArasyaiyAdeze grAmeyaka iti rUpam // atra hInapAtratvAt zRGgArasya rasAbhAse'pi adbhutahAsyayoH zabalatvaM spaSTameva / tena na rasakSatiH / yadvA bhAvaprakAzakA 1 ramatena " zRGgAro hAsyabhUyiSThaH zRGgArAbhA IritaH " ityukteH astu zRGgArAbhAsatvam / grAmINasaMgatA tanmauryeNa vismitA iyam / ] // 399 // [ ajJAtadezasvabhAvAt, dhUrtAt, ata eva durvidagdhAt garvitAt, kasmAdapi rAjaputrAt, asmAbhiH gRhasthitAbhiH sarvAbhiH eva, A: santApe, bhaNDa: ' bhAMDa ' iti prasiddha : azlIlabhASI, tatkRtA yA viDambanA tiraskaraNaM tasya kleza: bAdhA anubhUtaH / tAdRzAt kevalaM azlIlavAkyazravaNAdikaM eva prAptaM, nAnyat kimapi iti bhAvArthaH / bhaNDaviDabitA viSaNNA iyam / ] [ 'rAjasutAdavabhANDaviDambanAkleza:' iti pAThe ] avabhANDaM bhATakarUpeNa dattaM riktaM bhANDam, [ yadvA avabhANDaM kUTabhUSaNaM, "bhANDaM bhUSaNamAtre'pi, bhANDaM mUlavaNigdhane / nadIpAtre, turaGgANAM bhUSaNe, bhAjane'pi ca // " iti vizvaH / ] // 400 // [ nagaraprabhuH nagarAdhyakSaH tena, haThAt balAtkAreNa madicchAviruddhaM, lokasamakSaM nItA - tenaiva nyAyo na kRtaH parantu paJcakulaM AhUtam / vivAdavastu tu ] viguNaH 400 avabhANDaviDaMbanAveza: ( go ) adhibhA ( kA ) 401 evaM baMdhakadAtudvi ( dvi ? ) ..... ne kuto nyAya : ( 1 ) kRto'nyAya: ( kA ) / evaM tu nanu ( kApA ) / Shree Sudharmaswami Gyanbhandar-Umara, Surat www.umaragyanbhandar.com Page #166 -------------------------------------------------------------------------- ________________ kuTTanImatam / AkarSantI jaghanaM vrajasi yathA vilikhitA nkhaistilshH| manye tathopabhuktA kerali kenApi dAkSiNAtyena // 402 / / adhare binduH, kaNThe maNimAlA, stanayuge zazaplutakam / tava sUcayanti ketaki kusumAyudhazAstrapaNDitaM ramaNam // 403 // ayogyaH, [ tAdRzasya adhikasya iti yAvat arthasya kAmidAtavyasya dravyasya prArthanam / pUrva evaM kadApi nAbhUt , evaM lokasamakSam / tathA ca evaM me'vamAnanA kRtA / yadvA kRta: anyAyaH iti cchedaH, evaMprakAreNa anyAyaH aucityazUnyaM pUrva no kRtaM ityarthaH / lokApavAdena avamAnitA iyam ] // 401 // [ kAmukena, nakhaiH, tilaza: nibiDaM iti yAvat , vilikhitA dattakSatA, ataH jaghanaM AkarSantI mahAkRccheNa ityarthaH, brajasi gamanaM karoSi, tathA tena, manye anuminomi, kerali vArAGganAvizeSasambodhanaM, na tu keraladezavAsini, kenApi dAkSiNAtyena magadhAt dakSiNe utkaladeza: tatratyena, yata: taddezodbhavAH prAyaH nakhadaMtatoSiNyo bhavanti tena tatrattyasya kAmukasya tatparAyaNatvaM; tvaM, upabhuktA samprayuktA kRtasambhogA, iti / anumAnAlaGkAraH / videzIyakAmukasambhogena prAptanUtanavilAsA iyam / ] // 402 // bindvAdaya: suratacihnavizeSAH / tallakSaNAni ca kAmasUtre | dvitIyAdhikaraNe caturthapaJcamAdhyAyayoH draSTavyAni / / bindu:-adharamavaSTabhya tanmadhye rAjadantAbhyAM niSpAditaH kSataH; maNimAlA-dantAvalibhyAM niSpAditA dazanAGkAvaliH, saiva pratidaMzazRGkhalayA kRtA-bindumAlA / anayoH bhede bahavaH kAmazAstraprakaraNakArA bhrAntAH / devarAyamahArAjapraNItaratiratnapradIpikAyAM spaSTaM bhedanirUpaNaM, yathA-" madhye'dharaM radadvandvasaMdaMzenAlpakhaNDanAt / jAtaM dazanavicchedyaM bindu vAtsyAyano'bravIt // .. 'radanadvayadaMzena mAlAkArAzca bindavaH / UrvorlalATe ca kRtA bindumAleti tAM viduH // sitAprardazanaiH sarvairyugapaddezanA kRtA / bindumAleva munibhirmaNimAleti soditA // " iti caturdazaparicchede / ime dazanacchedye galakakSavaMkSaNa(Urusandhi )pradezeSu bhUSaNatAM prayAtaH / tatra maNimAlA abhyAsasAdhyA // zazaplutaM nakhavilekhanavizeSaH, tallakSaNaM-" lekhAH stanAsye viralA mayUrapadaM nakhAtraiH sakalainiSaktAH / zazaplutaM paJcanakhavraNAni sAndrANi taccUcukacihnamAhuH / " iti haravijayamahAkAvyaTIkAyAM (27 / 70 ) kasyacit / mayUrapadazazaplute rAgavardhanAt ramaNInAM bahumate // prakRte svaratikalAcAturyajJApanAya kAminA bindumaNimAle sarvadRggo ___ 402 yathA vikSatA (pa) bhuktA tvaM kareli dA (1)403 kucayuge (pa) kerali ( go. kA) Shree Sudharmaswami Gyanbhandar-Umara, Surat www.umaragyanbhandar.com Page #167 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 104 dAmodaraguptaviracitaM iti zRNvannuSasi giro nirvRttanizAbhiyogagaNikAnAm / so'pi yathAkriyamANaM pravidhAtuM nirjagAma kartavyam // 404 / / (kulakam) suracitarAgopaciteH svIkRtamanasastayA samaM tasya / yauvanasukhamanubhavato jagAma saMvatsaraH sAdhaH // 405 // visambhakathAH kurvan vicarannudyAnavedikApRSThe / sahacarakarasaktakaraH sundarasenaH kadAcittu // 406 // sthUlaghanatantusantatitonitatUlAmbarAvaraNam / yaSTipAntaniyantritadalavantakakutupatumbikakaTitram / / 407 // care adhare gale ca kRte, zazaplutaM tu dIrghakAlasthAyi parokSe'pi kAmukakrIDAsmArakaM iti kRtam // nAgareNa ramaNena lAlitA saubhAgyagarvitA iyam / ] // 403 // [iti evaMprakArAH / upasi prAtaHkAle / nizAbhiyogaH nizAyAM rAtrau abhiyogo mardanaM surataM iti yAvat / yathAkriyamANaM kriyamANaM anatikramya vartate iti, kartavyaM nityaM sandhyAvandanAdikaM karma // ] 404 // [ evaM tasya sukhAtizayena kAlApagamasya avadhimAha suraciteti / [ suracitA suSTha utpAditA yA rAgopacitiH snehavRddhiH iti karmadhArayasamAsaH, tasmAt , hetau paJcamI, svIkRtamanasaH vazIkRtacetasaH tasya / tayA samaM tayA saha / yauvanasukhaM yuvAvasthocitavilAsAdijanyaM AnandaM, anubhvtH| sArdhaH saMvatsara: aSTAdaza maasaaH| ] // 405 // [atrAntare bhAvivirahabIjaM pituH sandezaprApti prAha visrambheti / yadvA zRGgAre rUDhapadasya nAyakasya zAntarase pravezaM nigamayituM vRttAntaraM kathayati visrambheti / ] visrambhakathA: vizvAsena rahasyAlApA: / [udyAnaM rAjJaH sAdhAraNaM vanaM, tatra vedikA upavezanasthAnaM, tasya pRSThe pRSThabhAge / ] 406 // [ dvAbhyAM tatpitu: sandezaharaM dUtaM varNayati ] sthUletyAdi / sthUlAnAM, ghanAnAM dRDhAnAM ca, tantUnAM santalyA paramparayA, toli(ni ?)tam parisyUtaM [ tuddhAtoH] tUlapUrNa [ kArpAsagarbha ] ambaraM AvaraNaM yasya tam / niyantritaM baddhaM / dalavRntakaM vyajanaM, [ dalaM tAladalaM grAhyaM, tasya vRntakaM prasavabandhakaM, tasya vyajanopayogAt tAlavRntakaM dalavRntakaM vA lakSaNayA 404 nizAniyoga (kApA) 405 svarucita ( go 2. kA) 406 degsenaH kila kadAcit (go. kA) 407 saMtatitAnitanAnApaTacarAvaraNam (pa) saMtatito. litatUlAmbarA (go. kaa)| dalavITakakutapatuMbakaprAyam (pa) Shree Sudharmaswami Gyanbhandar-Umara, Surat www.umaragyanbhandar.com Page #168 -------------------------------------------------------------------------- ________________ kuTTanImatam / truTitacaraNatrasaGgatasaMsphuTitAbhyaktapAdamalinatanum / tvaritagatilekhavAhakamArAdAyAntamadrAkSIt // 408 // (tilakam ) pratyAsannIbhUtaM krameNa paurandariH parijJAya / sAkUtamanA Uce 'vayasya hanumAnayaM prAptaH // 409 // avanitalalInazirasA kRtanatinA tena vinihitaM bhUmau / utkSipya jhaTiti lekhaM sundarasenastu vAcayAmAsa // 410 // 'svasti zrIkusumapurAta purandaraH sundaraM samabhidhatte / antajRmbhitazokagrastAvispaSTavaNepadam // 411 // kulamakalaDUMna gaNitamavadhIritamagrajanmanAmucitam / nAvekSitamavagItaM, zaThasevitavamani tvayA patatA // 412 // vyajanavAcakaM, " vyajanaM tAlavRntaM tat " iti koza:, dalavRntazabdastu adRSTacaraH / kutupaH carmanirmitaM alpaM ghRtAdipAtram / ] [ 'kutapaH' iti pAThe] kutapaH nepAlakambalaH [chAgakambalo vA / "kutapo bhAgineye syAdaSTamAMze dinasya ca / kutapastapane chAgakambale kuzavAdyayoH // " iti vizvalocane / tumbikaM dudhI iti prasiddhAlAbUphalanirmita jalapAtram / ] kaTitraM kaTiM trAtIti, kaTibandhanasya mArgazramAlpIkaraNAt tadvandhane upayuktaM ] laghuvastram [' keDIuM / iti bhASAyAm / ] [ idaM jAtivarNanam / ] // 407 // [caraNatraH upAnat / ] saMsphuTitaH sapAdasphoTaH, [ata eva ] abhyakto rajasA kIrNaH, [ vastuta: viropaNadravyalipta: / truTitAdipAdazvAsau malinatanuzca tam / tvaritagatizcAsau lekhavAhakazca taM; ArAt dUrAt / ] [iyamapi jAtiH / ] // 408 / / pratyAsannIbhUtaH samIpagataH / [sAkUtamanAH viditatadabhiprAyaH ityarthaH / ] hanumAn tatsadRzaH ityarthaH [ tasya vilakSaNarUpavezatvAt dUtatvAcca tathArUpakoktiH / hanUmAn ityapi rUpam / vastutaH hanumAn iti dUtasya nAma / ] // 409 // [ utkSipya hastena gRhItvA / "vivakSitArthakalitA patrikA lekha ritH|" iti rasArNavasudhAkare / 1 // 410 // [svasti avyayam , sarvatra lekhArambhe prayujyate; suzobhanaM asti vartate iti maGgalajJApakaM, yadvA su asti vartatAm iti AzIrvAdAtmakam / antar ityavyayaM, manasi ityarthaH / jambhitaH vikasitaH, zokaH iSTAlAbhatannAzAdijanyo mnovissaadH|] grastaM parikSiptaM / // 411 // [ kulaM gotram / agrajanmA cAturvaNrye prathamaM jAtaH brAhmaNaH / avagItaM 408 saMgatavisphuTitA (pa) sphuTitAbhyaktAnta ( kaapaa)| lekhahAraka (pa) 410 sundara iti vA (pa) 412 nApekSita (pa. kApA) Shree Sudharmaswami Gyanbhandar-Umara, Surat www.umaragyanbhandar.com Page #169 -------------------------------------------------------------------------- ________________ dAmodaraguptaviracitaM vaMze'kuTilagatInAM dvijihvatAdoSarahitacaritAnAm / aparavinAzaratAnAmutpannaH kathamasi bhujnggH||413 // ka puroDAzapavitritavedapadodvAragarbhavadanaM te / ka ca mdiraasvvaasitvaarvdhuumukhrsaasvaadH|| 414 // ka kuzavipATanajanmA shsoditvednaacmtkaarH| kaca dAsIratasagaranirdayanakharakSatiH prItyai // 415 // garhitaM janApavAdaH / zaTha: dhUrtaH durjanaH iti yAvat // atra zokaH bhAvaH / ] 412 // [vaMze anvaye kule / ] akuTilA nizchalA avakrA ca / dvijihvatA sUcakatA pizunatA sarparUpatA ca; "dvijihvau sarpasUcakau" iti amaraH / na parasya vinAze ratAnAM, paro'nyaH puruSaH svargaloko'pi / bhujaGgo [ bhujaM kuTilaM gacchati iti ] jAra: sarpazca / [atra akauTilyAdiguNavaiziSTayakAraNAt tadviparItaguNavataH bhujaGgarUpakAryotpatte: asambhave'pi tAdRzasya utpattikathanAt vibhAvanAlaGkAraH, " kriyAyAH pratiSedhe'pi kAryotpattirvibhAvanA / " iti kAvyaprakAze; punaH " ananurUpasaMsargo viSamam" iti rasagaGgAdharIyaviSamalakSaNAnusAreNa atra utpattilakSaNasya saMsargasya ayogyatvaM, kAraNAt svaguNavilakSaNaguNakAryotpattyA iti viSamo'pi; bhujaGga iti pade tu rUpakAtizayoktiH / evaM zleSAnuprANitaH vibhAvanAditrayANAM atra saGkaraH, tena vivakSitArthasya taccaritagItvasya utkaTapratIte: krodharUpaH bhAvaH paraM vyaJjitaH / // 413 // [itaH navabhiH viSamAlaGkArabhaGgayA tasya bhUtavartamAnapravRttyoH ghaTanAnanurUpatvaM, tayoH atyantaviruddhatvAt aikAdhikaraNyasya asambhave'pi tathAdarzanAt vismayAtmakaM adbhutaM ca prakAzayati ketyAdinA / tatrApi pUrvArdhe kRtaviprocitAcArANAM uttarArdhe tu kriyamANatadviruddhavyApArANAM varNanam / puroDAza: somarasaH, " puroDAzo havirbhede camasyAM piSTakasya ca / rase somalatAyAzca hutazeSe ca kIrtitaH / " iti vizva:, tena pavitritaM vadanam ;) udgAraH madhuradhvaniH / [keti-dvau kvau mahadantaraM sUcayata:, evamanyatrApi / madirAsavau-madirA zIdhuH madyasAmAnye, "zIdhurikSurasaiH pakkairapakvairAsavo bhavet / " iti paribhASApradIpe, " yadapakvauSadhAmbubhyAM siddhaM madyaM sa AsavaH / " iti bhAvaprakAze / etena dvividhamapi madyamuktam / tatra madirA madyaM vA unmAdajanakaM, Asavastu kevalaM uddIpaka iti vivekaH / tatra surApAnaM brAhmaNAnAM niSiddhaM, na kSatriyavaizyayoH iti jJeyam / tAbhyAM vAsitaM surabhIkRtaM, yat vAravadhUmukhaM vezyAvadanaM, tasya yaH rasa: arthAt adhararasa:, tasya AsvAda: pAnAnubhavaH / ] // 414 // [ kuzAH dAH, vipATanaM Shree Sudharmaswami Gyanbhandar-Umara, Surat www.umaragyanbhandar.com Page #170 -------------------------------------------------------------------------- ________________ kuTTanImatam / ka tretAnaladhUmakSobhitanayanAmbudhautavadanatvam / kaca gaNikAnirbhartsanazoka bharAyAtabASpa salilaughaH // 416 // ka vaSaTkAradhvAnaH SaTkarmavibhUSaNaM zravaNapUraH / kaca sAdhAraNavanitAratimaNitAkarNanautsukyam // 417 // kAcAryapratanulatAtADana saMkSobhasambhavaH kampaH / kva ca kupitavAralalanAniSThurapAdaprahAraviSahatvam || 418 // 107 lavanaM, kuzAnAM tIkSNadhAratvAt tadvipATane aGgulikSataH jAyeta tena tatkarma nipuNatayA kriyate iti kuzAn lAti iti kuzala: iti zabdaH nipuNArthe rUDhaH / sahasoditA AkasmikI, vedanA vyathA / dAsI - bhujiSyA - vezyA; yathA meghadUtastha - " tatrAvazyaM " iti zlokagata - ' valayakuliza' padavyAkhyAne " vajraparyAyatvAt kulizazabdena hIrakA ucyante " iti taTTIkAyAM mahimasiMhagaNiH, tathA " bhujiSyA praiSyamAtre syAt svatantrAyAmapi smRta " iti dharaNikozoktyA bhujiSyAzabdasya dAsIvAcakatvAt vezyAvAcakatvAcca ye dAsIvAcakazabdA: te sarve'pi vezyAvAcakAH iti vijJeyam // saGgaraH yuddham / tatra unmattayA caNDavegayA prauDhayA ruSTayA vA priyazarIre nakhadantakSatAdi kriyate // yatra kuzakSataH vedanAyai abhUt tatraiva nakhakSataH prItyai bhavati iti virodho'pi vyaGgyaH, tena ca Azcaryam | ] // 415 // [ tretAnalaH tretAni: gAIpatyAhavanIyadakSiNAgninAmakaM amitrayaM AhitAgnInAM, kSobhitaM vyAkulatAM nItam / nirbhartsanaM tiraskAra: / anena gaNikAyAM rAgAtizayo vyajyate / ] // 416 // [ vaSaTGkAraH yAge devatAyai havirdAnasamaye prayujyamAna: zabda: yathA indrAya vaSaT ityAdau / tathAhi vAgdhenvAH catvAraH stanAH, tatra svAhAkAravaSaTkArAbhyAM devA AkAryante, svadhAkAreNa pitaraH, hantakAreNa harSadyotakena manuSyAH AkAryante / dhvAnaH dhvaniH / SaTkarmANi viprANAM tu "adhyApanaM cAdhyayanaM yajanaM yAjanaM tathA / dAnaM pratigrahazvApi SaT karmANyagrajanmanaH / " iti (manusmRti: 10/75 ) / zravaNapUra : ucca ghoSatayA zravaNaM pUrayati ApyAyati iti, yadvA na kevalaM sa karmabhUSaNaM api tu karNapUraH karNAbharaNavizeSaH ityapi zabdasAmarthyAt sUcyate / ] sAdhAraNavanitA [ sAmAnyA ] vezyA, [tasyA: ratikAle maNitaM pUrvaM vyAkhyAtaM ( A. 155) teSAM AkarNane, autsukyaM utkaNThA / ] // 417 // [ paJcabhiH svabhyastabAlyakAlikAcaraNasmaraNapUrvakaM tadviruddhAcaraNaM darzayati kAcAryeti / AcAryaH guruH, 416 salilatvam (1) 417 satkarmavibhUSaNa (go. kA) 418 viSahitvam ( pa ) www.umaragyanbhandar.com Shree Sudharmaswami Gyanbhandar-Umara, Surat Page #171 -------------------------------------------------------------------------- ________________ dAmodaraguptaviracitaM ka hariNacAvaraNaM smRtizAstraniveditaM vrataM crtH| kaca paNyastrIgAtraspRSTAmbaradhAraNeSu bahumAnaH // 419 // samidhAmeva cchedanamabhyastaM zaizavAtsamArabhya / zaThavanitAdharakhaNDana utpannaM kauzalaM kuto bhavataH // 420 // zuzrUSaNameva guroH parizIlitamamalacetasA satatam / kuTilamatayo bhujiSyAH kathaM tvayA''rAdhitA nipuNam // 421 // " upanIya tu yaH ziSyaM vedamadhyApayeddvijaH / sakalpaM sarahasyaM ca tamAcArya pracakSate / " (manusmRtiH 2 / 140) iti lakSitaH, tasya pratanu: asthUlA, latA zAkhA "same zAkhAlate " iti amaraH,vetralatA kazArUpA yA ziSyANAM tADane upayujyate 'soTI / 'chaDI' vA iti bhASAyAm , tayA tADanaM ityaadi| kampa: trAsena vepathuH / kupitA-neyaM praNayakalahakupitA tasyAH pAdaprahArAsaMbhavAt, parantu priyasya alpadoSe mahAdoSe vA krodhaakraantaa| niSThuraH nirdayaH / pAdetyAdi tUSNIM lattAghAtasahanam / tADanasya sahanAsahanayoH kathanAt atrApi virodhaH vyaGgayaH, mahadAzcarya ca phalam / ] // 418 // [smRtizAstraiH gautamabodhAyanAdibhiH RSibhiH zrutimavalambya praNItaiH smRtyAkhyazAstraiH, yadvA smRtibhiH zAstraizca dharmasUtrAdibhiH, niveditaM upadiSTaM anuzAsitaM; vrataM brahmacaryAdi, yadvA laghyAzvalAyanasmRtyuktAni mahAnAmnyAdIni catvAraH vratavizeSAH, yadvA upanayanAt upAkarmAntaM krameNa AcaritavyaM sAvitrIvrataM vedAbdavrataM AraNyakavratAni ca; tat sarva carataH tadanuSThAnaparAyaNasya / hariNacarmAvaraNaM-upanayanasaMskArasamaye pradattaM AvratasamApti dhAraNIyaM aiNeyaM tribhiH khaNDaiH syUtaM aSTAcatvAriMzadaGgulaparimANaM prAvaraNaM, tacca brAhmaNAnAM kRSNAjinaM aiNeyaM vihitaM; eNI bindurahitA mRgI, tatsambandhi aiNeyaM; tathAhi yAjJavalkya:-upanItaH " daNDAjinopavItAni mekhalAM caiva dhArayet / " (1 / 1 / 29) iti / paNyastrI-mUlyaprApyA ramaNI, vezyA; ambaraM vana; bahumAnaH cittonnatiH / uttarArdhacchAyAvAhinI atraiva 349 tamA AryA / ] // 419 // [ samidhAM homArtha upayujyamAnAnAM parimANavizeSayuktAnAM plakSAdikASThavizeSANAm / zaThavanitA kulaTA vezyA // adharakhaNDanaM adharasya daMzanaM dazanacchedyam / ] // 420 // [ zuzrUSaNaM zuzrUSaNazabdaH gurUpadizyamAnavedazAstrAdizuzrUSAhetuke sevane rUDhaH-paricaryA sevA, parizIlitaM abhyastaM, amalacetasA akuTilamatinA,] bhujiSyA dAsI [ vezyA, ArAdhitA: 420 dhara(veMddhana )mu (pa) 421 "macalacetasA ( kaa.)| nipuNAH (kA) nipuNa (kApA) Shree Sudharmaswami Gyanbhandar-Umara, Surat www.umaragyanbhandar.com Page #172 -------------------------------------------------------------------------- ________________ kuTTanImatam / AmnAyapATha eva sphuTatarapadasauSThavaM tava khyAtam / prakupitavezyAnunaye ka zikSitaM vacanacAturyam // 422 // athavA kiM kriyate'sminnavadAtakule'pi labdhajanmAnaH / sadasaMstutA bhavanti prAgupacitakarmadoSeNa // 423 // tvayi vinivezya kuTumba prlokhitaarjnkvihitaasthH| sthAsyAmIti samIhitamanudivasaM, tadvisaMvaditam // ' 424 // santoSitAH, nipuNaM sakauzalyaM cAturyeNa / ] // 421 // [AmnAyapAThe vedamantroccAraNe, sphuTatarapadasauSThavaM-pANinIyAdizikSAnusAreNa pratyekaM varNAnAM yathAsthAnAdinA vyaktatayA padAnAM ca yathAsvaraM uccAraNena, sauSThavaM atizayaH, yathoktaM pANinIyazikSAyAM " mAdhuyamakSaravyakti: padacchedastu susvaraH / dhairya layasamartha ca SaDete pAThakA guNAH // " (33) iti; yadvA " abhyAsArthe drutA vRtti: prayogArthe tu.madhyamA ziSyANAmupadezArthe vRttiriSTA vilambitA // " iti tattadvRttyAzrayaNena, paspazAhnike mahAbhASye uktasaMvRtAdyaSTAdazadoSarAhityena ca uccAraNena yat sauSThavaM tadvattvaM; khyAtaM prasiddham / anunayaH krodhApanayanaM sAntvanaM, vacanacAturya cATUktiprayogavaicitryam / ] // 422 // [ pUrvoktaM viruddhAcaraNadarzanamUlaM sarva Azcarya karmadoSeNa samAdhatte athaveti / asmin etAdRzaviparItAcAraviSaye, kiM kriyate-kaH upAyaH / avadAtakule vizuddhavaMze, labdhajanmAnaH utpannAH, yat , sadasaMstutAH ] sadbhiH aparicitAH ninditAzca, [bhavanti tat kevalaM, prAgupacitAnAM saJcitAnAM prArabdhonmukhAnAM, karmaNAM doSeNa eva jAyate / AkSepAlaMkAraH // 423 // cirasevitaM svasaMkalpaM, tadbhaGgena nairAzyaM ca prakaTayan upasaMharati tvayIti / tvAdRze suputre kuTumbabharaM vinyasya, paralokAya svargAya tadAptaye ityarthaH; yat hitaM pathyaM iSTasAdhakaM, tasva arjane prAptI, vihitA kRtA, AsthA yatnaM, yena saH-svargAptisAdhanaparaH-bhaviSyAmi iti, anudivasaM pratidinaM, samIhitaM icchAviSayIkRtaM dhyAtaM; " tathA ca zaGkhalikhitau-'putramutpAdya, saMskRtya, vedamadhyApya, vRtti vidhAya, dAraiH saMyojya guNavati putre kuTumbamAvizya, kRtaprasthAnaliGgo vRttivizeSAnanukramet / iti" iti, dharmAkUte, manustu-" maharSipitRdevAnAM gatvA''nRNyaM yathAvidhi / putre sarva samAvezya vasenmAdhyasthyamAzritaH" // (4 / 257) iti / tat tvayA, visaMvaditaM asiddhiviSayI. kRtam // "prINAti yaH sucaritaiH pitaraM sa putraH" iti nayaviruddhena tava kucaritena 422 tavAkhyAtaM (4) 424 janaikaniratAtmA (1) kavihitAzaH (kApA) Shree Sudharmaswami Gyanbhandar-Umara, Surat www.umaragyanbhandar.com Page #173 -------------------------------------------------------------------------- ________________ dAmodaraguptaviracitaM ityavagatalekhArthe sundarasene vidheyasaMmUDhe / AryAmagAyadanyaH svAvasare gItiparikalitAm // 425 // 'viSayatimirAThatANAmavaTe patatAmadRSTamArgANAm / puMsAM gurujanavacanadravyazalAkAJjanaM zaraNam // 426 // udvejayati tadAtve sukhasampattiM karoti pariNAme / kaTukauSadhaprayogo gurunigaditakAryaniSThuraM vacanam // ' 427 // labdhvA vacaso'vasaraM mitramavAdItpurandarApatyam / punarapi na hi khidyante priyajanahitabhASaNe santaH // 428 // naSTaparalokaH hatAzo'haM jAtaH iti tAtparyArthaH / ] 424 // [ avagataH viditaH / lekhArtha:-krodha (412) vismaya (413) nirvedAdi (422) bhAvAnAM prakAzakaH / vidheyasaMmUDhe itikartavyatAmatizUnye / gItiparikalitAM AryA-sagIti AryA, prathamaM AryAM tataH gItiM ca / ]. 425 // [viSayAH indriyArthAH; tadrUpatimireNa andhakAreNa, api ca timirAkhyena 'najalA ' iti bhASAyAM prasiddhena sAkalyena dRSTirodhaphalakena netrarogavizeSeNa; AvRtAkSNAM pihitanetrANAM upahatadarzanAnAM; avaTe zvabhre garne // gurujanavacanameva dravyaM, tena nirmitA zalAkA aJjanavatiH / yathoktaM gurugItAyAM (47)-"ajJAnatimirAndhasya jJAnAJjanazalAkayA / cakSurunmIlitaM yena tasmai zrIgurave namaH // " iti / rUpakAlaMkAraH // ] 426 // tadAtve tasmin grahaNasamaye, " tatkAlastu tadAtvaM syAt " iti amaraH / / sukhasampattiM dehasya vyAdhinAzena mana. sazca AdhinAzena zAntiprAptim / kaTuka:-vAyvamiguNabhUyiSThaH SaDsAnyatamo rasa:, tasya lakSaNaM suzrute sUtrasthAne (a. 42) " yo jihvAgraM bAdhate, udvegaM janayati, ziro gRhNIte, nAsikAM ca srAvayati, sa kaTukaH " iti, tadvat yat auSadhaM " vaidyo vyAdhi haredhena tadvyaM proktamauSadham / " iti AtreyasaMhitAyAM, tasya prayogaH / gurunigaditaM ca tat kAryaniSThuraM nirvartanaviSaye kaSTakaraM ca iti gurvAdi || kAvyaliGgAnuprANito rUpakAlaGkAraH // ] 427 // [prastAvagItena labdhAvakAza: mitraM kartR guNapAlita:, "na kAlavijJo'vasaraM jahAti / " (rASTrauDhavaMzakAvye 16 / 36) iti nItivit , purandarApatyaM sundarasenaM, punarapi-prathamaM (302-324 AryAbhiH) kRtopadezasya agrahaNena avamAnito'pi, bhUyaH, avocat / yadvA punarapi priyajanahitabhASaNe ityanvayaH / 425 gItisanmizrAM (pa) 427 sukhasaMvRddhiM (go. kA ) sukhasaMvRttiM ( kApA ) 428 labdhvAtha vacovasaraM (pa) labdhvApi va (kApA) Shree Sudharmaswami Gyanbhandar-Umara, Surat www.umaragyanbhandar.com Page #174 -------------------------------------------------------------------------- ________________ kuTTanImatam / 111 'agaNitasahacaravacaso durvyasanamahAbdhimanavapuSaste / manyuvyathitasya pituryadi paramavalambanaM vacanam // 429 // nijavaMzadIpabhUtaH kRtacaritAlaMkRto mahAsatvaH / sundara sampati tAtaH spRSTo duSputradoSeNa // 430 // putrAbhAvaH zreyAnna kusutatA putriNaH kulInasya / antastApayati bhRzaM saccaritakathAprasaGgena / / 431 / / saMvyavahArata eva prAyo loke guNaH sukhAniyataH / yena tu sutena jananI vandhyAtvaM zlAghate sa pApIyAn // 432 / / svapriyasya yat hitaM pariNAmasukhaM, tasya AphalodayaM vAraMvAraM kathane satpuruSAH klezaM na gaNayanti / taduktaM-" bhUyo'pi pathyaM vaktavyam" iti / arthAntaranyAsAlaMkAraH / / 428 // [ tatrAdau tadeva svAvamAnanaM smArayati agaNiteti / sahacara: mitram / durvyasanaM agrAhyastriyAM AsaktiH, gaNikAsaGgarUpaH sucaritabhraMzo vA / paraM mukhyaM dRDhaM vA, avalambanaM sahAyakaM nimajataH rajjuH iva, te tava, yadi kimapi bhavati tarhi tat , manyuH zokaH " manyuH pumAn krudhi / dainye zoke ca yajJe ca / " iti medinI, tena vyathitasya pIDitasya pituH vacanaM lekhena gocarIkRtaM eva bhavati iti zeSaH / rUpakAlaM. kAraH // ] 429 // [kRte satyayuge yat caritaM dharmamAtramayaM, tatra dharmasya catuSpAttvAt , tena alaMkRtaH zobhitaH / mahAntaH sattvA: sahajA guNA yasya sa mahAsatvaH, "sattvaM prANAsmabhAvayoH / dravye bale pizAcAdau sattAyAM guNavittayoH / svabhAve vyavasAye ca " iti vizvalocane / yadvA mahat sattvaM yasya saH, sattvaM ca " cittasyAvikRtiH sattvaM vikRte: kAraNe sati / " iti lakSitam // sundara iti vAtsalyena nAmaikadezagrahaNaM, nAmnA'bhimukhIkaraNaM ca svavacane AvarjanArtham / duSputrarUpadoSeNa / ] 430 // [caturbhiH kuputranindA putrAbhAvetyAdibhiH / putriNaH putravata: pituH, kulInasya sadvaMze jAtasya / yA iti zeSaH / atra putrAbhAvAkhyadoSasya guNatvakalpanAt lezAlaMkAraH / ] 431 // saMvyavahArata iti / guNaH, saMvyavahArata: vyavahAreNa, prasiddhayati; kiM ca prAyaH sukhAniyataH sukhe kAraNaM na / [ du:khado'pi kazcit lokavyavahArataH guNaH, sukhado'pi kazcit lokApavAdataH na guNaH, iti guNatve pramANaM saMvyavahAra eva, na tu sukhaM iti bhAvaH / tena vezyAsaMgame sukhabhAvAGgIkAre'pi lokavyavahAranindyatvAt sa doSa eva iti phalitam / ] parantu yena 431 duHsutatA (p)| prasaMgeSu (p)| 432 sAMvyavahArika ..."guNonnatiniyatA (pa) sAMvyavahArita (kA) Shree Sudharmaswami Gyanbhandar-Umara, Surat www.umaragyanbhandar.com Page #175 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 112 dAmodaraguptaviracitaM viphalaM zAstrajJAnaM, gurugRhasevA'pi nopakArAya / viSayavazIkRtamanaso nyAyyaM panthAnamutsRjataH // 433 // jIvanneva mRto'sau yasya jano vIkSya vadanamanyonyam / kRtamukhabhaGgo dUrAtkaroti nirdezamaGgalyA // 434 // nopanihantuM viSayAH zakyAH satyaM, tathApi nipuNadhiyaH / abhidheyatAM na gacchantyapavAdavizeSitAbhidhAnasya // 435 / / guruparicayA, jAyA kulodgatA, snigdhabandhusamparkaH / / brAhme karmaNi saktiloMkadvayasAdhanaM sudhiyAm // 436 // sutena loke sukhakAraNatayA abhimatena mAtA vandhyAtvaM zlAghate zaMsati, sa tu pApataraH // [ tathAhi harivaMze kRSNavAkyaM-" nAputrI vindate lokAn kuputrAdvandhyatA varA / kuputro narako yasmAt suputraH svarga eva hi // " iti / ] 432 // [ 'niyativazIkRta' iMti pAThe niyatiH " bhAvyarthaH, adRSTavizeSaH, brahmalikhitapaddhatiH vA," iti kAdambarIsthatacchandavyAkhyAne bhAnucandragaNiH / nyAyyaM nyAyAt nIte: anapetaM yuktam / ] 433 // [janaH lokaH, yasya vadanaM vIkSya kRtamukhabhaGgaH viSAdena vikRtamukha:, anyonyaM parasparaM, yasya dUrAt aGgulyA nirdezaM karoti so'yaM durAcAraH iti hastasaMjJayaiva paricAyayati, na tu nAmApi gRhNAti, tasya duSTatvAt / ] 434 // [ viSayApatiprAbalyaM samAdhatte neti / viSayAH srakcandanavanitAdayaH, guNaguNinorabhedena teSAM manoharaNabalaM iti yAvat, upahantuM nAzayitum / nipuNadhiyaH kuzalAH / ] apavAdena [ayaM durjanaH ityAdirUpayA ] nindayA, vizeSitaM daurguNyAdivizeSavizeSitaM dattavizeSaNaM iti yAvat , yad abhidhAnaM nAma, tasya abhidheyatAM vAcyatAM, na gacchanti nindAbhAjo na bhavanti ityarthaH / [ viSayabalaM na vijIyeta iti satyaM tathApi kuzalAH viSayAbhibhave'pi lokApavAdaviSayIbhUtAM sImAM na vrajanti iti bhAvaH / ] 435 // [guroH janmadAtu: vidyAdAtuH vA, paricaryA zuzrUSA, tatra Adyasya svadharmatvAt ihalokasAdhanatvaM, aparasya mokSamArgapradarzakatvAt paralokasAdhanatvam // kulodgatA sadvaMzajAtA; jAyA-yasyAM svayameva punaH putrarUpeNa jAyate " AtmA vai putranAmAsi " (kauzItakIupa0 2111) iti zruteH sA, vidhipariNItA bhAryA, sA ca tRtIyapuruSArthavAridhitarIbhUtatvena ihalokasAdhanaM, yajJAdiSu sahadharmacAritayA 433 niyativazI0 (kA) 435 no parihartuM (p)| vizeSatA (4) 436 guNonnatA (kA) Shree Sudharmaswami Gyanbhandar-Umara, Surat www.umaragyanbhandar.com Page #176 -------------------------------------------------------------------------- ________________ kuttniimtm| sulabhA tasya vibhUtistasya guNA yAnti jagati vistAram / bahu manute taM sujanastasmai spRhayanti vAndhavAH satatam // 437 // nAsAdayati sa ekaH satsevitamArgataH pariskhalanam / maNDayati so'nvavAyaM, sa nivAsaH zarmaNAmazeSANAm // 43 // sa bhavati vinayAdhAro, yuktAyukte vivekitA tasya / vRddhopadezavAcaH zravaNodarapUraNaM sadA ysy||439|| (vizeSakam) ca paralokasAdhanaM, taduktaM-" bhAryA mUlaM gRhasthasya bhAryA mUlaM sukhasya ca / bhAryA dharmaphalAvAptyai bhAryA santAnavRddhaye // (atra bhAryAyAH prathame pAde arthasAdhanatvaM, dvitIye kAmasAdhanatvaM, tRtIye dharmasAdhanatvaM, turIye ca svargasAdhanatvaM proktaM bodhyam / ) paralokastvayaM loko jIyate bhAryayA dvayam // " iti skAnde lopAmudrAprazaMsAyAm / / snigdhAH prItimantaH, bandhavaH mAtRpitRgotrIyAH svajanAH mitrANi ca teSAM, samparkaH samAgamaH, tatra AdyAnAM vyavahArasahAyakatvena ihalokasAdhanatvaM, apareSAM sadupadezadAnAdinA paralokasAdhanatvam // brahmaNaH viprasya mokSasya ca idaM brAz2a, "brahmA.. yajJe vipre c..| klIbaM tu vede mantre'nne 'mokSe jape dhane cAtha / " iti kezavaH, karma tatra, saktiH saGgaH sabhakti doSaparihArapUrvakaM anuSThAnaM, tatra Adye adhyayanAdiSaDidhakarmaNi saktiH svadharmatvAt ihalokasAdhanaM, aparasmin vivekAdicatuSTaye mokSapradAyini sA paralokasAdhanaM, sudhiyAM buddhimatAM, astIti zeSaH // atra sAdhanaM ityekavacanaM guruparicaryAdicatuSTayasya daNDacakrAdinyAyena samudAyAbhiprAyakam / tataH eteSu ekasmAdapi skhalane lokahAniH. kimu vAcyaM tava sarvaskhalaneSu; tathAhi-tava vezyopagamAt pituH paribhavaH (avahelanaM), dharmapatnItyAgaH, bandhutAviyogaH, svadharmapramAdazca, pratyakSAH, tena tvayA lokadvayaM hAritam iti sUcitam // na ca atra samuccayAlaMkAraH, sarveSAM samuditatvena hetukathanAt // ]436 // [ tatra Adye prAdhAnyena guruparicaryA aihikasukhasAdhanamiti prathamaM tAM manasi nidhAya tribhiH vizeSakeNa "guruvacanamavazyameva pAlyaM " iti nItiM draDhayituM guruvacanasamAdarasuphalAni Aha sulabheti / vibhUtiH sampattiH / vistAraM jale tailabinduvat / bahu manute bahumAnasya pAtraM karoti / bAndhavAH sambandhino janAH / 437 // anvavAyaM pUrvajottarajAnAM samavAyarUpaM vaMzam / zarma zaNAti hinasti azubhaM iti, sukham // 438 // vinaya: acApalaM anauddhatyam / yuktaM zobhanaM karma / vivekitA sadasadAM pRthaktayA jJAnam // yathoktaM bhAminIvilAse-" gIrbhirgurUNAM paruSAkSarAbhistiraskRtA yAnti narA 438 ya ekaH (kaa)| cAnvavAyaM (kA) 439 bhavati sa (p)| zravaNodaratarpaNa (1) Shree Sudharmaswami Gyanbhandar-Umara, Surat www.umaragyanbhandar.com Page #177 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 114 dAmodaraguptaviracitaM prAktanakarmavipAkaH kSudrAsu zarIriNAM yadAsaktiH / AyatanaM tu sukhAnAM saMsArabhuva kulodgatA dArAH // 440 // nirviNNe nirviNNA, mudite muditA, samAkulA''kulite / pratibimbasamA kAntA, saMkruddhe kevalaM bhItA // 441 // yAvadvAnchitasuratavyAyAmasahA'viruddha saMbhASA / cittAnuvRttikuzalA puNyavatAmeva jAyate jAyA // 442 // "3 } " mahattvam / alabdhazANotkaSaNA nRpANAM na jAtu maulau (liM) maNayo vasanti (labhaMte) | ( 1 / 71 ) iti || ] 439 // [ " jAyA kulodgatA " iti ( 436 ) uktaM, tAmuddizya itaH SaDAryAH / tatra prathamaM sukhaprAptau svIyAsAmAnyayoH antaraM Aha prAktaneti / prAktanAnAM purAtanAnAM pUrvajanmakRtAnAM, karmaNAM vipAkaH pariNAmaH yat, kSudrAsu vezyAsu, [ "kSudrA vezyAnaTI kaNTakArikAsaraghAsu ca / " iti vizvaprakAza:, kSudrApadaprayogeNa adhamAsu ityapi vyajyate, zarIriNAM dehavatAM puruSANAM, AsaktiH atIva cittAdivyAsaGgaH; tathA ca uktaM kAzmIrikamahAkavijahRNena mugdhopadeze - " zApaH ko'pi mahAnayaM, pariNatirduSkarmaNAmIdRzI, yatsaMtyajya kulAGganAM bahumukho dAsIjana: sevyate // " (26) iti // AyatanaM nivAsasthAnaM, tu pUrvoktavyAvRttau, saMsArabhuvAM aihikAnAM, sukhAnAM AnandAnAM, kulodbhavAH satkulajAH, dArAH pariNItA strI, ( dArAzabdasya nityabahuvacanatvaM AnuzAsanikam / ) tAsAM dharmazRGgAravattayA prazastatvAt / tathA ca bharata:- " nijA pANigRhItI syAllokadvayasahAyinI / aihikaM 1 sukhamAdhatte svarge cAmuSmikaM tathA // " iti / ] 440 // [ evaM kAmazRGgAraM vinindya yugmena dharmazRGgAramUlAM kulajAM akuTilamanaskatayA patiprANAM prazastAcaraNAM puNyalabhyAM prazaMsan dharmAnuguNaM ratikaraM rasikasammataM ca kulapAlikAvartanamanuvadati nirviNNe iti / patyau, nirviNNe khinnacitte, sA'pi tathA / mudite prahRSTacitte / Akulite kSubhitacitteM / pratibimbasamA chAyAtulyA; tathA coktaM- -" hRSTA hRSTe viSaNNA syAdviSaNNAsye sadA priye / chAyevAnugatA puNyA saMpatsu ca vipatsu ca // " iti / tatra ekamevApavAdamAha saMkruddhe iti| tasmin kupite na sA pratikupitA parantu bhItA bhayAviSTA bhavati / ] 441 // vyAyAma: dairghyam [ "vyAyAma: pauruSe vyAme spardhAyAM durgasaJcare / AkarSaNe ca vastrAdeH syAddIrghIkaraNe'pi c| AyAse'pi / " iti kezava:, vilamba iti yAvat / priyasya yAvAn suratakAla iSTaH tAvantaM harSeNa sA'pi sahate, na tu tasya alpatve hastinIva asantuSTA dIrghatve 440 deggatA rAmAH (pa) 442 viruddhasaMparkA ( go. kA. ) Shree Sudharmaswami Gyanbhandar-Umara, Surat www.umaragyanbhandar.com Page #178 -------------------------------------------------------------------------- ________________ kuTTanImatam / sadbhAvapremarasaM valayAvalizabdazaGkitA nibhRtam / *vidadhAnA'GgasamarpaNamunmIlitakusumasAyakAkUtam // 443 // hAhA kimuddhatatvaM, zroSyati kathitatrapa, svairam / nikaTe parivArajano vismRta eva smarAturasya tava / / 444 / / 115 vA padminIva niHsahA bhavati, tasyAH priyaprasAdanaikacittatvAt / yadvA suratavyAyAma: surate vastrAdikarSaNam / tasmAdeva santuSTatvAt ca aviruddhasaMbhASA na kadApi pratikUlabhASiNI / anuvRttiH anukUlatayA vartanam / puNyavAn kRtapuNyaH, anena viralatvaM sUcitam / jAyate sampadyate bhavati / jAyA patnI, tathAhi uktaM mahAbhArate - " AtmA hi jAyate tasyAM tena jAyAM vidurbudhAH / bhartA tu bhAryayA rakSyaH kathaM jAyAnmamodare || " (4 / 21 / 41-2 ) iti || vezyAyAH nirvedAdibhAvadarzanAnAM suratavinodAdikRtyAnAM ca kapaTAzrayatvAt tAbhyaH svIyA eva varA iti sUcitam // kulavadhUM uddizya - "anukUlAM vimalAGgIM kulajAM kuzalAM suzIlasampannAm / paJcalakArAM bhAryAM puruSaH puNyodayAllabhate // " iti prasaMgAbharaNe // anyatra ca, " duHkhArte mayi duHkhitA bhavati yA, hRSTe prahRSTA tathA / dIne dainyamupaiti, roSaparuSe pathyaM vaco bhASate / kAlaM vetti, kathAH karoti nipuNA, matsaMstave rajyate / bhAryA, mantrivaraH, sakhA, parijanaH, saikA bahutvaM gatA // " iti / " Adhau siddhauSadhiriva hitA, kelikAle vayasyA, patnI tretAyajanasamaye, kSatriyANyeva yuddhe / ziSyA devadvijapitRsAmarAdhane, bandhurAta, sItA sA me ziziritamahAkAnane kA na jAtA // " iti ca campUrAmAyaNe ( 4 / 4 ) / 442 // ] [ hAralatAsaktizithilIkaraNAya tribhiH vizeSakeNa kulajAyAH svIyAyAH suratavailakSaNyena manohAritvaM nirdizati sadbhAveti / valayAvale: karakaGkaNAnAM jhaNatkAramAtre'pi zvazurAdigurujanaH tacchabdaM zroSyatIti zaGkAnvitA satI, nibhRtaM nizcalaM niHzabdaM iti yAvat yathA syAt tathA, sadbhAvaH zobhano bhAvo manovikAro yatra sa: sadbhAva: niSkapaTaH, premaraso yatra tathAvidhaM - priyAya svAGgAnAM cumbanAdyartha kapolakucAdInAM samarpaNaM, vidadhAnA kurvANA, kathaM ? unmIlitaM vikasitaM, kusumacApasya madanasya, AkUtaM abhiprAyaH abhilASo vA, yathA syAt tathA iti unmIlitakusumasAyakAkUtaM svasyA: kAmAturatAsUcanaM yathA bhavet tathA, yadvA yathA priyasya kAmo vikasito bhavet tathA ityarthaH / ] // 443 // [ tadIyAM lajAvaivazyanrIDAvyaJjikAM uktiM anuvadati hAheti / " hAhA tu khedane " iti vizvalocanaH, kiM kIdRzaM uddhatatvaM * itaH 454 AryA pUrvArdhaparyantaH pAThaH kAvyamAlA mudritapustake prabhraSTaH / 443' kUlAM ( go ) 444 hAhA kimidamattvaM ( pa ) Shree Sudharmaswami Gyanbhandar-Umara, Surat www.umaragyanbhandar.com Page #179 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 116 dAmodaraguptaviracitaM iti DhuGkRtisaMvalitairAyAsaniveditArthapadavAkyaiH / dviguNIkaroti kulajA nAyakakarmANi mohanaprasare // ' 445 // (kulakam ) itthamudIritavAcaM suhRdamavocat purandarasya sutaH / samupasthitajIvasamAviyogabhayakampito vacanam // 446 // ' tAtAdeze'laMdhye hAralatAvirahapAvake tIvra || vidhivazavartini maraNe no vidmaH kAryapariNAmam // 447 // 1 I ulbaNatA pragalbhatA mardanAdiSu nirdayatA, gatatrapa nilaja, svairaM mandaM, " svairaM svacchandamandayoH" iti vizvalocana:, cumbanAdivyApAraM kuru iti zeSaH / tathAvijJaptau kAraNaM darzayati nikaTe iti / nikaTe samIpe, parivArajanaH parijanaH bhRtyAdiH, smarAturasya madanAve - shvtH| tathA ca kasyacit prAcInasya rasikasya padyaM - "jAgarti loko, jvalati pradIpaH, sakhIjana: pazyati kautukena / muhUrtamAtraM kuru kAnta dhairye, bubhukSitaH kiM dvikareNa bhuGkte // " iti / idaM padyaM mahAkavibilhaNasya iti kecit // atra yathAsthito mUlapAThaH cintyaH parivArajana ityatra smRdhAtukarmatvena SaSThyA durvAratvAt / tavetyataH SaSThI na yuktA "ubhayaprAptau karmaNi / " (pA.2 / 3 / 66 ) ityanena karmaNyeva SaSThI na kartarIti niyamAt / ataH " nikaTe parivArajane vismRtireva " iti pATha: kartavyaH, tatrApi parivArajanasya karmaNa: adhikaraNatvena vivakSAyAM saptamI, nikaTe sthite parivArajanaviSaye tava vismRtireva iti ca arthaH // 444 // iti evaMprakAraiH, huGkRtiH niSedhasUcakaH kaNThadhvanivizeSaH, tAbhi:, ]. saMvalitaiH mishraiH| [AyAsena prayatnena, lajAsattvAt, niveditaH prakaTitaH, artha: manogataM, yaiH tAdRzAni padAni vAkyAni ca yatra taiH / padasamUho vAkyam / padaM, pade, padAni, vAkyaM, vAkye, vAkyAni ca, ityarthaH yacanasyopalakSaNatvAt // ] dviguNIkaroti samuddIpayati [bhUyo jAtaspRhANi karoti, nAyakakarmANi cumbanAdIni, mohanaprasare suratapravRttau / ][ satsu gRhavRddheSu " bhUSaNaM yoSitAM lajA " iti kulajAnAM nItiH surate'pi na vyabhicaratIti bhAvaH / tena tAsAM mugdhAvat savrIDasurataprayatanena nAyakaratirasaH praguNIbhavati / mugdhA tu -- " yatate rataceSTAyAM gUDhaM lajjAmanoharA / " ityuktaM rasArNavasudhAkare || 445 // evaM nAyakasya nAyikAyAzca cakSUrAgamArabhya tayoH prauDhaM saMyogazRGgAraM varNayitvA nAyakapravAsajanyavirahahetukaM nAyikAmRtyuphalaM vipralambhaM saMkSepaguNaM karuNarasojIvitamudbhAvayati itthamityAdinA / jIvasamA prANapriyA || 446 || AdezaH AjJA, alaMghye avazya pAlanIye,. , 445 'rAyAsa vivecitArtha 0 ( pa ) 447 tAtAdeze lakSye (go) Shree Sudharmaswami Gyanbhandar-Umara, Surat www.umaragyanbhandar.com Page #180 -------------------------------------------------------------------------- ________________ kuTTanImatam / 117 anapekSitadhanalAbhAM snehaikanibaddhamAnasAM dayitAm / daivAkRSTo muJcati ghaTito vA lohavajrakaNikAbhiH // 448 // atha kRtagamanavinizcitirabhimatarAmAM cakAra viditAm / sA'pi tamanuvabAja prastutayAtraM zucA''kulitA // 449 // AsAdya vaTasya talaM bASpapayAkaNacitAkSipakSmAyAm / vinitacaraNavihAro hAralatAmabhidadhAti sma // 450 // "pitRvacanamavazyameva pAlyam" iti rAdhAvinodaTIkAyAm / pAvakaH amiH // tathA ca nalacaMpvAm ( 5. u.) nalo'pyetadAkarNya " tadidaM saMkaTaM 'ito vyAghra itastaTI, ito davAmirito dasyavaH, ito duSTadaMdazUka ito'pyaMdhakUpaH' iti nyaayaat| itaH karNAntakRSTazarAsano marmaprahArI praharati makaradhvajaH, itazcAyameteSAM alaMghanIya Adeza: / " iti / " tadetadatisaMkaTaM yadiha kaizciduktaM janairito'pi viSamA taTI bhayamito mahAvyAghrataH // " ( 1133 ) iti ca // vidhiH bhAgyaM, " vidhirvedhasi kAle nA, vidhAne niyatau striyAm" iti vizvalocanaH; bhAgyAdhIne daivAyatte mRtyukAle ityarthaH / ata eva kAryasya hAralatAtyAgarUpasya, pariNAmaM antaM, AtmanaH gamanaM vA maraNaM vA anyat kimapi vA bhaviSyatIti na jJAtuM samarthaH iti bhAvaH // alavite tAtAdeze priyAvirahatApaH, virahatApe ca maraNaM iti kAraNamAlA, tathApi maraNasya vidhivazatvaviziSToktyA kAryasya anizcayena kAraNamAlA vyaGgayA // 'alaGghaye ' ityatra] 'lkssye| [iti pAThe] vidheye [ityarthaH / ] // 447 // [ priyAtyAge nyAyamAha aneti / daivaM bhAgyam / ] ['bAlo'pi ' iti pAThe] bAla: kartavyavimUDhaH / vajrakaNikAbhiH hIrakakaNaiH, ghaTitaH saMyojitaH sudRDhaM nibaddhaH, [vajratulyakaThinahRdaya:] ityrthH||448|| [atheti anantaram / vinizcitiH nizcayaH, abhimatarAmAM priyaramaNI, hAralatAM ityarthaH; viditArthI jJAtAbhiprAyAm / prastutayAtraM pravasantaM] 'prastutapAtra' [iti pAThe] prakaraNaviSayaM nAyakaM ityarthaH / [ayaM pAThaH akSarasaMbhramAdudbhUtaH tyAjya ev|] [zucA zokena / ] 449 // [vaTasya nagarAbahiH sthitasya nyagrodhavRkSasya / " pakSmAkSilomni kijalke tanvAyaMze'pyaNIyasi / " iti amaraH / vinitacaraNavihAraH, vihAraH bhramaNaM " vihAro bhramaNe skandhe sugatAlayalIlayoH / " iti vizvalocanaH, viyogakAlaprAptyA ___448 mAnasAmetAm (go)| ghaTito bAlo'pi vajra0(go) Shree Sudharmaswami Gyanbhandar-Umara, Surat www.umaragyanbhandar.com Page #181 -------------------------------------------------------------------------- ________________ dAmodaraguptaviracitaM " A kSIravato vRkSAdA salilAdvA priye priyaM yAntam / anuyAyAditi vacanaM tena tvamito nivartasva / / 451 // kiM kurmo daivahatAH prabhavati yasminkRzodari prasabham / * premagranthicchettA guruzAsanasAyako nirAvaraNaH // 452 // na draviNalavaprAptikAzrayaparicayo na cADaguNaH / na svAmisamAdezo nAkAravilobhanaM na cAkhyAtiH // 453 // hetustava pravRtterasmAsu, tathApi daivayogavazAt / 1 , Fears bandho yasya vipAko pratIkAraH || 454 // ( yugmam ) skhalitagamanaH, abhidadhAti sma avadat / ] // 450 // [ tatra Adau AdIrghapathaM anugamanaM pratiSedhati A iti / A maryAdIkRtya / kSIravAn kSIrI vRkSaH, sa ca paJcavidhaH, "nyagroghodumbarAzvatthapArISaplakSapAdapAH / paJcaite kSIriNo vRkSAH / " iti, prastute vaTaH / A salilAdvA yathA zAkuntale caturthe zArGgaravaH " 'A udakAntAt snigdho jano'nugantavya:' iti zrUyate / tadidaM sarastIram / atra sandizya pratigantumarhasi / " iti / anuyAyAt anuvrajet, vacanaM smRtyAdInAM, tathA ca - " nadItIre gavAM goSThe kSIravRkSe jalAzaye / ArAmeSvatha kUpAdau dRSTaM bandhuM visarjayet // " iti / 451 // gamane nirupA - yatAM pratipAdayati kimiti / daivahatAH vidhivazavartinaH prabhavati prabhuH iva Acarati, prabhuzabdAt AcArakvip, prasabhaM balAt, premagranthiH premamayo granthiH, mocayituM azakyaH dRDha hati yAvat / zAsanaM Adeza: AjJA, nirAvaraNaH nirnirodhaH, sAyakaH khaDjazva, "zare khaDge ca sAyakaH / " ityamaraH, nirAvaraNaH kozarUpAvaraNarahitaH ghAtayituM kozAt AkRSTaH / rUpakAlaMkAraH / ] 452 // [ " athavA snehazca nimittasavyapekSa iti vipratiSiddhametat / vyatiSajati padArthAnAntaraH ko'pi heturna khalu bahirupAdhInprItayaH saMzrayante // " (6 / 12) iti uttararAmacarite, tAn upAdhIn vizeSeNa nirdizan, tasyAH prItyudgame na ko'pi upAdhiH kAraNaM iti svAnubhavaM spaSTatayA kathayati neti / na arthalAbha:, na ekatrAvasthAnaM, na priyavacanAni, na pitrAdirUpaprabhoH AjJA, na saundaryAkarSaNaM, na ca nApi, AkhyAtiH prasiddhiH || 453 // - tava mayi prItirUpapravRtteH kAraNaM; arthAt AvayoH uttamA sAhajikA eva prItiH sambhUtA / tAdRzyAH prIteH phalaM AmaraNaM viyogAbhAva eva samucita: tathApi, niyateH hetoH, IdRk etAdRzaH ko'pi * itaH paticatuSTayagataH pAThaH prakaraNApekSitaH go. pustake'pi bhraSTaH kevalaM pa. pustake eva vartate / Shree Sudharmaswami Gyanbhandar-Umara, Surat 118 www.umaragyanbhandar.com Page #182 -------------------------------------------------------------------------- ________________ kuTTanImatam / paruSaM yadabhihitA'si praNayaruSA zaGkitena narmaNi vA / sudati na tatsmaraNIyaM durbhASaNakIrtanoddhAte / / 455 // tava hRdaye hRdayamidaM vinyastaM, nyAsapAlanaM kaSTam / yatnAttathA vidheyaM sthAnabhraMzo yathA na syAt // 456 // anirvacanIya:,] anubandhaH doSotpattiH, " doSotpAde'nubandhaH syAt " iti amara:, viyogAtmaka bhavitavyatArUpaH iti tAtparya, ] [yasya, vyAdheriva ] vipAkaH pariNAmaH, [apratIkAraH "upasargasya ghaJyamanuSye bahulam " ( pA0 6 / 3 / 122) iti upasargasya vikalpena dIrghaH, acikitsyaH anivAryaH ityarthaH, arthAt viyogarUpaH / aniSTasya nAmagrahaNAyogyatvAt sAkSAttaduktezca hRttApakatvAt virahasya anabhidhAnaM iti jJeyam / ] 454 // [ dvAbhyAmupasaMharan svasya avismaraNaM prArthayitumanAH Adau kimapi vismaraNIyameva saMjJApayati paruSamiti / praNayaruSA praNayakalahe yaH kopodgamaH tena, zaGkitena vitarkapUrNacetasA, mayA, yat, paruSaM kaThoraM, abhihitA asi uktA asi, tat, tvayA sakhyA saha iti zeSaH, narmaNi parIhAsaprasaGge, durbhASaNakIrtanodvAte vA tadviparIte krodhokti`samupakrame vA, na smaraNIyaM vismaraNIyameva, tat saMsmRtya duHkhaM na kAryaM iti bhAvaH / udghAtaH prastAvaH / sudati zobhanA dantA dazanA yasyAH sA sudatI, " vayasi dantasya datR " ( pA0 5 / 4 / 141 ) iti vayasi gamye dantasya supUrvasya datrAdezaH, tatsambuddhau / ] 455 // [ antimaprArthanIyaM paryAyoktyA vakti taveti / tava hRdaye hRdayakoze, idaM mama, hRdayaM vinyastaM nikSeparUpeNa ' thApaNa ' iti bhASAyAM, vinyastaM nihitaM sthApitam / prasiddhaM cedaM yat parakIyanyAsasya pAlanaM rakSaNaM, kaSTaM duHkhena kArya iti / tathA ca svapnavAsavadatte - "sukhamarthoM bhaveddAtuM sukhaM prANAH sukhaM tapaH / sukhamanyadbhavet sarvaM duHkhaM nyAsasya rakSaNam // " ( 1 / 10 ) iti / ataH yathA sthAnabhraMzaH nyAsasya svasthAnAt bhraMzaH anupalambhAtmakaH na syAt tathA, yatnAt sAvadhAnatayA, vidheyaM karaNIyam / ahaM kadApi na vismaraNIyaH iti dhvananAt paryAyoktyalaMkAraH / "" paryAyoktaM tu gamyasya vaco bhaGgayantarAzrayam " iti kuvalayAnande / api ca hRdayasya nyAsarUpeNa kathanAt rUpakaM, tadbalAcca aparasyApi aprastutasya dravyAlaMkArAdinyAsasya bhraMzo na bhavet tathA sa rakSaNIyaH iti arthaparisphUrteH samAsoktirapi; " samAsoktiH parisphUrtiH prastute'prastutasya cet / ayamaindrImukhaM pazya raktakSumbati candramAH // " 415 yadabhihatA ( 1 ) / zaMkitaM ca ( go ) / dvAtau ( pa ) 119 Shree Sudharmaswami Gyanbhandar-Umara, Surat www.umaragyanbhandar.com Page #183 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 120 dAmodaraguptaviracitaM atha viratavacodayitaM bASpabharAzliSTavarNapadayogam / iti kathamapi hAralatA saMmUcchitavarNabhAratImUce / / 457 / / 'avizuddhakulotpannA dehArpaNajIvikA zaThAcaraNA / kAhaM rUpAjIvA, ka bhavantaH zlAghanIyajanmaguNAH // 458 / / yattvaM viSayavilokanakutUhaLAdAgato'si, vizrAntaH / iyato divasAnasmiMstanmama parajanmasukRtaphalam // 459 // gurusevAM bandhujanaM svadezavasatiM kalatramanukUlam / anuSaGgadRSTaparicita AsthAM pravidhAya kaH parityajati / / 460 / / ityapi kuvalayAnande // ] 456 // [ atha anantaraM, bASpabhareNa AzliSTaH saMyuktaH varNAnAM akSarANAM ata eva padAnAM ca yogaH prayogaH yasya taM, virataM samAptaM vacaH uktiH yasya sa viratavacAH sa cAsau dayitaH priyazca taM viratavacodayitaM sundarasenaM, hAralatA, ] saMmUrchitAH aspaSTAH [ varNAH yatra tAdRzIM bhAratIM vANIM, kathamapiupasthitaviraheNa utkaNThAsaMspRSTahRdayatvAt bASpavRttikaluSa kaNThatayA vaiklavyAt mahatA prayatnena, iti samanantaravarNitaprakAreNa, Uce avocat / ] 457 // [ itaH hAralatAvAkyasaptakam / tatrAdau viSamAlaGkAreNa ananurUpayo: ghaTanaM anuvadati avizuddheti / avizuddhaM vezyAkulotpannatvAt pitRzuddhirahitaM apavitram / dehArpaNaM kAmukebhyaH upabhogAya zarIrasamarpaNameva jIvikA vRttiH yasyAH sA, zaThAcaraNA sakapaTavyavahArA | rUpAjIvA gaNikA / zlAghanIyaM uccaM prazastaM, janma janiH jananavaMza: iti yAvat, zlAghanIyAH guNAzca yasya saH / mAnArthe bahuvacanam / ] 458 // [ ananurUpayoH dIrghakAlaM saGgataM asambhavi api yat nirvRttaM tat svasyAH kenApi puNyena iti samAdhatte yaditi / viSayAH dezAH / " ramyavastusamAloke lolatA syaatkutuuhlm| ( 3 / 119 ) iti sAhityadarpaNe / ] vizrAntaH sthitaH / [ paraM anyat, "9 66 paraH zreSThAridUrAnyottare, klIbaM tu kevale / " iti medinI / ] 459 // [ tadeva samarthayati gurviti / ] anuSaGgaH sAmAnyasambandha: [ prasaGgaH vA, ] tena dRSTaH tataH paricita: tasmin jane, AsthAM niyatabuddhi, [ zraddhAM vA, pravidhAya kRtvA, ka: pumAn, lokadvayasAdhanatvena pUrvaM ( A. 436 ) uktaM guruparicaryAditrayaM, sarvAbhimatAM svadezavasatiM ca parityajati; hetuvizeSaM vinA na ko'pi ityAzayaH, 417 bharAkRSTavarNapadayogAt ( pa ) / saMmUcchitavastu ( 1 ) 419 yattu viSayAvalokanakutUhvalAbhyAgatena vizrAntam / ... tanme parajanmakRtazubhasya phalam ( pa ) Shree Sudharmaswami Gyanbhandar-Umara, Surat www.umaragyanbhandar.com Page #184 -------------------------------------------------------------------------- ________________ kuTanImatam / 121 yauvanacApalametadyanmAdRzi bhavati kautukaM bhavatAm / yattu sukhamanavagItaM tasya sthAnaM nijA dArAH // 461 // te madhurAH parihAsAstA vakragiraH sa vAmatAsamayaH / no hRdaye kartavyA rahasi kSemArthinA bhavatA // 462 // svAbhimato hetuzca pUrvasyAM uktaH / 460 // [ tasya virahajanyazokasya laghUkaraNAya svasyAH anyatra tanmanaH prerayituM sayuktikaM vakti yauvaneti / mAdRzi azuddhakulotpanAyAM sAmAnyAyAM, kautukaM abhilASaH, " kautukaM tvabhilASe'pi, kusume, narmaharSayoH / paramparAsamAyAte maGgale, cAtizAyini || vivAhasUtre, viSayAbhogakAle, samutsave / " iti vizvalocane; tat yauvanacApalaM yuvAvasthAsambaddhaM cittacAJcalyaM, akRtyaM vA, na tu vAstavasukhabuddhihetukam / tathA ca macchakaTike cArudattokti:-" gaNikA mama mitramiti / athavA yauvanamatrAparAdhyati, na cAritram // " (9) iti / puruSANAM anindyasukhAzrayastu svIyA jAyA eva na sAmAnyA iti siddhAntaH / anena pUrva parokSe tanmitreNa yaduktaM ( A. 440 ) tadavaSTambhitaM ityanusandheyam / ] 461 // [" sAdhAraNastrI gaNikA kalAprAgalbhyadhASTaryayuk / " iti, " kintu tAsAM kalAkelikuzalAnAM manoramam / vismAritAparastrIkaM surataM jAyate nRNAm // " iti ca zRGgAratilake nirUpitaM, tAdRzyA vastusthityA svIyAsamAgame'pi tvatparihAsAdInAM prasaGgeSu smRtyA tatra virasatvodbhUtyA bAdhasaMbhavAt kathaM nijadAreSu sukhasambhUtiH iti nAyakAzaGkAM nirasituM svakelInAM vismaraNameva prArthayate te iti / te anubhUtArthaviSayAH madhurAH hRdayaGgamAH prIyamANAntakaraNAH / parihAsAH 'parIhAsaH' ityapi rUpam , te vAcA kriyayA ca iti dvividhAH, tatra vAgviSayaH priyAkartRko yathA buddhacaritakAvye" pazya bhartazcitaM cUtaM kusumairmadhugandhibhiH / hemapaJjararuddho vA kokilo yatra kUjati // " (4 / 44 ) iti; atra RtumatyA vidagdhayA aprAptarataH upahasyate / nAyakakartRkaH sa yathA naiSadhIye mahAkAvye-" vanakelau smarAzvatthadalaM bhUpatitaM prati / dehi mahyamudasyeti madirA brIDitA'si yat // " ( 20196 ) iti; atra tu mugdhA saMbhogaprArthanena upahasyate / yathA vA-" nidhinikSepasthAnasyopari cihnArthamiva latA nihitA / lobhayati tava tanUdari jaghanataTAdupari romAlI // " [338 ] iti AryAsaptazatyAm / atra zaMgAranidhIbhUtaM anaMgamaMdiraM vyaMgyopahAsena lakSitam // ubhayakartRko yathA-" madhu tiSThati vAci yoSitAM, hRdaye hAlahalaM mahadviSam / " ( saundaranandakAvye 8 // 35) iti priyAyAH uktiH, tatra " ata eva nipIyate'dharo, Shree Sudharmaswami Gyanbhandar-Umara, Surat www.umaragyanbhandar.com Page #185 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 122 dAmodaraguptaviracitaM lAghavato yanmahataH praNayAdvA'sAdhu yattavAcaritam / pratikUlaM tatra mayA nAthAJjalireSa viracito mUrdhni // 463 // hRdayaM muSTibhireva tADyate // " iti priyasya pratyukti: / kriyAviSaya: parihAsa: yathAekayAnayogye niHzreNikAmArge dvayoH pratikUlagamane nAyikA mukhaspRSTanAyakajaGghApradezA saMvRttA, tataH krameNa mukhaspRSTamukhA cetyAdi rasasadanabhANe (zlo. 115-116 madhye gadyam ) // tAH hRccumbinyaH ata eva avismaraNIyAH / vakragiraH-vakramaNitayaH, prasiddhasthAnavyatirekiNyaH samujjvalA uktayaH, sAkUtavacAMsi, vyaJjakavAcaH; tAsu priyasya yathA-" jAnAti kiM na bhavatI rasikeSu mukhyamanyopakArakaraNe ca sadA rataM mAm / " iti rasasadanabhANe ( 145 ) parakIyAM prati; priyAyAH yathA-" lIlAmbuje mama ramasva yatheSTamasminmA gaccha SaTpada paribhramaNena kiM te / " iti bhikSATanakAvye ( 14 / 17) zaThaM ramaNaM prati, yathA vA-" aGgaM campakamAliketi sahasA gADhaM na saMzliSyatAM, kAmaM svAdviti komalAdharadalaM no khaNDanIyaM tvayA / tanvaMgI taraleti naiva vividhakrIDArasaiH khedyatAM, ikSuH svAdutamo bhavediti samaM mUlena kiM khAdyate // " iti anaGgajIvanabhANe; ubhayoryathA-" dehIti vAci padamadya tavendumaule, cakSuH punarmugadRzAM maNimekhalAsu / puMso rasAhRdayasya puro vadhUnAM vAkye ca cetasi ca karmaNi cAnyadanyat // " ( 9 / 11) iti bhikSATanakAvye / evaM parihAsAnAM vakragirAM ca madhuro rasa: prAya: sarasakavInAM dAkSiNAtyAnAM zRGgArarasapradhAnabhANAdiprabandheSu aasvaadniiyH||] vAmatA-uddIpanAya anuvRtte: anaGgIkaraNaM, viruddhAcaraNaM vA [tasya samayaH prasaGgaH, yathA-" cumbaneSu parivartitAdharaM, hastarodhi razanAvighaTTane / vinitecchamapi tasya sarvato manmayendhanamabhUdvadhUratam // " ( 19 / 27) iti raghuvaMze; atra pUrvArdhe vAmatAyAH uttarArdhe tatphalasya ca varNanam / parihAsa-vakroktivAmatAnAM vyaJjakatvaprAdhAnyAt teSAM AlambanoddIpanatvena te virahe'pi cittaM anubadhnanti iti, te no hRdaya kartavyAH-hRdi avakAzaM na deyAH vismaraNIyA eva, kadA ? rahasi ekAnte svapatnIsamAgame saMprayoge vA, na tu sarvadA; kimartha ? kSemArthinA labdhAyAH svIyAyAH lakSaNayA tatprItyA: rakSaNArthinA, kuzalArthinA vA, bhavatA shriimtaa|] // 462 // [ evaM nirbAdhaM sukhopAyamuktvA svaskhalanAdInAM kSamA yAcate lAghavataH iti / lAghavataH svabhAvakSudratayA, praNayAt snehAtizayataH vA, yat, tava mahataH udArAzayasya, asAdhuyataH klezakaraM, pratikUlaM sukhavirodhi, AcaritaM kRtaM, mayA syAditi zeSaH, tatra tasmin 463 manmanasaH "dvA yanmayA tavAcaritam (p)| yanavA (kA) yatra vA (go 2. kApA) Shree Sudharmaswami Gyanbhandar-Umara, Surat www.umaragyanbhandar.com Page #186 -------------------------------------------------------------------------- ________________ kuttttniimtm| 123. duHsaJcArA mAgoM dUre vasatirvisaMSThalaM hRdayam / guNapAlita tava suhRdA bhavitavyamato'pramattena // 464 // hRdayadvaya ekatvaM yAte yUnoviyogajaM klezam / anubhavatorapareNa prasaGgataH paThyate pathyA // 465 // viSaye, nAtha he svAmin mayi sarvaprakAreNa svatantra, viyogakhedena na tu priya iti kAkuH, mUrdhni aJjali: hastasaMyogaH praNAmaH iti yAvat, viracitaH baddhaH; sa ca kopoddhatahadayanamanahetuH sadyaHprasAdanaH // atra asAdhuzabdAnantaraM kvacit 'yatra / iti, prathamamu. dritapustake yanna' iti ca pAThau te likhitaprAcInapustakIya ' tta' akSarapAThasambhramaNa udbhUtau / ] 463 // [ " atisnehaH pApazaGkI / " ( zAkuMtale 4 / ) iti, " svagRhodyAnagate'pi snigdhe pApaM vizaGkayate snehAt / " (nAgAnande 5 / 1) iti (pApaM vyasanam ), "prema pazyati bhayAnyapade'pi / " (kirAta. 970) iti ca nyAyena tasya svagRhaM prati pravAse vinApAtAzaGkinI tatsahAyaM sambodhayati duHsaJcArA iti / duHsaJcArA: nimnonnatatvAt caurasarpAdibhayena vA viSamAH, mArgAH panthAnaH; tatrApi vasatiH svadezaH nivAsasthAnaM dUre; tena me hRdayaM ] visaMSThulaM bhayAzaGki, [strIsvabhAvatvAt ; yadvA tatrApi priyatamasya hRdaya, visaMSThulaM nUtanavirahAghAtane svasthAnASTaM avyavasthitaM; iti kaSTaparamparA, samuccayAlaMkAraH / apramattena sAvadhAnena // ] 464 // [ kaviH atrAntare kasyacitpathyApaThanamAha hRdayeti / yUnoH hAralatAsundarasenayoH dvAbhyAM bhinnAbhyAM hRdayAbhyAM snehena ekatvaM advaitaM prApte, punaH tayoH daivavazAt prAptAt viyogAt jAyamAnaM klezaM duHkhaM anubhavatoH satoH, apareNa kenacit , prasaGgataH svapAThaprasaGgena nimnoktA pathyA AryAchandobhedaH, tallakSaNaM-"oje gaNatrayaM pAde, dvitIye taccatuSTayam / guruzcaturthe'pi tathA, kintu lo'tra tRtIyake // viSame jagaNo nAtra, pathyA''ryA saMprakIrtitA // " iti mandAramarandacaMpvAm / (oje viSame prathame tRtIye ca pAde, gaNaH mAtrAgaNaH / dvitIye caturthe ca pAde gaNacatuSTayaM guruzca, kiMtu atra caturthe pAde tRtIyaH gaNaH la: laghuH eka eva / ataH caturthapAde tRtIyagaNasya mAtrAtrayanyUnatvAt sa pAdaH paJcadazamAtrAtmakaH / viSame viSamagaNe prathame tRtIye paJcame saptame ca jagaNo na bhavati, ityarthaH // ) api ca pathyA iti vAcyabalena hitAvahoktiH ityapi sUcyate / paThyate paThitA ityarthaH / iyamapi AryA pathyaiva, lakSaNasamanvayAt / atra prastutavarNanapareNa pathyApadena asyA AryAyAH pathyAnAmatvarUpasUcyArthasUcanAt 464 visaMsthulaM (pa) Shree Sudharmaswami Gyanbhandar-Umara, Surat www.umaragyanbhandar.com Page #187 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 124 dAmodaraguptaviracitaM 'anyonyasudRDhaceSTitasadbhAvasnehapAzabaddhAnAm / vicchedakaro mRtyu(rANAM vA paricchedaH // 466 // atha tacchravaNAnantaramAssva sukhaM dayitike vrajAmIti / abhidhAya yAti mandaM sundarasene vivartitagrIvam // 467 // mudrAlaMkAraH / taduktaM kuvalayAnande-"sUcyArthasUcanaM mudrA prakRtArthaparaiH padaiH / " iti ] // 465 // [ tAmeva pathyAryA paThati anyonyamiti / anyonyaM prati yAni sudRDhAni sthUNAnikhanananyAyena sthiratAM ApannAni ceSTitAni yAvanti karmANi, taiH yaH sadbhAvaH niSkapaTaH, sneha: "darzane sparzane vA'pi zravaNe bhASaNe'pi vA / yatra dravatyantaraGgaM sa sneha iti kthyte||" iti lakSaNalakSitaH, tadrUpeNa pAzena bandhanarajjvA baddhAnAM niyantritAnAM snigdhajanAnAM vicchedakaraH atyantaviyogaprApakaH, mRtyuH maraNaM, vA vikalpe, dhIrANAM" vikArahetau sati vikriyante yeSAM na cetAMsi ta eva dhIrAH / " (kumAra0 1150) iti varNitAnAM jJAnena dvandvopapAteSu samacittavRttInAM, yadvA paNDitAnAM,] paricchedaH samAgamaH [vastutaH vivekaH / tathA coktaM--" jJAnAcca raukSyAca vinA vimoktuM na zakyate snehamayastu paashH| " (saundaranaMdakAvye 7 / 15) iti // parisaMkhyAlaMkAraH-yathA" parisaMkhyA niSidhyaikamekasmin vastuyantraNam / atra mRtyuviveko vA duHkhasyAntaM kariSyati // " iti / atredaM avadheyaM-dRzye patAkAsthAnena yathA prAkaraNikasya bhAvinaH kartavyasya vA'ryasya sUcanaM kriyate tathA zravye zrAvye vA kAvye prasaGgapaThitaiH zlokaiH kriyate, tadudAhAraNAni harSacaritAdiSu / evaM prastute tu hAralatAyAH prANatyAgaH sundarasenasya vanaprasthAnaM ca suucite|] ||466||[atheti SaDbhiH kulakena ratisAgarapraviSTAM, priyeNa ata eva prANairapi viyujyamAnAM, dazamyA smarAvasthayA ca yujyamAnAM hAralatAM varNayan kaviH itaH 490 tamI AryA yAvat , iSTajanaviyogajanyaduHkhAtizayena mRtahAralatAlambanakaM tadguNAdismaraNakathanoddIpitaM tatpriyakRtaparivedanarodanAdyanubhAvita bhUpAtAdibhiH saMcAritaM, pravAsajanyavipralaMbhe'pi asya niravadhikatvAt ekatra prANairdezAntaragamanarUpamRtiparyavasAnatvAt zokasthAyibhAvaM yamadaivataM azrupAtAdyanubhAvakaM karuNAkhyaM rasaM nibadhnAti ayeti // atha tacchavaNAnantaraM AssvetyAdi abhidhAya sundarasene vivartitagrIvaM mandaM yAti vaTazAkhAlambibhujAmityAdidvitIyAntapadaiH varNitAM __ 466 anyonyagUDha (go. kaa)| baddhasya (go. kA) / 467 ntAramaligdhaM (go. kaa)| dayatike (p)| yAti sundarasene'pi vi0 (kA) [nIraso'yaM pAThaH ] / nivartita (kaa)| Shree Sudharmaswami Gyanbhandar-Umara, Surat www.umaragyanbhandar.com Page #188 -------------------------------------------------------------------------- ________________ kuTTanImatam / 125 vaTazAkhA lambibhujAM zvasitoSNasamIrazuSyadadharadalAm / paryastAM vibhrANAM tanmArgavilokanAnimeSadRzam / / 468 // lolAyamAna veNI tiryakkRtakaNThabhUSaNavizeSAm / galadazruvAripUrNAM patitAM saMzuSkaniHsahAGgalatAm // 469 // rundhAnAmiva hRdayaM sphuTAditarakareNa kucayugAzrayiNA | parizeSitAM vilAsairutsRSTAM jIvalokakartavyaiH // 470 // aGgIkRtAM vipacyA, vazIkRtAM marmaghaTTanairviSamaiH / hAraLatAmaparisphuTamantaH parikRSyamANabhAratyA || 471 // 6 C anta:parikRSyamANabhAratyA mAmetyAdi - tirohitetyantaM aparisphuTaM abhidadhatIM hAralatAM prANA jahuH - iti kulakAnvayaH // Assva sukhaM ' iti gamanakAlInA AzIH / Assva sukhaM ' ityasya sthAne 'asnigdhaM' iti pAThe rUkSaM kaThoram / dayAyuktA dayitA tArakAditvAt itac, tataH 'anukampAyAM Thak' (pA. 5 / 3 / 76 ) iti dayitikA, anukaMpitA anukaMpAviSayA dayitA ityarthaH / mandaM zokabhAragurutayA zanaiH zanaiH, vivartitagrIvaM yAvacchakyadarzanArtha muhurmuhuH vivartitA valitA grIvA kandharA yathA syAt tathA, etena valitAkhyA dRSTiH sUcitA, tallakSaNaM - " valitaM tannivRttasya bhUyastrayasrA (preyo) - valokanam / " iti / yAti gamanaM kurvati // 467 || sArdhena AryAdvayena karuNAkrAntahAralatAdRzyaM akSaraizvitrayati vaTeti / agharadalaM oSThapallavaH / paryastAM parivRttAM, tanmArgasya tasya gamanapadavyAH, vilokane tRSNAdIrgheNa cakSuSA darzane, animeSadRzaM mIlanonmIlanaceSTArahitAM nizcalAM dRSTiM bibhrANAm ; / 468 // vigalitabandhatayA vyAlolakezapAzena avyavasthitakaNThAbharaNAM, saMzuSketyAdi - zuSkA ata eva svadhAraNe azaktA latA vallI tadvat bhUmau patitA // 469 // sphuTat vidat bhidyamAnaM, yat hRdayaM tat, apareNa zAkhAnavalambinA kareNa, rundhAnAM iva pratibadhnantIM iva, zokAtireke hastasya hastayorvA kucayorupari sthApanaM strIsvabhAvaH, tanmUleyaM kriyotprekSA; parizeSitAM tyaktAM, " priyasannidhau ane kriyAyAM vacane ca sAtizayaM vizeSotpattiH vilAsaH " tai: vilAsaiH; jIvalokaH saMsAraH; 470 aGgIkRtAM abhyupagatAM AkrAntAM iti yAvat, viSamaiH dAruNaiH, ] marmaghaTTanaM marmasthalapIDA [ taiH hRdayAdijIvasthAnapradezakRntanaiH, vazI 468deg dadharamukha (1 ) 469 dolAya0 ( pa ) / tiryaggata ( pa ) / patitAM - zukabhAgani: ( pa. go 2. ) 470 parizoSitAM ( go . kA ) 471 aMgIkRtAM niyatyA ( 1 ) / latAmapi riktAmantaH ( mo 2. kA ) Shree Sudharmaswami Gyanbhandar-Umara, Surat www.umaragyanbhandar.com Page #189 -------------------------------------------------------------------------- ________________ dAmodaraguptaviracitaM 'mAmA tAvadyAta kSaNamekaM yAvadeSa niSkaruNaH / vanagulmaina tirohita' ityabhidadhatIM jhuHpraannaaH||472||(kulkm) atha pazcAtsamupetaM papaccha purandarAtmajaH pathikam / 'dRSTA zokavyathitA nivartamAnA varAGganA bhavatA' // 473 // sa uvAca 'vaTatarodha uyA patitA vinizcalAvayavA / tiSThati vanitA, nAnyA nayanAvasaraM gatA'smAkam // 474 // iti tadvacanAzmahato vihalamUrtiH papAta bhUpRSThe / utthApitazca suhRdA sobhidadhe tena zokavikalena // 475 / / kRtAM parAdhInAM tatpIDAparAdhInAM ityarthaH, antaHparikRSyamANabhAratyA samAsannamRtyukAle parizuSyadvANIpracAratayA, aparisphuTaM avyaktAkSaraM, abhidadhatIM AlapantIm ; / 471 // taduktimevAha mAmeti prANAn prati, mAmetyanaucityena vIpsayA niSedhaH, mA yAta vilambata, niSkaruNaH nirdayaH niSThuraH, vanagulmaiH vanajakANDarahitavRkSajAtibhiH, tirohitaH antardhAnaM adRSTatvaM prAptaH / prANA: iti prANasya upAdhibhedena prANApAnasamAnodAnavyAnAH iti paJcamedavattvAt bahuvacanaM, tAM jahuH-virahaniHsahA sA vItajIvitA jAtA ityarthaH / yata: viyogAsahatvaM kAmukAnAM rUDharAgatvalakSaNam / uktaM hi-" iSTapravAsajanitAnyaSalAjanasya duHkhAni nUnamatimAtrasuduHsahAni // " ( zAkuM0 4 / 2) iti; " mAbhUtsajanasaGgo, yadi saGgo mA punaH snehaH / sneho yadi viraho mA, yadi viraho jIvitAzA kA // " iti ca / tathA ca madAlasAcaMpvAM-" tattu premaviDaMbanaM vighaTitaM prANapriyA yoSito vaivarNya jaDatAM tanostu tanutAM vindanti yatkevalam / yAvagocaramAkalayya sudatI dehaM jahAtyapriyaM, sA nUnaM dayitA, sa eva dayita:, snehasya sA pUrNatA // " (4 / 63) iti / ] // 472 // [ atheti prasthitanAyakavRttaM varNayati / sa svasya pazcAt AgataM kaMcit pathika hAralatAM uddizya pRSTavAn-zokAkulA kAcit sundarI] nivartamAnA svagRhaM prati gacchantI [tvayA dRSTA iti|] 473 // [ sa uvAca pathikaH pratyavadat / vinizcalAvayavA ityanena sA mUrchitA vA mRtA vA iti svAjJAnaM sUcitam / ] 474 // [iti tatprakArakaM, vacanAzma vAkyarUpaH prastara: dRDhAghAtakatvAt , 'vacanAnahataH / iti pAThe vAgbANaviddhaH, sA mRtaiveti svayaM 472 dadhatIM jahuH prANAn (pa) [apAThaH ] 473 atha varmani ( go. kA ) / nivartamAnAGganA (pa) 475 vacanAstra (go. kaa)| zokadInena (pa) Shree Sudharmaswami Gyanbhandar-Umara, Surat www.umaragyanbhandar.com Page #190 -------------------------------------------------------------------------- ________________ kuttttniimtm| 127 'bhavatu kRtArthastAtastvamapi sumitrAssva sAmprataM priitH| samakAlameva muktA pApena mayA'mubhizca hAralatA // 476 // hAhA hAva hato'si, dhvastA lIlA, vilAsa ki kuruSe / ucchinnA vicchittibhrama vibhrama daza dizo nirAdhAraH // 477 // pratItya iti zeSaH, vihvalamUrtiH kampitazarIraH / saH suhRt guNapAlitaH / vikala: zithiladhairyaH / ] 475 // [ bhavatvityAdikaM AryApaJcakaM hAralatAtyantikaviyogasya apratikAryatvAt sundarasenasya vilapanoktiH, taduktaM uttararAmacaritanATake" pUrotpIDe taDAgasya parIvAhaH pratikriyA / zokakSobhe ca hRdayaM pralApaireva dhAryate // " (329) iti / tatrAdau svapriyAyAH maraNe patrapreSaNa-tadanumodanAbhyAM nimittabhUtau tAtasuhRdau pUrvArdhana vyAjoktyA upAlabhamAnaH uttarArdhena tatra sAkSAtkAraNabhUtaM svAtmAnaM nindati bhavatu iti / ] kRtArtha: sampAditakartavyaH [kRtakRtyaH / prIta: Assva prasanno bhava, sAmprataM hAralatAmRtyunA tasyA mama viyogena, sumitra iti solluNThanA smbuddhiH| tatra hetumAha sameti / yataH mayA pApena kartRkarmaNorabhedena pApakarmaNA ityarthaH; asubhiH madvatpriyaiH tatprANaizca, samakAlameva matsakhyanirvahaNArthamiva mannirgamanAvyavahitakSaNe eva sA muktA parityaktA // atra pUrvArdhe " vyAjoktiranyahetUktyA yadAkArasya gopanam / " iti vyAjoktiH, uttarArdhe sahoktiH, pUrvArdhasya uttarArdhena samarthanAcca kAvyaliGgaM, ityeteSAM saMsRSTiH / sahoktilakSaNaM ca " sahoktiH sahabhAvazcadbhAsate janaraJjanaH / " iti kuvalayAnande / ] 476 // [ itaH tribhiH hAvAdiguNakriyAvizeSANAM tAmAzritya sthitAnAM kyA virahitAn tatsambandhitvAt tAnapi svavat anuzocati / loke'pi mRtasya bAndhavAdayaH anuzocyante iti sthitiH // yadvA eteSu ye svasya priyatarAH teSAmeva smRtyA AkhyAnaM kriyate // dhvastA kathAzeSA jAtA / hA iti zabdaH zokapUrvakasaMbodhanavacana:, tadatizaye ca dviruktiH // atha yauvane strINAM sattvajA alaGkArA daza-" bhAvo hAvazva helA ca trayastatra zarIrajAH // zobhA kAntizca dIptizca mAdhurya ca pragalbhatA / audArya dhairyamityete sapta bhAvAH svamAvajA: // " iti zRGgArAmRtalAm ; atra " cittasyAvikRtiH sattvaM " " tato'lpA vikRtirbhAvo bIjasyAdivikAravat / " iti sattvabhAvayoH bhedaH, te ca ratyAkhyaM bhAvaM bhAvayaMti sUcayaMti tasmAt bhAvAH ucyante; svabhAvajAH ayatnajAH ityarthaH / atra sattvaM jIvaccharIraM svabhAvo vA iti sattvajazabdena daihikA mAnasA iti 476 bhavatA (pa) / sumitrAtra ( go. kA ) sumitrAzu (pa) Shree Sudharmaswami Gyanbhandar-Umara, Surat www.umaragyanbhandar.com Page #191 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 128 dAmodaraguptaviracitaM dvividhA api alaGkArA: saMgRhItAH, cittavRtte: vaiziSTayAdAhrAdakatvAcca tatrApi alaMkAratvaM upacaryate / te ca bhAvAH caturdhA-" cittgaatrvaagbuddhyaarmbhsmbhvaaH|" tatra bhAvAdayaH cittajA daza, lIlAdayaH gAtrajA daza, AlApAdayaH vAgArambhA dvAdaza, rItyAdayaH buddhyArambhAH trayaH, iti militvA paJcatriMzat rasArNavasudhAkare upabhedaizca adhikasaGkhyAkAH kathitAH / tatra vAgbuddhayArambhANAM anyatra antarbhAvaM matvA bahubhiH te pRthak na gaNitAH, kevalaM cittajAparanAmakasattvajAH gAtrajAzca pratyekaM daza militvA viMzatireva nAyikAlaGkArAH prAyaH svIkRtAH / tatrApi gAtrajeSu lakSaNAdibhedena mada-tapana-maugdhya-vikSepa-kutUhala-hasita-cakita-kelayaH iti aSTAnAM madhye antarbhAvAdinA nyUnAdhikasvIkAreNa gAtrajA lIlAdayaH paraM aSTAdazasaGkhyAkA bhavanti, saMmilitAH aSTAviMzatiH // teSu Adyau bhAvahAvau upalakSaNatvenAdAya te sarve'pi bhASAyAM sAdhAraNatayA ' hAvabhAva ' iti vyavahriyante; yadvA hAvaH strINAM zRGgAraceSTA, bhAvazca Antaro dharmavizeSaH ceSTAdvArA AtmasukhaprakAzakaH iti dvayormelanena 'hAvabhAva ' iti vyavahAraH // eteSAmeva nAyikAlaMkArANAM anubhAva ityapi saMjJA, yataH AlambanoddIpanavibhAvai: udbuddhaM ratyAdikaM bhAva bahiH prakaTayantaH anubhAvarUpavyApAravantaH te santi, nAyikA alaMkriyate'nena iti teSAM nAyikAlaMkAratvamapi // bharatena tu lIlAdInAmeva hAvasaMjJA kRtA, tatra nArINAM zaGgAraceSTA hAvaH ityarthaH / kecitta-strINAM sattvajA alaMkArA viMzatiH; tatra bhAvAdayaH trayaH aMgajAH, zobhAdayaH sapta ayatnajAH, lIlAdayo daza svAbhAvikAH iti manyante; nATyAlaMkArAzca ityapi vyavaharanti, tatra bhAvAdayo lIlAdayazca prAptasaMbhoge aprAptasaMbhoge ca bhavanti, zobhAdayaH prAptasaMbhogatAyAbheva // eSu bhAvAdayaH daza puMsAmapi bhavanti, gAtrajabhAveSu api kecana teSAM sopAdhikA bhavanti; trINAM tu sarva eva te svabhAvajAH, teSAM ca uddIpakAnvayavyatirekAbhyAM AvirbhAvatirobhAvAH, yadvA, teSAM bAlye anudbhedaH, yauvane AvirbhAvaH, vArdhake tirobhAvaH iti saMkSepaH / / eteSu mUle sattvajAnAM upalakSaNena hAva: eka eva, lIlAdaya: gAtrajAzca sarva eva bhAvAH krameNa sambodhitA zeyAH // etAdRzAM nAmamAtragrahaNe kAvye na kazcit camatkAraH iti na, rAmAdidevanAmnAM jape yathA nAmArthamahimnA tadIyatattatkalyANaguNAnAM smaraNaM, tathA evaMvidhasthale'pi tattannAmavyaJjitatattatpadArthAnAM sarvAGgINatayA pratItau tAtparyAt / apare api atra samAdhAne dve AdI ukte // mUle hAvastu-"grIvArecakasaMyukto bhranetrAdivilA(kA)sakRt / alpAlApa: sazRGgAraH sa hAva iti kathyate // iti lakSitaH / sa ca yathA-" animiSadRzA sarasyAM pazyantI cakravAkamithunAni / kiJcivudaJcatpulakairmu Shree Sudharmaswami Gyanbhandar-Umara, Surat www.umaragyanbhandar.com Page #192 -------------------------------------------------------------------------- ________________ kuTTanImatam kilakizcita gaccha vanaM, moTTAyitamazaraNatvamupayAtam / kuTTamita pravrajyAM gRhANa, bibboka viza suvo vivaram / / 478 // gdhavadhUrbhAvamAkhyAti // " iti karNabhUSaNe // priyAya cittavRttisaMsUcanena AhvAnaphalakatvAt hAvaH / bhAva eva " udbhidyodbhidya vizrAmyan hAvaH, sa eva prasaraNaikasvabhAvo helA" iti kAvyAnuzAsane hemacandraH // lIlA-"aGgairveSairalaMkAraiH premanirvacanairapi / pra(prI)tiprayojitairlIlAM priyasyAnukRti viduH // " (68) iti rasaratnahAre / yathA-" caNDAMzI caramAdricumbini mano jijJAsituM subhruvA nyaJcatkautukayA tayA viracite vaMzIrave rAdhayA / eSa sphUrjati kasya niHsvana iti krodhAdvajan kAnanaM rAdhAM vIkSya latApratAnapihitAM smero hariH pAtu vaH // " iti rasataraGgiNyAm // yathA vA-" iyaM ceSTAnurAgeNa tathA'nukurute priyam / muktAsUyaM sapalyo'pi vIkSante saspRhaM yathA // " iti // vilAsa:-" priyasamprAptisamaye bhranetrAnanakarmaNAm / tAtkAliko vizeSo yaH sa vilAsa itIritaH // " iti rasANavasudhAkare / yathA-" dIrghA vandanamAlikA viracitA dRSTayaiva nendIvaraiH, puSpANAM prakaraH smitena racito no kundajAtyAdibhiH / datta: svedamucA payodharabhareNArtho na kumbhAmbhasA, svairevAvayavaiH priyasya vizatastanvyA kRtaM maGgalam // " iti amarukazatake(45) / vicchittiH-" stokA mAlyAdiracanA vicchittiH kAntipoSakRt // " (7. iti rasaratnahAre; ('stokApyAkalparacanA ' 'AkalpakalpanA'lpA'pi / iti prathamapAdapAThAntare anyatra / ) sA yathA-" adhare navavITikAnurAgo nayane kajalamujjvalaM dukUlam / idamAbharaNaM nitambinInAmitaradbhUSaNamaGgadUSaNAya // " iti // yathA vA vicchittipratipAdikA nAgAnande (3 / 6) nAyakasya vakrokti:-" khedAya stanabhAra eva kimu te madhyasya hAro'parastAmyatyUruyugaM nitambabharataH kAjhyA'nayA kiM punaH / zaktiH pAdayugasya noruyugalaM voDhuM kuto nUpure, svAGgaireva vibhUSitA'si, vahasi klezAya kiM maNDanam // // iti // vibhramaH-" priyAgamanavelAyAM madanAvezasaMbhramAt / vibhramo'GgadahArAdibhUSAsthAnaviparyaya: // " iti rasArNavasudhAkare / yathA-" AyAti praNayI taveti vacanaM zrutvA sakhIbhASitaM, bhUSAnyAsavidhi tanau mRgadRzA sampAdayantyA tayA / keyUraM padapaGkaje parihitaM, bAhau dhRtaM nUpuraM, kAJcI kaNThataTe nyadhAyi, jaghane nyastAzca puppasrajaH // " iti karNabhUSaNe // asyAM AryAyAM vAmanarItyA anulbaNaH varNAnuprAsa: zabdAlaGkAraH // ] hAvAdayaH zaGgAraceSTAvizeSAH // 477 // [kilakiJcitaM kila alIkena kiM-kiJcit ISat citaM racitam ; pRSodarAditvAt sAdhu / ' kilikiJcitaM / ityapi / " strINAM kilikiJcitAkhyo bhAvo vizeSadRzyatA HHHHHHHHHHH Shree Sudharmaswami Gyanbhandar-Umara, Surat www.umaragyanbhandar.com Page #193 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 130 dAmodaraguptaviracitaM mAvahati // iti zAkuMtalaTIkAyAM abhirAmaH / "krodhazramatrAsahAsazuSkarodanasaGkaram / abhISTasaGgajAddharSAdudeti kilakiJcitam || " (71) iti rasaratnahAre / tadyathA dAnakelikaumudIbhANikAyAM-" antaH smeratayojjvalA jalakaNavyAkIrNapakSamA kurA, kiJcitpATalitAJcalA rasikatosiktA puraH kunyctii| ruddhAyAH pathi mAdhavena madhuravyAbhunatArottarA rAMdhAyA: kilakiJcitastabakinI dRSTi: zriyaM vaH kriyAt // " iti; (atra antaHsmeratayA iti smitaM, jalakaNeti ruditaM, kiJcitpATalitA iti krodhaH, rasikatotsittA iti abhilASaH, puraH kuJcatI iti bhayaM, madhurA iti garvaH, vyAbhunA iti asuuyaa|) api ca "yattu zrIharSa:-tvayi vIra virAjate paraM damayantIkilakiJcitaM kil| taruNIstana eva dIpyate maNihArAvalirAmaNIyakam // ' ( naiSadha0 2 / 44) iti tanna, saGgAbhAvAt ; bhaviSyatsAmIpye vartamAnavaditi vadasi cet dRSTAntAnupapattiH // " iti rasaratnahAraTIkAyAM zivarAmaH // moTTAyitaM--"tadbhAvabhAvite citte vallabhasya kathAdiSu / moTTAyitamiti prAhuH karNakaNDUyanAdikam // // (72) iti rsrtnhaare| muT AkSepapramardanayoH, muT saMcUrNane vA, bhAve ghaJ, bAhulakAt ghanastuT , tato bhRzAditvAt kyaG, tato bhAvektaH / vilAsArthe idaM dezyaM iti kecit (327.tti.)| apare tu aGgapratyaGgAnAM moTanAt moTTAyitamityAhuH / tadyathA-"patyuH zirazcandrakalAmanena spRzeti sakhyA parihAsapUrvam / sA raJjayitvA caraNau kRtAzIrmAlyena tAM nirvacanaM jaghAna // // iti kumArasaMbhave (719); ('mAnApanodanavinodanate girIze' zirazcandraM anena caraNena spRzeti bhaavH|) idaM padyaM tu hemacandreNa vihRtasyodAharaNatvena avatAritam // kuTTamitaM 'kuTTimitaM ' ityapi zabda:, talakSaNaM- kezAdharAdigrahaNe modamAne'pi mAnase / duHkhiteva bahiH kupyedyatra kuTTimitaM hi tat " // iti rasArNavasudhAkare / tadyathA-"karauddhatyaM hanta sthagaya kabarI me vighaTate, dukUlaM ca nyaMJcatyaghahara tavAstAM vihsitm| kimArabdhaH kartuM tvamanavasare nirdaya madAt, patAmyeSA pAde, vitara zayituM me kSaNamapi " // iti saMbhuktAyA rAdhAyAH punaH saMbhogAraMbhasaraMbhavaMtaM kRSNaM prati uktiH // (anavasare saMbhogasamayAprAptau api / ) yathA vA mAghe"pANirodhamavirodhitavAJchaM bhartsanAzca madhurasmitagarbhAH / kAminaH sma kurute karabhorUhAri zuSkaruditaM ca sukhe'pi||"(10|69) iti| (atra kAminaH ityasya pANirodhaM bhartsanAzca ityatra, sukhe'pi ityasya paannirodhaaditrye'nvyH| nIvibandhavighaTTane istarodhaM, gADhAliMgane vimardai vA tarjanAH, dantanakhacchedyeSu prahaNaneSu vA zulkaruditaM-anazrutvAt kRtrimarodanaM kurute sma / atra pANirodhAdivizeSyANi kopanyajJakAni, avirodhitavAJchAdivizeSaNAni sukhavyaJjakAni iti) // idaM padyaM sAhityarpaNe kilakiJcitasya Shree Sudharmaswami Gyanbhandar-Umara, Surat www.umaragyanbhandar.com Page #194 -------------------------------------------------------------------------- ________________ kuTTanImatam lalitamanAthIbhUtaM, vihRtasya gatirna vidyate kApi / zazadhara bimbadyutimuSi yAtAyAmantakasyAntaH || 479 // 131 udAharaNatvena uddhRtaM taccintyam / yattu sarasvatIkaNThAbharaNe -" kezastanAdharAdInAM mahAdu:khe'pi yatpunaH / sukhAviSkaraNaM tanvyAstacca kuTTamitaM matam // " ityalakSi, tanna ramaNIyaM, tathAtve sukhasya AbhAsatvAt nIrasatApatteH // || bibbokaH vivvoka ityapi"iSTe'pyanAdaro garvAnmAnAdvivvoka IritaH / " iti rasArNavasudhAkare / garvAdyathA"puMsA'nunItA zatasAmavAdairhAlAM nirIheva cucumba kAcit | arthAnabhISTAnapi vAmazIlA: striyaH parArthAniva kalpayanti " || iti // etadviSaye rasaratnahAraTIkAyAM zivarAmaH" yattu mAgha :- " :- " kiM tAvatsarasi sarojametadArAdAhosvinmukhamavabhAsate yuvatyAH / saMzayya kSaNamiti nizvikAya kazcidvivvokairbaka sahavAsinAM parokSaiH // ' ( 8|29 ) tanna / vivvokasya kevalaM mukhavartitvAbhAvAt / yattvamarasiMha: - ' strINAM vilAsavivvokavibhramA lalitaM tathA / helA lIletyamI hAvAH kriyAH zRMgArabhAvajAH ||' iti tadapi na, AcAryaiH sarveSAM bhedavarNanAt || 'mAgho babhrAma vivvoke tatraivAmaranAmakaH / tAbhyAM samo mayA dRSTaH zrIharSaH kilakiJcite // " iti / atra mAghaTIkAyAM mallinAthena " yadyapi ( ' manAk priyakathAlApe) vivvoko'nAdarakriyA ' ityuktaM, tathApi vizeSavAcinAM sAmAnye lakSaNeti adoSaH " / iti kathaJcit samAdhAnamuktam // ] 478 // lalitaM - " vinyAsabhaGgiraGgAnAM bhrUvilAsamanoharA / sukumArA bhavedyatra lalitaM tadudAhRtam " || iti rasArNavasudhAkare / tadyathA dazarUpakakartuH dhanaJjayasya - "sabhrUbhaGgaM karakisalayAvartanairAlapantI, sA pazyantI lalitalalitaM locanasyAJcalena / vinyasyantI caraNakamale lIlayA svairapAtairniH saGgItaM prathamavayasA nartitA paGkajAkSI " // iti / yathA vA - " kalakkaNitamekhalaM capalacArunetrAJcalaM prasannamukhamaNDalaM zravaNasaJcaratkuNDalam / sphuratpulakabandhuraM lapitazobhamAnAdharaM vihAraratimandiraM vrajati kasya zAtodarI " // iti / kecittu sAtizayaM vilAsameva lalitaM AhuH tanna, vilAsaH priyAyAH priyasannidhau eva, lalitaM tu anyatrApi iti bhedAt // mUle anAthIbhUtaM asvAmikaM jAtam // vihRtaM - asya sthAne vikRtaM iti kvacit pAThaH sa pramAdajaH / tallakSaNaM - " hImAnerSNAdibhiryatra nocyate svavivakSitam / vyajyate ceSTayaivedaM vihRtaM tadvidurbudhAH " // iti ujjvalanIlamaNau / tat lajjayA yathA - " niruddhaya yAntIM tarasA kapotIM kUjatkapotasya puro dadhAne / mayi smitA vadanAravindaM sA 479 sya na vidyate gatiH ( pa ) / mukhi ( pa. kApA ) ( ayaM pAThaH SakhayoH saMbhrameNa lekhakakRtaH ) / yAtAyAmantakasyAntikam ( pa ) Shree Sudharmaswami Gyanbhandar-Umara, Surat www.umaragyanbhandar.com Page #195 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 132 dAmodaraguptaviracitaM vinivRttya yAmi dagdhuM madvirahAttyaktavallabhaprANAm / bhavatu varAkyAstasyAH sptaarcidaanmaatrmupkaarH||' 480 // gatvA'tha tamuddezaM yasminsA paJcabhAvamApanA / vilalApa muktakaNThaM viluThan bhuvi sahacareNa dhRtamUrtiH // 481 // mandamandaM namayAmbabhUva " // (2 / 28) iti bhaaminiivilaase| (atra yAntIM palAyamAnAM, kUjan suratArtha rutavizeSaM mahAzabdaM vA kurvan , atra vivakSitaM svasuratautkaNThyaM smitavadananamanAbhyAM vyaJjitam // ) tat mAnena yathA-" adyApi tanmanasi samparivartate me rAtrau mayi kSutavati kSitipAlaputryA / jIveti maGgalavacaH parihRtya roSAt karNe'rpitaM kanakapatramanAlapantyA " // iti bilhaNapaMcAzikAyAm ; ( kanakapatrasya karNArpaNaceSTayA svasyAH saubhAgyaM ata eva patyuH dIrghajIvanaM AzaMsitam // ) tadIrNyayA yathA-" vIkSya vakSasi vipakSakAminIhAralakSma dayitasya bhAminI / aMsadezavinivezitAM kSaNAdAcakarSa nijabAhuvallarIm " // (2 / 22) iti bhAminIvilAse // iti gAtrajA nAyikAlaMkArAH // yadyapyatra sarvamidaM nAtiprayojakaM tathApi kAvyasya lokavyavahArAdizApanena vyutpattyAghAyakatvarUpahetumattvAt saMkSepeNa idamatra uktam / evamevAnyatrApi bodhyam // mUle-gatiH gamanasthAnaM Azraya iti yAvat / zazadharetyAdiH upamA / zazadharaityanena pUrNacaMdratA dyotyate tatraiva zazAbhivyakteH / antaka: yamaH / antaH samIpaM, " antaH svarUpe nikaTe prAnte nizcayanAzayoH |avyve'pi " iti haimaH // 1 479 // vallabhAH priyAzca te prANAH / dagdhuM niSputrAyAH vezyAyAH anteSTayAM tatpriyasyaiva kartRtvAdhikArAt , varAkI dInA / saptAciH-saptAH vistRtA: kAlyAdisaptasaMkhyAkajihArUpAH vA / arciSaH jvAlAH yasya sa: amiH; tasya dAnaM dAhavidhiH ityarthaH / upakAraH upa adhikaM karotIti upakAraH kRtajJatayA pratikRtam // ] 480 // [ tAdRzadazAviziSTAyA: tasyAH darzanena karuNArasaparAdhInacetasaH ceSTAmAha gatveti / uddezaM sthalaM, paJcabhAvaM dehasya upAdAnakAraNIbhUtAni yAni pRthvIjalatejovAyvAkAzAkhyAni paJcamahAbhUtAni teSAM bhAvaM-AtmatvaM sattAM svasvarUpadhRti-paJcabhAvaM paJcatAM paJcasu bhUteSu svasvAMzena sthitiM layaM iti yAvat, mRtyuM ityarthaH; ] paJcabhAvo maraNaM, " syAt paJcatA kAladharmaH " iti amaraH / [ vilalApa ruroda, muktakaNThaM atyuccaiH, sahacaraH suhRt mitraM, dhRtamUrtiH avaSTaMbhitazarIraH / ] 481 // ___480 madvirahe muktava0 (pa. kApA) 481 muktanAdaM (4) Shree Sudharmaswami Gyanbhandar-Umara, Surat www.umaragyanbhandar.com Page #196 -------------------------------------------------------------------------- ________________ kuTTanImatam 'ete vayaM nihattA muzca ruSaM, dehi kopane vAcam / uttiSTha, kimiti tiSThasi bhUmitale reNurUSitazarIrA // 482 // vinimIlya dRzau kasmAdapratipattyA sthitA'si zubhavadane / tvadavAritagamanavidheraparAdhitayA na me'sti saMyogaH // 483 / / nAkAdhipatipurastrIrabhibhavituM tvayi divaM prayAtAyAm / satsvapi zareSu paJcasu nirAyudhaH sAmprataM madanaH // 484 // [ itaH sundarasenasya vilApASTakam / tatrAdau tAM jIvantImiva bhAvayitvA nAyikAnunayaM kurute ete iti / ete aparokSAH, vayaM iti sotprAsoktau bahuvacanaM, nivRttAH pratyAgatAH, ataH matpravAsajanitaM ruSaM roSaM-strIpuMsayoreva mithaH avajJAdijAtaM cittajvalanaM roSaH-taM, muJca tyaja, pratyAgamanena aparAdhavigame sati iti bhAvaH; ata eva, kopane krodhazIle bhAmini, vAcaM pratyuttaraM roSApagamadarzakaM, dehi yaccha / api ca bhUmeH utthAnenApi roSamuktiM pratyAyayituM prArthayate uttiSTheti / tathApi anutthAnaM dRSTvA etAvaddIrgharoSeNa svAvajJAyAH hetuM pRcchati-kimitIti / kimitiH vastusvarUpAnizcaye / reNurUSitazarIrA paaNsudhuusritdehaa| ] 482 // [ kopAtizayena mA'stu vacanaM, dRzA'pi kiM mAM na pazyasItyAha vinimIlyeti / kasmAt kena hetunA, apratipattyA jaDatayA nizcalatayA, sthitA'si vartase; athavA, apratipatti iti cchedaH, na pratipatti: pravRtti: yasmin karmaNi tat yathA bhavati tathAbhUtaM rUpaM nirvyApArarUpaM, AsthitA'si AzritA'si ityarthaH / zubhavadane-vadanasya zobhA priyavacanAnAM uktiH, tadazravaNena anunayArtha tathoktiH; mRtAvasthAyAmapi mukhacchAyAyA anaSTatvAt vA zubhavadane ityuktiH / tasyAH evaMvidhAsaMbhAvyavartane svAparAdhameva hetutvena saMbhAvya tasyAH maraNAnusandhAyakaM saMyogAbhAvaM nizcinute tvadeti / aparAdhitayA madIyAvAcyAkSamyamahAdoSAnusandhAnena hetunA, tvadavAritagamanavidheH tvayA apratiSiddhaprasthAnasya, me mama, tvayA saha saMyogaH melanaM, nAsti na bhavati / maraNaM vyaJjitaM phalaM, tatra hetu: asaMyogaH, tasya madgamanaM, tasya tvayA apratiSedhaH, tasya mama ko'pi aparAdha: iti hetuhetumadbhAvaparamparA / anumaanaalNkaarH|| loke'pi aparAdhina: mukhaM aparAdhitena na dRzyate, tena saha saMbhASaNaM ca na kriyate iti prasiddherapi atra pUrvArdha anusandhAnaM draSTavyam // tvadvAritagamanavidheH' iti pAThe tvayA vAritA gamanavidhiH yasya tasya mama ityarthaH / pUrva gamanavAraNasyAnukteH ayaM pAThaH na samIcInaH // 1483 // [ vyaJjitaM 484 purandhrI (pa. go 2) Shree Sudharmaswami Gyanbhandar-Umara, Surat www.umaragyanbhandar.com Page #197 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 134 dAmodaraguptaviracitaM vaJcakattA vezyA ityapavAdo janeSu yo rUDhaH | apanIto'sau nipuNaM tvayA priye jIvamokSeNa / / 485 // 66 66 mRtyuM mukhena vadan tajjAtaM aniSTaM kathayan zocate nAketi / na vidyate akaM duHkhaM yatra saH nAkaH svargaH tasya adhipatiH indraH, tasya puraM amarAvatI, tatratyAH striya: apsarasaH, tA: svarUpakalAvijJAnAdibhiH abhibhavituM parAjetuM, tvayi divaM svarga prayAtAyAM ArUDhAyAM, sAmprataM tvayA vinA idAnIM, madana: manmathaH, satsu vidyamAneSu api, paJcasu zareSu bANeSu, te ca - " aravindamazokaM ca cUtaM ca nakmallikA / nIlotpalaM ca paJcaite paJcabANasya sAyakAH // " iti, 66 yadvA unmAdanaH tApanazva zoSaNaH staMbhanastathA / sammohanazca kAmasya paJca bANAH prakIrtitAH // " iti / yadvA matAntareNa, " drAvaNaH kSobhaNazcaiva vazIkaraNa ityapi / AkarSaNazca kAmasya bANaH sammohano'paraH // " iti / nirAyudhaH praharaNavihInaH jAtaH, yataH tvatsadRzyA aparAyA abhAvena jagataH unmAdAdi janayituM sa na prabhaviSyati // uktaM hi janArdanamaTTena zRGgArazatake - " veNI khajasamA, bhruvau parilasadvANAsanAbhe zubhe, karNau pAzasama, tathA vijayate nAsA ca tUNopamA / mugdhe'pAGgavilokanaM zarasamaM, jAne tatastvaM kRtA prAyaH paJcazarAbhighakSitibhujA zastrasya zAlA nijA // " iti // atra mUle vinoktiH alaMkAra:, tallakSaNaM tu - " vinoktizcedvinA kiJcitprastutaM hInamucyate / taccetkiJciddinA ramyaM vinoktiH sA'pi kathyate // " iti kuvalayAnande; tanmUlikA yoge'pi madanasya AyudhAyogakalpanAt asaMbaMdhAtizayoktiH, zareSu satsu api nirAyudhaH iti viroghAbhAsazca // ] 484 // [ evaM rUpAdIn prazaMsya tasyAH sucaritaM api zlAghate vaJcaketi / vaJcakaM tralaM dhaurtyayuktaM vAgAdInAM ahRdayapUrvakavyApAravat, amanaska - tayA pravartitaM vA vRttaM caritaM yAsAM tAH vaJcakavRttAH, vezyA: " vezaH bhRtiH so'syA jIvanaM iti vezyA " iti dazarUpakAvaloke ( 3 / 42 ); yadvA veza: nepathyaM jIvanaM yasyAH sA vezyA; yadvA " vezo balam " iti "vezanta 0" ( pA0 4|4|13 1) mahAbhASye asya digAdau pAThAt 66 digAdi 0 " ( pA0 4 | 3 |54 ) iti yat, veze yUnAM bale bhaSA sthitA ityarthaH, tadbalasahitA iti yAvat, yadvA " tasmai hitam " ( pA0 51115 ) iti yat, vezAya yUnAM balAya hiMtA ityarthaH - yadvA " tatra sAdhuH " ( pA0 4|498) iti yat, bale sAdhuH ityarthaH,, - yadvA " gokhaco 0" ( pA0 5 1/39 ) iti yat, vezasya nimittaM saMyogaH utpAto vA ityarya:, - sarvatra tataSTAp ; yadvA veti icchati dehavikrayeNa ghanAdikaM ityarthaH, " abhyA 0" ( u0 1 34) yaka, guNazva ni Shree Sudharmaswami Gyanbhandar-Umara, Surat www.umaragyanbhandar.com Page #198 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 139 kuTTanImatam / varNyaH sadvata ekatripurAntakanandano mahAsenaH / hRdayaM yasya spRSTaM na manAgapi vAmalocanAmemNA // 486 // pAtanAt , niruktaprAbhANmAdayaM dhAtuH icchArthakaH / apavAdaH nindA, ] rUDhaH prasiddhatamaH [ labdhapratiSThaH; tathAhi-" etA hasanti ca rudanti ca kArya(vitta) hetorvizvAsayanti puruSaM na ca ('tu') vizvasanti / tasmAnnareNa kulazIlasamanvitena vezyAH zmazAnasumanA ('naghaTikA') iva varjanIyAH // " (4 / 14 ) iti mRcchakaTike, " hAridradravasodarAya rasanAmAtroparisthAyine satyAdanyatamAya vittaharaNapratyakSacaurAya ca / citraM durbhagarUpavarNanamahApANDityavidyAya te vyAjAnAM prathamAya garbhagaNikArAgAya tubhyaM namaH // " ityAdi mugdhopadeze, " vAgbhiH prItikarairvilokanazataiH, saMtarjanaiH sasmitaiH, krodherauSadhamaMtrataMtramaNibhiH kRtvA vazaM nAyakam / hRtvA tasya samastavastunicayaM, tyaktvA tamanyaM zaThaM sevante dhaninaM, vRthaiva satataM vArAGganAnA ratiH // " (1 / 64) iti hariharakRtazRGgAradIpikAyAM ca / " varNanadayitaH kazciddhanadayito dAsakarmadayito'nyaH / rakSAdayitazcAnyo vezyAnAM narmadayito'nyaH // " iti kSe. mendraH; " kapaTAnurAgakausIdikaH khalu vezyAjanaH, tathAhi -AlApairmadhuraizca kAzcidaparAnAlokitaiH sasmitairanyAn vibhramakalpanAbhiritarAnaMgairanaMgojjvalaiH / AncAraizcaturaiH parAnabhinavairanyAn bhravaH kaMpanaistthiM kAMcana raMjayaMti sudRzo manye manastvanyathA // " iti ca vasaMtatilakabhANe / asau apavAdaH, apanItaH dUrotsAritaH pramArjitaH, nipuNaM atizayena atyanta, yathA mRcchakaTike vasantasenayA / priye premasarvasvaparamAlaMvanabhUte, svajAtiguNarahitatvAt sAbhiprAyamidaM sambodhanaM, jIvamokSeNa pativratAkt. prANaparityAgena // " kuTanImate 'vaJcakavRttyo vezyA: 'vRteH 'ik kRSyAdibhyaH' itIgantAt , yadvA 'vaJcakavRttA' iti paatthH|" iti (4 / 1 / 45) durghaTavRttau / ] 485 // [evaM rAgavihala: viparItadharmANaM prazaMsati varNya iti / varNyaH zlAghanIyaH kIrtanIyacaritaH, sadalaH zobhano niyamaH yasya saH, kanakarajatatAmramaya puratrayasya tadadhipateH asurasya ca antakaH nAzaka:-tripurAntakaH zivaH, tasya nandanaH puvaH, mahAsenaH mahatI senA devAnAM sainApatyAdhikAratvAt yasya saH ] mahAsena: SaDAnanaH [ kArtikeyaH / manAk ISat. lezamAtraM, api; vAmalocanA vAme sundare locane yasyAH sA ramaNI, tasyAH premNA snehena na spRSTaM kAmavazaMvado na jAtaH / tathAhi vikramorvazIyanATake urvazyu. ktiH-"purA bhagaktA mahAsenena zAzvataM kumAravrataM gRhItvA akaluSo nAma gandhamAdanaka 486 vanyaH satata (pa) Shree Sudharmaswami Gyanbhandar-Umara, Surat www.umaragyanbhandar.com Page #199 -------------------------------------------------------------------------- ________________ dAmodaraguptaviracitaM manye'bhISTaviyoga nimeSamapi duHsahaM samavadhArya / hariNA vakSasi lakSmIrvidhRtA gaurI hareNa dehAce // 487 / / ayi lokapAla, sA bhuvi lalAmabhUtA, tayA vinA zUnyam / vizvamiti kiM na cintitamAtmasthAnaM miyAM nayatA // 488 // ccho'dhyAsitaH / " (aM.4) iti / (yadyapi "jalaprAyamanUpaM syAtpuMsi kcchstthaavidhH| iti amaraH, tathApi kacchazabda: nAnAkozAnusAreNa samudrasaritsaraHparvatAdInAM prAntadeze samIpabhAge ca vartate / prakRte gandhamAdanaH himavatpurasya oSadhiprasthasya upavanaM kailAsazikharoddezavarti, tatsamIpastha: pradeza: gaMdhamAdanakacchaH / ) mahAbhArate vanaparvaNi kArtikeyastave (a. 232 ) api skandanAmasu-" kAmajit kAmadaH kAntaH / (4 // .. 'khacArI brahmacArI ca / (8) iti / (kAmajit kAmasya madanasya jit jetA / / / " dhanyAste bhuvi ye nivRttamadanA dhigdu:khitAnkAminaH / " iti bhAvaH // aprastutaprazaMsAlaMkAraH, aprastutasya kArtikeyasya prazaMsAyAH prazaMsanIyatvena prastute tatsarUpe arAgiNi paryavasanAt / yadvA priyApremAmRtAprAptirUpadoSasya tadvirahajanitaduHkhAbhUmitvavyaJjanena guNatvakalpanAt lezAlaMkAro vynggyH||] 486 // [taM vihAya anyeSAM devAnAM priyAvirahAsahiSNutAM pazyati manye iti / abhISTaH priyatamaH / nimeSaM cakSuSoH ekonmeSanimeSakAla: lavadvayam / samavadhArya UhApohena anubhavena vA samyak nizcitya // svasadRzAnAM prAkRtAnAM itthaM virahAsahatve na kimapi AzcaryAspadaM iti arthAt aapdyte|| hetUtprekSAlaMkAraH, " manye zaGke dhruvaM prAyo nUnamityevamAdibhiH / utprekSA vyajyate zabdairivazabdo'pi tAdRzaH // " ( kAvyAdarze 2 / 234 ) iti // ] 487 // [upasaMharan tasyAH jIvitaharaM yamaM upAlabhate ayiiti| lokAnAM prANaharatve antakatve vA kathaM lokapAla iti te nAma iti solluNThanaM sambodhanam / lokapAlAH daza, prAcyAdidazadigrUpakanyAnAM pataya: dikpAlAH iti khyAtAH; te ca indraH, agniH, yamaH, nirRtiH, varuNaH, vAyuH, kuberaH, IzAnaH, brahmA, zeSazca iti; teSu anyatamaH ] lokapAlaH dakSiNadikpatiH yama:, [ yasya dezaM mRtA: prANinaH tahtai: nIyante iti purANeSu prasiddham , so'tra sAmAnyoktyA lokapAla iti sambodhitaH / lalAma bhUSaNam / " lalAmo'strI lalAmApi prabhAve puruSe dhvaje / zreSThe bhUSApuNDrazRGgapucchacihnAzvaliGgiSu // " iti yAdava: / tadrahitaM vizvaM zUnyaM nirjanaM, tathAhi mAlatImAdhave-" asAraM saMsAraM, parimuSitaratnaM tribhuvanaM, nirAlokaM lokaM, maraNazaraNaM 487 duHsahaM samAlokya (go. kA) 488 kiM na zocitamA0 (1) Shree Sudharmaswami Gyanbhandar-Umara, Surat www.umaragyanbhandar.com Page #200 -------------------------------------------------------------------------- ________________ kuttttniimtm| 137 bhagavAna vihitA dhAmI bhagavanhutavaha, mAmA lAvaNyasamudrasAramuddhRtya / kathamapi vihitAM dhAtrA dhakSyasyenAM jagabhUSAm // 489 // iti vilapantaM bahuvidhamavIrya suhat purandarasya sutam / kASTaviracayya citAM tAmakarodagnisAgaNikAm // 490 // bAndhavajanam / adarpa kandarpa, jananayananirmANamaphalaM, jagajIrNAraNyaM, kathamasi vidhAtuM vyavasitaH // " ( 5 / 29) iti / priyAM kArmaNatanudhAriNIm ityarthaH, kiM na cintitaM kAkvA na cintitameva ityarthaH / cintA tu issttaanissttprinnaamvicaarH|| atra 'sA bhuvi ' ityAdau kAvyaliGgaM, ' tayA vinA' ityAdau vinoktiH, ' kiM na cintitaM ' ityatra kAkA vakroktiH; tataH yanmaraNaM vivakSitaM tasyaiva, svalokacArutAsampAdanArtha tvayA tannayanaM kRtaM iti vyaGgayArthIpalabdhyai " AtmasthAnaM priyAM nayatA' iti bhaGgayantareNa uktatvAt , paryAyoktiH; evaM atra nAnA alaMkArAH // api ca atra ' sA bhuvi lalAmabhUtA' iti priyAprazaMsayA zRGgAraH, ' tayA vinA vizvaM zUnyaM' iti adbhutaH, ' kiM na cintitaM ' iti AkSepAt vIraH, 'AtmasthAnaM nayatA' iti mRtyubodhAt karuNaH, iti nAnA rasA: // ] 488 // [ unmAdAtizayena tasyAH dehaharaM agniM prArthayate bhagavanniti / bhagavan iti uktiH agneH lokapAlatvAt , tasya cATurvA / hutavaha agne, svasmin hutaM dravyaM devebhyo vahatIti hutavahaH, AryaiH manuSyajIvanasya yajJarUpatvAt jIvanAnte jIvanasAdhanaM deho'pi amau eva hUyate, ata: sa saMskAraH annyA iSTiH iti antyeSTinAmnA vyavahriyate, tena ca hutadravyavat zarIramapi lokAntaraM nIyate iti matiH, ata: 'hutavaha' iti zabdasambodhanaM sAbhiprAyam / lAvaNyaM pUrva (A.183) uktaM, sAraM zreSThabhAgam / kathamapi mahIyasA prayatnena / vihitAM ghaTitAM nirmitAM, mA dhakSyasi iti vartamAnasAmIpye bhaviSyat / bhUSAM bhUSaNam / / atra tasyAH dAhapratiSedhasya lAvaNyasAramupAdAya dhAtrA kaSTotpAdanena samarthanAt kAvyaliGgamalaMkAraH, tena ca bhagavan paramAnucitakArI mA bhUH iti abhyarthanA dyotyate // ] 489 // [ iti evaM prakAreNa, vilapantaM duHkhajaM vaca: udIrayantaM, bahuvidhaM guNasmaraNAnyopAlaMbhadAhaniSedhAdyanekaprakAraM; avadhIrya avigaNayya avajJAya, suhRt guNapAlitaH, citA " dehadAhAya kASThAnAM saMcayaH sAmikazcitA / " iti / ] amisAt amyadhInAM akarot dadAha ityarthaH / [ "deye trA ca " ( paa05|4|55) iti cakArAt sAtipratyaya: / vezyAnAM varNAntaHpAtitvAbhAvAt na amisaMskArArha___490 mavaghArya (kApA ) / bahuvidhagatavIryasuhRtpurandaraprabhavam (pa) Shree Sudharmaswami Gyanbhandar-Umara, Surat www.umaragyanbhandar.com Page #201 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 138 dAmodaraguptaviracitaM tasminniddhahutAzanavinipatane kRtamatau zucA''kulite / manasi sphuritAmAryA papATha kazcit prasaGgena // 491 // 'anumaraNe vyavasAyaM svIdharme kaH karoti savivekaH / saMsAramuktyupAyaM daNDagrahaNaM vrataM hitvA // 492 // tA iti cet , na, tAsAM jAtimattvaM prabandhAnte TIkAyAM vezyAjAtivicAre vakSyate iti // ] 490 // [tasmin sundarasene, ] iddhaH pradIptaH, [ hutAzanavinipatane abhipraveze, zucA shoken| manasi sphuritAM smaraNapathaM AgatAm / ] 491 / / [ anumaraNaM tu bhartari mRte taddehAprApto tatpAdukAdigrahaNena pRthak citArohaNena dehatyAgaH iti viziSTArthaH; atra tu sAmAnyArthoM grAhyaH-priyasya priyAyA vA maraNaM anu pazcAt maraNaM mriyate anena iti karaNArthe lyuT tasmin amipravezaviSabhakSaNAdau, tena dehatyAge vA ityarthaH // taca brIdharma eva, tadanuSThAtrI ca pativratA bhaNyate, taduktaM"mate mriyeta yA patyo sA khI zeyA pativratA / " iti / tathA ca dazakumAracarite (u04)-"zrIdharmazcaiSa yadaduSTasya duSTasya vA bhrturmtirgntvyeti"| // iti / tathA ca kAlidAsokti:-" zazinA saha yAti kaumudI, saha medhena taDit pralIyate / pramadAH pativarlsamA iti pratipanaM hi vicetanairapi // " ( kumAra. 4 / 33 ) iti; evaM mAdho'pi pradoSavarNanaso-" rucidhAgni bhartari bhRzaM vimalA: paralokamabhyupagate vivizuH / jvalanaM viSaH, kathamiktarathA sulabho'nyajanmani sa eva patiH // " (9 / 13) iti / madAlasAcaMbA api-"matAyAM tanvaGgayAM dhruvamanucitaM jIvanamidaM, zarIrasya tyAgaH prmnucitaanaamnucitH| prazasyante kAntA jagati dayitenAnumaraNe, janAH strINAmathe mRtamupahasantIva puruSam // " (4 / 111) iti // kAdaMyA tu mahAzvetAzvAsanapradhaTake anumaramamAtrasya ati niyojanatvaM sodAharaNaM pratipAditaM tatraiva draSTavyam // idaM sahagamanaM anvArohaNaM kA ityapi ucyate // tasmin , vyavasAyaM nizcayaM, savivekaH yuktAyuktadarzanaH / tathA ca raghuvaMze tAdRzaM ajaM prati vasiSThasandeze-" rudatA kuta eka sAH punarbhavacA nAnumRtA'pi labhyate / paralokajuSAM svakarmabhirgatayo bhinnapayA hi dehinAm // " (885) iti / tathA ca " mRto'pi mAnuSaH zakto nAnugantuM mRtaM janam / jAyAvarja ca sarvasya yAmyaH panthA vibhidyate // // iti smtiH| saMsArAt bhavAt, mukteH mokSasya, upAyaM tatsiddhau sAdhanaM / tathA ca zruti:-"na karmaNA na: prajayA na. dhanena. tyAgenaike amalatvamAnazuH" iti (mahAnArAyaNopaniSadi 105 / ) / daNDagrahaNa-daNDaM 491 zucA kalite 6 go 2. kA) Shree Sudharmaswami Gyanbhandar-Umara, Surat www.umaragyanbhandar.com Page #202 -------------------------------------------------------------------------- ________________ kuTanImatam / 139 zrutvA sundarasenaH suhRdamavocayapatavaiklavyaH / 'pratibodhitaM mano me dhIreNAnena yuktamupadizatA // 493 // kSaNadRSTanaSTavallabhajanmajarAvyAdhimaraNaparibhUte / parivartini saMsAre kaH kuryAdAgrahaM matimAn // 494 // caturthAzramaliGgaM, tasya grahaNaM yatra tat vrataM saMnyAsaH, tathA ca vAyupurANe-"caturthamAzramaM gacchetsaMnyasya vidhinA dvijaH / . . 'daNDaM ca vaiNavaM saumyaM satvacaM samaparvakam / veSTitaM kRSNagovAlarajjvA ca caturaMgulam // granthibhizca tribhiryuktaM jalapUtena copari / gRhNIyAddakSiNe haste mantreNaiva tu dharmavit // " iti / saMnyAsagrahaNavidhiSuH eko vidhiH daNDagrahaNam / sa tuH "indrasya vajro'si vArcanaH zarma me bhava yatpApaM tannivAraya / " iti daNDaM saMprArthaM "sakhA mA gopAya" iti mantreNa dakSiNahaste daNDaM dhArayet iti / tacca " sazikhaM vapanaM kRtvA bahiHsUtraM tyajedvadhaH / ekadaNDaM gRhItvA ca bhikSudharma samAcaret // " itiH smRteH / tatra sarvakarmaNAM nyAsasUcanArtha bhikhAsUtratyAgaH, gosarpanivAraNArtha vAGamana:kAyanigrahasUcanArtha ca daNDagrahaNaM; uktaM cedaM prakArAntareNa nArAyaNena paramahaMsopaniSaddIpikAyAM-" mAnasasya jJAnadaMDasya cittavikSepeNa vismR. tirmA bhUditi smAskaH kASThadaNDo dhriyate / " (3) iti // hitvA vihAya ] // 492 // [tacchravaNena sundarasenasya prabodhotpattimA zrutveti / ] vaiklavyaM saMmohaH [ dhairyazathilya vA, vyapelavaiklavyaH avihala: sthiracittaH / yuktaM kartavyaM ityarthaH // tayAhi kAlidAsa:-" avagacchati mUDhacetanaH priyanAzaH hRdi zalyamarpitam / sthiradhIstu tadeva manyate kuzaladhAratayA samuddhRtam // " (raghu0 8 / 88) iti // ] 493 / / " saMsAradoSamavadhArayato yathAvadvairAgyamudbhavati cetasi niSprakampam / " ityukteH tasya vairAgyagarbha anutApI zamaprakarSa ca Aha kssnnetiH| kSaNe eva, "aSTAdaza nimeSAstu kASThA, triMzattu tAs kalA / tAstu triMzat kSaNaH, " iti amaraH, alpakAlena ityarthaH; Adau dRSTaH pazcAt naSTaH adarzanaM gatAH iti yAvat, vallabhaH priyajanaH cAsau janmAdinA ] paribhUtaH AkrAntaH [ca vyAktamathyaH tasmin , tathA ca zrIAtmapurANe-" imAH priyatamA rAmAH putrapautrAdayo'pi ca / AyurbhUmimahArAjyaM hstyshvknkaadyH|| (9 / 207) adya nAsan , pumaH zvaste bhavitAraH, pare'hani / na bhaviSyanti, tenAmI yama kaSTatamAH smRtAH // " (208) iti / janma janiH / jarA vRddhAvasthA, yathA-" rUpasya hantrI, vyasamaM balasya,, zokasya yoninidhanaM ratInAm / nAzaH smRtInAM; ripurindriyANA 494 Avartini (p)| grahaM sumatiH (pa) Shree Sudharmaswami Gyanbhandar-Umara, Surat www.umaragyanbhandar.com Page #203 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 140 dAmodaraguptaviracitaM yAtu bhavAn kusumapuraM, vayamapyantyAzrame samAzrayaNam / aGgIkurmo'vidyApahANasaMsiddhaye niyatam // 495 // meSA jarA nAma, yayaiSa bhagaH // " ( 3 / 30) iti buddhacaritakAvye // vyAdhiH rogaH, yathA-" rogAbhidhAnaH sumahAnanarthaH zakro'pi yenaiSa kRto'svatanyaH / " (3 / 42) iti tatraiva / maraNaM mRtyuH; taduktaM-" adyaiva hasitaM gItaM paThitaM yaiH zarIribhiH / adyaiva te na dRzyante kaSTaM kAlasya ceSTitam // " iti, tathA " vyAghrIva tiSThati jarA paritarjayantI, rogAzca zatrava iva praharanti deham / AyuH parisravati bhinnaghaTAdivAmbho lokastathApyahitamAcaratIti citram // // iti bhartRharikRtavairAgyazatake / parivartini vivartanazIle naikarUpiNi, yadvA janmAdInAM cakraparivartanavat krameNa pauna:punyena prApake, yaduktaM-"punarapi jananaM punarapi maraNaM punarapi jananIjaThare zayanam / " iti carpaTapaJjarikAstotre / AgrahaM AsaktiM; matimAn mananazIlaH vivekI iti yAvat, yadvA " tattvamArgAnusaMdhAnAdarthanirdhAraNaM matiH / " tadvAn jJAnavAn , taduktaM bhagavadgItAsu-" indriyArtheSu vairAgyamanahaMkAra eva ca / janmamRtyujarAvyAdhiduHkhadoSAnudarzanam // (13 / 9). "etajjJAnamiti proktaM " (13 / 12) iti / viSayavirAgahetukaH zAnto'tra rasaH / ] 494 // [ evaM buddhaH vairAgyamAtrakAraNakasaMnyAsAMgIkaraNarUpAM svamanISAM bodhayan mitraM pratyAvartituM prArthayate yAtu iti / bhavAn iti baDDumAnena tATasthyena uktiH / antyAzramaH "virakta: saMnyasedvijaH" iti aGgiraHsmRte: krameNa AzrayaNIyeSu brahmacaryagArhasthyavAnaprasthasaMnyAsAkhyacaturvidhAzrameSu antyaM saMnyAsAzramaM mokSasAdhanam // avidyA-jIvajagadbrahmasvarUpANAM tattvAgrahaNarUpA, tathA coktaM naiSkarmyasiddhau-" aikAtmyApratipattiryA svAtmAnubhavasaMzrayA / sA'vidyA saMsRterbIjaM, tannAzo muktirAtmanaH // " (16) iti; yadvA avidyAdiSu paJcasu klezeSu Atmano mUlocchedahetutvAt zatrubhUteSu ekaH / sA ca caturvidhA-anityeSu nityatvabuddhiH, azuciSu zucitAbuddhiH, duHkhe tatsAdhane ca sukhatatsAdhanatvabuddhiH, anAtmani AtmatvabuddhiH iti / tasyAH, prahANasya nAzasya, saMsiddhaye samyak nirvartanAya; taduktaM zrIzaGkarAcAryaiH" anAtmabhUte dehAdAvAtmabuddhistu dehinAm / sA'vidyA, tatkRto bandhastannAzo mokSa ucyate // " iti / avidyAnAzaH paramAnandaprApteH upalakSaNaM, tathAhi vedAntAnAM phaladvayaM-avidyAmUlakasarvAnarthanivRtti: paramAnandaprAptizca, yat mokSa ityabhidhIyate // tathA coktaM AtmapurANe-" amRtatvaM hi mokSaH syAnmokSo dehAdyabhAvataH / ajJAnasya 495 pyanyAzrame (5) Shree Sudharmaswami Gyanbhandar-Umara, Surat www.umaragyanbhandar.com Page #204 -------------------------------------------------------------------------- ________________ kuTTanImatam / so'vadadabhijAtajano 'bAlyAtprabhRti tvayA na mukto'smi / saMnyasanabuddhiradhunA kathamujjhasi viSayaniHspRhaM suhRdam // 496 // " evamiti so'bhidhAya sthiramatiniyamaistapodhanairjuSTam / guNapAlitena sahitaH sundaraseno jagAma vanam // 497 / / " evaM bhavanti vezyAH svArthaikaratA vyapetasadbhAvAH / abhilaSitaviSayasiddheH kA hAnistadapi yuSmAkam // 498 // vinAzaH syAdAtmAnandAvabodhataH || " ( 7/200 ) iti // priyatamAtyantikaviyo - gakAraNako'tra saMnyAsaH // ] 495 // abhijAta: kulInaH satprakRti: [ cAsau janazca abhijAtajana:, saH guNapAlitaH / " abhijAtaH smRto nyAyye kulInaprAptarUpayoH / " iti vizvaH / AbAlyamitraM viSayopabhogalAlasAzUnyaM samAnazI - lavyasanaM mAM suhRdaM, " duHkhe vipadi saMmohe kAryakAlAtyaye'pi ca / hitAnveSI ca hitakRdyaH suhRtso'bhidhIyate // " iti bhAvaprakAze lakSitaM, parivivrajiSuH tvaM kathaM tyajasi, kAkvA tyaktuM nArhasi ityarthaH / tathA coktaM - " ahitAtpratiSeghazvahite cAnupravartanam / vyasane cAparityAgastrividhaM mitralakSaNam // " ( 4164 ) iti buddhacaritakAvye / idaM ca suSThu nirvyUDhaM yathArthanAmnA guNapAlitena Adau suhRdaH sundarasenasya hAralatAdarzane gaNikAsaktiM pratiSeghayatA, madhye pitrupAlaMbhasandezaprAptau gaNikAtyAge taM pravartayatA, ante niHsArasaMsAratyAge ca taM aparityajatA || ] 496 // [ AkhyAnaka upasaMharati evamiti / evaM iti aGgIkAre, tvadabhimataM mayA'numanyate ityarthaH / sthirA dRDhA, matiH tattvabuddhi:, niyamAzca yeSAM taiH ; niyamAstu zarIrAtiriktadezakAlAdisAdhanApekSAH sandhyopAsanajapAdayaH, " zarIrasAdhanApekSaM nityaM yatkarma tadyamaH / niyamastu sa yatkarmAnityamAgantusAdhanam // " iti amara:; yadvA pAtaJjalayogasUtroktAH paJca "zaucasantoSatapaHsvAdhyAyezvarapraNidhAnAni niyamAH || " (2 / 32) iti // tapodhanaiH viSayavimukhaiH zItAtapAdisahiSNubhiH munibhiH, dhanazabdena tapasaH sAdhanadhurINatvaM sUcitam / ] juSTaM sevitam / [ guNapAlitena " mitraM tadeva na jahAti sukhe'tiduHkhe / " ( bilhaNakAvye 139 ) ityuktiM sArthayatA // anena hAralatopArakhyAnena viSayeSu dRDhAnurAgo'pi bhartRhadekhi kvacit nirvedAdidvArA vairAgyaphalako bhUsvA bhavasAgarataraNopAyo bhavatIti bodhitam ] // 497 // [ evaM hAralatopAkhyAnaM samagra 141 496 jane ( kApA ) / tvayA'smi na viyuktaH ( 9 ) / savyasana buddhimadhunA ( 9 ) / mujjhati ( pa. kA ) / sundaraH ( pa ) 497 sthitavati niyamaista 0 ( 1 ) / mitreNa tena sahita: ( pa ) | ( hAralatopAkhyAnam ) ( pa ) / 498 bhavaMtu ( pa ) | svArthaikadRzo ( pa ) Shree Sudharmaswami Gyanbhandar-Umara, Surat www.umaragyanbhandar.com Page #205 -------------------------------------------------------------------------- ________________ dAmodaraguptaviracitaM ramaNahRdayAnuvartanacaturacatuHSaSTikarmakuzalAnAm / na spRzati tattvacarcA paNyavadhUnAM vidagdhacetAMsi // 499 // samApya tacchravaNajanitanAyakabhAvaM sthUNAnikhanananyAnena dRDhIkartuM tatprayojyAM vAcoyukti vikarAlA mAlatIM upadizati evamityAdi caturdazabhirAryAbhiH / ] [svArthaikaratA: svalAbhaikadRSTayaH / vyapetasadbhAvAH rAgarahitA:, " kAmitAkhyena bhAvena bhAvyamAnatA bhAvaH" iti jayamaGgala:, sa eva zobhana:-sadbhAvaH rAgaH / ] evamityAdi-evamapi kvacidupalabdhau, prAyastAH[vezyA: ] svArthaMkapravaNA: [ rAgarahitAH ] eva bhavanti iti svIkriyatAM nAma, tathApi [yuSmAkaM manoraJjanaikArthinAM puruSANAM tAsAM bhAvavihInatve'pi kA hAniH, kAkvA] na hAniH [iti bhAvaH] [ tatra hetuM darzayati abhilaSitaviSayasiddheH iti; puruSANAM abhilaSita: icchAviSayIkRtaH, ya: viSayaH saundaryAApabhogaH varanIvilAsAdijanyaviSayAnandaH vA, tasya siddheH prAptyA, hetau paJcamI // ] 498 // [tadeva samarthayati ramaNeti / ramaNa: kAmukaH, tasya hRdayaM cittaM manogatabhAvaH, tasya anuvartanaM AnukUlyena svasya pravartanaM, tasmin caturAH pravINAH; catuHSaSTikarmakuzalAzca, tAsAM tAdRzInAM, yadvA ramaNahRdayAnuvartane caturANi pezalAni yAni catuHSaSTikarmANi AliMganAdIni teSu kuzalAnAM pravINAnAM; paNyavadhUnAM paNyena mUlyena labhyA prApyA vadhUH patnI paNyavadhUH gaNikA, tAsAM, tattvacarcA-sA rAgavatI na vA, tatsnehaH paramArthoM mAyA vA, tatpravRttiH rAgAt vA lAbhAt vA ityAdInAM nirNayaparA vicAraNA satyatvAsatyatvavicAraNA; vidagdhacetAMsi caturajanamanAMsi, na spRzati; svaraJjanaikadRSTayaH te tatsAdhanaguNaucityacintAparAyaNA na bhavantIti sarveSAmanubhavagocarameva iti bhAvaH / / [catuHSaSTizabdena kAmasUtrasya avayavabhUtAH kaletyaparAkhyAH gItAdyaMgavidyAH pAJcAlikI cAparA lakSyate; prakRte tu karmeti vizeSyapadena pAJcAlena bAbhravyeNa svapraNItakAmazAsne vAtsyAyanIye ca sAMprayogikAdhikaraNe prapaJcitAni sabhedAni AliGganAdIni 64 karmANi rAgasaMdIpanAni bodhyAni / tAni ca pAzcAlikI catuHSaSTiH' iti prasiddhAni ' nandinI / ityekapadavAcyAni ca / yathAha vAtsyAyana:-" AliGgana-cumbana-nakhacchedya-dazanacchedya-saMvezana-sItkRta-puruSAyitIpariSTakAnAmaSTAnAmaSTadhA vikalpabhedAdaSTAvaSTakAzcatuHSaSTiriti bAbhravIyAH / " iti ( kAmasUtre 2 / 2) / tathA " naMdinI subhagA siddhA subhagaMkaraNIti ca / nArIpriyeti cAcArya: zAstreSveSA nirucyate // kanyAbhiH parayoSidbhiH gaNikAbhizca bhAvataH / lakSyate bahumAnena catuHSaSTivicakSaNaH / " iti tatraiva uddhRtaprAcIna lokAnusAreNa yathA etacatuHSadhivijJa: nArINAM Shree Sudharmaswami Gyanbhandar-Umara, Surat www.umaragyanbhandar.com Page #206 -------------------------------------------------------------------------- ________________ kuttttniimtm| 143 valitaplutacitragatisthitibodhaizcodanAnuvRttyA ca / rAgasparzena vinA vizati manaH sAdinA turagaH // 500 // gandho'pi kutaH premNaH parabhRtahArItagRhakapotAnAm / ujjvalayantyasameSu virutavizeSaistathApi te yUnAm // 501 // bahumato bhavati, tathaiva tadvijJA nAyikA'pi tatprayogacAturyAt puruSANAM hRdyA pUjyA ca bhavatIti bodhyam // ] 499 // [ uktatattvaca naSphalyaM samarthayituM, rAgo vA lAbho vA pravRttI kAraNaM iti sAmAnyena sthitau api, na kimapi tattvata: vaktuM zakyate iti pratipAdayituM, prathamaM pUrvoktasya ( 498 ) sadbhAvasya raJjane akAraNatvaM, uttarottaraM pazupakSimanuSyANAM tribhiH dRSTAntaidRDhIkaroti valiteti tribhiH AryAbhiH / rAgasparzena vinA svasya rAgarahitatve'pi, ca: tvarthakaH, turaga: turaM tvaritaM gacchatIti azvaH, sAdinAM azvArohANAM, manaH vizati cittaM gRhNAti tadraJjanaM karotItyarthaH / kathamityAhacodanAnuvRttyA kazAtADanarazmicAlanAdinA yat sAdikatRkaM codanaM preraNA, tasya anuvRttyA anusaraNena, valgitAdigativizeSAnAM, sthiteH avasthAnasya ca, bodhaH jJAna:kAryakAraNayorabhedena kArye kAraNopacAreNa vA tattadbodhapUrvakakRtibhiH ityarthaH // valgitAdayaH azvAnAM gativizeSAH, tatra valgitaM vegena vikSiptoparicaraNaM gamanam / plutaM tu paJcasu dhArAsaMjJakeSu azvagativizeSeSu ekaM, tattu " pUrvAparonnamanataH kramAdArohaNaM plutam / iti-" tvarayA sAmyena (jhampena ?) gatiH plutaM, plavate: ktaH, 'para' iti khyAtam / " iti amaraTIkAyAM sarvAnandaH, " plutaM tu laMghanaM pakSimRgagatyanuhArakam / " iti haimaH, zazagativat tat ; " catuSpAdA plutA smRtA " iti azvavaidyake ; iyaM pulA-pulakA-pulanA-plutAdinAmabhiH khyAtA / tallakSaNaM tu hayalIlAvatyA-plulAM plavagitAmAhuryA dhArA pulnaabhidhaa||kssipti samavizeSAnukSipatyagrapAdAn, prasarati purato'zvaH sA'tha dhArA pulAkhyA // " iti / citraM tu vilakSaNaM manohAri gamanam // ] 500 // [ aparaM pakSiviSayakaM dRSTAntamAha gandha iti / gagdhaH lezaH, // gandho gndhksmbndhleshessvaamodgrvyoH|" iti vizvalocane / parabhRtaH paraiH kAkaiH bhRtaH puSTaH kokila:, gRhakapotaH gRhe pAlitaH kapotaH pArAvataH 'pArevA' 'kabutara' vA iti loke khyAtaH / ujjvalayanti uddIpayanti / asameSuH asamAH paJcatvAt viSamasaGkhyAkA iSavaH bANA yasya sa: kAmaH / virutaM kRjitam / yuvaviSaye rAgAbhAve'pi parabhRtAdaya: pakSiNo viruta: mAdhuryAt sAdRzyena vA smAritapriyAsI. 500 smaravalitaplutacitragatisthitivegaiH (p)| mizitatasAdinAM turagaH (1) Shree Sudharmaswami Gyanbhandar-Umara, Surat www.umaragyanbhandar.com Page #207 -------------------------------------------------------------------------- ________________ dAmodaraguptaviracitaM AhitamuktAhAryaH samyaksakalaprayoganiSpattyA / bhAvavihIno'pi naTa: sAmAjikacittaraJjanaM kurute // 502 // ye'pi dhanakSayadoSaM pazyanti jaDA vilAsinIzleSe / praSTavyAste bhavatA kimakRtakazipunyayA daaraaH|| 503 // tkRtatvAt yUnAM kAmoddIpanaM kurvantyeva iti bhAvaH / atra premarahitatve'pi kokilAdInAM yuvasu tajanakatvAt vibhAvanAcchAyA, evaM kAryahetvobhinnadezatvena asaGgaticchAyA'pi // ] 501 // [ manuSyeSu api iyameva sthitiH iti darzayituM tadRSTAntamAha Ahiteti / Adau AhitaH sthApitaH gRhItaH, pazcAt mukta: dUrIkRtazca, AhAryaH nepathyajo vidhiH yena saH,-AhitamuktAhAryaH / AhAryaH tu AGgika-vAcika-AhAryasAttvikAkhyeSu abhinayeSu ekaH, "AhAryAbhinayo nAma jJeyo nepathyajo vidhiH / " (21 / 3) iti bharataH; tannepathyaM tu caturvidhaM pustaM alaMkAraH aGgaracanA sajIva iti bhedaiH; teSAmapi bahava upabhedA bhAratIyanATyazAstre ( 21 a0 ), taiH nirvartitaH vezAlaMkAravanavarNAdiracanaH / samyak yathAtattvaM yathAvastu, sakalasya sampUrNasya aGgopAGgopetasya prayogasya abhinayasya niSpattyA siddhyaa| bhAvavihInaH anurAgarahitaH / bhAvastu rasAnukUlaH zarIrajo mAnaso vA vikAraH, sa ca bahuvidha:, teca ratyAdayaH aSTa sthAyibhAvA:, nirvedAdayaH trayastriMzad vyabhicAriNaH, stambhAdayaH aSTa sAttvikAH bhAvAH; tathA coktaM dazarUpake-" ye sattvajAH sthAyina eva cASTau, triMzatrayo ye vyabhicAriNazca / ekonapaJcAzadamI hi bhAvA yuktyA nibaddhAH paripoSayanti // " iti / teSu sthAyibhAvA: rasotpAdakatvAt anyabhAvAzrayatvAcca svAmina iva, anye tu tatparijanatulyAH / / naTaH raGgAvatArI anukAryAnukaraNakartA, "naTa iti dhAtvarthabhUtaM nATayati lokavRttAntam / rasabhAvasattvayuktaM yasmAttasmAnaTo bhavati // " (1) (35 / 27) iti bharataH // sAmAjikAnAM nATayaprekSakANAM, te ca " ye tuSTau tuSTimAyAnti zoke zokaM vrajanti ca / dainye dInatvamAyAnti guNagrahaNatatparAH // vyaktaroSAnurAgAzca te nATye prekSakA matAH // " iti bharatenoktAH, teSAM cittaraJjanaM manovinodaM kurute / svasmin sAmAjikAn uddizya bhAvAbhAve'pi yathA naTaH sAmAjikAnAM cittaraJjanaM AhAryAdyabhinayaiH kurute, tathA vezyAyAM rAgAbhAvasvIkAre'pi sA vilAsaiH vidagdhAn raJjayatyeva iti bhAvaH // ] 502 // [ evaM rAgaviSayakaM vicAraM pratiSidhya tAsAM pUrvoktaM (498) lAbhapravRttidoSaM 502 AhitayuktayAhAryaH (pa) yuktAhAryaH (kaapaa)| prayogasaMpattyA (go. kA) 503 doSaM pravadanti (1) Shree Sudharmaswami Gyanbhandar-Umara, Surat www.umaragyanbhandar.com Page #208 -------------------------------------------------------------------------- ________________ kuTTanImatam na ca lAbha eka eva pravartane kAraNaM manuSyeSu / rAgAdayo'pi santi vaizikazAstramaNebhiH kathitAH // 504 // kA vA vibhUtirAptA sundarasenAttayA tpsvinyaa| yadvirahakulizabhinnA mumoca sA jIvitaM kSaNArdhena // 505 // nivArayati ye iti / ye jaDAH ajJAH mUrkhAH, uktaM ca-" iSTaM vA'niSTaM vA sukhaduHkhaM vA (sukhamanyadvA?) na vetti yo mohAt / paravazagaH sa bhavediha jaDasaMjJakaH puruSaH // " iti / vilAsinI-bhranetraceSTAdInAM vizeSA: vilAsAH, te asyAH santi sA vilAsinI-prakRte vezyA, tasyAH, zleSe sandhAne saMyoge AliGgane vA, dravyanAzarUpaM doSaMpazyanti, yathoktaM-"vezyA'sau madanajvAlA ruupendhnsmedhitaa| kAmibhiryatra hUyante yauva. nAni dhanAni ca // " iti, tathA " hArahIrakahiraNyabhUSaNaistoSameti gaNikA dhnaissinnii|" iti ca / te, bhavatA tattvajJAnArtha idaM praSTavyA:-kimityAdi praznAkAraH / ] kazipu annaM AcchAdanaM ca, [ tasya vyayaH kSayaH na kRto yAbhiH tAdRzyaH dArAH dharmapatnI, kimityAdi kAkugarbhA uktiH, kim iti AkSepagarbha padaM, tena tAsu api dhanakSayo bhavati eva iti prApyate / ataH dhanakSayadoSaH na gaNikAM eva spRzati iti bhAvaH // ] // 503 // [evaM parahRdayaraJjane apararAgasya akiJcitkaratve'pi aparasya pravRttI kvacit lAbhaH kvacit rAgo vA kAraNaM prasiddhameva iti nirUpayati na ceti / pravartanaM tattatkarmasu pravRttiH / rAgaH anurAga: prIti: AsaktiH / vaizikazAstraM vaizikapuruSasambaddhaM zAstraM kAmazAsrAdi / tathAhi taM adhikRtya nATyazAstre vaizikAdhyAya ( 23 ) bharata:" vizeSayetkalAH sarvAM yasmAttasmAttu vaizikaH / (2) vezyopacaraNAdvApi vaizika: sa udAhRtaH // 1 // (3) yastutauryaka(ku)lopetaH sarvazilpaprayojakaH / strIcittagrAhakazcaiva vaizikaH sa bhavetpumAn // 2 // " iti / sa ca trayastriMzadguNopetaH / vaizikazAstrapraNetAraH dattakavizAkhilavAtsyAyanAdayaH // atra 'vaizeSikazAstravedibhiH' iti pAThaH ajJAnakalpitaH asvaccha: yataH prakRtAnupayogI // 'santi ca vaizika0' iti pAThaH mAtrAsaMpUraNArtha bhavituM yuktaH // ] 504 // [ prastute samanantaroktahAralatopAkhyAnavRttaM eva dRSTAntena anusaMdadhAti keti / vA vitarke, " vA syAdvikalpopamayorvitarke pAdapUraNe / samuccaye ca " iti medinI / vibhUtiH dravyAdisampattiH / AptA tvathaiva ucyatAM iti zeSaH // ] tapasvinI anukaMpyA / [ yasya viraha eva kulizaM vajraM, tena bhinnA vidAritA / ] // 505 // 504 pravartate (pa. kA) tanAkSarayolipisaMbhramAdayaM pATha utpanna iti bhAti / vaizeSikazAstravedibhiH (kA. appaatthH)| kathitaM ( kA pA) 505 mumoca yA (pa. kA) Shree Sudharmaswami Gyanbhandar-Umara, Surat www.umaragyanbhandar.com Page #209 -------------------------------------------------------------------------- ________________ dAmodaraguptaviracitaM uttamataruNaprakRtiH pulkaadiksuucitaanytrshktiH| sphuTasannihitavibhAvo nivAryate kena zRGgAraH // 506 // antaHkaraNavikAraM guruparijanasaGkaTe'pi kulAnAm / jAnanti tadabhiyuktA bhrUbhaGgApAGgamadhuradRSTena // 507 // [evaM pakSaNa kAdAcitkIM rAgapravRtti pratiSThApya, ita: SadbhiH vastutaH svIyAdi-trividhAnAmeva nAyikAnAM pravRttiH rAgatantrA eva iti vezyAsu rAgAbhAvazaGkA na kartavyeti vyaJjayantI prapaJcayati uttametyAdibhiH / tatrAdau ratyAtmakasya zRGgArasya lokasiddhaM anapahoyatvaM agopanIyatvaM apratiSedhyatvaM vA anuvadati uttameti / uttamaH taruNaH yuvA uttamA taruNI yuvatI ca uttamataruNau, to prakRtiH kAraNaM yasya saH zRGgAraH, etena jugupsArahitatvAt sa: 'zuciH' ityapi ucyate / zRGgAralakSaNaM ca-" ramyadezakalAkAlaveSabhogAdisevanaiH / pramodAtmA ratiH saiva yUnoranyonyasaktayoH // prakRSyamANaH zRGgAro madhurAMgavicaSTitaH / " iti dazarUpake ( 448) / yathA vA kAvyAlaMkAre-"vyavahAraH punAryoranyonyaM raktayoH rtiprkRtiH| zRGgAraH" (125) iti / tathA ] pulaka: romAJcaH, [AdinA anye stambhAdayaH sapta sAttvikA bhAvA grAhyAH, taiH sUcitA vyaktAvyakatayA prakAzitA, anyatarA aparA sAmAnyavyatiriktA asAmAnyA ityarthaH, zaktiH vIrya prabhAvaH yasya saH; tathA sphuTAH suvyaktAH, saMnihitA samIpagA: na dUravartinaH, vibhAvAH yasya saH tAdRzaH, vibhAvAstu vizeSeNa bhAvayanti rasaM utpAdayanti yete, te ca AlambanAH uddIpanAH iti dvividhAH, tatra yamAlambya rasa utpadyate sa AlambanavibhAvaH, yaH rasaM uddIpayati sa uddIpanavibhAvaH, prakRte nAyakaH nAyikA ca AlambanavibhAvau, strIvilAsacandrodayavasantartamadyapAnanRtyAdayaH uddIpanavibhAvAH / teSAM abhAve dUravartitve vA na zRGgArarasotpattiH, etaddyotako sphuTasaMnihitavizeSaNau / vAdRzaH zRGgAra:-navasu raseSu zRGgaM prAdhAnyaM iyati gacchati iti zRGgAra: Adyo rasaH, yayoktaM dhvanikAreNa-" zRMgAra eva 'madhuraH' paraprahlAdano rasaH / " (28) iti, ya: ratisthAyibhAvakaH, kAntAdyAlambanaH, srakcandanAdyuddIpitaH, kaTAkSAdyanubhAvitaH, vrIDAdisaJcAritazca rasaH; kena nivAryate pratiSidhyate, AkSepeNa na kenApi tatprakAzo bAdhya: ityarthaH / ataH sa uccaiH utkarSaNa vA jvalati prakAzate iti 'ujjvalaH' ityapi ucyate; tathA ca amara:-"zRGgAraH zucirujjvala: / " iti / ] // 506 // [strIpuMsaratyAtmakasya zaMgArasya prAbalyaM vivRNoti antaHkaraNetyAdibhiH paJcabhiH / 506 tAnyatana(pa) vicAryate (5)(lipisaMpramajo'yaM pAThaH) 507 budhyanti tada. (pa. kApA) Shree Sudharmaswami Gyanbhandar-Umara, Surat www.umaragyanbhandar.com Page #210 -------------------------------------------------------------------------- ________________ kuTTanImatam / tatrAdau rAgajJAnaM Aha antariti / kulaTA-kulAt kulAntaraM vyabhicArArtha aTati gacchati bhramati vA iti pAMsulA asatI vyabhicAriNI-tAsAM antaHkaraNasya hRdayasya, vikAraM vividhAM viruddhAM vA kRtiM vikRti bhAvaM iti yAvat , guravaH zvazurAdaya: jyaSThAH, parijanA niyatasaMnidhivartinaH sevakAdayaH, tai: saGkaTe saMbAdhe saMkIrNatAyAM api; tadabhiyuktAH tAsu raktAH tatkAmukA iti yAvat, yadvA tasmin abhiyuktAH tatkovidAH; tAsAM bhrUbhaGgaH ArecitAdikaM bhrUceSTitaM, tadyuktaM apAGge netraprAnte, madhuraM manohAri, yat dRSTaM darzanaM tena-sabhrUvilAsakaTAkSAvalokitena, snigdhadRSTinA iti yAvat / atra bhrUbhaGga ityanena utkSepAdisaptabhrUkarmasu caturaM nikuJcitaM vA bhrUvyApAraH uddiSTaH; tallakSaNAdikaM marate yathA-"caturaM kiJciducchAsAnmadhurAzrayatA dhruvoH // (8 / 115) ekasyA ubhayorvA'pi mRdubhaGgo nikuJcita: / " iti / " zRGgAre lalite saumye sparze ca caturaM bhavet // (8 / 120) moTTAyite kuTTamite vilAse kilakiJcite / nikuJcitaM tu kartavyam / " iti ca // apAGgaH apAGgati tiryak calati netraM yatra sa: netraprAntaH / apAGgadarzanaM kaTAkSaH, " apAGge tAravikSepaH kaTAkSa iti kathyate " ityukteH, (tAraH tArA kanInikA / ) tallakSaNaM saGgItaratnAkare-" yadgatAgatavizrAntivaicitryeNa vivartanam / tArakAyA: kalAbhijJAstaM kaTAkSaM pracakSate // " (7 / 386) iti; anena kAntAkhyA zRGgArarasadRSTiH lakSitA, tathA ca tatraiva-"ApibantIva dRzyaM yA savikAsA'tinirmalA / sabhrakSepakaTAkSA sA kAntA manmathavardhinI // " (7 / 385) iti; bharato'pi-"harSa. prasAdajanitakopAmarSasamanmathA / sabhrakSepakaTAkSA ca zRGgAre dRSTiriSyate // " (8 / 44) iti| yadvA etadRSTimUlabhUtA snigdhAkhyA sthAyidRSTiH (sthAyibhAvavyaJjikA dRSTiH) uktA, tathA ca saMgItaratnAkare-"vikAsi(sa?)snigdhA(gdha?)madhurA cature bibhratI dhruvau| kaTAkSiNI sAbhilASA dRSTiH snigdhA'bhidhIyate ||atraikbhrsmutkssepmaahuH kIrtidharAdayaH // "(7 / 398) iti; (atra cature dhruvau iti pUrvoktacaturAkhyavyApAravizeSavatyau dhruvau|) evaM bharato'pi-"vyAkozA snehamadhurA smitapUrvA'bhilASiNI / apAGgabhrUkRtA dRSTi: snigdheyaM ratibhAvajA // " ( 8153 ) iti; (vyAkozA praphullA, samanmathavikAsA) // jAnanti avagacchanti // yathoktaM-"svabhAvamadhurAH snigdhAH ('vakrAH') zaMsaMtyo rAgamulbaNam / dRzo datyazca karSanti kAntAbhiH preSitAH priyAn // " (kAvyAdarze 2 / 316 )iti / prakRtArthisadRzI kasyAzciduktirapi-" yadyapi gurujanapurataH satataM vinivAryate hiyA cakSuH / priyamukhadarzanalubdhaM tadapi salIlaM balAdvalati // " iti // " cakSuHprItirmanaHsaMgaH " ityAdiSoDazasaMyogazRMgArANAM madhye cakSuHprIterevAdyatvAt kaTAkSasya atra grahaNam // mAnasiko ratibhAvaH madhuraiHbhASaNanetrAdivikArarUpavAkkAyavyApAraiH vyaGgya: anapahnava eva iti Shree Sudharmaswami Gyanbhandar-Umara, Surat www.umaragyanbhandar.com Page #211 -------------------------------------------------------------------------- ________________ dAmodaraguptaviracitaM anyA vihAya patigRhamavicintitakulakala-janagardAH / rAgoparaktahRdayA yAnti digantaM manuSyamAsAdya // 508 // apamAnaH pativihito guruparikaratIvratA gRhe dauHsthyam / zIlakSataye yAsAM tAsAmatirAgato'nyanarasaktiH // 509 // yA apyacalitattA bhartuH paricaraNatatparAH prmdaaH| tA api rAgaviyuktAstiSThantyaucityamAtreNa // 510 // bhAvaH // ] 507 // [ yat kAzcit patiM tyaktvA kAmukaiH saha dezAntaragamanarUpaM sAhasaM kurvanti tadapi rAgamUlakamevetyAha anyA iti / kulasya kalaGka pitRmAtRzvazuravaMzAnAM doSaprAptiH, janagIM lokanindA / rAgoparaktahRdayAH anurAgiNyaH kAminyaH / rAga: tu-"icchAyA: sahakArisAmagryAdinA pracitAyAH pravRttyunmukhAyA: vivakopadezAdibhiH anivAryaH pripossH|" iti nAgAnandavimarzinyAm / digantaM bahudUradezaM api, manuSyaM vallabhaM ityarthaH / taduktaM kaumudImitrAnandanATake-" purandhrINAM premapahilamavicAraM khalu manaH / " (4 / 2) iti, api ca tatraiva-"desaM vayaMti visamaM sahati NivvaM bhamaMti duhiAo / tahavi mahilANa pimmaM daiyaMmi na sayaNavagaMmi // " (45) ( dezaM vrati viSamaM, sahante duHkhaM, bhramaMti duHkhitAH / tathApi mahilAnAM prema dayite, na svajanavarge // ) iti / uktamapi vAdirAjasUriviracitazrIpArzvanAthacaritrakAvye-'rUpaM kulaM yauvanamAbhijAtyaM natabhravastanna vicArayati / ka cinnikRSTe'pi rasAnniviSTAH kaMdarpadevaM paritarpayaMti" // (2146) iti] // 508 // [patigRhe kadAcit vidyamAneSu api vaimanasyakAraNeSu yat kAzcit svadharma vihAya bhraSTazIlA bhavanti tatrApi anyarAga eva prabhavati iti prakaTayati apabhAna iti / yAsAm / apamAnaH tiraskRtiH / patIti zvazurAdInAM upalakSaNam / guravaH zvazrUzvazurajyeSThAdayaH, tadrUpaH ya: parikaraH parivAraH, tatkRtopAlambhanAdirUpA yA tIvratA taikSNyaM udvejakatvam / ata eva, gRhe patigRhe, dauHsthyaM duHsthitiH gRhakAryabAhulyAt upAlambhAdizravaNAt vA duHkhena avasthAnaM; imAni kAnicit patigRhe virAgakAraNAni; tAsAM anyanare pativyatirikte upapatau, atirAgataH saktiH Asakti: manaHsaGgaH, zIlakSataye pAtivratyarUpasucaritasya nAzAya, " zucau tu carite zIlaM " iti amaraH, bhavati jAyate / asatAM yoge smuccyaalNkaarH||509|| [viraktAnAmapi avyabhicAriNInAM tattvamAhayA iti / yAH rAgaviyuktAH iti dUreNAnvayaH, bhartari premarahitAH ityarthaH, api, pramadAH 508 janagehAH (kaa)| manuSyalAbhAya (go.kA) 509 gRhe'pi daurgatyaM (1) / . mapi (1) 510 bhartuzcaraNAbjatatparAH pramadAH (go 2. kaa)| rAgavimukA (go. kA) Shree Sudharmaswami Gyanbhandar-Umara, Surat www.umaragyanbhandar.com Page #212 -------------------------------------------------------------------------- ________________ kuTTanImatam / tasmAdastvabhigamanaM vividhanimittaM nivAryate kena / nijaparapaNyastrINAM rAgAdhInaM tu hRdayanirvahaNam // 511 / / evaMvidhadRSTAntairupapattiyutastathedRzairvAkyaiH / anyairapi cATupadairAvarjitamAnasaM gamyam / / 512 // vihitasvApavibodhaM kiJcitprakaTIkRtakumaglAnyA / utpAditajRmbhikayA parirabhya ghanaM nizApagame // 513 // 149 striyaH, acalitavRttAH anaSTacAritrAH / paricaraNaM saparyA sevA / tiSThanti vartante, tattu aucityamAtreNa ucitasya karma bhAvo vA iti kRtvA ; strINAM avyabhicAritvaM patisevA ca dharma iti niHsnehatve'pi ubhayaM paripAlyate tAbhiH iti bhAvaH / ] // 510 // [ prakRtaM upasaMharati tasmAditi / tasmAt yasmAt evaM sarvatra dRSTaM tasmAt, astu tiSThatu tat, alaM tadviSayaka bahuvicAreNa ityarthaH / vividhanimittaM rAgaprAbalyapativiraktyAdyanekakAraNakaM, abhigamanaM abhito gamanaM vyabhicAraH, kena nivAryate kena pratiSeddhuM zakyaH, na kenApi ityarthaH / siddhAntayati nijetyAdi / nijastrI svapANigRhItI pariNItA svIyA, parastrI anyabhAryA parakIyA, paNyastrI mUlyalabhyA ramaNI vezyA, tAsAM sarvaprakArANAM api, ] hRdayanirvahaNaM mAnasAvarjanaM, [ yadvA hRdayasya bhAvasya icchAyA vA, nirvahaNaM siddhayantAnuSTheyatvaM - svepsitakAmukasaMyogAntagamanaM iti yAvat, tu avadhAraNe "tu pAdapUraNe bhedAvadhAraNasamuccaye / pakSAntare niyoge ca prazaMsAyAM vinigrahe // " iti vizvalocane, rAgAdhInaM prItiparatantram / trividhA api nAyikA: rAgataMtrA eva IpsitaM parAbhiyogaM apratibAdhaM sAdhayantIti sthitaM iti bhAva: // ] 511 // [ evaM vilAsAnte kartavyAyAH kathAcarcAyA mArga darzayitvA tatphalaM bodhayantI vikarAlA prAtaH svApatyAgaprakAraM pradarzayati evamityAdinA / evaMvidhaiH uktanizcitaprakArakaiH dRSTAntaiH sveSTasthApakaiH hAralatopAkhyAnAdisadRzaiH udAharaNaiH, upapattiyutaiH sopapattikaiH yuktiyukta:, tathA IdRzaiH evaMvidhaiH UhApohayuktaH, vAkyaiH vacanasandarbheH, anyairapi atrAnukterapi priyavallabha-prANanAtha-hRdayezvaretyAdiprasiddhaiH, cATupadaiH nAyaka zlAghAparAkSarasamUhai:,] "astrI cATuzcaTuH zlAghA premNA mithyAbhizaMsanam / " iti koza: / AvarjitaM prasAditaM [ mAnasaM antaHkaraNaM yasya taM, gamyaM abhigamanayogyaM kAmukam samanantarAryAgataparirabhyeti padena anvayaH // ] 512 // [ vihitaH kRtaH svApAt nidrAyAH vibodha: jAga - 511 tasmAttAsvabhigamanaM ( go ) tasmAdAtmAbhigamanavividhanimittaM ( go 2. kA ) / vidhAryate na ( go. kA) 512 upapattiSu ( pa ) 513 vihitasvApara bodhaM ( go . kA) / kRtazramaM dAkSyAt ( go . kA ) Shree Sudharmaswami Gyanbhandar-Umara, Surat www.umaragyanbhandar.com Page #213 -------------------------------------------------------------------------- ________________ dAmodaraguptaviracitaM vighaTitavinimudradRzA vilokya kakubhaH sudIghaniHzvAsam / vaktavyamiti bhavatyA 'rajani khale kiM prabhAtA'si // 514 // raNaM yasya taM, nizApagame prabhAte, tvayA, kiJcit alpamAtrayA prakaTIkRtau pradarzitau klamaH santApa: glAni: vyApArAsahaH avasAdazca suratazramabharAt yayA tayA, tathA utpAditajambhikayA kRta: gAtravinAma: nidrAtyAgasUcakaH mukhavikAsAdirUpaH zarIravinyAsavizeSaH yayA tayA / "jaMbhikA gAtrabhaMga: syAt " iti ajayaH, strIjambhaNe kezavizlathanaM bAhumUlavakSodarzanaM nIvilaMsanAdi ca rasikahRdayahArINi bhavantIti tatkaraNopadezaH / varNitaM tadanyaiH yathA-"AsyendoH pariveSavadratipatezcAmpeyakodaNDavaddhammillAmbumuca: kSaNadyutivadAsajau kSipantI bhujau / vizliSyadvali lakSyanAbhi vigalannIvyunnamanmadhyama kiJcitkiJcidudaJcadaJcalamaho kumbhastanI jambhate // " iti / "cakrIkRtabhujalatikaM vakrIkRtamadhyamunnamadgrIvam / no harati kasya hRdayaM hariNadRzo jambhaNArambhaH // " iti ca // bhikAyAM sudIrdhIkRtabhujayoH karkaTo hasto bhavati, yathoktaM bhAratIye-"aMgulyo yasya hastasya hyanyonyAntaraniHsRtAH / sa karkaTa iti jJeyaH karaH karma ca vakSyate // (9 / 126) eSa madanAMgamarde suptotthitaz2aMbhaNe bRhaddehe / anudhAraNe ca yojya: zaMkhagrahaNe'tha tattvajJaiH // " (127) iti // " mitho'ntarA bahizcAntarbhavatyaMgulayo ydaa| hastayoH, karkaTaH so'yaM ciMtAz2aMbhaNayormataH // " iti ca DuMgararAjAlaMkAraratnAkare // azithilaM dRDhaM parirabhya AliGgya, // 513 // ] vighaTitavinimudradRzA udghATitAtandradRzA [ zIrNamudranayanena] [unmIlitacakSuSA kakubhaH dizaH, vilokya avalokya prabhAtaM jAtaM na vA iti darzanArtha, bhavatyA sudIrghaniHzvAsaM AyatamukhamArutaM, prAtaHkAla iti samupasthitavirahajaduHkhaM sUcayituM tathAhi aharmukhaM pratyUSati rujati kAmukAn iti 'pratyUSa' ityapi ucyate, vaktavyaM, kimiti tadAkAraM Aha-bhoH rajani rajanti anuraktA bhavanti rAgiNaH asyAM iti sAbhiprAyapadaM rAtre / khale iti rAtryAH saMbodhanaM, khalati pApAni saMcinoti, calati vA sAdhanAM nigrahAya sA khalA paizunyakRt pApA, tasyAH saMbuddhiH khale paizunyakAriNi-Adau saMyogasukhaM pradAya idAnIM priyaviprayogaduHkhadAyinI iti / kiM prabhAtA asi| prabhAto'pi kvacit nizAbhAgatvena gaNyate yathA "prabhAtazeSA rajanI babhUva / " ityatra / api ca rajanI prabhAtA jAtA iti tasyAH svarUpaviparyayeNa khalatvaM ucitaM, virodhAbhAso'pi sUcitaH // tathAhi prArthitaM kenApi rasikamitreNa-" dUrArUDhapraNayamadhurapremaga ktibhAjAM, gADhAzleSavyatikaradhRtaikAtmyasaMbhAvanAnAm / avyucchinnAdharamadhurasAsArake prArthaye tvAM, yUnAM mA bhUdbhagavati 514 vighaTitapuTamuditadRzAvalokya (p)| prayAtAsi (pa) (kulakaM ) Shree Sudharmaswami Gyanbhandar-Umara, Surat www.umaragyanbhandar.com Page #214 -------------------------------------------------------------------------- ________________ kuTTanImatam / abalA viSaheta kathaM dRDhazaktimanuSyaratirasaprasaram / madanajanito'nurAgo na vidadhyAdyadi balAdhAnam // 515 // dhanyA cakrAhvavadhUH priyatamasaMghaTanasamayasaMprAptyA / zazinA viyujyamAnA kumudini kiM kSINapuNyA'si // 516 // vikasitasurabhimanoharasaMsthAnaM sarasakusumamaprAptam / na karoti tathA pIDAmAsvAditavicyutaM yathA bhRGgayAH // 517 // nize saGgame te prabhAtam // " iti / ] 514 // [ itaH tribhiH prastutaM samarthayati / tatrAdau svasyA: madanAvezarAgaM nAyakaratizaktiprazaMsAgarbha Aha abaleti / na vidyate balaM vIrya yasyAH sA-abalA, tAdRzAM atisukumArANAM svAGgAnAmapi dhAraNe azaktA iva dRzyamAnA, kathaM balinaH puruSasya ratAvegaM saheta, yadi tasyAM kAmajaH premA balaM na saMcArayet ityarthaH / abalAH zaGgArarasena sabalA bhavantIti bhAvaH / uktaM ca amarukazatake "zUro'sti ('nanvasti' ) puGkhitazaro madana: shaayH|" iti / // 515 / / atra aprastutacakravAkIkumudinyavasthAkathanena divase prAptavirahAyAH svasyAH adhanyatvaM sUcayati dhanyeti / dhanyA prazaMsanIyA, cakrAhvaH rathAGganAmA yAminIvirahI pakSI, tadvadhU: cakravAkI 'cakavI ' iti prasiddhA / saMghaTanaM saMyogaH / rAtrau cakrAhvayoH viyogaH divase tatsaMyogazca prasiddhaH , tadviparyayeNa rAtrau zazisaMyogena kumudinyA vikasanaM, prAtastadviyogena ca mukulitatvaM prasiddham / kSINapuNyA yataH priyaviyogavipattimatI / kiM prazne / aprstutprshNsaalNkaarH| 516 // vikasiteti / [vikasitaMca surabhi ca manoharaM ca saMsthAnaM avayavasaMniveza: yasya tat / Adau AsvAditaM pazcAt vicyutaM bhraSTaM AsvAditavicyutam / ataH ArUDhapatitasatpuruSasadRzaM,] vikasitaM surabhi sugandhaM manoharasaMsthAnaM susthi(ti)madapi aprAptaM kusumaM kartR gIM na tathA pIDayati yathA AsvAditaM anantarameva vicyutaM kusumaM pIDAM karoti / prAptahAnito'prAptireva zlAghyA ityarthaH, ["nahi vandhyA'znute duHkhaM yathA hi mRtputrinnii|" iti nyAyena / uktaM ca-"na tathA bAdhate kRSNa prakRtyA nirdhano janaH / yathA bhadrAM zriyaM prApya tayA hInaH sukhaidhitH||" iti / uktaM ca-" akRtasneho'pi varaM na punaH saMjAtavighaTitasnehaH / ujjhitanayanastAmyati tathA yatheho na jAtyaMdhaH // " iti / raviguptenApi-" akRtapremaiva varaM, na __ 515 avazA ( kaapaa)| mamuSya (go. kA ) / janitAnurAgo ( go ) tulitAnu0 (go 2. kA) 516 cakAGka (go 2.) / cakrAhvavadhUpriya0 (kA) / saMghaTana (kA) 517 sthAnaM kusuma0 (go. kaa)| vicyutiM (go 2. kaa)| bhRGgam (go) bhaMgaH (go 2. kA) (anarthakaH pAThaH) Shree Sudharmaswami Gyanbhandar-Umara, Surat www.umaragyanbhandar.com Page #215 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 152 dAmodaraguptaviracitaM vijJApayAmyatastvAM racitAJjalimaulinA vidhAya natim / paricArakajanamadhye gaNanIyA'haM prasAdena // 518 // (yugmam ) __ atha dIpitarAgADairapahastitalAbhavibhramopacitaiH / mRdubhizcittAnugatairupacAraiH pAtitasya vizvAse // 519 // 'avalokito'si lampaTa kimapi vadan karNasannidhau nibhRtam / zaGkarasenAdhAcyA adya mayA jAlamArgeNa // 520 // punaH saMjAtavinnitaH premA / uddhRtanayano hi yathA tAmyatyevaM na jAtyaMdha: / / " iti / atra bhRGgIkusumavRttAntena viprayogAntasaMyogAt asaMyoga eva varaH iti sUcayati / atra kusumAprApte: doSatve'pi guNatvakalpanAt lezAlaMkAro'pi, tallakSaNaM tu "lezaH syAddoSaguNayorguNadoSatvakalpanam " iti kuvalayAnaMde / api ca atra aprastutakusumabhRGgIvRttAntena prastutanAyakanAyikAvasthAnayo: gamyatvAt aprastutaprazaMsAlaMkAraH / natu samAsoktyalaMkAraH, yataH sa etadviparyayeNa prastutAdaprastutapratItau pravartate iti zeyam // ] 517 // [evaM viyogaduHkhaM sUcayantI dInatAkhyApanena nAyaka dayArdramAnasaM karoti vijJApayAmIti / racitA aJjaliH hastayoH saMyogaH yatra tAdRzena maulinA mastakena, natiM vidhAya adhomukhaM ziraH kRtvA praNamya, aJjalilakSaNaM tu-" patAkAbhyAM tu hastAbhyAM saMzleSAdaJjaliH smRtaH" (nATyazAstre 9 / 121) iti; patAko hastastu-" prasAritA: samAH sarvA yasyAMgulyo bhavanti hi / kuJcitazca tathA'guSThaH sa patAka iti smRtaH // " (9 / 18) iti / paricAraketyAdi ] paricArakaH sevakaH, [sevakAvizeSamavekSaNIyA, priyAdRSTayabhAve'pi sevakadRSTimayi kRpayA na tyAjyeti bhAvaH / prasAdaH anugrahaH kRpA / ] 518 // [AvajitamAnasaM nAyakaM bhikSupAdaprasArikAnyAyena rUDharAgaM kartu seyoktIH upadeSTukAmA karAlA upakramate athetyAdi / atha anantaram / upacAraiH abhyutthAnAdikaiH satkAraiH, kIdRzaiH taiH, dIpitarAgAGgaiH dIpitAni samuttejitAni rAgasya snehasya aGgAni upakArakAH yaiH taiH, tathA apahastitaH dUrIkRtaH lAbhasya arthAdiprApteH vibhrama: vizeSeNa bhrAntiH tena upacitaiH puSTaiH, lAbhagandhalezavirahitaiH ityarthaH, "vibhramastu vilAse syAdvibhramo bhraantihaavyoH|" iti vizvalocane; tathA mRdubhiH komalai: hRdayAvarjakaiH ityarthaH; tathA cittAnugatai: kAmukamanovRttyanuvartibhiH,-evaMvidhaiH upacAraiH,] pAtitasya vizvAse saMprApitavizvAsasya ityathaH, [ aparavezyAvat iyaM na vaJcikA iti viziSTopacAraiH vizvAsitasya, taduktaM-"upacAraH kartavyo yAvadanutpannasauhRdAH puruSAH" / iti / -519 // [ nAyakAnurAgaM ra 518 limAvidhAya (kA) 519 apahastitamArgasaMbhramo0 (go. kaa)| zcitrAnugataiH (go. kA) 520 niyatam ( kaa)| saMkaTasenA (go 2. kA ) Shree Sudharmaswami Gyanbhandar-Umara, Surat www.umaragyanbhandar.com Page #216 -------------------------------------------------------------------------- ________________ kuTTanImatam mAlatyA saha kizcidabhidadhAsi sakhI mameti na virodhaH yattu ciraM snigdhazA pazyasi tAM tatra me zaGkA // 21 // tvAmAgatA na vIkSitumanubadhya na yAcitaH prayatnena / AhUya vada kimarthaM tAmbUlaM grAhitA kamaladevI // 522 // vardhayituM saptabhiH mAnasUcakaseyoktiprakAraM zikSayati avalokita ityAdinA / taduktaM zaGgAratilake-"snehaM (ho?) vinA bhayaM na syAnmanmatho neya'yA vinA / tasmAnmAnaprakAro'yaM dvayoH prItipravardhanaH // " (2 / 53 ) iti / Iya'yA sahitA upanyAsAH seoyanyAsAH IrSyAmAnodbhavAH uktayaH; tathAhi--vipralaMbhazaMgArasya pUrvAnurAga-mAna-pravAsa-karuNabhedena caturdhA vibhaktasya madhye yo mAnavipralaMbha: sa sahetuko nirhetukazceti dviprakArakaH; tatrAdyaH IrSyAmAnasaMjJakaH anyanAyikAsnigdhadarzanaparanAyakadarzanAt pratyakSAt, nAyakasya bhogacihnadarzanena gotraskhalanazravaNena utsvapnAyitazravaNena vA anumAnAt , nAyikAyA jAyate / taduktaM rasANavasudhAkare-"IjyA saMbhavedIrdhyA tvanyAsaGgini vallabhe / (2 / 203 ) asahiSNutvameva syAdRSTeranumite: zruteH // " iti / tatra prathamo laghumAnaH, darzanamAtramatikramya vArtAlApAdeH anurAgavRddhisUcakatattacceSTAnAM vA darzane madhyamo mAnaH, zeSo gururmAnaH, taduktaM zRMgAratilake"sa prAyazo bhavetredhA kAminInAM priyaM prati / avekSya doSametasya garIyAnmadhyamo lghuH|| (2133 ); pratinAryA(?) gate kAnte svayaM dRSTe nakhAGkite / tadvAsodarzane gotraskhalite ca gururyathA // ( 2134 ); dRSTe priyatame rAgAdanyayA saha jalpati / sakhyA''khyAte'thavA doSe mAno'yaM madhyamo yathA // (2 / 35); savilAsaM sphuraccakSurvIkSamANe parAM priye / kiMcidanyamanaskeva jAyate sa laghuryathA // " (236) iti / lampaTa kAmuka / nibhRtaM guptaM, pareSAmaviditaM syAt tathA; 'niyataM' iti pAThe niyamena vAraM. vAram / dhAtrI upamAtA, "dhAtrI tvAmalakIkSityorupamAtari mAtari / " iti vizvalocane / ] jAlamArgeNa laghuvAtAyanadvArA, [gavAkSeNa / atra anyAlApadarzanajo madhyama IrSyAmAnaH / ] 520 // [ punazca-kiJcit alpaM, abhidadhAsi vadasi, tatra sA mama sakhI iti hetoH na me virodhaH tvayA saha kalahaH / ciraM dIrghakAlaM, snigdhadRzA snigdhadRSTi: pUrva (A. 507 TI.) vyAkhyAtA tayA pazyasi snigdhAyAH dRSTe: avicchedapAtaM karoSi, iti darzanasya avizrAMtatayA autsukyAparisamAptiH prakAzitA; tatra tasmin tava tAdRzadarzanakarmaNi, zaGkA vitarkaH tava tayA saha saMgamAbhilASo vartate ityAdirUpA, " zaMkA vitarkabhayayoH " iti vaijayaMtI / atra laghuH IrSyAmAnaH / ] 521 // [tvAM vI 521 kiJcidvidadhAsi (go.) keliM vidadhAsi (pa) sakhe (go.kaa)| dRgApazyasi (pa) Shree Sudharmaswami Gyanbhandar-Umara, Surat www.umaragyanbhandar.com Page #217 -------------------------------------------------------------------------- ________________ dAmodaraguptaviracitaM kaJcakamapakarSantyAH prakaTIbhavadaMsakakSakucapArtham / sAbhinivezaM dRSTaM bhavatA kiM kundamAlAyAH // 23 // parihAsena gRhItA yadyaMzukapallave tvayA rAmA / AcchidyApakrAntA kiM mAmavalokya pRSThataH sahasA // 524 // vijJAnena khyAtAM kusumalatAM tvaM tu varNayasyanizam / nRtyantI mRgadevIM visphAritalocanaH pazyan // 525 // kSituM tava darzanArtha, tathAgamane tAmbUladAnaM ziSTAcAra iti ucitam / anubadhya vizeSataH,[ vAraMvAraM; tAmbUlaM na ca yAcitaH dehi iti na tayA prArthitaH / tvayA tu tAM AkArayitvA tAmbUlaM dattaM, tat kimartha kiM prayojanaM uddizya, tat vada vAcA prakAzaya / tAmbUladAnaM abhiyogasUcakaM iti IrSyAbIjaM, yathAha vAtsyAyana: pAradArikAdhikaraNe"krameNa ca viviktadeze gamanaM cumbanaM AliGganaM tAmbUlasya grAhaNaM dAnAnte dravyANAM parivartanaM guhyadezAbhimarzanaM ceti abhiyogaaH| (5 // 2) iti / atra darzanAlApAbhyAM adhikaparicayadarzanAt madhyama IrSyAmAnaH / ] 522 // [ kaJcakaM colI strINAM kucAdigopanavasra, apakarSantyAH uttArayantyAH , prakaTIbhavat cakSurgocaraM bhavat , asau bhujazirasI ca kakSau bAhumUle 'kAkha' iti bhASAyAM ca, kucau ca pArzve kakSAdhobhAgau ca aMsakakSakucapArzva, prANyaGgatvAt ekavadbhAvaH / sAbhinivezaM AsaktyA, kiM kimartham / tasyAH saundaryeNa apahRtacittastvaM mayi nyUnapremA iti bhAvaH / atra darzaneAmAno lghuH| ] 523 // [rAmAbhidhAnAyAH celAJcalagraha: tvayA yadi parihAsArtha kRta: tarhi, pRSThataH pRSThe, sArvavibhaktikastasiH , sthitAM mAM dRSTvA, kiM kimartha, Acchidya svavanAkarSaNena vizleSaM kRtvA, sahasA tatkAlameva, "tatkAlamAtre sahasA sahasA''kasmike'pi ca / " iti vizvalocane / apakrAntA nirgatA / yuvayoH premaparicayaM dRSTA kopiSyAmi ityeva avadhArya iti bhAvaH / ayaM ceSTAmAno madhyamaH // 524 // nRtyantI aGgapratyaGgasauSThavaprakAzakaM nRtyaM kurvantIm / visphAritalocanaH vikasitanetra: san yena suSThu darzanaM bhavet tathA, anizaM nirantaraM, pazyan , vijJAnaM kArmaNaM-auSadhamantrAdiyaugaiH uccATanAdi SaTkarma, "vijJAnaM kArmaNe jJAne" iti vizvalocane, tena vijJAnena khyAtAM vazIkaraNAdikarmapANDityena prasiddhAM, varNayasi udyojayasi mRgadevIvazIkArAya-ityataH anu 523 kamAkarSa0 (p)| daMgakuca (go. kA) daMsakuca (kApA)524 tvayA bAlA (1) / AcchoTyApakAntA mAmavalokya (pa) krAntA tvAmava ( go. kA.)525 tvaM nu (1)[akSarasaMbhramAt pAThaH ] Shree Sudharmaswami Gyanbhandar-Umara, Surat www.umaragyanbhandar.com Page #218 -------------------------------------------------------------------------- ________________ kuTTanImatam / u kAraNamatra na ve yahamRjupanthAnaM prasiddhamutsRjya / vakreNa yadeSi sadA mAdhavasenAgRhAgreNa ||' 526 // iti seyapanyAsairanyaizcAmamavedhilaghukopaiH / praNayaprabhavairvihite kSAmodari rUDharAgatve / / 527 // zrutiviSaye 'ntaritatanurjanitasthitirAyatAkSi saha mAtrA | paruSagirA tvaM kuryA itthaM mithyAvacaHkalaham // 528 // (antaHkulakam ) mIyate tvaM tasyAM anuraktaH iti / visphAritalocanaH iti vismitA dRSTiH lakSitA // yadvA mRgadevIM vismayena sarvadA pazyan san kusumalatAyA vijJAnaM kalAkauzalya saMpatti matsamakSaM zlAghase ityarthaH, tena vastutaH mRgadevyAM Asakta: tvaM madvacanArtha aparasyAH stutiM karoSi iti jAne iti bhAvaH / " varNa tka stutivistArazuklAdyudyuktidIpane / " iti kavikalpadrumaH / ayaM laghuH darzaneyamAnaH // 525 // RjupanthAnaM yena zIghraM nirbAdhaM gRhaprApti: bhavet taM saralamArga, utsRjya parityajya, vakreNa dUragAminA, parantu mAdhavasenAgRhasparzinA mArgeNa / atra tava tAdRzAcaraNe, kAraNaM viziSTahetuM na vedmi, vakroktyA. jAnAmi eva tatkAraNaM yat tvaM tatrAnurAgavAn iti / ayaM nAyakaceSTAjanyo madhyama IrSyAmAnaH // 526 // iti uktaprakAraiH, IrSyA parotkarSAsahiSNutA, prakRte anurAgaviSayiNI, tayA sahitAH antarnihitAkSamAH upanyAsAH kathanAni tai: serNyopanyAsaiH, anena madhyamo mAnaH suucitH| yathA vakSyati cAyaM kaviH - "satyaM premaNi vRddhe vyathayati hRdayaM manAgapi skhalitam // " (A. 713) iti tathA priyaskhalanAsahiSNutvaM premotkarSaprakAzakaM matam / anyaizca upanyAsairiti zeSaH kIdRzaiH taiH, kopasya marmavedhatve vighaTanaM syAt, rAgavRddhizca: na syAt iti na tathAvidhaiH, amarmavedhIti laghoreva vivaraNaM tena mRdukopaiH ityarthaH; ubhayAn vizinaSTi, praNayaprabhavaiH praNayaH prItiH ratikeliparicayo vA tasmAt prabhavaH udbhavaH yeSAM taiH snehamUlakaiH, tathA ca bAlarAmAyaNe rAvaNoktiH - "irSyAyitaM hi strINAM prakAzakaM premabharasya " iti ( 5 ), tAdRzaiH kAmavardhanaphalaiH iti bhAvaH, taduktaM zRGgAratilake - "snehaM ( ho ?) vinA bhayaM na syAt, manmatho nerSyayA vinA / tasmAnmAnaprakAro'yaM dvayoH prItipravardhanaH || " ( 2/53 ) iti / " praNayaprakarSeNa skhaliteSu kopo bhavati" iti vastusthityA ca / rUDharAgatve vihite kAmukasya anurAgavRddhau saMpAditAyAM; kSAmodari he tanUdari kRzodari / 527 // viyogAsahatvaM kAmukasya rUDharAgatva526 cakreNa ( pa ) 127 vidite (go) vividha ( pa ) / gUDharAgatve ( go . kA ) 528 zrutaviSayAntaritatanu: ( 1 ) Shree Sudharmaswami Gyanbhandar-Umara, Surat www.umaragyanbhandar.com Page #219 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 156 dAmodaraguptaviracitaM 'aklezopanatadhanaH premaprabo nirargalatyAgaH / bhaTTAnandasya suto nidhibhUto'bhavyayA tvayA tyaktaH // 529 // vyasanopahataviveko dAnakaratiH svadAravidveSI / mAmavigaNayya mUDhe nirbhasita eva kezavasvAmI // 530 // lakSaNaM, tasmin siddhe arthAgamopAyabhUtaM mAtrA saha kUTavAkkalahaM bodhayati zrutItyAdinA / AyatAkSi kamalapatravat dIrghanetre, antaritatanuH nAyakadRSTayagocarA satI, tathApi tasya zrutiviSaye janitasthitiH yathA sa vArtAlApaM zRNuyAt tathA nAtidUre sthitA, mAtrA saha, paruSagirA kaThoravacanaiH, mithyAvacaHkalahaM avAstavaM vigrahaM, svasyAM prabhUtadhanAdimatAM kAmukatvapradarzanena nAyakapratAraNAya tena ca arthAvarjanAya, itthaM varNayiSyamANavacanaprakAraiH, tvaM kuryAH // tathAhi vaizike arthAgamopAyaprakaraNe vAtsyAyana:-"pUrvayoginAM ca lAbhAtizayena punaH sandhAne yatamAnAnAmAvikRtaH pratiSedhaH / tatspardhinAM tyAgayoginAM nidarzanam / " iti // etatprasaGgataH samanantarAntaHkulake bahudhanadAtRNAM viTAnAM prakArAH pradarzitAH // 528 // itaH ArabhyamANe antaHkulake nAnAvidhA vezyAnAM arthadRSTayA gamyAH kAmukA varNitAH / tathA ca vAtsyAyanaH ( adhi0 6. a0 1. pra. 50 ) " kevalArthAstvamI gamyAH-svatantraH, pUrve vayasi vartamAno, vittavAnaparokSavRttiradhikaraNavAnakRcchAdhigatavittaH, saMgharSavAn , saMtatAyaH, subhagamAnI, zlAghanakaH, paNDakazca puMzabdArthI, samAnaspardhI, svabhAvatastyAgI, rAjani mahAmAtre vA siddho, daivapramANo, vittAvamAnI, gurUNAM zAsanAtiga:, sajAtAnAM lakSyabhUtaH, savitta, ekaputro, liGgI, pracchannakAma:, zUro, vaidyazceti // " (aparokSavRttiH pratyakSAjivikAsAdhanaH, adhikaraNavAn rAjyAdhikArI, saMgharSavAn spardhAvAn , saMtatAyaH rAjadattagrAmAdeH nirvAhabhUmeH mUladhanavRddhyAdervA avicchinnadhanAgamaH, zlAghanika: svazlAghAkartuH bahupradaH, paNDakaH napuMsakaH paDi gatI, tasmAt ac , gatau vAtAdidoSeNa vIryotpAdakazaktihAni prAptau aNDau yasya saH; sajAtAH sahodarA: teSAM lakSyabhUtaH pradhAnaH kuTuMbajyeSThaH, mahAmAtraH amAtyaH, liMgI brahmacArI pravrajito vA / ) tatra ayaM 'akRcchAdhigatavittaH / ' aklezopanatadhanaH bhUmyagArAdibhyaH pitRzvazurAdibhyo vA aprayAsAvAptadravya:,] pravhaH namraH,nirargala: apratibandhaH tyAgo dAnaM yasya saH, [ nidhibhUtaH aparimitadravyavAn / ] abhavyA bhAgyahInA ||529||[vysnN pAnasrImRgayAdiSu AsaktiH, tena upahataH naSTaH, vivekaH sArAsArabuddhiH yasya saH, ata eva dAnaikaratiH prabhUtadhanadAtA, svadAravidveSI svapatnIparAGmukhaH tato vi 530 kveiko devaikagatiH (1) / kezavaH svAmI (pa) Shree Sudharmaswami Gyanbhandar-Umara, Surat www.umaragyanbhandar.com Page #220 -------------------------------------------------------------------------- ________________ kuTTanImatam / agaNitarAjApAyo'vicchinnAyaH svabhAvatastyAgI / kimupekSito'nurakto vAmadhiyA zaulkikAdhyakSaH // 531 // pitureka eva putrazcaturthavayaso gadAbhibhUtasya / draviNavataH prabhurAto nirAkRto bhUrikAmayA so'pi // 532 // svakareNa parityaktA tvayA vibhUtiH karomi ki paapaa| sarvabhareNopanataM vasudevamanAdareNa pazyantyA // 533 // raktaH ataH susAdhyaH, mAM avigaNayya mama mataM agRhItvaiva, mUDhe alpamate, tvayA nirbhasitaH tirskRtH|| ayaM 'svbhaavtstyaagii'|]530|| [agaNitarAjApAya: adhikazulkAdigrahaNe utkocAdigrahaNe vA tucchIkRtarAjadaNDAdibhayaH, tatra nirbhayaH niHzaMko vA; avicchinnaH dhArAvAhI, ] AyaH dravyAdeH lAbha: [ yasya saH / evaM na kevalaM dhanahAnibhayavarjitaH api tu mayi anuraktaH prItimAn , ata eva avazyaMdAtA, kiM kimartha, tvayA vAmadhiyA viparItamatyA satyA, yadvA vAmA pratIpA ca sA dhIzca vAmadhI: tayA mUrkhatayA, upekSitaH anAdRtaH, zaulkikAdhyakSaH rakSAnirdezo rAjabhAga: 'zulkaH ' 'dANa' iti bhASAyAM, 'jagAta ' iti pArasIkabhASAyAM ca prasiddhaH; zulke tadAdAne niyuktAH zaulkikAH, " tatra niyuktAH" (pA. 5 / 4 / 69) iti Thak , teSAM adhyakSaH adhipatiH, / 'zauNDikAdhyakSaH' iti pAThe surAdhyakSaH, yaH surAkiNvavyavahArAn pazyati saH, pAnAgArAvekSakaH // ayaM bahuguNaH 'rAjani mahAmAtre vA siddhaH,' 'saMtatAyaH, 'svabhAvatastyAgI,' ' adhikaraNavAn / ca // 531 // caturthavayaH bAlyakaumArayauvanavArddhakyarUpeSu caturSu caturtha vayo yasya saH vRddhaH; na kevalaM vRddhasya api tu gadAbhibhUtasya rogAkrAntasya, ataH maraNonmukhasya iti abhiprAyaH; eka eva putraH, tena ativatsalaH apratiSedhyatadIyayAvatkRtyaH ityabhiprAyaH / bhUrikAmayA vartamAnakAmukAdeva bahudhanalAbhadurAzayA // ayaM 'ekaputraH // 532 // sarvabhareNa sarveSAM annavastrAlaMkAradhanAdInAM bhareNa atizayena samRddhayA, upanataM saMgataM, ata eva sArthanAmAnaM vasudevaM, anAdareNa pazyantyA upekSayantyA, tvayA mAtrIbhUtayA, svakareNa iti lokoktiH svayameva ityarthaH, vibhUti: samRddhiH, parityaktA hastacyotitA, ataH asmin viSaye, ahaM pApA iti lokoktiH nairAzyamUlakasvadhikkAre, durbhAgyA ityarthaH, kiM karomi / "svayaMkRtAparAdho'yaM tatra kA paridevanA / " iti bhAvaH // "pApe' iti pAThe mAtuH pramAdena svasyA bhUrivasulAbhahAnyA tasyAH krodhamAzritya saMbodhanam || ayaM 'savitta:' 531 svakareNa parityakto vAmadhiyA zauNDikAdhyakSaH (go. kA) 532 tRtIyavayaso (kaa)| prabhurAtto (p)| deg to'bhUtikAmayA (pa)[durarthaH pAThaH] 533 pApe (pa) Shree Sudharmaswami Gyanbhandar-Umara, Surat www.umaragyanbhandar.com Page #221 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 158 dAmodaraguptaviracitaM puruSAntarasaMgharSAprotsAditacittavRttiranapekSam / vasu visRjati yo rabhasAttasya na vArtA tvayA pRSTA // 534 // citrAdikalAkuzalaH smarazAstravicakSaNo vRssprkRtiH| upakurvanapi sarvo vidveSigaNe tvayA kSiptaH // 535 // candravatImAbharaNaM dattaM madhusUdanasya putreNa / pazyantI bibhrANAmayi rAgiNi kiM na hItA'si // 536 // // 533 // anyapuruSeNa kAmukAntareNa saMgharSa: spardhA saMghaTTaH vA, "saMgharSaH spardhane gharSe pramode'pi prabhaJjane" iti vizvalocane; tenApi aprotsAditA avinAzitA cittavRttiH matsaGgabuddhiH yasya saH; anapekSaM niHspRhaM yathA syAt tathA, vasu dravyaM, visRjati dadAti, rabhasAt vegena, tasya vArtA vRttAnta: 'khabara' iti bhASAyAm // 'puruSAntarasaMgharSAtprotsAhitacittavRttinirapekSam / ' iti pAThe anyakAmispardhayA uttejitamanaskatayA nirapekSa, anyat pUrvavat / etasmAt mUlapAThaH balavattarArthapratyAyakaH // ayaM 'saMgharSavAn / // 534 // AdinA gItavAdyAdikA / smarazAstraM kAmazAstram / vicakSaNa: kuzala: / vRSaprakRtiH vRSajAtIyo nAyakavizeSaH, taduktaM smaradIpikAyAM- "upakAraparo nityaM strIvazaH zleSmalastathA / dazAMgulazarIrazca dhImAn dhIro vRSo mataH // " (16) iti; ratirahasyAdimate tu navAMgulaguhyaH saH, tena zazahayajAtIyavilakSaNaH alaghudIghaMguhyaH prAya: sarvAsAM nAyikAnAM priyaH / varSati vIrya iti ca vRSa: kAmukaH / atra citrAdikalAkuzalatvena nAyakasya mohakatvaM uktaM, smarazAstravicakSaNatvena ca tasya ramaNatvaM, vRSaprakRtitvena tasya strIvazIkAritvaM coktam / evaM sati kAmapuruSArthasiddhaye vezyAdibhyaH dhanadAnakAraNAbhAve'pi upakurvan dhanAdityAgaparaH, etAdRzaHsarvaprakAraiH lobhanIyo'pi, sarvaH tannAmA kAmukaH, vidveSigaNe kSiptaH AtmIyo na kRtaH, pratyuta prakRte eva sthirabuddhiH kRtA // atra AryAyAM strISu siddhapuruSANAM kecana guNA uktAH, tathA ca ratirahasye--"zUraH samucitabhASI ratitantrajJaH priyasya kartA ca / ( 13 / 24 ) / AkhyAnazilpakuzala: . ( 25 ) / paricAraH smarazIla: (27) / prekSaNarasiko, vRSa iti vikhyAtaH, sadguNAdhikaH patyuH / abhimatamahAIvezAcAraH siddhA ime narAH strISu // // (28) iti // ayaM 'pUrve vayasi vartamAnaH // 535 // [ ita: paMcakena svakAmukebhyaH prAptapramRtadravyAdikAH anyAzca kAmukottejanAya udAharati caMdretyAdinA / ayi rAgiNi dhanaviSaye iti 534 varSAprotsAhitacittavRttinirapekSam (go. kA) 535 zAstravilakSaNo (go. kaa)| zauM (go 2) / Shree Sudharmaswami Gyanbhandar-Umara, Surat www.umaragyanbhandar.com Page #222 -------------------------------------------------------------------------- ________________ kuTTanImatam grAmotpattirazeSA pravizantI siMharAjaviniyogAt / manmathasenAvAsaM laghayati te rUpasaubhAgyam // 537 // AstAmaparo lAbho bhaTTAdhipanandisenatanayena / zivadevyA upacAraH kriyate yastena paryAptam // 538 // pazyedaM dhavalagRhaM pAzupatAcAryabhAvazuddhena / kAritamanaGgadevyA vibhUSaNaM pattanasya sakalasya // 539 // ApaNikArthasya kuto rAjA labhate caturthamapi bhAgam / haTTapatirAmasenaprasAdato narmadA yamupabhute // 540 // sUcanaM, prakRtakAmuke iti prakAzaM, tacca vakroktyA / madhusUdanasya putreNa dattaM AbharaNaM bibhrANAM candravatIM pazyantI tvaM kiM na hItA asi ityanvayaH / ] hItA lajitA // [atra kAmukaH 'svataMtraH' // 536 // siMharAjaH kazcit grAmapatiH / ] viniyogaH samarpaNam / [AvAsaM gRham / te tava, rUpasaubhAgyaM rUpeNa matsaMbandhirUpeNa yat saubhAgyaM subhagatvaM tt|] ['grAmotpattimazeSAM pazyantI' iti pAThe] laghayatIti-tvaM kevalaM pazyantI kimapi kartumasamarthA vilokayantI eva tiSThasi, yadvastu te svarUpaM saMpattigarva laghUkaroti ityarthaH // [atra kAmukaH 'saMtatAya:' // ] 537 // upacAraH sevA / [ tena paryAptaM tAvataiva alaM, nAyakena tasyai upacAramAtranimittena yat dIyate tadeva tAvat prabhUtaM, ataH upacAravyatiriktasya lAbhasya vArtA tu dunirUpA ityAzayaH / zivadevIsaubhAgyamuddizya sAsUyoktiriyam / ' heDAvukanandiSeNa ' iti pAThe heDAvukaH heDAbukko vA azvavikretA / ayaM vittAvamAnI, ' pAThAntare tu 'subhgmaanii|] // 538 // [ dhavalagRhaM saudham / pAzupatAcAryaH--pazuH saMsArabaddhaH jIvaH, teSAM pati: niyantA Izvaro vA pazupatiH zivaH, taM adhikRtya pravRttaM darzanaM pAzupataM zaivazAstraM, tasya AcArya: tanmantrarahasyasiddhAntAdyupadeSTA pAzupatAcAryaH / bhAvazuddhaH etannAmA, atra bhAvaH paNDitArthavAcakaH zaivAcAryANAM mAnada upAdhiH, yathA nyAyabhUSaNakartA bhAva-sarvajJaH, saptapadA TIkAkRt bhAva-vidyezvaraH ityAdiSu / yadyapi mUlapAzupatadarzane na ko'pi bhraSTAcArAvakAzaH, tathApi samayabalAt anyatra iva tatrApi kathaMcidAcAryapadaM gurupadaM vA prAptaH patitaiH kugurubhiH kecana anAcArAH dRDhaM dattahastAvalambA jAtAH, ata eva mattavilAsaprahasanAdiSu tttccritaanaamuphaasH| pattanaM paTTanaM vA nagarI rAjadhAnI // 'ayaM liGgI // 539 // ApaNikaH krayavikrayakartA vaNika, tasya arthasya lAbharUpeNa 537 grAmotpattimazeSAM pazyantI siMha. (go. kaa)| vAse (go. kA) 538 heDA. vukanaMdizena (pa) nandiSeNa (go. kaapaa)| kriyate yatnena (go. kA) 539 devyA AbharaNaM (4) Shree Sudharmaswami Gyanbhandar-Umara, Surat www.umaragyanbhandar.com Page #223 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 160 dAmodaraguptaviracitaM puMstvAkhyApanakAmo na strI na pumAnkila prabhusvAmI / anubadhnannupahasitastvayA jaDe svArthamanapekSya // 541 // vAjIkaraNaikamatirnaranAthAnugraheNa vikhyAtaH / pratyAkhyAtaH sa tathA ravidevaH kiGkaratvamAkAGkSan // 542 // kiM kandarpakuTumbe jAto'sAvuta vazIkaraNayogam | jAnAti kamapi siddhaM yenAkRSTA'si sarvabhAvena / / 543 // prAptasya dhanasya, caturthamapi bhAgaM kararUpaM rAjabhAgaM, rAjA, ] kutaH parizrameNa ityarthaH, [yadvA kuto labheta kAkvA naiva labhate ityarthaH / haTTapatiH - haTTaH ApaNaH vikreyabastuzAlA, teSAM patiH; rAjJA tadvayavahAribhiH vA niyuktaH adhyakSaH -paNyAdhyakSaH vaNizreSThaH // ayaM ' adhikaraNavAn' // 540 // prabhusvAmI etannAmA, na strI na pumAn arthAt napuMsakaH SaNDhaH, kila prasiddha, tathApi vezyAnusaraNena svasya puMstvaprakAzanecchAM svasya saMbhogazaktiM pratipipAdayiSuH, anubadhnan prasAdAya prayatamAnaH, tvayA upahasitaH tvaM kiM kariSyasi ityAdi upahAsayuktasaMbhASaNena lajjAM prApitaH / jaDe mUrkhe yuktAyuktavicArazUnye, yataH tAdRzAcaraNena svArthabhraMza eva phalita iti / ayaM ' paNDakaH puMzabdArthI ' // 541 // vAjIkaraNaM vAjivat azvavat atyarthasuratakSamatvApAdakadravyauSadhAdi; yadvA vAjaH zukraM tadasyAstIti vAjI vAjIkriyate puruSaH yena tat vAjIkaraNam, tathA coktaM carake--" yena nArISu sAmarthya vAjivallabhate naraH / yena cAbhyadhikaM bIjaM vAjIkaraNameva tat " // iti / tasmin tatsevane iti yAvat, ekA mukhyA, matiH yasya saH, cikitsAzAstroktavAjIkaraNaprayogANAM jJAtA anuSThAtA ca, ata eva taruNIkAmyaH iti sUcanaM; api ca naranAthaH nRpatiH, tasya anugraheNa kRpayA, vikhyAtaH prasiddhaH, nRpavallabho'yaM iti suprasiddhaH; anena tasya dhanADhyatvaM rAjamaNDalAnukUlyaM ca sUcitam / tAdRzo'pi madrUpaparilubdhaH mama kiGkaratvaM dAsatvaM AkAGkSan vAcchan sa tvayA, tathA tatprakAreNa yadvA cArthe, pratyAkhyAta: tiraskRtaH / aho te mauDhyaM iti bhAva: / ayaM 'rAjani siddha:' || AbhiH caturdazabhiH AryAbhi: 'mANikyaparihAreNa gairikaparigrahatulyaM ' te vartanaM iti udghuSTam // 542 // . evaM svakAmukasya IrSyAsaMdhukSaNadvArA rAgasaMvardhanArthaM prakRtakAmukArthaM anyAnekakAmukAnAmanAdaro mAtRkRta iti darzayantI mAtaraM adhikSipya prakRtanAyakasyopari tadIyapakSapAte kAraNa kalpanA pUrvakaM , 540 tamupa0 ( pa ) 541 jaDa: ( go. kA ) 543 yogAt - kAmapyavaiti siddhiM ( go. kA ) Shree Sudharmaswami Gyanbhandar-Umara, Surat www.umaragyanbhandar.com Page #224 -------------------------------------------------------------------------- ________________ kuttttniimtm| bAlye tAvadayogyA pazcAdapi vRddhbhaavpribhuutaaH| tAruNye rAgahRtA yadi gaNikA bhramatu tadbhivAm // 544 // upanaya bhANDakametadyadarjitaM mAmakena dehena / vidadhAmi tIrthayAtrAmAssva sukhaM preyasA sAdhamra 545 // .. (antAvAlA AryajananinditAnAM pApaikarasapradhAnanArINAm / etAvAneva guNo yadabhISTasamAgamo nirAvaraNaH // 546 // tAM dvAbhyAmupAlabhate ] kimiti / kiM asau [bhaTTaputranAmA prakRtakAmukaH ] kAmavaMzya: [ kandarpavaMzasambhUta: ] lokottarasaundaryavAn , vazIkaraNAdyabhijJo vA yena tvaM sarvasvArthaparAGmukhI tadekAsaktA ityarthaH // 543 // [ bAlyAvasthAyAM tAvat gaNikA ayogyA apakkavayaskatayA saMbhogAya ata eva dhanArjanAya, evaM vRddhabhAvaparibhUtA vRddhA satI atipakkavayaskA tathaiva; ata: evaMvidhA tAruNye taruNIbhAve saMbhogakSamakAle iti yAvat , ata eva dhanArjanAnukUlasamaye yadi rAgahRtA dhanArjanamanAdatya ekasya kAmukasya snehaparavazA, tat tadA, sA bhikSAM bhramatu dhanalavaprAptyartha daridrasya iva tasyAH yAcakavRttireva zaraNam ityarthaH / 'dvitIye nArjitaM dhanaM caturthe kiM kariSyati' iti bhAvaH / uktaM ca pUrva anenaiva kavinA-"sadbhAvajA'nuraktirna hi pathyaM paNyanArINAm / " (A. 277) iti // 544 // kalahopasaMhAre mithyAvAcyamupadizati upanayeti / upanaya AnIya mahyaM prayaccha iti bhAvArthaH, bhANDaM eva bhANDakaM tat , "bhANDaM pAtre vaNimUladhane bhUSAzvabhUSayoH / " iti medinI / ] dravyapUrNapAtraM, [bhUSaNAdikaM vA, yat madIyaM rUpavantaM dehaM kAmukaiH upabhojayitvA tebhyaH bhATakarUpeNa saMgRhItam / tataH pApaprakSAlanAya tIrthATanaM ahaM vidadhAmi kariSyAmi, " vartamAnasAmIpye vartamAnavadvA" (pA. 3 / 3 // 131) iti bhaviSyArthe laT / tIrtha tu--" RSijuSTajale gurau" ityamaraH,--tepAM puNyatAmUlaM tu-" prabhAvAdadbhutAdbhUmeH salilasya ca tejasA / parigrahAnmunInAM ca tIrthAnAM puNyatA smRtA || " iti mahAbhArate / ( atra munipadaM devAdInAM upalakSaNam // ) tvaM tu tava preyasA prItipAtreNa kAmukena yadartha apare dhanAdyadhikA api anAhatAH tena sAkaM, sukhena tiSTha // 545 // antaHkulakamiti--vikarAlAkhyakuTTanyA upakrAntasya kAmukAvarjanavividhaprakAropadezasya 546 pApaikarasaprakAzanArINAM (4) saprakAzanaikanArINAM (kA) Shree Sudharmaswami Gyanbhandar-Umara, Surat www.umaragyanbhandar.com Page #225 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 162 dAmodaraguptaviracitaM no dhanalAbho lAbho lAbhaH khalu vallabhena saMyogaH / akSigatAdAptina bhavati manasaH prasAdAya // 547 // gADhAnurAgabhinnaM tAruNyarasAmRtena saMsiktam / na bhajati sahRdayahRdayaM vibhavArjanasambhavA cintA // 548 // madhye mAtrA mithyAvaca:kalaharUpopadezakulakasya patitatvAt idaM mithyAvaca:kalahaM antaH. kalakam // evaM kAmukAvarjanaprakAropadezAdhikAre prathamaM 520 AryAmArabhya 527 AryAntaM IrSyAmAnagrahaNaM upadizya, tata: 545 AryA yAvat tadarthameva svasyAH dhanahAniprakAzikAM mithyAvaca:kalahadhATI pradarya, anantaraM 555 AryAntaM yAvat aparakulakena tadvaiparItyena dhanalAbhaniHspRhatAprakAzanaprayojyAM artharasagI vAkyAvalimanuvadati AryetyAdinA / prakArAntareNa tu-arthagrahaNaikakuzalAnAM vezyAnAM dAnopAyAsaMbhavAt IrSyAmAnagrahaNena "daNDastvavinayAdInAM dRSTayA zrutyA'tha tarjanam / iti daNDaprayogaH upadiSTaH; tataH mithyAvacaHkalahasvarUpeNa "bhedastu kapaTAlApaiH suhRdAM bhedakalpanA / " iti bhedaprayogaH kathitaH; idAnIM zeSe // tatra sAmapriyaM vAkyaM svAnuvRttiprakAzakam / " iti lakSite sAmaprayoge upayojyaM vAkyaprakAramanuvadati AryetyAdinA // ] [vezyAnAmarthakamanaskatve'pi kAmukavinodAdikameva svasyA bahumataM iti pratyAyayituM ] AryajanetyAdyA nAyakapratAraNoktiyuktayo mAtaraM prati [kAmukazrAvyaM ] prayoktuM sUcitAH / [ AyeM: abhyahitaiH / pApa eva ekaH mukhyaH pradhAnaH rasaH zRGgArAdivat svAdyaH yAsAM tAsAM pApakarmasu eva niratAnAM vezyAnAm / abhISTena kAmukena saha samAgama: saMyogaH / nirAvaraNa: kenApi pratibandhena avihataH, yathA svIyAnAM gurujanasAnidhyAdibhiH, parakIyAnAM ca patibhayAdibhiH // atra sAmAnyAtvasya doSatve'pi tatraiva guNadarzanAt anujJAlaGkAro vyaGgyaH, tallakSaNaM, tu-" doSasyAbhyarthanA'nujJA tatraiva guNadarzanAt / " iti kuvalayAnande // 546 // ] dhanalAbho na lAbhaH lAbhAnurUpamukhajanakaH ityarthaH / akSigataH dveSyaH, " dveSye tvakSigataH / " ityamaraH / [ api ca kAmukAt yA dravyaprAptiH sA tu na anvartho lAbhaH, api tu priyeNa eva kAmukena samAgamaH / khalu nizcaye / nAtra apahnutiralaMkAraH, anAropeNa bhUtArthakathanAt // etadeva vyatirekeNa samarthayati / yata iti zeSaH, sarvAnubhUtiviSayaM idaM yat snehAbhAjanena pradattaM bahu api dravyaM manasaH prasannatAyai na bhavati, pratyuta prItipAtrAt prAptaM alpamapi bahumataM bhavatIti iti bhAvaH / pUrvAdhaM parisaMkhyAlaMkAraH, samagre kAvyaliGgaM alaMkAraH, "samarthanIyasyArthasya kAvyaliGgaM smrthnm|" iti kuvalayAnandIyalakSaNAt // ] 547 // [ gADhAnurAgeNa 547 vallabhena saMsargaH (pa) 548 tAruNyasukhAmRtena (go. kA.) / Shree Sudharmaswami Gyanbhandar-Umara, Surat www.umaragyanbhandar.com Page #226 -------------------------------------------------------------------------- ________________ kuTTanImatam / lAbhaH sa eva paramaH paryAptaM tena tRptA'smi / vinivezya yadutsaGge nikSipati mukhe mukhena tAmbUlam // 549 // dRDhasnehena ] bhinnaM vikasitaM [ vyAtaM vA, tAruNyaM madhyamaM vayaH, tasya yaH rasaH viSayabhogAditRSNArUpaH, sa eva sarvendriyatarpakatvAt amRtaM sudhA, tena saMsiktaM abhiSiktaM, yat sahRdayasya rasikasya hRdayaM tat karma, dhanArjanopAyasaMsiddhayAdicintanaM na spRzati ityarthaH / snigdhaH sahRdayaH taruNajanaH dhanArjanAdicintayA viSayabhogebhyo nApaDriyate iti bhAvaH, anena svasyAH gADhAnurAgatA dravyani:spRhatA ca prakAzitA / // 548 // " vaidagdhyakrIDitaM narma priyopacchandanAtmakam / " (upacchandanaM vazIkaraNam / ) iti lakSitasya narmaNaH zRGgArahAsyabhayarUpeNa trividhasya pratyekaM veSabhASAceSTArUpeNa tridhA vibhaktasya madhye atra zaGgAranarmaNaH ceSTAprakAraM dvAbhyAmAha lAbha iti / paryAptaM atyartham / utsaGge aGke / ] nikSipati arpayati / [ mukhe ityAdi-svacarvitaM tAmbUlaM mAmaGke sthApayitvA madupabhogAya mama mukhe saJcArayati tena alaM santuSTA'smi, priyabhuktazeSaM priyayA saprema bhujyate priyaprasAda iti / tathA coktaM-"utsAhasImA hi patiprasAdaH / " ( vikramAMkadevacarite 10 / 38) iti / prakArAntareNa idaM naiSadhakAvye ( 20182 )-" jAgarti tatra saMskAraH svamukhAdbhavadAnane / nikSipyAyAciSaM yattA nyAyAttAmbUlaphAlikAH // " iti / ( 'yadIyo nikSepaH sa tasmai dAtavyo'nyathA daNDyaH' iti nyAyaH / phAlikAH zakalAni / ) kvacidvaiparItyamapi-" tAlAkArapayodhare tanubhuvastantrAdhikArapriye tAmyanmadhyalate taDitsamaruce tantrIsamAlApini / tATaGkAntataraGgitAkSiyugale tanvaGgi tAmrAdhare tArAnAthanibhAnane tava mukhAttAmbUlamAdIyatAm // " ityukteH| tAmbUlamavazyaM sevyaM, taduktaM-" dhik tAmbUlavihInamAnanabilaM, dhik puNDUhInaM mukhaM, dhigvedoktivivarjitAM ca rasanAM, dhik pANimasvarNadam / dhiggrAmaM ca taraGgiNIvirahitaM, dhik prAjJahInAM sabhAM, dhigbhuktaM ghRtavarjitaM, dhigabalAzUnyAM ca zayyAmapi // rasikena tAmbUlayAcanaM yathA--" tvanetrAJcalavatpradIpitapadaM, tvanmadhyavanmuSTinA grAhyaM, tvatkucakuMbhavannakhamukhavyApAralIlAspadam / tvacetovadamandarAgajananaM, tvanmUrtivatkAmadaM, svAdiSTaM ca tavauSThavat, taruNi me tAmbUlamAnIyatAm // " tAmbUlabhakSaNasamayamadhikRtya uktaM kenApi--" pratyuSasi bhuktasamaye yuvatInAM caiva saMgame virame / vidvadrAjasabhAyAM tAmbUlaM yo na khAdayetsa pazuH // " iti // " lAbha: sa eva paramaH" ityAdyuktyA svasyAH premagarvitAtvaM vyaJjitam , yathA udAhRtaM zRMgArAmRtalahayA~" anyAstAH sakhi yoSitaH sahacaraM lAvaNyalIlAgrahAH sevAbhiH pracurAbhirunmiSa 549 tena tena tR0 (p)| mukhe sa tAmbUlam ( go. kaa)| Shree Sudharmaswami Gyanbhandar-Umara, Surat www.umaragyanbhandar.com Page #227 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 164 dAmodaraguptaviracitaM suratazramavArikaNAn parimArTi nijAMzukena gAtreSu / yadurasi nidhAya vihasaMstasya na mUlyaM vasundharA sakalA // 550 // zithilitanijadAraratirmayi saktamanA ananyakartavyaH / yadasau jitanalarUpastiraskRtaM tena gANikyam // 551 // durupremANamAtanvate / asmAkaM tu samIraNaM vitanute celAJcalairAdarAdvITImAnanapaGkaje visRjati prANezvaraH kiM kriye // " iti // 549 // aparaM ceSTAnarma Aha surateti / gAtreSu gaNDAdimukhAvayaveSu, suratazrameNa saMbhogAyAsena udbhUtAn vArikaNAn svedAmbholavAn / kaNAnityanena svedasya tadvArA ca tasyAH uttamatvaM dhvanitaM--" svedo hi trividhaH prokta uttamAdhamamadhyamAH // zrame mahati yo'tyalpa uttama: sa prakIrtitaH / lalATe gaNDayoH kvApi cibuke cApi dRzyate // zramAnurUpaH svedo yo madhyamaH sa prkiirtitH| sa lalATazirogrIvAvakSodezeSu jAyate // alpazrame mahAsvedo'tyadhama: srvdehgH||" ityukteH / tathAhi AryAsaptazatyAm-" abhinavakeliklAntA kalayati bAlA krameNa dharmAmbhaH / jyAmarpayituM namitA kusumAtradhanurlateva madhu // " (69) iti / ( krameNa kapolAdyaMgakrameNa suratAvegakrameNa vA / madanadhanurlatA ikSuH / ) mAM suratAnte svavakSasi pAtayitvA svavastreNa yat ] parimArTi proJchati, [ kiM kurvan , vihasan svayaM tava dAsyaM karomIti madhyamahAsena vyaJjayan , tasya ArAdhanavattasya, sakalA samagrA, vasundharA vasu dravyaM dharati bibharti iti vasundharA pRthvI, mUlyaM na bhUlokacakravartitvaprApterapi tatsnehakarmajanyo harSaH adhikaH iti bhAvaH / anena kAmukasya nAyikAprINane autsukyaM sUcitaM tena ca tasya rAgAtizayo'pi vyaJjitaH // evaM zAkuntale ( 3 / 18)-" kiM zItalaiH klamavinodibhirArdravAtAn saJcArayAmi nalinIdalatAlavRntaiH / aGke nidhAya karabhoru yathAsukhaM te saMvAhayAmi caraNAvuta padmatAmrau // " iti duSyantoktirapi ceSTAnoMdAharaNam // atra atizayoktyalaGkArabhedaH / ] 550 // [ garvAkhyaM bhAvaM prakAzayati zithiliteti / yat asau kAmukaH niSadhanAthAt saundaryeNa prasiddhAt nalAt api adhikarUpavAn / tathA ca nala: damayantyAH puraH haMsamukhena varNito nalacampvAM-" nirmAya svayameva vismitamanA: saundaryasAreNa yaM svavyApAraparizramasya kalazaM vedhA: samAropayat / kaMdarpa puruSAH khiyopi dadhate dRSTe ca yasmin sati, draSTavyAvadhirUpamApnuhiM patiM taM dIrghanetre nalam // " (47) iti / ananyakartavya: matprasAdanAdi vihAya anyat kimapi kArya yasya nAsti tAdRzaH / tiraskRtam 550 nidhAya pajastasya (kA.) Shree Sudharmaswami Gyanbhandar-Umara, Surat www.umaragyanbhandar.com Page #228 -------------------------------------------------------------------------- ________________ kuTTanImatam bahukusumarasAsvAdaM kurvANA madhukarI vidhiniyogAt / IdRkprasavavizeSaM labhate khalu yena bhavati kRtakRtyA / / 552 / / ayi sarale tAvadimA upadezagiro vasanti karNAntaH / yAvannAntarbhUtaM taccetasi mAmakaM cetaH / / 553 / / zrIrastu durgatirvA, vezmani vAso bhavatvaraNye vA / svarloke narake vA, kiMbahunA, tena me sArdham // 554 // 165 paMrAjitam / ] gANikyaM gaNikAsamUha:, [ "gaNikAyAzca yaJ vAcyaH" iti vArtikAt (4|2| 40) || anena ahameva vAramukhyA jAtA ityabhiprAya: // garvabhAvalakSaNaM tu- "aizvaryarUpatAruNyakulavidyAbalairapi / iSTalAbhAdinA'nyeSAmavajJA garva IritaH // " (2/23) iti rasArNavasudhAkare / prakRte rUpatAruNyAbhyAM sa: kAmukaH sarvAtizAyI, tAdRzalAbhena ca svasyAH saubhAgyotkarSa:, tanmUlakazca garvaH // 559 // [ aprastutaprazaMsAmukhena tulyAvasthamadhukarIdRSTAMtavyAjena svasyAH daivavazAt utkRSTaM saubhAgyamAha bahu iti / madhukarI madhumakSikA, madhukara iti viTasyApi vAcyatvAt madhukarIzabdasAmarthyAt tasyA lampaTatA sUcitA, rasagrahaNAya nAnAkusumAn saMbhuJjAnA api, vidhe: brahmaNa: niyatervA, niyogAt preraNAt, IdRzaM avarNanIyaM lokottaraM iti yAvat, ] prasavavizeSaH kusumavizeSa:, [ "prasavo garbhamokSe syAdvRkSANAM phalapuSpayoH / paraMparAprasaMge ca lokotpAde ca putrayoH // " iti vizvalocane, ] rUpaNena puruSavizeSazca [ taM, " yena sA kRtakRtyA kRtArthA prAptaprAptavyA, bhavati / atra aprastutakusumamadhukaravRttAntena prastutanAyikAnAyakayoH sambandhavizeSaH pratIyate // madhukarIva ' iti ' IdRkpuruSavizeSaM ' iti ca pAThe upamA, sA ca na aprastutArthaprazaMsAvat prakRtAbhiprAyavyaJjikA // ] 552 // [ ayi iti komalAmantraNe / sarale yataH tattvamanavabudhyaiva pralapanazIlA tataH tathAsambuddhiH / imAH tvayA udgIryamANA:, atra tu anuktAH upadezagiraH " gaNikAyAzca yaM prati sajataiva na saGgaH, satyAmapi prItau na mAturmAtRkAyA vA zAsanAtivRttiH / " (da0 ku0 2 ) ityAdiprakArA: / ] antarbhUtaM vilInaM, [ dravIbhUtvA ekatAM gatam / yAvat hRdayaikyaM na jAtaM tAvat ityarthaH // 553 // bahunA uktena kim ? zrI: dhanA 8 , 552 madhukarIva vidhiyogAt - IdRkpuruSavizeSaM ( kA ) 553 api ( pa ) / karNAntam (pa) 554 mahatyaraNye ( go . pa ) Shree Sudharmaswami Gyanbhandar-Umara, Surat www.umaragyanbhandar.com Page #229 -------------------------------------------------------------------------- ________________ dAmodaraguptaviracitaM idamAste'laGkaraNaM durjanani gRhANa kiM mamaitena / tenaiva bhUSitA'haM guNanidhinA bhaTTaputreNa // 555 // ucitasthAnaniyuktAnyapanIya vibhUSaNAni sAvegam / evamabhidhAya yAsyasi mAtuH purataH samutsRjya // 556 // (kulakam) iti rAgAndhaH zrutvA cetasi kurute kadAcidevamidam / snehAdhiSThitamanasAmavidheyaM nAsti nArINAm // 557 // jananI janmasthAnaM bAndhavalokaM vasUni jIvaM ca / puruSavizeSAsaktAH sImantinyastRNAya manyante // 558 // disamRddhiH, durgatiH dAridyaM, vA vikalpe / tena mama priyeNa, sArdha saha, dvayamapi samAnam / etAdRzI cittavRtti: sneheGgitaM, prakRte tu vAGmAtram // 554 // prayojyavAkyeSu caramaM upadizati idamiti / alaGkaraNaM bhUSaNam / durjananI duSTA jananI, tasyA lobhagrastatvAt viziSToktiH / anyabhUSaNAdibhiH me kimapi na prayojanaM, sa eva mama priyabhUto mayi ca snigdhaH bhaTTaputraH mama bhUSaNasarvasvaM iti bhAvaH / " strINAM priyapraNaya eva hi bhUri bhuussaa|" iti (rASTrauDhavaMzakAvye 14 / 58) / " priyeSu saubhAgyaphalA hi cArutA / " (kumArasaMbhave 5|1)(saubhaagyN spRhaNIyatvaM priyavAllabhyaM vA / ) iti cokteH / " saMbhogakelikuzalaM ramaNaM rasajJAH strINAmakRtrimavibhUSaNamAmananti / " 86) iti ratnasiMhamunikRtaprANapriyakAvye etacchAyaH zlokaH // 555 // vAkyAnte tadanukUlAM ceSTAM vikarAlA upadizati uciteti / evaM abhidhAya, bhUSaNAni sAvegaM apanIya, mAtuH purataH tAni samutsRjya, yAsyasi ityanvayaH / bhUSaNAnAM sAvegaM apanayanaM krodhAnubhAvaH, krodhazca mAturlobhamuddizya / yAsyasi dUrIbhaviSyasi // 556 // rAgAndhaH anurAgavazAt vivekazUnyaH kAmukaH bhaTTaputraH / evaM idaM varNayiSyamANaprakAram / cetasi kurute vicArya nizcinute / avidheyaM akaraNIyam / tathA hi uktaM--" yuktAyuktavicAraNA yadi bhavet snehAya dattaM jalam / " iti // 557 // tadeva vivRNoti jnniimityaadi| bAndhavalokaM baMdhujanaM mAtapitRgotrasaMbaMdhinaH / sImantinyaH sImantaH kezavinyAsaH asyAH asti iti simantinI vanitA tAH / tRNAya tRNavat tuccham / yathoktaM vikramAMkadevacarite-" maraNamapi tRNaM samarthayaMte manasijapauruSavAsitAstaruNyaH / (613) 557 rAgAtsa (go. kA) Shree Sudharmaswami Gyanbhandar-Umara, Surat www.umaragyanbhandar.com Page #230 -------------------------------------------------------------------------- ________________ kuTTanImatam / raNIzarasi hate vajre vajropamayantra nirgatagrAvNA / prANAnmumoca gaNikA na mantravidhinA hRtA nAma / / 559 // kAlavazenAyAsIt paJcatvaM dAkSiNAtyamaNikaNThaH / premopagatA vezyA tenaiva samaM jagAma bhasmatvam / / 560 // bhAskaravarmaNi yAte suravasatiM vAritA'pi bhUpatinA / tadduHkhamasahamAnA praviveza vilAsinI dahanam // 561 // jvAlAkarAlahutabhuji nagnAcAryaH papAta narasiMhaH / tasminneva zarIraM nijamajuhocchokapIDitA dAsI / / 562 / / prItibharAkrAntamatistridazAlayajIvikAM kramopagatAm / aGgIcakAra muktvA kadambakA bhaTTaviSNumA mRtyoH // 563 // iti // 558 // itaH aSTakena jananyAdityAgAnAM kaimutikanyAyena upalakSaNArtha prastutatvena ca vezyAnAmeva jIvatyAgadRSTAntAn udAharati raNetyAdi / vajropama: vajravat prANanAzakaH, ya: yantranirgataH yantraM gophaNA gophaNikA iti vA nAmnA prasiddhaM dUrAt prastaranikSepakaM yantraM tasmAt nirgataH nikSiptaH, ] grAvA upalaH / hRtA vazIkRtA / [ na kenApi vazIkaraNa maMtreNa vazIkRtA, ata: snehAdhInaiva ityarthaH, tAdRzI / nAma vismaye / " nAma kope'bhyupagame vismaye smaraNe'pi ca / saMbhAvyakutsAprAkAzyavikalpeSvapi dRzyate // " iti medinI // 559 // paJcatvaM dehakAraNIbhUta pRthvyAdipaJcamahAbhUtamayatvaM ayAsIt prAptavAn, mRta ityarthaH / bhasmatvaM jagAma taccitAyAM sahagamanavidhinA dAhaM prAptA // 560 // tadduHkhaM priyamRtyurUpaM, vilAsinI vezyA // 561 // jvAlAbhi: karAle bhISaNe atiprajvalite ityarthaH, hutabhuji agnau / nagnAcAryaH nanAnAM 'nirmantha' digambara' iti prasiddhAnAM bhikSuvizeSAnAM AcArya: mahattamaH, tathA ca teSAM vastrAparidhAnahetutve vacanaM - " sukhAnubhavane nagno, nagno janmasamAgame / bAlye namaH, I zivo namo namarichannazikho yatiH // nagnatvaM sahajaM loke, vikAro vastraveSTanam / nagnA ceyaM kathaM vandyA saurabheyI dinedine / " iti yazastilakacampvAm ( 5 A0 ) // agnau papAta akasmAt vA svarNapuruSasiddhiprAyai svazarIrabalidAnArthaM vA / dAsI vezyA // 562 // tridazAH " tRtIyA yauvanAkhyA dazA sadA yeSAM trizabdasya tRtIyArthatA 1 167 559 mumoca dayitA ( go . kA ) / vidhinA hatA rAmA (go) hRtA nAmA ( 1 ) 560 jagAma paJcatvam (go. kA) 561 vasatiM bhUbhujA nivAryamANApi (pa ) 563 kramopamAmU (pa. kApA ) / muktvA'jIrNA khalu mitraputramA ( go . kA ) bhaTTaputramA ( kApA ) Shree Sudharmaswami Gyanbhandar-Umara, Surat www.umaragyanbhandar.com Page #231 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 168 dAmodaraguptaviracitaM dezAntarAdupetA prasAdamAtreNa vIkSitA vanitA / tatyAja na pAdayugaM samare nihatasya vAmadevasya // 564 // bhaTTakadambakatanaye yAte vasatiM paretanAthasya / cakre dehatyAgaM raNadevI vArayoSitAM mukhyA // 565 // asyAmeva nagaryA draviNamadAt kAlasaJcitamazeSam / premNA''kRSTA gaNikA mizrAtmajanIlakaNThAya // 566 // iyamapi mayi vihitAsthA mAtRvacAkaluSitA gatA kApi / tyaktvA''bharaNaM sarva pravijRmbhitamanyusaMvegA // 567 // usmRSTAlaGkaraNAM parizeSitamAtRmuktaparivArAm / saMtapayAmi sammati sarvasvenApi hariNAkSIm // 568 // tribhAgavat / " iti amaravyAkhyAsudhAyAM, te tridazAH surAH, teSAM AlayaH svargaH, tridazAlayasya jIvikA iva jIvikA jIvanasAdhanaM bhojanasuvastrAlaMkArAdisamRddhiH, upamitasamAsa:, tAM, kramopagatAM ekasyAH prApte: anantaraM dvitIyasyAH prAptiH ityAdiparipATyA saMbhRtAM, yadvA mAtRvaMzaparaMparAgatAM, muktvA tyaktvA, bhaTTaviSNuM nAtidhaninaM kaMcit brAhmaNam / 'bhuktvA jIrNA khalu mizraputramA' iti pAThe] tAruNyAt prabhRti aGgIkRtavatI, adhunA ca jIrNA vRddhA samabhUt ityarthaH / 563 ||[prsaadmaatrenn tasyAH hInapAtratve'pi kevalaM dRSTipAtarUpaH anugrahaH kartavyaH ityeva buddhayA vIkSitA dRSTA, dRSTipAtamAtreNa anugRhItA ityarthaH / vanitA anuraktA strI / 564 // paretA: mRtAH teSAM nAthaH bhartA paretanAthaH yamaH / vasatiM sadanam / vArayoSitAM gaNikAnAM, mukhyA pradhAnA, vAramukhyA iti saMzitA, " atha sA janaiH / satkRtA vAramukhyA syAt / " ityamaraH // 565 // asyAmeva nagaryA vArANasyAm / draviNaM dhanaM, adAt dattavatI ityarthaH // 566 // udAharaNebhyaH prastutArtha nigamayati iyamiti / iyaM mAlatI / ] vihitAsthA dhRtAdarabuddhiH, [ yadvA gRhItamadAlaMbanA, "AsthA tvAlambanApekSAyanAsthAneSu dRzyate / " iti vizvalocanaH / prastutanAyakaparityAganirbandhAtmakAni mAtuH vacanAni taiH ] kaluSitA prAptacittodvegA [ aprasannA / kApi ajJAtasthale / ] manyuH krodhaH / 567 // [evaM sthitau svakartavyaM prati___564 dupete."vikSite ( go. p)| vanite (go) vinate (pa) / pAdayugaM tatyajaturnavAmadevasya samiti nihatasya (go) pAdayugaM tyajati na vAma0 (4) 566 bhaTTAtmaja (pa. kApA)567 iyamapi vihitAsthA mAM mAtR pitA ka gatA (go. kA) nu gatA (kaapaa)| parivardhitamanyu (go. kA) 568 parisevitamAtaraM viparivArAm (pa) Shree Sudharmaswami Gyanbhandar-Umara, Surat www.umaragyanbhandar.com Page #232 -------------------------------------------------------------------------- ________________ kuTTanImatam gehena kiM prayojanamanyairapi bandhudAraparivAraiH / saMsAragrahakAraNamekA khalu mAlatI mama hi // 569 // amRtakarAvayavairiva ghaTitA yA dRDhataraM pariSvaktA / ceto nayati samatvaM brahmaNa AnandarUpasya // 570 // jAnIte utsRSTeti / parizeSitaH parizeSeNa vartamAna:, mAtrA muktaH tyaktaH svasevAyA niSkAsitaH, parivAraH dAsAdiH, yasyA: tAM alpaparijanAM; saMtarpayAmi prasAdayAmi santuSTAM karomi, sarvasvenApi svakIyadhanAdisarvadAnenApi, hariNAkSI hariNasya akSiNI netre iva caJcale akSiNI yasyAH sA hariNAkSI (madhyamapadalopIsamAsaH ) tAm / 568 // svasarvasvatyAgamatiM samarthayati geheneti / gehaM gRham / grahaH grahaNaM svIkAraH, yadvA grahaH AgrahaH AsaktiH iti yAvat / khalu nizcaye / hi hetau yataH ityarthaH, "hi vizeSe'vadhAraNe / hi pAdapUraNe hetau" iti vizvalocanaH / 569 // itaH trayodazabhiH AryAbhiH svasya saMsArAtyAge uktaM mAlatyA: kAraNatvaM smRtipathamupAgatatadviziSTaguNagaNasya saGkIrtanena draDhayati / tatrAdau " Adau rataM bAhyamidaM prayojyaM, tatrApi cAliganapUrvametat / " (5 / 26) iti ratirahasyoktakAmazAstranyAyAt tadAliGganameva prazaMsati amRteti / amRtaM sudhA tanmayAH karAH kiraNAH yasya sa amRtakaraH sudhAMzuH candraH, tasya avayavaiH kalAbhiH, iva utprekSAyAM tasyAH sarvendriyasaMtarpakatvAt, ghaTitA nirmitA, yathoktaM bhaTTodbhaTena-"kiM kaumudIH zazikalAH sakalA vicUrNya, saMyojya cAmRtarasena punaH prayatnAt / kAmasya ghoraharahuMkRtidagdhamUrteH saMjIvanauSadhiriyaM vihitA vidhAtrA // " iti / ] pariSvaktA AliGgitA / [ cetaH cittam / samatvaM tulyatvam / AnandarUpaH "vigalitavedyAntaratvamAnandasya rUpam / " iti ekAvalyAm / brahmaNaH AnandarUpatvaM ca "vijJAnamAnandaM brahma' (bRhadA0 upa0 3 / 9 / 28) "prajJAnaghana evAnandamayaH" (mANDU05) ityAdizratiSu prasiddham / yasyA dRDhAliGganaM brahmAnandatulyamAnandaM prApayati iti bhAvArthaH / tathAhi paMcadazyAm-"kumArAdivadevAyaM brhmaanndaikttprH| strIpariSvaktavadveda na bAhyaM nApi cAntaram // " (11 / 54 ) iti / ( ayaM suSuptaH, strItyAdi ' yathA priyayA AliMgitaH kAmI bAhyAbhyantaraviSayajJAnazUnyatvAt sukhamUrtirbhavati-tathA suSupto paramAtmanA aikyaM gato jIvaH bAhyAdiviSayajJAnAbhAvAdAnandarUpa eva bhavati / ) zrutirapi-" tadyathA priyayA striyA saMpariSvakto na bAhyaM kiMcana veda 570 ghaTitA sA (pa) Shree Sudharmaswami Gyanbhandar-Umara, Surat www.umaragyanbhandar.com Page #233 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 170 dAmodaraguptaviracitaM AvirbhavadAtmabhavakSobhakSatadhIratA ghanaM rabhasAt / vigalitakucayugalATatirAliGgati mAlatI dhanyam // 571 // nirdayatarauSThakhaNDana savyathahuGkAramUrchitaM surate / aheti vacastasyA apuNyabhAjo na zRNvanti // 572 // smRtijanmajanitavikRtivrataticchannaM karoti saMsAram / AbaddhasuratasaGgaravimardasaMkSobhitA dayitA // 573 // gADhatarAzliSTavapurbhajate kAntA pramodasammoham / zithilIkRtA tu kiJcidvividhavikAraM samucchrasiti / / 574 / / " nAntaraM" ( bRhadA0 4 / 3 / 21 ) ityAdi || ] 570 // [ punarapi tadAliGganaM eva prazaMsati Aviriti / ] AtmabhavakSobhaH madanavikAraH [ Avirbhavan prakaTIbhavan yaH AtmabhavAt kAmAt kSobhaH vyAkulatvaM tena kSatA viddhA bhinnA vA dhIratA dhairya yasyAH sA smarAturA ityarthaH, ghanaM nibiDaM, rabhasAt vegAt kucayugAvarakaM paTaM vigalitaM yasyAH tAdRzI, anena pInapayodharayoH sAkSAtsparzasukhalAbhaH sUcita:, ataH dhanyaM puNyavantaM, mAlatI AliGgati / atra AvirbhavadAdeH vigalitAdezca sAbhiprAyatvAt parikarAlaGkAraH, "alaGkAraH parikaraH sAbhiprAye vizeSaNe / " iti lakSaNAt / 571 // tasyAH * suratakAlikazabdodgAravizeSaM prazaMsati nirdayeti / apuNyabhAjaH akRtazobhanakarmANo janA: / ahaha iti pariklezadyotakaM avyayaM, " ahaha syAdanuzaye parikleza praharSayoH / " iti vizvalocanaH / kIdRzaM tat ahaha iti vacaH, suratakAle AvegAt kAmukena kRtaM yat nirdayataraM oSThakhaNDanaM adharadaMzanaM tena savyathaH pIDAsahitaH yaH huGkAraH pIDAdarzakaH tatsammardAsahatvena vAraNArtho vA huM iti dhvaniH tena ] mUrchitaM prasRtaM [ vyAptam / ] // 572 // [ AbaddhaH pravartitaH yaH suratasaGgaraH ratiyuddhaM tasmin yaH vimardaH aGgAnAM nipIDanaM tena saMkSobhitA vyAkulA, dayitA priyatamA / smRtijanmA smara: kAma:, tena janitAH nAnAprakArAH ] vikRtayaH kSobhA: [ tadrUpA yA vratatayaH latAH tAbhiH cchannaM AvRtaM saMsAraM karoti / suratakAlasaMjAtasaMkSobhapriyArAmaNIyakAvalokinaH kAminaH sakalo'pi saMsAra: kAmajanitavikAramaya iva zRGgArarasamaya iva bhAti ityabhiprAyaH // 573 // AliGganasya gADhazithilabhedayoH prayoge tasyA avasthe prakaTayati gADheti / nibiDataraM AliGgitA, kAntA kamanIyA priyA, pramoda: iSTArthasya bhogajanya - 571 dhIratAdya dhRtarabhasA (kA) / 574 tu saMprati vi0 (go) nu kiJcit ( pa ) / vikArai: ( pa ) Shree Sudharmaswami Gyanbhandar-Umara, Surat www.umaragyanbhandar.com Page #234 -------------------------------------------------------------------------- ________________ kuTTanImatam santyanyA api satyaM puruSocitakarmapaNDitAH pramadAH / sRSTA'nayA tu niyataM viparItaratakriyAgoSThI // 575 // tantrIvAdyavizeSAn proddAmAnanyajanmanastasyAH / kuharitarecitakampitasampAdananaipuNaM karoti jaDAn // 576 // 171 66 sukhavizeSa:, tena sammohaH naSTasaMjJatvarUpaH pralayAkhyaH sAttvikabhAvaH yatra sAntaHkaraNAnAM indriyANAM vRtteH nAma svasvaviSayavyApArasya saMstambhaH jAyate taM, bhajate prApnoti / tu pAdapUraNe bhedA'vadhAraNasamuccaye / pakSAntare niyoge ca prazaMsAyAM vinigrahe // " iti vizvalocanaH / tu atra pakSAntare, AliGganasya kiJcit svalpamapi zithilIkaraNe tu, ] vikAraH saJcAryAdi:, [ glAnikrodhAdi: / ] samucchusiti prakaTayati // 574 // [mAlatyA: viparItarate naipuNyotkarSa prazaMsati santIti / puruSocitaM karma puruSAyitaM viparItaratam / paNDitA: vicakSaNAH / pramadA pramado harSo yasyAH sA pramadA, arza AdyajantATTAp ; yadvA prakRSTo madaH tAruNyasaundaryakalAvattvAdyutkarSaja: garvaH yasyAH sA pramadA, tAH vanitAH / niyataM nizcayena, viparItA strIpuMsayoH viparyayeNa uttarAdharasaMsthAnena yA ratakriyA surataM, tasyAH goSThI tatsambandhI saMlApaH viparItaratasya AdyacarcA iti yAvat, anayA mAlatyA, tu avadhAraNe eva ityarthaH, sRSTA utpAditA / mAlatI eva viparItaratasya udbhAvayitrI, anyA lalanAstu tadanu prAptajJAnAH prApta naipuNyAzca iti nirvivAdaM ityarthaH // viparItarataM puruSAyitaM"nAyakasyAnumatyA vA svamanISikayA'thavA / puMvat strI ramate rAgAt puruSAyitamucyate // " iti ratiratnapradIpikA; tat 'vIrAyitaM ' ' uparikrIDA' ityapi AkhyAyate / tacca vyAkhyAtaM pUrva 389 AryAyAm || atizayoktimUlakavyatirekadhvaniH || 575 || ] kuharitAdayaH svarAdyArohAvarohAdivizeSAH / [ proddAmaH ucchRGkhalaH, ananyajanmA AtmabhUH smaraH, yasyAH; tasyAH caNDakAmavegAyAH tIvrakAmAvezAyAH vA mAlatyAH; kuharitaM ratakAle kokilasvarasadRzaH kaNThajaH svaraH, recitaM tatkAlInaM niHzvasitaM, kampitaM ca smarAvezAt dehe zabdoccAraNe vA, teSAM sampAdane karaNe, naipuNaM kauzalyaM; tantrIvAdyaM -- tantrI vallakIguNaH, 'tAra' iti bhASAyAM, "tantrI syAdvallakIguNe / zirAyAM ca guDucyAM ca / " iti vizvalocanaH, tantrI vAdyA vAdanIyA yasmin tat tantrIvAdyaM tatAdicatuvidhavAdyeSu tataM vAdyaM, teSAM vizeSAn vINAdikAn kuharitAdyutpAdakAn vINAdeH 575 paMDitA vezyAH (go. kA) / tayA (pa. kApA) / rati (pa) 576 deg zeSAduddAmA ( go. kA ) saMdAnanaipuNaM ( pa ) / karoti rujaM ( go. kA ) Shree Sudharmaswami Gyanbhandar-Umara, Surat www.umaragyanbhandar.com Page #235 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 172 dAmodaraguptaviracitaM __ lalitAGgahArajRmbhitavalitasmitavepanAni mAlatyAH / pazyaJjahAti kAmo ratimohanaceSTiteSu bahumAnam // 577 // kuharitAdInAM kAraNatvena kAryakAraNayoH abhedena tathoktiH / vINAdeH kuharitAdikuharitAdayaH gAne varNAlaMkAravizeSAH, teSAM lakSaNAni bharate ( 19 / 45-46 )" recitaH zirasi zeyaH, kampitastu kalAtrayam / kaNThe niruddhapavanaH kuharo nAma jAyate // " iti, ime vINAdivAdye kuharAdyAkhyahastavyApAraiH udbhAvitAH tattatsaMjJAM labhante, kuharahastazca nirdiSTa: saMgItaratnAkare-"karasya kiMcitsAMguSThasakalAMgulikuMcane / kaniSThAMguSThasaMsparzastaMtryAH syAt kuharaH karaH // " (6 / 87 ) iti / tAn jaDAna anena mUkAn mUrkhAn iti arthaH sUcyate, "mUrkhe mUke himagraste jaDaH" iti vizvalocanaH, karoti // atra upamAnabhUtatantrIvAdyasvarebhya: upameyabhUtAnAM tasyAH svaravizeSANAM AdhikyasUcanAt vyatirekAlaGkAro vyaGgayaH / "vyatireko vizeSazcedupamAnopameyayoH" iti ca tallakSaNaM kuvalayAnande / vINAdInAM ca vastutaH jaDatve'pi zleSamUlakAropaH, naipuNaM jaDAn karoti ityatra kuvalayAnandAnusAreNa vibhAvanAvizeSaH (paJcamI vibhAvanA), "viruddhAt kAryasampattidRSTA kAcidvibhAvanA / " iti lakSaNAt, virodhAbhAsazca, iti teSAM saMsRSTiH // 576 // mAlatyAH ye lalitA: sukumArAH sundarA vA, idaM vizeSaNaM liGgavipariNAmena vepanAntapratyekazabdAnvayi; yadvA " sukumAratayA'GgAnAM vinyAso lalitaM bhavet / " (3 / 105) iti sAhityadarpaNe lakSitaM tAni; aGgahAraH aGgaM hiyate itastataH cAlyate yatra sa: aGgahAraH aGgavikSepaH, "aGgAnAmucite deze prApaNaM savilAsakam / " (7 / 996) iti saGgItaratnAkare uktaH savilAsaM saucityaM zirohastapAdAdyaGgacAlanAtmakaH; yadvA 'garbA' iti bhASAyAM prasiddha strINAM valayitavRndagAne lAsyAGgavizeSaH, yathA lakSitaH saMgItaratnAkare--" satAlalalitopetA kramAtkAryA dvayornatiH / dhanurvadaGgahAraH syAditi niHzaMkabhASitam // " (7/1223) (dvayoH tAlalayayoH, kramAt anukaraNakrameNa ityarthaH; niHzaMkaH zArGgadevaH // ) valitAni valanAni vivartanAni; smitAni mandahAsyAni, " smitaM cAlakSyadazanaM hakkapolavikAsakRt / " (2 / 230) iti rasANavasudhAkare lakSitaM; vepanAni harSatrAsakrodhAdijanitAni kampanAni; tAni ca svabhAvabhUtAni na ratAGgabhUtAnyapi vIkSya, madanaH, ratiH svabhAryA tasyAH mohanaceSTitAni mohanAni cetoharatvAt indriyavyApAranirodhIni, na tu suratAni aprastutatvAt , ceSTitAni lalitAdikaraNAni, teSu bahumAnaM zraddhAM gauravabuddhiM vA, jahAti tyajati, mAlatIceSTitAgre raticeSTitAni kAmadevasya ramaNIyAni na bhAnti ityarthaH / vyatirekAlakAro vynggyH||577 // Shree Sudharmaswami Gyanbhandar-Umara, Surat www.umaragyanbhandar.com Page #236 -------------------------------------------------------------------------- ________________ kuTTanImatam / na grAmyaM parihasitaM, nAvibhramataralitAkSivikSepaH / suratAnudyogavidhau dohadadAnaM na puSpabANasya // 578 // tribhirvizeSakeNa tasyA anyAbhyo niSedhamukhena vyatirekamAha netyAdi / parihasitaM parihAsaH narmakelirUpahAsakrIDA, grAmyaM hAlikAdyavidagdhamAtraprayojyaM na, narmavatI sA iti yAvat, " agrAmyaparihAsoktirnarma ityabhidhIyate / " iti vacanAt / avibhramaH vilAsarahitaH, cAsau taralitAkSivikSepa: caJcalanetrapAta: na, sadaiva savilAsamIkSate ityarthaH; atra avimRSTavidheyAMzaH padadoSo bhAti yataH avibhramatvaM vidheyAGgaM, tacca samAse guNIbhAvAt uddezyatvapratItikRt iti / tasyAzca surate samprayoge anudyogavidhau apravRttikarmaNi suratahInAyAM tasyAM iti yAvat , puSpabANasya kAmadevasya, dohadadAnaM-dohadaM vRkSavizeSANAM puSpAdisamRddhayartha yat dravyaM dIyate tat, " dohalaM(daM) tu napIcchAyAM zraddhAsaMjJe, sthAvarANAM puSTayartha yat pradIyate / " iti kezavaH, tacca priyaMgvAdidazavRkSANAM bhedena dazavidhaM, yathoktaM--" strINAM sparzAtpriyamurvikasati, bakulaH sIdhugaNDUSasekAt , pAdAghAtAdazokastilakakurabako vIkSaNAliGganAbhyAm / mandAro narmavAkyAt, paTumRduhasanAccampako, vaktravAtAccUto, gItAnnamerurvikasati ca, puro nartanAtkarNikAra: " // iti; sparzAdidazAnAM suratAMgatvena, sarvAn suratAMgAn upalakSya mUle suratameva upAttaM iti zeyaM, tasya dAnaM vitaraNaM na bhavati iti zeSaH; " mUlaM nAsti kutaH zAkhA " iti nyAyena alabdhasuratAyAM tasyAM kAmadevasya puSTilAbho abhilASa( manoratha )saMpUrNIkaraNaM vA na bhavati, sa: asantuSTaH akRtakRtya eva vartate iti bhAvArthaH; tasyAH suratodyoge eva kAma: pUrNAbhilASo jAyate iti bhAvaH // yathoktaM bhartRhariNA zaMgArazatake-" AmIlitanayanAnAM ya: surataraso'nusaMvidaM bhAti / mithunaimitho'vadhAritamavitathamidameva kAmanirvahaNam // " iti / ( AmIlitaM ISanmukulitaM, saMvit jJAnaM, avadhAritaM nizcitaM, avitathaM satyaM, kAmanirvahaNaM kAmadohadapUrtiH kAmapuruSArthasya pratiSThApanaM, iti // ) // " suratodyoganirodhaH " iti pAThe tasyA vAmatvaM ityarthaH, sa ca kAmasya dohadadAnaM abhilASapUraka tRptidAyakaM vA na bhavati, pratyuta kAmavardhakameva bhavati, aparAsAM tAdRzanirodhaH anipuNatayA kAmukAnAM vairasyAdhAyakaH ityarthaH // atra hInadharmaniSedhadvArA guNAdhikyarUpo vyatireko'nupravizati, tena na anyAsAM evaM iti tasyA vyatireko dhvanyate // 578 // 57. suratodyoganirodhaH (pa) suratAvuyogaviau ( kAga) puratoyoganidhau ( kApA) Shree Sudharmaswami Gyanbhandar-Umara, Surat www.umaragyanbhandar.com Page #237 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 174 dAmodaraguptaviracitaM nArthaparo nayanaraso, na parAzayavedane vicakSaNatA / nAsauSThavaM prasaGge, na cAnyaguNakIrtaneSu bhAratyAH // 579 // nAparapuruSazlAghA, na tyAgaH kAladezaveSasya / vaidagdhyajanmabhUmegurujaghanabhareNa mndyaataayaaH||540||(vishesskm ) artho dravyAdirUpaM prayojanaM [ tasya paraH pravaNaH tadgataH,] nayanarasa: netrAsaktiH [snigdhadarzanaM na; sA na dhanalubdhA ityarthaH; pareSAM anyeSAM AzayAH abhiprAyA: kUTAH anyathA vA, teSAM jJAne grahaNe, vicakSaNatA kauzalyaM na, tasyAH atisaralatvAt ; na parAzayetyAdinA maugdhyabodhanadvArA dhauAbhAvaH pratipAditaH / ] prasaGgaH pravRttiH, [prasaMge kAryakAle asauSThavaM aramaNIyatvaM grAmyatvaM vA na; evaM pareSAM guNakIrtaneSu guNazlAghAsu api, bhAratyAH vAcaH, asauSThavaM na // 579 // api ca mAM vihAya anyasya kasyApi prasaMzanaM api na, anena tasyAH svasminneva anurAgaH sUcitaH; kAladezaveSasya kAlocitasya dezocitasya ca veSasya nepathyasya tyAgaH na, anena tasyAH nepathyaprayogakalAvijJAnaM sUcitaM, tathA ca kAmasUtraTIkAyAM gItAdicatuHSaSTayaMgavidyAvyAkhyAne jayamaMgala:-" nepathyaprayogA itidezakAlApekSayA vastramAlyAbharaNAdibhi: zobhArtha zarIrasya mnnddnaakaaraaH|" iti / idaM sarva kIdRzyAH tasyAH ? vaidagdhyajanmabhUmeH vaidagdhyasya rasAdiyogicAturyasya utpattisthAnabhUtAyA:, anena tasyA: mAnasaguNotkarSaH sUcitaH; guroH alaghoH, jaghanasya kaTipurobhAgasya 'peTu' iti bhASAyAM prasiddhasya, bhareNa bhAreNa, mandaM zIghraviruddhaM mantharaM yAtaM gamanaM yasyAH sA, tasyA: gajagAminyA iti yAvat , yathoktaM bhikSATanakAvye" kiM citramatra jaghanaM paramudvahaMtyA maMdIbhavaMti yadi te gatayo varAMgi / yadvIkSaNe'pi gatadhairyaguNA yuvAno gaMtuM manAgapi punarna hi zaknuvaMti // (5 / 9)" iti / anena tasyAH zArIraguNotkarSaH sUcitaH; jaghanaM ca ghanaM prazastaM, tathAhi kAdaMbarIvarNane bhaTTabANaH-"prajApatidRDhaniSpIDitamadhyabhAgagalitaM jaghanazilAtalapratighAtAlAvaNyasrota iva dvidhAgatamUrudvayaM dadhAnAM " iti / tathA mAnavedacaMpUkAvye zakuMtalAvarNane-" payodharadharAgharAdhityakApatallAvaNyataraMgiNIcaMDavegotkhAtapicaNDasthalasaMzleSAdiva pInapInena pulinadezadezIyena .... ghanatareNa jaghanabhareNa jagadantarAsInajanatAntaraMga taraMgayantI (sta. 4.) iti // ( anena rupakotprekSopamAlaMkArANAM saMkareNa udarasya kSAmatvaM jaghanasya ca 579 lapanaraso (1)|n vAnya0 ( kApA) nolbaNaguNakIrtane kathAvasaraH (pa) 580 na tyAgo dezakAlapAtrasya (p)| vaidagdhyA (p.)| yAnAyAH (p)| Shree Sudharmaswami Gyanbhandar-Umara, Surat www.umaragyanbhandar.com Page #238 -------------------------------------------------------------------------- ________________ kuTTanImatam / cakrAhvapariSvajanaM haMsasamAzleSanakulaparirambham / pArAvatAvagRhanamAcarati sumadhyamA yathAvasaram // 581 // ghanatvaM vyaJjitam / ) evaM vizeSakeNa tasyA vividheGgitanirUpaNena tasyAH svasminnevAnurAgaH iti pratipAditam // 580 // anurAgapravRttAnAM bAhyarataprakArANAM AmukhabhU. tasya AliMganasya bhedAdiSu tasyAH pramodanaM kauzalaM smRtvA prAha cakreti / pariSvajanaM samAzleSaH pariraMbhaH avagRhanaM AliMganaparyAyAH / ] cakrAhvapariSvajanAdayaH AliMganabhedAH / [ cakrAhvaH cakravAka: 'cakavA' iti prasiddhaH pakSI, haMsa: prasiddhaH, nakulaH sarpavairI laghuH catuSpAd , pArAvata: ' pArevA / ' kabUtara ' iti vA prasiddhaH / teSAM AzleSaprakArA: tattannAmapUrvakaM khyAtAH pratyakSagrAhyAH kAmazAstreSu anupadiSTAH / evameva aparANi vAtsyAyanIye anuktAni padmacuMbanaveNudAritacuMbanAdIni gauNIsutAdikAmazAstreSu upalabhyate / evaM "tat (AliMgana) saptadhA yathA-AmodAliMganaM, muditAliMganaM, premAliM. ganaM, AnaMdAliMganaM, rucyAliMganaM, madanAliMganaM, vinodAliMganaM, iti kAmazAstram / " iti zabdakalpadrumaH // tatra cakrAliMganaM rathAGgapakSiNoriva zarIrasaMghaTTanarUpaM, haMsAliMganaM haMsayoriva zleSavizleSayoH punarAvRttimayaM; nakulAliMganaM nakulavadgAda cirakAlaM ca yat kroDIkaraNaM tat , yathA yogavAsiSThe-" galadaGgaM ghanasnehaM muJcadvASpaM sphuratspRham / AliliMga ciraM kAntAM nakulo nakulImiva // " (6 / 109 / 13-14) iti / galadaMgaM gADhaM ityarthaH / ) pArAvatAvagUhanaM sAmmukhyena mukhasaMyojanamAtram / sumadhyamA zobhano madhyabhAgaH kaTipradezo nAbhyAH Arabhya adhogataH udarabhAgaH yasyAH sA, zobhanatvaM ca tasya tanutvAt trivalibhUSitatvAcca; tathAhi-" tanutvaramaNIyasya madhyasya ca bhujasya ca / abhavannitarAM tasyA valaya: kAntivRddhaye // " iti; rASTrauDhavaMzamahAkAvye ca"vitAnavedI-hariNAdhirAja-devAGganAnAmapi madhyabhAgaH / iti trayIyaM vijiteti yAsAM madhyo valIbhistisRbhiH zazaMsa // " (14 / 32) iti / ("pariSkRtA yajJArthaM pazubandhanAya yajJapAtrAsAdanAya cAti ( ca jAta 1) saMskArA bhUmirvedirucyate, sA ca DamarukAdyAkArA piNDikA / " iti zabdakalpadrume / anena anyatra yatra madhyabhAgavarNane vediriti upamAnaM mudrikA ityarthe kaizciTTIkAkArairvyAkhyAtaM tadasamaJjasaM jJeyam / ) api ca-" pradyunena jagajayAya vidhRtaM madhye dRDhaM muSTinA tanvaMgyA rasanirbharaM vapuridaM mukhyaM dhanuH kAntavam / tenovaM sarasazcacAla kucayoAjena, muSTeH punarmudrANAM miSatastadA pariNataM tasmin valInAM trayam // " (1169) iti madAlasAcampvAm / ( pradyumnaH kAmaH, madhye dRDhaM dhRtaM ata eva madhyaM saMkucitaM tanjAtaM, rasanirbharaM ata eva muSTiniSpIDanena rasaH Urdhva 581 cakrAGke (p)| pArApatAvacumbana (pa) Shree Sudharmaswami Gyanbhandar-Umara, Surat www.umaragyanbhandar.com Page #239 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 176 dAmodaraguptaviracitaM tadvakravacanahAsyavyavahRtihRtamAnasasya jAyante / anukUlasundarA api bharaNIyAH kevalaM dArAH // 582 // sUcayati pRthakkaraNaM bhrAtRRNAM vakti viSamazIlatvam / vitRNoti gRhavisaMsthAma'bhinandati pitRkulasya guNavattAm 583 // 1 dezaM prApya kucayoH vyAjena piNDito'bhUt, muSTayAH aMgulitrayasya tatra niSpIDanasthAne madhye tisraH mudrArekhAH samudbhUtAH tA eva valitrayam / atra vyaMgya hetUtprekSAgarbhitA apa: hruti: alaMkAraH // kantoH kAmadevasya idaM kAntavam / ) yathAvasaraM avasaraM kAlaM ucitakAlaM anatikramya, sAmAnyena vizeSatazca tattaducitakAle ityarthaH / sAmAnyataH AliMganAvasarastu--" kopaprazamane bhItau viyoge punarAgame / saMbhoge ca samAzleSo vizeSeNa sukhAvahaH // " iti / cakrAliGganAdInAM avasarAstu anyataH UhyA: // 581 // ] tadityAdi / [ ' vyavahitihRtamAnasasya ' iti pAThe ] tasyA uddIpakanAnAprakAroktihAsyayorvyavahityA vyavadhAnena hRtaM pratAritaM mAnasaM yasya tasya, kevalaM anukUlatayaiva suMdarA: na tu rUpAdinA, kevalaM poSaNIyA dArA jAyante / tadvacanazravaNAdau tu Aha(ha?)tya Asajjyate cetasA iti bhAvaH // [ vastutastu ' vyavahRtihRta ' ityeva pAThaH / arthazca-tasyAH vakravacanAni vakroktayaH taiH, tathA hAsyaM hasanaM tai:, vyavahRtibhiH vacanavizeSaiH AcaritaiH ca; yadvA hAsyayuktAH smitapUrvikAH vacanavyavahRtayaH tAbhi:, hRtamAnasasya AhRtacittasya, anyasya kasyacidapi, dArAH svabhAryA, anukUlAzca sundarAzca anukUlasundarAH-na kevalaM anukUlAH anuvRttiparAyaNAH manohAriNyo'pi durlabhaguNadvayAzrayAH, kevalaM bharaNIyAH annavastrAdibhiH poSaNIyA bhAryA eva bhavaMti, tathA coktaM AtmapurANe- -" bhAryeti procyate yasmAdbharaNIyA'zanAdibhiH / " (7 / 245 ) iti; na tu tasya snehasamAgamAdInAM bhAjanAni / evaM vilakSaNA mAlatyA vAgvilAsasyaiva AkarSaNazaktiH, kimu vAcyA sA tasyAH apareSAM vilAsAnAM ityabhiprAya: // 582 // pariNItAprasaMgena tAsAM durvyApArAn varNayan, tathAtve'pi patInAM tadvazaMvadatvaM anuvadan, tadvArA madanaprAbalyaM prazaMsan yugmena upasaMharati sUcayatIti / yadyapi ityadhyAhartavyam / pariNItA svapataye bhrAtRRNAM patijyeSThakaniSThasodarAsodarANAM bAlyAdArabhya paramapremNA vi-zleSAsahiSNutayA ekatraiva sthitAnAmapi bhAvukAnAM devarANAM ca pRthakkaraNaM pitRdAyaM svaM`svaM vibhajya pRthagdeze bhinnabhinnasvecchAvihAravyavahArayogye sthAne svAtaMtryeNa avasthAnaM 582 vadana ( go2. kA ) / vyavahiti ( go ) / api manye bharaNAya kevalaM dArAH ( pa ) Shree Sudharmaswami Gyanbhandar-Umara, Surat www.umaragyanbhandar.com Page #240 -------------------------------------------------------------------------- ________________ kuTanImatam / anyasutapakSapAtaM kathayati mAtustiraskaroti patim / pArthanimanAM jAyAM mAnayati vimucya kArmukaM madanaH ||584||(yugmm) evaM kRte'pi sundarI yadi tiSThati nAyakaH prakRtyaiva / itthaM pathi parimoSastvatsakhyA naipuNena vaktavyaH // 585 / / upadizati; yathoktaM-"tAvadeva pradhAnaM syAttAvadgurujane rataH / puruSo yoSitAM yAvanna zRNoti raho vacaH // " iti / teSAM ca viSamazIlatvaM asatsvabhAvatvaM pRthakkaraNasUcanaphalakaM vakti; gRhasya patigRhasya, visaMsthAM avyavasthA, vivRNoti prakAzayati, sakhIprativezinyAdInAM purataH, na tu tadupAyaM karoti; svasyAH pitRkulasya guNavattA prazastaguNatAM ityarthaH, abhinandati prazaMsati // 583 // mAtuH patimAtuH zvazvAH, anyasute jyeSThe devare vA, pakSapAtaM prItimattvaM, anuvadati; patiM ca prasaGgeSu aprasaGgeSu ca tiraskaroti nykkurute| tathApi ityadhyAhArya, evaM doSagaNavattve'pi ityarthaH, madana: kAmadevaH,-kArmukaM dhanuH, vimucya muktvA-tadvinaiva ityarthaH, jAyAM tAdRzIM svapatnI, mAnayati pUjayati, mAna pUjAyAM iti dhAtoH Nijantasya ruupm|| yat patiH strIvazyo bhUtvA taduktameva sarva karoti, tat dhanurgrahaNaM vinaiva madanena kAryate ityaho prabhAva: madanasya, kimu vAcyaM ' kA kathA bANasandhAne ' ityabhiprAya: / etaddoSaiH rahitA mAlatI, yena kenApyupAyena tasyAH punaHsaMgrahaNaM na doSAya ityapi sUcitam // 'vimucya kAmukaM' iti pAThe ] madanaH, kAmukaM vimucya taM ananulakSIkRtya, jAyAM mAnayati anusarati tadgRhya eva bhavati, yataH prAptasAhAyyA sveSTaM uktaM Acarati ityarthaH / [ ayaM pAThaH agrAhyaH ] // 584 // [ ito viMzatyA, vAtsyAyanIye kAmasUtre vaizikAdhikaraNe (6) arthAgamopAyaprakaraNe yaduktaM " tadabhigamananimitto rakSibhizcaurairvA'laMkAraparimoSaH" iti tasya vidhAM darzayati evmityaadinaa| evaM kRte'pi bhUSaNAdityAgapuraHsaraM prasthAne kRte'pi (A. 556) / prakRtyaiva svabhAvena avikRtatayA, tiSThati vartate, pUrvaprayoge viphale jAte ityarthaH, tadA tadAvarjanAya, itthaM varNayiSyamANavacanAvaliprakAreNa, (A. 586-604), pathi mArge, ] parimoSa: vaJcanaM, [ vastuta: cauraiH AbhUSaNAdInAM luNTanaM, tvatsakhyA dUtIbhUtayA, tallakSaNaM tu-" svAtmano'pyadhikaM prema kurvANA'nyonyamacchalam / visaMbhiNI vayoveSAdibhistulyA sakhI matA // " iti ujjvalanIlamaNau uktaM tayA / 584 pArzvanimAnA jAyA mAyAtu vi. (go2) / pArzvaniSaNNA jAyA mAyAtu(na:) vimucya kAmukaM madanaH (go. kA) 12 Shree Sudharmaswami Gyanbhandar-Umara, Surat www.umaragyanbhandar.com Page #241 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 170 dAmodaraguptaviracitaM 'gRhakAryavyagratayA cittagrahaNAya vA kulastrINAm / nAyAte bhavati, sakhI pADghanakaluSite dizAM cakre // 586 // pragrIvakazayanagatA sphArIbhavadAtmasambhavavikArA / tvadvartmanihitanetrA gItAmanyena gItikAmazRNot // 587 // 'yadi jIvitena kRtyaM saMbhAvaya virahiNi priyaM tUrNam / ghanarasitasya hi purataH kadalIdalakomalaH kulishpaatH||588|| naipuNena cAturyeNa, kathayitavyaH vaktavyaH / 585 // tatrAdau priyAbhigamanabIjaM yugmena nikSipati gRheti / mama sakhI mAlatI, bhavati atyAdare bhavAn iti uttamapuruSaprayogaH, tasyA: sarvasvabhUte tvayi ityarthaH; na AyAte tadgRhaM anAgate, anena sA 'vipralabdhA' iti sUcitaM; anAgamanakAraNaM vitarkayati gRhakAryavyagratayA kasmiMzcit svakArye vyApRtatayA, athavA aparAsAM kulastrINAM parakIyAnAM kulavatInAM, cittagrahaNAya pralobhanArtha, tAdarthe caturthI; iyaM asUyoktiH parakIyArataprAptaye yatamAnaH svaraktAmapi sAmAnyAM kathaM smaret iti / evaM virahapIDAM anubhavatyAH tasyAH gaNDasyopari piTakoda iva meghadarzanaM jAtaM ityagre kathayati prAvRDiti / dizAM cakre samUhe sarvAsu aSTAsu dikSu ityarthaH, prAvRSi ye ghanAH te prAvRDghanA: varSAkAlInameghAH, tai: ] kaluSite vyAte [ medure malinIkRte vA / ] 586 // [ pragrIvake prAsAde, "pragrIvamastrI kalaze grIvAprAsAdayorapi / " iti kezavaH, pragrIva eva pragrIvakaH, tatra zayanagatA nairAzyena zayyApatitA, anena sA 'vAsakasajA' iti sUcitaM, sphArItyAdi meghadarzanavibhAvitoddIpitamanmathavikArA, yathoktaM meghadUte ( 1 / 3 )-" meghAloke bhavati sukhino'pyanyathAvRtti ceta:, kaNThAzleSapraNayini jane kiM punardUrasaMsthe / " iti; " anena punarnirvRtAnAmapyutkaNThAkAriNA meghodayenApratIkAro bhaviSyatIti tarkayAmi / " iti vikramorvazIye ( aM. 4) citralekhAvAkyam ; " virahamavirahaM vA nAnuruMdhati meghAH, sukhinamasukhinaM vA sarvamutkaNThayanti / " (5 / 28 ) iti bAlarAmAyaNe ca / ata eva tvadvama'ni tava niyate AgamanamArge, nihite sthApite netre nayane yayA sA, tvAM vyAkulatayA pratIkSamANA ityarthaH // uktaM ca kAvyamImAMsAyAM varSAsvabhAvAkhyAne... viyoginIvIkSitanAthavA ...." yA tuGgahAgravilAsazayyA ... ityAdikam / gItireva gItikA, tallakSaNaM-uktaM prAk (A. 325 ) // atra 'prAgnIvakazayanagatA' iti pAThaH arthAnavabodhamUlaka iti bhAti // 587 // jIvitena prANavirahAbhAvena / ] 587 prAgrIvakazayana (go. kaa)| vanmArgani0 (5) Shree Sudharmaswami Gyanbhandar-Umara, Surat www.umaragyanbhandar.com Page #242 -------------------------------------------------------------------------- ________________ kuTTanImatam / ___ 179 AkaNye mAmavAdIddhanyAstA yuvatayaH sakhi kaThorAH / yA viSahante dIrgha priyatamavirahAnalAsAram // 589 // mama tu dinAntarite'pi preyasi labdhvA sahAyasAmagrIm / vidadhAti makaraketana utkalikAvidhuritaM hRdayam // 590 // saMbhAvaya anusara [yadvA sammAnaya abhisaraNAdinA ityarthaH / tUrNa tvaritaM zIghram / hi yataH, [ghanarasitasya meghagarjitasya, purataH agre,] ghanagarjite sati ityarthaH; kulizapAta: vajraprahAro'pi, kadalIdalavat komlH| virahapIDAto vajrapAtamapi virahiNyaH susahaM manyante na tu virahaM ityarthaH // [ atra daNDimatAnusAreNa hetUpamA, kulizapAtakadalIdalayoH komalatvena sAmyapratIte: ghanarasitasattvahetUtthApitatvAt // 588 // AkarNya prasaMgagItAM gItiM zrutvA, mAM sakhIm / yuvatayaH madhyamavayasi vartamAnA: taruNya:, kaThorAH vajahRdayAH / priyatamena virahaH sa eva analaH vahniH tasya AsAraM prasaraNaM, "AsArastu prasaraNe dhArAvRSTau suhRddhale / " iti vizvalocanaH // atra alaMkArasarvasvakArAnusAreNa aprastutaprazaMsAlaMkAraH 'kaThorA yuvatayaH dhanyAH / ityaprastutAdarthAt 'ahaM adha. nyA' iti vaidharyeNa prastutArthapratIteH / vastutastvatra vyAjoktiralaMkAraH, virahasahiSNUnAM kaThorANAM stutyA tAsAM nindAbhivyaktirUpavaicitryavizeSasadbhAvAt; " vyaktirvyAjastutinindAstutibhyAM stutinindyoH|" iti tllkssnnaat| atrArthe abhiyuktA AhuH-"atasI. puSpasaMkAzaM khaM vIkSya jaladAgame / ye viyoge'pi jIvanti na teSAM vidyate bhayam // " iti / ( ayaM vikramAdityasya iti kecit / atasIpuSpaM nIlavarNam / netyAdi te akutobhayAH kaThorAH ityarthaH / ) // 589 // mameti / tu pUrvoktabhede / dinAntarite ekadivasamAnaM vyApya antarite vyavahite virahite'pi, sahAyasAmagrI samanantara zlokayoH kathayiSyamANaM samIraNavizeSAAddIpanavastujAtaM, labdhvA prApya, balavattaro jAtaH, makaraketana:-yadyapi makara: nakra: 'magara' iti bhASAyAM prasiddhaH mInAt anya: jalacaravizeSaH, tathApi kavisamayAt tayoH prakRte aikya, taduktaM kAvyamImAMsAyAM-"kAmaketane makaramatsyayoraikyaM yathA-" cApaM puSpamayaM gRhANa, makaraH ketu: samucchrIyatAm / " ityAdi (1 / 16 ), tena makaraH mInaH ketane dhvaje vyAvartakacihnatayA aMkitaH yasya saH; yathA mInagrahAt choraNaM duHsaMpAdyaM yathoktaM-" vajralepasya mUrkhasya nArINAM karkaTasya ca / eko grahastu mInAnAM nIlamadyapayostathA // " iti / ( vajralepa: prastarAdInAM saMdhidAAya deyaH kalkavizeSaH, sa ca bRhatsaMhitAyAM 56 adhyAye vistareNa nirdiSTaH / 589 dIrgha priya. (go. kaa)| nalAsaGgam (pa. kApA) 590 digantarite (5) Shree Sudharmaswami Gyanbhandar-Umara, Surat www.umaragyanbhandar.com Page #243 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 180 dAmodaraguptaviracitaM utkaNThayati nitAntaM samIraNo bakulakusumasannAhaH / pracyAvayanti dhairyAnmadhuradhvanibhiH kalApabhRtaH / / 591 // sataDinmiladbalAkAmasitAmbudharAvalIM samudyantIm / utsahate sA vIkSitumaviralamAliGgito yayA kAntaH / / 592 / / karkaTaH jalacaravizeSaH 'karacalo' iti bhASAyAM prasiddhaH / nIlastu 'gaLI' iti prasiddhaM nIlavarNa dravyam / ) tathA mama grAhAkrAntasyApi - iti sUcayituM kAmasya dhvaje mInacitranivezaH bodhyaH, tena makaraketanaH mInaketuH jhaSadhvajaH vA kAmaH kIrtyate / ] utkalikA utkaNThA [ tayA vidhuritaM duHkhitam / anayA sA 'utkaNThitA' iti sUci - tam / ] 590 // [ tAmeva sAmagrIM sArdhaikasyAmAha - utkaNThayatItyAdikAyAm / utkaNThA tu--" sarvendriyasukhAsvAdo yatrAstIti manaH striyaH / tatprAptIcchAM sasaMkalpAmutkaNThAM kavayo viduH // " iti bhAvaprakAze lakSitA / utkaNThayati sukhasAdhanatvena abhimatepsitAM karoti, nitAntaM atyantaM, samIraNaH vAyu:, ] bakulakusumaiH saMnAha: sajjatA sahAyasaMpatti: yasya saH, [ yadvA bakulakusumAni ' borasalI ' iti prasiddhAni ciratthAyisugaMdhIni puSpANi tAni saMnAhaH parikaraH, yasya saH / tato'pyadhikaM dhairyanAzaM Aha pracyAvayanti iti / dhairyAt gAMbhIryAt manaH sthairyAt, madhuradhvanibhiH kekAbhiH, kalApabhRta: kalApaM barha mayUrapicchaM bibhrati te mayUrAH // 591 // sarvato'pi prabalatama uddIpakaM saMyoginAM darzanamAha sataDidityAdi / asitAH kRSNAH, anena teSAM yauvanazrIH sUcitA, ye ambudharAH meghAH, teSAM AvalIM paMkti, dIrghAnto'pi AvalIzabdaH, kIdRzIM, sataDitaM vidyudvatIm / atra meghavidyutoH dAmpatyaM kavisamayasiddhaM; tathA ca mA bhUdevaM kacidapi ca te vidyutA viprayogaH / " ( 120 ) iti meghadUte, " mudira iva riraMsurvidyutA''tmIyapatnyA " ( 15 | 27 ) iti hIra saubhAgyakAvye ca // miladbalAkAM ca - balAkAH visakaMThikAH; pulliMgo balAkaH balAkanAmakasita pakSibhedaH na tu bakaH, tena balAkA bakapaMkti: syAt " iti trikANDazeSe taccintyam / kozAntare tu - " balAkA bakapaMtau syAdvalAkA bisakaNThikA | balAkA kAmukI proktA balAkA ravako mataH // " iti / milantyaH saMyogaM prApnuvantyaH balAkAH yatra tAM; tathAhi balAkAnAM meghanikaTasaMcaraNe garbhadhAraNaM iti prasiddhi:, uktaM ca meghadUte - " garbhAdhAnakSama ('Na') paricayAnnUnamAbaddhamAlAH seviSyante nayanasubhagaM khe 88 191 utkaMThayati yato mAM samI0 sumagandhADhyaH ( pa ) sumasaMvAdaH ( kApA ) dhvanitaiH ( 1 ) 592 samudyantI ( 1 ) / maviratamA 0 ( kApA ) Shree Sudharmaswami Gyanbhandar-Umara, Surat www.umaragyanbhandar.com Page #244 -------------------------------------------------------------------------- ________________ kuttniimtm| svecchAgamanalaghutvaM bahulApAyaM nizAsu panthAnam / na vicArayanti mahilA abhISTajanasaGgatAvutkAH / / 593 // kriyatAM bhUSaNazobhA tvarayati me mAnasaM manojanmA / raJjayati mano nitarAM kaladhautanivezitaM ratnam // 594 // bhavantaM balAkAH // " (119) iti; taTTIkAyAM saMjIvinyAM ca-"uktaM ca karNodaye'garbha balAkA dadhate'bhrayogAnnAke nibaddhAvalayaH samantAt ' iti / " hIrasaubhAgyakAvyaTIkAyAM (73) tu "prAyo varSAkAle bakAstu vRkSAdiSUpavizya tiSThanti bakAMganAstAnAhAraiH poSayantyata evAmbare bhrAmyanti " iti samAdhAnamuktam // atrApi pUrvavat meghabalAkAnAM nAyakanAyi kAbhAvaH avagantavyaH / kecana meghAH taDitpriyAbhiH saGgatAH, kecana parakIyAbhiHbalAkAbhiH abhisRtAH iti bahUnAM nAnAvidhAnAM saMyogiyugmAnAM saMdarzanena viyoginyA atIvasantApodaya: sUcita:; tathA ca mRcchakaTike" garjadbhiH sataDidvalAkazabalairmedhaiH sazalyaM manaH / " (5 / 18) iti / tAdRzIM meghamAlAM tAdRzaM prakRti-saundarya vA, sA eva, vIkSituM prakarSeNa draSTuM, utsahate zaknoti, yayA na kevalaM priyaH upagataH api tu aviralaM dRDhaM AliMgitaH // 592 // evaM viSamAvasthAyAM kAntopagamanameva zaraNaM, yathoktaM mAghakAvye-" gajakadaMbakamecakamuccakairnabhasi vIkSya navAmbudamambare / abhisasAra na vallabhamaMganA na cakame ca kamekarasaM rahaH // " ( 6 / 26) iti; ( nabhasi zrAvaNamAse / ) abhisAraM aMkurayati sveccheti / svecchayA sUcanAmantraNAdikaM vinaiva, yat gamanaM kAmukasamIpe, tena yat ] laghutvaM sambhAvanApakarSaH [ mAnahAniH, tat ; nizAsu rAtriSu bahulA: apAyAH doSAH kaNTakavedhasarpadaMzAdayaH, yatra taM, panthAnaM mArga, na vicArayanti na gaNayanti, mahilAH striyaH, kIdRzya:-abhISTajanaH priyaH teSAM, saMgataye saMgamAya saMyogAya, utkAH utkaNThitAH, dayitAbhimukhahRdayAH iti yAvat / anena sA -- abhisArikA' iti sUcitam // 593 // " strINAM priyAlokaphalo hi veSaH / " (kumArasaMbhave 7 / 22) ( veSaH mNddnm|) iti nyAyena tvanmanoharaNaikavRttyA tayA alaMkArAdidhAraNaM kRtaM iti caurya satyApayituM nAyikAvacanamanuvadati kriyatAmiti / bhUSaNaiH kaMkaNahArAdibhiH, zobhA kAntiH / tatkaraNe zIghratAM prArthayate tvarayatIti / manojanmA kAmaH / alaMkaraNasya hetuM Aha raJjayatIti / kaladhauta-kala: malaH dhautaH asyeti kaladhauta suvarNa, tatra nivezitaM saMyojitaM ratnaM hIrakAdi, arthAt bahumUlyaM ratnAnvitaM suvarNa 593 abhISTavara (pa) 594 mano nitAntaM (pa) (mAtrAdhikyena pATho duSTaH) Shree Sudharmaswami Gyanbhandar-Umara, Surat www.umaragyanbhandar.com Page #245 -------------------------------------------------------------------------- ________________ dAmodaraguptaviracitaM ghananaladAdRtakakubhi pradoSasamaye pradoSagamanAya / vidadhAnayA kubuddhiM rAgAndhe kimidamArabdham // 19 // vacanaprapaJcasAraM jAyAzritamanyadezasambandham / puruSamabhigantukAmA naveyamabhisArikA dRSTA // 596 // bhUSaNaM, nitarAM atyantaM, manaH kAmukasya iti zeSaH, raJjayati prINAti, yataH svAbhAvikamapi saundarya ucitAlaMkAraiH kAvyamiva kAmapi rAmaNIyakavRddhiM prApnoti, yathA varNitaM zrIkAlidAsena-" sA saMbhavadbhiH kusumailateva, jyotibhirudyadbhiriva triyAmA / saridvihaMgairiva lIyamAnairAmucyamAnAbharaNA cakAze ||" (kumArasaMbhave 7 / 21) iti // 594 // yat sA varSAkaSTAn avigaNayya, niSeddhI mAtaramapi tiraskRtya tvatsamAgamaikArthinI nirgatA tatkAraNaM tvayi atibhUmiM gato'nurAga eva iti nAyakamanasi draDhayituM mAtu: mAlatI prati pravRttAM iva paruSAM niSedhoktiM anuvadati ghanetyAdinavAryAkulakena / ghanaiH sAndraH, jaladai: medhaiH, AvRtAH channAH, kakubhaH diza: yasmin ; tAdRze] pradoSasamaye sandhyAsamaye [rAtryAH prathame yAme rajanImukhe, bhayaprade iti sUcanaM, pradoSagamanAya ] prakRSTAH doSAH [ pariskhalanakaMTakavedhAdayaH ] yasmin tAdRzagamanAya, [ tAdarthaM caturthI, kubuddhiM kutsitAM duHkhAvahAM matiM, vidadhAnayA kurvantyA, tvayA, idaM abhisaraNarUpaM karma, kimiti prazne, " kiM kutsAyAM vitarke ca nissedhprshnyorpi|" iti medinI, ArabdhaM prastutaM ko'yamudyogaH kRtaH, kiMvA sAhasaM-sahasA asamIkSyakaraNaM-kriyate ityrthH| rAgAndhe kAmAkulite iti samucitA saMbuddhiH, yathoktaM-"na pazyati madonmatto hyarthI doSaM na pazyati / na pazyati ca janmAndhaH kAmAndho naiva pazyati // " iti // atra ghanajalada iti punaruktavadAbhAsaH zabdAlaMkAraH, pradoSasamaye . pradoSagamanAya ityatra yamakAvalizca, tadvivekaH pUrva uktaH (A0 305) // iyaM upAlaMbhoktiH ( sanindabhASaNaM ityrthH| ) // 595 // abhisarantI api abhisArikAsamayamulaMghayantI tvaM kA'pi apUrvaiva iti solluNThamAha vacaneti / vacanaprapaJcasAra: mithyApriyabhASI zaThaH, yataH pratizrutya api na AgataH; jAyAzritaH patnIsaGgataH, ataH parAnapekSaH; anyetyAdi dUravartI ityarthaH; evaMsthitaH sarvathA abhisaraNAyogya:, tAdRzam / navA azrutadRSTapUrvA / abhisArikA nAyikAvizeSaH, talakSaNaM tu-" uddAmamanmathamahAjvaravepamAnA romAMcakaMTakitagAtralatAM vhntii| niHzaMkinI vrajati yA priyasaMgamAya sA nAyikA nigaditA tvabhisAriketi // " iti 596 saMbaddhaM (pa. go.) Shree Sudharmaswami Gyanbhandar-Umara, Surat www.umaragyanbhandar.com Page #246 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 183 kuTanImatam / jaladhautatilakaracanAM galadambholulitakezAntAm / timyattanulInAticaNDAnilasalilapAtakaNTakitAm // 597 // aSTanAyikAlakSaNe, "madena madanenApi preritA zithilatrapA / yotsukA'bhisaretkAntaM sA bhavedabhisArikA // " iti vasaMtarAjIye ca / yA tu evaMvidhA kAntameva abhisArayati sA'pi abhisArikA abhisArayitrI vA ucyate; tathAhi vikramorvazIye ( aM. 3 ) urvazIvAkyaM sakhI prati-"tvamAnaya taM zIghraM, naya mAM tasya vA subhagasya vasatim // " iti| atredaM bodhyaM-aSTasvapi nAyikAbhedeSu nAyakadRSTayA abhisArikAyA eva prAdhAnyaM, nAyikAyAH snehasya parAkASThApratyaye nAyikAsvayaMgamanAt pramANAntarANAM daurbalyAt / ata: uktamapi kenApi-" saMskRtAtprAkRtaM miSTaM, tato'pabhraMzabhASaNam / tataH priyatarA vezyA, sarvatazcAbhisArikA // " iti // iyaM sotprAsoktiH ( sopahAsaM vacanaM ityarthaH / ) // 596 // abhisAraniSedhAya mAtrA varNitAM sambhAvitAM mAlatIduravasthAM anuvadati jalelyAdibhiH SadbhiH antaHkulekana / tatrAdau dvAbhyAM varSAnizAbhisArikAvarNanam / jaletyAdInAM dvitIyAntapadAnAM 'drakSyanti sukarmANaH' ityatra agre saMbaMdhaH // jalena meghadhArAbhiH, dhautA viluptA pranaSTA, tilakaracanA yasyAH sA, taam| tilakaM patravalyAdi AlekhyaM citrakaM, tasya racanA; sA ca prAyaH strINAM lalATe kapolayoH kucayozca bhujazikharayoH kaNThe ca zobhAvardhanArtha kriyate sakhyA, snehaprakarSadyotanArtha priyeNApi, yathA gItagovinde-" racaya kucayoH patraM, citraM kuruSva kpolyoH|" ( 12 / 9) iti / tatrApi kucayo: AmrAdiphalasAmyadyotanAya patravalyAdInAM, kapolayoH cumbanapradhAnapAtratvadarzanAya zukAdipatatriNAM, kapAle ca saubhAgyaprakAzAya lalATikAkhyAH toraNAdInAM AkArA: citrIyante iti bhAvyam // galat niHpatat , ambha: jalaM, tena lulitAH marditAH kezAntA: yasyAH sA tAm / prazastA: kezAH kezAntAH, " antazabdo'tra prazaMsAvacanaH, yathA-'dhUpena saMtyAjitamAbhAvaM kezAntamantaHkusumaM tadIyam / ' iti / " iti haravijayaTIkAyAm ( 5 / 17 ) / timyantI 'tImyantI' api ArdIbhavaMtI, yA tanu: 'tanU: ' api zarIraM, tasyAM lInA saMlagnA ata eva svena adRzyamAnA, AvRti: AvaraNavastraM yasyAH sA, tathA cAso, varSAkAlInajhaMjhAmarutA dhArAvarSeNa ca ] kaNTakitA saromAJcA [ca, tAM tAdRzIm / tathA coktaM"romAJcaH krodharugbhItiharSazItAdibhirbhavet / " iti / atra zarIradazA kathitA / ___ 597 daradhauta (go)| kezAgrAm (p)| tImyat (p)| lIlA (p.kaa)| salilaghAta (pa) Shree Sudharmaswami Gyanbhandar-Umara, Surat www.umaragyanbhandar.com Page #247 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 184 dAmodaraguptaviracitaM avibhAvitasamaviSamAM prasvaladaGghri sahAyakaralagnAm / purato'dhvanaH pramANaM muhurmuhuH sAdhvasena pRcchantIm / / 598 // anyastrISu ca patyau vyagre kRcchreNa kathamapi prAptAm / tatkAlayogyaparijananiveditAmiti vikalpasadRzavidhau / / 599 // kiM premNo'yaM mahimA kimutAnantyaM dhanapralobhasya / kiMvA'nyataH pravRttA pravepitA vAtavarSeNa // 600 // jAtiralaMkAraH // 597 // api ca- aMdhakAre alakSitanimnonnatasamabhUtalAM, ata eva praskhalantau aMdhI caraNau yasyAH tAM patantIM patIpatyamAnAM vA, ata eva ca sahAyasya sakhyuH paricArakasya vA kare lagnAM dhRtatatkarAvalaMbAm / ] pramANaM avadhiH / sAdhvasaM bhym|[ purata ityAdi ' gantavyamasti kiyadityasakRdbruvANA' (bA. rA.) ityarthaH // anayA madhyemArga bhavitrI dazA kathitA // 598 // yugmena kAmukagRhaprAptiM varNayati anyetyAdinA / anyastrISu svIyAsu, ata eva patyau iti padaM, vyagre vyApRtacittatve, tadgRhaM ] kRcchreNa [ varSAbAdhayA ] atikaSTena, [ kathamapi yena kenApyupAyena prAptAm / tatkAlayogyaparijanena aMta:purAdhikRtena rahasi aniyantritapravezena AbhyaMtarikreNa antaHpuraparijanena niveditAM kRtaviditAgamanAM, kathaM niveditAM ityAha ] vikalpasadRzavidhau nAnAvidhasaMkalpa kalpanAnurUpaM, [ yadvA kalpanocitaprakAre anekakalpanAviSaye ityartha:, iti kathayiSyamANasvarUpe / atra ' vikalpasahasacivaiH ' iti pAThaH saralataraH-vikalpasahA: vikalpaM tarke kurvANAH ye sacivAH bhRtyAH, " sacivo bhRtyamaMtriNoH / " iti vizvalocana:, tai: tatkAlocitaparijanadvArA, niveditAM ityanvayaH // bhRtyAH bAhyAH karmakarAH, parijanaH Antarika : iti sevaka vibhAgaH // 599 // ajJAtAyAH taruNyAH Agamanadarzanena bhRtyavikalpAn Aha kimiti / kiM prazne, kimiyaM premAkRSTA dhanalubdhA vA iti pUrvArdhasya arthaH / kiMvA vikalpya prazne, iyaM, vAtavarSeNa vAtazca varSe ca vAtavarSe, samAhAradvandva:, tena pravepitA prabhUtaM kaMpitA satI, anyataH premalobhavyatiriktAt ajJAyamAnAt kAraNAt, pravRttA atra AgatA / asyA AryAyAH pUrvasyAM ' iti ' iti padena sambandhaH // 600 // 598 viSamapra ( go. kA. ) / 599 anyasmin premapatI ( pa ) a pretapatI (kApA) / tatkAlocitapari0 (go) vikalpasahasacivaiH (1) 600 kimutAtyantaM ( go . kA . ) / pravezitA (pa) Shree Sudharmaswami Gyanbhandar-Umara, Surat www.umaragyanbhandar.com Page #248 -------------------------------------------------------------------------- ________________ kuTTanImatam / 185 'sannihitakalatrANAmanucitamiti bAhyalokasaMvadanAt / anyasminnudavasite visarjitAmiSTamAlatIkena // 601 // lokena hAsyamAnAM vibhrANAM vAsasI jalakline / rUpamadamutsRjantI vailakSyAdvihasitena natavadanAm // 602 // pazcAttApagRhItAM kaNTakadarbhAgrabhinnapAdatalAm / asmadvacaH smarantIM drakSyantyabhisArikA sukarmANa' // 603 // evaM kRte'pi kAmukadarzanAlabdhi anumitAM vadati saMnihiteti / evaM nAyake nive ditAmapi uttaralabdheH prAk, bAhyalokasaMvadanAt bAhyaloka: prAtiveSikAH rathyAcAriNo vA janAH, ye prAyaH chidrAnveSaNatatparAH, teSAM saMvadanAt paraspareNa saMvAdAt AlApAt, "syAt saMvadanamAloce saMvAde ca vazIkRtau / " iti vizvalocanaH, kIdRzAt , sapatnIkAnAM anyaramaNyAhvAnaM ayogyaM ityAkArakAt , iSTamAlatIkena iSTA nAyakasamAgamanAya mAlatI yena tAdRzena viTena rahasyavedinA sevakena vA, anyasmin parakIye,] udavasitaM gRhaM [tasmin , visarjitAM apanItAM, sarvathA aprApteSTasamAgamAM iti yAvat // 601 // ata eva, lokena prekSakaiH ityarthaH, hAsyamAnAM hAsyaviSayIkriyamANAM; jalArdra, vasane-ekaM paridhAnaM aMtarIyaM adhoMzukaM aparaM uttarIyaM uparivastraM iti dvivacanaM, dhArayantIM; rUpamadaM sauMdaryahetukavikAravizeSaM "mado vikAraH saubhAgyayauvanAdyavalepajaH / " ( 75 ) iti rasaratnahAre; utsRjantI parityajantI, vailakSyAt iSTAsiddhayA lajAtirekAt , vailakSyaM ca"Atmanazcarite yasya jJAte'nyairyatra jaayte| apatrape(pA?)timahatI tadvailakSyamudAhRtam // " iti uktam / idaM pUrvAnvayi / vihasitena lokasya iti zeSaH, vihasitaM ca-" sazabdaM madhuraM kAlAgataM vadanarAgavat / AkuJcitAkSigaNDaM ('maMdra) ca vidurvihasitaM budhAH // " (7 / 1438) iti saGgItaratnAkare, tena natavadanAM adhomukhIM, saMbhramAt // 602 // evaM avimRzyakAritvAt bhraSTobhayArthatvAt vA pazcAttApena anuzayena gRhItAM kalitAM, kaNTakAdibhiH viddhapAdatalAM, ayameva mAtaramanAdRtya svIkRtasya abhisArasya lAbha: iti kaTAkSaH, ata eva ] asmaditi-tayaivaM niSiddhA tadvacanAni ca anAdRtya ahaM kRtagamanA evaM vipattimApannA ityAdi zocantI ityarthaH; [ asmAkaM iti garvoktau bahuvacanaM, mAtuH ityarthaH, vacaH niSedhavAkyaM, smarantIM yathAnubhavaM manasi parivartayantI, drakSyanti abhisArikA tvAM, sukarmANaH kRtapuNyA: iti solluNThavacanaM, hAsyotpAdakasaMkaTapatitAM 601 saMvadanaM (nAM? ) (p)| nnuddhasite (pa) 602 vailakSyavIDitena (4) Shree Sudharmaswami Gyanbhandar-Umara, Surat www.umaragyanbhandar.com Page #249 -------------------------------------------------------------------------- ________________ dAmodaraguptaviracitaM iti paruSamabhidadhAnAM mAtaramavIrya yuSmadabhyAzam / caurahatakA vrajantI vidrAvitarakSiNaH sakhIM mumuSuH // 604 // (mahAkulakam ) eSA prapaJcaracanA yadi bhavati vRthA purastasya / vaNigidamupetya vakSyati sahAyasaMcodito bhavatIm / / 605 // 'pUrva dattasyopari muktAhArasya kedarAstriMzat / paricArikayA nItA anyAnapi mRgayate vayasyakRte // 606 // tvAM pazyeyuH te tAdRzavilokanena dhanyA eva iti tAtparyam // 603 // iti uktaprakAropasaMhAre, paruSaM karkazam / avadhIrya avajJAya / ] abhyAzaM samIpam / [caurahatakA: nIcacaurAH; vidrAvitAH bhayajananena palAyanaM kAritAH dUradezaM prApitAH, rakSiNaH dANDapAzikAH yadvA mArge rakSAyai sahanItAH puruSAH, yaiH te; sakhIM mAlatI, mumuSuH tasyAH AbharaNAdIn apajahuH // 'sakhIM mumuSuH / ityatra 'AbharaNAni' iti adhyAhArya, muSadhAtoH dvikarmakatvAt , yathAhuH-" duhyAcpajdaMDarudhicchicizAsujimaMthamuSAm / karmayuk syAdakathitaM tathA syAnnIkRSvahAm // " iti / atra nyUnapadadoSabhiyA anadhyAhAre sakhyureva moSaH apaharaNaM kRtaM ityarthaprAptau kAmasUtravisaMvAdaH, kAmukasya ca dravyAdivitaraNasthAnAbhAve prakRtArthahAniriti // yataH tvAmeva urasi kRtya sA gRhe mAturavadhIraNAM, pathi klezaM arthanAzaM ca anubhUtavatI tataH tatpratikriyA tvayA tasyai prabhUtArthavitaraNena kAryA iti abhisaMdhiH // 604 // punaH vAtsyAyanIye tatraiva sUtritaM " tadarthamuNagrahaNaM " (6 / 3) iti tadvizadayati eSA ityAdinA SaTena / prapaJcaracanA kapaTagrathanA / vRthA niSphalA / puraH agre / vaNik paNyAjIva: / sahAyasaMcoditaH nAyikAyA: sahAyena ceTAdinA preritaH, kRtasaMketa iti yAvat , tena vaNija: RNakathanAdikaM kUTameva // tathAhi kAmasUtraTIkAyAM jayamaMgala:-" vaNijaH kRtasaMketasya nAyakasamakSaM darzanaM kartavyaM, yenAyaM nAstyasyAH kimapi yacchIlitamapi vikretumArabdhaM iti prayacchati / " iti // 605 // pUrvamiti / matsakAze tvayA upanidhitayA sthApitasya upanidhIbhUtasya muktAhArasya mauktikamAlAyAH upari mayA yat pUrva prathamaM dattaM tasyApi, upari kAkAkSigolakanyAyena atrApi saMba 604 dadhAnA (p)| rakSaNA( NAH ?) (4)605 purastatastasya (p)| sahAyaparico0 (4) 606 vyayasya kRte (pa) Shree Sudharmaswami Gyanbhandar-Umara, Surat www.umaragyanbhandar.com Page #250 -------------------------------------------------------------------------- ________________ kuTTanImatam / yattu ghanasArakuGkumacandanadhUpAdi muktakaM dattam / tatsaMpuTa ke likhitaM zRNu piNDalikAM karomi te purataH // 607 || etAvantaM kAlaM nAvasare'bhyarthitA mayA tvamasi / riktaM bhANDasthAnaM sAMpratamiti yAcanaM kriyate / / ' 608 // 88 " " 8 dhyate, adhikatayA ityarthaH, triMzat ] kedarA: tAtkAlika rUpakavizeSAH, [ raupyamudrA:, tava paricArikayA dAsyA, nItA gRhItAH; na kevalaM etAvat api tu anyAnapi kedarAn, vayasyasya te priyasya, kRte arthe, " arthe kRte ca zabdau dvau tAdarthe'vyayasaMjJitau / " iti kozaH, mRgayate anveSayati yAcate ityarthaH; ahaM tu RNAdhikyAt na dAsye ityabhiprAya: // 8 vyayasya kRte ' iti pAThaH pUrvoktasUtrAnanuguNa iti tyAjyaH, vyayaH kharaca' iti bhASAyAm // 606 // " alaMkArabhakSyabhojyapeya mAlyavastragandhadravyAdi vyavahAriSu kAlikamuddhAryamarthapratinayanena" (6 / 3) iti ( ' vyavahAriSu vikretRSu vyavasthitaM, kAlikaM kAlena deyaM, udghArya AdAtavyaM ityarthaH, arthapratinayanena mUlyapratidAnena na tu dravyasyaiva pratinayanena,' iti jayamaMgalaH / kAlikaM kAle deyaM ityarthe deyamRNe " (pA. 3 | 4 | 47) iti kAlAt ThaJ / ) kAmasUtrAnusAri Aha yattu iti / ghanasAraH karpUraM, kuMkumaM kezaraM candanaM prasiddhaM, dhUpaH dhUpavartiH, AdinA mAlyavastrAdi, ] muktakaM vibhAgazaH [pRthakpRthak yathA apekSitaM tathA, dattaM, tatkAle mUlyamagRhItvaiva iti bhAva:, tat mayA, saMpuTake Ayavyayalekhye ' copaDA' iti bhASAyAM, likhitaM yataH vyavahArarItyA Adau likhitaM pazcAt dattaM zRNu zravaNe dattAvadhAnA bhava, purataH tvatsamakSaM, piNDalikAM saMhati saMkalanavidhinA ekIkaraNaM 'saravAlo' iti bhASAyAM, karomi, tena muktAhAramUlyasyApyupari kiyadadhikaM dattaM iti te cakSurudghaTiSyate iti bhAvaH // athavA ] saMpuTakaM - likhitvA piNDalakarUpeNa sthApitaM patrAdikaM, piNDalikA saMpuTIkRtapatrANi // 607 // [ etAvaMtaM kAlaM tadudgrahaNaM ('ugharANI' iti bhASAyAM ) kiM na kRtaM tatrAha etAvaMtaM iti / ] avasare Avazyaka kAryaprAptau api / [ abhyarthitA yAcitA na / sAMprataM idAnIM adhunA, tu, te saMpuTake bhANDasthAnaM mUladhanasthAnaM yat tvadIyaM iti dhRtaM, tat riktaM zUnyaM vartate iti adhunA yAcyate || 608 // tasmin 187 1 607 piNDanikAM (pa) 608 nAvasare'tyarthitA ( go . kA . ) nAvaSTabhyArthitA mayA tvamiti ( pa ) nAcaSTe'tyarthitA ( kApA ) / yAcanA ( pa ) Shree Sudharmaswami Gyanbhandar-Umara, Surat www.umaragyanbhandar.com Page #251 -------------------------------------------------------------------------- ________________ - 188 dAmodaraguptaviracitaM evaMvAdini tasminkiJcillajjAnatekSaNaM dRSTvA / priyapUrva prazritayA vAcA vAcyaH savailakSyam // 609 // 'hArastavaiva tiSThatu madhyasthasthApitena mUlyena / zeSaM tato yadanyattaddivasaiH pUrayiSyAmi // 610 // iyamapi kapaTagrathanA pUrvasamA cettadedamabhidheyam / 'AzaGkante'niSTaM kAtarahRdayA hi yoSitaH prAyaH / / 611 / / apaTuzarIre svAmini vijJaptA bhagavatI mayA gatvA / bhavatu nirAmaya ho jIvitanAthastava prasAdena // 612 // vaNiji / lajjA vrIDA vaNijA adhikaM deyaM nAstIti niSedhena, tayA natekSaNaM dRSTrA bhUmiM nirIkSya, idaM lajAnubhAvaH; priyapUrva priyaM pUrvaM prathamaM yathA bhavati tathA, madhuraM iti yAvat; yadvA priyetyAdi sAntvana kRtsaMbodhanapadapUrva; ] prazritayA kiMciddInatayA namrayA / [ vAcyaH sa vaNik, mavailakSyaM salajam // 609 // tiSThatu bhavatu, madhyasthena ubhayapakSasaMmatena apareNa taTasthena, sthApitena nirNItena / zeSaM hAramUlyAt adhikatvena deyaM RNaM / ] pUrayiSyAmi dAsyAmi / keSucit dineSu yena kenApyupAyena RNazeSaM zodhayiSyAmi ityarthaH / tathA ca RNazodhanAya AtmAnaM anya kAmukebhyaH vikreSyAmi iti vaNije saMsUcya kAmukeSyat pAdanena adhikArthagrahaNAya tvadartha vA mayA RNaM kRtvA dhananAza: samadhigamyate iti kAmukapratyAyanArthaM vA, idaM kUTavacanam // 610 // iyamityAdivizeSakeNa " vratavRkSArAma" - ityAdikAmasUtrasthavratapadavAcyaprakAraM upadizati / kapaTagrathanA mAyAracanA vaJcanA, ] pUrvasamA [ vRthA ] akRtakAryA ityartha: / [ kAtarahRdayAH bhIravaH, yoSitaH striyaH, prAya: bAhulyena, aniSTaM apriyaM duHkhaM saMkaTaM vA iti yAvat, priyANAM iti zeSaH, AzaMkante, hi nizcaye, " prema pazyati bhayAnyapade'pi / " [ kirAta0 9 / 70 ) iti nyAyAt / priyAniSTazaMkanaM strIsvabhAvasulabhaM iti bhAvaH // 611 // AzaMkAsvarUpaM spaSTayati apaTu iti / ] apaTuzarIre gadAbhibhUte sati / [ svAmini priye, bhagavatI ambA devI | nirAmayadehaH rogamuktaH / jIvitanAtha: ityanena tasya prANavyapAye svasyAH mRtyuH nizcitaM bhaviSyatIti sUcitam / prasAdena 609 lajjAnvitA kSaNaM sthitvA ( pa ) / prasRtatayA ( 9 ) / vAsyaM ( pa ) 610 saMpAdayiSyAbhi ( pa. ) 611 SaNDasamA cettadIdRgabhidheyaM ( pa ) Shree Sudharmaswami Gyanbhandar-Umara, Surat www.umaragyanbhandar.com Page #252 -------------------------------------------------------------------------- ________________ kuTTanImatam / 189 saMpannavAnchitArthA balyupahAreNa pUjayiSyAmi / sAmagrIviraheNa tu na vitIrNa tatra me zaGkA // 613 // (vizeSakam ) asmin vyarthIbhUte riktIkRtazUnyavezmano dAham / utpAdya mandagAmini sarvavinAzaH prakAzamunneyaH // 614 // snigdhatvamalaM buddhA sahabhojanazayanavasanaliGgena / ebhirupAyadvAraiH kAnto riktastvayA kAryaH // 615 // anugraheNa // 612 // saMpannetyAdi siddhamanorathA prAptapriyArogyA iti bhAvaH, bali: pUjA, " bali: puMsyasurAntare / balizcAmaradaNDe'pi kare pUjopahArayoH // saindhave'pi baliH / " iti vizvalocanaH; tadrUpeNa upahAreNa uAyanena / sAmagrIviraheNa dravyAbhAvena pUjopakaraNAbhAvaH tena aupahArikAbhAvena, na 1 vitIrNa pUjitaM, [ pUjA na kRtA ityarthaH; tatra tena, me zaMkA devatAyAH bhayaM kimapi punaH amaMgalaM bhavedityevaMrUpA, " zaMkA trAse vitarke ca " iti vizvalocanaH / ataH pUjananirvRttyartha bhUri dAtavyaM iti kUTena sUcitam // 613 // kAmasUtre tatraiva arthAgamopAyaprakaraNe aparaM sUtraM-" dAhAt kuDyacchedAt pramAdAdbhavane cArthanAzaH / // tatra dAhopAyaM upadizati asminniti / asmin pUrvokte prapaJcaprakAre, vyarthIbhUte niSphalatAM gate, kAmukasya kRte eva devatApUjAM nimittIkRtya dravyalAbhasya abhAve ityarthaH, Adau gRhaM dravyopakaraNAdibhiH zUnyaM rahitaM kRtvA, kenacit rahasyasacivena, tatra dAhaM jvalanaM utpAdya kArayitvA, mandagAmini he gajarAjavat lIlAgamanazIle, gRhadAhena sarvavinAza: annavasradhanagRhAdirUpasya sarvasya niHzeSatayA nAzaH, prakAzaM unneya: lokaprasiddhaH kAryaH, yena parokSaM aparajanebhya: tat zrutvA sarvanAzaM satyaM matvA annAdivitaraNaM kuryAt ityabhiprAyaH // viSayabhUtakAmasUtrasthadAhAMzo vyAkhyAta: jayamaMgalena-"pramAdAdutthite. 'mau ca dagdhamiti nAzaH prakAzyaH / na tu svayamAdIpya:, anekaprANyupaghAtadoSAt / " iti; sUtrAntaravyAkhyAyAM ca " dAhAdinA nAze prakAzite'vazyaM prayacchati svakIyaM ca na mRgyte|" iti // 614 // // atha dIpitarAgAGgai" rityAryayA (519) ArabdhaM arthAgamopAyopadezaprakaraNaM upasaMharati snigdhatvamityAdinA / kAmukasya ] snigdhatvaM snehaM, [ snehastu-" darzane sparzane vA'pi zravaNe bhASaNe'pi vA / yatra drava 613 vAJchitA'haM (p)| hAreNa toSayiSyAmi (pa) 614 zIrNavezmano (p)| vinAzaprakAza upaneyaH (4) 615 liMgeSu (p)| 'dvAre tiviraktastvayA kAryaH (go. kA).. Shree Sudharmaswami Gyanbhandar-Umara, Surat www.umaragyanbhandar.com Page #253 -------------------------------------------------------------------------- ________________ AN dAmodaraguptaviracitaM vArdhaSikakadarthanayA bhogadhvaMsAt sahAyavacanairvA / avadhArite'pi nipuNaM varagAtri viluptasAratve // 616 // paruSavaconirdhAraNamAyatyAmIhitopaghAtIti / yatnAdamI vidheyA gamyasya vimokSaNopAyAH // 617 // (yugmam ) tyantaraGga sa sneha iti kathyate // " iti lakSaNalakSita: / ] alaM paryAptaM [ pUrNa, buddhA jJAtvA, kathaM ? sahabhojanaM ekasmin pAtre samAnakAle vA bhojanaM, sahazayanaM apRthakzayyAyAM sAliMganaM vA suptiH, sahavasanaM sarvadA avinAbhAvena avasthitiH, ca, tAnyeva liMgaM lInaM artha gamayatIti ( anumIyate anena iti ) anumAnaM, " liMgaM cihnAnumAnayoH" iti vizvalocanaH, tena, kAmukasya snigdhatvaM buddhA ityanvayaH, tasya snehAdhikyaM nizcitya ityarthaH, ebhiH uktaiH, upAyadvAraiH arthapravezamArgaH, teSu ca atra kecit varNitA:-kAmukaspardhinaH tyAgayoginaH uddizya mAtrA mithyAvaca:kalahaH ( A. 529-545), kRtakakalahena mAtre eva alaGkArAdyarpaNaM (A. 546-556), pathi parimoSavedanaM (A. 585-604), vaNijaH RNaM ( A. 605-610 ), kAmukArogyArtha devatAprasAdAya balipratizrutaM (A. 611-613 ), gRhadAhazca (A. 614) iti / riktaH arthena zUnyaH akiJcanaH daridraH, kAryaH nirvartitavyaH // 615 // evaM riktIkRtasya niSkAsanopAyAn vivakSuH yugmena tatkathanaM upakramate, tatrAdau luptasAratvapratipattiM vakti vAdhuSiketi / varagAtri varANi sundarANi gAtrANi aGgAni yasyAH sA tatsaMbuddhau, ( aMgane prazastAGgavati), anena arthaprAptau na kA'pi ciMtA udbhAvanIyA iti sUcyate; kAmukasya viluptasAratve tattvAMzavimoSe [naSTadhanatve riktatve, nipuNaM samyak , avadhArite nizcite, api, kathamityucyate-vArdhaSikakadarthanayA ] vArdhaSikaH vRddhayAjIva:, "kusIdiko vArdhaSiko vRddhayAjIvazca vAdhuSiH / " ityamaraH; [tena kRtA yA kAmukasya kadarthanA dattoddhAradravyodgrahaNArtha nirbandhAdipIDA tayA; kiMvA bhogAnAM svAdanapAnavastrAlaGkArAdInAM, " puMsi bhogaH sukhe'pi syAdahezca phaNakAyayoH / nirveze gaNikAdInAM bhojane pAlane dhne||" iti vizvalocanaH, dhvaMsAt nAzAt vinAzena vadabhAvena upabhogAbhAvAt ityarthaH; athavA sahAyAnAM ceTAdInAM tacaritaherikANAM vacanaiH kathanaiH // 616 // tatra paruSavaca:prayogaM niSedhati paruSeti / paruSavaconirdhAraNa krUravacanAvalaMbana,] AyatyAM uttarakAle, " uttaraH kAla AyatiH' ityamaraH, [ IhitopaghAti vAJchitArtha 616 nayA parimogaparikSayAta sahAya0 (p)| 'tinipuNaM (1) 617 mIhitopapAtIni (go)| (+idAnIM niHsAraNopAyaM vyAkhyAsyAmaH // (5) Shree Sudharmaswami Gyanbhandar-Umara, Surat www.umaragyanbhandar.com Page #254 -------------------------------------------------------------------------- ________________ kuTTanImatam / 191 pRthagAsananirdezaH, pratyutthAnAdike'pi zaithilyam / sAsUyasopahAsA AlApA, mamevedhi parihasitam // 618 // siddhibAdhakaM, tatsmaraNaM kAlAntare prayojanavazAt cikIrSitasandheH pratibaMdhakaM iti, iti: hetau hetoH ityarthaH; atra 'IhitopapAtIni ' iti pATha: akSarabhramotthaH tyAjya:, tathApi tadarthastu ] Ihitasya vAJchitArthasya upapAtIni saMpAdakAni kAryANi kartavyAni na tu tadvighAtIni [ iti kathaJcit anusandheya: / amI vakSyamANAH paruSoktiprakAra vihAya anye purastAdeva kathanIyAH, gamyasya bhujaMgasya kAmukasya, " gamyo viTa: . pallaviko bhujaMgaH " iti bhAguriH, raktasyApi nirdhanasya, 'viraktasya svayameva niSkAsitatvAt, ' vimokSaNasya niSkAsanasya, upAyAH, yatnAt prayatnena, vidheyAH kartavyA:; taduktaM--" sAdhAraNastrI gaNikA kalAprAgalbhyadhIya'yuk / channakAmasukhArtha. jJasvataMtrAhaMyupaNDakAn / rakteva raJjayedADhyAn , niHsvAn mAtrA vivAsayet // " (2 / 21-22) iti dazarUpake / atraiva vaizikaM pratiSThitam // 617 // tAnevAha pRthag-ityAdyaSTakena / tatra ca kavinA sAmAnyAmadhikRtya sarvAsAmapi viraktAnAM nAyikAnAM iMgitAni bodhitAni iti zeyam / tAni ca-" pazyatyabhimukhaM naiva, saMyoge'tIva sIdati / asaumyanetravadanA, spRSTA'GgAni dhunoti ca // 1 // karotyuktA kathAbhaGgaM, pRSTA vadati niSThuraM / nAnyAsaktA karotIA , tasmAnmAnaM ca necchati // 2 // asthAne kurute kopaM, vadanaM mASTiM cumbitA / varAGgaM chAdayetsparza, rate kledamupaiti na // 3 // zete parAGmukhI pUrva, pazcAduttiSThate dhruvaM / kRtaM na manyate kiMcit, duSkRtaM ca praghuSyati // 4 // vikSepavacanaM brUte, doSAn vakti sakhIpuraH / vyasane mudamApnoti, pravAse tu prahRSyati // 5 // amitraistanute prIti, mitraiSamupaityalam / viraktA lakSaNairebhirlakSyA yoSidvicakSaNaiH // 6 // nirlajA krUradRSTiH sakapaTahRdayA garvitA nIcavRttA doSajJA krodhayuktA, kathayati na guNaM, nAdaraM jAtu dhatte / nindA kartu pravINA, sakaThinavacanA, duHkhahInA viyoge, saMyoge duHkhayuktA, parapuruSaratA bhASitaM no zRNoti // 7 // iSTaM rakSati, saMmatiM na kurute, kAMtasya khedaM rate dhatte, cuMbanamAnane na sahate, te zirovedanAm / dRSTA du:khamupaiti, du:khasahite tuSyatyasadbhAvanA, spRSThA'GgaM vidhunotyamitravazagA patyuH suhRddohiNI // 8 // pazcAjAgarti, nidrAM prathayati purato, manyate nopakAraM, nAliGgatyAdareNa, prakaTati na kalA: kAmakAle kadAcit / mithyA brUte samAyA, svapiti na zayane saMmukhI snehahInA, paMcatriMzadguNeti priyatamaviSaye 618 dike ca (p)| marmabhedi (pa) Shree Sudharmaswami Gyanbhandar-Umara, Surat www.umaragyanbhandar.com Page #255 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 192 dAmodaraguptaviracitaM tatpatipakSazlAghA, tadadhikaguNarAgakIrtanAvRttiH / vadati priyamAbhIkSNyaM bahumalApitvadUSaNAkhyAnam // 619 / / vacanAntaropaghAtaistatmastutasaMkathAsamAkSepaH / tadvyavahArajugupsA, savyapadezastadantikatyAgaH // 620 // kAminI syAdviraktA // 9 // parAGmukhI yA zayanaM karoti, tanoti pIDAM surate vyalIkam / niSkAraNaM kupyati garvayuktA, viraktabhAvA vanitA matA sA // 10 // " iti vRddhanagarIyabrAhmaNena-anaMtena kAmasamUhe saMgrathitAni atrASTake yathAyathamUhyAni // 618 // pRthagAsananirdeza: na pUrvavat ekAsanAsikAdAnaM, etat apamAnasthAnaM, evamagre'pi bodhyaM, idaM utsUtramupadiSTaM; pratyutthAnaM Agatasya saMbhAvanArtha AsInasya utthAnaM, yathoktaM-" abhyutthAnamupAgate gRhapatau, tadbhASaNe namratA, tatpAdArpitadRSTirAsanavidhistasyopacaryA svayam" ityAdi tadAdau, zaithilyaM mandatA; AlApAH vArtAH, sAsUyA: asUyayA sahitAH, "asUyA tu doSAropo guNeSvapi" ityamaraH, yathA dAnAdiguNeSu dAMbhikatvAdirUpadoSAropaNaM; sopahAsAzca upahasitasahitAH, upahasitaM tu-" nikuJcitAMsazIrSazca jihmadRSTivilokanaH / utphullanAsiko hAso nAmnopahasitaM mtH||" (7 / 1439) iti snggiitrtnaakre| atra nirdhanaH kAmuka eva upahAsyaH; marmavedhi duHkhakaraM, ca, parihasitaM vacasA karmaNA vA svaparaniSThahAsyotpAdanam / utsUtraNaM etadAryAviSayaH // 618 // tasya kAmukasya, pratipakSasya zatroH pratispardhino vA, zlAghA prazaMsA; tasya tatpratipakSasya kAmukAt adhikaguNAnAM adhikasya ca rAgasya svasya upari snehasya kIrtanasya kathanasya, AvRttiH pauna:punyena kathanaM, tasya vailakSyotpAdAya; tasmin priye ca, priyaM nAyikAyAH prItikaraM zrutisukhaM vA,] AbhIkSNyaM abhIkSNameva AbhIkSNyaM, svArthe SyaJ , [yadvA abhigataH kSaNaM abhIkSNaM, pRSodarAditvAt sAdhuH, abhIkSNasya bhAvaH AbhIkSNyaM, ] anekazaH ityarthaH, [ vadati sati, tasya bahupalApitvarUpaM dUSaNaM AropaNIyam // idaM sarva utsUNatraM zeyam // 619 // api ca tena kAminA, prastutAyAH ArabdhAyAH, saMkathAyAH vArtAlApasya, vacanAntaraiH aprastutaiH anyathAnItaiH vA, tadrUpaiH upaghAtai: vinaiH, kathAprasaMgavidhvaMsa: ityarthaH,] samAkSepaH avadhIraNA / [tasya vyavahAre AcArAdikriyAyAM, jugupsA " doSekSaNAdibhinahIM," yahA ahRdyatvena mn:sNkoc:|] savyapadeza: savyAjaH [kAryAntarAdinimittadarzanapUrvaka: ityarthaH, tadantikatyAgaH tatsAnidhyaparihAraH tasmAdapasarpaNaM iti yAvat / atra pUrvArdhArthe kAmasUtra-"Ahatya cAsya kathAmanyAH kathA:" (63) iti // 620 // 619 bhAbhIkSNaM (pa.go 2. kA.) 620 prastutazaMkayA (kApA) Shree Sudharmaswami Gyanbhandar-Umara, Surat www.umaragyanbhandar.com Page #256 -------------------------------------------------------------------------- ________________ kuTTanImatam / vyAjena kAlaharaNaM, svApAvasare vivartanaM zayane / nidrAbhibhavakhyApanamudvegaH sammukhIkaraNe / / 621 // guhyasparzanirodhaH, svabhAvasaMsthApanA'nuyogeSu / cumbati vadanavikampanarmAliGgati kaThinagAtrasaGkocaH / / 622 / / asahiSNutvaM mahaNanakara ruhadazanakSatiprasaGgeSu / dIrgharatau nirvedaH, svapihIti ratAbhiyojake bhUyaH / / 623 / / 193 itaH paMcakena rahasi ratamadhikRtya sUtroktA: utsUtrAzca upadezAH ucyante - vyAnenetyAdinA / vyAjena apadezena 'bahAnA' iti bhASAyAM, "vyAjo miSaM chalaM chadma nibhaM ca kapaTo'striyAm / " iti vaijayaMtI, kAlaharaNaM tatsamIpagamane ratasamaye vA tadadAnAya vilaMbakaraNam | svApAvasare nidrAraMbhakAle, vivartanaM zayyAyAM parivRtya pRSThadarzanena zayanam / sammukhIkaraNe AkRSya svAbhimukhIM kurvANe, nidrAbhibhavaH nidrayA abhibhavaH AkrAntatvaM, yadvA nidrAyAH abhibhavaH prAptAyAH nidrAyAH nAzaH, tasya khyApanaM kathanaM, tena udvegaH vyAkulacittatA vA, prakAzyaH iti zeSaH // 621 // guhyasya anaMgamandirasya / ] anuyogeSu prazneSu, [ " prazne'nuyogaH " iti upasargavargaH, svasya bhAvaH prakRtiH tatra saMsthApanA punarAnayanena sthirIkaraNaM, ' asmin viSaye tava kaH saMbaMdha, tvaM kaH praSTA' ityAdyuktyA anAdareNa vA bhAvazAntyApAdanaM saMyamanaM vA svabhAvasaMsthApanA || bAhyaratamadhikRtya tu cuMbati cuMbanAya pravRtte, vadanavikampanaM mukhavidhUnanaM yathA cuMbanaM na ghaTeta / AliMgati AzleSAya udyukte, kaThinagAtrANAM kUrparAdInAM saMkoca: saMkocanaM, yadvA kaThinaH abhedyaH evaMprakAraka : gAtrasaMkocaH hastapAdAdyavayavAnAM upasaMharaNam // atrArthe kAmasUtrANi - " jaghanasya rakSaNam / mukhasyAdonam / pariSvaMge bhujamayyA sUcyA vyavadhAnam / stabdhatA gAtrANAm " || ( 6 / 3) iti / ( etaTTIkAyAM jayamaMgala :- " bhujau vyatyasya stanaskaMdhayornidadhyAt, tato bhujAvekIkRtya sUcIva sUcI tayA vyavadhAnaM pariSvaMgasya / " iti ) // 622 // asahiSNutvaM akSamatvaM savyathatvaM ityarthaH / praharaNAni tAr3anAni vyAkhyAtAni (A. 377) / kararuhAH nakhAH // AntararataM adhikRtya tu-dIrgharatau cirakAlavisRSTilakSite surate, nirvedaH glAniH khinnacittatA vA / bhUyaH punaH punaH, ratAbhiyojake bAhyaM AntaraM vA rataM prati paricayaM kurvati, svapihi svApaM kuru, na ratodyamaM, - 1 621 kAlakaraNaM ( go . ) / bhavAkhyA 0 ( pa ) bhavasvA ( kA ) 622 svabhAvasaMskAratAbhiyogeSu ( pa ) / vadana vidhUnana ( 9 ) viyojana ( kApA ) 623 dIrgharate ( go .kA ) svapiddIti vaco'bhiyogake ( pa ) 13 Shree Sudharmaswami Gyanbhandar-Umara, Surat www.umaragyanbhandar.com Page #257 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 194 dAmodaraguptaviracitaM tadazaktAvanubandho, vaidagdhyavikAsane tathA hAsaH / rAtryavasAnaspRhayA punaHpunayomikamaznaH // 624 // niHsaraNaM vAsagRhAduSasi samutthAya tlptstvryaa| sarabhasamudIrayantyA nizA prabhAtAprabhAteti // 625 // _ 'ubhayecchayA pravRttaM nirupAdhi prema bhavati ramaNIyam / anyonyasamAsaktau saMsthAnamivAbhijAtamaNihenoH // 626 // mahyaM ca svApaM dehIti, itiH prakAre, vaktavyaM iti zeSaH / atra kAmasUtra-" nakhadazanakSatebhyo jugupsA / nidrAparatvaM ca // " iti // 623 // tasya priyasya, azaktau zrAnanyA rogAbhibhavena cintayA vA ratavirakte hInazaktau vA, anubandhaH AgrahaH doSotpAdaH vA apahAsagarbhoktyAdibhiH, "anubandhaH prakRtyAdenazvare'pyanuyAyini / doSotpAde zizau ca syAt pravRttasyAnuvartane // " iti vizvalocanaH / ratAdhikAraM samApya AnuSaMgikamAha vaidagdhyeti / ratApravRttau viSayAntare vA vaidagdhyavikAsane svacAturyaprakAzane, hAsa: upahasanaM ' vijJAtaM te naipuNyaM ' ityAdyuktyA // rAtryavasAnaspRhayA tatparityAgAya aruNodayAkAMkSayA, vAraMvAraM, ] yAmikaH praharapAla:, [taM prati, praznaH pRcchA-kaH praharaH, kA kAlakalA, ' kiyadavaziSTaM rajanyAH' ityAdiprakArakaH / tathA ca kAmasUtraM-" zrAntamupalabhya codanA / azaktau haas:|" (63) iti / ( codanA ratArtha preraNA / )624 // niHsaraNaM nirgamanaM, vAsagRhAt vAmAgArAt zayanamaMdirAt, "uzaMti zayanasthAnaM vAsAgAraM vizAradAH / " (2 / 140) iti hlaayudhH| uSasi prAtaHkAle / talpataH zayyAyAH / sarabhasaM savegam / prabhAtAprabhAtA iti saMbhrame dviruktiH / prAtarutthAnakAlAtikramavyAjena anAdarasUcakatatsaMnidhityAgapUrvakaM parokSagamanasthityAdikaM kArya iti utsUtro'yamupadeza: // 625 // " marmaNAM ca ceTikayopakSepaNam / " (6 / 3 ) iti kAmasUtraM paJcatriMzadbhiH mahAkulakena vizadayati ubhayecchayA ityAdinA / tatrAdau ceTI mUDhakAmukasya udbodhanAya prazastatamanaisargikapremasvarUpaM prakAzayati / ubhayoH nAyakasya nAyikAyAzca, na tu ekasyaiva, icchayA vAJchayA abhilASeNa vA, pravRttaM saMjAtaM, nirupAdhi niSkapaTa nirhetukaM vA, yat prema-yUnoH parasparaM bhAvanibandhanaM snehaH, tadeva ramaNIyaM manoharaM AhlAdakaM iti yAvat , bhavati jAyate / upamAlaMkAreNa tat ramaNIyatvaM udAharati anyonyeti / iva yathA, abhijAtamaNe: abhijAtasya kulInasya zobhanakhanijasya, api ca zANotkaSaNena prAptarUpasya ratnasya, " abhijAtastriSu 624 vaidadhagbhyavinAzane (go 2. kA) 626 pravRddhaM (pa) Shree Sudharmaswami Gyanbhandar-Umara, Surat www.umaragyanbhandar.com Page #258 -------------------------------------------------------------------------- ________________ kuTTanImatam / * yastvekAzrayarAgaH paribhavadaurbalyadainyanAzAnAm / sa nidAnamasandigdhaM sItAM prati dazamukhasyeva / / 627 // nyAyye kulInaprAptarUpayoH / " iti vizvalocanaH; hemnaH kAJcanasya ca, anyonyasamAsaktau parasparasaMyoge, yat saMsthAnaM alaMkAratayA pariNAmitvena saMsthiti:, ramaNIyaM tathA / upamAnena suvarNarAgamaNirAgau dhvanitau, tau ca-" sauvarNazchedanirgharSatApastulyaruciH sadA / (5 / 23 ), 'maNinAmA ca nirvyAja: sahajasvacchanizcala: / " (5 / 25 ) iti samayamAtRkAyAm // anayA zRMgArarasa: varNitaH, yathoktaM-" pramodAtmA rati: saiva yUnoranyonyasaktayoH / prakRSyamANaH zaMgAraH / " iti // mUle nirupAdhi premeti, tadadhikRtya bhAvaprakAze-" ArdratA ziziratvaM yatsarvAvasthAsu mAnasam / yayoH parasparasyAste tadapi sneha IritaH // dvidhA bhavetsa ca snehaH kRtrimAkRtrimAtmakaH / sopAdhi: kRtrimaH sneho nirupAdhirakRtrimaH // upAdhau vinivRtte tu tajanyo'pi nivartate / snehaH svabhAvajo yAvadvyabhAvI bhaviSyati // " iti // tathA hi uttararAmacarite sumantrokti:-" bhUyasA jIvidharma eSa yadrasamayI kasyacikvacitprItiH, yatra laukikAnAmupacArastArAmaitrakaM cakSarAga iti / tamapratisaMkhyeyamanibandhanaM premANamAmananti / ahetuH pakSapAto yastasya nAsti pratikriyA / sa hi snehAtmakastanturantarbhUtAni sIvyati // " (5 / 17) iti // 626 // etadvaiparItyena ekaniSTharAgaM-zRMgArAbhAsaM nirUpayati yastviti / yaH rAgaH, ekAzrayaH ekasmineva vyaktau puruSe striyAM vA vartamAnaH, saH rAgaH, asaMdigdhaM nizcayena, paribhavaH tiraskAraH, " atyAkAraH paribhavo nikArazca parAbhava: / anAdarazvAbhibhavastiraskArazva kathyate // " iti halAyudhaH; daurbalyaM duSTaM balaM yasya tat durbalaM, tasya bhAva: daurbalyaM zaktirAhitya; dainyaM zobhAvirahaH, AtmanikRSTatAmananaM vA; nAzaH layaH nidhanaM; teSAM; paribhavAdInAM uttarottaraM kAraNatvaM vedyam; ] nidAnaM AdikAraNam / [ udAharaNena samarthayati sItAmiti / sItAM janakatanayAM rAmapriyAM, prati, dazamukhasya laMkAdhi. pate: rAvaNasya, iva yathA, rAga: tasya paribhavAdInAM kAraNaM abhUt / taduktaM-"anurAgo'nuraktAyAM rasAvaha iti sthitiH / abhAve tvanurAgasya rasAbhAsaM jgurbudhaaH||" iti / udAhRtarAga: kevalaM pratinAyakaniSTha eva, na tu nAyikAniSThaH AsIt iti prasiddhameva / yathA vA mahAzvetAvaizampAyanayoH kAdaMbaryAm // aparo nAyikAniSTho yathA virakte bhartRharau ttpriyaayaaH| tathA coktaM rasataraMgiNyAM" dvayoyUMnoryatra mitho ratistatraiva rasa: / ekasyaiva ratizcedrasAbhAsa eva / ekasyA eva . ratizcedrasAbhAsa eva / " iti / samarAgayoreva saMbhogAdeH rasotpAdakatvAt Shree Sudharmaswami Gyanbhandar-Umara, Surat www.umaragyanbhandar.com Page #259 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 296 dAmodaraguptaviracitaM ekaniSThasya tadAdeH AbhAsatvaM tatazca virasatvaM spaSTam / tathAhi mAlavikAgnimitre zRMgAradIkSAguruH zrIkAlidAsa:-"anAturotkaNThitayoH prasidhyatA samAgamenApi ratirna, mAM prati / parasparaprAptinirAzayorvaraM zarIranAzo'pi samAnurAgayoH // " (3 / 15) iti; ( ratiH zRMgAraH, mAM prati asmanmate ityarthaH / ) evaM ekAzrayarAgastu zaMgArAbhAsa eva / taduktaM-" ekatraivAnurAgazca, bahusaktizca yoSitaH / anaucityapravRttatvAcchaMgArAbhAsa iSyate // " iti / (ekatra puruSe striyAM vA, adhikaraNe saptamI; caH pakSAntare, ekasyA: kAminyAH aneka puruSeSu ratiH anurAgaH, sa zRMgArAbhAsaH / " ekatraivAnurAgaH" iti padAnAM paryAyeNa ekatra rAgAbhAvaH ityarthaH; pUrvAnurAgAvasthAyAM nAyake nAyikAyAM eva vA Adau rAge jAte'pi anyatra tadAnIM tatprAgabhAve'pi darzanAdikAraNaiH rAgotpattisaMbhAvanayA na AbhAsatvaM, rAgAbhAva ityatra abhAvazabdasya prAgabhAvaM vihAya atyaMtAbhAvapradhvaMsAbhAvaparatvAt / kecittu striyA eva rAgAbhAve AbhAsatvaM manyate, tanna rucikara, puruSe'pi rAgAbhAve rasasya anAsvAdanIyatvAt // " bahusaktizca yoSitaH " ityatra ekasyAH anekapuruSagatarAgatve zRMgArAbhAsatvaM, tadAnIM rAgasya khaMDaza: khaMDitatvAt hInAMgatvAt / idaM puMso'pyupalakSaNaM, tasya anekatra rAge tAdRzatvAt // AbhAsatve hetumAha 'anaucityapravRttatvAt' iti, yathoktaM-" anaucityAdRte nAnyadrasabhaMgasya kAraNam / " iti; anaucityaM tu prakRte rasaviSayakaM, taca tattadrasAnAM sAmagrIrahitatve ekadezayogitvaM, rasapratikUlatvaM vA; dvividhamapi tat udvegakaram / kecittu anaucityena na rasAtmahAniH, api tu sadopatvaM, tena ca AbhAsavyavahAraH iti manyante / anaucityaprakArAH pradarzitA: sAhityadarpaNe-" upanAyakasaMsthAyAM, munigurupatnIgatAyAM ca / bahunAyakaviSayAyAM ratau, tathA'nubhayaniSThAyAm // pratinAyakaniSThatve, tadvadadhamapAtratiryagAdigate / zaMgAre'naucityaM; raudre gurvAdigatakope // " (3 / 263-264 ) iti // zRMgArAbhAsodAharaNaM tu-" tadvaktraM yadi mudritA zazikathA, taccesmitaM kA sudhA, taccakSuryadi hAritaM kuvalayaistAzcedroi dhiGmadhu / dhikaMdarpadhanurbhuvau yadi ca te; kiM vA bahu brUmahe, yatsatyaM punaruktavastuvirasa: sargakramo vedhasaH // " iti / iyaM svAnurAgavimukhIM sItAM uddizya rAvaNasya uktiH / (atra sItAyAM rAvaNaviSayarAgAtyaMtAbhAvAt AbhAsatvaM, rAvaNasya ca sItAviSayakaM spRhaNIyatAzayatvaM pratipAdyate, na tu kazcidrasopanibaMdhaH / iyameva ukti: yadi rAmasya mukhe syAt tadA na rasAbhAsaH, svAnuraktAM uddizya tasyAH paramaucityAt // ) // prasaMgAdatra zaMgArarasAbhAsaviSaye kiMcit vicAryate |-atr zaMgArarasAbhAse AbhAsabIjaM tu-asya rasasya AlaMbanavibhAvaH nAyakaH nAyikA ca dvau samuccaye www.umaragyanbhandar.com Shree Sudharmaswami Gyanbhandar-Umara, Surat Page #260 -------------------------------------------------------------------------- ________________ kuTTanImatam / 197 naiva, na pRthaktayA, yataH nAyakasamavetAyAM ratau nAyikA viSayaH, nAyikAsamavetAyAM ca nAyakaH iti ubhayasya viSayabhUtasya ratau asAdhAraNakAraNatvaM, ataH rAgasya ekatra avasthitau yathA khaMDitaikapakSasya pakSiNa: uDDayanaM na bhavati, tathA etadvidhe zaMgAre ekapakSakhaMDitatayA ratyudbodhaH na prajAyate, na vA ratiH rasaprayojakaM sthAyitvaM bhajate, iti // svIyAditrividhAsu nAyikAsu, anukUlAdicaturvidheSu nAyakeSu, grAmyAdiSu adhamapAtreSu, pazvAdiSu ca tasya vyavasthA evam / dharmazRMgAraparAyA: svIyAyAH sAdhvItvena zuddha eva zRMgArarasaH // kAmazRMgAraparAyA: parakIyAyA: zRMgAra: pUrvoktaprakAreNaiva na AbhAsatAM bhajate, tatra anurAgasya ubhayaniSThatvAt prauDhitvAt ca / ataH bhANAkhyarUpake vIthyAkhyoparUpake ca parakIyA prAyaH nAyikAtvena samAdRtA dRzyate / tasyAH bahusaktitve tu AbhAsa eva / evaM kAvyeSu tatratatra parakIyAvarNanaM rasadRSTayA saMgacchate / paraMtu puruSasya parastrIviSayatayA striyAH api parapuruSaviSayatayA zrotRNAM adharmapariNAmaH syAt iti dharmadRSTayA anaucityAt tat heyaM iti kecit manyate / kiMca paMcasu api pAMDaveSu draupadyanurAgasya mahAbhAratoktarItyA dharmyatvAt na sa zRMgArAbhAsaH / yattu rasAbhAsAdapi camatkArAnubhUtiM manvAnaH karNabhUSaNakAra: gaMgAnaMda:-"yadyapi parakIyAyAM na rasAbhAsaH, svIyAyAmiva tadvarNanaM nirvigAnaM mahAkavibhiH kriyate, taccamatkAro'pi tAdRza eva, tathApi mamaiveyamasyA eva ahaM iti snehAkhyA ratiH sA ca parakIyAyAmAbhAsarUpaiva bhramatvAt / " ityAha tatra uttarAMzo na ramaNIyaH, kacit parakIyAnurAgasya kAraNavazAt cirasthityabhAve'pi rAgakAle tasya mAtrayA'pi nyUnatvAbhAvAt AbhAsasya anubhavaviruddhatvAt // arthazRMgAraparAyAH sAmAnyAyAH tu arthaharaNaikadRSTitvAt rAgabIjasya abhAva eva / tathApi naivaM sarvatra, sRSTivaicitryAt / tathAhi vikramorvazIye urvazyAH purUravasi, mRcchakaTike vasaMtasenAyAH cArudatte, prakRtakAvye ca hAralatAyAH suMdarasene zuddhaH svIyAnurAgapratispardhI anurAgaH prasiddhaH / tathAca vezyAyAH raktA viraktA ca iti bhedadvayaM, tatra AbhAsaH viraktAviSaya eva, na anyatra / ataH sarvathA bhAvAnubaMdhAbhAve eva nAyikAtvaparAhateH kacit prakaraNAkhyarUpakabhede prahasane vIthyAkhyarUpakabhede ca vezyA api nAyikAtvena svIkRtA / uktaM ca " nAyikAkulajA, kApi vezyA, kvApi dvayaM kvacit / " ( 6 / 226) iti sAhityadarpaNe / ( tena prakaraNaM trividhaM bhavati; kulajA mAlatImAdhave, vezyA kAmadatte, dve api mRcchakaTike ) ||-ath nAyakabhedeSu ekaniSThasya anukUlasya na rasAbhAsa:, tadanu rAgasya apaMkilatvAt / tathApi tasya putramaraNazokAvasthAyAM svakAMtAyAmapi ratiShree Sudharmaswami Gyanbhandar-Umara, Surat www.umaragyanbhandar.com Page #261 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 198 dAmodaraguptaviracitaM varNanaM AbhAsarUpaM, anaucityapravartitvAt // bahuniratasya dakSiNanAyakasyApi anu. rAgasya na AbhAsatvaM, tasya anekAsu vRttimAtreNa sAdhAraNyAt, na rAgeNa; nAyakarAgasya ekasyAmeva prauDhatvAt, anyatra madhyamatvAt mandatvAt vA; yathA sUcitaM zaMgAra. rahasyavidA kAlidAsena vikramorvazIye-" rAjA-urvazIgatamanaso'pi mama devyAM sa eva bahumAna: / " ( 2 aM.) iti, tatraiva anyatra ca-" citralekhA-ayi mugdhe, anyasaMkrAntapremANo nAgarA bhAryAyAmadhikaM dakSiNA bhavaMti / " ( 3 aM.) iti ( dakSiNAH caturAH / ) / rasataraMgiNIkArastu idaM prakArAntareNa samAhitavAn " yasya vyavasthitA baDhyo nAyikA bhavaMti na tatra rasAbhAsaH, tathA sati kRSNasya sakalanAyakottamasya bahukAminIviSayAyA raterAbhAsatvApatteH / tasmAdavyavasthitabahukAminIkavaizikanAyakaparametat / ata eva vaizikAnAM vezyAnAM ca rasAbhAsaH iti prAcI. namatam / " iti // pratyakSadoSavataH dhRSTasya, bahunAyikAnibaddhabhAvasya gUDhavipriyakRtaH zaThasya ca rAgAbhAvAt rasAbhAsatvaM prakaTameva // mlecchahAlikAdijaDapAtrarAge tiryagAdirAge ca teSAM zaMgArasya kAmavikArazAntiprayojakabuddhitvAt kecana AbhAsatvaM pazyati tacintyameva / tathAhi mA'stu hAlikAdyeSu grAmyeSu kAmakalAkauzalaM, tathApi dRzyate tatra rati: tatphalaM ca; mA'stu ca teSAM vibhAvAdijJAnaM, vartate tathApi tatra teSAM sadbhAvaH / evaM sacetaneSu pazupakSyAdiSu api manuSyavat dRzyate cintAdibhAvaH, vikArAdisattvaM ca / ata eva sUkSmadarzibhiH kAlidAsAdimahAkavibhiH pazvAdigataH zaMgAro varNitaH, yathA-" madhu dvirephaH kusumaikapAtre papau priyAM svAmanuvarta. mAnaH / zRMgeNa ca sparzanimIlitAkSI mRgImakaNDUyata kRSNasAraH // " ( kumArasaMbhave 3 / 36 ) iti, " kaNDUkuDmalitekSaNAM sahacarI daMtasya koTyA likhan paryAyavyatikIrNakarNapavanairAhAdibhirvIjayan / jagdhAdhairnavasallakIkisalayairasyA: sthiti kalpayabanyo vanyamataMgaja: paricayaprAgalbhyamabhyasyati // " (mAlatImAdhave 9 / 32) ityAdibhiH / ata eva nirNItaM ekAvalyAM-" vibhAvAdisaMbhavo hi rasaM prati prayojako, na vibhAvAdijJAnaM, tatazca tirazcAmapyastyeva rasaH / " (3) iti // evaM mAlatImadhukarAdInAM latAvRkSAdInAM api ratyAdibhAvavarNanAni kavikRtAni saMgacchaMte, sthAva. reSu api vartamAnAyAH cidAnaMdakalAyA: prAkRtadRSTibhiH anavagame tannirvartitabhAvAdInAM sphuTaM adRzyatve'pi, tadtajIvabhAvAdeH apohituM azakyatvAt , krAntadarzibhiH kavibhizca tadarzanAt / prakAzitaM hi etattattvaM AdikavinA maharSiNA-" saMnikarSAca sauhArdai jAyate sthAvareSviva / " (rAmAyaNe 2 / 8 / 28 / ) ityuktavatA / ata eva rasAntare kAlidAso'pi-"nRtyaM mayUrAH kusumAni vRkSA darbhAnupAttAnvijahurhariNyaH / Shree Sudharmaswami Gyanbhandar-Umara, Surat www.umaragyanbhandar.com Page #262 -------------------------------------------------------------------------- ________________ kuttttniimtm| yAni haranti manAMsi smitajalpitavIkSitAni raktAnAm / tAnyeva viraktAnAM pratibhAnti vivartitAnIva // 628 / / tasyAH prapanne samaduHkhabhAvamatyantamAsIdruditaM vane'pi // " (raghu. 14 / 69) iti / na ca tAdRzAni cetanAropamAtreNa pravRttAnIti vaktumucitaM, tathA sati teSAM avastutvAt AbhAsApatteH // yattu kecana kumArasaMbhave aSTamasarge pArvatIparamezvaravilAsavarNane gItagoviMdAdiSu rAdhAkRSNavilAsavarNane ca anaucityaM pazyaMti, tadaramaNIyaM, teSAM zRMgArasya alaukikatvAdagamyatve'pi "lokavattu lIlAkaivalyam / " ( brahmasU0 2 / 1 / 33 ) iti nyAyAt tattadvarNanasya laukikadRSTayA lIlAnuvAdamAtratvAt , taddvArA ca kAminAM bhagavati cittAvarjanatAtparyavattvAca ||-atr " raso vai sa: " ( taittiriiyop02|6|1) " anyAni bhUtAni mAtrAmupajIvaMti " (bR. u. 43 / 32) ityAdizrutibhiH rAdhAkRSNayoreva zRMgAraH zRMgArarasa:, apareSAM tu rasAbhAsa: iti vadadbhiH kaizcidvAllabhaiH svazirazchedanyAyena prapaJce AbhAsavAda eva svIkRtaH bhavati / vastutastu laukikAnaMdasya mAtrAtve'pi AnaMdasvarUpatvAkSateH na rasakSatiH ||-ath strINAM asAdhyamAnaprakAraH anaucityAt rasAbhAsa eva, evaM hAsyabhUyiSThaH zRMgAro'pi ||-yauvnsNskaaraadijH vegaH kAmAkhyaH tu ratisthAyinaH zRMgArarasAt anya eva, iti alam // ] 627 // [ tAdRzazRMgArasya anubhAvA api duHkhadA: iti nivedayati yAnIti / ] haranti vazayanti / [ raktAnAM strINAM iti zeSaH / lalita iti pAThe tat bhAvavizeSa: pUrva ( A0 479) vyAkhyAtaH, yadvA vizeSaNaM suMdaraM nayanAdisukhakaraM ityarthaH, smitaM adRSTadaMtaM ISaddhasitaM, vizeSeNa mRduH; jalpitaM vacanAdi, vizeSeNa vakroktyAdi; vIkSitaM avalokanaM, vizeSeNa sakaTAkSAdi; imAni anurAgaigitAni / tAni smitA. dIni, eva avadhAraNe, viraktAnAM tAhakstrINAM, ] vivartitAni pratikUlAni, [viruddhAni vartitAni vartanAni yeSAM te vivartitAni tiraskRtiparAyaNAni; iva-vastutaH smitAdIni svarUpataH pUrvebhyaH abhinnAni api bhAvarahitatvAt viparItAni duHkhakarANi iva, kAmukAnAM pratibhAnti kAmukaiH pratIyaMte, tAdRzAhAdakatvAbhAvAt ityarthaH / tathA coktaM kenApi-" avizadacalaM netraprAntAvalokanamasphuTaM, cakitacakitA vAcaH, sparza: kacijanasaMkule / iti tava mayA premAraMbhe ya eva nirIkSitAH, kaThinamanaso dRSTA bhAvAsta eva virajyataH // " iti // tathAhi nayanavikArAdi svAbhAvika AnurAgikaM kRtrimaM vA iti trividhaM; tataH yat pUrva AnurAgikaM iti gRhItaM tat idAnIM kRtrimaM iti 628 manAMsi ca lalitasmitavIkSitAni (go. kA) Shree Sudharmaswami Gyanbhandar-Umara, Surat www.umaragyanbhandar.com Page #263 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 200 dAmodaraguptaviracitaM vidadhAtu kimapi, kathamapi nigRhyamANA muhUrtamAsiSye / iti yatra manaH strINAM tatrApi ramanta eva pazutulyAH / / 629 / / yatra na madanavikArAH sadbhAvasamarpaNaM na gAtrANAm / tasminmudritabhAve pazukarmaNi pazava eva rajyante / / 630 // dRzyamANaM duHkhAyaiva bhavatIti bhAvaH / 628 // sAGgaM zRMgArAbhAsaM viniMdya tatprasaMgena sAmAnyataH pratyakSaviraktAnAM ceSTAvizeSakathanapuraHsaraM tAdRzyAmapi nAyaka sadRzaM saktaM aSTAbhiH viniMdati vidadhAtvityAdibhiH / vidadhAtu karotu, kimapi yat tanmanasi vartate, sAmAnye napuMsakatvaM, kAmukaH patiH vA iti zeSaH; ahaM tu tena nigRhyamANA saMyamyamAnA niyaMtryamANA; muhUrta dvAdazakSaNaM ghaTikAdvayaM vA, kaMcitkAlaM ityarthaH, AsiSye sthAsyAmi / iti evaMprakAreNa yatra strINAM kulaTAnAM ityarthaH, manaH cetovRtti:, tatrApi tAdRzISu, pazutulyAH catuSpAdopamAH jaDA: mUrkhAH iti yAvat, evakAraH anyayogavyavacchedArthaH, ramante tAH svacchandA: aparityajya tAsu snehaM dhArayati // 629 // punazca yatra yasmin rate, madanasya kAmasya ratecchAyAH iti yAvat, vikArAH oSThasphuraNAdivikRtayaH ratyudayasUcikAH tadanubhAvabhUtAH saMyogAtpUrva jAyamAnAH, na na AvirbhavaMti ityarthaH / madanavikArA uktA ratirahasye ( 4 / 26 ) - "oSThAgraM sphuratIkSaNe vicalata: kUpodare matsyavaddhammillaH kusumAJcito vigalitaH prApnoti bandhaM punaH / pracchannau vrajataH stanau prakaTatAM, zroNItaTaM dRzyate, nIvI ca skhalati sthitA'pi sudRDhaM, kAmeGgitaM yoSitAm // " iti;; - tathA " snigdhaM dRSTipathaM, vibhUSitavapuH, karNasya kaNDUyanaM, kezAnAM ca muhurmuhurvivaraNaM, vArtA ca sakhyA saha / nAbherdarzanamagratazca gamanaM, bAlasya cAliMganaM, kurvIran vivazAH striyaH samadanA dRSTrA naraM kAMkSitam // 1 // ' veNyAH saMyamanaM, vilAsagamanaM, karNAdikaMDUyanaM, nizvAso'GganidarzanaM smarakathA hastAMgulisphoTanam / snigdhAlokanamAlibhi: saha vaco, vaktre tathojjRMbhaNaM, dRSTvA bAlakacuMbanaM sahasanaM, gADhaM ca niSThIvanam ||2|| saMjJAvyAharaNaM, praNAmakathanaM, saMtarjanaM chadmanA, sakhyA sadguNavarNanA saha, guNai: svedAdibhirvepanam / mAlAkarSaNamAdareNa kathanaM, sadbhUSaNodghATanaM, bhAvaiviMzatibhiMgitAni kurute saitAni kAmAkulA || 3 |' priyaM prekSya mahAn harSo mukhanetraprasannatA / `apUrvaM sasmitaM guptaM saMtataM vA vilokanam || 4 || hastAMghrinmukhe svedaH, kAryAMge gadgadaM vacaH / nAbhipArzvavalizroNIstanamaMDaladarzanam // 5 // nIvIsraMsanajRMbhAMgabhaMgauSThadazanAni ca / kaNDUyanaM zravaNayoH, romAMcaH, kacamokSaNam // 6 // sula 629 tatrApi rati ramaMti pazu ( pa ) 630 tasminnujjhitabhAve ( 9 ) Shree Sudharmaswami Gyanbhandar-Umara, Surat www.umaragyanbhandar.com Page #264 -------------------------------------------------------------------------- ________________ kuTTanImatam / 201 avadhIraNayopahataH pratidivasaM hIyamAnasadbhAvaH / abhimAnavAn manuSyo yoSitamUDhAmapi tyajati / / 631 / / sAkSinikocaM sakhyAH pANitalaM pANinA samAhatya / yannaramupahasati strI dadAtu tasmai mahI randhram // 632 // bhArthAthitA bAlacumbanAliGganAni ca / sakhIkaNThagrahaH, zvAso, vAsa:saMyamanaM muhuH||7|| darzanaM hastamudrANAM, bhrUvikSepaH, priyaM vacaH / aMgulIsphoTanaM, svIyapANinA stanapIDanam // 8 // nakhairvilikhanaM bhUmestRNacchedo raha:spRhA / bhAvAnuraktAM jAnIyAcihairebhinitambinIm // 9 // rasiko ramayennArI rAgAndhAmanurAgiNIm / nipuNo varjayatyeva dUrataH parivarjitAm // 10 // " iti kAmasamUhe // saMyoge ca gAtrANAM cuMbanamardanAdiyogyAnAM kapolakucAdInAM aMgAnA, sadbhAvena prItipUrva sollAsaM, samarpaNaM samyaka saMpUrNatayA priyAya dAnaM na, arthAt aMgasaMkocaH kriyate, tasmin tAdRze, ] mudrite nirarthaprAye ityarthaH [ iti TippaNI, mudritabhAve mudritAH anunmIlitA: avikasitA: bhAvAH abhilASAdimAnasavikArA: yasmin tAdRze, pazukarmaNi maithune, "grAmyadharmoM nidhuvanaM kAmakeli: pazukriyA / vyavAyo maithunaM' iti haima:, pazavaH jaDAH svAbhimAnarahitA: vA, evakAra: anyayogavyavacchedArthakaH, na tu anye ityarthaH, rajyaMte tena saMtuSTAH hRSTA vA bhavaMti / bhAvarahitaM rataM pazUnAM iva kAmakaMDUtyupazamamAtraphalaM, ataH tAdRzasaMbhogavAci pazukarma iti padaM paraM samucitam / pazavaH iti upameyAn jaDAn puruSAn nigIrya uktamiti atizayoktiH / pazukarmaNi pazava eva rajyaMte' iti anurUpadvayasaMghaTanAt samAlaMkAro vyaMgyaH // prastutArthe kSemendraH-" parapuruSarAgiNInAM vimukhInAM praNayakAmavAmAnAm / puruSapazavo vimUDhA rajyaMte yoSitAmadhikAH // " (350) iti kalAvilAse // 630 // tadviparItasya sAbhimAnasya karaNamAha aveti / avadhIraNayA avajJayA tiraskriyayA, upahataH ghAtitaH, avamAnita ityarthaH / hIyamAnaH hAni tanutAM prApyamANaH kSIyamANaH / abhimAnavAn "mAnazcittasamunnatiH" ( iti amaraH ) tadvAn mAnI / yoSitaM niyaM, ] UDhAM vivAhitAM [ pariNItAM, svIyAm / apinA kimu vAcyaM sarvasAmAnyAM svasmin viraktAM vezyAM tyajati iti arthApattiya'gyA / anayA madhyamo vaizika: nAyakaH upalakSitaH, tathAca bhAvaprakAze" dRSTe doSe virajyeta sa bhavenmadhyamaH pumAn / " iti // 631 // tatra ceSTAvamAnamAha sAkSIti / ] akSinikocaH sAbhiprAya: netranimeSonmeSaH, [tena sahitaM yathA syAttathA sAkSinikocaM kriyAvizeSaNam / sakhyA: ityAdi sakhyA: haste upahAsapradarzikA Shree Sudharmaswami Gyanbhandar-Umara, Surat www.umaragyanbhandar.com Page #265 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 202 dAmodaraguptaviracitaM puruSAntaraguNakIrtanamanyoddezena cAtmano nindAm / zRNvannapi yaH svasthaH svastho'sau kAlapAzabaddho'pi // 633 // avagamyAbhimAyaM svAminyAH parijano'pi yaM puruSam / avahasati tiraskArya tasya na mUlyaM varATikAH paJca // 634 // tattvAtattvasamutthavyavahRtyoryo'ntaraM na jAnAti / sthAnaM bhavati sa pazupatirapasaMzayamardhacandralAbhasya // 635 // karatAlikAM dattvA ityarthaH / ] dadAtu ityAdi atihInatvAt pRthvIpravezArhaH sa ityarthaH / [ dadAtu mahI randhra iti lokoktiH, bhUtalanivAsAyogyaM taM pRthvI svasyA adha: vAsAya avakAzaM dAtuM kRpAM karotu iti tAtparyam // tathA ca samayamAtRkAyAM" hemantamArjAra ivAtilIna: sa cenna niryAti nirasyamAnaH / tadeSa kAryastanumarmabhedI pravardhamAnaH paruSopacAraH // " (5 / 79) iti // 632 // kramaprAptaM vacanAvamAnamAha puruSeti / svaM vihAya anyaH puruSaH puruSAntaraH / anyasya svasadRzasya parasya, uddezena apadezena / svasthaH svasmin Atmani tiSThati iti svasthaH nirvikAraH, asau puruSaH, kAla: kalayati AyuH iti kAla: yamaH, tasya pAzena baMdhanarajjvA yayA jIvAH paralokanayanAya baddhA AkRSyante, tena baddho'pi, yamahastapatitaH mRtyugrasto'pi ityarthaH, svasthaH nizcintaH nirbhayo vA / viralau tAdRzau iti bhAvaH / tatsAdRzyena aikyAropAt nidarzanA; atra svasthaH iti padasya bhinnatAtparyeNa AvRtta. tvAt lATAnuprAsaH zabdAlaMkArazca, tayoH dvayoH saMsRSTiH // 633 // tato'pi marmabhedakaM anyadvArA avamAnanaM Aha aveti / avagamya jJAtvA, abhiprAyaM hRdtabhAvaM AzayaM kAmukaniSkAsanAya tadavamAnanarUpaM, svAminyAH sevyAyAH, parijanaH paricArakAdinikRSTavargaH, tiraskArya avadhIraNIyaM kAmukaM, avahasati avahasitasya viSayaM karoti, avahasitaM tu-" phullanAsApuTaM yatsyAnnikuMcitaziroMsakam / jihmAvalokinayanaM taccAvahasitaM matam // " iti rasArNavasudhAkare; ] tasyetyAdi atiniMdyatvAt paMcakapardikAyogyo'pi na ityarthaH / [varATikA kapardikA 'koDI' iti bhASAyAM prasiddhA, yA pUrva kvacit kAzyAdau adyApi atyalpatamamUlyapratinidhinANakatvena vyavahAre svIkRtA / tasyetyAdi lokoktiH / kSudraiH parijanairapi avahasyamAno yo na jigamiSuH sa varATikAvadatitucchaH iti aupamyaM gamyam // 634 // abudhaM jaDaM viniMdati tattveti / "yathA citte tathA vAci, yathA vAci tathA kriyAH / " ityanusAreNa hRdayapUrvakaM vartanaM atra tattvaM - 634 parijano'priyaM puruSaM-vyavaharati tiraskArya (kaapaa)| vyavaharati tiraskartu (1) 635 tattvAvahAsamugdhavyavahatayoryo (kApA) Shree Sudharmaswami Gyanbhandar-Umara, Surat www.umaragyanbhandar.com Page #266 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 203 kuTTanImatam / kramagalitagauravAMzo riktatayA lAghavaM parApatitaH / amAptaparicchedaH plavate'sau yuvatisariti kumanuSyaH // 636 // yanena kapaTaghaTitAbzRGgAroddIpanArthamanubhAvAn / ratizilpajIvikAbhirmuDhAstattvena gRhNanti // 637 // tadviparItaM kUTaM atattvaM, AbhyAM samutthitAH samudbhUtAH yAH vyavahRtayaH vyavahArAH kriyAH vA, tAsAM, antaraM bhedaM, yo na jAnAti vivicya jJAtuM na zaknoti, sa: mUDhaH, tathA coktaM-"udIrito'rthaH pazunA'pi gRhyate,..."pareMgitajJAnaphalA hi buddhayaH // " iti, 1 'pazupati: atimUDhatvAt balIvardatulyaH' [ iti TippaNI, tadaramaNIyaM prakRtazleSAnirvAhAt ; pazUnAM gavAdInAM patiH pAlakaH pazupatiH gopAla:, ] pakSe [pazUnAM avidyApAzabaddhAnAM narANAM pati: nigrahAnugrahasamartha: ] zivaH, ardhacaMdro galaciccikA [ galahasta: 'galacI' iti bhASAyAM, tadabhinayastu-" yasyAMgulayastu vinatAH sahAMguSThena cApavat / so'rdhacandra iti khyAtaH kara: / " (9 / 40) iti bharataH, ] pakSe candrakalAbhAgaH, [tasya ya: lAbha: prAptiH tasya sthAnaM pAtraM, bhavati bahuprakAraiH avamAnito'pi svayaM na niryAtaH galahastikayA sApamAnaM niSkAsyate ityarthaH / kAvyaliMgena saMkIrNaH zliSTarUpakAlaMkAraH, taniSpattyai niSkAsanasya ardhacaMdretyAdibhaMgyantareNa kathanAt paryAyoktaM alaMkArazca, pazupateH anurUpo yo'rdhacaMdrayogastasya kathanAt samAlaMkAro'pi, ityeteSAM saMkaraH // 635 // tatra hetubhUtadaridratvasya pariNAma varNayati krameti / krameNa zanaiHzanaiH, galita: naSTaH, gauravasya guroH bhAvaH gauravaM tasya utkarSasya Adarasya vA, pakSe gurutvasya, aMza: lava: api yasya saH, ata eva prAptayA] riktatayA niHsAratayA [ nirdhanatayA, pakSe atilatayA; lAghavaM laghorbhAvaM anAdaraM, pakSe laghutvaM; parApatita: prAptaH, asau varNitaprakAraH, kumanuSyaH kutsitaH manuSya: gIH ityarthaH, yuvatiH aMganA eva sarit nadI tasyAM, aprAptaparicchedaH] 'paricchedaH iyattA' [iti TippaNI, tadacAru iSTArthApradAnAt , na prApta: pariccheda: sImA pAraH yena tAdRzaH san , plavate tarati; rikta: tatra saktaH alabdhaphala eva vartate iti bhAvaH / yathA kunauH paNyadravyarahitA apagatapotasthairyadravyA ca niHsArA saritpravAhe tIraM prAptuM na zaknoti tathA iti samAsokti: rUpakotthApitA / / api ca " paricchedo hi pANDityaM " (hitopadeze 1 / 148) ityukteH aprAptapariccheda iti tiraskRto'pi aprabuddhaH mUrkha eva phalAlAbhe'pi tatra nirato bhavati iti sUcitam // 636 // uktavidhasya mUDhasya AsaktyAH hetuM vivRNoti yatnena iti / 636 kamakRzita (go2.kA ) kramahrasita (pa. kApA) (adhikamAtraH pAThaH) 637 zRMgArakhyApanArthamanu0 (pa) Shree Sudharmaswami Gyanbhandar-Umara, Surat www.umaragyanbhandar.com Page #267 -------------------------------------------------------------------------- ________________ dAmodaraguptaviracitaM yA dhanahAryA nAryo nirmaryAdAH svakAryatAtparyAH / saha tAbhirapIhante bata mandAH saGgatamajayam / / 638 // rati: kAmakeli: saMbhoga: saiva zilpaM kalA tat jIvikA jIvanasAdhanaM vRttiH yAsAM tAbhiH vezyAbhiH ityarthaH, dhanAharaNAya kAmukAnAM zRMgAroddIpanArtha ratisthAyibhAvasya rasasya vardhanAya, yatnena prayatnena, kapaTaghaTitAn mAyAracitAn avAstavAn kUTAn ityarthaH, anubhAvAn smitakaTAkSabhrUvikSepAdIn , anubhAvaH tu " bahiH prakAzayan bhAvamudbuddhaM svasvakAraNaiH / loke kAryAbhidho yaH so'nubhAvaH kAvyanATyayoH // " iti (karNabhUSaNe 2 / 1) lakSaNena lakSita:, (svaiH svaiH kAraNai: AlaMbanoddIpanarUpaiH udbuddhaM ratyAdikaM bhAvaM bahiH prakAzayan loke yaH (bhAvasya ) kArya ityabhidhIyate sa anubhAva: ityarthaH) / tatra ime kaTAkSAdaya: nAyikAyA: svAtmani rasAnubhavakaraNatvena jAtAH anubhAvAH, nAyakasya punaH te dRSTipathaM gatAH tanmano vikArayaMti, ataH taM prati te ca viSayatvena uddIpanavibhAvAH / "tathA ca kaTAkSAdInAM karaNatvena anubhAvakatA, viSayatvena uddIpakatA ca, iti dhyeyam // ityapi tatraiva / etadanusAreNa mUle pUrvArdhasya bhAvaH / etAdRzAn anubhAvAn , mUDhAH kAmena mohaM ApannAH mUrkhA: jaDabuddhayo vA, tattvena svarUpeNa gRhNati ime smitAdayaH tasyAH prItiM prakAzayaMti iti manvate kRtrimAn anubhAvAn AnurAgikAn mUDhA manvate iti bhAvaH // uktaM ca zaMgAratilake (1165 )-"dhanArtha kRtrimai vAmyaM vyAmohayaMti taaH|" iti / (grAmyaM mUrkham / ) // 637 // aparaM hetumAha yA iti / yA: nAryaH striyaH, kevalaM dhanahAryA: dhanena dravyeNaiva na tu rUpaguNAdibhiH hAryA: hartu vazIkartuM zakyA:, yathoktaM-"hArahIrakahiraNyabhUSaNaistoSameti gaNikA dhanaiSiNI / premakomalakaTAkSavIkSitaireva jIvati kulAGganAjanaH // " iti ; tathA " vahasi hi dhanahArya paNyabhUtaM zarIram / " (1117) iti cArudatte gaNikAM prati viToktiH / nirmaryAdAH ullaMdhitAcAraniyamAH tyaktalajAH ityarthaH, svakAryatAtparyAH sveSTasAdhanekadRSTayaH, vizeSaNaiH vezyAH iti lAbhaH, tAbhiH saha, maMdAH mUrkhAH, " maMda: kaakmuurkhyoH|" iti amaraH,] ajarya na jIryati iti ajaraM niyataM [anapAyaM, saMgataM sakhyaM, atra vizeSyatvena upAttaM saMgataM, tadvizeSaNaM ajaya; yanmate "ajarya saMgataM" (paa.3|1|105) iti nipAtaH tanmate ajaya maitrI sakhyaM, kIdRzaM saMgataM samayakrameNa ucitaM ityarthaH unneyH| " sakhyaM sAptapadInaM sauhArda sauhRdaM tathA snehaH / maitrI prItirajarya sabhAjanaM saMgataM proktam // " iti halAyudhAt atra 'saMgatamajaya' iti punakta 638 tAbhirapi samIhante (pa) Shree Sudharmaswami Gyanbhandar-Umara, Surat www.umaragyanbhandar.com Page #268 -------------------------------------------------------------------------- ________________ * kuTTanImatam / aparokSadhano gamyaH zrImAnapi nAnyatheti nirdiSTam / kandarpazAstrakAraiH kutaH kathA luptavibhavasya / / 639 / / vyAsamuninA'pi gItau dvAveva narAdhamau loke / yo'nAdayaH kAmayate kupyati yazcAprabhutvayukto'pi / / 640 // 205 vadAbhAsa: / ] IhaMte vAJchanti, [ bata iti khede, teSAM duSkarasaMpAdanAbhilASamauryeNa // 638 // tAsAM dhanahAryatvaM dhanaikapuruSArthavattvaM ca zAstradRSTAntAdibhiH pratipAdayati aparokSetyAdibhiH saptabhiH / kaM sukhaM tena tatra vA hRpyati iti kaMdarpa : kAmadevaH, tattadviSayavizeSAn sAMgaM sakalpaM sarahasyaM zAsti iti zAstraM, kaMdarpaviSayakaM zAstraM ye kurveti te kaMdarpazAstrakArAH dattakavAtsyAyanAdayaH taiH, iti nirdiSTaM evaMprakAreNa kathitaM, kathaM tat ityAha aparokSetyAdi / zrImAn api dhanavAn api, aparokSadhanaH pratyakSIkRtadravyaH tatkAladAtA na tu kRpaNaH ityarthaH, vezyAnAM iti zeSaH, gamyaH saMgamanIyaH saMbhogArtha svIkartavyaH, " na yasya haste taramUlyamasti sa kiM samArohati nAvamagre | " ( samayamAtRkAyAM 5 / 85 ) iti nyAyena; ] 'anyathA asvAyattadhanaH ityarthaH ' [ iti TippaNI, na anyathA - yadi zrImAnapi na dAtA tadA sa na gamyaH ityarthaH / evaM vezyA - nAM zrImaMto'pi yadA avizeSeNa na gamyA:, tadA kutaH kathA kimu vAcyaM agamyatAyAM lutavibhavasya naSTasamRddheH akiJcanasya // 639 // atrArthe sarvavido vyAsasyApi saMmati anuvadati vyAseti / vyAsa: pArAzaryaH kRSNadvaipAyanaH zrImahAbhArata vyAsa smRtyAdInAM kartA / muni:-"nirvittaH sarvatattvajJaH kAmakrodhavivarjitaH / dhyAnastho niSkriyaH zAntastulyamRtkAJcano muniH || " iti / gItau kathitau / evakAraH anyayogavyavacchedArtha:, tena kathyamAnau dvau vihAya apare na adhamAH iti tAtparyam / nareSu adhamau kutsitau / tau uttarArgheNa nirdizati yaH ityAdInA / anADhyaH dravyeNa hInaH, kAmayate strIviSayiNIM ratiM suratecchAM vA karoti yazca dvitIyastu, aprabhutvayuktaH zaktirahita: nigRhItuM daNDayituM vA asamartha:, api, kupyati anyasmai krudhyati / tathAhi prakRte zrIvyAsavAkyaM - "dvAvimau puruSau loke sukhinau na kadAcana / yazcAdhanaH kAmayate yazca kupyatyanIzvaraH // ( udyoga 0 33 | 61 ) iti mahAbhArate / ( atra pUrvArdhe ' dvAvimau kaMTako tIkSNo zarIraparizoSiNau' iti pATha: kvaciddRzyate // ) kacitpustake " dharmaH paro na vihitaH, * itaH 651 AryAparyantaH pAThaH kAvyamAlAmudritapustake prabhraSTaH / 639 luptavibhaveSu ( pa ) 640 gItaM dhamau mano dahataH ( pa ) / dharmaH paro na vihitaH kAmakalAyAM matiH sthirA yasya ( ityurattarArdhaM kA. :) Shree Sudharmaswami Gyanbhandar-Umara, Surat www.umaragyanbhandar.com Page #269 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 206 dAmodaraguptaviracitaM kSINadravye dehini dArA api nAdareNa vartante / kimutAdAnakarasAH zarIrapaNavRttayo dAsyaH // 641 // aviditaheyAdeyAstiryazco'pi tyajanti pItarasam / kusuma, kimu kAryavido vezyA naramAttasarvasvam // 642 // kAmakalAyAM matiH sthirA yasya / " iti prakRtAryAyAH uttarArdha dRzyate tasya, yena dharmAnuSThAnaM na kRtaM, yena ca dharmArthoM bAdhitvA sarvadA kAma: sevyate to ubhau narAdhamau ityarthaH / ayaM pAThaH udAhRtavyAsazlokAnanuguNyAt nirdhanakAmukasyaiva prstuuymaantvaaccanaadrnniiyH||640|| kaimutikanyAyenApi tAsAM nirdhaneSu anAdaraM prabodhayati kSINeti / kSINadravye vigatavibhave, dehini manuSye, dArAH nijA: pariNItAH bhAryAH api, Ada. reNa sammAnena bahumAnena, na vartante vAkkriyAdiSu sAdaraM vyavahAraM na kurvanti, yaduktaM"dhanahInaH svapatnIbhistyajyate kiM punaH paraiH / ", " kaSTaM nirdhanikasya jIvitamaho dArairapi tyajyate / " "svajana iti purANazabda eSo, dhanalavamAtranibaMdhano hi lokH|" (taMtrAkhyAyikAyAm 2 / 26 ) ityAdi / kimuta kimu vAcyaM balavat ityartha; " balavatsuSTha kimuta svatyatIva ca nirbhare / " iti amaraH, AdAnaM grahaNaM dhanAdInAM tadeva ekaH mukhyaH rasaH rAga: abhiniveza: yAsAM tAH, zarIraM svadehaH eva paNaH vikrayyapadArtha: " paNo vikrayyazAkAdi(dau?) baddhamuSTau grahe dhane / dyUte'zItau varATAnAM kArSikavyavahArayoH / mUlye bhRtau vyavasthAyAM vikraye'pi // " iti kezava:, zarIrapaNa: eva vRttiH AjIvaH jIvitasAdhanaM yAsAM tA: rUpAjIvA:, dAsyaH vezyAH pUrva (A. 415) vyAkhyAtAH, nAdareNa vartante iti atra anuSaMjanIyam / tathAhi-"dAsI dAsI tAvadyAvatpuruSasya kiMcidasti kare / kSINadhanapuNyarAzerduSprApA svarganagarIva // (8 / 115) iti samayamAtRkAyAm // atra mUle na arthApattyalaMkArazaMkA, yathAsthitavarNanAt, " arthAntaraM loke avidyamAnamapi kavinA svapratibhayA kalpayitvA (saMyojya vA ) yadyApAdyate tadA'laMkAratvaM' iti sthitezca / 'nidArA ' ' nAdare / iti vRttyanuprAsa: / // 641 // uktaM udAharaNena draDhayati aviditeti / aviditAni ajJAtAni heyAni tyAjyAni AdeyAni grAhyAni ca yaiH te vastuvivekarahitAH ityarthaH; tiryaJcaH tiryak aMcaMti gacchanti te, yogArthamAtrasya prakRtopayogitvAt bhramarAH ityarthaH te api,pItaH rasa: maraMdaH yasya taM pItarasaM, kusumaM puSpaM, tyajanti jahati; tathAhi, kAryavidaH heyopAdeyajJAnavatyaH, ata eva svakartavyaM suSTu jAnaMtyaH, 641 dArA apyanAdareNa (pa)[mAtrAdhikyamatra ] Shree Sudharmaswami Gyanbhandar-Umara, Surat www.umaragyanbhandar.com Page #270 -------------------------------------------------------------------------- ________________ kuTTanImatam / 207 utpAdayati sadAno rAga rAgAtmako yathA niyatam / nirdAno'pi sadA no niHsandehaM tathaiva manujanmA // 643 // yadatItaM tadatItaM, bhAvini lAbhe ca nAsti bahumAnaH / tatkAlahastanipatitamaniyatapuMsAM mude vittam // 644 // pIDitamadhu madhujAlaM tucchIbhUtaM ca manmathagrastam / muzcanti madanazeSa kSudrAca prakaTarAmAzca // 645 // vezyA:, AttasarvasvaM Atmane (vezyAya) prApitasarvasvaM cUSitAmravat riktIkRtaM,naraM puruSaM tyati iti kimu vaktavyaM ityarthaH, "kimu saMbhAvanAyAM syAdvimarza cApi dRshyte| " iti medinI // 642 // aparokSadhanasya priyatvamAha utpAdayati iti / rAgAtmakaH anuraktaH, manujanmA manuH brahmaNaH putraH prajApatiH tasmAt janma yasya saH manuSyaH, jAtAvekavacanaM, ] sadAnaH udAraH [ vitaraNazIla: san , yathA, niyataM nizcitaM, rAgaM prIti utpAdayati janayati; tathaiva nirdAnaH dhanAbhAvena dhanasattve vA kRpaNatayA dhanasya adAtA, ni:saMdehaM nizcayena, sadA sarvadA avyabhicAreNa ityarthaH, rAgaM prIti, no nahi, utpAdayati iti anuSajyate // atra 'sadAno' 'sadA no' iti vyapetayamakAkhyaH zabdAlaMkAraH, 'rAgaM rAgA-' ityatra AdibhAgayamakaM, 'nidAno'pi sadAno' ityatra zAbdo virodhAbhAsaH ca, iti zabdAlaMkArAH // 643 // tasya nyAyyatvaM nirUpayati yaditi / aniyatapuMsAM naikabhogyAnAM sAmAnyAnAM vezyAnAM, yat, atItaM bhUtakAle prAptaM, vinaM dhanaM, tat tu atItaM gataM bhuktaM vA, " hyo bhuktaM nAdya tRptikaram / " ( samayamAtRkA 8 / 114 ) iti nyAyAt; bhAvini bhaviSyatkAlasaMbaMdhini, ca, lAbhe prAptau dravyasya kAmukAt , bahumAna: saMmAna: zraddhA vA, na, "varamadya kapotaH zvo mayUrAt / " (kAmasUtraM 112) iti nyAyAt / ataH tatkAle vartamAnakAle eva yat hastanipatitaM karatalagataM bhavati, tat dravyaM eva, tAsAM mude harSAya prItyutpAdAya vA / 'tatkSaNadhanadAnabhogyAH' vezyAH bhavaMti iti bhAvaH // 644 // [ tAsAM dhanaikamatimuktvA asAraparityAgazAlitvaM vakti pIDiteti / pIDitamadhu niSpIDitakSaudraM udvasaM, madhujAlaM madhucchatraM 'madhapuDo' iti bhASAyAM; tucchIbhUtaM riktIbhUtaM dravyApagamena niHsAraM,manmathagrastaM madanAviSTaM kAminaM; ubhayamapi madanazeSaM-madanaM madhUcchiSTaM 'moma' 'mINa ' iti vA bhASAyAM 643 yathA'bhyadhikam (pa. go 2) 644 lAbhe'pi nAtibahu0 (go)| hastapatitamani0 (go) [nyUnamAtraH paatthH]| cittam (go) [anucitArthaH pAThaH] 645 bhUtaM tu manmathAyattam (4) Shree Sudharmaswami Gyanbhandar-Umara, Surat www.umaragyanbhandar.com Page #271 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 208 dAmodaraguptaviracitaM eka: krINAtyadya, prAtarbhavitA tathA'paraH kretA / anyavaze kSaNamekaM, na vikrayaH zAzvato'sti vezyAnAm // 646 // saMdarzita paramArtha bhrUkSepakaTAkSadRSTahasitAdi / zRNvanti ye sakarNAstatkRtamanyatra saMkrAntam || 647 // prasiddhaM, pakSe madanaH kAmaH lakSaNayA kAmAbhilASaH, tat sa vA zeSaH yasya tAdRzaM krameNa, kSudrA: madhumakSikAH, vizeSeNa tu - " piMgalA makSikA jJeyA mahatyalpA ca sA dvidhA / mahatI puttikAnAmnI svalpA kSudreti kathyate // " iti / prakaTarAmAH prakaTAH sarvaprasiddhAH rAmAH ramaNyaH prakAzanAryaH vezyAH, kSudrAH iti atrApi vizeSaNatvena anuSajyate, tucchAH ityarthaH, muMcanti parityajanti / " kSudrA vyaMgA naTI vezyA saraghA kaMTakArikA / " (30) iti zAzvataH // ' pIDitamadhu madhujAlaM ' ityatra AdyapAdayamakaM, ' kSudrAzca prakaTarAmAzca ' ityatra punaruktavadAbhAsa:, ' madanazeSaM ' iti linupadena anuprANita: dIpakaM alaMkAraH, " sakRdvRttistu dharmasya prakRtAprakRtAtmanAm / saiva kriyAsu bahvIkArakasyeti dIpakam / " ( kAvyaprakAze 10 | 103 ) iti lakSaNAt // 645 || tAsAM pUrva uktaM A. 641 ) zarIrapaNavRttitvaM vizadIkaroti ekaH iti / ekaH kazcit kAmukaH, tAM adya asminneva divase krINAti, ekadinopabhogasya mUlyaM dattvA tAM bhuMkte; prAtaH aparedyuH, aparaH anyaH, kretA paNaM dattvA bhoktA, bhavitA bhaviSyati; api ca, ekaM kSaNaM atyalpakAlaM bhATakapradAnAnusAreNa, anyavaze anyadIyA ityarthAt, bhavati; evaM vezyAnAM vikrayaH aparadravyANAmiva ] zAzvataH nityaH [ nAsti / anyapadArthAnAM sakRt mUlyadAnena kretuH zAzvataM bahukAlaM vA svatvaM svAmitvaM vA bhavati, na tathA vezyArUpapaNyArthasya iti bhAvaH / tathAhi uktaM - " vezyAnAmanekaiH saha ( anekaiH saha vaMzyAnAM 1 ) ramaNakIDo ( krIDiko ? )citA / niryAtyako vizatyanyaH paro dvAri pratIkSate // " iti taMtrAkhyAyikAyAm (5/55 ) ( krIDaiva krIDikA, svArthe kaH / ) // ] 646 || ' sakarNAH sazaktikarNendriyAH nipuNA ityarthaH, te'pi yadi zRNvaMti tat tadA, anyatra sAdhAraNe, saMkrAntaM vRttimat, tarhyapi, kRtaM na viruddhaM iti yAvat / yadi nipuNA api vezyA bhrUkSepAdikaM tathyatayA gRhaMti tadA ke nAma sAdhAraNA janAH ityarthaH / [ iti TippaNI / saMdarzitetyAdibhyAM dvAbhyAM buddhimato varNayati / tatkRtaM tAbhi: vezyAbhiH kRtaM nirvartitaM niSpAditaM, ana kRtrimatvaM vyajate, saMdarzitaparamArthaM mAyAkAryamiva ApAtataH satyavadbhAsamAnaM vastu 647 paramArthabhrU (go)| zRNvantu ye sukarNAH pUtkRta 0 ( pa ) Shree Sudharmaswami Gyanbhandar-Umara, Surat www.umaragyanbhandar.com Page #272 -------------------------------------------------------------------------- ________________ kuttttniimtm| yadi nAma nirAkaraNe na samarthA chinnakAryabandhe'pi / kAcinmahAnubhAvA boddhavyaM tadapi cetnaavdbhiH|| 648 // tenArthenopakRtaM tayA'pi tasya svadehadAnena / tacAtItaM sampati, nirarthakaH zuSkazRGgAraH / / 649 // tastu kUTa, yat, bhrUkSepakaTAkSadRSTahasitAdi-bhrUkSepa: bhrUbhaMgaH praNayakopAdiprakAzakaH, kaTAkSadRSTaM kaTAkSena avalokitaM ratibhAvAdisUcakaM,hasitaM "vikaasitkpolaantmutphullaannlocnm| kiMcilakSitadantAgraM hasitaM tadvido viduH // " iti lakSaNalakSitaM harSAdivyaJjakaM, AdinA vyAjena kucAMzukApanayanAdi; anyatra anyasmin kAmuke, saMkrAntaM pUrva svaviSayIkRtaM idAnIM paraviSayIkRtaM ityarthaH, ye zRNvaMti lakSaNayA dhAtUnAM anekArthatvAt vA bodhaMti ityarthaH, yadvA anyebhyaH zrutvA jAnanti, te sakarNAH saphalazravaNAH sArAsAravivekacaturAH ityarthaH / ye tAdRzaparavacanaM zrutvA'pi tasminnavizvAsaM kRtvA vezyAnAM kapaTAnurAgaM paramArthatayA gRhaMti te buddhihInA: pariNAme vinazyati iti vyaMgyArthaH / kliSTArthA iyamAryA ] // 647 // ' chinnakAryabaMdhe'pi svApekSAsaMbaMdhe chinne satyapi ityarthaH / mahAnubhAvA atyudArAzayA / ' [iti TippaNI / kArya phalaM dehadAnArthadAnarUpaM parasparaprayojanaM, tadrUpaH bandhaH nigalaM baMdhanaM saMyojakaM vA, deyAdeyabhAvarUpa: sambaMdha:; tasmin, chinne khaNDite, api, yadi, nAma saMbhAvanAyAM, nirAkaraNe niSkAsane, kAcit na, samarthA zaktimatI, tatra sAbhiprAya vizeSaNaM mahAnubhAvA iti tAdRzI satI; tadapi tathApi, cetanAvadbhiH buddhimadbhiH, " cetanazcetanAyukte triSu, saMvidi cetanA / " iti vizvalocanaH, boddhavyaM vastusthitiH avagantavyA; nAyikAyAH mahAnubhAvatvena pratyakSanirAkaraNAbhAve'pi tasyAH viraktAyAH snehAbhAvaH tadigitAdibhiH anulakSya zIghraM ucitatayA vartitavyaM ityarthaH / tAdRzI viraktA svayameva parityAjyA iti bhAvaH // 648 // chinnakAryabaMdhatvaM vivRNoti teneti / tena kAmukena, dravyeNa taddAnena ityarthaH, upakRtaM upakAraH kRtH| tayA vezyayA, tasya kAmukasya, svadehadAnena svadeharUpadravyavinimayena upabhogAya svazarIraM dattvA upakRtaM ityarthaH / ataH " samena samaM gatam / " ( taMtrAkhyAyike 4 / 17) iti nyAyena kasmiMzcidapi pakSe RNazeSo nAsti iti tAtparyam / tadevAha-evaM tat upakRtaM atItaM bhUtakAlikaM atikrAntaM sat vartamAnakAlikApekSaNIyArthena saMbaMdhAya aprayojaka 648 samarthazchinna (p)| kazcinmahAnubhAvo (pa) [aramaNIyArthaH pAThaH ] 649 enArtheno0 (4) 14 Shree Sudharmaswami Gyanbhandar-Umara, Surat www.umaragyanbhandar.com Page #273 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 210 dAmodaraguptaviracitaM avadhAraNA rasAyanarmapamAno bhavati yasya parituSTayai / yogyo'sau puruSakharaH kharataranirbhartsanoktilaguDAnAm // 650 // dIpajvAlAlalane vrajataH khalu niti tayostviyAn bhedaH / prathamA snehena vinA, tathA'parA snehayogena // 651 // jAtamiti bhAva: / phalitamAha-nirarthaka iti; tata: kAmukena dravyAdAnata: vezyayA dehAdAnatazca aniSpanna: ata eva zuSka: nIrasa: mithyAbhUtaH sakapaTo vA, yathA zuSkaruditazuSkakalahAdau, zRMgAraH saMbhogecchAdirUpaH, "puMsa: striyAM striyaH puMsi saMbhogaM prati yA spRhA / sa zRMgAra iti khyAtaH krIDAratyAdikArakaH // " iti lakSaNalakSita:, nirarthaka: niSphala: phalotpAdanAsamartha: vaMdhyaH iti yAvat / dvayorapi upakArakAraNAbhAvAt na zRMgArakAryasamudbhavaH iti bhAvaH // 649 // evaM sati, apamAnitaM api na niHsarantaM kAmukamUrkha niMdati aveti / avadhIraNA avajJA / ] rasAyanaM sarvendriyapuSTikAsviAdyapadArthavizeSaH, ["yajarAvyAdhividhvaMsi vayasa: staMbhakaM tathA / cakSuSyaM bRhaNaM vRSyaM bheSajaM tadrasAyanam // " iti lakSita: auSadhavizeSa:;] yasya kulaTAnAdaraH tadiva sukhakara: so'sau atimUDhatvAt kharatulya: puruSa: iti bhAvaH / apamAnaH tiraskAraH, parituSTayai saMtoSAya AhlAdAya vA; asau puruSakharaH puruSa eva kharaH rAsabhaH, vezyAnAM yA kharatarA: atiparuSAH, nirbhartsanoktaya: saMtarjanavacanAni tA eva laguDA: yaSTayaH teSAM lakSaNayA tatprahArANAM yogyaH samucitaH / 'kharaH khara' ityatra yamakaM, 'kharaH kharatara' ityatra anuprAsa:, arthAlaMkAreSu rUpakaM spaSTaM, kharazca laguDAnAM yogyaH iti smaalNkaaro'pi||]650|| [dharmAdayaH catvAro'pi puruSArthA: vezyAnAM svAtaMtryeNa alpayatnasAdhyAH iti apUrva vaizikarahasyaM dIpetyAdibhyAM carcati / tatra puruSArthacatuSTaye paramAnaMdasvarUpamokSasya prAdhAnyAt Adau tamAha dIpeti / dIpajvAlA dIpazikhA, lalanA lalayati Ipsate kAmAn iti lalanA kAminI, idaM padaM sarvAsAM strINAM upalakSakaM na tu kevalaM vezyAnAM, ubhe, khalu nizcaye, nivRti, vrajata: prApnuta:, paraMtu tatra kazcit bhedo'sti, sa tu, prathamA AdyA dIpajvAlA snehena tailena vinA ] nirvRtiM nirvANAvasthAM [ astamanaM vrajati, tathA aparA anyA lalanA, ca: tvarthakaH, snehasya premNaH, yogena upAyena, nirvRti ] AnaMdAnubhavaM [caturthapuruSArthasvarUpabhUtaM, " nirvRtiH susthitAsaukhyanirvANAstaga 650 "mavamAno yasya (go)| 'ktikulaTAnAm (go) [lakuTAnAm iti sthAne lekhakaskhalanAt akSarANAM parivartanaM bhAti ] 651 dIpakalole lalane vrajato nirvRtimayaM tayorbhedaH (pa) Shree Sudharmaswami Gyanbhandar-Umara, Surat www.umaragyanbhandar.com Page #274 -------------------------------------------------------------------------- ________________ kuTTanImatam / 211 dharmaH kAmAdabhinavaguNavAniHsvasya mdnrogvtH| artho'rthavato'bhigamAt, kAmaH samaratanaropabhogena // 652 // mAdhvasu / " iti vizvalocana:, vrajati ||-adhikaarinnaaN bhedAt upAyabhedena anyAnyaiH karmayogena aSTAMgayogena bhaktiyogena dhyAnayogena jJAnayogena vA paramAnaMdaprAptisvarUpA nirvRtiH pratipAditA, saiva tadadhikAriNIbhiH lalanAbhi: snehayogAkhyopAyena prApyate iti tAtparyam // mUle lalanAsAmyAya dIpajvAlAyAH grahaNe bIjaM tu ubhayoH prakAzamAnatvaM, " grAhyatvaM grAhakatvaM ca dve zaktI tejaso yathA / " iti haryukteH paroddIpyatvaM tathA paroddIpakatvaM snehopajIvyatvaM ca / tena ubhayoH gamyaM aupamyaM, nirvRtisnehazabdayoH zliSTatvAt zleSAnuprANitaH, ubhayabhedakathanAt vyatirekAlaMkAraH, sa ca atra upameyasya upamAnAt Adhikye nyUnatve vA aparyavasAnAt anubhayaparyavasAyI, svavaicivyavizrAMtimAtratvAt / " zabdopAtte pratIte vA sAdRzye vastunoIyoH / tatra yadbhedakathanaM vyatirekaH sa kathyate // " iti kAvyAdarza ( 2 / 180 ) vyatirekAlaMkAralakSaNam / prakRte 'nirvRtiM vrajata: ' iti sAdRzyaM zabdopAttaM, bhedazca ' snehaM vinA ' 'snehayogena' ca iti viruddhadharmopAdAnena sphuTataraH iti bodhyam // atra lalanApadena svIyAdibhedabhinnAnAM sarvAsAM nAyikAnAM avizeSeNa bodhAt strImAtrasya snehayogena mokSasvarUpabhUtAnandaprAptyA turIyapuruSArthaH sulabhaH iti dhvanitam // ] 651 ||[asyaaN nAnAramaNAnAM vezyAnAM dharmAdizeSapuruSArthaprAptiM udghATya tAsAM vyatirekaM dhvanayati dharma iti / tathA hi madanarogavataH kAmAturasya, ni:svasya dhanavihInasya daridrasya, kAmAt lakSaNayA kAmasya saMbhogadAnena saMtarpaNAt , abhinavaguNavAn bhATakadAnAzaktyA tasmAt arthalAbhAbhAvena niSkAmakarmatvAt viziSTaguNakaH, dharma: " yato'bhyudayaniHzreyasasiddhiH " tAdRzaM karma, kAryakAraNayorabhedena tajanyaM zubhAdRSTaM ca bhavati, "ArteSu dIyate dAnaM, zUnyaliMgasya pUjanam / anAthapretasaMskAramazvamedhaphalaM labhet // " iti nyAyena; evaM AdyapuruSArthasiddhiH pratipAditA // dvitIyaM arthalAbhamAha artha iti / arthavataH dhanavataH, abhigamAt saMbhogAt , arthaH dhanaM tatprAptiH ityarthaH; prasiddheyaM dvitIyapuruSArthasiddhiH, uktaM ca-"puNyaprAgalbhyalabhyAya vezyApaNyAya maMgalam / yatra pratIpA: zAstrasya kAmAdarthaprasUtayaH // " (47 ) iti satyaharizcaMdranATake // kAmaH kAmAkhyaH tRtIyaH puruSArthaH, varNito yaH dazakumAracarite 652 dharmaH paro na vihitaH kAmakalAyAM matiH sthirA yasya / iti kA. 628 zlo. kottarArdhana sahAyaM sArdhazlokaH go pustake, tadayuktamasmin granthe sArdhazlokasyAbhAvAt / pa pustake iyaM paMktirnAstyeva / kAmo na vA prakAmaM guNavaniHsvasya mdnyogvtH| (go) Shree Sudharmaswami Gyanbhandar-Umara, Surat www.umaragyanbhandar.com Page #275 -------------------------------------------------------------------------- ________________ dAmodaraguptaviracitaM ( u02) yathA-"kAmastu viSayAtisaktacetaso: trIpuMsayoniratizayasukhasparzavizeSaH / parivArastvasya yAvadiha ramyamujjvalaM ca / phalaM punaH paramAhAdanaM parasparavimardajanma smaryamANamadhuramudIritAbhimAnamanuttamaM sukhamaparokSaM svasaMvedyameva / " iti / (niratizayaM zreSThaM sukhaM AnaMdaH yatra tAdRza: sparzavizeSaH saMbhogaH, 'strIpuMsayoH yat adhovyaMjanaM saMbAdhakAdi' tayoH tvagindriyatvAt tatsaMyogaH sparzavizeSa eveti / parivAraH parijanaH sahAyakaH / vimardaH AliMganacuMbanAdirUpaH so'pi sparzavizeSAtmakaH / smaryamANamadhuraM yasya smaraNamapi sukhajanakaM ityarthaH / udIritAbhimAnaM vikasitapraNayaM yadvA udIritaH janitaH abhimAnaH sArthakyabuddhiH yataH ityarthaH / na vidyate uttamaM anyat yasmAt tat anuttamam / aparokSaM pratyakSam / svasaMvedyaM avAggocaram / anuttamabhityAdipadacatuSTayena kAmasya mokSasukhatulyatvaM sUcitam / ) narasya puruSasya upabhogaH saMvanaM, samaratAkhyaH ya: naropabhogaH tena, tRtIyaH puruSArtho'pi siddho bhavati / taduktaM-" saMbhoge tu same kAntA maraNAMtaM vazaM yayuH / " (shN.dii.3|12)| (tAdRzasya suratasya ramaNInAM tRptyAdhAyakatvAt , tRptilakSaNaM tu-"romAJco vepathu: svedo lulite ca vilocane / majantyA iva deheSu tvAzleSastRptilakSaNam // " iti / ) tacca samarataM prazastaM harihareNa zRMgAradIpikAyAM-" reta:srAvakasaMbhavA pratidinaM saMtoSasaMvadhinI, mohotpAdanakAraNA'tivimalA hRlocanAnaMdinI / anyonyapraNayAnmitho naravadhU. . yugmeSvanaSTapriyA, vazyA sarvasukhapradA samaratiH saMprArthitA nirjaraiH // " ( 3 / 41 ) iti // samaratam-samapramANasAdhanavegabhAvayoH strIpuMsayoH rataM samaratam / teSu puruSagatAdhikye uccarataM iti, strIgatAdhikye nIcarataM iti saMjJA / antye vijAtIyasaMyogavazena viSamarate ityapi ucyate // vAtsyAyanIye strIpuMsaguhyayoH SaNnavadvAdazAM (6-9-12)gulAyAmena kramAt zazaH vRSaH azva iti nAyakAH, mRgI vaDavA hastinI iti nAyikAzca, samAmnAtAH / anyamate tu-" hariNI chAgI vaDavA kariNI karabhIti paMcadhA nAryaH / mRga-barkara-vRSa-turaga-rAsabha-saMjJA narAH paJca // Rtu 6 lokapAla 8 paMkti 10 dvAdaza 12 bhuvanAGgulo 14 nmitairguyaiH / anupUrvatastu yuktA hariNIhariNAdayo zeyAH // " iti saurASTrIyamAdhavakRtAyurvedaprakAzAntargatakAmazAstrAdhyAye / rudrakRtasmaradIpikAyAM tu SaDaGgulazarIra: zaza:, aSTAGgulasAdhanaH mRgaH, dazAGgulamer3haH vRSabhaH, dvAdazAGgulamer3haH hayaH iti lakSayitvA-" zazakaH padminIM caiva, citriNIM tu mRgastathA / zaMkhinI vRSabhazcaiva, hastinIM ca hayastathA // (30) / ramate tulyabhAvena tathA samarataM bhavet // " iti kathitam / harihareNa tu zRMgAradIpikAyAM prakArAntareNa SaDaSTadazadvAdazAGgulAyAmena kramAt padminI-zaMkhinI-citriNI-hastinI iti nAyikAH, Shree Sudharmaswami Gyanbhandar-Umara, Surat www.umaragyanbhandar.com Page #276 -------------------------------------------------------------------------- ________________ kuTTanImatam / 213 tathaiva tadanukramikA: pAMcAlakUcimAradattabhadrAH nAyakAH kathitA: / ( atra AyAmapadena pausnyaM unnataM pramANaM grAhyaM, straiNaM tu nimnaM; na tu pariNAhaH tasya anaucityAt yonisaMkocakaprayoga: tadvaiSamyasya suparihAryatvAt / tena ratirahasye ( 3 | 1 ) prayuktapariNAha'padasya nimnatvaM ityartha: grAhya: / SaDaGgalaH iti caturaGgalaM Arabhya SaDaGgulaM yAvat yena nApi pramANena yuktaH, navAGgulaH ityasya SaDaGgalAdhikaH navAGkulAvadhiH ityarthaH / evaM anyatra ||) tatra AdyabhedeSu sadRzayoH saMprayoge nAma zazasya mRgyA, vRSasya vaDavayA, azvasya hastinyA saha randhrendriyasamAptilakSaNe trINi ratAni, tAni, samayoH sadRzayo: samasvasvavyaJjanapramANayoriti yAvat, ratena samaratAni ityucyante / tAni prazastAni, tatra yaMtrasAmyAt anatipIDanAzaithilyAbhyAM ubhayoH sukhAtizayAt // Adau uktaprakAreNa vaiSamye tu SaT aparANi, taduktaM ratirahasye - " mRgIvRSaM ca vaDavAhayamuccarataM dvayam / nIcadvayaM ca vaDavAzazakaM hastinIvRSam | atyuccamatinIcaM ca mRgyazcaM hastinI - zazam / iti pramANabhedena navadhA ratamUcire // uttamAni samAnyAhurmadhyamuccaratadvayam / nIcadvayaM tathA'tyuccamatinIcaM mahAdhamam || " ( 313 - 4 - 5 ) iti // ( madhyamaM ardhasamaM ityapi AkhyAtam / ) atra rahasyaM tu yadA madanAMkuzamukhaM varAMgasyopari sthitaM adhomukhakamalamukhaM spRzati tadaiva aMganAnAM kAmasaMtuSTiH Anandodayazca / AviSkRtaM cedaM kevalaM hariharaNa, tathAhi--" yathA puSpaM liGgaM kamalavadanaM manmathagRhe prasannAgraM mandaM viza yadi retovirahitam / tatastasya prAnte sthitavivarayugmaM ca zanakaiH sravadretaH sAndraM madanasadanaM tatra kurute // " (3 / 28) iti zRGgAradIpikAyAm / ( mandaM vizati spRzati ityarthaH, vivarayugmaM madanadolApUrNacandreti nADyau smaramandire vAmadakSiNapArzvayoH sthite kAma - lilakSaraNAt vivarayugmaM ityatra ukte / atra retaH strIkAmasalilaM, "reto vIrye jale cAtha | " iti kezavaH / tena nIcarate dvayoH agrayoH asaMbaMdhAt kAmAsaMtuSTeH, uccarate ca tayoH pIDanena duHkhodayAt, na samyak sukhAvAptiH / taduktaM tatraiva - "kaMDUterapratIkArAdaMta liMgAvimardanAt / na dravanti na tRpyanti yoSito nIcamohane || ucce'pi mRduguhyAntaH saMpIDAsavyathe hRdi / na dravanti na tRpyanti manastaMtro hi manmathaH | " (3 / 6-7) iti / ( smarAlayajakRmibalAnusAreNa janitAyAH kaNDUterapratIkArastu saMbAdhasya yonimArgAvyApanAt / antarliGgaM kamalamukham / ) atra kamalarohaNAvarohasaMpAdanena viSamaratagata - tattaddoSaparihArAya kAmazAstreSu caturazIti baMdhAH AsanAni vA karaNAparanAmAni bodhitAni / taduktaM zRMgAradIpikAyAm" etAni caturazIti baMdhAni madanasmRtau / prathitAnyatha kAntAnAM samasaMbhogasiddhaye || " ( 3 / 27 ) iti / api ca- " baMdhena yena ramaNI vinimIlitAkSI srastAMgakA'rdhagaditAnanumeyarAvA / vismRtya dehamabhito - Shree Sudharmaswami Gyanbhandar-Umara, Surat www.umaragyanbhandar.com Page #277 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 214 dAmodaraguptaviracitaM nakhapIDitAni dIrghasravA bhavati tena ratena bhogyA // " ( 3 / 30) iti / tattadvipamaratyAH samIkaraNAni karaNAni tatraivAkhyAtAni tasmAt boddhavyAni / sthUlatayA tu"vivRtorukamuccaistu nIcaiH syAtsaMvRtorukam / yathAsthitorukaM caiva samapRSThaM same rate // " iti / evaM samadhigatasya samaratasya phalAni tu ramaNInAM kaMDUtipratIkAraH, drAvaH, tRptiH, paramAnandAvAptizca // evaM yathA sAdhanapramANataH navadhA ratam , tathA bhAvasyA'pi mandamadhyamacaNDavegatayA tattadAkhyaM navadhA ratam / tathAhi ratirahasye-" mandamadhyamavegAH syurvegato'pyubhayaM tathA / vegaH kAmukatA zeyaH, tenApi navadhA ratam / vIrya bahukSatAghAtasahatvaM ratilolatA / caNDavegasya cihnAni, mandavege viparyayaH // eteSAM madhyavege tu madhyamatvaM samunnayet / " (3 / 12-13-14 ) iti / atrApi samaviSamabhedA: pUrvavat / tadIyavaiSamyaparihArazca puruSANAM vRSyoddIpanaprayogasevanaiH, ramaNInAM ca balyoddIpanauSadhasevanairbhavati / phalaM tu bAhyarate vimardanAdi, Abhyantare ca puruSasya dRDhaM kAmAkuzAndolanaM striyazca sarvasahatvam / punarapi kAlataH pUrvavat navavidhaM ratam , aciramadhyamaciravisRSTikAlalakSitam / ( puruSANAM vIryasya strINAM ca kAmasalilasya laghumadhyacirakAlInakriyAdhInA visRSTi: mokSaH / ) atra AnandalAbhabIjaM tu ubhayoH vIryAdeH samakAlIno mokSaH / anyathA puruSasya zIghrazukrapAte striyaH kaNDUteranapagamAt saMkSobhanyUnatayA akSaraNAca atRpti: dAhazca, striyaH zIghradrAve puruSasyoddIptatve'pi triyaH zaithilyAt tasyAH nirvedaH / etatparihArastu yathocitaM staMbhakadrAvaNAdiyogaprayogaiH / tatrApi ubhayoH ciravisRSTiH prazastA, tathAtve suratakAlasya dIrghatvAt dIrghakAlaM suratAnaMdAnubhavabhAvAt / tatsiddhayai puruSaiH staMbhakayogA: strIbhizca balyayogA: sevyAH / strINAM prAraMbhAtprabhRti kSaraNe tu nAnte prabhUtajalamokSaH, tena tAvatpramANA nyUnasukhapratIti: iti| ubhayoH samakAlavisaSTI tu--"kSaNaM raTantI nRtyantI rudatI cAtivihvalA / ni:sahatvaM tadA yAti mukulIkRtalocanA // " ( ratirahasye 3 / 10) ( raTantI avyaktAkSaraM priyetyAdikaM jalpantI, natyantI aGgacAlanaM kurvatI, rudatI niHzvAsasItkArAdi muMcatI, vihvalA viklavA, niHsahatvaM zaithilyaM, mukulIkRtalocanA iti surtsukhpaarvshyaanubhaavH)|| tatra hastinIyayoH samaratamuddizya uktaM kenApi-"zukrastaMbhI dIrghaliMgI vajraghAtI tathA balI / citte vasati rAmAyA na zUro na ca paNDita: // " iti / (zukrastaMbhI ityanena ciravisRSTitvam , dIrghaliMgI ityanena mahApramANatvam, vajraghAtI ityanena caNDavegatvamuktaM, balI ityanena bAhyaratoddAmatvaM lakSitam ; yadvA zakterabhAvAt anyat sarva aprayojakaM iti dyotayituM balI iti padaM niviSTam / balitvasiddhizca vAjIkaraNAdibalyaprayogaH // ) evaM pramANabhAvakAlakRtAH suratasya saptaviMzati: bhedAH, tatra Shree Sudharmaswami Gyanbhandar-Umara, Surat www.umaragyanbhandar.com Page #278 -------------------------------------------------------------------------- ________________ kuttttniimtm| 215 yastu na dharmaprAptyai nArthAya na kAmasAdhanopAyaH / sa pumAnsaccaritadhanaiH paryanuyuktaH kimAcaSTe // 653 // (saMdAnitakam ) kAmodvegagRhItaM dhUrtarupahasyamAnazRGgAram / dAridyahataM yauvanamabudhAnAM kevalaM vipade // 654 // navavidhaM samaratam / zeSaM viSamaratam // 652 // etadviparyayeNa narasya vezyopabhogAt ekasya kasyacidapi puruSArthasya asiddheH taM niMdati yastviti / tu vyAvartane, tena vezyopabhogAt iti labhyate, yaH puruSaH, dharmaprAtyai na bhavati iti zeSa: dharma na prApnoti ityarthaH, vezyAbhigamane prAyazcittakathanAt tasya adharmatvAt , taduktaM-" pazuvezyAbhigamane 'prAjApatyavrataM caret / " ( 10113 ) iti parAzarasmatau / na arthAya yaH dhanaM na prApnoti, pratyuta tasya hAni, yathoktaM"vezyA'sau madanajvAlA rUpendhanasamedhitA / kAmibhiryatra hUyante yauvanAni dhanAni ca // " iti / na kAmasya sAdhanaM siddhiH, "sAdhanaM mehane sainye nivRttigatisiddhiSu / " ityAdi vizvalocane, tasya upAya: upAgatiH yasya saH, aprAptakAmaphalaH iti yAvat, vezyAyAH kUTarAgAditvAt tacchaMgArasya AbhAsatvAt na puruSasya yathAtathaM kAmapuruSArthasiddhiH, sa: pumAn evaMvidhaH naraH, saccaritaM purupArthasAdhakaM zobhanaM caritaM AcArAdi tadeva dhanaM vittaM yeSAM taiH sadAcAraH, tvayA durlabhapuMjanmanA vezyAgamanena ko'rthaH sAdhita: iti ] paryanuyuktaH pRSTaH, [taduttare, kiM prazne, AcaSTe vakti, na kimapi ityarthaH; naikasyApi puruSArthasya siddheH pratyuta arthahAneH lajayA maunamAzritya adhomukha eva bhaviyati iti bhAvaH // saMdAnitakaM yugmaM, " tatraikena cchaMdasA muktakaM, dvAbhyAM yugmaM saMdAnitakaM ca, tribhirvizeSakaM, caturbhiH kalApakaM, dvAdazAntaH kulakam / " iti vAgbhaTapraNItakAvyAnuzAsane / (kacit tribhiH tilakaM, caturbhiH cakkalakaM ityapi saMjJAH / ) atra saMdAnitakollekha: cintyaH // 653 // punarapi daridraM kAmukaM niMdati kAmeti / kAmena madanena, ya: udvegaH vyAkulacittatA, tena gRhItaM AkrAntaM, dhUtaiH viTaiH, upahasyamAnaH zRMgAraH ratirasa: yasya tat, dAridyahataM nirdhanatayA zocanIyaM, etAdRzaM yauvanaM madhyama vayaH, abudhAnAM mUrkhANAM dravyarUpakAraNAbhAve'pi vezyAratirUpakAryaprepsUnAM iti bhAvaH, vipade duHkhAya, eva bhavati / uktaM hi-" mUl dvijAti:, sthaviro gRhasthaH, kAmI daridro, dhanavAMstapasvI / vezyA kurUpA, nRpatiH kadaryo, loke SaDetAni viDaMbitAni // " 693 dharmaH prApya (4) saccaritanaraiH ( go. kA) Shree Sudharmaswami Gyanbhandar-Umara, Surat www.umaragyanbhandar.com Page #279 -------------------------------------------------------------------------- ________________ dAmodaraguptaviracitaM vyapagatakoSe rAgiNi yAti layaM pAnamAtralAbhahatA / kSudrA madhukarikA'bje na tu gaNikA cintitasvArthA / / 655 // yAsAM kAryApekSA sakaTAkSanirIkSaNe'pi vezyAnAm / darzanamAtrakSubhitairvazzyante tAH kathaM puruSaiH // 656 // iti // 654 // tadviparyayeNa gaNikAyAH vipadasparzanarUpaM cAturyamAha vyapagateti / kSudrA tucchA buddhihInA iti yAvat, madhukarikA madhumakSikA, pAnamAtralAbhahRtA kamalamadhunaH pAnaM eva lAbhaH, tena hRtA tadAzayA AkRSTA, abje kamale, kIdRze, vyapagatakoSe vyapagataH dUrIbhUtaH koSaH kuDmalaM lakSaNayA tadbhAvaH yasya tasmin vikasite ityarthaH, rAgiNi raktAdiH rAgo varNaH yasya tasmin, layaM yAti madhupAnAsaktA madhukarI sAyaM kamalanimIlanena tatraiva baMdI bhavati, yathoktaM taMtrAkhyAyike-"hutAzajvAlAbhe sthitavati vAvastazikhare, pipAsuH kiMjalkaM pravizati saroja madhukaraH / tadantaH saMrodhaM gaNayati na saMdhyAsamayajaM, jano'rthI nApAyaM vimRzati phalaikAntatRSitaH / / " (1 / 110) iti / tu vyAvartane, paraMtu ityarthaH, tattulyA'pi gaNikA, ciMtitasvArthA svaprayojanasAdhanakavyApRtacittA satI; layaM tadekanimanatvaM vinAzaM vA, na vrajati, api tu svArtha paraM sAdhayati / gaNikA'pi madhukarIvat svocitasya dhanarUpamakaraMdasya yat pAnaM lakSaNayA grahaNaM tadeva lAbhaH tena hRtA, kutra, rAgiNi anurAgavati kAmuke, tasmin vyapagatakoSe naSTadhanasaMgrahe, layaM nirodhaM AsaktiM vA na yAti, riktIbhUtaM taM yathAkAlaM parityajati / " koSo'trI kuDmale khddgpidhaane'rthaughdivyyoH|" iti amaraH, "rAgo'nurAgamAtsaryaklezAdau lohitAdiSu / gAndhArAdau nRpe nAge," "kSudrA vezyAnaTIvyaMgAsaraghAbRhatISvapi / " iti ca vizvalocanaH // atra 'kSudrA madhukarikA' 'kSudrA gaNikA' ityatra zabdayoH ekArthatAbhAsena punaruktavadAbhAsa: zabdAlaMkAraH, vyapagatetyAdizleSAnuprANitaH kSudreti ciMtitasvArtheti ca uktahetuH vyatirekAlaMkArazca / na ca atra sazleSavyatirekAlaMkAraH iti vyapadezaH, vyapagatakozetyAdisAdhAraNavizeSaNAnAM zliSTatve'pi bhedakavizeSaNAnAM azliSTatvAt // 655 // tAsAM aparaM cAturya apratAryatvarUpaM Aha yAsAmiti / yAsAM vezyAnAM, kaTAkSaH kaTau atizayitau akSiNI yatra saH, yadvA kaTaM gaNDaM akSati vyApnoti iti kaTAkSaH, kaTAkSeNa sahitaM nirIkSaNaM sakaTAkSanirIkSaNaM apAMgAvalokanaM tasmin , api: samuccaye anyavyApArANAM, kAryApekSA prayojanAlocanaM, "kArya hetau prayojane" iti vizvalocanaH, tA:, darzanamAtrakSubhitaH vezyAnAM 355 lAbhakRte (go. kaa)| cintitasvArthe (go. kaa)| Shree Sudharmaswami Gyanbhandar-Umara, Surat www.umaragyanbhandar.com Page #280 -------------------------------------------------------------------------- ________________ kuTTanImatam / 217 lezAya durbhagAnAM mAnastutigAtrabhaGgavinyAsam / gaNikAbhinayacatuSTayamAkRSTayai svApateyapuSTAnAm // 657 // kiM dhakSyati bhaumo'pi jvalanaH khalu tAdRzaM kulAGgAram / yo dahyate na virasaM viraktadAsItiraskAraiH / / 658 // kevalaM rUpasya kaTAkSapAtasya vA avalokanena calitacittaiH, puruSaiH, kathaM AkSepe, vaMcyate pratAryante, na kathamapi ityrthH| tathA coktaM-"AcArye ca naTe dhUrte tarkaze ca cikitsake / tatra mAyA na kartavyA mAyA taireva nirmitA // " iti // 656 // gaNikAvyApArANAM sadhananirdhanaviSaye phalabhedamAha klezAya iti / gaNikAnAM, abhinIyate prakAzyate bhAvaH yena sa: abhinaya:, tasya catuSTayaM "bhavedabhinayo'vasthAnukAraH, sa caturvidhaH / AMgiko vAcikazcaivamAhAryaH sAttvikastathA // " (6 / 2) iti sAhityadarpaNe, tatra zirohastoraHpArzvakaTipAdalakSaNaiH SaDaMgaiH netrabhrUnAsikAdharakapolacibukarUpaiH SaDupAGgaiH ca niSpanna: AMgikaH, vAcA niSpannaH vAcikaH, veSaracanAdiniSpAdyaH AhAryaH, staMbhasvedAdirUpaH sattvavikArodbhava: sAttvikaH / taccatuSTayaM upalakSaNaiH Aha mAnastutigAtrabhaMgavinyAsaM iti, mAna: abhASaNAdyupalakSitaH strIgarvaH sAttvikaH, stuti: guNakIrtanAtmakaH vAcikaH, gAtrabhaMga: kaTAkSabhrabhaMgAdirUpaH AMgikaH, vinyAsa: yogyatayA bhUSaNAdInAM sa ca AhAryaH, tat, durbhagAnAM duSTaM bhagaM bhAgyaM yeSAM teSAM daridrANAM iti yAvat , klezAya duHkhAya dAtRtvazakterabhAvAt, bhavatIti zeSa: / tadeva svApateyapuSTAnAM ] svapatau [dhanasvAmini ] sAdhu [hitaM ] svApateyaM dhanaM, [ tena puSTAnAM prabhUtadhamavatAM ityarthaH, AkRSTayai cittavittAdiharaNAya, tAdarthaM caturthI, bhavati / " viSaM vezyA daridrANAM" iti bhAvaH, tena tAdRzaiH sA zIghraM varjanIyA iti sUcyate / 657 // tiraskAre'pi tadanuyAyinaM Akrozati kimiti / dAsI vezyA / virasaM vigata: rasa: ArdratA rAgazca yathA syAt tathA, na dahyate saMtaptAnta:karaNo bhUtvA parizeSitasnehalavaM api na mucyAt iti bhAvaH, tena ca tAM na tyajet iti dhvaniH; tAdRzaM kulAMgAraM-aMgAra: sAmikaM dagdhakASThakhaMDaM, rUpakaM, kuladAhaka ityarthaH; bhauma: pArthivadivyaudaryabhedaiH trividhasya aneH Adyo bheda: kASThendhanaprabhavaH, jvalana: amiH taM mRtamapi iti zeSa:, kiM dhakSyati dagdhuM samarthaH bhaviSyati kiM, kAkA naiva iti pratipatti: / khalu iti 657 durgatAnAM (1) / nAnyasthiti gAtra0 (p)| vinyAsaH (kA)658 kiM vakSyati bhUyo'pi (5) / jvalanastaM tAdRzaM (1) [apuSTArthaH pAThaH) / dahyate virAmaM () dahyate'tivirasaM ( kApA) / vidagdhadAsI (go) Shree Sudharmaswami Gyanbhandar-Umara, Surat www.umaragyanbhandar.com Page #281 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 218 dAmodaraguptaviracitaM gRhametadIzvarANAM kAntAraM duSpavezamanyeSAm / phUtkRtamidaM subhujayA, na mAlatI kAmasatradAnaparA' // 659 // iti coditagRhaceTI nigadati kaTukAkSarANyakRtalakSyA / AkarNayato vAco daivopahatasya marmabhidaH // 660 // (mhaakulkm|) avyayaM jijJAsAyAM, "khalu syAdvAkyabhUSAyAM, khalu vIpsAniSedhayoH / nizcite, sAMtvane, maune, jijJAsAdau khalu smRtam // " iti vizvalocanaH / "dharAtmajaH kujo bhaumo bhUmijo bhUminaMdanaH / aMgArako yamazcaiva sarvarogApahArakaH // " iti varAhapurANAt , bhaumAMgArazabdayoH punaruktavadAbhAsaH zabdAlaMkAraH, jvalanaH ami: aMgArakaM paradAhakaM dhakSyati iti virodhAbhAsaH, vezyAtiraskAraiH adagdhatvarUpaprAkaraNikAt arthAt tasya bhaumAgninA'pi adAhyatvarUpAprAkaraNikArthApAtAt arthApattiH alaMkAraH, tena ca vezyAtiraskRtInAM bhaumAgne: adhikaM dAhyatvaM dhvanitaM iti vyatirekAlaMkAradhvaniH, tattiraskRtairapi anapagacchataH puruSasya atyadhamatvaM ca sUcitam // 658 // upasaMharaNe spaSTavacanaiH taM tiraskurute gRhamiti / etat vezyAvezma, IzvarANAM dhanAdyaizvaryazAlinAM, gRhaM vAsasthAnaM; anyeSAM, daridrANAM, duSpravezaM gAda, kAntAraM kasya sukhasya antaM yatra Rcchati gacchati iti kAntAraM araNyam / idaM tava anapagamanaM, subhujayA cAruhastayA mAlatyA, ] phUtkRtaM anAdRtaM [tiraskRtaM, iti tvaM avagaccha iti zeSaH / yataH, mAlatI, satraM sadAdAnaM, " atho satramAcchAdane vane / dvAdazAhAdiyajJeSu sadAdAne " iti kezavaH, tacca deyavizeSaNena viziSyate yathA annasatraM vastrasatraM ityAdi, evaM kAmasatraM; kAmasatradAnaM kAmasya sarvebhyaH sadAdAnaM; nanu satrazabdenaiva dAnarUpArthaprApteH kimartha puna: dAnapadopAdAnaM iti cet , ' yatra paryAyazabdopAdAnaM tatra atizayita evArthoM gamyate / ityuktatvAt tadatizayadyotakaM tat tataH uktipoSaH: vena nahi mAlatI kAmarUpadeyadravyasya nityadAnarUpadharmaparAyaNA ityarthaH, api tu kAmasya vyApAriNI iti bhAvaH // 659 // iti pUrvoktaprakAreNa, kaTukAkSarANi karNamanastodanAni akSarANi paruSavacanAni doSazrAvaNAni iti bhAvaH, coditagRhaceTI svAminyA preritA dAsI, " ceTI ciraNTI dAsI ca " iti vaijayaMtI, akRtalakSyA sAkSAt kAmukavizeSa prati 659 pUtkRta (4) / sabhujayA (kA.) 660 tUdita (kaa)| nijaceTI (go. kA) / nigaditakaTu'kSyAH (go) .."kSmA (kaa)| marmarujaH (go. kA) Shree Sudharmaswami Gyanbhandar-Umara, Surat www.umaragyanbhandar.com Page #282 -------------------------------------------------------------------------- ________________ kuTTanImatam / evamabhidhIyamAno budhyati yadi no pazurnarAkAraH / tadidaM sundari vAcyaH prazritavacasA tvayA kAmI / / 661 // 'prIyata eva tavopari hRdayaM me, kintu gurujanAdhInA / mAtRvaco'tikramaNaM na samarthA saMvidhAtumaham || 662 // arhasi tAvadatastvaM gantumitaH katipayAnyapi dinAni / punarapi bhavataiva samaM bhoktavyaM jIvalokasukham ' // 663 // nirvAsite'tha tasmin yaH kAmI pUrvamujjhito bhuktvA / tasya prAptavibhUteryuktiriyaM bhinnasaMdhAne / / 664 // 219. na, api tu anyasAdhAraNatayA ityarthaH, nigadati vadati, kathaM, daivopahatasya daivena bhAgyena upahatasya utpAtagrastasya durbhagasya iti yAvat tAdRzyaH marmabhidaH hRdayAdidAraNA:, vAcaH zabdAvalI:, AkarNayataH zRNvataH sataH / tathA hi uktaM dazakumAraca rite ( u0 2 ) " asArasya vAksaMtakSaNairlokopakrozanairduhitRnirodhanairvraDotpAdanairanyAbhiyogairavamAnaizcApavAhanam / " iti // ( mahAkulakaM iti paMcabhiH paMcadazabhiryAvat saMbaddhazlokasamUhaH kulakaM, tadUrdhvaM mahAkulakaM, yadvA yasmin kulake aMtaH kulakaM vartate tat ) // 660 // evamapi " hemantamArjAra ivAtilInaH sa cenna niryAti nirasyamAnaH" ( samayamAtRkA. 5/79 ) tadA " ante svayaMmokSazca " ( 6 / 3) iti kAmasUtropadiSTaM kartavyaM vivariSuH vakti evamiti / pazuH mRgaH, narAkAraH puruSAkRtiH, apahnutiH alaMkAraH / tat tadA, idaM vakSyamANam / vAcya upetya svamukhena vaktavyaH / prazritaM vinayAnvitaM aparuSam / kAmI atizayena kAmayate iti kAmukaH // 661 || prIyata 1 iti dvAbhyAM kuTilaM tadvacanaprakAraM abhinayati / tatrAnayA svasyAH anuraktatvakathanapUrva mAtureva dauH zIlyamAha / prIyata ityAdi ahaM tu anuraktaiva ityarthaH / gurujanAdhInA vivazA mAtrAdipUjyajana paraMtatrA / tayA arthaparatayA tvaM niSkAsyase iti bhAvaH // 662 // puna: saMgamAzayA AzvAsayati arhasIti / jIvalokaH prANivargaH saMsAraH iti yAvat // 663 // " vartamAnaM niSpIDitArthamutsRjantI vizIrNena saha saMdadhyAt / " ( vizIrNena pUrvasaMsRSTena niSkAsitena ) ( 6|4|1 ) iti kAmasUtrAnusAreNa arthAgamAvicchedAya vizIrNaprati - saMdhAnopAyaM upadidikSuH Aha nirvAsite iti / nirvAsite niSkAsite, atha tadanantaraM, yaH bhuktojjhitaH prathamaH kAmI, sa cet punarAptazrIka:, tadA tasya, bhinnasaMdhAne 661 no budhyati yadi pazu ( pa ) / kAmam (kApA ) 664 nirvAsite nu (1) pi ( go 2 pa ) / mujjhito'bhUtte (go. kA ) Shree Sudharmaswami Gyanbhandar-Umara, Surat www.umaragyanbhandar.com Page #283 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 220 dAmodaraguptaviracitaM upavanalIlAviharaNahAvojjvalamaJjalasya saha tena / varNana mitivRttasya smarajavikArAzca, vIkSite tasmin / / 665 / / idamupavanamatidhanyaM nirbharamAliGgitaM surabhilakSmyA | matkaNThAzritapANirvabhrAma sa yatra jIvitAdhIzaH / / 666 / / I " bhinnasya vizliSTasya punaH saMdhAne saMdhau, yuktiH yojanaM, iyaM anaMtarAryAyAM vakSyamANA / tathA ca kathAsaritsAgare- " doSAgradUto rAgo hi vezyApazcimasaMdhyayoH / mithyaiva darzaye - dvezyA taM naTIva suzikSitA || ( 10 | 1 | 62) / raMjayettena sA pUrva, duhyAdraktaM tato dhanam / dugdhArtha ca tyajedante, prAptArthaM punarAharet ||" ( 63 ) iti // 664 || "tasyAzca sAbhijJAnaiH pUrvAnurAgairenaM pratyAyayeyuH | " ( 6 |4 | 34 ) iti kAmasUtraM anusaMdhAya bakti upavaneti / atra prayogadvayaM upadiSTaM - anubhUtavilAsAnAM smRtikathanaM sakhI: prati kAmuka zrAvyaM, kAmavikArAvirbhAvanaM ca kAmukadRzyaM tatra AdyaviSayikAH 666-691 AryAH, aparaviSayikAzca 692 - 694 AryAH / tasmin puna:saMdheye kAmuke, vIkSite dRSTe sati milite iti yAvat tena saha yat itivRttaM purAnubhUtaM pUrvavRttAntaM tasya varNanaM kathanaM kIdRzasya itivRttasya ityAha upavanetyAdi / upavanaM upamitaM vanena iti upavanaM kRtrimaM vanaM ArAma : 'bAga' iti bhASAyAM, tatra yA: lIlAH khelA: vilAsAH yathA puSpAvacayadolAkrIDAdaya:, viharaNAni vihArAH paribhramaNajalakelyAdayaH; hAvA: zRMgArabhAvajAH ceSTA:, "bhrUnetrAdivikArADhyaH zRMgArAkArasUcakaH / sthAyibhAvaH sthito hAva:" iti lakSitA: pUrva ( A. 477 ) vyAkhyAtAH, tai: ujjvalaM udbhAsitaM lasamAnaM prakAzamAnaM ata eva maMjulaM manoharaM yat tasya tAdRzasya / smarajavikArAH chatrinyAyena aSTau staMbhAdayaH sAttvikAH, trayastriMzat nirvedAdayaH vyabhicAriNazca // uktaM hi - " RtumAlyAlaMkAraiH priyajanagAMdharvakAvyasevAbhiH / upavana gamanavihArai: zRMgAraraso'pi saMbhavati // " iti, tena tatsmRtiH api bhAvAnAM punarudayAya bhaviSyati iti bhAva: // 665 // tatrAdau itivRttavarNanaprakAramAh idamityAdibhiH SaDizatyAryAbhiH " smRti: pUrvAnubhUtArthavitrayajJAnamucyate / " iti smRtyAkhyasaMcAribhAvaprakAzikAbhiH AkhyAnAkhyanATyAlaMkArapratirUpAbhiH / prakArAntareNa,AbhiH vilApAkhyA madanAvasthA prakAzitA, taduktaM - " iha dRSTamiha zliSTamihAgatamiha sthitam / iha nirvRtamatraiva zayitaM cApyalaMkRtam // evamAdIni vA " 665 majjanaM ca saha ( 1 ) / varNanamapi tattasya ( 1 ) [ lipisaMbhramamUlaH pAThaH ] 666 kaNThArpita ( pa ) sajIvi 0 ( pa ) Shree Sudharmaswami Gyanbhandar-Umara, Surat www.umaragyanbhandar.com Page #284 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 221 kuTTanImatam / sakhya ito bhramarakulatrAsitayA priyatamo mayA sahasA / vakrIbhavatpayodharamupagUDho dhIrasItkAram // 667 // kyAni vilApa iti kathyate // " iti, so'pi snehaprakAzakaH // idaM puro dRzya, upavanaM ArAmaH,tadapi kAminAM vihAradezeSu ekaH, tathA ca bhAvaprakAze-"sarita: pulinaM velA kAntArArAmabhUdharAH / latAgRhANi citrANi zayyA kisalayocitA // divAvihAradezAH syuH / " iti / surabhilakSbhyA vasaMtazriyA, nirbharaM atizayena gADhaM, AliMgitaM saMzliSTaM, atidhanyaM bahupuNyavat " dhanyaH puNyavati smRtaH" iti vizvaprakAzAt , atiprazaMsanIyaM iti yAvat ; priyeNa saha krIDAdyadhikaraNatvena paricitatvAt / tadA tAdRzasya tasya uddIpanavibhAvatvena manmathamahAtIrtharUpatvAt , napuMsakasyApyupavanasya taruNyA vasaMtalakSmyAliMgitatvAt ca atidhanyatvaM ityapi dhvanitam / kSemendreNa nAyikAbhAvaviparyayeNa vasantahUdyAnazriyoH samAzleSa: sacamatkAramavarNi- kSaiNyakSAmaM zizirasamayaM vRddhamutsRjya dUre, tyaktvA zItaM taruNamasakRgADharAgAnubaMdham / udyAnazrIrmadhumabhimataM bAlamevAliliMga, prAya: strINAM vayasi niyatirnAsti kAryArthinInAm // " ( samayamAtRkAyAM 7 / 7) iti / uttarArdheNa upavanasya dhanyatve hetuM Aha maditi / yatra yasmin upavane, sa: prastuta: saMdheyaH, jIvitAdhIza: prANezvaraH, matkaMThaniSaktabAhuH, babhrAma vinodArtha parikramaNaM vartanAni vA cakAra // udyAnagamanasya zaMgArapoSakatvaM prasiddham // avasaro'laMkAraH-" arthAntaramutkRSTaM sarasaM yadi vopalakSaNIkriyate / arthasya tadabhidhAnaM prasaMgato yatra so'vasaraH // " iti lakSitaH, ayameva anyaiH udAtta iti vyavahRtaH // 666 // AliMganaprasaMgavizeSaM smArayati sakhya iti / sakhyaH iti saMbodhanam / ita: asmin sthale, sArvavibhaktikaH tasiH / bhramarANAM dvirephANAM, kulena samUhena, trAsitayA AkasmikamanovikSobharUpaM trAsaM prApitayA / sahasA tatkAle eva / vakrIbhavatpayodharaM gADhAliMganavazAt vakrIbhavaMtau ni nau payodharau stanau yathA syAt tathA, api ca dhIra: maMdaH sItkAra: vedanAdyotaka: dRDhadaMtasaMyoganimitto dhvaniH sa yathA syAt tathA, upagUDhaH AliMgitaH / idaM stanAliMganaM,yathA lakSitaM ratirahasye (6|12)-"ursi kamituruccairAvizaMtIva rAgAtstanabharamupadhatte yatstanAliMganaM tat / " iti||saadhvsvyaajaat sa: dRDhAliMganamahotsavabhAjanaM kRtaH iti bhAvaH / svayaMgrahAzleSasukhaM ca prApitaH iti dhvanitam / tathAhi 'kAminInAM sabhayAliMganasya kAmukAnAM zlAghyatvaprasiddhiH, ' yathADuH-" kopaprazamane bhItau viyoge punarAgame / saMbhoge ca samAzleSo 667 cakrI* (go)| muktasItkAram (p)| Shree Sudharmaswami Gyanbhandar-Umara, Surat www.umaragyanbhandar.com Page #285 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 222 dAmodaraguptaviracitaM raNadindindiravRnde kUjatkalakaNTharAvaramaNIye / atrAtimuktakagRhe marudIraNavidhutakusumasaMchanne / / 668 // mayi jAtAdhikarAgo balavati madane sahAyasAmagryA / kAntaH pallavazayane no tRptimagAdviviktakAryeSu // 669 // ( yugalakam ) ( C vizeSeNa sukhAvahaH // " iti // api ca ayAcitalabdheH mukhyatvaM iSTatvaM ca iti svayaMgrahAzleSaH sarvotkRSTaH / taduktaM - ".. svayaMgrahA zleSasukhena niSkriyaM ..." iti // atra cakitaM nAma nAyikAlaMkAraH, taduktaM sAhityadarpaNe ( 3 / 121 ) - " kuto'pi dayitasyAgre cakitaM bhayasaMbhramaH / " iti ; " rakSarakSa muhureSa bhISaNo dhAvati zravaNacaMpakaM mama / ityudIrya madhupAdvizaMkitA sasvaje hariNalocanA harim // " iti ujjvanIlamaNau tadudAharaNaM ca // 667 // tatraiva upavanaikadeze nirvRttaM kAmoddIpanaphalaM surataM raNadityAdinA yugmena varNayati / tatra raNaditiprathamAryAyAM uddIpakasAmagrImayaM suratasthalaM varNayati / raNatAM guJjatAM indindirANAM bhramarANAM vRMdaH samUhaH yatra tasmin / kalakaMThAH avyaktamadhurasvarAH kokilAH, "kalakaMTha: kokilaH syAnmadhuro yasya ca dhvaniH / " ( 350 ) iti zAzvata: / ] kalakaNThAH komalamadhuradhvanayaH kokilAdipakSiNaH ' [ iti TippaNI / , vAra' iti pAThe vAraH samUhaH / atra asmin purovartini iti sahastanirdezaM ukti: / atimuktakagRhe vAsaMtIlatAkuJje atimuktakalatAvalayaniSpannalIlAsthale, " atimukte mAdhavI ca suvaMsatA parAzrayA / atimukta: kAmu ( rmu )kazca maNDano bhramarotsavaH || " iti soDhala:, " mAdhavI caMpakadalA tilapuSpA mahAlatA / sthirordhvagA gucchapuSpA siddhA vRMdAvanAdiSu || " iti ca ziva'mAdhavI' nAmnaiva prasiddhA, sA ca dattaH, (( sahakArasaMgame gatasAdhvasA sazobhA ca bhavati " iti mAlavikAgnimitraTIkAyAM (4 | 13 ) nIlakaMTha: / marutaH pavanasya, IraNena gamanena vidhutAni cAlitAni kusumAni tai: saMcchanne AcchAdite, anena parAprakAzyaM gUDhadezatvamuktam || atra raNadityAdivizeSaNena vAdyaM, kUjadityAdivizeSaNena gItaM, marudityAdivizeSaNena nRtyaM ca sUcitaM, tena tauryatrikasaMpattyA kAmoddIpanatvaM ca vyaJjitam ; api ca bhramarANAM sugaMdhalaulyAt prathamena tatsthalasya saugaMdhyaM, dvitIyena saMgItavattvaM tRtIyena ca maMdasugaMdhimarudvattvaM tena suratazramApaharatvaM, puSpAlaMkRtatvaM ca dhvanitam // 668 || sahAyasAmagryA pUrvoktoddIpanavibhAvarUpayA, madane kAme, bala 668 deg kaNThavAra ( go 2 kA ) / vitata ( go 2. kA ) Shree Sudharmaswami Gyanbhandar-Umara, Surat www.umaragyanbhandar.com Page #286 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 223 kuTTanImatam / preDApaharaNayuktyA vidhyanpArdhadvayaM nakhairvRtaH / cakre mAM madanamayIM vratatipreGkhAmimA samArUDhAm // 670 // spRhaNIyo'yamazokaH spRSTo yo vallabhena hastena / asmadavataMsakArtha nUtanadalapallavAn vidArayatA // 671 // vati sati, mayi jAtAdhikarAgaH mAM uddizya vivRddhamadanaH mAM bhoktukAma: san ityarthaH, " sa eSa cedguNadravyadezakAlAdibhirhadi / rajyate dIpyate citte sa rAga iti kathyate // " (sa: snehaH / ) ityukteH, sa: kAnta: zobhanatvena manoramatvena vA kAmyate iti priyaH; pallavAH kisalayAH taiH nirvartite zayane zayyAyAM, ArAme tatsulabhatvAt, tathAhi gItagoviMde-" kisalayazayanatale kuru kAmini caraNanalinanivezam / " ( 12 / 1 / 1 ) iti; ] viviktakAryeSu rahaHkartavyeSu [ bAhyAbhyaMtara-] surateSu ityarthaH, [ tRptiM no agAt vivRddhatRSNo bhUyobhUya: AliMganaratAdikaM bheje // taduktaM-" vihAraM bhAryayA kuryAddeze'tizayasaMvRte / ramye zravyAMganAgAne sugaMdhe sukhamArute // " iti // 669 // latAdolAM dRSTvA aparaM vRttaM smarati prekheti / imAM purovartinI, vratatipreGkhAM vratatiH 'vratatI' ityapi zabdaH latA tasyAH dRDhasthUlazAkhayA nirvartitA prekhA hindola: tAM, dolAkrIDAyai samArUDhAM adhitiSThantIM mAM, saH, dhUrtaH vaJcaka: byAjena kriyAntarasya kartA, dhUrtatvaM AviSkaroti prekhApraharaNetyAdinA, ] paMkhA dolA, [ tasyAH praharaNaM AndolanAya hastena pracAlanaM tadrUpA yuktiH yojanaM tayA, me pArzvadvayaM kukSibhAgau, nakhaiH nakharaiH, vidhyan vilikhan , dolAcAlanaM svIkRtya tatkaraNe nakhaprahArAn vidadhat ityarthaH, tatphalaM ca sATTahAsaM aMgApanayanaM ' gilagili' 'galIpacI' vA iti bhASAyAM, mAM madanamayIM uddIptakAmAM vyAptakAmAvegAM, cakre akarot / nakhacchedyabhedastu le(re)khAnAmakaH, taduktaM kAmasUtraTIkAyAM jayamaMgalena-" grIvAtrikapRSThapArthorumUlabAhuSu nAtidIrghasthAnavizeSA caMgulA tryaMgulA vA / " iti / atra yukti: alaMkAra:-" yuktiH parAtisaMdhAnaM kriyayA marmaguptaye / " iti ( kuvalayAnaMde ) lakSaNAt, tathAhi khApaharaNakriyayA tatraiva bhrAMti utpAdya pArzvayoH nakhacchedyavaMcanaM kRtaM iti / ceSTAnama idam // 670 // azokaM pratyabhijJApayati spRhaNIya iti / ] spRhaNIyaH bhAgyavAn / [azokaH ' rakta 670 preDholanaviharaNayuktyA pilikhan pArzvayornakhaiH (1) / khatma (kaa.)| samadhirUDhAm (go 2. kA) 671 spRSTo yahurlabhena (go. kaa)| nUtanadalapallavo (p)| vicArayatA (go. kA) Shree Sudharmaswami Gyanbhandar-Umara, Surat www.umaragyanbhandar.com Page #287 -------------------------------------------------------------------------- ________________ dAmodaraguptaviracitaM asminsahakAratale tasyotsaGge salIlamAsInA / azRNavamahamiti vAcaH pazyantI vilasitAni trunnaanaam||672|| 'utyApaya mAnarase dayitaM caraNAgranipatitaM tUrNam / atyAkRSTaM truTyati sudRDhamapi premabandhanaM mUDhe // 673 / / pallavaH ' ' hema( pIta )puSpa:' 'Amradala: ' tannAmnaiva prasiddho vRkSavizeSaH / vallabhena priyeNa, ] ' durlabhena ' [ iti pAThe ] subhagena, avataMsakaH karNabhUSA, [ 'vataMsaH' ityapi rUpaM, nUtanadalAni pratyagrapatrANi, pallavaH kisalayaM navapatrAdiyuktazAkhAgraparva, " parvapatrAdisaMghAte zAkhAyA: pallavo mataH / " iti kozAt , tAn , vidArayatA vicchedayatA troTayatA // azokapallavAnAM karNAbharaNatvena upayogAt azokasya 'karNapUraH' iti, prabhUtapallavatayA 'pallavakaH / iti : pallavayuH / iti ca nAmA. ntarANi // tatpallavasya karNAbharaNatve kAlidAsa:-" kusumameva na kevalamArtavaM navamazokataroH smaradIpanam / kisalayaprasavo'pi vilAsinAM madayitA dayitAzravaNArpitaH // " (raghuvaMze 9 / 31) iti // atra vidArayatetipadena vyaMjitapallavavidAraNaduHkhaprApterapi drumasya bahumatapriyahastasparzalAbhakathanAt atizayoktiH, tadaspRSTAH anye drumAH adhanyAH iti vyatirekadhvanizca // 671 // sahakAraH AmravRkSaH, "apuSpaphalavAnAmraH, puSpitazcUta ucyate / puSpaiH phalaizca saMyuktaH sahakAraH sa ucyate // " iti kacit AmrAdInAM bhedaH / utsaMge aMke priyasya vAmoro: upari iti bhAvaH, salIla savilAsaM, AsInA upaviSTA, taruNAnAM taruNAzca taruNyazca taruNAH, " pumAn striyA " (pA.1 / 2 / 67 ) iti ekazeSa:, teSAM vilasitAni vyApArAn vilAsAn , pshyNtii| iti vakSyamANaprakArAH, vAcaH karma // 672 // tAH karNagocarIbhUtAH vAcaH dvAdazabhiH kulakena anuvadati utthApayeti / iyaM gurumAnavatIM prati sakhyAH prArthanAgabhI uktiH / mAnarase mAne rasaH rAgo yasyAH tatsaMbuddhiH, mAnazIle ityarthaH / mAnastu " strINAmIrSyAkRtaH kopo mAno'nyAsaMgini priye / " iti, idaM upalakSaNaM kAraNAntareNApi strIkRte priyasya anAdare striyaH kope vA mAnazabdaprayogAt / " praNAmAnto mAnaH " ityukteH mAnApanodanAya te caraNayoH recitapraNipAtaM priyaM utthApaya, tena ca mAnamocanaM pradarzaya iti bhAvaH; tathA ca uktaM-" vIDAyuktA'pi yA yoSidatiruSTA'pi yA bhavet / pAde patantaM purughamanuvarteta sarvadA // " iti / uktAvaSTaMbhanAya sAmAnyanItimAha atyeti / 672 taruNInAm (kArA ) 673 mAnavaze (go. kA) Shree Sudharmaswami Gyanbhandar-Umara, Surat www.umaragyanbhandar.com Page #288 -------------------------------------------------------------------------- ________________ kuTTanImatam / tiSThannapi yAtasamaH kiM tena nivAritena sakhi pazunA / yAmIti niSprakampA viniHsRtA yasya sA'dhare vANI / / 674 | AyuH sAraM yauvanamRtusAraH kusumasAyakavayasyaH / sundari jIvitasAro ratibhogarasAmRtasvAdaH // 675 // 225 " sudRDhaM gADhaM, api, premarUpaM baMdhanaM badhyate anena iti baMdhanaM rajjU, atyAkRSTaM sat, truTyati chinnaM bhavati, na punaH saMyujyate iti bhAvaH / mUDhe iti saMbodhanaM, vicArahIne vivekarahite ityarthaH / uktaM hi - " bhinnasneharasA bhavaMti puruSA duHkhAnuvartyA yata: / " iti ( amaruzatake 91) / atra uttarArdhArthasya pUrvArdhArthena samarthanAt kAvyaliMgaM alaMkAraH || 673 // tiSThannityAdi - sakhIM prati nAyakasya arasikatayA ruSTAyAH uttamAyAH nAyikAyAH adhikSepagarbhoktiH / tiSThan gamanAya tyaktAsana, yAtasamaH gatatulya eva / kathaM evaM, yata: ' yAmi' ahaM gacchAmi iti sA anucitA vANI, yasya adhare lakSaNayA mukhAt ityarthaH, niSprakaMpA dRDhA svarabhaMgAdibhAvarahitA satI, viniHsRtA nirgatA / ata: he sakhi, tena pazunA pazutulyena ityarthe rUpakaM, nivAritena ' vilaMbya gamyatAm ' ityAdiprakAreNa niSiddhena, bhAve ktaH, kiM ko'rthaH / yat mAdRzyAH rUpavatyAH kalAvatyAH vilAsinyAH samAgamaM tyaktvA anyatra gamanotsukaH tena tasya pazutvaM abhivyaktameva, tata: tannivAraNe lAghavahetuM vRthAprayAsaM mA kRthAH iti bhAvaH / tathAhi dazakumAracarite ( u0 3 ) - " ayogyazca pumAnavajJAtuM ca pravRttaH, tatkimityapekSyate / " iti // atra nAyaka: arasika: nAyakAbhAsa eva, yathA anabhijJaH / ' tena nivAritena' iti yamakaM alNkaarH| // 674 || AyuH sAramityAdipralobhanagarbhavacanena kAcit jJAtayauvanAM mugdhAM mAninIM vA udbodhayati | AyuSaH bAlAdibhedena vibhaktasya janmAdimaraNAntakAlasya, sAraM zreSTha zreSThabhAga iti yAvat sthirAMzo vA, " sAraM syAdvAcyavadvare / " iti vizvalocane, yauvanaM, indriyANAM arthagrahaNe zaktipauSkalyena manasaH tatkAle bhogonmukhatayA ca tatra vaiSayika sukhasya samucitatvAt / yauvanaM - " rativyAyAmasahano mattebhasyeva mattatAm / vidhatte yuvabhAvo yastadyauvanamudAhRtam // " iti lakSitam, strIpuruSasAmAnyam / bhavabhUtinA ca strIyauvanaM "yatra madanaH pragalbhavyApArazvarati hRdi, mugdhazca vaputri | " ( 9 / 29 ) iti mAlatImAdhave paricAyitam / ( mugdha: ramaNIya: / ) kAlidAsena ca-" asaMbhRtaM maMDanamaMgayaSTeranAsavAkhyaM karaNaM madasya / kAmasya puSpavyatiriktamastraM bAlyAtparaM sA'tha vayaH prapede // " ( kumAra0 1 / 30 ) iti varNitam / 674 uttiSThannapi yAtaH (kA) / niSprakampaM ( pa ) / yasya mAdhave ( pa ) [ lipibhramAt pATha: ] | 675 bhogasukhAmRtA (pa) 15 Shree Sudharmaswami Gyanbhandar-Umara, Surat www.umaragyanbhandar.com Page #289 -------------------------------------------------------------------------- ________________ dAmodaraguptaviracitaM vistAritamiva cedaM karpUramaJjarIsaTTakasya tRtIye javanikAntare rAjJa: vidUSakasya ca saMvAde (chAyA)-" vidUSakaH-kiM punaranyadapi me kathaya, yatkumAratve mAnuSasya amanozaM etasminnapi tAruNye caGgatvaM vardhate // rAjA-nUnaM dvAviha prajApatI jagati yau dehanirmANayauvanadAnadakSau / eko ghaTayati prathamaM kumArINAmaGgamutkIrya prakaTayati punardvitIyaH // 17 // tena ca-..'hRdayaharaNamantraM yauvanaM kAminInAM jayati madanakANDaH SaSThako baliSThazca // 18 // tathA ca-aGgaM lAvaNyapUrNa, zravaNaparisare locane hAratAre, vakSaH sthUlastanaM, trivalivalayitaM muSTigrAhyaM ca madhyam / cakrAkAro nitambaH taruNimasamaye, kiMnvanyena kArya, paJcabhireva bAlA madanajayamahAvaijayaMtyo bhavanti // 19 // " iti / (caGgaH sundaraH ityarthe dezI // . ' atrokIrya prakaTayatItyanena nirmANakartRcaturmukhApekSayA kAmasyAdhikyamabhivyajyate / tathA ca yauvane amanojJasyApi saubhAgyavRddhirbhavatIti bhAvaH / " iti taTTIkAyAM vAsudevaH // kANDa: bANaH / hAratAre hAre haraNazIle tAre kanInike yayoH te / anyena puSpAdinA / ) tathA ca-'zrIparicayAjaDA api bhavaMtyabhijJA vidagdhacaritAnAm / upadizati kAminInAM yauvanamada eva lalitAni // " iti| (madaH harSaH bharaH iti yAvat , upadizati AviSkaroti ityarthaH / "anAcAryopadiSTaM syAlalitaM raticeSTitam / " iti lalitam / ) uktaM ca-"dRzyaM dRzAM sahasrarmanasAmayutaivibhAvanIyaM ca / sukRtazatakoTibhogyaM kimapi vaya: subhruva: sadane // " iti // puruSa. yauvanaM tu itthaM avaNi kavikulaguruNA kAlidAsena-"atha madhu vanitAnAM netranirve. zanIyaM, manasijatarupuSpaM rAgabandhapravAlam / akRtakavidhi sarvAMgINamAkalpajAtaM, vilasitapadamAdyaM yauvanaM sa prapede // " (18 / 52) iti raghuvaMze / (AkalpajAtaM AbharaNasamUha, vilasitapadaM vilAsasthAnam / atra madhu ityanena rasaH, puSpaM ityanena gaMdhaH, pravAlaM ityanena mArdavapratIteH sparza:, AkalpajAtaM ityanena ca rUpaM anusaMhitaM, tena jJAnagrAhakacaturindriyaviSayasaMpatti: uktA / ) idaM strIyauvane yathAyogyaM atidezyam / yauvanaM etAdRzaguNavattvAt 'madhuraM vayaH' 'caturaM vayaH' 'navaM vayaH' 'arAlaM (kuTilaM) vayaH' 'bhogyaM vayaH' iti ca nirdishyte||etdgunnaiH AyuSaH yauvanameva sAram iti sthitam ||api ca RtUnAM zaradAdikAnAM SaNNAM, sAraH zreSThaH utkarSoM vA, kusumasAyakaH puSpazaraH kAmadeva: vayasya: mitraM yasya sa: vasaMta: ityarthaH, yathoktaM kumArasaMbhave (3 / 21)-" madhuzca te manmatha sAhacaryAdasAvanukto'pi sahAya ev|" iti, tathAtvaM ca tasya puSpasamRddhayA puSpabANasAdhyAnukulakaraNAt , ata: bhagavadgItAsu vibhUtiyogAdhyAye bhagavAnapi-" mAsAnAM mArgazIrSo'hamRtUnAM kusumAkaraH / " (10 / 35 )iti tasya zreSTayaM prAha / (kusumAkara: vasaMtaH, tasya paramaramaNIyatvAt / ) // evaM zvAsocchAsakriyAbhilakSitasya jIvitasya Shree Sudharmaswami Gyanbhandar-Umara, Surat www.umaragyanbhandar.com Page #290 -------------------------------------------------------------------------- ________________ kuTTanImatam / ramyaM kusumastabakaM kuru me priya kaiGkirAtamavataMsam / tiSThatu vA kimanena pratyagramazokakisalayaM cAru // 676 // AstAmAstAmetat prApaya mAM sinduvAramabhirAmam / nahinahi, rAjati sutarAM cUtadrumamaJjarI karNe // 677 // jIvanasya, sAraH sthirAMzaH; rati: surataM, tasya bhogaH sevanaM, sa eva rasa: rasyate svAdyate iti rasa: bhogyapadArthaH, sa eva amRtaM pIyUSaM tadvadAhrAdatRptikaratvAt , tasya svAdaH AsvAdanaM anubhUtiH, dvividhasuratasevanaM iti tAtparyam / suMdari rUpalAvaNyayukte, yadvA "prApte tu SoDaze varSe sundarI sundarI bhavet / " (8 / 292) iti sAhityasAravacanAt tyaktabAlAbhAve prAptopabhogakSamavayaske vA ityarthaH // atra sArAbhAsaH, utkarSasya zRMkhalAkaTakavanirdhAraNAbhAvAt , yathoktaM namisAdhunA kAvyAlaMkAraTIkAyAM (796 )"sarvatra hi saMpUrNalakSaNAbhAve AbhAsatvaM kavibhirvyavasthApitam / " iti, parisaMkhyAlaMkAro vaa|| 675 // ramyamityAdi yugmaM svAdhInapatikAyA: pragalbhAyAH praNayinaM prati maNDanavAJchayA savilAsaM Adaragarbha nigaditam / kaiMkirAtaM kiMkirAtasya idaM, "kiMkirAta: kiMkirATa: pItakaH pItabhadrakaH / hemagauro vipralaMbI SaTdAnaMdavardhanaH // " iti soDhala:, 'rAmabAvala' 'suraMgI' iti vA prasiddhaH vRkSaH / kusumastabarka puSpagucchaM, avataMsaM karNabhUSaNaM, kuru / "strINAM manazcaJcalaM" iti prasiddhanIsvabhAvatvAt tasya anAdaraM kurute tiSThatu vA kimanena ityAdi / aparatra cArutvabuddhayA taM yAcate pratyagreti / pratyagraH navajAta:, azokakisalaya: vyAkhyAta: pUrva (671 A.) taM, avataMsaM kuru tena karNa bhUSaya; tathAhi mAlavikAmimitre (3) mAlavikA prati bakulAvalyukte: chAyA-" eSo'zokazAkhAvalaMbI pallavaguccha:, avataMsaya tAvadenam / " iti // 676 // punaH pUrvoktanyAyena taM niSedhati AstAM iti, balavatpratItyai dviruktiH / avataMsAya aparaM prArthayate prApayeti / sinduvAraH 'sindhuvAraH / ityapi zabda: 'nirguNDI' 'nagoDa' iti vA prasiddhaH vRkSavizeSaH, tatpuSpamapi siMduvAraH, siMduvArazabdAt "puSpamUleSu bahulam" iti vArtikAt (pA. 4 / 3 / 166) vikArAvayavapratyayasya lupi siMduvArazabdaH tatpuSpavAcI api, taM ityarthaH / vasaMtatilakAyamAnAM AmramaMjarI avalokya sinduvArapuSpaM upekSate nahinahi iti, mA'stu tat / maJjarI 'maJjariH' ityapi zabda:, maMju manojJatAM rAti dadAti iti maJjarI abhinavanirgatA AyatA sukumArA akusumA ca maJjarI, ( saiva cirabhUtA valariH iti ucyte|) sutarAM atizayena, rAjati zobhate, ata: tAmevAnIya matkaNe kuru iti sUcitam // 677 // Shree Sudharmaswami Gyanbhandar-Umara, Surat www.umaragyanbhandar.com Page #291 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 228 dAmodaraguptaviracitaM dhiktAraNyamakAntaM, dhikkAntaM yauvanena rahitaM ca / dhiktaddyamapi manmathazAstravikAsa vinA suratam // 678 // janito'pyaparAdhazatairvAme tasmiMzciramarUDho'pi / adhigatamadhunA sakhyA na vasantamatItya vartate maanH|| 679 // dhigityAdi kAcit suratAya vilAsinI: protsAhayantI sarvazrAvyaM AkSepagarbha vacanaM prAha / ya: kAmyate sa kAnta: priyaH, na vidyate kAnta: yatra tat akAntaM priyeNa hInaM viprayuktaM vA, tAdRzaM striya: tAruNyaM taruNIbhAvaH, tathA ca nAgarasarvasve-"bAleti gIyate nArI yAvat SoDazavatsaram / tata: paraM ca taruNI sA yAvatriMzataM bhavet // tadUrdhvamabhirUDhA syAdyAvatpaMcAzataM punaH / vRddhA tataH paraM jJeyA suratotsavavarjitA || " ( 16 / 2-3 ) iti / ( taruNI yogyA iti bhogyA iti ca saMzitA / abhirUDhA 'adhirUDhA' atirUDhA' prauDhA / tat tAruNyaM, dhik niMdArthe niSphalArthatve vA avyayam , "dhigbhartsane ca niMdAyAM niSphale kutsite'pi ca / " iti vizvaH / kAnto'pi puna: yadi yauvanena rahita: bAlo vRddho vA, tamapi dhik, tAdRzasya surate Sa(za)NDhavat vRthAtvAt / sakAntaM yuvatitAruNyaM, satAruNyaM kAntaM ca, dvayamapi militaM dhik, yadi, manmathazAstraM kAmazAstraM tAtsthyena tadupadezAH ityarthaH, teSAM vikAsa: prakAza: dIpti: vA tatprayogai: yatra tAdRzaM, surataM suSTu rataM ramaNaM yatra tat nidhuvanaM mithunakarma, na tatra bhavet / yuvatInAM tAruNyaM sakAntatvaM dvayamapi viziSTasurataM vinA vyartha niMdya ca iti bhAvaH / anena viSayAnandasiddhayAH tAruNyaM sataruNakAntatvaM kAmazAstrAnusAri surataM ceti trayamapi samuccayena kAraNaM iti sUcitam / taduktaM zRMgAradIpikAyAM-"nArIvihInazayanaM, navapaJcabANazAstrairvihInasurataM, rasahInavANI / lajAguNapriyaviyuktavarAGganA cetyetAni SaNDharatavatsatataM vRthA syuH // "(115) iti // prastute samucitaM AdyadvayaM samuccitaM, tatra tRtIyasya pUraNena jIvanaM saphalatvaM vrajatu iti vadantyA vyajitam // vinoktiH alaMkAraH, tallakSaNaM ca-" vinoktizcedvinA kiMcitprastutaM hInamucyate / " (58) iti kuvalayAnande, pUrvArdhe ekAvalI ca // yadvA, tAruNyaM puruSasya triya: vA, akAntaM yathAsaMbhavaM kAntayA kAntena vA rahitaM, dhik ; kAntaM priyarUpaM priyArUpaM vA vastu, ataruNaM sat dhik ityapyarthaH // 678 // janita ityAdi gurumAnavatIM prati sakhyuH sAzcaryamuktiH / tasmin priye, viSayasaptamI, mAnaH 'premalaDitaM, ' vyAkhyAtazca sa: 520 AryA 678 manmathasAmarthyavikAsinaM vinA surabhim (pa) 679 mistasmi (p)| bhavamatamadhunA sakhyo na vasaMtamatItya (pa) Shree Sudharmaswami Gyanbhandar-Umara, Surat www.umaragyanbhandar.com Page #292 -------------------------------------------------------------------------- ________________ kuTTanImatam / varSazatasya hi sAraH kAlalavaH prathamameLakasthAnam / sacakitamAgacchantI sotkalikA yatra dRzyate ramaNI / / 680 // 229 " yAm / api ca " yena premAnubaMdhena svAtaMtryahRdayaMgamam / badhnAti bhAvakauTilyaM samAna iti gIyate // strINAmIyakRtaH kopo mAno'nyAsaMgini priye / patyau kopo bhavenmAno jJAtakAntAntaragRhe || aparAdhabhavaH kopo yUnormAna udAhRtaH / sa ca praNayamAnaH syAdIyamAna iti dvidhA // tatra praNayamAnaH syAdanyonyAjJAtilaMghane / ramaNena ramaNyA va kRtaM tacca dvidhA bhavet // IrSyAmAnaH sa yaH kopo jJAte'nyAsaMgini priye / abhASaNamupAlaMbho bhartsanaM tADanaM tathA / vaimukhyamazru cAmarSa ityAdyaiH so'nubhAvyate // tajjJAnaM zravaNAddRSTeranumAnAtridhA bhavet // zravaNaM dUtikAdibhyo, dRSTiH sAkSAdvilokanam // anumAnaM svapnabhogagotrapraskhalanAdibhiH // " iti rasikajanamanollAsinyAm bharatazAstra sArasaMgrahetyaparanAmyAm // sa tu Adau tasya aparAdhazatai: bahubhiH aparastrIsaMgamanAdirUpaiH skhalanaiH zatazabdaH saMkhyAvAcako'pi bahvarthavAcI, janita: utpanna:, natu tricaturAparAdhaiH anena tasyA: uttamanAyikAtvaM dhvanitaM; tata; paraM kAlena tadAvRttirUpakAraNaiH ciraprarUDho'pi dIrghakAlaM vRddhiM gata: rUDhamUlo vA, api : virodhe, saH mAnaH, vasaMtaM tadAkhyaM RtuM, lakSaNayA tatprabhAvaM ityarthaH; atItya atikramya, na vartate; vasaMtaguNabalAt gurumAninIbhiH api zIghraM mAnaH mucyate iti bhAvaH, yathoktaM - "azithilaparispaMda: kunde tathaiva madhuvrato, nayanasuhRdo vRkSAzcaite na kuGkhalazAlinaH / dalati kalikA cautI nAsmiMstathA, mRgacakSuSAmatha ca hRdaye mAnagranthiH svayaM zithilAyate // " iti / ( cautI cUtasya iyaM AmravRkSasaMbaMdhinI, tathA yathA vasaMtatAruNye | ) tat idaM sakhyA mayA, adhunA idAnIM asmin vasaMtasamaye, adhigataM jJAtaM, tava tAdRzasya gurumAnasya idAnIM adarzanAt iti bhAvaH / 46 tava sattvamatItya " iti pAThe tava te sattvaM AtmabalaM nizcayaM vA, atItya atikramya vartate; arthAt ya: te mAna: gurutAM gataH iti jJAtaH sa tvayA tyakto vartate iti tu, mayA sakhyA satyA api, adhunA asmin kSaNe, adhigataM jJAtaM, priyeNa saha pUrvavat pallavitAn te vilAsAn dRSTvA iti bhAvaH // anena gurorapi mAnasya anirvahaNakathanena vasantasya paramoddIpanatvaM dhvanitam // vAmA - vamati sauMdarya iti vAmA suMdarI, yadvA vAma: kAma: asyAH asti iti vAmA kAminI, yadvA vamati pratikUlamevArthaM kathayati iti vAma, tatsaMbuddhau vAme // 679 // varSetyAdi sakhyAH anyAM prati priyaprathamasa 680 .sya sa sAraH (1) / kalevaraH pra (kA) [ apArthakaH pAThaH ] | sotkalikairyatra (go. kA) Shree Sudharmaswami Gyanbhandar-Umara, Surat www.umaragyanbhandar.com Page #293 -------------------------------------------------------------------------- ________________ dAmodaraguptaviracitaM kiM nirmito'si dhAtrA navo'paraH kimu vasantaguNa essH| kusumazarapUrNatUNaH kimutAbhavadanya eva kandarpaH // 681 // mAgamAya pralobhanagarbhoktiH / varSazatasya pUrNAyuSaH, AzIrvacane "zataM jIva zarado vardhamAnaH" ityAdizruteH; hi nizcaye, sAraH sthirAMzaH, saH kAlalava: kSaNaH, yatra yasmin kSaNe, ramaNI yA vapurguNopacAreNa kAntaM ramayati sA,' ] sotkalikA sotkaNThA [ satI, utkaNThAlakSaNaM ca rasikajanamanolAsinyAM-"rAge'pyalabhyaviSaye vedanA mahatI tu yA / saMzoSaNI ca gAtrANAM tAmutkaMThA vidurbudhAH // sarvendriyasukhAsvAdo yatrAstItyabhidhIyate / tatprAptIcchAM sasaMkalpAM tAmutkaMThA vidurbudhAH // " iti / prathamamelakasthAnaM priyeNa saha Adyasya milanasya sthalaM saMketitaM, sacakitaM savismayaM sabhayaM sakaMpaM vA, AgacchantI dRzyate, priyeNa iti zeSaH / ataH priyasya jIvanasAphalyAya saMketasthalaM zIghraM gaccha iti bhAvaH / saMketasthale priyamelanAya striyaH gamanaM snehAdhikyapratyAyakaM matam // saMketaM adhikRtya uktaM-"aTavyA. maMdhakAre vA zUnye vA'pi surAlaye / udyAne vA saritkuMje pradeze garhite'thavA // paradAreSu saMketaH kartavyo ratisiddhaye / dUtIvaktreNa nizcitya svayaM tatra purA vrajet // " iti / 'sotkalikaiH' iti pAThaH vacanavaiSamyAt na rsaavhH| atrApi sArAbhAsa: // 680 // kimityAdi kasyAzcit suMdaraM priyaM prati cATugarbha vacanam / kiM brahmaNA, navaH nUtanaH apUrvaH, saundaryAtizayasya apUrvatayA iti bhAvaH, nirmito'si janito'si, kimu saMdehe; eSaH puro dRzyamAnaH priyaH, AdarAtpratyakSavaduktiH, vasaMtaguNAH kusumAkaramadakalakokilAdhvanyAdaya: tebhyaH aparaH anyaH vilakSaNaH, vasaMtaguNaH tadvadrAmaNIyakAdhAyakatvena manoharaH, yathoktaM-"padaM hi sarvatra guNainidhIyate / " (rghu03|62) iti, tvaM asi iti zeSa:, " dagdhe'ndhakadviSA roSAtpurANe paMcasAyake / navaM vinimame kAmamRturAja prajApatiH // " ( samayamAtRkAyAM 7 / 4) itivat / kimuta yadvA vikalpe, " kimutAtizaye prazne vikalpArthe'pi kIrtitaH / " iti vizvalocanaH; eSaH paMcazaratvena prasiddhAt anya eva aparaH dvitIyaH, kaMdarpaH kaM sukhaM tena tatra vA dRpyati iti kAmadevaH, kasmAdanya ityAha kusumetyAdi / agaNitAni kusumAnyeva zarAH, mayUravyaMsakAditvAt samAsaH; pakSe kusumAni zarA iveti "upamitaM vyAghrAdibhiH" (paa02|1156) iti samAsaH, lokavyavahArAnusAreNa puSpANAM hArAdirUpeNa dhRtatvAt iti bhAvaH; tai: pUrNa:] tUNaH iSudhiH [bhAthA' iti bhASAyAM, yasya saH, kusumazaraiH ...681 eva (kaapaa)| eSa kandarpaH (go. kA). Shree Sudharmaswami Gyanbhandar-Umara, Surat www.umaragyanbhandar.com Page #294 -------------------------------------------------------------------------- ________________ kuTTanImatam / no pazyasi yadi kakubhaH pracuroddala kusuma surabhiramaNIyAH / parabhRtakUjana mizraM na zRNoSi yadi dvirephajhaGkAram // 682 / / gandhaM yadi ca na labhase vAsitadigvyoma sumanasAM hRdyam / anubhavasi yadi sparza no zItaladAkSiNAtyapavanasya / / 683 // rasanendriyaikazeSaH parasaMcAryo janena paribhUtaH / nArhasi tato'pi muktvA nijAzramaM gantumanyato nitarAm // 684 // ( kulakam ) 231 pUrNa: tUNa: AzrayaH bhinnabhinnaH zarIrAvayavaH tattaddhAraNasthAnAni yasya saH iti vA, abhavat / eva avadhAraNArthaH / kusumetyAdivizeSaNasya sAbhiprAyatvAt parikarAlaMkAraH / saMdehAlaMkAro'pi, " saMdehaH prakRte'nyasya saMzayaH pratibhotthitaH / " ( 10 / 35 ) iti sAhityadarpaNe tallakSaNam, zuddho'yam // 681 // no pazyasi - ityAdi vizekeNa kAcit miSTAnnAhAranimittena aparayA svagRhaM apanhiyamANaM patiM dRSTvA taM upAlabhate / yathA atra upavane tathA tadgRhe yadi kakubhaH dizaH pracurANi bahUni uddalitAni vikasitAni kusumAni teSAM surabhi: sugaMdha: taiH ramaNIyAH, arthAt kusumitavRkSAlaMkRtAH dizo yadi dRSTigocarAH na bhaveyuH, anena taijasacakSurindriyatarpaNAbhAvaH sUcita: / paraiH kAkaiH bhRtA: puSTAH parabhRtAH kokilA: teSAM kUjanaiH paJcamadhvanibhiH mizra saMkIrNa, yadi, dvirephANAM dvau rephau yatra saH bhramaraH teSAM, jhaMkAraM jhaMkAra iti bhramarasvarAnukaraNaM, taM guMjanaM, tatra na zRNoSi karNagocarIkaroSi anena AkAzaguNaka zrotrendriyatarpaNAbhAvaH sUcitaH // 682 // vAsitadigvyoma surabhIkRtAzAMkAzaM hRdyaM manojJaM sumanasAM puSpANAM, gandhaM suvAsaM, yadi na labhase na prApnoSi, anena pArthivaghrANendriyatarpaNAbhAvaH sUcitaH / api ca yadi malayAcalodbhUtacandanavanasaMparkeNa zItalasya, dAkSiNAtyasya dakSiNadigbhavasya, pavanasya sparza no anubhavasi, anena vAyavIyasparzendriyatarpaNAbhAvaH sUcitaH // 683 // tato'pi evaM caturindriyaviSayAbhAve sati, ] rasaneti kevalaM jihvAparAyaNaH ityartha:, [janena aparayA ityarthaH, paribhUta: abhibhUtaH vihvala:, ata eva ] parasaMcAryaH parAdhInaH; [ nijAzramaM prakRtaM upavanaM, svarUpaM vizrAmasthAnaM ca iti sUcitaM; muktvA parityajya, anyataH anyatra anyamiti vA, ubhayatra sArvavibhaktika: tasiH, gantuM, " 682 mizrAnna (1) / jhaMkArAn (pa) 683 yadi no labhase ( 9 ) | sAMvRttaM ( pa ) 684 vasane striyaikazeSaH khalasaMcAryo guNena paribhUtaH ( go . 2 kA ) / nArhasi taditi tyakto ( go . kA ) / nijAzrayaM ( 1 ) Shree Sudharmaswami Gyanbhandar-Umara, Surat www.umaragyanbhandar.com Page #295 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 232 dAmodaraguptaviracitaM asmin sarasi salIlaM karayantraviniryadambudhArAbhiH / dayitena tADitA'haM, mayA'pyasAvAhato mRNAlikayA // 685 // punarantarjalamagno mAmupagamyAvibhAvitaH sahasA / ucikSepa sahAsaM hAsitasannihitaparivAraH // 686 // saMsaktAdrAvaraNaM jaghanaM nanu pazyatastadA tasya / prathamAkAGkSAkUtaM bheje saMbhogazRGgAram // 687 // nitarAM atizayena, na arhasi yogyo nAsi / caturindriyatarpakaM upavanaM tyaktvA eke. ndriyamAtratarpakaM anyatsthAnaM gantuM na yuktaM iti bhAvaH / yadvA kAcit miSTAnnabhojanapriyatayA indriyasaMtapakaM upavanaM tyajantaM acaturaM priyaM tathAkaraNe janopahAsyatA sUcayaMtI prAha rasaneti / janena paribhUta: lokaH avamAnitaH tathAvidharAmaNIyakanidhi sthalaM tyaktumanA iti // iti samAptaM dvAdazabhiH upavanavihAre taruNIvacanakulakam // 684 // itaH tribhiH tatratye sarasi jalakrIDAyAH smaraNaM abhinayati asminnityaadibhiH| karaH eva yantraM jalanikSepArtha * picakArI / iti bhASAyAM 'zaGga, iti ca saMjitaM, tasmAt viniryadbhiH niHsaradbhiH / ambu jalam / dayitena priyeNa, salIla savilAsaceSTitaM, yadvA 'lIlA nAma apAMgavyApAreNa abhISTArthAnukaraNaM' tena sahitaM yathA syAt tathA, tADitA vakSaHsthale iti gamyam / vyatyastahastatalayoH madhyaM jalena pUrayitvA karatalaniSpeSe jalaM uccaiH ucchalati iti taraNakalAvitsu prasiddham / mRNAlikayA alpapadmanAlena, asau AhataH pratitADita: " kRte pratikRtaM kuryAt " iti kAmazAsranItyA / anena svasyA: pragalbhAtvaM sUcitam / ayaM kriyAviSayaH parihAsaH (bhA. 462 vyAkhyAtaH / ) 685 // anyaM anubhUtaM jalakrIDAvizeSa prakAzayati punariti / punaH anyacca, jalamadhye nimajjya, avibhAvitaH alakSitaH ka gata iti, sahasA tatkAlaM, mAmupagamya jalAntarhita eva samIpaM Agatya, avibhAvita: mayA alakSitaH ajJAtaH, sahAsaM, uccikSepa, svamiti zeSaH, mannikaTe eva jalAbahirgato'bhUt ; mAM iti zeSe tu nimajjya mannikaTe atarkitAgataH mAM, sahasA jhaTiti, hastayoH dhRtvA apasArayAmAsa iti bhAvaH / kathaM, hAsitetyAdi / ] parivAraH sakhIjanaH / [nAyikAvaJcanena sakhIjanasya hAsa: nAyikAviSayakopahAsAtmakaH / atra yuktiralaMkAraH, pUrvavacca kriyAviSayaH parihAsaH / ' sahasA ' ' sahAsaM ' ' hAsitasannihita ' iti padaiH vRttyanuprAsaH zabdAlaMkAraH // 686 // saMsaktetyAdinA snAnotthavicchittivizeSaphalaM varNayati / 687 jaghanaM mama (pa) Shree Sudharmaswami Gyanbhandar-Umara, Surat www.umaragyanbhandar.com Page #296 -------------------------------------------------------------------------- ________________ kuTTanImatam / kAlapradezaveSavyApArasthitivizeSaghaTanAbhiH / cirarUDho'pi hi yUnAM navatvamupanIyate rAgaH // 688 // 233 - " saMsaktaM atyantasaMzliSTaM aMgalagnaM, tatra hetu: Ardramiti, Ardra jalakinnaM AvaraNaM vastraM yatra, tAdRzaM, ataH vyaktaM sphuTatayA paridRzyamAnaM iti phalitaM, ghanaM jaghanaM tadA pazyataH, tRcA nairantarya abhipretaM, tena nAyakasya harSo vyaJjitaH, (taduktaM - "snigdhAyA dRSTeravicchedapAto harSakAryam / " iti nAgAnandavimarzinyAm ; ) tena ca vikasitaM iti vistAri iti vA dRSTivikAro vyaJjitaH, tau ca "vikasitaM yadviSaye vizeSamavagAhate / " iti, " yenAzliSTo hi viSayastadvistArIti kathyate / " iti lakSitau / evaM ramaNIyadarzanAsvAdajanyaM AnandaM anubhavataH iti bhAvaH, tasya, prathamAkAMkSAkUtaM prathamaM pradhAnaM AkAMkSAyA: abhilASasya AkUtaM AzayaH, kartR, saMbhogazRMgAraM karma, saMbhogAkhyaH yaH zRMgAraH rasavizeSaH, saMbhogazca -" kAmopacAra : saMbhogaH kAmaH strIpuMsayoH sukham / sukhamAnandajaM bhedaM parasparavimardataH / upacArastathA''nandakArakaM karma kathyate // anukUlau niSevete yatrAnyonyaM vilAsinau / darzanasparzanAdIni saMbhoga: sa udAhRtaH // " iti rasikajanamanollAsinyAM uktaH, taM bheje siSeve / tathAhi - "pAJcAlyA: padmapatrAkSyAH snAyaMtyA jaghanaM ghanam / yAH striyo dRSTavatyastAH puMbhAvaM manasA yayuH // iti nyAyena kaimutyena tAdRzajaghanadarzanaM tasya saMbhogapravRttau pariNataM iti bhAva: / ] 'AkUtaM ceSTAvizeSa:' [ iti TippaNI / atra jAti: alaMkAraH hetvalaMkArazca // 687 // kAletyAdinA purANo'pi rAgaH yathA navonavo bhavati tatprakAraM sUcayantI pUrvAryoktaM samarthayati / vizeSeNa viziSTatayA asAmAnyatayA vilakSaNatayA iti yAvat yA ghaTanA racanA, tAbhiH tAH keSAM iti parigaNayati kAletyAdi, kAlaH vasantavarSAdisamayaH, pradeza: udyAnAdivihAradeza: viviktabhinnasthalaM vA, veSaH zlakSNavastrakaMculikAdirUpatattadRtUcitaparidhAnAdidhAraNaM, vyApAraH zRMgAraceSTA, sthiti: avasthAnaM aMgAdinikSeparUpaM, teSAm / cirarUDho'pi vRddhaH purANo'pi, rAga: prItiH snehaH, yUnAM, navatvaM abhUtapUrvatvaM darzanIyatvaM, upanIyate / anayA "kSaNakSaNaM yannavatAmupaiti tadeva rUpaM ramaNIyatAyAH / " ( zizupAlavadhe 4|11 ) iti mAghalakSitaramaNIyatA - saMpAdanaprakAraH prakAzita:, tena ca tAdRzaghaTanAbhiH AraMbhAvasthasya nUtanasya iva snehasya anubhAvakatayA kAmukasya naSTarAgapratyAnayanaM nizcayena bhavati iti bodhitam // 688 // "" , 688 pradezabhogaM (go. kA ) Shree Sudharmaswami Gyanbhandar-Umara, Surat www.umaragyanbhandar.com Page #297 -------------------------------------------------------------------------- ________________ dAmodaraguptaviracitaM sAdaramarpayato'bja gotraskhalanAparAdhinastasya / sakhyaH smarAmi sahasA vilakSatAkliSTahasitasya // 689 // pratyagranakhavraNitastanAntare kSipati locane spRhayA / preyasi tacchAdanakamakaravamahamabjinIpatram // 690 // sAdaramityAdinA tasya pracchannakAmukatvasya nirAvaraNaprasaMgamAha / mahyaM, sAdaraM mAnapura:saraM anjaM kamalaM, arpayataH dadataH, svapremaprakAzanAya iti bhAvaH, tasmin kAle gotraskhalanAparAdhinaH gotre nAmni skhalanaM viskhalitaM mannAmnA saMbodhanasthale aparasyAH nUtanapremAspadIbhUtAyAH nAmagrahaNaM, tena aparAdhinaH doSavataH, ata eva sahasA tatkAlaM, sapatnInAmagrahaNena vilakSatayA lajayA, kliSTaM klezena nirvRttaM, hasitaM,-" vikAsitakapolAntamutphullAmalalocanam / kiJcillakSitadantAgraM hasitaM tadvido viduH // " iti lakSitaM, yasya, tasya priyasya, sakhI pratyukteH tasyeti pArokSyeNa uktiH, atra tasyetyAdikaM sarva karmaSaSThayantaM; tAdRzaM taM utkaNThApUrvakaM smarAmi smRtipathamupanayAmi iti bhAvaH // 689 // pratyagretyAdinA svasyAH mugdhAtvalIlAprasaMgaM prAha / preyasi priyatame, pratyayaM nUtanaM prathamaM yathA syAt tathA, vraNitapadasya kriyAvizeSaNaM idaM; nakhena vraNite kSate stanayoH antare madhyabhAge, ardhacaMdrAkhye nakhakSate kRte ityarthaH, tAdRze, spRhayA tadrAmaNIyakadarzanatRSNayA, locane netre, kSipati vyApArayati sati, anena saspRho nAma dRgvikAro vivakSitaH, tallakSaNaM tu-"bhUyobhUyaH spRhA yatra dRSTestatsaspRhaM bhavet / " iti; tacchAdanakaM nakhakSatAlaMkRtastanAntarApavarakaM, ahaM, abjinIpatraM hastava' tilIlAkamaladalaM, akaravaM, zRMgAralajAkhyavyabhicAribhAvodgamena iti bhAvaH / 'vhItAiti pAThe 'lajitA', 'hRtAcchAdanakaM' iti pAThe kamalapatrANAM vicchedanaM iti caarthH| atra yathAsthitapAThe mAtrAnyUnatvaM, pAThAntareSu ca yatibhaMgaH, ataH zuddhaH pATho mRgyaH / 'preyasi tasyAcchAdanamaH' iti pAThe kRte ubhayadoSavAraNaM syAt / mugdhAtvena lajAvazAt varNitaprakAreNa harSa jugopa iti bhAvaH / tena atra avahitthAkhyaH saMcAribhAvo'pi, taduktaM"avahitthA tu lajAdeharSAdyAkAragopanam / " iti / nakhakSatakAlAstu-"mAne navInasurate virahe pravAse / dravyakSaye'tha viratau ca made prayojyAH / " iti, (dravyakSaye 689 to'haM ( go 2 kaa)| vilakSatAM (go.) vilakSyatAM (kaa)| dhRSTahasitasya (go. kApA)kRSTaha (kApA) 690 hRtAcchAdanama (go2)hItAcchAdanamaka (pa) Shree Sudharmaswami Gyanbhandar-Umara, Surat www.umaragyanbhandar.com Page #298 -------------------------------------------------------------------------- ________________ kuTTanImatam / kSitvA'tarkitamambho garbhitanalinIpalAzapuTabhAvAt / AhatayA yadvirutaM svasthadhiyA naiva zakyate kartum // 691 // muzliSTo hAvavidhirmadanAlasagAtrajRmbhitaM lalitam / gUDhasthAnaprakaTanamaGgulivisphoTanaM, smitaM subhagam // 692 // puruSavIryasya strIkAmasalilasya vA syandanakAle / ) 690 // kSiptvetyAdinA cakitasya prasaMgaM smarati / garbhitAt aMbhasA jalena iti pUrvapadAt labhyena, nalinyAH kamalinyAH palAzAnAM chadanAnAM patrANAM, "palAza: kiMzuke zaThyAM palAzo nikaSAtmaje / klIbaM palAzaM chadane, palAzo hariti triSu // " iti vizvalocanaH; yaH puTabhAva: saMpuTaM, yadvA puTaH AdhArapAtraM droNa: 'paDIA' iti bhASAyAM, sa eva bhAva: padArthaH tasmAt , priyeNa atarkitaM kriyAvizeSaNaM sahasA ityarthaH, yataH puTagarbhitatvAt adRSTa, aMbhaH jalaM, kSiptvA AhatayA abhihatayA, yat virutaM bhayena cItkRtaM, tat svasthadhiyA punaH zAntasthitau iti bhAvaH, kartuM naiva zakyate // 'paTavAsaH' iti pAThe] 'paTavAsazvarNadravyavizeSaH, "piSTAtaH paTavAsakaH" ityamaraH [iti TippaNI / tatra paJcamyaMtatvaM cintyam // atra trAsa: saMcAribhAva: " nirghAtavidyudulkAcaitrAsa: kaMpAdikArakaH / " (3 / 164) iti sAhityadarpaNe lakSitaH / tena cakitaM nAma nAyikAlaMkArazca, "trAsena lajayA vA'pi nijavallabhasannidhau / saMbhramAtizayo yastaccakitaM sUtrakRnmate // " ityuktaH / (sUtrakRt nATyazAstrakartA bharata:, sUtrazAstrazabdayoH kAmasUtrAdizabdeSu arthaparyAyatvadarzanAt / ) // 691 // ita: 733 AryAparyaMta 42 AryAmiH kozeSu anulikhitamapi mahAkulakam / tatra " suzliSTo hAvavidhiH // ityArabhya " ratotsukatA " ( A. 693) ityantaM prathamAntazabdAH, tata: " ekIbhAvaM" (A. 695) ityArabhya " preSyabhAvena " ( A.731 ) ityantaM saMgRhya " iti zokaprastavarNagiraH" ( A. 694 ) iti prathamAntapadaM, tAni sarvANi "iti netrAdivikAraiH" (A. 732) ityanena anvIyante iti bodhyam // hAvavidhirityAdayaH ratotsukatetyantAH padArthAH (anurAgaprakAzakAH ) raktAnurAgeMgitAni, tAni ca pUrva (A. 630) vistareNa uktAni, tatprayogAzca AkarSaNavazIkaraNayoH sAdhanAni iti vijJeyam // suzliSTaH samyagyuktaH, hAvavidhiH hAvAnAM prayuktiH, hAvaH pUrva (A. 477) vistareNa vyAkhyAtaH / lalitaM sundaraM nayanAnandakaraM, madanena kAmena lakSaNayA tadAvezena 691 palAzapaTabhAvAt (go. kA) puTasArAt (pa) paTavAsAt (go 2) yadvikRtaM (p)| dhiyA tana (pa) Shree Sudharmaswami Gyanbhandar-Umara, Surat www.umaragyanbhandar.com Page #299 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 236 dAmodaraguptaviracitaM nIvIbandhavimokSo, muhurmuhu: kezapAzavizleSaH / svAdharadazanagrahaNaM, bAlakaparicumbanaM, ratotsukatA / / 693 / / , 1 ityarthaH; alasAnAM kriyAjaDAnAM, gAtrANAM zarIrAvayavAnAM, jRMbhaNaM zaithilyApAdano vikAsa:; yadvA lalitaM mRdupadavinyAsa - bhujalatAndolana - bhrUbhaMgAdyAtmakaH bhAvavizeSaH / gUDhasthAnAnAM gopanIyAGgAnAM stanabAhumUlanAbhijaghanAdInAM vastrasamIkaraNAdimipeNa prakaTanaM yathA kAmukaH gopanIyAGgAnAM darzanena uddIptakAmo bhavet / tathA ca kAmasUtraM-" rucyamAtmano'Ggamapadezena prakAzayati / ( 3 / 3 / 26 ) iti / aMgulivisphoTanaM aMgulibhiH zabdakaraNam / subhagaM manoharaM, smitaM / adRzyadazano madhuro hAsa:, prasAdaprakAzanAya; tathA ca kAmasUtraM - " yatkiJciddRSTvA vihasitaM karoti / " ( 3 | 3 | 31 ) iti, ( yatkiMcit dRSTvA tiryak pazyaMtI ityarthaH / ) / 692 // nIvI 'nIviH' ityapi rUpaM, " nIvI paripaNe granthau strINAM jaghanavAsasaH / " iti vizva:, " nIvIti baMdha: nIvIbaMdhaH, cUtavRkSavadapaunaruktyaM " iti meghadUtaTIkAyAM mallinAthaH, yadvA baMdhapadaM sphuTatvArtha, tena na punaruktiH; nIvIbaMdhasya vimokSaH tasya zaithilyamiSeNa dRDhabaMdhatvApAdanAya vizleSaNaM yena svaratiprepsA sUcyeta; kAmukasya ca -- madanasArvabhaumagarvasarvasvakhani parvatasya jaghanasya darzanena ratotkaNThA jAyeta / kezapAzaH kezakalApaH " pAzaH pakSazca hastazca kalApArthAH kacAt pare / " iti amaravacanAt, yadvA prazastAH kezAH " hastayaSTilatAdayaH prazaMsAvacanAH" iti vacanAt, teSAM paunaHpunyena vizleSaH viyogaH avyavasthiti: iti yAvat, yena tadvayavasthApanAya uccaiHkRte haste bAhumUlAdidarzanaM bhavet ratAntAvasthAsmaraNamapi kAmukasya jAyeta / svasyAH adharoSThasya, tasyaiva ucitatvAt dazanaiH svasyAH daMtaiH grahaNaM, Ipsitadazana'kSatasUcanArtham / bAlakAnAM ApaJcavarSIyANAM zizUnAM svahastoddhRtAnAM krIDamAnAnAM vA cuMbanaM, svasyAH tadabhilASaprakaTanArtham / tathA coktaM - " strI kAntaM vIkSya nAbhi prakayati muhurvikSipantI kaTAkSAn, dormUlaM darzayantI racayati kusumApIDamutkSiptapANim / romAMcasvedajRMbhAH zrayati, kucataTabhraMzi vastraM vidhatte, sotkaNThaM vakti, nIvIM zithivyati, dazatyoSThabhaMgaM bhanakti // " iti / api ca kAmasUtraM - " I gatasyAliGganaM cumbanaM ca karoti " ( 3 | 3 | 32 | ) iti, ( bAlasya ' lADIkasya' / ) ratotsukatA surate autsukyaM ' adhunaiva tasya lAbho mamAstu iti icchA ', tatpradarzanaM vyaMgyavAkkarmAdibhiH / eteSAM anyeSAM ca anurAgeGgitAnAM saMgraha: pUrva prasaMgAt uddhRtaH 1 bAlasyAGka " 693 nIvivimocanabandho (ndhau? ) ( pa ) Shree Sudharmaswami Gyanbhandar-Umara, Surat www.umaragyanbhandar.com Page #300 -------------------------------------------------------------------------- ________________ kuTTanImatam / 237. sAkAntiM kSipantyAstaralAyatalocane muhuH kAnte / uddizya tadvayasyakamiti shokaastvrnngirH||694|| (kulakam ) 'ekIbhAvaM gatayorjalapayasomitracetasozcaiva / vyatirekakRtau zaktihasAnAM durjanAnAM ca // 695 // ( A. 630 TIkAyAM), nyUnAdhikyena kathitaH ca sAhityadarpaNe (3 / 114-126), karNabhUSaNe (2043-55), kAmasUtre (3 / 3 / 2 / 24-41) ca // atredaM bodhyaM yat yathAyogyaM ubhayaprayojyAni iMgitAkArasUcanAni, teSu kAnicit nAyikAmadhikRtya kAmasUtre kanyAsaMprayuktake (3) adhikaraNe dvitIyaprakaraNe uktAni, nAyakamadhikRtya ca tAni paricayakAraNAni tatraiva pAradArikAdhikaraNe (5) prathamaprakaraNe uktAni prAya: samAnAni / iMgitAkArasUcanaphalaM tu granthaka; " iti netrAdivikArairva. zamupanItaM pralInadhairyAstram" (A. 732) ityo spaSTamuktam / nAyikAbhedotthaH anu. rAgeMgitaprayogabhedaH vivRta: karNabhUSaNe-"eteSu ca pragalbhAyA hatalajaM viceSTitam / madhyalajaM tu madhyAyA, bahulajaM navastriyaH / tathApi gatalajaM tu vezyAyAzca paraniyAH // " (2156) iti // 693 // sAkAMkSitamityAdinA tadviyogadoSasya anyatra tanmitrazirasi eva AropaNaM kartuM vaktavyAyA vacanAvalyAH avataraNikAM dadAti / sAkAMkSitaM sAbhilASaM, taralAyatalocane caMcaladIrghanayane, kSipaMtyAH vyApArayaMtyAH, kAmukahRdayaM AH. kartuM sa svAM aMgIkariSyati na vA iti bhayAnvitayA dRSTayA pazyantyAH , ( dRSTitaralatvaM bhayasUcakaM ), tava, tadvayasya kAmukamitraM, uddizya adhikRtya, tasyaiva idaM bhedakRtyaM madbhAgyaviparyayaphalakaM iti sUcanAya, iti vakSyamANaprakArAH, zokagrastavarNagiraH zokasaMbhinnavAcaH, vAcyA: iti zeSaH // 694 // tatra tasya daurjanyameva kAraNaM iti zApayituM Adau durjanAnAM mitrabhedazaktiM varNayati ekIti / jalapayaso: nIrakSIrayoH, mitracetasoH suhRnmanasoH ca, ekIbhAvaM gatayoH ekarasatvaM advaitaM prAptayoH, ] vyatirekaH pRthakkaraNaM, [ tasya kRtau karaNe, zaktiH balaM, haMsAnAM tannAmnaiva prasiddhAnAM pakSiNAM, durjanAnAM karNejapAnAM ca vidyate eva // atra gamyopamAnabhUtAnAM haMsAnAM viSaye uktaM-" aMbhojinIvananivAsavilAsameva haMsasya haMtu nitarAM kupito vidhAtA / na tvasya dugdhajalabhedavidhau prasiddhAM vaidagdhyakIrtimapahartumasau samarthaH // " (nItizatake 14) iti; haMsAnAM iyaM prasiddhiH kavisamayasiddhA, yataH loke ekIkRtakSIrajalayoH pRthakkaraNe na teSAM sAmarthya, parantu te kamalanAlabhaMgodgatakSIrameva sarojalaM vihAya 694 locanaM (kaa)| kAmye (pa) 695 cetasozca tathA (pa. kApA) Shree Sudharmaswami Gyanbhandar-Umara, Surat www.umaragyanbhandar.com Page #301 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 238 dAmodaraguptaviracitaM yena tadA mAmUce parijanamutsArya vivRtanavamanyuH / darzitahitasvarUpaH parapIDAkaraNapaNDitaH makhalaH || 696 // atikomalamatiparimitavarNa laghutaramudAharati zaThaH / paramArthataH sa hRdayaM dahati punaH kAlakUTaghaTita iva / / 697 // vaidagdhyena pibanti // atra dIpakaM alaMkAra:, prastutadurjanAnAM aprastuta haMsAnAM tra pRthakkaraNazaktirUpadharmasya sakRdupAdAnAt, 66 sakRdvRttistu dharmasya prakRtA prakRtAtmanAm / " iti ( kAvyaprakAze 10 / 103 ) tallakSaNAt / atra aupamyaM gamyaM, tatrApi hInAnAM durjanAnAM uttamai: haMsai: saha gamyaupamyena vyAjastutiH dhvanitA; yathAsaMkhyAlaMkArazca, " yathAsaMkhyaM krameNaiva kramikANAM samanvayaH / 99 (801806) ityapi tatraiva; " bahuvacanasya atantratvAt dvayorapi yathAsaMkhyA bhavati " iti kAvyAlaMkA TIkAyAM namisAdhu: ( 7 | 34 ) // - atra prasaMgAt keSAJcit gamyaupamyAlaMkArANAM sthUlatayA vivekaH pradarzyate - tathAhi, nidarzanAyAM abhavan vastusaMbaMdha H baddhayate; aprastutaprazaMsAyAM aprastutasya kathanena prastutaM AkSipyate; yadi tatraiva aprastutaM aparaM -samAkSipyeta tadA samAsoktiH prativastUpamAyAM sAmAnyadharmaH zabdAntaraiH punarukto - bhavati; dRSTAnte sAmAnyadharmAdInAM upamAGgAnAM biMbapratibiMbabhAvena khyApanaM, na kasyApi - zabdAntareNa; dIpake prAkaraNikAnAM aprAkaraNikAnAM ca dharmaH ekavAraM eva upAdIyate; tulyayogitAyAM tu prastutAnAmeva aprastutAnAmeva vA dharmaH ekavAraM iti // 695 // 'pUrvokta prastute ghaTayati yeneti / yena yataH daurjanyAt iti bhAvaH, tadA tasmin kAle, AvayoH praNayasya sthairye jAte iti bhAvaH, parijanaM sevakAdikaM, utsArya kAryaniyogA-divyAjena dUrIkRtya, nirjane iti bhAvaH vivRtanavamanyuH prakaTIkRtA bhUtapUrvazokaH, tava hIyamAnarAgasya prakaTIkaraNe iva iti bhAvaH ; darzitahitasvarUpaH prakAzitasuhRdbhAva:, mAM dayamAna iva iti bhAvaH, darzita ityanena tasya kRtrimatvaM vyajyate, tadeva prakaTayatiparapIDetyAdi, anyasaukhyanAzapravINaH ityarthaH, prakhala: prakarSeNa khalaH pApaH durjanazi-romaNiH ityarthaH / "paMDitaH prathamaH' iti pAThe prathamaH pradhAnaH, etatpAThaH arthaparyAlocane ''paMDitaprathama:' iti bhavituM yuktaH, tadarthazca tAdRzeSu prathamaH AdyaH agragaNyaH iti, evaM vakSyamANaM Uce avadat ||696 || tadukti SaGkena anuvadati / tatrAdau saH zaThoktInAM svarUpaM paricAyayati atIti / zaThaH kapaTapaTuH vaJcakaH, atikomalaM - zabdArthAbhyAM - 696 vidhRtanaTamanyuH ( go . kA ) / paNDitaH prathamaH ( go. kA ) 697 vahati punaH kAlakUTaghaTitamiva ( pa ) Shree Sudharmaswami Gyanbhandar-Umara, Surat www.umaragyanbhandar.com Page #302 -------------------------------------------------------------------------- ________________ kuTTanImatam / aviditaguNAntarANAM no doSaH prAptadezavAsAnAm / svAdhInakuDamA api yadvidadhati bahumati nIle // 698 // komalatvaM dvividha, tatra zabdakomalatvaM baMdhasya aparuSatvaM, arthakomalatvaM paruSe'pyarthe aparuSatvaM, tadubhayayuktaM atikomalaM; atiparimitavarNa pramitAkSaraM alpAkSaraM; laghutaraM atimanoza, "laghurmanozaniHsArAgurulaghuSu vAcyavat / pRkkAyAM strI, laghu klIvaM kRSNA. guruNi stvre||" iti, manojJatvaM madhuratvaM dvividhaM zabdagataM arthagataM ca, tatra zabdamadhuratvaM pRthakpadatvaM, arthamadhuratvaM ca uktivaicitryaM, etadvAgguNayuktaM vacanaM sajanodAhRtitulyaM iti bhAvaH,udAharati vdti| punaH iti tvarthe bhede tu,saH zaThaH,paramArthataH tattvata: hRdayaM dahati manaH sNtaapyti| nidrshnaalNkaarH| tasya dAhakatvaM utprekSate kAleti / kAlakUTaH mahAviSaM zRMgaverakoMkaNamalayadezasaMbhavaM azvatthasaMnibho niryAsaH, yadvA kAlakUTaM samudramathanasaMbhavaM viSaM, kAlakUTakAparanAmakaM viSatidukaM etAbhyAM bhinnaM upaviSatvAt , tena kAlakUTena, ghaTitaH racitaH nirmitaH, iva utprekSAyAM; sarveSAM viSAnAM zarIradAhajanakatvaM prasiddham / uktaM ca-" madhurimaruciraM vacaH khalAnAmamRtamaho prathamaM pRthu vyanakti / atha kathayati mohahetumantargatamiva hAlahalaM viSaM tadeva // " iti / atra hetUtprekSAlaMkAraH / anena tvatpriyaH "viSakuMbhaH payomukhaH / " pracchannadurjanaH iti sUcitam // iyaM gItiH kAvyaprakAze saptamollAse padaikadezagatasya azlIladoSasya udAharaNAya uddhRtA / tatratyapAThabhedAstu-'atipelavamati0 hRdayaM vahati0 ghaTitamiva // ' iti / " pelavaM komalaM, laghutaraM atimaMdaM satyatvapratyApanAya... / tathA ca kRtrima tayA tadvAkyamazraddheyamiti bhAvaH / " iti kAvyaprakAzabAlabodhinITIkAyAm / atra ' pelava ' zabdasya lATabhASAyAM vRSaNarUpaguhyAMgabodhanatayA tadarthasmaraNena tatpadaM vIDAdAyi iti azlIlapadatvaM doSaH iti vicAritam / upalabdhasarvaprAcInapustakeSu ' atikomalaM' iti pAThasyaivopalabdheH nAtra uktadoSAvakAzaH; ' pelavaM / iti pAThe'pi dezavizeSabhASAyAM prasiddhasyArthasya saMskRtabhASAyAM tAdRzArthabodhAnutpatteH na tatprayogasya doSavatvaM iti bodhyam // api ca pUrvoktaTIkAyAM " mitraM pratyAptasyopadezoktiriyam " iti asyA avataraNaM dattaM, tadapi etanmUlasthAnAnavabodhamUlam // // 697 // na kevalaM vAci zaThaH, kriyAyAmapi, iti dyotayan , tasya parAsaktatve tvatsapatnyAH na ko'pi doSaH pratyuta tasyaiva iti sUcayituM vakti aviditeti / aviditaguNAMtarANAM ajJAtaguNAdhikapadArthAntaraguNAnAM ityarthaH, prAptaH aparasmin ___698 ko doSaH (pa) nodezaH (kaapaa)| SaprAtadeza (5) / Shree Sudharmaswami Gyanbhandar-Umara, Surat www.umaragyanbhandar.com Page #303 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 240 dAmodaraguptaviracitaM ka mahItalarambhA tvaM nyakRtacandraprabhA svadeharucA / citralatA ka varAkI nIcairupasevitArohA // 699 / / deze vAso yaiH teSAM, yadvA prApte deze vAso yeSAM teSAM, yasmin deze prAptAH tatra kevalaM vasaMti, na tu taddezAdiguNAn jAnaMti, taddezAdiguNadoSajJAnarahitAnAM ityarthaH; doSa: aparAdhaH, no na, yadi tatratyaguNAdhikAn avajJAya navAgateSu lokAnAM Adaro bhavet ityabhiprAyaH / ' ko doSa: / iti pAThe kAkvA na ko'pi doSaH iti labhyate / yat yataH, svAdhInaM sulabhatamaM kuMkumaM " kezara " iti loke prasiddhaM dravyaM, yeSAM te svAdhInakuMkumA: kAzmIrikAH, "kuMkumaM ghusRNaM varNa proktaM lohitacaMdanam / kAzmIrajaM ca vidvadbhiH" iti halAyudhaH, uktaM ca vikramAMkadevacaritamahA. kAvye-" sahodarA: kuMkumakesarANAM bhavaMti nUnaM kavitAvilAsAH / na zAradAdezamapAsya dRSTasteSAM yadanyatra mayA prarohaH // " (1121) iti // te api, nIle nIlaM nIlI 'galI' iti prasiddhaM nIlavarNa raMjakadravyaM kazmIreSu dezAtarAt prAptaM tasmin , bahumatiM samAdaraM, vidadhati kurvanti / taduktaM-" kAzmIghu nivAsinAmapi nRNAM nAstyAdara: kuMkuma, dUrasthasya mahAr2yAtA, paribhava: saMvAsato jAyate // " (cANakyarAjanItizAstre (3169) iti, " svadezajAtasya narasya nUnaM guNAdhikasyApi bhavedavajJA / nijAMganA yadyapi rUparAzistathApi lokaH paradArasaktaH // " iti ca / yaditipadabhAvAt pUrvArdhArthasya uttarArdheNa samarthanAt kAvyaliMgamalaMkAraH // anena tava sapatnI ajJAtatvadguNA tava priyastu tasyAM sakto jAtaH iti tasyAH na doSaH, paraMtu sa tava lAvaNyAdiguNAn jJAtvA'pi tvatto nyUnaguNAyAM tasyAM AsaktaH iti sa eva doSAspadaM iti suucyte||698||evN upodghAtaM kRtvA nAyikAmanasi IrSyA janayituM prastutaM kAmukasya anyAsaktatvaM spRzati keti / rucA kAntyA / nyakRtacaMdraprabhA tiraskRtakaumudI / raMbhA kadalI apsarovizeSazca; "raMbhA kadalyapsaraso" iti vizvalocanaH / varAkI dInA / nIcaiH vAmanaiH pAmaraizca / upasevita: juSTaH ArohaH ucchAya: nitaMbazca; 'Arohastu nitaMbe syAddIrghatve ca samucchaye / avarohe istipake mAnArohaNayorapi // " iti vizvalocana:, " ArohaH zroNikAyayoH / " iti ca dharaNiH / citralatA maJjiSThA ' majITha' iti bhASAyAM khyAtA, " maMjISThA 'citraparNI citralatA rAgAMgI vastrabhUSaNA" iti dhanvaMtarinighaMTau, sA ca kSupavizeSaH / dvau kvau mahadantaraM sUcayataH, tena tava tvatsapatnIbhUtAyAzca alpamapi sAmyaM na, yathA kadalIcitralatayoH 699 sevitA vRddhA (p)| mitralatA (kA) [ dudhaH pAThaH) Shree Sudharmaswami Gyanbhandar-Umara, Surat www.umaragyanbhandar.com Page #304 -------------------------------------------------------------------------- ________________ kuTTanImatam / 241 yasyArthe na vigaNitAH prahAtmAno mahAdhanAH kulnaaH| so'dya hRdayena tasyAM tvayi tiSThati bAhyattena // 700 // tAmeva samAcaraNAM sadbhAvena pravartitAM nipunnaaH| vindantitatra kuzalAH snehavirUpe prabhedena // 701 // bhavatu, virUDhapremNaH satkarmavivecane manovRttiH / nArohatIti saivaM niveditaM pAricityena // 702 // iti sUcyate / atra zleSAnuprANita: rUpakAlaMkAraH / na ca viSamAlaMkAro'pi iti zaMkyaM, " saMsargo'nanurUpasya viSamaM procyate budhaiH / " (sAhityasAre 8 / 235) iti tallakSaNAt, prakRte ca saMsargasya asaMbhavAt // 699 // svopalaM kAmukahRdayaM nivedayati yasyeti / yasya kAmukasya, arthe kRte, yannimittaM tvayA, ] prahvAtmAnaH AsaktyA namrAH, [dhanavanta: kulInAH ca anye kAmukAH, na, vigaNitA: ciMtitA: AtAH iti yAvat , sa: tava sarvasvabhUtaH kAmukaH, adya idAnIM, tasyAM tvatsapatnIbhUtAyAM pUrvasyAM AryAyAM sUcitAyAM, hRdayena anta:karaNena satyAnurAgeNa iti yAvat , tiSThati vartate; tvayi tAdRzyAM, tu, bAhyavRttena bAhyopacAramAtreNa, na tu Antarasnehena ityarthaH, tiSThati / " sa evAnyo jAtaH, sakhi, paricitAH kasya puruSAH / " ( amarukazatake 94 ) iti bhAvaH / 'tasyAstvayi' iti pAThe tasyA: navyAyAH, hRdayena matyanusAreNa, ityarthaH // 700 // nanu tasya hRdayaM tvayA kathaM jJAtaM iti zaMkAM buddhinaipuNyena iti apanudati tAmeveti / yattadonityasaMbaMdhAt yAM iti AkSipyate / yAM sadbhAvena premNA pravartitA, samAcaraNAM AcAraM vilAsAdInAmapyupalakSaNaM, nipuNAH vidaMti jAnaMti, tAmeva tA. zImeva ityarthaH, snehavirUpe premaviparyaye jAte sati, prabhedena pUrvAcaraNebhyo bhinnatayA prava / titAM samAcaraNAM, tatra kuzalAH iMgitajJAH ityarthaH, vindanti / sauhArdAt anyathA vA pravartitAnAM samAnAkArANAM api AcArANAM bhedaH kuzalaiH zIghraM gRhyate / evaM tvAM prati pUrvavat bAhyasamAcAre'pi tadIyaM hRdayaM mayA jJAtaM iti bhaavH||701||ettkthne svapravRttI 7.0 yasyA na khalu vigaNitAH (go. kaa)| tasyAstvayi (pa)701 tAsAM vA samAcaraNaM sadasadbhAvapravartitaM nipunnaiH| vindanti nAtra kuzalAH snehena virakSamedena // (1) 702 'premNA tatkarmavivecanaM (p)| nAstIti mayevaM (pa) mAroM (kaa)| ditaM parijanena (.."kA) paricayena ( kApA) 16 Shree Sudharmaswami Gyanbhandar-Umara, Surat www.umaragyanbhandar.com Page #305 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 242 dAmodaraguptaviracitaM iti durjanAhiniHsRtavAgviSaSitasamastavapuSo me / IruiSaH praddhAzvirarUDhamaNayakhaNDanaprabhavAH // 703 // laghuhRdayatayA tasmAhurbhASitavajrapAtavihatAnAm / vaktRvizeSavitoM na spRzati prAyazo manaH strINAm // 704 // hetuM spaSTayati bhavatu iti / bhavatu mayA yathaivAbhyUhitaM tathaiva bhavatu, yadvA yatkimapyastu ityarthaH / virUDhaM pravRddhaM prema snehaH yasya tasya janasya, ] sA [ tAdRzI ] manovRttiH [ manovyApAraH, satkarmavivecane hitAhitakarmanirNayaviSaye, ] na Arohati na prasarati, [ iti: heto, mayA tava hitaiSiNA, tasmin virUDhasnehAyai tubhyaM, pAricityena ] pAricityaM paricayaH [ tena, evaM pUrvoktaM apriyamapi tathyaM iti bhAvaH, niveditaM jJApitam // 702 // etasyAH tadvayasyoktyAH zravaNena jAtaM phalaM sA Aha itIti / iti pUrvoktaprakAreNa, durjana eva ahiH sarpaH, tasmAt niHsRtaM nirgataM vAk eva viSaM garalaM, rUpakAlaMkAraH, tena dUSitaM doSavattvena vyAta, sakalaM zarIraM yasyAH tasyAH me, cirarUDhasya bahukAlayogena pravRddhasya, praNayasya snehasya, khaNDanaM nAzaH, tasya prabhavAH mUlAni janmahetavaH, tAdRzyaH, IrSyAruSaH jyA parotkarSAsahiSNutayA sapatnIviSayakasaubhAgyAsahanazIlatayA, ruSaH kopAH avajJayA cittajvalanAni; bahuvacanaM kopasya pauna:punyena zAntidIptyoH sUcanArtha; pravRddhAH krameNa atibhUmiM gatAH // 703 // svadoSaM pariharaMtI tatra kAraNamAha laghu iti / tasmAt durbhASitaM sakapaTaMvacanaM tadeva vaH tasya pAtena vihatAnAM ghAtitAnAM, ata eva mUDhatAM nItAnAM iti bhAvaH, strINAM manaH karma; yata: iruiSa: pravRddhAH tasmAt , irSyAroSe pravRddhe sati ityarthaH, vaktRvizeSavitarka: vaktu: vizeSasya bhedasya, " vizeSo bhedamAtre'pi vizeSastilake'pi ca / " iti vizvalocanaH, vitarkaH vicAraH " vitarkaH saMzaye'pyUhe vicAre ca kvacinmataH / " iti tatraiva, kartRpadaM, prAyazaH na spRzati, durjanopajApabhinnaM strINAM komalaM manaH vaktA yathArtha vakti na vA iti vivecayituM asamartha iti bhAvaH / tatra hetuH laghuhRdayatayA iti, laghu niHsAraM kSudraM atIvakomalaM iti yAvat , hRdayaM antaHkaraNaM, tasya bhAvaH laghuhRdayatA, tyaa| "trItvaM dhairyavirodhi" iti sthiteH iti bhAvaH / durjanavacanaM satyaM matvA tena tava viraktiM saMbudhya tvAM tyaktavatI iti abhiprAyaH // vartmavizeSa / iti pAThe kartavyAkartavyarUpamArgavizeSasya ityarthaH / atra AgAmizlokeSu durjanasyaiva varNanena 'vaktRvizeSa ' ___703 durjanAbhiniHsRtavAgabhirdU (go. kA) 704 varmavizeSa (go. kA ) vitarkaH spRzati prAyazaH manaH strINAm (pa) Shree Sudharmaswami Gyanbhandar-Umara, Surat www.umaragyanbhandar.com Page #306 -------------------------------------------------------------------------- ________________ kuTTanImatam / 243 priyamapi vadan durAtmA kSipati vipatsAgare duruttAre / AsAdya prANabhRto mRtaye parilaDhi jiyA khaDgaH // 705 // hitamadhurAkSaravANI vyavahAramanupravizya tallInAm / saralA durAzayAnAmupaghAtaphalena vindanti // 706 // iti pAThaH susaMbaddho bhAti // 704 // svAcaraNaM samarthayituM itaH SaddhiH durjanAnAM duzcaritaM varNayati priyamityAdibhiH / durAtmA duSTaH AtmA anta:karaNaM yasya saH, "kalevare prayatne ca svabhAve paramAtmani / svAnte dhRtau manISAyAmAtmAnaM kavayo viduH||" iti zAzvataH / ( svAntaM antaHkaraNam / ) duruttAre dustare / ] AsAdyeti / 'prANinaH AsAdya vizvAsArtha jihvayA mRtiphalakakhagalehane'pi pravRttiM darzayati / ' [iti ttippnnii| vastutastu khaGgaH kRpANaH, prANabhRtaH prANinaH, AsAdya prApya, yat , jihvayA dhArayA, parileDhi, tat teSAM mRtaye maraNAya, bhavatIti zeSaH, maraNameva takriyAyAH phalaM iti bhAvaH / uktaM ca-"spRzannapi gajo hanti, jighannapi bhujaMgamaH / hasannapi ca vetAlo, mAnayannapi durjanaH // " iti, "ko vA durjanavAgurAnipatitaH kSemeNa yAtaH pumAn / " iti ca // dRSTAntAlaMkAraH, " dRSTAntaH punareteSAM sarveSAM pratibimbanam / " iti ( kAvyaprakAze 10 / 102) lakSaNAt / ( eteSAM sAdhAraNadharmAdInAm / ) // 705 // durjanAnAM nItividAmiva phalAnumeyavyApAratvaM prakaTayati hiteti / durAzayAnAM duSTaH AzayaH abhiprAyaH yeSAM teSAM durAtmanAM, hitA zreyovahA, madhurAkSarA karNapriyA, ca vANI vAk kathanaM iti yAvat tAM, punaH kIdRzI, vyavahAraM laukikI sthiti, anupravizya viSayIkRtya, tallInAM tasmin vyavahAre lInAM tadbhAvApannAM vyavahArakauzalyajJApinI ityarthaH, tAdRzIM durjanavANI, saralAH akuTilahRdayA: ajJAtavaJcanAH, upaghAtaphalena upaghAta: vinAzaH eva phalaM pariNAmaH tena vindanti jAnanti, hitAdiguNaviziSTAnAM durjanavAcAM paramArthataH asAdhutvaM vinAzaphalaprAptyA kAlAntare budhyate iti tAtparyam / vANIvyavahAra tanmAnam / muMpaghAtaM phalata evaM' iti pAThe ] 'mAnaM pramANabhUtaM, anu. pravizya buddhayA, tatra pravRttAH, saralAH RjvAzayAH,' [phalataH phalatayA upaghAtameva vindanti labhante ] ityarthaH // tathA ca uktaM-" ko vetti guNavibhAgaM, hastena kathaM parIkSyate jAtiH / durzeyaM kuTilAnAM ceSTitamanyadvacazcAnyat // " (samayamAtRkAyAM 838) iti|bhaarviH api-"pravizya highnanti zaThAstathAvidhAnasaMvRtAGgAnizitA ivessvH|" 705 vadati durAtmA (go. kaa)| khaGgaM (go 2) [asya zlokasya kApAThaH duSTaH] 706 vANInyavahAra''tanmAnaM (go. kaa)| mupaghAta phalaMta eva vindanti (go. kA) Shree Sudharmaswami Gyanbhandar-Umara, Surat www.umaragyanbhandar.com Page #307 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 244 dAmodaraguptaviracitaM parasantApavinodo yatrAhani na prayAti niSpattim / antarmanA asAdhuna gaNayati tadAyuSo madhye // 707 // divasAMstAnabhinandati bahu manute teSu janmano lAbham / ye yAnti duSTabuddheH paropatApAbhiyogena / / 708 // vikasitavadanaH pizunaH protphullavilocano yathA bhramati / manye tathA na jAtaH sadahitakaraNazramo vandhyaH // 709 / / zaThamRgayuH kusRtizarairajJAtapratividhAnasAdhumRgAn / abhyastalakSyavedho nighnan na parizramaM vrajati / / 710 / / ( kirAta 1 / 30 ) iti // 706 // duSTasya zokadinaM kathayati pareti / anyeSAM pIDanaM eva vinoda: harSajanakaM karma saH, yasmin dine, niSpatti nirvatya siddhi, na prayAti, tat dinaM, antarmanAH duHkhitamanA: khinnaH, " durmanA vimanA antarmanAH syAt / " iti amara:, asAdhuH durjana:, AyuSo madhye jIvanakAladineSu, na gaNayati, tAdRzaM divasaM vidhinirmitasvajIvana dinasaMkhyAyAM mRtasya iva niSphalatvAt gaNanIyaM na manute iti bhAvaH / ahani iti ekavacanena tAdRzasya adhanyadinasya viralatvaM dhvanitam // 707 // tasya utsavadinAni Aha divasAn iti / abhinandati samRddhimaMto gaNayati / ye divasAH / upatApaH santApa: tasmin abhiyogena atyantAbhinivezena / divasAn iti bahuvacanena tAdRzAM bAhulyaM dhvanitam // 708 // daurjanyasAphalye tasya harSAnubhAvamAha vikasiteti / pizunaH khalaH, yathA, vikasitavadanaH harSeNa praphullamukha:, plotphulavilocana: vikasitanetraH, bhramati loke vicarati, tathA manye tasmAt anuminomi, yat tasya, sadahitakaraNe sajjanAnAM ahitasaMpAdane, zramaH prayAsaH, vaMdhyaH niSphala: na jAtaH iti / anumAnAlaMkAraH / 709 // pizunAnAM sajjanopaghAtakatvaM rUpakAlaMkAradvArA varNayati zaTheti / zaTha: 'nigUDha hiMsAnipuNa:' khalaH eva mRgayuH vyAdhaH, kusutayaH upajApAdikapaTAni eva zarAH taiH, "sRtiH strI gamane mArge, kupUrvA nikRtau sRtiH / " iti vizvalocanaH, ajJAtaM ] pratividhAnaM nivAraNaM [ pratikriyA yai: tAn sAdhUn satpuruSAn eva mRgAn hariNAn, abhyastalakSyavedhaH zaravyaghAte abhyAsena siddhahastaH iti bhAvaH, nighnan ghAtena prANAn haran, parizramaM na vrajati khedaM na labhate, 709 'locanastathA' (go. kA ) / manye yathA narANAM parahitakaraNe zramo vandhyaH ( go. kA ) [ ayathArthaH pAThaH ] 710 kusmRtizata ( go. kA ) Shree Sudharmaswami Gyanbhandar-Umara, Surat www.umaragyanbhandar.com Page #308 -------------------------------------------------------------------------- ________________ kuTTanImatam / 245 anukUlavarapurandhriSu puruSANAM baddhamUlarAgANAm / nayati mano duHzIlaH kusumAstro hInapAtreSu // 711 // sAvaraNaM vrajato'nyAM kautukadRSTayA prasaGgato dayitAn / buddhA'pi vidagdhadhiyo vartante nATyadharmeNa // 712 // satyaM premaNi vRddha vyathayati hRdayaM manAgapi skhalitam / avadhRtanijamAhAtmyAstadapi na dhIrA vimuhyanti // 713 // anAyAsenaiva tAnnAzayati // 710 // yA pUrva ( A. 698-699-700 ) kAmukasya nIcAsaktiH tanmitreNa uktA, tatra vizvasane hetuM lokavRttasaMvAdaM prakaTayati anukUleti / anukUlA: cittAnuvartinyaH, varAH suMdarAzca purandhyaH (puraMghriH puraMdhrI iti zabdarUpe,) svajanasahitaM puraM dhArayate sA patiputrAdimatI strI kuTuMbinI iti mukhyArthako'pi zabdaH rUDhyA strImAtre vartate, tAdRzISu, baddhamUla: dRDhIbhUtaH rAga: anurAga: yeSAM tAdRzAnAM, api, puruSANAM, manaH karma, duHzIla: pApaH, kusumAtraH kAmadevaH, hInapAtreSu jAtiguNAdibhi: nIcAsu api vyaktiSu, nayati, tatra tAn AsaktAn kurute iti bhAvaH / yathoktaM-" kAmAndho naiva pazyati / " iti // 711 // tAdRze prasaMge kAsAMcit caritamAha sAvaraNamiti / prasaMgatakadAcit, kautukadRSTayA kutUhalena, anyAM striyaM, sAvaraNaM pracchannaM, vrajato saMga, cchataH, dayitAn svapriyAn , buddhA'pi anyebhyaH jJAtvA api, vidagdhadhiyaH kuzalAH striyaH, nATyadharmeNa vartante ahRdayapUrvakaM bAhyavRttena tiSThati, kevalaM prema hrasayitvA upacArAdiSu pUrvavadeva vartante / ahaM tu na tathAvidhA Asam iti abhiprAyaH // 712 // ataH nAyakasya tadaparAdhazaMkAyAM hetunidarzanapuraHsaraM kSamA prArthayate satyamiti / manAk alpam / ataH mama vaimanasyaM jAtaM iti pUrvArdhasya bhAvaH, yathoktaM ratnAvalyAM-"prakRSTasya premNaH skhalitamaviSayaM hi bhavati / " (3 / 15) iti / tadapi tathApi / avadhRtaM avalaMbitaM nijaM sahaja svabhAvabhUtaM mAhAtmyaM udArAzayatvaM yaH te, dhIrAH avikSiptacittAH, na vimuhyaMti na vicittA bhavaMti / dhyaparAdhaH avyathamAnacittena satA priyeNa kSantavyaH eva iti abhiprAya: // 713 // 712 'nyAM kautukadRSTAM prdyitaam(p)| nAdya dharmeNa (go. pa. kA) [ lipibhramamUlakaH eva pAThaH ] 713 stathApi dhIrA na muhyanti (kA) Shree Sudharmaswami Gyanbhandar-Umara, Surat www.umaragyanbhandar.com Page #309 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 246 dAmodaraguptaviracitaM svacchandaH pibatu rasaM bhrAntvA nAnAvanAni kusumeSu / anubhUtaguNavizeSaH punareSyati mAlatI mdhupH|| 714 // mAlatyA guNavArtA no samyagvetti madhukarastAvat / anubhavameti na yAvat sumanontarasaGgamAsvAdaH // 715 // komalamAnakaTutvaM bhajamAno bhajati dIptatAmadhikAm / saMcAlyamAnadAruH pAvaka iva suprabhaH snehaH // 716 // jAte'pi mitrabhede svasyAH punaranusaMdhAnapratIti anyApadezena prakaTayati svcchNdetyaadinaa| svacchaMdaH svataMtraH svaruciH yathAkAmI navanavAsvAde saktaH, madhupaH bhuMgaH, tasmin viTatvAropAya madhupazabdaH, nAnA anekAni bahuvidhAni vA vanAni bhrAMtvA, kusumeSu rasaM maraMdaM pibatu nAma, yata:-"navanavaguNarAgI prAyazo jIvalokaH / " iti, " paricitajanadveSI loko navaM nvmiihte|" iti ca / ayaM aSTAzItividharAgeSu bhrAmaraH rAgaH, sa ca " bhrAmara: kautukAsvAdamAtro navanavonmukhaH / " (samayamAtRkAyAM 5 / 55) iti // tathApi anubhUtaguNavizeSa: teSAM sAkSAtkRtaguNotkarSApakarSabhedavAn , puna: 'prakRtisubhagAM gandhodAmAM' mAlatIM eSyati gamiSyati rasAsvAdAya tatraiva rasAdhikyAt // manoratho nAma nATyAlaMkAraH, "manorathastu vyAjena vivakSitanivedanam / " iti tllkssnnaat| uktaM cedam-"ayi kiM guNavati mAlati, jIvati bhavatI vinA madhupaH / yadi jIvati, jIvatu, jIvitamapi tasya jIvitAbhAsaH // " iti, " kusumastabakaimrAH saMtyeva parito latAH / tathApi bhramarabhrAnti haratyekaiva mAlatI // " iti ca // prakRte anusvAnazaktyA madhupaH adhararasalolupaH viTa: iti, mAlatI prakRtA nAyikA iti ca gamyate, tena mudrAlaMkAro vyaMgyaH, aprastutaprazaMsAlaMkArazca mukhyaH // 714 // kAmukasya anyatra bhramaNaM guNatAratamyajJAnotpAdakatvena lAbhAyaiva iti tatra iSTApattiM anyoktyA prAha mAlatyA iti / mAlatI gaMdhalatA vAsaMtI svanAmnA prasiddhA, tasyAH guNavArtA gaMdhasauMdaryAdisaMpattim / samyak yathArthatayA / anyAni sumanAMsi puSpANi sumanontarANi, teSAM saMgamasya samAgamasya, AsvAdaH rasaH / tathAhi prakArAntareNa kasyacidukti:-" dUrAdujjhati caMpakaM, na ca bhajatyaMbhojarAjIrajo, no jighratyapi pATalAparimalaM, cUte na dhatte ratim / mandAre'pi na sAdaro, vicakilAmode'pi santapyate, tanmanye kvacidaGga bhRGgataruNenAsvAditA mAlatI // " iti // 715 // svAnubhUtAlpakAlInaviyogasya sArthakyaM snehavRddhiphalatvena prazaMsati / komaleti / 714 svacchandaM (go)| bhrAntvA bhrAntvA vanAni (pa. kApA) 715 svAde (go. kA ) 716 mAnakadambAM (go. kA) kadA~ (go 2) kadA~ ( gopA) / Shree Sudharmaswami Gyanbhandar-Umara, Surat www.umaragyanbhandar.com Page #310 -------------------------------------------------------------------------- ________________ kuTTanImatam / 247 yaH punaratikopAnalasantApavazena dUramAkRSTaH / kAcamaNiH khalu sa yathA pariNAmaM khaNDakhaNDamupayAti // 717|| vetanalAbhAdbahavaH sevyante sauSThavena paJcajanAH / vizrAmyati yatra manaH sa tu duSprApaH sahasreSu / / 718 // komalamAna: laghumAnaH pUrva ( A. 520 ) vyAkhyAtaH, sa eva kaTutvaM rasavizeSabhAva: ' tI ' iti loke prasiddha:, taM bhajamAnaH, suprabhaH zobhamAnaH, snehaH, adhikAM dIptatAM dIpti bhajati pravRddho bhavatIti bhAvaH " phANiteSu maricAvacUrNanA sA sphuTaM kaTurapi spRhAvahA / " ( naiSadhIya 18 118 ) iti nyAyena, ( phANitaM khaNDavikArarUpaM pAnakam / ) uktaM ca zRMgAratilake - " manmatho nerSyayA vinA / " ( 2/53 ) iti / etad upamayA puSTaM karoti, yathA suprabhaH jvalamAnaH, pAvakaH agniH, saMcAlyamAnadAruH saMcAlitendhanaH, adhikAM dIptatAM bhajati iti // ' komalamAnakada ' iti pAThe TippaNI - ] ' komalaH kAdAcitkaH laghUpaneyaH ityarthaH, mAno yasyA:, tathApi kadaryA svayaM kRpaNA, tAM bhajamAno'dhikAM dIsatAM prApnoti, yA svayaM kRpaNA'pi kevalaM uddIpanAya laghumAnaM bibharti sarvadA ca priyamAnasAnuvartinI bhavati tAM sevamAnaH priyaH prIyata eva nAma / sneho hi saMcAlyamAnaM dAru yasya evaMbhUtaH pAvaka iva suprabho bhavati, pAvako hi yathA madhyemadhye cAlitakASThaH suprabho bhavati tathA sneho'pi laghumAnAdinA puSTaH pravardhata iti bhAvaH // iti // 716 // etadviparyayeNa dIrghakAlInaM kopaM snehanAzaphalavattvAt niMdati yaH punariti / yaH snehaH, puna: tu, atikopa: gurumAna: pUrva ( A. 520 ) vyAkhyAtaH, sa eva analaH agniH, tasya saMtApavazena tApaprabhAvAt dUraM AkRSTaH dIrghakAlaM sevitaH saH, kAca eva cAkacakyAt maNiH tadvat khaNDakhaNDaM sUkSmazakalarUpaM pariNAmaM phalaM upayAti prApnoti; khaMDito bhavati ityartha: / kAcasya atitApena truTi: jAyate iti prasiddham atrArthe pUrvamapi uktaM- " atyAkRSTaM truTyati sudRDhamapi premabaMdhanaM mUDhe / " ( A. 673 ) iti / rUpakasaMkIrNaH upamAlaMkAraH // 717 || sahajaprItivizraMbhabhAjanasya janasya durlabhatvamAha vetaneti / vetanaM bhRtiH / sauSThavena samyaktayA / paJcajanA: paMcabhi: bhUtaiH janyaMte te puruSA: / ] vizrAmyati prasIdati / [ dravyaprAptaye vezyayA bahavaH puruSAH sevyante, yatra tu manaH tatsaujanyadAkSyAdinA zAMtimupalabhate tAdRza: " , " 718 vetana lobhA' ( pa ) / sa ca ( pa ) Shree Sudharmaswami Gyanbhandar-Umara, Surat www.umaragyanbhandar.com Page #311 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 248 dAmodaraguptaviracitaM manvAdimunivarairapi kAlatrayavedibhiH sudujJeyam / tatsukRtaM yasya phalaM rabhasAgatavallabhAzleSaH / / 719 / / yAte'pi nayanamArga preyasi yasyAH smRtiya'lIkeSu / manye tAM prati niyataM kuNThitazarapaJcako madanaH // 720 // jIvyata eva kathaJcidigpattimimAM mahadbhiravagItAm / vijahAti yanna gaNikA tadvAnchitaramaNalAbhalobhena // 721 // durlabha eva ityarthaH / anena tvaM tAdRza: manovizrAntisthAnaM iti sUcitam // 718 // priyakRtasvaMyagrahAzleSaM prazaMsati manvAdi iti / trikAla : manvAdimunizreSThaiH smRtikAraiH, tat sukRtaM puNyaM karma, sudurjeyaM ajJAtaprAyameva, taiH smRtiSu anuktatvAt , yasya karmaNaH phalaM, priyeNa savegaM Agatya priyA svayameva AzliSyata iti, "harSe vege ca rabhasa:" iti vizvalocanaH / ayamapi maanaapnodnopaayH| vallabhasya AzleSa: iti vigrahaH, na tu vallabhAyA AzleSaH iti vigrahaH prakRtavirodhitvAt ; prakRte valabhApratiyogika: vallabhAnuyogika: AzleSaH ityarthaH; asyAH AryAyA: muktakatve tathAtve'pi na virodhaH // atra asaMbaMdhe saMbaMdhoktirUpaH atizayoktiH alaMkAraH // 719 // priyadarzane'pi yat mAnanirvahaNaM tat tAsAM kaThorahRdayatvaM prakaTayati iti nivedayati yAte iti / preyasi kAmuke / nayanamArga yAte dRSTe / yasyAH maaninyaaH| ] vyalIkeSu aparAdheSu [ priyakRteSu, smRtiH smaraNaM, taddarzanena tatkRtAparAdhAnAM smRtiH, tena ca yA mAnaM na muJcati, pratyuta ruSTaiva tiSThati iti bhAvaH, tAM prati, niyataM nizcayena, madanaH kAmadevaH, kuNThItyAdi moghIbhUtasvazarasarvasvaH, iti manye tarkayAmi, tasyAH hRdayakAThinyasya avedhanAt iti bhAvaH / svayaM ca na tAdRzI iti sUcitam // mAnAtyAgena kuMThitazaratvAnumAnAt anumAnAlaMkAraH // tathA ca anurAgAtizayavatIM mugdhAM madhyAmapi uttamA mAninI nAyikA uddizya amarukasya sUktiH-"bhrUbhaMge racite'pi, dRSTiradhikaM sotkaMThamudIkSate; ruddhAyAmapi vAci, sasmitamidaM dagdhAnanaM jAyate / kArkazyaM gamite'pi cetasi, tanU romAMcamAlaMbate; dRSTe nirvahaNaM bhaviSyati kathaM mAnasya tasmin jane // " (28) iti / 720 // bahupuruSasevyatvaM vezyAvRttiH sA viziSTaguNatvAt atyAjyA iti yuktyA prazaMsati jIvyata iti / yayA kayA'pi vRttyA jIvituM zakyameva, ata: sajanaiH asakRt niMditAM, yathoktaM cANakyarAjanItisAre-" parAdhInA nidrA, parapuruSacittAnusaraNaM, mudA zUnyaM hAsyaM, ruditamapi zokena rahitam / paNe nyastaH 720 mArge (go. kA) Shree Sudharmaswami Gyanbhandar-Umara, Surat www.umaragyanbhandar.com Page #312 -------------------------------------------------------------------------- ________________ kuTanImatam / 249 kaNTakinaH kaTukarasAn karIrabadarAdiviTapatarugulmAn / upabhuJjAnA karabhI daivAdAmoti madhuramadhujAlam // 722 // kA strI napraNayivazA, kA vilasitayo manobhavavihInAH / ko dharmo nirupazamaH, kiM saukhyaM vallabhena rahitAnAm // 723 // kAyaH, karajadazanairbhinnavapuSAmaho kaSTA vRttirjagati gaNikAnAM bahubhayA // " (7 / 16) iti / imAM avivekena bahupuruSabhogarUpAM rUpAjIvAvRttiM dhik / tadA sA kiM na tyajyate iti zaMkAyAM samAdhAnamAha taditi / tattu bhujyamAnAnAM bahUnAM madhye ko'pi eka: abhISTaH ramaNo bhAgyavazAt prApto bhaviSyati iti buddhayA ityarthaH / pUrvamapi idameva uktaM " AryajananiMditAnAM " ityatra ( A. 546 ) "bahukusumarasAsvAdaM" ityatra (A. 552) ca // hetvalaMkArAparanAmA kAvyaliMgamalaM. kAraH, dUSite'pi vezyAjIvane guNavizeSakalpanAmukhatvAt lezAlaMkAro vyaMgyazca // 721 // etamevArtha aprastutaprazaMsAlaMkRtyA saMvadati kaMTakinaH iti / kaTukaH kaSAyaH rasa: AsvAdaH yeSAM tAdRzAn , karIraH 'kera' iti bhASAyAM prasiddhaH patrarahitaH vRkSaH, badara: 'bora' iti prasiddhaH vRkSaH, tau AdiH yeSAM tAdRzAH, AdinA zAlmalibabbulapIlukhadirAdayaH gRhyante, viTapA: zAkhAdivistAravantaH vRkSAH, taravaH vRkSasAmAnye, gulmA: kANDazUnyavRkSajAtimantaH, tAn upabhuJjAnA teSAM patrakaMTakAdInAM bhakSaNaM kurvantI ityarthaH, karabhANAM kaMTakabhojitvaM prasiddhaM, yathoktaM-"avekSate kelivanaM praviSTa: kramelakaH kaNTakajAlameva / " (vikramAMkacaritakAvye 1 / 29) iti / karabhI uSTrI, daivAt diSTayA bhAgyavazAt , madhuraM miSTaM svAdu, madhujAlaM kSaudrasya jAlaM samUha madhucchatraM 'madhapuDo' iti prasiddhaM, taM prApnoti // tathA coktaM-" karabhadayite, yattatpItaM sudurlabhamekadA madhu vanagataM tasyAlAbhe virauSi kimutsukA / kuru paricitaiH pIloH paudhRtiM marugocaraiH, jagati sakale kasyAvAptiH sukhasya nirantaram // " iti // 722 // praznamukhena prAsaMgikaM upasaMharati kA iti / napraNayivazA bhatradhInatvarahitA svataMtrA strI kA, tAdRzI na nArInAmayogyA ityarthaH / kAH ca vilasatayaH vilAsAH, pUrva vyAkhyAtA: ( A. 477), manobhavena kAmena vihInAH rahitAH, kAkA na ke'pi, kAmavihInAH vilAsAH vilAsAbhAsA eva ityarthaH / kazca dharma: AcArAdiH, nirupazama: nirgataH upazamaH tRSNAkSayaH zAMti: vA yasmAt saH, yasmAt dharmAt zAMtiH na bhavati na sa dharma iti nAma arhati iti bhAvaH / vallabhena priyeNa, rahitAnAM tadvinAbhUtAnAM, kiM, saukhyaM 723 kA dhIrA(pa) Shree Sudharmaswami Gyanbhandar-Umara, Surat www.umaragyanbhandar.com Page #313 -------------------------------------------------------------------------- ________________ dAmodaraguptaviracitaM svAcchanyaphalaM bAlyaM, tAruNyaM rucirasuratabhogaphalam / sthaviratvamupazamaphalaM, parahitasaMpAdanaM ca janmaphalam / / 724 // sukhabhAvaH, kAkA na kimapi / atra pratidalaM vinoktiH alaMkAraH, " vinoktizvedvinA kiMcitprastutaM hInamucyate / " iti ( kuvalayAnaMde ) tallakSaNAt , prakRte ca praznAnAM AkSepatvena hInatve paryavasAnAt // 723 // dvAbhyAM svasyAH tatpunaranusaMdhAnapravRttau hetumAha, tatra svAcchaMdyetyAdyayA svasakhyAH prAsaMgikoktimanuvadati / iyaM cAryA saMsAropaniSadrUpA etatprabandhalalAmabhUtA, yatra jIvanaparimitibhUtasya trividhasya vayasa: jIvanasya ca sArasarvasvaM prakaTIkRtam // tatra-"vayastu trividhaM bAlyaM madhyamaM vArghakaM tathA / UnaSoDazavarSastu naro bAlo nigadyate // madhye SoDazasaptatyormadhyamaH kathito budhaiH|| caturdhA madhyamaM prAhuryuvA dvAtriMzato mataH / catvAriMzatsamA yAvattiSThedvIryAdipUritaH / tataH krameNa kSINaH syAdyAvadbhavati saptatiH // tatastu saptaterUrva kSINadhAturasAdikaH / ..'kAsazvAsAdibhiH kliSTo vRddho bhavati mAnavaH // " iti bhAvaprakAze |(yuvaa trunnH|) ("bAlyaM sthAtpaMcamAndAntaM paugaNDaM dazamAvadhi / kaizoramApaMcadazAdyauvanaM syAttataH param // " iti / ) kecittu yAvatyo vRddhimatyo'vasthA: tAH sarvAH rAzIkRtya ' prathama vayaH,' yAstvapacayavatyaH tAH sarvAH rAzIkRtya -- dvitIyaM vaya:,' iti vayodvayaM vyavasthApayaMti / anye tu kaumArayauvanamadhyatvavRddhatvAnIti catvAri / kecit bAlyamadhyatvavRddhatvAnIti trINi, tatra yauvanaM madhyavayasa: pUrvArdhAnta:pAti iti bodhyam // bAlaH balate prANiti iti bAlaH, tasya bhAvaH bAlyaM zaizavaM, tacca svAcchandyaM svaH chandaH abhilASa: yasya sa svacchaMdaH svamanovRttyanuvartI svataMtra:, tasya bhAvaH svAcchandyaM, tadeva phalaM samRddhi: kArya vA yasya tat , tAdRzaM ityrthH| tAruNyaM taruNa: tarati plavate pramodasalile iti taruNaH, tasya bhAvaH tAruNyaM yauvanaM, tadapi mugdhatvamadhyamatvaprauDhatvabhedaiH trividham / tattu ruciraH manorama:, ya: suratasya taruNena taruNyA vA saMprayogasya, bhogaH sukhaM, tadeva phalaM yasya tat tAdRzam // sthaviratvaM vArdhakyaM; upazamaH jJAnabalena bAhyAbhyantarendriyavyApAroparama: sa eva phalaM yasya tAdRzaM, tathA ca kAmasUtre-" kAmaM ca yauvane (2 / 1 / 2 / 3) sthavire dharma mokSaM ca" (4) iti // janmanaH dehadhAraNasya samagrasya jIvanasya vA, phalaM tu, pareSAM anyeSAM yat hitaM pathyaM lAbhadaM vA, tasya niSpAdanaM karaNam ; tathA coktaM-"yena kenApyupAyena yasya kasyApi dehinaH / santoSaM janayedrAma tadevezvarapUjanam // " iti zrIyogavAsiSThe // tathA-" kSaNakSayiNi kAye'sminnalakSyapariNAmini / paropakArasAraiva 724 sucirasurata (go) Shree Sudharmaswami Gyanbhandar-Umara, Surat www.umaragyanbhandar.com Page #314 -------------------------------------------------------------------------- ________________ kuTTanImatam / abhidadhatImidamAlImavakarNya gRhItayeva bhUtena / yauvanasukhena sArdhaM mayaiva yUyaM paricchinnAH // 725 // adhunA'nutApapAvakamadhyagatA pacyamAna sarvAGgI / niSphalajanmaprAptirjIvAmyucchrAsamAtreNa // 726 // sthAneSu yeSu yuSmatsaMgatyA krIDitaM ciraM dhRtyA | tAni khalu vIkSamANA bhavAmi kaNThasthitaprANA // 727 // "l 251 janmayAtrA zarIriNAm " ( bodhi0 kalpa0 108 / 174 ) iti // etAdRzAni imAni zobhante iti phalitArthatvAt samuccayAlaMkAro vyaMgyaH // 724 // idaM gatAryAsthaM, abhidadhatIM vadantIM, AlI 'Ali: ' apyatra tAM sakhIM, zrutvA, bhUtena adhomukhAdiH pizAcabheda: rudrAnucaraH bhUtaH tena, gRhItayA AkrAntayA saMcaritayA iva, utprekSA, sAvezaM iti bhAvaH, mayaiva, yUyaM bahumAne bahuvacanaM, yauvanasukhena saha, ] paricchinnAH avadhitvena gRhItAH [ prAptasaMgamasukhAH iti yAvat / yuSmadrahaNena yauvanasukhaM apa gRhItaM abhUt iti bhAvaH / sahoktiH alaMkAra:, " sA sahoktiH sahArthasya balAdekaM dvivAcakam / " iti ( kAvyaprakAze 10 / 112 ) tallakSaNAt // 725 // itaH SaTkena nAyakahRdayaM ArdrIkartuM svavirahAvasthAnAdikaM varNayati / tatra pazcAttApo nAma nATyAlaMkAraH, taduktaM - " akArya sahasA kRtvA'kRtvA kAryamathApi vA / saMtApo manaso yastu pazcAttApaH sa kiirtitH||" iti / tatra tadviraheNa jAtAM vyAdhyAkhyAM aSTamIM vipralaMbhAvasthAmAdau eva kathayati adhuneti / adhunA vartamAne virahakAle, anutApaH pazcAttApaHcirasaMmohazayanAdutthitasya ya AtmanaH / hAhAkAro'nutApaH syAtsvakarmasmRtisaMbhavaH // " iti lakSitaH / sa eva aMtaHkaraNAdidAhakatvAt agniH, tasya madhyagatA sarvata: da mAnA iti arthAt, ata eva pacyamAnetyAdi, ata eva niSphaletyAdi vyarthajIvitA, ucchusitamAtreNa prANanakriyayaiva jIvAmi kevalaM prANimyeva na tu kiMcidapi anyat kRtyaM nirvartayAmi ityarthaH // " saMtApavedanAprAyo dIrghazvAsasamAkulaH / tanUkRtatanuvyAdhiraSTamo'yaM smRto, yathA || " ( 2 / 14 ) iti zRMgAratilake // 726 // smaraNAkhyAM tRtIyAM smarAvasthAmAha sthAneSviti / tallakSaNaM tu - " arthAnAmanubhUtAnAM dezakAlAnuvartinAm / sAntatyena parAmarzo manasaH syAdanusmRtiH // " iti rasArNavasudhAkare // yatra dhRtyA manastuSTyA saukhyena vA, "tRptidhRtituSTayaH" iti "dhRtiH saukhye'pi dhAraNe" iti 725 mAlImavagamya gRhItayauvanabhRtena ( go. kA ) [ pAThaH azuddhaH ] 726 jIvatyu (kA) / 'tyucchvasita (go. kA ) Shree Sudharmaswami Gyanbhandar-Umara, Surat www.umaragyanbhandar.com Page #315 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 252 dAmodaraguptaviracitaM anyavazena visaMjJA kRtabhUSA yantrasUtrasaJcArA / dArumayIva pratimA vidadhAmi viDambanA bahI: / / 728 / / yadi nAmodarabharaNaprAptyai kurute'nyapuSpasaMzleSam / tadapi na puSTirbhRGgayA apivantyA a ( A ) ravinda makarandam 729|| AstAmaparo lokaH krIDApekSI parApadi prItaH / vyasanArNave patantI na vAritA parijanenApi // 730 / / ca yAdavaH, dIrghakAlaM krIDitaM rataM, tAni sthAnAni / kaNThasthitaprANA mRtaprAyA, bhavAmi iti bhUtasya pratyagravat darzane vartamAnaprayogaH, abhUvaM ityarthaH // tathAhi"teSveva dezeSu manohareSu, teSveva puSpAkaravAsareSu / ekena kenApi vinA, janasya sarva viSAdAspadatAmupaiti // " ( bodhisattvAva0 68 / 98) iti // bhAvikAlaMkAraH, "bhAvikaM bhUtabhAvyarthasAkSAtkArasya varNanam / " iti ( kuvalayAnaMde 160 ) lakSaNAt // 727 // 'jaDatAkhyAM navamIM dazAmAha anyeti / ] visaMjJA nizcetanaprAyA / [kRtabhUSA anyaiH AropitavastrabhUSaNA, yaMtrasUtrasaMcArA yaMtreNa sUtraiH saMcAraH calanavalanAdiH yasyAH sA, dArumayI kASThanirmitA pratimA stryAdyAkArA, yaMtraputtalikA ityarthaH, iva, anyeSAM parijanAdInAM vaMzena tattaMtratayA, yataH svayaM visaMjJA, yathoktaM bhAgavate " yathA dArumayI yoSinnRtyati (ntI) kuhakecchayA / " iti, ahaM, bahvIH anekAH viDaMbanA: hAsakAraNAni bhAvarahitatvAt tAdRzyaH ceSTAH ityarthaH, kArye kAraNAropAt; vidadhAmi karomi / pUrvavat bhAvikAlaMkAraH // asyAH dazAyA: upAntyadazAtvAt tava aprAptau dazamI maraNAvasthA sannihitaivAsIt iti dhvanyate // 728 // svamyAH vezyAtvena anyasaMbhogasaMbhave'pi na anyatra tAdRzI tuSTiH yAdRzI prakRtakAmukasaMyogena iti daurbhAgyaM gamyaupamyena prakAzayaMtI prAha yadIti / nAmeti saMbhAvanAyAm / saMzleSaM saMyogam / puSTiH poSaNaM vRddhi: vA / araviMdasya kamalasya makaraMdaM parAgaM, " makaraMdo maraMdazca madhu puSparasAhvayam / pauSpaM rajaH parAgaH syAnmadhUlI dhUlIkA ca sA ||" iti rAjanighaNTau // aprastutaprazaMsAlaMkAraH spaSTaH, tena ca svasyAH prakRtaM kAmukaM vihAya anyebhyaH na puSTiH tuSTiH vA iti sUcitam // iyaM saMgItiH nAma AryAbhedaH // 729 // svAMgIkArAya tatkaruNAyAH udbodhanAya 'Aha AstAmiti / tvAM parityajya, vyasanArNave duHkhasAgare pataMtI ahaM, parijanena svabaMdhubhRtyAdibhiH, api, na vAritA na niSiddhA, tarhi, AstAmaparo lokaH avizeSeNa 728 kRtabhUSaNavastrapatrasaMcArA (kA) 729 madhuravRnda makarandam ( go. kA ) 730 kIDApekSAparo yadi prItaH - vyasanAntare ( kA ) / janenAsmi (pa) Shree Sudharmaswami Gyanbhandar-Umara, Surat www.umaragyanbhandar.com Page #316 -------------------------------------------------------------------------- ________________ kuTTanImatam / kiM vA bahubhiH kathitaiH samprati hi mayA'pi niyamitA buddhiH / sthAsyAmi sanniyuktA bhavagRhe preSyabhAvena ' / / 731 // iti netrAdivikArairvazamupanItaM pralInadhairyAstram / mAragrahAbhibhUtaM parimRSTaprAnirAkRtismaraNam || 732 // 203 , sarvajana:, kimu vAcyaM parepi bahirmukhA ityarthaH, ya: lokaH janaH, prAyaH, krIDApekSI khelAjanitasukhakutUhalI svasaukhyAbhilASI iti bhAvaH, na kevalaM etAvat api tu, pareSAM vipattau prItaH harSamApanno bhavati sAmAnyalokasvabhAvo'yam / evaMsthitau tvattyAgaH svaparajanaiH aniSiddhaH mamaiva paraM duHkhAya jAtaH, ataH punargrahaNAya anukaM - panIyA iti bhAvaH // kAvyArthApattiH alaMkAra:, " kaimutyenArthasiddhizcetkAvyArthApattirucyate / " ( 8 / 261 ) iti sAhityasAre talakSaNAt // 730 // punaH saMgrahaNAya nAnAprakAreNa uditavaktavyA svAbhISTaM prakaTayantI upasaMharati kimiti / saMprati idAnIM hiH nizcaye / buddhiH matiH, niyamitA niyaMtritA, pUrvavat durjanavAgapaneyA anyAsaktA ca na bhaviSyAmi iti bhAvaH / bhavaddarzanaM vinA jIvitumazaktA'haM bhavadgRhe sanniyuktA viniyojitA, ] preSyabhAvena dAsyena, [ api iti zeSa: sthAsyAmi vartiSye, yadi priyAtvena na svIkRtA tathApi iti bhAva:; " patikule tava dAsyamapi kSamam / " ( zAkuMtale 5 / 27 ) iti nyAyena / anena anunayavacanasya avazyakartavyatA prakAzyate / yata: "sAparAdhe'pi mahatAM na manyumalinaM manaH / " iti / atrApi pUrva uktaM-" vijJApayAmyatastvAM " ( A. 518 ) ityAdi // 731 // itItyAdiyugmena anusaMhitasya punarvimokSaNopadezaM prAha / iti evaMprakArakavacana pUrva, netrAdivikAraiH AdinA bhrUmukhahastAdayaH saMgRhyante, teSAM vikArai: anurAgasUcakaiH mohotpAdakaiH vilAsaiH, pralInaM naSTaM dhairyarUpaM astraM svarakSakaM AyudhaM yasya taM vihvalIkRtaM, ata eva vazaM upanItaM svAyattIkRtaM, yathoktaM - " yAsAM nAmnA'pi kAmaH syAtsaMgamaM darzanaM vinA / tAsAM dRksaMgamaM prApya yanna dravati kautukam // " iti, " hRdayaM haraMti nAryo munerapi kaTAkSavi - kSepaiH / dormUlanAbhidezaM nidarzayatyo mahAcapalAH || " ( halAyudhakRtapiMgalasUtravRttau ) iti " haraMti dhairya vitaraMti mohametra svabhAvaH smaravibhramANAm / " ( bodhisattvAvadAna0 64 / 7 ) iti ca / mAraH kAmadevaH eva graha : bAlagrahaH tena abhibhUtaM gRhItaM, graha: sUryAdi nirbandhoparAgeSu raNodyame / grahaNe pUtanAdau ca saiMhikeye'pyanugrahe // " " " 1 731 saMprati niyamena niM ( pa ) / preSyakAryeSu ( pa ) 732 pralInadhairyasya (go. kA ) [ ananvitaH pAThaH ] Shree Sudharmaswami Gyanbhandar-Umara, Surat www.umaragyanbhandar.com Page #317 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 254 dAmodaraguptaviracitaM prAdurbhUtariraMsaM kSaNekSaNe jaghana dezagatadRSTim / kAmiva vimokSyasi pUrvavadAcUSya subhru niHzeSam // 733 / ( yugmam ) svazarIrAmiSadigdhaM vakrasmitadRSTipAtavAgbaDizam / prakSipyAkRSya jaDaM sphuraNena vivarjitaM suparipuSTam // 734 // iti vizvalocanaH / ata eva parimRSTaM pramArjitaM prAGnirAkRtyAH pUrvakRtatiraskArasya smaraNaM yasya, tAdRzaM kAmukam / grahAbhibhUtasya ca vismRtiH jAyate iti prasiddhameva || 732 // punazca prAdurbhUtariraMsaM saMjAtaramaNecchaM ata eva tatpradarzanAya, kSaNekSaNe vAraMvAraM, anena lolAkhyaH dRSTivikAraH sUcitaH, tathA ca " dhArAvAhikasaMcAro yasya tallolamucyate / " iti, jaghanadeze gatA dRSTi: netraM yasya taM, jaghanasthalyAH kAmakrIDAbhUmitvAt, jaghanaM pUrvaM vyAkhyAtaM ( A. 580 ), tacca - " bhagasya bhAlaM jaghanaM vistIrNa tuMgamAMsalam / mRdulaM mRduromADhyaM dakSiNAvartamIDitam // " iti varNitam, ) tAdRzaM kAmukaM anusaMhitaM ratibhogapraNayinaM, pakkAnaM pariNatAmraphalaM niHzeSaM AcUSya tasya dhanarUparasaM niSkRSya svAtmIkRtya, he subhru zobhanabhrUmati, anena tasya avazyaM vazIkaraNAdi bhAvi iti sUcitaM pUrvavat yathA bhUtakAle ekavAraM kRtaM tathA, vimokSyasi svayaM parityakSyasi, apareNa dAsyAdinA vA niSkAsayiSyasi // tduktaM-"gamyaM nirUpya sA sphuTamanuraktevAbhiyujya raJjayati / AkRSTasakalasAraM krameNa niSkAsayatyenam // " iti zRMgAratilake ( 12 / 40 ) / tathAca nItau - "vRkSaM kSINaphalaM tyajaMti vihagAH, zuSkaM saraH sArasA:, nirdravyaM puruSaM tyajati gaNikA, bhraSTaM nRpaM sevakAH ( 'maMtriNaH ' ) / nirgandhaM kusumaM ( ' puSpaM paryuSitaM ' ) tyajaMti madhupA, dagdhaM vanAntaM mRgAH, sarvaH svArthavazAjjano'bhiramate, tatkasya ko vallabhaH // " iti // 733 // upadiSTaM vaizikazAstrasiddhAntaM dRDhaM AdhAtuM upasaMhAre punarapi tadeva rUpakAlaMkAradvArA yugmena anuvadati svazarIretyAdinA / ] 'azarIra:' [ iti pAThe ] kAma:, [ svazarIraM eva ] AmiSaM bhogyavastu, [" AmiSaM bhogyavastuni " iti kezavaH, vastutaH atra mAMsa, klIbamAmiSamutkoce mAMse saMbhogalobhayoH / AmiSaM suMdarAkArarUpAdau viSaye'pi ca // " iti vizvalocane, ] tena digdhaM yojitaM, [yat ba ('va') DizaM matsyabaMdhanaM 'ga' iti bhASAyAM tatra AropaviSayastu vakretyAdikamArabhya vAgantaH, tatra vakretivizeSaNaM 66 1 iva, 733 dAvUSya ni: ( kA ) 734 svazarIrA ( pa. go 2 ) / cakramitadR" tamaskhalitam - prakSipya kSiprataraM ( kA ) [ hInArthakaH pAThaH ] | suparidRSTam (pa) Shree Sudharmaswami Gyanbhandar-Umara, Surat www.umaragyanbhandar.com Page #318 -------------------------------------------------------------------------- ________________ kuTTanImatam / hastadvayAntarAgatamupacAraparivyayena saMskRtya / bhuktvA yAvanmAMsaM tyakSyasi carmAsthizeSitaM mAsyam // 735 // zRNu suzroNi yathA'smin kamalezvarapAdamUlamaJjaryA / pravarAcAryaduhitrA rAjasutazcarvitazca muktazca / / 736 // smitAditrayeNa saMbadhyate, tathA ca vakrasmitaM upahAsavyaJjakaM smitaM, vakra: dRSTipAta: kaTAkSaH, vakrA vAk ca vakroktiH, tAnyeva baDizaM; tat prakSipya prayojya, jaDaM buddhirahitaM vivekahInaM sphuraNena vivarjitaM, yathA baDizalagno mIna: nizceSTo bhavati tathA vezyAlagna: kAmuko'pi anyavyApArarahito jAyate iti tAtparya, suparipuSTaM pInaM kAmukapakSe prabhUtadravyaM, tAdRzaM AkRSya svalanaM kRtvA, // 734 // hastadvayAntarAgataM hastadvayasya antarA madhye AgataM prAptaM, kAmukapakSe hastadvayasya antare madhyavartibhAge urasi iti yAvat, AgataM snehena patitaM, yadvA azakyamokSaM gRhItaM, tAdRzaM matsya kAmukaM ca,] upacAra: anukUlAcaraNaM sa eva parivyaya: saMvidhAna, [vesavAra: 'masAlA' iti bhASAyAM, tena saMskRtya tasya saMskAra dattvA tena svAdutaraM kRtvA ityarthaH, taM yAvanmAMsaM yAvat mAMsaM syAt tAvat , bhuktvA saMbhujya, kAmukapakSe yAvat dravyalavaH syAt tAvat bhuktvA, carmAsthizeSitaM abhakSyabhAgazeSa matsya kAmukapakSe ca lokoktyanusAreNa nirdravyaM ityarthaH, tyakSyasi || ekadezavivartirUpakaM alaMkAraH, atra vakrasmitAdau baDizatvAdyAropaH zAbdaH, matsyasya ca kAmukAropa: ArthaH iti // matsyarUpakamUla: prakArAntareNa zloka: bhartRhare: zRMgArazatake (52)-" vistAritaM makaraketanadhIvareNa strIsaMjJitaM baDizamatra bhavAmburAzau / yenAcirAttadadharAmiSalolamartyamatsyAn vikRSya vipacatyanurAgavahnau // " iti || tathA ca samayamAtRkAyAM api-"prApte kAnte kathamapi dhanAdAnapAtre ca vitte, tvaM me sarva tvamasi hRdayaM jIvitaM ca tvameva / ityuktvA, taM kSapitavibhavaM kaJcakAbhaM bhujaMgI tyaktvA, gacchetsadhanamaparaM, vaiziko'yaM samAsaH // " (5 / 89) iti // 735 // evaM mahatA prabandhena vizIrNapratisaMdhAnaM, cUSitAmraphalanyAyena tatkSepaNaM ca upadizya, dRSTAntavizeSeNa upadezadAyA'ya maMjaryAkhyAnaM AprabandhAntaM mAlatI zrAvayituM vikarAlA upakramate zuNvityAdinA / zRNu itaH paraM AkarNaya, suzroNi zobhanA zroNiH zroNI vA kaTibhAga: nAbhyadhoga: udarajaghananitaMbAtmakaH madhyabhAga: yasyAH sA suzroNiH tatsaMbuddhI, sAvadhAnaM AzrotuM saMbodhanam / yathA yena prakAreNa, asmin vArANasInagare, 735deg muphvAraya yena satkRtya (kaa)| tyakSyati ( kA ) 736 kalazezvara (p)| zvavitazca (p)| idAnI majaryAkhyAnamAha (pa) Shree Sudharmaswami Gyanbhandar-Umara, Surat www.umaragyanbhandar.com Page #319 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 256 dAmodaraguptaviracitaM "AsIcchrIsiMhabhaTo nAnA nRpatirmahIyasAM shresstthH| tasyAtmajo'dhitasthau(?SThau) nivezanaM devarAjasaMbaddham // 737 // sa kadAcidvaSabhadhvajadidRkSayA primitaaptprivaarH| anuvartamAna AgAttAruNyodIrNaveSacaritAni // 738 // pravarAcAryetinAmnA khyAtasya kasyacit duhitryA putryA, maMjaryA tadAkhyayA, sA vizidhyate kamalezvarapAdamUleti samAsAnta:pAtinA padena, kamalezvarapAdAH kecana maThAdhipAH sa eva mUlaM kAraNaM janayitA yasyAH sA, anena maMjaryAH vyabhicArotpannatA dyotitA, tena sA'pi vyabhicAriNI iti sUcitam / rAjasutaH siMhabhaTanAmnaH kasyacit rAjJaH putraH samarabhaTanAmA ( A. 960), carvita: saMbhuktaH, mukta: anaMtaraM tyaktazca // 736 // ita: maMjaryAkhyAnaM 1056 tamI AryA yAvat // mahIyasAM mahattamAnAm / ] zreSThaH agragAmI [pradhAnatama ityarthaH / devarAjasaMbaddhaM devarAjaH kazcit rAjA tena saMbaddhaM tadIyaM ityarthaH,] nivezanaM zibiraM, [ adhitaSThau adhikAritvena tatra sthitaH iti bhaavH| 'devarASTrasaMbaddhaM / iti pAThaH sarala:, devarASTra: ' devagiri 'nAmnA prasiddhaM dAkSiNAtyarAjyaM, tena saMbaddhaM tadviSaye vartamAnaM ityarthaH, nivezanaM nagaraM, adhitaSThau mukhyAdhikAritvena pAlayAmAsa ityarthaH / / 737 // saH rAjasutaH, tAruNyodIrNaveSacaritAni tAruNyena taruNAvasthayA udIrNAni dIptAni veSaH manoharavastrAlaMkArAdidhAraNaM caritAni taruNyavalokanapralobhanAdIni karmANi ca, tAni anuvartamAna: sevamAnaH, kadAcit kasmiMzcit kAle, vRSabhadhvajasya zivasya prakRte zrIkAzIvizvanAthasya didRkSayA darzanecchayA, parimitAptaparivAraH parimitaH alpasaMkhyAkaH AptaH ca baMdhuH baMdhuvargazca parikaraH yasya evaMbhUtaH, 742 AryAparyantaM varNyamAna: rAjasutaH 'gaMbhIrezvaradAsyAM' (A. 743) ityArabhya 'pAnikAM vrajati' (A. 754) ityantaM yat 'prakAmavAcyaM / tatra 'prasakte'tyAdiviziSTaM 'devakulaM' (A. 755) AgAt Agato'bhUt ityanvayaH // vRSabhadhvajaH-vRSabhaH dhvaje yasya sa: zivaH, tathAhi mahAbhArate tatkathA-Adisarge zvetavarNAH gAvaH darpayuktAH caraMtyaH zive tapasi Asthite samantata: sthAnabhraMzaM cakruH, tadapakAreNa kruddhena tAH dagdhAH, tadanaMtaraM vRSabheNa zivaH saMprasAditaH; tataH gAvaH zAntAH varNabhedatvaM AgatAH, paramezvareNa ca ___737 AsIt siMhaTanAmA prasiddhanRpatirmahIyasA zreSThaH (pa) siMhapaTo (go. kA) mahIyasAM praSThaH (go)| devarASTrasaMbaddhaM (p)| itaH papustake zlokAnAM ekatvamArabhya bhi. bAipAtaH / 738 paricAraH (4) / dIrgha (pa) veza (go 2 kA) Shree Sudharmaswami Gyanbhandar-Umara, Surat www.umaragyanbhandar.com Page #320 -------------------------------------------------------------------------- ________________ kuTTanImatam / 257 mUrdhatribhAgasaMsthitabRhadambaracIrakezasaMyamanaH / alpAcchagAtrarAgo dhanakuDumaliptakarNakezAgraH // 739 / / siddhArthabIjadanturalalATatilakopayuktatAmbUlaH / zravaNanivezitakuNDalaTiTTibhakamAyakandharAbharaNaH / / 740 // keyUrasthAnagatasvarNAkRtamantragarbhajatuguDakaH / maNibandhanavinyastapracalAGkarajAtarUpamaNimAlaH // 741 // "zveto'yaM vRSabho devi srvsNskaarsNyutH| vAhanatve dhvajatve ca tadA prabhRti yojitaH // " iti / apica "zuddhasphaTikasaMkAzo dharmarUpo vRSaH smRtaH / " iti zaivAgamAt zukladharmarUpaH vRSaH tadrapaNArtha dhvaje aNkitH| spaMdAkhyazaivamatabhede tu vRSa: jJAnakriyAsAmarasyAtmA dharmaH, dhvaja: lakSaNaM yasya sa zivaH // 738 // tatrAdau tasya ApAdamastakaM tAruNyocitaM kAmukatvaprakAzakaM veSaM caturbhiH varNayati mUrdhetyAdibhiH / mUrdhatribhAgasaMsthitaM, bahadaMbaracIrakezasaMyamanaM nAma vasrakhaNDanirmitoSNISaM ' pheMTA / iti bhASAyAM, yasya saH; mUrdhnaH vAmaM dakSiNaM vA bhAgaM vihAya tena AvRtAparazeSatribhAgaH ityarthaH; trayo bhAgA:. tribhAgA:, mUrdhnaH tribhAgAH mUrdhatribhAgAH, teSu samyak sthitaM vartamAnaM, yat bRhadambaracIraM tatkhaNDaM, tena kRtaM kezasaMyamanaM yasya saH; AtAparaikadezazeSaziraskaH, evaM hyeSa taruNAnAM aacaarH| alpaH na tu ghanaH, acchaH svaccha: 'acchA' iti bhASAyAM, ca, gAvarAgaH mukhazarIrAdivarNazobhAvardhanArtha upayuktaM sugaMdhi raktacUrNadravyaM raktodvartanadravyaM, yasya saH; ghanena nibiDena kuMkumena kezareNa zobhAvardhanAya lulitatvavAraNAya sthairyAya ca liptAni digdhAni karNayoH kezAgrANi karNasamIpavartinAM kezAnAM agrabhAgAH kAkapakSAH yasya saH tAdRzaH // 739 // tathA siddhArthAnAM zvetasarSapANAM 'sapheta sarasava ' iti bhASA. prasiddhAnAM yAni bIjAni nistuSIkRtAH zvetasarSapAH ityarthaH, taiH daMturaM unnatAvanataM lalATatilakaM yasya saH cAsau, upayuktatAmbUla: bhuktabITikaH ca, taadRshH| tathA zravaNayoH nivezitau kuNDalAkhyau AbharaNau yena sa cAsau, TiTTibhaprAyakandharAbharaNazca / kuNDalaM kuNDaM lakSaNayA tadvat golAkArAdikaM lAti gRhNAti iti kuNDalaM, tannAmnaiva prasiddhaH karNAbharaNavizeSaH / alpa: TiTTibhaH TiTibhakaH TiTibhakaH vA 'TIToDI ' iti bhASAnAmnA prasiddhaH kSudrapakSivizeSaH, tadAkAraH suvarNakhaNDo'pi TiTibhakaH, te prAyaH bAhulyena yatra nibaddhAH tAdRzaM kaMdharAbharaNaM aveyakaM grIvAlaMkAraH yasya tAdRza: / kaM ziraH dhArayati iti kaMdharA grIvA // 740 // apica-keyUraM ke bAhuzirasi bhUSaNatAM yAti iti keyUraM ___ 739 pUrvatribhAga (go.kA) / alpatararAgasAndro dhana0 (go.kA) 741 keyUrapadaniyaM Shree Sudharmaswami Gyanbhandar-Umara, Surat www.umaragyanbhandar.com Page #321 -------------------------------------------------------------------------- ________________ dAmodaraguptaviracitaM dhRtavetradaNDakUrcakapariveSTitasAsidhenukhaDgazca / mRdutarapaTikAvaraNaH zabdolbaNacucurADUcaraNataH // 742 / / 'gambhIrezvaradAsyAM lagnaH kila tava vayasyako viirH| prApsyatisA'pi durAzA varSatritayena yanmayA prAptam // 743 // aMgadaM bAhubhUSaNavizeSa: 'bAjubaMdha ' iti bhASAyAM prasiddhaM, tasya sthAnaM bAhoH UrdhvabhAgaH, tatra gataM nivezitaM, svarNena suvarNena AvRta: pariveSTitaH, rakSArtha bhUrjapatralikhitaH maMtraH garbhe yasya tAdRzaH yaH jatuguDakaH lAkSAnirmitaguTikA , ( mAdalIuM' iti bhASAyAM / ) yasya tAdRzaH / tathA maNibaMdhane pANimUle prakoSThapANyoH saMdhisthAne 'kalAi / iti bhASAyAM prasiddhe, vinyastAH, pracalAH jhalajhalAyamAnAH aMkurAH kiraNAH yeSAM tAdRzAnAM jAtarUpe hemni sthitAnAM maNInAM hIrakAdiratnAnAM mAlA: paMktayaH yasya sa: tAdRzaH, (etadAbharaNaM 'maNibandhanaM / iti khyAtaM ' phoNcii| iti bhASAyAM prasiddham ) // 741 // tathA dhRtaH haste gRhItaH yaH vetranirmitaH daMDa: 'soTI' iti bhASAyAM, tasya kUrcakaH zIrSa yena saH cAsau, pariveSTitaH kaTivastreNa AvRtaH baddhaH iti yAvat , asidhenunA churikayA ' kaTArI' iti bhASAyAM, sahita; khagaH kRpANaH taravAriH kaTisthaH yasya ca tAdRzaH / mRdutarA lakSNA, paTikA laghuvalaM 'khesa / iti bhASAyAM, AvaraNaM aMgagopanaM yasya saH / tathA zabdena ulbaNaH pracuraH, cucuraH gamanakAle navInopAnajAtazabdAnukaraNaka: zabdaH, yadvA zabdeSu dhvanyAtmakazandeSu ulbaNaH spaSTa: ya: cucura ityayamanukaraNazabdaH, saH aMka: cihnaM yayoH tAdRzau caraNatrau pAdatrANe 'joDA' iti bhASAyAM, yasya saH // 742 // gaMbhIrezvaretyAdinA [vRSabhadhvajadarzanArthamAgatAnAM] viTAdInAmanyonyasaMbhASAvAkyAni / [kAcit svaparicitaM viTaM vadati gaMbhIreti / gaMbhIrezvaradAsI iti kasyAzcit vezyAyAH nAma, yadvA gaMbhIrezvara iti kasmiMzcit zivAlaye liMge pratiSThApitasya mahAdevasya viziSTaM nAma, tatpura: nRtyArtha yA dAsI vezyA 'devadAsI' 'bhagavadgaNikA' vetyAkhyayA prasiddhA, tasyAM; lana: AsaktaH / vayasyaka: mitraM, vIraH iti tannAma / sA gaMbhIrezvaradAsI, trita ( pa. staM ) / gatasuvarNabhRtamaMtra (kaa)| guTikaH ( pa. staM ) / pracurAkura (go) prabalAMkara (go 2 kApA ) pravAlavarajAta (pa. staM) 742 daNDa UrNakapariveSTitasAsidhenukanitaMbaH (pa. staM) / cuMcuvAkcara0 (5) luicukAIca0 (staM) burburAGka (kApA ) / caraNAntaH (kA) 743 gaMbhAre (kA) / dAsyA (pa. stN)| [ kApUrSisya pAThaH duSTaH] Shree Sudharmaswami Gyanbhandar-Umara, Surat www.umaragyanbhandar.com Page #322 -------------------------------------------------------------------------- ________________ kuTTanImatam / , " darzayati dizaH phalitA amRtagabhasti kare'vatArayati / suradevi candravarmA nirvastukavAkprapaJcena // 744 // tvAmanuyAntaM samprati pazyAmi kuraGgi vasuSeNam / sunirUpitA bhaviSyati viSamA guDajihnikA tasya / / 745 / / vaJcayati janaM yo'sau hariNi haro dhUrtatAbhimAnena / likhati zataM dazavRddhyA sa nimagnastaralikAvarte // 746 // apanA madvat iti sUcyate, durAzA duSTA maryAdAtikramAt AzA iSTavastuviSayiNI icchA yasyAH sA, varSatritayena varSatrayasaMbaMdhena tadante ityarthaH, tat prApsyati, yat mayA prAptaM varSatritaye'pi tadiSTAni na dAsyatyayaM yathA tatsaMbandhena varSatraye gate'pi mayA kiMcidapi na prAptaM, arthAt madvat agrAhitArthaiva saMbhuktasaMtyaktA bhaviSyati, iti svAnubhavamUlakaM anumAnam / vaJcakaH kRpaNazca saH iti idAnIM sA arthalubdhA na jAnAti iti bhAvaH // 743 || kAcit sakhIbodhAya svaduHkhajJApanAya vA kasyacit viTasya vAvadUkatAM vadati darzayatIti / bhoH suradevi, caMdravarmA tannAmA viTa:, varmAntanAmnA saH kSatriyaH iti sUcitaM bhavati, nirvastukaH vastuzUnyaH niHsAraH yaH vAkprapaMca: vAgvistAraH tena, diza: kASThAH, phalitAH phalavatyaH, darzayati; amRtagabhasti amRtavat sukhadA: gabhastayaH kiraNA: yasya taM candraM, kare avatArayati hastasthitamiva darzayati / kareNa vArayati ' iti pAThe kareNa hastena, vArayati AcchAdayati / darzayatItyAdipUrvArdhe lokoktidvayaM, bahu vadati na ca kiMcidapi dadAti iti bhAvaH // 744 // kAcit svasakhIM tatkAmukasya zAThyaM svAnubhUtaM nivedayati tvAmiti / anuyAntaM prItiprakAzanAya tvAM sarvadA anusarantaM vasuSeNaM ahaM pazyAmi / ata: alpenaiva kAlena tasya viSamA visaMvAdinI mithyeti yAvat, guDajihnikA guDaH ikSurasaghana: iva jihvA asyAM bhASAyAM bhASaNe asya astIti, matvarthe "atainiThanau" (pA. 5/2/115 ) iti ThakpratyayaH, " ThasyekaH " ( pA. 7/3/50 ) iti ThasyekAdezaH, madhurabhASitvaM ityarthaH, sunirUpitA bhaviSyati tvayA'pi jJAtA bhaviSyati, yathA mayA pUrvaM tatparicayena jJAtA // 745 // kAcit kasyacit 269 744 kareNa vArayati (go. pa. kA) / suratakRti caMdravarmA (kA) / nirvarNakavA 0 ( kA ) 745 saMprati yAmi kuraMgAkSi ( go . kA ) / vasuzeSam ( kA ) / bhaviSyasi ( pa. sta ) / viSamaM ( go 2 ) anurUpikA bhaviSyasi viSamaM ( kA ) 746 carcayati jana suna Shree Sudharmaswami Gyanbhandar-Umara, Surat www.umaragyanbhandar.com Page #323 -------------------------------------------------------------------------- ________________ dAmodaraguptaviracitaM gRhNAsi yatpaTAnte mama pazyata eva manda madirAkSIm / ata AvayoravazyaM sA vakSyati noktamantaraM bhavatA / / 747 // yo'yaM gRhItabRsikaH kuzako vidhRtadaNDakASAyaH / lokasparzAzaGkI kRtApasAro vilokayan pAzcau~ / / 748 // dhanadhUrtasya api vezyAvaMcanIyatvaM prakAzayati vaJcayatIti / he hariNi / asau prasiddhaH ityarthaH / haraH tannAmA / dhUrtatAbhimAnena kApaTyaprAvINyAhaMkAreNa / kathaM vaMcayatItyAha likhatIti, zataM dattvA adhamarNAya svasaMpuTe dazAdhikaM zataM dattaM iti likhati ityarthaH / taralikA kAcit mAyAvinI vezyA, saiva Avarta: " syAdAvartA'mbhasAM bhramaH" ityamaraH, cakraM, ' bhamarA' iti bhASAyAM prasiddhaH, yatra patitaH janaH naSTasattvo bhavati iti prasiddhaM, tatra nimagnaH AsaktaH san naSTaH naSTasattvaH saH asti ityarthaH // 746 // kazcit svasamayena tasyAmeva vezyAyAM AsaktaM suhRdaM udbodhayati gRhAsIti / mama pazyata eva yat tvaM anvarthanAmnI madirAkSI, paTAnte gRhAsi vinodAya rahasi AhAnAya vA tanAJcalaM AkarSasi, tena he maMda mUrkha AvayoH rahasyasaMbaMdhaprakAzanAt , bhavatA na uktaM yanna prakAzitaM, AvayoH antaraM chidraM ekasyAmeva AvayoH parasparasaMmatyA ratisevanarUpaM, tat avazyaM anyatra sA vakSyati, tena avazyaM tava tAdRzakarmaNA rahasyabhedaH bhaviSyati iti bhAvaH // madirAkSImadayati iti madiraM harSadAyi, madire akSiNI yasyA: sA; yadvA madirAvat surAvat rakte raktavarNe tadvatsaMmohake vA akSiNI lakSaNayA netraprAntabhAgau yasyAH sA; yadvA madirAkhyaM akSi dRSTiH, yasyAH sA, akSizabdo'tra lakSaNayA dRSTivacanaH, yathA " ekasminzayane " ityamarukazloke // daMpatyoH shnkairpaaNgvlnaanmishriibhvcckssussoH|" ityatra / madirAdRSTeH lakSaNaM tu-" sauSThavenAparityaktA smerApAMgamanoharA / vepamAnAntarA dRSTirmadirA parikIrtitA || " iti saMgItakalikAyAM; yadvA madire suMdare akSiNI yasyAH sA; yadvA mAdyanti kAmukAH AbhyAM iti madire akSiNI yasyAH sA; yadvA madire surApAnAdiva saMjAtamade akSiNI yasyAH sA, tallakSaNaM yathA-" AghUrNamAnamadhyA yA kSAmA cAJcitatArakA / dRSTivikasitApAMgA madirA taruNe made // " iti // 747 // ' yo'yaM ' ityAdibhiH tribhirvizeSakeNa kAcit kasyacit daNDinaH veSa(pa) carvayati jalaM (staM ) / nimajjati ta. (go. kaa)| harinihato bhUlatAbhi. likhati zubhaM (kA) [artharahitaH pAThaH] 747 eva narmadAgArAt ( pa. stN)| mA vakSyasi noktamantaraM bhavitA (pa.staM) 748 gRhItabhUmiH (kA) / kumudAkoM (go.kaa)| vidhUtakASAyaH (go) [ viruddhArthaH pAThaH ] [ atra kA. uttarArdha duSTam ] Shree Sudharmaswami Gyanbhandar-Umara, Surat www.umaragyanbhandar.com Page #324 -------------------------------------------------------------------------- ________________ kuTTanImatam / kurvANo maunavratamutpAditasakalavaiSNavaprItiH / harizAsanaM prapannastripurAntakadarzanApadezena // 749 / / straiNaM pazyati yuktyA sAkADaM varjitAnyajanadRSTiH / kumudini mama hRdayagataM bhavitavyaM vyAjaliGginA'nena // 750 // (antarvizeSakam ) viruddhAnAcArAn dRSTvA, taM kuTaM abhijJAya, tasmAt svamanorathasiddhiM nirdhArayati / ayaM puro dRzyamAnaH / ] bRsIkaH yatInAM Asanam / [gRhItabRsika: gRhItA svIkRtA bRsI (bRSI iti vRSI iti ca rUpAntare ) AsanaM yena saH, " zeSAdvibhASA" (pA. 5 / 4 / 154 ) iti kappratyaye " ke'NaH" (pA. 7 / 4 / 13 ) iti IkArasya ikAraH / kuzakarNaH iti tasya nAma / daMDaH ( pUrva vyAkhyAta: A. 492 ) / kASAya:-kaSAyaH kaSAyaM vA raktavarNaH " astrI kaSAyo niryAse rase rakte vilepane / aMgarAge sugaMdhe ca, triSu syAlohite'pi ca // " iti vizvalocanaH, tena raMjitaM vastraM kASAyam / vidhRtau daMDakASAyo svIyasaMnyAsiliMge yena sa: / lokAnAM janAnAM sparzasya teSAM apavitratvAt, AzaMkI AzaMkA bhayaM saMzayo vA tadvAn AzaMkamAnaH; ata eva tarjanAya, pArbo svavAmadakSiNadezI, vilokayan pazyan , kRtApasAra: dUraM gacchetyAdivAkyaiH dUrIkRtajanaH, anena tasya zucitvarakSaNAbhimAnaH sUcitaH // 748 // maunavrataM muneH idaM maunaM tasya vrataM niyamadhAraNaM maunavrataM tapaH ityarthaH, tat kurvANaH; ataH utpAditetyAdi / vaiSNavAH viSNubhaktAH viSNUpAsakAH / tatra hetuH harItyAdi / harizAsanaM nAradapaMcarAtravaikhAnasAdivaiSNavAgamAdikaM, prapanna: mokSaprAptyai zaraNaM gataH, ayaM daMDI vaiSNavamatAvalaMbI tridaMDI iti jJeyaM, sa tAdRzaH, ] 'tripurAntakadarzanaM vaiSNavazAstraM' [iti TippaNI duSTA, zabdArthAnanvayAt , vastutaH tripurAntakasya tripurAkhyasya asurasya nAzakasya arthAt mahAdevasya, darzanApadezena darzanavyAjena, asya uttarazlokena saMbaMdha: // 749 // straiNaM darzanArtha tatra AgataM strIsamUha, sAkAMkSaM sAbhilASaM yathA syAttathA, yuktyA pazyati, strIprekSaNamapi " smaraNaM kIrtanaM keli: prekSaNaM guhyabhASaNam / saMkalpo'thyavasAyazca kriyAnivRttireva ca / etanmaithunamaSTAMgaM pravadaMti manISiNaH / / " iti uktalakSaNasya aSTAMgamaithunasya aMga ipti yateH doSatvena uktam / kathaM pazyatItyAha varjitetyAdi / ] varjitA vaMcitA, [ ayaM striyaH pazyati iti aparo jano yathA na ___749 sakalaviplavazraddhaH (pa) vaiSNavazraddhaH (stN)| zAsanaM / prathayan (kApA) [ nyUnamAtraH pAThaH] 750 aMtaHkulakam (stN)| Shree Sudharmaswami Gyanbhandar-Umara, Surat www.umaragyanbhandar.com Page #325 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 262 dAmodaraguptaviracitaM pazyatyadRzyamAno, nirIkSito vIkSate parAM kakubham / brUte kiJcitsaspRhamaMbhiyukto bhavati kIlitadhvAnaH // 751 // na jahAti samAsannaM, notsahate pArzvagocare sthAtum / eSa manuSyo manye niSpatibhaH sAbhilASazca // 752 // (antayugalakam ) te'tItAH khalu divasAH kriyate narma tvayA samaM yeSu / adhunA''cAyAMnI tvaM pAzupatAcAryasaMbandhAt // 753 // jAnIyAt tathA tA: pazyati iti bhAvaH / etena tasya kAmukatvaM sUcitam / tata: sakhIM svahRdayaM prakAzayati kumudinItyAdi / anena vyAjaliMginA saMnyAsinAM kUTaveSadhAriNA dharmadhvajinA, mama hRdayagataM bhavitavyaM mama manorathasiddhiH kAmazAMtyAdirUpA bhaviSyati ityarthaH / anumAnAlaMkAraH // 750 // kAcit tatrAgataM jaDaM kAmukaM varNayati pazyatItyAdinA yugmena / ko'pi taM ramaNI: pazyantaM yathA na pazyet tathA tA: pazyati; api ca kenApi ramaNIH pazyan dRSTa: san tadvaMcanAya, parAM anyAM tadanabhimukhI, kakubhaM dizaM, pazyati; api ca ramaNIH ityadhyAhArya, brUte ityasya dvikarmakatvAt , kiMcit avyaktaM svAbhilASasUcakaM vA, saspRhaM savAMchaM vadati; abhiyukta: kiM pazyasi ityAdiprakAreNa tAbhiH pRSTazca, kIlitadhvAnaH hiyA bhiyA vA gadgadasvaro bhavati, // 751 // samAsannaM mIlitaM, na jahAti tatparihArAya tyaktuM na zaknoti ityarthaH, na ca tasya pArzvagocare samIpe sthAtuM utsahate prayatnaM kurute zaknoti vA, tena etaiH liMgaiH, eSa: purovartI, manuSya:, sAbhilASaH ramaNIsamAgamalipsuH, ca: apyarthe, niSpratibha: " prajJAM navanavonmeSazAlinI pratibhAM viduH / " iti lakSitA pratibhA tayA rahitaH, svepsitaM strIsamAgamaM sAdhayituM yA yuktayaH AvazyikA: tAsAM yuktInAM ajJa: iti, manye tarkayAmi / atra pUrvapUrva abhilASegitaM, uttaraM uttaraM pratibhAbhAvasUcakam / atrApi anumAnAlaMkAraH // 752 // uccatarapadaprAptyAzayA ujjhitaH prathama: kAmI tatra tAmeva saMgamya sAsUyaM sotprAsaM ca vadati te iti / khalu nizcaye / yeSu divaseSu / narma " zRMgArArtha trapAkAri vAkyaM goSThISu narma tat / " iti lakSitam , yadvA parihAsaH / yataH, adhunA idAnIM, tvaM AcAryAnI AcAryapatnI asi iti zeSaH, " indravaruNabhava0 " (pA. 4 / 1 / 49) iti GISAnuko, " AcAryAdaNatvaM ceti vaktavyaM " iti vArtikAt ' AcAryAMnI, ___ 752 sparzagocare (pa. staM ) 753 te nItA divasAH khalu (go. kaa)| narmakriyA samaM (kaapaa)| AcAryANI (go. pa. staM. kaa)| bhavazuddhAcArya (pa)bhAzuddhA0 (staM) Shree Sudharmaswami Gyanbhandar-Umara, Surat www.umaragyanbhandar.com Page #326 -------------------------------------------------------------------------- ________________ kuttttniimtm| bhramasi yatheSTaM tAvat kurvANo yuvatipallavagrahaNam / lolikadAsa na yAvannaradevI pAnikAM vrajati / / 754 // evaMprakAravAcyaprasaktakTiceTikAsamAkINam / sevAcaturapuraHsaravijanIkRtavatme devakulam / / 755 // ( AdimahAkulakam ) saMpAditaharapUjo niSThurayASTIkaniyamite loke / tvaritaniyogisthApitamAsanamadhyAsta samarabhaTaH // 756 // iti rUpaM, tena upalabdhakozeSu AcAryANI iti pATha: lekhakadoSajaH jJeyaH / sA kathaM AcAryAnI ityAha pAzupatetyAdi / pAzupata: cAsau AcAryazca pAzupa. tAcAryaH, pAzupataM ca taMtramUlaka: zaivamatabhedaH, yatsiddhAnte pazupatiH zivaH paramadaivatam , uktaM hi harivaMze-" pAlayAmi pazUn yasmAtsRjAmi ca yadRcchayA / teSAM ca patirevAhaM tasmAtpazupati: smRtaH // " iti / ( pazuH-asvataMtra: jIvaH karmAtmA ANavAdipAzabaddhaH, patiH IzvaraH / ) tasya, yadvA tanmatAvalaMbI pAzupataH / pAzupatAnAM tanmatAvalaMbinA, AcArya: kriyAvAn siddhAntopadeSTA guru:, ityarthaH / kenacit viSayalaMpaTena tena tava saMbaMdhAt kAmasevanarUpAt // 753 // kAcit kaMcit zaThaM sevakaM prati Aha loliketi / lolikadAsa iti anvartha nAma / yAvat naradevI tasya svAminI patnI vA, pAnikAM prapA, na gacchati na samAgacchati, tAvat yuvatInAM yauvanavatInAM ramaNInAM, pallavAnAM vastrAMcalAnAM 'pAlava' iti bhASAyAM, grahaNaM idaM AkarSaNAdInAmupala. kSaNaM, tacca svasya kAmukatApradarzanArtha, kurvANaH, yatheSTaM itastata: svacchandAnusAraM bhramasi bhramiSyasi ityarthaH // 754 // evaMprakAre 743-754 AryAsu varNitaprakAre, vAcye uktau, prasaktAbhiH tAdRzoktiparAyaNAbhiH ityarthaH, viTaiH khiGgaH, ceTikAbhiH saMdhAnanipuNAbhiH dAsIbhiH, ca samAkIrNa vyAptaM; 'prakAmavAmya / ityAdipAThe prakAmaM atyantaM yat vAmyaM vakroktibhAvaH, yadvA vAmye vAmAnAM suMdarINAM hite hitakRtye tAsAM kAmipuruSeNa samAgamarUpakRtye prasaktAH upasthitA: ityarthaH / tathA sevAcaturaiH upacArakuzalaiH, puraHsaraiH agregantRbhiH arthAt sevakaiH, vijanIkRtaM utsAritalokaM vartma mArga: yasya tat , devakulaM devamaMdiraM ' devala / iti bhASAyAM, AgAt iti pUrveNa 738 AryAsthapadena anvayaH / 755 / / maMdirapravezAnantaraM tatra tasya nAyakasya AsanaparigrahamAha saMpA 754 pAzikAM vizati (kA) pAzikAM vizanI (1) pAsikAM vizasi ( staM) [kA. uttarArdhapAThaH duSTaH ] 755 evaMprakAravAkyai prasakta(pa) evaM prakAmavAmyapra. (go. kA) 756 utpAdita (kA) [bhatra kA. uttarArdhaM duSTaM ] Shree Sudharmaswami Gyanbhandar-Umara, Surat www.umaragyanbhandar.com Page #327 -------------------------------------------------------------------------- ________________ dAmodaraguptaviracitaM agropaviSTanartakavAMzikagAtRprakAzayuvatigaNaH / zreSThipramukhavaNigjanaDhaukitatAmbUlakusumapaTavAsaH // 757 / / vividhavilepanakharaTitacakrakadharakhaDgadhAriNAzUnyaH / pRSThata AttakRpANaiH zarIrarakSazca vizvastaiH // 758 / / tAmbUlakaraGkabhRtA sandaMzagRhItavITikAgrahaNe / ISatspRSTaM kurvan mandaM khaTakAmukhena vAmena // 759 // diteti / saMpAditA nirvartitA, harasya pApaM bhavabhayaM pralaye kRtsnaM vA harati iti haraH tasya, pUjA caMdanabilvapatramaMtroccArAdibhiH upacAra:, yena saH; niSThurA: krUrAH darzanArtha samAgatAnAM lokAnAM utsAraNe tatprahArapravaNatvAt , ye yASTIkAH yaSTiH praharaNaM yeSAM te, praharaNamityarthe " zaktiyaSTayorIkak " (pA. 4 / 4 / 59) iti Ikakpratyaya: , taiH, loke sAmAjikasamUhe niyamite niyaMtrite sati, samarabhaTa: varNita: siMhabhaTaputraH rAjasutaH; tvaritaH satvaraH,] niyogI karmakaraH sevakaH [ niyuktaH, tena sthApitaM AnIya bhUmo nihitaM AsanaM upavezanapIThaM, adhyAsta // 756 // caturbhi: kalApakena taM varNayan tasya vyApAramAha agretyAdibhiH / agre saMmukhe, upaviSTaH AsInaH, nartakAH nRtye kuzalAH 'kathaka' iti bhASAyAM, cAraNAH vA, "nartaka: poTagalake cAraNe kelake naTe / " iti vizvalocanaH, (poTagalaka: naDatRNabheda:, kelaka: kdliivRkssH|) teSAM, tathA vAMzikA veNuvAdyavAdakA: teSAM, gAtRNAM, tathA ] prakAzayuvatayaH vezyAH, [ tAsAM gaNaH samUhaH yasya tAdRzaH / tathA zreSThina: mahAjanA: 'zeThIyA' iti bhASAyAM, pramukhAH AdayaH yeSAM, tAdRzaiH vaNigjanaH bahukrayavikrayakAribhiH vyAvahArikaiH; baharthavAcI janazabdaH, ] DhaukitAH upAyanIkRtAH [tAmbUlAni bITikAH, kusumAni puSpANi, paTavAsAH sugaMdhIni haridrAtaMDulAdicUrNAni, ca, yasmai tathAvidhaH -757 // ] kharaTitaM citritam , [ iti TippaNI / vividharaMjakadravyaiH kharaTitaH aniyamena citritamukhAdyaMga: cAso, cakrakaM cakrAkAra: tarjanyA bhrAmayitvA nikSepya: anavizeSaH, taM dharatIti cakrakadharaH, sa cAsau khaDgadhArI ca tena, tathA gRhItataravAribhiH vizvAsapAtra: aMgarakSakaiH ca, pRSThata: svapRSThabhAge, azUnyaH ariktaH // 758 // tAMbUlabhakSaNa 757 nartakavaMziprAhipa (go)| kumudapaTavAsaH (go.kA) 758 varakhaDga (go)| ziro. bhirakSa (pa.staM.kA) 759 vITikAgreNa (p.stN.)| ISatsa sTa? )TaH (pa. staM.) satpRSThaM (kaa)| kurvanmadaM viTaMkAM mukhena vAMsena (kurvanmandaM biTikAM mukhe natAMsena ?) (pa.staM) Shree Sudharmaswami Gyanbhandar-Umara, Surat www.umaragyanbhandar.com Page #328 -------------------------------------------------------------------------- ________________ kuTTanImatam / pArthAvasthitanarmapriyasacivanyastapUrvatanubhAgaH / papraccha kuzalavAtI sa vaNijjananartakamabhRtIna ||760||(ckklkm) __ atha vaitAlika uccairupasaMhatalokakalakale dhIram / abhituSTAva tamitthaM prasannagambhIrayA vAcA // 761 / / saMbhAragarbha: karaMka: vetrAdinirmitapeTikA 'karaMDIo' iti bhASAyAM prasiddhaH, tAMbUlakaraMkaH, taM vibharti iti tAMbUlakaraMkabhRt tena, rAjaputrAya bhakSaNArtha arpaNAya, saMdaMzena saMdaMzAkhyahastena gRhItAyAH dhRtAyAH vITikAyA: tAMbUlasya grahaNe grahaNakAle ityarthaH, saMdazalakSaNaM tu-"tarjanyaMguSThasaMyogastvarAlasya yadA bhavet / abhugatalamadhyazca sa saMdaMza iti smataH // " iti / maMdaM yathA syAttathA, vAmena suMdareNa yadvA vAmahastakRtena, khaTakAmukhena ] khaTakAmukha: [khaTikAmukha: kaTakAmukha: vA] hastavinyAsavizeSa:, [tallakSaNaM tu-"tarjanImadhyamAmadhye puMkho'GguSThena pIDyate / yasminnanAmikAyogaH sa hasta: kaTakAmukhaH // " iti amarukazatakaTIkAzaMgAradIpikAyAmuddhRtam / ( puMkha: zarasya ptrpaalii|) ISatspRSTaM kurvan tAMbUlaM kiMcitspRSTaM yathA syAttathA gRhNan ityarthaH / atra pattanIyapustakagatapAThasya pariNAma:-'ISatspRSTaH kurvanmandaM biTikAM mukhe natAMsena / ' iti saralArthakaH // 759 // pArzve vAme dakSiNe vA / narma parihAsa:, " agrAmyaH iSTajanAvarjanarUpa: parihAso narma / " iti dazarUpakAvaloke, tat priyaM yasya tAdRze, sacive sahAye mitre, nyasta: lIlayA nikSiptaH, svasya pUrvatanoH nAbherUvaMzarIrasya, bhAgaH yena tAdRzaH / kuzalavArtA ArogyAdivRttAntam // 760 // cakkalakaM iti kalApakasyaiva nAmAntaraM kazmIreSveva prasiddham // evaM nirvRtte ziSTAcAre, tasya rAjaputratvAt ekena cAraNena pravRttaM tadyazogAnaM prakAzayan avatArayati atheti / atha anantaraM kuzalaprabhAdisamAptau / vaitA. lika:-vividhaH tAla: vitAlaH, tena vyavaharatIti Thak ; yadvA viziSTa: tAlaH vitAla: sa zilpaM asya sa:, " zilpaM "(pA. 4 / 4 / 55) iti Thak, sUta: stutipAThakaH; tallakSaNaM bhAvaprakAze-" tattatpraharakayogyai rAgaistatkAlavAcibhiH zlokaiH / sarabhasameva vitAlaM gAyan vaitAliko bhavati // " iti / upasaMhRtalokakalakale janasamUhavirAve zAMte sati; dhIraM svasthamanasaM, rAjaputraM, itthaM vakSyamANaprakAreNa; prasannagaMbhIrayA-prasannA mRdulA vimalA vA, gaMbhIrA arthagurvI ca, tAdRzyA'rthaguNavatyA, yadvA prasannA madhurA, gaMbhIrA meghamandraghoSavat susvarA ca, tAdRzyA svaraguNavatyA, vAcA bhAratyA girA vA, 760 namrapriya (pa. stN)| pRcchaMca (go. kA) [cakalakAGkanena viruddhaH pAThaH] / savaNi. (go. kaa)| nartana (pa. st)| kulakam / (staM) 761 dhIraH (pa. staM) Shree Sudharmaswami Gyanbhandar-Umara, Surat www.umaragyanbhandar.com Page #329 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 266 dAmodaraguptaviracitaM 'jaya deva parabalAntaka gurucaraNArAdhanakakRtacitta / varavanitAjanamohana dAridyatamaHpracaNDakarajAla // 762 // raNavIravaMzabhUSaNa guruvasudhAdevapUjanapraha / zaraNAgatAbhayaprada hitabAndhavabandhujIvamadhyAhna // 763 // uccaiH tArasvareNa, abhituSTAva stuti akarot / taduktaM-'mAdhuryamakSaravyaktiH padacchedastu susvaraH / dhairya layasamartha ca SaDete pAThakA guNAH // " (33) iti pANinIyazikSAyAm // 761 // tAmeva stutiM jayetyAdibhiH nakSatrasaMkhyAkAbhiH (27) AryAbhiH prAha / etAdRza: jayakhyApaka: cATuprabaMdhavizeSa: jayodAharaNaM udAharaNaM vA iti AkhyAyate, tathA ca pratAparudrIye-" yena kenApi tAlena gadyapadyasamanvitam / jayetyupakrama mAlinyAdiprAsavicitritam / tadudAharaNaM nAma vibhaktyaSTAMgasaMyutam / " iti // jaya sarvotkarSeNa vartasva iti AzIH / deva surasamAna, yadvA tasya nRpatisutatvena nRpatisaMbuddhivat tathoktiH, tathA ca bharata:-"deveti nRpatirvAcyo bhRtyaiH prakRtibhistathA / " ( 1779 ) iti / parANAM zatrUNAM, balasya sainyasya, aMtaka: nAzakatvAt yama: eva // gurUNAM pUjyAnAM, te ca-" yo bhAvayati, yA sUte, yena vidyopadizyate / jyeSThabhrAtA ca bhartA ca paJcaite guravaH smRtAH // " ityuktaaH| (pitA, mAtA, AcAryaH, jyeSThabhrAtA, svAmI ceti paJca / ) varA: zreSThA;, vanitA: vanyaMte prArthyate iti vanitAH ramaNya: tA:, tAdRzyazca tA janAzca teSAM mohana mohotpAdaka / dAridrayameva tama: tasya vinAzane pracaMDakarajAla tIkSNakiraNasamUha sUrya ityrthH| ] 'dAma' [iti pAThe] maMDala / [ etaiH saMbodhanaiH tasya vIratvavinayasaundayaudAryaguNAH sUcitAH // 762 // raNavIraH tannAmA samarabhaTasya vaMzakaraH / guravaH pUjyAH ye vasudhAdevA: bhUsurAH brAhmaNAH, devAH dyusthA: ime bhUmisthA: ityetAvAneva bhedaH anyat nigrahAnugrahasAmarthyAdiguNavattvaM teSAM samAnaM iti brAhmaNA: vasudhAdevAH / ] praha namra / [ zaraNAgatAnAM prapannAnAM, abhayaM akutobhayaM, pradadAtIti tatsaMbuddhiH / hitA: mitrANi, bAndhavAH sagotrAH svajanAH te eva bandhujIvAH bandhujIva: japAvRkSasadRzaH kSupaH, tasya puSpANi, "puSpamUleSu bahulam " iti vArtikAt , " tasya vikAraH" (pA. 4 / 3 / 124 ) iti vihitasyANo ___ 762 zubhacitta (go 2 kaa)| cittaH (stN)| varavanitAjaghanAsana (p.stN)| karadAma (go. kA) jAlaH (staM) 763 raNadhIra (p.stN)| jIvakAmArgastvaM (kA) [kliSTArthaH pAThaH ] prayaH madhyAhnaH( staM ) Shree Sudharmaswami Gyanbhandar-Umara, Surat www.umaragyanbhandar.com Page #330 -------------------------------------------------------------------------- ________________ kuTTanImatam / tAhaka pratApadahanaH satAvako vyAptagaganadikcakraH / dRSTo jalAyamAno ripuvanitAtilakazobhAsu / / 764 // eSa vizeSaH spaSTa vahnezva tvatpratApavazva | aGkurati tena dagdhaM dagdhasyAnena nodbhavo bhUyaH // 765 / / zrIphalabhuk patravRto vigraha rasiko vimuktazastraratiH / rAjyasthitiM na muJcati hRtalakSmIko'pi tava vipakSagaNaH // 766 // 267 luk, " lupi yuktavadvayaktivacane " ( pA. 1/2/51 ) iti sUtreNa baMdhujIvA iti puMstvaM bahuvacanaM ca bhavati / bandhujIvAH 'ba porIyA ''duperIyA' vA iti bhASAyAM prasiddhAni puSpANi, yAni madhyAhna eva vikasitAni bhavaMti teSAM madhyAhna divasasya madhyabhAga, rUpakaM, hitAdInAM puSTikartA tvaM iti bhAva: / ' bAndhavabandhu ' ityatra punaruktavadAbhAsaH || 763 || itazca 786 AryAparyataM varNanabhaMgyAH virodhavyatirekAdyalaMkAradvArA adbhutarase pariNAma: bodhyaH / tatra dvAbhyAM tasya pratApaM varNayati tAdRgityAdibhyAm / tAdRk tathAvidhaH, tAvakaH tvadIyaH, sa prasiddha:, pratApa eva agni, pratApa: tu "zatrUNAM bhayajananavArtA " iti ( raghu0 TIkA 4 | 30 ) vallabha: / vyAptetyAdi kroDI - kRtasAkAzasakaladiksamUha:, saH, arinArIlalATikAvizeSakeSu, jalAyamAnaH bhartRvadhAt vidhavAnAM tAsAM saubhAgyaMdarzaka cihnasya tilakasya pramArjanAt jalavadAcarati jalAyamAnaH dRSTaH / dahanaH abhiH kathaM jalAyamAnaH bhavati iti virodhAlaMkAraH, rUpakAnugRhItaH, jalAyamAnaH iti luptopamA ca / tena pratApasya AzcaryajanakatvaM dyotitam || 764 || eSaH uttarArdhe kathayiSyamANaH, vizeSaH bhedaH, spaSTaH avivadanIyaH vivAdAgocaraH, prasiddhAH tava pratApAzca / tena agninA / aMkurati puna: prarohati / anena pratApAgninA / udbhavaH prarohaH, bhUyaH punaH / atra ubhayavidhavahneH bhedakaguNakathanAt tadviziSTo vyatirekAlaMkArabhedaH // 765 // zleSAnugRhItavirodhAbhAsAlaMkAreNa tasya zatruvarga varNayati zrIphaleti / ] [ zrIphalaM sAmrAjyasukhopabhogaH, bilvaphalaM ca / zrIphalaH zrIyuktaM phalaM yasya saH bilvavRkSaH / phalArthe tu puSpamUleSu bahulam " ityAdyUhyam / ] patrANi vAhanAni parNAni ca / vigraho yuddhaM zarIraM ca / adhunA sukhopabhogatyAgena kevalaM zarIradAyayaiva pravRttiH ityarthaH / vimuktA zastraratiyaiH, "" 1 764 idRk pra ( pa. staM ) dahano bhAvatko ( pa. staM ) / jalAvasAno go 2 kA ) 765 vizeSo dRSTo ( pa. staM ) / nodgamo ( pa. staM ) 766 vimuktasasva ( pa. staM ) AdyasthitiM (staM ) / Shree Sudharmaswami Gyanbhandar-Umara, Surat www.umaragyanbhandar.com Page #331 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 268 dAmodaraguptaviracitaM dadato vAJchitamartha sadA'nuraktasya tava gRhaM tyaktvA / strIcApalena kIrtinagrAsaktA gatA kakubhaH // 767 // bhavato bhavato dhairya, tena hi bhinno'ndhako ripuH praNataH / muktAstvayA tu bahavo ripavo'pi prekSakAH samare / / 768 // ekatra sakalazatrunirAsena sAmrAjyabhAjanatayA zAntyA'nupayogAt zatratyAgaH, aparatra prasahya bhavatA'pahRtatvAt ityrthH| vipakSa: zatruH / [gaNa: samUhaH / yattu tvayA hRtalakSmIko'pi zatrugaNa: rAjyasthitiM na muMcati iti citraM, tena ca tasya asAmAnyatvaM sUcitaM, tatazca vyatirekadhvaniH, svabhAvoktirapi / 'Adyasthiti' iti pAThe'pi sa evArthaH // 766 // tasya kIrti varNayati dadata iti / vAMchitaM abhilaSitaM, artha dravyaM, dadata: arthibhyaH iti zeSaH, ata eva sadA anuraktasya snigdhasya, kIrtivanitAyAM iti bhAvaH, tathAhi-" dAnAdiprabhavA kIrtiH, zauryAdiprabhavaM yazaH / " iti haima: / sA kIrtiH, strIcApalena strIjAtisvabhAvabhUtacAMcalyaguNena, yathoktaM " zAstre nRpe ca yuvatau ca kutaH sthiratvam / " iti; ] nanAH baMdinaH, atha ca avAsasaH [digaMbarAH, " nagnastriSu vivastre syAt , puMsi ksspnnbNdinoH| " iti vizvalocanaH, teSu AsaktA jAtapremA, baMdipakSe tadadhInA iti bhAvaH, baMdibhireva kIrte: gAnadvArA prasAritvAt ; tava gRhaM tyaktvA, kakubha: pUrvAdidazadizaH zobhAzca gatA, te kIrtidigantaM gatA iti bhAva: / " kakub dikzobhayoH zAstre kaMbale caMpakalaji / " iti vizvalocanaH / namAsaktA kakubhazca ityatra zleSAlaMkAraH, strIcApalena iti hetukathanAt heturalaMkAraH, anuraktasya arthapradasyApi tyAgakathanAt virodho vyaMgyaH, api ca anuraktasyApi atidAnaparAyaNasya strI tasya vibhavahAne: dAridyazaMkayA anyAsaktA namA lakSaNayA nirlajA bhUtvA prathamaM tyajati iti aprastutavRttAntasyApi parisphUrteH samAsoktiralaMkArazca // 767 // tasya dhairyAtizayaM prazaMsati bhavata iti / sattAmAtrasvarUpatvAt bhavaH zivaH, ] bhavata: zivato'pi, bhavato [bhavacchabdaH prazasyatame yuSmadarthe prasiddhaH iti yuSmAkaM ityarthaH, ] dhairya [tava nirvikAracittatvaM cetaHsaundarya, ] adhika ityrthH| [tadvayAcaSTe teneti / hi yataH / tena zivena, andhakaH tannAmAsuraH, ripuH svazatru:, praNataH prahlIbhUtaH paramabhaktatvAt / ___767 martha dAne raktasya (kA) sadanuraktasya ( subhASitAvalimudritapAThaH chaMdobhaMgaduSTaH) 768 no'ntako (go. kA) stvayeti bahavo (kA) stvayApi (pa. stN)| ripavoprekSakAH (staM) ripavastu (kA) [atra paatthbhede'lNkaarbhedH|] Shree Sudharmaswami Gyanbhandar-Umara, Surat www.umaragyanbhandar.com Page #332 -------------------------------------------------------------------------- ________________ kuTTanImatam / 69 aTatA jagatImakhilAmidamAzcarya mayA para dRSTam / dhanado'pi nayananandana pariharasi yadunasaMpakam / / 769 // idamaparamadbhutatamaM yuvatisahavilupyamAnasya / vRddhirbhavati na hAniryattava saubhAgyakoSasya // 770 // api, bhinna: vidArita: / aMdhakAsurakathA skAnde zaMkarasaMhitAyAM haracaritaciMtAmaNau paMcamaprakAze ca vistareNoktA / tatra ca " gaNAnupadrutAnpazyannandhakaM ca mahAbalam / hasanmahezvaraH zUlazikhAyAM taM nyavezayat // (80). ' 'atha tatra trizUlAgre sa zuSyannaMdhakAsuraH / (90) saMvatsarasahasrAnte provAca praNaman haram / " ityuktam // tathA ca varNitaM haravijayamahAkAvye-"smitavikasitagaNDabhittibhAgastamabhimukhaM guruvegamApatantam / samabhinadazeSadaityakAntAjanahRdayaitrizikhena zUlapANiH // " (5083) iti / tvayA, tu: pUrvoktavirodhe, samare saMgrAme, bahavaH asaMkhyAtAH ripavaH na tu aMdhakavadekaH, prekSakAH api-na yoddhAraH, na tu tadvat praNatA: api iti bhAvaH, muktAH na tu bhinnAH ghAtitA vA / virodhAnugRhItaH sahetuvyatirekAlaMkAro'tra, ' bhavatobhavato' ityatra ca bhinnArthe padAvRtteH yamakAkhyaH zabdAlaMkAraH // 768 // tasya AzcaryanidheH eka adbhutamAha-aTateti / jagatIM pRthvI, aTatA bhramatA / Azcarya adbhutaM adRSTapUrva paraM mahat / he nayananaMdana netrAhlAdaka apUrvarUpasaMpattyA, ] dhanadaH dhanadAtA kuberazca / ugraH krUraH zivazca, [ yaduktaM mahimnaHstave " bhava: zarvo rudraH pazupatirathograH sahamahAMstathA bhImezAnAviti yadabhidhAnASTakamidam / " (28) iti / uca samavAye iti dhAtoH ucyati sarvalokAMta:samaveto bhavatIti ugraH zivaH / zivakuberayozca sakhyaM prasiddhaM, tathAhi meghadUte-" matvA devaM dhanapatisakhaM yatra sAkSAdvasantaM " (79) iti, " kuberanayaMbakasakho yakSarADguhyakezvaraH / manuSyadharmA dhanado rAjarAjo dhanAdhipaH // " ityAdi ca amaraH // atra zleSavirodhAlaMkArAbhyAmanuprANitarUpakAtizayoktyalaMkAreNa vyatirekAlaMkAradhvaniH // 769 // aparamadbhutamAha idamiti / saubhAgyaM spRhaNIyatA ramaNIyavallabhatvaM sauMdarya vA, tadeva koSa: arthoMdhaH, tasya, vilupyamAnasya upabhogAdinA kSayamupanIyamAnasya, aparadravyasaMgrahavat kSayo na bhavati pratyuta vRddhiH itIdaM adbhutatamaM paramAzcaryajanakam / koSavRddhipratibaMdhake yuvatigaNavilupyamAnatvarUpe satyapi tatkAryotpattikathanAt tRtIyA vibhAvanA " kAryotpa 769dhAtrImakhilA (go 2 kaa)| ye navaM mayA (pa. staM) / aTatA pRthivIma0 mayA dRSTam (subhA0)770 taraM (pa. stN)| leNa lupya (pa. stN)| kozasya (1. staM) Shree Sudharmaswami Gyanbhandar-Umara, Surat www.umaragyanbhandar.com Page #333 -------------------------------------------------------------------------- ________________ dAmodaraguptaviracitaM aparaM vismayajananaM dhavalatvaM nApayAti yadbhavataH / lalanAlocanakuvalayadalatviSA zabalitasyApi // 771 // hRdayeSu kAminInAmeko'nekeSu vasasi yena tvam / janakaH kusumAstrabhRtaH puruSottama tena vizvarUpo'si // 772 // kiM vahasi vRthA garva priyo'hamiti yoSitAM narAdhIza / kAGkanti sma murAri SoDazagopIsahasrANi // 773 // ttistRtIyA syAtsatyapi pratibaMdhake / " iti (kuvalayAnaMde ) lakSaNAt / anena tasya bahuramaNIramaNatvaM sUcitam // 770 // AzcaryAntaramAha aparamiti / dhavalatvaM zvetavarNatvaM suMdaratvaM ca, "dhavala: suMdare zvete triSu, puMsi mahAvRSe / " iti vizvalocanaH / apayAti dUrIbhavati viluptaM bhavati / lalanetyAdi ramaNInetranIlotpalapatrakAnyA zabalitasya karburitasya citritasya arthAt tvayi tatkaTAkSapAtAnAM nelyena liptasyApi, kaTAkSAnAM asitatve ca uktaM amarukazatakaTIkArasikasaMjIvanyAM-" varNayaMti sitamasitaM sitAsitaM ca kaTAkSam / " (1) iti, anyatra ca " yatrayatra valate zanaiHzanaiH subhruvo nayanakoNavibhramaH / tatra tatra zatapatradhoraNI toraNIbhavati puSpadhanvanaH // " iti // atra mUle atadguNAlaMkAraH, tallakSaNaM ca-" tadrUpAnanuhArastu hetau stypytdgunnH|" iti // 771 // tasya sauMdaryamAha hRdayeSu iti / ] janakaH uddIpaka: pitA ca / puruSottamaH narazreSThaH nArAyaNazca / [yena yataH, tvaM eko'pi anekakAminIhRdayeSu svasauMdaryeNa nihitapadaH vasasi, kAminI ca rUpAdidarzanena saMjAtakAmA strI, tatra ca kusumAtrabhRta: kAmasya janakaH, tena tataH, he puruSottama, tvaM vizvarUpa: kRSNaH asi, so'pi kRtAnekagopIhRdayavasatiH, puruSottamanAmabhAka, pradyumnAvatArasya kAmasya pitA ca / tathA ca viSNunAmasu trikAMDazeSa:-" .. 'kokaH purANapuruSo nalinezayazca vAsurnarAyaNapunarvasuvizvarUpAH / (229) / .. kAlanemiyavanAripANDavAbhIlasiMdhuvRSakRSNakezinaH / " ( 1 / 31 ) iti, anaMganAmasu ca" madhupriyo'tha pradyumna:, . . ( 1 / 37), ... saMsAragurumanojanmA ( 1138) / kANizca " (kRSNasya apatyaM pumAn kANiH) iti // zleSamUlaka: kAvyaliMgAlaMkAraH / anayA tasya sauMdaryavIratvaM prakAzitam // 772 // punarapi vakrabhaNityA tadAha kimiti / vRthA mudhA, garva sarvAdhikatvaghiyaM, yoSitAM ramaNInAM priyaH itya 771 janakaM (sN)| nopayAti (kaa)| tadbhavataH (pa. staM) 772 janake kusumAstrapANe: (1) janakaku0 (stN)|trbhRtsten tvaM vi (kA) Shree Sudharmaswami Gyanbhandar-Umara, Surat www.umaragyanbhandar.com Page #334 -------------------------------------------------------------------------- ________________ kuttttniimtm| 271 kArpaNyena yayAce makhasamaye yo baliM hRSIkezaH / na sa bhavati samo bhavatA dAnakaniSaNNahRdayena // 774 // bhUmibhRtAmuparisthita unnataye sakalajIvalokasya / dRSTaH santApaharo meghavadAsAradAnadakSastvam // 775 // bahumArgo bhadrayutaH kumRtiparo gotrabhedakaraNapaTuH / gaGgAjalapravAhaH puNyavazAtkevalaM tava samAnaH // 776 // nvayaH / kAMkSati sma abhilileSu:, murAri kRSNam / gopI gA: pAtIti gopa: 'tasyedaM / ityaN iti gopii| uktaM ca dazakumAracarite-" padmanAbhasya SoDazasahasrAntaHpuravihAraH / " (u03) iti // pratIpAlaMkAraH, tadbhedAdi kuvalayAnaMde-"pratIpamupamAnasyopameyatvaprakalpanam (1) / anyopameyalAbhena varNyasyAnAdarazca tat (2) // vyopmeylaabhen tathA'nyasyApyanAdaraH (3) / vayenAnyasyopamAyA aniSpattivacazca tat (4) // pratIpamupamAnasya vaiyaryamapi manvate (5)" iti / prakRte dvitIyapratIpatvaM spaSTam / tvaM bahuramaNIvallabha iti tAtparyAvasAnAt ca vyAjastutiLagyA // 773 // tasya dAtRtvaM varNayati kArpaNyeneti / ] kArpaNyena dainyena / [yayAce pAdatrayamitAM bhUmi, makhasamaye yajJakAle, baliM tannAmakaM dAnavaM virocanaputraM prahAdapautraM, hRSIkezaH hRSIkANAM indriyANAM tatpravartakatvena Iza: pati: ata: sarvAnta:karaNavRttijJa: viSNuH, prakRte vAmanarUpaH; sa dAnakaniSaNNahRdayena sarvadA dAnazIlena bhavatA, na sama: na tulyaH, yata: sarvado viSNurapi kadAcit yAcako'bhUt , tvaM tu sarvadA dAtaiva / vyatirekAlaMkAraH, " vyatireko guNaiH zlAghopameya upamAnataH / " iti (sAhityasAre 8 / 176) lakSaNAt // anayA tasya dAnavIratvaM sUcitam / ] // 774 // bhUmibhRta: rAjAnaH parvatAzca / [ saMtApa: kaSTaM dharma ca / AsAraH suhRddhalaM dhArAvRSTizca, " AsAra: syAtprasaraNe vegAvarSe suhRddhale / " iti zAzvataH / sakalajIvalokonatyuktyA tasya tasmin anurAgaH sUcitaH, tena ca dAnazIlasya tasya sarvasaMpatprApti: dhvanyate, yathoktaM-"janAnurAgaprabhavA hi saMpadaH / " iti, tena ca sa: bhUmibhRtAM upari sthitaH iti samucitam / shlessaanugRhiitopmaalNkaarH| anayApi tasya dAnavIratvamuktam ] // 775 // mArga: vyavahArarItiH vartma ca / bhadraM [suvarNa] kalyANaM [ca, " bhadraM tu ___774 brAhmaNyena ya (pa. staM ) / bhavato (pa, stN)| hRdayasya (pa. 2) 775 unnatyA (pa. stN)| tRSNAsaMtApaharo megha iva kadA na dakSastvam (pa. staM) [ nyUnazleSo'yaM pAThaH ] 776 bhaMga (yu?)taH (pa. staM) / vAhaH puNyadizA (go) pUjyadizA ( go 2 kA) Shree Sudharmaswami Gyanbhandar-Umara, Surat www.umaragyanbhandar.com Page #335 -------------------------------------------------------------------------- ________________ dAmodaraguptaviracitaM durvyavahArotpattiaugdhyaprasaro vivekitAprasahaH / ekastvaM doSajJaH kRtIkRto yena kalikAlaH // 777 // sugato'pi nAjivimukho, vRSadhvajo'pi na vissaaditaayuktH| udyatazastro'pi ripau kathamasi sannAsiko jaatH||778|| krnnpriitimustkkssemhemsu|" iti vizvalocanaH / ] kusRtiH kuTileSu zAThyaM,pRthivyAM prasaraNaM c| [gotraM kulaM, tasya bheda: viziSTaguNavattvAt anyebhya: vyAvartanaM, pakSe gotra: parvataH gotraM vanaM vA tasya bhedaH vedhanam / puNyavazAt svasya sukRtabalena kevalaM viSNupadodbhataH mahAdevaziraHsthaH trilokIpAvanaH gaMgAjalapravAhaH eva tava tulanAM Arohati, na ko'pi anya: tAdRzapuNyAbhAvAt iti bhaavH||atr daNDimatAnusAreNa zleSopamA,tatrApi kevalami. ti padena anyasAmyavyAvRtte: niyamopamApi / 'puNyavazAt' ityatra 'pUjyadizA' iti pAThe pUjyatvaviSaye ityarthaH, tacca upamAyAM sAdharmyam / anayA tasya puNyavIratvaM suucitm|] // 776 // doSajJa: paMDita: doSajJAnena tannivAraNakartA ca / yata: tAdRzo'pi kali: [ kaliyugaM] bhavatA dharmasthApanena [ kRtIkRta:, "abhUtatadbhAve cviH", akRtaH api] kRtayugatAM aapaaditH|[kiidRshH kali: ityAha, durvyavahArANAM duSTakriyANAM utpattiHjanmadaH, maugdhyaprasaraH mUDhatAmayaH, avivekitAprasaha: iti cchedaH, vivekAkSama: avivekI ityarthaH / kRtayugaM tu tasya sattvaguNavattvAt duHkhena rAjasAnAM vyavahArANAM utpattiH janma yatra tAdRzaH, maugdhyaM niSkApaTyaM tasya prasaraH yatra tAdRzaH, tathA vivekitAM prasahate iti nityAnityAdivivekavAn ityarthaH / prakArAntareNa kSemendreNa uktaM ca-"tadA kRtayugaM loke yadA rAjA prajAhitaH / tadA kila kliloke yadA rAjA prajAhitaH // " (bodhisttvaa042|12) (prajAhita: prajAbhyaH hitaH, ahitshc)| kalikAla: kRtIkRtaH iti virodhAbhAsaH zleSotthApitaH , kalikRtayoH bhede'pyabhedopanibaMdhanAt atizayoktizca, doSajJa: iti vizeSaNapadasya sAbhiprAyatvAcca parikarAlaMkAraH / anayA tasya dharmavIratvaM dhvanitam / ] // 777 // sugataH zobhanamatiH buddhazca / [sugata: buddhaH saMsAravinirgamAt zobhanaM gataM yasya saH, yadvA prazastaM klezAdyAvaraNaprahANaM gataM yasya saH, yadvA prazastaM sarvadharmaniHsvabhAvatAtattvaM gata: adhigataH iti, punarjanmamUlarAgAdibIjasya avidyAyAH prahANAt zobhanAM apunarAvRttiM mokSa gataH iti vA / ] tasya hi dayAzIlatayA yuddhapariharaNAt AjivimukhatvaM, bhavAMstu atizUratvAt na yuddhaparAGmukhaH / 777 mokhyaM prasavo vivekitAvasateH (mukhyaH pra?) (pa) maukhyaM "vasatiH (staM) 778 nApivimukho (pa) zastre'pi (p.stN)| kathamapi (1.staM. kaapaa)| saMdhAsiko(kA) Shree Sudharmaswami Gyanbhandar-Umara, Surat www.umaragyanbhandar.com Page #336 -------------------------------------------------------------------------- ________________ kuTTanImatam / sanmaNiranekabhogo gurubhArasahaH sthirAtmatAsthAnam / naradeva citrametadyadazeSaguNaistvamAzliSTaH // 779 // prakRtilaghoryena kRtA jaghanyavarNasya gauravApattiH / jaghanacapalA yadAyaryA sa piGgalaste kathaM tulyaH // 780 // vRSadhvajaH dharmapradhAnaH zivazca / viSAditA khedayuktatA, [ "viSAdaH sattvasaMkSayaH" anutApo vA, tadvAn viSAdI, tasya bhAva: viSAditA; pakSe viSaM atti bhakSayati iti viSAdI, tasya bhAvaH, 1 garalabhakSakatvaM ca / [ mahAdevena samudramathanotthagaralabhakSaNaM kRtaM tasya kathA zrImadbhAgavate aSTamaskaMdhe saptamAdhyAye haracaritaciMtAmaNau tRtIye prakAze zivapurANe sanatkumArasaMhitAyAM 51 adhyAye ca draSTavyA / ] / yaH zatrau udyatazastra: sa kathaM sannaH pratiruddhaH asiH [kRpANaH ] yasya tAdRzaH, [ sannAsikaH satI zobhanA nAsikA yasya asau sannAsikaH / atra zleSAlaMkAraH, tanmUlakazca virodhAlaMkAraH, tatazca upamAnAdupameyasya Adhikyaphalakatvena vyatirekAlaMkArazca vyaMgya: / ] // 778 // sanmaNiH satAM zreSThaH, phaNAsu sanmaNidhArI ca / [anekabhogaH bahuvidhasukhabhoktA, sahasraphaNazca / ] gurubhArasahaH pRthivyAH pAlanaM dhAraNaM ca [krotiityrthH]| sthirAtmatA dhairya sthairya ca [tasyAH sthAnaM pAtram / samAnatve'pi bhedajaM vaicitryamAha azeSeti / ] azeSAH sarve, azeSaH zeSanAgabhinnazca / [ zeSastu zleSadvArA govardhanaparvatasya vyaMgyopamAnatayA itthaM varNita: yAdavAbhyudayakAvye (6 / 40)-" ratnopasaMghaTitazRMgaphaNAsahasraH sphAroditasphaTikarazmivizuddhakAyaH / nityaM vahannijabalena mahImahInaH puSyatyasau madhuriporapi bhogayogam // " (zaMgaM agaM, ahInaH sarparAja: zeSaH, bhogayogaM zayyAtvena sukhasya saMbaMdham / ) atra zleSavirodhavyatirekA: alaMkArA: ] // 779 // prakRtilaghuH svarUpeNa hrasvaH, hInajAtizca / jaghanyaH aMtimaH [niMdyazva,] varNaH akSaraM [ brAhmaNAdizca, tatra jaghanyavarNaH] shuudrH| tasya gauravaM gurutA, "pAdAntasthaM vikalpena" (zrutabodhe 2 ) iti siddhAntAt, pakSe utkarSaH / [tathAhi kaspacit zloka:-" USmavyapetA rahitAzca vRddhayA saMyogahInA laghavo'pi cAntaH / zlokasya varNA iva vidviSaste pAdAntamAgamya gurUbhavanti // " iti / ] jaghanacapalA nAma AryAchaMdovizeSaH, [ pUrva 313 AryATIkAyAM uktalakSaNaH, jaghanena capalA asAdhvI ] vyabhicAriNI 779 sahasthirAtmanAM (pa) / sthirAtmanA (stN)| deva vibhrame tat yadaM (pa. staM), [lipibhramAt pAThaH] (kA. pUrvArdhapAThaH azuddhaH) 780 gauravotpattiH (tN)| capalAkathAyAM (pa) tathA yAM (staM) yadAryAH (subhA0) capalApi cAryA (kApA) Shree Sudharmaswami Gyanbhandar-Umara, Surat www.umaragyanbhandar.com Page #337 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 274 6 dAmodaraguptaviracitaM kasya na jAtirnAtmA nArthajJAnaM na mAnase prazamaH / bhavasi bhavasAraratnaM tenAdvayavAdinA'sadRzaH // 781 // 9 ca / mAtrAvizeSazchaMdojAti: AryA, [ tallakSaNaM tu - " lakSmetatsaptagaNA gopetA bhavati neha viSame jaH / SaSTho jazca nalaghu vA prathamArdhe niyatamAryAyAH || " iti (5/1 ) chaMdomaMjaryAm ] bhAryA ca / piMgala: chandaH zAstranirmAtA RSiH, [so'yaM piMgalanAgaH piMgalAcAryaH pataMjalirityevaM anekadhA khyAyate, ayaM nAgatvena luptanAgajAtIyaH syAt ityanumIyate, pANinyanujo'yaM iti sarvAnukramaNikATIkAyAM SaDguruziSyaH / tvayA dharmavidA zUdrANAmutkarSApAdanena varNamaryAdAbhaMgo na kRta: iti bhAvaH / kathaM ityAkSepeNa tayoH vaiSamyeNa upamAnopameyabhAvaH asaMbhavI iti sUcitaM, tena pratIpavizeSo'laMkAraH vyatirekAlaMkArazca vyaMgyaH / AcAryadaNDimatAnusAreNa ( 234 ) atra pratiSedhopamA / ] // 780 // [ tasya bhagavato buddhAt vyatirekasya pradarzanena taM stauti kasyeti / tvaM kasya na jAti: jAtimAn sajAtiH baMdhuH, kasya ca tvaM AtmA AtmabhUtaH suhRt na, api ca tvaM kasya arthajJAnaM arthAya ghanalAbhAya jJAnaM lakSaNayA jJAnaviSayIbhUta ityarthaH, na tathA tvaM prazamaH " arzaAdibhyo'c" (pA. 5|2|127 ) ityacpratyayAzraNe zAMtimAn tvaM kasya arthAt avizeSeNa sarveSAM api tvaM bandhvAdiH asi / yataH evaM tena tataH, tvaM bhavasAraratnaM bhavasya jagataH sAraM utkRSTatamaM ratnaM maNiH san / advayavAdI advayaM vijJAnAbhedaM sarveSAM padArthAnAM vadati iti advayavAdI buddha:, tathAhi buddhasya sugatAdinAmasu amara: Aha-" SaDabhijJo dazabalo'dvayavAdI vinAyakaH / " iti, tena buddhena asadRzaH asamaH tena anupameyaH iti yAtrat, bhavasi / tathA ca vijJAnavAdibauddhamate vijJAnavyatiriktasya sarvasya mithyAtvAt tasya na jAtyAdi kimapi vartate, tava tu tat sarva vartate iti / tathA buddhapakSe jAti: sAmAnyaM, AtmA jIvAtmaparamAtmetibhedadvayavat AtmadravyaM, arthajJAnaM padArthAnAM jJAtrAzrayaM jJAnaM, mAnase prazamaH ityatra ca mAnase aprazama: iti padaccheda:, tena aprazamaH na arthAt prazamaH zAMtiH asti || atra bhavasAraratnaM' iti padaM svArasyena bauddhamate buddhaH dharmaH saMghazceti ratnatrayAMgIkAreNa buddhasya ratnattvAt, " jAtau jAtau yadutkRSTaM tadratnamabhidhIyate / " iti nyAyena stUyamAnasya ratnatvAt ubhayoH tulyatvaM dhvanayati / tena prakAreNa tulyatve'pi rAja mAnase hRdaye na, " 781 kasya na ( go. kA ) yasya na ( pa. staM ) / nAtmajJAnaM (kA) / prema ( kApA ) sAraratnaM (go) / kena dvaya0 (kA) bhavasAra na tvaM tenA0 ( 1 . saM ) Shree Sudharmaswami Gyanbhandar-Umara, Surat www.umaragyanbhandar.com Page #338 -------------------------------------------------------------------------- ________________ kuTTanImatam / tatrApi vRddhiyogastasminnapi puruSaguNagaNakhyAtiH / paribhASA tatrApi vyAkaraNAnnAtiricyase tena // 782 // C 279 " putrasya jAtyAdisattvena buddhAt vyatirekaH vyaJjitaH // atra ] kasya na jAti: baMdhuH, api tu sarvasyaiva sajAtIyavat hitakArI, pakSe sAmAnyam | advayavAdinA jJAnabyatiriktasarvanirAsAt kasyacidapi na jAti: / AtmA priyaH / arthajJAnaM artharUpeNa jJAnam / pakSe nAtmA AtmAvyatiriktaH tasmin na padArtharUpatayA jJAnam / prazamaH zAMtikaraH, pakSe zAMtiH / advayavAdI buddha: / ' [ iti TippaNI // pa. staM saMjJitapustakayoH pAThastu "yasya na jAti: * * * bhavasAra na tvaM tenA sadRzaH || " iti / etapAThe arthastu -yasya tava na jAti: lakSaNayA brAhmaNAdibhedapakSapAtaH na, yasya na AtmA kospi AtmIyo na, na ca arthajJAnaM aparimitadravyasya AgamAt atidAnAt vA, na ca mAnase manasi prazamaH zAMtiH sarvadaiva parahitakaraNaciMtAsaktatvAt, saH tvaM, he bhavasAra jagataH sArabhUta, tena prasiddhena advayavAdinA buddhena asadRzaH na bhavasi api tu sadRzaH tulyo bhavasi yataH tava jAtyAdiH nAsti, tathA buddhasyApi iti // ubhayapAThayoH ratnapadasvArasyAt varNyamAnasya ca utkarSadhvananAt mudritaH go. pustakasthaH pAThaH eva zreyAn // api ca ratnaM iti abhedaprAdhAnyaM rUpakaM tena ratnapakSe'pi uttamAnAM teSAM sarveSAM ekarUpatvAt tatra na jAtiH, jaDatvAt ca na AtmA, tata eva tasya na arthajJAnamapi, mAnase hRdaye antariti yAvat, ratnasya prazamaH na, kintu ujjvalatA asti ityapi bodhyate // yadvA yataH sarvaM Atmavadeva pazyasi tataH advayavAdinA kevalAdvaitavAdinA sadRza: tulyaH bhavasi ityarthaH; asminnarthe ' na mAnase aprA zamaH advayavAdinA sadRza:' iti ca padacchedaH kartavyaH // yadvA bhavaM sArayaMti nAzayaMti te bhavasArAH udArA: dAtAraH teSu ratnaM zreSThaH bhavasi ; yata: udArANAM api na jAtiH dAnAya niyamitA jAtiH na, na ca AtmA AtmIyaH, na ca arthajJAnaM iyadeva deyaM nAdhikaM nyUnaM vA ityarthajJAnaM na, na ca mAnase prazama: dAnaviSaye zAMtiH nAsti api ca avicchedena dadAti ityapi sphurati // 781 // vRddhe: utkarSasya vRddhisaMjJakAdaicAM ca yoga: / [tasmin vyAkaraNazAstre / ] puruSasya guNAnAM zauryAdInAM gaNasya [ samUhasya ca khyAti: ] prasiddhi: prathamAdipuruSasya, guNasya guNasaMjJakAdeGAM, gaNasya bhvAdiprabhRtigaNasya ca khyAtiH prasiddhiH / paribhASA niyamo niyamavAkyaM ca, [ paribhASA sUtratvAt alpAkSarA bhUyiSThArthA sarvatra pravRttA prAmANyaM gatA ca, 782 tasyApi vRddhi 0 (stN)| gaNasyoktiH (kA) / ricyate (kA) [ prakramabhaMgaduSTaH pAThaH ] Shree Sudharmaswami Gyanbhandar-Umara, Surat www.umaragyanbhandar.com Page #339 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 276 dAmodara guptaviracitaM nirvyAjastavano'pi tyaktAkSepo'pi nirupamAno'pi / sadrUpakajAtiguNairnAtha tvaM gAmalaGkuruSe / / 783 / / " "aniyamanivAra ko nyAyavizeSaH, "paribhASA ca tarhyekadeze sthitA sarvazAstramabhijvalayati' iti bhASyakAraH / ' iko guNavRddhI' ityAdikA paribhASA / 'sici vRddhi:, ityAdiH viSayaH / " iti zizupAlavadhaTIkAyAM ( 16 / 80 ) mallinAtha: / tatra yathA tvayi tathA vyAkaraNe'pi vidyate, tena hetunA, tvaM, tasmAt vyAkaraNazAstrAt, nAtiricyase adhiko na bhavasi // daMDimatAnusAreNa atra caTUpamA (2 / 35), caTuH priyoktiH tatpratipAdakatvAt sA ca atra utkarSakAraNe satyapi notkarSa iti vizeSoktigarbhA ca ] // 782 // vyAjastavanaM kapaTena prazaMsA, vyAjastutiralaMkArazca, [ tadrahito'pi; tathA tyakta: ] AkSepo mithyAgarhaNA alaMkArAntaraM ca [ yena tAdRzaH, nirupamAnaH asadRzaH, upamAnaM atrAste iti upamAlaMkAraH, nirgataH sa yasmAt tathAvidhaH, api: virodhe / sat zobhanaM rUpaM sadrUpaM, tadeva sadrUpakaM, svArthe kan jAtiguNA: janmasiddhaguNAH ca svabhAvaguNAH zauryaprajApAlanarakSaNAdilakSaNAH kSatriyajAtiguNAH taiH; pakSe zobhanaM rUpaM svarUpaM jAti: janma ca yeSAM tAdRzaiH guNaiH mAdhuryAdikAvyaguNaiH, he nAtha prabho, tvaM gAM ] gauH pRthvI vANI ca [ tAM " gauH svarge ca balIvarde razmau ca kulize pumAn / strI saurabheyIdRgbANadigvAgbhUSvapsu bhUmni ca // " iti medinI / alaMkuruSe bhUSayasi || alaMkAreSu vyAjastutiH tu - " stutyA vA gamyate nindA nindayA gamyate stutiH / vyAjastutirasau yatra stutyA vA gamyate stutiH // " iti / maMdAramaraMdacaMpvAm ( 10 ) / AkSepAlaMkAraH tu - " AkSepo'pahnavAdbhinno niSedho, janaraMjana: / " iti; sa ca svoktasyaiva vicAraNAt niSedhe zuddhAkSepaH iti; vizeSa pratipattaye sAmAnyAMzavibhedataH dvividhasya vakSyamANasya uktasya vA, niSedhAbhAsa - kIrtane AbhAsitakSepaH iti; aniSTavidhau vyakte satyapi niSedhe tirohite saMguptAkSepaH iti tridhA bhinnaH; prakArAntareNa ca vastuna: niSedhe vastvAkSepaH iti; kathanasya AkSepe kathanAkSepaH iti; nigaditaH nAnAbhedaprasiddhaH alaMkAraH / 66. sAdharmyamupamA bhede " ( kAvyaprakAze 10 / 1 ) iti lakSitaH upamAlaMkAraH // "ye rasasyAGgino dharmAH zauryAdaya ivAtmanaH / utkarSahetavaste syuracalasthitayo guNAH || " iti ( kAvyaprakAze 8 / 1 ), "upakurvanti taM santaM ye'GgadvAreNa jAtucit / hArAdivadalaMkArAste'nuprAsopamAdayaH || " ( 8/2 ) ityuktalakSaNA: guNAH alaMkArAzca / tatra guNAH ... 783 saMjJApakajAti ( go 2 kA ) Shree Sudharmaswami Gyanbhandar-Umara, Surat www.umaragyanbhandar.com Page #340 -------------------------------------------------------------------------- ________________ kuTTanImatam / anyaiva varNanaiSA dUrAllokottarA sthitA kA'pi / vAmo yathaiva zatruSu mitreSu tathaiva vAmo'si / / 784 // pUjayasi yena gurujanamabhinandasi yena sAdhucaritAni / prINayasi yena viprAnnRpanandana tena vRSabhastvam // 785 // 277 tu " zleSaH prasAdaH samatA mAdhurye sukumAratA / arthavyaktirudAratvamojaH kAntisamAdhayaH || " ( kAvyAdarze 1/41 ) iti dazadhA bhinnAH || virodhaparihAre api: cArthaka, tena tvaM sarveSAM paramArthena stotA, anindakazva, ata eva ananyasamaH san svIyaiH zobhanasahajaguNaiH zauryAdibhi: pRthvIM alaMkuruSe; pakSe upamAdyalaMkArahInA vANI na zobhate tathApi tAdRzImapi tava vANIM tvaM mAdhuryAdikAvyaguNaiH alaMkuruSe iti bhAvaH / tathAhi alaMkArAnusaMdhAnAt prAgeva guNavaicitryaM sahRdayahRdayAn vinaddhi, uktaM ca- "tayA kavitA kiMvA tayA vanitayA ca kim / padavinyAsamAtreNa yayA nApahRtaM manaH // " iti / yatra ca kavitAyAM guNavaicitryaM nAsti tatra sat api arthAlaMkAravaicitryaM na kAvyazobhAM puSNAti, yathAha bhojarAja : - "alaMkRtamapi zravyaM na kAvyaM guNavarjitam / " iti / evaM guNakRtavaicitryamapi girAM alaMkaraNaM astyeva // atra zleSAlaMkAra:, tanmUlo vibhAvanAlaMkArazca / tallakSaNaM tu - " vibhAvanA vinA hetuM kAryotpattiryaducyate / uktAnuktanimittatvAdddhiA sA parikIrtitA // " iti ( sAhityadarpaNe 10 / 66-67 ) / atra ' sadrUpakajAtiguNaiH' itipadena uktakAraNA sA / dvayoH saMkaraH / virodhAlaMkAraH zca vyaMgyaH // ' saMjJApakajAtiguNaiH' iti pAThe saMjJApakAH sUcakA: ye jAtyAH svajAtyAkSatriyajAtyAH guNAH zauryAdayaH taiH ityarthaH // 783 // eSA uttarArdhe kathyamAnA, kA'pi avarNanIyA, anyaiva vilakSaNA, varNanA guNavarNanaM stutiH, dUrAt atyaMtaM, lokottarA ananyasAmAnyA sthitA vartate / sA kA ityAha vAma iti / yathaiva zatrutru ] vAmaH pratikUlaH [ tvaM, tathaiva mitreSu vAmaH ] suMdarazca [ asi / ] " vAmo valgupratIpau " iti amaraH // * zleSotthApitaH virodhAlaMkAraH, "virodhaH so'virodhe'pi viruddhatvena yadvacaH / " iti kAvyaprakAze ) lakSaNAt, viSayasya varNanAyAH anyatvena ukteH bhedakAtizayokti:kAvyaliMgaM ca pUrvArdhasya uttarArgheNa samarthanAt // ekasyaiva te zatruSu mitreSu ca atyaMtaviruddheSu eka eva dharma: vAmatvaM vartate iti adbhutam // 784 // yena yataH, gurujanaM, guravaH tu - " upAdhyAyaH pitA jyeSTha bhrAtA caiva mahIpatiH / mAtulaH zvazurakhAtA I 784 varNikeSA bhavatsu lokottarA ( pa. staM) varNanaiSA dUrAllokAntarA (kA) 785 viprAn nandana (go) Shree Sudharmaswami Gyanbhandar-Umara, Surat www.umaragyanbhandar.com Page #341 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 278 dAmodaraguptaviracitaM dainyamidaM yacchAghA kriyate te rakSasApi na samasya / nasa balamakarodyoSiti bhavAMstu bhute prasA ripulakSmIm // 786 // ramaNIya cATuvacanastavanaM yallAbhaheturasmAkam / tatpatati te svarUpe, yAmi, namaH, santu saukhyAni // 787 // mAtAmahapitAmahau / bandhujyeSThaH pitRvyazca puMsyete guravaH smRtAH // 1 // mAtA mAtAmahI caiva pitRmAtRSvasA (srA ? ) dayaH / zvazrUH pitAmahI jyeSThA dhAtrI ca guravaH striyaH // 2 // ityukto guruvargo'yaM mAtRtaH pitRto nRpAH / anuvartanameteSAM manovAkkAyakarmami: // 3 // " iti ballAlacarite (bha. 16) / tAn pUjayasi / abhinaMdasi prazaMsase / nRpanaMdana rAjaputra / ] vRSabha: vRSa: dharma:, vRSabha: zreSThazca / [tvaM vRSabha: iti zliSTarUpakaM, tAdRzatve ca gurupUjanAdihetUnAM kathanAt hetvalaMkAraH ] // 785 // vakroktyA taM prazaMsati dainyamiti / api ca idaM dainyaM kArpaNyaM manasaH nirojastvaM malinatAdikRt iti bhAvaH, yat , rakSasA rakSyate asmAt iti rakSaH rAkSasa: hInayoniH tenApi, na samasya na tulyasya, arthAt tAdRzAdapi nyUnasya, te tava, zlAghA stuti:, kriyate pravartyate / asamatvaM nirdizati neti / sa: rAkSasa: prakRte rAvaNaH, yoSiti striyAM prakRte sItAkhyAyAM, tAM svavazIkartu, balaM parAkramaM na akarot ; bhavAn tu ripulakSmI zatrUNAM zriyaM, prasahya haThAt balAt, bhuMkte upabhogaM kurute||1'rkssH rAvaNaH, sa hi nalakUbarAnuraktaraMbhAyAM prasahya pravRttaH, tena parasrIbalAtkAre pravRtta: zatadhA chinnamUrdhA bhaviSyasi iti zaptaH, iti paurA. NikI kathA'trAnusandheyA / ' [iti TippaNI / vyAjastuti: alaMkAraH, niMdA ca mukhe // 786 // bandI rAjaputrastavanaM upasaMharati ramaNIyeti / ramaNIyeti saMbodhanam / yadvA ramaNIyaiH manoharaiH, cATuvacanaiH zlAghAparavAkyaiH, yuktaM stavanaM stutiH, yat , asmAkaM stAvakAnAM stotRRNAM, lAbhahetu: stutipAThazravaNaprasannena rAjAdinA dhanahastyAdi dIyate iti, tat prakRte na mithyA, apitu te tava svarUpe patati asmaduktaM na cATuH paraMtu paramArthaH ityeva bodhyam / asya tadanurUpaM prabhUtaM dIyatAM iti abhisandhiH // samAptakAryatayA svanirgamanaM prArthayate yAmi iti / gamanasamaye namaskriyAyA: ucitatvAt namaH iti karazira:saMyogAdirUpakriyayA saha uktiH, namrIbhavAmi ityarthaH; AzIrvAdazca santu saukhyAni iti, saukhyAni sarvaprakArANi zarIradhanakuTumbAdi 786 kriyate tava (staM) sahaThamakaroM (pa. staM) 787 rAmaNikacATapadasta (pa. staM) / utpatati (go) [kA pustaka pAThaH atIvadUSitaH ] Shree Sudharmaswami Gyanbhandar-Umara, Surat www.umaragyanbhandar.com Page #342 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 379 kuttttniimtm| zrutvottaramavadattaM bandinamabhinanya sAdhuvAdena / 'Assva kimAkulatA te, yAsyasi tuSTo mayA mahitaH // 788 // punarapi paTha tayugalaM gItikayoryatvayA purA paThitam / kakSAntaritena mama sthitasya kulaputrikArAme // 789 / / 'tvayi vadati sAdhuvAdaM vAgiyamunmudritA budhasamAje' / abhidhAyeti papATha tristhAnavizuddhanAdena // 790 // saMbaddhAni sukhAni, santu vartantAm / iti / AzIralaMkAraH // 787 // zrutvA AkarNya, uttaraM pazcAt zravaNAnantaraM, taM baMdinaM cATukAriNaM, sAdhuvAdena abhinaMdya sAdhusAdhu samIcInaM ityuktyA prazaMsya, avadat / kimityAha AssvetyAdi / Assva svAsane upaviza, idAnIM gamanaM mA kuru ityarthaH / te tava, kiM kimartha, AkulatA cittavyagratA yat gamanAya udyukto'si iti bhAvaH / tuSTaH matta: pAritoSikAdilAbhena prasannaH, mayA prahita: gamanAya anujJAtaH san , yAsyasi gamiSyasi, vilaMbasva tAvat iti bhAvaH // 788 // gamananivAraNakAraNabhUtaM svepsitaM taM baMdinamAha punariti / kulaputrikArAme kulakanyakA kanyakAbhijanaH tadartha ya: ArAma: udyAnaM sa kulaputrikArAmaH, tatkAraNAt tannAnaiva prasiddhaH rAjJaH ArAmaH, tatra, sthitasya mama mayi sthite ityarthaH, kakSAntaritena kakSA gehaprakoSTha: 'dhauDhI' 'doDhI' vA iti bhASAyAM prasiddhA, 'kakSyA ('kSA) sAmyavaratrayoH / kacchAkhyaguhyavasne ca kAJcayAM gehaprakoSThake // pArthAdyaMgasamudbhUtarogabhede'GgulAvapi / " iti kezavaH, antaritena antargatena AcchAditena vA,] 'kakSAntaritaM garbhagRhAntaraM [iti TippaNI azuddhA, tvayA, purA kasmiMzcit samaye, yat ; gItiH chaMdo. vizeSaH, tallakSaNaM uktaM prAk (A. 325 TI.), sA eva gItikA, gItikA ca gItikA ca gItike tayoH, yugalaM yugmaM, paThitaM proktaM, tat punarapi paTha, tasya ramaNIyazabdArthavattayA tava pAThakauzalena ca adhunA punaH zrotuM icchA vartate iti bhAvaH // 789 // bandI pratyuvAca tvayIti / asyAM vidvadgoSThayAM tvayA ' sAdhusAdhu / ityAdi vadatA me abhinaMdanaM kRtaM tena iyaM me vANI] unmudritA vikasitA [ samunmIlitA jAtA, protsAhito'haM iti bhAvaH; iti: prakAre, rAjaputrasya cATuM kRtvA, tat smRtipathamAnItaM gItiyugalaM tristhAnavizuddhanAdena kaMThAdisthAnatraye vizuddhena aduSTena svacchena nAdena 788 zrutvAnantarama ( pa. stN)| asti kimA0 (kA) 789 gItikayA yatpurA (kaa)| putrikAvAse (pa. staM ) 790 tvayi dadati (go 2) Shree Sudharmaswami Gyanbhandar-Umara, Surat www.umaragyanbhandar.com Page #343 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 280 dAmodaraguptaviracitaM 'ekA khaNDanakupitA, virasAnyA praNayabhaGgalakSyAt / kAcinnikaTatarAsanamaprApya vibharti nirvedam // 791 // svareNa, tathAhi-"yadUrva hRdayagranthe: kapAlaphalakAdadhaH / prANasaMcaraNasthAnaM sthAna. mityabhidhIyate // uraH kaNThaH zirazceti tatpunastrividhaM matam // " iti, " mandro vakSasi, madhyamo'pyatha gale, tAraH punamastake, dAravyAM tu viparyayAdiha bhavettAro hyadhodha: kramAt / " iti ca sthAnasaMbaddhAnAM svarANAM sNjnyaaH| (dAravyAM vINAyAm / ) nAdazca-" nAdo'nuraNanAkAraH svarazcittAnuraMjakaH / " iti lakSitaH / yadvA " urasa: zirasa: kaNThAdutthitaH paMcama: svrH|" (1 / 5 / 6) iti nAradIyazikSAyAM ukteH paMcamasvareNa ityarthaH; papATha uccaiH gItavAn / anena gAnasya raktAdidazaguNeSu alaMkRtaM nAma guNaH dyotitaH, taduktaM tatraiva (13)-" alaMkRtaM nAma urasi zirasi kaMThayuktamityalaMkRtam // iti / anena sa zrAvakaH (gAtA) tristhAnazobhItyapi sUcitam / tathAca bharata:-" ziraHkaNTheSvabhihitaM tristhAnamadhurasvaraiH / tristhAnazobhItyevaM tu sa hi tajjaiH prakIrtitaH / / " (33 // 14-15) iti // 790 // tadgItiyugalaM zabdaza: anuvadati eketyAdi / atra dakSiNaH nAyakaH // eSu tvanekamahilAsamarAgo dakSiNaH kathitaH / " iti sAhityadarpaNe ( 3 / 35) lakSitaH // ekA aMta:purasuMdarI khaNDanakupitA khaMDanena nirAkaraNena kupitA saMjAtakodhA vartate, khaDitA nAyikA iti bhAvaH, talakSaNaM tu-" anyasaMbhogacihnite preyasIpkulA khnndditaa|" iti zRMgArAmRtalahayo, " nidrAkaSAyamukulIkRtatAmranetro nArInakhavraNavizeSavicitritAGgaH / yasyAH kuto'pi gRhameti patiH prabhAte sA khaNDiteti kathitA kavibhiH purANaiH // " iti ca; asyAH ceSTA:-"asphuTAlApacintAsaMtApaniHzvAsatUSNIbhAvAzrupAtAdayaH / " iti rasamaJjaryAm / ata eva sA na ratidAnaparA, ataH prasAdanIyA iti sUcyate / evamanyatra / anyA suMdarI tu, praNayasya yAjAyAH, "praNayAstvamI / vizraMbhayAcyApramANaH / " iti amaraH, tasya bhaMgena apUrtyA, yat vailatyaM cittabhedaH, tena virasA haSarkotsukyAdirahitA; iyaM praNayakupitA ruSTA mAnavatI, tena ca paricayavizeSa: vyajyate / aparA kAcit tu nikaTataraM priyasamIpasthaM yat AsanaM tat aprApya, priyAt dUraM prAptAsanA ityarthaH, idaM avamAnasUcakaM, ata: nirvedaM cittakhedaM bibharti dhArayati; iyaM avajJAtA, asyAH ceSTAzca " dainyacintAzraniHzvAsa 791 premabhaGga (pa. staM) geyabhaGga (kaa)| vibharti dayanirvedam (pa.staM) Shree Sudharmaswami Gyanbhandar-Umara, Surat www.umaragyanbhandar.com Page #344 -------------------------------------------------------------------------- ________________ kuTTanImatam / I anyA kalahAntaritA, navapariNayalajjayA'parA sahitA / ramaNIgaNamadhyagataH smarAturaH kiM karotu bahujAniH // 792 // ( saMdAnitakam ) vaivarNyocchusitAdayaH / " iti // 791 | anyA kalahAntaritA kalahena antaritA priyAt vyavadhAnaM prAptA, tallakSaNaM ca - " prANezvaraM praNayakomalamaMjuvAgbhiryA cATukArama - cirAdavadhIrya yAti / saMtapyate madanavahnizikhA sahasairbASpAkulA kukalahAntaritA hi sA syAt // ( 7 ) iti bharatakRtASTanAyikAlakSaNe; 'patimavamatya pazcAt paritaptA' ityarthaH, tasyAH ceSTAzca - "bhrAMtisaMtApasaMmohaniH naHzvAsajvarapralApAdayaH / " iti rasamaMjaryAm / aparA anyA tu navapariNayena nUtanapANigrahaNena, yA lajA dhASTaryAbhAvaH, tayA sahitA, pracuravrIDA, sA tu prathamaM avatIrNanavayauvanA, ata eva ratyudaye'pi priyasamAgame bhayaM lajAM ca vahati tena ' mugdhA ' ityucyate, yauvanodayAt prAgeva sA vivAhyate iti saiva 'navoDhA' ityapi ucyate; " mugdhAyA AdyAvasthA navoDhA, daravizrabdhA mugdhaiva vizrabdhanavoDhA ityanye / asyAzca rativAmatvakopamRdutvAdayazceSTAH / " iti ca zRMgArAmRtalaharyAm / evaM navoDhA lajjAbhayaparAdhInaratiH, "asyAzceSTA kriyAhiyA manoharA, kope mArdavaM, navavibhUSaNe spRhA ca / " iti rasamaMjaryAm / evaM ramaNIgaNasya svIyasuMdarIsamUhasya, prakRte patnIpaMcakasya, madhyagato'pi tena sannihitaH parivRto'pi, sa bahujAniH bahvayaH jAyAH patnyaH yasya saH, " jAyAyA niG " ( pA. 5 | 4 | 134 ) iti jAyAntasya bahuvrIhisamAse niGAdezAt bahujAniH, smarAturaH kAmAvegavAn san, kiM karotu, sarvAsAmapi svasvakAraNabhedena rativaimukhyAt kAmavaza: nAyakaH kiMkartavyatAmUDhaH vartate iti bhAvaH // prakRte prathamA tAvat prasAdanIyA, dvitIyA saMtoSitavyA, tRtIyA anuneyA, caturthI saMdheyA, paMcamI ca AvarjanIyA, iti nAyakasya dakSiNatvAt bahukArya saMpAte'pi khaNDitAyA eva gurukopavattvAt tasyAH prasAdanaM eva sarvopari iti rahasyam / ata eva tasyAH atra prathamaM grahaNam // etacchAyaH ko'pi zloka:- "nAtA tiSThati kuMtalezvarasutA, vAro'GgarAjasvasuH, dyUte rAtririyaM jitA kamalayA, devI prasAdyA'dya ca / ityantaHpurasuMdarI : prati mayA vijJAya vijJApite, devenApratipattimUDhamanasA dvitrAH sthitaM nADikAH // " iti / ( snAtA RtusnAtA | vAra: suratArtha niyamitaH divasa: / dyUte paNatvena saiva rAtriH kamalayA jitA jayena AtmasuratArtha prAptA / devI kRtAbhiSekA rAjapatnI / nADikA kSaNa: / ) atra uktanimitte vizeSo 281 92 parA nihatA ( pa ) / lajjayA nihatA (staM ) / smarAkulaH (go) / karoti ( pa. staM) www.umaragyanbhandar.com Shree Sudharmaswami Gyanbhandar-Umara, Surat Page #345 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 282 dAmodaraguptaviracitaM abhyupapazyavabodhakamastakacalanaM vidhAya vikRtabhrUH / nRtyAcAryamavAdI detasminkinnu saMgItam // 793 // sa uvAca tato 'vaNijo netAro yatra, yatra pAtrANi / zATyAyatanaM dAsyastatra kutaH sauSThavaM nATaye // 794 // kAvyA ktyalaMkAraH vyaMgyaH, kAraNasattve'pi nimittavazAt kaMcitkAlaM kAryAniSpatteH sUcanAt // sandAnitakaM iti yugmaM, tathAcoktaM - "ekasmin chaMdasi vAkyasamAptau muktakaM, dvayoH saMdAnitakaM, triSu vizeSakaM, caturSu kA ( ka ) lApakam / " iti laMkAraTIkAyAM ( 16 / 36 ) namisAdhuH; sAhityadarpaNe ( 6 / 314 ) tu - " dvAbhyAM tu yugmakaM, saMdAnitakaM tribhiriSyate / kalApakaM caturbhizca, paMcabhiH kulakaM matam // " iti kiMcidbhedena proktam / ( tanmatena saMdAnitakasyaiva vizeSakaM tilakaM ceti saMjJA // ) "ekaH zloko muktaka: syAt, dvAbhyAM yugalakaM smRtam / tribhirguNavatI proktA, caturbhistu prabhadrakam // bANAvalI paMcabhiH syAt SaDtistu karahATakaH ||" ityapi anyatra saMjJA uktAH // 792 // prakaraNAntaraM prastauti abhyupapattIti / amyupapattiH sAntvanapUrvako'nugrahaH, tasyAH avabodhakaM sUcakaM jJApakaM, mastakacalanaM zirazcAlanaM, vidhAya kRtvA, idaM AkaMpitaM zira:, yathoktaM nATyazAstre - " zanairAkaMpanAdUrdhvamadhazcAkaMpitaM bhavet / ( 8/19 ) saMjJopadezapRcchAsu svabhAvAbhASaNe tathA / nirdezAvAhane caiva bhavedAkaMpitaM ziraH || " ( 8|20 ) iti / etasmin AsthAne tatra vartamAnaM iti yAvat, nRtyAcArya: nRtyopAdhyAyaH yathA mAlavikAgnimitre gaNadAsaharadattau, taM, vikRtabhrUH utkSiptaika bhrukuTi:, ayaM bhrukuTivyApAraH utkSepAkhyaH, tathAca bharata:- "bhruvorudratirutkSepaH samamekaikazo'pi vA / " ( 8 / 114 ) iti, sa ca prabhe'pi; avAdIt uktavAn / kimityAha kiMnviti / kinnu iti prabhe, "kinnu prabhe vitarke ca / " iti vizvalocana:, saMgItaM prekSaNArtha nRtyagItavAdyatrayaM, " gItavAdyanRtyatrayaM nATyaM tauyatrikaM ca tat / saMgItaM prekSaNArthe'smin, zAstrokte nATyadharmikA || " ( 2 / 193 ) iti hemacaMdraH, " gItaM vAdyaM tathA nRtyaM trayaM saMgItamucyate / " iti ca saMgItaratnAkare ( 1 / 21 ); evaM ca mAlavikAgnimitrasthaM 'saMgItazAlAtaH ' iti padaM taTTIkAkAraiH nATakazAlAyA iti vyAkhyAtamU, saMgItasya gAnamAtrArthatvaM tu upacArAt // 793 // tavaH evaM prazne kRte, saH nRtyAcArya:, uvAca uttaraM adAt kimityAha vaNija ityAdi / yatra yasmin 793 abhyupagamAvabodhaka (pa.staM) / valanaM ( kApA ) / nRttAcArya ( pa. staM ) / kiM susaMgItam ( paM. staM. go 2 ) 794 sAdhyAyatanaM ( go ) [ asya kA. pAThaH akSaramAtraH ] Shree Sudharmaswami Gyanbhandar-Umara, Surat www.umaragyanbhandar.com Page #346 -------------------------------------------------------------------------- ________________ kuTanImatam / kAcidalinA''krAntA, kAcina jahAti kAminaM ruciram / anyA pAnakagoSThayAM nayati dinaM prItakaiH sArdham // 795 // notsRjati satatamekA puruSAgamanAzayA gRhadvAram / zULApAlaH kathayati labdhotkoco rajasvalAmaparAm // 796 // nATye, vaNija: krayavikrayakAriNaH sArthavAhA: vA vaizyAH kirATA: abaiMka puruSArthAH vittazAThyAH, netAraH nAyakAH sabhApradhAnAH, yatra ca, pAtrANi naTA: "patraM paNe ca pakSmaNi nRtyodyatanaTe'pi ca / " iti vizvalocanaH, patrameva pAtraM, "prajJAdibhyazca" (pA. 5 / 4 / 38) iti svArthe'N , dAsya: vezyAH, kIdRzyaH, zAThyAyatanaM kApaTyanivAsasthAnaM, tatra tasmin tAdRze ityarthaH, nATye vAcikAdicaturvidhAbhinayarUpe naTakarmaNi naTaprayoge, tathAhi bhAvaprakAze-" AGgikAdyairabhinayairvAkyArthAbhinayAtmakam / rasabhAvasamAyuktaM tannATyaM paricakSate // " iti, sauSThavaM cArutA manoharatvaM, kuta: prazne avyayaM, kasmAt hetoH ityarthaH / tAdRze nATye sauSThavaM nAstyeva iti bhAvaH // AkSepadvArA yatra tvAdRzAH rAjaputrAH sabhAnAyakAH, asmadvineyasadRzyaH naTyazca tatraiva yathArtha nATyaM bhavediti sUcitam // 794 // tribhiH vezyAnartakInAM pUrvoktazAThyasya prakArAn prapaJcayati kAcidityAdibhiH / kAcit vezyA, balinA adhikaprabhutvavatA puruSeNa, AkrAntA adhiSThitA, ataH nATyAya AhUtA secchA'pi tadbhayataH AgantuM azaktA ityabhiprAya: / kAcit vezyAnaTI ruciraM suMdaraM kAmakalAdinA vA manoharaM, kAminaM kAmukaM, na jahAti tasmin AsaktA svayameva bhogavaMcanabhItyA nAgacchati / anyA, pAnaM eva pAnakaM madyapAnaM tadartha yA goSThI sabhA samAjo vA tatra, pAnArthAyAM sabhAyAM madyapAnAM samAje, 1 prItakAH priyAH [taiH sArdha saha, dinaM nayati divasaM kSapayati, ataH mattA sA nATye azaktA // 795 // ekA anyA kA'pi, kAmukaprAptyAzayA, nirantaraM, gRhadvAraM na tyajati, gRhe svasthityabhAve kAmukapraNAzabhiyA, piMgalAvat , lobhagrastatvAt / aparAM tu kenA'pi kAraNena jigamiSAvirahitAM, labdhaH kAmukAt vezyAyAH vA] utkocaH upadA [laJcA 'lAMca' iti bhASAyAM, yena saH, zUlApAla:-zUlA paNyayoSit , tathA ca " aTTamannamiti proktaM zUlo vikraya ucyate / zivo veda iti proktaH kezo bhaga itIryate // " tathA "aTTazUlA janapadAH, zivazUlA dvijAtayaH / pramadA: kezazUlinyo, bhavaMtyatra kalau yuge // " 795 valanAkAntA (pa. stN)| rucitaM (p.stN)| anyA ca pAnagoSThayA (p.stN)| prItikaH (pa) Shree Sudharmaswami Gyanbhandar-Umara, Surat www.umaragyanbhandar.com Page #347 -------------------------------------------------------------------------- ________________ dAmodaraguptaviracitaM raGgagatA'pi kSudrA zRNoti yadi paricitaM gRhAyAtam / uddizya cApi kArya vrajati tataH prakRtamutsRjya // 797 // A tAruNyodbhedAtkAnte dRSTiryayA nyastA / sAmAjikamadhyasthA. kathamanyA samupayAti parabhAgam // 798 // ceto'ntarA na sattvaM, sattve sati cArutA prayogasya / na bhavati sA vezyAnAM madyAmiSapuruSanihitahRdayAnAm // 799 // (harivaMze ) ityukteH zUlati vikrINAti AtmazarIraM iti zUlA paNyayoSit ; tAM tA vA pAlayati iti zUlApAla: vezyAdhipatiH / tAM atathAvidhAM api rajasvalAM RtumatI kathayati nivedayati, tAdRzyA nRtyakaraNaM niSiddhaM iti // 796 // dvAbhyAM tAsAM anAgamane nimittAdInyuktvA raMgaM AgatAyA api zAThyasya prakAraM prakAzayati raMgeti / kSudrA vezyA, saMgItakArtha, raMgaM nATyasthAnaM tatra gatA'pi, yadi paricitaM kAmukaM gRhAyAtaM svasyAH gRhaM AgataM zaNoti, tataH tadA, tadgatacittA adhikalobhAdvA, gRhe avazyakartavyavyAjena prakRtaM nATyaM, utsRjya tyaktvA, vrajati apagacchati // 797 // nRtyantyAH api tasyAH visaMSThulatAjanyaM aramaNIyatvaM pratipAdayati A tAruNyeti dvAbhyAm / yayA vezyayA, tAruNyodbhedAt A yauvanaprAptikAlaM Arabhya, kAnte kamanIye surUpe puruSe ityarthaH, dRSTiH nyastA anurAgavatI jAtA ityarthaH, yaM kamapi surUpaM dRSTvA tatra AsaktA bhavati iti bhAvaH, tAdRzI anyA aparA, sAmAjikAnAM sabhyAnAM prekSakANAM madhye sthitA nATyArya, kayaM,] parabhAgaM zobhAtizayaM, [samupayAti prApnoti / abhyAsAtsamAjasthitasuMdarapuruSadarzanahRtadRSTicittAdinA vezyA yathAvat nRtyaM kartuM na pArayati iti tAtparyam // 798 // prayogacArutAbIjanirdezapUrvakaM vezyAsu tadasaM. bhavAt tAsAM nATye anaucityaM upasaMharati cetaH iti / ceta: cittaM lakSaNayA tadai. kAmyaM ityarthaH, aMtarA vinA, "aMtarA tu vinArthe syAnmadhyArthanikaTArthayoH / " iti vizvalocane, ] 'ceto'ntarA asAvadhAnatA' [iti TippaNI ciMtyA, na, sattvaM balaM sauSThavasaMpAdakaM; tasmin sati vartamAne ca, prayogasya tattadbhAvAnAM abhinayasya, cArutA ramaNIyatA bhavati, iti tattvam / sA cArutA vezyAnAM nATye na bhvti| tatra hetudyotakaM tAsAM vizeSaNaM madyetyAdi / madye madhupAne, AmiSe mAMse tadbhakSaNe ___797 yatparicitaM (kA) [anarthakaH pAThaH ] / vArikArya (pa.staM)798 bhedAcchAntA dRSTiryayA nijA'bhyastA (pa. staM) kAnte yAbhyastA (go 2)|sthaa sA kathamanyAsuyAti (pa. stN)| paribhAvam (staM) 799 cetovazitA satvaM (p.gor)| cetovakhitA sattvaM (staM) Shree Sudharmaswami Gyanbhandar-Umara, Surat www.umaragyanbhandar.com Page #348 -------------------------------------------------------------------------- ________________ kuTTanImatam / vayamapi devaniketanamanaGgaharSe gate tridivalokam / Azritavanto gatvA tIrthasthAnAnurodhena // 800 // 285 iti yAvat, ratipriyatayA ca puruSeSu nihitahRdayAnAM sthApitacetovRttInAm, ataH cArutAsaMpAdakasattvarahitAnAM iti bhAva: / madyAmiSapuruSAH tAsAM cittavikSepahetavaH / prasiddhaM ca purUkAravasi gatacittAyAH urvazyAH nATyaskhalanaM vikramorvazIyatoTake tRtiiyaangkvisskNbhke|| 'vezyAnA malpA'pi puruSahRtahRdayAnAm' iti kA. pATho'pi sugama: // 799 // evaM strIyanATyotkarSasUcanAya vezyAnATyaniMdAM kRtvA svavRttAntaM nivedayati vayamiti // ananaharSaH - idAnIM ' thAnezvara ' iti prasiddhasya zrIkaMThajanapadasya adhipaH harSavardhananAmA nipuNaH kaviH ratnAvalIpriyadarzikAkhyayo: nATikayo: nAgAnandatApasavatsarAjAkhyayoH nATakayoH ca kartA, mahAkavivANamayUradivAkarAdibhiH sevitaH, vikramArkasaMvatsara 668 - 704 paryantaM pratipAlitarAjyaH cakravartI rAjA / sa eva tadIyaratnAvalI nATikAsthena (1 / 22 ) - " anaGgo'yamanaGgatvamadya nindiSyati dhruvam / yadanena na saMprAptaH pANisparzotsavastava // " iti zlokena vidvadgoSThISu anaGgaharSaH' iti labdhavarNaH / yathA tattadapUrvakalpanAyukta zlokanirmANAt kAlidAsaH dIpazikhA kAlidAsa iti ( raghuvaMze 6/67 ) dhUmakAlidAsa : ( raghu0 7 / 43 ) iti vA, bhAravi: ( kirAtArjunIye 5 / 39 ) AtapatrabhAraviH chatrabhAraviH vA iti, mAgha : ( zizupAlavadhe 4 / 20 ) ghaNTAmAgha iti, veNIsaMhAranATakakartA nArAyaNaH nizAnArAyaNa iti, ratnAkaraH ( haravijayamahAkAvye 19/5 ) tAlaratnAkara iti, vANabhaTTa: ( harSa - carite u0 3 / 5 - 6 ) turaMgabANa iti, trivikramabhaTTaH ( nalacampvAM 6 |1 ) yamunAtrivikrama iti, murAri: ( anargharAghavanATake 2 / 81 ) indumurAriH iti, maMkha: ( zrIkaNThacaritamahAkAvye 6 / 13 ) karNikAramaMkha iti, amaracandrasUriH ( bAlabhAratamahAkAvye 11 / 16 ) veNIkRpANAmaraH iti, appayadIkSitapitAmaharSe AcAryadIkSita: ( varadarAjavasaMtotsave ) vakSaHsthalAcArya iti, mAlatImAdhavAdInAM kartA bhaTTazrIkaNThaH bhavabhUtizrIkaNTha iti ca prasiddhimupagatA: tathA // tasmin anaMgaharSe. nATyazAstrapAraMgate rAzi, tridivalokaM traya: brahmaviSNurudrAH dIvyanti yatra iti tridivaM svargaH sa eva lokaH bhuvanaM taM gate prApte, tasminmRte ityartha:, ( tatsamayazca vikramArkasaMvatsarasya 704 tamo vatsara iti aitihAsikairnirNItaH, ) vayaM ahaM macchiSyAHnaTyazca iti bhAvaH, api tvarthaka:, asmadvidyAyAH anurUpaparIkSakAbhAvAt nirviNNAH iti sUcyate, gatvA vrajitvA, tIrthasthAnAnurodhena iyaM vArANasI puNyajanakaM. 800 tridazalokam ( pa. staM. ) / matvA ( pa. staM . ) / sthAnoparodhena ( pa. staM. ) Shree Sudharmaswami Gyanbhandar-Umara, Surat www.umaragyanbhandar.com Page #349 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 286 dAmodaraguptaviracitaM iha tu kadAcit kizcidRttinirodhAbhizaGkayA nirutsaahaaH| ratnAvalyAmetA vidadhati karapAdavikSepam // 801 // vatsezabhUmikA'syA iyamanukurute narezvaravayasyam / vAsavadattAcaritaprayogameSA viDambayati // 802 // tIrthasthAnaM iti tasya anurodhena AnukUlyena, 'tIrthasthAnAddhi prAptavyaM labhyate / iti prasiddhaH, " tapasA svargagamanaM, bhogo dAnena jAyate / jJAnena mokSo vizeyastIthasnAnAdaghakSaya: // " ityuktezca iti bhAvaH; idaM devaniketanaM devAlayaM devamandiraM AzritavantaH / cittakhedApanayanAya atra kRtakatipayadivasanivAsAH saMvRttA iti bAhyaH abhiprAyaH // atra tIrthasthAnaM sthANvIzvaraM iti kenaciduktaM tatpUrvAparAnAlocanayeti zeyam // 800 // vartamAnaM svavyApAramAha iheti / ] 'vRtti: abhAsa (mAsAdiniyata ?) kAlikadhanAdiprAptiH' [iti TippaNI, vastutastu vRtti: AjIvikA, tasyAH nirodhaH rodhaH nAzaH vA, tasya abhizaMkayA trAsena bhItyA vA, nATyena dhanArjanaM vinA kathaM zarIrapoSaNaM nirvahiSyati iti; iha mandire, tu, etAH purovartinyaH ziSyAH naTyaH, ratnAvalyAM tadAkhyAyAM zrIharSapraNItanATikAyAM, "saptamyadhikaraNe ca" (pA. 2 / 3 / 36) iti saptamI / ratnAvalyAdirUpakANi pUrvoktaharSavardhanena na viracitAni, apitu zakakartuH mAlavAdhipateH zrIharSavikramAdityasya AsthAnakavinA ghaTakaparAparanAmnA dhAvakena viracya tatkartRtvena svajIvikAdAtu: zrIharSasya nAma saMsthApya prasiddhiM nItAni iti keSAMcinmatam // ] 'karapAdavikSepa: nUtano'bhyAsaH' [iti TippaNI, vastutastu tAlalayApekSaH abhinayazUnyaH karapAdAdyaGgavikSepaH nRttaM, tasyAtra grahaNa nATyopalakSaNArtha vinayapradarzanArthaM vA; kiMcit alpaM na tu pUrNatayA, nirutsAhA: phalavatkarmaNi api mandamanovRttayaH satyaH, kadAcit viralatayA, vidadhati kurvanti // idAnIM api gurjarAttAdidezeSu -- bhavaiyA' iti prasiddhAH bharataputrA: grAmeSu devAlayaM Azritya tatra nATyaM prayuJjate iti prasiddham , tathaiva vastutaH asya nRtyAcAryasya tatra sthitiH // 801 // tatra kAkA kAMkAM bhUmikAM abhinayati iti tAH vivicya nirdizati vatsezvaretyAdibhyAm / asyAH iti naTIvizeSa nirdizya uktiH, evamagre'pi / vatsAnAM prayAgAt pazcimadezasya ' kozaM(saM)bamaMDalaM' iti prasiddhasya Iza: rAjA udayananAmA, yasya kathA vistarataH kathAsaritsAgare (11-34 taraMgeSu ) kathitA, yaM nAyakaM kRtvA bhAsena svapnavAsavadattA-pratijJAyaugandharAyaNaM iti nATake, harSeNa ratnAvalI-priyada __802 [atra kA. pAge dUSitaH / ] bhUmikAyA (staM.) Shree Sudharmaswami Gyanbhandar-Umara, Surat www.umaragyanbhandar.com Page #350 -------------------------------------------------------------------------- ________________ kuTTanImatam 287 udyamasAhityavazAcchobhAtizayena madanubandhena / anayA prasiddhirAtA siMhalarAjAtmajAnukRtau // 803 // zikA iti nATike tApasavatsarAjaM iti ca nATakaM, zaktibhadreNa unmAdavAsavadattAkAvyaM ca praNItam ; tasya " bhUmikA tattadabhinayakArya prati janocitavarNaveSabhASAbhinayAdiparigrahaH" iti mAlatImAdhavaTIkAyAM tripurAriH / iyaM aparA ca narezvarasya rAjJaH] vayasyaM [ narmasacivaM vasantakanAmAnaM ] vidUSakaM ityarthaH, [ anukurute tasya veSAvasthAdyanukRtiM karoti // idAnImiva purA'pi kacit strIbhiH puruSabhUmikA: svIkRtAH, yathoktaM bharatena-" chandata: pauruSIM kuryAdbhUmikA strI prayogataH / " (265) "strISu yojyaH prayatnena prayoga: puruSAzrayaH / yasmAtsvabhAvopagato vilAsa. strISu dRzyate // " (26 / 11-12) iti; " dhairyaudAryeNa sattvena buddhayA tadvacca karmaNA / strI pumAMsaM tvabhinayedveSavAkyaviceSTitaiH // " (12 / 167 ) iti ca / dRzyate ca tathaiva priyadarzikAyAAM nATikAyAmapi tRtIye aMke 'udayanacarita' nAmagarbhanATakasya prayoge " tataH pravizati gRhItavatsarAjanepathyA manoramA / " iti varNitA ca tatraiva tasyAH vatsezAnukRtiH yathA-"rUpaM tannayanotsavAspadamidaM, veSaH sa evojjvala:, sA mattadviradocitA gatiriya, ttsttvmtyuujitm| lIlA saiva, sa eva sAndrajaladahAdAnukArI svaraH, sAkSAddarzita eSa naH kuzalayA vatseza evAnayA ||" (37) iti // uktaM ca bharatena-"vyAjena krIDayA vA'pi tathA bhUyazca vaJcanAt / strI puMsa: prakRti kuryAtstrIbhAvaM puruSo'pi vA // " (12 / 166) iti // vAsavadattA-ujayinIpatyuH pradyotAparanAmnaH caNDamahAsenasya putrI udayanasya ca mahiSI, tasyA: caritasya prayogasya abhinayaM, eSA, viDambayati anukurute // 802 // ita SadbhiH maMjaryAkhyAyAH naTyAH nATikAnAyikAnukaraNakauzalaM prazaMsati udyametyAdibhiH / siMhalAnAM idAnIM, 'sIlona' iti prasiddhasya bhAratavarSAt dakSiNasyAM dizi sthitasya dvIpasya rAjA siMhalarAjaH, tasya AtmajA putrI ratnAvalInAmnI, tasyA anukRtau caritAdInAM anukaraNe, anayA maMjakhyayA, prasiddhiH loke ravyAtiH, prAptA arjitA / tatra kAraNAni nirdizati udyamesyAdi / udyamaH prayoge parizramaH, tasya sAhityaM sahabhAvaH, vazAt prabhutvAt , hetau paMcamI; tathA zobhA-"sA zobhA rUpabhogAdyairyatsyAdaGgavibhUSaNam / " iti ujjvalanIlamaNau, tasyAH atizayena utkarSeNa; ] ' madanubandhena madAgraheNa / [iti TippaNI, macchikSAnuvartanena ca ityarthaH / tasyAH prasiddhau svAbhAvikI rUpasaMpattiH, suzikSakAt __803 tadanubandhanana ( pa. sta.) Shree Sudharmaswami Gyanbhandar-Umara, Surat www.umaragyanbhandar.com Page #351 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 288 dAmodaraguptaviracitaM vividhasthAnakaracanAparikramaM gAtravalanalAlityam / kAkuvibhaktArthagiro rasapuSTiM vAsanAsthairyam // 804 // prayogagrahaNaM, tatra dRDhAbhyAsazca ityeteSAM ekatra saMmelanaM kAraNaM iti bhAvaH / yathoktaM"kezorAtprabhati prasAditamahAtIrthasya zikSAbalAdabhyAsAcca jitazrameNa viduSA yena prayogazriyA / vidyAyAM nijayA svato guNavatA mAdhuryamAdhIyate gAMbhIrya ca paraM sa eva viduSAM samyak prasUte rasAn // " iti // 803 // nATye prazaMsAviSayAn tasyAH vividhasAmAnyaguNAn pRthaktayA yugmena kathayati vividhetyAdinA / dvitIyAntapadAnAM uttarAryAsthena ' varNayanti' iti padena anvayaH / sthAnameva sthAnakaM, vividhAnAM sthAnakAnAM racanAyai nivRttaye yaH parikramaH pAdacAraH bhramaNaM saH vividhasthAnakaracanAparikramaH, taM; nRtye pAdacAra: cArI iti kathyate, tAsAM aMte yat aGgAnAM AkAravizeSeNa sthApanaM tat sthAnaka iti ucyate / gAtrANAM aMgopAMgAnAM valane lAlityaM sauMdarya, gAtrANAM cAruvalanaM ityarthaH ||-kaaku:-' ke zabde ' iti dhAtoH kAyati arthAntaraM iti kAkuH; yadvA kAku: jihvA, tavyApArasaMpAdya: zokabhItyAdibhiH dhvanervikAraH; yathoktaM " bhinnakaNThadhvanidhIraiH kAkurityabhidhIyate / " iti, amaro'pi" kAkuH striyAM vikAro ya: shokbhiityaadibhirdhvneH| " iti, tayA vibhaktAH bhedAn ApannAH, arthA: abhidheyAH, yatra tAdRzya: giraH vANIH; yathA nAyakAnayanAya preSitAM taM saMbhujya pratyAgatAM dUtIM prati kasyAzcit vidagdhanAyikAyA uktiH" dUti, tvayA kRtamaho nikhilaM maduktaM, na tvAdRzI parahitapravaNA'sti loke / zrAntA'si hanta mRdulAgi gatA madartha, sidhyanti kutra sukRtAni vinA zrameNa // " (puSpabANavilAse 17) iti / atra prAyaH pratipadaM kAkA vyaMgyo'rtha: labhyate, yathA dUti iti saMbodhane kAkA tvayA svocitaM dUtIkarma na kRtaM, pratyuta nAyakasaMbhogena nAyikApadaM saMpAditaM iti; pareti padena svayaM lakSitA kAkA ca para: nAyakaH lakSitaH / paraM hitaM iti ca paramaM sukhadAyi saMbhogarUpaM; " hanta harSaviSAdayoH " ityukteH dvayorapyarthayoH kAkA lAbhaH, ityAdikaM Uhyam ||-rspussttiN abhinayAdinA pratyApanIyasya zaMgArAdeH tattadrasasya, puSTiM poSaNaM vRddhiM vA; tathA ca zrAvyeSu kAvyeSu tattadrasaparipoSaH bhAvavibhAvAdivarNanAtmakaH bahubhiH vAkyaH kriyate, dRzyeSu tu alpavAkyairapi nibaddhasya arthasya rasaparipoSaH abhinayaireva siddhiM nIyate iti vizeSaH // vAsanA nAma bhAvanA, sA dvividhA naTaniSThA sAmAjikaniSThA ca; tatra 804 racanAM (pa. stN.)| parikrama(Na)gAtra (staM.) Shree Sudharmaswami Gyanbhandar-Umara, Surat www.umaragyanbhandar.com Page #352 -------------------------------------------------------------------------- ________________ kuTanImatam / 289 sAvikabhAvonmIlanamabhinayamanurUpavartanAbharaNam / mizrAmizre nATaye layacyuti varNayanti maJjAH // 805 // AdyA- vibhAvAdInAM anapekSitabAhyasattvAnAM zabdopAdAnAdeva AsAditasadbhAvAnAM 'abhidhAvyApAreNa / sAdhAraNIkaraNAtmA bhAvanAvyApAraH sa:; dvitIyA tu-loke abhyAsapATavAt sahRdayAnAM vibhaavaadivypdeshyaiH| 'pratItaiH abhivyaktIbhUta: vAsanAtmakatayA sthita: ratyAdibhAvasaMskAraH, yaH pAnakarasanyAyena caLamANa: sthAyitAM prApnuvan rasarUpatAM AsAdayati saH / tatra AdyAyAH dvitIyAM prati kAraNatvam / ubhayoH astitve sthairye ca sarvAGgatayA rasaniSpattiH phalam / prakRte maMjaryAH uddiSTa. tvAt naTaniSThA vAsanA / tAdRzInAM vAsanAnAM abhinayena niSpAditAnAM tattadrasabhAvanAnAM, sthairtha nizcalatvaM, vAsanAsthairyam // 804 // sAttvikabhAvAH ratyAdicittavRttivizeSasaMvedanavRttayaH staMbhAdayaH aSTau, pUrva (A. 477) vyAkhyAtAH, te ca"staMbhaH svedo'tha romAJcaH svarabhaMgo'tha vepathuH / vaivarNyamazru pralaya ityaSTau sAttvikAH smRtAH // " iti, teSAM unmIlanaM vikAsam // abhinayaH vastu abhinIyate vyajyate yatra saH, arthavyaMjikA tattadavasthAnukRtiH, tam // anurUpavartanAbharaNaM-anurUpaM bhUmikocitaM, vartanaM varNaiH upavarNaizca aMgavartanaM, yathoktaM-" sito nIlazca pItazca caturtho rakta eva c| ete svabhAvajA varNA yaiH kArya tvaMgavartanam // " iti; anurUpaM ca AbharaNaM upacAreNa ( lakSaNayA) taddhAraNaM ityarthaH; anurUpaM vartanaM ca AbharaNaM ca anurUpavartanAbharaNaM, " cArthe dvNdvH|" (pA. 2 / 2 / 29 ) iti dvaMdvaH, tataH "vizeSaNaM vizeSyeNa bahulam " (pA. 2 // 1 // 57) iti karmadhArayaH, tat // atredamavadheyaM-yat-yugme prathamAyA AryAyAH uttarArdhena maMjaryAH vAcikarase, asyAM sAttvikAdipadena tasyAH svAbhAvikarase, anurUpAdipadena ca tasyAH nepathyarase kauzalaM iti prazaMsAsthAnAni uktAni ; tathAhi-abhijJAnazAkuMtalaTIkAyAM rAghavabhaTTena samuddhRtaM zrImAtRguptAcAryavacanaM-" rasAstu trividhA vAcikanepathyasvabhAvajAH // rasAnurUpairAlApaiH zlokairvAkyaiH padaistathA / nAnAlaMkArasaMyuktairvAciko rasa ucyate // karmarUpavayojAtidezakAlAnuvartibhiH / mAlyabhUSaNavastrAdyairnepathyarasa ucyate // rUpayauvanalAvaNyasthairyadhairyAdibhirguNaiH / rasa: svAbhAviko zeyaH sa ca nATye prazasyate // " iti // layacyutiM-layaH tAlamAna, yathoktaM-" tAlAntarAlavartI yaH kAlo'sau laya Irita: / " iti, tasya cyutiM drutatvaM, ca, ___805 mizrAmitrairdhamailayAcyutaM va0 (pa.) mizrA0ti (stN)| varNayecca (kA) [ prastutavirodhI pAThaH ] Shree Sudharmaswami Gyanbhandar-Umara, Surat www.umaragyanbhandar.com Page #353 -------------------------------------------------------------------------- ________________ dAmodaraguptaviracitaM essaa'bhidhaankiirtngunnitsvshriirkusumshrrossaa| sahasodbhinnamanobhavabhAvadazA sinduvAravivareNa // 806 // varNayati prazaMsaMti, prekSakAH sAmAjikAH vA iti zeSa:, prasiddhatvAdaucityAcca // kutra imAni parikramAdIni ityAha-mizrAmizre nATye iti / nATyaM naTakarma rUpakaprayogaH, taduktaM " AhAryAGgikavAcikabhedAccaturvidhAbhinayaiH / vAkyapadArthavyaMjakamiha nATyaM nATakIyamanukaraNam // " (1 / 15) iti raghunAthavilAsanATake; tat dvividhaM, mizraM geyaM iti saMjJitaM, amizraM pAThyaM iti saMjJitaM ca; tatra amizraM zuddhaM geyarahitaM pAThyamAtraM, yathA mAlatImAdhavAdi; mizraM ca geyanRtyAdisahitaM, yathA vikramorvazIyaM, rAmAnandarAyeNa praNItaM jagannAthavallabhaM ca / tatra amizre pAThye aMgaM gItaM cetyubhayamapratiSThitam / mizre geye (rUpake ) tu gItamaMgaM ca dvayamapi svapratiSThitam / tacca toTakAdibhedaiH viMzatiprakArakam / tatra kvacit gAnaprAdhAnyaM kvacit vAdyaprAdhAnyaM, kvacit nRtyaprAdhAnyaM, kvacidgIyamAnarUpakAbhinayaprAdhAnyaM, kacidvarNAgaprAdhAnyaM ca / tatrApi amizramapi nATakaM sAmAjikaraMjanArtha sUtradhAraH svacchaMdata: geyamizraNAdipariNAmena mizre parisamApyate, yathA prakRte eva varNayiSyamANa: ratnAvalInATikAprathamA. Gkasya prayogaH (A. 881-928) / evameva zAkuMtale kvacitkvacit naTaiH parivardhanaM kRtaM, vikramorvazIye ca caturthIke paurUravasIya: prAkRtabhAga: taireva prakSiptaH iti keSAMcit matam / idaM mataM na samyak bhAti vikramorvazIyastha prAcInakAlAt toTakatvena prasiddheH, toTakasya ca geyarUpakabhedatvena nRtyAtmakatvena ca ukteH // 805 // eSetyAdinA yugalakena maJjaryAH ratnAvalIbhUmikAyAM viziSTatayA prazaMsanIyaM darzanIyaM ca ekaM nATyasthAnaM nivedayati / eSA siMduvAravivareNa ityanayoH padayo: agrimAryAyAM ' vatsezvaraM pazyaMtI' ityatra saMbaMdhaH / eSA maMjarI gRhItaratnAvalIbhUmikA, nAyakasya abhidhAnaM nAma tasya udayana ityasya kIrtanena kathanena guNita: vRddhiM nItaH svazarIre kusumazarasya kAmadevasya roSaH kopa: yasyAH tAdRzI, tathA ca ratnAvalyAM prathamAMke "prItyutkarSakRto dRzAmudayanasyendorivodvIkSate / / (1123 ) ityanena vaitAlikapAThyena abhijJAte nAyake ratnAvalItyaparanAmnyA: sAgarikAyAH ukteH chAyA-"kathamayaM sa rAjA udayano yasyAhaM ( yasyai ahaM ) tAtena dattA / " iti, " kathaM maMdabhAginyA mayA prekSitumapi ciraM na pArito'yaM janaH / " ityAdikA ca / 806 kIrtananAzitazArIrakusumazaravedhA (pa. stN)| bhAvadazA (stN)| sindhuvAra (pa. stN)| Shree Sudharmaswami Gyanbhandar-Umara, Surat www.umaragyanbhandar.com Page #354 -------------------------------------------------------------------------- ________________ kuTTanImatam / 291 pazyantI vatsezvaramanukAryAnukaraNabhedaparimoSam / sAdhudhvanimukharAnanasAmAjikajanamanaHsu vidadhAti // 807 // (yugalakam ) (evamagre'pi bodhasaukaryAya ratnAvalIsthaprAkRtavAkyAnAM chAyaiva saMgRhItA iti zeyam / ) sahajodbhinnamanobhavabhAvadazA sahajaM tatkAlaM nAmazravaNasamaye eva udbhinnA prakaTitA, manobhava: kAmaH tasya bhAvadazA cittavRttivizeSaH yasyAH sA, saMjAtakAmavikArA ityarthaH; ayoge kAmadazAH daza, taduktaM-" dazAvasthaH sa tatrAdAvabhilASo'tha ciMtanam (4 / 51) / smRtirguNakathodvegapralAponmAdasaMjvarAH / jaDatA maraNaM ceti duravasthaM yathottaram // " (4 / 52) iti dazarUpake / prakRte ca prathamA abhilASAvasthA pUrvAnurAgetyaparanAmnI uddiSTA; " abhilASa: spRhA tatra kAnte sarvAGgasundare / dRSTe zrute vA, tatrApi vismayAnandasAdhvasAH // " iti tatraiva (4.52) ukteH, anyatra ca-" yatprema saMgamAtpUrva darzanazravaNAdibhiH / bhavetpUrvAnurAgo'yaM saMkalpAtmA pravartate // so'yaM pUrvAnurAgAkhyo vipralaMbha itIrita: // " iti // siMduvAravivareNa siMduvAravRkSasya chidreNa zAkhAvakAzena ityarthaH / siMduvAraH ca 'nirguNDI / 'nagoDa , 'saMbhAlU' 'syauMDI' ityAdinAmabhiH prasiddhaH vRkSavizeSaH; tatrAyaM vizeSa:-nirguNDI nIlapuSpA, tripatrAtmakaH paMcapatrAtmako vA tasyAH gucchaH; siMduvAraH tu zvetapuSpaH, (tathAhi viddhazAlabhaMjikAyAM vidUSakoktiH-'kalamAMkurakuSmANDapANDureSu sitasiMduvArapuSpeSu' iti,) gucchastu tripatrAtmaka eva, puSpANi ca zvetanIlAni, na tu kevalanIlAni iti // 806 // pazyantI prekSamANA, vatsezvaraM udayananAmAnaM yasmai tasyA vAgdAnaM tatpitrA kRtam / etatprasaMgamadhikRtya ratnAvalyAM prathamAMke vAsavadattAkRtarAjapUjanasamaye "saagrikaa-(gRhotkusumaa|) hA dhik hA dhik, kathaM kusumalobhotkSiptahRdayayA aticirameva mayA kRtam / tadanena siMduvAraviTapena apavAritazarIrA bhUtvA preksse| ( vilokya / ) kathaM prekSita eva apUrvaH kusumaayudhH| asmAkaM tAtasya antaHpure citragato'rcyate, iha pratyakSIkRtaH / " ityAdi / ] anukAryA ratnAvalI ityarthaH, [tasyAH anukaraNasya ca maJjarIdhRtabhUmikAyAH ca, bhedasya bhinnatvabuddheH, parimoSaM caurya, vidadhAti kurute, parigalitobhayabhedajJAnAn sAmAjikAn kurute ityarthaH; maMjaryAH anukAryatAdAtmyadigdhatvena iyaM sAkSAt ratnAvalI eva, na tu kAcit gRhItatadbhUmikA iti teSAM buddhiM janayati iti bhAvaH / tAha 807 manukAryanukara0 (staM ) kAryAkRtiramandaparitoSam ( go 2. kA) paripoSaM (go 2. kApA) Shree Sudharmaswami Gyanbhandar-Umara, Surat www.umaragyanbhandar.com Page #355 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 291 dAmodaraguptaviracitaM vatsapatimA likhantI kAmAvasthAM krameNa bhajamAnA / vepathupula kasvedairAvahati visaMThulaM hastam // 808 // sadRze'pyanubhAvagaNe karuNarasaM vipralambhato bhinnam / darzayati nirabhikAGkSintasaukhyaM nanu gocarApannA // ' 809 // 9 zotkRSTAbhinayabhAvitacetobhiH udIritAnAM sAdhusAdhu suSThusuSThu 'sAbAza' iti bhASAyAM, iti zabdAnAM dhvanibhiH ghoSaiH mukharANi zabdAyamAnAni AnanAni mukhAni yeSAM teSAM sAmAjikajanAnAM prekSakANAM manaHsu vitteSu // 807 // ratnAvalIbhUmikAyAM tasyAH aparamapi sauSThavasthAnamAha vatseti / krameNa pUrvoktaciMtanAdikrameNa ( 806 A. TI. ), kAmAvasthAM kAmasya anyAnyAM pratyekAM dazAM, bhajamAnA anubhavantI satI, vatsapatiM vatsarAjaM udayanaM, AlikhantI tasya sAkSAdadarzane taccitrAlokanena manovinodAya tatpratikRtiM citraphalake likhaMtI, yathoktaM meghadUte " matsAdRzyaM virahatanu vA bhAvagamyaM likhantI / " ( 2 / 24 ) iti, ayamapi virahe vinodanaprakAra:, yathoktaM- "viyoge cAyoge priyajanasadRkSAnugamanaM, tatazcitrAlokaM, svapanasamaye darzanamapi / tadaGgaspRSTAnAmupagatavatAM sparzanamiti, pratIkAraH kAmavyathitamanasAM ko'pi gaditaH // " iti; vepathupulakasvedaiH AlekhanakAle saMjAtakaM paromAJcasvedaiH kaMpAdisAttvikabhAvAnubhAvaiH, Alekhana vighnakAribhiH, ] ' visaMSThulaM unmIlitasAttvikabhAvamantharaM ' [ iti TippaNI, vihvalaM asthiraM ityartha:, hastaM Avahati; tathAhi mAlatImAdhave mAdhavoktiH - " vAraMvAraM tirayati dRzAvRdgato bASpapUrastatsaMkalpopahitajaDima staMbhamabhyeti gAtram / sadyaH svidyannayamaviralotkaM palolAMgulIkaH pANirlekhAvidhiSu nitarAM vartate, kiM karomi // " ( 1138 ) iti / prakRte ratnAvalyAM dvitIyAGke "sAgarikA - ( * * nATyena phalakaM gRhItvA, niHzvasya / ) yadyapi me atisAdhvasena vepate ayaM atimAtraM agrahastaH tathApi tasya janasya anyo darzanopAyo nAstIti yathAtathA Alikhya enaM prekSiSye / ( iti nATyena likhati / ) " iti // 808 // tasya kautukavardhanArthaM tasyA: aparamapi lokottaraM cAturya kathayitvA upasaMharati sadRze iti / ] gocarApannA avalokitA, [-sA, karuNarasavipralaMbhakaruNayoH niHzvAsAdyanubhAvAnAM samUhasya samAnatve'pi, ataH tatphalasya rasabhAvanasya sAmyasaMbhave'pi iti bhAvaH, tattadanubhAvaiH bhAvyaM karuNarasaM zokasthAyibhAvaM, taM * , 808 pulakaM ( staM ) / 809 bhAvaguNe ( pa ) / kAMkSitamudvartanago 0 ( pa. staM ) 'tattvaM (kApA ) Shree Sudharmaswami Gyanbhandar-Umara, Surat www.umaragyanbhandar.com Page #356 -------------------------------------------------------------------------- ________________ kuTTanImatam / vizinaSTi nirabhikAMkSitasaukhyamiti, saMyogasukhAzArahita ityarthaH, anena ubhayoH bhedabIjaM kavinaiva prakAzitaM iti zeyaM, vipralaMbhataH vipralaMbhazaMgArasya karuNAkhyabhedataH iti vivakSA, bhinnaM darzayati anubhAvAbhinayasaukSmyapradarzanakauzalena viziSTAbhinayaiH vA ubhayoH AsvAdanIyayoH rasayoH pRthaktvaM anubhAvayati, yathA vipralaMbhakaruNAbhinaye sAmAjikAnAM karuNarasabhrAntirmA jAyatAM iti, ityrthH| tathAhi vipralaMbhazRMgArasya dazAvasthAnAM madhye aMtimA dazA maraNaM, tatpUrva navamIM yAvat zokasaMcAribhAvasya karuNa vipralaMbhasyApi anyAH dazAH viSayaH, tAvacca anubhAvAnAmapi sAmyam / anena duSkarakarmaNi tasyAH apUrva kauzalaM dyotitaM, tena ca anyebhyaH pAtrebhya: tasyA: vyatireko dhvanitaH // tatra rasa: tu-" rasaH rasyate svAdyate iti rasaH, kAvyAnuzIlinA'bhyAsavaza. vizadIbhUtavarNanIyatanmayIbhavanayogyasAmAjikamanomukurabhAvyamAnatayA nirbharAnaMdasaM. vidrUpaH // " iti uttararAmacaritaTIkAyAM ( 3 / 47) vIrarAghavaH ||-krunnrsHshoksthaayibhaavprbhvH matAdyAlaMbanakaH, tadguNAdyaddIpitaH, rodanAdyanubhAvitaH, dainyAdisaMcAritaH, cittavaidhuryalakSaNaH rasaH / vipralaMbhastu zaMgArabhedaH zokasaMcAribhAvaH saMbhogonnatikArakaH; tathAhi-" zRMgArasya dvau bhedau saMbhogo vipralaMbhazca / tatrAdyaH parasparAvalokanAliMganAdharapAnaparicuMbanAdyanaMtatvAt paricchedya eka eva gaNyate / ... aparastu abhilASaviraheNUMpravAsazApahetuka iti paMcavidhaH / " iti kAvyaprakAze (u0 4); (atra kaizcit zApasthAne kalahaH parigaNyate / ) keSAMcinmate tu " vipralaMbhAbhidhAno'yaM zRMgAraH syAccaturvidhaH / pUrvAnurAgo, mAnAravyaH, pravAsa:, karuNAtmakaH // " (zaMgAratilake 2 / 1) iti caturvidhaH / vAgbhaTapraNItakAvyAnuzAsane-" sa cAbhilASamAnapravAsabhedAt tridhA / " (5) iti; kecittu-" aprA. ptirvipralaMbhaH syaangnorjaataabhilaassyoH|| vipralaMbhasya bhedAH syurayogo virahastataH / pravAsa: zApakaruNamAnasAzceti SaNmatAH // saMprApteH prAgabhAvo yastamayoga pracakSate / " ityAdi / eSu bhedeSu keSAMcitU svasvamatAnusAreNa tatratatrAntarbhAva: spaSTaH eva // eSu pUrvAnurAga eva abhilASahetukaH anyonyaprAptIcchArUpa: na pravAsahetukaH / virahastu ekatarasya ananurAgAt daivapratibaMdhAt gurulajAdivazAt vA asaMyogaH; dvitIyatRtIyamatayoH asya abhilASe'ntarbhAvaH / IrSyAjanya eva mAnAkhyaH / zApahetuka eva 'karuNavipralaMbhaH / ityapi ucyate, (atra zApa: baMdhanAdInAM uplkssnnm|) sa ca mRtAdyAlaMbakAt karuNarasAt bhinnaH, yathoktaM-" yUnorekatarasmin gatavati lokAntaraM punarlabhye / vimanAyate yadekastadA bhavetkaruNavipralaMbha iti // " vipralaMbhabhedavizeSasya karuNasya lakSaNaM nAmakaraNakAraNaM ca rasArNavasudhAkare (2 / 218-219)-" dvayorekasya maraNe puna Shree Sudharmaswami Gyanbhandar-Umara, Surat www.umaragyanbhandar.com Page #357 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 294 dAmodaraguptaviracitaM 66 rujjIvanAvadhau // virahaH karuNo'nyasya saMgamAzAnivartanaH / karuNabhramakAritvAt so'yaM karuNa ucyate // " iti / sa ca yathA - kAdaMbaryA mahAzvetAyAH, Adau tatra puMDarIkasya nAzAt zuddhakaruNarasaviSayatve'pi azarIriNyA vANyA saMgamapratyAzayA ratyudbhavena zokasthAyibhAvasya saMcAribhAve pariNamanAt / karNabhUSaNakArastu ( 5/55 ) mahAzve - tApuMDarIkavRttAntaM zuddhakaruNarasaM manute, tadrateH vipralaMbhasthAyitvena anudbhAsanAt, tat, tathA rasaratnahAre zokajaH karuNo rasaH " aniSTAvApte ratnAvalyAM sAgarikAcaMdhane" udAhRtaH so'pi pUrvoktamatAnusAreNa karuNavipralaMbha eva bhavati; bharatamatAnusAreNa tu na virodhaH, tathAhi bharata:- " iSTajanasya vinAzAt zApAkrozAcca bandhanAdvyasanAt / etairarthavizeSaiH karuNAkhyarasaH samudbhavati // " iti // tanmatAnusAriNaH tu vipralaMbhabhedaM karuNaM naiva svIkurvati, ubhayAlaMbanasya tasya (karuNavipralaMbhasya ) ekatraiva asaMbhavAt / tanna / tathAhi kAvyAlaMkAraTIkAyAM namisAdhu keciddhi karuNarase eva vipralaMbhabhedaM karuNamantarbhAvayaMti, tadasat, vailakSaNyAt / zuddhe hi karuNe zRMgArasparza eva na vidyate, karuNavipralaMbhastu zRMgAra eva / " iti / uktaM ca zRMgAratilakakAreNApi - 'yatraikasmin vipanne'nyo mRtakalpo'pi tadgatam / nAyakaH prapetpremNA karuNo'sau smRto yathA // 60 // ( karuNaH karuNavipralaMbha: / ) keSAMcitkaruNabhrAMtiH kAruNyAdatra jAyate / etasya mithunAvasthAM vismRtya ratimUlajAm // 62 // strIpuMsayorbhavedeSa sApekSa: saMgame punaH / zRMgAravacanaprAyaH, karuNaH syAtsa cAnyathA // 63 // (atra tasya dvaividhya muktam | anyathA nirapekSaH iti bhAvaH / ) tasmAcchRMgAra evAyaM karuNenAnumoditaH / sauMdaryaM nitarAM dhatte nibaddho viralaM budhaiH " // 64 // iti ( 2 pari0 ) ( ayaM nirapekSaH karuNavipralaMbhaH / ) etanmate yatra strIpuMsayoH ekasya maraNAt niravadhiH virahaH tatrApi karuNavipralaMbha eva rasaH, tatra zRMgAra bIjabhUtAyAH ratyAH prAdhAnyena astitvAt / yatra ca zRMgAraratibhAvarahitAnAM priyANAM dhanasaMbaMdhyAdipadArthAnAM nAzAt zokaH tatra zuddhaH karuNarasa: / etadapi spaSTIkRtaM zRMgAratilake, tathAhi tatra ( 35 ) karuNarasalakSaNaM-" zokAtmA karuNo jJeyaH priyabhRtyadhanakSayAt / tatretthaM nAyako daivahataH syAdduHkhabhAjanam // " iti / ( priyAH ye bhRtyAdayaH / ) ubhayoH samAne'pi zApAdivibhAve ciMtAdyanubhAve ca ratisattvavicchedAbhyAM bhedaH iti avagaMtavyam // evaM uttararAmacaritasya (3) chAyAMke zRMgAratilaka - kAvyAlaMkArAdimatena karuNavipralaMbha eva rasaH, natu karuNaH rasaH / bhavabhUtistu bharatAdimataM anumodayan karuNavipralaMbhaM karuNarase eka aMtarbhAvayati / tadetadanena samarthitaM tatra " eko rasa: karuNa eva nimittabhedAt / " ( 3 | 41 ) ityAdyayA tamasoktyA / AvartabuddhadAnInAM bAhyAkArabhede'pi yathA teSAM Shree Sudharmaswami Gyanbhandar-Umara, Surat www.umaragyanbhandar.com -- Page #358 -------------------------------------------------------------------------- ________________ kuTanImatam / asmindarzayatItthaM maJjarikAM sAbhilASamavalokya / pasparza rAjaputraH kimasAviti vetradaNDena // 810 // sarveSAM ekameva jalaM rUpaM, tathA zApAdinA pRthaktayA bhAsamAnatve'pi vipralaMbhazRMgArasya sarve bhedAH karuNarasa eva iti tasya mahAkaveH AzayaH pratIyate / tatra hetustu vipralaMbhe ratibIjaM gauNatayA, vyApI zokAMkurastu pradhAnatayA anubhAvyate iti / udAhRtazloke 'ekaH' itipadena na zRMgArAdInAM rasAntarANAM vyudAsa: kaveH abhipretaH, api tu vipralaMbhabhedAnAM eva iti bhAti ||-anubhaavaastu "ye rasAn anubhAvayaMti anubhavagocaratAM nayaMti te anubhAvAH kaTAkSAdayaH karaNatvena" iti rasataraMgiNyAm , "vAgaGgasattvAbhinayairya ('ra') smAdartho vibhAvyate / vAgaGgopAGgasaMyuktastvanubhAva iti smRtH||" (7 / 5) iti ca bhAratIye uddharaNam / api cAnyatra uktaM-" rasIbhavataH sthAyibhAvasya kArya anubhAvaH / " " rasatAM gacchati sthAyI, yatkAryamupalakSyate / anubhAvaH sa vijJeyo bhAvasaMsthAnasUcakaH // " iti / tatra karuNarasAnubhAvA:-azrupAtavilapitaparidevitavaivarNyasvarabhedasrastagAtratAbhUmipAtAnaMditaniHzvAsAdayaH, tathAhi karNabhUSaNe"karuNasyAnubhAvAH syurvaivarNya paridevanam / bhUmipAto devaniMdA niHzvAso mukhazoSaNam // (2 / 33) / pralApaH krandanaM mohAgamorastADanAdayaH / " iti / karuNAbhinayaprakArastu-" sa punaH krandanarmohai: pralApaiH paridevanaiH / dehAyAsAbhighAtaizca karuNAbhinayo bhavet // " iti bharataH ||-viprlNbhaanubhaavaaH ca-" saMtApa-jAgarakArya-pralApa-kSAmanetra-vacovakratA-dInasaMcaraNAnukAralekhalekhana-vAcana--svabhAva. nihnava-vArtAprazna-snehanivedana-sAttvikAnubhavana-zItaprayogasevana-maraNodyama-saMdezadAnAdyanubhAvaH viyuktayoH viprlNbhH|" iti vAgbhaTakAvyAnuzAsane (5) ||evN karuNarasavipralaMbhAnubhAvAnAM samAnatvaM spaSTaM, uktaM ca kAvyaprakAze " azrupAtAdayo'nubhAvAH zRMgArasyeva karuNAbhayAnakayoH" (u. 4) iti, (zRMgAraH viprlNbhH|) ubhayoH rasayoH bhedaM tu bharatamanusRtya saMkSepeNAha jagaddharaH mAlatImAdhavaTIkAyAM" AlasyAdisamuttho nirapekSabhAvaH karuNaH, autsukyaciMtAdisamuttha: sApekSabhAvo vipralaMbha ityanayorbhedaH / " iti // tataH madAlasA-vAsavadattA-sItAdInAM mRtyuzaMkAyAM karuNavipralaMbhaH, mRtyunizcaye karuNaH, puna: prAptyAzodaye karuNavipralaMbhaH, prAptau ca saMbhogazRMgAraH, iti vivekaH // 809 // tasyAH saundaryadarzanena guNakathana 810 tasminirdizatItthaM (pa. staM. go2)| kimu mAmiti ( kA ) [saMgati rahitaH pAThaH ] / Shree Sudharmaswami Gyanbhandar-Umara, Surat www.umaragyanbhandar.com Page #359 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 296 dAmodaraguptaviracitaM buDhAtha tasya bhAvaM prasArayanyuvatisaMkathA ke lim / nyakurvan vAravadhUH sacivaH prazazaMsa bandhakIgamanam // 811 // dAraratiH santataye, vyAdhiprazamAya ceTikAzleSaH / tat khalu surataM surataM kRcchraprApyaM yadanyanArISu / / 812 / / zravaNena ca saMjAtaM rAjaputrasya bhAvanibaMdhanaM prakaTayati asmin iti / asmin nRtyAcArye, itthaM pUrvoktaprakArakavacanaiH, darzayati tasyAH guNAn prakAzayati sati, maMjarikAM tannAmnIM naTIM prastutAkhyAnasya nAyikAM, sAbhilASaM abhilASaH spRhA abhISTaprAptIcchA tena sahitaM yathA syAt tathA, nirvarNya avalokya, sa rAjaputraH, evaM guNairnirUpyamANA maMjarI, kimiti prazne, asau iti uktvA, svIyena vetradaMDena krIDAyaSTayA 'chaDI' iti bhASAyAM, pasparza, vetradaMDasparzena tAM nirdizya kimasau eva sA iti papraccha ityarthaH / asyAM ceSTAyAM svAbhijJAnAvisaMvAdanaM bAhyo'bhiprAyaH, anurAgapradarzanaM cAntaro'bhiprAyaH // 810 // prAsaMgikasaMgatyA pAradArikaM vivakSuH kaviH tadavatArayati buddheti / atha naTIsparzAnantaraM, tena iti bhAvaH, tasya rAjaputrasya, bhAvaM cittavikAraM ratiM, buddhvA tacceSTayA vijJAya, saciva: rAjaputrasya maMtrI, yathA rAjJaH sacivaH bhavati tathA rAjaputrasyApi sarvavyavahAranirIkSakaH sacivaH bhavati; yuvatInAM nAyikAnAM anyAsAM ityarthaH, saMbaMdhasAmAnye SaSThI, yA saMkathA AlApaH, tadrUpA yA keliH krIDA, tAM, prasArayan vistArayan, vAravadhUH vezyAH, nyakkurvan niMdan, bandhakIgamanaM kulaTAbhiH paradArAbhiH saMprayogaM; bandhakI badhnAti mano'tra iti, "puMzcalI gharSaNI bandhakyasatI kulaTevarI / svairiNI pAMzulA ca syAt / " iti amaraH, " baMdhakI kulaTA muktA punarbhU: puMzcalI khalA / sparzA'bhisArikA dUtI svairiNI saMphalI tathA // " iti dhanaMjayanAmamAlA ca sAca SaDvidhA - " vidagdhA muditA caiSA'nuzayAnA'tha lakSitA / guptA ca, kulaTA ceti SaTpakAroditA budhaiH || " ( 23 ) iti rasaratnahAre / ] gamanaM samAgama: / [ prazazaMsa / tathAhi mukuMdAnaMdabhANe - " va paNAvadhikaM premanaTanaM paNyayoSitAm / pallaveSu parastrINAM kva ca naisargiko rasaH || " (1939) iti |(pllvessu zRMgAreSu / naisargikaH akRtrimaH / ) // 811 // itaH 861 AryA yAvat pAradArikam / tadAdau anyebhyo vivicya prazaMsati dAreti / dArA: bhAryAH svIyAH taiH saha ratiH surataM, "ratiH kaMdarpabhAryAyAM suratotkaMThayorapi / rAge'pi paramaprItau / " iti kezavaH, saMtataye putrapau - | 811 bhAvaM saMzamayan ( go. kA ) zaMsa vaJcakAgamanam ( kApA ) 812 kaNDUprazamAya [ iti laukikaH pAThaH ] / kRcchraprAyaM (staM ) Shree Sudharmaswami Gyanbhandar-Umara, Surat www.umaragyanbhandar.com Page #360 -------------------------------------------------------------------------- ________________ kuTTanImatam / yat, 297 "" 66 trAdisaMtAnasaMpAdanAya, na tu manmathApyAyanAya, taduktaM - " bhAryA dharmaphalAvAptyai bhAryA saMtAnavRddhaye" iti kAzIkhaMDe, "apatyAnyaMgazuzrUSA dharmaH svajana gauravam / gRhakarmaniyogazca strIvalyAH phalapaMcakam // " iti ca // manurapi - " apatyaM dharmakAryANi zuzrUSA rtiruttmaa| dArAdhInastathA svargaH pitRRNAmAtmanazca ha // ( 9 / 28) iti, "prajanArtha mahAbhAgAH pUjArthI gRhadItayaH / striyaH zriyazca geheSu na vizeSo'sti kazcana ( 9 / 26 ) iti ca // ceTikA dAsI vezyA sAmAnyA, "gaNikA laJjikA vezyA rUpAjIvA vilAsinI / paNyastrI dArikA dAsI kAmukI sarvavallabhA // " iti dhanaMjayanAmamAlAyAM; tasyAH AzleSa: AliMganaM, idaM suratopalakSaNArtha, vyAdheH stabdhaliMgatArUpasya rogasya, prazamAya zAMtyai, na tu AhlAdAya / dvayorapi surataM na suratazabdArthavAhi iti bhAvaH // parizeSAt, anyanArISu paradArAsu parakIyAsu, ata eva kRcchreNa kaSTena, prApyaM labhyaM, surataM nidhuvanaM, tat, khalu nizvaye, surataM zobhanaM paramAnaMdaprApakatvAt rataM mohanaM saMprayogaH, suratazabdavAcyaH kAmadharmaH bhavati ityarthaH, tasya kRcchralabhyatvena ubhayoH bhogotsukatvAt / tathA ca kAmasUtraM - " sulabhAmavamanyate durlabhAmAkAMkSata iti prAyovAdaH" (5 / 1 / 40 ) iti, " viSNugupta saMhitAyAM ca - ' yatra niSedhavizeSaH sudurlabhatvaM ca yanmRgAkSINAm / tatraiva nAgarANAM nirbharamAsajyate hRdayam // " iti ujjvalanIlamaNau ca / tathAhi puruSaparIkSAyAM - " samAnaiva hi sAmagrI strINAM ratimahotsave / kAcidvidati saubhAgyaM durlabhatvena kAminAm // (39 / 6 ) | ( strINAM svIyAditrividhAnAm / kAcit strI, parakIyA eva ) / dUtIgiro yatra na saMti vatrA:, padepade durlabhatA na yatra siddhirna yasyA nidhitulyalAbhA, sA kiM ratirnAgarayoH sukhAya // ( 39 / 7 ) " iti, ( nAgarayoH caturayoH strIpuruSayoH / tAdRzI ratizca parakIyAsu eva / ) // - mUlAbhiprAyaH vidhAntareNApi pratipAdito dRzyate, yathA-- -" arthAdauSadhavat kAmaH, prabhutvAt kevalaM zramaH / karavat sveSu dAreSu, trayAdanyatra manmathaH // " iti, ( arthAt dravyAt labhyaH, vezyAsuH prabhutvAt AjJayA balAtkAreNa vA, viraktAsuH karaH rAjagrAhyo baliH, svIyAsu; anyatra parakIyAsu / ' krayAdauSa 0 kevalaM0 kAruvannijadAreSu yo'nyaH kAmaH sa manmathaH // " iti subhASitA - valisthapAThe ' kAruvat' ityazuddham / ) kanyA kautukamAtrakeNa, vidhavA saMmardamAtrAthinI, vezyA vittalavecchayA, svagRhiNI gatyantarAsaMbhavAt / vAJchantItthamanekakAraNavazAt puMbhiH striya: saMgamaM; zuddhasnehanibaMdhanA paravadhUH puNyaiH paraiH prApyate // " iti ca / ( kanyA mugdhA / ) // mUle parisaMkhyA alaMkAraH // 812 // 66 Shree Sudharmaswami Gyanbhandar-Umara, Surat www.umaragyanbhandar.com Page #361 -------------------------------------------------------------------------- ________________ / niHsvArthatayA yadyapi bhavati nadyate cetaH // " hAvAkAritvena tvAma dAmodaraguptaviracitaM 'svavyApAraikamateH paracintA nAsti me kadAcidapi / pazyantyAstvAmIdRzamadya tu me mAnasaM vyAthatam // 813 // yadi veni tasya vasatiM sAmarthya yadi bhavettato'pyadhikam / tadgatvA dagdhavidhi laguDaiH saMcUrNayAmyadhunA // 814 // vapuridamanupamamIg yadi vihitaM tena te dhaatraa|| anurUparamaNavirahAt kimiti kRtaM vandhyajanmaphalam // 815 // ito viMzatibhiH dUtIvacanamahAkulakaM, tatra 829 AryA yAvat paranArI nAyikA prati pralobhanAdivAcyaprakArAnuvAdaH, tata: tribhiH nAyakaM prati sa: / tatrAdau dUtI tacchRddhotpAdAya svasyAH niHsvArthatApUrvI samaduHkhabhAgitAM prakaTayati sveti / svakRtyaparAyaNAyAH me kadAcidapi pareSAM kRtyAkRtyanirIkSaNAdikautukaM nAsti, tathApi tvAM-zuSyamANazarIratvAdinA patisaukhyavaJcitAM iti bhAvaH, bahuzo dRSTvA, mama, IdRzaM tu mAnasaM-paravyApAreSu akutUhali api manaH, adya khinnaM, ataH mayA niHsvArthatayA vakSyamANaM pathyaM avadhAraya ityabhiprAyaH / tathA ca samA. nArthIzA AryA-" yadyapi bhavati na hAniH parakIyAM carati rAsabhe drAkSAm / asamaJjasamiti kRtvA tathApi khalu khidyate cetaH // " iti // 813 // tahuHkhApanayanAya svasAhAyyaM zrAvayati yadIti / yadi tasya asadRzapatisaMyogakAritvena tvaduHkhAdhAnahetoH brahmaNaH nivAsasthAnaM jAnIyAM, yadi ca mama tasmAt brahmaNaH vizeSato balaM bhavet , tat tarhi, tatra gatvA, tava vipriyakAriNaM duSTaM vidhi vidhatte kurute iti vidhiH taM brahmANaM, asmin eva kSaNe, laguDaiH dRDhakASThadaMDai: tatprahAraiH iti yAvat , saMcUrNayAmi khaMDakhaMDaM karomi / saMbandhAtizayoktiH alaMkAraH, " yadyAdizabdataH saMbhAvitA mmmttsNmtaa|" iti sAhityasAre // 814 // tAM svadharmAt pracyAvya vipathaM netuM patyau vairAgyodbhAvanAya vidhAtAraM AkSipati vapuriti / yadi te tava, idaM pratyakSavarti, vapuH zarIraM, Ihaka varNanAtItaM, anupamaM sadRzasya anyasya abhAvAt upamArahitaM, vihitaM nirmitaM, kenetyAkAMkSAyAmAha-tena sargavidhau adhikRtena prasiddhana, dhAtrA brahmaNA jagatsraSTA; tarhi, anurUparamaNavirahAt tvadrUpavilAsalAlasAdiyogyapatisaMyogAnApAdanena, kimiti 813 paricintA (go) / svapyApArekamatiH paravittArthA na kAcidapyasti ( kA ) / mAnasavyathitam (stN)| 814 tato'bhyadhikam (staM) / lakuTaiH saMcUrNa yiSyAmi (pa. staM) 015 vihitaM tava kRzAMgi hatadhAtrA (pa. staM) te hite (kaapaa)| adhunApi ramaNavirahAt (go. kA) Shree Sudharmaswami Gyanbhandar-Umara, Surat www.umaragyanbhandar.com Page #362 -------------------------------------------------------------------------- ________________ kuTanImatam / zaizavamastu jarA vA vyAdhirvA kSetriyapraNAzo vA / svAkAraM tAruNyaM na tu kupatikadarthanAgrastam // 816 // keliH pradahati majjAM zRGgAro'sthIni cATavaH prANAn / na karoti manastuSTiM dAnamabhavyasya gRhabhartuH // 817 // kiMzabdaH prabhe, itizabda: hetau, kasmAt hetoH kutaH ityarthaH; tat vapuH, vaMdhyaM niSphalaM janmanaH zarIraracanAyAH phalaM prayojanaM yasya tat tathAvidhaM, vihitaM kRtam / tathAhi vidhAtRdoSaM puruSaprayatnata: anurUpakAmukaprAptyA dUrIkuru iti abhiprAyaH / iyaM AryA" lAvaNyadraviNavyayo na gaNitaH, klezo mahAn svIkRtaH, svacchandasya sukhaM janasya vasatazcintAjvaro nirmitaH / eSA'pi svayameva tulyaramaNAbhAvAdvarAkI hatA, ko'rthazcetasi vedhasA vinihitastanvyAstanuM tanvatA // " iti bauddhAcAryadharmakIrtizlokasya cchAyArUpa: / prakRtAryAyAzchAyA tu ratirahasye-"rUpakalAvijJAnaM zIlaM va tava, ka cAyamIdRzo bhartA / dhigdaivamucitavimukhaM tAruNyaM te viDambayati // " (13 / 19) iti // 815 // tatpatimuddizya vaimanasyabIja ropayati zaizaveti / zaizavaM bAlyam / vyAdhiH vizeSeNa AdhiH vinAzahetu: vyAdhiH roga: / kSetriyapraNAza:-kSetriyeNa kenApi rAjayakSmAdirUpeNa asAdhyarogeNa praNAza: maraNaM; "kSetriyaca parakSetre cikitsyaH / " (pA. 5 / 2 / 92) iti, " parakSetraM janmAntarazarIraM, tatra cikitsyaH ityarthe kSetriyo nipaatyte| kSetriyaH kuSThavyAdhiH, asAdhya ityrthH|" iti bhASAvRtti:; "anyadehacikitsA kSetriyaH kSetraje tRNe / asAdhyaroge vizeyaH, kSetriya: pAradArike // " iti zAzvataH / yadvA pUrvagatavyAdhizabdArthena paunaruktyAt kSetriyAt paradAraratAt pAradArikAt praNAzaH cAritrasya bhraMzaH astu bhavatu ityarthaH, yadvA itisUcitam / anena dUtyA svagUDhAbhiprAyaH sUcitaH / ] 'svAkAraM anurUpaM yogyapatisamAgamaM ityarthaH' [iti TippaNI, tadazuddham / vastutastu svAkAraM zobhana: AkAra: aMgopAMgAnAM nivezo yatra tAdRzaM saundaryayuktaM ityarthaH, tAruNyaM taruNIbhAvaH, kupatirUpA kadarthanA pIDA tayA grastaM AkrAntaM vyAptaM, na mA'stu / tuzabdaH pUrvoktabhede // yauvane kupatisamAgamAt zaizavAdiH maraNaM vA varaM iti bhAvaH // kecana kupatiprakArAstu ratirahasye-" IrSyAlurakRtavedI mRduvegaH zAThyavasatiravidagdhaH / " (.13 / 80) iti // 816 // tadeva aMkurayati keli: iti / ] abhavyo hInaH [ nIcaH ___816 kSetriyaH (go. staM ) vyAdhi yendriyapra0 ( go 2. kaa)| kadarthanAprahamAsaH (go)| atra kA uttarArdha duSTam / 817 degti sajjAM (zayyAM ?)(p)| cATavaH kaTavaH (kApA) kaTukAH (pa. stN)| dAnamarucyasya (stN)| pradahati lajjA (iti paMcataMtre paa0)| baMdhakyA paritoSo na kiMcidiSTaM bhavetpatyoH (iti uttarArdha paMcataMtre) Shree Sudharmaswami Gyanbhandar-Umara, Surat www.umaragyanbhandar.com Page #363 -------------------------------------------------------------------------- ________________ dAmodaraguptaviracitaM kuta AgatA'si, kasmin velAmiyatI sthitA, kimarthamiti / pRcchannasvasthamanA janayati gehI ziraHzUlam // 818 // yadi bhavati daivayogAcakSurviSayaH samujjvalastaruNaH / tatrAtmAnaM kSapayati jAyAM ca raTan gRhasvAmI // 819 // khalo vA, abhavyasya sata: arthAt yatra mano na sajate tAdRzasya, gRhabhartuH svAminaH keliH krIDA vilAso vA, " vihAre saha kAntena krIDanaM kelirucyate / " (80) iti rasaratnahAre, sA ca vAkkriyAbhedena dvividhA, tatra AdyA vAkkali: vakroktyAdirUpA, aparA kriyAtmikA cuMbanAdirUpA, dvividhA'pi sA tAdRzasya; majAM mAMsasAraM, " majA mAMsasArAsthisArayoH / " iti bhAguriH, pradahati / tasya zRMgAraH bAhyAbhyantararUpeNa dvividho'pi, asthIni majAntarbhUtAni api pradahati, tasyA viraktatvAt / cATavaH tatkartRkANi priyavacanAni rativardhanArtha mAnamocanArtha vA pravartitAni dvividhAnyapi, prANAn asUn jIvaM iti yAvat , pradahati iti lokoktyanusAreNa / kiM bahunA, tAhazasya dAnaM premasUcanAya tena dIyamAnaM vastrAbharaNAdikaM, manastuSTiM cittaprasAdaM harSa iti yAvat , na karoti na janayati, yathA pUrva uktaM-"akSigatAdaptirna bhavati manasaH prasAdAya / " (A.541) iti / anyatra ca-"kAryArthino dIrghamivAdhvakhedaM, vikrItadAsA iva kAryabhAram / kaSTaM kaTudravyamivAmayAH , svabhartRgehaM vanitA: sahante // " iti // padArthahetukaM kAvyaliMgaM alaMkAraH, kelyAdInAM dAhakatvaM aprasiddha iti tatsamarthane abhavyasya iti padasya hetutvAt // 817 // kupatityAgecchAM prAdurbhAvayituM kuta iti dvAbhyAM tasya IrSyAlutAM vyanakti / tatrAdau vAkpAruSyabhedamAha / kutaH kutra gatvA tataH, AgatA'si; kasmin sthale, iyatI velAM dIrghakAlaM ityabhiprAya:, "kAlAdhvanoratyantasaMyoge dvitIyA / " (pA. 2 / 315) iti dvitIyA, sthitA; tacca avasthAnaM, kimarthaM kasmai prayojanAya; itiH prakAre, evaM vividhaprakAraiH bhAryA pRcchan , gehI gehaM asyAstIti gRhapatiH bhartA, kIdRzaH saH, asvasthamanAH " aMkaM gatA'pi yuvatiH parirakSaNIyA / " " vizvAso naiva kartavyaH strISu rAjakuleSu ca / " ityAdi nItivettRtvAt vyabhicArakarmazaMkayA vikSiptacittaH, ziraHzUlaM mastakasya nodanAtmikAM pIDAM janayati / ataH tAdRzaH patirapi parityAjya iti AkUtam / tathAhi dazakumAracarite (u03)" asahyaM hi yoSitAmanaMgazaraniSaMgIbhUtacetasAmaniSTajanasaMvAsayaMtraNAduHkham / " iti // 818 // zaMkitadoSasya ceSTApAruSyabhedamAha yadIti / daivayogAt bhAgyavazAt / 818 sthitA vada kimartha (pa. stN)| prachannasvacchamanA (stN)| janayati rogI (kaa)| 819 viSaye (pa. staM ) / naM Rzayati (kA) Shree Sudharmaswami Gyanbhandar-Umara, Surat www.umaragyanbhandar.com Page #364 -------------------------------------------------------------------------- ________________ kuTTanImatam / 301 savivAde paraloke janApavAde ca jagati bahuvAde / daivAdhIne praNaye na vidagdhA hArayanti tAruNyam // 820 // cakSurviSayaH dRSTaH, svagRhe iti zeSaH; samujjvala: svabhAvazobhAprakAzAt dIseH bhrAjamAnadeha: suMdaraH iti yAvat , taruNaH yuvaa| tadA saMketena tadAgamanaM vitaLa, yataH "ujjvalavapuSaM puruSaM kAmayate strI naro'pi tAM dRSTvA / " (13 / 15) iti ratirahasyokteH, tatra tasmin viSaye taruNAgamanarUpe, jAyAM svabhAryA, raTan Akrozan AkSAraNAM kurvan , gRhasvAmI ityanena jaDasya gRhAdeH eva svAmI, na tu tasyA: iti sUcitaM, gehI ityarthaH, AtmAnaM, ] kSapayati pIDayati [kSINaM karoti / IgraMyA pratidinaM bhAryayA kalahaM kurvan kRzo bhavati iti bhAvaH // 819 // tAdRzInAM anyAsAM sahetukAcArapradarzanena patyurvyabhicAre protsAhayati savivAde iti / paralokaH svarganarako puNyapApaphale tasmin , savivAde apratyakSatvAt astinAstivicAragocare saMdigdhe; asmin jagati loke ca, janApavAde lokaniMdAyAM, bahuvAde karNokaparNikayA bhinnaprakAraiH vastusvarUpe varNyamAne, arthAt satye'pi vyabhicAraniMdAviSaye sA niMdA asUyAdipravRttA mithyA ityAdiprakAreNa anyaiH tasyAH apalapyamAnatAsaMbhave sati ityapi, lokapravAde asaMbaddhe sati iti bhAvaH, daivAdhIne bhAgyAyatte ca, praNaye patyA anyena vA sauhRde; ca sati, vidagdhAH caturAH striyaH, paralokabhayAdeH patyuravyabhicAreNa tAruNyaM yauvanaM (pUrva vyAkhyAtaM A. 618); na,] hArayanti atikrAmayanti, hRdhAtoH NijantaprakRtika rUpaM, svAbhISTAnyasaMbhogaviraheNa niSphalaM na kurvanti // atrAyamabhiprAyaH-tAruNyasAphalyaM strIpuMsayoH parasparasnehAdhInam / kupatitvAt anyasmin jananAntarasauhRdAt vA striya: pativiSayakaH snehaH na udbhavati / tena tayA tAruNyasAphalyAya vyabhicaritavyam / tatra dvau pratibandhau dharmazAstraM lokaniMdA ca / tatra dharmazAstraM-" vyabhicArAttu bhartuH strI loke prApnoti niMdyatAm / sRgAlayoni cApnoti pAparogaizca pIDyate // " ( manusmRtau 9 / 30 ) ityAdikam / lokaniMdA ca ' iyaM kulaTA' ityAdivacanaprakArikA prasiddhA eva / etayoH ayaM samAdhiH-paralokAstitA vivAdagrastA, lokaniMdA ca parasparaviruddhoktimayA prakArAntarasamAdheyA vA, ata: bhayAnAvahatvAt te agaNanIye / evaM sthite, patimuddizya anurAgavirahe, pati 820 janApavAde'pi (pa. staM.) bahucitte / (pa.) bahicitre ( hi vicitre ? )(stN)| pralaye (staM. go 2) / saMdigdhe para''bahucitre / svAdhIne pararamaNe dhanyAstAruNyaphalabhAjaH // (iti paMcataMtre 11139 paatthH|) Shree Sudharmaswami Gyanbhandar-Umara, Surat www.umaragyanbhandar.com Page #365 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 302 dAmodaraguptaviracitaM durbhartRkarAsphAlanamalinIkriyamANazobhamanudivasam / tuGgamapi patitakalpaM stanazAlini tatpayodharadvandvam || 821 / / paryaGkaH svAstaraNaH patiranukUlo manoharaM sadanam / tulayati na hi lakSAMzaM tvaritakSaNacauryasuratasya / / 822 // vyatiriktamanyaM uddizya premodaye vA, svAbhISTasaMyogaM saMpAdya tAruNyaM saphalatAM neyamiti // 820 // kupatikrIDAM niMdati durbhartriti / anudivasaM pratidinaM, durbhartA kupatiH, tathAtvaM ca bhartuH tasya IrSyAlutvAdinA tasmin patnImanasa: alagnatvAt vA, tena hastAbhyAM stanayoH yat AsphAlanaM AhatiH, anena apahastakaM nAma tADanaM ( 377 A. TI.) uddiSTaM, tena malinIkriyamANA vicchAyatAM dhUsaratAM vA nIyamAnA zobhA - ramaNIyatA yasya tat, payodharadvaMdvaM stanayugmaM, tuMgaM unnataM vardhamAnatAruNyAt, api, patitakalpaM prasavahRtayauvanAyAH vRddhAyAH iva vA yathA patitaM vartate tattulyameva / anena patyau tava rAgAbhAvAt tatkartRkastanamardanatADanAdi patitavat arthAt dharmabhraSTavat mahApAtakivat zocyam iti sUcitam / ataH tAruNyasAphalyAya aparaH manaHpriyaH sevyaH iti AkUtam / stanAbhyAM zAlate zobhate sA stanazAlinI, tatsaMbuddhau he stana - zAlini prazastastanavati / unnatatvaM stanayoH guNaH patitatvaM ca doSa:, taduktaM - "guNo dUSaNa yAta dUSaNaM guNatAM kvacit / tathAhi namratA doSaH stanayoH stabdhatA guNa: ||" iti, (stabdhatA kaThoratvaM unnatatvaM vA / ) // tathA - " kaThinonnatA rataraNe strINAmapyanyamarditAH / vikaMcukA yathA zUrA na patanti payodharAH // " iti // 821 // etadduHkhabhaiSajyaM cauryasurataM prazaMsati paryaketi / paryakaH zayyA, 'palaMka ' iti prAkRte, 'palaMga' iti bhASAyAM, svAstaraNa: zobhanapracchadapaTa: / pati: bhartA, api, anukUlaH cittAnuvartI vazavartI sveSTasaMpAdaka: / sadanaM gRhaM patigRhaM atra, manoharaM bahuvidhapadArthasamRddhimattayA ramyam / idaM sarve militamapi tvaritakSaNaM tvarita: tvarayA saMpAdyamAnaH kSaNa: vyApAra: AliMganacuMbanAdInAM yatra tat, yadvA tvaritaH " 821 kriyamANamanu (go) / stanazobhini tava payo 0 ( pa ) stanazA lini tava payo - ghara0 (staM ) 822 haraM zayanaM ( pa. staM ) [ punaruktArthaH pAThaH / tulayanti na lakSAMza ( pa. staM ) / sukhazayyA tAMbUlaM vitandhAzleSacuMbanAdIni / tulayanti na lakSAMzaM tvaritakSaNacauryasuratakSya // ( 132 / 22 ) ( iti zArGgadharapaddhatau pAThaH / ) paryakeSvAstaraNaM patimanukUlaM manoharaM zayanam / tRNamiva laghu manyante kAminyacauryaratalubdhAH // iti paMcataMtre (91938) 11 Shree Sudharmaswami Gyanbhandar-Umara, Surat www.umaragyanbhandar.com Page #366 -------------------------------------------------------------------------- ________________ kuttttniimtm| 303 sahasA saMkaTavartmanyavitarkitasaMmukhAgatenApi / abhilaSitenoddhRSTakamanalpazubhakarmaNA labhyam // 823 // prItiH kila niratizayA svargaH prlokcintkaigditH| tasyAstu janmalAbho hRdayepsitapuruSasaMyogAt // 824 // vilaMbAsahaH kSaNaH utsavaH yasya tat , yadvA tvarita: alpaH kSaNaH avasaraH saMbhogAde: yatra tat, "kAlavizeSe'vasare vyApAre pArataMtrye ca / madhye tathotsave ca kSaNazabda: kathyate SaTasu // " ityukte; tAdRzaM yat cauryeNa pracchannatayA prApyaM surataM nidhuvanaM cauryarataM 'pracchannaka; tasya lakSAMzaM lakSasaMmitaM api bhAgaM, na tulayati na tatkakSAmArohati / cauryasaMbhogarasasukhasya svapatigRhAdisukhAt lakSaguNAdhikaM AnaMdajanakatvaM iti bhAvaH // tathAhi uktaM-" apathyabhogeSu yathA''turANAM spRhA, yathA'rtheSvatidurgatAnAm / paropatApeSu yathA khalAnAM, strINAM tathA cauryaratotsaveSu // " iti / (tatratatra teSAM AnaMdAdhikyabuddheH 1) vyatirekAlaMkAraH // 822 // tallezasyApi sukhotkarSatayA tasya puNyaprApyatAmAha sahaseti / ] saMkaTavartmani saMbAdhamArge / [ avitarkitaM akasmAt , saMmukhaM abhimukhaM Agatena, apiH cArthaH, abhilaSitena sveSTena kAmitena, yat , sahasA tatkAlaM,] uddhRSTakaM saMmardaH [zarIrasaMgharSaH, tat mahApuNyakarmaNA prApyaM 'nAlpasya tapasa: phalaM ' iti bhAvaH, tasya mahAnaMdajanakatvAt / karmaNeti hetau tRtIyA // uddhRSTakamitizabdena anvarthanAmaka: AliMganabhedo'pi pratIyate tena mudrAlaMkAraH, " sUcyArthasUcanaM mudrA prakRtArthaparaiH padaiH / " iti ( kuvalayAnaMde ) tallakSaNAt // uddhRSTakAkhyaM AliMganaM ca-"utsave devayAtrAyAM mahAtimirasaMkule / vijane sthAnake vA'pi gacchatozca parasparam // aGgAGgagharSaNaM nAticirakAlaM (tu yadbhavet ?) / (tadu)ghRSTakamityAha vAtsyAyanamahAmuniH // " iti uktaM ratiratnapradIpikAyAm (14 / 74-75); tacca asaMjAtaratyAH riraMsAsUcakaM bodhyam // 823 // prakRtaviSayakaM para mArtha dvAbhyAM prAha ] prItiriti / niratizayA prItiH kila svarga: ityanvayaH / [kileti avyayaM vArtAyAm / niratizayA nAsti atizayaH AdhikyaM yasyA: sA niratizayA parAM kASThAmArUDhA paricchedAMtItA, prItiH prema,-tacca vivRtaM saMvAdadvArA rAjazekhareNa karpUramaMjarIsaTTake (chAyA-) "vidUSakaH-bhoH, kiM punaretatpremapremeti bhaNaMti / rAjAanyonyamilitasya mithunasya makaradhvajazAsane prarUDhaM praNayagraMthiM premeti vidagdhA bhaNaMti / 823 tena vizA (?) (pa. stN)| mananya ( go 2. kA) / karmaNAM (go) 824 gaditA (kA) [arthAnanurUpaH paatthH]| saMbhogAt (pa' staM) [grAmyaH pAThaH ] Shree Sudharmaswami Gyanbhandar-Umara, Surat www.umaragyanbhandar.com Page #367 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 304 dAmodaraguptaviracitaM ataTasthasvAduphalagrahaNavyavasAyanizcayo yeSAm / te zokallezarujAM kevalamupayAnti pAtratA mandAH // 825 // vidUSakaH-kIdRzaH saH / rAjA-yasminvikalpaghaTanAdikalaMkamuktaH AtmanaH saralatvameti bhAvaH / ekaikasya prasaradrasapravAhaH zRMgAravardhitamanobhavadattasAraH // (3 / 10) / vidUSakaH-kathamiva sa lakSyate / rAjA-yayoH svabhAvaprasaratsaloladRSTiparyaMtaluMThitamanasoH paraspareNa / vardhamAnamanmathavitIrNarasaprasArastayoH prakAzate laghuriva cittabhAvaH / / (3 / 11) / api ca-aMtarniviSTamanovibhramaDaMbaro yaH sa bhaNyate madanamaMDanamatra prema / durlakSyamapi prakaTayati jano jagati tajAnIma; subahulaM madanendrajAlam // " (3 / 12 / ) iti / (yasmin premNi, bhAva: cittavRttiH, sAra: balam / salolAH satRSNA: caMcalA vA, dRSTiparyatAH netraprAntabhAgAH kaTAkSA iti yAvat , luMThitaM coritaM, tena manasoH ekarasatA vyajyate, laghuH mnojnyH| vibhrama: vilAsa:, DaMbara: avasthAvizeSa: grvH|) svarga:"Rjyate sthIyate asmin iti arga: sthAnam / 'zobhana: argaH svargaH prAdisamAsa:" iti amaraTIkAsarvasve; atizayapuNyaphalaM sukhaikamayaM devAnAM nivAsasthAnaM, lakSaNayA tAdRzaM sarva, " manaHprItikara: svargoM, narakastadviparyayaH / " ityukteH; kAlidAsazca vikamorvazIye-" rAjA-vayasya, anirdezyasukhaM svargaH / " (3 / 18) iti, tAdRzaM ca sukhaM niratizayA strIpuMsayoH prItireva, yA 'parAnuraktiH' 'anyonyaM hRdayabhAvabandhanaM / ' aikyaM hRdayayoH' iti ca bhaNyate / kathitaH nigaditaH, paralokacintakaiH kaH paraH zreSThaH lokaH bhuvanaM iti vicArya tadviSayakaM nirNayaM kurvadbhiH zAstravidbhiH svargatattvanirNAyakaiH ityarthaH, ciMtAyAH nirNayaphalakatvAt / tasyAH niratizayaprItyAH arthAt svargasya, janmalAbhaH udbhavaH, hRdayena aMta:karaNena AptuM iSTa: hRdayaMgama: ya: puruSaH pumAn tena saMyogAt samAgamAt , bhavatIti zeSaH // 824 // evaM ananuraktAbhyaH strIbhyaH ye sukhAbhilASiNaH, teSAM svamauryeNa prAptavyAni viparItaphalAni aprastutavRttena upanyatasyati ataTeti ] ' ataTasthaM asthiraM udAsInaM c| [iti TippaNI / na taTe nadItIrarUpabhUbhAge tiSThati vartate iti ataTasyaM jalapravAhasya upari vartamAnaM ata eva durgrAhyaM ityarthaH, yat svAdu miSTaM, ata eva prepsitaM yat phalaM, tasya grahaNAya prAtya, vyavasAye prayatne, nizcayaH itikartavyatAbuddhiH yeSAM puruSANAM, te, maMdAH jaDabuddhayaH mUrkhAH, zokasya dhanabaMdhunAzAdija: cittakhedabhara: zokaH tasya, sveSTaphalAprApteH; tathA klezasya karmAnuSThAnajanitAyA: pIDAyA:, mithyAprayAsAt ; rujaH vyAdhe: patanAdinA, upatApasya vA, pAtratAM yAMti bhAjanaM bhavaMti // aprastutaprazaMsAlaMkAraH / aprastutena ataTastha Shree Sudharmaswami Gyanbhandar-Umara, Surat www.umaragyanbhandar.com Page #368 -------------------------------------------------------------------------- ________________ kuTTanImatam / kiM pratikUlA grahagatiruta pariNatamAtmaduzcaritam / svAnuSThAnavyasanaM kiM vA tasyAtmayonihatakasya // / 826 // 305 svAduphalena prakRte anabhimukhacittavRttiH strI lakSyate, sA bhogAya miSTA iSTA cApi uktaphalavat viparItadizi vartamAnA vimukhI premarahitA; tAdRzyAH grahaNAya viraktAcittagrahaNAya tadbhogena ca AnaMdalAbhAya ye yatnaM kurveti te mUrkhAH kevalaM zokAdikaM prApnuvaMti iti prastutArtha: // AryAdvayasya ayaM abhiprAyaH - kupatitvAt bhartari te prIti: nAsti, tena tava sukhalezo'pi nAsti ; tAdRzyAH tvattaH tasya zokAdiprAptireva, dUre ubhayoH sukhavArtA iti / tvayA tu tasmAt sukhaprAtyai tena saMyoktavyaM yaH tvayi snihyati iti // 825 // evaM upodvAtaM kRtvA tribhiH vizeSakeNa tasyAM anurakte kasmiMzcit kAmuke tanmanasa Avarjanena saMyogotkaMThAM janayituM tadIyavirahAvasthAM dUtI saMvarNayati / tatra Adau iyantaM kAlaM tayoH ubhayoH asamAgame dRSTakAraNAnupalaMbhAt adRSTakAraNAni vitarkayati kimiti / kimiti prabhe, tvaddarzanApahRtacetasaH taruNasya, grahagatiH-janmakAlikasvasthAnabalAt zubhAzubhaphaladAtRtvena prasiddhA: sUryAdayo nava grahAH, teSAM gati: cAraH, sA, pratikulA aniSTajananI, tvatsaMyogarUpAbhISTasya asaMpAdakatvAt ; uteti vitarke, yadvA ityarthaH ; AtmanaH svasya tasya, duzcaritaM aniSTaphaladAtR pApakarma, idAnIM pariNataM pakkaM bhogyaM jAtamityarthaH kimiti prazne, veti vikalpe, tasya parokSasya lalATalipikRttvena prasiddhasya vA, Atmayonihatakasya dagdhavidheH - AtmA svayaM yoniH kAraNaM yasya saH AtmayoniH AtmabhUH brahmA, sa cAsau hatakaH vipriyakAritvAt duSTaH, yadvA itaka iti nirvedAnusaMdhAnArthakaH, sa AtmayonihatakaH, tasya yat svAnuSThAnaM svakArya anucitaghaTanAtmakkrIDAkaraNaM, yathoktaM- " zazini khalu kalaMka:, kaNTakaM padmajAle, yuvatikucanipAtaH, pakvatA kezajAle / jaladhijalamapeyaM, paMDite nirdhanatvaM, vayasi dhanaviveko, nirviveko vidhAtA // " iti, ( nirviveka: anucitakArI ityartha: / ), viparyayeNa ca - " samAnayaMstulyaguNaM vadhUvaraM cirasya vAcyaM na gataH prajApatiH / " ( raghu0 6 ) iti, nAgAnaMde ca prathamAMke tApasokti:-" cirAtkhalu yuktakArI vidhiH syAt, yadi yugalamidamanyonyarUpaM ghaTayet / " iti; tatra karmaNi, vyasanaM Asakti: / atra AtmayonItizabdazaktyA kAmadevo'pi lakSyate, "AtmayonirviriMce syAdAtmayonirmanobhave / " iti vizvalocanAt AtmA manaH yoniH kAraNaM yasya iti yogArthatvAt, tasya saMkalpajatvAt; tasya svakArya tu virahijanatApakatvaM, yathoktaM kenacit-" satatamanaMgo'naMgo na vetti paradehadAhaduHkhamaho / yadayamadayaM dahati 826 gatamanyajanmadu0 ( pa. staM ) / strAnuSThAnAbhyasanaM ( pa. staM ) 20 Shree Sudharmaswami Gyanbhandar-Umara, Surat www.umaragyanbhandar.com Page #369 -------------------------------------------------------------------------- ________________ dAmodaraguptaviracitaM yena tapasvI sa yuvA spRzati samIraM tvadaGgasaMspRSTam / tvatpAdAkrAntabhuve spRhayati, kakubhaM tvadAzritAM namati // 827 // dhyAyati ca tvadrUpaM, tvannAmakavarNamAlikAM japati / ekAtmIkRtacetAstvadaGgataH saukhyasiddhimabhikAGkSan // 828 // (antayugalakam) mAmanalazaro dhruvamasau na kusumazaraH // " iti / mUle na saMdehAlaMkArazaMkA, viSayyabhAvAt hetUnAM ca tadvizeSAdarzanAt saMbhAvanAmAtratvAt // 826 // vizeSakAGgabhUtena antaguMgalakena tasya virahiNaH gRhAbhyaMtare ceSTAvarNanadvArA pUrvoktasaMbhAvanAhetUn prakaTayati yenetyAdinA / yena yataH yasmAtkAraNAt , ] tapasvI dInaH [ anukaMpanIya: tvayA iti AkUtaM, zabdazaktyA ca vakSyamANaprakAraiH tapasa: anuSThAtA ityapi lakSyate; " tApase cAnukaMpye ca tapasvI " iti vizvaH, yuvA taruNaH, anena tasya madanamadoddIpanatAyogitvaM kAmyatvaM ca sUnyate, tvadarthameva ca vayo. virodhi api tapaH avalaMbitaM iti vyajyate; sa: amukaH, tvadaMge: jAtasaMsparza pavanaM spRzati, paraMparAsaMbaMdhena tvadaMgasparzasukhabhAvanayA, yadvA amRtamayatvadaMgasaMgazIta: saH svasya tApazAntyai bhaviSyatIti, yathoktaM meghadUte-" AliMgyaMte guNavati mayA te tuSArAdrivAtAH pUrva spRSTaM yadi kila bhavedaMgamebhistaveti / " (103) iti, tathA mAlatImAdhave mAdhavaprArthanA-" unmiilnmukulmraalkuNdkossprcyotdghnmkrNdgndhbndho| tAmISatpracalavilocanAM natAMgImAliMgan pavana mama spRzAMgamaMgam // " (1 / 41) iti / etanmUlaM tu-"vAhi vAta yataH kAntA tAM spRSTvA mAmapi spRza ('zeH) / tvayi me gAtrasaMsparzazcandre dRSTisamAgamaH // " iti (6 / 5 / 6) zrIrAmAyaNavacanam / api ca, tvatsaMcAraiH pUtAnAM bhUmipradezAnAM upari so'pi saMcarituM tAn draSTuM vA samIhate, paraMparAsaMbaMdhena sukhAnubhavAya / ] bhuve-" spRherIpsitaH / " (pA. 114 / 36.) iti caturthI / [tvadAzritAM kakubhaM yasyAMyasyAM dizi tvaM kAryavazAt vartase tAMtAM namati praNAmaM kurute; adyApi tvadasamAgamAt te prasAdAya kriyamANAH praNAmAH tvadadhiSThitadizAM saMbaMdhena tvAmeva prApnuyuH iti / abhilaSitA nAyikA, viraheNa vyAkula: nAyakaH, vipralaMbha: zaMgAraH / tatspRSTasamIrasparzanAdiceSTAbhiH tasya unmAdo vyaJjitaH // tasyAH ayoge'pi samIraNAdidvArA saMbaMdhokteH saMbaMdhAtizayoktiralaMkAraH // 827 // tatprasAdAya tena kriyamANAM pUjAvidhiM prAha dhyAyatIti / 827 yena varastrISu yuvA (kaa)| stauti zarIraM (go. kA.) tvadIpsitAM (go. Shree Sudharmaswami Gyanbhandar-Umara, Surat www.umaragyanbhandar.com Page #370 -------------------------------------------------------------------------- ________________ kuTTanImatam / 307 yuktatvAt pUrvoktaM namaH kRtvA ityanusaMdheyamatra, tava rUpaM suMdaraM AkAraM bAhyaM, "aMgAnyabhUSitAnyeva prakSepyAdyairvibhUSaNaiH / yena bhUSitavadbhAnti tadrUpamiha kathyate // " iti ( rasArNavasudhAkare 1 / 180) lakSitaM dhyAyati manaH tvadekAgraM kRtvA tvadAkAraM vRttipravAhaM kurute / tava, nAma eya nAmakaM ( svArthe kan ) abhidhAnavizeSaM, tasya varNAH akSarAH teSAM mAlikA zreNiH, api ca varNamAleti maMtrazAstraprasiddhe antaryAgakarmaNi upayuktA varNAtmakamAlA'pi lakSyate, tAM japati, tava nAmoccAraM santataM kurute ityarthaH / dhyAnAdiprakAramAha ekAtmIkRte ti, tava zarIrAdinA saha ekIkRtaM bhinnaM sat abhedatAM nItaM cetaH svacittaM yena tAdRzaH san tvattAdAtmyena tvanmayatvena ityarthaH / kasmai prayojanAya idaM sarvamityAha tvadaMgataH ityAdi / tvadaMgataH tava gAtrebhyaH, suratAdinA iti bhAvaH; sukhameva saukhyaM tacca 'pratiprANi svavAsanAnuguNeSTaviSayaprApteH tRptiH yena prayuktaH san iSTaviSayAdAnAya pravartate, ' tasya siddhiM niSpatti aprAptasya prApti paramAnaMdarUpAM iti bhAva:, abhikAMkSan prAptumicchan san / tvatsuratAnandarUpAM siddhiM vAJchan sa tvAmeva tadabhISTadAyinIM paradevatAM parikalpya tvajapadhyAnAtmakaM upAsanAkarma kurute iti bhAva:, tena tvaM zIghraM prasannA bhUtvA tadabhISTaM sAdhaya ityAkUtam // atra idaM anusaMdheyaMnikhilajanAbhilaSaNIyaM sukhaM puruSArthaH / tat dvividhaM kRtrimaM akRtrimaM ca / tatra AdyaM kAmapadAbhilapyam, aparaM ca mokSapadAbhilapyam / tatra Adyasya sAdhanaM arthaH, dvitIyasya dharmaH / ( kecit kAmamokSayorubhayorapi sAdhanatvena dharma, tatsAdhanatvena ca artha manyante / ) dharmArthayorapi sAdhanatvena abhilaSyamANatvAt dharmAdayazcatvAro'pi puruSArthazabdena vyavahniyaMte / te ca tattajjJAnasAdhyAH, tAni jJAnAni tatphalAni ca nirvikSepacittaikasAdhyAni / tadarthaM ekAtmIkRtacetastvaM upayuktam // dhyAyatItyAdinA ca tasya bhaktirvyajitA / tathAhi bhakti: dvividhA, gauNI parA ca / tatra gauNI dhyAnArcanajapanAmakIrtanAdirUpA saMbhavatsamuccayikA ca / dhyAnaM bhAvanAsiddhi:, tathA ca-' bhAvanA hi bhAvayiturbhAvyamAnatvaprAptihetuH / arcanaM pUjA / parA tu tajanyA, anurAgavizeSarUpA / gauNIbhaktyAM samyaGnirUDhasya tadekatAnatArUpaparabhaktyudayo bhavati // mUle anyo'pi sukhavizeSasiddhiM vAJchan viziSTAM devatAM tAdAtmyabhAvena tanmaMtrajapadhyAnAdibhiH upAste iti aprastuta sAmyAt samAsoktiralaMkAraH / yugmena zravaNAvasthA uktA // 828 // kA ) [ apuSTArthaH pAThaH ] 828 yuSmadrUpaM ( pa. staM. kA ) [ prakramabhaMgadUSitaH pAThaH ] / nAmakamantramAlikAM ( go. kA ) / ekAprIkRta ( pa ) / stvatsaMgata saurUya 0 ( pa. staM ) Shree Sudharmaswami Gyanbhandar-Umara, Surat www.umaragyanbhandar.com Page #371 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 308 dAmodaraguptaviracitaM utsRjya sakalakArya tiryaggrIvaM vilokayan bhavatIm / kurute gRhAgrarathyAM yAtAyAtaiH zatAvartAm // 829 // ___ 'dRSTo'si tayA suciraM gehAbhyAze paribhraman spRhayA / sandeza eSa dattaH prAbhRtametattayA dattam // 830 // tatprItyutkarSa vyaMjayituM tasya aparamapi caritaM saMvarNayati-utsRjyeti / sakalakArya iti jAtAvekavacanaM, sarvANi laghUni gurUNi api kAryANi tyaktvA, bhavatIM svagRhasya dehalyAM gavAkSe vA sthitAM; tiryaggrIvaM valitA kaMdharA yasmin karmaNi tattathA, vilokayan vizeSeNa stimitanetrAbhyAM pazyan ; anena valitAkhyA dRSTiH sUcitA, " valitaM tannivRttasya bhUyadhyasrAvalokanam / " iti lakSitA, (nivRttasya pazvAddarza. nAya valitakaMdharasya Alokane dRSTiH tiryagaJcitA bhavati, " vyatraM tiryagudaJcitam / " iti ca koshH)| tava gRhasya agre purobhAge yA rathyA rathebhyo hitA rathyA nagaramadhyagataprakIrNamArgaH, sA rathyA yasyAM te gRhaM vartate iti bhAvaH, tA, (rathyAyAM bahulokagamanAgamanasaMbhavAt anyairajJAtA tasya nayanaprItiruktA,) svasya yAtAyAtai: gamanAgamanai: paryaTanaiH, nAnAvidhamiSajaiH iti bhAvaH, zatAvartI-zatazabdo barthavAcI, bahavaH AvartAH gamanAgamanAnAM AvartanAni yatra tAdRzI, "AvartaziMtane cAvartane vA'pyaMbhasA bhrme|" iti vizvalocanaH, kurute / gamane pauna:punyena tasyAH darzanaM prati tasya utkaMThautkaTyaM uktaM, tAvatA api tasya mahAharSajaniH sUcitA, yathoktaM-" cakSuHprItiprasakte manasi, paricaye cintyamAnAmyupAye, rAge yAte'tibhUmi vikasati sutarAM gocare dUtikAyA: / AstAM dUre sa tAvatsarabhasadayitAliMganAnandalAbhastadgahopAntarathyAbhramaNamapi parAM nirvRti saMtanoti // " (amarukazatake 100) iti // atra mUle pRthvImayI rathyA kathaM bahulajalabhramavatI zatAvartA iti virodhAbhAsa:, tena ca sa tvatprItyA azakyaM adbhutaM karma karotItyapi vyajyate / zleSotthApito virodhAbhAsAlaMkAraH, saMbaM. dhAtizayoktizca // anayA cakSuHprItiH uktA // 829 // ita: tribhi: dUtyAH kAmukaM mati vacanam / pUrvI AryAmanusaMdhAya ukti: dRSTo'sIti / gRhasya abhyAze samIpe, paribhraman tasyAH avalokanAya gamanAgamanAni kurvan , tvaM, tayA, suciraM dIrghakAlaM, spRhayA satRSNaM sabhilASaM, dRSTaH avalokita: asi / anena tasyAH cakSurAgaH taddarzane utkaMThAtizayazca prakAzitaH / ata eva tayA lajAM parihRtya eSa: sandezaH svahRdayo 829 utsRSTasakalakAryaH (pa. staM. kaapaa)| bhavati (kA) 830 bhramaspRhayA (staM ) / metattava prahitam (pa. staM) metattvayA dattam ( kaapaa)| Shree Sudharmaswami Gyanbhandar-Umara, Surat www.umaragyanbhandar.com Page #372 -------------------------------------------------------------------------- ________________ kuTTanImatam / 309 zuSyati sA'labhamAnA bhavatkRte vezmanirgamAvasaram / iti catura zaThastrIbhirvilupyate tvadapadezena // 831 // (antayugalakam ) kiM vA kthitairdhikairsthaanaavissttcetsstsyaaH| anutiSTha yathAyuktaM tvatto nAzazca jIvarakSA ca // ' 832 // (dUtIvacanaM mahAkulakam ) kulapatanaM janagahIM narakagatiM mANitavyasandeham / aGgIkaroti tatkSaNamabalA parapuruSamabhiyAntI // 833 // dghATako lekhaH, dattaH prahitaH / etat ] prAbhRtaM upAyanaM [tAMbUlakusumamAlAdirUpaM svapraNayaprakAzakaM, ca dattaM, yena tasyAH prema niHsaMdigdhaM jJAsyasi iti bhAvaH / anayA mana:saMgaH uktaH // 830 // tasyAH sapratibandhAM tatpremAtizayajAmavasthAmAha zuSyatIti / sA tvaddhayAnaparA, bhavatkRte bhavadartha bhavatA saha melanArtha sagamArtha ityarthaH, gRhakAryavyAptatvAt nanAndrAdyavekSaNAt vA svagRhAt bahirgamanAya alpakAlaM api prAptuM azaknuvAnA, yauvanoSmaNA saMtaptA, zuSyati saMtApena kRzA bhavati / anena tasyAH ativaiklavyaM dhvanyate, saMkalpAvasthA ca sUcitA // iti iti uktaprakAropasaMhAre, bhoH catura ratitaMtrarahasyavijJa raktAnurAgeGgitajJa, tvadapadezena tvannimittaM, "apadeza: smato lakSye nimittvyaajyorpi|" iti vizvalocanaH, zaThamrIbhiH patyAdivaJcakatvAt dhUrtAbhiH strIbhiH paradArAbhiH, vilupyate parapuruSasamAgamecchayA cAritranAzAt svanAzaH kriyate parazivatvamapi vilupyate vinAzyate // 831 // saprArthanamupasaMharati kimiti / kathitaiH, kathanaiH, adhikaiH bahubhiH kiM, iti AkSepagarbho niSedhaH / asthAne kaThinahRdayatvAt apAtre tvAdRze, kAruNyottejanAya ayaM upAlaMbhaH,1'AviSTaH anuraMjita:: [iti TippaNI, AviSTaM dRDhaM gataM cetaH cittaM yasyAH tasyAH, saMbaMdhasAmAnye SaSThI, yathAyuktaM yathocitaM, anutiSTha kuru, api ca tAmanusara iti zabdazaktyA pratIyate / vatra hetumAha tvatta iti / tasyAH nAza: dehaviyogaH, jIvasya rakSA jIvanaM ityarthaH, caH vArthakaH, "caH pAdapUraNe pakSAntare cApi smuccye|" iti vizvalocanaH, tvattaH tvatsakAzAt , tasyAH jIvanaM maraNaM vA tvadadhInaM iti bhAvaH / anena anunayavacanena samAgamena tasyAH jIvarakSaNasya avazyakartavyatA sUcyate // 832 // itaH ekA 831 rasthAnaniviSTa0 (pa. staM) 832 yuktaM zobhA zaTha jIva (go. kA) 833 kulamalinaM (pa. stN)|ghoN bandhanamapi jIvitavya0 karoti kulaTA satataM parapuruSasaM. saktA / ( iti paMcataMtre 11135) Shree Sudharmaswami Gyanbhandar-Umara, Surat www.umaragyanbhandar.com Page #373 -------------------------------------------------------------------------- ________________ dAmodaraguptaviracitaM sa tu likhati dAsapatraM tyajati kuTumbaM dadAti sarvasvam / yAvanna bhavati purataH parayuvatiH projjhitAvaraNA / / 834 // dazabhiH cauryakAmukakelilAlasamAnasAyA: parakIyAyAH puMzcalyAH saMbhogazaMgArAraMbhAdikaM saMvarNayati kulapatanetyAdibhiH / tatrAdau tAdRzyA: sAhasakarma Aha kuleti / abalA strI, anusvAnazaktyA manonigrahaM kartu asamarthA iti sUcyate, parapuruSaM svapatibhinnaM puruSaM anyaM, abhiyAntI tatsamIpaM madanAzaikavazaMvadA satI suratAya maithunAya gacchantI; tatkSaNaM tadAnImeva kAlAvyavadhAnena, gamanAya prAthamike padanyAse eva iti bhAvaH; kulasya parapuruSAnurAgakalaMkarAhityena vizuddhasya pituH patyuzca gotrasya patanaM patitatvaM; janagIM lokanindAM; narakagatiM pativyabhicArarUpapApakarmaNA maraNordhva nirayaprApti, yathokta-"patimullaMghya mohAtstrI kaMkaM na narakaM vrajet / kRcchrAnmAnuSatAM prApya kiMkiM duHkhaM na pazyati // " (2166 ) iti gobhilasmRtau; prANitavyasaMdehaM jIvitazaMkA prakAzamAgate vyabhicAre patyu: anyasaMbaMdhino vA dehAntadaNDaprAptisaMbhavAt; kulapatanAcekaikasyApi vyabhicArapratibaMdhakazaktimattve'pi idaM sarva, aGgIkaroti svIkurute / yathoktaM-"kulakUladvayAbaddhAM baMdhubaMdhanayaMtraNAm / na sahate taraMgiNyo ratizIlA hi yoSitaH // " (bodhisattvA0 89 / 130) iti; api ca-" zIlaM nAdriyate, kulaM na manute, naivAnurundhe gurUn , nArINAM kuladevatA kila patistaM cApyaho muJcati / kiM brUmaH parayoSitaH punarasAvanyo'nurAgakrama: svaprANAnapi jAtucinna gaNayatyeSA viTArthe yataH // " (140) iti mukundAnaMdabhANe / "na zakyA hi triyo ro<< prasthitA dayitaM prati // " (5 / 31) iti ca mRcchakaTike // atra 'tatkSaNaM ' iti kathanena kulapatanAdikAryANAM parapuruSAbhigamanarUpakAraNasya ca sAhityokteH akramAtizayoktiralaMkAraH // 833 // tathaiva parakIyAsaktasya sAhasamAha sa iti / tAdRzyAH kAmukaH parakIyAnuraktaH, tuH apyarthakaH,] 'dAsapatraM sevakavat patraM [iti TippaNI, vastutastu dAsapatraM saptavidhe laukike lekhye ekaM, taduktaM bRhaspatinA-"vanAnnahInaH kAntAre likhivaM kurute tu yaH / karmANi te kariSyAmi dAsapatraM taducyate // " iti, puruSeNa dAsatvAMgIkArasamaye svAmine vetanasevAprakArAdinirdezakaH yaH sevAsvIkAralekha: likhitvA dIyate sa: taM, likhati tasyAH yatheSTaviniyogArhaH sevakaH bhavati ityarthaH, sarvaprakAraiH tasyAH ___834 sarva ca (kaa)| tAcaraNA (pa. kApA ) Shree Sudharmaswami Gyanbhandar-Umara, Surat www.umaragyanbhandar.com Page #374 -------------------------------------------------------------------------- ________________ kuTTanImatam / dRSTaM draSTavyaM vyapayAtaM kautukaM viditamantaH / iti yAti manasi kRtvA vihitavidheyastatastUrNam // / 835 / / sA'pi cchinnAcchoTana gRhItamuktA vilokayantyAzAH / vizati gRhaM saMtrastA sarvata AzaGkitA savailakSyam // 836 // 311 1 " sevAM kurute iti bhAva: / kuTumbaM putrApatyAdipoSyavarga, tyajati, svakuTuMbajanaM vihAya catasyai, sarvasvaM sarva niHzeSaM svaM dhanaM, idaM vastusAmAnyopalakSaNaM, dadAti arpayati tatsAtkurute / yAvat avadhAraNe kAlasya, parayuvatiH parasya anyasya yuvatiH yauvanoddhatA strI, projjhitAvaraNA aMgadAnAya tyaktaparidhAnA, vivRtajaghanA iti bhAva:, purataH agre sammukhaM, na bhavati / yata: "yUnAM tu paradArANAmabhipretaH samAgama: / " ( zivapurANe dharmasaMhitAyAM 10 / 120 ) iti / etadanukArI kSemendrasyAyaM zloka:-" tAvatprANapaNenApi capalAH sakutUhalA: / parastriyaM prArthayanti na yAvadvastramujjhati // " ( bodhisattvA 0 89 / 135 ) iti || 834 // nirvRtte prAthamike samAgame kAmukasya vRttamAha dRSTamiti / vihitavidheyaH kRtakRtyaH saMprAptaparakIyAratisukhaH iti bhAva:, san, tata: saMketasthAnAt, tUrNa zIghraM yAti apagacchati, kathaM, iti manasi kRtvA evaM vicArya / tatprakAraM nirUpayati dRSTamityAdi / yat, draSTavyaM darzanIyaM " darzanIyaM tadAnandasAndro yatra manolaya: / " iti yAdavaH, tat dRSTaM draSTavyAvadhidarzanena januH saphalatAM nItaM iti bhAvaH; ataH pUrvajAtaM kautukaM kutUhalaM " ramyadRSTau cApalaM tu kutUhalamudIritam / " iti lakSitaM vyapayAtaM nirvRtiM prAptaM zAntaM ityartha: / kutaH, antaH hRdaye, viditaM jJAtaM anubhUtaM ityarthaH, tat kutUhalam // atrApi kSemendrasya chAyAzloka:-" dRSTvA vivasanAM vRttakartavya: sarvathA jana: / bhujapaMjaranirmuktaH zukavRttyA palAyate || " ( bodhisattvA 0 89 | 137 ) iti // 835 // tathaiva navasvairiNyAH caryAmAha sA'pIti / sA'pi prakRtA ityarthaH, chinnA puMzcalI, "chinnA'mRtAyAM puMzcalyAM, chinnaM bhinne'bhidheyavat / " iti vizvalocane, parAnurAgeNa patyuH bhinnatAM gatA iti chinnA, etacchabdAdeva prAkRte ' chiNNAliA ' iti bhASAyAM ' chinAla ' iti tadarthakA: zabdA udbhUtA: choTanaM choTikA cuTakI, (1) aGguSThamadhyamAbhyAM dhvanivizeSotpAdanaM, ' capaTI vagADavI' iti gurjara bhASAyAM prasiddhA, sA ca prAyaH zIghrakartavyatAsUcanAya saMjJAdAnAya anumodanAya vA prayujyate / lakSaNayA ca (2) tadutthadhvaniH, (3) tadupalakSya: atyalpaH kAlazca iti artha - ca 835 viditamantam (staM ) 836 sApi cchannA0 ( pa. staM ) Shree Sudharmaswami Gyanbhandar-Umara, Surat www.umaragyanbhandar.com Page #375 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 312 dAmodaraguptaviracitaM navacAritrabhraMzA suracitakulaToditeSu no nipuNA / pRSTA 'ka gatA'si tvaM' 'na kaciditi' saMbhramAte // 837 // dvayAntaram / tena prakRte choTanakriyopalakSitAtyalpakAle, Ado gRhItA pazcAt muktA ca arthAt saMgamya bhuktojjhitA ityarthaH, evaMvidhA sA choTanagRhItamuktA / ( sAhitye prAyaH choTikAzabdaH prayujyate yathA-priyadarzikAyAM caturthe aMke-"rAjA-(vAsavadattAmapavArya, co ('cho') TikAM dadat / ) sAdhu vayasya sAdhu / " iti, tathA ratnAvalyAM dvitIye aMke-"vidUSakaH--(choTikAM datvA / ) bho vayasya yujyate khalu etat / " iti, tathA tatraiva tRtIye aMke " kAJcanamAlA-bhatri, iyaM sA citrazAlikA / tadyAvadvasaMtakasya saMjJAM karomi (iti choTikAM ddaati|)" iti / tathA karNasuMdarInATikAyAM"rAjA- niHsaMbaMdhaM kathayatu bhavAn kastadIyo'parAdhaH // (1 / 33) / vidUSakaH(choTikAM datvA) -- yadyevamasti vivekastat kuto na virajyate' / " iti / tathA AnaMdavRMdAvanacaMpUkAvye-" vAmA vAmakarAMgulIdalayugenAtanvatI choTikAM niryAhIti hiyo'pasAraNavidheH saMketamudrAmiva / " ( 19 / 58) iti, ('vAmA vAmyabhAvavizeSavatI nAyikA / vAmakarAMgulIdaladvayena vAmAMguSThamadhyamAbhyAM ityarthaH / choTikAM tadutthadhyanim / ' iti taTTIkA / ) evaM tAMtrikAdividhiSu nyAseSu api "choTikAtrayaM datvA" ityatrApi choTikAzabdasya pUrvokta evArthaH / / sA, AzAH dizaH, vilokayantI pazyantI, ko'pi paricita: paragRhAdAgacchaMtI tAM zaMkate na vA iti; api ca sarvata: sarvaiH sArvavibhaktika: tasi:, AzaMkitA anayA vyabhicaritaM iti vitarkitA, saMtrastA bhItabhItA ca, savailakSyaM anyajJAtasvAnucitakarmodbhUtalajAparavazaM, svasyA: gRhaM vizati / atra svairiNInAM jAtiH // 836 // gRhaM prati nivartamAnAyAH tasyAH mArga prasaMgavizeSaM varNayati naveti / navaH nUtanaH prAthamikatvAt , cAritrasya zIlasya, bhraMza: nAza:, parapuruSasaMprayogAt, yasyAH sA tAdRzI caurakAminI; tathA navatvAdeva, suracitAni muzliSTaM yathA bhavet tathA grathitAni, yAni, aparAsAM abhyastavyabhicArakarmaNAM kulaTAnAM puMzcalInAM, uditAni uttarAdivacanaprakArAH kapaTamayAH, tatra, no nipuNA akuzalA satI, tathAhi-" mRSoktiH sAhasaM caiva gopanaM ca pratAraNam / saMketaceSTA cAturya parakIyAguNA matAH // " iti (maMdAramaraMdacaMpvAm,) (sAhasaM AtmanirapekSakAryam / ) aprAptatadguNA iti bhAvaH; tvaM kutra gatA AsIH iti mArge paricitena gRhe patyAdinA vA pRSTA 'na kvacit / __837 tryabhraMzAt (pa. staM)[aramaNIyaH pAThaH ] / kulaTottareSu (pa. stN)| Shree Sudharmaswami Gyanbhandar-Umara, Surat www.umaragyanbhandar.com Page #376 -------------------------------------------------------------------------- ________________ kuTTanImatam / mitadoSe bahuroSAH puruSA api capalakautukaprAyAH / tvaM ca grahaNa lagnA kAryavimUDhA'tra tiSThAmi // / 838 // iti dolAyitahRdayA sthirIkRtA'bhyastakarmaNA dUtyA / dRSTeti zaGkamAnA padepade calati parNe'pi / / 839 // 313 " kutrApi na iti, saMbhramAt sAdhvasena bhayena brUte uttaraM dadAti / atrApi jAti: kulaTAlakSaNaM tu - " aneka puruSaiH sArdhamatyantasuratasya ca / yasyAzcitte sadA vAJchA kulaTA nAyikA tu sA // " iti // 837 // SaGkena parakIyAsaMbhogazRMgArAraMbhavarNanapUrva pAradArikaM prazaMsati / tatrAdau yugmena navasvairiNyAH saMketasthalaM prati svagRhAdgamanaM varNayati / tatra mitetyAdi dUtyA: tAM prati ukti: / puruSAH puMstvalakSitAH janA:, capalAH caJcalAH, kautukasya kutUhalasya prAya: bAhulyaM yeSAM te kutUhalina:, api, etena tAdRzaviSayeSu teSAM mahodyamaH sUcita:; mitadoSe alpAparAdhe bahuroSAH pracura - krodhAH bhavati iti teSAM svabhAvaH tena tava idAnIM anAgamane sa kAmuka : mahyaM kupi - Syati iti sUcitaM; tvaM ca, graheNa haThena AgraheNa lagnA, agamanAya haThaM karoSi ityarthaH padAtpadamapi na calasi iti bhAva:, tena, ahaM svIkRtadautyA madhyasthA, atra, kAryavimUDhA saMdigdhakiMkartavyatA, tiSThAmi varte / tava pratizrutyApi agamanAt, tena ca tasya mayyeva ko pavarSaNasaMbhavAt, idAnIM mayi eva dayayA tvayA tatra ekavAramapi gantavyaM ityabhiprAyaH // 838 // iti evaMprakAreNa, abhyastakarmaNA punaruktavAvikrayayA, karaNe tRtIyA, sthirIkRtA gamananizcayaM prApitA iti bhAvaH, kena, dUtyA dUtIjanena, dUtIlakSaNaM ca - " dautyaM kRtvA nayetkAntaM vallabhAM vA priyaM prati / sA dUtI kathitA sadbhirmitho'nunayakovidA || " iti DuMgararAjAlaMkAraratnAkare; " protsAhaneSu kuzalA madhurakathA dakSiNA ca kAlajJA / aTahA saMvRtamaMtrA dUtItyetairguNairyuktA // " iti cAnyatra / ( aTahA caturA / ) tayA kA sthirIkRtA ityAha dolAyitahRdayeti, dolAvat AcaratIti dolAyitaM tadvat asthiraM iti yAvat, hRdayaM yasyAH sA dolAyitahRdayA, ( yathoktaM viddhazAlabhaMjikAyAM tRtIye'Gke vidUSakena -' tat hindoladolitamiva te cittaM gamAgamAbhyAM na viramate ' iti, ) 'na yayau na tasthau ' - itigatimatI, navasvai 838 ete doSA bahavaH puruSA api capalakautukAH prAyaH ( pa. staM ) / ( kulakam ) ( pa. staM ) / 839 dolAgatahRdayA ( staM ) / 'karmaNo (staM ) nyastakarmaNA ( go . kA ) / dRSTe niHzaMkamAnA ( pa ) dRSTAbhizaMkamAnA ( go . kA ) / mAnA suhurmuhuzca 0 (go) / calitaparNe'pi ( pa. staM ) Shree Sudharmaswami Gyanbhandar-Umara, Surat www.umaragyanbhandar.com Page #377 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 314 dAmodaragupta viracitaM anu dikSu vikSipantI muhurmuhuzcakitataralite netre / prAptA saGketabhuvaM zataguNitamanorathAkRSTA / / 840 // bhayazRGgAravrIDAmizrIbhUtAnubhAvasandoham / janayantI lolAMzukadRSTAdRSTazaMsakucanAbhiH // 841 // riNI yA pUrva 'kAmuko'bhigantavyo na vA ' iti viruddhapakSayoH kAmabhayAbhyAM doleva viruddhadizoH AkRSyamANA kasyacidekasyApi pakSasya svIkaraNe anadhigatanizcaya AsIt sA, padepade iti vIpsAyAM dviruktiH, abhisaraNasamaye pratipadavinyAsaM ityarthaH, parNe mArgasthavRkSANAM ekasmin patre dale, api, calati kaMpamAne kaMpena zabda kurvati iti bhAvaH; ekavacanena dhvaneH atyalpatvaM sUcitaM, apinA kimu vAcyaM manuSyadarzane iti AkSipyate / dRSTeti iti - guptatayA saMketasthalaM gacchatI ahaM kenApi dRSTA yaH tatkukarma loke prakAzayiSyati iti, zaMkamAnA bhayaM bhajamAnA, taduktaM - "svairdoSairbhavati hi zaMkito manuSyaH / " ( 4 | 6 ) iti cArudatte / zaMkA ca - kimaniSTaM mama bhaviSyatItyAkAra: cittavRttivizeSa: bhayAdyutpAdanena kaMpAdikArakaH // itaH zaMkamAnetyAdi prathamAntastrIliMgakapadAnAM agre ( A. 843 ) ' anyayoSA itipadena saMbaMdhaH // 839 // yata: zaMkamAnA ata eva, anu dikSu yAvatISu dikSu, yAvaddizo vyApya ityarthaH, vIpsAyAM anu; muhurmuhuH vAraMvAraM cakite bhayayukte visphArite bhayakaMpitatArake ca iti bhAvaH, netre vikSipaMtI nayane saMcArayantI, lokabhayAt sarvA dizaH pazyaMtI ityarthaH, yathoktaM - "zaMkA cauryAparAdhAdeH svAniSTotprekSaNaM matam / tatra ceSTA muhuH pArzvadarzanaM mukhazoSaNam // " ( 2/26 ) iti rasArNavasudhAkare; anena zaMkitA dRSTi: ca abhipretA " kiMciccalatsthirA kiMcinnAmitA tiryagAyatA / gUDhA cakitatArA ca zaMkitA dRSTiriSyate // " ityuktA / tathA zataM bahuvAraM, guNitaiH manasi AvartitaiH, manorathaiH evaM tena priyakAmukena krIDiSye enamenaM mAnaM grahiSyAmi ityAdiprakArakaiH cittAbhilASaiH, AkRSTA balAt nItA, saMketabhuvaM priyamelanasthAnaM, tAni ca pUrva ( A. 680 TI.) nirdiSTAni, prAptA AgatA || 840 // tatrAgatA ca, sarabhasAgamanena lolaM caMcalaM yat aMzukaM vastraM, tena aMzukalaulyena ityarthaH, dRSTAdRSTAH priyeNa kiMcit aMzatayA dRSTA: adRSTAzva, aMsau bAhuzikharau, kucau stanau, nAbhiH udarakUpikA ca yasyAH sA tAdRzI, anena tasyAH uddIpanavizeSaH uktaH, ramaNasya agre, bhayazRMgAra 840 sarvatra vikSipantI ( pa. staM ) / pade pade ( go. kA ) 841 sakukSikuca 0 ( pa. staM ) zukadhRta kRtikRSTA sakuca 0 ( kA ) [ arthavihInaH pAThaH ! Shree Sudharmaswami Gyanbhandar-Umara, Surat www.umaragyanbhandar.com Page #378 -------------------------------------------------------------------------- ________________ kuTTanImatam / nIvIzlathanArambhaM nirundhatI kitava yAmiyAmIti / nibhRtAsphuTAbhidhAnaiH pallavayantI smarasya kartavyam // 842 // 315 " vrIDAbhi: mizrIbhUtAnAM tilataMDulavat saMkIrNAnAM, anubhAvAnAM bhrUbhaMgAdirUpabhAvavyaJjakaceSTAnAM, ] saMdohaM samUhaM, [ janayaMtI prAduSkurvatI / bhayaM anucitakarmaprakAzasaMdehajaM cittavaikalyaM, zRMgAraH saMbhogasukhaprAptIcchAmanovilasitaM taduktaM - " puMsaH striyAM striyA: puMsi saMyogaM prati yA spRhA / sa zRMgAra iti khyAto ratikrIDAdikAraNam // " iti / vrIDA lajjA ' antarudbhinnamAnmathavikArajugopAyiSArUpA' / vrIDAdibhiH tasyAH anurAgAtizayaH prakAzyate, teSAM tatkAryatvAt / tathA ca kAmukadarzanena saMjAtAH ye tasyAH anubhAvAH zRMgArajA: zarIravikriyAH pulakAdayaH te svaniSThabhayAdibhiH ( tatra bhayaM lokAdibhyaH trAsaH, zRMgAraH kAmukaviSayA ratiH, vrIDA nUtanasaMgamena udbhUtA lajA / ) saMkIrNAH, na zuddhAH iti bhAva: / atra pUrvArdhena parakIyAnubhAvAnAM anyanAyikAnubhAvebhyaH vailakSaNyaM vaiziSTayaM vA prakAzitaM; tathAhi svIyAnAM svapatibhiH, vezyAnAM ca viTaiH saMgamane bhayAditrayaM na jAyate iti // 841 // tataH paraM ca ciradhyAtasaMbhogArtha vallabhena kriyamANaH nIvyAH paridhAnAMzukagraMtheH zlathanAya zaithilyApAdanAya yaH AraMbhaH upakrama:, taM, nirundhatI svakarAbhyAM nIvImAvRtya priyasya karau vA dhRtvA nivArayaMtI; nIvIzlathanena bAhyasaMbhogAnaMtaraM ratAraMbhasamaya upalakSitaH, yathoktaM ratirahasye - " alikacibukagaNDaM nAsikAgraM ca cuMban punarupahitasItkaM tAlu jihvAM ca bhUya: / churitalalitanAbhImUlavakSoruhoruH zlathayati dRDhadhairyaH kSobhayitvA'tha nIvIm // " ( 10 / 3 ) iti / ( alikaM lalATaM, gaNDa: kapola:, churitaM tadAkhyaM nakhapadaM, nAbhimUlaM jaghanam / ) tathA ca yatra kAminyAH smarAvegAdhikyaM tatra nIvIbaMdhasya zlathatvaM strayamupajAyate, yatra tu tat kAmukasya tatra tenaiva kriyate iti bhedaH / api ca, kitava he dhUrta vyAjaiH samAgamasAdhakatvAt yAmi apagacchAmi vaMciteti, yAmiyAmi iti saMbhramAdviruktiH, saMbhramazca - " zatruvyAghrAdisaMbhUtA zaMkA syAtsaiva saMbhramaH / " iti lakSitaH; iti evaMprakArakaiH ] nibhRtAni alpAkSarANi, [ asphuTAni avyaktAni ca abhidhAnAni uktayaH taiH smarasya kartavyaM suratAbhilASaM madanajanitavilAsAn vA, ] pallavayaMtI samuddIpayantI [ vardhayaMtI vA ] / tathA coktaM - " parAGganAnAM suratAbhyanujJA mandoditA eva niSedhavAca: / " ( mukuMdA 842 'nArambhe nirundhatI taM na yAmi ( go. kA ) / nihitAsphuTA0 ( kA ) nihatA 0 ( kApA ) Shree Sudharmaswami Gyanbhandar-Umara, Surat www.umaragyanbhandar.com Page #379 -------------------------------------------------------------------------- ________________ dAmodaraguptaviracitaM nayatIvAntarvilayaM saMgrasamAneva sarvagAtrANi / saMzliSyate'nyayoSA tiktaM tasyAmRtaM purataH // 843 // (nAyikAvacanamahAkulakam) naMdabhANe 130 ) iti / 'taM na yAmi' iti pAThe neti bhinnapadaM niSedhArthakam // anayA kAmAvegavardhakaM vAmatvaM uktam / tathAhi kSemendra:-" kAmaM niyamavAmasya svAdhInAnabhilASiNaH / prAyeNa vardhate jantoniSedhenAdhikAdaraH // " ( bodhisattvA0 12 / 20) iti / tasyaiva ca ayaM chAyAzloka:-" nananeti samutkaMpirasanAMzukakarSaNe / gacchAmi muJcamuJceti kvaNantI kasya nepsitA // " ( bodhi0 89 / 136 ) iti // 842 // kAmazAstrakAraiH sapadi sarvAgatRptikaratvAt saMbhogAraMbhe prayojyatvena pratipAditaM AliMganam / tacca atra sarvavidhasuratopalakSaNaM parakIyAyAH prazasyate nayatIti / parakIyAyAH AliMganasya anurAgAtizayena atidRDhatvAt, kAmukaM, antaH svamadhye, vilayaM ekarasatvaM nayatI iva aMtarbhAvayantIva, iva utprekSAyAM, ataH AliMganaM 'layaH' ityapi abhidhIyate, yathoktaM-" vinAzAzleSayorlayaH" iti vizvalocane / tathaiva sarva. gAtrANi zarIrasya sarvAn avayavAn , asamAnA atidRDhatayA gRhNatI iva, ghaTakena varNitaprakArA anyayoSA paradArA:, saMzliSyate AliMgyate, ] tasya saMzleSasya purataH [ agre, tulane kRte, ] amRtaM [ sudhA ], api, tiktaM nimbatulyasvAdaM [ 'kaDavU ' iti bhASAyAM, bhAti iti zeSaH / ] amRtAdapi madhurataraH [ parakIyAyAH] saMzleSaH ityarthaH / [ utprekSAvyatirekAlaMkArayoH saMsRSTiH // 'yat zliSyate na yoSit' iti pAThe yadi etAdRzI yoSit arthAt parakIyA na AliMgyate tadA tAdRzasya aprAptA leSasya puru. Sasya puraH prAzanAya dhRtaM amRtamapi tasya tiktaM bhAti, cittavaidhuryAt tadapi na gRhNAti iti bhAvaH // parakIyAceSTitamitthaM varNitaM paMcAyudhaprapaMcabhANe-"gacchAmIti vadantya eva caraNaM yacchantyalIDhaM (?) puraH, saMsparzAdapi pUrvamasphuTamalaMvAdAnmuhuH kurvate / saMkete malayAnile'pi calite tiSThati naiva kSaNaM, ko dhanyo viratiM prapazyati rateranyAGganAnAM bhuvi // " iti / (saMkete saMketasthale / viratiM antam / anena parakIyAsuratasya kRcchratvaM, tatsaMpUrNatAyAM ca kAmukasya dhanyatvaM sUcitam / ) vasantatilakabhANe ca" digantAn pazyantI dizati na mukhe cakSuramataM, na vizrabdhaM kiMJcitkathayati navA''karNayati ca / ratAraMbhe bhUyo jigamiSati sAzA'pi surate, tathA'pyeSA bhAvastaralayati 843 dadatIvA0 (pa. stN)| prasamAne vArdhasarva (kA) asamAnA sarvagAtrANi (go)| yat zlibhyate na yoSit (pa. staM) [atra kA pUrvArSapATho duSTaH ] / Shree Sudharmaswami Gyanbhandar-Umara, Surat www.umaragyanbhandar.com Page #380 -------------------------------------------------------------------------- ________________ kuTTanImatam / 'na kRtaM tava rahasi puro bASpAnRtakaNThakuNThayA vAcA / gehasvAmitiraskRtiniSpAditaduHkhavega nirvahaNam || 844 // upadhAnIkRtya bhujAvanyonyaM nirvizaGkamAvAbhyAm / saMvalitoru na sutaM zithilAGgaM rativimardakhinnAbhyAm ||845 // AtmagRhAdAnItaM pracchAdya svAdu bhojanaM vijane / svakareNa mayA dattaM nirvRtahRdayena nAzitaM bhavatA // / 846 // cetaH paravadhUH // tadevamardhAvazeSitamadanamanorathasyApi muhurmuhurutaMgitabahulAnurAgasya parayuvatisaMbhoga saukhyasya SoDazImapi kalAM suratAntarANi na spRzanti / " iti // 843 // atra go. kA. pustakayoH ' nAyikAvacana mahAkulakam' iti uhaMkitaM tat 855 AryAyAH anantaraM bhavituM yuktaM iti atra lekhakapramAdAtpatitamityavagantavyam // atha dvAdazabhiH upAlaMbhakulakam / tatra parakIyAyAH kAmukaM prati zokagarbhANi upAlaMbhavacanAni / tatrAdau tribhiH sA pUrNAvasarAlabdhyA asiddhamanorathavizeSAn saviSAdaM vyaktIkaroti neti / rahasi ekAnte, tava mama hRdaya sarvasva bhUtasya, puraH agre, zokAvezAt Patoda AvRtena niruddhena kaNThena kuNThayA jaDIbhUtayA vANyA; gehasvAmI anena astu gRhasya svAmI na tu mama iti tasmin virAgatA sUcitA, tena kRtA: yA: tiraskRtaya: parapuruSAbhigamanazaMkayA anyairvA kAraNaiH nyakkArAH, tai: niSpAditaM janitaM yat duHkhaM tasya vegasya atizayasya nirvahaNaM samAptyaMtaM kathanamityarthaH, mayA na kRtaM saMpAditaM, tAdRzanivRttisamayAdyalAbhAt iti bhAvaH / "svajanasya hi duHkhamagrato vivRtadvAramivopajAyate / " ( kumAra0 4 / 26 ) iti yat prasiddhaM tanmayA saMpUrNatayA nAnubhUtamityabhiprAya: // 844 // evameva anukUlasamayasthalAdInAmabhAvAt, AvAbhyAM rativimardakhinnAbhyAM suratazramazrAntAbhyAM, ratAnte, anyonyaM parasparaM, bhujau bAhU, upadhAnIkRtya - upadhAnaM ucchIrSakaM 'uzIsA' iti bhASAyAM, upadhAnasthale bhujaM vyApRtya ityarthaH, yathoktaM - " strApaheturanupAzrito'nyayA rAmabAhurupadhAnameSa te // " ( uttararAmacarite 1 / 37 ) iti / zithilAGgaM surataglAnyapanayanAya muktAvayavaM saMvalitoru lIlayA parasparasyopari pAdaniHkSepena mizrIbhUtorubhAgaM, tathA nirvizaMkaM akutobhayaM (zithilAMgAdIni kriyAvizeSaNAni, ) na suptaM zayitam / tathAhi mukundAnandabhANe - " vyAmizraikaika kabAhu pravalitapRthulaikaikaikacArUrukANDaM daSTAdaSTAdharoSThaM darazithilatanuzleSamAliMgya kAntAH / zazvanni:zvAsavegasphuritagurukucadvaMdvasaMghRSTavakSAH zrAntaH zete ratAnte sukhamiha sukRtI lIlayA kAmilokaH || " ( 33 ) iti // 845 // tathaiva upacAravizeSe AtmanaH atRpti 844 [ kA pUrvArdha dUSitaM ] 845 saMvaritoru ( go. kA ) saMchAditoru ( kApA ) " Shree Sudharmaswami Gyanbhandar-Umara, Surat www.umaragyanbhandar.com 317 Page #381 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 318 dAmodaraguptaviracitaM na kRtA caritrarakSA na ca bhuktaM tvaccharIramapayantram / dRSTAdRSTabhraSTA ka yAmi kiM vA karomi durjAtA // 847 // avaguNThanavinayarati svairAlApaM ca mandasaJcAram / samprati mama pApAyAH karapihitamukhA hasanti tattvajJAH // 848 // prakaTayati Atmeti / svagRhAt , prItyA mayaiva sAdhitaM, svAdu rasanAditoSajanakaM, bhojanaM khAdyAdikaM caturvidhaM, pracchAdya vastrAJcalAdinA AvRtya, AnItaM, etena hArda prema dhvanyate, vijane ekAnte, svakareNa mayA dattaM, etAdRzaguNaviziSTamapi, bhavatA nirvRtahRdayena] nirvRtaM sukhitaM [ hRdayaM yasya tAdRzena satA, ] na azitaM na bhuktaM, api tu zIghraM anAsvAdanapUrvakaM bhakSitam / [ idaM me anurAgiNyA: aparaM zokasthAnaM iti bhAvaH ||iyN guptacaryA // 846 // kupathagamanena ubhayamArgabhraSTatayA AtmAnaM zocati neti / mayA, caritrarakSA zIlapAlanaM, na kRtA, tvadbhogena viSayAnaMdasamullAsaprAptyA. zayA ubhayalokasAdhanaM pAtivratyaM tyaktaM iti bhAvaH / tathApi iSTasiddhirna jAtA ityAha na ceti / tvaccharIraM tava sauMdaryAdiguNavAn bhogAzrayo dehaH, apayaMtraM apratibandhaM nirargalatayA vA, na bhuktaM yatheSTAliMganacuMbanAdibhiH na bhogaviSayIkRtaM, tadartha paryAptasya kAlasyAnupalabdheriti bhAvaH / 'maccharIraM / iti pAThe kapolakucAdibhogyasthAnAayaM tvayA na bhuktaM tvayA prabhUtacuMbanamardanAdibhiH na me kAmazAntirjanitA, cauryasuratasya rabhasena nirvaya'mAnatvAt, iti bhAvaH / ubhayapAThe'pi svamanorathasya apUrtiH dyotitaa| phalitamAha dRSTeti / ityaM, dRSTAt dRSTaphalAt viSayAnandAt , adRSTAt puNyAt ca, bhraSTA pAtivratyabhaMgapApena, evaM ubhayato naSTA ityarthaH, ataH durjAtA duSTaM azlAdhyaM jAtaM janma yasyAH sA durbhAgyA, ka yAmi kiM vA karomi iti dainyasUcikA svabhAvoktiH / atra dainyAkhyo vyabhicAribhASa:, sa ca "duHkhAdijanitA cittavRttirdainyaM svdosskRt|" (sAhityasAre 41146) iti lakSitaH // 847 // itaH paMcakena loke pratiSThAbhaMgarUpAM anuzocyA dazAM svAnubhUtAM ' lakSitA prkiiyaa| sA saMvarNayati, tena ca parapuruSasevanaM strINAM aihikAniSTajanakaM sattyAjyaM iti paramArtha dyotayati / pAralaukikAniSTaM zAstradRSTaM prasiddhameveti noktam / paMcake ca prativRttaM " avajJAdisamutpannA vRtti. nirveda ulyate / " (4 / 139) iti sAhityasAre lakSitaH nirvedAkhyo vyabhicAribhAvaH // avaguMThaneti / kulavadhUtvAt tAsAM nItimavalaMbya, mama, avaguMThanaM saMvRtamukhatvaM gurUNAM 847 zarIrarakSA (go)| maccharIra (go) maccharIraparyantam (kA) 848 rati (pa. staM) nanayaviratiM (kaa)| sverAlapanaM sumanda0 (pa. stN)| bhUmijJAH (pa. staM) Shree Sudharmaswami Gyanbhandar-Umara, Surat www.umaragyanbhandar.com Page #382 -------------------------------------------------------------------------- ________________ kuTTanImatam / yAsAmAsItsakhyaM mayA samaM samavayaHkulastrINAm / tA vArayanti mattaH kusaGga iti tanniyantAraH // 849 // dhigvAdAn parijanataH sahamAnA'nuttarA hyadhovadanA / tiSThAmi nirabhimAnA nijanirmitadoSadaurbalyAt // 850 // parapuruSANAM vA samIpe lajayA vinayena vA mukhAdarzanAya tasya vastrAMcalena pidhAnaM, yat gurjarabhASAyAM 'lAja kADhavI' ityucyate, tadeva vinaya: namratA nItiH vA, " vina. yastu natau nItau zikSAyAM vinayo dvayoH / " iti vizvalocane, tatra ratiH prItiH, anena tAdRzaprasaMgeSu sarvadA mukhAvaguNThanaM vinayapradarzanArtha kRtaM iti bhAvaH; tathaiva svairAlApa: mandasvareNa saMbhASaNaM; tathaiva maMdasaMcAra: anuddhatatayA gamanaM; etAni sarvANi zIladyotakAni, tAni pUrva mayA anuSThitAni, loke prazaMsitAni ca; tAnyeva adhunA kRtAni api, mama pApAyAH vyabhicAreNa duzcaritaprakAzena ca hatAyA:; tattvajJAH pareMgitajJA: lakSaNAnyavekSya anumAnaparAH, Avayo: lokazAstraviruddhaH anucita: saMbaMdha: prakRtaM tattvaM tat jAnaMti te; karapihitamukhAH kareNa mukhamAvRtya ityarthaH, tacca hAsyasaMgopanArtha, hasanti; kRtaM kriyamANaM ca avaguMThanAdikaM lokapratAraNAyaiva iti nizcinvAnAH iti bhaavH|] avaguMThanAdInAM kevalaM pratAraNAyaiva vidhAnAt hAso yukta eva / ' [iti TippaNI // 848 // prayatnena gopyamAnasyApi kulaTAtvasya prasiddhimukkA tajanyAM ziSTagarhAmAha yAsAmiti / sakhyaM maitrii| samavayaHkulastrINAM samavayaskAH yAH satkulotpannAH striyaH tAsAM / tAdRzIH, tanniyantAraH tAsAM mAtRpatyAdayo gurujanAH, uktaM ca-" asvataMtrA: striyaH kAryAH puruSaiH svairdivAnizam / viSayeSu ca satyaH saMsthApyA: Atmano vaze // " (manu0 9/2) iti; tAH pUrvasakhIH, matta: matsakhyAt ityarthaH, vArayati niSedhayaMti, tatra hetu:-kusaMga iti, yathAhaM durAcArA tathA mama saMgatyA tA api " saMsargajA doSaguNA bhvnti|" iti nyAyena, tathAvidhA bhaveyuriti bhItyA iti bhAvaH / " asdaacaarairsNsrgH|" (dharmabiMdau 1|32)iti, tathA "sUkSmebhyo'pi prasaMgebhyaH striyo rakSyA vizeSataH / dvayorhi kulayoH zokamAvaheyurarakSitAH // " (manu. 9 / 5) iti hi upadezaH / atra itizabda: hetau / bAlasakhIbhirapi saMprati tyaktA ityaho duHkhaM ityabhiprAya: / 'kusaMgati' iti pAThe 'tA' iti 'kusaMgati' iti ca karmadvitvaM cintyam // 849 // svamAnanAzarUpAM doSaprAptimAha dhigiti / parijanataH parito ye janA: saMbaMdhina: sevakAzca 849 kusaMgatiM ta0 ( go. kaa)| 850 mAnA muhurathApyadho (go. kaa)| sva. nirmita (pa. staM) Shree Sudharmaswami Gyanbhandar-Umara, Surat www.umaragyanbhandar.com Page #383 -------------------------------------------------------------------------- ________________ dAmodaraguptaviracitaM sadbhirvidhIyamAnaM prasaGgapatitaM pativratAstavanam / hRdayena dUyamAnA mUDhA sIdAmi zRNvantI // 851 // Asanna upavizantI mAM daakssinnyaaniyntumsmrthaaH| anyonyamIkSamANA jJAtijanAH saGkucanti bhuJjAnAH // 852 // tebhyaH, dhigvAdAn dhikiti nindAyAM avyayaM, dhik iyaM kulaTA ityAdiprakArA: vAdAH uktayaH tAn, sahamAnA, kathaM, anuttarA tUSNIM zRNvatI, hi vizeSe tathAca ityarthaH, adhovadanA tiraskRtijanyalajayA asaMmukhInadRSTiH, nirabhimAnA garvarahitA, tiSThAmi varte / tatra hetumAha nijeti / nijanirmitadoSadaurbalayAt patibhinnapuruSasevanAtmakaH yaH svakRtaH doSaH pApaM tena yat daurbalyaM manasaH avasAdaH tasmAt, hetau paMcamI. svasyA: anaucityapravartanAt mana:saMkocena iti bhAvaH // uktaM ca-" durAcArA, dijA vrIDA dhASTAbhAvastamunnayet / sAcIkRtAMgAvaraNavaivAdhomukhAdibhiH // " iti / enamartha kSemendraH utprekSate-" sA naSTA niSphalAkRSTA lajAkaSTAdadhomukhI / kumArge hAritaM yAntI zIlaratnamivekSate // " (bodhi0 89 / 139) iti // jJAtakulaTAjAtiH // 850 // evameva tadvaiparItyena, prasaMgapatitaM vArtAlApe smRtiviSayIbhUtaM, pativratAnAM pati: vratamiva niyatopAsyatvAt yAsAM tAsAM sItAdInAM aparAsAM vidyamAnAnAM ca madvilakSaNAnAM sAdhvInAM, yathoktaM "nAsti strINAM pRthagyajJo na vrataM nApyupoSaNam / patiM zuzrUSate yena tena svarge mahIyate // " ( mnu05|155 ) iti stavanaM prazaMsanaM, zaNvaMtI, hRdayena dUyamAnA mayA kimetat nindyaM pApaM kRtaM iti khidyamAnA prakSubdhacittA, mUDhA kiMkartavyatAzUnyA, sIdAmi viSAdaM prApnomi // 851 // evaM dvAbhyAM svagRhe eva anubhUtAM vyathAM anUdya bahirapi prApyamANAM tAM kathayati Asanna iti / jJAtibhojanAvasare attapaMktI, Asanne samIpe, upavizantIM bhojanAya AsanagrahaNaM kurvatI, mAM, ] dAkSiNyAt audAryAt [ paracchaMdAnuvartanAt vA, niyaMtumasamarthAH patitAyAH jJAtibahiSkAraM kartumapArayantaH iti bhAvaH, ataH anyonyamIkSamANAH iyaM patitA'pi nirlajatayA atrAgatA iti solluNThaM parasparasya mukhAvalokanaM kurvANA: etAdRzaH, bhuMjAnA bhojanaM kurvANAH, jJAtijanA:-jJAti:brAhmaNAdInAM avAntarabhUtA tattajAtiH svajAtivyatiriktaiH bhojanakanyAdAnavyavahArapratibaMdhavatI, tasyAM viziSTajAtyAM janmanA aMtarbhUtAH janAH jJAtijanAH samAnapaMktibhojanAdhikAriNaH te, saMkucaMti mlAnA bhavanti / tathA coktaM manunA-"asaMbhojyA hyasaMyAjyA asaMpAThyAvivAhinaH / 852 maddAkSiNyAkSiSeDhuma0 (pa. staM ) / jJAtinnAnAH (staM) Shree Sudharmaswami Gyanbhandar-Umara, Surat www.umaragyanbhandar.com Page #384 -------------------------------------------------------------------------- ________________ kuTTanImatam / 321 prakaTIkRtA tvayaiva kSaNamAtramamuJcatA gRhopAntam / asmAsu dRzaM manAM premasnigdhAmanuddharatA // 853 // paragRhavinAzapizunAH subhagaMmanyAbhirUpyakRtadarpAH / kukalAsatulyarAgA bhavanti yuSmadvidhA eva / ' 854 // careyuH pRthivIM dInAH srvdhrmbhisskRtaaH||" (9 / 238) iti / (sarveti patitAH ityarthaH, dInA: ityatra strIpuMsayoH ekazeSaH, dInAH puMsazca dInAH striyazceti / ) // 852 // paMcakena varNitAyAH durdazAyAH kAraNaM tasyAH loke puMzcalItvaprakAzaH, tatra ca kAmukasyaiva avimRzyakAritA pramAdo vA nimittaM iti tameva upAlabhate prakaTIkRteti / mama gRhasya upAntaM parisarabhAgaM, kSaNamAtramapi amuJcatA madarzanasamAgamAdyAzayA tatraiva dIrghakAlaM paribhramatA, api ca tatra anyatra ca mayi tvadRSTipathaM patitAyAM satyAM, asmAsu iti snehagarvitatayA bahuvacanaM mayi ityarthaH, mamAM lagnAM khacitAM, premasnigdhAM premNA snehena snigdhAM ArdrA sarasAM, dRzaM dRSTiM, anuddharatA tata: anyatra na pAtayatA, anyAsAM madhye mAmeva atyAsaMgAt bhRzaM madviSayAnuraktaprabhayA dRzA satataM sAdaraM sAnurAgAkUtaM vIkSamANena ityarthaH, anena snigdhA dRSTiH (pUrva 507 A. TI. uktalakSaNA) lakSitA; evaMvidhAcAravatA tvayaiva ahaM 'guptA' prakaTIkRtA prakAzamAnItA, puMzcalItvena iti shessH| tava tAdRzanibaMdhAbhAve mama kulaTAtvaM supracchannameva sthitaM syAt iti bhAvaH / yataH-"AcAraH kulamAkhyAti, vapurAkhyAti bhojanam / vacanaM zrutamAkhyAti, snehamAkhyAti locanam // " iti sahRdayAnAmanubhavaH // tadgahopAntaparibhramaNasatatasnigdhAvalokanaliMgAbhyAM tasya kAmukatvaM tasyAH ca tatpAtratvaM janaiH anumitaM iti anumAnAlaMkAraH // 853 // tasya capalarAgatvena snehApakarSamAlakSya upAlabhate pareti / yuSmadvidhAH, yuSmaditi solluNThoktau bahuvacanaM, yuSmacchabdena tAdRzAnAM bahutvAdvA bahuvacanaM, tvatprakArA ityarthaH, suMdaradurjanAH iti bhAvaH / evetyanena anyavidhAnAM svakIyAmAtraratAnAM vyavacchedaH / pareSAM anyeSAM puruSANAM, gRhANAM lakSaNayA gRhasukhAnAM ityarthaH, yadvA " na gRhaM gRhamityAhumuhiNI gRhamucyate / " iti nyAyAt teSAM dArANAM, zIlacyAvanena ya: vinAza: sarvasvanAzaH, tasmin pizunAH rahasi anucitArthabodhakAH bhedanazIlA: khalAH durjanAH, paragRhopaplAvakAH iti samagrasyArthaH, tathA subhagaMmanyAH saundaryavattvAt parakIyataruNImohotpAdanena subhagaM 853 prakaTIkRtAstvayaivaM ( go. kA) [ aramaNIyArthaH pAThaH ] / asmAnsudRzAM madhye ( kA ) [ apArthakaH pAThaH ] 854 degbhirUpa (pa. staM. kaa)| tulyabhAgA (kA) Shree Sudharmaswami Gyanbhandar-Umara, Surat www.umaragyanbhandar.com Page #385 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 322 dAmodaraguptaviracitaM anabhISTavyavahAraprabhavaruSA pIDitAkSarA ittham / sopAlambhA vijane dhanyAH zRNvanti bandhakIvAcaH // 855 // manyamAnA: zobhanaH bhagaH zrI: kAma: mAhAtmyaM vIrya vA yeSAM tAdRzAn Atmano manyate ye tAdRzAH ca te, AbhirUpyeNa abhirUpatayA, abhirUpatA ca-" yadAtmIyaguNokarvastvanyannikaTasthitam / sArUpyaM nayati prAjJairAbhirUpyaM taducyate // " (1 / 183) iti rasArNavasudhAkare lakSita: yauvanaguNavizeSa:, tena kRtadarpAH sagarvAH durabhimAninaH, yathoktaM kSemendreNa darpadalane-"kulaM vittaM zrutaM rUpaM zaurya dAnaM tapastathA / prAdhAnyena manuSyANAM saptaite madahetavaH // " (1 / 4) iti; kRkalAsatulyarAgA:-kRkalAsa: 'kAcaMDA / 'saraDA' vA iti bhASAyAM prasiddhaH svavarNaparivartanazaktimAn sthUlazirAH sapuccha: saviSa: kSudracatuSpAt , tena tulyaH samAnaH, rAga: varNa: pakSe sneho yeSAM te, navanavAM AkAMkSamANA: asthirapremANaH, na tu maJjiSThatulyarAgA (373 A. TI.) iti bhAvaH, bhavaMti / tathA ca kSemendreNa samayamAtRkAyAM paMcame samaye kAminA rAgasya azItiH bhedAH salakSaNaM uktAH, teSu aSTau suvarNAdidhAtvanukAriNaH, aSTau saMdhyAdigaganasaMginaH, aSTau tvagAdIndriyasaMjJakAH, aSTau vRSAdiprANibhedajAH, aSTau zukAdipakSijAtayaH, aSTau kezAdyaMgavibhAvinaH, aSTau chAyArAgAdimahArAgAH, ghoDaza kausumAdiprakIrNakAH; teSu ekaH prANibhedaja: kRkalAsarAga: " kRkalAsAbhidhAnazca strainndrshncNcl:| (5 / 46) iti tatra lakSitaH // tvadvidhA: bhavAdRzAH eva sauMdaryagarvitA: parastrIcAritrabhraMzakarAH kSaNarAgiNazca bhavaMtIti bhAvaH / atra rAgeti zleSotthApitA kRkalAsatulyeti upmaa||854|| kulakamupasaMharati anabhISTeti / itthaM uktaprakArA:, badhnAtyanurAgaM anurAgeNa vA iti mandhakI tAsAM ] bandhakInAM kulaTAnAM [ vAca: saMbhASaNAni, tAH vizinaSTi pIDitAkSarA: sopAlaMbhAzceti / anabhISTa: anucitaH prakRtAM vihAya anyatra rAgAdhAnAt yaH kAmukasya vyavahAraH rAgAdihnAsarUpa: sa: prabhavaH janmahetuH yasyAH sA ruTa krodhaH tayA pIDitAni staMbhitAni akSarANi yAsAM: tAdRzyaH, krodhena paruSA iti bhAvaH; 'zucA / iti pAThe zokena pIDitAH gadgadAH iti yAvat ; upAlaMbhAH niMdApUrvakatira. skArAH, 'paribhASaNaM / iti saMjJitaM, tathAhi maMkhakoze-'yaH saniMdamupAlaMbhastacca syAt pribhaassnnm|" iti, 'ThapakA? 'olaMbhA' iti bhASAyAM, tena sahitAzva, tAdRzya:; vijane ekAnte, dhanyAH mahAbhAgAH cauryakAmukAH iti bhAvaH, zRNvaMti, yataH " na puNyahInaM puruSaM prArthayante prstriyH|" (zivapu0 dharma. 10121) iti, tena ca anIdRzA: 855 prabhavazucA (pa. staM ) zucA''IDitA0 ( stN)| (yugalakaM) ( pa. stN)| Shree Sudharmaswami Gyanbhandar-Umara, Surat www.umaragyanbhandar.com Page #386 -------------------------------------------------------------------------- ________________ kuTTanImatam / parataruNIsadbhAvasnehArpitanayanabhAgadRSTasya / vezyAracitavilAsAH kathitAH purataH purANatuNatulyAH // 856 // upanayati ratimahotsavamArAdhitadevatAvizeSANAm / vacanamapi premAI svairiNyAH zravaNameti puNyavatAm / / 857 // adhanyAH iti sUcitaM, pUrvoktAnAM ca tAdRzebhyo vyatirekaH vyaMjitaH // atra tAdRzInAM vAcAM aprazastatve'pi tacchravaNArhANAM dhanyatvakathanarUpavirodhadvArA vailakSaNyaprati. pAdanena parakIyAratiprazaMsaiva dhvanitA // 855 // evaM svIyAratyA: parakIyAratyAH utkarSamuktvA , vezyAratyA api taM tribhirAha paretyAdibhiH / parataruNyA parakIyayuvatyA sadbhAvasnehArpita:-zobhana: niSkapaTaH akRtrimaH bhAvaH manobhAvaH yatra sa sadbhAvaH, tAdRzaH snehaH pUrva (466 A. TI.) uktalakSaNaH, tena, yadvA sadbhAvaH snehAtpUrvabhUtaH manobhAvaH sAmAnyena pakSapAtarUpaH, snehazca tAbhyAM, arpita: niHkSiptaH ya: . nayanabhAga: netraikadeza: kaTAkSaH iti yAvat, tena dRSTasya snihyatkaTAkSavIkSitasya naratya purataH agre, vezyayA sAmAnyanAyikayA, racitAH prAdurbhAvitAH, anena tadvilAsAnAM prayatnapUrvaka prayuktatvaM kRtrimatvaM ca dhotitaM; vilAsAH bhrUnetrAdInAM lalitA vyApArA:, purANatRNatulyAH jIrNatRNasadRzAH ni:sArAH ] durbalA hInA ityarthaH, [kathitAH, zRMgArarasavivekibhiH teSAM kevalaM dhanalobhAlaMbanena kRtrimapremaprabhavatvAt saguNanirguNasAdhAraNatvAcca, iti bhaavH| upamA alaMkAraH, tayA ca vezyAvilAsAnAM nIrasatvaM anAhAdakatvaM ca sUcitaM, tena ca parakIyAvilAsasya vyatireko dhvanitaH // 856 // paradAraratiH puNyairvinA nopalabhyate ityAha upeti / sA ityadhyAhArya parataruNI ityarthaH, ArAdhitadevatAvizeSANAM maMtrajapapUjAhomAdyanuSThAnena prAptadevatAvizeSaprasAdAnAM puruSANAM, karmaNaH zeSatvavivakSayA SaSThI, nIdhAtoH dvikarmakatvAt ; tAdRzAn puruSAn ityarthaH / (prakRte tA devatAzca manmathaH kAlyAdidazamahAvidyAnAM ca rUpavizeSAH; ) ratimahotsavaM-"utsUte harSamityeSa utsavaH parikIrtitaH / " iti bhAvaprakAze, mahAMzcAsau utsavazca mahotsavaH, ratiH surataM tadeva tadAkhyo vA mahotsavaH ratimahotsavaH taM, mahA. naMdajanakaM surataM ityarthaH, upanayati prApayati / apiH samuccaye cArthakaH, svairiNyAH kulaTAyAH, premAI snigdhaM, vacanaM uktiH, puNyavatAM arjitadharmakRtyaphalAnAM, zravaNaM eti karNagocaraM bhvti|| parakIyAprItivacanazravaNaM puNyaphalaM, ratiphalaM tu tadadhikadevatAvizeSArAdhana 856 taruNIsaMbhAra (go. kaa)| nayanabhaMgi (pa. stN)| vazyA (p)| tRNakalpAH (go. kA) vacanamatipremAdraM () Shree Sudharmaswami Gyanbhandar-Umara, Surat www.umaragyanbhandar.com Page #387 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 324 dAmodaraguptaviracitaM kA gaNanA viSayavaze puMsi varAke, varAGganA spRhayA / vyAjena vIkSamANA dhyAnadhiyAM spRzati sajjJAnam // 858 // prayAsajaprasAdalabhyaM iti bhAvena parakIyAsuratasya durlabhatvaM uktaM, tena ca prAptadurlabhArthasya puruSasya dhanyatvaM dhvanitam // svairiNI-yadyapi svavarNe ratAH svairiNyaH, asavarNe'pi ratAH kAminyaH, tatrApyaticaMcalA: puMzcalyaH iti bhedaH, purANeSu ca " pativratA caikapatnI, dvitIye kulaTA smRtA / tRtIye vRSalI jJeyA, caturthe puMzcalI smRtA // vezyA ca paMcame SaSThe, yuMgI ca saptame'STame / tata Urca mahAvezyA sA'spRzyA sarvajAtiSu // " (brahmavaivartapurANe) iti tAsAM bhedAH kRtAH, mahAbhArate ca svairiNI catuHpuruSagAminI iti, taduktaM tatra AdiparvaNi kuMtIvAkye-"nAtazcaturtha prasavamApatsvapi vadaMtyuta / ataH paraM svairiNI syAdvaMdhakI paMcame bhavet // " (123177 ) iti, (ataH paraM caturthena saMgamAt ), tathApi sAhitye 'svena svataMtratayA, IrituM gantuM zIlamasyA:' iti svairiNI vyabhicAriNItyarthe prayujyate / tathA ca tadbhedAdikaM nAradasmatau-"parapUrvAH striyastvanyAH sapta proktA yathAkramam / punarbhUstrividhA tAsAM, svairiNI tu caturvidhA / (12|45)'strii prasUtA'prasUtA vA patyAveva tu jIvati / kAmAdyA saMzrayedanyaM prathamA svairiNI tu sA || mate bhartari saMprAptAndevarAdInapAsya yA / upagacchetparaM kAmAt sA dvitIyA prakIrtitA // prAptA dezAddhanakrItA kSuptipAsAturA ca yA / tavAhamityupagatA sA tRtIyA prakIrtitA // dezadharmAnapekSya strI gurubhiryA pradIyate / utpannasAhasA'nyasmai antyA sA svairiNI smRtA // .. / pUrvApUrvA jaghanyA''sAM zreyasI tUttarottarA // " ( 12 / 49-53 ) iti // 857 // kaimutikanyAyena vaiSayikANAM puruSANAM suMdarIbhiH mohAbhibhavamAha keti / yadi, varAGganA uttamastrI sugAtrI, vyAjena yena kenApi miSeNa, spRhayA samAgamatRSNayA, vIkSamANA pazyaMtI, dhyAnadhiyAM-dhAritasya vastuvizeSasya vijAtIyapratyayAnantaritaH sajAtIyapratyayapravAhaH dhyAnaM, tadrUpA dhIH buddhiH yeSAM teSAM munInAM ityarthaH, sat zreSThaM jJAnaM dhyeyaviSayakaM, spRzati yena tat dhyAnaM vicchinnaM bhavati; tarhi viSayavaze bhogyavastujAtApahRtamanasi, ata eva varAke dIne, puMsi manuSye, kA gaNanA tAdRzasya jJAnabhraMzaH syAditi kimu vAcyaM ityarthaH / kAvyArthApattiralaMkAraH "kaimutyenArthasiddhizcetkAvyApattiriSyate / " iti (sAhityasAre 8 / 261) lakSaNAt // 858 // 858 viSayarase (pa. staM) spRzati majjAnAM ( stN)| Shree Sudharmaswami Gyanbhandar-Umara, Surat www.umaragyanbhandar.com Page #388 -------------------------------------------------------------------------- ________________ kuTanImatam / zirasA racitAJjalayo dadhati nidezaM triviSTape gnnikaaH| paradArarasAkRSTastathApi bheje zacIpatirahalyAm // 859 / / apsarasaH kiM na vaze vaidagdhyavatAM ca kiM na dhaureyaH / yena cakArAsakti govindo gopadAreSu // 860 // svIyAditrividhanAyikArateSu parakIyArate: uktaM zreSThatvaM surAsurANAM dRSTAntai: tribhiH samarthayati / tatrAdau surazreSThasya caritamudAharati ziraseti / triviSTape tRtIyaM viSTapaM bhuvanaM triviSTapaM svargaH tatra, zirasA racitAJjalayaH AjJAdhAraNArtha alikAgradhRtasaMyuktakaradvaya puTakRtapraNatayaH, gaNikAH prakRte svarvezyAH apsarasaH, tAzca-"raMbhorvazI menakA ca maJjughoSA tilottamA / ghRtAcIti purANe tu SoDhA vezyAH prakIrtitAH // " iti saMkhyAratnakoze, nidezaM dadhati suratadAnAdyantAH sarvA AjJAH pAlayaMti, anena tasya sAmAnyanAyikAsaMbhogasukhAvAptiH sUcitA; tathApi zacIpatiH zacyAH pulomaputryAH pati: svAmI indraH, anena tasyaiva svIyAratisukhaprAptiH api sUcitA; so'pi paradArarasAkRSTaH parakIyA. saMbhogasukhAsvAdalAlasa:, ahalyAM maharSeautamasya patnI, bheje saMbhuktavAn / devAdhidevasya mahendrasya anena vRttena paradArasevane utkRSTatamo rasaH mata: iti uktam // nalacaMvA tu prakArAntareNa niSkRSTArtha ukta:-"kimu kuvalayanetrAH saMti no nAkanArya: tridivapatirahalyAM tApasI ytsisseve| hRdayatRNakuTIre dIpyamAne smarAgnAvucitamanucitaM vA vetti kaH paMDito'pi // " (5 / 50 ) iti / iyaM kathA zrIrAmAyaNe bAlakANDe 48 sarge spaSTA // api ca vede nizAsUryo (ahalyendrau) adhikRtya yat rUpakAlaMkAreNa varNanaM, tasya kAlAntareNa vAcyArthamAtramevAvalaMbya purANeSu tAdRzakatholekhapariNAmaH iti navyAnAM mtm| tathAhi zatapathabrAhmaNe ( 3 / 3)" indrAgaccheti gaurAvaskandinnahalyAyai jAreti0 eSa evendro ya eSa tapati " ityAdi / (tatra ahalyA ahIyate yasyAM iti rAtriH, gautamaH candraH, indrazca sUrya iti rUpakam / ) // 859 // divyanAyakasya vRttamudIrya divyAdivyasyApi tathAvidhaM vRttamudAharati apsarasa iti / goviMda: bhagavato nArAyaNasya aSTamo'vatAraH zrIkRSNaH, tasya ca govardhanoddharaNena gavAM rakSaNAt gAH viMdate labhate iti goviMda iti nAma jAtaM, tathAhi yAdavAbhyudayakAvye ( 7100)-" tirohitAmabhasi viMdatA gAM pUrva tvayA potrivareNa lbdhaa| niruktaniSNAtakRtAbhyanujJA vyaktiM punaryAtu zubhA tvadAkhyA // " iti / 860 kzA (go. kA) Shree Sudharmaswami Gyanbhandar-Umara, Surat www.umaragyanbhandar.com Page #389 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 326 dAmodaraguptaviracitaM ( potrivareNa mahAvarAheNa tvayA pUrva pralayArNavajalAt gAM pRthvIM viMdatA uddharaNa kriyayA labhamAnena goviMda iti nAma labdham / ) AnaMdavRMdAvanacaMvAM api-" goviMdetyabhirAma nAma yadapi prAgeva siddhaM sadA golAbhAdatha govicArakatayA zazvadgavAM sattayA / gopendrAtmaja bhostathApi bhagavannadyAbhiSekotsave zrIgovardhanabhUdharendradhara he goviMdanAmA bhava // " (15 / 281) iti / (vid lAbhe vida vicAraNe vida sattAyAM ityetaiH sAdhitaM goviMdeti / ) (adhyAtmapakSe tu gA: iMdriyANi viMdate abhimAnidevatAtvena labhate iti goviMdaH AtmA, yadvA gA: iMdriyANi vidyate saMti yeneti, yata: iMdriyANAM iMdriyatvaM tenaiva bhavatIti bhaavH||) tasya vaze adhInAH ityarthaH, apsarasaH samudrajalodbhUtA: urvazImenakAdyAH devayoSitaH, tathA coktaM-" apsu nirmathanAdeva rasAttasmAdvarastriyaH / utpeturmanujazreSTha tasmAdapsaraso'bhavan // " iti / apsarA ityekavacanAnto'pi zabdaH, tathAhi zabdArNave " striyAM bahuSvapsarasaH syAdekatve'psarA api / " iti, kiM na, anena tasya vezyAsuratasaulabhyaM uktam / api ca sa: vaidagvyavatAM-vaidagdhyaM tu-" laukike vaidike vA'rthe tathA sAmayike'pi ca / samyakaparicayaprauDhivadagdhyamiti gIyate // " tadvatAM laukikAlaukikArthakuzalAnAM ityarthaH, dhaureyaH dhurINaH agraNaH, kiM na, anena tasya svIyAsu rasotkarSaprAptiH sUcitA / kimiti prshne| yena tadabhAvarUpahetunA, saH goviMdaH, gopadAreSu gopAnAM gopAlakAnAM dAreSu strISu rAdhAlalitAdigopISu, AsaktiM cakAra tAbhiH vilAsAdikaM akarot ityarthaH / prasiddhamidaM zrImadbhAgavatapurANe dshmskNdhe| uktaM ca yazastilakacaMpvAM (3 / 204)-" suratarahasyaM puMsAM yadi bhavati svAsu deva yoSAsu / kimiti zrIratimaMdo goviMdo ballavIlola: // " iti / (rahasya gopyatattvaM tatsarvasvabhUtaM, suratarahasyaM suratAnaMda: iti yAvat / ) kautukasarvasvaprahasane'pi-" bheje gautamasuMdarI surapatizcandrazca bhAryA gurordharmo'pi svayameva pANDunRpateH patnImayAsIt pRthAm / gopAnAM vanitA nitAntamabhajaddevaH svayaM mAdhavo, mUDhAH paMDitamAnino'bhidadhire doSaM parastrIratau // " iti, tathA tatraivAgre-" aMbhonidhisaMbhavAkucakuMbhaparinirvRto'pi devatribhuvanapatimyiAsu gopavanitAsu ratimabhajata iti, yata: parakIyatayA rAmANAM rAmaNIyakAtizayo bhavati / yadAhurvidagdhamizrA:-saMketasthalamilitA'balA pareSAM zRMgArAnmanasi mudaM yathA vidhatte / lAvaNyavyatikaramohitatrilokI svAgAre kila norvazI tathA karoti // anyaccaramaNIyatayA'pi kAminI bhujavallIva nijA na tuSTaye / hRdaye'pi muhunivezitA kurute kevalamArtidIpanam // " iti // anena sarveNa pUrvavat pAradArikaratirasazreSThatvaM phalitam ||-prkRte zrIkRSNacarite zrIkRSNaH mAyayA kRtAvatAraH paramAtmaiva jIvabhUta: Shree Sudharmaswami Gyanbhandar-Umara, Surat www.umaragyanbhandar.com Page #390 -------------------------------------------------------------------------- ________________ kuTTanImatam / trailokyagatA vaizyAH svAdhInA yAtudhAnanAthasya / tadapi jahAra kalatraM dazarathatanayasya rAmasya / / ' 861 // 8 avismRtasvaparamAtmabhAvaH, gopyazca cittavRttayaH iti jIvanmuktasvarUparUpa kamavalaMbya tallIlAvarNanaM bodhyaM tena sarvAntaryAmitayA sarvazarIrakasya tasya svaparadeha vivekAbhAvAt nityApahatapApmatvAcca na bhagavato doSaprasaktiH iti matam // paurANikAstu purA kila devayoSito bhagavatsauMdaryavazIkRtAH tadupabhogasiddhimuddizya tamevArcayAmAsuH / tataH prasanno bhagavAn bhUmAvavatIrya gopabhUmikAmavalaMbya bhavatInAmabhilapitaM kariyAmi, bhavatyo'pi gopakule'vataraMtviti samayaM dadau, tA evApsarasa imA gopikA: iti' iti UcuH // bhAgavatAstu - " iyaM hi krIDA zRMgArarasAkRSTacetaso bahirmukhAnapi svacaritazravaNaparAnkRtvA saMsArAduttArayituM bhagavatA lokAnugrahaikarasikena kRtA, 'anugrahAya bhaktAnAM mAnuSaM dehamAzritaH / bhajate tAdRzIM krIDAM yAM zrutvA tatparo bhavet // ' iti (zrImad ) bhAgavatavacanAt, " ( yAdavAbhyudayakAvyaTIkAyAM 8 68 ) iti, tathAhi - " rAgiNo hi saMbhogapadazravaNe svayameva kutUhalinaH pravartante tacca zravaNaM bhagavadrUpaviSayamAhAtmyAdantaHkaraNazuddhimAdhAya rAgAdikaM kSapayati " ( yAdavA 0 TIkA. 4 / 101 ) iti cAhuH / tadetaduktaM yAdavAbhyudayamahAkAvye - " rAgAdirogapratikArabhUtaM rasAyanaM sarvadazAnubhAvyam / AsIdanudhyeyatamaM munInAM divyasya puMso dayitopabhogaH || " ( 4|101 ) iti // 860 // asurANAmapi paradArAsaktimudAharati trailokyeti / trayo lokAH svargamRtyupAtAlAkhyA: trailokyaM caturvarNAditvAt svArthe SyaJ, tadgatAH, trailokyagatA: " dvitIyA zrita0 " ( pA. 2 | 1|24 ) iti dvitIyA - tatpuruSaH, vezyAH, yAtudhAnAH yAtUni rakSAMsi eva dadhati - puSNaMti na tvanyAn lokAn iti yAtudhAnAH rAkSasAH, teSAM nAthaH patiH rAvaNaH, tasya svAdhInA: trailokyavijayitvAt tadAjJAvazavartinya:, ( asurANAM tAmasatvAt teSu svIyAsaktyA: abhAvAt pUrvavat tatsUcanaM nAtra kRtamiti bodhyam / ) tadapi tathApi, dAzaratheH idaM parazurAmabalarAmayoH vyudAsArtha, rAmasya, kalatraM bhAryA sItAnAmnIM, "kalatraM bhUbhujAM durgasthAne'pi zroNibhAryayoH / " iti vizvalocane, jahAra cauryeNa rAmAdviyujya svagRhaM nItavAn, yatpratyAnayanAya rAmasya laMkAM prati ayanaM gamanaM abhUt, yadadhikRtya bhagavatA vAlmIkinA zrIrAmAyaNAkhyaM AdikAvyaM praNItam // ' rAmabhadrasya ' iti pAThe rAmabhadrapadaM " bhadrazcAsau rAmazca rAmabhadra: / ' zubhamaMgalayorbhadraM syAdramyazreSThayostriSu / ' iti ratna , 861 yAtudhAnasya ( kA ) / rAmabhadrasya ( go. kA ) 327 Shree Sudharmaswami Gyanbhandar-Umara, Surat www.umaragyanbhandar.com Page #391 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 328 dAmodaraguptaviracitaM mAlA / bahulagrahaNAdbhadrazabdasya paranipAtaH / yadvA bhadra iva rAmo rAmabhadraH, 'upamitaM vyAghrAdibhiH-' ityAdinA samAsaH, 'bhadrazcApi gajAntare' iti ratnamAlA / ' iti mahAvIracaritaTIkAyAM (4 / 44 ) vIrarAghaveNa samarthitam // asyApi pUrvavat phalam // evaM 811 AryAmArabhya 861 AryAparyantaM paJcAzatA pAradArikaM prastutam ||-ydypi pAradArikaM parastrIviSayatayA adharmapariNAmena vairasyAdhAyakaM tathApi kAraNavazAt kvacidvihitaM, lokavRttatvAcca kAvyeSu varNitam / tathAhi tadupadezaH anaMgaraMge (8 / 13)-" nArI connatayauvanA'bhilaSitaM kAntaM na cedApnuyAdunmAdaM maraNaM ca vindati tadA kaMdarpasaMmohitA / saMcintyeti samAgatAM paravadhU ratyarthinIM svecchayA gacchetvApi, na sarvadA sumatimAnityAha vAtsyAyanaH // " iti; tathA nAgarasarvasve'pi" hitvA''tmakAmaM zamayedvazI yo nitaMbinInAM madanajvarAtim / kRpAnvito manmathazAsravedI samApnuyAtsvargasukhaM sa dhIraH // (1 / 4) tathA cAha mahezvaraH-'kAmaM tyaktvA''tmanaH kAmI kAmavyAdhinipIDitAm / cikitsayati yo nityaM padaM prApnoti kAmikam // " (15) iti // etAdRzaprasaMgeSu na puruSasya dharmabhaMga: rAgaparavazAnAM tatsaMbhogAbhAve prANAndhArayitumasamarthAnAM strINAM prANatrANAyaiva tatparigrahaNAt / tathA ca mahAbhArate AdiparvaNi pArthatIrthayAtrAyAM arjunaM prati ullUpyAH vacanaM-"paritrANaM ca kartavyamArtAnAM pRthulocana / kRtvA mama paritrANaM tava dharmo na lupyate // yadi cApyasya dharmasya sUkSmo'pi syAdvayatikramaH / sa ca te dharma eva syAddattvA prANAnmamArjuna // " iti, "smarAtaH vihvalAM dInAM yo na kAmayate striyam / brahmahA sa tu vijJeyo vyAso vacanamabravIt // " ityapi / ata: arjuno'pi tatsvIkRtavAniti // taduktaM kAvyAlaMkAre-" sarvata evAtmAnaM gopAyediti sudAruNAvastha: / AtmAnaM rakSiSyan pravartate nAyako'pyatra // " (14 / 14) iti // asya kAvyopanibaMdhanamuddizya uktaM rasikasaMjIvanyAM (amarukazatakaTIkAyAM,)-" parastrIgato'pyayaM rasa upanibadhyamAno na pAtakAya, evaMvidhasaMvidhAnakaiH strINAM cAritrakhaNDanaM bhavati tasmAtprayatnenaitA: saMrakSaNIyA ityupadezaparyavasitatvAt / anyathA vAtsyAyano maharSistattadupAyasAdhanaiH parastrIsAdhanaM kathaM praNItavAn / uktaM ca- saMdRzya zAstrato yogaanpaardaariklkssitaan| na yAti cchalanaM kazcitsvadArAn prati zAstravit // ' iti" iti / " ya evaMvidhA vidhayaH parastrISu puMsAM saMbhavaMti tAnavababudhya pariharediti kavInAM bhaavH|" iti ca kAvyAnuzAsanaviveke / atra rudraTastu parakIyAratAdeH rasAdhAyakatvAt tadvarNanamAtraM kAvyeSu anujAnAti, tathA coktaM tena-" nahi kavinA paradArA eSTavyA nApi copadeSTavyAH / kartavyatayA'nyeSAM na ca tadupAyo'bhidhAtavyaH // kintu Shree Sudharmaswami Gyanbhandar-Umara, Surat www.umaragyanbhandar.com Page #392 -------------------------------------------------------------------------- ________________ kuTTanImatam / 329 atha maJjaryA jananI nijapakSasamarthane kRtotsAhA / AkSeptumAcacakSe nRpasutasacivAzritAM vAcam // 862 // tadIyaM vRttaM kAvyAMgatayA sa kevalaM vakti / ArAdhayituM viduSastena na doSaH kaveratra // " (kAvyAlaMkAre 14 / 12-13 ) iti / evaMrItyA vastusthityA vA kAvyeSu parakIyAvarNanaM nirdoSameveti ||-prsNgt: parakIyAbhedAH kathyate / " tatra parakIyA kanyakA paroDhA ca / tadbhedAH-svayaMdUtI, saiva vAgvidagdhA kriyAvidagdhA ubhayavidagdhA ca; sukhasAdhyA; kaSTasAdhyA; asAdhyA ca / sukhasAdhyA SaDidhA-avidagdhasya pramadA, vRddhapramadA, bahudinarugNapramadA, grAmINapramadA, bAlakapramadA, atikAmukI ceti; atikAmukyeva kulaTA / kaSTasAdhyA tu-duSTAbhiceSTitA, lokAgItA, dUtIvarjitA, caMcalacittA, ceti caturvidhA / tathA asAdhyA'pi-sAdhvI, gurujanAdbhItA, parivArAbhiveSTitA, bhRzAnurAgiNI patyau iti caturvidhA / / guptAvidagdhAlakSitAkulaTAnuzayAnAmuditAprabhRtInAM parakIyAyAmeva antarbhAvaH // " gUDhaparapuruSAnurAgA parakIyA, ataH sA vyabhicAriNI / " vyabhicAriNI dvividhA-ekA svata eva vyabhicarati, aparA anyAM vyabhicArayati kuTTanIti yAvat / prathamA dvividhA-dAnavyabhicAriNI, AdAnavyabhicAriNI ca; tatra dhanAdivyayotpAditaparapuruSaratiH AdyA, parapuruSato dhanamAdAya saMpAditaratiH dvitIyA... kuTTanI..'ceSTAH parastrIparapuruSaghaTanAvidagdhavacanaparaMparA / parasadmagAminI. asyAH api sphuTagAminI savyAjagAminyAdibhedA: avagaMtavyAH // " iti kalikAMtAkautuke // etAH anyasaMbhogaduHkhitA: vakroktigarvitAzca / aparA'pi dvividhA-sauMdaryagarvitA premagarvitA ca ityanyatra // tatra svAdhInapatikAdyaSTanAyikAbhedeSu, kevalaM vyavasthAparakIyA, saMketAtpUrva utkaMThitA, dUtyA saha gamane abhisArikA, kuto'pi kAraNAt saMketasthAnamanAgate priye vipralabdhA ceti // asyAH mAnavatIprakAra: kaizcit nAdriyate // dharmAdizaMgAratraye svIyAyAH dharmazRMgAraH, sAmAnyAyAH arthazRMgAraH, parakIyAyA: tu kAmazaMgAraH, tatra kAmaH hetuH sAdhyo vA iti / idaM prAyokcanam // parakIyA aMgini rase nopakAriNI iti tu sAhityavidAM nirNayaH // 861 // prasaMgena ratAbhAsabhUtaM grAmyarataM 874 AryA yAvat varNayati athetyAdinA / pUrvoktizravaNAnantaraM, maMjaryAH (803-809 AryAbhi: varNitAyAH) nartakyA:, jananI mAtA, svasyA: pakSasya svena samarthanIyasya svasAdhyasya, prakRte vezyA. bhigamanotkarSasya ityAzayaH, samarthane pramANAdibhiH saMsthApane, kRtotsAhA udyamavatI, 862 zritaM vAkyam (pa. staM) Shree Sudharmaswami Gyanbhandar-Umara, Surat www.umaragyanbhandar.com Page #393 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 330 dAmodaraguptaviracitaM ghaTayuvatiSu pragalbho nAgarikAdarzanena hRtapuMstvaH / grAmoSito'vidagdho nindati gaNikAM bhavadvidho'vazyam // 863 // nArdrayati manaH puMsAmavagAhitamInaketuzAstrANAm / nakhadazanakSatihInaM jIvatpatibandhakIsuratam // / 864 // " " ata: rAjakumAramaMtriNA kRtAM pAradArikaprazaMsAM, AkSeptuM niSeddhuM vakSyamANa uvAca // 862 // tatrAdau paradArarata prazaMsAvyAjena gaNikA: nindantaM tameva bhartsayati ghaTeti / ] ghaTayuvatyaH dAsya:, [ ghaTe: kuMbhaiH jalAharaNe niyuktAH yuvatyaH striyaH, 'panIhArI' iti loke vAcyamAnAH, tAsu pragalbhaH dhRSTaH, nIcakoTikaH, ataH, nagare bhavA nAgarikA agrAmyA ata: vidagdhA, anena nAsAM bhrUceSTitAdikovidatvaM varavastrAbharaNAdiprakAzamAnatvaM vA sUcitaM, tasyAH darzanena tanmAtreNaiva dUre AlApAdikaM iti bhAvaH, hRtapuMstvaH mohApannatvAt napuMsakatulya: mUDhaH iti yAvat, grAmoSitaH grAmavAsI grAmeyaH, ataeva avidagdhaH acaturaH bhavadvidhaH tvAdRzaH, gaNikAM kAmakalAdisaMpannAM, niMdati, avazyaM nizcayena, tataH idaM nAzcaryakaraM iti bhAvaH tAdRzyA parAhatacittatvAt / vastutaH tasya agrAmyatve'pi gaNikAniMdanAt tasya grAmAdhivAsAvaseyatvAt heturalaMkAraH // 863 || mahatA prabaMdhana sacivena kRtaM kulaTAsurataprazaMsanaM dUSayati neti / na Ardrayati na snigdhaM karoti, ] ' ardayati ' [ iti pAThe ] prINayati, [ mana: karma, avagAhiteti adhItakAmazAstrANAM samyagadhigatatacchAstra rahasyAnAM iti bhAvaH / jIvatpatibaMdhakIsurataM kartR, jIvan vidyamAnaH patiH yasyAH tAdRzyA baMdhakyA kulaTayA saha surataM, tatra hetudyotakaM vizeSaNaM nakheti - kucakapolAdisthaleSu kRtAH kAmoddIpakA : nakhadaMtakSatA: lokasya patyurvA nayanagocaraM gatAH rahasyabhedakA bhaveyuriti tadabhAvavat, anena bhoganyUnatayA AnaMdanyUnatA sUcitA, tadeva ca vidagdharasikAnAM anAhnAde bIjam / atra nakhetyAdi - vizeSaNasya sAbhiprAyatvAt parikarAlaMkAraH / uktarahasyabheda bhayavarjanArtha vidagdhaiH upapatibhiH prasiddhAni nakhadaMtakSatasthAnAni vihAya anyatra te kriyate iti vijJeyam " 863 pragalbhaH sAgarikA ( go. kA ) [ apArthakaH pAThaH ] / darzanahRta ( kA ) 864 nArdayati ( go. kA ) / ketunA strINAM ( kA ) [ apArthakaH pAThaH ] / kSata (kA) Shree Sudharmaswami Gyanbhandar-Umara, Surat www.umaragyanbhandar.com Page #394 -------------------------------------------------------------------------- ________________ kuTanImatam / sthApaya ghaTakaM tAvat , kuru bhUmitale tRNaiH samAstaraNam / muratopakrama IdRggrAmINakataruNamithunAnAm // 865 // bahalozIraviliptasthitajUTakalApamallikAmAlyaH / pAmaranAyoM dRSTaH smaro'hamiti manyate viTo grAmyaH // 866 // // 864 // prapUrvAryoktasacivagrAmyatvaM uddizya hInatayA rasikopahAsyA vividhA grAmyasaMbhogazaMgArabhaMgI: varNayati sthApayetyAdibhiH, tatrAdau grAmyasaMbhogAraMbhasya RjutvaM kathayati sthApayeti / pUrvArdha avidagdhasya grAmataruNasya mArgasaMgatAM jalAhAriNIM grAmataruNI prati riraMsoktiH / ghaTaH eva ghaTakaH, taM kuMbha, tAvat , sthApaya bhUmau nidhehi / tathA saMbhogAya bhUmitale tRNaiH nikaTavartikSetragataiH, samAstaraNaM zayyAracanaM, kuru nivartaya / iyaM grAmyoktiH adhamaprakRtiprayuktatvAt na doSaH, pratyuta guNaH, taduktaM"vaktrAdyaucityavazato doSo'pi ca bhavedguNaH / " iti kAvyadarpaNe / IdRk evaMprakArakaH, grAmINakaM yat taruNayoH strIpuMsayoH mithunaM yugalaM, teSAM suratopakrama: ratA. raMbhaH / evamatra nAgarakaprayojyAliMganAdikAmoddIpakabAhyasuratavizeSAbhAvAt tAdRzasya upahAsyatvaM sUcitam // svabhAvoktiralaMkAraH, tallakSaNaM ca kAvyaprakAze-" svabhAvoktistu DibhAdeH svakriyArUpavarNanam / " iti // 865 // grAmyaviTasya maugthyamA bahaleti / yadvA zaMgArAbhAsavizeSaM varNayitvA tadAlaMbanavibhAvaM nAyakAbhAsaM varNayati bahaleti / pUrva bahalAni bahUni, uzIrANi kSetrajasugaMdhitRNavizeSAH 'vIraNavAlA' iti 'khasa / iti ca bhASAyAM prasiddhAH taiH lakSaNayA taNaiH viliptazcAsau pazcAt sthitajUTakalApamallikAmAlyazceti snAtAnuliptavat samAsa:; sthitazabdo'tra aMta rbhAvitaNyarthakaH, tena sthApitaH jUTakalApe grAmyatvAt kezAprasAdhanena jaTArUpakezasaMghAte mallikAnAM 'belA' 'mogarA vA iti prasiddhAnAM puSpANAM mAlyaM mAlA yena sa: ityarthaH / uktaM ca sAhityamImAMsAyAM-" kaMthAbhiH kaMbalaiH sthAlairbastaiH puSpaistathA liMdaiH (lipaiH ?) / vAlakozIrakarcuraharidrAkaMdasevanaiH // veSaH syAt , prAkRtaistaistu vacobhirbhASaNaM bhavet / bhavaMti hAsayogyAzca ceSTA grAmyeSu bhUyazaH // " iti // grAmyaH grAme bhavaH grAmINakaH, viTa: kAmukaH khiGgaH, pAmaranAryA grAmyayA ataH mUrkhayA iti bhAvaH, dRSTaH vilokitaH san , ' smaro'haM ' kAmadeva iva sauMdaryeNa nArINAM paramamohako'haM iti manyate, AtmAnaM smaropamaM abhimanute iti bhAvaH / atra atyantaM tadasadRzasyApi 865 IdRk prAyo grAmINataruNa. (pa. stN)| 866 viluptasthitajUTakakaruNamallikA (go. kA) [ asaMgatArthaH pAThaH] / kUTakalApa'mAlyAH (stN)| viTagrAmyaH (kA) Shree Sudharmaswami Gyanbhandar-Umara, Surat www.umaragyanbhandar.com Page #395 -------------------------------------------------------------------------- ________________ dAmodaraguptaviracitaM gRhakarmakRtAyAsAM prasvinnAM salilakAryaniryAtAm / upapatirupaiti harSa nizAgame pAmarI prApya // 867 // kUpakSiptaghaTAyA nAryAstatkASThanihitacaraNAyAH / valitagrIvaM vIkSitamunnamayati mAnasaM yUnaH // 868 // svasmin smarAdhyavasAyaM kurvata: maukhyeNa upahAsyatA sUcitA // 866 // aparavidhaM tadAha gRheti / yadvA tadvitIyAlaMbanavibhAvaM nAyikAbhAsaM varNayati gRheti / upapatiH upamitaH patyA, " avAdayaH kruSTAdyarthe tRtIyayA " ( vA0 11479) iti samAsaH, jAra ityarthaH, gRhakarmabhi: pAkapeSaNAdibhiH ] kRta: saMpAditaH [AyAsaH zrama: yasyAH tAM; anena zrAntAyAH suratAyogyatvaM sUcitaM; prasvinnAM AyAsena prabhUtasvedavatIM, anena tasyAH glAnyutpAdakatvaM sUcitaM; saMdhyAkAle ca, salilakAryAya kUpAdibhyaH jalAharaNAya niryAtAM svagRhAt bahirgatAM, prAta:sAyaMsaMdhyayo: kUpAdibhyaH strIbhiH jalAharaNaM kriyate iti AcAraH, ata eva mArge militAM, tAdRzIM pAmarI grAmyanArI, nizAgame rAjyAraMbhe sUryAstasamaye saMdhyAsamaye ityarthaH, tathAhi kasyAzcit saMketadAcyA ukti:-"Nollei aNollamaNA attA meM gharabharammi sayalammi / khaNamittaM jai saMjhAi hoi na va hoi viisaamo||" (nudatyanAmanA: zvazra: mAM gRhabhare sakale / kSaNamAtraM yadi saMdhyAyAM bhavati na vA bhavati vizrAmaH // ) iti; prApya tayA saMgamya saMbhogaM kRtvA iti bhAvaH, harSa upaiti pramodaM prApnoti / "vahibrAhmaNapUjyavarganikaTe nadyAM ca devAlaye durgAdau ca catuSpathe paragRhe'raNye zmazAne divA / saMkrAntau zazisaMkSaye'tha zaradi grISme jvarAtau~ vrate saMdhyAyAM ca parizrameSu surataM kuryAnna vidvAn kacit // " (AyurvedaprakAzAntargatakAmazAstrAdhyAye 194) iti niSiddhadezakAlayoH suratasevanena tasya upahAsyatvaM prakAzitam // 867 // pAmarINAM uddIpanavibhAvAbhAsamAha kUpeti / jaloddharaNAya kUpe kSiptaghaTAyAH, tathA kUpamukhavartikASThe 'pAgalu' iti gurjarabhASAyAM prasiddhe nyastaikapAdAyAH, yat valitagrIvaM vIkSitaM, jalonnayane grIvAvalanasya svAbhAvyAt tAdRzaM avalokanaM, kartR, yUnaH taruNasya, mAnasaM cittaM, unnamayati harSeNa uccaiH karoti, praphulaM karoti iti bhAvaH, zabdazaktyA ca UrdhvaM karoti ityapi pratItiH / tathAhi kAryavazAt kiMcidvivRtapAdAM valitagrIvAM ca dRSTvA " kAmI svatAM pazyati " ( zAkuM0 2 / 2) itinyAyena svaM sAkUtaM snigdhaM 867 harSAt (go. kA) 868 kUpAvatArighaTAyA ghaTanAryAH kASTha. (pa) patArighaTAyA nAryAH kASTa0 (staM ) / munnamati grAmavAsino yUnaH (go. kA) Shree Sudharmaswami Gyanbhandar-Umara, Surat www.umaragyanbhandar.com Page #396 -------------------------------------------------------------------------- ________________ kuTTanImatam / 'lagno'si yatra gAtre kathamapi daivena devayAtrAyAm / adyApi tanna muJcati pulakodgamakaNTakaM tasyAH / / 869 // uccetuM kArpAsaM praviSTayA gahanavATikAM zUnyAm / . TaGkAritena saMjJA kRtA tayA tvaM ca vetsi no mUrkhaH // 870 // ca pazyati iti hRSTacetasaH grAmaviTasya upahAsyatA spaSTA eva // atra jalonamanarUpAt prastutAt kAryAt vilakSaNasya yuvakacittonnamanarUpasya kAryasya kathanAt dvitIyo viSamAlaMkArabhedaH // 868 // ita: paMcakena grAmyaviTAn prati dUtikoktiprakArANAM anuvAdAH / devayAtrAyAM-devAnAM calamUrtInAM tithivizeSeSu yAtrA nagarabhramaNaM grAmasImAdiparyantagamanaM yadarthaM lokairapi utsavaH kriyate tasyAM, yadvA devArcanotsavakAle maMdire eva, tathA ca dharaNi:-" yAtrA syAdyApanAyAM ca gatau devArcanotsave / " iti; devena prArabdhayogAt diSTayA, kathamapi buddhipUrvakaM lokasaMghaTanena vA iti atayaMmANaM iti bhAvaH, tasyAH, yatra yasmin , gAtre zarIrAvayave, lagno'si kRtasparzo'si, anena bhAvaprabodhArtha kRtaM spRSTakAkhyaM AliMganaM vyaJjitaM, tathA coktam-" utsave vyasane devayAtrAyAM raatrijaagre| krIDArthagamane, sakhyA: saMmatAyA gRhAntare // gRhe vA prativAsinyA jalArthagamane tathA / evamaSTavidhe sthAne yogaM gacchati kAminI // " (23-24) iti kaamprdiipe| tat tadgAtraM pulakodgamakaMTakaM pulakAnAM romAJcAnAM udgamAH prAdurbhAvAH kaMTakA: iva pulakodgamakaMTakAH, ' jAtAvekavacanaM ' iti kaMTakaM, pAmarIbAlAnAM rUkSatvAt kaNTakopamAnaM, adyApi gate'pyetAvaddIghe kAle, na muMcati / adyApi sA tvatsparzamAtreNa 'romAJcakaMTakitavapuH / bibharti ityatizayoktyA tasyAH rAgAtizayadyotanaM viTapralobhanArtham // 869 // tasya saMketAnabhijJatvena atimauryamAha uccatumiti / kArpAsaM karpAsasya idaM, jAtAvekavacanaM, kArpAsaphalAni ityarthaH, 'kAlAM ' iti bhASAyAM, uccetuM teSAM avacayaM kartu, zUnyAM nirjanAM, gahanavATikAM karpAsavRkSaH nibiDaM kSetraM ityarthaH, tathA ca kArpAsaM kSetre vATikAyAM ca upyate, tatra kSetragataM ' vanakArpAsaM ' ityucyate, tadatroddiSTam / ( aparaM 'hIravaNI / 'naramo ' vA iti gurjarabhASAyAM prasiddham / ) praviSTayA, tvayi AsaktayA tayA; TaMkAritena bhANDAghAtajazabdena, yadvA pakSyuDDApanAya upayujyamAnasya cApasya jyAkarSaNena utpAditaTaNitidhvaninA, saMjJA sUcanIyArthasUcanaparaH ceSTAvizeSa:, kRtA, "saMjJA syAncetanA nAma hastAdyaizvArthasUcanA / " iti amaraH / 'khAMkhAritena ' iti pAThe 870 praviSTayA zUnyavATikAgahanaM (go 2. kaa)| khAMkhAritena (pa. stN)| kRtA mayA tvaM tu (pa. staM) Shree Sudharmaswami Gyanbhandar-Umara, Surat www.umaragyanbhandar.com Page #397 -------------------------------------------------------------------------- ________________ dAmodaraguptaviracitaM AliGgitamusalAyAstvayyeva niviSTacakSuSastasyAH / AvRttyA bhramati puro jAtaH khalu zAlikaNDane vighnaH // 871 // tvAM loSTamAkSipantaM pAvasthaiH stUyamAnasAmarthyam / gRhakartavyaM tyaktvA pazyati sA dvArarandhreNa // 872 // tvayi mArganikaTavartinyavicintitakhedayA tayA subhaga / pratyAsanagRheSvapi kRtaH prasahya smarAturo lokaH // 873 // khAMkhAritaM dhvanivizeSAnukaraNazabdaH, yadvA dezIzabdaH, tatprayogazca samAhitaH pUrvam (321 A. TI.) / tvaM, caH tvarthakaH, no nahi, vetsi viditavAn , atra vetsi iti vartamAnanirdezena adyApi tvaM anadhigatatadanurAgo paramamUrkha evAsi iti sUcyate, tathA tatra anAgamanena hastacyutasuratotsavasya aho te mauAtizayaH iti AkUtam / atra nAyikAyAH pAmarItve'pi strItvAt ApekSikaM svAbhAvikaM paTutvaM, nAyakastu jaDa eva / tathA ca nirvaNitaM arjunavarmadevena amarukazatakaTIkAyAM (13)-"grAmINAH prAyo nAyikAnurAgavidagdhavakroktivirahavedanAnarmabhaMgiSvanabhijJA bhavanti / " iti // 870 // tasyAH tadAsakti varNayati AliMgiteti / tasyAH purata: tvayi, AvRttyA bhramati sati yAtAyAtaM kurvati, tvayi eva anurAgAtizayAt niviSTacakSuSaH saMlagnadRSTayAH, ata: vismRtakarttavyAyA:,] AliMgitaM sAzleSaM hastadhRtaM, [ musalaM ayo'grasthUlakASThadaMDa: tannAmnaiva prasiddhaH, yayA tasyAH; zAli: kalama; 'sA~ThI cAvala ' iti prasiddhaH ghAnyavizeSaH, teSAM kaNDane nistuSIkaraNe musalAghAtakriyAyAM, vighnaH aMtarAyaH jAtaH / tava darzane prakRtazAlikaMDanavyApAratyAgaH tadanurAgasya nidarzanaM iti bhAvaH // iyaM anurAgiNI / nAyaka: pUrvavat // 871 // api ca loSTaM dhAnyabhakSaNAya saMprAptapazupakSINAM utthApanArtha mArtikazakalAn malloSThakhaNDAn ityarthaH, jAtAvekavacanaM, AkSipantaM, hastena 'gophaNa' iti bhASAyAM prasiddhayA utkSepaNyA vA, tataH teSAM dUrapAtAt hatalakSyatvAt vA; pArzvasthaiH nikaTavartibhiH, ataH pratyakSIkRtataddhastalAghavaiH, prazasyamAnabalaM, tvAM, sA tvadapahRtacittA Avazyakamapi gRhakarma parityajya, dvAragatacchidreNa lajayA atinigUDhaM yathA nAnyaH kazcitpazyantI AtmAnaM lakSayettathA pazyati / iyaM mugdhA // 872 // aparaM iMgitamAha tvayIti / suMdarIkAmitatvAt he 871 niviSTacetasa0 (go. kA) [aucityarahitaH pAThaH] / zAlikhaNDana (go. pa. stN)| 872 tvAM velukAM kSipantaM (pa. staM) / pArzvasthe (staM ) / vAdaraMdhreNa (staM) 873 'nyavicetita0 (go. kaa)| kRto'bha(ja?)sA sAturo (pa) kRtAmbhasAmAturo0 (staM) Shree Sudharmaswami Gyanbhandar-Umara, Surat www.umaragyanbhandar.com Page #398 -------------------------------------------------------------------------- ________________ kuTTanImatam / iti caturadUtikodita upacitasaubhAgyagarvapUrNasya / UrmisahasrollasitaM bhavati mano grAmyaSiGgasya // / 874 / / 335 subhaga zobhanaM bhagaM bhAgyaM yasya tAdRza, tvayi mArganikaTavartini tadgRhavIthIsamIpaM Agate, tvaddarzanAya dvAropAnte sthitayA tayA, avicintitakhedayA agaNitordhvasthitisUryAtapAdiklezayA tayA, pratyAsannagRheSu api na kevalaM tAM pazyan mArgagAmI loka: api tu prAtiveziko'pi janaH yaH tAM dvArasthitAM pazyet so'pi, prasahya haThAt balAt, smarAturaH kAmoddIpitaH kRtaH, tasyAH tvaddarzanalAlasaM sUryakaraparAmRSTatayA adhikaM raktaM vadanaM dRSTvA te'pi kAmabANaviddhAH abhavan iti bhAvArthaH / anayA tasyA: anuraktatvaM sauMdarya ca sUcitam // 873 // maMjaryA: jananI prastutaM upasaMharati itIti / itiH evaMprakAre, caturayA vAkkriyAvidagdhayA dUtikayA priyasaMyogakAriNyA mithunasaMghATikayA, udite kathite sati, tacchravaNena upacitaH saMbhRtaH yaH saubhAgyasya strIvallabhatvarUpasya subhagatvasya garva:- " rUpAdinA nijotkarSAdgaryo'nyasyAvahelanam / " ( sAhityasAre 4 / 156 ) tena pUrNasya bhRtasya, grAmyaGgisya grAmINakaviTasya, manaH, ] UrmiNAM utkalikAnAM [ utkaNThAnAM, yat sahasraM lakSaNayA bahutaratvaM tena ullasitaM praphullaM, bhavati, yathA caMdrodaye samudra: UrmisahasramAlI bhavati tathA // -asmin praghaike grAmyANAM eva manoharaNAya paryAptAnAM pAmarINAM kSudraceSTAdInAM varNanam / uktaM tu zrIyogavAsiSThe - " na kecana jagadbhAvAstattvajJaM raJjayantyamI / nAgaraM nAgarIkAntaM kugrAmalalanA iva || " iti / ( kugrAmalalanAH kutsitAH ' bhrUvilAsAdyanabhijJA: ' ata: mUDhAH grAmyayoSitaH / grAmyajanazRMgArasya rasatvAdikamadhikRtya matabhedaH pUrva ( 627 A. TI.) uktaH / atra tAdRza: zRMgAraH kevalaM grAmyajanapriyaH nAgarikANAM tu upahAsya iti varNitam / " bhinnarucirhi loka: " ( raghu0 6 / 30 ) iti nyAyena keSAMcit tu grAmyastrINAM mugdhatvAt tacceSTAH cittaraMjanAya bhavanti / taduktaM -" na tathA nAgarastrINAM vilAsA ramayanti naH / yathA svabhAvamugdhAni vRttAni grAmyayoSitAm // " iti / ( ayaM bhaTTikAvyavyAkhyAne ( 2/15 ) bharatamallikena kaumudI - nAmakAt graMthAt uddhRtH| ) " tathA prakRta kottAlahA sapallavitAdharam / mukhaM grAmavilA - sinyAH sakalaM rAjyamarhati // " iti ca / ( ayaM mahAkavibhartRmeNThasya iti saduktikarNAmRte / ) kAlidAso'pi - " tvayyAyattaM kRSiphalamiti bhrUvilAsAnabhirauH prIti 874 'koditavacasA sau0 ( pa. staM ) koditavardhitasau 0 ( go 2 ) / saubhAgyapUrNagarvasya (staM ) / grAmaSiGgasya (staM ) khina ( kA ) / Shree Sudharmaswami Gyanbhandar-Umara, Surat www.umaragyanbhandar.com Page #399 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 336 dAmodaraguptaviracitaM vinivArya tatmavartitavAkyavikAsaM natocamAGgena / zrIsiMhaTabhaTatanayaM samuvAca vaco'tha nartakAcAryaH // 875 // 'nAyakabhUmau bharataH kuzIlavAH kohalAdayo munayaH / apsarasaH strInAvye gAndharve kamalajanmanastanayaH // 876 // snigdhairjanapadavadhUlocanaiH pIyamAnaH / " ( megha. 16) ityanena idameva tattvaM sUci. tavAn / (tathAhi meghadUtaTIkAyAM vidyullatAyAM-" janapadavadhvaH' ' 'kRSIvalamahilAH / / bhravilAsAnabhijJaiH..'nagarasuMdarInayanAravindavat kRtrimavilAsaviracanAsvazikSitairityarthaH / etena svArasikavilAsaireva teSAM sahRdayacamatkArakAritvaM dhvanitam / " iti / prItisnigdhairiti 'akRtrimapremarasAbhirAmA' tadvilAsasaMpat iti bhaavH|) // 874 / / atha nartakAcAryaH rAjaputrapralobhanAya iSTaM prasaMgAntaraM avatArayati vinivAryeti / tayA maMjaryAH mAtrA pravartitaM vAkyavikAsaM bhASaNaM, natottamAGgena pratiSedhasUcakena avanatazirasA, dhutAkhyazirazcAlanena, tallakSaNaM ca-" paryAyeNa zanaistiryaggatamuktaM dhutaM shirH|" (saMgItaratnAkare 754) iti, vinivArya alaM iti sUcanena pratibaMdhya / siMhabhaTa eva lokoktau siMhaTaH, yathA mammabhaTaH eva mammaTaH, keyabhaTa eva kaiyyaTaH, vAgbhaTa eva vAhaTa:, ityAdiprakAreNa; siMhaTazvAsau bhaTaH vIraH siMhaTabhaTaH, zriyA lakSmyA yuktaH saH zrIsiMhaTabhaTaH, tasya tanayaM rAjaputram / nartakAcAryaH-gaNikAdInAM saMgItAdhyApakaH, "nRtyasya dhAraNAt pAtraM nartakaH parikIrtitaH / " iti, teSAM nartakAnAM nartakInAM ca gItavAdyavRtteSu zikSAguruH // 875 // tatrAdau yugmena rAjaputrasya tauryatrikajJAnasya tatparIkSAzaktezca cATuM karoti nAyaketi / nAyakaH"nayati vyApnoti itivRttaM phalaM ceti nAyakaH" (kAvyAnuzAsane) nATakAdau pradhAnatayA varNyamAnaH puruSa: netA, tasya bhUmau bhUmikAyAM veSakalpanAyAM, bharataH nATyazAstrakatA, yadi daivavazAt bhavet cet iti zeSaH, bharata: svayaM nAyakabhUmikAM gRhNIyAt ityarthaH, yadi ca tatra, kuzIlavA: anye abhinetAraH naTavizeSAH, " bhUmikAbhiranekAbhiH karmavAgaGgaceSTitaiH / yathAprakRtisaMdhAnakuzalAste kuzIlavAH // " iti lakSaNAt / bharatAnusAreNa tu kuzIlavAH vAdyavAdakAH, tathAhi-" nAnAtodyavidhAne (na?) prayogayukta pravAdane kuzalaH / Atodye'pyatikuzalo yasmAtsa kuzIlavastasmAt // " ___875 vAcyavikAsaM (kaa)| zrIsiMghaTa (pa) / zrIsiMhabhaTasya sutaH.."cAryam (go. kA) [prastutakramavirodhI pAThaH] 876 bhavataH (kA) [akSarabhramajA azuddhazca pAThaH ] | strIlAsye ( go. kaa)| gandharvAH ka.""yAH (pa. staM) [ anucitArthaH pAThaH ] / Shree Sudharmaswami Gyanbhandar-Umara, Surat www.umaragyanbhandar.com Page #400 -------------------------------------------------------------------------- ________________ kuTTanImatam / suSirasvaraprayogapratipAdanapaNDito mataGgamuniH / yadi raJjayanti hRdayaM bhavato, bhUmispRzAM kutaH zaktiH // 877 // abhyadhikaM dhRSTatvaM prAyeNa hi zilpajIvino bhavati / AzritanartakattevizeSato vijitaraGgasya // 878 // ( 35 // 37) iti / (tadAzritya yathAyogyaM lakSaNayA naTa ityarthaH draSTavyaH / ) kohalAdaya: AdinA naMdikezvaradhUrtilajaTilAdInAM saMgrahaH, te syuH / tathA strInATye strIpAtreSu anukAryazakuntalAdistrIbhUmikAsu, apsarasa: UrvazyAdisvargAGganAH bhaveyuH / gAndharve "atyarthamiSTaM devAnAM tathA prItikaraM punaH / gaMdharvANAM ca yadidaM tasmAdgAndharvamucyate // " ( nATyazAstre 28 / 9) ityukteH saMgIte ityarthaH, ] kamalajanmanaH [ viSNornAbhikamalAjAtasya brahmaNaH ] tanayaH nArado [muniH maharSiH vA, tathA ca manusmRtau--" ahaM prajA: sisRkSustu tapastaptvA suduzcaram / patInprajAnAmasRja maharSInAdito daza // marIcimatryaMgirasau pulastyaM pulahaM Rtum / pracetasaM vasiSThaM ca bhRgu nAradameva ca // " (1 / 34-35) iti; " utsaMgAnnArado jajJe dakSo'GguSThAtsvayaMbhuvaH / " iti ca purANe; sa ca nAradaH svaziSyAya dattilAya rAgabhedAdIn upadideza iti nAradadattilasaMvAdarUpe rAgasAgare prasiddham // ] 876 // vaMzAdivAdyaM suSiram / [ suSiraM chidrayuktaM, lakSaNayA chidrayuktaM vAdyamapi suSiraM ucyate teSAM, svarANAM prayogAH vividhaprakAraiH yojanA:, teSAM pratipAdane UhApohena kathane, paMDita: nipuNaH, mataMgamuniH mataMganAmA RSiH, anena tena kazcit suSiravAdyaprabaMdhaH praNItaH iti pratIyate / ime nATyaprayoge militAH yadi nATyaprayogaM pravarteyuH tadA bhavato hRdayaM svAntaM raMjayeyuH, bhUmispRzAM mAnAM asmatsadRzAM iti bhAvaH, kutaH zaktiH sAmarthyam / asmacchikSitamAnuSanartakyAdibhiH bhavatAM hRdayaraMjanaM asaMbhAvyameva iti bhAvaH / iyaM atizayoktyA durArAdhyoktiH tasya cATuH // 877 // vakSyamANAM nATyAvalokanaprArthanAM prastAvayati abhyadhikamiti / dhRSTatvaM prAgalbhyaM, prAyeNa prAyazaH bAhulyena, zilpaM nRtyagItacitrAdikalAkarma, 'hunara' kArIgarI ' iti vA bhASAyAM, tat Azritya yaH jIvati AjIvikAM labhate saH zilpajIvI kArucitrakArasuvarNakArakuzIlavAdiH, tasya, bhavati, hizabda: prasiddhau / zilpajIvI vAcAlaH bhavati iti prasiddha ityarthaH / tatrApi 877 yoge prati (go. kaa)| raMjayati (go.p.kaa)| raMjayati bhavato bhUmi spRzatAM (kA) spRzataH ( kApA) 874 jIvinAM (kaapaa)| 22 Shree Sudharmaswami Gyanbhandar-Umara, Surat www.umaragyanbhandar.com Page #401 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 338 dAmodaraguptaviracitaM vijJApayAmyatastvAM narendra nATyaprajAsadRzam / avalokayADUnmekaM mA bhavatu mama zramo vandhyaH // 879 // iti kathayanaramatuH putreNa sa codito bhruvonnatayA / racita sakalAtoye niyojayAmAsa sUtradhRtam / / 880 // AzritanartakavRtte: nartakasya, vijitaraMgasya nRtyabhUmau saMprAptakIrte:, vizeSata: Adhikyena, anyazilpibhyaH iti bhAvaH, bhavati / tathAcoktaM-" asaMbaddhapralApI ca sadA bhrakuTitatparaH / hAsaprahAsacaturo vAcAlo nRtyakovidaH // " iti saMgItadAmodare // 878 // tadvacanamanUdyate vijJApayAmIti / ata: uktaprakAreNa svabhAvajAt ghASTAt / he narendra janAdhipa iti saMbodhanam / nATyaprajAsadRzaM nATyapriyA prajA nATyAjA, zAkapArthivAdivat samAsaH, tasyAH sadRzaM yogyaM ataH prItikaraM ityarthaH, ekaM aGkaM " ratnAvalyAmetA vidadhati karapAdavikSepam / " (A. 801) iti pUrvamuktatvAt ratnAvalInATikAyAH iti labhyate, ekaM iti tasya saMpUrNanATikAprayogAvalokanocitasamayAbhAvAt , aMkaM aMka: aMkyate nAyakatAdAtmyaM naTena atra iti, sa ca nATakaparicchedasya saMjJA, tallakSaNaM tu-"pratyakSanetRcarito bIjabindusamanvitaH / aMko nAnAprakArArthasaMvidhAnarasAzrayaH // ekAhe caikarAtre vA caritraM yatra varNyate / prayuktai: paMcaSaiH pAtrairante teSAM vinirgamaH // " iti, taM, avalokaya pazya / tena ca, mama zramaH etAsAM nartakInAM nATyazikSaNe matkRtaH prayAsaH, vaMdhya: niSphala:, mA bhavatu na jAyatAM, bhavadrUpAnurUpaprekSakadarzanena sa saphalIbhavatu ityAzayaH // 879 // iti pUrvoktaprakAreNa, kathayan vijJApanAM kurvan , narabhartuH rAjJaH putreNa sutena siMhabhaTatanayena, unnatayA bhravA lIlayA ekAM bhruvaM unnamya ityarthaH, " kope vitarke helAyAM lIlAdau sahaje tthaa| darzane zravaNe caiva dhruvamekAM samukSipet // " (nATya0 8 / 118) iti bharataH, coditaH preritaH, sa: nartakAcArya:, sakalAtoye racite sati nATyopayogiSu vINAmurajavaMzIkAMsyarUpacaturvidheSu vAdyeSu svaramelanAdinA sajIkRteSu, anena raMgavidhAnaM uktaM, sUtradhRtaM sUtradhAraM, tathA ca "anuSThAnaM prayogasya sUtramAhuH sabIjakam / " ityukteH sUtraM dhArayati iti sUtradhRta nATyazilpavAn , taM, niyojayAmAsa AjJApayAmAsa , nATyaprayogAraMbhaM kartuM 879 AjJApayA0 ( go 21) / nirmitamAdyaM prajAsRjA sadRzam (pa. staM)880 viracitasa0 (pa. stN)|maas sa prakRtam (go. kaa)| Shree Sudharmaswami Gyanbhandar-Umara, Surat www.umaragyanbhandar.com Page #402 -------------------------------------------------------------------------- ________________ kuTTanImatam / vAMzikadattasthAnakatadbhAvitabhinnapaJcame samyak / prAvazikyavasAne dvipadIgrahaNAntare'vizat sUtrI // 881 // iti bhAvaH // 880 // ] 'vAMziketi / itaHprabhRti pradarzitaratnAvalInATikAprathamAGkakathA athyate / [iti TippaNI / itaH cakravartizrIharSapraNItaratnAvalInATikAyAH prastutAM prathamAGkasya nATyaprayogavidhiM vistareNa 928 AryA yAvat varNayati / sa ca prayogaH na kevalaM vartamAnaratnAvalIpAThAnusAreNa, kiMtu pUrvokta(805 A. TI. )rItyA nATyasUtriNA geyAdyazai: mizrita: iti prastutavarNanAt anumIyate // tatrAdau 'nAndyante sUtradhAraH' ityantaM bhAgaM prastutaprayogAnusAriNaM anuvadati vAMziketi / vAMzikaH vaMzazabdasya vaMzavAdane lakSaNAvRttisvabhAvAt vaMzavAdanaM zilpamasyeti vAMzikaH, "zilpam / " (pA. 4 / 4 / 55) iti sUtreNa ThakpratyayaH / tena, dattaM gAtRNAM anusaraNAya vaMzasvaravizeSeNa prakAzitaM, sthAnakaM sthAnameva sthAnakaM, sthAnaM ca pUrva (804 A. TI.) uktaM, tena bhAvite vAsite melApake kRte vA, bhinnapaMcame madhyamasvarazrutiyuktaH paMcamasvaraH bhinnapaMcamaH tasmin ; samyak vaMzIsvaragAtRsvarayoH avisaMvAde ityarthaH / prakRte saMgItadAmodara:-" sthAnakAdinayAbhijJo gamakADhyaH sphuttaakssrH| zIghrahasta: kalAbhijJo vAMziko rakta ucyate // " iti, tathA-... 'gAtRRNAM sthAnadAtRtvaM tadoSAcchAdanaM tathA / vAMzikasya guNA ete mayA saMkSipya darzitA: // " iti ca / tathA ca gAtRsvarasthApanArtha bhinnapaMcamasveraNa vAdyamAne vaMzake ityarthaH // prAvezikyavasAne-prAvezikyA: avasAne aMte, prAvezikI ca dhruvAvizeSaH AkSiptikAvizeSo vA, sA ca pAtrapravezasUcanArtha naTaiH (bhAvaiH ) javanikAntare gIyamAnaH gItavizeSa:, yathA vikramorvazIye caturthAkapravezake sahajanyAcitralekhayoH praveze, agre ca tadaMkAraMbhe purUravasa: praveze; sA ca AryA(gAhA)cchaMdasA nibadhyate / tathAhi-" AkSiptikAlakSaNamAha bharata:-" caJcatpuTAditAlena mArgatrayavibhUSitA / AkSiptikA svarapadagrathitA kathitA budhaiH // " iti / pAtrapraveza eva tasyA nivezaH / " iti vikramovaMzIyaprakAzikAyAM raMganAthaH / tathA ca sUtradhArapravezasUcanArtha gItAyAH prAvezikIdhruvAyAH samAptau ityarthaH, taduktaM bharatena-" sthApakasya praveze tu kartavyA'rthAnugA dhruvA / " ( 5 / 155 ) iti, (sthApakaH sthApakasUtradhAraH / ) anena nATakAraMbhe 881 dattakasthA0 (go. kaa)| sthAnaka udgrAhitabhinnapaJcame (pa. stN)|praaveshikaa (pa. stN)| ntare vizati sUtrIm (kA) [duSTaH pAThaH / ] Shree Sudharmaswami Gyanbhandar-Umara, Surat www.umaragyanbhandar.com Page #403 -------------------------------------------------------------------------- ________________ dAmodaraguptaviracitaM avazyakartavyAyAH nAndyA: pUrvaraMgAGgatvaM kaveH abhipretaM iti jJeyam // dvipadIgrahaNAntare-dvipadI layavizeSaH, layazcAgrimAryAyAM nirUpayiSyate, tasya grahaNaM nepathye kuzIlavaiH nirvartanaM na tu sUtradhAreNa iti jJeyaM, tasya antare madhye, dvipadIlayaM gRhItvA naTaiH gIyamAne gItivizeSe ityarthaH; avizat pravizati sma, sUtrI sUtraM prayogAnuSThAnaM tadvAn sUtrI sUtrabhRt sUtradhAraH // tathA ca dvipadikayA sUtradhArapravezaH, yadAha - " zokavibhramayukte tu vyAdhicintAsamAzrite / zrutavArtAdivairUpye yojyA dvipadikA budhaiH // " iti / ( mAlatImAdhavaTIkAyAM jagaddhareNa udAhRto'yaM zlokaH / nATyanirvartanaciMtAgrastatvAt sUtradhArasya tathApravezaH / sA dvipadI ca saMgItadAmodaroktacatvAriMzallayAntargataH layavizeSa: / nATyagAne dvAdaza bhaMgA: SaD upabhaMgA : dvicatvAriMzacca layabhedAH uktAH, tatra dvipadInAmA prathamo layaH, tallakSaNAdikaM ca samuddhRtaM AdibharatAt bhaTTarAghaveNa aMbhijJAnazAkuMtalaTIkAyAM-" vilaMbita layA yatra guravo dvipadI tu sA / zRMgAre karuNe hAsye yojyA cottamamadhyamaiH / avasthAntaramAsAdya gAtavyA sA'dhamairapi // " iti / vyAkhyAtaM ca tenaiva - " atra guru : tAlarUpI jJeyaH, grAmarAgeNa Dha ( Ta ? ) kAkhyena cAsyA baMdha iti jJeyam / " iti / tatra " dvipadI karaNAkhyena tAlena parigIyate / " iti bharataH // evaM ca vikramorvazIye caturthIkagatAH 'dvipadI ' 'jaMbhali (TTi ? ) kA ' C khaNDadhArA ' ' khaMDakaH ' 'khura (ri) ka : ' ' va MtikA' ' nartaka:' ( nardaTakaH ) 'carcarI ' ityetAH vastuta: layavizeSA eva, te ca saMgItadAmodare nirUpitAH, teSAM prayogAzca pUrvavat bhinnabhinnAH // - sUtrI tu atra sthApakanAmA sUtradhAro'bhipretaH / tathAhi sUtradhAro dvividhaH, nAMdIsUtradhAraH kathAsUtradhArazca yaH sthApakasaMjJitaH, upacAreNa ca sUtradhAra ityeva vyavahniyate / tatra prathamaH kuzIlavaiH saha pUrvaraMgaM kRtvA tadaMgabhUtAM nAMdI tai: saha ekAkI vA paThati / tanniSkrAntau ca aparaH pravizya AmukhetyaparAbhidhAnaprastAvanAntaM bhAgaM nirvartayati // tathA ca nATakeSu " nAndyante sUtradhAraH " iti padayoH nAndIsUtradhArapAThyAyAH nAndyAH ante samAsau tanniSkrAntau sthApakasUtradhAraHpravizati vadati ca iti adhyAhAraH / etadeva prAcInanATakeSu " nAndyante tataH pravizati sUtradhAraH" ityulekhena spaSTataramuktam / kvacit yatra nAMdI pAThyena na nirvartyate tatra ayaM sUtradhAra : sAmAjika hRdayAvarjanArtha AzIrvAdAtmakaM maMgalaM paThati, yathA AzcaryacUDAmaNinATake bhAsanATakeSu ca / tatra ' nAndyante tataH pravizati sUtradhAra:' ityulekha:, tadanantaraM ca sUtradhAraH yat AzIrvAdAdyAtmakaM paThati sA na nAndIsUtradhAranirvRttA nAndI, api tu kathAsUtradhArasyaiva AzIrvAdaH iti vijJeyam / sAhityadarpaNakArAH tu prakArAntareNa samarthayanti, tathAhi - " ata eva prAktana pustakeSu Shree Sudharmaswami Gyanbhandar-Umara, Surat www.umaragyanbhandar.com 340 Page #404 -------------------------------------------------------------------------- ________________ kuTTanImatam / utsAhabhAvayuktaH sAmAjikahadayaraJjanaM kurvan / kavinaipuNavatsezvaracaritasya vidheyadAkSyasAmagryA / / 882 // 'nAndyante sUtradhAraH / ityanantarameva 'vedAnteSu--' ityAdizlokalikhanaM dRzyate / yacca pazcAt 'nAndyante sUtradhAraH / iti likhanaM tasyAyamabhiprAya:-nAndyante sUtradhAraH idaM prayojitavAn , itaHprabhRti mayA nATakamupAdIyata iti kaverabhiprAya: sUcita iti / " iti / atroktaM-" pUrvaraMgaM vidhAyAdau sUtradhAre vinirgate / pravizya tadvadaparaH kAvyamAsthApayennaTaH // " (dazarUpake 3 / 2) iti / (atra pUrvaraMgamityanena tasyAMgabhUtA nAndI api sNgRhiitaa| naTa: sthApakasUtradhAraH, yatsaMbaMdhAt prAcInataranATakeSu prastAvanA ' sthApanA' iti vyavahRtA / ) tatra pUrvaraMgasya dvAviMzatisaMkhyAkAGgeSu nAndyAH avazyakartavyatayA tasyAH padyarUpatayA ca sA kavibhireva nATakAdau nibadhyate, yathA zravyakAvyAdau maGgalam / uktaM ca-" yadyapyaMgAni bhUyAMsi pUrvaraMgasya nATake tathApyavazyaM kartavyA nAMdI naMdIzvarapriyA " ( vighnopazAntaye / ) // iti kecitta eka eva sUtradhAraH paTAntarita: san nAndI paThitvA raMgaM pravizati vadati ca ityAhuH / prabodhacaMdrodayaTIkAcaMdrikAyAM tu-" yadA tu sUtradhAra eva nAndI prayune tadA sthApakanAmA sUtradhAraveSadhArI kazcana pravizet / yadA nAndI kuzIlavAH prayuMjata tadA sUtradhArasye( syai ? )va pravezita (praveza ?) iti / " iti samAhitam // prakRte nAndI pUrvaraMga eva aMtarbhAvya sthApakasUtradhArasya praveza uktaH // 881 // tasyaiva prastAvanAntaM karma tribhirvizeSakeNa Aha utsAhetyAdinA / utsAhAkhyaH bhAva: cittavRttiH utsAhabhAvaH, utsAhazca" kAryAraMbheSu saMraMbhaH stheyAnutsAha iSyate / " iti karNabhUSaNe / tAdRzaH san , sAmAjikAnAM samAje samavetAnAM sabhyAnAM sahRdayaprekSakANAM utkRSTanATakaprayogadarzanena tadartharasAsvAdinAM, " sabhAyAmupaviSTA ye sabhyAH sAmAjikAzca te / " iti kozaH, tadguNAzca-"prayogajJAH dhanino yuvAnaH kRtkRtyaaH|" iti prapaMcahRdaye, hRdayaraMjanaM kurvan cittAnaMda janayan , teSAM Abhimukhya saMpAdayan iti bhAvaH, taduktaM anargharAghave-"prItirnAma sadasyAnAM priyA raMgopajIvinaH / ' (13) iti, kayA vidhayA ityuttarArdheNAha kavIti / kavinaipuNaM yat vatsezvaracaritaM tasya-kaveH zrIharSasya, naipuNaM nipuNasya bhAvaH karma vA naipuNaM " hAyanAntayuvAdibhyo'N " (pA. 5 / 1 / 30) iti aN , tacca vatsAnAM janapadasya prayAgAt 882 sAmAjikacittara0 (pa. stN)| kavinipuNe ''pyAH (4) kavinaipuNa (staM) Shree Sudharmaswami Gyanbhandar-Umara, Surat www.umaragyanbhandar.com Page #405 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 342 dAmodaraguptaviracitaM aSTakalA parimANAM dhruvAM ca parikalpya tAlalayayuktAm / AhUya naTIM kRtvA tayA samaM svagRhakAryasaMlApam // 883 // "" pazcimadezasya, yasya kauzAMcI rAjadhAnI AsIt, tasya Izvarasya rAjJa: udayanAkhyasya caritaM, prakRte tasya ratnAvalyAkhya strIratnaprAptirUpaM zrIharSeNa ratnAvalyAkhyanATikAnAmarUpakabhede pariNAmitaM, tasya / vidheyaM prayogaH tasmin dAkSyaM nipuNatA prayogaviSayikA, tathA ca vidheyadAkSyaM viniyogacAturya, nAyakaparijanAdInAM anukAryANAM avasthAnukRtau kauzalyaM, tasya sAkSAtkArAyamANatvaparipoSakatvasya sAmagryA samastatayA saMpUrNayA saMpattyA ityarthaH / utsAhabhAvayuktaH iti padaM ratnAvalyAM sUtradhAravAkye-" adyAhaM vasaMtotsave sabahumAnamAhUya * * *rAjasamUhenoktaH" ityukteH anuvAdakam / AryAsthaH zeSazca ratnAvalIgatasya- "aye, AvarjitAni ca mayA sakalasAmAjikAnAM manAMsIti me nizcayaH / yataH -zrIharSo nipuNaH kaviH, pariSadapyeSA guNagrAhiNI, loke hAri ca vatsarAjacaritaM, nATye ca dakSA vayam / " (1 / 2) ityasya chAyArUpaH / anena prastAvanAyAH prarocanAkhyaM aMgaM prastAvitaM, talakSaNaM ca - " nivedanaM prayojyasya nirdezo dezakAlayoH / kAvyArthasUcakaiH zabdaiH sabhAyAzcittaraMjanam // iti // ] 'kaviSu naipuNaM yasya asau kavinaipuNa: ' [ iti TippaNI | 882 // AmukhAparanAmakaprastAvanAyAH aMgaM naTyAhvAnaM tat naTyA saha AlApaM ca varNayati aSTeti / tatra naTyA: AhvAnaM nepathyazAlAvalokanapUrvakaM atra prayoge dhruvayA kRtam / tatsAmAnyalakSaNaM bharatoktaM -" yAni caivaM nibaddhAni cchaMdovRttividhAnataH / mukhapratimukhAdIni gItAGgAnyeva sarvazaH / yadAtmakAni tAni syurdhruvAsaMjJAni nATake || " iti saMgItaratnAkaraTIkAyAM kallinAthena udAhRtam / tAM vizinaSTi aSTeti, aSTau kalAH parimANaM mAtrA kAlena mitatvaM yasyA: tAM, kalA cAtra paMca nimeSA: (nATya 0 31 3 ) nAma paMcalaghvakSaroccArabhitaH kAlaH; tathA tAleti, tAlaH vAditrasaMbhavaH kAlena nartanagalavAdanakriyANAM mAnaM, te ca caMcatpuTAdayaH; layaH lIyaMte zliSyaMte anena iti yadvA layaMti vrajeti sAmyaM gItAdayo'treti layaH, gItavAdya pAdanyAsAnAM kriyAkAlayoH parasparaM tasmAttena samatA, tAbhyAM yuktAm; tathAhi layasthAnavivarjanaM tu gAyakadoSANAM eka:, rahitAM iti bhAva: / 'tAnalayayuktAM' iti pAThastu dhruvAlakSaNavirodhI iti anupAdeyaH / tAdRzyA dhruvayA gAnavizeSeNa, naTIM naTagRhiNIM, AhUya, tathAhi kAvyAnuzAsanaviveke hemacaMdraH-"yAdRzA layatAlAdinA yAha garthasUcanayogyo'bhinayaH sAttvikAdiH praghAnarasAnu 883 dhruvAM parikramya ( pa. staM ) / tAnalaya 0 ( go. kA ) Shree Sudharmaswami Gyanbhandar-Umara, Surat www.umaragyanbhandar.com Page #406 -------------------------------------------------------------------------- ________________ kuTTanImatam / sUcita pAtrAgamana: kiyanti datvA padAni lalitAni / nizcakrAma gRhiNyA sArdhaM niHsaraNagItena / / 884 // Azritya kathodvAtaM praviveza tataH savismayo'mAtyaH / durghaTasaMghaTanena kSitinAthasyodayena muditazca // 885 // 343 9 sAritayA prayogayogyaH, taducitArthaparipUraNaM dhruvAgItena kriyate / " iti / tayA samaM saha, svagRhakArya saMlApaM svaduhituH dezAntarasthAya varAya dattAyA: pANigrahaNa saMbaMdhinIM ciMtAM adhikRtya AlApaM kRtvA / anena prastAvanAyA: aparaM aMgaM AmukhAkhyaM prastAvitam / ( kecana AmukhaM prastAvanAyAH nAmAntaraM manyante / ) tallakSaNaM ca - " sUtradhAro naTIM te mAriSaM vA vidUSakam / svakAryaprastutAkSepi citroktyA yattadAmukham // 97 ( dazarUpake 37-8) iti / ( mAriSa: naTaH / ) // 883 // prastAvanAmupasaMharati sUciteti / sUcitaM bodhitaM, pAtrasya prakRte gRhItavatsarAjapradhAnayaugandharAyaNabhUmikasya, AgamanaM raMgapraveza: yena, "Arye, nanvayaM mama yavIyAn bhrAtA gRhItayaugandharAyaNabhUmikaH prApta eva " ityAdinA, saH sUtradhAraH, kiyaMti tricaturANi lalitAni zobhanAni, padAni, dattvA parikramya, anAviddhagatena ityarthaH, gRhiNyA navyA, sArdhaM saha, niHsaraNagItena naiSkrAmikyAM dhruvAyAM nepathyagataiH naTaiH gIyamAnAyAM nizcakrAma raMgAt javanikAntaH apasarati sma / tathA ca dhruvAyogAt gAnaM paMcavidhaM, yadAha bharataH - " pravezAkSepaniSkrAmaprAsAdikamathAntaram / gAnaM paMcavidhaM vidyAdbhuvAyogasamanvitam // " ( 32|317 ) iti / tatraikaM naiSkrAmikIdhruvAkhyaM tadviniyogamapi sa Aha - "aMkAnte niSkramaNe pAtrANAM gIyate prayogeSu / niSkrAmopagataguNaM vidyAnnaSkrAmikIM tAM tu // " ( 32 319 ) iti / ( aMka: atra prastAvanopravezakAdInAM upalakSaNam ) // 884 // itaH aMkavastvAraMbha:, tatra dvAbhyAM zuddhaviSkaMbhakavastu saMkSipati Azrityeti / Azritya anusRtya / kathodghAtaM - rUpake AmukhaM kathodghAtAdibhedaiH trividhaM tatra prakRte kathodghAtarUpaM tat / kathodghAtazca - " svetivRttasamaM vAkthamarthaM vA yatra sUtriNaH / gRhItvA pravizet pAtraM kathodghAto dvidhaiva saH || " ( 39 - 10 ) iti dazarUpake uktaH / ( svasya pravezinaH pAtrasya / artha vAkyArtham / dvidhA svetivRttasamazabdagrahaNena vAkyArthagrahaNena ca iti / ) prakRte " dvIpAdanyasmAdapi madhyAdapi jalanidherdizo'pyantAt / 884 kiMcidratvA padAni nipuNAni ( go. kA ) 885 Azritya padodvAtaM (go. kA ) [ zAstraviruddhaH pAThaH ] / yo nRpAmAtyaH ( pa ) [ mAtrAdhikyamatra ] | durghaTaghaTanena ( go . kA ) / [ kA . uttarArdha duSTam ] Shree Sudharmaswami Gyanbhandar-Umara, Surat www.umaragyanbhandar.com Page #407 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 344 dAmodaraguptaviracitaM 1 prAsAdamAruhantaM kusumAyudhaparvacarcarIM draSTum / nirdizya vatsarAjaM samanantarakAryasiddhaye niragAt // 886 // AnIya jhaTiti ghaTayati vidhirabhimatamabhimukhIbhUtaH // " ( 1 | 6 ) iti sUtradhAravAkyameva paThataH yaugaMdharAyaNasya zabdagrahaNena praveza: / tata: sUtradhAranaTyoH niSkrAnteH anaMtaraM, amAtyaH praviveza pravizati sma, raMgaM iti zeSaH / ] amAtyaH yaugaMdharAyaNa ityarthaH / [ amAtya: amA saha rAjJA bhavaH tena " avyayAt tyap " ( pA0 4 |2| 104 ) iti tyappratyayaH, sa ca " zAnto vinItaH kuzalaH satkulInaH zubhAnvitaH / zAstrArthatattvajJo (go ? ) 'mAtyo bhavedbhamibhujAmiha // " iti yuktikalpatarau uktaH / sa kIdRzaH, durghaTasaMghaTanena asaMbhAvyasaMyoganiSpattyA, savismaya: AzcaryAnvitaH, vismayazca-" vividheSu padArtheSu lokasImAtivartiSu / visphAracetaso yastu sa vismaya udAhRtaH // " iti sAhityadarpaNe lakSitaH / tathA ca ratnAvalyAM- " anyathA kva siddhAdezapratyayaprArthitAyAH siMhalezvaraduhituH samudre pravahaNabhaMganimanAyAH phalakAsAdanaM, kva ca kauzAmbIyena vaNijA siMhalebhyaH pratyAgacchatA tadavasthAyAH saMbhAvanaM, ratnamAlAcihnAyAH pratyabhijJAnAdihAnayanaM ca // " iti taduktiH / punazca kSitinAthasya rAjJaH udayanasya, udayena saMghaTyamAnaratnAvalIpariNayena bhAvinyA sArvabhaumapadaprAptirUpayA samunnatyA, mudita: harSa prAptaH ca / tathA ca tatraivAgre tadvacanaM "" ( saharSam / ) sarvathA spRzaMti naH svAnimabhyudayA: / " iti / idaM ca - "yeyaM siMhalezvarasya duhitA sA siddhenAdiSTA yathA - yo'syAH pANigrahaNaM kariSyati sa sArvabhaumo rAjA bhaviSyati " ( ratnA 0 4 ) ityetanmanasi nidhAya // 885 // saH amAtyazca - prAsAdaM rAjagRhaM saptabhUmikaM, AruhantaM nizreNikayA uparibhUmikAvizeSaM gacchantaM kimarthamityAha - kusumAyudhaparvacarcarIM draSTumiti / kusumAyudhaH puSpabANaH madana: tasya parva mahaH utsava:- ' suvasaMtaka: ' ' vasaMtotsavaH ' ' caitraparva ' ' caitrotsavaH ' iti vA khyAtaH sa ca caitre zuklatrayodazIM Arabhya kRSNapratipadaM yAvat madanasya vratapUjA saMgItAdibhiH nirvartyaH / tathA ca skanda purANe - " madhumAse tu saMprApte zuklapakSe caturdazI / proktA madanabhuJjIti siddhidA tu mahotsave // ... caitre mAsi caturdazyAM madanasya mahotsavaH // jugupsoktibhistatra gItavAdyAdibhirnRNAm / bhagavAMstuSyate kAmaH putrapautrasamRddhidaH // " iti / ( madhuH vasaMtartuH, vasaMtazca vasanti atra madanotsavA : ) iti anvarthanAmAyaM Rtu:, sa ca caitravaizAkhamAsadvayAtmakaH iti kecit, phAlgunacaitrAtmakaH 886 carcarIrdraSTum (staM ) / vatsanAthaM ( pa. staM ) Shree Sudharmaswami Gyanbhandar-Umara, Surat www.umaragyanbhandar.com Page #408 -------------------------------------------------------------------------- ________________ kuttttniimtm| 345 saH ityanye "vasaMta: kuMbhamInayoH" iti darzanAt iti; api ca " madhumAdhavI vasaMtaH, phAlgunacaitrau vasaMtaH" iti suzrute sUtrasthAne SaSThAdhyAye / tasya carcarauM iti-" carcarI vAdyavizeSaH iti kecit , gItabheda ityanye, anekazabdAnAM mizrIbhavanaM ityapare, harSakrIDA itItare (subhUtiH ), karazabda iti pare (rudraH)" (iti ratnAvalI-prabhAyAM,); "kApaTikAnAM sAdaravacanaM tauryatrikaM cetyanye, vasaMtasamayakrIDA ityeke ityamaraTIkAyAM bharataH, harSakrIDAvAk tatparyAyaH carbhaTI iti hemacaMdraH / " iti zabdakalpadrumaH / prakRte tu 'draSTuM / iti padasAnnidhyAt harSakrIDAM iti artho grAhyaH / kusumAyudhaparvacarcarIM draSTuM iti 'madanamahamahIyAMsaM purajana pramodamavalokayituM' iti ratnAvalIsthapadAnAmanuvAdaH / mUlaratnAvalInATikAyAM yaugaMdharAyaNoktau tu-'carcarIdhvaniH', ityatra agre vidUSakoktau ca 'carcarIzabdamukhararathyA-' ityatra gItivizeSa evArthaH, tatratatra tasya mRdaMgAdivAdyAnugatatvokteH / punaH tadane tasyaivoktau "mAmapyetacarcarikaM zikSayatam / " ityatra, agre ca dAsyoktau-"na khalu eSA crcrii|" ityatra sarvatra tthaivaarthH| tathA ca vikramorvazIyaprakAzikAyAM raMganAtha:-"carcarIsaMjJo gItivizeSaH, yaduktaM-" drutamadhyalayaM samAzritA paThati premabharAnnaTI yadi / pratimaMThakarAsakena vA drutamadhyA prathamA hi carcarI // " iti / tathA saMgItaratnAkare'pi prabaMdhAdhyAye (4)-" rAgo hiMdolakastAlazcaccarI bahavo'jrayaH / yasyAM SoDaza mAtrAH syudvaudvau ca praassNyutau| sA vasaMtotsave geyA cacarI prAkRtaiH padaiH ( // 292 // ) caccarIcchaMdasetyanye krIDAtAlena vetyapi / ghuttAdicchaMdasA vA'sya cchaMdolakSmoditA bhidAH ( // 293 // )" iti / api ca rUpakANAM madhye kecit padArthAbhinayAtmakAH nRtyaviziSTA: avAntarabhedAH toTakAdayaH viMzatiH / tatraiko yaH nATyarAsakaH sa eva carcarI / taduktaM bhAvaprakAze navamAdhikAre-"kAminIbhirbhuvo bhartuzceSTitaM yatra nRtyate / rAgAvasaMtamAlokya sa zeyo nATyarAsakaH // carcarIti ca tAmAhuvarNatAlena tatra tu / pravizetkAminIyugmaM samarathyAdizikSitam // vAmadakSiNasaMcArairaMgaistatta. tpariSkRtam / tatastadeva varNAnta AlIDhadvayasaMsthitam // choTikAdidrutaM tAlo vAdakAnAM pradarzayet / " ityAdi / evameva karpUramaMjarIsaTTake caturthajavanikAntare "tataH pravizati carcarI / " ityatra carcarIzabdaH tathaiva vyaakhyeyH| vistareNa varNitA ca sA bahuvidhA tatraiva vidUSakena (4 / 9-17), tatra ca " muktvA anyA maNivAraNAni (kANi ?) yaMtrairdhArAsalilaM kSipaMti / patanti tAzca priyANAmaMge manobhuvo vaarunnbaannklpaaH||" ityAdi / vatsarAjaM udayanaM, nirdizya sUcayitvA, samanaMtarakAryasiddhaye svakartavyazeSaM rAjJaH ratnAvalIpANigrahaNahetubhUtaM tasya siddhaye tanniSpattyai karaNIyasaMbaddhaM vicAraM kartu ityarthaH, niragAt kolAhalarahitaM svagRhaM gatavAn / atra ratnAvalyA * aye, madhuramabhihanya Shree Sudharmaswami Gyanbhandar-Umara, Surat www.umaragyanbhandar.com Page #409 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 346 dAmodaraguptaviracitaM atha vizati sma narendraH prAsAdagataH samaM vayasyena / avalokayan pramodaM pramuditacetAH svasaukhyasaMpacyA // 887 // vismayabhAvAkRSTaH protphullavilocane tato visRjan / nRtyati paurajanaughe provAca 'vayasya pazyapazyeti / / 888 // mAna'''' ityAdyA ' kAryazeSaM cintayAmi / ' ityantA yaugaMdharAyaNokti: anusaMdheyA / atra ca arthopakSepakasya viSkaMbhakasya antaH // 886 atha amAtyaniSkramAnantaraM, vizati sma prAvizat, raMgaM iti zeSaH, narendraH rAjA nAyakaH udayanaH, prAsAdagataH prAsAdasya bhUmikAvizeSaM ArUDhaH, samaM vayasyena vasaMtakanAmnA vidUSakena saha / kiM kurvan, paurANAM pramodaM utsavapUrvakaM harSa, avalokayan samaMtataH pazyan san, kathaMbhUtaH saH, svasaukhya saMpattyA nijasukhasamRddhayA, pramuditacetAH prahRSTAntaHkaraNaH / tathA ca ratnAvalyAM rAjoktiH-" rAjyaM nirjitazatru, yogyasacive nyastaH samasto bharaH, samyakpAlanalAlitAH prazamitAzeSopasargAH prajAH / pradyotasya sutA, vasaMtasamayastvaM ceti, nAmnA dhRtiM kAmaH kAmamupaitvayaM mama punarmanye mahAnutsavaH || " ( 19 ) iti / ( atra viziSTarAjyAdibhiH SaGgiH svasukhasaMpattiruktA / ) // 887 // tataH prAsAdArohaNAnaMtaraM, vismayAkhyaH yaH cittavistarAtmA bhAvaH cittavikAra:, pUrva ( 885 A. TI. ) uktalakSaNa:, tena AkRSTaH balAt hRtacittaH vismitaH vismayasya sthAyitvena adbhutarasAviSTaH iti yAvat, nRtyati madanamahotsavAnimittena harSeNa nAnAvidhAn gAtravikSepAn kurvati, taduktaM - " nRttaM tvatra narendrANAmabhiSeke mahotsave / yAtrAyAM devayAtrAyAM vivAhe priyasaMgame || nagarANAmagArANAM praveze putrajanmani / brahmaNoktaM prayoktavyaM maMgalyaM sarvakarmasu // " ( 7 /15-16 ) iti saMgItaratnAkare / pure bhavaH pauraH nAgarikaH, paurazcAsau janazca paurajanaH strIpuMsamayaH tasya oghe samUhe, viSayasaptamI, protphullavilocane vismayena vikasite nayane, visRjan vyApArayan, anena vismitA dRSTi: uktA, tathA ca bharataH - ' bhRzamudvRttatArA yA naSTobhayapuTAJcitA / samA vikasitA dRSTirvismitA, vismaye smRtA || " ( 8| 60 ) iti / provAca vidUSakaM prati, kiM, vayasya, yathoktaM-" vayasyetyathavA nAmnA vAcyo rAjJA vidUSakaH / " ( sAhi "6 I 887 vismayati sma pragADhaM samudita svasainya- ( kA ) [ ratnAvalyananusArI pATha: ] 888 paurajanosya (staM ) / vayasya pazyeti ( kA ) Shree Sudharmaswami Gyanbhandar-Umara, Surat www.umaragyanbhandar.com Page #410 -------------------------------------------------------------------------- ________________ kuTTanImatam / tulyazizu taruNadRddhaM samaguptA guptayuvati saviceSTam / agaNitavAcyAvAcyaM krIDanti janAH pravRddhaharSeNa // 889 // piSTAtakapiJjaritaM sucirocchritavividhakusumaniryUham / gAtrAyAsasamutthita bahuniH zvAsaprakIrNapaTavAsam / / 890 // 347 I tyadarpaNe 6 / 146 ) iti, pazyapazyeti dviruktiH harSe, taduktaM - "viSAde vismaye harSe, khede dainye'vadhAraNe / prasAdane saMbhrame ca dvitriruktaM na duSyati // " iti // 888 // tulyetyAdibhiH saptabhi: rAjA nayanagocaraM paurANAM saMkrIDitaM varNayati / janAH paurAH, pravRddhaharSeNa pramodapravRddhayA vRddhiMgatamanaH prasAdena, krIDaMti ramante / kathamiti caturbhiHkriyAvizeSaNaiH Aha / tulyAH zizavaH alpavayaskAH bAlAH taruNA: madhyamavayasaH yuvAnaH vRddhAH pariNatavayasaH prauDhAH yasmin krIDanakarmaNi yathA syuH tathA, aviga - ' NitavayobhedajanyavivekaM ityarthaH / puruSANAM vRttamuktvA strINAM api tadAha sameti, tathA samAH tulyAH guptAH yuvatayaH gRhiNyaH kulIna striyaH, aguptAzca yuvatayaH vezyAH gaNikA: yathA syAt tathA, tyaktalajastrIkaM ityarthaH / api ca saviceSTaM vizeSeNa vividhA vA ceSTA: viceSTA: hAsyajanakakarmANi tAbhiH sahitaM yathA syAt tathA, saparihAsakriyaM ityarthaH ; 'pariguptAguptayuvatiparaceSTaM ' iti pAThe pariguptAH gRhe eva sthitAH aguptAH ca rathyAsu gamanAgamanaM kurvatyaH yA yuvatayaH tAsu parAH ceSTAH puruSANAM asmin krIDanakarmaNi yathA syuH tathA ityarthaH, tAdRzyaH sarvA api sarvaiH kRtakhelA iti bhAvaH / agaNitavAcyAvAcyaM idaM bAlebhyaH gurubhyaH strIbhyaH tatsannidhau ca vAcyaM na vA vAcyaM iti anAdRtyaiva avizeSeNa azlIlAdivAkpravartanaM yathA syAt tathA / ityetat pazyeti pUrvasyAH AryAyAH AkRSyate // 889 || svabhAvataH krIDApratikUlamapi vRddhajanaM krIDantaM dRSTrA piSTazataketyAdibhyAM dvAbhyAM taM varNayan madanamahotsavasya sarvotkRSTatvaM sUcayati / parasparopari niHkSipyamANena piSTAtakena piJjaritaM pItIkRtaM, piSTAtakaH paTavAsaka: haridrAtaMDula kuMkumAdibhiH nirvartitaM cUrNadravyaM utsaveSu upayujyamAnaM, 'gulAla' 'bukA ' vA iti bhASAyAM prasiddham / ratnAvalyAM tu bhedena rAjokti:- "kIrNaiH piSTAta kaudhaiH kRtadivasamukhaiH kuMkumakSodagauraiH / " ( 1 10 ) iti, vidUSakoktizca - " prakIrNapaTavAsapuMjapiMjarIkRtadizAmukhasya madanamahotsavasya " iti // tathA suciraM dIrghakAlaM, ucchritA: 889 pariguptA0 (go) / yuvatiparaceSTaM ( pa. staM ) / krIDati janatA pravRddhaharSarasA ( pa. staM. go 2 ) 890 rucirocchrita (kA) racitolbaNa vividha "tthitasamadhikaniHzvAsakIrNapadagItaM (pa. staM ) [ mUlAnanurodhI pAThaH ] Shree Sudharmaswami Gyanbhandar-Umara, Surat www.umaragyanbhandar.com Page #411 -------------------------------------------------------------------------- ________________ dAmodaraguptaviracitaM tUryaravavyAmizritakaratAlairudbhujaM pranRtyantam / muhurupajAtaskhalanaM saMdarzitadADhayasauSThavaM sthaviram / / 891 // astu vasantaH satataM svaadhiinaabhiissttjnsmaashlessH| iti gAyantI rabhasAdAliGgati madakzAttaruNI / / 892 // uccaiHkRtA: uSNISeSu dhRtatvAt , vividhakusumAnAM vasaMte prAdurbhUtAnAM azokabakulatilakakuravakakarNikArAdipuSpANAM] nihA:stabakA: [yena tam ; tathA ca ratnAvalyAM-" hemAlaMkArabhAbhirbharanamitaziraHzekharaiH kaiNkiraataiH|" (1 / 10) iti / punazca krIDAsaMbhUta: ya: gAtrAyAsa: zarIrazramaH tasmAt samutthitaH prAdurbhUtaH yaH bahuH prabhUtaH niHzvAsa: prANavAyobahiH niHsaraNaM tena prakIrNa: vikIryamANaH iti bhAvaH, zarIravastrAdiSu lagnaH paTavAsa: pUrvoktaH yasya tam // 890 // puna:, tUrya 'turI' iti bhASAyAM prasiddhaM suSiravAdyaM, tathAhi saMgItasAroddhAre sudhAkalaza:-" kAhalA zvApacaM vAdyaM, tUrarIyaM tu nATyagam / raNavAdyaM madhukarI, lAsyajaM suSiraM viduH||" (4 / 46) iti; teSAM ravaiH nAdai: vyAmizritAH saMvalitA:, karatAlA: tUryagAnAnusAriNa: karayoH tAlA: hastadvayAsphoTA: karAghAtA:, 'tAlI iti bhASAyAM prasiddhAH, taiH, karaNe tRtIyA, udbhujaM tAlavAdanArtha udgatau uccaiH kRtau bhujau yathA syAt tathA, pranRtyantaM nAnAprakAraM nRtyaM kurvantam / tathA muhuH vAraMvAraM, vRddhatvena krIDAmadena vA, upajAtaskhalanaM bhUmau prAptapatanaM; tathApi saMdarzitetyAdisaMdarzitaM zarIrANAM dALa balavattA ca sauSThavaM aMgapratyaMgAnAM zobhanaM nivezanaM ca yena, tam sthaviraM karma jAtAvekavacanam ; sthavirAn vRddhAn ityarthaH, pazya iti kriyApadaM 888 AryAyAH AkarSaNIyam // 891 // itazcatubhiH ramaNInAmapi krIDAprakArAnAha / astviti / kAcit taruNI yuvatiH, anena tasyA: madoddhatatvaM sUcitaM, madavazAt madaparataMtrA satI, madazca-" mado vikAraH saubhAgyatAruNyAdyavalepajaH / " iti (karNabhUSaNe ) lakSitaH, rabhasAt vegena, kaMcit svamanobhilaSitaM priyaM, AliM. gati; kiM kurvatI, gAyantI; kiM gAyantItyAha astu iti / ayaM vasaMtaH yogyatvAt prakRtatvAcca lakSaNayA vasaMtotsava ityarthaH, satataM niraMtaraM, astu vartatAm , prArthanAyAM loT / tatra hetugarbha vizeSaNamAha-svAdhIneti; svAdhInaH svasyaiva Ayatta: ataH sulabha iti bhAvaH, abhISTajanena priyeNa svapatyA apareNa kAmukena vA svapalyA aparayA svAbhilaSitayA vA ityapi, samAzleSa: AliMganaM yatra, tathAbhUtaH san / ____891 karatalatAlodbhujaM (go)| muhurapi (pa. staM ) 892 zleSAt (pa. staM. kA) Shree Sudharmaswami Gyanbhandar-Umara, Surat www.umaragyanbhandar.com Page #412 -------------------------------------------------------------------------- ________________ kuttttniimtm| krIDantyA zramarahitaM zRGgakasalilena tADitastaruNaH / sImantinyA gaNayati hRSTAtmA subhagamAtmAnam // 893 // bhane lajjAsetau parvAvasareNa kulavadhUvadanAt / azlIloktijalaugho niryAtaH kena vAryate prasabham // 894 // tathAhi asmin mahotsave sarvaiH paTavAsakausuMbhajalAdInAM prakSepavilepanAdi nirlajaM agaNitaparAparabhedaM ca kriyate, tena svAbhilaSitena krIDan pumAn strI vA paraiH na duussyte| 'samAzleSAt ' iti pAThe hetau paJcamI / svAdhInetyAdivizeSaNasya sAbhiprAyatvAt parikarAlaMkAraH // 892 // zramarahitaM zrama: dIrghazvAsasvedAdisUcyaH AyAsaprabhavaH khedaH tena rahitaM zUnyaM yathA syAt tathA krIDatyA azrAMtaM krIDAM kurvatyA ityarthaH, sImantinyA sImaMtaH kezeSu vartma 'seMthI' iti bhASAyAM prasiddhaH saH prazasta: yasyAH sA sImaMtinI, (vRddhAyAH sImaMtasya kezahInatvena aprazastatvAt, vidhavAyAzca sImaMtaracanA niSiddheti tAbhyAM bhinnayA, ) tayA taruNyA, zaMgakajalena zaMgakaM 'pIcakArI' iti bhASAyAM prasiddhaM jalotkSepaNayaMtraM krIDAmbuyaMtraM tasmAt vimuktena jalena kuMkumamizreNa iti bhAvaH, tADitaH prahRtaH, taruNaH yuvA, hRSTaH AtmA aMta:karaNaM yasya tAdRzaH san , AtmAnaM svaM, subhagaM taruNIvallabhatvarUpaizvaryazAlinaM, gaNayati manute / taduktaM-" palAzakusumodbhUtazubhavAriprasenanam / vidhIyate mitho loke vasaMtaprItaye dhruvam " iti / ratnAvalyAM tu vidUSakoktiSu-" madhumattakAminIjanasvayaMgrAhagRhItazaMgakajalaprahAranRtyanAgarajanajanitakautUhalasya 'madanamahotsavasya " iti, " etadapi suvidagdhajanajalabharitazRMgakajalaprahAramuktasItkAramanoharaM vAravilAsinIjanavilasitaM" iti ca // atra tADito'pi hRSTAtmA bhavati iti virodhaH, tADane'pi tatkAryarodanAdyanutpattau vizeSoktiH, tADanasya doSatve'pi sveSTatvena guNatvakalpanAt lezAlaMkAraH, AtmAnaM subhagaM gaNayati iti anyebhyaH tasya vyatirekavyaMjanAt vyatirekAlaMkAro vyaMgyaH, eteSAM ca parasparAvalaMbanatayA saMsRSTiH // atra nAyikA parakIyA prauDhA, nAyakazca muditaH // 893 // taruNapriyAM nArINAM azlIloktiM kAkuviziSTena AkSepeNa unnATikaM kathayati bhane iti / parva utsavaH tasya avasaraH prastAvaH tena madanamahotsavanimittena iti bhAvaH, lajA vrIDA sA eva icchAprasaranirodhakatvAt setuH 893 'ntyAzayarahita (pa. staM) / gAyati (kaa)| duSTAtmA ( pa. staM) [akSarasaMbhramotyaH pAThaH ] 894 aglAnokti (kaa)| janaughe niryAte:'"prasaraH (go), prasaran (kA) Shree Sudharmaswami Gyanbhandar-Umara, Surat www.umaragyanbhandar.com Page #413 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 350 dAmodaraguptaviracitaM , tulyavyApAragirAM lalanAnAM devanaprasaktAnAm / AryAnAryAvagamaM vadanAvRtijAlikA kurute // / 895 // jalapravAharodhaH, tasmin bhagne, vadhUjane nirlajjIbhUte sati ityarthaH, kulavadhUnAM satkulajAnAM sAdhvInAM api, vadanAt mukhAt, atra taDAgAkhyopamAnasya zabdAnupAttattva ekadezavivarti rUpakaM; azlIloktiH -zrIrasyAH astIti zrIlA, " sidhmAdibhyazca (pA. 5 | 2 | 97 ) iti zrIzabdAt lac, zrImatI ityarthaH, na zrIlA azrIlA iti naJtatpuruSaH; " pRSodarAdIni yathopadiSTam | " ( pA. 6 | 3 | 109 ) iti zrIzabde rephasya lakAraH; evaM azlIlA zrIrahitA asabhyA vrIDAdisaMpAdikA, uktiH azlIloktiH, tA eva jalaughaH nIrapravAhaH saH, niryAta: nirgataH, kena, prasabhaM balAtkAreNa vAryate pratibadhyate, kAkvA na kenApi niroddhuM zakya iti bhAvaH / tathAhi asmin mahotsave azlIloccAraNaM na doSa:, yathoktaM - " dUSaNamapi prayuktaM pratyuta kuMtrApi bhUSaNaM bhavati 1 nanu zRNuta holikAyAmavAcyamapyucyate zreyaH // " ( 11 ) iti holAmahotsavabhANe; dharmazAstramapi - " nirlajjA mAnarahitA gaterSyA gatasAdhvasAH / krIDeyuH sakalA lokA vasaMtasyotsavaM prati // " ityAdi; skAnde ca-" caitre mAsi caturdazyAM madanasya mahotsavaH / jugupsitoktibhistatra gItavAdyAdibhirnRNAm / bhagavAMstuSyate kAmaH" iti / tAdRzoktiprakArAdi holAmahotsavabhANe draSTavyam // 894 || devane pAzake 'pAsA' iti bhASAyAM, tasmin akSakrIDAyAM iti yAvat, prasaktAnAM niratAnAM, lalanAnAM vilAsavatInAM strINAM, kIdRzInAm ? tulyAH vyApArAH ceSTAH giraH vacanAni ca yAsAM tAsAM, AryAnAryAvagamaM imAH AryAH kulavadhvaH imAzca anAryAH AryacaritarahitAH vezyA: tAsAM avagamaM bodhaM bhedajJAnaM ityarthaH, vadanasya mukhasya ] AvRtijAlikA niraMgI [ tiraskariNI ' burakhA' iti bhASAyAM sA kurute / sarvAsAM lalanAnAM ceSTAnAM uktInAM ca samAnatayA nirlajjatvena tadAryatvAdigamakAbhAve'pi mukhapaTa bhAvAbhAvAbhyAM tadviveko jAyate iti bhAva: / yadyapi dyUtaM " mahato'pi kSaNAnnAzo dhanasya hIvimuktatA / nissatyatA niSThuratA krodho vAkchakhaMDanam || ( 15/44 ) pratikSaNaM krodhaharSo saMtApazca pratikSaNam / pratikSaNaM ca saMkleza: sAkSipraznaH pratikSaNam || " ( 15 / 47 ) ( kAmandakIyanItisAre ) ityAdibhi: niMditaM, nalapAMDavarukmidantavaktrAdInAM dRSTAntaizca pratiSiddhamapi, tathApi, dIpotsavAdyutsavavidhiSu " dyUtakrIDAM tataH kuryAdrAhmaNapramukho janaH |" 895 madanA..pikA ( kA ) [ apArthakaH pAThaH ] Shree Sudharmaswami Gyanbhandar-Umara, Surat www.umaragyanbhandar.com Page #414 -------------------------------------------------------------------------- ________________ kuTTanImatam / 351 atha sahacaranirdiSTe madaskhalaccaraNavighaTitAbhinayam / vAsavadattAmahite nRtyantyo pravizatazceTayau // 896 // darzitasarojavartanamAtrAbhinaye zare'bhinetavye / vidadhAne vIradazAvAyudhamAtraM samAzritya // 897 // ityAdhukte: mahotsaveSu tadapratiSiddhaM anumataM vA draSTavyam / yadvA paNarahitAyA: kevalAyAH pAzakrIDAyAH abAdhitatvAt tAdRzI prakRte grAhyA // 895 // atha yugmena vAsavadattApreSitaceTyoH raMgapravezaM varNayati athetyAdinA / atha anaMtaraM, sahacaranirdiSTe sahacaraH vayasyaH vidUSakaH, tena nirdiSTe darzite sUcite, vAsavadattayA udayanamahiSyA prahite preSite, ceTyau ceTati parapreSyatvaM karoti sA ceTI dAsI te madanikAcUtalatikAnAmnyau nRtyaM kurvatyau pravizataH, raMgaM iti zeSaH / nRtyakriyAM vizinaSTi madeti / madena madhupAnamadatulyena yauvanajena avalepena skhalaMtau itastata: pataMtau caraNau tena ] vighaTitaH visaMSThula: [vyAkulaH, abhinaya: agrimAryAyAM varNyamAnaH, yathA syAttathA // prakRte ratnAvalyAM vidUSakoktiH-" bho vayasya, prekSasvaprekSasva / eSA khalu madanikA madavazavisaMSThulaM vasaMtAbhinayaM nRtyaMtI cUtalatikayA saheta evAgacchatItyavalokayatu priyavayasyaH / " iti // 896 // nRtyaMtyau te varNayati darziteti / hastAbhyAM darzitaH sarojasya kamalasya vartanasya bhramaNasya abhinayaH yAbhyAM te, anena kamalavartanAkhyaM bAhukaraNaM uktaM, tatsvarUpamAha kohala:-" padmakozAbhidhau hastau vyAvRttAdikriyAnvitau / AzliSTau ca karau kSetre vyAvRttaparivartitau / mithaH parAGmukhau santau saiSA kamalavartanA // " iti / tathA tadanaMtaraM zare bANe abhinetavye sati, tathA ca vasaMtaucityena puSpabANAnAM abhinaye prastute, Adau puSpabANasya prathamaM bANaM araviMdaM abhinIya kartavyatayA bANasya abhinaye prApte sati iti bhAvaH, sa ca kapitthAkhyena hastena, taduktaM saMgItaratnAkare"aMguSThAgreNa lagnAgrA tarjanI zikharasya cet / kapitthaH syAt tadA,... / cakracApagadAdezca zarAkarSAdikarmaNi / anyonyakAryaviSayau kapitthazikharau kacit // " (7 // 134-5) iti, AyudhamAtraM Azritya-na kevalaM zarasya eva api tu zaktitomaracakracApagadAdInAM anyeSAM yAvatAM AyudhAnAM abhinayaM prastutya, arthAt muSTizikharakhaTakAmukhAkhyAn vividhAn hastAn nivartantyau, vIradRzau vIrarasaprakAzake nayane 896 [ kA. pUrvArdha azuddham ] / vivizatuzceTyau (pa. staM) 897 vartanagAtrA (kA) vartanasAmyAbhinayaM (go)| zire (p)| darzitazaroja netanyA / dRzA cAyugha. (staM) [kA. pUrvArdhottaradalaM duSTam ] / nidadhAne vIradazA"trAM (kA) Shree Sudharmaswami Gyanbhandar-Umara, Surat www.umaragyanbhandar.com Page #415 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 352 dAmodaraguptaviracitaM udvalitanayanavRttiH kautukahRtamAnaso narAdhipatiH / nijagAda 'nirbharamaho krIDitamanayorvilAsinyoH || 898 // karapIDanopamardavyatikarasamaye kadarthyamAno'pi / stanamaNDale sthito'haM tvaM punarAkRSya kutracitkSiptaH / / 899 / / vidadhAne kurvantyau, pravizataH iti pUrvAryAsthapadena anvayaH / anena vIrA dRSTiH sUcitA, talakSaNaM ca bharate ( 8|49 ) - " krUrA rUkSAruNodvRttaniSTabdhapuravArakA / utphullamadhyA dRSTistu vIrA vIrarasAzrayA // " iti // atra abhinetavyatayA uktau sarojazarau tu ratnAvalyAM " iha prathamaM madhumAso janasya hRdayAni karoti mRdulAni / pazcAdvidhyati kAmo labdhaprasaraiH kusumabANaiH || " ( 1 / 15 ) iti madanikAgIte kusumatrANai: iti padasya abhinaye labdhapadau pratIyete // 897 // tataH, udvalitanayanavRttiH vasaMtakrIDAdarzana vyApArAt apanItacakSuH, tayoH nRtyasya darzanakutUhalena vismRtAnyaviSayaH, narAdhipatiH rAjA udayanaH / aho iti Azcarye, anayoH purovartamAnayo: vilAsinyo: - vilasati krIDati tacchIlA vilAsinI " supyajAtau NinistAcchIlye / " ( pA. 3 / 2 / 78) iti NiniH, vilAsazca netrAdivyApArANAM vizeSeNa lasanaM yat saH, tadvatyoH, nirbharaM atimAtraM, krIDitaM krIDA nRtyarUpA, bhAve ktaH / tathA ca ratnAvalyAM rAjoktiH-" aho madhuro'yamAsAM nirbhara: krIDArasaH / " ityAdikA // 898 // ratnAvalIsthatadvarNana zloke "vyasta: kaMpAnubaMdhAdanavaratamuro hanti hAro'yamasyA: / " ( 1 / 16 ) iti tRtIyapAdamAzritya nRtyaMtyoH ucchalatA hAreNa kaMcukikAyAH hananaM utprekSate kareti yugmena / hAraH vAravANaM (kaMcukaM ) vadati - stana - maMDale kucAbhoge, maMDalazabdazaktyA ca stana eva dezaH tatra, kAmukasya karAbhyAM hastAbhyAM yat stanayoH pIDanaM upamardaH ca, tayoH vyatikarasya vyatiSaMgasya samaye kAle, kareNa rAjagrAhyabhAgena ca yau prajAnAM pIDanopamardoM tataH yaH vyatikarasamayaH vyasanaprasaMgaH, " bhavedvayatikaraH puMsi vyasanavyatiSaM gayoH / " iti vizvalocanaH; tataH kadarthyamAno'pi pIDAM prApnuvan api, ahaM hAraH muktAvalI tatpIDAM sahamAno'pi sthitaH na tu prAkRtajanavat tatsaMgaM tyaktavAn api tu vIra iva sanmitraM iva vA dRDhatayA sthitaH, tvaM kaMcukaH, punaH tu bhede, AkRSya uttArya, anusvAnazaktyA balAt gRhItvA ca, kutracit yasminkasmiMzcitsthale, kSiptaH dUraM nyastaH / yathA kazcit suhRt rAjakareNa 898 tadbalita ( pa. staM ) calita ( kA ) [ nyUnamAtraH pAThaH ] 899 samakadarthya ( kA ) / karamaNDale ( pa ) [ anucitaH pAThaH ] / kutra vikSipta: ( 1 ) [ akSarabhramAt pAThaH ] / Shree Sudharmaswami Gyanbhandar-Umara, Surat www.umaragyanbhandar.com Page #416 -------------------------------------------------------------------------- ________________ kuTTanImatam / adhunA'ntarayasi mAmiti kopAdiva vAravANamabhirAmam / bahucitrapadanyAsairvalgantyA hanti hAra ucchalitaH // 900 // cUtalatA dhammillasthAnacyutazekharaM dadhau zlAdhyam / adhRta patanniryUhAMna veSA madanikA veNIm / / 901 // pIDyamAne mitre taM vyasane na tyajati, tadAnIM anya durbalaH suhRdapi dUrIbhavati tadvat iti aprastutasyApi parisphUrteH samAptoktiralaMkAraH // 899 // evaM sati, adhunA etAdRze mahotsavakAle iti vyajyate, mAM hAraM uktaprakAreNa vipattAvapi saMginaM iti bhAvaH, aMtarayasi sAvakAzaM karoSi tava sattayA stanamaMDalAt virahayasi, iti : hetau, itihetoH ityarthaH, kopAt " roSastAtkAlikaH kopaH / " ityuktalakSaNAt, iva utprekSAyAM, bahucitrapadanyAsaiH nRtyakAle karaNeSu cArISu ca ye bahava: vividhAH citrAH AzcaryakarAH padanyAsAH caraNakSepAH taiH, lakSaNe tRtIyA, valgantyAH nRtya'tyAH, ucchalita: UrdhvaM utpatan, hAraH muktAsaraH, abhirAmaM suMdaraM, vAravANaMvAraM varaNIyaM suMdaraM vAnaM syUtikarma yasya tat kaMcukaM 'colI' iti bhASAyAM, iMti tatra AghAtaM karoti, taM tADayatIti vA, dhAtoranekArthatvAt 'duMdubhiM haMti' itivat yogyatayA tADayati ityarthaH // hetUtprekSAlaMkAraH, anyo'pi kopAviSTaH ucchalan pratipakSasyopari prahArAn karoti iti samAsoktiH ca // 900 // tayoH nRtyatAratamyaM sUkSmaM nirIkSya vakti cUtalateti / cUtalatA tadAkhyA ceTI, dhammillaH saMyataH kezapAzaH tasmAt nRtyAvezavazAt cyutaM bhraSTaM, zekharaM zirasi tiryak naddhA srakU, " ApIDazekharottaMsAvataMsAH zirasi sraja: / " iti halAyudhaH, zlAghyaM kriyAvizeSaNaM prazastarItyA, dadhau dhArayAmAsa, patiSNumapi taM kauzalena patituM na adAt ityarthaH / eSA puro dRzyamAnA, madanikA tannAmnI aparA ceTI, tuH pUrvoktavailakSaNye, patanniryUhAM galatstabakAM, verNI baMdhavizeSeNa racitaM kezapAzaM, na adhRta akauzalAt madAtirekavazAdvA puSpastabakapatanaM na nirurodha ityarthaH // atra madanikAyAH akauzalapakSe cUtalatikAyAH utkarSaH, madAtirekapakSe madanikAyAH uddAmakrIDAra saikatAnatayA tasyAH utkarSaH, vyaMjitaH / yadvA cUtalatAyAH nRtye kauzalaM, madanikAyAstu tatra tadaikaparatvaM nirIkSitaM iti pRthakpRthagdharmeNa ubhe api prazaMsite iti bodhyam // atra ratnAvalIsthatat krIDAvarNanAtmaka zlokasya "srastaH khagdAmazobhAM tyajati viracitAmAkulaH kezapAza: / " iti AdyapAdasya artho 353 900 valgyantyA ( go ) / [ kA. pATho'zuddhaH ] 901 adhRtapatani ( ni ? ) byUhA ( pa. staM ) niryUhaM ( go ) / nanveSA ( staM ) / veNI ( pa. staM ) veNI: ( go ) [ kA. pATho'tIvAzuddhaH ] 23 Shree Sudharmaswami Gyanbhandar-Umara, Surat www.umaragyanbhandar.com Page #417 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 394 dAmodaraguptaviracitaM stanabhArAvanatasya pratanomadhyasya nAsti te'pekssaa| itthamiva pAdalagnau krIDantyA nUpurau rstH||902|| 'nusaMdheyaH // 901 // tayoH nartanajAn nUpurasvanAn utprekSate staneti / krIDatyAH iti ekavacanaM dvayorapyupalakSaNam / nUpurau pAdAMgadau majIrau 'paiMjaNa' iti ' jhAMjhara' iti ca bhASAyAM khyAte pAdabhUSaNe, pAdalagnau pAdasthau santo, itthaM iti pUrvArdhoktaprakAreNa, rasataH ziJjAte svaraveNa kathayataH ityarthaH, iva utprekSAyAm / kiM kathayata ityAha staneti / idaM nUpurayoH madhyaM prati vacanam / stanayoH kucayoH, bhAreNa, stanyate zabdyate stUyate pInatvena pariNAhavattvAdinA veti, yadvA stanayati kathayati vakSaHzomAM iti stanazabdena tayoH pInatvaM pariNAhavattvaM vA, bhArazabdena prauDhiH gurutvaM vA vyaJjitaM, avanatasya nimnIbhUtasya, api ca pratanoH kRzasya, anena sutarAM bhArAsahatvaM sUcitaM, evaM sataH madhyasya avalagnasya kaTipradezasya, te tava, tava vRtteH iti bhAvaH, apekSA AkAMkSA, nAsti, mahotsavayuddhAdiSu nirbalAnAM avasthAnasya ayogyatvAt // atra saMtatabhArAkrAntaH tatpIDayA valitaH kRzazca bhavati, tAdRzaM ca anyaH pAdayoH patitvA bhAratyAgaM prArthayate iti samAsoktiH // atra mudritasya ratnAvalIgraMthasya 'sastaH / ityAdizlokasya (1116) "kSIvAyA nUpurau ca dviguNataramimau kaMdata: pAdalagnau / krIDantyAH pIDayeva stanabharavinamanmadhyabhaMgAnapekSam // // iti dvitIyacaturthacaraNau anusaMdheyau ||-atr idaM avagaMtavyaM yat prakRtAryAcatuSTayakramAnurodhena ratnAvalIprAcInapustakeSu " vyasta: kaMpAnurodhAt " ityanena prathamapAdena, " sastaH sragdAmazobhAM" ityanena dvitIyapAdena, "kSIvAyA nUpurau ca " ityanena tRtIyapAdena, "krIDaMtyAH pIDayeva " ityanena caturthapAdena, tatrApi, etadArthAnurodhAt " madhyabhaMgAnapekSAm // iti pAThena ca bhavituM yuktamiti / evaM ca mUle ratnAvalyAM uttarArdhasya-'krIDantyAH kSIvAyAH imau pAdalagnau nUpurau ca pIDayA iva stanabharavinamanmadhyabhaMgAnapekSA dviguNataraM kraMdataH' ityanvayaH, krIDantyAH nRtyaMtyAH iti anyapAdayoH saMbadhyate, kSIvAyA: mattAyAH, imau pAdalagnau nUparau ca, pIDayA iva kRpayA iva, "pIDA'vamardakRpayoH saraladruzirodhvaje / " iti vizvalocane, madhyabhaMgo na bhavet iti hetoH, stanabharavinamanmadhyasya bhaMgasya truTe: nAzasya vA anapekSAM anAvazyakatAM, dviguNataraM prabhUtataraM atizayena keMdataH, iti cArthaH / yathAsthitamudritapAThe tu-hAraH stanabharavinamanmadhyabhaMgAnapekSaM ura: haMti ityeva anvaye stanetyAdeH vizeSaNatve kriyAvizeSaNatve Shree Sudharmaswami Gyanbhandar-Umara, Surat www.umaragyanbhandar.com Page #418 -------------------------------------------------------------------------- ________________ kuTTanImatam / cahati sma yaM nitambaM kathamapi kRcchreNa mandasaMcArA / kalayati taM tUlalaghu, jayati manojanmano mahimA // 903 // udayanasamanujJAto narnarti vasantako'pi muditAtmA / hAsyatrapAbhirAmaM carcarikArthena tanmadhye // 904 // 355 vA'pi arthA saMgatiH spaSTaiva // 902 // mUlAdadhikatvena nitambaM prakRtya kimapi vismayajanakaM varNayati vahatIti / yA maMdasaMcArA kareNuvat mantharagAminI, nitaMbabhArAdeva iti bhAva:, tathAhi zAkuMtale - " yAtaM yacca nitaMbayorgurutayA mandaM vilAsAdiva / " (2/2) iti, kathamapi yena kena prakAreNa, kRcchreNa kaSTena, nitaMbaM nitAntaM atyantaM tAmyate mardanatADanAdyaiH khidyate tadartha vA iSyate kAmukaiH saH nitaMtraH zroNibiMbaM taM, vahati sma uvAha, smayoge bhUtArthe liT " 'laT sme " ( pA. 3 |2| 118 ) iti, nitaMbasya gurutvaM pRthutvaM ca prazastaM, taduktaM - " nitaMbabiMbo nArINAmunnato mAMsala : pRthuH / mahAbhogAya saMproktastadanyo'zarmaNe mataH // " iti skAnde kAzIkhaMDe, tAdRzaM taM asmin nartane, sA, tUlalaghuM tUlaM kArpAsaH tadvat laghuM tucchaM bhArarahitaM, kalayati gaNayati manute, nRtye tasyAH pAdanyAsAnAM lAghavaM dRSTvA iyaM sAzcaryA svabhAvoktiH / enaM virodhaM arthAtaranyAsAlaMkAreNa samAdhatte jayatIti / manojanmanaH saMkalpaprabhavasya kAmadevasya, mahimA aizvarya, jayati sarvotkarSeNa vartate, yaH gurumapi laghu, laghumapi guruM, adharakhaMDanA - dipIDAjanakaM api AnaMdakaraM, caMdrAdikaM AhlAdakaM api saMtApadaM anubhAvayan vaiparItyapratItikRt vartate / dazAvatArAH santItivat jayatIti laTprayogeNa kAlatraye'pi sa mahimA abAdhyaH iti sUcitam // 903 // rAjoktyaMte pravRttamAha udayaneti / udayanena rAjJA, samanujJAtaH ' evaM kriyatAM ' ityanumoditaH, vasaMtakaH tannAmA vidUSakaH, api, muditAtmA nartanAya rAjJaH anujJayA mudita: harSitaH AtmA antaHkaraNaM yasya saH, tanmadhye tayoH ceTyoH antare sthitvA, carcarikArdhena carcaryAkhyagItavizeSasya ardha khaNDaM gAyan ityarthaH, carcarI ca vyAkhyAtA pUrva ( 886 A. TI.), narnarti vAraMvAraM nRtyati, kriyAsamabhihAre nRtyateH yaG, " yaGo'ci ca / " ( pA. 2 |4 | 14 ) iti tasya luk, tato laDAdau rUpam / nartanakriyAM vizinaSTi hAsyeti / dvipadyAdigItivizeSANAM ajJAnena paraniSThaM hAsyaM, tajanyA ca svaniSThA trapA lajA, tAbhyAM abhirAmaM manoharaM yathA syAttathA 903 yA nitambaM (go) yannitambaM * * * raH ( pa ) / tannUnamayaM ( go . kA ) [ kA. pUrvArdhamatIvAzuddham ] 904 praNanarta ( go ) / hAsyatrapA ( go ) hAsyatrayA ( pa. staM ) | carcarikArdhena ( go 2. kA. ) carcaritAlena ( go. pa. staM ) Shree Sudharmaswami Gyanbhandar-Umara, Surat www.umaragyanbhandar.com Page #419 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 356 dAmodaraguptaviracitaM dhIroddhatalalitapadaiH krIDitvA te cirAya naranAtham / pradyotasya sutAyAH saMdezakamUcatuH samupagamya // 905 // 'Adizati deva devI' tyardhokte, te salajjamanyonyam / avalokya mukhaM, 'nahi nahi-vijJApayati praNamya vinayena // 906 // atra ratnAvalI- " vidUSakaH - bho vayasya, ahametAsAM vadhUparijanAnAM madhye nRtyan madanamahotsavaM mAnayiSyAmi / rAjA - ( sasmitam / ) vayasya, evaM kriyatAm // vidUSakaHyadbhavAn AjJApayati / ( iti utthAya ceTyormadhye nRtyati / ) bhavati madanike, bhavati cUtalatikeM, mAmapyetaccarcarikaM zikSayatam / " ityAdi // etadanusArI ' carcarikArthena ' iti pAThaH / ' carcaritAlena ' iti pAThastu azuddhaH, carcarIzabdasya dIrghAntyatvAt / carcarItAlastu - " virAmAntadrutadvaMdvAnyaSTau laghu ca cacca ( rca ) rI / " iti saMgItaratnAkare ( 5 | 265 ) / ' hAsyatrayAbhirAmaM ' iti pAThe azuddhanartanena prekSakeSu uttamAnAM smitaM, madhyamAnAM upahasitaM, nIcAnAM ca apahasitaM iti triprakAraM hAsyaM utpannaM iti tena hAsyatrayeNa abhirAmaM ityarthaH // 904 // tataH te nirdiSTe ceTyau, dhIroddhatalalitapadaiH yathocitaM dhIraiH zAstrarItimatyajadbhiH zAstramaryAdAnulaGghakaiH, uddhataiH nRttAya uccaiHkRtaiH, lalitaiH sArvAzasuMdaraiH ca, padaiH padavikSepaiH, yadvA dhIroddhataiH vIra raudrabhAvapradhAnaiH, dhIralalitaiH vIrazRMgArabhAvapradhAnaiH; gAnarahitena nRttamAtreNa iti bhAvaH, cirAya dIrghakAlaM, krIDitvA nartitvA ityarthaH, samupagamya rAjJaH samIpaM gatvA, pradyotasya kauzAmbyadhipateH pradyotanA makarAjJaH sutAyA: duhituH, vAsavadattAkhyAyAH udavyanamahiSyAH, saMdezakaM vAcikaM artha alpAM saMdiSTArthI vAcaM, naranAthaM prajAdhipaM taM udayanaM, UcatuH vadataH sma // tathAhi ratnAvalyAM cUtalatikokti:- " haMje madanike, ciraM khalu AvAbhyAM krIDitam / tadehi nivedayAvastAvadbharvyAH saMdezaM mahArAjasya / " iti // 905 // saMdezakathanaM prArabhete Adizati iti / Adizati AjJApayati / deva mahArAja, "deveti nRpatirvAcyo bhRtyaiH prakRtibhistathA " / ( bharatIye 11 / 19 ) ityukteH / devI paTTarAjJI, "devI kRtAbhiSekAyAM" iti amaraH / iti evaMprakAre, ardhokte vAkyAparisamAptau eva, te ubhaye, salajaM 'Adizati ' ityanucitapadaprayogeNa jAtavailakSyAt savrIDaM, tathAhi Adeza : ( AjJApanaM ) svApekSayA nikRSTaM prati bhavati, sa ca vAsavadattAyAH rAjAnaM prati ayukta iti; anyonyaM mukhaM avalokya anucitaM " 905 paraiH ( go2. kA. ) / saMdezamathocatuH ( go2. kA ) 906 tyaktavacaHsa (go) kte sa ( kA ) Shree Sudharmaswami Gyanbhandar-Umara, Surat www.umaragyanbhandar.com Page #420 -------------------------------------------------------------------------- ________________ kuTTanImatam / 1 1 makaradhvajasya pUjAM tvatpAdasarojasannidhau kartum / pRthivImaNDalamaNDana samIhate me manovRttiH // 907 // priyaratibhogo madano dayitavasanto janasya manasi vasan / bhAvena bhavAn pUjyo, lokasthityA nu kusumazarapANiH // 908 // uktaM iti jJApayituM parasparaM dRSTvA / duSTaM uktaM niSedhataH nahinahIti, dADharyAya dviruktiH, 'Adizati' iti padaM cirantanatathAbhyAsAt vadanAt nirgataM, na tu vivakSitaM ityabhiprAyaH / saMdezaM saMdadhataH vijJApayatIti / deva, devI- vijJApayati prArthayate, vinayena namratayA, praNamya prakarSeNa zironatipUrvakaM hastasaMyojanAtmakaM namanaM kRtvA // 906 // vijJApanAmanuvadataH makareti / makaradhvajaH kAmadevaH, tasya pUjA, tathA ca bhaviSyapurANe - " caitrazuklatrayodazyAM madanaM damanAtmakam / kRtvA saMpUjya vidhidvIjayeAjanena tu // tatra saMdhukSitaH kAmaH putrapautravivardhanaH // kAmadevatrayodazyAM pUjanIyo yathAvidhi / ratiprItisamAyukto hyazokamaNibhUSitaH // " iti / ( saMdhukSitaH saMdIpita: / ) api ca vasaMtamadhikRtya - " mano'dhikaM cAtra vilAsalAsye prakhAsu dolAsu ca suMdarINAm / gIte ca gaurIcaritAvataMse, pUjAprapaJce ca manobhavasya // yo mAdhavImukuladRSTiSu veNibaMdho yaH kokilAkalaruteH kathane ca lAbha: / pUjAvidhirdamanakena ca yaH smarasya, tasminmadhuH sa bhagavAngururaMganAnAm || " ( 1 / 18 ) iti kA. vyamImAMsAyAm / ( damanakaH gaMdhotkaTaH ' Damaro' iti ' dauMnA ' iti vA bhASAyAM prasiddhaH / ) kvacit kumArIbhiH api madanapUjA surUpaM patiM prAptuM kriyate, yathoktaM viddhazAlabhaMjikAyAM ( 3 ) vicakSaNayA - " sakhi mRgAMkAvali, iha vAsagRhe makaradhvajo'vatarati / taM ca dRSTvA kaNThAtkRSTena hArakusumadAmnA tvayA - 'citavyo, yena te tAdRzaH kAnto bhavatIti // " iti / tAM tvatpAdasarojasannidhau mahArAjasamakSameva ityarthaH, kartuM saMpAdayituM, he pRthvImaMDalamaMDana dharAbhUSaNa, maMDanetipadaucityena svakartRkapUjAyAH sakalavasudhAlaMkArabhUtasya saMnidhAnena ko'pi zobhAtizayo bhaviSyatIti kimu vAcyaM iti sUcitam / me devyAH vAsavadattAyAH, manovRtti: manasaH bhAvavizeSaH, samIhate spRhayati // tathAhi ratnAvalyAM-" ubhe( upasRtya ) jayatu jayatu bhartA / bhartaH, devI AzApayati- ( ityardhokte lajAM nATayantyau ) nahinahi, vijJApayati - evaM devI vijJApayati, adya khalu mayA makaraMdodyAnaM gatvA raktAzokapAdapatalasaMsthApitasya bhagavataH kusumAyudhasya pUjA nirvartitavyA, tatra AryaputreNa saMnihitena bhavitavyam // " iti // 907 // svaprArthanAM svIkArayituM cATugarbha 907 samIhate mama (pa. staM ) 908 [ kA . pAThaH atIvAzuddhaH ] Shree Sudharmaswami Gyanbhandar-Umara, Surat 357 www.umaragyanbhandar.com Page #421 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 358 dAmodaraguptaviracitaM iti dattvA sandezaM prakRtivayaHkAlasamucitaM bhrAntvA / te madamadanAviSTe babhUvaturjavanikAntarite // 909 // svavyAja vizadayati priyeti / ] ratiH prItiH madanapriyA ca / [ tatra kAmadevapUjAsamaye, bhAvena cittavRttyA, ata eva paramArthena iti bhAvaH, bhavAn devaH priyapatiH, eva ityanena anyayogavyavacchedaH sUcitaH, pUjya: arcanIyaH, bhaviSyati / tarhi kAmadevapUjanasya kA gatiH ityAha loketi / lokasthityA laukikAcAreNa, tu iti tunA pUrvavailakSaNyaM uktaM, kusumazarapANiH kusumAni eva zarAH te pANau haste yasya sa: kAmadevaH, pUjyo bhaviSyati / pratyakSe bAhye vA madanapUjA, mAnase aMtaH vA priyapUjanaM, mAnasapUjA ca paramArthaH iti, iti devyAH abhiprAyaH / tAdRzaM pUjanaM ca ubhayoH paramasAmye sidhyati iti tat zliSTavizeSaNaiH prakaTIkaroti priyetyAdibhiH / tatra rAjapakSe-priyaH rateH suratAdeH bhogaH sevanaM yasya saH, tathA rUpAtizayena striyaH madayati harSayati iti madanaH, dayita: priyaH suhRttvAt vasaMtaH tannAmA vidUSakaH yasya saH dayitavasaMtaH, janasya lokAnAM manasi citte vasan dattapadaH prajArakSaNaraMjanavAtsalyAdiguNagaNai: labdhavarNatvAt taiH satataM saMsmaryamANaH ityarthaH / kAmadevapakSe tu-priyaH iSTaH rateH tannAmnyAH svapatnyAH bhoga: vilAsAdiH yasya saH, tathA janAnAM manAMsi svaprabhAveNa madayati iti madanaH yathArthanAmA, tathA dayita: priyaH suhRt vasaMtaH tadAkhyaH kusumalAMchana: kAla: madhumAdhavamAsAtmakaH RtuH yasya saH, RtoH tasya kAminA uddIpanAya prabhUtasAmagrIvattvAt tena madanasya paramasAhAyyApAdakatvAt tasya tathAtvaM, tathA coktaM-" ka nu te hRdayaMgamaH sakhA kusumAyojitakArmuko madhuH / " (kumAra0 424) iti, (madhuH vsNtH|) janasya lokAnAM strIpuruSAtmakAnAM, jAtAvekavacanaM, manasi vasan tatra kRtavasatiH, ata eva 'manasizayaH' iti tasyAparaM nAma, tathA ca halAyudhaH-"darpaka: zUrpakArAtiranaMgo viSamAyudhaH / AtmabhUrmanasizayaH puSpadhanvA manobhavaH // " (1133 ) iti / iyaM ratnAvalyAH prathamAGkaviSkaMbhake-'vizrAntavigrahakatho ratimAJjanasya citte vasan priyavasaMtaka eva sAkSAt / paryutsuko nijamahotsavadarzanAya vatsezvaraH kusumacApa ivAbhyupaiti // " (118) iti yaugaMdharAyaNokte: chAyArUpA // 908 // iti pUrvoktaprakAreNa, devyAH saMdezaM nivedya, madena prakRtijena garveNa AnaMdasaMmohasaMbhedena vA, madanena yauvanavasaMtAdijanitena ratibhAvena, AviSTe AkrAnte, te ceTyau, prakRtiH svabhAvaH narmahAsyAdyAtmakaH, vayaH prakRte yauvanaM, kAla: vasaMtartuH tatrApi madanamahotsavaH, teSAM samucitaM yathA syA 909 vayaHsamucitaM (pa. stN)| turyava (pa. staM) Shree Sudharmaswami Gyanbhandar-Umara, Surat www.umaragyanbhandar.com Page #422 -------------------------------------------------------------------------- ________________ kuTanImatam / apanItatiraskariNI tato'bhavannRpasutA samaM ceTayA / aviditaratnAvalyA pUjocitavastuhastayA'nugatA // 910 // atha dRSTvA sAgarikAM pramAditAM parijanasya ninditvA / kAJcanamAlAmavadanRpamahiSI jAtasaMkSobhA // 911 // ttathA, tadanurUpaM ityarthaH, bhrAntvA parikramaNaM kRtvA savilAsamadaharSa raMgaM parikramya ityarthaH, javanikA yavanikA yunoti AvRNoti anayA iti tiraskariNI pidhAnapaTaH nepathya, tayA aMtarite apavArite AcchAdite babhUvatuH, nepathyaM pravivizatuH ityarthaH // 909 // upakSiptasya kusumAyudhapUjanasya siddhayai dRzyAntaraM prastauti apeti / tataH uktaprasaM. gAnaMtaraM nRpasutA pradyotaduhitA devI vAsavadattA, ceTyA dAsyA kAMcanamAlAkhyayA saha, tathA pUjocitAni pUjAsaMpAdanArtha ucitAni yogyAni yAni vastUni kusumakukumacaMdanadhUpadIpAdIni dravyANi sthAlInihitAni haste yasyAH tAdRzyA, aviditaratnAvalyA-aviditA alakSitA, devyA iti zeSa:, sA cAsau ratnAvalI ca tayA, anugatA kiMcidantareNa anusRtA, bhartRdarzanAta rakSitA ratnAvalI eva anugacchatIti devyA aviditaM iti bhAvaH, sA vAsavadattA, apanItatiraskariNI dUrIkRtA pAtrAcchAdakajavanikA yayA tAdRzI abhavat , arthAt uktaparijanasaMgatA raMgaM praviveza // 910 // atha anaMtaraM, sAgarikAM tadaparanAmnI ratnAvalI, svasamIpe dRSTvA, sAgarikA-siMhalezvarasya vikramabAhoH duhitA ratnAvalIti khyAtA, sA vatsarAjena prArthitA tasmai pratipAdayituM siMhalezvareNa svAmAtyavasubhUtinA saha preSitA madhyesamudraM yAnabhaMgAt nimanA, kenApi kauzAMbIyena vaNijA sAgarAdupalabdhA ratnAvalIcihnena tena abhijJAtA yaugaMdharAyaNAya samarpitA, tena ca vAsavadattAhaste sagauravaM ni:kSiptA, samudrAt prApteti sAgariketi vyavahRtA / tathA ca ratnAvalyAM caturthe'Gke vAsavadattokti:-" amAtya, eSA khalu sAgarAtprAtetyuktvA'mAtyayaugaMdharAyaNena mama hastaM(ste) ni:kSiptA, ata eva sAgariketi zabdAyate / " iti / taddarzanena jAtasaMkSobhA saMjAtacittavaiklavyA, tathAhi ratnAvalyAM" vAsavadattA-(nirUpyAtmagatam / ) aho pramAdaH parijanasya / yasyaiva darzanapathAt prayatnena rakSyate tasyaiva dRSTigocaraM patitA bhavet / " iti, nRpamahiSI paTTarAzI " kRtAbhiSekA mahiSI, bhaTTinya itarAH smRtAH / " iti halAyudhaH, parijanasya sevakavargasya, pramAditAM anavadhAnatA, niMditvA tiraskRtya, kAMcanamAlAM tadAkhyA ___910 pUjodita (go. kA) 911 atha buddhA (go. kaa)| pramAdataH (kA) Shree Sudharmaswami Gyanbhandar-Umara, Surat www.umaragyanbhandar.com Page #423 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 360 dAmodaraguptaviracitaM ' preSaya kanyAmenAmavarodhaM, tvaM gRhANa kusumAdi / yAvanna bhavati viSaye vIkSaNayorbhUminAthasya ' // 992 // upagamya tatazreTI tAmavadavaM kimarthamAyAtA / medhAvinIM vimucya, vraja, tasminmA vilambasva // 913 // vihite devyAdeze manasIdaM saMvidhAya sA tasthau / vihagI susaGgatAyA haste nihitA, manobhavasaparyAm // 914 // pradhAnaceTIM, avadat // 911 // tasyAH apavAryoktamanuvadati pretrayeti / enAM aparokSAM, kanyauM anUDhAM kumArikAM sAgarikAmityarthaH, avarodhaM rAza: antaHpuraM, pretraya tatra gamanAya AjJApaya / tvaM ca taddhastagataM kusumAdipUjopakaraNaM svahastadhRtaM kuru, yAvat, iyaM sAgarikA, bhUminAthasya nRpasya vIkSaNayo: cakSuSoH, viSaye gocare, na bhavati; AgacchataH rAjJaH dRSTigocarA iyaM na bhavet tAvat tAM zIghraM aMtaHpuragatAM kuru ityarthaH // mUlanATikAyAM tu svamukhenaiva vAsavadattayA sAgarikAyAH preSaNam // 912 // tataH, ceTI kAMcanamAlA, upagamya sAgarikAyAH samIpaM gatvA, tAM abhyavadat / kimityAha-tvamityAdi / tvaM sAgarikA, medhAvinI medhayA atizAyinyA buddhivRttyA yuktA "asmAyAmedhAkhajo vini: " ( pA. 5 | 2 | 121 ) iti matvarthe vinipratyayaH, -iti anvarzanAmnI sArikA tAM; sArikA ( ' zArikA ' > ca zukravat vyaktavAk kApi caTakavizeSastrI, zukAMganA iti kecit, 'menA' iti bhASAyAm / tAM vimucya ekAkinIM biDAlAdibhyaH arakSitAM tyaktvA, kimarthami " caturthI " ( pA. 2 |1| 36 ) ityanena arthazabdena kasmai idaM ( paThanaM ) ityarthe samAsa:, kriyAvizeSaNatvAcca dvitIyA, kaM prayojanamuddizya ityarthaH, AyAtA iha AgavA / tasmAt vraja ito nirgaccha iti bhAvaH / tasmin gamane, vilaMbaM mA kuru // 993 // yugmena sAgarikAvRttamAha vihitetyAdinA / devyAH, Adeze AjJAyAM vihite kRte sati, arthAt aMtaHpuraM prAptuM katicitpadAni gatvA, sA sAgarikA, idaM vakSyamANaM, manasi saMvidhAya vicArya ityartha:, tasthau tatra kiMciddUre atiSThat / tasyAH vicAraM zabdairnirUpayati vihagIti / vihagI pakSiNI sArikA / susaMgatAyAH tannAmnyAH ceTyAH haste nihitA rakSaNArthaM tasyai pUrvaM dattA eva, ataH devIpsitakarmabhaMgabhayaM me nAsti iti bhAvaH, ataH, manobhavasaparyaM kAmadevapUjAM etatpadasya avalokayAmIti 2 00 912 varo'ndha tvaM dim (staM ) 913 tAmabhyavadatkiM ( go. kA ) 914 vidhAya ( pa. staM ) / haste dattA ( go. kA ) / manobhavasyeyam (staM ) Shree Sudharmaswami Gyanbhandar-Umara, Surat www.umaragyanbhandar.com Page #424 -------------------------------------------------------------------------- ________________ kuttttniimtm| avalokayAmi tAvattirohitA sinduvAraviTapena / tAtAntaHpurikAbhiryathA'rcyate kiM tathaitaduta neti // 915 // piNDIkRtamiva rAgaM hRcchayamiva labdhavigrahotkarSam / samupetya vatsarAjaM jagAda sA jayatu deva iti // 916 // paribhuktamapi navatvaM zRGgAra madanaparvaNA nItam / bhajamAno bhajamAnAM svAgatavacasA'bhinandha tAmUce // 917 // uttarAryAsthitapadena anvayaH // 914 // tAvat avadhAraNe, sinduvAraviTapena tadAkhyavRkSaNa, tirohitA antarhitA yathA devyAdiH ko'pi na pazyet tathA, avalokayAmi pazyAmi / avalokanaviSayaM sphuTayati tAteti / yathA yena prakAreNa, tAtasya siMhalezvarasya, Anta:purikAbhiH aMta:pure bhavA: AMta:purikAH tAbhi: avarodhastrIjanaiH, arcyate pUjyate, tathA sAkalyena tatprakAreNaiva, etat atratyaM kAmapUjanaM, utazabdaH vitarke, " uta prazne vitarke'rthe / " iti vizvalocanaH, na tathA aparaprakAreNa kaizcidbhedaiH vA, itizabda: prakAre // tathAhi ratnAvalyAM sAgarikokti:-"( katicitpadAni gatvA Atmagatam / ) sArikA mayA puna: susaMgatAyA haste samarpitA / idamapyasti me prekSituM kautUhalaM, kiM yathA tAtasyAntaHpure bhagavAnanaMgo'rcyate ihApi tathaiva kiM anyatheti / " iti // 915 // idAnI devIvRttamAha piNDIti / sA vAsavadattA, vatsarAjaM udayanaM, kIdRzamityutprekSate, piNDIkRtaM ghanIbhAvaM prApitaM, rAgaM sneha, iva utprekSAyAM, api ca, hRcchayaM sarveSAM prANinAM avasthAvizeSe hRdi aMta:karaNe zete sukhena vartate iti ] hRcchaya: kAmaH, labdhaH vigrahasya zarIrasya utkarSa: saundaryAtizayaH [ zivena bhasmIkaraNAt pUrva vartamAnAt dehAt, ] yena iti ca [ tAdRzaM, iva utprekSAyAM, apUrvazarIrasauMdaryazAlinaM iti bhAvaH, idaM zleSaNa vatsarAjasyApi vizeSaNaM, tatra labdhaH vigrahAt yuddhAt utkarSaH atizaya: yena taM ityarthaH, yuddheSu jayena kIrtimantaM iti bhAvaH, " saMgrAme vigrahaH khyAtaH kAyavistArayorapi / " iti zAzvataH, taM, samupetya samyak samIpaM gatvA, jagAda avadat / kimityAha-devaH paramezvaraH rAjA, jayatu sarvotkarSeNa vartatAm, iti // 916 // tataH rAjJo vacanamavatArayitumAha parIti / paribhuktaM samyagantarbahizca anubhUtamapi, ] 'madanaparva madanotsavavasaMtasamayaH [ iti TippaNI / madanaparvaNA madanamahotsavena ___915 yathocyate kiM tatheha no veti (pa. staM ) 916 jayati (kA) 917 zaMgArarasaM ma (go 2. kA) Shree Sudharmaswami Gyanbhandar-Umara, Surat www.umaragyanbhandar.com Page #425 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 363 dAmodaraguptaviracitaM 'bhargavilocanapAvakadAhAbhyAdhikA manobhavo manye / prApsyati tava karasaGgamasukhavirahasamutthitA pIDAm / / 918 // sAmanmathamabhyaya'(bhyArcat ?) kSitinAthaM tadanu sAdhika, tasyAm / paramAM mudaM vahantyAM vigrahavanmadanamanasi kanyAyAm // 919 // caitre mAsi zuklapakSe caturdazyAM tithau mAnanIyena, "parva syAdutsave graMthau darzapratipadorapi / tatsaMdhau viSuvAdau ca prastAve lakSaNAntare // " iti vizvalocanaH, navatvaM abhuktapUrvatvaM, nItaM, zaMgAraM zRMgArarasaM kAmivRtti, bhajamAna: sevamAnaH, " kAlapradezaveSavyApArasthitivizeSaghaTanAbhiH / cirarUDho'pi hi yUnAM navatvamupanIyate rAgaH // " (A. 688) iti anenaiva kavinA pUrvamuktena nyAyena abhinavazRMgArabhAvukaH ityarthaH; bhajamAnAM sevamAnAM svasmin paramAnurAgavatIM iti yAvat, tAM vAsavadattAM, svAgatavacasA 'zobhanaM AgataM te / iti vacaH uktiH svAgatavacaH tena, abhinaMdya tasyAH harSamutpAdya, Uce avadat // 'bhajamAno bhajamAnAM' iti arthabhedena zabdA. vRttyA yamakaM zabdAlaMkAraH // 917 // rAjJaH vacanaM anuvadati bhargeti / manobhava: kAmadevaH, anena tasya anaMgatvaM sUcitaM; bharga: (pApAni ) bharjati dahati iti bhargaH zivaH, bhargaH iti samucitaM padaM, tasya vilocanasya viziSTatya tRtIyasya locanasya netrasya, pAvakaH agniH, tena tasya yaH dAhaH prajvalanaM, tasmAdapi abhyadhikAM adhikatarAM, pIDAM vyathAM tApaM, kuta ityAha kareti-pUjanakAle yaH tava kareNa hastena kAmadevasya saMgamaH saMyogaH tasmAt yat sukhaM AnaMdaH tasya viraheNa pUjAsamAptyuttarakAlaM tvatkarasaMparkalAbharAhityena, samutthitAM utpannAM, prApsyati lapsyate; iti manye tarkayAmi tattvadRSTau evaM sphurati iti vA // iyaM devIM prati rAjJa: cATUktiH // bharganetrajanmano vaDherapyadhikatayA tApaka: tasyAH virahAmiH iti vyatirekAlaMkAradhvanyanuprANita: manye iti padena utprekSAlaMkAraH / api ca kAmadevasya pUjanAt harSaprAptiH ucitA, prakRte tu pIDArUpaviruddhakAryotpattikathanAt vibhAvanAvizeSadhvani:, tatsiddhathai ca karasaMgamavirahokteH kAvyaliMgamalaMkAraH // ratnAvalyAM tu madanapUjAsamaye prakArAntareNa rAjJaH cATUktiH-"anaMgo'yamanaMgatvamadya nidiSyati dhruvam / yadanena na saMprAptaH pANisparzotsavastava // " ( 1 / 22) iti // 918 // seti yugmam / sA vAsavadattA, Adau devaM kAmaM abhyArcat apUjayat , tadanu pazcAt, 918 zarvavilo (5) sarvavilo (stN)| dAhAtyadhikA (go 2. kaa)| saMgati (pa. staM) 919 atha manmatha (p.stN)| tadanu samadhikaM (p.stN)| vigrahavanmanasi (go. kA) Shree Sudharmaswami Gyanbhandar-Umara, Surat www.umaragyanbhandar.com Page #426 -------------------------------------------------------------------------- ________________ kuTTanImatam / 363 zRGgArarasasamudraM sotkalikaM nipatite tathA nRpatau / tAramadhurasphuTArtha nagnAcAryaH papATha nepathye // 920 // kSitinAthaM rAjAnaM, sAdhikaM vizeSeNa tasya priyapatitvAt, abhyArcat / atra upalabdhakozeSu -- abhyarcya ' iti pAThe satyapi tasya kliSTAnvayatayA ' abhyArcat / iti pAThaH syAditi tathA vyAkhyAtam / yadvA yathAsthitapAThe kSitinAthamiti padamanu ' abhyArcat ' itydhyaahrtvym| idaM sarva dRSTA, tasyAM pUrvanirdiSTAyAM prasiddhAyAM, vigrahavanmadanamanasi kanyAyAM-kusumAvacayavyApRtayA sAgarikayA devIkRtaM kAmadevamUrtipUjanaM na dRSTa, pazcAca rAjJa eva pUjanaM dRSTaM, tena surUpe udayane eva tasyAH zarIriNaH kAmadevasya buddhiH jAtA, tadetaduktaM vigrahavanmadanamanasi; kanyAyAM anUDhAyAM sAgarikAyAM, paramAM sAtizayAM, tathAtve ca hetu: vigrahetyAdi, mudaM priyalAbhanimittaM harSa, vahantyAM satyAM, modAvasthAM anubhavantyAM ityarthaH / ] ' vigrahavanmanasi [ iti pAThe] roSAkrAMtacetasi [iti TippaNI azuddhA, vigrahavAn zarIrI madanaH kAmadevaH ayaM iti manaH buddhiH yasyAH tasyAM, iti madhyamapadalopI samAsaH, tathA'rthazca; tathAhi kAmadevasya pUjanamadRSTvA udayanasyaiva pUjanadarzanAt, tasya ca lokottarasaundaryAt, tayA udayanaH sazarIrakAmadevatvena gRhItaH iti bhAvaH / tathA ca nATikAyAM sAgarikoktiH-" kathaM prekSita evApUrvaH kusumAyudhaH / asmAkaM tAtasyAnta:pure citragato'rcyate, iha pratyakSIkRtaH, tadahamapyebhiH kusumairiha sthitvaiva bhagavaMtaM kusumAyudhaM pUjayiSye / " iti // 919 // tathA nRpatI udayane, sotkalikaM utkalikayA utkaNThayA sahitaM yathA syAttathA iti kriyAvizeSaNasya 'nipatite / ityanenAnvayaH, zleSe vizeSaNaM ca, utkalikAbhiH kallolaiH sahitaM, " bhavedutkalikA helotkaNThAsalilavIciSu / " iti vizvalocanaH, zRMgArarasa eva samudraH sAgaraH, taM, atyaMtasaMyoge dvitIyA, tasminnityarthaH, nitarAM patite sati, rAzi atyaMta utkaNThite sati iti bhAvaH / nanAcAryaH namAnAM bandinAM AcAryaH vaitAlikaH, nepathye javanikAntare veSaparigrahasthale, " nepathyaM syAjavanikA raMgabhUmiprasAdhanam / " iti ajayaH, tAramadhurasphuTArtha-tAraM uccaiH, madhuraM zrutisukhakaraM, sphuTArtha suvyaktArthakaM ca yathA syAt tathA, papATha / tAretyAdi-kriyAvizeSaNena pAThasya sauSThavaM sUcitaM, taduktaM-" paMcasthAnasamudbhavabaNeSu ythaasvruupnisspttiH| arthavazena ca virati: sarvasvamidaM hi pAThasya // " ( kAvyamImAMsA 117) iti // 920 // Shree Sudharmaswami Gyanbhandar-Umara, Surat www.umaragyanbhandar.com Page #427 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 364 dAmodaraguptaviracitaM ' nayanAnandamakhaNDitamaNDalamabhirAmamamRtarazmimiva / sAyantana AsthAne kSitipatayaH santyudayanaM draSTum ' // 921 // 66 1 vaitAlikapAThaH nayaneti / sAyaMtane sAyaMkAlIne samaye sAyaMkAle, " sAyaM ciraM0 " ( pA. 4 | 3 | 33 ) ityAdinA TyupratyayaH tuDAgamazca / amRtarazmi amRtavat tRtidAyakAH razmayaH kiraNA: yasya saH caMdra:, madhyamapadalopI samAsa: luptopamA ca, yadvA nAsti mRtaM maraNaM yasmAttadamRtaM tadeva razmayo yasya saH, taM iva, udayanaM tvAM tvAM iti vaktavye udayanaM iti bahumAnena tATasthyena uktiH, zliSTavizeSaNaiH aupamyaM samarthayati nayanetyAdibhiH / nayane AnaMdayati iti nayanAnaMda: taM netrAnaMdajanakaM, caMdrapakSe saumya - zItalatvazubhratvAdiguNaiH, rAjapakSe prajAparipAlakatvAt: akhaNDitamaNDalaM akhaNDitaM saMpUrNa zuklacaturdazItithitvAt maMDalaM bimbaM yasya taM; rAjapakSe - maMDalazabdena prakRtimaMDalaM lakSitaM, na tu dvAdazarAjakAdikaM, prakRtimaMDale tu - " purodhAzca pratinidhiH pradhAnaH sacivastathA / maMtrI ca prADivAkazca paMDitazca sumaMtraka: / amAtyo dUta ityetA rAjJa: prakRtayo daza // " ( zukranItau 2/69-70 ) iti tadAtmakaM maMDalaM saMpUrNa yasya taM; kAmaMdakIyanItisArasya upAdhyAyanirapekSAkhyAyAM TIkAyAM tu - " saptaprakRtikaM rAjyaM maMDalamityabhidhIyate / tAzca saptApi prakRtayaH svasvaguNasaMpadupetA yadA bhavaMti tadA saMpUrNa maNDalamucyate // " iti, tAH prakRtayazca " svAmyamAtyazca rASTraM ca durga kozo balaM suhRt / parasparopakArIdaM saptAMgaM rAjyamucyate // " ( 41 ) iti kAmaMdakIye / abhirAmaM suMdaraM, idaM ubhayasAdhAraNaM; tathA ca kAmaMdakIya nItisAre- " rocate sarvabhUtebhyaH zazIvAkhaMDamaMDala: / saMpUrNamaMDalastasmAdvijigISuH sadA bhavet // " ( 812) iti / draSTuM tasya darzanaM kartuM arthAt praNAmAdibhiH satkartu tathA ca sAyaMkAle pUrNa - caMdrodayaH saharSa lokaiH Anando bhavatIti dRzyate iti, tathA prAtaH sAyaM ca svAmI bhRtyAdibhiH praNAmAdibhiH sevya iti ziSTAcAraH prAyaH rAjakuleSu iti, kSitipatayaH rAjAnaH, udayanasya cakravartitvAt te'pi; AsthAne " AsthAnaM nRpateH sabhA " iti halAyudhaH, lakSaNayA sabhAmaMDape; saMti militA vartante // anayA pragItikayA vaitAlikena saMdhyAkAlaH samupasthitaH iti, darzanasamutsukAnAM rAjJAM toSAya tena zIghraM apagaMtavyaM iti ca sUcitam // atra zleSAnuviddhaH upamAlaMkAraH / api ca atra caMdramiva udayanaM udayanamiva ca caMdraM draSTuM iti parisphUrteH ubhayoH upameyatve upamAnatve ca upameyopamAdhvaniH / tathA udayanaM iti padaM caMdre'pi yojayituM zakyaM, tatra ut Urdhva 921 yastasthuruda (pa. staM) Shree Sudharmaswami Gyanbhandar-Umara, Surat www.umaragyanbhandar.com Page #428 -------------------------------------------------------------------------- ________________ kuTTanImatam / uccArite'nyanAnni tridazapato tatkSaNAcyutapadAyAm / utpannavismayaratiniMdadhe narabharturAtmajA hRdaye / / 922 // ayamudayanaH sa rAjA tAtaH satkRtya mAM dadau yasmai / hanta parapreSaNamapi na niSphalaM sAmprataM jAtam // 923 // ayanaM gamanaM yasya taM udayamAnaM ityarthaH yadvA ut utkarSeNa UrdhvaM vA ayate gacchati iti, " nandi0 " ( pA. 3 | 1 | 134 ) iti naMdyAditvAt kartari lyuH, nandayatIti naMdana itivat // ratnAvalyAM nepathye vaitAlikapAThaH evaM - " astApAsta samasta bhAsi nabhasaH pAraM prayAte vAvAsthAnIM samaye samaM nRpajana: sAyaMtane saMpatan / saMpratyeSa saroruhadyutimuSaH pAdAMstavAsevituM prItyutkarSakRto dRzAmudayanasyendorivodvIkSate // " ( 1 / 23 ) iti // 929 // etacchravaNena sAgarikAyAH bhAvamAha uccArite iti / cyutAni nirgatAni padAni zabdAH yasyAM tasyAM vaitAlikapaThitAyAM, AryAyAM iti zeSaH, tridazapatiH indraH atizayoktyA udayanaH tathAtvena uktaH, yadvA tridazAnAM devAnAM patau yajJadAnAdikarmabhiH AhutyAdidAnAdinA pAlake iti vA, tasmin, madana iti madananAmApekSayA anyanAmni udayana iti tadabhidhAne, uccArite kathite sati, tatkSaNAt udayanetinAmazravaNakSaNe eva, narabhartuH rAjJaH siMhalezvarasya, AtmajA tanujA duhitA, utpannau vismayaH - yaH kAmadeva iti pUrvaM gRhItaH sa tu paramArthataH udayanaH iti jJAnena vismayaH, ratiH - snehabhAvaH ca ( tatkAraNaM agrimAryAyAM vakSyati, ) yasyA: sA, hRdaye nidadhe evaM vakSyamANaM vicArayAmAsa ityarthaH / yadvA ' cyutapadAryAm' iti pATho bhavet, tAM ca sA hRdaye nidadhe ityanvayaH tatra // 922 // tasyAH vicArasya svarUpamAha ayamiti / ayaM purovartI, udayanaH vaitAlikanirdiSTaH, sa rAjA yasmai, 1 tAta: svapitA siMhalezvara: vikramabAhuH, satkRtya sanmAnapUrvakaM tatprArthanAM svIkRtya iti bhAva:, dadau udvAhArthaM vAgdAnaM kRtavAn / idaM vaitAlikavAkyAntargatodayananAmnA nizcitam / haMta harSe, " haMta harSe viSAde ca vAkyAraMbhAnukaMpayoH / " iti zAzvataH, parasya anyasya, preSaNaM dAsakarma, api, sAMprataM adhunA, "yuktArthamadhunArtha ca sAMprataM saMprayujyate / " iti zAzvataH, niSphalaM phalahInaM vRthA na jAtaM iSTalAbhAt ityabhiprAyaH / yadvA na niSphalaM api tu sAMprataM yuktArthaM jAtaM, ityapi yojayituM zakyam / dAsyakarmaNaH doSavattve'pi priyaprAptirUpaguNakathanAt lezAlaMkAraH // " " 365 922thanA (pa. staM) / tatkSaNaM vyapetAyAm (staM ) / vismayaparA mAnaM dadhe (kA) yamatirni ( pa. staM ) 923 yasmin ( go . kA) / paraprekSaNa ( pa ) ( asyAH pUrvArdhe pa. pustake truTi: ) Shree Sudharmaswami Gyanbhandar-Umara, Surat www.umaragyanbhandar.com Page #429 -------------------------------------------------------------------------- ________________ dAmodaraguptaviracitaM yAvana vetti kazcittAvaditastvaritameva niryAmi / iti kathamapi nAyakato hRtvA dRzamutsasarja raGgabhuvam // 924 // 'kandarpamahamahotsavahatahRdayairnAvadhArito'smAbhiH / saMdhyAtikramakAlaH pazya tvaM priyavayasyaka tathAhi // 925 // atra ratnAvalyA-" sAgarikA-( zrutvA saharSa parivRtya rAjAnaM dRSTvA saspRham / ) kathamayaM sa rAjA udayana: yasmai ahaM tAtena dattA / tat parapreSaNakRzitamapi me zarIraM etasya darzanena idAnI bahumataM saMvRttam / " iti // 923 // yAvadityAdi / devInidezamulaMghya etAvaMtaM kAlaM atraiva viTapAntaritA sthitA iti ko'pi na jAnIyAt tathA aMta:puraM zIghraM alakSitA pravekSyAmi ityarthaH / itizabdaH heto, evaM vicArya iti bhAvaH / kathamapi yatnena kaSTena, nAyakata: udayanataH, dRzaM hRtvA lagnaM cakSuH apakRSya, raMgabhuvaM "raMgo nRtye raNe rAge" iti dharaNiH, raMgAya nRtyAya yA bhUH sA raMgabhUH tAM nATyasthalaM, utsasarja tatyAja, nepathyaM praviSTA ityarthaH // 924 // tadanaMtaraM vizeSakeNa rAjJaH ukti: kaMdarpetyAdinA / kaMdarpamahaH madanotsavaitinAmA ya: mahotsavaH mahAn utsava: " utsUte harSamityeSa utsava: prikiirtitH|" iti harSollAsakaraH kRtyavizeSaH, tena hRtaM AkRSTaM vyApArAntarebhya: hRdayaM aMta:karaNaM yeSAM taiH, vasaMtotsavaprekSaNamadanapUjAdisaktacetobhiH asmAbhiH, saMdhyAtikramakAlaH saMdhyAkAlamaryAdolaMghanaM, sAyasaMdhyAkAlastu-ahorAtrasaMdhyAtmakaH, dvinADikAmitaH, AdityAdardhAstamitAdArabhya yAvat tArakAH nabhasi na parisphuTA: tAvat sAyaMsaMdhyA, na avadhAritaH na lakSita: vikAla: saMvRttaH iti; yat rAjJAM sAyaMkRtyaM-rAjasabhAM AsthAya mAMDalikAmAtyAdisevakaprajAmukhyapuruSAdInAM praNAmAdisvIkaraNaM yat vaitAlikoktau-" nRpajanaH sAyaMtane saMpatan' 'pAdAstavAsevituM " (ratnAvalyAM 1 / 23) ityanena sUcitaM, tatazca avazyavihitasaMdhyAvaMdanakAla: yadAkramaNena rAjJaH dharmAparAdhabhItiH, tayA ca tasya dharmaparAyaNatvaM sUcitam / he priyavayasyaka priyasuhRt , tvaM pazya avalokaya / tathAhi iti avayavasamudAya: vivaraNopakrame / atra ratnAvalyAM udayanokti:-" kathamutsavApahRtacetobhirasmAbhiH saMdhyAtikramo'pi nopalakSitaH / devi, pazya / " iti // 925 // 924 kataH kRSTvA (pa. staM) ( pa. pustake caramadalapRSThabhAgo naSTaH) 925 (atrApi pa. pRSThaM bhamaM) [5. pustakasya 922-925 zlokamayaM patraM ardhameva, tena tatra truttiH|] Shree Sudharmaswami Gyanbhandar-Umara, Surat www.umaragyanbhandar.com Page #430 -------------------------------------------------------------------------- ________________ kuTanImatam / 367 " udayanagAntaritamiyaM prAcI sUcayati diG nizAnAtham / paripANDunA mukhena priyamiva hRdayasthitaM ramaNI" // 926 // devi tvanmukhapadma padmAn vidadhAti pazya vicchAyAn / alayo'pi lajjitA iva zanaiHzanaistadudareSu lIyante // 927 // saMdhyAsamayavarNanAya ratnAvalIsthAmeva Aryo ( 1 / 24) kaviH udgRhNAti udayaneti / iyaM prAcI pUrvA, dik dizA, paripAMDunA mukhena-tatraiva cadrodayasya niyatatvAt aciramudeSyacaMdrajyotsnayA zubhreNa dizaH UrzvabhAgena, udayanagAntaritaM udayanagaH udayAcalaH tena aMtaritaM AcchAditaM pihitaM, nizAnAthaM nizAyAH rAtryAH nAthaM patiM caMdra, sUcayati udayacaMdrAstitvaM prakAzayati, iva upamAyAM yathA, ramaNI aMganA, prakRte ucitatvAt virahiNI, paripAMDunA sarvataH mlAnena vicchAyena 'pAradarasasiktakAMcanacchAyena / (viddhazA0 2 / 16), mukhena vadanena, hRdayasthitaM virahAt adRzyaM cittanihitaM, priyaM vallabhaM, sUcayati anumApayati / tathAhi mukhasya paripAMDutvaM priyavirahadyotakaM, yathAha kSemendraH-" ApAMDutA mada. nakIrtisakhI murkhedo prauDhiM bibharti virahe hariNAyatAkSyAH / acchinnabAppavisarAruNanetrakoNalInapratApamiva manmathamuhatyAH // " (caturvargasaMgrahe 3 / 15) iti / tathA viddhazAlabhaMjikAnATikAyAmapi- " daradalitaharidrAgranthigaure zarIre sphurati virahajanmA ko'pyayaM pANDubhAvaH / " (3 / 17 ) iti / atra upamAlaM. kaarH| api ca yathA ramaNI paripAMDunA mukhena garbhiNI iti jJAyate evaM prAcI dik api svIyaparipAMDumukhena caMdraM garbhasthaM sUcayati ityapi atra parisphurati, yathoktaM yAdavAbhyudayakAvye ( 250 )-" nizAkareNa pratipannasattvA niHkSiptadeheva payodhitalpe / jagatsamIkSyA jahatI ca kArya prAcI dizA pANDaratAmayAsIt // " iti / prAcInaistu udayan caMdra eva pAMDunA kAminIgaNDena upamitaH, tathA ca-" tataH kumudanAthana kAminIgaMDapAMDunA / netrAnaMdena caMdreNa mAhendrI digalaMkRtA // " (mahAbhArate droNaparvaNi a. 184 / 46) iti, tathA " tato'ruNaparispaMdamaMdIkRtavapuH zazI / dadhe kAmaparikSAmakAminIgaMDapAMDutAm // // iti // 'udayataTAntaritaM ' iti pAThe udayAkhyagireH taTena vapreNa ityarthaH // 926 // devyAH cATudvArA punarapi saMdhyAkAlaM varNayati devIti / devi iti mahiSIsaMbuddhau, yadAha bharata:-"devIti mahiSI vAcyA rAjJA parijanena tu / " ( 17186) iti / pazya / tava 926 udayataTAnta (pa. staM) Shree Sudharmaswami Gyanbhandar-Umara, Surat www.umaragyanbhandar.com Page #431 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 368 dAmodaraguptaviracitaM evamabhidhAya citraizcaraNanyAsaiH parikramaM kRtvA / naiSkrAmikyA dhruvayA viniryayau nAyako'pi saha sarvaiH // 928 // 66 , te mukhameva padmaM kamalaM, rUpakaM, ekamapi sat anyAn sajAtIyAn, padmAn kamalAni, " padmo'strI padmanAle'bje vyUhasaMkhyAntare nidhau / padmake nAgabhede nA, padmA bhAGgazriyoH striyAm // " iti vizvalocanaH, vicchAyAn astamitazobhAn kAntihInAn, " chAyA sUryapriyA kAntiH pratibiMbamanAtapaH / " ityamaraH, vidadhAti karoti / upamAlaMkAraH, tasya muSNAti saubhAgyaM tasya kAMtiM viluMpati... * zabdAH sAdRzyasUcakAH / " ( kAvyAdarze 2 / 63-65 ) ityukteH / anena tasyAH mukhasya vyatirekaH dhvanitaH / api ca saMdhyAkAle kamalAnAM mlAnatvaM prakRtijaM tathApi tatkAraNatvena devImukhapadmasya kalpitatvAt saMbaMdhAtizayoktiralaMkArazca / alyo'pi bhramarAzra, zanaiH zanaiH vIpsAyAM ( Adhikye) dvitvaM atimaMdaM ityarthaH teSAM kamalAMnAM, udareSu madhyabhAgeSu, lIyaMadRzyA bhavaMti kamalAnAM mukulIbhavanena, tadutprekSate, lajitA iva, kasmAt ityAkAMkSAyAM tu ratnAvalyanusaraNe tatra uktaM " zrutvA te parivAravAravanitAgItAni " (1 / 25 ) iti pUraNIyam / iyaM ratnAvalisthAyAH udayanokteH anuvAdaH / sA ca - " devi, tvanmukhapaMkajena zazinaH zobhAtiraskAriNA pazyAbjAni vinirjitAni sahasA gacchanti vicchAyatAm / zrutvA te parivAravAravanitAgItAni bhRMgAMganA lIyaMte mukulAntareSu zanakaiH saMjAtalajjA iva || " ( 1 / 25 ) iti // anye'pi tiraskRtAH parAjitA vA vicchAyA bhavaMti, svamukhAni darzayituM azaktA: kvApi lInAzca bhavaMti iti samAsoktiH // atredamavadheyaM yat mUle bhramarANAM layane hetutvena lajA utprekSitA, paraMtu lajjAkAraNaM noktaM, yathA ratnAvalyAM uktam / tatreyaM abhisaMdhi:-" kiM padmamantarbhrAntAli kiM te lolekSaNaM mukham / " ( kAvyAdarze 2 / 26 ) iti saMzayopamodAharaNavat devyA: sekSaNaM mukhaM atra padmatvena abhipretaM, tatra pUrvArdhena mukhena kevalaM padmAnAM tiraskAraM uktvA tatratyalolekSaNaiH padmamadhyamakaraMdalolupAnAM alInAM parAjayaH uttarArdhe prakaTIkRta iti sarva samaMjasam // 927 // prakRtaM ratnAvalInATikAyAH prathamAMkasya nATyaM upasaMharati evamiti / evaM pUrvoktaprakAreNa abhidhAya saMdhyAsamayaM varNayitvA citraiH caraNanyAsaiH parikramya dvipadikAdyacitacArIbhiH raMgabhUmau bhramaNaM kRtvA, sarvaiH devIvidUSakAdibhiH pAtraiH saha, nAyako'pi rAjA udayano'pi, naiSkAbhikyA dhruvayA tasyAM nepathye gIyamAnAyAM ityarthaH tathA coktaM 928 niSkrAmanpAdukayA viniM ( kA ) [ azuddhaH pAThaH ] / saha sacivaiH (pa. staM ) [ nyUnArthakaH pAThaH ] Shree Sudharmaswami Gyanbhandar-Umara, Surat www.umaragyanbhandar.com Page #432 -------------------------------------------------------------------------- ________________ kuTTanImatam / aGke jAtasamAptau gItAtodyadhvanau ca vizrAnte / prekSaNakaguNagrahaNaM nRpasUnuH pravavRte kartum // 929 // " nATyaprayogatattve matayo na vizanti mAdRzAM prAyaH / vAhanayAnapadAtigrAmAdikakAryadattahRdayAnAm // 930 // 369 "" aMkalakSaNamAha bharatena - " pravezAkSepa niSkAmaprAsAdikamathAntaram / gAnaM paMcavidhaM jJeyaM dhruvAyogasamanvitam // " ( 32 / 321 ) iti, tatra naiSkrAmikI dhruvA tu - " aMkAnte niSkramaNe pAtrANAM gIyate prayogeSu / niSkAmopagataguNaM vidyAnnaSkrAmikIM tAM tu // " (32|319) iti / udyuktajanAnAM niSkrAmasUcanAt naiSkrAmikI / niHSkrAma: prayojanamasyA iti naiSkrAmikI / ' prayojanam ' (pA. 5 / 1 / 109) iti Thak / " iti prabodhacaMdrodayacaMdrikAyAm / viniryayau raMgabhUmiM utsasarja niSkrAnta ityarthaH, idaM aMkasamApti sUcayati, taduktaM-" teSAmante'sya nirgamaH / " ( dazarUpake 3 | 41 ) iti / ( teSAM pAtrANAM, asya aMkasya / ) dhruvA nAma gItAMgAni, tAzca nAnAvidhAH, taduktaM bharatena - " yA RcaH pANikA gAthA saptarUpAMgameva ca / saptarUpapramANaM ca taddhruvetyabhisaMjJitam // " ( 12 / 2 ) iti, tathA " vAkyavarNA hyalaMkArA yataya: pANayo layA: / dhruvamanyonyasaMbaddhA yasmAttasmAddhruvA: smRtA: // " ( 12|8 ) iti // 928 // | nATyavarNanAnte punaH maMjaryupAkhyAnaM anusaMdadhAti aMke iti / aMkaH nATakaparicchedaH, I " aMka iti rUDhizabdo bhAvaizva rasaizva cihna ( 'roha' ) yatyarthAn / nAnAvidhAnayukto yasmAttasmAdbhavedakaH // yatrArthasya samAptiryatra ca bIjasya bhavati saMhAraH / kiMci - davalanabinduH so'Gka iti sadA'vagantavyaH // ekadivasapravRttaM kArya tvaMke'tha bIjamadhikRtya / " "raMgaM tu ye praviSTAH sarveSAM bhavati tatra niSkAntiH || " ( 18/1415-22-24 ) iti bharataH / tasmin lakSaNayA tannATye, jAtasamAptau samAtiM gate, ata: gItasya gAnasya, tatsahakAriNAM AtodyAnAM vINAmurajAdivAdyAnAM ca dhvanau zabde, vizrAnte tUSNIMbhAvaM prAse, nRpasUnuH samarabhaTaH, prekSaNakasya nATyasya, guNAnAM bhAvitAnAM bhAvAbhinayasaMgItAdInAM guNAnAM, grahaNaM kartuM buddhayA nirdezaM kartuM pravavRte udyukto'bhUt // 929 // itaH 947 AryaM yAvat taduktaM anuvadati nATyeti / nATyasya nAya - kAdyavasthAnukaraNasya, nATyaM tu - " avasthA yA tu lokasya sukhadu:khasamudbhavA / tadIyAnukRtiH prAjJairnATyamityabhidhIyate // " iti lakSitaM tasya prayogaH bhUmikAbhinayAdinA kuzIlavaiH pradarzanaM tasya tattve yAthAtmye yAthArthye vAstavikatve, prAya: bAhulyena, * 930 prayojanaka ( ta ?) ve (pa) prayojakatve (staM) / vAhanajayana paM ( 9. staM ) 24 Shree Sudharmaswami Gyanbhandar-Umara, Surat www.umaragyanbhandar.com Page #433 -------------------------------------------------------------------------- ________________ dAmodaraguptaviracitaM Aste likhito grAmo gRhANa taM satmadezabahubhUmim / vAsaya tatrAvAsaM bhavasi tataSThakuro divasaH / / 931 // 'kRtajIvanasaMstho hi tvamapi kimarthaM karoSi vijJaptim / arpaya vA yadi necchasi kuru sthiti hastadAnena // 932 // vAhanetyAdiviziSTAnAM mAdRzAM matsadRzAnAM puruSANAM, matayaH dhiyaH, na pravizati mAdRzAH nATyatattvaM avadhArayituM azaktAH iti vinayagarbhA uktiH / vAhaneti hetugarbha vizeSaNaM, vAhanAni vAhyate anena iti vAhanaM azvahastyAdi tAni, yAnAni yAti anena iti yAnaM rathazibikAdi tAni, padAtayaH pAdasthA eva yoddhAra: 'pAlA' 'sipAhI' iti vA bhASAyAM khyAtAH, padAti:-pAdAbhyAmeva atati gacchati ityarthe, atate. "pAde ca"(uNA0 4 / 132) iti iNapratyaye vRddhau "pAdasya pdaajyaatigophtessu|" (paa.6|3|52) iti pAdasya padbhAve yogarUDho'yam / grAmAH kheTakAH, grAmazca-" bhavetkrozAtmako grAmo rUpyakarSasahasrakaH / " iti lakSitaH (zukranItau 11193 ), (krozamAnaM tu matabhedaiH bhinnaM tatraiva draSTavyaM,) tAni Adau yeSAM, tAdRzeSu kAryeSu dattaM hRdayaM vyApRtaM mano yeSAM tAdRzAnAm / tathAhi rAjJA AvazyakaiH grAmAdisAdhanAvekSaNAdiviSayAntareH prastacittatvAt saMgItAdilalitakalAvijJAnaM na samyak prApyate, ato'haM asya nATyaprayogasya guNAn yathArthatayA grahItuM vaktuM tadanurUpaM pAritoSikaM ca nirdhArya dAtuM azaktaH iti bhAvaH // 930 // rAjadharmatvAt saMtoSaprakAzAya dAnena taM saMmAnayati Aste iti / asmin lekhyapatre tubhyaM dAtavyatvena, grAma:, likhita: lekhena nirdiSTo vartate / etadbalena taM grAma, kIdRzaM, san zobhanaH pradezaH dezaH, bahI AyAmAdibhi: vistRtA ca bhUmiH pRthvI yasya tam / idaM dAnapatrasya dAnazAsanasya vA arpaNam / tatra tasya ruciM utpAdayati vAsayeti / tatra tasmin grAme ca, tava AvAsaM nivAsasthAnaM gRhaM vAsaya, tatraiva svIyaiH saha nivasa ityarthaH / tataH divasaH gate kasmizcit kAle, ] ThakkuraH zreSThaH, [ vastuta: ThakkuraH iti bhUmimatAM mAnapadaM tthaakor| iti 'TAgora / iti vA bhASAyAM prasiddha, bhavasi bhaviSyasi, "vartamAnasAmIpye vartamAnavadvA" (pA. 3 / 3 / 131) iti bhaviSyati laT // 931 // etatprasaMgena svasya zIghra phaladAtRtvaM uddizya anyebhyaH sevyebhyaH svotkarSa sUcayan vAkprapaMcaikasArANAM svAminAM 931 tAM sattaM (pa. staM) [ kA.pAThaH bahuladoSaH ] 932 [ itaH 942 aMkazlokaparyantapAThasya dvitripatrANi pa. pustake 184 patrAMkamArabhya truTitAni] / saMstho'pi tvamapi (stN)| hastadApye (yye ?)na (staM) Shree Sudharmaswami Gyanbhandar-Umara, Surat www.umaragyanbhandar.com Page #434 -------------------------------------------------------------------------- ________________ kuDanImatam / na ca pattayo na satina ca poSyajanastathApyasantuSTaH / labhamAne'pi sadA'yaM cirantanatvAbhimAnena // 933 // vijJaptikonmukhatvaM dUrata evAvadhAritaM bhavataH / tUSNIM kriyatAmasmAcchoSyasi kArya pratIhArAt // 934 // sevakAn prati nAnAprakArAH mithyAsAntvanAdiyuktAH uktI: anuvadati kRtetyAdibhiH saptabhiH / he vetanavRddhayabhilASin sevaka, kRtA jIvanasya vRtte: saMsthA vyavasthA yasya tAdRzo'pi tvaM kimartha vijJaptiM vetanAdivRddhayai prArthanAM, karoSi / mayA vetanavRddhirna kAryA iti bhAvaH / yadi necchasi evaM sati yadi sevAM kartu icchA nAsti, tadA arpaya bhRtyatvaM tyaja ityarthaH / sotprAsaM vadati kuru iti / tatazca matsevAmukhaM parityajya, ] hastadAnena karArpaNena [ ' majurI / iti bhASAyAM prasiddhena, sthitiM kuru svajIvananirvAhaM avalaMbasva // 932 // uccazreNiM kaMcitsevakaM vetanavRddhiM prArthayantaM uddizya nikaTasthAn anyAnAha neti / asya na pattayaH padAtayaH 'sipAhI' iti bhASAyAM vyavahRtAH, vidyaMte, na ca saptiH azvaH, nApi poSyaH bharaNIyaH janaH strIputrAdi: vidyate, idaM sarva sotprAsamuktaM; tathApi ayaM sevakaH, labhamAne vasravetanAdau matta: prApyamANe vastuni, sadA sarvadA, asaMtuSTaH na alaMbuddhiH, adhikAdhikavAJchaH lobhI sa: iti bhAvaH / tatra kAraNamAha ciraMtaneti, cirakAlIno'haM bhatyaH iti abhimAnena ahaMkAreNa AgraheNa vaa| anucito'sya vetanavRddhayabhilASa iti bhAvaH / 'labhamAno'pi sa dAyaMH iti pAThe sa] dAyaM dAnaM [prItidAnaM iti yAvat, ciraMtanatvAbhimAnena matsakAzAt prApnuvAno'pi ityarthaH // yadvA * labhamAno'pi sahAyaM' iti mUlapAThaH syAt , sa ca saralArthakaH // 933 // anyaH sevyaH anyaM sevakaM vadati vijJaptIti / bhavataH tava, vijJaptikonmukhatvaM vetanavRddhathai vijijJApayiSA, dUrata eva tvAM AgacchantaM dUre eva dRSTvA, avadhAritaM mayA nizcitam / ataH tUSNIM kriyatAM te vaktavyaM mayA anumAnena jJAtameva tataH tadviSaye mUko bhava, api ca yat kArya mayA AjJApanIyaM tvayA ca nirvartanIyaM karma tat, asmAt pratIhArAt "dvAri dvA:sthe pratIhAraH" iti vizvalocanaH, ('pratihAraH / ityapi kvacit rUpaM, ) tasmAt dvArapAlAt, tvaM zroSyasi AkarNayiSyasi / mUkaH san AjJaptaM kArya idAnIM kuru, 933 pattayo na ca patirna ca poSyajanastathApi saMtuSTaH (staM) / labhamAne'pi (kA) labhamAno'pi sadA'yaM (staM) 934 masmAn zroSyasi (staM) Shree Sudharmaswami Gyanbhandar-Umara, Surat www.umaragyanbhandar.com Page #435 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 372 dAmodaraguptaviracitaM yUyaM kuTumbamadhye, ka gamyate, gotraputrasAmAnyam / AdAya saMvibhAgaM khagRha iva sthIyatAM yathAsaukhyam / / 935 // abhyantaravyayArthaM na vilabdho yo mayA mhodrnggH| tatrApi te'nubandho no jAne kiM karomIti // 936 // prathamatarameva kalpitamanalpaphalajIvanaM pradezastham / adyApi te na jAtaM, niyoginAM pazya mantharatAm // 937 // vetanAdisaMbaddhaH vicAraH agre bhaviSyati iti bhAvaH // 934 // anya: aparaM vAtsalyapradarzanena sAntvayati yUyamiti / yUyamiti AdarArthe bahuvacanaM, kuTuMbamadhye bhrAtRputrAdivarga: kuTuMbaH tasya madhye, arthAt kuTuMbivat gaNyadhve / ataH ka gamyate matsevAM parityajya anyatra ka sevArtha yuSmAbhiH gamyate, kuTuMbijanavat atraiva sthAtuM yogyamiti bhAva: / gotraM kulaM vaMza: pautraprabhRti apatyaM, putrAzca taiH sAmAnyaM sAdhAraNaM, saMvibhAga dravyAMza, AdAya grahItvA, atraiva svagRhe iva idaM svIyaM gRhameva iti gaNayitvA, yathAsau. khyaM sukhasya bhAvaH saukhyaM tadanatikramya yathAsaukhyaM sukhena ityarthaH, yuSmAbhiH sthIyatAM naiva gamyatAm / ] 'gotraputrasAmAnyAH [iti pAThe] gRhasthAH [iti TippaNI, yayA sagotrA: putrAzva ekasmin eva gRhe vartate tadvat ityrthH| evaM svAmI sAntvayati na tu kiMcit dadAtIti bhAvaH // 935 // anya: anyaM anucitalobhavyAjena upAlabhate abhyantareti / abhyaMtaravyayArtha gRhavyayArtha ( abhyaMtaravyaya: 'khAnagI kharaca' iti mASAyAM vyavahRtaH,) api, yaH mahodraMgaH mahAn cAsau udgazca, udragastu nagarIvizeSa:, " karvaTAdadhamo draMga: pattanAduttamazca saH / udgazca nivezazca sa eva draMga ityapi // " iti vAcaspatikozAt uddharaNaM abhidhAnaciMtAmaNiTIkAyAm / pattanaM paMcAzagAmAtmakaM, kaTaM ca catuHzatagrAmaparimitam / lakSaNayA tasmAt AyaH, na mayA vilabdha: na mayA upayujyate apitu ApattisaMgraharUpeNa saMrakSyate, tAdRze dravye'pi te anubaMdhaH yadi anyasmAt utpannAt dAtuM na zakyate tadA tasmAt api apavAdatayA dIyatAM iti vAraMvAraM yAcanam / evaM sthite, kiM karomi kathaM kasmAt tumyaM dAtavyaM, itizabdaH prakAre, no jAne nirNetuM na pArayAmi / ata: na kiMcidapi adhikaM dAsye iti bhAvaH // 936 // apara: akRtakiMcana: mithyAvacana: sevakasya phalAlAbhe rAjyAdhikAriSu 935 sAmAnyAH (go. kA) bhAgaM gRha eva (go. kA) 936 [itaH 950 aMkazlokaparyantaM kA. mUlapustakayoH azuddhibahulatvAt kA. pATho'pi tAdRza eva]. na labdho""mahAdaMgaH (staM) 937 viyoginAM (go. kaa)| matsaritAm (staM) Shree Sudharmaswami Gyanbhandar-Umara, Surat www.umaragyanbhandar.com Page #436 -------------------------------------------------------------------------- ________________ kuTTanImatam / 373 evammAyairanudinalAbhodayamohakAribhirvacanaiH / phalazUnyairanujIvI pratAritaH kaH kiyatkAlam // 938 // etadviSaye naipuNamatra tu bhUmIbhujAM samAzritya / mukharatayA kathayAmo jaDamiva sAmAjikocitaM kiJcit // 939 // doSaM Aropayati prathameti / pradezasthaM bhUmyAdidezagataM, analpaphalajIvanaM bahudravyalAbhavatI vRttiH, prathamataraM eva tava yAcanAt pUrvameva, tava kalpitaM mayA zAsanalekhAdinA nirvRttaM, tathApi tava vacanAt idAnIM jAne yat, adyApi etatkSaNaparyantaM, te tava, na jAtaM hastagataM svAtmIkRtaM vA na abhUt / tatra kAraNaM svayameva sUcayati niyoginAM iti / niyoginAM viniyoginAM " anenedaM tu kartavyaM viniyogaH prakIrtitaH / " iti niyogaH preraNaM, saH asyAstIti niyogI, teSAM dUtaka-zAsanalekhaka-mudrAparipaMthakAdyadhikAriNAM, mantharatAM maMdakAryakaraNatAM kArye vilaMbazIlatvaM, pazya avalokaya / rAjakIyavyavahAradoSa eva atra aparAdhyati iti bhAvaH // 937 // prastutAn kusevyavacanaprakArAn upasaMharati evamiti / evaMprAyaH uktaprakArapracuraiH, anudinaM dinedine anudinaM pratidivasaM ityarthaH, lAbhaH dravyAdhigamaH, udaya: uccapadAdhigamaH, tayoH viSaye mohakAribhiH viparyayamatyutpAdakaiH phalazUnyaiH lAbhAdiprAptivaMcitaiH, vacanaiH vAkyaH, kaH prazne, anujIvI sevaka: dAsaH, kiyatkAlaM kiyaMta kAlaM abhivyApya, pratArita: vaMcitaH, bhavet , kAkvA etAdRzaiH phaladarzaka: api tacchUnyaH vacanAbhAsai: sevakAnAM dIrghakAlaM pratAraNaM asaMbhAvyaM iti bhAvaH // etadupanyAsena nATyadarzanAt saMtuSTena svena tatkAlameva grAmazAsanaM pradattaM iti svasya susvAmitvaM sUcitam // 938 // prakrAntaM ( A. 930 ) nATyaguNagrahaNaM puna: anusaMdadhAnaH tadavatArayati etaditi / atra prakRte, tuH pUrvagataviSayavarNanabhede, etadviSaye nATyaviSaye, bhUmibhujAM rAjJAM naipuNaM lakSyalakSaNAdiparizIlanAt vyutpattimattvaM lokaprasiddhaM samAzritya avalaMbya, sAmAjikocitaM nATyaM dRSTvA sAmAjike: tadguNadoSakIrtanaM kArya iti kRtvA, yat sAmAjikasya sabhAsada: prekSakasya ucitaM yogyaM tat ityarthaH, mukharatayA vAvadUkatayA, na tu tadrahasyavittayA iti bhAvaH, jaDamiva maurNyaviziSTamiva, kiMcit alpaM, kathayAma: 938 dinalobhodaya (2) 939 etadviSamaM (go2. kaa)| bhUmIbhRtAM (go2. kaa)| samAztya (stN)| kaSa(ya?)yAmastathApi sAmA0 (staM) Shree Sudharmaswami Gyanbhandar-Umara, Surat www.umaragyanbhandar.com Page #437 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 374 dAmodaraguptaviracitaM saptAzrayaH SaDAtmA zArIrastriApramANaparimANaH / sattvAdhikyAjjyeSTho vyastasamastastribhirviniSpAyaH // 940 // sa(su?) kumArAviddhakriya uparaJjakaraJjito vividhattiH / AdeyaheyamadhyabhovaiH saMpAditaH prayogo'yam // 941 // nirUpayAmaH // 939 // tadeva nATyaguNanirUpaNaM satetyAdibhiH saptabhirAha / tatra sapteti yugmena dRSTaprayogasya sAmAnyataH prazaMsA / ayaM prayoga: nATyasya, yaH atra dRSTaH saH, saptAzraya:-SaDjAdisaptasvarANAM taduktaM " zrutibhyaH syuH svarAH ssddjrssbhgaaNdhaarmdhymaaH| paMcamo dhaivatazcAtha niSAda iti sapta te // " iti (saMgItaratnAkare 1 / 24), teSAM Azraya: nivAsasthAnaM, yadvA mArgasaMgItayuktaM taduktaM "svarA grAmAstathA jAtivardhamAnAdigItakaM / AlApAdikriyAbaddhaM sapta mArga iti smRtaH // " iti / tathA SaDAtmA susvarAdipradhAnaH, tathA coktaM-" susvaraM sarasaM caiva sarAgaM madhurAkSaram / sAlaMkArapradhAnaM ca SaDidhaM gItalakSaNam // " iti / tathA zArIraH prayogasya gAnanatyapradhAnatvAt ubhayozca zarIrAdhInatvAt tannivartyatvAt zArIraH, yadvA gItahetutayA prasiddhena zArIreNa saMpannaH, zArIraM ca-" rAgAbhivyaktizaktatvamanabhyAse'pi yaddhaneH / tacchArIramiti proktaM zarIreNa sahodbhavAt // " iti ( saMgItaratnAkare 3 / 80) / tathA tripramANaparimANaH yathoktaM bharatena-" loko vedastathA'dhyAtma pramANaM trividhaM smRtam / lokAdhyAtmapadArtheSu prAyo nATyaM vyavasthitam / " (25 / 123 ) iti / tathA sattvAdhikyAt jyeSThaH-vAdyaprayoge ca satvAdhikyAt , sattvaM ca " layatAlavarNapadayatigItyakSaravAdakaM bhavet sattvam / " ityuktaM tasya prAdhAnyAt, jyeSThaH uttamaH / tathA tribhiH vyastasamastaiH trayANAM samA-srotovahA-gopucchA-iti nAmabhiH khyAtAnAM layatrayANAM AsAraprasAravidhibhiH viniSpAdya: saMpAdyaH // 940 // api ca, sa(su?)kumArAviddhakriyaH sukumAraM yathA syAttathA nAma komalatayA AviddhAH otaprotAH gAnavAdyanRtyAbhinayAdikriyA: yatra, arthAt anuddhtH| tathA uparaMjakaraMjitaH gamakAlaptyAdiyogaiH sNyuktH| tathA vividhA vRttayo yatra tAdRzaH, taduktaM-"nATake vRttayaH proktAzcatasro nATyavedibhiH / bhAratI kaizikI caiva sAtvatyArabhaTI tathA // " iti; tathA " bhAratI zabdavRttiH syAdrase raudre ca yujyate / zaMgAre kaizikI, vIre sAtvatyArabhaTI punaH // " iti / tathA AdeyaheyamabhyaH bhAva:-Adau AdeyAH pazcAt ___ 940 zArIranito'pramANaparimANaH (stN)| sattvAdhikyo jyeSTho (staM) 941 vividha nRtyaH (st)| "heyamatyairbhAvaiH (go. kA) heyamaye (go 2.) / saMpAditaprayogo'yam (staM) Shree Sudharmaswami Gyanbhandar-Umara, Surat www.umaragyanbhandar.com Page #438 -------------------------------------------------------------------------- ________________ kuTanImatam / gambhIramadhurazabdaM paribRMhitagItavividhabhaGgayutam / darzayato vaicitryaM na bhraSTo vAdakasya layakAlaH // 942 // heyAH tyAjyA: tathA madhyA: AdeyaheyakAlayoH madhye vartamAnAH arthAt vyabhicAriNaH ye bhAvA: bhAvayaMti vyApnuvanti sAmAjikAnAM manaH iti te dhRtyAdaya: trayastriMzat cittavRttivizeSAH, uktaM ca kAvyAnuzAsanavRttau-" sthAyirUpacittavRttisUtrasyUtA evAmI svAtmAnamudayAstamayavaicitryazatasahasradharmANaM pratilabhamAnAH sthAyinaM vicitrayaMta: prtibhaasNte|" iti, " ete ca sthityudayaprazamasadhizabalatvadharmANaH / " iti ca, taiH saMpAditaH samyak nirvartitaH, vartate iti zeSaH / tathA coktaM bharatena-" rasA bhAvAstvabhinayA dharmI vRttipravRttayaH / siddhiH svarAstathA''todyaM gAnaM raMgasya sNgrhH||" (6 / 10) iti / atredaM pratibhAti-yat nATyaprayogaH atra kAvyapuruSavat samAsoktyA puruSatvena klpitH| tathAhi-tatpakSe puruSaH jIvAtmA'pi saptAzrayaH sasAnAM rasAdidhAtUnAM sthUladehadvArA AzrayaH, tathA ca " raso rudhiramAse ca medo majA'sthiretasI / dhAtavaH saptadhaite syuH sthUladehasamAzrayAH // " iti vedAMtasiddhAMtAdarza / tathA " kozA: paMca samAkhyAtAzchAdakatvAnnijAtmanaH / annaM prANo mano buddhirAnaMdazceti tanmayAH // " iti annamayAdipaMcakozaviziSTaH manaHsahitAni indriyANi SaDarmayaH vA AtmAnaH yasya sa tathAbhUtaH SaDAtmA / zArIraH zarIre bhavaH jIvaH / tathA tripramANAni pratyakSAnumAnazabdAtmakAni parimANaM pramApakaM yasya sH| tathA sattvarajastamoguNeSu yatra sattvaguNasya AdhikyaM saH tatkAraNAt jyeSThaH uttamaH gaNyate / tathA tribhiH sthUlasUkSmakAraNazarIraiH samastaiH samaSTayAtmakaH virADhiraNyagarbhazAravya: taireva vyastaizca vyaSTayAtmakaH prAjJataijasavizvAravyaH, vinipAdya: vedAnta-zAstraiH ( 940 ) / tathA sukumAreNa bhUtadayAdinA iti bhAvaH, AviddhAH yuktAH kriyAH japayAgAdikAH yasya saH / uparaMjakaiH ramaNIyadarzanabhogAdibhiH raMjitaH prasannatAM nItaH / vividhAH kAmakrodhaharSazokAdirUpA vRttayaH cittavikArAH yasya sH| kecit bhAvA: padArthAH AdeyAH anukUlatvAta grahaNIyAH, kecit heyAH pratikUlatvAt tyAjyAH, tathA kecana madhyAH audAsInyena prekSyAH, tAdRzaiH bhAvaH saMpAdita: saMgamitaH / etAdRzaH prayogaH prakarSeNa yoga: saMsAreNa yasya tAdRzaH, ayaM puruSaH jIvAtmA // 941 // prayogasahakAriSu vAdyavAdakaM prazaMsati gaMbhIreti / vAdakasya murajAdivAdyavAdakasya, vAdane vaicitryaM vismayajanaka 942 parirakSita (staM. go 2) / vividhamaMga (go 2. kaa)| darzayituM (stN)| layatAlaH (staM) Shree Sudharmaswami Gyanbhandar-Umara, Surat www.umaragyanbhandar.com Page #439 -------------------------------------------------------------------------- ________________ dAmodaraguptaviracitaM aparityaktasthAnakarasakAkuvyAJjitasphuTArthapadam / abhirAmAvizrAntaM paThitaM niravadyamakhilabhASAsu // 943 // niyamitadIpanagamanaM drutamadhyavilambitAlalayayuktam / rasavatsvaropapannaM kRtasAmyaM sAdhu gAtRbhirgItam // 944 // darzayataH; tadvaicitryaM vizeSaNAbhyAM nirUpayati gaMbhIreti, gaMbhIraH maMdraH, tathAtve'pi madhuraH kala: ca zabda: vAdyaja: yatra tAdRzaM, tathA paribRMhitAH kuzalatayA vardhitAH gItAnAM vividhAH kiMcidbhedabhinnAnAM nAnAprakArAH bhaMgA: paramparAH taiH yutaM sNyuktm| layakAlaH na bhraSTaH layeSu na skhalitam / tena ca tAlabhaMgo na jAta: iti sUcitam / layakAlastu-"tAlAntarAlavI yaH sa kAlo laya ucyate / trividhaH sa ca vizeyo druto madhyo vilambitaH // " iti // 942 // nATyaprayogasya aMgabhUtaM pAThaM api prazaMsati aparityakteti / sthAnAni ura:kaMThazirAMsi aparityaktAni yatra tat, arthAt sthAnaprAptyA mandramadhyatAravyavasthAM dadhAnaM, svarANAM kSatyAdhikyadoSarahitaM iti yAvat / kAkuvyaMjitAni sphuTA: arthAH sphuTAni padAni ca yatra tat kAkuvyaJjitasphuTArthapadaM, kAkvA vyaMjitAni kAkuvyaMjitAni; kAkuH ca vyAkhyAtA pUrva (804A. TI.), api ca kAku: "abhiprAyavAn pAThadharmaH / " iti kAvyamImAMsAyAM, tathA "kAmaM vivRNute kAkurarthAntaramatandritA / sphuTIkaroti tu satAM bhAvAbhinayacAturIm // " iti tasyAH phalamapi tatroktam / sphuTAH niHsaMdigdhAH, arthAH vaktavyAH, sphuTAni sthAnaprayatnavizuddhAni, padAni suptiGantAdIni / tathA abhirAmaM suMdaraM, avizrAntaM skhalanarahitaM ca abhirAmAvizrAntam / niravadyaM doSarahitam, akhilabhASAsu nATake prayuktAsu saMskRtaprAkRtAdyAsu, paThitaM pAThaH / kecittu evaM paMca pAThaguNAn manvaMte"adarzitavicchedaM paThatAM ojaH, vicchidya padAni paThatAM prasAda:, ArohAvarohataraMgiNi pAThe mAdhurya, sasauSThavameva sthAnaM paThatAM audArya, anuccanIcaM paThatAM sAmyaM" iti / pAThaM adhikRtya uktaM kAvyamImAMsAyAM-"yathA janmAntarAbhyAsAt kaNThe kasyApi rkttaa| tathaiva pAThasaundarya naikajanmavinirmitam // " iti, ( raktatA raMjakamAdhuryam / ) tathA " lalitaM kAkusamanvitamujjvalamarthavazakRtaparicchedam / zrutisukhaviviktavarNa kavayaH pAThaM prazaMsanti // " iti ca (17) / kAkukalanAyAH pAThapratiSThAyAzca vistaraH tatraiva draSTavyaH // 943 // kramaprAptAM gAtRNAM prazaMsAM karoti niyamiteti / 913 khilabhAvayutam (kA) niravadyabhASAsu (go 2. kA) 944 gamana (pa. stN)| tAnalaya (go. kA) tAlasaMyuktam (go 2) / sAdhu gAtrimiH (pa. staM) Shree Sudharmaswami Gyanbhandar-Umara, Surat www.umaragyanbhandar.com Page #440 -------------------------------------------------------------------------- ________________ kuTanImatam / prakRtivizeSAvasthApratipAdakaveSaracanasAmagryA / anukaraNamabhyatItaM siddhidvayasaMpadA dhArAm // 945 // gAtRbhiH gAyanaiH gAyakaiH, sAdhu suSThutayA doSarahitatvena, gItaM gAnaprayogaH kRtaH, kIdRzaM tatprakRtaM gItaM ityAha niyamitetyAdi / niyamitaM mAnena sthApitaM, dIpanaM nAma tristhAnazobhitvaM vardhamAnasvaratvaM ca, yadvA alaMkArAdibhiH zobhApAdanaM, tathA gamanaM svarANAM ArohAvarohAdibhiH pravartanaM yatra tAdRzam; anena gAtAra: grahamokSavicakSaNA iti sUcitam / tathA drutamadhyavilambitAkhyA: ye trividhAH caJcatpuTAditAlAnAM layAH taiH yuktaM, layazca-" tAlAntarAlavartI yaH sa kAlo laya ucyate / " ityuktaH, anena gAtAro na vitAlAH api tu tAlajJAH iti sUcitam / tathA rasavat AnaMdotpAdakaguNayuktam ; anena gAtAro na virasAH iti sUcitam / svaropapannaM tattadrAgeSu vihitaiH svaraiH upapannaM zuddhaM svarakSatyAdihInaM iti yAvat ; anena te na apasvarAH iti sUcitam ; yadvA bharatena zaMgArAdau svaravizeSA uktA: tai upapannaM yuktaM, te ca yathA-"hAsyazRMgArayoH svaritodAttatvaM, vIraraudrAdbhuteSUdAttasvaritaM, karuNabIbhatsabhayAnakeSvanudAttasvaritamutpAdayet / " iti ( sA. da. TIkAyAM rAmacaraNatarkavAgIzenoddhRtam / ) yadvA-"hAsyazRMgArayoH kAryoM svarau madhyamapaMcamau / SaDjarSabhau tu kartavyau vIraraudrAdbhuteSvatha // niSAdavAn sagAMdhAraH karuNe saMvidhIyate / dhaivatazcApi kartavyo bIbhatse sabhayAnake // " ( nATyazAsne 17100-101) iti / tathA kRtasAmyaM rAgavizeSeSu lakSyalakSaNayoH virodhe svarAntarANAM guMphena saMpAditAvirodham ; anena gAtAraH caturA iti sUcitam // 944 // kramAt avasthAnukRtirUpaM nATayamapi prazaMsati prakRtIti / prakRtivizeSAH svabhAvavizeSAH yathA rAjavidUSakAdInAM nAyikApratinAyikAdInAM ca bhinnAH, avasthAH yathA kAmakRtAH abhilASAdayaH daza; tAsAM pratipAdakAni darzanamAtreNa gamakAni pratyAyakAni, yAni veSaracanAni nepathyanirvartanAni, "bhUmikA racanAyAM syAdvezAntaraparigrahe / " iti medinyukteH, veSaracanayoH ubhayoH grahaNaM puSpamAlAvat veSasya utkarSapratItyartha, yadvA 'veSavacanasAmagryA' iti pATha: bhavet, teSAM sAmagryA sAmastyena naTatvabuddheH AcchAdikayA sAmagryA iti bhAvaH, hetau tRtIyA; 945 anukaraNe tyabhinItya(taM?) siddhidvayasaMpadA(dA?) mano dUram (1) anukaraNe tyabhinItA siddhidvayasampadA mano dUram (staM) abhinayakaraNe nItA siddhidvayasaMpadA cAram (go 2. kA) Shree Sudharmaswami Gyanbhandar-Umara, Surat www.umaragyanbhandar.com Page #441 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 378 dAmodaraguptaviracitaM bharatamutairupadiSTaM kSitipatinahuSAvarodhanArINAm / manye tA api nAvye zobhAsaMdohamIdRzaM nApuH // 946 // tayA yA siddhidvayasaMpat AMgikAdicaturvidhAbhinaye SaDalaMkAraviziSTe vivarjitapAThyaghAtasthAne pAThye ca yA siddhi: adoSA saguNA sAlaMkArA niSpattiH sA siddhidvayaM tasya saMpadA zriyA, ca iti adhyAhartavyaM, anukaraNaM nATyaM, " avasthAnukRtirnATayaM"(117) iti dazarUpake, dhArAM stuti, "dhArA paMktau dravadravyasrave'zvagatipaMcake / ' 'bhaMgArAdezva nAlAyAM, dhArA'bhyAse nutAvapi / ..." iti vizvalocanaH, abhyatItaM atikramya vartate, dRSTanATyaguNagaNasya prazaMsanaM kartuM asmAbhiH azakyaM ityarthaH // ' anukaraNe hyabhinItA(taM?) siddhidvayasaMpadA mano dUram / ' iti staM.pustake uttarArdhasya pAThaH, tatra anukaraNe asmAkaM prekSakANAM mana: cetovRttiH dUra atyartha, abhinItaM hRtaM ityarthaH, anyat samAnam // 945 // nATyaprazaMsAM upasaMharati bharateti ! bharatasutaiH kohalAdibhiH (82 A. TI. ), kSitipateH pRthvInAthasya nahuSasya tadAkhyasya caMdravaMzIyarAjasya, avarodhanArINAM antaHpurasuMdarINAM, upadiSTaM zikSitaM, idaM nATyaM iti zeSaH / tathAhi-nahuSaH kadAcit parAkrameNa puNyena ca svargarAjyaM prApnot , tatra ca nATyaM apazyat / tena tat pRthivyAmapi svanagare draSTuM tasya abhilASo'bhUt / tena devAH prArthitAH / tai: prerita: sa svAbhilASaM pUrayituM AcArya bharataM vyajijJapat / tena tadaMgIkRtya svaputrAdayaH pRthivyAM avatAritAH / taizca tat nATyaM nahuSAntaHpuranArINAM zikSitam / tatazca bhUloke nATyAvatAro'bhUt iti kathA / asyAH vistaraH bharatIye nATyazAne aMtima saptatriMze'dhyAye draSTavyaH / uktaM ca tatra-" . . 'nahuSo nAma pArthivaH (1) / prAptaM vA (prAptavAn ?) devarAjyaM hi nayabuddhiparAkramaiH (2) / 'kRtAMjali: prayogArthI proktavAn sa surAnnRpaH / (4) / .''proktavAMstu tato mAM tu nRpatiH sa kRtAMjaliH // (7) // idamicchAmi bhagavannadya mu( nATyamU )r2yA pravartitam / (81) sutAzcAhUya saMproktAH 'gamyatAM sahitabhUmi prayoktuM nATyameva hi / 'tatazca vasudhAM gatvA nahuSasya gRhe dvijAH / strINAM prayoga bahudhA buddhivaMto yathAkramam / " ityAdi / tA: nahuSatriyaH, apinA nATyAcAryabharataputraziSyA api iti sUcyate, nATye anukAryaveSAvasthAdyanukaraNAtmakanaTakarmaNi, IdRzaM yathA'sminprayoge mayA dRSTaM, zobhAyAH kAnte:, saMdohaM samuccayaM, nATyasya nAnAvidhAni aMgAni ( 942-945 AryAsu uktAni) uddizya saMdohaM ityuktiH, na ApuH iti manye / bharataputraziSyAbhyo'pye946 kSitipatijanuSA (go. kA) kSi naghuSA (5) / vAye (pa) [ lekhakabhramAt pAThaH] Shree Sudharmaswami Gyanbhandar-Umara, Surat www.umaragyanbhandar.com Page #442 -------------------------------------------------------------------------- ________________ kuTTanImatam / I suzliSTasandhibandhaM satpAtrasuvarNayojitaM sutarAm / nipuNaparIkSakadRSTaM rAjati ratnAvalIratnam // 947 // evaMvidhaguNakathanaprasaGgini vibhAvitAtmanRpatanaye | paThati smAryAmanyaH smRtiviSayamupAgatAM prasaGgena // 948 // tAsAM nATyaprayoge utkarSaH iti vyatirekaH anayA dyotitaH // 946 // prakRtaprayogabhittibhUtAyAH cakravartizrIharSapraNItAyAH ratnAvalInATikAyAH prazaMsanena svoktimupasaMharati suSTeiti / ratnAvalIratnaM ratnAvalyAkhyA nATikA eva ratnaM maNiH, kIdRzaM tat iti suliSTetyAdibhiH tribhiH zliSTavizeSaNaiH vizinaSTi / suliSTaH sughaTitaH saMdhInAM mukhAdinATyAMgavizeSANAM baMdhaH yojanaM yatra tat, tathA ca nATake mukhapratimukha- garbha-vimarza ( 'avamarza' ) - nirvahaNa ( ' saMhRti ' ) - nAmnyaH vastuprapaMcikA: catuHSaSTayaM gAtmikAH paMca saMghayaH vartante, saMdhisAmAnyalakSaNaM tu - " antaraikArthasaMbaMdha: sandhirekAnvaye sati / " ( 1 / 23 ) iti dazarUpake, tatra nATakabIjasya mukhasaMdhau utpattiH, pratimukhe dRSTanaSTamiva tasyodghATanaM, garbhe udbhedaH, avamarze garbhanirbhedaH, nirvahaNe ca tasya samAnayanam / vizeSastu dazarUpakAdau draSTavyaH / ratnAvalyAMca prathamAMke mukhasaMdhiH, dvitIyAMke pratimukhasaMdhiH, tRtIyAMke garbhasaMdhiH, caturthe ca vimarza nirvahaNasaMdhidvayaM, iti jJeyaM, yathA ca imA: paMca sAMgAH ratnAvalyAM tathA vivicya darzitaM dazarUpake prabhAkhyaratnAvalITIkAyAM ca iti tatra avalokanIyam / ratnapakSe suzliSTaH ghanaH saMdhInAM trasareNusaMyogAnAM baMdhaH ghaTitatvaM yasya tat / tathA zobhanAni pAtrANi anukAryANi udayanavAsavadattAratnAvalIyaugaMdharAyaNAdIni, suvarNAni zobhanAni akSarANi padavAkyagatAni ca taiH yojitaM saMpAditaM; ratnapakSe satpAtreNa uttamakArukeNa suvarNena hemnA yojitaM saMghaTitam / tathA nipuNaiH padavAkyarasAdividbhiH iti bhAvaH, parIkSakaiH sadasadvayaktihetubhiH sahRdayaiH, dRSTaM paThitam ; ratnapakSe nipuNaiH caturaiH parIkSakaiH ratnAnAM guNadoSanirIkSakaiH ratnazAstravidbhiH ityarthaH, dRSTaM parIkSitaM nirdoSatvena avadhAritam ; IdRzaM sat, sutarAM atizayena, rAjati zobha. mAnaM vartate / zliSTarUpakaM alaMkAraH / anayA ratnAvalyAH rasAlaMkAraucityAdiguNaiH gariSTha prabandhatvaM ukta, uttamakanakabhUSaNaghaTito tamaratnavat tasyAH anarghatvaM ca sUcitam // 947 // viSayAntaraM prastauti evamiti / evaMvidhAnAM pUrvoktAnAM guNAnAM kathane prasaMga: vyApAraH tadvati prasaMgini, vibhAvitAtmA tatra 947 AzviSTa (go. kA) / sarvatra suvarNa... subhagam ( go 2 ) 948 kathanaprasaradviri vibhA ( pa ) [ mAtrAdhikyamatra pAThe ] saragiri bhAvitA' (staM) Shree Sudharmaswami Gyanbhandar-Umara, Surat 379: www.umaragyanbhandar.com Page #443 -------------------------------------------------------------------------- ________________ dAmodaraguptaviracitaM " 'saMgrAmAdanapasRtiH prekSAbhijJA subhASitAbhiratiH / AcchodanAbhiyogaH kulavidyA rAjaputrANAm // ' 949 // etadvastuni yAte zrutimArge nRpatinandano rasataH / ArabdhakathA cchedakamAkheTakavarNanaM cakre / / 950 // * ' calalakSyavedhakauzalamazva prajave sthirAsanAbhyasanam / bhUmivibhAgajJAnaM bhavanti mRgayAbhiyogena / / 951 // pravartitacittaH cAsau nRpatanayazca samarabhaTaH tasmin sati, anyaH ko'pi puruSaH, prasaMgena smRtasya upekSAnarhatvaM prasaMga: tena, smRtAM AryA vakSyamANAM, paThati sma papATha // 948 // tAmevArthI paThati saMgrAmAditi / saMgrAmAt yuddhAt anapasRtiH apalAyanam / prekSAbhijJA prekSAyA: nATyasya abhijJA darzanena jJAnam uktaM ca bharatena - "na tacchrutaM na tacchilpaM na sA vidyA na sA kalA / nAsau yogo na tatkarma yannATye'sminna // " iti / subhASiteSu sAdhubhASaNeSu hitavacaneSu ramaNIyArthapratipAdaka kAvyAdiSu vA abhirati: vyasanam / AcchodanAbhiyoga: ] AcchodanaM mRgayA, [ "AcchodanaM mRgavyaM syAdAkheTo mRgayA striyAm / " iti amaraH, tatra abhiyoga: abhyAsa: abhinivezo vA dRSTazauryabalAdivRddhiguNatvAt, tathA ca zukranItau - "zaurya pravardhate nityaM lakSyasaMdhAna sAdhanam | akAtaratvaM zastrAstrazIghrapAtanakAritA // mRgayAyAM guNA ete " ( 1|333-334 ) iti / amI, rAjaputrANAM kSatriyajAtIyAnAM kulavidyAH kulasya vaMzaparaMparAyA: gRhasya vA vidyA: / rAjaputrANAM ukteSu yuddhAdicaturSu sahajaM jJAnaM abhiratizca iti bhAvaH // 949 // etacchravaNaphalamAha etaditi / etasyA: AryAyAH vastuni tAtparyArthe, zrutimArga yAte zrute, nRpatinaMdanaH rAjaputraH samarabhaTaH, ArabdhAyAH prastutAyAH kathAyAH vArtAyAH nATyasaMbaMdhinyAH iti bhAvaH, cchedakaM virAmakArakaM, AkheTakasya mRgayAyAH varNanaM, rasataH prItyA, cakre / AryAzravaNAnaMtaraM saH nATyakathAM tyaktvA mRgayAvarNane pravRtto'bhUditi bhAvaH // // 950 // itaH saptabhiH tadeva vanavihAravizeSamRgayAvarNanaM bhayAnakarasagarbhamAha caletyAdibhiH / tatrAdau mRgayAlAbhAn kathayati caleti / mRgayAbhiyogena tadabhyAsAt, 1 380 949 'bhijJA subhAvanA' ( go 2 kA ) / AcchoTanA (pa. staM. kA) 950 rabhasAt (kA) / cchedanamA ( pa. staM) / Arabhya kathA cchedakamAkheTaM vA ityaMtimA paMktiH kAM.saMpAdakaiH praaptpustkyoH| * itaH go. pa. staM. saMjJitAni pustakAni avalambya pAThaH samAptiM yAvat 951 sthirAbhyasanaM ( go ) [ nyUnArthaH pAThaH ] Shree Sudharmaswami Gyanbhandar-Umara, Surat www.umaragyanbhandar.com Page #444 -------------------------------------------------------------------------- ________________ kuTTanImatam / vahati javena turaGge nibiDasthitapAdakaTakapAdAgraH / tiryakpraNihitakAyo nimnonnatamagrato bhuvaH pazyan // 952 // yAvatmANaM dhAvatyAkulite vizvakadrubhirbhItyA | gocarapatite jIve laghukriyaH kSipati mArgaNaM dhanyaH // 953 // ( saMdAnitakam ) " " calaM caMcalaM yat lakSyaM vedhanIyaM pazvAdirUpaM, tasya vedhane zarAdinA bhedane, kauzalaM nipuNatvaM bhavati, tacca prazastaM yathoktaM abhijJAnazAkuntale - " utkarSaH sa ca dhanvinAM yadiSavaH sidhyati lakSye cale / " ( 2/5 ) iti / azvasya ArohaNa viSayabhUtahayasya, prajave atidrutagatau, api, sthirasya nizcalasya Asanasya upavezanasya, abhyasanaM abhyAsaH, lakSaNayA tajA siddhi:, arthAt ativegena dhAvamAne'pi a tasmAt cyutirna jAyate / tathA bhUmeH pRthivyAH vibhAgAH kSetrAraNyanadIparvatapradezAdayaH teSAM jJAnaM ca bhavati, mRgAnusaraNe aTavIpradezajJAnasya apekSitatvAt / mRgayAguNA: anUditAH kAmaMdakIye nItisAre - " jitazramatvaM vyAyAma AmamedaH kaphakSayaH / calasthireSu lakSyeSu bANasiddhiranuttamA / mRgayAyAM guNAnetAnanye prAhuH / " (15/2627 ) iti // 951 // mRgayAvinode laghukriyasyaiva utkarSAt SaGgiH tasya vividhaprakArAn varNayati / tatrAdau yugmena svabhAvoktyalaMkAradvArA mRgayAkuzalaM prazaMsati vahatItyAdinA / javena vegena, turaMge turaM tvaritaM gacchati iti turaMgaH tasmin azve, vahati dhAvati, nibiDaM dRDhatayA sthitau ] pAdakaTakayoH caraNAdhAravalayayoH [ 'peMgaDA' iti bhASAyAM prasiddhayoH, saptamI, pAdayoH agrabhAgau yasya saH / dhAvamAnasya azvasya upari upavezane kAyasya tiryaktvaM svabhAvaH / tathA vahati azve praskhalanarakSArtha, agrataH purastAt, bhuvaH nimnonnataM gartAdikaM nimnaM prastarAdinA uccaM pradezaM pazyan nirIkSamANaH mRgayArasikaH // 952 // yAvatprANaM prANaM maryAdIkRtya yAvatprANaM pUrNatralena, prANA asuSva prANe vAte'pyanile bale / kAvyajIve ca bole ca, prANaM tu triSu pUrite // " iti vizvalocana:, ( bolaM ' volaM 'svanAmakhyAtavaNidravyaM gandharasAkhyaM,) dhAvati vegena prayAti tathA vizvakadrubhiH mRgayopayuktazvabhiH, "vizvakadruH khale dhyAne syAdAkheTikakukkure / " iti vizvalocanaH bhItyA bhayena, Akulite paravazIkRte, etAdRze jIve prANini pazau, laghvI kSiprA kriyA zArAdikSeparUpA yasya saH laghukriyaH, dhanyaH zlAghyaH kRtArtho vA, mArgaNaM zaraM " mArga "" 952 tiryakpariNatakAyo ( pa. staM ) / bhuvaM ( pa. staM ) 381 Shree Sudharmaswami Gyanbhandar-Umara, Surat www.umaragyanbhandar.com Page #445 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 382 dAmodaraguptaviracitaM mUle sthitasya nibhRtaM mRgayubhiruccATya daukitaM nikaTe / pAtayato mRgamutplutamavyapadezyaM sukhaM kimapi // 954 // gItazravaNotkarNa nizcalatRNakavalagarbhamukhahariNam / upavezitamaspandaM spRhaNIyA eva gRhanti // 955 // No yAcake bANe " iti zAzvataH, kSipati muJcati, taM zaravyatAM nayati ityarthaH / laghukriyasyaiva mRgayAyAM iSTaprANivadhasiddheH tasya dhanyatvam // sandAnitakaM yugmaM pUrva vyAkhyAtam (792 A. TI.) // 953 // evaM azvAdhAroheNa pazu anusRtya kriyamANAM mRgayAM varNayitvA, puruSeNa kasmiMzcit ekasmin sthAne sthitvA mRgayA kriyate tAM varNayati mUle iti / yasya kasyacit ucitasya mahataH vRkSasya, mUle mUlabhAge, nibhRtaM mRgANAM zaMkAnivRttyarthaM vRkSapatrAdibhiH gUDhaM yathA syAttathA, sthitasya puruSasya, nikaTe samIpe, mRgayubhiH mRgAn vadhArtha yAtIti mRgayuH vyAdhaH ' zikArI ' iti bhASAyAM, taiH, uccATya sthAlyAdivAdanacItkArAdibhiH bhApayitvA, DhaukitaM samIpe prApita, utplutaM phAlena AgataM, mRgaM mRgyate tadvadhAkAMkSibhiH yadvA mRgayate tRNAdikaM iti mRgaH pazuH taM, " mRgaH kuraMge'pi pazo mRgayAmRgazIrSayoH / hastibhede'pi yAJAyAM " ( mRgazIrSa nakSatravizeSaH / ) iti vizvalocanaH, pAtayataH zaravedhena bhUmipatitaM kurvata:, kimapi iti avyayasamudAyaH anivarNanIyArthakaH, avyapade. zyaM anirvacanIyaM sukhaM AnaMdaH, jAyate iti zeSaH / atra mRgapadena siMhavyAghrAdayaH ugrAH hiMsrAH pazava: uddiSTAH, yeSAM vadhaH prAya: ekatra vRkSAdau sthitvA kriyate // 954 // anyAbhyo vilakSaNAM hariNamRgayAmAha gIteti / gItasya saMgItasya zravaNAya karNayoH taddhanipravezAya, utkarNa uccaiH kRtau avadhAnaprAptyai kareM yena sa utkarNa: taM, nizcala: sthiraH carvaNakriyAyAH staMbhitatvAt tRNAnAM hariNabhakSyANAM kavalaH grAsaH garbhe madhye yasya tAdRzaM mukhaM yasya taM tAdRzaM hariNaM bahuvrIhigarbho bahuvrIhisamAsaH, upavezitaM gItazravaNAya AsInatAmupagataM, tatrApi aspandaM zravaNaikAgyeNa calanavalanAdirahitaM, mRgANAmetadavasthAvarNanaM nAgAnaMdanATake'pi, tathA-"vidUSakaH-bho vayasya, kinnu khalvete ISadvalitakaMdharA nizcalamukhApasaraddaradalitadarbhagarbhakavalAH samunnamitadattaikakarNA nimIlitalocanA AkarNayanta iva hariNA lakSyate // nAyaka:-..'ete dantAntarAlasthitatRNekavalacchedazabdaM niyamya vyAjihmAMgAH kuraMgA: sphuTalalitapadaM gItamAkarNayati // " ( 1113) iti / tAdRzaM spRhaNIyA: duSkarakarmakAritvAt dhanyA eva ___954 rutpATya Dhau (pa. stN)| mavyapadezaM (go) Shree Sudharmaswami Gyanbhandar-Umara, Surat www.umaragyanbhandar.com Page #446 -------------------------------------------------------------------------- ________________ kuTTanImatam / 383 dAvAnalasantApAniyotaM gahanavIrudho'bhimukham / yo niruNaddhi sa dhanyaH sUkaramekaprahAreNa // 956 // ghanakSodarasuptaM samupetya svairamakRtapadazabdam / vyAdhavara eva kurute nirjIvaM helayA zazakam // 957 // gRhNati vinA zaraprahAraM jIvantameva hastagataM kurvati / tathAhi aparebhya: prANibhyaH hariNAnAM laghuzarIratayA vegAtizayena dhAvatAM zaravyatvaM duSkara, tatrApi teSAM jIvatAmeva grahaNaM suduSkaraM, tacca gItena sAdhyaM iti mRgayAsaktAnAM saMgItajJAnaM utkarSadaM, tacca tAdRzAM sarveSAM viralaM iti sUcitam / hariNAnAM gAnAtyAsaktiH prasiddhA, taduktaM-" vanecarastRNAhArazcitraM mRgazizu: pazuH / lubdho lubdhakasaMgIte gIte tyajati jIvitam // " (saMgItaratnAkare 1 / 29) iti / hastisarpamayUrAdayaH kecana prANinastu vINAmuralImRdaMgAdivAdyavizeSAkarNanena vazIbhavaMti, hariNAstu kaNThajagItazravaNena iti bhedaH / svabhAvoktiH parisaMkhyA ca alaMkAraH // 955 // cAturyavizeSApekSiNI sUkaramRgayAM Aha dAveti / dAvasya vanasya, " davo dAvazca puMsyeva vane'pi vanapAvake / " iti vizvalocanaH, tasya yaH anala: amiH sa dAvAgniH, tasya saMtApAt pracaMDatApena, gahanasya kAnanasya yA vIrudh latA tasyAH vIrudhaH, paMcamI, jAtAvekavacanaM ca, latAnibiDajAlAt svanivAsabhUtAt ityarthaH, abhimukhaM svasya saMmukhaM, niryAtaM vinirgatya upasthitaM, sUkaraH varAhaH, 'zUkaraH' ityapi zabdaH, 'suvara ' iti bhASAyAM prasiddha: bahinirgatadaMta: krUrapazuvizeSaH taM, ekaprahAreNa kuMta(bhAlA )jAtIyazanasya ekenaiva AghAtena, ya: mRgayAkovidaH, niruNaddhi svasya upari AkramaNe asamartha karoti, sa: dhanya: prazaMsanIyaH // 956 // jAtyaiva atibhIrUNAM zazakAnAM mRgayAvizeSamAha ghaneti / ghanAnAM gADhAnAM nibiDatayA sthitAnAM vRkSANAM yat udaraM madhyabhAga: tatra suptaM atyaMtagUDhabhAge nilIya nirbhIkatayA zayAnaM, zazakaH zazaH 'sasalo' iti bhASAyAM prasiddhaH atilaghu: catuSpAt , taM, svairaM maMdagatyA, na kRtaH padAnAM padaniHkSepAnAM zabdaH yathA syAttathA azrAvyapadaravaM, yathA AgamanaM lakSitaM na bhavet tathA, samupetya atisamIpaM gatvA, vyAdhavaraH vyAdhaH magayuH 'pAradhI' iti bhASAyAM, teSu varaH zreSThaH kuzalaH, eveti na anyaH sAdhAraNa: iti sUcyate, etatkarmaNaH duSkaratvAt , helayA yatnaM vinA anAyAsena, nirjIvaM gataprANaM __956 niryAntaM (go)| vIrudhAbhi (go) / sa vandyaH (pa. staM) 957 vanakakSo (pa) ghanakakSo (staM. go 2) / Shree Sudharmaswami Gyanbhandar-Umara, Surat www.umaragyanbhandar.com Page #447 -------------------------------------------------------------------------- ________________ mRtaM, tasya apatyaM pumAna tasya zlAghAM prazaMsA 384 dAmodaraguptaviracitaM iti vidadhati saiMhabhaTAvAkheTakazaktilAghavazlAghAm / hRdayAgatAmagAyat prasaGgato gItikAmaparaH // 958 // 'AstA vyApArarasaH pravartitA saMkathA'pi mRgyaayaaH| antarayati tanmanasAmAhArAdikriyocitaM kAlam // 959 // avadhArya gItikArtha dAnaM prati dhananiyuktamabhidhAya / uttasthau samarabhaTo maJjarikAM samavalokayan premNA // 960 // mRtaM, tasya atibhayazAlInatayA, karoti // 957 // iti pUrvoktaprakAreNa, saiMhabhaTau siMhabhaTasya apatyaM pumAn sa~habhaTiH tasmin samarabhaTe; AkheTakazaktI mRgayAsAmarthe, yat ] lAghavaM kSiprakAritA, [ tasya zlAghAM prazaMsAM, vidadhati kurvANe / hRdayAgatAM smatAM, prasaMgata: nimittavizeSeNa // 958 // tAM gItimudAharati AstAM iti / mRgayAyA: strIliMgatvAt anyAMganAyA iva iti upamA dhvanyate, tena ca liMgaucityaM paraM zobhate, pravartitA prastutA, saMkathA tatsaMbaddhaH vArtAlApaH, apinA kimu vAcyaM sAkSAt mRgayAvyApArarasasya iti sUcyate, tanmanasAM mRgayAguNAdizravaNaikacittAnAM, AhArAdikriyANAM AdinA tatpUrva eva nirvAni saMdhyAvaMdanAdyAvazyakakarmANi lakSitAni, ucitaM yogyaM zAstrAdinA niyamitaM, kAlaM samayaM, antarayati vinitaM kurute, mRgayAkathA manoharaNena tattatkAlocitaM AhArAdikaM vismArayati iti bhAvaH / tata: AstAM vyApArarasaH-dUre vArtA yadvA kA kathA, magayAyAH yaH vyApAraH karma tasmin rasa: cetasaH drutiH tasya / " kaimutyenArthasiddhizcetkAvyApattiriSyate / " iti kuvalayAnaMdakArekamataH kAvyArthApattiralaMkAraH // 959 // etacchravaNena smRtakartavyasya rAjaputrasya vyApAramAha avadhAryeti / gItipratipAdyaM vastu manasA nizcitya, arthAt kriyAntarANAM saMpAdanAya gRhaM prati gaMtavyaM iti nirNayaM kRtvA, tataH maMdirasevakebhyaH daridrebhyaH yAcakAdibhyazca yathocitaM dAnaM dAtuM, dhananiyuktaM koSAdhikAriNaM, abhighAya uktvA Adizya ityarthaH, samarabhaTaH rAjaputraH, maMjarikAM nATitaratnAvalIbhUmikA nartakI, premNA snehena samavalokayan gamanakAle pazyan , aMtargatapremNaH sUcikAM snigdhAM dRSTiM tasyAM pAtayan san iti bhAvaH, uttasthau svagRhaM prati gamanAya AsanaM tyaktavAn // 960 // 958 iti nigaditasiMhabhaTe (pa. staM )[ 875 AryAviruddho'yaM pAThaH ] / zlAghyaM (pa) zlAghaM (stN)| hRdayaM gatA (pa)959 pAraH saMpravartitAnAM ka (go)| mRgayAyAM (pa. stN)| rAdikaraNoci (pa. staM) 960 gItikAryAn (staM) Shree Sudharmaswami Gyanbhandar-Umara, Surat www.umaragyanbhandar.com Page #448 -------------------------------------------------------------------------- ________________ kuTTanImatam / gatvA'tha svAvasathaM vinivartitabhojanAdikartavyaH / maJjarikAkRSTamanA abhidadhyau sacivasannidhAvevam // 961 // bhrUbhaGgasmitavIkSitamRduvakravacoGgahAragamaneSu / kusumapraharaNa eka yugapadvihitAzrayaH kathaM tasyAH ||962 || 206 tasya maMjarIviSayakaM udbhinnAnurAgaM pallavayati gatvetyAdinA / AvasathaM gRham / vinivartitaM saMpUrNatAM nItaM kRtaM, bhojanAdikaM, kartavyaM avazyatayA kArya, yena saH / maMjaryapahnatAnta:karaNaH, tatsurUpAdyanubhUtiparavaza: ata eva tAM kAmayamAnaH iti bhAvaH / sacivaH sahAya: maMtrI mitraM iti yAvat, yasyAgre svasukhaduHkhAni AviSkartuM zakyam / tasya sanni ghau nikaTe, abhidadhyau cintayAJcakre, manogataM prakAzayAmAsa ityarthaH / evaM vakSyamA - NAbhiH 962-988 AryAbhiH // tathA coktaM - " mado janayati prItiM, sA'naMgaM mAnabhaMguram / sa priyAsaMgamotkaNThAM sA sadyo manasaH zucam // " (bhAmahAlaMkAre 2 / 27) iti // tathA-" suhRtsaMcAritarahasyaM hi cetaH saMvibhaktaciMtAbhAramiva laghUbhavati / " ( viddhazAlabhaMjikAyAm 1 ) iti // 961 // atra vipralaMbhazRMgArasya nAyakagatAnAyikAsauMdaryAdiguNazlAghArUpA guNakIrtanAkhyA caturthI avasthA, tena ca svasya tadviSayo mahAnanurAgaH prakaTIkRtaH iti bodhyam / tatrAdau tasyAH ceSTAvizeSANAM uddIpanatvamAha bhrUbhaMgeti / tasyAH maMjaryAH / bhrUbhaMgaH bhruvaH bhruvoH vA bhaMga: jalataraMgavat unnayanAdikaM karma ityarthaH, tacca saptavidhaM bharatena kathitaM tadvistaraH tatraiva ( 8/113 -122 ) draSTavyaH / smitaM, uttamAnAM Atmastho hAsa:, tallakSaNaM ca - " ISadvikasitairgaNDaiH kaTAkSaiH sauSThavAnvitaiH / alakSitadvijaM dhIramuttamAnAM smitaM bhavet // " ( 6/54 ) iti bharataH / vIkSitaM vizeSeNa IkSitaM bhAve ktaH, IkSaNaM ityarthaH, tat kaTAkSAdi netrakarma / mRdu svare zabde arthe ca zlakSNaM, tathA vakraM yathAyogyAkSepAnyoktivyAjoktikAkvAdigarbha, ca vaca: vANI / aMgahAraH hastapAdAdyavayavavikSepaH, " lAsyAMganRtyadhArINi karaNAni bhavaMti hi / ( 6 / 2 ) yathaiko jAyate rAgaH svaragrAmAdibhirghanaiH / svasvAMgopAMgapratyaMganRtyAMge karaNaM tathA // ( 6 / 4 ) / karaNajanitAzca aMgahArA: dvAtriMzat / " iti saMgItasAroddhAre ) / gamanaM yAtaM gatiH, ca, teSu; kusumAni praharaNAni prahArasAdhanAni AyudhAni yasya saH kAmadevaH, ekaH ekasaMkhyAtvAvacchinno'pi, yugapat ekakAlAvacchedena, kathaM iti prabhe avyayaM, tena ca Azcarya 66 1 961 'sathaM nirvartita (1) / maJjaryAkRSTa ( pa ) / manAH samabhidadhau ( go 2 ) 25 Shree Sudharmaswami Gyanbhandar-Umara, Surat www.umaragyanbhandar.com Page #449 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 386 dAmodaraguptaviracitaM sundopasundanAzaH phalamAtmabhuvastilottamAsRSTeH / janamRtaye tAM sRjatA kiM dRSTaM surahitaM tena // 963 // T dyotyate, bhrUbhaMgAdiSu bahuSu sthaleSu, vihitAzrayaH kRtasthitiH, kAyavyUhasiddhimantaM yoginaM muktvA ekazarIriNa: bahutra avasthite: asaMbhavAt / adbhutaH rasaH vyaMgyaH / bhrUbhaMgAdayaH sarve'pi kAmoddIpakA: iti bhAva:, tena ca tasyAH sarvAtizAyikAmoddIpakatvaM dhvanitam // atra vizeSAlaMkAraH, tallakSaNaM ca kAvyAlaMkAre (9/7 ) -" yatraikamanekasminnAdhAre vastu vidyamAnatayA / yugapadabhidhIyate 'sAvatrAnyaH syAdvizeSa iti // " iti| ( paryAyeNAvasthAne tu paryAyAlaMkAraH bhinna: | ) || 962 // vitarkadvArA tasyAH zlAghyaM lokottaraM sauMdarya sUcayati suMdeti / AtmabhuvaH jagatsraSTuH brahmaNa:, tilottamA tadAkhyA apsarasaH svopAdAnabhUtaiH sarvaratnAnAM tilaiH tilapramANe: aMzai: uttamA iti anvarthanAmnI, taduktaM mahAbhArate - " tilaMtilaM samAnIya ratnAnAM yadvinirmitA / tilottameti yattasyA nAma cakre pitAmahaH || " ( 1 / 212 / 17 ) iti, tasyAH sRSTeH nirmANasya, phalaM prayojanaM lAbho vA, suMdasya upasuMdasya ca, suMdopasuMdanAmnoH nikuMbhaputrayoH asurayoH nAzaH mRtyuH, tadvArA ca tAbhyAM pIDitAnAM surANAM sukhaprApakatvaM ca iti zeSaH / etatkathA mahAbhArate AdiparvaNi 209-212 adhyAyeSu vistareNa draSTavyA / sA saMkSepatastu kathAsaritsAgare, yathA - " suMdopasuMdanAmAnau bhrAtarau dvau babhUvatuH / asurau vikramAkrAntalokatritayardujayau // tayorvinAzakA - mazca dattvAjJAM vizvakarmaNA / brahmA nirmApayAmAsa divyanArIM tilottamAm // rUpamAlokituM yasyAzcaturdikkaM caturmukhaH / babhUva kila zarvo'pi kurvANAyAH pradakSiNam // sA padmayonerAdezAtpArzva suMdopasuMdayoH / pralobhanAya prayayau kailAsodyAnavartinoH // tau cAsurau jagRhatustAM dRSTTAntikamAgatAm / ubhAvapyubhayorbAhoH suMdarIM kAmamohitau // parasparavirodhena haraMtau tAM ca tatkSaNam / pravRttasaMprahAratvAdvAvapi kSayamIyatuH // " ( 15 / 135-140 ) iti // paraMtu, tAM maMjarI, janamRtaye janAnAM tatsauMdaryAvalo - kanena mohitAnAM, tasyA: ayoge mohAtizayAt vipralaMbhasya abhilASAdinavAvasthAH anubhUyApi maraNAkhyAyA dazamyAH api asahyavirahapIDAntakatvabuddhayA aMgIkAreNa, mRtaye nAzAya, sRjatA nirmitavatA, tena brahmaNA sraSTrA, kimiti prabhe, surahitaM surANAM asurabhinnAnAM devAnAM hitaM pathyaM sukhakaraM dRSTaM manasi dhRtaM vicAritam ; tat tarkituma pyazakyamiti bhAva: / prabhena tadddvArA janamAraNena na kimapi surahitaM saMbhAvyate ityAkSipyate // 963 mAtmasuva (p.)| sRSTau ( pa. staM ) / mRta etAM ( pa ) [ duSTaH pAThaH ] www.umaragyanbhandar.com Shree Sudharmaswami Gyanbhandar-Umara, Surat Page #450 -------------------------------------------------------------------------- ________________ kuTTanImatam / sumanobhiH parikaritA mRgazAvakataralacakSuSastasyAH / kAmocitaphalaheturdehabhRtAM dIrghikA veNI / / 964 // kamalamiva vadanakamalaM pibanti tasyAstriviSTapabhraSTAH / sadalikamapetadoSaM savibhramaM madhumadAtAmram // 965 // 387 atra asaMbaMdhe saMbaMdhAtizayoktiralaMkAraH // 963 // varNanAya upAtteSu tasyAH mukhyAMgeSu Adau veNIM varNayati sumanobhiriti / mRgazAvakataralacakSuSaH mRgazAvakasya hariNapotasya netre iva tarale caMcale vilole cakSutrI yasyAH tasyAH, anena taralAkhyo manoharo dRSTivikAraH tasyA: svAbhAvika iti sUcitaM, taduktaM - " taralaM taditi prAhurlolatArakanInikam / " iti / tasyAH maMjaryA:, sumanobhiH puSpaiH, ] parikaritA grathitA, [ dIrghikA dIrghA, svArthe kan, kezAnAM dIrghatvaM laMbatvaM prazastaM veNI kezabaMdhavizeSaH, "veNI setupravAhayoH / devatADe kezabandhe " iti haima: / ( devatADa : vRkSavizeSa: 'detADa ' iti prasiddha: / ) varNitA ca sA utprekSAMgatvena mAghakAvye - " sImaM - tyamAnA yadubhUbhRtAM balairbabhau taradbhirgavalAsitadyutiH / sindUritAnekapakaM kaNAMkitA taraMgiNI veNirivAyatA bhuvaH || " ( 12/75 ) iti, ( gavalaM mAhiSaviSANaM, kaMkaNaM zekharaH zirasi dhRtA puSpasrak, taraMgiNI nadI, prakRte ca sA yamunA, veNizabdena srotazca kezabaMdhazca vivakSitaH / atra veNyA : sImaMtavattvaM, kRSNatvaM, puSpayuktatvaM dIrghatvaM ca guNAH upalakSitA: / ) dehabhRtAM prANinAM kAmocitaphalahetuH kAmasya kAmadevasya yat ucitaM yogyaM phalaM bhogyaM tasya hetuH kAraNaM, sA prabalasmaravikArajanikA ityarthaH, tena veNyA : uddIpanavibhAvatvaM sUcitam // 964 // avayaveSu tasyA: uttamAGgaM varNayan tadbhogaprApteH durlabhatvaM upamayA varNayati kamalamiti / tasyAH maJjaryAH, vadanakaM - vadanena ( uktyA ) anyaH avakSipyate kutsyate iti vadanakaM, " avakSepaNe kan " (pA. 5 / 3 / 95 ) iti kanpratyayaH, caturoktigarvitaM vaktraM ityarthaH, yadvA vadanameva vadanakaM tat ; triviSTapabhraSTAH triviSTapAt svargAt bhraSTAH cyutAH, " kSINe puNye martyalokaM vizaMti " iti smRte: ' svalpIbhUte sucaritaphale svargiNo gAM gatA ye ' te, svargabhraSTAH arthAt puNyavaMtaH, alaM atizayena, vitranti dhayaMti arthAt vadanasthAdharoSThapAnaM kurvanti / anena tAdRzAM bhramaropamatvaM dhvanitam / kIdRzaM vadanaM ityupamayAha kamalamiva / zvivizeSaNaiH sAdharmyamAha sadetyAdibhiH / sadalikaM - sat zobhanaM alikaM alyate bhUSyate candrAravyatilakena iti lalATaM yatra tat, yadvA santa: alikA: " 964 parivaritA ( pa ) Shree Sudharmaswami Gyanbhandar-Umara, Surat www.umaragyanbhandar.com Page #451 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 388 dAmodaraguptaviracitaM yaH zailendranitambaM suratAptyai sevate taponirataH / spRhayati so'pi nitamba suratAptyai samavalokya tanvaGgayAH 966 // bhramarakAH lalATAlakAH yatra tat ; kamalapakSe santaH vartamAnA: alayaH eva kutsitA alayo vA alikAH, svArthe " kutsite " (pA. 5 / 3 / 74) iti vA kan , bhramarA yatra tat / tathA apetadoSaM apetAH avidyamAnAH doSAH romazatvaparuSatvanirmAsitvadu. rgandhitvavakratvavirUpatAdayaH yatra tat ; kamalapakSe-apetA dUrIbhUtA doSA rAtriH yasmAt tat , tasya divase eva vikAsabhAvAt / tathA savibhrama vibhramaiH vilAsaiH zRMgAraceSTAbhi: sahitaM, vibhramalakSaNaM ca-"krodhaH, smitaM, ca kusumAbharaNAdiyAcyA, tadvarjanaM ca, sahasaiva vimaNDanaM ca / AkSipya kAntavacanaM lapanaM sakhIbhirniSkAraNasthitagatena, sa vibhramaH syAt // " iti (nAgarasarvasve 13 / 13), ( vimaNDanaM vizeSeNa maMDanam / ) kamalapakSe-vizeSeNa bhramaH bhrAntiH calanaM taraMgavAtAdyAhatibhiH tena sahitaM, yadvA vInAM pakSiNAM bhrama: saMcAraH tena sahitam / madhumat-madhu adharoSThavartirasavizeSaH kSaudravanmiSTaH, madirAvat mAdakaH, dugdhavat puSTida: iti tatsaMpannaM, yadvA madhu madyaM tatpAnaja: yaH madaH tena A samantAt raktaM raktavarNa; kamalapakSe-madhu puSparasa: makarandaH tadvat / AtAnaM saukumAryAtizayena ISadraktavarNa, tena tasyAH zuddharaktapuSTatvaM atihRdyatvaM ca sUcitam ; kamalapakSe-A samaMtAt raktaM, anena raktotpalaM kokanadaM abhipretaM iti zeyam / svargabhraSTAnAM puNyazeSopabhogaH asyAH vadanagatAdharAmRtapAnena eva nivartyate iti bhAvaH, tathAhi " prApya puNyakRtAM lokAnuSitvA zAzvatI: samAH / zucInAM zrImatAM gehe yogabhracho'bhijAyate // " (gItA 6 / 41) iti bhagavaduktau pUrvopacitabhogavAsanAprAdurbhAvAt viSayabhogecchAyAH puNyazeSasya ca zApanAt / evaM tasyA atyaMtAbhilaSaNIyatA uktaa| atra sadalikaM ityAdibhiH zleSopamA, prakRte arthazleSasya sattvAt // prakRte padmamukhayoH upamAnopameyabhAvaM avalaMbya tatpAne kAzcana nAyakoktayaH / tatra aprAptayogasya yathA" madaghUrNitalocanaSaTcaraNaM dhanarAgamanaMgakarAbharaNam / kamalAti mugdhavadhUvadanaM sukRtI pibatIha sudhAsadanam // " iti, (kSemeMdrasyAyam / ) tathA nAgAnaMdanATake nAyakasyoktiH-"dinakarakarAmRSTaM bibhrat dyutiM paripATalAM dazanakiraNairutsarpadbhiH sphuTIkRtakesaram / ayi mukhamidaM mugdhe ! satyaM samaM kamalena te, madhu madhukaraH kintvetasmin piban na vibhAvyate // " ( 3 / 13 ) iti / tathA kasyacit tathAvidhasyaiva prakRtArthavaiparItyavaicitryeNa-" svargaprAptiranenaiva dehena varavarNinI / asyA radacchadaraso nyakarotitarAM sudhAm // " iti // kasyacit prAptasaMyogasya yathA-" nalinyA iva tanvaMgyAstasyAH padmamivAnanam / mayA madhuvrateneva pAyaMpAyamaraMsyata // " (kAvyAdarza Shree Sudharmaswami Gyanbhandar-Umara, Surat www.umaragyanbhandar.com Page #452 -------------------------------------------------------------------------- ________________ kuTTanImatam / 389 trikaro madhyavibhAgo bAhoyugalaM karadvayopetam / janayati tadapi mRgAkSI sahasrakarato'dhikaM tApam // 967 // ......... --...-------.- - - ..... --------....-...2 / 45) iti // 965 // kAmukairatispRhaNIyaM nitamba prazaMsati ya iti / yaH, taponirataH tapaH "bhikSopavAsaniyamArkamarIcidAhaihopazoSaNavidhiH" ( prabodhacaM0 2 / 22) tasmin nitarAM dehena cittena ca rataH AsaktaH san , ] suratAyA: devatvasya Atyai labdhyai, [ zailendrasya siddhasevitahimAlayAdiparvatasya, nitaMbaM parvatakaTipradezaM tanmadhyabhAgaM, adhityakAyAM adreH uparibhUbhyAM zItAtapavAtAdyAdhikyAt upatyakAyAM ( adreH mUlAsannabhUmyAM ) ca janasaMsargahiMsrAdibhayavattvAt ca te tyaktvA iti bhAvaH, sevate Azrayate, svargasukhaprAptaye nirvighnaM taponuSThAnAya iti bhAvaH; so'pi tAdazo'pi, tasyAH tanvaMgyA:, nitamba-nibhRtaM atyaMtaM tamyate kAMkSyate kAmukaiH iti yadvA nitarAM tAmyati glAyati suratasaMmaH iti nitaMba: kaTipazcAdbhAga: ramaNaH, nitaMbasya dvitvapratyakSAt jAtyabhiprAyamevaikavacanaM, yadvA ekasyaiva ardhadvayamayatvAt dvitvena pratyakSatvaM iti bodhyaM, taM samavalokya dRSTvA, tasmai eva phalAya-] suratAtyai suratasya (saMbhogasya ) prAptyai, [ " surataM syAnnidhuvane, devatve suratA matA / " iti medinI, spRhayati vAJchati, " spRherIpsitaH / " (pA. 1 / 4 / 36 ) iti caturthI / tapasvI api tasyAH nitaMbasaundaryeNa AkRSTaH san suratAya utkaMThito bhavati iti bhAvaH / uktaM hi zRMgArazatake-" mAtsaryamutsArya vicArya kAryamAryAH samaryAdamidaM vadaMtu / sevyA nitaMbA: kimu bhUdharANAmuta smarasmeravilAsinInAm || " ( 36 ) iti, (smarasmerA: madanamadotkaTAH / sati vairAgye girinitaMbA:, anyathA vilAsinInitaMbA: sevyAH iti bhAvaH / ) prakRte virAgibhiH api tannitaMbAya spRhyate iti vizeSaH uktaH, tenAsyAH vyatirekaH sUcitaH / 'nitaMba suratAptyai / iti daladvaye anyArthAnAM varNAnAM zrutikramaikyena yamakaM, zabdazleSazca, iti dvayoH zabdAlaMkArayoH saMsRSTiH // 966 / / evaMvidhasauMdarye'pi vipralaMbhe tasyAH saMtApadatvamAha trikara iti / tasyAH madhyavibhAgaH kaTyudarAdipradezaH, trikara: trikaM pRSThAsthno'dha UrvoH saMdhau trisaMgha rAti dadAtIti 'trikaraH trikapradezaghaTakaH, yadvA kara: rAjagrAhyaniyatadhanabhAga: bali:, zleSe bavayorabhedAt baliH, trayaH karA: valayaH yasya saH] trikaraH valitrayayuktaH, [bAhroH bhujayoH yugalaM dvayaM, suH zabdaH apyarthakaH, karadvayavat , AskaMdhAt aMgulyanto bhAgaH bAhuH AmaNibaMdhAdaMgulyanto bhAga: karaH iti bAhukarayoH bhedaH; tadapi tathApi, sA mRgAkSI hariNanayanA,] tathA ca [ yasyAH evaM ] kathamapi paMcakaratvaniSpatti: [sA, sahasrakarataH sahasrANi Shree Sudharmaswami Gyanbhandar-Umara, Surat www.umaragyanbhandar.com Page #453 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 390 dAmodaraguptaviracitaM sA sragdharA suvadanA praharSiNI saiva saiva tanumadhyA / na karoti kasya vismayamiti rucirA majjubhASiNI saiva / / 968 / / anukurvatyA kanyAM tathAtathA nAyakastayA dRSTaH | yena jaratsvapyaTanI dhanuSaH spRSTA dazArdhavANena // 969 // I asaMkhyAtAni-sahasrapadaM anekopalakSaNaM sahasrapatraM kamalamitivat - karA: kiraNA: yasya sa sUrya: tasmAdapi, adhikaM tApaM saMtApaM virahajanyaM manodehayoH saMtApaM, janayati utpAdayati / paMcakaravatI sahasrakarato'pyadhikaM tApaM janayati iti Azcaryam / karazabdasya zliSTatvena zleSotthApito virodhAlaMkAraH / ] vakrabhaNityA prazaMsA // 967 // punaH tasyA: aparaM AzcaryakaratvaM prAha seti / sA sragdharA mAlAdhAriNI; suvadanA zobhanamukhI [prazastalakSaNamukhavatI; tathAbhUtA saiva ] praharSiNI harSayitrI [ prakarSeNa harSasya iSTalAbhajanyAnaMdasya dAtrI; tAdRzI saiva na tu anyA; ] tanumadhyA sUkSmamadhyabhAgA [ tanuH sUkSmaH sthaulyarahitaH madhyaH kaTipradeza: yasyAH sA suzroNiH; tathA ] rucirA suMdarI [ manoharA ], maMjubhASiNI madhura bhASaNazIlA, saiva / tatraiva eSAM guNAnAM samuccayena vartitvaM, na tu bhinnAsu vyaktiSu iti bhAvaH / sragdharAdayaH chandobhedAzca / tathA ca bhinnabhinnalakSaNAnAM sragdharAdInAM [ ekatraiva ] samAveze tasyAH vismApakatvaM yuktameva / [ sragdharAdInAM chandasAM lakSaNAni tu - "bhramnairyAnAM trayeNa trimuniyatiyutA sragdharA kIrtiteyam / " " jJeyA saptAzvaSaDbhirmarabhanayayutA lau gaH suvadanA / " " tryAzAbhirmanajaragAH praharSiNIyam / " " tyau cettanumadhyA / " jabhau jau giti rucirA caturgrahaiH : / " sajasA jagau ca yadi maJjubhASiNI / " iti chaMdomaMjaryAm // evaM bahvIbhi: asaMgatibhiH tasyAH lokottaratvaM sUcitam / adbhuto rasa: / atra sragdharAdInAM guNAnAM yaugapadyena avasthAnena samuccayAlaMkAraH, zleSotthApita: dravyasya dravyeNa virodhAt virodhAlaMkArazca tayoH saMsRSTiH // 968 // evaMvarNanaparasya tasya smRtipathamAgataM tasyAH nATaye anubhUtaM viziSTaM uddIpakatvaM prakAzayati anukurvatyetyAdimyAM dvAbhyAm / ] kanyAM [ anUDhAM ] ratnAvalImityartha:, [ anukutyA tadbhUmikAparigrahe tAM abhinayaMtyA, tathAtathA taistaiH prakAraiH, bahutve dviruktiH, ] nAyakaH vatsarAja ityarthaH, [ tayA maMjaryA, dRSTaH avalokita:, tathAca " alasavalitaiH premArdrAdvairmuhurmukulIkRtaiH nimeSaparAGmukhaiH hRdayanihitaM bhAvAkUtaM vamadbhirivekSaNai: " 66 968 'rAstu nAma saiva tanu "ti kathaM vismayamaninditA cAruhAsinI saiva (pa. staM) 969 dAyaka (pa) / jva (ja ?) ratsughaTanI (pa) [ akSarabhramAt pAThaH ] jvarastvaghaTanI (staM ) Shree Sudharmaswami Gyanbhandar-Umara, Surat www.umaragyanbhandar.com Page #454 -------------------------------------------------------------------------- ________________ kuTTanImatam / 391 rUpaM yauvanacitritamanaGgavikRtAni nATyadIptAni / zaminAmapi zamagarva saMmuSNantyavikalaM tasyAH // 970 // vilokitaH, yena yathA, ] dazArdhabANena [paMcabANena ] kAmena, [ dhanuSaH svacApasya, aTanI 'aTaniH' koTi: dhanuSaH prAntabhAgaH, spRSTA tatra jyAropaNaM kRtaM iti bhAvaH, tataH tadAkarSaNaM tena zarakSepazca tatkAryANi ca saMmohanastaMbhanonmAdanatApanazoSaNAni lakSyate / nATye prekSakeSu ye galitakAmAH vRddhAH te'pi tasyAH nAyake preritaiH vividhanetravilAsai: ujIvitakAmAH babhUvuH iti vyajyate, tena kimu vAcyaM mAdRzAM zaMgArasnigdhAnAM yUnAM ityAkSipyate / pratIyamAnasyArthasya ' jaratsvapi aTanI spRSTA / ityanayA bhaMgyA kathanaM iti paryAyoktiH alaMkAraH // 969 // api ca tasyA: rUpaM-"aMgAnyabhUSitAnyeva prakSepyAdyairvibhUSaNaiH / yena bhUSitavadbhAnti tadrUpamiha kathyate // " ityuktalakSaNaM AkAro vA, " sauMdaryAkArayo rUpaM " iti maMkhakozaH, yauvanena tAruNyena taca vyAkhyAtaM pUrva ( A. 675 TI.), citritaM maNDitaM, tathA ca kAlidAsaH"kusumamiva lobhanIyaM yauvanamaMgeSu sannaddham / " ( zAkuM. 121) iti / tathAhi" dormUlAvadhisUtritastanamuraH, snihyatkaTAkSe dRzau, kiMcittANDavapaMDite smitasudhAsiktottiSu bhUlate / cetaH kandalitaM smaravyatikarailAvaNyamaMgaidhRtaM, tanvaMgyAstaruNimni sarpati zanairanyaiva kAcidgatiH // " iti / tathA ca karpUramaMjarIsaTTake vidUSaka:-" iha jai vi kAmiNINaM suMderaM dharai avaavANaM sirI / ahidevade vva Nivasai tahavi hu tAruNNae lacchI // " (2048 ) iti / ( iha yadyapi kAminInAM saundarya dhArayati avayavAnAM zrIH / adhidevatA iva nivasati tathApi khalu tAruNye lkssmiiH||) (" tathA ca yauvane'manojJasyApi saubhAgyavRddhirbhavati, " kimu vAcyaM rUpavatyAH iti bhAvaH / rUpaM yauvanacitritaM' ityanena anyonyAlaMkaraNamapi abhipretaM, yathoktaM kAvyAlaMkAre-" rUpaM yauvanalakSmyA yauvanamapi ruupsNpdstsyaaH| anyonyamalaMkaraNaM vibhAti,..." (792) iti / tathA anaMgavikRtAni kAmAvezadarzikAH zaMgAraceSTAH zRMgArAnubhAvAH, yadvA bhAvahAvahelAkhyAH trayaH aMgajA: lIlAdayo daza ca svAbhAvikAH iti militvA trayodaza kriyAtmAnaH strINAmalaMkArAH tAni, nATyena naTakarmaNA abhinayena, dIptAni ujjvalitAni / atredamavadheyaM yat-cANDAlInAmapi hi rUpalAvaNyasaMpado dRzyaMte, na tu ceSTAlaMkArA:-ye dehamAtraniSThAH na tu cittavRttirUpAH, ye ca bAlye anudbhinnAH, vArdhakye tirobhUtAH, yauvane tu udriktA dRzyate, teSAmanaMgavikA 970 garva muSNantyavikalpitaM tasyAH (pa. staM) Shree Sudharmaswami Gyanbhandar-Umara, Surat www.umaragyanbhandar.com Page #455 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 392 dAmodaraguptaviracitaM dagdhe'pi vapuSi bhItiM na vimuJcati nIlalohitasamutthAm / tatkSetre vasati yataH pramadArUpeNa zambaradhvaMsI // 971 // rANAmatra saMgraha: tasyAH kevalarUpavatIbhyaH vyavacchedAya vailakSaNyAya ca iti / evaM tasyAH yauvanAvacchinnaM rUpaM, nATyoddIptAni anaMgavikRtAni ca saMbhUya, zaminAM zamavatAM munInAmapi, zamasya vazIkRteMdriyavyApAratvasya jitendriyatvasya, varNitaM ca tasya svarUpaM kSemendreNa yathA-" yena prANamana:priyA vasumatI saMtyajyate lIlayA, trailokyAbhimate'pi yaH smarasukhe vaimukhyadIkSAguruH / saMmohe vyasanAturaM jagadidaM yenAnukampAspadaM, puNyaiH ko'pi sa jAyate matimatAM saMsAravAma: zamaH // " (bodhi0 kalpa0 4062) iti, (atra prathamapAdena atheM vairAgyaM, dvitIyena kAme ca tatsUcitam ; tRtIyena dharmaparatA sUcitA / tasya garva parAvajJArUpaM abhimAnaM, avikalaM niHzeSatayA saMpUrNatayA, muSNati corayaMti apaharanti, yathoktaM kAvyAlaMkAre (767)-" tAruNyamAzu madanaM, madanaH kurute vilAsavistAram / sa ca ramaNISu prabhavaJjanahRdayAvarjanaM balavat // " iti / uktaM ca sUktimuktAvalyAM-"tAruNyAmRtanijharaprasUtibhiH siktA'khilA'GgasthalI, jAtAstatra navInayauvanakalAlIlAlatApaMktayaH / tasminneSa vizeSazItalataracchAyAsu suptotthitaH kaMdarpatrijagajayodyamaparo hyadyApi nidrAlasaH // " iti // 970 // punaH tAM prakArAntareNa varNayati dagdhe iti / vapuSi dehe, dagdhe bhasmIbhUte, api dehAbhAve'pi ityarthaH, kAma: anaMgaH, nIlalohitaH zivaH, taduktaM-" nIlaM yena mamAMgaM tu rasAktaM lohitatviSam / nIlalohita ityevaM tenAhaM parikIrtitaH // " iti, zivapurANe tu-" bhUtvA lohitamAzveva punarnIlamabhUttataH / nIlalohita ityeva tenAsAvabhavatprabhuH // " iti; yadvA kaMThAvacchedena nIlaH, sarvAMgAvacchedena lohitaH; athavA nIlA prakRtiH tamaHpradhAnatayA, lohitaH puruSaH rajaHpradhAnatayA, ubhayAtmakatvAnnIla. lohitaH iti, tasmAt samutthAM utpannAM, bhItiM bhayaM haranetrajakopAnalAt anubhUtaM, na vimuMcati na tyajati / etannirNaye hetumAha-taditi / yataH yasmAt , tasyAH maMjaryAH kSetre dehe, "kSetraM zarIre dAreSu kedAre siddhasaMzraye / " iti vizvalocanaH, pramadArUpeNa stryAkAreNa maMjaryAkAraM strIrUpaM dhRtvA iti bhAvaH, zambaradhvaMsI zaMbaranAmnaH dAnavasya hiraNyakazipupUrvajasya vinAzakaH kAmadevaH, daMtyAdirapi zaMbarazandaH, taduktaM-" tAlavyA api daMtyAzca shNbshNbrshuukraaH| razanA'pi ca jihvAyAM, zRgAlaH kalazo'pi ca // " iti / tathA ca zivapurANe dharmasaMhitAyAM aSTamAdhyAye-" rudreNa yA purA dagdhA lalATanayanAminA / kAmasya mUrtirAdyA sA punarjAtA harehe // 43 // trailokya Shree Sudharmaswami Gyanbhandar-Umara, Surat www.umaragyanbhandar.com Page #456 -------------------------------------------------------------------------- ________________ kuhanImatam / 393 yadi vaH paralokamatiH zRNuta zreyastapodhanA mattaH / utsRjya yAta tUrNa vAravadhUbhUSitaM sthAnam // 972 // jayinI viSNoH prAdyumnI tejasI zubhA / harita: zyAmavarNA ca sarvabhUtamanoharA // 44 // rukmiNyAM jAtamAtrastu zaMbareNa hRtaH purA / tAmasaM jJAnamAzritya mAyAvatyai samarpitaH // 45 // tayA saMvardhito bhUyaH pUrvaratyA patizca saH / bodhitastu tatastena zaMbaro nihato yudhi // 46 // " iti, vasati "striyaH avadhyAH // iti kRtvA / anaMgo'pi kAma: harAt bhItabhIta: san " striyo'vadhyA: " iti maMjAH rUpaM dhRtvA strIrUpeNa tiSThati iti uktaM bhavati / tena sA anaMgavat paraM ratyuddIpanI iti dhvanyate / anumAnAlaMkAraH sAdhyasya pUrvArdhasya hetoH uttarArdhe varNanAt / sa ca apanhutyalaMkAreNa utthApitaH, uttarArdhe prakRtAyAH maMjaryAH aprakRtena strIrUpadhAriNA madanena apalApAt , sa ca rUpazabdanibaMdhana: / dvayoraMgAMgibhAvena saMkaraH // 971 // apratyakSAn zreyaskAmAn lakSyIkRtya svAnubhavamupadizati yadIti / he tapodhanAH dhanasyaiva paramapremAspadatvAt teSAM tapaH eva paramapremAspadaM iti, ataH teSAM arthakalatrAdiviSayakaH abhilASaH nirasta:, yadvA tapa:dhanaM dhanavat iSTArthasAdhakaM yeSAM te tapodhanAH; vaH yuSmAkaM, yadi iti saMbhAvanAyAM, paraloke parasmin utkRSTa loke bhuvane svargAkhye iti yAvat , matiH icchA, "matirbuddhau smatIcchayoH" iti vizvalocanaH, svargakAmo'sti cet , tadA matta: matsakAzAt , zreya: niHzreyasaM mokSaH lakSaNayA tatsAdhanaM ityarthaH, zaNuta AkarNayadhvaM, iti avadhAnadAnazikSA / tat kimityAha vAreti / vAravadhUbhiH kAmAnabhUtAbhiH surasuMdarIbhiH vezyAbhiH vA, idaM anyAsAM vanitAnAmapyupalakSaNaM, bhUSitaM maMDitaM adhiSThitaM iti yAvat , sthAnaM, utsajya tyaktvA, tUrNa zIghraM, yAta nirgacchata / yataH " apratihatAzo madanaH // iti vizvAmitrAdivat tAbhiH svargapadavInirodhakaH tapobhaMgaH sukaraH / tathA coktaM"yadi vAJchasi parapadamAroDhuM, maitrI parihara saha vanitAbhiH / muhyati munirapi viSayAsaMgAccitrA bhavati hi manaso vRttiH // " (chaMdaHsUtravRttau halAyudhena) iti; api ca " bhavavItaye hRtabRhattamasAmavabodhavAri rajasa: zamanam / paripIyamANamiva vo'sakalairavasAdameti nayanAMjalibhiH // " (kirAta0 6 / 41) iti, (tamoguNanAze jAte'pi rajoguNasya nivartakaM yat jJAnajalaM, rajaH dhUliH ityapi, tat , yuSmAkaM vAravadhUnAM asakalaiH asamagaiH ardhonmIlitarityapi sUcyate, nayanAMjalibhiH netrapUraiH pIyamAnamiva avasAdaM kSayaM eti / ) tathA "zRNu hRdaya rahasyaM yatprazastaM munInAM na khalu na 942 karavacadUSitaM (pa. staM) Shree Sudharmaswami Gyanbhandar-Umara, Surat - www.umaragyanbhandar.com Page #457 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 394 dAmodaraguptaviracitaM ciramapi vikalpya nizcitiriyameva sthApyate, na gatiranyA / tannirmANe jAtA lAvaNyamayAH kaNA vidheraNavaH // 973 // AsAdya samucchAyaM tasyAH stanayugalamavihataprasaram / kSapayati yajjanamevaM kastyakSyati tadvivekavAn patitam // 974 // khalu yoSitsaMnidhiH saMnidheyaH / harati hi hariNAkSI kSipramakSikSurapraiH pihitazamatanutraM cittamapyuttamAnAm || " iti / ( kSurapra : ghAsacchedanAstraM, 'kharapI' iti prasiddhaM, tanutraM kavacam / ) idaM upadeza:, tallakSaNaM ca - " hitaiSitayA'jJAtajJApanamupadezaH / " iti karNabhUSaNe // 972 // tasyAH sphurallAvaNyAyAH lAvaNyAtizaye kAraNaM kalpayati ciramiti / sudIrghakAlamapi, vikalpya tulyabalAn viruddhAn pakSAn vicArya, iyameva uttarArdhena vakSyamANA, nizciti: nizvayaH saMdeharahitaM jJAnaM, sthApyate dRDhIkriyate; na anyA gatiH na anyaH ko'pi mArgaH pakSaH iti yAvat nizcayakoTiM avagAhate / tAmevAha taditi / tasyAH nirmANe dehaghaTane, vidheH sraSTuH prajApateH, aNavaH taddeharUpadravyopAdAnakAraNIbhUtAH paramANavaH, lAvaNyamayAH kaNAH sUkSmAMzavaH, jAtAH abhUvan / lAvaNyamayA:lAvaNyaM tu " muktAphaleSu cchAyAyAstaralatvamivAntarA / pratibhAti yadaMgeSu lAvaNyaM tadihocyate // " iti ( rasArNavasudhAkare 1 / 181 ) lakSitaM, tasya prAcurye yatra te, prAcuryArthe mayaT / " sarve'pyavayavAH kevalaM lAvaNyamayAH iti bhAvaH / evaM vAsavadattAyAM kaMdarpaketumuddizya -- " vedhasA jagatrayasamavAyirUpaparamANUnAdAya viracito - 'yamiti / " iti / atra sAdhyasya tallAvaNyAtizayasya pratItaye alaukikasAdhananirdezAt anumAnAlaMkAraH, NakArasya asakRdAvRtteH anuprAsazca // 973 // tasyAH stanayugalamuddizya Aha AsAdyeti / tasyAH stanayugalaM kucadvaMdvaM, avihataprasaraM prati - dinaM nirbAdhaM vyAyAmaM prApnuvat, samucchrAyaM unnatiM, AsAdya prApya, tathAhi Abhogi unnataM ca stanayugalaM prazastaM, taduktaM - " suvRttamunnataM pInamadUronnatamAyatam / stanayugmaM sadA zastaM " iti bhaviSyapurANe, yat yugmaM kartR, janaM lokaM niraparAdhinaM, evaM avihataprasaraM yathAprasiddhaM yathApratyakSaM vA, kSapayati kSi kSaye ityasya NijantaM rUpaM daurlamyena kSINaM karoti ityarthaH, tat yugalaM karma, patitaM lakSaNayA samAgataM ityarthaH, cakSuSoH iti vA adhyAhArya, tena dRSTaM ityarthaH, vivekavAn sArAsArayoH lAbhAlAbhayoH vA jJAtA, kaH puruSaH, tyakSyati parihariSyati, na ko'pi, aparAdhino grahaNaM yuktameveti atra " I 973 gatirasyAH (staM ) / lAvaNyasaritkaNA ( 1 . staM ) 974 mavahitaprasaram (go) / yajjana mekaM ( go ) / kastyakSyati tadvi ( pa. staM ) kaH sprakSyati (go) / yatitam (staM) Shree Sudharmaswami Gyanbhandar-Umara, Surat www.umaragyanbhandar.com Page #458 -------------------------------------------------------------------------- ________________ kuTanImatam / sa kathaM na spRhaNIyo vissyrtaistnnitmbvinyaasH| zAntAtmanA'pi vihitaM vizvasRjA gauravaM yasya // 975 // smaraNAdyasyotpattiH sumanasa iSavo'balAzrayA zaktiH / so'pi vyaGgaH praharati, dhAturaho citramAcaritam // 976 // iti bhAvaH / tathA ca kazcit rAjJaH puruSaH prAptonnatapada: apratibaddhakriyaH san prajAH pIDayan dRSTigocaratAM gataH vivekibhi: na parihriyate api tu aparAdhitayA saMgRhyate eva iti gamyatvena samAsoktiralaMkAraH // 'kaH sprakSyati' iti pAThe tAdRzaM Adau auddhatyena lokapIDAjanakaM kAlAtikrameNa patitaM bhraSTaM kaH sprakSyati tasya sparza ko'pi na kariSyati ityarthaH; yataH "kAsAM na saubhAgyaguNo'GganAnAM naSTa: paribhraSTapayodharANAm // " iti, tathA-" patitAnAM saMsarga tyajaMti dUreNa nirmalA guNinaH / iti kathayaJjaratInAM hAraH pariharati kucayugalam // " (4183 ) iti vAgbhaTAlaMkAre / ataH idAnImeva tadupabhogyaM iti bhAvaH / api ca patitaM svakarmahInaM pAtakinaM yadvA svAdhikArAt bhraSTaM pUrva unnataM padamavApya prajApIDakaM na ko'pi spRzati iti asmin pAThe samAsoktiH // ubhayoH pAThayoH prathamasya zRMgAragarbhatvAt saH zreyAn // uttarArdhe ' evaM ' ityatra 'eka' iti pAThaM svIkRtyA ekaM asahAyameva, idaM stanayugalenAnveti |[iti TippaNI / " svakarmahIne patito gate bhraSTe'pi ca triSu / " iti maMkhakoza: // prakRtAryAyA: vaiparItyabhAvena kAcit sUkti:-" suvRttasyaikarUpasya paraprItyai kRtonnateH / sAdhoH stanayugasyeva patanaM kasya tuSTaye // " iti // 974 // kAminAM atipremAspadatvena varNitamapi (A. 966) nitaMbaM punaH varNayati sa iti / anena tasya kAmAtizayaH sUcitaH / tasyAH saH nitaMbasya kaTipazcAdbhAgasya vinyAsaH racanA, viSayarataiH-puruSaM visinaMti badhnanti te viSayAH rUparasAdayaH iMdriyArthAH teSu rataiH AsaktaiH, kathaM na spRhaNIyaH abhilaSaNIyaH, yasya nitaMbasya natasya, zAntAtmanA zAnta: viSayebhyo vyAvRttaH viruddhaH vA AtmA cittavRttiH yasya tAdRzA, api, vizvasRjA vidhAtrA, gauravaM-guroH bhAvaH gurutvaM mahattvaM bhAravattvaM, pakSe ArAdhyatvaM pUjyatvaM, vihitaM kRtam / nitaMbasya gauravaM prazastaM, taduktaM skAMde kAzIkhaMDe-" nitaMbabiMbo nArINAmunnato mAMsalaH pRthuH / mahAbhogAya saMproktaH" iti / (pRthuH guruH / ). tathA ca tAdazagauravAnvite nitaMbe asmatsadRzAM kAminAM abhilASaH anivArya eva. ityAzayaH / zleSamUlikA kAvyArthApattiH alaMkAraH, aprAkaraNikAt nitaMbasya vidhivihitagauravavRttAntAt prAkariNakArthasya ApatanAt // 975 // kAmasya tadvArA dhAtuH. 975 gauravaM yatra (subhA0) Shree Sudharmaswami Gyanbhandar-Umara, Surat www.umaragyanbhandar.com Page #459 -------------------------------------------------------------------------- ________________ -396 dAmodaraguptaviracitaM tiSThantvanye, dRSTvA sAraM jagatAM tadaGganAratnam / paThAvadhAno bhavati brahmA sanirvedaH / / 977 // ca citracaritamAha smaraNAt iti / smaraNAt manodharmavizeSAt smRteH yuvatyAH, yasya - kAmasya, utpatti: janma, yathoktaM - " kAma jAnAmi te mUlaM saMkalpAjjAyase kila / " iti, tathA "mano hi mUlaM haradagdhamUrteH / " ( bRhatsaMhitAyAM 77 14 ) iti, ataH 'smara:' 'manasija:' ' AtmabhUH' iti tasya nAmAntarANi; amUrtAt smaraNAt jAtatvAt saH asAraH iti bhAva: / sumanasaH puSpANi yasya iSavaH bANA:, ata: 'kusumeSuH ' iti tasya nAma, sukumArapraharaNa: saH iti bhAvaH / tathA zakti: balaM, na vidyate balaM yAsAM tAdRzyaH striyaH Azrayo avalaMbanaM yasya, yathoktaM ratirahasye - " anaMgenAbalAsaMgAjitA yena jagattrayI / " ( 11 ) iti, durbalabala: sa: iti bhAvaH / " dhanurbhe- gazreNirjalatanuramAtyaH zazadharo, vasaMtaH sAmaMtaH, kusumamitravaH, sainyabalAH 1 tathApi trailokyaM jayati madano deharahitaH, ( kriyAsiddhiH sattve vasati mahatAM nopakaraNe ) || " iti / so'pi evaMprakAropi varNitavidhaH, vyaMgaH vigatAni naSTAni aMgAni hastapAdAdIni yasya hareNa bhasmIkRtatvAt saH, ataH ' anaMga: ' iti tasya nAma, sthUlazarIrarahitaH saH iti bhAva: / evaM niHsAraprabhavadehAzrayapraharaNo'pi praharati yuvasu vRddheSu ca ghAtaM karoti, iti atyantavismayajanakaM iti AkUtam / anayA asaMgatyA kAmadevasya lokottaraH aciMtyaH prabhAvaH prakAzitaH / tatsamarthayati dhAturiti / 'aho iti adbhutAnuvedhapAravazyadyotakaM avyayaM,' dhAtuH vizvasRjaH, citraM adbhutaM, AcaritaM karma / yathoktaM- " vicitrANi hi vidhervilasitAni " iti nAgAnaMdanATake ( 5 ), tathA-' " aho nisargajihmasya durantA gatayo vidheH // " iti / adbhuto rasaH / virUpakAryAnarthayorutpattirvirUpasaMghaTanA ca viSamam / " iti alaMkArasarvasvalakSaNAt viSamAlaMkAraH, tasya arthAntaranyAsena saMkaraH // 976 // maMjarIrUpAvalokanodbhUtAM mukhyadevatrayANAM avasthAM tribhiH krameNa varNayati tiSThatvityAdibhiH / tiSThaMtu anye manuSyAH, teSAM varAkANAM kA kathA iti bhAvaH / brahmA AdipuruSaH, jagatAM caturdazabhuvanAnAM, sAraM utkRSTaM vastu, tat maMjarIsvarUpaM, aMganAralaM " jAtau jAtau yadutkRSTaM taddhanaM pracakSate / " ityukteH sarvAMganAsu utkRSTA, yadvA " sAraM tu mahilAratnaM saMsAra iti nizvayaH / " ityukteH, bRhatsaMhitAyAM - " dvipayavanitAdInAM svaguNavizeSeNa ratna- zabdo'sti / " ( 79 / 2 ) iti cokteH; ( te guNAzca tatraiva uktAH-" strINAM guNA 977 jagatasta (go) Shree Sudharmaswami Gyanbhandar-Umara, Surat www.umaragyanbhandar.com Page #460 -------------------------------------------------------------------------- ________________ kuTanImatam / yadi pazyati tAM zarvastadapararAmAsamAgamAdvimukhaH / nindati mUrdhani somaM smarAgnisaMdhukSaNaM zarIraM ca // 978 // yauvanarUpaveSadAkSiNyavijJAnavilAsapUrvAH / strIratnasaMjJA ca guNAnvitAsu, strIvyAdhayo'nyAzcaturasya puMsaH // " (77 / 13 ) iti / ( dAkSiNyaM AnukUlyaM, vijJAnaM kAmazAsroktaprakAraiH kalAbhizca puruSacittagrahaNe kauzalam / ) aMganA eva ratnam ; anena satsu api anyeSu hIrakamANikyAdiratneSu anayaiva vasuMdharA ratnavatI iti sUcitaM; tathA anyeSAM pAmaraprasiddhayaiva ratnatvaM iyaM tu paramArthataH iti apahnavo vyaMgyaH / dRSTA, naSTaM avasitaM paThane caturvedapAThe avadhAnaM cittaikAgryaM yasya saH, tadrUpopahataH vedapAThe vismRtyA skhalanazIlaH san iti bhAvaH, sanirveda: " nirvedaH svAvamAnanA" tadvAn svaniMdakaH ityarthaH, bhavati / brahmaNo vedaskhalaneSu tadrUpAvalokanasya kAraNatvakalpanAt asaMbaMdhe saMbaMdharUpA atizayoktiH alaMkAraH, kAvyArthApattizca, ubhayoH saMkaraH // 977 // brahmaNo'nantaraM mahezvarasya dazAmAha yadIti / yadIti saMbhAvanAyAM, tAM maMjarI, zarvaH pralaye sarva zaNAti hinasti iti zarvaH mahAdevaH, pazyati pazyet nayanayugalAvalokanaviSayIkuryAt , tat tadA, maMjarIM vihAya aparasyAH anyAsyAH kasyAzcidapi, rAmAyAH ramayate iti rAmA ramaNI tasyAH, samAgamAt parAGmukhaH bhUtvA, mUrdhani zirasi, sthitaM, smarAmeH kAmadAhasya saMdhukSaNaM pravardhakaM, somaM kAmasuhRdaM candraM, taduktaMkarNasuMdarInATikAyAM-" paraM maitrIpAtraM tribhuvanajigISoH smRtibhuvaH / " ( 2 / 13) iti; tathaiva anaMgamuddizya "paramasuhRdanaMgo rohiNIvallabhasya / " (viddhazAlabhaMjikAnATikAyAM 111) iti, yataH candro'pi kAmasya uddIpanavibhAveSu ekaH; niMdati nidiSyati, vartamAnasAmIpye laT ; tathA smarAminA kAmAnalena saMdhukSaNaM saMtapanaM dAhaH yasya taM kAmazaralakSyabhUtaM iti yAvat , svasya zarIraM zIryate iti zarIraM dehaM ca, niMdati, yathoktaM-" tava kusumazaratvaM zItarazmitvamindoddhayamidamayathArtha dRzyate madvidheSu / " ( zAkuM0 3 / 2) ityAdi / smarAmisaMdhukSaNaM ityatra arthazleSaH, tathA hareNa tRtIyanetrAminA kAmazarIraM dagdhaM, anenApi harazarIre tadeva kriyate iti sUcanAt parivRtti: vyaMgyA / devadevasya taddarzane iyaM dazA, kimu vAcyA sA pAmarANAM janAnAM ityarthApattipUrvakaH AkSepo'pi atra pUrvasyAM AryAyAM ca dhvanyate / atra kAvyaprakAzAnusAreNa yadyarthAtizayoktiH alaMkAraH, kuvalayAnaMdAnusAreNa saMbhAvanAlaMkAraH // 978 // 978 sarvasta (stN)| stadrUparAmA (5) / [adhikamAtraH yatibhaMgadUSitaca pAThaH / / saMdhUkSaNaM (stN)| Shree Sudharmaswami Gyanbhandar-Umara, Surat www.umaragyanbhandar.com Page #461 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 398 dAmodaraguptaviracitaM kezava iha sannihitaH, sA'pi manohArirUpasaMpannA | tadvakSaH yavanabhuvaM kathamujjhati saindhavIzaGkAm // 979 // udayati na paNDitAnAM kathamAtmani kautukaM gajendragatiH / yannavavayasAM puMsAM vinA kriyAyogamupasargAH / / 980 // , viSNostu bhramamAha kezava iti / atra arthakrameNa anvayaH bodhyaH / sA maMjarI, api apinA lakSmIvat iti bodhyate, manohAri cittAkarSakaM yat rUpaM anAkalitabhUSaNAdyADaMbaraM saundarya tena saMpannA atirUpavatI ityarthaH / tathA tadvakSaH vakSa:sthalaM kucAbhoga:, zriyA aunnatyakAThinyAdizobhAsaMpattyA avanaM prINanaM bhavati yasmAt tat zrayavanabhuvam / evaM sati kezavaH kezinaM asuraM vAti hanti iti kezavaH, yadvA kaH brahmA ca IzaH Izvarazva tau dhyeyatvena asya staH iti kezavaH, iha maMjarIsannidhau, sannihitaH samIpe vartamAna:; kathaM, tasyAH viSaye, sindhoH samudrasya apatyaM strI saindhavI lakSmI: tasyA: zaMkAM vitarka iyaM lakSmIriti bhramaM, ujjhati tyajati, na kathamapi iti bhAvaH / tathAhi kezavaH tAmeva lakSmIM manute iti tAtparyam / api ca zleSavalena aparo'pyartha: uddiSTaH, yathA - kezavaH kezAH prazastAH santi asya iti kezavaH, "" kezAdvo'nyatarasyAm / " (pA. 5 / 2 / 109) iti vaH, kezavAn kezapAzaH ityarthaH, iha maMjarIzarIre saMnihitaH, tathA sA atirUpavatI sindhuvat cittAkarSiNI / tasyA: vakSaH vakSa:sthalaM zriyaH lakSmyAH rUpalakSmyAH iti bhAvaH, avanaM rakSaNaM, " prINane rakSaNe'vanam / " iti maMkhakozaH, bhavati yasmAt tat, lakSmyAH samudramathanena jAtatvAt tasya pitRtvena lakSmyAH tatra nivAsAcca samudrasya tatpAlakatvam, ataH kezavasAMnidhyAt manohArirUpavattvAt lakSmInivAsAt ca, lokaH iti zeSaH, maMjarI viSaye sindhoH andheH samudrasya saMbaMdhinIM seMdhavIM iyaM sindhuH iti zaMkAM bhramaM, bhramasya sAdRzyamUlakatvAt, taccAtra zleSeNa nirvyUDhaM, kathaM tyajati / atra zleSaH sasaMdehazca alaMkArau // 979 // paMcabhiH adbhutaphalAM tasyAH vismApakatAM varNayati udayatItyAdibhiH / gajendragatiH kucanitaMbabhAreNa alasatayA hastivat mandagAminI alasaMgamanA vA sA, Atmani svaviSaye, paMDitAnAM paNDA zAstrojjvalA buddhi: sA saMjAtA asya iti paMDita:, tArakAditvAt itac, teSAM viduSAM kautukaM kutUhalaM, kathaM na, udayati utpAdayati 979 cyavana (go. pa. staM ) [ kevalaM lipisArUpya mohAdartharahitaH pAThaH ] / kathamudayati saindhavI zaGkA (go) saindhavIzaGkAm ( pa. staM ) 980 gati ( pa ) | mupasarga: ( go. staM ) Shree Sudharmaswami Gyanbhandar-Umara, Surat www.umaragyanbhandar.com Page #462 -------------------------------------------------------------------------- ________________ kuTTanImatam / zrutikuvalayamIkSaNatAM kuvalayatAM vA vilocanaM yAyAt / hariNadRzo yAda na syAt kanakojjvalakesaraM madhye / / 981 / / 399 utpUrvakasya I gatau i gatau ityasya vA aMtarbhAvitaNyarthasya rUpam / kathamevamityAha yaditi / yat yataH, navavayasAM AdyatAruNyAvatArabhUmInAM prathamatAruNyaM ca varNitaM ( 6.75 A. TI. ), puMsAM puruSANAM, etadviSaye kriyAyogaM vinA, upasargAH dRzyaMte; tathAhi - upasargA: nipAtavat aMtaraMgANi vizeSaNAni, kriyAvizeSArthAbhivyaktikAriNaH karmapravacanIyebhyaH bhinnAH, svabhedena kriyAyAH arthabhedajanakA:, teSAM dhAtoH pUrva prayogaH, te ca avyavahitAH santaH arthakAriNaH, tathA ca vyaktiviveke - " vizeSaNaM hi dvividhamAntaraM bAhyameva ca / tatrAvyavahitaM sadyadarthakAri tadAntaram // vizeSyoSpi dvidhA jJeyo dhAtunAmArthabhedataH / ... tatropasargANAM prAyo (prAyastatropa 0 ?) dhAtvartho viSayo mataH / " iti / prAdayaH dvAviMzatiH upasargAH, kriyAyogavaMta eva dyotakAH, tacchUnyAstu na dyotakAH iti siddhAntaH, tadvaiparItyamatra kriyAyogaM vinA upasargAstitvarUpaM dRzyate iti siddhAntavirodhena paMDitAnAM vismaya: / virodhaparihArastu kriyAyogaM kriyA saMyogarUpA tayA yogaM saMbaMdhaM vinA, upasargAH upadravAH upaplavAH pIDAH virahajanyA iti bhAvaH, taruNAnAM bhavati iti / ] ' kriyA samAgamarUpo vyApAraH ityarthaH, bhvAdikriyAzabdAzca / upasarga: pIDA prAdizabdAzca / prAdInAM upasargatvaM kriyAyoga eva zabdazAstre bhavati, atra [ yuvaviSaye ] tu tAM vinA tatprAptyA kautukajanakatvaM yuktameva / ' [ iti TippaNI / atra zleotthApitaH vibhAvanAlaMkAraH, virodhazca vyaMgyaH / etacchAyayA kasyApi rAjJa: cATu: - " " upasargAH kriyAyoge ' ( pA. 1/4/5 9 ) pANineriti saMgatam / niSkriyo'pi tavArAtiH sopasargaH sadA katham // " iti // 980 // netrasaundarya varNayati zrutIti / hariNadRzaH mRgAkSyAH tasyAH zrutikuvalayaM zrutau karNe alaMkAratvena dhRtaM kuvalayaM nIlotpalaM, IkSaNatAM yAyAt netratvena gRhItaM bhavet, vA iti vikalpe, vilocanaM netraM vA nIlotpalatvena gRhItaM bhavet, ubhayorabhedAditi bhAvaH, yadi madhye nIlotpalasya iti bhAvaH, kanakavat hemavat ujjvalaM dIptaM kesaraM kiMjalkaM puSpamadhyavartitantumaMDalaM prAyaH pItavarNa, jAtAvekavacanaM, na syAt, kamale pItavarNakiJjalkasadbhAvena nIlotpalanetrayoH anyonyAdhyAsaH na udbhavati iti bhAva: / kamale sarAbhAve sati janairbhrAntyA tasyA netraM kamalatvena, kamalaM vA netratvena gRhItaM syAdityAzayaH / anena tasyAH netrayoH AkarNAntagAmitvarUpadairghyaM nIlatvaM ca vyaJjitam / 981 kuvalayitAM vA ( pa ) Shree Sudharmaswami Gyanbhandar-Umara, Surat www.umaragyanbhandar.com Page #463 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 400 dAmodaraguptaviracitaM lalanAstadatulyatayA puruSA api tadupayogaviraheNa / gacchanti zoSamanizaM prakRtidvayavarjitAH svasthAH // 982 // durvRttayorna vRttaM zlAghAspadameti tatpayodharayoH / yau davA malamUrti madhye hAraM janakSayaM kurutaH // 983 // bhUmaNDale'tra sakale nAtaH paramaparamadbhutaM kiJcit / no jAtA yadapArthA kRzodarI dhArtarASTrayAtA'pi // 984 // bhAvaH; atra niSedhamukhasaMbhAvanAdvArA kalpitabhrAMtimAn alNkaarH|| 981 // punazca lalanAH ramaNya: aparAH striyaH, tadatulyatayA rUpavilAsAdiSu tasyA: asamAnatayA, tato hInatvAt iti ; tathA puruSA: pulliMgA:, tasyAH upabhogasya AliMganAdisuratAntasevanasya viraheNa aprAptyA, darzane'pi sparzanAde: abhAvena iti bhAvaH, anizaM nirantaraM, zoSaM tAnavaM kA zleSabalena tadAkhyaM rogaM ca gacchaMti upayAMti / striyaH IrSyAgninA tapyamAnAH zarIratAnavaM, puruSAzca virahAgninA daMdahyamAnAH zoSarogaM prApnuvanti iti bhAvaH / " zoSastAnavarogayoH " iti maMkhakoza: / nanu evaM asmin loke na ko'pi sukhI iti cet na, ] prakRtidvayavarjitA: [ strIpuruSabhinnAH ] SaNDhA: [ ityarthAt, svasthAH svasmin Atmani tiSThanti te avyAkulacittAH sukhinaH ityarthaH // svasthAH ityasya sAdhyatve prakRtidvayavarjitatvarUpahetukathanAt anumAnAlaMkAraH // 982 // hArAlaMkRtastanau varNayati durvRttayoriti / duSTaM vRttaM caritraM yayoH tayoH ] durvRttayoH durAcArayoH [ api ca sudRDhayo, "vRttamadhyayane padye caritre vartane mRte / alpAzaye triliMgaH syAdatIte nistale dRDhe // " iti maMkhakozaH, tasyAH payodharayoH kucayoH, vRttaM caritaM zlAghAspadaM na eti na prazastam / ] durAcArameva pratipAdayati yau iti / [ yau kucau, amalamUrti svacchaM, api ca apApaM, hAraM muktAvaliM madhye AtmanoH antare, dattvA sthApayitvA, saMprApitazobhAtizayena, api ca zliSTapadabalAt apApaM niSkapaTaM kaJcana madhye kRtvA nAma madhyasthaM kRtvA pratibhUtayA saMsthApya, janakSayaM lokamRtyuM, kuruta: saMpAdayataH, tadetadvRttaM tayoH durvRttatvapoSakaM niMdyaM iti bhAvaH // vyAjastutiH alaMkAraH, atra durvRttAdizabdaiH pratipAdyamAnAyAH niMdAyAH payodharayoH vRttatvahAravattvamanoharatvAdistutau paryavasAnAt ; talakSaNaM ca " vyaktirvyAjastutirnindAstutibhyAM khatinindayoH || " iti kuvalayAnaMde || atra vakrabhaNityA prazaMsanam ] // 983 // 'apArthA pArthAH yudhiSThirAdayaH tadbhinnA ityarthaH, nirartharUpA ca no jAtA / dhArtarASTreSu duryodha982 zokamanizaM ( pa. staM ) [ hInArthaH pAThaH ] 904 yAtA no gada pArthA ( pa. staM) [ artharahito'kSaramAtraH pAThaH ] Shree Sudharmaswami Gyanbhandar-Umara, Surat www.umaragyanbhandar.com Page #464 -------------------------------------------------------------------------- ________________ kuTanImatam / kRza eSa madhyadezastanvyA nAhAryamaNDanaM voDhum / zakta iti kRtaM vidhinA romAvalibhUSaNaM sahajam // 985 // 401 nAdiSu yAtA anugatA, haMsagAminI ca ' [ iti TippaNI / pUrvArdhoktaM adbhutaM ucarArdhe prakaTayati no iti / iyaM kRzodarI kRzaM asthUlaM anunnataM nimnatalaM, udaraM nAbhyadhobhAga: 'peTa' iti bhASAyAM prasiddha:, yasyAH sA strINAM tAdRzasya udarasya prazastatvAt tadvatI, taduktaM -" udareNAtitucchena vizireNa mRdutvacA / yoSidbhavati bhogADhyA nityaM miSTAnnasevinI // " ( kAzIkhaMDe ) iti // dhArtarASTraiH dhRtarASTraputraiH kauravaiH sahayAtA gatA api, apArthA pRthAyAH kuntyAH putrAH pArthAH pANDavA: na vidyaMte yasyAH sA tAdRzI no utA, kauravapANDavAnAM vairitvAt sahAvasthAnAsaMbhave'pi tayA saha taddarzanAt adbhutatvam / virodhaparihArastu dhArtarASTraH kRSNavarNacaMcUcaraNayukta: haMsabheda: 'geDihaMsa' iti vaMgabhASAyAM prasiddha:, ( raktavarNacaMcacaraNayuktastu rAjahaMsaH iti bheda:, ) tadvat lIlAJcitasavibhramaM yAtaM gamanaM yasyAH sA haMsagAminI, apiH cArthakaH, apArthA apagataH nivRttaH avidyamAnaH arthaH prayojanaM januSa: ityarthAt yasyAH sA, no jAtA na abhUt, atirUpavattvAt lokanetrAnaMdadAyitvAt saphalajanUH iti bhAvaH // atra zleSotthApitavirodhAlaMkAreNa adbhuto raso vyaMgyaH // 984 // tasyAH romAvaliM varNayati kRza iti / asyAH tanvyAH asthUlazarIrAyA:, anena tasyA: svAbhAvikaM kRzatvaM sUcitaM; eSaH madhyadeza: kaTibhAgaH, kRzaH atikanIyAn san, ] 'ahAryaH parvata:, atra stanau tattvenoktau ' [ iti TippaNI, tatra " triSu hartumazakye syAdahArya parvate pumAn / " iti maMkhakozaH, tattu prakRte asaMgatam / vastutastu AhAryamaMDanaM iti cchedaH, AhAryamaMDanaM ca AhartuM zakyaM yat AbharaNaM tat, AbharaNaM ca caturvidhaM, tathAhi bharata:- " caturvidhaM ca vijJeyaM dehasyAbharaNaM budhaiH / AvedhyaM baMdhanIyaM ca kSepyamAropyakaM tathA // AvedhyaM kuMDalAdIha yatsyAcchravaNabhUSaNam / zroNisUtrAMgadairmuktAbaMdhanIyAvi ( ni ? ) nirdizet // prakSepyaM nUpuraM vidyAdvastrAbharaNameva ca / AropyaM hemasUtrANi hArAzca vividhAzrayAH || " ( 21|1113) iti, prakSepyaM razanAdikaM, tat voDhuM dhArayituM na zaktaH kRzatvAt, itizabda: hetau, vidhinA vidhatte karoti iti vidhiH sraSTA tena, romAvaliH jaghanAdUrdhva nAbhiparyaMtaM nAbherUrdhvaM vA romNAM sUkSmavAlAnAM rekhA yauvanaprAdurbhAvasUcikA sA eva bhUSaNaM alaMkAraH, sahajaM zarIreNa sahaiva jAtaM akRtrimaM (svAbhAvikaM ) ca kRtaM nirmitaM, I 985 maNDalaM ( go ) [ asaMgatArthaH pAThaH ] | 'NDanaM bAhuM ( 4 ) [ asaMgatArthaH pAThaH ] 26 Shree Sudharmaswami Gyanbhandar-Umara, Surat www.umaragyanbhandar.com Page #465 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 102 dAmodaraguptaviracitaM sAkampo'dhara, IkSaNayugalasyAdhIratA, bhruvo bhnggH| tanvaGgayA balamIdRg jayati jagattadapi niHzeSam // 986 // vahatu nitambaH sthUlo razanAM, hAraM ca kucayugaM pInam / taddhAhumRNAlikayoH sApAyaM kaTakayojanamayuktam // 987 // sahajAnAM aMgAnAM mUrdhni sthitAnAM vA kezAnAM bhAraH na bhavati iti kRtvA, yadvA 'sahajAnAM parasparakRtaparizrama: sahya eva na tathA'nyasaMpAditaH' iti nyAyena tena sahaja bhUSaNaM kRtaM iti bhAvaH / anayA sA svabhAvenaiva tanumadhyA komalA akRtrimarUpavatI ca iti dhvanitam / padArthahetukaM kAvyaliMgamalaMkAraH, tanu: madhyadezazca ahAryaH parvata eva maMDanaM tat voDhuM azaktaH, madhyadeze parvatAbhAvAt iti samAsoktiH api / // 985 // samuccayena adharAdIn varNayan 'abalAkulaguru gvat ( kAmadevavat ) abalAyAH api tasyAH adbhutabalavattvamAha sAkampa iti / tasyAH adhara: oSThaH,sAkampa: ISat kampa: Akampa: tena sahitaH sAkampa: kiJcitsphuran , ayaM ratyudbhavasUcakaH adharasya guNaH, tathApi anena tasya bhIrutA sUcitA / evamanyatra / IkSaNayugalasya netrayoH adhIratA cAJcalyaM, anena tayoH vIrocitadhairyasya abhAvaH lakSitaH / bhravaH netrordhvastha. romarAje:, idaM aparasyA api upalakSaNaM, bhaMgaH bhedaH kauTilyaM vakrimA, bhrabhaMgaH cillIvallI, atra bhaMgazabdena bhayavazAt nAza: vyaMjitaH / tanvaMgyAH tanuvizeSaNena pradhAnasya uktAMgaviziSTAMginaH api nirbalatvaM dhvanitaM, IdRg varNitaprakArakaM, balaM sAmarthya api ca zabdazakyA sainyaM,arthAt svasyA: tadaMgabhUtAnAM ca balalezAbhAva eva, tadapi tathApi, niHzeSaM sakalaM, jagat lokaM, jayati parAbhavati svasyAH vazavarti kurute iti bhAvaH, iyaM maMjarI / ityaho Azcarya iti bhAvaH // anayA tasyA jagajaitraM saundarya lokottaraM ityuktam // samuccayaviSamAlaMkAravizeSayoH saMsRSTiH, " virUpakAryasyotpattiraparaM viSamaM matam / " iti kuvalayAnaMdIyalakSaNAt // 986 // tasyAH anyAnalaMkArAn vivecayati vahatu iti / tasyAH nitaMbaH sthUla: bRhan san , razanA 'rasanA' ityapi zabda: kAMcI, tAM vahatu, kAcyAH bhAravattve'pi nitaMbasya puSTatvAt tadbhAraM voDhuM sAmarthyAt ; evaM kucayugaM api pInaM puSTaM prAptasamucitapariNAhocchrAyaM sat, hAraM muktAdiratnamayaM, pUrvoktanyAyena vahatu, na tatra kApi vipratipatti: hAniH vA iti bhAvaH / paraMtu tasyAH bAhU mRNAlike bisataMtU iva, tadvat komalau iti bhAvaH, tayoH sApAyaM apAya: anarthaH tena sahitaM sApAya, anarthakaraM iti bhAvaH, kaTakayojanaM] 986 dhruvorbhaGgaH (pa. staM) [ vacane prakramabhaGgadUSitaH pAThaH ] 987 rasanAM (staM) Shree Sudharmaswami Gyanbhandar-Umara, Surat www.umaragyanbhandar.com Page #466 -------------------------------------------------------------------------- ________________ kuTTanImatam / 403 bahalopAyAbhijJA guNaviSaye sttmaahitpriitiH| balinaH sthApayati vaze karabhorurvigraheNa mRdunaiva // 988 // kaTaka: valaya: [ 'kaDu' iti bhASAyAM prasiddhaM bAhubhUSaNaM, zleSeNa ] adreH nitaMbazca, "kaTako'strI nitaMbo'dre: klIbe valayasainyayoH / " iti maMkhakoza:, tasya yojanaM saMgamanaM, ayuktaM anucitaM, maNAlikAyAH komalatvAt kaTakasya zleSabalAt kaThora. tvAt ca; yathA mRNAlasyopari bRhataH prastarasya niveza: tathA / atra sthUlAdivizeSaNAnAM sAbhiprAyatvena parikarAlaMkAraH, pUrvArdhe anurUpayoH dvayoH varNanAt samAlaMkAraH, uttarArdhe tu zleSaNa ananurUpayoH saMsargakathanAt zleSamUlako viSamAlaMkAraH, api ca atraiva samarthyasamarthanabhAvAt kAvyaliMgaM alaMkAraH // 987 // bhaMgivizeSeNa tasyAH apUrva nItikauzalaM prakaTayati bahaleti / bahalA: 'bahulAH' ityapi rUpaM anekAH ityarthaH, upAyAH sAdhanAni-janAnAM vazIkaraNAya vilAsakalAkauzalAdIni, yadvA priyaprasAdanAya upayuktAH sAmAdayaH SaT , te ca sAmadAnabhedopekSApraNati-prasaMgavidhvaMsa-daNDA:, sodAharaNaM zRMgAratilakasya dvitIyaparicchede darzitAH; pakSe zatrujayAya prayojyAH sAmAdayaH sapta, te ca-" sAma dAnaM ca bhedazca daNDazceti catuSTayam / mAyopekSendrajAlaM ca saptopAyA: prakIrtitAH // " ( 18 / 3 ) iti kAmaMdakIye nItisAre / teSAM abhijJA jJAtrI; tathA satataM sarvadA, guNaviSaye rUparasAdiSu tadupabhogeSu iti yAvat , yadvA janamanovazIkAraparyApteSu zarIraprasAdhanasaMgItavilAsAdiguNeSu, AhitaprItiH kRtAnurAgA tatsaMpAdane iti bhAvaH; pakSe rAjanItiprasiddhAH SaGguNA:, te ca-" saMdhirnA vigraho yAnamAsanaM dvaidhamAzrayaH / SaDguNA:" ityamaraH, teSAM guNAnAM viSaye AdhAre, tAdRzaguNavati puruSe, jAtAvekavacanaM puruSeSu ityarthaH / tAdRzI karabhoru:-karabhaH karizAvakaH, gauNIvRttyA ca tasya hastaH (zuNDAdaNDaH), tadvat UrU yasyAH sA iti kecit ; anye tu karabhaH " maNibaMdhAdAkaniSThaM karasya karabho bahiH / ityuktatvAt tadAkArau tadvadvA UrU yasyAH sA karabhoru: iti; etena mUle sthUlau tadadhaH uttarottaraM AjAnu tanUbhUtau yadvA yathApUrva pIvarau UrU yasyAH iti upamayA uktaM bhavati / anena viziSTapadena UrukAMDaspautsukyaM vyaMjitam / sA mRdunA komalena pakSe anugreNa, eva ityavyayaM avadhAraNe pakSe ugrAdInAM vyavacchedArtha, vigraheNa zarIreNa pakSe yuddhena, balina: sabalAn puruSAn pakSe sainyayuktAn arthAt zatrUn , vaze sthApayati vazIkaroti pakSe svAdhInAn karoti // yat sA madunaiva vigraheNa balino'pi vazI 988 guNavidhaye (go)| prIti (go)| karabhorU vina (staM) Shree Sudharmaswami Gyanbhandar-Umara, Surat www.umaragyanbhandar.com Page #467 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 404 dAmodaraguptaviracitaM iti tatstutimukharamukhe rAjasute makaraketanAkulite / samupAgatA pragalbhA maJjarikAcoditA dUtI // 989 // sA sapraNatiH purataH sumanastAmbUlapaTalakaM nidadhe / vyajJApayaJca tadanu svAvasare sahacarIkAryam // 990 // karoti tat tasyAH cAturya adbhutatvaM ca // atra zleSotthApita: virodhAlaMkAraH, tena ca vyatireka: vyaMgyaH // 988 // itizabdaH prakAropasaMhAre, makaraketanaH kAmadeva: pUrva (590 A. TI.) vyAkhyAtaH, tena Akulite vihvalIkRte, rAjasute samarabhaTe, tasyAH stutau guNapuraskAreNa varNane vAcAlaM vadanaM yasya tAdRze sati, maMjarI eva maMjarikA tayA coditA preSitA, pragalbhA prauDhoktivicakSaNA yadvA prAgalbhyaguNavatI, prAgalbhyaM ca " niHsAdhvasatvaM prAgalbhyaM prayogeSvapi sarvataH / " ityuktarUpaM, dUtI kAminoH saMghATikA, samupAgatA tasya samyak upa samIpaM AgatA'bhUt // dUtIguNAzca proktAH AdipurANe ( 5 / 39-40 ) kAmapradIpe (20-21) ca-"suveSatA, duHkhasahiSNutA ca, suzIlatA, komalavAgmitA ('komalavAkyatA') ca / sanmaMtritA''cchAditamaMtratA ca, cchaMdAnuvartitvamalajitA ca // protsAhanaM, guNakathA, kathanaM ba('ka')lAnAM, vizraMbhaNaM bahalatA dhanadarzanaM ca / gAthA( DhA )nurAgaracanaM, vacanasya siddhiH, kati SoDazavidhaM kathayaMti duutyaaH||" iti; AdipurANe puna: saptaviMzatikarmANyapi kathitAni ( 43-47) tato jJeyAni // 989 // dUtyA: tadanaMtaraM vyApAramAha seti / sA dUtI, sapraNatiH praNAmaiH saha Adau svanikRSTatAdyotakAn tadutkRSTatAdyotakAn vA praNAmAn avayavasannivezavizeSAn kRtvA, tasya rAjaputrasya purata: agre, sumanasAM puSpANAM tAmbUlAnAM ca paTalakaM puSpAdidhAraNapAtraM, " chadirnetrarujoH klIbe, samUhe paTalaM na nA / puSpAdibhANDe, nA'dhyAye / " iti maMkhakozaH; nidadhe sthApayAmAsa / idaM " riktapANirna pazyenu rAjAnaM daivataM gurum / naimittikaM vizeSeNa suhRdaM phalakAmukaH / " iti, tathA " iSTabhAryA priyaM mitraM putraM cApi kanIyasam / riktapANirna pazyettu tathA naimittikaM prabhum // // iti ca nyAyena upAyanaM, priyAkhyAnakaM ca; api ca tAMbUlavITikAvizeSapreSaNena tAMbUlasaMketo'pi, taduktaM nAgarasarvasve-" tAMbUlabITakAH paJca kIrtitA narapuMgavaiH / kauzalAMkuzakaMdarpaparyakacaturasrakAH // (9 / 1) / kauzalaH snehabAhulye, cAhUtAvaMkuzastathA / mdnaato ca 989 sute mInaketunA''ku ( go) / samupayAtA pra (go) [ duSTayatikaH pAThaH ] 990 vyajJApayadatha tamanu (pa. staM) Shree Sudharmaswami Gyanbhandar-Umara, Surat www.umaragyanbhandar.com Page #468 -------------------------------------------------------------------------- ________________ kuTTanImatam / 405 'muraripunAbhisaroruhamavataMsIkartumIhate mUDhA / nakSatrarAjamaNDalamicchati viyataH samAdAtum // 991 / / kandarpaH, paryakaH saMgamAzaye // (9 / 2) / " iti / prakRte dUtyuktyanusAreNa kaMdarpaparyako preSitau iti bodhyam // tadanu pazcAt , svAvasare vaktuM ucitaM samayaM AlakSya, saha carati iti sahacarI sakhI anuraktacittA, tasyAH maMjaryAH kArya prayojanaM, vyajJApayat vijJaptirUpeNa prakAzayantI abhUt // 990 // ita: catvAriMzadbhiH maMjaryAH vipralaMbhAparanAmakAyogazaMgAravarNanaM, sa ca-" tatrAyogo'nurAgo'pi navayorekacittayoH / pArataMtryeNa daivAdvA viprakarSAdasaMgama: // " ityuktaH / "dazAvasthaH sa tatrAdAvabhilASo'tha cintanam / smRtirguNakathodvegapralAponmAdasaMjvarAH / jaDatA maraNaM ceti duravasthaM yathottaram // " iti // tatra prathamaM tasya karuNAvRttimuddIpya svAbhISTaM sAdhayituM viSAdagarbhoktiH / tatrAdau " manorathAnAmagatirna vidyate / " ( kumAra0 5 / 64) iti nyAyena rAjaputrasamAgamArthinI sA zazazRMgajikSiNIva durlabhaprArthanA anuzocyA ca iti sUcayantI prAha muraripviti // ] 'muraripvityAdinA sAdhanapathAtItasya svAdhInIkaraNAya pravRttiH maugdhyAditi pratipAdyate' [iti ttippnnii| mUDhA yAthArthyAnavadhAriNI jaDA, tava du:saMbhAvyasamAgamasya arthitatvAt , atra vizeSyAgrahaNena atimUDhatvaM dyotitaM; sA murAkhyasya asuravizeSasya ripuH zatruH muraripuH viSNuH, tasya nAbhisaroruhaM nAbhe: jAtaM kamalaM brahmaNaH janmAdisthalaM, avataMsIkartuM karNAbharaNIkartu, abhUtatadbhAve viH, Ihate vAJchati / viyata: AkAzAt , ca, nakSatreSu azvinyAdiSu saptaviMzatikeSu dakSaprajApateH kanyAtvena caMdrasya ca patnItvena kalpiteSu rAjate prakAzate iti rAjA Iza: nakSatrarAja: caMdraH, taraya maNDalaM saMgha, sanakSatraM caMdra ityarthaH, yadvA maMDalaM bimbaM, " samUhe maNDalaM bimbe deze dvAdazarAjake / " iti zAzvata:, samAdAtuM icchati jighRkSati / yathA viSNunAbhijakamalena karNa bhUSayituM samIhA, caMdrasya ca jighRkSA asaMbhavitArthaviSayiNI, tathA tasyAH tava prAptiH ityabhiprAyaH / evamagre'pi // atra prastutA tvadasaMbhAvyaprAptyAM icchA iti tadasaMbhavalakSaNe vAkyArthe viSNoH nAbhikamalasya karNAbharaNIkaraNarUpaH asaMbhavalakSaNaH vAkyArthaH adhyAropyamANaH, viSNunAbhikamalasya tatkarNAbharaNatvAsaMbhava iva tasyAH tvatsamAgamAsaMbhavaH iti upamAnopameyabhAvatvaM parikalpayati iti, " abhavadvastusaMbaMdha upamAparikalpaka: / " ityuktalakSaNa: nidarzanA'laMkAraH, matAntareNa saH atra vyaMgyaH, prastutasya zabdaiH anupAttatvAt kAvyaprakAzakArAdimatAnusoraNa sA ca prathamA / asyA eva Shree Sudharmaswami Gyanbhandar-Umara, Surat www.umaragyanbhandar.com Page #469 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 406 dAmodaraguptaviracitaM nizcetanA'bhikAGkSati pIyUSaM tridivasajhanAmazanam / abhilaSati zayanamuSNe navacandanapallavAstaraNam // 992 // vidadhAti pArijAtakasumanoni!hadhAraNazraddhAm / durvyavasitA jighRkSati nArAyaNavakSaso ratnam // 993 // ' vAkyArtharUpakaM' ityapi saMjJA / kuvalayAnaMdAnusAreNa ca lalitAlaMkAraH, " prastute varNyavAkyArthapratibiMbasya varNanam / lalitaM" iti lakSita: ; prakRte prastutaM biMbabhUtaM anuktvA tatpratibiMbabhUtasya vAkyArthasya abhidhAnAt // evamevAgrimAryAdvaye'pi // 991 // evameva nizcetanA vyapagatabuddhiH jJAnazUnyA, tridivaM tridazAH dIvyaMti krIDaMti atra iti tridivaH svarga:, sadma gRhaM yeSAM teSAM devAnAM, azanaM bhojanaM, yat pIyUSaM amRtaM, tat prAptuM icchti| tathA uSNe saMtapte dAhake padArthe, adhikaraNe saptamI, navAH pratyayAH ye caMdanavRkSasya kisalayAH te AstaraNaM varNakambalaM pracchadapaTaM iti yAvat , " AstaraNaM zayyAyAM varNakambale / " iti maMkhakozaH, yasya tAdRzaM zayanaM zayyAM, " zayanaM ratazayyayoH / " iti maMkhakoza:, abhilaSati / tathAhi uSNapadArthe zItalacaMdanapallavazayyAbuddhivat asaMbhavI tasyAH abhilASaH iti bhAvaH // 992 // tathA pArijAtakasya pAriNaH abdheH jAtasya devataruvizeSasya, tathA ca " paJcaite devataravomandAra: pArijAtakaH / saMtAna: kalpavRkSazca puMsi vA haricaMdanam // " iti amaraH, tasya sumanasAM puSpANAM ya: niyUhaH stabakaH tasya dhAraNe veNIrUpeNa mastakasyopari sthApane iti bhAvaH, zraddhAM smRhAM AdaraM vA, vidadhAti kurute / api ca, durvyavasitA duSTaM vyavasitaM udyogaH yasyAH sA tAdRzI; nArAyaNaH 'narAyaNaH' ityapi zabda:naraH brahma, narajAnAM apAM kArya nAraM brahmANDaM tat yasya ayanaM vasatisthAnaM sa: nArAyaNaH; yadvA " Apo nArA iti proktA Apo vai narasUnavaH / tA yadasyAyanaM pUrva tena nArAyaNaH smRtaH // " ( manusmRtau 1 / 10 ) iti; yadvA narANAM samUhaH nAraM, tasya ayanaM sthAnaM iti nArAyaNaH, tasya virATasvarUpatvAt ; yadvA nareNa anAdyavidyAvatA jIvena svakarmadvArA sRSTaM nAraM zarIraM tadeva ayanaM pravezasthAnaM yasya saH, " aMta: praviSTaH zAstA janAnAm / " ityAdizrutyA / 992 zayanamiSTe navaNe (go) [prakAntaviziSTArthaviruddhaH pAThaH ] / zayanamu "nava (staM ) 993 nirvRha (pa. staM) Shree Sudharmaswami Gyanbhandar-Umara, Surat www.umaragyanbhandar.com Page #470 -------------------------------------------------------------------------- ________________ kuTTanImatam / 407 svaniyatapuruSaspRzyAH pApA vayamanyathA ka hiinkulaaH| ka ca yUyamindrakalpA analpamanaso guNAbharaNAH // 994 // duSprakRteH prakRtiriyaM tasya tu dagdhAtmajanmanaH kA'pi / agaNitayuktAyukto lagayati ceto yadasthAne / / 995 // tasya vakSasaH, paMcamI SaSThI vA, ratnaM samudramaMthanotthacaturdazaratneSu ekaM kaustubhAkhyaM, jighRkSati grahItumicchati // tathA ca kSemendrakRtapadyakAdaMbaryA-" yatprApyaM na manorathairna vacasA svapne'pi dRzyaM na yattatrApi smaravipralabdhamanasAM laabhaabhimaangrhH| mohotprekSitazuktikArajatavat prAyeNa yUnAM bhramaM datte taimirikadvicaMdrasadRzaM khe nUnamAzAkRSiH // " iti / evaM tribhiH tasyAH avimRzyakAritA prakAzitA // 993 // pUrvoktasya maMjarIpsitasya kathaM asaMbhavitvaM iti cettat khedagarbhayA uktyA spaSTayati sveti / anyathA evaM asaMbhavo no cet tarhi, vayaM hInakulAH nIcakulajAH kuzIlavatvAt zUdrAcAratvAt (nATyazAstre 36 / 34-41), vastutastu vezyAtvAdapi, ata eva pApAH pApasaMpannAH, tataH kimityAha svetyAdi, sveSAM ye niyatAH svajAtIyatvena niyamitA: taireva puruSaiH spRzyA: arthAt vivAhAdisaMbaMdhaiH grAhyAH, tAdRzAH kva; va ca yUyaM yUyamiti ekatve'pi gauravAt bahuvacanaM, iMdrakalpAH devarAjasadRzAH, ISannyUne kalpappratyayaH, analpamanasaH udArAntaHkaraNAH, guNAbharaNAH vinItatvakulInatvAdinAyakaguNaiH alaMkRtAH / yathoktaM pUrva " avizuddhakulotpannA 'kAha: ka ca bhavanta: zlAghanIyajanmaguNAH / " ( A. 458) iti tathA iti bhAvaH / dvau kvau mahadantaraM sUcayataH / atra dvayoH ananurUpatve'pi saMsargAbhAvatvAt na viSamAlaMkAraH // 994 // evaM vaiSamye'pi tasyAH duSprApyaprepseti kAmadevasya ceSTAM nirNayati duSprakRte: iti / tu: avadhAraNe / tasya, dagdhasya dhikkArapAtrasya " dhikkAre dagdhahatakAdayaH zabdAH prayujyate " iti, AtmajanmanaH svayaMbhuvaH kAmadevasya, duSprakRteH duH duSTA: prakRtiH amAtyAdiH kAryasAdhikA vasaMtAdirUpA yasya, yadvA duSTA krUrA adayA prakRtiH svabhAvaH yasya tasya, iyaM, kA'pi anirvarNanIyA, prakRtiH svabhAvaH ata eva nityaH avikAryaH guNaH sa iti sUcyate, yat , agaNitayuktAyuktaH vivekarahita: san , kAminA cetaH, mativiparyAsena, asthAne iti ayuktArthe avyayaM, duSprApye atIvavaiSamyavati vA iti bhAva:, lagayati lagnaM saktaM rAgavaMtaM karoti, dRDhaM saMbaddhaM karoti, 'zaro lamaH' itivatprayogaH / ( ata eva manmathasya 'rAgarajjuH / iti nAmAntaraM ( trikoddshesse)| 994 aniyata (go) svaniyata (pa.staM) Shree Sudharmaswami Gyanbhandar-Umara, Surat www.umaragyanbhandar.com Page #471 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 408 dAmodaraguptaviracitaM yA hasati sarojavatI rasAnvitA sahajarAgaraktati / dhyAnadhiya AtmavRtti nindatyekatra puruSa AsaktAm // 996 // tathAyuktaM ratirahasye--" sapratyavAyadulabhaniSedhaviSayazca yo vissyH| kAmaH svamAvavAmaH prasarati tatraiva durvAraH // " ( 13 / 14 ) iti // 995 // itaH vAkyAntaragarbhitena ekAdazabhiH kulakena anyAH premAbhimAninyaH upahasaMtI sA kAmadevena dRDhaM prahAryate iti vadaMtI pUrvapaMcake nAnAvidheSu rAgeSu avivekadoSaM bhaMgivizeSeNa sUcayati yeti / asmin kulake 'yA' iti kartRpadasya (996) 'hasati' ityAdi 'sphuratiH (1004) ityantaiH kriyApadaiH saMbaMdhaH, sA'pi (1006) yata: tena durAtmanA hantuM prArabdhA, ( ataH) (1005) (he naranAtha kiM bravImi ) pApakusumAtraH duHsAdhya 'grahaM na utsRjati-iti anvayaH // yA maMjarI, rasena rAgeNa prItyA anvitA yutA, tvayi iti zeSa:, tvadrUpaguNAdibhiH tvayi jAtAnurAgA iti bhAvaH, iyaM prItizca 'viSayAtmikA' iti saMzitA " pratyakSA lokata: siddhA yA prItirviSayAtmikA / " iti kAmasUtre ( 1 / 2 / 2 / 6) lakSitA atra abhipretA, sarojavatI kamalinI, 'sarojavanIM ' iti pAThe kamalAnAM alpaM vanaM ityarthaH, hasati sahAsaM tiraskurute iti bhAvaH, tatra hetumAha-sA sarojinI sahajarAgaraktA sahajena janmataH siddhena rAgeNa snehena pakSe lauhityena raktA anurAgavatI pakSe raktavarNA, itizabda: hetau| hAsahetustu-svA iva yadyapi sarojinI rasAnvitA ( rAgayuktA pakSe jalayuktA ), tathApi tasyAH rAga: sahajaH na tu svasyAH iva vivekajaH iti / evamagre'pi // tathA yA, tvadekatAnA iti bhAvaH, dhyAnadhiyaH dhyAne dhI: cetovRttiH yasya tasya, dhyAnalakSaNaM ca-" dhyeyAkAravRttipravAho'ntarAntarA'nyAkArapratyayAvyavahito dhyAnam // iti bhagavadgItATIkAyAM brahmAnaMdagiryAkhyAyAM, (yadA sa eva pravAhaH dhyeyasvabhAvAvezAt dhyeyAkArazUnyaH ekarasa: eva bhavati tadA samAdhiH iti bhedaH,) dhyAne ca ayaM vizeSa:-dhyAnasya mArgatrayaM zAstraprasiddhaM-tatra ekaH pataMjalinirNIta: nAnaizvaryakAmasya aNimAdisiddhiphalakaH, aparaH vedAMtanirNItaH nididhyAsanAkhyaH brahmAtmaikyasAkSAtkAraphalakaH, tRtIyastu vAsiSThoktaH manonAzavAsanAkSayahetukaH jIvanmuktisukhaprAptiphalakaH; graMthAntare ca AlaMbanabhedAt dhyAnayogaH caturvidhaH-tatra eka: kuMbhakaprANAyAmena vAyu sthirIkRtya tadAlaMbane manaH kuryAt iti; aparastu bAhye sUryacandrAdau rAmakRSNAdipravimAdau vA, AbhyaMtare ca nAsikAgrajihvAgrahRdayAkAzAdau vA cittAlaMbanaM kuryAt iti yogazAstroktaH; tRtIyastu SaTcakradevatAdikaM AlaMbya cittaM sthirIkuryAt iti mAgamoktaH; turyastu jAgrannidrayoH antarAle vRttidvayamadhye vA yadasmitAmAtraM nirguNaM Shree Sudharmaswami Gyanbhandar-Umara, Surat www.umaragyanbhandar.com Page #472 -------------------------------------------------------------------------- ________________ kuTTanImatam / snigdheti nAbhinandati janmazatenApi sarpiSo dhArAm / paJcAkSadyUtagatiM nAnarthakarAgasaGgatAM stauti / / 997 // na stauti candanalatAM bhujaGgapariveSTitAM rasArdreti / na zRNoti kIrtyamAnAM svapneSvapi madanamUcchitAM matsIm ||9ett 409 zuddhaM rUpaM bhAti tanmAtrAlaMbanaH ca kevalAdvaitavAdiSu prasiddhaH // AtmavRttiAtmA buddhi: aMtaHkaraNaM vA tasya vRttiM avasthAnavizeSaM pravRttiM tattadviSayAkArasamucchrAsaM vA, nindati / tatra hetugarbha vizeSaNaM Aha ekatretyAdi / ekatra ekasmin, puruSe puri dehe zete iti puruSaH aMtaryAmI paripUrNo vA, 8" mahataH paramavyaktamavyaktAt puruSa: para: / puruSAnna paraM kiJcitsA kASThA sA parA gatiH || " ( 3 | 11 ) iti kaThopaniSadAdiSu adhigaMtavyatvena nirUpitaH tasmin paramapuruSe paramAtmani, AsaktAM saMlagnAm / atra nindAkAraNaM tu dhyAninaH paramaprApyatvadhiyA puruSe saktacittatvaM, na tu surUpiNyAM striyAM iti, iyaM puruSe prItizca svarUpataH karmAbhyAsalakSaNA ' AbhyAsikI' na svasyAH iva vivekapUrvikA ityapi // atra paMcake pUrvArdhe kAvyaliMgena saMkIrNaH uttarArdhe tu parikarAlaMkAreNa saMkIrNaH zleSamUlaka: vyatirekAlaMkAraH // 996 // tathA yA svayaM vivekapUrvaM tvayi snigdhA iti bhAvaH, snigdhAM api snehamuddizya svasamAnadharmiNImapi, sarpiSaH ghRtasya dhArAM saMtatiM, na abhinaMdati " tadguNaprazaMsArthI harSarUpA dhIvRtti: abhinaMda: " taM na karoti / tatra hetumAha-sA ghRtadhArA janmazatena api snigdhA cikkaNA, arthAt janmAntareSu api ghRtadhArA snigdhatvaM na muJcati iti snehaH tasyA: svabhAva eva tena ayukteSvapi sA snigdhA ityetat anabhinaMdanIyam / " snehastailAdikapremNoH sauhArde ca " iti maMkhakozaH, tayA yA, sArtharAgavatI ( yathArtharAgA ) iti bhAvaH, paMcAkSaiH paMcasaMkhyA kapAzakaiH yat dyUtaM pAzakrIDA, ( sA ca loke dezabhedena ekAdipaMcAntapAzakaiH nirvartyate / ) tasya gatiM avasthAM, na stauti na prazaMsati, tatra hetugarbha vizeSaNaM anartheti / ] ' anarthakaH anarthakArI dravyavihInazca ' [ iti TippaNI, tAdRzena rAgeNa AsaktyA saMgatAM yuktAM, tathAhi dyUtasya anarthakAritvaM nalayudhiSThirAdivRttAnteSu prasiddhaM; anayA vyaMgyoktyA maMjaryAH arthopAyenAharaNaM na durlabhaM iti sUcitam // 997 // kiMca, caMdanalatAM caMdanasya vRkSatve'pi tasyAH 997 snigdhe'pi (1) / paMcAkSya ( kSa ? ) pU ( dyU ? ) tava ( ga ? ) tinA nArtha karaNasaMgatAM (pa) paJcAkSadyUtagatinA'nartha (staM ) / rAmasa (go) [ akSarabhramAtpAThaH 'asaMgatAM ' iti pAThazvApekSikazleSarahita: ] rAgasa ( go 2 ) Shree Sudharmaswami Gyanbhandar-Umara, Surat www.umaragyanbhandar.com Page #473 -------------------------------------------------------------------------- ________________ dAmodaraguptaviracitaM vidveSTi karaNamadhye rasanAM tAmbUlarAgayukteti / zaMsati matiM mumukSoraviziSTAM zazapAzvapuruSeSu // 999 // latAtvena uktiH kavisamayAt , kIdRzIM, bhujaMgaiH sapaiM: pariveSTitAM AvRtAM zleSabalAt ca bhujaMgaiH SiGgaiH vidagdhakAmukaiH AliMgitAM, ataH svayaM rasAmA''pi iti bhAvaH, tAM caMdanalatAM, sA rasArdA jalaklinnA pakSe rAgasnigdhahRdayA, itizabdaH prakAravAcI, na stauti, tasyAH ekakAlAvacchinnena bahunAyakatvAt iti bhAvaH // tathaiva yA svabhAvena madanamadavatI iti bhAvaH, madanamUrchitAM smareNa saMmohaM prAptAM socchrayAM sendriyamanaHzaktinirodhavatIM vA, zleSabalAt ca madanena pradyumnena garbhasthitena mUrchitAM vyAptAM yataH matsyAH udarAt tasya nirgamaH ( bhAgavate 1055 / 13 ), tAdRzIM matsI 'mAchalI / iti prasiddhaM kSudrajalacaravizeSaM, svapneSu api kIrtyamAnAM madanamUrchiteti gIyamAnaguNAM, na zRNoti, kimu vAcyaM jAgradavasthAyAM iti bhAvaH / svayaM madanamUrchitA, matsI api tathA, evaM tulyatve'pi tAM nyakkaroti yata: tasyAH sA avasthA kevalaM zabdeSveva, na pAramArthikI iti, ityAzayaH // alaMkArAH pUrvavat // 998 // tathA ca yA svabhAvenaiva rAgayuktA iti bhAvaH, svasyAH karaNAnAM indriyANAM madhye, rasanAM rasyate AsvAdyate anayA iti rasanA jihvA tAM, vidveSTi tAM prati " tannindArthamamarSaNarUpA dhIvRttiH dveSa:" taM kurute, yataH sA'pi svA iva tAMbUlarAgayuktA iti, samAnaguNayozca parasparaM spardhA bhavati / maMjarI tAMbUlasya rAga iva gADhaH rAga: snehaH tena yuktA, rasanA tu tAmbUlabhakSaNena tAmbUlasya rAgeNa raktavarNatayA yuktA, sa ca rAgaH kRtrimaH acirasthAyI ca, maMjaryAzca tadviparItaH ityapi vidveSe kAraNaM iti ca vyaMjitam / evaM anyeSAM tiraskArakaraNe'pi, yA, mumukSoH mukti saMsAre apunarAvRttiM icchataH janasya, matiM nizcayAtmikAM buddhiM, prazaMsati, kIdRzI, zazA: 'sasalA ' iti khyAtAH kSudrAH catuSpAdAH, vRSAH vRSabhAH 'balada ' 'bela / iti vA bhASAyAM prasiddhAH, azvAH ghoTakAH, puruSA: dvipAdAH prasiddhAH, ca, ime anyeSAmapi prANinAM upalakSaNaM, teSu sarveSu aviziSTA bhedarahitAM samAM ityarthaH, " vidyAvinayasaMpanne brAhmaNe gavi hastini / zuni caiva zvapAke ca paMDitAH samadarzinaH // (5 / 14) / ihaiva tairjita: sargoM yeSAM sAmye sthitaM manaH / " iti zrIbhagavadgItAsu ukteH / evaMkaraNe hetustu samAnazIlatvaM, tathAhi zleSabalAt tasyAH api matiH zazavRSAzvasaMziteSu bhinnaguNeSu api puruSeSu kAmazAstraprasiddheSu, aviziSTA samAnA. sarvatra tulyAnurAgA eva iti bhAvaH / anena tasyAH atikAmukItvaM dhvanitam / Shree Sudharmaswami Gyanbhandar-Umara, Surat www.umaragyanbhandar.com Page #474 -------------------------------------------------------------------------- ________________ kuTTanImatam / ___411 no bahu manute rambhA nalakUbaramabhimRtati kAmAtA / gaheti ca devagaNikAmanuraktvAmurvazI purUravasi // 1000 // zazAdayastu-" mRducapalasuzIla: komalAMgaH suSaH sakalaguNanidhAnaM satyavAdI zazo'sau / vadati madhuravANI nRtyagItAnurakto vijasuragurubhakto baMdhuyukto dhanADhyaH // (16 ) // strIjito gAyanazcaiva nArIsattvaparaH sukhI / SaDaMgulazarIrazca zrImAMzca zazako mataH // (17) // (zarIraM mer3haH / ) udarakaTikRzAsya: zIghragAmI natAMsa: kanakaruciradehaH kaSTavAdI vRSo'sau / vyasanakRpaNabuddhiH strIvaza: strIvilAso bahuguNabahutejA dIrghanetro'bhimAnI // (20) // upakAraparo nityaM strIvazaH zleSmalastathA / dazAMgulazarIrastu medasvI vRSabho mataH // (21) // udarakaTikazAsyo dIrghakaMThAdharoSTho dazanavadananetraM tasya dIrgho'pi nAbhiH / / (22) // lubdhazca kRpaNazcaiva mithyAvAdI ca nirbhayaH / dvAdazAMgulaliMgastu kuzalo'pi yo mataH // ( 23 ) // " iti mInanAthakRtasmaradIpikAyAM uktA: // 999 // punaH yA kAmArtA'pi iti bhAvaH, raMbhAM tannAmnI apsarasaH, no na, bahu manute abhinaMdati / tatra hetumAha naleti / sA raMbhA kAmArtA madanapIDitA satI, nalakUbaraH kuberaputraH saundaryeNa labdhapratiSThaH taM, abhisRtA lajAM tyaktvA svayameva abhisAraM svIkRtavatI iti, tathAhi tasmin baddhAnurAgA raMbhA taddarzanAya gacchaMtI madhyemArga rAvaNena balAduparuddhA ityAdikathA rAmAyaNe uttarakAMDe 26 sarge, tatra ca rAvaNaM prati raMbhAvAkyaM-" tamuddizya tu me sarva vibhUSaNamidaM kRtam / yathA tasya hi nAnyasya bhAvo mAM prati tiSThati // " ( 35 ) iti / tathA ca, devagaNikAM svarvezyAM, urvazI " UrUdbhavA narasakhasya ( nArAyaNasya ) muneH surastrI" ( vikramorvazIye 114) tAM, garhati niMdati, kIdRzIM tAM, purUravasi caMdrasya pautre budhapuDhe rAzi, anuraktAM saMjAtarAgAm / tathA ca zrutiH-" UrvazI ha apsarAH purUravasaM aiDaM cakame / " (zatapathabrAhmaNe 5 / 1) iti, tathA bhAgavate ( 9 / 14 / 15-16)-" tataH purUravA jajJe ilAyAM ya udAhRtaH / tasya rUpaguNaudAryazIladraviNavikramAn // zrutvorvazIndrabhavane gIyamAnAn surarSiNA / tadantikamupeyAya devI smarazarAditA // " iti, tathA matsyapurANakathAnusArI kAlidAso'pi vikramorvazIye tRtIyAMkaviSkaMbhake-" dvitIyaH (bharataziSyaH)-lakSmIbhUmikayA vartamAnA urvazI vAruNIbhUmikayA vartamAnayA menakayA pRSTA ' samAgatAstrailokyapuruSAH sakezavA lokapAlA:, katamasmiste hRdayAbhi 1000 kAmAta (pa)[prakRtArthavirodhI pAThaH ] gaIyati deva (pa. staM) Shree Sudharmaswami Gyanbhandar-Umara, Surat www.umaragyanbhandar.com Page #475 -------------------------------------------------------------------------- ________________ dAmodaraguptaviracitaM harati mano no hiyate, raJjayati na rajyate kadAcidapi / gRhNAti citracaritairupakRtibhihyate na bahIbhiH // 1001 // premamayIvAbhAti prema tu nAmnaiva kevalaM vetti| kaNTakitA bhavati rate ratabhogasukhaM zRNoti lokAttu // 1002 // niveza:' iti / tasyAH puruSottama iti bhaNitavye purUravasIti nirgatA vANI / " iti / (iyaM kathA vede uSAsUryayoH rUpakatvena sUktA iti keSAMcit navyaviduSAM tarkaH / ) evaM divyA urvazI kAmArtA bhUtvA nikRSTaM adivyaM nAyakaM kAmitavatI iti sA maMjaryAH nindApAtraM iti bhAvaH / anayA kAmukI api sA na nirlajA na vA hInAnurAgiNI iti krameNa dalAbhyAM dhvanitam // atra zleSarahitaH pUrvavat alNkaarH||1000|| ita: tribhiH ratisAgarapraviSTAyAH maMjaryAH abhilASazaMgArasya udvegAvasthAM varNayati haratItyAdibhiH / yA mana: harati anyeSAM svasauMdaryeNa iti bhAvaH, api tu yA no hiyate-viSayaiH anyaiH kAmukaiH vA tvayi lagnamAnasatvAt iti bhAvaH / evaM yA raMjayati anyeSAM manaH svavAkcAturyAdinA iti bhAvaH, api tu yA kadAcidapi kasmiMzcidapi samaye na rajyate kenApi puruSAdinA viSayeNa vA raMjitA ( prasannA ) bhavati-tvadasamAgamAt sarvadA udvignacittatvAt / tathA yA citracaritaiH vicitrAcaraNa: sahajavilakSaNavilAsaiH apareSAM manaH gRhNAti vazIkurute iti bhAvaH; api tu yA bahIbhiH anekAbhi: upakRtibhiH upakAraH anyakAmukakRtaiH tatsevArthadAnAdirUpaiH iti bhAvaH, na gRhyate na svAdhInA svavazA vA kartuM zakyate ityarthaH // atra kuvalayAnaMde lakSitalakSaNAnusAreNa samuccayAlaMkAraH, sa ca-"bahUnAM yugapadbhAvabhAjAM guMphaH smuccyH|" iti, ('yugapaditi kramavyAvRttyartha na tvekakSaNapratipattyartham / ' ) atra 'harati mano no hiyate' ityAdivirodhaviziSTabhaMgyA svAbhAvikarUpacAturyAdibhiH sakalalokasya cittAdiharaNaM yayA kriyate tasyAH eva cittAdiharaNaM kevalaM tvayaiva kRtaM iti vyaJjitam // 1001 // api ca yA anyeSAM, premamayI vikArArthe mayaT tena mUrtimatI prItiH ityarthaH, ivazabda: vastUtprekSAyAM, AbhAti zobhate, prema pUrva vyAkhyAtaM (379 A. TI.), tu paraMtu, prema kevalaM nAmnaiva abhidhAnamAtreNaiva vetti jAnAti, na tu prema adyApi tasyAH anubhavArUDhaM iti bhAvaH / rate lakSaNayA ratavArtAyAM premakathAyAM ramaNakrIDAvarNanAyAM vA pravRttAyAM, kaMTakitA romAJcitA, "kaMTakaH kSudrazatrau ca romAMce'pi ca dRzyate / " iti vizvaH, 1001 no hvayate (staM) 1002 [ pa. pustake prathamapAdaH glitH]| [itaH kacit kvacit zlokeSu akSaracyutiH pa. pustake / ] narabhoga (pa. staM) Shree Sudharmaswami Gyanbhandar-Umara, Surat www.umaragyanbhandar.com Page #476 -------------------------------------------------------------------------- ________________ kuTTanImatam / kurute viviktacATUn zilpavizeSeNa na tu rasAvezAt / anabhijJA madanarujAmAkalpakavedanAM samAvahati / / 1003 / / bAlaivArjavarahitA sphuratIzvarametya candralekheva / hRtadhanapatimAhAtmyA pravRttiriva rakSasAM patyuH // 1004 // 413 " te saMjAtAH asyAH iti kaMTakitA, tArakAditvAt itac bhavati jAyate, premNo'yamanubhAva:, tu paraMtu, ratAkhyaH bhoga: ratabhogaH suratasevanaM, tatra yat sukhaM brahmAnaMdopamitaM vigalitavedyAntaraM yat manovasthAnaM, tat, lokAt anyAbhyaH eva zRNoti, na tu svayaM kadAcidapi anubhUtavatI " anAsvAditabhogasya kuto bhojyAnubhUtayaH / " ityukteH (yogavAsiSThe / ) iti bhAvaH / anayA sA premamUrti: premAkAMkSiNI, ratotsukA ramaNArthinI, parokSamanmathA ityAdikaM vyajyate // 1002 // api ca yA, viviktAn pUtAn doSarahitAn cATUna priyANi vAkyAni, zilpavizeSeNa samasyApUrtyA - divat kalAbhedena arthAt tatra svasyAH prAvINyasya darzanAya iti bhAva:, kurute; na tu, rasAvezAt cATuSu rAgAbhinivezavazAt, tasyAH priyAbhAvAt iti bhAvaH / yA ca adyApi madanarujAM kAmapIDAnAM abhilASAdidazasmaradazAnAM kArzyajAgaramAlinyaciMtAdInAM vA, anabhijJA bAlatvAt akRtasnehatvAt vA abhijJA na bhavatIti ajJA ityarthaH, AkalpakAnAM vitarkANAM kalpanAnAM kAmAvasthAsaMbadhinInAM iti bhAva:, vedanAM anubhavaM, " vedanA'nubhavaH pIDA " iti maMkhakozaH, samAvahati / ] ' Akalpako veSaH'[ iti TippaNI / so'rtho'trAprakRtaH // 1003 // tathA ca, bAlA ArjavarahitA caMdralekhA iva yA, bAlA "bAleti gIyate nArI yAvat SoDazavatsaram / " ( nAgasarvasva 16/2 ) ityukteH nyUnaSoDazavarSIyA, caMdralekhApakSe nUtanA navoditA; evazabda: avadhAraNe, ArjavarahitA RjutvarahitA vidheyatvaviyuktA, pakSe Rjo: bhAva: ArjavaM tena rahitA vakrA ityarthaH, caMdralekhA caMdrAMza: caMdrakalA SoDazakalAtmakasya caMdrasya ekaH bhAga:, ivazabdaH upamAyAM, tadvat ityarthaH, IzvaraM ISTe lokamanAMsi iti IzaH kAmadevaH, svarUpeNa tattulyo'pi upacArAdIzvara ityucyate taM tvAM iti yAvat, api ca dhanasaMpannaM iti sUcyate, "Izvaro dhanasaMpanne zive vyAdhini manmathe / " iti vizvalocanaH, pakSe IzvaraM mahAdevaM caMdramauliM, etya prApya, sphurati savilAsA bhavati pakSe adhikaM prakAzate / yathoktaM-" ekA yasya zikhaMDamaMDanamaNirdevasya zaMbho: kalA / " iti, (yasya caMdrasya / ) atra bAletyanena kaitavAnabhijJA iti vyajyate, ArjavarahitA tu kuTilA kapaTakuzalA iti " / 1003 vedanaM ( pa ) / vahati ( pa. staM ) Shree Sudharmaswami Gyanbhandar-Umara, Surat www.umaragyanbhandar.com Page #477 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 414 dAmodaraguptaviracitaM naranAtha, kiM bravImi, tripurAntakanayanadAhadagdho'pi / duHsAdhyasAdhanagrahamutsRjati na paapkusumaastrH||1005 // tvadarzanAvakAzaM saMprApya yato durAtmanA tena / cirasaMbhRtakopena prArabdhA sA'pi hantumiSudhAraiH // 1006 // (kulakam ) virodhadhvaniH // tathA yA, rakSasAM rAkSasAnAM patyuH adhipasya rAvaNasya ityarthaH, pravRtti: udyogaH, iva, hRtaM dhanapatInAM lakSmIvatAM mAhAtmyaM dhanarUpaM mahattvaguNasaMbaMdha dhanasvAmitvaM yayA sA tAdRzI, pakSe hRtaM tatparAjayena nItaM dhanapateH kuberasya mAhAtmyaM utkarSa bhAvo yayA sA, yata: rAvaNena kuberaM jitvA tadIyA puSpakavimAnAdisamRddhiH apahRtA / rAmAyaNe yuddhakANDe 121 sarge idamuktam // 1004 // kulakAntaHpAtinA naranAthetyAdinA yugmena paryAyoktena vivakSitaM vyaMjayati / he naranAtha prajAdhipa, kiM bravImi adhikaM kiM kathayAmi , tripurAntakaH zivaH-trayANAM purANAM samAhAraH tripuraM, pAtrAditvAt strItvAbhAvaH, tasya aMtakaH nAzakaH, trINi purANi tu asurarakSArtha mAyAvinA mayadAnavena kAMcanarajatAyasamayAni nirmitAni / tAni ca mahAdevena nAzitAni / taduktaM grahilena mahimnaHstave- " rathaH kSoNI yaMtA zatadhRtirageMdro dhanuratho rathAMge cNdraako rathacaraNapANiH zara iti / didhakSoste ko'yaM tripuratRNamADaMbaravidhiH / (18) iti / etatkathAvistaraH liMgapurANabhAgavatAdau draSTavya: / AdhyAtmikapakSe tu-sthUla. liMgakAraNAkhyAni trINi purANi zarIrANi, tAni bhaktAnAM aMtayati nAzayati iti tripurAMtaka: zivaH / tasya tRtIyasya nayanasya dAhena tApena analena dagdhaH bhasmIkRta: api, apiH virodhe, apinA saMyamIzvaratryaMbakasamAdhibhaMgarUpa-duHsAdhyasAdhane pravRttyaiva prAptadehabhaMgarUpadaMDo'pi iti vyajyate, tena ca vakSyamANA tasya tAdRzI aparA pravRtti: atyantamanucitA iti sUcyate; pApazcAsau kusumAstraH puSpeSuH kAmadeva:, 'dagdhahatakAdivat dhikkAradyotakaH pApazabda:, ' duHsAdhyasya duHkhena kaSTena sAdhyasya saMpAdanIyasya sAdhane nirvartane yaH grahaH nirbandhaH haTha: 'haTha / iti bhASAyAM, taM, na utsRjati na vimuMcati / kulAdibhiH antaritayoH yuvayoH duHsAdhye saMgame, ekatra tasyAM premotpAdanena, tatsiddhau saMprati pravRttaH kAmadevaH ityAzayaH // idaM vAkyaM garbhitatvAkhyavAkyadoSAvahaM na, pratyuta karuNarasavazAt madhye praviSTaM guNAyaiva // 1005 // anumite madanavyApAre liMga kathayaMtI prakRtaM prakAzayati tvaditi / yata: yasmAt kAra 1005 nayanadahanada ( pa. staM) 1006 miSuvAreH (p)| ('kulakaM' iti nAsti staM pustake) Shree Sudharmaswami Gyanbhandar-Umara, Surat www.umaragyanbhandar.com Page #478 -------------------------------------------------------------------------- ________________ kuTTanImatam / avahelayeva bhavatA saMspRSTA yena vetradaNDena / jAtaH sa eva tasyA ananyabhavamAgaNaH prathamaH // 1007 // NAt , durAtmanA pApena duSTena abalAnAM virahiNAM ca pIDAjanakatvAt , tena pApatvAt nAmAgrahaNayogyena madanena ityarthaH, tava darzanaM dRggocarIbhavanaM eva avakAzaM chidraM, saMprApya labdhvA, sA'pi ' yA hasati sarojavatIM ' ityAdinA kulakena varNitA sA tAdRzI, iSudhAraiH iSUNAM saMmohanAdizarANAM dhAraiH satatAbhivarSaNaiH "dhArastu dhArAsaMpAtavarSaNe syAdRNe'pi ca // iti vizvalocana:, ' iSuvAraiH' iti pAThe iSUNAM samUhaiH ityarthaH, haMtuM prArabdhA svazarANAM lakSyIkRtA / kIdRzena madanena ityAha cireti, cirAt dIrghakAlAt saMbhRtaH upacitaH ata eva tIkSNaH kopa: krodhaH yasya tena; tathAhi "yA hasati sarojava tI' (A. 996) ityAdyAsu "rakSasAM patyuH" (A. 1004) ityaMtAsu navasvAryAsu varNitAni yAni kAmadevasya anAdarasUcakAni maMjarIceSTitAni taiH utpannavairatvAt , tAdRzyAH saMmohanAdirUpaM yat duHsAdhyaM karma tat sAdhayituM adyApi alabdhacchidratvAt ca, vRddhiMgatena krodhena ityabhiprAyaH // krodhazca-" apriye vastuni zrute smRte dRSTe ca sati manaHkSobhako yo dveSaparipAkaH saH krodhaH / " ityuktalakSaNaH // "pratikUleSu taikSNyasya prabodhaH krodha ucyate / " iti ca // atra yugme prathamAyAM uktasya sAdhyasya hetoH dvitIyAyAM kathanAt anumAnAlaMkAraH, sA ca tvadarzanAt prabhRti kAmArtA iti vyaMgyasya bhaMgyatareNa kathanAt paryAyoktaM alaMkAraH, ubhayozcaM saMkaraH // 1006 // bhUtaM saMsmArya tasmin maMjaryAH rAgodbhavaM spaSTamAha aveti / avahelayA anAdareNa iva na tu vAstavena anAdareNa api tu snehena iti bhAvaH, yena vetradaMDena sA saMspRSTA, yathoktaM pUrva ( A. 810), sa eva vetradaMDa:, tasyAH prathamaH AdyaH mukhyazca ityapi zabdazaktyA dhvanyate, ] ananyabhavasya [ svayaMbhuvaH ] kAmasya, [ mArgaNaH bANaH, jAta: abhUt / taMva vetradaMDasparza eva tasyA: kAmotpAdakaH abhUt iti bhAvaH / api ca anusvAnazaktyA vetradaNDasparzaH tasyAH prathamaH tvatkAmayAcaka: abhUt , tatsparzenaiva tayA jJAtaM yat tvaM tasyAH kAmAbhilASIti ityapi arthaH pratIyate / "mArgaNo yAcake bANe, klIbamanveSaNayAbjayoH / " iti vizvalocanaH / anena ubhayoH anyonyaprAptIcchArUpAyAH utkaMThAyAH udayaH vyNjitH| tasyAH kAmotpAde prasiddhAn kAmazarAn vihAya vetradaMDasparze eva tasya nizcityA parisaMkhyAlaMkAraH, sa cAtra aarthH||1007|| 1007 avahelayaiva (pa. staM) Shree Sudharmaswami Gyanbhandar-Umara, Surat www.umaragyanbhandar.com Page #479 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 416 dAmodaraguptaviracitaM vijJAnArjitadarpo nibhRtaM hasitaH samAnazilpAbhiH / tvayi saktadRzaH sakhyA visaMSTule nATyanirmANe // 1008 // avadhIryA''cAryaruSaM bharatoditadoSakaraNasaMbhUtAm / vistAritaH prayogastvadavasthitivAJchayA tanvyA // 1009 // bhane'pi prekSaNake tdnntrbhuumikaashryaavsthaaH| gRha eva niravasAnaM vitanoti na nATyadharmeNa // 1010 // evaM prastUya tasyAH mohaM avagamayituM nATyakAlInaM itivRttaM vijJAneti dvAbhyAM prakAzayati / tvayi rAjaputre, saktadRza: lagnanetrAyAH, anena stimitaM nAma zaMgAradRSTivikAra: anulakSita: " svagocarAnna cAlyeta yattat stimitamucyate / " iti lakSitaH; sakhyAH maMjaryAH, tatkAraNAt , ] visaMSThale avyavasthite asaMgate, nATyanirmANe tattadavasthAnukRtikaraNe, satisaptamI iyaM; tasyA: vijJAnena " mokSe dhInimanyatra vijJAnaM shilpshaastryoH|" iti amaroktabhedAt prakRte nATyakalAkau. zalena ityarthaH arjitaH saMprAptaH ya: garva: sarvAdhikatvadhI:, sa:, samAnaM abhinnaM zilpaM kalAdikaM karma prakRte nATyaM yAsAM tAbhiH nartakIbhiH ityarthaH, nibhRtaM gUDhaM parairalakSyaM yathA syAttathA, hasita: hAsaviSayIkRtaH tadIyAbhinayAnAM asaMgatvAt asthAne tasyAH garvaH iti // 1008 // api ca, bharatena nATyazAstrasya AdyapravartakAcAryeNa uditAH kathitAH ye doSAH suceyatAsugAnatvasupAThyatvazAstrakarmasamAyogAnAM viparyayAH, teSAM karaNena nivRttyA saMbhUtAM utpannAM, AcAryasya tasyAH nartanopAdhyAyasya ruSaM kopaM, avadhIrya avigaNayya, tayA tanvyA sukumAryA, prayogaH nATye abhinayaH, vistArita: kAraNavizeSAt doSANAM aparihAryatvena prayogasamAptikaraNasya ucitatve'pi tanna kRtvA pratyuta pallavitaH / tatra bIjamAha tvaditi, tava avasthite: avasthAnasya vAJchayA abhilASeNa, prayogasya asamAptiM yAvat tvadavasthAnasaMbhavAt tasya dIrghakAlavyApyatve tavApi madhuraM darzanaM ciraM bhUyAt ityAzayena iti bhAvaH // AbhyAM vipralaMbhasya abhilASAvasthA vyaMjitA // 1009 // nAyakAgocaraM svagRhe jAtaM maMjaryAH smaradazAmibhavaprakAzakaM vRttaM ekaviMzatibhiH Aha bhanetyAdibhiH / prekSaNake dRzye nATye, bhane jAtasamAptau virate, api, tasya prakRtasya prathamAMkasya anaMtarAH uttarAH 10.8 vijJAnArpitada nibhRtaM hasitaM (pa. staM) 101. prekSaNika (stN)| vasthA (pa. stN)| niravasAnAM (pa. staM) Shree Sudharmaswami Gyanbhandar-Umara, Surat www.umaragyanbhandar.com Page #480 -------------------------------------------------------------------------- ________________ kuttniimtm| dhyAyata ekaM puruSaM paramAtmavidaH zazaMsa yA na purA / tAnanukurute saiva dhyAyantI tvAM mahApuruSam // 1011 // gatamevamevamAsitamAlokitamevamevamAlapitam / iti vismRtAnyakAryA smarati kRzAGgI tvadIyalIlAnAm 1012 dvitIyAMkAdibhavAH yA bhUmikAzrayAH svagRhItaratnAvalIveSaparigrahaM Azritya vartamAnA: zeSAH avasthAH smaraNAdivirahadazA: tA:, gRhe eva svagRhe na tu kutrApi prekSAsthAne AsthAne vA, niravasAnaM satataM avirataM, na tu nATyakAlavat parimitasamaya, vitanoti karoti na tu anukurute / evaMkaraNe nATyAbhyAsabhrAMtirmA jAyatAmiti spaSTamAha na nATyadharmeNa na nATyasya itikartavyatayA ityarthaH / tvadayogaparavazA sA tAstAH virahadazA anubhavatIti bhAvaH // 1010 // tatrAdau tasyAH smRtyAkhyAM dazAM varNayati dhyAyata iti / yA maMjarI, purA bhUtakAle, ekaM puruSaM " tenedaM pUrNa puruSeNa sarvam / " (zvetAzvataropaniSadi 3 / 9) ityAdizrutyuktaM paramAtmAnaM, dhyAyataH dhyAnaviSayaM kurvataH ciMtayataH, paramAtmavidaH " uttamaH puruSastvanyaH paramAtmetyudAhRtaH / yo lokatrayamAvizya bibhartyavyaya IzvaraH // " (15 / 17) iti bhagavadgItAsu prakAzitaH, (anyaH pUrvoktAbhyAM kSarAkSarapuruSAbhyAM bhinnaH nirguNaM adhiSThAnabhUtaM brahma / ) taM vidaMti aparo. kSatayA jAnaMti tAn , na zazaMsa na zazlAghe, yathA pUrvamevoktaM-" dhyAnadhiya AtmavRttiM niMdatyekatra puruSa AsaktAm / " (A. 996) iti; sA niMdAkI, eva, tvAM samarabhaTAkhyaM, mahApuruSaM eva puruSottamaM hariM puruSazreSThaM ca, dhyAyaMtI 'viyoge ciMta. nAtsukham / iti aidaMparyeNa anusaMdadhAnA satI, tAn prathamaM niMditAn dhyAnaghiyaH paramAtmavidaH, anukurute tadvadeva dhyAnaM Acarati hati yAvat / yadyapi svena niMditAcArasya svenaiva anuSThAnaM garhitaM, tathApi tvadviraheNa tayA tadapi kAryate iti bhaavH| tava dhyAnameva tasyAH jIvitAlaMbanaM iti sUcitam / anayA " iSTAprAptyAdijanitaM dhyAnaM cinteti kathyate / " ityukta: ciMtAkhyo vyabhicAribhAvaH uktaH // etatsamAnabhAvA anyasyokti:-"astamitaviSayasaMgA mukulitanayanotpalA mRdu('bahu')zvasitA / dhyAyati kimapyalakSyaM bAlA yogAbhiyukteva // " iti // virodhAbhAsAlaMkAraH // 1011 // tadeva viziSTakathanena vizadayati gateti / evaM etatprakAreNa, tena rAjaputreNa ityarthaH, gataM gamanaM kRtaM, bhAve ktH|aasitN upaviSTam / AlokitaM dRSTivyApAraH kRtaH, kttaakssitm| AlapitaM vacanavinyAsaH kRtH| itizabda: prakArAbhinaye / tvadIyaceSTAdInAM smaraNaM vinA tyaktAH bhanyAH 1011 dhyAyaMtyekaM (pa. staM ) / tAmanu ( pa. staM ) [ kliSTArthakaH pa. staM. pAThaH ] 27 Shree Sudharmaswami Gyanbhandar-Umara, Surat www.umaragyanbhandar.com Page #481 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 510 dAmodaraguptaviracitaM nalakUbaro varAko, ratiramaNo ramaNa eva kiM tena / aniruddho'pi na buddho vidagdhavihitAsu suratagoSThIsu // 1013 // na jayanto'nantaguNo, na kumAro mArakarmaNo'bAhyaH / kena samatAM nayAmastamiti sakhI vahati mAnasaM klezam // 1014 // kriyA: yayA tAdRzI, kRzAGgI tanvI, aMgasya kAryena virahapIDAdhikyaM sUcyate / tvadIyalIlAnAM tAvakInAnAM gamanAdiSu savilAsavyApArANAM, smarati // iyaM anusmatiH nAmAvasthA " arthAnAmanubhUtAnAM dezakAlAnuvartinAm / sAtatyena parAmarzoM mAnasaH syAdanusmRtiH // tatrAnubhAvA niHzvAsaH kRtyanutsAhacintane / " iti lkssnnaadilkssitaa| zRMgAratilakAnusAreNa iyaM pralApAvasthA, " baMbhramIti mano yasmin ratyautsukyAditastataH / vAcaH priyAzritA eva sa pralApaH smRto, yathA // " (2 / 12) iti tatra talakSaNAt / varNitA ceyaM saphalA anusmRtyAkhyA'vasthA bhavabhUtinA mAdhavoktidvArA ( mAlatImAdhave aM. 5)-" mama hi saMprati sAtizayaprAktanopalaMbhasaMbhAvitAtmanaH saMskArasyAnavarataprabodhAtpratAyamAnastadvisadRzairatiraskRtapravAhaH priyatamAsma. tipratyayotpattisaMtAnastanmayamiva karoti vRttisArUpyatazcaitanyam / " iti / ( tanmayamivetyAdikaM anusmRteH phalaM, tatpUrvagaM tasyAH svarUpam / ) // 1012 // yugmena tasyAH tadrUpaguNAdipakSapAtajAM guNakIrtanAvasthAmAha naleti / nalakUbaraH tadAkhyaH kuberaputraH atisuMdaraH yaM raMbhA acIkamata, sa tu varAkaH dInaH, yataH nAradazApena gokule arjunavRkSaH jAtaH iti, etatkathA zrIbhAgavate dazame dazamAdhyAye draSTavyA / ataH sa na rAjaputrasya samaH iti bhAvaH / evamuttaratrApi / tathA ratyAH ramaNaH priya: kAmadevaH, ramaNa eva rUDhayaiva nAmnava ramaNaH na tu yogArthataH anaMgatvAt iti bhAvaH, tathA ca "paTolamUle ramaNaM, ramaNastu priye smare / " iti vizvalocanaH / ataH kiM tena, upamAnAnaIH saH iti bhAvaH / aniruddhaH kRSNasya pautraH pradyumnasya putraH bANAsuraputryAH uSAyAH patiH, api: samuccaye tathA ityarthaH, vidagdhaiH caturaiH vihitAsu kRtAsu, surataM saMbhogaH tasya goSThISu purAvRttavarNanarUpeSu saMlApeSu, na buddhaH na paMDita:, "doSa sugate buddhaH" iti maMkhakozaH, mUDhaH ityarthaH, ata: so'pi upekSyaH iti bhAvaH // 1013 // api ca jayaMtaH indraputraH, anaMtaguNaH bahuguNavAn, na, yataH saH kAkarUpaM dhRtvA ekAMte sthitAyAH satyAH 1013 anirudora (va)buddho (1)1014 karmaNo pA (pa) mArakarmagopAyaH (stN)| yena samatAM (go.) kena samatAM nayAmastvAmiti (pa. staM) [a. dhikramAtraH pAThaH mAnasaklezam (staM.) Shree Sudharmaswami Gyanbhandar-Umara, Surat www.umaragyanbhandar.com Page #482 -------------------------------------------------------------------------- ________________ kuhanImavam / AgatamAgacchantaM purataH pArzve prasannamava kupitam / pazyati bhavantamekaM saGkalpanivezitaM bAlA / / 1015 / / 419 sItAyAH kuce caMcUprahAraM kRtavAn iti hIna:, rAjaputrastu na hInacaritaH iti bhAvaH / evaM kumAra: kArtikeyaH subrahmaNyaH ca, mArakarmaNaH kAmasya karma mohanAdi tasya abAhyaH iti cchedaH, na - arthAt tasya bAhyaH bahiH, adyApi anUDhatvAt tasya strImAtradveSTRtvAcca / uktaM ca atraiva pUrva - " varNyaH sadvrata ekakhipurAntakanandano mahAsenaH / hRdayaM yasya spRSTaM na manAgapi vAmalocanApremNA || " ( A. 486 ) iti / ayaM tu na tathAvidhaH iti bhAvaH / ataH taM mohakarUpAdiguNavaMtaM, premNA nAmAgrahaNapUrvaka sarvanAmaprayogeNa uktiH, kena apareNa kena rUpaguNAdinA mahataH putratvena ca prasiddhena kumAreNa ( yuvarAjena ), samatAM nayAmaH upaminumaH, itizabda: hetau ] sakhI maMjarI ityartha:, [ mAnasaklezaM cittakhedaM, vahati dhArayati / tattaddhetunA na ko'pi rAjaputrasamaH iti tasya upamAnAnveSaNe prayatnasya niSphalatvAt tasyAH kheda: iti bhAvaH, " paranindA parastutiH " iti nyAyena tasyAH manasi tvaM nirUpamaH ityabhiprAyaH // guNakIrtanalakSaNaM tu -" sauMdaryahasitAlApairnAstyanyastatsamo yuvA / iti vANI bhavedyatra taditthaM guNakIrtanam // " ( 2/10 ) iti zRMgAratilake // asamAlaMkAraH, " asamastvanyamAtrasya sAdRzyasya tiraskriyA / " ( 8|84 ) iti sAhityasAre lakSaNAt // 1014 // punarapi unmAdavimarzinIM smaraNAkhyAM smaradazAM varNayati Agateti / sA bAlA SoDazavarSavayaskA, svasyA: saMkalpe mAnasavyApAre manasi ityarya:, nivezitaM sthApitaM bhavaMtaM ekaM, AgataM acirAdAgamiSyantaM, AdikarmaNi ktaH kartari / tataH AgacchantaM, evamagre'pi kramaH bodhyaH / purataH agre / pArzve dakSiNe vAme vA bhAge / prasannaMM saharSam / kupitaM kruddham / atha anantaram / sA tvAmeva I paribhAvayaMtI tvAmeva nAnAvasthAsu sthitaM sarvadA pazyati, nAnyat kimapi, iti bhAvaH / anayA tasyAH tanmayatvaM uktam / evamanyatra nAyakAvasthA'pi varNitA yathA -mAlatImAdhave - " pazyAmi tAmita itaH puratazca pazcAdantarbahiH parita eva vivarta - mAnAm / " ( 1/43 ) iti // tathA - " saudhAdudvijate, tyajatyupavanaM, dveSTi prabhAmaindavIM, dvArAnnazyati citrakelisadaso, veSaM viSaM manyate / Aste kevallamabjinIkisalayaprastArazayyAtale saMkalpopanatatvadAkRtirasAyattena cittena sA // " iti / " eSa hi bhAvanAprakarSasya mahimA, yacityamAnaM rUpaM sAkSAdeva bhAvayituH I 1 Shree Sudharmaswami Gyanbhandar-Umara, Surat www.umaragyanbhandar.com Page #483 -------------------------------------------------------------------------- ________________ dAmodaraguptaviracitaM rucyaH kAnto hRdyaH subhagaH sukhado manoharo ramaNaH / iSTaH svAmI dayitaH prANezaH kelikaraNanipuNa iti // 1016 // purastAdupasthApyata iti bhAvukA: / " iti vAsavadattATIkAyAM vimarzinyAM zrIkRSNasUriH // 1015 // punaH bhaMgyantareNa tAmeva smaraNadazAM yugmenAha rucyetyAdinA / rucyaityAdIni maMjaryA japyamAnAni tatpriyasya dvAdazanAmAni uktaM ca bharatamanusRtya bhAvaprakAze paMcamAdhikAre - " praNayI dayitaH kAnto nAtha: svAmI priyaH suhRt / naMdano jIvitezazca subhago rucirastathA / itthaM nAyakasaMjJAH syuH strIbhiH prItiprayojitAH // " iti, imA: anyAsAmapyupalakSaNam / rucya:- sAmAnyataH ruciraH zobhamAnaH abhilaSaNIyaH vA, vizeSeNa tu - " bhogyeSu yatrAbhirucistaddAnairabhirocayan / rucyA priyAM ramayati ruciraH so'bhidhIyate // " iti bhAvaprakAze // kAntaH - sAmAnyena ramyaH priyo vA, vizeSeNa tu - " kathAbhiH kamanIyAbhiH kAmyairbhogaizca sarvadA / upacAraizca ramayedyaH sa kAnta itIritaH // " iti bhAvaprakAze / evamagre'pi / hRdya:-hRdayasya priya: manojJatvAt, ataH vizeSeNa tu vazakRt vedamaMtravizeSavat // yadvA " yo vipriyaM na kurute nAnA (na cA) yuktaM prabhASate / tathArjava samAcAraH priya ityabhidhIyate // " ( 22/288 ) iti bharatoktaH priyaH // subhagaH - sAmAnyataH zobhanaizvaryaH " sarvonna-tatvaM saubhAgyaM, tadvAn subhaga ucyate / " iti divAkaraH, yadvA strIvallabhaH sarvajanavallabho vA; vizeSatastu - " sapatnInakhadaMtAdicihnaM yasya na dRzyate / vismAryamANamA nerNyaH subhagaH so'bhidhIyate // " iti bhAvaprakAzaH etena tasya paravedanAbhijJatvaM sUcitam // sukhada:-sukhadAtA, vizeSeNa suratAdibhiH paramAnaMdapradAtA // manohara:sAmAnyataH suMdaraH, vizeSatastu - rUpalAvaNyAdinA aMta:karaNAkarSakaH // ramaNaH - ratyutpAdakaH, vizeSeNa tu kAmazAstropadiSTayuktibhiH krIDakaH // iSTaH- priyaH, vizeSeNa tu vAJchitaH, yadvA " kulIno dhRtimAndakSo dakSiNo vA vizAradaH / lAghanIyaH sakhImadhye nandanaH so'bhidhIyate // " ( 22 / 294 ) iti bharatokta: naMdanaH // svAmIsAmAnyataH sarvaviSayeSu tasyAH prabhuH, vizeSatastu - " nivArayannakRtyemya: kartavyebhyaH prarocayan / svabhAvai: (ve? ) sthApayati ya: sa svAmIti nigadyate // " iti bhAvaprakAzaH // dayitaH - paramavallabhaH, vizeSatastu " vAso'GgarAgamAlyAdyaiH kRtyairyaH preyasIM rahaH / prasAdayan ramayati dayitaH so'bhidhIyate // " iti tatraiva // prANeza:prANanAtha : ' jIvanAyakaH, vizeSatastu" bhajate yaH priyAmiSTaiH zayanAsanabhojanaiH / 120 1016 rucyaH zAnto ( go ) Shree Sudharmaswami Gyanbhandar-Umara, Surat www.umaragyanbhandar.com Page #484 -------------------------------------------------------------------------- ________________ kuttttniimtm| muktAnyasamArambhA varatanuranupaplutena cittena / japati samIhitasiddhayai tvaddvAdazanAmakaM mhaastotrm||1017|| tAmeva gaccha yasyAmAsajya vilambito'si gatalajja / velAmiyatImalamalametairadhunA zaThAnunayaH // 1018 // abhISTAmizca zobhAbhirjIviteza itIritaH // " iti tatraiva // kelikaraNanipuNa:-kelInAM krIDAparIhAsAdInAM karaNe niSpAdane nipuNaH nAgaraH, vizeSeNa tu dAkSiNyasahitasaMbhogasukhasiddhimAn // itizabda: samAptau // abhedo bodhyaH yat eka eva priyaH tattadguNavaiziSTayAt bhinnabuddhiviSaya: yathA daMDikuMDalItyAdiH-ityabhiprAyeNa naamaavliH||1016 // mukteti / rAgadigdhahRdayA sA, muktAnyasamAraMbhA vratinI iva tyaktAparodyogA, varatanuH zobhanAGgavatI, anupaplutena pratyayAntaraiH avikSiptena, cittena manasA, samIhitasiddhayai tvadrUpasya iSTasya saMprAptya, tvadvAdazanAmakaM tava dvAdazasaMkhyAkAni nAmAni yatra tAdRzaM, mahAstotraM mahAstavaM, nizcitaphaladAyakatvAt mahaditi vizeSaNaM, japati dIrghakAlaM AvRttyA paThati / " yadi devatAyA aSTau daza dvAdaza nAmAni paThyante tadA sA prasannA bhavati / " iti mRcchakaTikaTIkAyAM (1 / 23) pRthvIdharaH / yathA kazcit phalavizeSa prAptukAmaH tatphaladAtuH devatAvizeSasya upAsane tatprasAdanAya tannAmastotraM aikAyeNa bahuvAraM paThati tathA iyaM pUrvAryAgataM tvannAmastotraM japati iti bhAvaH / anena tvameva tasyAH upAsyadevatA iti dhvanitam // atra tatprAptyAzayA japakaraNena ciMtA, tadekAgramAnasatvena smRtiH, tannAmAvalijapena guNakIrtana, iti nAnAvasthAnAM saMkaraH sUcitaH // 1017 // yugmena tasyAH saMkalpAvasthAgataM eka prakAraM vAcikaM unmAdaM prakaTayati tAmityAdinA / kRtAgasi kAMte prAte kupitA evaM vakSyAmi iti saMkalpaH / tadvacanaprakAramAha tAmiti / tAmeva tava priyA prati gamanaM kuru, yasyAM Asakto bhUtvA, matsamIpaM Agamane tvaM etAvaMtaM vilaMbaM kRtavAn ityrthH| ataH anyAsaktigopanAzaktatvAt gatalaja iti saMbodhanaM, nimrapa ityarthaH / tasya lakSaNaM bhAvaprakAze-" paruSairavamAnazca vAryamANo muhurmuhuH / sAparAdho'pi yo gacchet sa nirlaja itIritaH // " iti / adhunA sAMprataM, etaiH matsamIpaM kriyamANaiH, bhanunayaiH prasAdanAya cATucaraNapAtAdibhiH sAntvanakarmabhiH, alaM paryAptaM, vIpsAyAM dviruktiH, virama etebhyaH mithyApratyayakAribhyaH prayatnebhyaH iti bhAvaH / he zaTha paravaMcaka kitava, zaThazca-" priyaM vakti puro'nyatra vipriyaM kurute bhRzam / jJAtAparAdha 1018 gatalajjaH (staM) Shree Sudharmaswami Gyanbhandar-Umara, Surat www.umaragyanbhandar.com Page #485 -------------------------------------------------------------------------- ________________ dAmodaraguptaviracitaM vakSyAmi sAparAdhaM krodhasphuradadharamazcitabhrUkam / iti vidadhAti sumadhyA hRdayena manorathAvRttim // 1019 // (sandAnitakam ) utsahate na draSTuM pratibimbitamAnanaM, kutaH zazinam / kA saMkathA mRNAle kSipati bhujau sarvato vyathitA // 1020 // ceSTazca kuTilo'sau zaTho-yathA // " (1127 ) iti zaMgAratilake / nirlajeti zaTheti ca saMbodhane krodhaprakAzake, yathoktaM bharatena-" duHzIloDya durAcAraH zaTho vAmo vikatthanaH / nirlajo niSThurazceti priyaM krodhe'bhinirdizet // " ( 22 / 287) iti // tathAca zRMgAratilakAkhyalaghukAvye-" kiMki vaktramupetya cuMbasi balAnnirlaja lajA ka ('na) te, vastrAntaM zaTha muMcamuca, zapayaiH kiM dhUrta vAgbandhanaiH / khinnA'haM tava rAtrijAgaravazAttAmeva yAhi priyAM, nirmAlyojjhitapuSpadAmanikare kA SaTpadAnAM rtiH||" (10) iti / (atra pAThabhedAH kAvyAnuzAsane-" ghiGamAM kiM samupetya0 dhUrta nirbAdhase / * jAgaratayA tAmeva yAca0 " iti / ) (vAgbaMdhanaiH vaakyrcnaiH|) evaMvAdinI nAyikA madhyA dhIrA, tayA ca zRMgAratilake-" sA dhIrA vakti vakroktyA priyaM kopAtkRtAgasam / " (241) iti, ( sA ArUDhayauvanA pragalbhavacanA madhyAsaMzitA / ) // 1018 // evaM, sAparAdhaM anyAsaMgena kRtavipriyaM, taM mAM anunayaMta, vakSyAmi, kathamiti krodhetyAdimyAM dvAbhyAM kriyAvizeSaNAmyA Aha, kopena spaMdamAna: oSThaH yathA syAt tathA, tathA aMcitau bhruvau yayA syAt tathA, pravepamAnAdharaM nikuMcitabhUlataM ca / idaM dvayaM kopasphuraNAnubhAvaH / itizabdasya sArghAyAM AryAyAM uktaprakAreNa ityarthaH / sumadhyA suzroNiH, madhyAzabdena ca tasyAH madhyAnAyikAbhAvaH sUcyate, hRdayena, manorathAnAM saMkalpAnAM, AvRttiM abhyAsaM parivartanaM, vida. dhAti kurute; tathAhi karpUramaMjarIsaTTake vidUSakokteH (3) chAyA-" bhraSTaH ThakuraH, kSughAkrAnto brAhmaNaH, avinItahRdayA bAlaraNDA, virahitazca mAnuSo, manorathamodakai. rAtmAnaM viDaMbayati // " iti / (ThakkuraH katipayagrAmAdhipatiH, na tu rAjA / raNDA vidhavA / virahitaH virahayuktaH / ) // 1019 // (saMdAnitakaM yugmam / ) dvAbhyAM tasyAH vyAdhyAkhyA aSTamI smaradAM varNayati utsahate ityAdimyAm / sA, darpaNAdiSu pratibiMbitaM pratiphalitaM AnanaM mukhaM, svasya iti bhAvaH, draSTuM nirIkSituM, na utsahate na zaknoti, tasya caMdrabhrAMtyA saMtApakAritvAt iti bhAvaH, " kiM zazinaH 1019 manorayAvRttiH (staM) 1020 na ca draSTuM (pa. staM )[ adhikamAtraH pAThaH ] Shree Sudharmaswami Gyanbhandar-Umara, Surat www.umaragyanbhandar.com Page #486 -------------------------------------------------------------------------- ________________ kuTanImatam / 423 dUre kadaLIdaNDA Uorapi na sahate samAzleSam / karasamparkAdvimukhI vizrAmyati pallaveSviti viruddham // 1021 // 'ayi maJjari, saiva tvaM, vidagdhajanamaNDitA purI saiva / kusumAyudhaH sa eva, vyasanaM kuta etadAyAtam // 1022 // pratibiMbaM vadanaM, te kiM mukhasya zazI / " (kAvyAlaMkAre 8 / 66) ityuktyanusAreNa; sA zazinaM candraM draSTuM, kutaH iti prabhe kathaM ityarthaH, utsaheta iti zeSaH, tasya virahiNAM saMtApakatvAt iti bhAvaH / api ca sA vyathitA viraheNa pIDitA, bhujau bAhU, sarvataH zayane sarveSu sthaleSu, kSipati, svasthatayA na ekatra sthApayati, tasyAH, kA saMkathA kimu vAcyaM ityarthaH, mRNAle jAtAvekavacanaM; tatsaMtApApanodAya zayyAyAM sthApiteSu muNAleSu padmanAlasthatantuSu sA bhujau kSaNamapi sthApayiSyati iti kutaH saMbhAvanA iti bhAvaH / anena manaso vyagratAtizaya: sUcitaH / kaimutikanyAyena arthasiddheH kAvyArthApattiralaMkAraH // 1020 // dUra iti / sA svasyAH UrvoH, apiH samuccaye, samAzleSaM saMsarga, na sahate; evaM sati dUre kadalIdaMDA:-kathaM sA tApazAMtyai nihitAnAM kadalIstaMbhakhaMDAnAM sparza saheta iti bhAvaH; kadalI ' kela ' iti bhASAyAM khyAtaH vRkSavizeSaH / UrvoH kadalIstaMbhopamitatvAt tasya ca zItavIryatvAt atra kadalIgrahaNaM iti bodhyam / evaM ca svakarayoH parasparaM saMparkAt sparzanAt parAGmukhI, tApAdhikyena azaktyA vA tadasahatvAt , sA, pallaveSu komalakisalayeSu AstaraNabhUteSu, vizrAmyati virAmaM labhate, iti vacanaM viruddhameva / 'pallaveSu iti teSAM karatulyatvAt tatra zayanamayuktamityarthaH', [iti TippaNI / svakIyAvayavasparzo'pi yasyA duHsahaH tasyAH svabhAvakomalAni aMgAni virahatApadUnAni aparapadArthasparza soDhuM kathaM zaknuyuH iti bhAvaH / pravAlatalpe zapharIva sthale sA parisphurati ityabhiprAyaH / pUrvavat kAvyApatti: alaMkAraH / vyAdhilakSaNaM tu-" virahAdermanastApo vyAdhirmukhazoSAdikRt / " iti kAvyAnuzAsane / (AdinA sastAMgatAgAtravikSepAdayaH smuccitaaH|) // 1021 // ita: aSTakena sakhyAH maMjarI prati tAM bhinnarahasyAM kartuM anutApoktiH / ayi iti komalAmaMtraNe, maMjari iti nAmagrahaNapUrvakasaMbodhanena snigdhatvaM vikhaMbhocitatvaM vakSyamANe ca avaghAnadAnAya prArthanaM sUcyate / saivaM tvaM na ko'pi vyaktibhedaH na vA te janmAntaraM iti bhAvaH / caturanaraiH bhUSitA iyaM nagarI api saiva, nApi te sthAnAntaraM jAtaM iti bhAvaH / kusumAyudhaH madano'pi sa eva, kusumAyudhaH sa eva ityanena sAMprataM api tasya praharaNAni mRdUni kusumAnyeva, na tu jIvaharANi lohaprastarA Shree Sudharmaswami Gyanbhandar-Umara, Surat www.umaragyanbhandar.com Page #487 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 424 dAmodaraguptaviracitaM yasyAH kAmaH kRpaNo rAgAkRSTistRNolapaprakhyA / sA'pi gatA bhUmimimAM, jIvantyA nekSyate kimiha / / 1023 / / abhiyogazikSitAnAmazikSitAnAM ca madanaceSTAnAm / sutanu vizeSagrahaNe sAmarthyaM tadvidAmeva / / 1024 // I dimayAni iti vyaMjitam / etat aparokSatayA dRzyamAnaM virahasaMtAparUpaM, vyasanaM azubhaM vipattiH vA, kutaH kasmAt sthAnAt, AyAtaM saMprAptam / tarkAtItaM te etAdRzyAH avasthAyAH kAraNaM iti bhAvaH // kAryakAraNabhAvasya vaicitryavyaMjanAt vibhAvanAlaMkAro vyaMgya: // 1022 // virahAbhibhUtAyAM tvayi asaMbhavi api anubhUyate ityAha yasyA: iti / yasyAH kAma: madana:, ] kRpaNaH akiMcitkaraH, [ anurAgotpAdanarUpasvavIryasya tvayi naiSphalyena dInaH manobalarahitaH iti bhAvaH / tathA rAgeNa snehena anyatra AkRSTiH manasaH gamanaM, tRNAni dUrvAdIni, ] 'ulapa: pratAninI latA' [ iti TippaNI / ulapAH balvajAkhyAH tRNavizeSAH, " ulapastRNabhede syAdgulminyAmulaM matam / " iti vizvalocanaH / -- brAhmaNaparivrAjakavadulapAnAM pRthaGgirdeza: / ' ] tatprakhyA tadvattacchA ityarthaH // [atra tasyAH viSaye madanasya akiMcitkaratvaM pUrva "harati mano no hiyate " (1001) ityAdyAryAtrayeNa AviSkRtaM, rAgasya tasyA AkarSaNe asAmarthyaM ca "yA hasati sarojavatIM " (996 ) ityAdyAryApaMcakena ca samarthitaM iti bodhyam // sA'pi tvaM etAdRzI api, apiH viroghadyotakaH, imAM pratyakSAM zocyAM iti bhAvaH, ] bhUmiM avasthAM [ dazAM gatA prAptA, iti mahAdAzvaryaM iti bhAvaH / vicAreNa svoktaM niSeghati jIvaMtyeti / jIvaMtyA asamAptajIvitayA saprANayA, iha asmin loke, kiM, na IkSyate nAnubhUyate ityarthaH // tathA ca rAvaNoktiH ( mahAnATake 9 / 21 ) " jIvadbhirna hi dRzyate kimathavA kiM vA na vA zrUyate / iti / (jIvadbhiH cirazarIraghAraNAvadbhiH / ) bata dehe sati kA na durdazA / " iti bhAvaH // atra AkSepavizeSa: alaMkAra:, " AkSepaH svayamuktasya pratiSegho vicAraNAt / " iti kuvaLayAnaMdasaMmatalakSaNAnusAreNa, ' jIvaMtyA ' ityAdyaMze ca lokoktiH aLaMkAraH, "" lokapravAdAnukRtirlokoktiriha bhaNyate / " iti ca tatraiva tallakSaNAt / ubhayozca saMkaraH // 1023 // nanu tvayA upalakSitaM kAmavaivazyaM mama nartakItvAt nATyadharma eva, na tu vAstavaM iti apahnavaM, madanaceSTAbhijJAnAM tadbhedajJAnaM anivAryameva ityuktyA nivAyati abhIti / abhiyogena atyaMtAbhinivezena prayatnena vA saMpAditAnAM kRtrimArNAM 66 1023 kAmakRpANo ( pa. staM ) [ duSTaH pAThaH ] 1024 tvAdRzAmeva ( pa. staM ) www.umaragyanbhandar.com Shree Sudharmaswami Gyanbhandar-Umara, Surat Page #488 -------------------------------------------------------------------------- ________________ kuTTanImatam / 416 vyathayannapi sacchAyaH parijanacintAkaro'pi rmnniiyH| Adhatte tvayi lakSmImabhinavarAgAzrayo'dhiko kSobhaH // 1025 // ityarthaH, azikSitAnAM svAbhAvikInAM ca, madanaceSTAnAM saMyoge kaTAkSavikSepabhrUbhaMgAdInAM, viyoge ca saMtApajAgarakAryAdInAM,-tattacchaMgArAnuguNagAtrAraMbhANAM; vizeSagrahaNe bhedajJAne, sAmarthya zaktiH, tadvidAM anubhavena zAstreNa vA madanaceSTAbhedAbhijJAnAM, evazabdaH avadhAraNe / ata: kapaTavacanairAkRtigopanaM na zakyaM, vayaM avipralabhyAH, asmAkaM anumitiH ca pramA, iti bhAvaH // 1024 // taM vizeSa prakAzayati vyathayanniti / abhinavaH nUtana: prathamajAta: rAga: snehaH AzrayaH yasya tAdRzaH, kSobhaH cittagAtrAdiSu AkulIbhAvaH, vyathayan madanaglAni janayan , api: virodhe, ] sacchAyaH kAntimAn , [zobhanA chAyA kAntiH yasya tAdRzaH, anyapIDAvat na zarIrakAntiharaH iti bhAvaH / tathA sakhyAdInAM saMtApajanakaH api manoharaH / evaM virodhiguNavAn smarajaH vikSepaH, tvayi kAmAvasthAnimittakamanIyavarNAntarazAlinyAM adhikAM lakSmI zobhA Aghatte nivezayati / yathoktaM " ramyANAM vikRtirapi zriyaM tanoti / " (kiraat07|5) iti, yathA coktaM pUrvamanenaiva kavinA-""vasyA madanaH kurvannupaninye cArutAmavadhim // (A. 274) iti; tathA mAlatImAdhave mAlatIvirahAvasthAvabhane-"paripANDupAMsulakapolamAnanaM dadhatI manoharataratvamAgatA / ramaNIyajanmani jane paribhramaMllulito vidhivijayate hi mAnmathaH // " (2 / 4) iti / ( vidhiH vidhAnam / "sahajasauMdaryazAlinAM manmayavikAro'pi zobhAtizayaM puSNAtItyarthaH / " iti taTTIkAyAM tripurAriH / ) tathA ca zAkuMtale duSyaMtoktI-" priyAyAH sAbAdhaM tadapi ramaNIyaM vapuridam // " (39) iti, " zocyA ca priyadarzanA ca madanakliSTeyamAlakSyate, patrANAmiva zoSaNena marutA spRSTA latA mAdhavI // " (3 / 10) iti ca; tathaiva tatra madhye priyaMvadAyA: uktiH (chAyA)-"anudivasaM khalu parihIyase'GgaiH, kevalaM lAvaNyamayI chAyA tvAM na muJcati / " iti // tathA-" pratIcchatyAzokI kisalayaparAvRttimadharaH, kapola: pANDutvAdabatarati tAlIpariNatim / parimlAnaprAyAmanuvadati dRSTiH kamalinImitIyaM mAdhurya spRzati ca tanutvaM ca bhajate // " iti / tathA tArAzazAMkakAvye-"navakisalayatalpe vakritAMgaM zayAnA nibhRtakRzazarIrA durnirIkSyA'tipANDaH / navavikasitasaMdhyAraMjitAMgI dvitIyAzizirakarakaleva prekSaNIyA babhUva // "(122) 1025 parajanacintA (staM) / savara (p)| yo rAgaH (go) [asa. maramaNIyaH pAThaH] Shree Sudharmaswami Gyanbhandar-Umara, Surat www.umaragyanbhandar.com Page #489 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 426 dAmodaraguptaviracitaM ekaH sa eva jAto bhuvane'sminnasamasAyakaspardhI / tena zazibimbaphalake sujanmanA lekhitaM nijaM nAma // 1026 // pAdastena salIlaM vinyastaH subhagamAninAM mUrdhni / saubhAgyayazaH kusumaM dhanapatisUnoH kadarthitaM tena // / 1027 // naravaJcanapaTubuddhiH saMpAditakapaTacADasaMghaTanA | tvamapi vilAsini gamitA gatimiyatIM yena subhagena || 1028 || ( antarvizeSakam ) iti / ( dvitIyeti dvitIyAyAM tithau caMdralekhA iva / ) // anayA vyAdhiH darzitaH, taduktaM rasodadhau - "vyAdhiH smaravedanayA samutthasaMtApadoSata: krazimA " iti // kAraNakAryayoH vaiSamyoktyA vibhAvanAlaMkAraH // 1025 // vizeSakeNa maMjarImanoharaM yuvAnaM zlAghate eketyAdinA / asmin jagati, asamasAyaka: bANAnAM paMcasaMkhyAkatvAt viSamabANaH kAmadevaH tasya spardhI tattulya ityarthaH, upamA, sa eva ekaH advitIyaH, jAtaH janma gRhItavAn, tasyaiva saphalaM januH iti bhAvaH; tena sujanmanA zobhanaM janma utpattiH yasya saH tena, zazibiMbaphalake caMdrasya maMDalaM eva phalakaM citrAdivinyAsapaTTikA tatra, rUpakaM, nijaM nAma svanAmAkSarANi ityarthaH, lekhitaM vinyAsena prakAzitaM arthAt tasyaiva kIrtiH atidUraM gatA / kRtyavizeSaiH prasiddhAnAM puruSANAM sarvaM vaktavyaM phalake likhyate iti lokAcAraH / zvete caMdre zazasya kRSNavarNatvena zvetaphalakasyopari maSIlikhitAkSaravat dRzyamAnatvAt atra vyaMgyotprekSA // 1026 // lokoktyA'pi tadeva prathamadale Aha pAda iti / tena eva nAnyema kenApi iti bhAvaH, subhagamAninAM AtmAnaM subhagaM manyamAnAnAM rUpAdimi: mUrdhni zirasi, pAdaH caraNaH, salIlaM anAyAsena, vinyastaH sthApitaH, arthAt anye subhagamAninaH parAjitAH, parAjitasya mastake jetrA tiraskArapradarzanAya pAdo nyasyate loke / api ca tena dhanapatiI sUnoH kuberaputrasya nalakUbarasya, asya vizeSaH pUrvamuktaH (1013 A. TI.), saubhAgyena surUpastrIvallabhatvAdinA yat yazaH kIrtiH tadeva kusumaM puSpaM rUpakaM, tat kadarthitaM kadartho'sya saMjAta iti tArakAditvAdivac, kutsitArthavattayA kRtaM vyarthIkRtamityarthaH, tvAdRzyAH mohakatvena iti bhAvaH // 1027 // nareti / yena subhagena zobhanaizvaryavatA, naravaJcanapaTubuddhiH puruSANAM pratAraNe caturA dhIH yasyAH sA, 1028 'sini nItA ( go ) Shree Sudharmaswami Gyanbhandar-Umara, Surat www.umaragyanbhandar.com Page #490 -------------------------------------------------------------------------- ________________ kuTTanImatam / tadvada tasya sthAnaM, yatAmahe kAryasAdhanAyAlam / kurvantyeva hi yatnaM bhiSagjanAH kucchrasAdhyaroge'pi // 1029 // tathA saMpAditA kRtA kapaTena mithyAkalpitasatyAnukAriNA prapaMcena cAToH lAlanavAkyasya priyavacanasya vAkkauzalasya vA saMghaTanA racanA yayA sA, cATuvacanaiH narANAM vazIkArakAriNI ityarthaH, vezyAkulotpannatvAt iti bhAvaH, taduktaM-" asatyenaiva jIvaMti vezyAH satyavivarjitAH / " (46) iti, " asatyasArA gaNikAgaNazrIH / " (4/69) iti ca samayamAtRkAyAM, (asatyaM ca manoniSThaM vAniSThaM kriyAniSThaM ceti trividhamapi bodhyam / ), etAdRzI kapaTanATakanartakI api tvaM, iyatI gati etAvatI dazAM viraheNa duravasthAM iti bhAvaH, gamitA prApitA, yena rUpasaMpattizAlinA svaM AkSiptahRdayamAhAtmyA kRtA ityarthaH / vilAsini-" tAtkAliko vizeSastu vilAso'GgakriyAdiSu / " te asyAH santi iti vilAsinI, tatsaMbuddhiH; etatpadaucityena tasyAH manohAritvaM kAmukavazIkaratvaM ca dyotitam // 1028 // prItigarbhoktiH taditi / tat tasmAt, vada sphuTamAkhyAhi / sthAnaM - nivAsasthalaM, idaM tannAmAderapi upalakSaNam / kAryasya tava abhilaSitasya tatsamAgamarUpasya, sAdhanAya saMpAdanAya, alaM atyartham / kAryasiddhisaMzaye'pi yatnaH karaNIyaH eva iti svoktaM arthAntaranyAsAlaMkAreNa poSayati kurvantIti / hizabdaH hetau yataH ityarthaH, bhiSagjanA:-janazabdaH bahvarthavAcI, vaidyAH cikitsakAH, kRcchrasAdhyaroge kaSTena pratikArye gade, tathA ca rogAH dvividhAH sAdhya: asAdhyAzca, tatra sAdhyA api dvividhAH sukhasAdhyAH kRcchrasAdhyAH ca, tatra kaSTasAdhyAH vaidyaiH cikitsyate "yAvatkaNThagataprANastAvatkAryA pratikriyA / " ityuktatvAt / tatra kaSTasAdhyAH arzaH. saMgrahaNyAdayaH, tAdRze'pi roge, yatnaH phalaprAptyartha sautsukyo vyApAraH, prakRte * cikitsArUpa: auSadhapradAnAtmakaH taM; kurvantyeva na tu roga upekSante, " yatne kRte yadi na sidhyati ko'tra doSaH / " " siddhistu daive sthitA / " ( amarukazatake 97) ityAdinyAyaiH iti bhAvaH / tathA ca AbhANaka:- kimupekSyate kelikadalikaMdalyAM karizuNDAdaMDAveSTaH / (viddhazA0 ) iti / alaMkAreNa tava virahajvaraH priyasamAgamasaMpAdanarUpabhaiSajyenApaneya iti dhvaniH, ataH jvaranidAnaM jJAtaM cet pratIkArAraMbhaH kriyeta, ata: tatsthAnAdikaM prakAzaya iti abhiprAyaH // 1029 // 1029 tadbraja (pa. staM)[ nIrasaH pAThaH / ] / yAptam (go)|kurvt eva (go) Shree Sudharmaswami Gyanbhandar-Umara, Surat www.umaragyanbhandar.com Page #491 -------------------------------------------------------------------------- ________________ dAmodaraguptaviracitaM iti gadite sakhyA sA tadabhimukhaM cakSuSI samunmIlya / vitarati kRcchreNa cirAdbhAvitamakliSTahuMkAram // 1030 // kA puruSArthasamIhA dyotayataH zarvarI zazAGkasya / tarpayatAM bhuvamakhilA salilamucAM ko'bhikAGkito laabhH|1032|| vipralaMbhAvasthAvarNanamupasaMharati itIti / iti pUrvoktASTAryAprakAreNa, sahacaryA svamanonirvizeSayA sakhyA, nigadite kathite sati, sA maMjarI, tasyAH sakhyA: abhimukhaM, ciMtAnimIlite locane samunmIlya udghATya, kRcchreNa kaSTena; cirAt vilaMbena, na tu zravaNottarakALameva, ityaryaH, bhAvitaM utpAditaM, akliSTaM spaSTaM, huMkAraM-" humityaMgIkAradyotakamavyaktavarNa nAdamAtra, tadanukaraNatvena huMkArazabda: / " iti nAgAnandavimarzinyAm , vitarati, uttare maunAvalaMbanaM kRtvA kevalaM huMkAreNaiva anumati darzayati iti bhAvaH // iyaM jaDatAkhyA navamI smaradazA, yathoktaM-" akANDe yatra huMkAro, dRSTiH stabdhA, gatA smRtiH / zvAsAH samadhikAH, kArya, mateyaM jaDatA, yathA // " (2 / 15) iti zaMgAratilake, " huMkAraH parameka eva vacanasthAne sthita: sAMpratam / " ityapi tatraiva jaDatodAharaNe; "prativAkyapradAnAdizrutyAlokavivarjanam / tUSNIMbhAvo vicetastvaM jaDatAyAM bhavanti hi // " ityanyatra // anayA upAntyadazayA sA amaMgalazaMkAM pradadAtIti vyajyate // asmin prakaraNe maMjaryAH vAGmayataporUpamaunasya (A. 1030), zArIrataporUpazarIrasaMtApasya (A. 1020-1021), mAnasataporUpadhyAnasya (A. 1011), japasya (A.1016-1017) ca ukteH virahatApadazAyAM taporUpamAropitaM iti cAturyam / tena yaM devaM prasAdayituM tayA dhyAnAdikaM kRtaM, tena tvayA sA na anAdartacyA pratyuta dayanIyA anugrahaNIyA ca iti vyajyate // 1030 // evaM vivakSitasya maMjaryanurAgasya tanmUlakavirahAvasthAyAzca kayanena nAyakamanasi prItimizrAmanukaMpAM samutpAdya, tAM zIghraM anugrAhayituM sajanAnAM sahajasvabhAvaM smArayati keti dvAbhyAm / zarvarIM rAtriM, dyotayataH jyotsnAbhiH zobhA saMpAdayataH, zazAMkasya-zaza: caMdralAJchanaM " mata: zaza iti kvApi zItAMzorapi lAJchane / " iti vizvalocane, sa: aMka: cihaM bhUSaNaM vA yasya saH zazAMka: candraH tasya, kA puruSAryasamIhA dharmAdiSu caturyu ke sAdhayituM icchA vartate, tatkaraNe na ko'pi tasya svArthavizeSa: kevalaM paropakAradhIH iti bhAva., taduktaM prakArAntareNa-" kiM candramAH pratyupakAralipsayA karoti gobhiH 1030 iti kathite (pa. stN)| cirAdAmA.... cchI (pa) cirAdAbhASitakRcchhu GkAram (staM) 101 kAMkSite (go) [pramAdAt pAThaH ] Shree Sudharmaswami Gyanbhandar-Umara, Surat www.umaragyanbhandar.com Page #492 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 429 kuTTanImatam / maNDayituM viyadudayati puruhUtadhanurvinaiva phaLavAJchAm / anapekSitAtmakAryaH parahitakaraNagrahaH satAM sahajaH // 1032 // kumudAvabodhanam / svabhAva evonnatacetasAM satAM paropakAravyasanaM hi jIvitam // " iti / evamuttaratrApi AzayaH / tathA nikhilAM pRthvI, varSAbhi: jaladAnena, tarpayatAM sauhityaM ApAdayatAM poSayatAM vA, salilamucAM meghAnAM, kaH, lAbhaH saMprAptiH, AkAkSita: iSTaH; kaH iti prabhena na ko'pi ityAkSipyate / " svabhAva evaiSa paropakAriNAm / " iti bhAvaH / tathA coktaM-" kasmAdindurasau ghinoti jagatIM pIyUSaga:: karaiH, kasmAdvA jaladhArayaiSa dharaNI dhArAdharaH siJcati / bhrAmabhrAmamayaM ca nandayati vA kasmAtrilokI raviH, sAdhUnAM hi paropakArakaraNe nopAdhyapekSaM manaH // " (bhAvavilAse 26) iti / ( upAdhiH nimittam / ) tathA " davadahanadagdhamUrteH kAnanalakSmyAH punarnavIkaraNam / upakarturakhilajagatAM ghananikarasya svabhAva evAyam // " (unmattarAghave 40) iti // 1031 // api ca puruhUtadhanuH mahendracApaM * meghadhanuSa ' iti bhASAyAM, tacca-" sUryasya vividhavarNAH pavanena vighaTTitA: karA: sAbhre / viyati dhanu:saMsthAnA ye dRzyante tadindradhanuH // " (35 / 1) iti bRhatsaMhitAyAm / ("valmIkAnAtprabhavati dhanu:khaMDamAkhaMDalasya / " iti meghadUte (15); tatra " valmIka: sAtapo megha: " iti kozAt, " valmIkaH sUrya ityapi " iti kozAcca so'rthaH grAhyaH, na tu vAmalUraH / ) viyat AkAzaM, maMDayituM bhUSayituM, udayati prAdurbhavati, vinaiva phalavAJchA lAbhavizeSaprAptIcchArahita eva iti bhAvaH / sArghayA AryayA uktAn trIn vizeSAn sAmAnyena anuvadati anapekSiveti / satAM satpuruSANAM, anapekSitAtmakArya: anabhilaSitasvArthakRtyaH niSkAmaH iti yAvat, pareti pareSAM svasmAt anyeSAM sarveSAM hitAni pathyAni teSAM karaNe saMpAdane grahaH abhiniveza:, sahaja: zarIreNa saha jAta: utpannaH naisargika: svAbhAvika ityarthaH / tathA coktaM kSemendreNa-" hAdaH zazAMkasya, khe: prakAzastApa: kRzAnoH, pavanasya vegaH / paropakAraH karuNAratAnAM mahAjanAnAM sahajaH svabhAvaH // " (bodhisattvA0 961) iti // tathA-" kimatra citraM yatsaMtaH parAnugrahatatparAH / na hi svadehazaityArya jAyante caMdanadrumAH // " iti / tathA-" paropakArazIlatvaM paraduHkhAsahiSNutA / dayAparatvaM dAkSiNyaM satAM svAbhAvikA guNAH // // (unmattarAghave 45) iti / (dAkSiNyaM anuvRttiH|) tvaM sajanaH, ata: prArthanAbhaMgaM na kRtvA tasyAH svIkArapUrvakaM tanmadanavedanApAkaraNena parahitaM saMpAdaya iti bhAvaH // yugme vizeSANAM sAmAnyena samarthanAt Shree Sudharmaswami Gyanbhandar-Umara, Surat www.umaragyanbhandar.com Page #493 -------------------------------------------------------------------------- ________________ dAmodaraguptaviracitaM prAyeNa yanidAnaM tatsevanamupazamAya rogANAm / smaramAndhaM tu yadutthaM tadeva khalu bheSajaM yatastasya / / 1033 // tena spRhayati sutanustvatpAdasarojareNusaGgataye / AzIviSayopete saMbhogasukhodaye tu nAkAlA / / 1034 // (sandAnitakam ) arthAntaranyAsAlaMkAraH // 1032 // nAyakaM samyak AvarNya yugmena prastutaM kArya spaSTatayA nivedayati prAyeNetyAdinA / prAyeNa bAhulyena, " prAya: pumAnanazane mRtyubAhulyayostathA / " iti vizvalocanaH, rogANAM yat nidAnaM AdikAraNaM, tasyaiva sevanaM sevA upacAraH, teSAM rogANAM upazamAya zAntyai bhavati, "viSasya viSamauSadham / " " uSNamuSNena zAmyati / " ityAdinyAyemyaH / yataH prasiddhamidaM yat ityarthaH; smaramAndhaM kAmajanitA jaDatA, manmathavyathAlakSaNo vyAdhiH, tuzabdaH pAdapUraNe, yadutthaM yasmAt kAraNAt puruSavizeSAt utthaM jAtaM, tadeva tatkAraNaM sa puruSavizeSa eva, khaluzabdasya nizcayena ityarthaH, bheSajaM auSadhaM rogadUrIkaraNakAraNaM, tasya smaramAndyarUparogasya / yathoktaM dazakumAracarite pUrvapIThikAyAM (u0 5) "lAvaNyajitamAro rAjakumAra eva agadaMkAro mnmthjvraaphrnne|" iti, (agadaMkAraH bhissg|), tathA evameva nAyikAmuddizya abhijJAnazAkuMtale (3312) kiMcidbhedena duSyantokti:-"smara eva tApaheturnirvApayitA sa eva me jAtaH / divasa ivAbhrazyAmastapAtyaye jIvalokasya // " iti| tathA "kAntA dadAti madanaM, madanaH saMtApamasamamanupazamam / saMtApo maraNamaho, tathApi zaraNaM nRNAM saiva // " (7 / 66) iti kAvyAlaMkAre / etadviparyayeNApi tatraiva (947)-" AnaMdamamaMdamimaM kuvalayalocane dadAsi tvam / virahastvayaiva janitastApayatitarAM zarIraM me // " iti // atra mUle pUrvadalagatasya sAmAnyasya uttaradalasthavizeSeNa samarthanAt arthAntaranyAsAlaMkAraH, yadeva smaramAndhakaraM tadeva tadviruddhaM mAndyanAzakaM iti virUpakAryotpattikathanAt viSamAlaMkArazca // 1033 // teneti / tena yataH evaM tasmAt ityarthaH, suknu: " kAryakAraNayorabhedena tanupadena tanvavayavA ucyate, tathA ca zobhanA tanuH tanvavayavAH yasyAH" (nArAyaNakRtaviddhazAla. TIkAyAM 2 / 4.) sA sutanuH aMganA sA maMjarI, tava caraNakamalayoH reNavaH rajAMsi teSAM saMgataye samAsamAya, spRhayati icchAM dhArayati; satataM tvaddarzanamAtraprAptaye tava dAsakarma api svIkata icchati iti 1033 tadasevana (pa.sta) 1034 pAdayugAkareNu (go) malatirahitaH paatthH]| AsIviSayAmete (staM) Shree Sudharmaswami Gyanbhandar-Umara, Surat www.umaragyanbhandar.com Page #494 -------------------------------------------------------------------------- ________________ kuhanImatam / 431 pramadamupaiti mayUrI paramaM zandena vArivAhasya / animiSavilokitena prApnoti jhaSI kRtArthatAmeva // 1035 / / na vRthAstutimukharatayA na ca yuSmallobhanAbhiyogena / vidadhAmi tadguNAkhyAM svarUpamAtraprasaGgena // 1036 // bhaavH| evaM labdhauSadhaH tasyA roga: upazamaM gamiSyati iti abhiprAyaH / tadeva anyecchAnirAsena draDhayati AzIriti / AzIH anyakartRkaM zubhAzaMsanaM, tasya viSayaH gocaraH, tena upete sarveSAM AzIrvAdaviSayabhUte ityarthaH, saMbhogasukhodaye saMbhogena suratena yat sukhaM AnaMda: tasya udaye udgame saMbhUtau, suratasukhaM anubhavituM ityarthaH, na tu tasyAH AkAMkSA spRhA, tuH pUrvoktavailakSaNye / yathoktaM pUrva-" sthAsyAmi saMniyuktA bhavadgRhe preSyamAvena / " (A. 731) iti / iyaM kUToktiH " sUcIpraveze musalapraveza: " iti nyAyena bhikSupAdaprasaraNanyAyena vA prathama sthAnamA labdhvA bhaviSye pAdaprasArikAM kartuM iti bodhyam // 1034 // uktaM dRSTAntAbhyAM avaSTaMbhayati pramadeti / mayUrI-mahyAM rauti zabdAyate iti mayUraH, tasya strI mayUrI, 'Dhela' iti bhASAyAM prasiddhA; sA, vArivAhasya meghasya, zabdena stanitena, paramaM sAtizayaM, pramadaM harSa, "pramadA taruNI, nA tu harSe'dhikamade trissu|"iti maMkhakozaH, upaiti prApnoti, yathoktaM-"staniyatnomayUrIva cakitotkaNThitA sthitA / " (uttararAmacarite 318) iti / tathA jhaSI matsI, animiSavilokitena priyamuddizya niSpaMdadRSTivizeSeNa, kRtArthatAM kRtakRtyatAM paramAM tRpti iti yAvat , prApnoti, matsyAnAM nirnimeSacakSuSTvaM prasiddhaM, yathoktaM pUrvamanenaiva kavinA " animeSaM pazyaMtI matsyavadhUmanucakAra sA tanvI / " (A. 271) iti / mayUrIvat tava zabdazravaNamAtreNa matsIvat ca tava ninimeSadarzanenaiva dUrAdeva sA pramodaM prApsyati, na tu tadadhike tvatsparzAdau tasyAH lAlasA iti bhAvaH / pUrvAryAsaMbaMdhena atra dRSTAntAlaMkAraH, kevalasthitau na ko'pi, vastusthitikathanAt // 1035 // evaM tasyAH duHsthitivarNanena ( A. 991-1030) tasya karuNAvRttiM utpAdya, tasya ca paropakArazIlatvasUcanena (A. 1031-1032) anugrahavRtti uttejayitvA, abhilASavRttiM vardhayituM tasyAH rUpavarNane anyathoktyA padaM nidhatte neti| ahaM idAnIM tasyA guNAnAM vakSyamANAnAM anitarasAdhAraNAnAM iti bhAvaH, AkhyAM kathanaM, vidadhAmi karomi / tatkAraNe anyAnya 1035 prAptena (pa. stN)| RSI (go) [atra 'sa' akSaraM bhramAt 'ka' iti vAcayitvA arthalApanAthai 'RSiH' iti kalpitaH pAThaH go. pustake ] kRSI (stN)| 1016 na mRSAstuti (stN)| lobhatAmi (1) / svarUpamAtraM prasaMgato pacmi (stN)| Shree Sudharmaswami Gyanbhandar-Umara, Surat www.umaragyanbhandar.com Page #495 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 432 dAmodaraguptaviracitaM sadbhAvabaddhamUle smitadRSTibhrUvilAsapallavite / sevante hRdyarasAM rAgatarormaJjarIM dhanyAH || 1037 // tiSThatu tadaGgasaGgo vilokitA yena jhaTiti varagAtrI / tasyAnyo yuvatijanaH pratibhAti manuSyarUpeNa // / 1038 // vitarka AdAveva niSedhamukhena nirasyati neti / sevakAdivat svAmina: avidyamAnaguNAropaNaiH mithyAprazaMsAyAM vAvadUkatayA na, nApi dUtIvat yuSmadrAgaM uttejayitvA kaMcitsvArtha sAdhayituM ca iti bhAvaH / tatra hetuM prakAzayati sveti, yasyA: ahaM dUtI tasyAH svabhAvAdeH nirUpaNaM aparicaye sati prathamayoge prasaktaM iti kAraNenaiva tadguNAkhyAnaM karomi iti bhAvaH / iyaM kapaToktiH // 1036 // sadbhAvetyAdibhiH caturbhiH tadguNAkhyAnaM karoti, taccittabhedanAya / idaM ca pAdasaMprasAraNaM tasya anurAgAtizayajananena svAyattatA saMpAdanArthaM bodhyam / sadbhAvaH zobhanaH cittavikAraH ratiH iti yAvat, tena baddhamUle mUlatvena dRDhIbhUte sati, sthirIkRte iti vA; tathA smitaM dRSTiH avalo - kanaM sasnehaM ityarthaH, bhrUvilAsA: bhruvaH samullAsA: lalitAH kriyAH ca taiH, pallaviteM kisalayite vardhite vA sati; rAgaH ' cittAnuraJjakasnehaprakarSa: ' " sa eSa cedguNadravyadezakAlAdibhirhRdi / rajyate dIpyate citte sa rAga iti kathyate // " iti lakSaNalakSita:, ( sa: eSaH prauDhasnehaH / ), sa eva taruH 'puSpaphalavAn' vRkSaH, tasya, hRdyarasAM hRdya: hRdayaMgaMma: madhura: rasaH dravaH zRMgArAdirasazca yasyAH tAM sudhAsvAdAM, maMjarIM "navapuSpADhyazAkhAgre vallarI maMjarI tathA / " iti rAjanighaMTau, yA pRthakpuSpabhedapratibhAse'pi ekAkAreNa anubhUyate tAM, anusvAnazaktyA ca uktarItyA anuguNanAmaghAriNIM maMjarIM tannAmnIM gaNikAM, dhanyAH puNyavaMtaH, sevaMte bhogaviSayaM kurveti / prakRtArthaviSaye kiMcidbhedena uktaM - " iyamaMkuritA premNA, mAnAt pallavitA bhavet / sakorakA praNayataH, snehAtkusumitA bhavet / rAgAtphalavatI seyamanurAgeNa bhujyate // " iti / ( i ratilatA / ) prakRtAryAyAM phalaM anuktvA maMjarItyuktyA tasyA: abhuktaM prathamayauvanaM dhvanyate // sAvayavarUpakaM alaMkAra:, tena dhanyAnAM kAmukAnAM madhukaratvaM avasIyate, maMjarIpadena nAyikAnAmamudraNAt mudrAlaMkAraH, hRdyarasAM maMjarIM ityatra pada-leSaH, dhanyAH ityanena anyeSAM nirAsena parisaMkhyAlaMkAro vyaMgyazca; atra prastute vizeSe tatsadRzasya aprastutasya ukteH anyoktizca tena rasamayI maMjarI tu svayameva tvaddAsyaM prArthayate iti sA avazyaM svIkAryA iti sUcitam // 1037 // taddarzanamAtreNa jAyamAnAM anyeSAM ava1037 bhrUvikAra ( pa. staM. go2 ) / maMjarI dhanyA ( staM ) 1038 jhagiti pa. staM. go2 ) Shree Sudharmaswami Gyanbhandar-Umara, Surat www.umaragyanbhandar.com Page #496 -------------------------------------------------------------------------- ________________ kuTTanImatam / sakRdapi yairanubhUtastattanuparirambhamukharasAsvAdaH / viddhi narAdhipa teSAM dUrIbhUtaM prajAkAryam / / 1039 // AsthA kA khalu tasyA viSayagrahadurbaleSu puruSeSu / yasyA vilAsajALakapatitaH zakunAyate kapilaH / / 1040 // 433 sthAM Aha tiSThatviti / tasyA: aMgasparzasya vArtA dUre, yata:, yena puruSeNa, sAvaragAtrI darANi zreSThAni prazastAni gAtrANi zarIrAvayavAH yasyAH sA, jhaTiti zIghraM pratyaMgAvalokanaparyAptakAlAbhAvena ApAtataH ityarthaH, vilokitA dRSTA, tasya, anyaH tAM vihAya zeSa: sarvo'pi iti bhAvaH, yuvatijanaH ' janazabdena jAtimAtragrahaNaM ' tena ramaNImAtraM iti artha:, manuSyarUpeNa puruSAkAreNa, pratibhAti bhAsate; rUpatulanAyAM anyAsu tattulyaramaNIrUpadarzanAbhAvAt tatra puruSabuddhiH jAyate iti bhAvaH / anayA darzanaM varNitaM, yathoktaM-" animeSalasaddRSTyA darzanaM darzanaM smRtam // " ( 2/33 ) iti zRMgAradIpikAyAm / saMbandhAtizayoktyanuprANitaH kAvyArthApattiralaMkAraH // 1038 // AkSiptaM aMgasaMgaM tatphalakathanadvArA varNayati sakRdati / sakRt ekavAraM, api, yaiH, tasyAH tanoH zarIrasya pariraMbheNa AliMganena bhujabaMdhanapIDanena yat sukhaM paramA nirvRti: tadeva rasaH dravadravyaM tasya AsvAda: rasagrahaNaM, yaiH puruSaH, anubhUtaH aparokSAnubhUtigocaratAM nItaH, teSAM, prajAkArya prajayA lokena kArya prayojanaM, " prajA saMtAnalokayoH / " iti vizvalocanaH, dUrIbhUtaM viprakRSTaM, lokavyavahAraH taiH tyaktaH iti bhAva:, viddhi jAnIhi / tadA zleSasukhahRtacittAH unmattA iva lokavyavahAraM tyajati iti bhAva: / tathA coktaM varAhamihireNa- " kAminIM prathamayauvanAnvitAM maMdavalgumRdupIDitasvanAm / utstanIM samavalaMbya yA ratiH sA na dhAtRbhavane'sti me matiH || " ( bRhatsaMhitAyAM 13 / 18 ) iti / ( utstanIM udbhidyamAnakucAM samavalaMbya AliMgya, ratiH sukhaM, prajApatigRhe brahmaloke / ) narAdhipa iti saMbodhanaM samarabhaTasya yuvarAjatvAt upa. cAreNa // anayA sparzanaM varNitaM, taduktaM zRMgAradIpikAyAM - " AliMganAdisaMskAraiH sparzanaM parikIrtitam / " ( 2134 ) iti / AryAdvaye prasiddhirnAma nATyAlaMkAraH, taduktaM - " - " prasiddhirlokavikhyAtairvAkyairarthaprasAdhanam / " iti rasArNavasudhAkare // 1039 // yasyA iti / yasyAH vilAsaH " yAnasthAnAsanAdInAM netrapakSmAdikarmaNAm / upayAta 1039 [ atra pa. pustake anarthadaH paMktInAM vyatyayaH truTizca / 1039-1040 lokayoH H vyatyayaH staM. pustake / ] 1040 AstAM kAryavicAro viSayaprahadurbaLeSu puruSeSu ( staM ) / patagAyate kapila : (staM ) 20 Shree Sudharmaswami Gyanbhandar-Umara, Surat www.umaragyanbhandar.com Page #497 -------------------------------------------------------------------------- ________________ dAmodaraguptaviracitaM dagdho'pi punardagdho nUnamanaGgo hareNa, tAM tanvIm / dRSTvA'pi yena tiSThasi nirAkulA svasthavRttena // " 1041 // vizeSo yaH sa vilAso mato budhaiH // " iti bharatalakSitaH, te vilAsA: yAnAdiSu agrAmyalalitA: kriyAH, teSAM jAlake samUhe, zabdazaktyA ca dhUrtakRtye ityapi sUcyate, tathA vilAsA eva jAlakaM AnAyaM pakSyAdibandhanaM, tatra patitaH, ] kapila: mahAmuniH prasiddhaH, [ kardamaprajApateH devahUtigarbhajAtaH sAMkhyayogapracArArtha bhagavadavatAraH munivizeSaH, " siddhAnAM kapilo muniH " ( 10 / 26) iti bhagavadgItAyAM bhagavatA prazastaH, (siddhastu ' janmanaiva vinA prayatnaM dharmajJAnavairAgyazvaryAtizayaM prAptaH adhigataparamArtho vA / ' ) sa tAdRzo vItarAgo'pi zakunAyate zakunavat pakSivat AcaratIti, AcArArthe vip / taduktaM guNAkareNa- "AtmAnamantaHkaraNe munIndrAstA. vatprazastAH parizIlayaMti / yAvanmukhendaM savilAsaraMga vilAsinInAM na vilokayaMti // " (kAmapradIpe 5) iti / evaM sati rUpAdipaMcaviSayAsaktirUpakAraNena asamartheSu rAgi puruSeSu, tasyAH maMjaryAH, kA, khalu iti jijJAsArthakaM avyayaM, AsthA AdaraH / sidaH kapilo'pi tadvilAsamugdhaH jAlagrastapatrivat vyAkulo bhavati iti anubhUya sA viSayAsaktAn durbalAn puruSAn naiva gaNayati iti bhAvaH / taduktaM "tAvadvidagdho vIrazca naro bhAgI zubhasya ca / yAvatpatati naivAsau rAmAvibhramabhUmiSu // " iti / etAdRzIM kAmayamAnAM suMdarI saMgamya caritArthoM bhava iti sUcitam / kAvyApattiralaMkAraH; api ca "kapilo munibhede'sau zuni, piGge tuvAcyavat / " iti vizvalocanAt kapilaH zvA zakunAyate iti virodhAbhAsaH, tena ca tasyAH adbhutatvaM vyaMjitam // 1040 // evaM nAnAprakAraH tatpralobhanAdau kRte'pi taM nirvikAramiva AlakSya kiMcidadhikSepapUrvakaM sopAlaMbhaM upasaMharati dagdha iti / yena yataH, tAM IdRktayA varNitA, tanvIM navayauvanAM maMjarI ityarthaH, yathoktaM-" aprasUtA bhavecchyAmA, tanvI ca navayauvanA / " iti / ( meghadUte " tanvI zyAmA zikharidazanA'" " (78) ityatra tanvIzyAmAzabdayoH evaMbhedena viziSTatayA artha: / ) nirAkula: acyutadhairyaH / svasthavRttena akaluSitacaritena / anaMga: kAmadevaH, hareNa harati apanayati saMharati iti haraH, atra padaucityaM; ekavAraM dagdho'pi punaH dvitIyavAraM, dagdhaH / anaMgasya zarIrarahitasya dAhena harasya adbhutakarmatvaM sUcitam / nUnaM iti nizcayaH, vivicyamAne'pi hetvaMtarasya anupalabdheH aghaTitatvAt vA / " karpUra iva dagdho'pi zaktimAn yo janejane / namo' 1041 dagvA'pi (go.p)| tiSThati (staM) Shree Sudharmaswami Gyanbhandar-Umara, Surat www.umaragyanbhandar.com Page #498 -------------------------------------------------------------------------- ________________ kuhniimtm| atha viratoktau tasyAmullAsitamAnase ca nRpatau ca / kazcidagAyadvItiM smRtisaGgatimAgatAM prasaGgena // 1042 // 'anyonygaaddhraagprbliikRtcittjnmnoyuunoH|| kAlAtyayo manAmapi samAgamAnandavinakaraH // 1043 / / zrutvA samarabhaTastAM, priyApriyAM prItimAn smitaprathamam / nijagAda'cArubhASiNigItikayA samayasammataM kathitam // 1044 / stvavAryavIryAya tasmai makaraketave // " ( bAlarAmAyaNe 3 / 11) iti prasiddhiH tena mithyAkRtA iti bhAvaH / rAjaputrasya nirAkulatvaliMgena kAmasya punahAnumiteH anumAnAlaMkAraH // 1041 // samanaMtaravRttakathanaM upakramate atheti / viratoktau smaaptkthnaayaam| ullAsitamAnase hRSTacetasi / cakArau atra yaugapadyadyotako / smRtItyAdiprastAvavizeSeNa smaraNapathaM AgatAm / atra samAdhiralaMkAraH, tallakSaNaM ca-" samAdhiH kAryasaukarya kAraNAntarasannidheH / " iti kuvalayAnande // 1042 // tAM gItimudAharati anyonyeti / parasparaM gADharAgeNa dRDhasnehena prabalIkRtaH puSTiM nIta: cittajanmA smaraH kAma: yayoH tayoH / manAk ISad , api, kAlAtyaya: vilaMbaH yenakenApi kAraNena iti bhAvaH, samAgama: milanaM tena yaH AnaMdaH harSotkarSaH, tasya vinakaraH pratyUhajanakaH, ataH snehasmarAkulAbhyAM nAyakAbhyAM kathamapi zIghrameva samAgama: saMpAdanIyaH ityuktaM bhavati / sukhopanate manorathe kAlaharaNaM na zreyaH iti bhAvaH / zravyakAvyeSu etAdRzIbhiH prasaMgoktibhiH dRzyakAvyagatacUlikAkArya nirvAhyate iti bodhyam / gItiH chandaH // 1043 // taduktyanusAreNa jAyamAnAM tasya pravRttiM prakAzayati zrutveti / tAM gItim / samarabhaTa: siMhabhaTaputraH rAjaputra iti vyAhRtaH / prItimAna snigdhaH, san , priyApriyAM svasya priyA manoramA maMjarI tasyAH priyAM snigdhAM sakhIM iti yAvat , nijagAda uvAca / tatkimityAha cArvityAdi / he cArubhASiNi madhuravANi, svasya priyanivedakatvAt tathAsaMbuddhiH, anena tasyAH kathanaM svena anumoditaM iti sUcitam / gItikayA anayA zravaNapatitayA iti bhAvaH, samayasaMmitaM avasarocitaM siddhAntAnukUlaM kAminAM AcAraiH anumoditaM vA, kathitam / anena tayA matsamAgamaH tvayA zIghraM saMpAdanIyaH iti sUcitam // 1044 // abhIti / sA dUtI, pramadAvatI iti tasyAH nAma, tatheti tathA'stu yuvayoH samAgamaH 1042 mAnasena (ca) nRpasUnau ( stN)| gAyata gIti (staM ) 1044 zrutvA siMhaTaputraH priyA0 (stN)| samayasammitaM (staM ) Shree Sudharmaswami Gyanbhandar-Umara, Surat www.umaragyanbhandar.com Page #499 -------------------------------------------------------------------------- ________________ dAmodaraguptaviracitaM abhinanya sA tatheti prayayau pramadAvatI nijaM bhavanam / akaroca viditakAryA yukte'vasare manoramAM gaNikAm // 1045 // atha sA kRtasaGkalpA satvaramAdAya ruciravicchittim / AsAdya nRpanizAntaM viveza saMcArikAsahitA // 1046 // vihitanamaskRtirAsanamadhitaSThau nAyakena nirdiSTam / pRSTe ca dehakuzale vinayAnvitamabhyaghAitI // 1047 // 'zrImanadya zreyaHsampannA gurujnaashisso'shessaaH| adya madanaH prasanno, bhAgyacayairadya pariNataM phalataH // 1048 // zIghraM iti bhAva:, abhinaMdya AzAsya / yukte avasare yogye kAle vijane ekAnte iti bhAvaH, manoramAM hRdyAM, gaNikAM tAM maMjarI ityarthaH, viditakAryA prastutakAryajJAnavatI akarot arthAt svakAryetivRttaM nivedayAmAsa // 1045 // atha anaMtara, sA maMjarI, kRtasaMkalpA kRtaH vihita: saMkalpa: 'idaM mayAkartavyamityevamAkAro manaso vikAra:' yayA sA nizcitacikIrSitA, satvaraM kAlavilaMbaM parihatya, rucirAM manoharAM, ] vicchittiH stokA AkalparacanA, " stokA'pyAkalparacanA vicchitti: kAntipoSakRt / " iti / [ ( stokA svalpA, sA ca rUpagarvAt ; Akalpa: veSa: mAlyAcchAdanabhUSaNavilepanarUpaH / ) tAM AdAya sahajakAMtivardhakaM parimitaM bhUSaNavatrAdi nidhAya ityarthaH, bhUSaNAdInAM bahutve surUpANAM avayavAnAM pidhAnaM syAt iti teSAM stokatvaM, yathoktaM rAghavAnaMdena-" vidUre keyUre kuru, karayuge ratnavalayairalaM, gurvI grIvAbharaNalatikeyaM, kimanayA / navAmekAmekAvalimayi mayi tvaM viracayerna nepathyaM pathyaM bahutaramanaMgotsavavidhau // " iti / nRpasya ] nizAntaM gRhaM, [saMcArikA saMcArayati nAyakayoH vArtA iti saMcArikA dUtI, prakRte pramadAvatInAmnI, tayA sahitA sametA, viveza praviSTA abhUt // 1046 // tataH gamanApagamanayoH vaMdanaM kartavyaM iti ziSTAcArAnurodhena vinayapradarzanArtha ca Adau tasmai praNamya, nAyakena samarabhaTena, nirdiSTaM aMgulyA pradarbhitaM, AsanaM adhitaSThau tatra upaviveza / tataH dehasya zarIrasya, kuzale anAmaye Arogye pRSTe sati, nAyakena iti bhAvaH, dUtI, vinayAnvitaM iti kriyAvizeSaNaM savinayaM aMjaliM baddhA ityarthaH, avadat // 1047 // tadeva dUtIvacanaM paMcakena anuvadati, tatrAdau yugmena sA tatkRtakuzala 1045 viditakArya (go)| [ pramAdAdaMtimakarNasya pAto bhAti / ] vihitakAryoM (p.)| prayayau padmAvatI kAryAM yuktAvasare mano" [ ityavadhi staM. graMthaH ] Shree Sudharmaswami Gyanbhandar-Umara, Surat www.umaragyanbhandar.com Page #500 -------------------------------------------------------------------------- ________________ kuTanImatam / adya jananI prasUtA, saubhAgyaguNodayo'dya niSNAtaH / tvayi vitarati sasnehaM nirAmayapraznabhAratI tasyAH // 1049 // (sandAnitakam ) utkalikAkulamanasAmudriktariraMsayA'bhibhUtAnAm / audAsInyaM bhajatAM samAgatA bhavati nAlikA yUnAm // 1050 // pRcchAM abhinaMdati zrImannityAdinA / zrIman lakSmIdhara subhaga / adyetyAdyAH paJca praharSagarbhAH uktayaH / adya asmin dine, azeSAH nikhilAH, gurujanAnAM mAtRpitrAdikulavRddhAnAM, AziSaH zubhAzaMsanavacanAni prasannadevatAviSayasvAbhimatAbhyartha. nAmayAni, zreya: kalyANaM tatprAptirityarthaH, tena saMpatrAH arthAt saphalAH jAtAH / adya bhagavAn kAmadevaH prasannaH santuSTa: prasAdasubhago vA jAtaH / bhAgyAnAM zubhakarmaNAM cayaiH saMcitaiH samUhaiH, adya phalataH phalasvarUpeNa ityarthaH, pariNataM prArabdhakriyamANakarmavilakSaNAnAM saMcitasukRtAnAM phalaM adya prAptaM iti bhAvaH // 1048 / / adya, jananI janayati iti jananI mAtA, prasUtA yathArthaprasavavatI jAtA, prasavasya putryAH abhyudayena iti tAtparya, iyaM ca lokoktiH / adya ca saubhAgyaguNasya nAnAvidhaizvaryavattvasya, dhyaH AvirbhAvaH, niSNAtaH sNpnnH| adya sudinaM puNyAhaM utsavo vA ityeSAM paJcavAkyAnAM tAtparyam / kuta etadityAha tvayIti / tvayi sasnehaM snehapUrvakaM, tasyAH nirAmaya ArogyaM tasya praznaH pRcchA tadrUpA bhAratI vANI tAM, vitarati dAtari sati, tvayA tasyAH anAmayaprabhena bahumAnapradarzanAt iti bhAvaH / AziSAM zreyaHsaMpannatvAdibhiH tatkArya AnaMdo labhyate, sa ca tasyAH virahajvararUpasya tapasaH iSTaprAptyA sAphalyAt, tacca tava anAmayaprabhena anumIyate iti bhAva: // 1049 // svanirgamaM upakramate utkaliketi / utkalikA utkaNThA / udriktA sphuTA spaSTA oSThasphuraNAdiliMgaiH, yA riraMsA cuMbanAliMganAdibhiH rantuM icchA, tayA abhibhUtAnAM vyAkulAmAM vihalAnAM ata: prabalasuratecchAvatAM, tathApi saMnidhau tRtIyasya sattvAt audAsInyaM kartavye anudyogaM bhajatAM sevamAnAnAM, yUnAM yuvatyazca yuvAnazca yUnaH ityekazeSaH teSAM yUnAM, samAgatA saMprAptA, mAdRzI iti bhAvaH, nAlikAnala eva nAlaH tRNavizeSaH sa bhoktavyena asti asyeti nAlikaH mahiSaH sAdhyavasAnagauNIlakSaNayA ca mUrkhaH ityarthaH, " nAlika: mUrkha: " iti kaavyaalNkaarttiikaayaaN(10|6) namisAdhuH, sa: strI nAlikA mUrkhA, bhavati, yathoktaM-" na prema navyaM shte'ntraaym|" (viddhazAla0315 ) iti; (antarAyaM vighnam ) / api coktaM brahmavaivarte gaNapatikhaMDe (655)-" rahasthalaniyuktazca na dRzyaH strIyutaH pumAn // zrIsaMsaktaM ca puruSaM yaH Shree Sudharmaswami Gyanbhandar-Umara, Surat www.umaragyanbhandar.com Page #501 -------------------------------------------------------------------------- ________________ dAmodaraguptaviracitaM > 66 dhRtasumanaH zaradhanuSA sahAyavAMstiSTha dayitayA sArdham / yAmo vayaM, na rAjati vijanasthitamithunasannidhAvaparaH // 1051 // eSA nRtyazrAntA madanenAyAsitA'tisukumArA / tvamapi ratisamarazUraH, svargabhuvaH santu kuzalAya / / ' 1052 / / pazyati narAdhamaH / karoti rasabhaMgaM vA kAlasUtraM vrajeddhruvam // " iti / ( kAlasUtraM ekaviMzatisaMkhyAkanarakeSu ekatamam / ) ato'tra madavasthAnaM rasabhaMgakAraNaM iti tadasthAne iti ata: apasarAmi ityabhiprAya: // ] ' nAlikA bhAgyavihInA [ iti TippaNI cityA // ] 1050 // zubhAzaMsanapUrva tau ApRcchate dhRteti / dhRtAni sumanAMsi puSpANi eva zarAH dhanuH cApaM ca yena tAdRzA kAmadevena ityarthaH, kAmasya zarAH puSpANi iti prasiddhaM, tasya dhanurapi matabhedena puSpamayaM yathoktaM - " dhanuH pauSpaM, maurvI madhukaramayI, caMcaladRzAM dRzAM koNo bANaH * " ityAdikaM, ata eva C puSpadhanvA iti tasya nAmAntaraM, tena sahAyavAn dattahastAvalaMba:, sahAyo'nucaraH samAH " ityamaraH, sahAyaH narmasuhRt krIDAsacivaH iti bhAva:, tena yuktaH san anena " sahAyasaMpatprabhavA hi saMpadaH / " ( taMtrAkhyAyike 3 / 21 ) iti rAjanItyanusaraNaM api AzaMsitaM, ataH bhagavAn kAmadeva eva te matikarmasacivo bhavatu, nAnyaH ko'pi prAkRto janaH iti bhAva:, etAdRzaH tvaM dayitayA premabhAjanena maMjaryA, sArdhaM saha, tiSTha vartasva / vayaM yAmaH aucityollaMghanabhIteH yuSmadaMtikAt AtmAnaM pRthakkaromi nirgacchAmi ityarthaH, ubhayoH samAgamakAritvena Atmani gauravaM Aropya vayaM iti bahuvacananideza: / tatra hetuM vyanakti vijaneti / vijane ekAnte, sthitaM yat mithunaM yugmaM nAya - kanAyikArUpaM daMpatI vA, " maithune ratasaMbaMdhau, mithune yugmadaMpatI / " iti maMtrakozaH, tasya saMnidhau samIpe, aparaH anyaH tRtIya: iti yAvat, na rAjati na zobhate, tathAsthitasya mUrkhatvAt grAmINatvAt vA / tathA coktaM - " khAdanna gacchAmi, hasanna jalpe, gataM na zocAmi kRtaM na manye / dvAbhyAM tRtIyo na bhavAmi rAjan kiM kAraNaM yena bhavAmi mUrkhaH // " iti, tathA " maMte atthAlove bhesaje bhoyaNe piyAgamaNe / vuccai so nAgario hoi aNutto vi jo dUre || " ( 36 ) ( maMtre arthAloce bhaiSajye bhojane priyAgamane / ucyate saH nAgarikaH bhavati anuktaH api yaH dUre // ) ( maMtra: guptavAda:, arthAloca: dravyaparigaNanam / ) iti raMbhAmaMjarInATikAyAm / tathA amarukazatake'pi - " niryAtaH zanakairalIkavacanopanyAsamAlIjanaH / " ( 27 ) iti // 1051 // gamanasamaye snehasUcanaviziSTaprArthanAgarbhA AziSaM datte eSeti / eSA 1051 sAkam (pa) / vijanasthiti (go) / sthitasannidhA0 (1) 1052 suratabhuvaH (1) " , Shree Sudharmaswami Gyanbhandar-Umara, Surat www.umaragyanbhandar.com 438 Page #502 -------------------------------------------------------------------------- ________________ kuTTanImatam / yAvadyAvadazakti prathayati lalanA hi mohanAkrAntA | tAvattAvatpuMsAmutsAhaH pallavAn samutsRjati / / 1053 // 439 purovartinI maMjarI, nRtyazrAMtA nRtyakaraNena khedaM ApannA zithilatanuH iti bhAvaH / tatrApi madanena kAmena AyAsitA khedaM prApitA tvadvirahapIDayA iti bhAvaH / tathA ca prakRtyaiva atisukumArA saukumAryAkhyazarIraguNAtizayavatI mRdvaMgI sukomalAGgI, saukumArya tu - " yatsparzAsahatA'GgeSu komalasyApi vastuna: / tatsaukumArya, tredhA syAnmukhyamadhyAdhamakramAt // aMgaM puSpAdisaMsparzAsahaM yena taduttamam / na saheta karasparza yenAGgaM madhyamaM hi tat // yenAGgamAtapAdInAmasahaM tadihAdhamam // " ( rasArNavasudhAkare 1 / 184-186 ) iti / prakRte atinA uttamatvaM dhvanitam / atra ca AdyadvayavizeSaNena AMgatukaM tRtIyena ca sthAyi sahajaM saukumArya uktam // tvaM api apiH nizcaye, " AkSepecchAnizcayeSu vAkyAdiprativAkyayoH / garhAsamuccayapraznazaMkAsaMbhAvanAsvapi // " iti maMkhakoza:, ratiMsamare suratarUpayuddhe, yathoktaM- "zroNIcArurathaM, payodharahayaM, bhrUkArmukaM, dRkzaraM, pInorudvayamaMgarAgakavacaM, tAmrAdharoSThadhvajam / kAMcInUpurazaMkhaduMdubhiravaM, hakkApraNAdAkulaM kAminyA nakhadaMtazastramatulaM prApnotu yuddhaM bhavAn // " iti; draupadIpariNayacaMpvAM ca upamA - " AzliSTakaMThamanyonyaM niraMtaranakhakSati / babhau tayoH sagharmAbho niyuddhaM smarayuddhavat || " ( 1144 ) iti / ( tayoH bhImabakAsurayoH, niyuddhaM bAhuyuddhaM ' kustI ' iti bhASAyAm / ) zUraH vIraH; ratipriyaH iti yAvat / anena ativIryavAn pragalbho vA iti vyaMjitaM, ataH sA suratakAle nirdayaM no mardanIyA iti prArthanaM sUcitaM, etenedamAha sakhI - sukumArAvayavA sA, bhavAn punaH suratavIraH, tena yathA iyaM nodvijate tathA raMsyase, anyathA viraktA bhaviSyatIti // atra vakrabhaNitivyaMjanena viparItalakSaNayA niHzeSarasAkRSTaye yatheSTaM iyaM matAM ityapi bhAvaH sphurati // evaM prArthayitvA AziSaM prayukte svargeti / svarga: bhUH sthAnaM vAsasya yeSAM te ] svargabhuva: devatA:, [vaH kuzalAya kalyANAya, santu, te yuvayoH kSemaM kurvantu yuvAbhyAM bhadraM dadatu ityarthaH // idaM zubhAzaMsanaM prakRta kAvyopasaMhAra bhAgAntargataM sat " " maMgalAdIni maMgalamadhyAni maMgalAntAni zAstrANi prathante / iti nayAnukUlaM abhi bodhyam || AzIrAkhyaH nATyAlaMkAraH atra // 1052 // sakhyapagamanAntaraM jAtaM vRttaM yugmenAha yAvaditi / yAvadyAvat yathAyathA ityarthaH, vIpsayA prakArakAtyai abhipretaM, mohanena suratena tadrasena iti bhAva:, AkrAntA abhibhUtA, lalanA laDati lalati kAmena vilAsaM karoti sA vilAsavatI kAminI, lalanA kAminI 66 Shree Sudharmaswami Gyanbhandar-Umara, Surat www.umaragyanbhandar.com Page #503 -------------------------------------------------------------------------- ________________ dAmodaraguptaviracitaM iti zUnyIkRtavezmani harati zanaiH sahajamaMzukaM tasmin / darzitasAdhvasalajjA jagAda me kiM karoSIti // 1054 // nArIbhedajihvAsu yoSiti / " iti vizva:, azakti cuMbanAdiSu surate vA asahanatvaM, prathayati vacanAdibhiH prakAzayati, yathA-" mAmA mAnada mA'ti mAmalamiti kssaamaakssrollaapinii|" ( amarukazatake 40) iti, ( mAM ityata: pIDaya ityadhyAhAraH) tAvattAvat tathAtathA ityarthaH, puMsAM puruSANAM nAyakAnAM, utsAhaH kArye sthiraH saMraMbhaH "kAryAraMbheSu saMraMbhaH stheyAnutsAha iSyate / " (48) iti karNabhUSaNe lakSitaH, (kAryAraMbheSu iti yAvatkAryaphalamityasya upalakSaNam / ) prakRte bAhyAbhyaMtare dvividhe api surate utsAhaH ityarthaH, ] 'pallavAH nAnAprakArAH ityarthaH' [iti TippaNI, pallavAn zRMgArAn tadvilAsAn iti yAvat, " pallavo vistare khaGge zRMgA. re'laktarAgayoH / cale'pyatrI tu kisale, viTape'pi ca pallavaH // " iti vizvalocanaH, samussajati utpAdayati, hi iti avyayaM nizcayAyeM // surate ramaNyA asahiSNutAdarzaka: kuTTamitakilakiMcitAkhyabhAvaiH caturanAyakasaMraMbhaH samullAsaM prApnoti tasmAt tadazaktiprathane grAmINavat viramaH nAgarANAM nocitaH iti prasiddham // tathAhi-"ratakalAM kalayatyasuvallabhe kimapi kuMcimukhI sumukhI navA / hahananeti mameti vacomiSAnmadanadIpanamaMtramivAsmarat // " ( hammIramahAkAvye 7111) iti / upadiSTaM ca vikaTanitaMbayA-" bAlA tanvI mRduriyamiti tyajyatAmatra zaMkA, kAMcidRSTvA bhramarabharato maMjarI bhajyamAnAm / tasmAdeSA rahasi bhavatA nirdayaM pIDanIyA, maMdAkrAntA visRjati rasaM nekSuyaSTiH samagram // " iti ( 'bAlA. mRdutanuriti0 zaMkA, loke mattabhramarapatanAnmaJjarI kinnu bhayA / maMdA0 vitarati0, tasmA0 mardanIyA // ' iti anyatra paatthH|) tathA-" kavitA vanitA gItiH prAyo nAdau rasapradAH / udgiranti rasodrekaM gAhyamAnAH puna:punaH ||"...(hmiirmhaakaavye 14 / 37) iti; evaMkRte " svapneSvapi na dRzyante te bhAvAste ca vibhramAH / suratavyavahAreSu ye ssustatkSaNakalpitAH // " (kaamsuutre8|2|1|31 ) te samudbhavaMti / idameva suratataroH pallavitA // 1053 // itIti / itizabda: heto, zUnyIkRtavezmani sakhInirgamanena vijanIbhUte gRhe gRhaikadeze ratAvAse ityarthaH, tasmin nAyake samarabhaTe, tasyAH, sahaja sahajAtaM aMzukaM vanaM lajAM vrIDAM ityarthaH, yayoktaM-" sphuTamabhibhUSayati striyasvapaiva / " (mAgha0 7 / 38 ) iti, tathA amarukeNa-" sahajavrIDAdhanaH strIjanaH / " (89) iti; brIDA ca-" vrIDA dhASTAbhAvastamunnayet / sAcIkRtAMgAvaraNavaivAdhomukhAdibhiH // " (4124 ) iti dazarUpake; tena uttararAmacarite (1 / 39)-" kAlenAvaraNAtyayAt Shree Sudharmaswami Gyanbhandar-Umara, Surat www.umaragyanbhandar.com Page #504 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 441 kuTTanImatam / 'ayi mugdhe tat kriyate puruSArthacatuSTayasya yat sAram / iti nigaditasasmeraH smaravidhurita AtatAna ratikalaham 1055 pariNate yatsnehasAre sthitam / " ityatra AvaraNaM lajA ityevArthaH yuktaH / tat harati apanayati sati, kathamityAha zanairiti, taduktaM zRMgAratilake ( 1137 )" mugdhAmAvarjayatyeSa madUpAyena sAntvayan / nAtibhItikarairbhAvairnibaMdhairbAlabhISakaiH // " iti, tacca vyAjena cuMbanAliMganAdibhiH / atra sahajaM ityanena pariziSTaM bAhyamapi aMzukaM sUcitaM, tadgraMthe: anurAgiNyA iva svayaMviSesanaprAptyabhAvAt / etAvatA mugghAratAraMbhakaM nAyakakRtyaM uktam / darziteti- darzite, sAdhvasaM sAdhu zubhaM asyati kSipati iti ] ' sAdhvasaM bhayaM [iti TippanI, lajA vrIDA anaucityapravartanAt manaHsaMkoca: ca yayA sA, anena tasyAH mugdhAtvaM vyaMjitaM, taduktaM" udayadyauvanA mugdhA lajAvijitamanmathA / " iti, darzitaM ityanena lajAsAdhvasayoH nAyakahRdayAkRSTaye kRtrimatvaM dyotitaM; jagAda uvAca / tadevAha me iti, ayaM te mAM prati kIdRzo vyApAraH iti bhymishrljoktiH|| 'kiM me karoSi iti vacobhaMgyAM maugdhyAkhya: svabhAvaja: nAyikAlaMkAraH prakaTitaH / tallakSaNaM ca sAhityadarpaNe-" azAnAdiva yA pRcchA pratItasyApi vastunaH / valabhasya puraH, proktaM maugdhyaM ttttvvedibhiH||" ( 33107) iti / // 1054 // ayIti pUrvArdhe rAjaputrasya uttaram / ayIti komalAmaMtraNe / mugdhA-" mugdhaH suMdaramUDhayoH // iti yAdavaH, tena mugdhA suMdarI udyadyauvanA, yadvA nAyikAvizeSaH-tallakSaNaM ca-" mugdhA navavadhUstatra navayauvanabhUpitA / navAnagarahasyA'pi lajApAyaratiyathA // " (1 // 35 ) iti zRMgAratilake, tatsaMbuddhau mugdhe, atra mUDhe ityaparArthena madanavyApAravArtAnabhije ajJAtaratirahasye rasAnabhijJe iti parihAso'pi vyaMgyaH / idaM kriyamANaM, tat kriyate nirvaya'te sAdhyate ityarthaH, yat , dharmArthakAmamokSAravyapuruSArthAnAM caturNI madhye, sAraM zreSThaM utkRSTa atizayAnvitam / ] ' sAraM tRtIyapuruSArthakAmarUpaM vastu ityarthaH / ' [iti caramA TippaNI / kAmapuruSArthasya sarveSu zreSThatvaM tu tasya zarIrajanmasthitihetutvAt , dharmArthayoH phalabhUtatvAt , paramAnandaprAptirUpamokSasadharmatvAcca, yayoktaM anaMgaraMge ( 118)-" ni:sAre jagati prapaMcasadRze sAraM kuraMgIdRzAmekaM bhogasukhaM parAtmaparamAnandena tulyaM viduH // " iti, tathA "saMsAre paTalAntatoyatarale sAraM yadekaM paraM, yasyAyaM ca samagra eva viSayagrAmaprapanno janaH / tatsaukhyaM paratattvavedanamahAnaMdopamaM, 1055. dharita (4)ratikarma (4)|it bhAsamApti pa.pustake pATho bhraSTaH, 1055 zlokAnte eva ttsmaaptH| saM (?) thArga (pra) 129. dvAdazazatAni nava...1290 (5) / Shree Sudharmaswami Gyanbhandar-Umara, Surat www.umaragyanbhandar.com Page #505 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 442 dAmodaraguptaviracitaM nAnAsuratavizeSairArAdhya cakAra bhuktasarvasvam / gaNikA'sau rAjasutaM tvagasthizeSaM mumoca nAticirAt / 1056 / ( maMdadhIH ko vA niMdati sUkSmamanmathakalAvaicitryamUDho janaH || " ) iti; tathA " dharmArthopari vilasanmokSAdabhyarhitaH pUrvaH / sakalajagajjanihetuH puruSArthazreSTha AtmabhUrjayati ||" iti kAmasUtraTIkAyAM bhAskaranRsiMhazAstrI / api ca anyeSAM zubhAdikarmaNAM kAlAntare nyUnAdhikatayA ca phalaprAptiH, ekasyaiva suratakarmaNastu phalaM anupamaparamAnaMdaprAptiH, sA'pi kriyAsamakAlInaiva vyaktidvayasya ca iti dharmAdipuruSArthacatuSTaye kAmasyaiva sarvotkRSTatvam // uktaM hi haMmIramahAkAvye ( 7 / 104 ) - " ratirasaM paramAtmarasAdhikaM kathamamI kathayaMtu na kAmina: / yadi sukhI paramAtmavidekako ratividau sukhinau punarapyubhau // " iti| vivecitaM cedaM bhujaMgakavikRte madanasAmrAjyabhANe - " idAnIM khalu brahmavedAntinAM ca mokSaviSaye saMbhogo vA'nyo vA mokSa iti vipratipattau saMbhogAdanya eva mokSa iti brahmavedAntibhi: pratipAdyamAne pUrvapakSe, tatra anaGgasaGgarataraGgopAdhyAyaiH saMbhogaM mokSamatisukhazAyitvaM ca pakSasAdhyahetukRtya, yadi sa mokSo na bhavettarhyatisukhazAyyapi na bhavedititarkasahakRtAnumAnena saMbhoga eva mokSa iti siddhAntitam / kiMca, sAkSAdaihikAtizayasukhadAyitvAlakSmIzaprabhRtibhi: sadA sevyamAnatvAccAsyaiva sarvAtizAyitvAnmokSAdhikyaM ca pratyapAdi / tadapi manmathopAsanaM vinA na ghaTate / madanopAsanamapyaGganAliGganAdirUpatattvajJAnaM vinA na saMpanIpadyate tattvajJAnaM ca kAminIkucakalaza rUpapadArthabodhaM vinA na saMgacchata ityanuvAdaH kRta iti / " iti / tathA-" aviditasukhaduHkhaM nirguNaM vastu kiMci - jaDamatiriha kazcinmokSa ityAcacakSe / mama tu matamanaGgasmeratAruNyaghUrNanmadakalamadirAkSInIvimokSo hi mokSaH ||" iti // iti evaMprakAreNa yat nigaditaM svenoktaM tena, sasmera: 'smeraM ISaddhasanaM ' iti mAlatImAdhavaTIkAyAM ( 10/6 ) jagaddharaH tena sahita:, smareNa kAmena vidhurita: 'vidhuritaH sarvAtmanA zUnyIbhUtaH ' ( iti viddhazAlabhaMjikATIkAyAM ( 3 / 15 ) nArAyaNa: ) vyAkulaH iti yAvat, rati - kalahaM suratayuddhaM madanayuddhaM, taduktaM vAtsyAyanIye ( 6 |2|6| 1 ) " kalaharUpaM suratamAcakSate vivAdAtmakatvAdvAmazIlatvAcca kAmasya // " iti, AtavAna savistaraM cakAra // 1055 // maMjaryAkhyAnaM upasaMharantI vikarAlA maMjarIsamarabhaTayoH samA 1056-9 [ pa. pustake na saMti ] // // iti kuTTanImatapAThAntarANi // Shree Sudharmaswami Gyanbhandar-Umara, Surat www.umaragyanbhandar.com Page #506 -------------------------------------------------------------------------- ________________ kuhanImatam / 443 gamAvasAnaprakAramAha nAneti / nAnA vividhAH ye suratavizeSAH bAhyAntarasuratabhedA: kAmasUtrAdiSu vistareNa upadiSTAH, tai: zikSAsiddhaiH, asau gaNikA kalAprAgalbhyadhaulbhyAM gaNayati kalayati ' sA gaNikA vezyA maMjarI, rAjasutaM samarabhaTa, ArAdhya suprasannaM kRtvA, yathoktaM zRMgAradIpikAyAM-" zayyAvatsamasurate, turagAroheva pauruSe bhAve / vallIva baMdhasurate, yA syAtsaiva viTajanapUjyA || " ( 18) iti, (pauruSabhAva: viparItasurataM, baMdhasurataM caturazItikaraNAni / ) bhuktaM AtmasAtkRtaM sarva sarvaprakArakaM nANakaratnAbharaNAdirUpaM svaM dhanaM yasya tAdRzaM cakAra; yathoktaM-"kalAvataH saMbhUtamaMDalasya yayA hasaMtyaiva hRtA''zu lakSmIH / nRNAmapAMgena kRtazca kAmastasyAH karasthA nanu nAlikazrI: // " ( kAvyAlaMkAre 10 / 15) iti / tatazca nAticirAt alpenaiva kAlena, tvagasthizeSaM zeSitacarmAsthikaM niHsAraM ityarthaH, mumoca atyajat , yathoktaM prastutAkhyAnAvataraNe-" pravarAcAryaduhitrA rAjasutazcarvitazca muktazca // " ( A. 736) iti // tathAhi zizupAlavadhe saMdhyAvarNane ( 9 / 10) mAgha:" anurAgavantamapi locanayordadhataM vapuH sukhamatApakaram / nirakAzayadravimapetavasuM viyadAlayAdaparadiggaNikA // " iti / ( aparA dik pazcimA, vasu tejaH dhanaM ca / ) tathA kAmasUtrakAreNApi udAhRtaM prAcInavacanaM-" parIkSya gamyaiH saMyogaH, saMyuktasyAnuraMjanam / raktAdarthasya cAdAnamante mokSazca vaizikam // " (63) iti, (vaizikaM-'vezaM vezyAjanocitamiti, sa prayojanamasyeti vaizikam / '); tathA " gamyaM nirUpya sA sphuTamanuraktavAbhiyujya raMjayati / AkRSTasakalasAraM krameNa niSkAsayatyenam // " (12 / 40 ) iti kAvyAlaMkAre; tathA zRMgAradIpikAyA-" vA. gbhiH prItikarairvilokanazataiH saMtarjanaiH sasmitaiH krodhairauSadhamaMtrataMtramaNibhiH kRtvA vazaM nAyakam / hRtvA tasya samastavastunicayaM, tyaktvA tamanyaM zaThaM sevante dhaninaM, vRyaiva satataM vArAMganAnAM ratiH // " (1664) iti; tathA mugdhopadeze'pi (11)-" yad dyUtena yudhiSThirasya vihitaM, yadviSNunA vA baleryacchukreNa dhanAdhipasya, kalinA rAjJo nalasyApi yat / saMbhUyApi ca yatsurAsurabalairunmathya pAyonidhezyA pazyata lIlayaiva kurute tattadgRhe kAminAm // " iti / upadiSTaM caitat vaizikaM saMkSepeNa samayamAtRkAyAM kSemendreNa-" tAvacca tUrNa dhanamAhareta yAvat sa rAgeNa vinaSTasaMzaH / prazAntarAgAnalazItalastu sa lohapiNDIkaThinatvameti / (5 / 75) // yAceta sarva sura. tAtikAleM tamUrubaMdhena niruddhakAyam / prAyeNa tRptAya na rocate hi vinamrazAkhAparipakva Shree Sudharmaswami Gyanbhandar-Umara, Surat www.umaragyanbhandar.com Page #507 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 444 dAmodaraguptaviracitaM tadyanmayopadiSTaM kAmijanArthAptikAraNaM tena / mahatI samRddhimeSyasi kAmukalokAhatena vittena // 1057 // " ityupadezazravaNaprabodhatuSTA jagAma dhAma svam / mAlatyapagatamohA vikarAlApAdavandanAM kRtvA // 1058 // mAnam // (5 / 76) / niSpItasAraM viratopakAraM kSuNNekSuzalkapratimaM tyajettam / labdhAdhivAsakSayakAri zuSkaM puSpaM tyajatyeva hi kezapAza: // " (5 / 78) iti // 1056 // vikarAlA svopadezaM upasaMharati taditi / tat tasmAt, yat, kAmijanAnAM kAmukAnAM ratirasAviSTAnAM arthAnAM dravyANAM AptikAraNaM svalAbhahetubhUtaM, mayA kuTTanyA, upadiSTaM AryANAM yUnasahasreNa (59 AryAmArabhya 1056 AryA yAvat ) upadezaviSayIkRtaM, upadezazca " idaM kuru gRhANedamupadeza iti smRtaH / " (22 / 56) iti bharataH, aryAmamopAyaH: savistaraM proktaH iti bhAva:, tena upadezena arthAt tadanusArAcaraNeH, tvamapi maMjarIvat, kAmukajanebhya: apahRtya saMpAditena, vittena dravyeNa, mahatIM samRddhiM bahrIM dhanAdisaMpatti, eSyasi prApsyasi // tathaiva vAtsyAyanIye udAhRtaH zlokaH"evametena kalpena sthitA vezyA parigrahe / nAtisaMdhIyate gamyaiH karotyarthIzca puSkalAn // " (63) iti / etadeva vezyAnAM paramaM sAdhya, taduktaM taMtrAkhyAyike"vezyAnAM dhanArjanameva hi puruSArthaH / " iti; tathA ca kSemendra:-" prApte kAnte kathamapi dhanAdAnapAtre ca vitte, ' tvaM me sarva, tvamasi hRdayaM, jIvitaM ca tvameva / ' ityuktvA taM kSapitavibhavaM kaMcukAbhaM bhujaMgI tyaktvA, gacchetsadhanamaparaM, vaiziko'yaM samAsaH // " ( 5 / 89) iti samayamAtRkAyAm // tathA " mAyAprapaMcasArazca vezyAnAM vibhavodbhavaH / " ityapi tatraiva / (4137 ) // atra 44 AryAyA ArabdhAyAH vikarAlokteH samAptiH // 1057 // tataH mAlatIvRttamAha itIti / itizabdaH pUrvoktaprakAropasaMhAre, upadezasya zikSAyAH, zravaNena arthato'vadhAraNena yaH prabodhaH ajJAnanidrAnAza: jJAnaM tena tuSTA tRptA, apagataH vinaSTa: mohaH avivekaH stabdhatA ajJAnakRtaviparyayaH prakRte lokAnAM vezyAjAlapAtanopAyasaMbaddhaH yasyAH sA, mAlatI, vikarAlAyAH tadAkhyAyAH anuguNanAmnyAH (vizeSeNa zarIraguNavizeSatvAt daMturAyA: vaMcakavRttapravINatvAt bhISaNAyAH vA, " karAlo daMture tuMge bhISaNe cAmidheyavat / " iti medinI, ) upadeSTrayAH kuTTanyAH, kRtajJatayA pAdayoH caraNayoH vaMdanA upasaMgrahaNaM Shree Sudharmaswami Gyanbhandar-Umara, Surat www.umaragyanbhandar.com Page #508 -------------------------------------------------------------------------- ________________ kuttniimtm| kAvyamidaM yaH zRNute samyak kAvyArthapAlanenAsau / no vazcayate kadAcidviTavezyAdhUrtakuTTanIbhiriti // 1059 // iti zrIkAzmIramahAmaNDalamahImaNDanarAjajayApIDamantripravara. dAmodaraguptakaviviracitaM kuTTanImataM samAptam / / kRtvA, svaM svakIya, dhAma gRhaM, jagAma ||1058 // evaM kuTTanImatAkhyaM kAvyaM samApya, tatkaraNe svapravRtteH ucitaviSayatAM, tatra pAThakapravRttaye prarocanA, kAvyaprayojanAnusAreNa zreyaskaratvaM ca dhvanayan asya phalazrutiM prazasti vA kavirevAha kAvyamiti / idaM vezyA. dharmaprakAzakaM, kAvyaM kuTTanImatAkhyaM "lokottaravarNanAnipuNasya kaveH sarasazabdasaMghaTanAtmakaM yat karma tat kAvyaM ( sA.ciM.), yacca vivakSitavAcyAdyanekavidhaM rasamevopakarotIti rasadharmiNo vyaMjakaM, tat, yaH samyak bADhaM dRDhaM, zRNute zravaNadvArA arthato'vadhArayate sAvadhAnaM upadezagrahaNaM kurute ityarthaH, asau puruSaH, asya kAvyasya arthasya jAtAvekavacanaM pratipAditAnAM viSayavizeSANAM ityarthaH, pratipAlanena mateH aviparyAsapUrvakaM svAcAragocarIkaraNena, kadAcit kasmiMzcidapi samaye, viTA:--vezyAnAgarakayoH parasparaM saMdezaM viTati kathayatIti viTaH, kAminaH samIpe viTati vadati stauti tasyAstasyAH asata: satazca guNAniti vA viTaH, te-"bhakSitanijabahuvibhavAH paravibhavakSapaNadIkSitAH pazcAt / anizaM vezyAvezastutimukharamukhA viTAzcintyAH // " ( 9/39) iti kalAvilAse kSemendreNa varNitAH, yadvA " saMbhogahInasaMpadviTastu dhUrtaH kalaikadezajJaH / vezopacArakuzalo vAgmI madhuro'ya bahumato goSThayAm // " (3 / 41) iti sAhityadarpaNe lakSitAH / (saMbhogahInA apakRSTA / vezaH vezyAgRham / goSThI gAvaH bahuvidhAH vAca: tiSThati atra iti goSThI sbhaa|) tathA vezyA:-vezyAvATa: vezaH, tatra yA strI sA vezyA, yadvA vezamarhati, vezena dIvyati vyavaharati, vezena paNyayogena jIvatIti vA vezyA, " sAmAnyA vanitA vezyA sA vittaM paramicchati / nirguNe'pi na vidveSo na rAgo'syA guNinyapi // (62). dhanArtha kRtrimai vaiAmyaM vyAmohayanti tAH // (65) / liMgI pracchannakAmazca naraMmanyazca ghaNDhakaH / sukhaprAptadhano mUrkhaH pitRvittena garvitaH // (66 / ) ityAdi prathamaM jJAtvA samyakkarSati taddhanam / apUrvA iva muMcanti tasmAdetA viSopamAH // (67 / )" iti zRMgAratilake prathamaparicchede varNitAH, (apUrvAH apricitaaH|); tathA " tAtrapi vezayoSAH kuTilatarAH kUTarAgahRtalokAH / kapaTacaritena yAsAM vaizravaNaH Shree Sudharmaswami Gyanbhandar-Umara, Surat www.umaragyanbhandar.com Page #509 -------------------------------------------------------------------------- ________________ dAmodaraguptaviracitaM zramaNatAmeti // (41) / (vaizravaNaH kuberaH / zramaNatAM bauddhabhikSubhAvam / ) " ityevaM bahuhRdayA bahujihvA bahukarAzca bhumaayaaH| tattvena satyarahitAH ko jAnAti sphuTaM vezyAH // " (4 / 39), tathA " vezyAlatA sarAgaM pUrva, tadanu pralInatanurAgam / pazcAdapagatarAgaM, pallavamiva darzayanti nijacaritam // " (8.126) iti samayamAtRkAyAM, tathA " mArAhavAtikuzalAM, viTamohadAtrI, netrAntapUritamahAgaralAM latAGgIm / ApInasAndralikucapratimastanI tAM vArAGganAmasRjadabjabhavo dharitryAm // (1) / durnItiduSTaguNapUritakomalAMgI . AyurbalAsudhanamAnavinAzahetum / saMnaddhavaMcanacaTUktipaTuM manozAM...ityAdibhiH kasmiMzcidvezyAstotre varNitAH; etAdRzya: arthazaMgAraparAH sAmAnyA vanitAH yAH vArastriyaH rUpAjIvAH bhaMDahAsinyaH paNyAMganAH bhogyAH bhoginyaH smaravIthikAH puramaMDanAH haTTavilAsinyaH ityAdibhiH pradhAnaguNadyotakai: bahunAmabhiH prasiddhAH // tathA dhUrtAH vaMcakAH viTA: vA / tathA kuTTanyaH puruSeNa saha parastrIyogasya saMpAdikAH / ebhiH sarvaiH kapaTapaMDitaiH apaharaNaparAyaNaiH, no na, vaMcyate viDaMbyate vipralabhyate vA // prahasaneSu vezyAkuTTanIviTadhUrtAnAM vRttaM tyAjyatayA vyutpAdyate, atra tu bhANeSviva teSAmeva parasya vaMcanaparaM vRttaM zrotaNAmavaMcanIyatvabodhAya varNitamiti bodhyam // itizabdaH kAvyasamAptidyotakaH ||-anyaa asya kAvyakRteH vaMcakavizeSavargAt lokasya parirakSaNaphalakathanena vezyAvilAsajAlasya arthazaMgArasya ca tyAjyatayA vyutpAdanena etatkartuH svasya puNyaM, pAThakAnAM ca kapa. TayaMtravezyAparivartanotyAdyadvayapuruSArthabhraMzanirodhakatvAt zreyaHprAptiH, 'dRSTasukhArthI hi bAhulyena lokaH' iti sarvajanAbhilaSaNIyau aryakAmAkhyo puruSArthoM adhikRtya prakRtakAvyaracanapravRttizca sUcitA // api ca, anena graMtharatnena mahAmatinA kavinA " kAvyaM yazase'ryakRte, vyavahAravide, zivetarakSataye / sabaH paranirvRtaye, kAntAsaMmitatayopadezayuje // " (112) iti kAvyaprakAzoktAnAM SaNNAmeva aihikaphalAnAM siddhiH sAdhitA / tathAhi anyakAvyaviSayAdivilakSaNatayA viSayatvena vaizikaM nAyikAtvena ca sAmAnyA adhikRtya tallIlAdiparAlaMkArAdizobhamAnarasavaskAvyaracanena yazaH, etadracanAdUrva rAjamaMtripadaprAptyA dhanAgamaH, vezyAdInAM arthAharaNopAyabhUtanAnAvidha. kUTAcArAdinirUpaNena lokavyavahAraveditvaM, tAsAmeva samUlArthanAzahetubhUtAnAM heyatayA vyutpAdanetAnaryanivAraNaM, guNAlaMkArarasaucityAdibhiH 'kAvyapAThAdisamanantarameva vici. trArtharasabhAvacamatkAraprAdurbhAvena anirvacanIyasarvAtizAyivilakSaNAnaMdajanakatvaM, etaddvArA ca vezyAsevananiMdAdhvananAt pAThakAnAM kAntAkAntavacanatulitasudhAmayavacanena upadezadAtRtvaM ceti // api ca kaveH sadupadezadAnarUpaparopakArajanitaM puNyaM pAralau Shree Sudharmaswami Gyanbhandar-Umara, Surat www.umaragyanbhandar.com Page #510 -------------------------------------------------------------------------- ________________ kuTTanImatam / 6 447 kikaM phalam / pAThakAnAM ca niMdyavezyAsevanoparamAt dharmatrANAt apApaM pAralaukikaM phalam | atredamapi bodhyaM yat-pravRttidharmeSu prAkRtA: aihikaphalamAtralubdhAH, aprAkRtAH pAralaukika phalapravaNamatayaH, vidagdhAstu ubhayaphalasAdhakAH / tacca dvividhaM phalaM kAvyAdidvArA saralatayA sAdhyate iti kavInAM paramotkarSaH iti / kAvyasya tu sAdhuvigarhitAdapathAnnivartanaM satpathe pravartanaM ca paramaM phalaM kAvyasya / ityetatsAhityarahasyavidAM saMmataM mukhyaM phalaM, tadanayA kavinA sUcitaM, tataH dharmArtharakSe ca Anuigi phale iti vyaktameva // 1059 // iti zrItyAdi granthasamAptau prazastiH / itizabdaH atra evamarthakaH pUrvoktArthaparAmarzaka / zrIkAzmIramahAmaMDalaM zriyA lakSmyA dhanadhAnyAdisamRddhayA yutaM yat kAzmIrAkhyaM mahAmaNDalam / kAzmIradezazca - " zAradAmaThamArabhya kuNkumaadritttaantkH| tAvatkAzmIradezaH syAtpaMcAzadyojanAtmakaH // " ( zaktisaMgamataMtre,) ityuktaH, tannAmnaiva prsiddhH| maNDalaM deza:, sa ca samaMtAt viMzatiyojanaM catvAriMzadyojanaM vA iti kecit / tato'pi mahAn mahAmaMDalaH, tadeva mahI pRthvI tAM maNDayati bhUSayate alaMkurute iti mahImaMDanaH, etatpadaM rAjJAM virudaM yathA pRthivIvallabhAdikaM, ya: rAjA zAsakapAlakaH, jayApIDaH iti tasya rAjJo nAma || jayApIDaH - ayaM kArkoTavaMze jAtaH vajrAdityAparanAmakavappiyasya kanIyAn AtmajaH vinayAdityetyaparanAmA svabhrAtuH saMgrAmapIDasya anantaraM khristIyavatsareSu ( kalhaNAnusAreNa ) 751-782 saMkhyAkavatsareSu (matAntareNa khi0 va0 779-813 ) kAzmIrAn paripAlayAmAsa / mahAvIro'yaM rAjA digvijayAya dvi: prasthAnamakarot, mahApaMDitazcAyaM svayaM kaviH vaiyAkaraNazca san bahUn mahAkavIn viduSazca poSayAmAsa, taizca svasabhAM paraM maMDayAmAsa / anena svanAma - jayApIDanAmAGkitAH mudrA: ( 4/416 ), vinayAdityanAmAMkitAzcApi tAH ( 4 | 517 ) uTTaMkitA: / ayaM uttarakAle lobhavazaMvado bhUtvA viparyastacaritraH prajAbrAhmaNapIDako'bhUt, durdazayA cAvasAnaM gataH // asya sAhityavyAkaraNayoH rasikatve uktaM rAjataraMgiNyAM-" utpattibhUmau deze'smindUradUratirohitA / kazyapena vitasteva tena vidyA'vatAritA || dezAntarAdAgamayya vyAcakSANaH kSamApatiH / prAvartayata vicchinnaM mahAbhASyaM svamaMDale || kSIrAbhidhAcchabdavidyopAdhyAyAtsaMbhRtazrutaH / budhaiH saha yayau vRddhiM sa jayApIDapaMDitaH || " ( 4|486-488) / ( anena tena mahAprayatnena svamaMDale vyAkaraNAdhyayanaM punarujjIvitaM ityuktam / kSArAkhyaH atra nirdiSTa: mahAvaiyAkaraNa: ekAdazazatake samudbhUtAt amarakozodghATana dhAtutaraMgiNyAdikartuH kSIrasvAminaH bhinna eva / ayaM jayApIDaH paMDitebhyo'pi mahAbhASyaM vyAcakhyau, tada Shree Sudharmaswami Gyanbhandar-Umara, Surat www.umaragyanbhandar.com Page #511 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 448 dAmodaraguptaviracitaM taiH stutaH saH " nitAntaM kRtakRtyasya guNavRddhividhAyinaH / zrIjayApIDadevasya pANinezca kimantaram // " (rAjata0 4 / 635 ) iti // api ca " vidvAndInAralakSaNa pratyahaM kRtavetanaH / bhaTTo'bhUdudbhaTastasya bhUmibhartuH sabhApatiH // " ( rAjata0 4 / 494) iti tasya apUrva vidvatpriyatvaM sUcayati / (udbhaTabhaTTastu AlaMkArikaH kumArasaMbhavakAvyasya bhAmahakRtakAvyAlaMkArasya vivaraNasya kAvyAlaMkArasArasaMgrahasya ca kartA, yadupari pratIhAra-iMdurAjena laghuvRttiH rAjAnakatilakena ca udbhaTavivekanAmnI TIkA viracitA / ) tatsabhAlaMkArabhUtAstu apare-" manorathaH zaMkhadattazcaTakaH saMdhimAMstathA / babhUvuH kavayastasya vAmanAdyAzca maMtriNaH // " (4 / 496) ityapi tatraivoktam / eteSu vAmanaH savRttikakAvyAlaMkArasUtra-savRttikaliMgAnuzAsanayo: kartA prasiddha eva / apareSAM vizeSo'dyAvadhi na prakAzamupagataH // etAdRzaH kavipaMDitasuhRt rAjA svayamapi kavirabhUt iti nAzcaryam / tathAhi dvitIyadigvijayasamaye nepAladezamAkrAman saH vidhivilasitatvAt tadrAjJA gRhItvA atyuccavezmani kSiptaH / tadA " avasthAvedakAstatra prathitA pRthiviibhujaa| ArdrAntaHkaraNaiH zlokAH smaryante'dyApi sUribhiH // " (4/550) iti rAjataraMgiNyuktaM tasya uttamakavibhAvaM sUcayati / etatsamuccayasya nAdyApi samupalabdhiH tathApi teSu anyatamaH subhASitAvalau udAhRtaH pratIyate / sa ca yathA-" puro revApAre giriratidurArohazikhara:, saraH sanye, vAme davadahanadAhavyatikaraH / dhanuSpANiH pazcAcchabarahatako dhAvatitarAM, naHyAtuM na sthAtuM hariNazizureSa prabhavati // " (661) iti / tasya cedamaparaM sUktaM rAjataraMgiNyAM (4 / 441)-" asamAptajigISasya vIciMtA kA manasvinaH / anAkramya jagatsarva no saMdhyAM bhajate raviH // " iti / ( atra samAsoktimUlaka: arthaantrnyaasaalNkaarH|) uttarakAle tasya caritaviparyaye tasya pUrvodAhRtA nutiH vyAjastutyA paMDitaiH evaM parivartitA-" kRtavipropasargasya bhUtaniSThAvidhAyinaH / zrIjayApIDadevasya pANinezca kimantaram " ( rAjata0 4 / 637) iti / etasya citracaritasya vIrasya mahApaMDitasya zrIjayApIDarAjasya vistarato vRttaM kalhaNaviraci. tarAjataraMgiNyAM caturthe taraMge 402-659 zlokeSu draSTavyam ||-asmin zAradAdezAparanAmni kAzmIramaMDale anye bahavo rAjAnaH kavayo babhuvuH / te ca gopAdityaH (subhASitAvalau zArGgadharapaddhatau cAsya zlokAH samuddhRtAH ), (prAkRte )rAvaNavadhAparanAmakasetubaMdhAkhyakAvyakartA pravarasenaH (I. saM. 432), muktApIDaH (subhA0) (I. saM. 594), tuMjInAparanAmA raNAdityaH (subhA0, suvRttatilake ca / ), vigraharAjaH (subhA0), avaMtivarmA (subhA0) (I. saM. 885), kalazakaH (subhA0, Shree Sudharmaswami Gyanbhandar-Umara, Surat www.umaragyanbhandar.com Page #512 -------------------------------------------------------------------------- ________________ hanImatam / 449 su. ti.) (I. saM. 1080-1088); tatsUnu: zrIharSazca (su. ti.), utpalarAjadevazca (kavikaMThAbharaNe.) // tasya jayApIDasya yaH maMtripravaraH maMtriSu amAtyeSu arthaciMtanAsahAyeSu mukhyaH, maMtrI ca-" sthitasya kAryasya samudbhavArthamanarthakAryapratighAtanArtham / AgAmino'rthasya ca saMgrahArtha yo mantrakRtsyAt paramaH sa maMtrI // " iti vikramArkacaritre uktalakSaNaH, varNitazcetyaM tatraiva-" svAmikAryArthamudyamaH, pApAdbhayaM, prajAnAM hitaM, parivArANAM saMyojanaM, rAjJazcittavRttyanusaraNaM, samayocitaparizAnaM, apAyakAryAdrAjanivAraNaM-evaMvidhaguNayuktaH kulakramAgata: kAmaMdakacANakyadhaumyazukravAcaspatyAdinItizAsrAbhijJo mantripadayogyo bhavati / " iti, tathA-" adIrghasUtraH smRtimAn kRtajJo nItizAstravit / dhImAnAyatidazI ca maMtrI rAjJaH susaMnidhiH // " (5 / 16) iti cANakyarAjanItizAsne uktaH // tAdRza: yaH dAmodaraguptakaviH dAmodaraguptaH iti abhidhAnaM yasya saH kaviH ( iti madhyamapadalopI samAsaH ), yadvA dAmodaraguptazcAsau kavizceti karmadhArayaH / tathAhi rAjataraMgiNyAM-" sa dAmodaraguptAkhyaM kuTTanImatakAriNam / kavi, kaviM baliriva, dhurya dhIsacivaM vyadhAt // " (4 / 495) iti / (sa: jayApIDaH, kaviM zukra, dhurya dhIsacivaM maMtripravaram / ) anena anumIyate yat kuTTanImatakRti Alokya zrIjayApIDena sa maMtripravarAdhikAre niyuktaH / paramocitaM cedaM yataH "satyA'nRtA ca, paruSA priyavAdinI ca, hiMsA dayAlurapi, cArthaparA vadAnyA / nityavyayA pracuracitradhanAgamA ca, vezyAGganeva nRpanItiranekarUpA * (taMtrAkhyAyike 1 / 185) ityukte: anayA kRtyA prakAzitavaizikataMtrapAraMgatatvasya tasya rAjanItipAraMgatatvaM arthAt siddhamiti // tena viracitaM kRtam // -" kAvye yassAdhya sadanusAreNaiva kAvyasaMjJA kartavyA" iti nayAt prabaMdhanAmAha kuTTanImatamiti / kuhanImataM kuTTanyA: mataM sammataM abhiprAyaH tat adhikRtya viSayIkRtya kRtaH graMtha: kuTTanImatam, yadA vividhAni tAni atra santIti kuTTanImatAnItyasmAt arzaAdyaci vibhaktiluki yasyeti cetyakArasya lope kuTTanImataM iti kAvyanAma, abhidhAnAbhidheyalakSaNazca sAmarthyAt saMbaMdhaH, yata: kuTTanyAH mataM iha abhidheyaM, idaM ca kAvyaM vacanarUpopannaM abhidhAnaM iti / samAptaM caramavarNadhvaMsarUpA samApti prAptam ||-asyaaH kRteH prayojanaM ca kaveH sattvA nugrahaH, pAThakasya ca tadadhigamena tadarthamavadhArya tathAcaraNena caramAryoktaphalAvAptiH (A. 1059); paraMparitaM prayojanaM tu kave: saddharmopadezAt mahatpuNyaM, kuzalAnuSThAnasya tadekaphalatvAt , pAThakasya ca aihikapAralaukikasukhAvAptiH, ityAdikaM caramAryATIkAyAM vistareNoktam / vAtsyAyanena muninA kAmazAstre SaSThe'dhikaraNe prapaMcitaM vaizikamavalaMbya, " yathauSadhaM svAdu ca rogahAri ca hitaM manohAri ca durlabhaM vcH|" iti 29 www.umaragyanbhandar.com Shree Sudharmaswami Gyanbhandar-Umara, Surat Page #513 -------------------------------------------------------------------------- ________________ dAmodaraguptaviracitaM manasi ca nidhAya dAmodaraguptakavinA idaM kAvyaM vyaraci / tatrApi "sUktInAM pratibhAnAM ca maMjarINAM ca jRMbhitam / navameva manohAri nArINAmiva yauvanam || " ( bodhisattvA 53(11)ityatra dRSTAntamiva dadatA kvacitkvacit pratibhayA navanavamuktaM, tattu TIkAyAM tatratatra pradarzitam ||-api ca "caturvargaphalaprAptiH sukhAdalpadhiyAmapi / kAvyAt " ityAdyabhiyuktokteH dharmAditrividhazRMgAramUlAsu svIyAditrividhanAyikAsu alpe'pi dharmazRMgAraparasvIyAratAdivarNane ( A0 440 - 442 ) tasyaiva paramotkarSa: kaMThata uktaH / tathA 812-861 AryAbhiH kAmazRMgAraparA parakIyArativarNane upasaMhAre ubhayalokanAzaH pradarzitaH / api ca nIteH dharme'ntarbhAvaH / AdhunikAnAM mate sA caturvidhAvyaktinItiH parivAranItiH samAjanItiH rAjanItizceti / tAsAmapyupabhedAH / tatra vyaktinItau vezyAdidhUrtebhyo'rtharakSaNaM prAdhAnyenopadiSTaM, vinayazca / parivAranItau hAralatopAkhyAne dAMpatyaprema-pitRbhakti - mitrabhaktyAdInAmudAharaNAni / samAjanItau kacitvacidaudAryadayAparopakArAdInAmupadezA: / rAjanItau ca mRgayAguNAkhyAnaM kRtam / tatratatra * ca arthAntaranyA sAlaMkAraprayogaiH bahUni nItisUtrANi nibaddhAni / evamatra bhUyasA dharmasya vyutpattiH // tathA prabaMdhavyApinA sAmAnyAnAyikAnAM arthAharaNopAyaprakArANAM pradarzanena * sarvavyavahAramUlArthanAzahetu bhUtAnAM tAsAM heyatAsUcanena arthapuruSArtharakSaNamuktam // tathA tatratatra nAnAprakAraka ramaNI ramaNIyavilAsAdivarNanai:, tathA anurAgegitAdayaH kecana viSayA vezyA adhikRtya nibaddhA api te svIyAdyanyanAyikA sAdhAraNAH, arthArjanopAyA dakhiparadArasAmAnyAH, vezyArativarNanAni ca svIyAyAmapi atidezayituM zakyAnItyetaizca kAmapuruSArthasya kAzcana padavyaH sphuTamAviSkRtAH // tathA hAralatopAkhyAneM priyanAzasamutthatIvravairAgyeNa phalatayA nAyakasya saMnyAsAzramasvI kArakathanena puruSArthacUDAmaNermokSasyApi dizA prakaTitA // ityevamatra kavivaryeNa catvAro'pi puruSArthAH nibaddhA jJeyAH // asya kAvyasya ca adhikAriNa: vezyAdiduzcaritarahasyajijJAsavaH, viSayitve sati strIraticikSipsavaH, alaukikakAvyAnaMdarasapipAsavo vA // api cAsya prabandharatnasya viraktasvIyA - paradAra- vezyAnAM duzcaritavarNanaiH viSayeSu prabalatame strIviSayakAnurAge vyaMgyatayA vairAgyajanakatvena viSayanivRttau tAtparya, strINAM duzcaritajJAnena dRDhavairAgyapuraHsaraM kAmAkhyaM prabalatamaM hRdrogaM ripuM vA parAjitya paramapuruSArthAbhimukhaH puruSo bhavediti / tathA zRMgArarasasya parabrahmAnanda sabrahmacAritvAt tadrasapradhAnasyaitasya kAvyasya tathAtvamiti sarva bhadram // E 4.50 1: Shree Sudharmaswami Gyanbhandar-Umara, Surat 0 www.umaragyanbhandar.com Page #514 -------------------------------------------------------------------------- ________________ kuTTanImatam / (1) athAsya kAvyasya vaizikAdhikAraparatvAt vezyAvarNanaparAH kAzcana sUktayaH rasikajanamanovinodAya saMgRhyante tatrAdau vezyAyAH rAjanItisAmyapratipAdikA:satyAM'nRtA ca, paruSA priyavAdinI ca hiMsA dayAlurapi cArthaparA vadAnyA / nityavyayA pracuracitradhanAgamA ca, vezyAGganeva nRpanItiranekarUpA // ( taMtrAkhyAyike 1|185 ); " dhanapradhAnaM janajIvabhUtaM lokeSu tatrApi vizeSayogAt / janAbhisArapratipattibhAjAM mahIbhujAM vezamRgIdRzAM ca || " ( samayamA tRkAyAm 4/80) iti // tasyA: kRpANyA sAmyadarzikA - " sazrIkA visphuraMtI satatapulakitaM darzayaMtI nijAMga, sadrAgA vIryabhAjAM manasi sarabhasaM kSobhamutpAdayantI / AzliSyaMtI kilAnyaM samiti suvipule kaMThadeze'tigADhaM, yA vArastrIva saktA bhavati vijayate sA'sya jaitrA kRpANI // " iti ( khaGgazatake 91 ), ( samiti saMgrAme sabhAyAM vA / ); tasyA rAjasabhayA sAmyadarzikA - " niryAntyanye vizantyanye pratIkSate bahiH pare / yasyAH sA zobhate vezyA sabhA bhUmipateriva // " ( bodhisa0 50 / 91 ) iti tasyA: satkavitayA sAmyadarzikA:- "guNavatI lalitA'pi na zobhate tanutarArtha kadarthanayA'nvitA / sukavisUktirivArthavatI paraM vrajati vezavadhUH spRhaNIyatAm // " ( sa. mA. 4|132 ); " sAlaMkAratayA vibhaktiruciracchAyAvizeSAzrayA, vakrA sAdaracarvaNA rasavatI mugdhA'ryalabdhA param / AzcaryocitavarNanA navanavAsvAdapramodAciMtA, vezyA satkavibhAratIva harati prauDhA kalAzAlinI // " ( sa. mA. prazastau 1 ), ( AsvAda : rasa: 1 ), iti; vezyArasikasya kukavinA sAmyadarzikA - " gaNayanti nApazabdaM na vRttabhaMgaM kSayaM na vA'rthasya | rasikatvenAkulitA vezyApatayaH kukavayazca // " iti; bhikSUNAM vezyAsAmyadarzikA - " prAgartha parihRtya mokSapadavIM dhyAyanti nirmatsarA, bALaprauDhakulInahInaviSaye sarvatra sAdhAraNAH / rAgadveSamamatva karSitadhiyo vezyAsamA bhikSavastvaM jAnannapi nizcayAdahaha kiM kAmArNave majasi || " ( 1 / 33 ) iti dhUrta - samAgamaprahasane; prakIrNA ca - " tanvIM raupyavibhUSaNAmatimadusparzI manohAriNIM gaurAMgIM padabaddhakAMsyavalayAM haste gRhItvA muhuH / sollAsaM vyacaraM mudA pratidinaM, tAM ko'pi dhUrto'harad, brahmaMste gaNikA'sti kiM nahinahi, prANapriyA yaSTikA // " iti // ( 2 ) atha prasaMgata: vezyAnAM kA jAtiriti vicAre - " yatpunarvezyAnAM jAtyantarAsaMbhavena varNAntaH pAtitvamanumAnAduktaM, - vezyAH varNAnulomAdyanta: pAvinya: manuSyajAtyAzrayatvAt brAhmaNAdivadityanumAnAt - iti, tanna, kuNDagolakAdibhiranaikAntikatvAt / ato vezyAkhyA jAtiranAdirvezyAyAmutkRSTajAteH samAnajAtervA puruSA Shree Sudharmaswami Gyanbhandar-Umara, Surat 66 451 www.umaragyanbhandar.com Page #515 -------------------------------------------------------------------------- ________________ dAmodaraguptaviracitaM dutpannA puruSasaMbhogavRttirvezyeti braahmnnyaadivllokprsiddhiblaadbhyupgmniiyaa| na ca nirmaleyaM prasiddhiH / smaryate hi skandapurANe-"paMcacUDA nAma kAzcanApsarasaH tatsaM. tatirvezyAkhyA paMcamI jAtiH" iti / atastAsAM niyatapuruSapariNayanavidhividhuratayA samAnotkRSTajAtipuruSAbhigamane nAdRSTadoSo nApi daNDaH / tAsu cAnavaruddhAsu gacchatAM puruSANAM yadyapi na daNDaH, tathA'pyadRSTadoSo'styeva, "svadAraniyataH sadA / / iti niyamAt, " pazuvezyAbhigamane prAyazcittaM vidhIyate / " iti prAyazcittasmaraNAca / yAjJa. mitAkSarAyAM 2 / 290 zlokavyAkhyAyAM vezyotpattyAdikaM varNitam / vezyAzca devAlayeSu ( nRtyAdi )kAryavizeSArthamAzyakA ityAdikaM spsstttyaa''gmprthessuuplbhyte||" iti mahIzUrarAjadharmAdhikAriNaH dharmavyAkaraNazAmrapAraMgatAH kAzIzeSaveMkaTAcalazAstriNaH // (3) sAmAnyAsuratatAratamyAdikaM 812 AryATIkAyAmuktaM, tatra yadyapi pAradArikavat vezyAratamapi kvacittRtIyapuruSArthaMkadRSTayA prazaMsitaM yathA "gADhAliMganapIDitastanataTa svidyatkapolasthalaM saMdaSTAgharamuktasItkRtalasadbhUbhrAntanRtyatkaram / cATuprAyavacovicitrabhaNitaM ghAtai rutaizcAMkitaM, vezyAnAM dhRtighAma puSpadhanuSaH prApnoti dhanyo ratam // " iti, tathApi dharmArthayoratizayena vighAtakatvAt upadaMzAdiroganimittatvAdatinindyameva // (4) bahumAyAni vezyAcaritAni sAhitye dattakasUtre, vAtsyAyanIye kAmasUtre SaSThe vaizikAdhikaraNe, dazakumAracaritasya dvitIyocchAse, mahAkavinA kSemendreNa idameva kAvyamanusRtya viracitAyAM aSTasamayAtmikAyAM samayamAtRkAyAM (vi. saM. 1106), bRhatkathAmaMjoM ca, kathAsaritsAgarasya dazame zaktiyazolaMbhake prathame taraMge kuTTanyAH kenacit dhanapatinA svaputrasya vezyAcaritazikSAgrAhaNe, rAmabhakta (1)kRtaviTavRtte ca nibaddhAni / tathA kSemendreNa kalAvilAsakAvyasya caturthe sarge tAsAM catuHSaSTiH kalA nirdiSTAH // api ca rogadhanahAnimanodhaHpAtAdihetubhUtAstAH amitagatinA ( vi.saM. 1050) subhASitaratnasaMdohe 24 vibhAge, kAzmIrikajahaNena (vi.saM. 1206) ca mugdhopadeze paraM sAkSAniMditAH // api ca vidyamAne'pyasminprabandharatne graMthakartuH svAminaH putro rAjA lalitApIDaH (vi.saM. 869-881) eva, vidheH kuTilavilasitatvaM samarthayanniva, gaNikAsakha: san vezyAviTAdisaMbhuktasarvasvo'bhUt / tathAhi rAjataraMgiNyAM 4 taraMge-" babhUva rAgiNo rAjye rAjyakAryANyapazyataH / yasya vArAMganAbhogya rAjyaM durnayadUSitam // (661) / baMdhakIbaMdhubhAvena praaptraajgRhaashryaaH| taM pAMcAlIyavidyAnAmantaraMga nyadhurviTAH // (662) / yoyo vezyAkathAbhijJaH yoyo nrmvickssnnH| Shree Sudharmaswami Gyanbhandar-Umara, Surat www.umaragyanbhandar.com Page #516 -------------------------------------------------------------------------- ________________ kuTanImatam / sasa tapriyatAM bheje na zUro na ca paMDita:" // (663) / iti / ( pAMcAlIya: paMcAladezodbhavaH bAbhravyaH, tena proktA vidyA: kAmazAstraviSayakA upadezA: paaNcaaliiyvidyaaH|)|| (5) athAsya vidhiniSedhAvagatihetubhUtamahAvAkyasya kAvyaprabandhasya tadredeSu zravyAkhyakAvyabhede nidarzanAkhyavibhAgAnta:pAtitvaM iti prAcAM nirNayaH, yathA''ha"nizcIyate tirazcAmatirazcAM vA'pi yatra cessttaabhiH| kAryamakArya vA tannidarzanaM paJcatantrAdi // dhUrtaviTa-kuTTanImata-mayUramArjArAdike loke / kAryAkAryanirUpaNarUpamiha nidarzanaM tadapi // " iti / ( kAvyAnuzAsanaviveke hemacaMdreNoddhRtamidam / ) // prakArAntarestu-asya vastuna: kavipratibhayaiva utpAdanAt 'utpAdyavastu kAvyaM' idam // yadvA mahAkAvyeSu prAyaH dharmAdInAM puruSArthAnAM upadezaH zRMgArAditricaturA rasAzca samasyate, laghukAvyeSu tu ekasyaiva kasyacitpuruSArthasya rasasya vA'valaMbanam / etaddRSTayA mahAkAvyalakSaNAnubandhena yadyapyatra zaMgArakaruNavIrAH rasAH, sAkSAt bhaktyA vA dharmAdInAM puruSArthAnAM bodhaH, tathA'tra kAzI (A.3-17) pATaliputra (A. 176-192) nagarayorvarNanaM, arbudazailasya varNana ( A. 240-253 ), nAyakavaMzaprazaMsanaM (A. 193-200 ), vasaMta (A. 666-691) varSA ( A. 586-598)khyatvoH hRdayaMgamamAlekhanaM, dUtIpreSaNaM ( A. 189 i0), yUnAM krIDA ( A. 666-691), ratotsavaH (A.375-403), vipralaMbhaH (A. 288-300,446-464), kathAvizeSazca nibaddhAH, iti mahAkAvyaguNAnAM bAhulyaM, tathApi tattadvarNanAnAmanativistaratvAt sargacchedAbhAvAcca, ekasya kAmapuruSArthasya zaMgArarasasya ca prAdhAnyena nibaMdhanAt idaM. laghukAvyameva, yathoktaM kAvyAlaMkAre-" te laghavo vizeyA yeSvanyatamo bhaveccaturvargAt / asamagrAnekarasA, ye ca samagrekarasayuktAH // " ( 1616) iti / tatrApi sAdyantamekavRttanibaddhatvAt khaMDakAvyamidam // yadvA, bhAmahamanusRtya kSemendreNa suvRttatilake tRtIye vinyAse prabaMdhAnAM zAstraM, kAvyaM, zAstrakAvyaM, kAvyazAstraM, iti caturvidhatvamuktam / tadRSTayA idaM prAdhAnyena rasavattayA kAvyaM, tatrApi zRMgArarasAnukUlAryAvRttaikanibaddhatvAt padyakAvyaM, tatrApi pUrvoktadizA laghukAvyaM nidarzanakAvyaM vA; gauNatayA tu vezyAkarmopadezakatvAt vaizikaM zAstramapi; evaM kAvyazAstrobhayaguNatvAt idaM bhaTTibhaumakakAvyAdivat kAvyazAstraM, kAvyaM ca zAstraM ceti / yadvA vividhakrIDAvarNanamayatvAt bhavatu kelikAvyamapi // punazca kAvyaM dvividhaM bAhyazarIrAntarguNarUpavibhAjakadharmAbhyAm / tatrAdyaM padyaM gadyaM gadyapadyAtmakaM ceti trividham / atrAntimaM dvividhaM Shree Sudharmaswami Gyanbhandar-Umara, Surat www.umaragyanbhandar.com Page #517 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 454 dAmodaraguptaviracitaM campvAkhyaM nATakaM ceti / dvitIyaM ca trividhaM, dhvanipradhAnaM rasasyApi vyaMgyatvAt rasapradhAnaM vA uttama, guNIbhUtavyaMgyaM madhyama, tadrahitatve sati zabdArthapradhAnaM adhamaM ca / etadRSTayA idaM uttamaM padyakAvyam // (6) atha AnandasvarUpa eva AtmA / sarvavyApi api tejo yathA bhittyAdhupAdhinA vyaktImavati, tathA AtmanaH AnaMdasvarUpaM kavinibaddharasAdibhAvanayA bhAvukAnAM prakAzate, ato rasa evAtmA kAvyasya, rasapradhAnaM ca kAvyamuttamam / tAdRzaM ca manasaH ekAgratAbhyAsApAdanena AnaMdAvirbhAvakatayA ca tattvajJAnayogyatAM saMpAdayati // kAvyaM ca rasAtmakaM vAkyam / vAkyaM ca viziSTau zabdArthoM / vaiziSTayaM ca dharmamukhena vyApAramukhena vyaMgyamukhena vA iti trayaH pakSAH / Aye alaMkArato guNato vA, dvitIye. bhaNitivaicitryeNa anyaprakAreNa vA // api ca rasA hi kAvyasya Atmatvena vyavasthitAH / zabdArthoM ca zarIrarUpatayA / tena rasAdhiSThitasyaiva kAvyasya jIvadrUpatayA vyapadezaH kriyate / rasAbhivyaktizca prasAdaguNena sutarAM bhavati / yathA ca sAlaM. kArA surUpA'pi yuvatI vinA guNAn rasaM na svadate, evaM zabdArthAlaMkArapradhAnamapi nirguNaM kAvyaM rasodayAya na prabhavati / api ca bhAvanibaMdhanA rasAH, tatra bhAvasya vibhAvAnAM cirakAlavartitve sthAyitvaM, alpakAlInatve tu vyabhicAritvam / " tadadoSau zabdArthoM sgunnaav0|| (kA.pra. 113) ityAdikAvyalakSaNe tu rasasyotkarSApakarSahetU guNadoSau bhaktyA zabdAryayoH upacaryate iti jJeyam / tatra guNAH ojaHprasAdasamatAzleSAdayaH zabdArthobhayaniSThAH / (tatra oja:-baMdhasya gADhatvaM, arthasya prauDhizca ) tatra baMdhasya trayaH prakArAH tattadrasAnuguNyena prayojyAH, prauDho maduH madhyazceti / (prauDhatvaM zabde samAse ca / ) // sa ca 'ratiprakarSe komala: zabdasaMdarbhaH, utsAhe prauDhaH, krodhe kaThoraH, zoke mRduH, vismaye sphuTaH, ' ityAdidizA sAhityatattvavidbhinirNItaH // prasAdaH zaithilyaM aryavemalyaM ca // samatA zabdArthaviSayaka utkarSaH // zleSa: masRNatvaM ghaTanAleSazca / prakRtakAvye madhuratvamapi prabaMdhavyApI guNaH, yo mahAkavikRtiSu sphuTamanubhUyate / tallakSaNaM ca-" bahuzo yacchratamabhihitaM vAkyamanudvejakaM manasastanmadhuramiti / " iti // alaMkArAzva-"prAya: svato'GgadvAreNa ye rasasyopakArakAH / te'laMkArAH samAkhyAtA: kaTakAdyA ivAtmanaH // " iti sAhityaciMtAmaNau varNitA: anuprAsopamAdyAH AropyA api aMgabhUtAH zobhAkarAH zabdArthAlaMkArAH / alaMkArayojanaprayojanaM tu-" kavInAmabhidheyaM prati trayaH panthAnaH / ete nyUnamutkarSati, adhikamapakarSati, yathArtha vastUpasthApayanti / " iti kAvyAnuzAsanaviveke (4) / taduktaM-" vinotkarSApakarSAbhyAM svadaMte'ryA na jAtucit / tadarthameva kavayo'laMkAraM paryupAsate // " iti // api ca Shree Sudharmaswami Gyanbhandar-Umara, Surat www.umaragyanbhandar.com Page #518 -------------------------------------------------------------------------- ________________ kuTTanImatam / sukAvyaniSpattau kave: naisargikI pratibhA, lokazAstrAdyavekSaNAt vaidagthyaM ca apekSitaM, anyathA ekAbhAve paMgutvaM jAyeta / pratibhA ca-" rasAnuguNazabdArthacintAstimitace.. tasaH / kSaNaM svarUpasparzotthA prazaiva pratibhA matA // " iti, (kA. na. viveke samudAhRtam / ) yadvA "prajJA navanavonmeSazAlinI pratibhA viduH // " ityuktsvruupaa|| evaM sukavInAM satkAvyeSu rasasya kalAyAH tattvajJAnasya ca saMnivezA lakSyante / prakRtakAvye ca zRMgArAdayo rasAH, zaMgAravilAsakalAnAM vaizikazAstrasya copadezAH, tatratatra ca arthAntaranyAsAlaMkAradvArA aihikapAralaukikanItyupadezAzca sphuTaM gocarIbhavanti / tatra rasAdiSu pratibhAguNo vyakta eva // vaidagdhyamUlaka: anekazAstrAdiparicayaH kAvya zobhAvardhakaH pAThakAnAM ca aprayatnena. vyutpattyAdhAyaka iti kacitkacit nibaddhaH / tatra sakalaprabaMdhana vAtsyAyanIye, maMjaryupAkhyAne ratnAvalInATyanirUpaNena nATyazAstre prAdhAnika: paricaya: prakaTitaH / anyazAstrIyastu sAMkhye (A. 318, i.) bauddhamate ( A. 781), vyAkaraNe (A. 318, 782 ), sAhitye (A. 627, 783, 791, 792), yoge (A. 996,1011), Ayurvede (A. 1029, 1033), nItizAstre (A. 318, i.), purANe (A. 486, 487,859-861 i.), dhanurvede ( A. 951-957 ), azvazAstre (500), vaidyake (A. 1025, 1029,1033), citrazAstre ( A. 468-470), saMgIte ( A.576,940944), tarkazAstre ca tatratatra anumAnAlaMkAraprayogeSu drshitH| anye ca prabaMdhavyApiguNAH lAlitya-yuktiyuktatva-viSayavaividhyAskhalitapravAhatva-zabdAdyaucityAdayaH sukavitvanirNAyakAH sphuTA eva ||-prkRtkaavysy rasamImAMsAyAM tu saMbhogavipralaMbhAtmA rasarAjaH zRMgAraH aMgI pradhAno rasa iti vyaktameva / sa cAtra anyanAyikAvilakSaNatayA sAmAnyAnAyikAzritaH / "na vinA vipralaMbhena zaMgAraH puSTimaznute / " iti nyAyena hAralatopAkhyAne Adau pUrvAnurAgAkhyaH ante ca kAryapravAsAkhyaH vipralaMbhabheda: nibaddhaH, maMjaryupAkhyAne ca pUrvAnurAgAbhAsaH / tayoH saMbhogazRMgArazca / tatra vezyArAgasya prAyaH kRtrimatvAt tacchaMgAraH rasAbhAsaH, tathApi mRcchakaTike vasaMtasenAyA iva prakRte hAralatAyAH anurAgasya akRtrimatvAt hAralatopAkhyAne zuddha eva zRMgArarasaH, mAlatImaMjaryAzrayazca sa: kRtrimatvAt rasAbhAsa eva / tathA " atiniraMtaramekarasopanibaMdho'pyudvejako bhavati / yathA nATakAdAvabhineya: sAntaropanibaMdho rasazcamatkArI syAttathaivaM. vidhakAvyeSu zravyo'pIti / " ( amarukazatakaTIkArasikasaMjIvinyAM 36 ) iti sahadayAnubhavAnuvAdAt prakRtakAvye madhyemadhye aMgabhUtarasAntarANAmapi nibandhanam / tathAhihAralatopAkhyAnAnte ( A. 449-490 ) karuNaH, grAmINakarativarNane ( A. Shree Sudharmaswami Gyanbhandar-Umara, Surat www.umaragyanbhandar.com Page #519 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 456 dAmodaraguptaviracitaM 397-399, 865-874) varSAbhisArikAvarNane (A. 597-603 ) ca hAsyaH, mRgayAvarNane ( A. 952-957) vIraH bhayAnakazca / bIbhatsaraudrau tu paraM zRMgAravirodhinau iti mAtrayA'pi na saMspRSTau / zAntastu hAralatopAkhyAnopasaMhAre ( A. 494-497) / evaM vividhavarNanAtmakamaNigaNaguMphite'smin kAvyahAre hAralatopAkhyAnaM nAyakAyate // keSAcittu raso dvividhaH vAgraso vasturasazca / dvAvapi atra vyaktI eva // atra naiko nAyakaH, naikA ca nAyikA, asya nidarzanakAvyatvAt / tatrAdau bhaTTaputraH nAyaka: mAlatI ca nAyikA gauNo, tdvlNbkrsaaviksittvaat| mukhyAstu zRMgArasya kRtrimAkRtrimatvAt prathame maMjarIsamarabhaTo, dvitIye pratyudAharaNatvena upasthApitau hAralatAsuMdarasenau ca / AdyayoH samAgamo'pi kRtrimaH, prItirapi tathaiva, phalaM ca rasAbhAsa: / aparayostu samAgamaH prakRtija: devakRtaH, prItirapi saMpratyayAtmikA ( sahajA), phalaM ca zuddhazRMgArarasaH / sarve'pi nAyakA dhIralalitAH, tatrApi suMdarasenaH premNaH svairyAt anukUlo'pi / nAyikAsu hAralatA vasantasenA iva uttamA vezyA, maMjarI mAlatI ca adhamA vezyA, yathA dazakumAracarite rAgamaMjarI, kathAsaritsAgare ca rUpaNikA // (7) atha kavayazcaturvidhAH, dhvanikaviH rasakaviH alaMkArakaviH rItikavizreti / (tatra saMkIrNarasopanibaMdhastu nikaSo rasakavInAmityanyatra / ) tatrAsya mahAkavitvAt dhvanyAdiSu catulapi asmin kAvye satsu asya rasakavitvaM sphuTameva // (2) aparamate kavayaH satkaviH vidagdhaH arocakI satRNAbhyavahArakaH iti caturvidhAH; yathoktaM sAhityamImAMsAyAM-" guNapradhAnAM yo rItiM vaidarbhI pratipadyate / vipaMcIsvarasaubhAgyAM satkaviH prathamaH smRtaH // yo vakroktipradhAnaH syAtsa vidagdha itIryate / arthAlaMkAranibhUyo(baMdha ?) jJAtayaH (1) kavI rocakI // yaH zleSacitrayamaka nirbadhastomabhUyasIm / gauDI ca zlAghate sa syAt satRNAbhyavahArakaH // " (1 / 5-8) iti // etadanusAreNAyaM satkaviriti spaSTameva // (3) kecittu buddhizaktibhedena mahAkavi: utpAdakakavirvA saMvardhakakaviH parivartakakaviH AcchAdakakavizceti teSAM caturvidhatvaM manyante / tatra mahAkavistu-"zabdArthoktiSu yaH pazyediha kiMcana nUtanam / ullikhet kiMcana prAcyaM dRzyatAM sa mahAkaviH // " ityuktH| saMvardhakastu paroktaM ramaNIyatayA pallavayati / parivartakastu chAyAkaviH / AcchAdakastu paroktaM kiMcinnyUnatayA prakaTayati / etadRSTayA'yaM kaviH kSemeMdrAdibhiH samayamAtRkAdiSvetatkRteH anukaraNAt utpAdakakaviH, vaizikazAstrasya saMvardhakatvAt saMvardhakakavirvA // Shree Sudharmaswami Gyanbhandar-Umara, Surat www.umaragyanbhandar.com Page #520 -------------------------------------------------------------------------- ________________ kuTTanImatam / (8) evaM kavikarmakAvyaparizIlanaparamAnandaprepsavaH svabuddhijJAnavaibhavAnusAreNa rasAsvAdanaparA: rasikA api uttamamadhyamAdhamabhedaiH trividhAH / ( rasAsvAdastu alaukika camatkArAtmA smRtyanumAnalaukikasvasaMvedanavilakSaNaH / vibhAvAdayazca tadabhivyaMjakAH / ) tatra uttamAstu yAvadvivakSitarasAdigrAhiNo bhavaMti, sadyazca paramAnaMda - manubhavati / madhyamAstu asamagrarasAdigrAhiNaH saMto vilaMbena rasAnaMdamanubhavaMti ) adhamAstu ISatsvAditarasAH ciratarakAlena AnaMdalezamupabhuMjanti, 'na hi ratyAdinavacittavRttizUnyaH ko'pi prANI bhavati' / iti // 457 ( 9 ) evaM kAvyabhedAdi vicArayituM ye prabhavanti te sahRdayA api trivi - dhAH / guNadoSavivecakA haMsA iva uttamAH, guNaikadRSTayaH cakorA iva madhyamAH, dRSTayaH kAkA iva adhamAzceti // (10) athedaM samagramapi kAvyaM zRMgArarasAnukUlenaikenaivAryAvRttena gItyAdyupabhedena nibaddham / AryA ca prAkRte gAthA iti vyavahniyate, AryAgItizca skaMdhaka iti / iyaM maatr|cchndH / piMgaLAcAryeNa AryAyA 80 bhedAH uktAH, arvAcInAstu katipayabhedaiH saMtuSTAH / AryAlakSaNamadhikRtya rAgavibodhaviveke ( 15 ) - " atrAryA - cchaMdasi pUrvArdhe caturmAtrAH sapta gaNAH aMte gururekaH / viSamasthAne jagaNo na / SaSThe jagaNo laghucatuSTayaM vA bhavati / evamevottarArdhaM, parantu SaSThe laghureka eva / evaM saptapaMcAzanmAtrAtmikA AryA // asyAM pUrvArdhe SaSThe laghucatuSTaye sati dvitIyalaghvAdikaM padaM bhavati, tatraivArdhe saptame tu laghucatuSTaye prathamalaghutaH padaM bhavati / uttarArdhe tu paMcame 1 laghucatuSTaye prathamalaghuta eva padam // evaM sati daladvaye'pi AdyAsuM dvAdazamAtrAstveva padapUrtI pathyA bhavati / vipulA tu pUrvArdhe tu aprArdhe vA daladvaye vA AdyAdvAdazamAtrollaMghanena padavicchede bhavati // tathA ca "svarA ardha cAryArdham | " (piM. sU. 4/14) iti // AryA / adhunA tu sA ityArabhya " vipulA'nyA / " ityetadantAni daza piMgalasUtrANi // " gAnaprakArastu saMgItaratnAkare caturthAdhyAye (lo. 224) draSTavyaH prAyaH dezarAgAdirAgairgIyate / haridAsaistu AryAgAne prathamacaraNaM dviH, caturthI ca dvitrivAraM gIyate, tadante ca ' rAma ( 3 ) rAma ( 3 ) hare hare rAma ( 3 ) iti pallavazva nivezyate iti sarva zrIsaMpannam // svIyeva sevanaratA, parakIyeva snehamayI sAkSAt / , vezyeva vilAsavatI bhAryA sA guNavatI jayati // 1 // ratnagopAlabhaTTenAtrAlpaM TippaNakaM kRtam / asaMtuSTena taddRSTvA mayA pallavitaM bahu // 2 // Shree Sudharmaswami Gyanbhandar-Umara, Surat www.umaragyanbhandar.com Page #521 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 458 dAmodaraguptaviracitaM yo loke satataM paropakRtimAnvedAntavidyAnidhiH ya: kAryakSamarAjyatantranipuNaH saMmAnito bhUmipaiH / yo granthaiH sarasaizca gurjaragiraM cakre vibhUSAspadaM yazcAsIdRDhabhaktimAn sukhakare rAme tathA zaGkare // 3 // yasya cAcchatamA kIrtiH prasasAra digantaram / sa manaHsukharAmAkhya AsIdvipraH sudhIpriyaH // 4 // tasyAtmajastanusukho viduSAM vidheyo labdhvA pitustanumanodhanasaMpadazca / zrIkuTTanImatakRte rasadIpikAkhyAM TIkAmimAM rasikacittamude tatAMna // 5 // ' santo nayanti guNatAM khalu doSajAtaM ' kSAraM jalaM madhuratAmapi vArivAhAH / sparzo maNiH kanakatAM ca tathA'zmasAra - mevaM kRtiM tanumimAM rasayantu tajjJAH // 6 // rasAbdhinidhicaMdrAbde ( saM. 1976) vikramArkasya bhUpateH / pUrNeyaM prathamA TIkA kuTTanImatadIpikA // 7 // vRtti mAdhukarIM zritvA, rasikAnAM sukhena vai / bodhAmAM pravRtti me zodhayantu dayAlavaH // 8 // iti zrIgurjara dezIyanaTapadanivAsinA vRddhanagarIyeNa zrIsaurASTrakacchAdibhUpatimatisaciva zrImanaHsukharAmazarmaNa Atmajena tripAThikulotpannena tanukharAmazarmaNA viracitA kuTTanImataTIkA rasadIpikA samAptA // // dhIzrIvRddhirastu // Shree Sudharmaswami Gyanbhandar-Umara, Surat 4. www.umaragyanbhandar.com Page #522 -------------------------------------------------------------------------- ________________ zodhapatram (mUle-) pRSTham AryAGkaH zuddhapAThaH pRSTham AryAGkaH zuddhapAThaH 8 22 pU. madhirUDhA 19 82 u. ziGgaTake kA 9 30 pra. prasaktadRzam 95 383 pU. avidheyama0 10 35 u. saMpadyadupetaH / 145 504 u. rAgAdayo'pi tAsAM 41 u. prasArakeNApi (? pra- 177 585 pU. sundara sAraNenApi) | 218 659 u. pUtkRtamidamudbhujayA 57 pU. hepayati 241701 u. vindantiM tatra 81 pU. rAmaNikya (? rama- | 394974 pU. samucchrAyaM NIya) 4141005pU. dAhadagdho'pi / (TIkAyAm-) AryA 7-pRSThaM 3-TIkApaMkti 12-bibharti |-ityntrm-sthlkmlaani antaH zvetAni bahiH raktavarNAni bhavanti, kAnicicca anta: raktAni bahiH pItavarNAni / tAni ca uttaradeze bhASAyAM thala / iti, pArasIkabhASAyAM ca 'lAlabegAnA ' iti prasiddhAni lavapura( ' lAhora / )pradeze bahUni bhavanti // A. -pR. 4-TI. paM. 6-mattavAraNAH / ityanantaram--mattavAraNI ityapi zabdaH / " bAlApaM mattavAraNam / saiva mattavAraNI iti kecit / ' gajadantaH kRtA zAlA vijJeyA mattavAraNI / ' ityanye / vAtAyanAnAmagre upavezanArtha dArubhiH pASANairvA nirmitaM sthalamityapare / " iti viddhazAlabhaMjikATIkAyAM (2) nArAyaNaH // A. 82-pR. 19-TI. paM. 19 kalpanA // ityanantaram- [atra 'ziGgaTake' iti pAThaH zuddho bhavet / 'viTakhaTake' iti pAThastu kaizcitpaMDitamanyairarthopalabdhyai kalpito bhAti / tathAhi ziGgaTakastu geyakAvyeSu ekatama: masRNoddhataprayoga uddhatatvapradhAna:, ziMga iti ziMgaka iti ziMmaTa iti ziGgaTaka iti ca vyavahRtaH / (asmAdeva zabdAt mahArASTrabhASAyAM 'ziMgA' iti holikotsavasya nAma jAtam / ) tallakSaNaM tu-" sakhyAH samakSaM patyuryaduddhataM vRttamucyate / masRNaM ca kvacidbhUrtacaritaM ziMgaTa ('ka' )stu saH / " iti haime kAvyAnuzAsane'nyata udAhRtam // tathA ca dRzyaM kAvyaM dvividhaM pAThyaM geyaM ca / tatra geye vyutpattyabhisaMdhAnaM nAsti, pAThye tu tadeva pradhAnamiti bhedaH / tatra pAThyaM nATakAdibhedena bahuvidhaM, geyamapi rUpakaM padArthAbhi Shree Sudharmaswami Gyanbhandar-Umara, Surat www.umaragyanbhandar.com Page #523 -------------------------------------------------------------------------- ________________ zodhapatram / nayasvabhAvaM DombikAdibhedena anekavidham / tatraiko bheda: ziMgaTaka:, yatra prayoge masRNe'pi bahutvena uddhataM pravizati / sa ca gIyamAnarUpakAbhinayapradhAnaH // ] A. 102-pR. 24 - TI. paM. 5 zazadhara maNiH / ityasya sthAne - zazadharakAntaM candravat zItadAyitvena dAhazAmakatvena vA ramaNIyaM abhilaSaNIyaM ityarthaH / zazadharakAnto iti pATho bhavettadA candramaNirityarthaH / 460 * 9 A. 149-10 33-TI. paM. 16 iti // ityanaMtaram - yadvA kazmIreSu bhASAyAM 'DupU' iti khyAtaM dhUpanirmitau upayuktaM pradhAnadravyaM tena nirmitA vartiH dhUpataH // 149 AryAmArabhya 162 AryAparyantaM praghaTTakamavalaMbya bauddhapaNDitena padmazriyA svakIye nAgara sarvasvAkhye kAmazAstre vAmAcaritaprakAzo nAma saptatriMza, paricchedo prathitaH, yathoktaM tatra tena - " tatkuTTanImatamudIkSya varAMganAnAM kAnte vidheyamabalAcaritaM pradiTam / " ( 37 / 16 ) iti // A. 180 - pR. 41 - TI. paM. 11 vizeSa:, ityantaram - [ bhUmeraSastAt sapta bhUvivarA: atalAdayaH, tatra AdyaM atalaM nAma idaM, tathA ca zrImadbhAgavate - " athAtale mayaputro'suro balo nivasati / "yasya ca mukhatastrayaH strIgaNA udapadyanta svairiNyaH kAminyaH puMzcalya iti / yA vai bilAyanaM praviSTaM puruSaM rasena hATakAkhyena sAdhayitvA svavilAsAvalo kanAnurAgaMsmitasaMlApopagUhanAdibhiH svairaM kila ramayanti // " ( 5 | 24 / 16 ) iti // " pR. 42-TI. paM. 1 unneyaH / ityanantaram - tathaiva dazakumAracarita dvitIyo - cchAsAraMbhe- -" deva, tvayi tadA'vatIrNe dvijopakArAyAsura vivaraM " ityatra // A. 261 - pR. 59 - TI. paM. 11 - 260 // ityanantaram - AlokayAmAsa sahasA dRSTavAn," sahasA darzanaM yattu tadAlokitamucyate / " iti bharatavacanAt // A. 307-pR. 71-TI. paM. 19 zamanArtha, ityanantaram - yadvA, mAMsarasa: mAMsena nirmitaH sUpaH, tasya grahaNaM ca maithunAnte hitamiti, yathoktaM - " snAnaM sazarkaraM kSIraM bhaikSyamaikSava saMskRtam / vAto mAMsarasa : svapno vyavAyAnte hitA amI // " iti / ( aikSavaM maikSyaM miSTamityarthaH, 'miThAi ' iti bhASAyAM prasiddham / vyavAya: suratam / ) o. 320 - pR. 76 - TI. paM. 25 zivarAmaH // ityanantaram - tathA ca vAsavadattAgadyacchAyAbhUtaM zabdArNavasya kavIndravacanasamuccaye samuddhRtaM prAcInaM padyam" asAvahaM lohamayI, sa yasyAH krUraH sakhi prastara [ eva ] kAnta: / AkarSakadrAvakacumbakeSu naiko'pyasau, bhrAmaka ityavehi // " iti // Shree Sudharmaswami Gyanbhandar-Umara, Surat www.umaragyanbhandar.com Page #524 -------------------------------------------------------------------------- ________________ zodhapatram / 461 " pR. 77 TI.paM. 6 bhAvArtha: / ityanantaram--evameva atidezanyAyena kavInAmapi bhrAmakAdibhedAH santi / tathA ca kAvyamImAMsAyAM (adhi01 a012)" amISAM cArthAnAmanvarthA ayaskAntavaccatvAraH kavayaH, paJcamazcAdRSTacarArthadarzI / tadAhuH-'bhrAmakacuMbakaH kiJca karSako drAvakazca sH| sa kavilaukiko'nyastu ciMtAmaNiralaukikaH ||tnvaano'nnydRsstttvN purANasyApi vastunaH / yo'prasiddhayAdibhirdhAmyatyaso syAbrAmakaH kaviH // yazcuMbati parasyArtha vAkyena svena hAriNA / stokArpitanavacchAyaM cuMbakaH sa kavirmataH // paravAkyArthamAkRSya ya: svavAci nivezayet / samullekhena kenApi sa smRta: karSaka: kavi. // apratyabhijJeyatayA svavAkye navatAM nayet / yo drAvayitvA mUlArtha drAvakaH sa bhvetkviH||" iti // A. 328 pR. 79 TI.paM. 27 iti / ityanantaram-" taruNI" ityAdyAyAM (A.326) atra ca svayaMgrahA nAyikA / uktaM ca-"sukhaM kAmikulaM dravyAt, sukho vAsaH sahAmbavA / sukhA yuvatiricchantI, sukhA vai bhagavan ('maghavan') gRhaaH||" iti / (gRhAH dArAH / ) tathA-" svecchApravRttapraNayopanamrAH prauDhAMganA bhAgyavatAM bhavanti // " (bodhi0 kalpa0 59 / 50 ) iti // A. 339 pR. 82 TI.paM. 5 mAtrAgAthA: ityanantaram-'gAthA:..'ityarthaH" ityasya sthAne-katicinmAtrAcchaMdAMsi vizeSasaMjJAbhAvAt zAmrakAraiH chaMdograMtheSu notAni, punastAni loke dRzyante, tAni sarvANi gAthAzabdena vyavahriyante / tathA ca piMgala:-"atrAnuktaM gAthA " ( 811) iti / tAni mAtrAgAthAH, yayA jayadevasya ( gItagovindakAvye ) sarvANyeva gItAni mAtrAbaddhatayA gAthAH mAtrAgAthAH vA; yathA gItagovinde prathamasarge-"pralayapayodhijale dhRtavAnasi vedam / " iti prabaMdhe "AdyArdhe viMzatirmAtrAH, dazame'nte ca yatiH, antyArdhe SoDaza mAtrAzca // // etadvistaraH zrIcaMdramohanaghoSeNa saMkalite chandaHsArasaMgrahe SaSTho'dhyAye draSTavyaH // ____" " ante-uktaM cAnyatra-"gAthA: paThezca madhuraM madanAgradUtIH / " iti maMkhakozaTIkAyAM samudAhRtam / " " TI. paM. 15 bhASAyAm / ityanantaram-tathA ca samayamAtRkAyAM (1|44)-"prvissttaaH kuTTanIhInaM gRhaM kSINakaTA viTAH / gAthAH paThati gAyanti dravi. NavyayamarthitAH // " iti // ( kaTa: zroNiH / ) A. 378 pR. 94 TI. paM. 1 uktam / ityanantaram-yadvA vigalat adharAmRtena Ardra, lolaM uparyupari kRtaM ca, " dhArAvAhikasaMcAro yasya tallolamucyate / " ityuktatvAt / Shree Sudharmaswami Gyanbhandar-Umara, Surat www.umaragyanbhandar.com Page #525 -------------------------------------------------------------------------- ________________ zodhapatram / A. 387 pR. 97 TI. paM. 20 sUcitam / ityanantaram - anayA kSIranIrAkhyamAliMganamapi kaTAkSitaM, tallakSaNaM ca - " aMke'tha talpe patisaMmukhasthA kAntA samAliMgati yatra gADham / mithaH pravezaM kuruto nijAMgai: syAt kSIranIraM pariraMbhaNaM tat // 1 iti anaMgaraMge (9 / 9 ) // 462 A. 473 pR. 123 TI. paM. 1 svataMtra ityanantaram - priya, jIvitasya AdhArabhUta vA, AdhArapriyayornAthaH | " iti rabhasaH / 66 A. 477 pR. 127 TI. paM. 17 kriyate // ityanantaram - yadvA idAnIM azaraNA guNAH kiM kuryuriti pralApaH / samuditAnAM tiSThatu, ekaikasyApi guNasyedRza Azrayo na labhyate " iti ( nAgAnandavimarzinyuktadizA ) bhAvaH / A. 479 pR. 131 TI. paM. 22 asvAmikaM ityanantaram - anAdhAraM vA / A. 482 pR. 133 TI. paM. 2 bahuvacanaM, ityanantaram - yadvA vayamiti nirvedAt bahuvacanaM, yathA "vayaM tattvAnveSAnmadhukara hatAstvaM khalu kRtI || " ( zAkuM0 1 / 19 ) ityatra / 88 A. 489 pR. 137 TI. paM. 17 bhaviSyat / ityanantaram - mAmA ityanaucityAt vIpsayA atyantaniSedhaH / A. 563 pR. 168 TI. paM. 1-4 " Alaya: svargaH" 'muktvA ' ityasya sthAne-Alaya: mandiraM, tridazAlayaH devatAmandiraM, tatra jIvikAM devadAsItvena N devatAyAH puraH gItanRtyAdikarmaNA prAptAM vRti jIvanasAdhanabhUtAM kramopagatAM kulaparaMparayA prAptAM, muktvA A. 578 pR. 173 TI. paM. 15 zeSaH; ityanantaraM -- yadvA suratAya 'udyogaH cuMbanA liMganAdirUpaH : upakramaH, tasya abhAva : akaraNaM vA sukhAnudyogavidhiH, tasmin sati, kAmadevasya, dohadadAnaM dohadamatra divyadohadaM, tasya dAnaM, " yaddIyate tu deve - bhyo manorAjyasya siddhaye / upayAcitakaM tattu ( 'divya' ) dohadaM saMpracakSate // " (21) iti hArAvalyAmukteH, kAmadevAya upayAcitakaM dattaM na bhavatItyarthaH // ? A. 587 pR. 178 TI. paM. 12 sUcitaM, ityanantaram - yadvA pragrIvakaM vAtAyanaM, tatsamIpe sthitaM zayanaM zayyA pragrIvakazayanaM tathA ca viddhazAlabhaMjikAyAM ( 3 ) " sannihita: antaHpuradvArapragrIve " iti, tathA " etatpragrIvaM, tadupavizatu priyavayasyaH / " iti pragrIvazabdaprayogau, tatra TIkAyAM - " pragrIvaM vAtAyanaM iti kSIrasvAmI ( 3 / 5 / 35 ), upAntapradeza ityapi kecit / " iti nArAyaNa: / " pragrIvaM mukhazAleti cANakyaTIkAkRt, mattavAraNAkhyaM dAru ityaruNadattaH, gRhAdau vIthyAdyAkapragrIvamiti anyaH / " iti amara - TIkA sarvasve // Shree Sudharmaswami Gyanbhandar-Umara, Surat www.umaragyanbhandar.com Page #526 -------------------------------------------------------------------------- ________________ zodhapatram / A. 606 pR. 187 TI. paM. 1 ante-kAzmIraprasiddhAH / imA: mudrAH prathamaM rAjJA dvitIyapravarasenena (I. saM. 580) tadanantaraM ca kazcit kArkoTavaMzodbhavaiH rAjabhiH 'kidAra' iti zabdAGkitA AhatAH / kidAra iti tu anAryANAM kuzanavaMzyAnAM rAjJAM laghuzAkhAbhedaH, ye (I. saM. 425-475) gAndhAradezaM prazazAsuH, ye ca IsvIyapaMcamazatakAt pazcimottaradezeSu vijitarAjyA babhUvuH / tezca svAbhijJApakakidArazabdaH svaiH AhatAsu mudrAsu prathamaM uTuMkitaH, sa ca pravarasenAdibhiH kaizcit kAzmIrarAjaiH svamudrAsu tathaiva pratikRtitAM nIta: iti purAvidAM matam / tAsu ekataH Urdhvasthito rAjA AsInA devI kidAra iti ca vaMzakRto nAma, pRSThabhAge ca tattadrAzo nAma / etAsAM zilpaM tu asvacchaM vartate // A. 641 pR. 206 TI. paM. 8 tyajyata // " ityanantaram-" puMsi kSINadhane na bAMdhavajanaH pUrva yathA vartate, sthityA kevalayA sthitaH parijanaH svacchandatAM gacchati / lolatvaM suhRdazca yAnti bahuza:, kiM vA parairbhASaNaiH, bhAyA api bhUtale sphuTamaho naivAdarastAdRzaH // " iti, A. 723 pR. 249 TI. paM. 19 na praNayivazA ityanantaram nAryasya nazabdasya " supsupA " iti samAsaH, A. 743 pa. 258 TI. paM. 17-18 iti kasyAzcit yadvA ityasya sthAne-rAjataraMgiNyAM (.4 / 80) vizokAvitastAkhyanadyoH saMgame sthitasya gaMbhIrasvAminAmnaH viSNudevAlayasya kIrtanaM vartate / tathA ca pUrva viSNumaMdirANAM nAmAni svAmizabdAntAni, zivama ndirANAM ca IzvarazabdAntAni prathitAni / tena A. 824 pR. 304 TI. paM. 19 zeSaH / ityanantaraM-tathA ca yazastilakacaMpvAM paJcame AzvAse-" dvAdazavarSA yoSA SoDazavarSocitasthitiH puruSaH / prItiH parA parasparamanayoH svargaH smRtaH sadbhiH // " iti, tathA etadvivaraNasvarUpaM tatraiva SaSThe"dvAdazavarSA strI, SoDazavarSaH puruSaH, tayoranyonyamananyasAmAnyasneharasotsekaprAdurbhUti: prItiH pratyakSamadhisargaH svargoM, na punaradRSTaH ko'pISTaH svarga: samasti / " iti // 824 // A. 936 pR. 372 TI. paM. 14 'TIkAyAm / ityanantaram--draMgAstu kAzmIreSu vividhamArgeSu karodgrahaNArtha sthApitAni sthAnAni, zulkasthAnAnItyarthaH / draMgazabdasya kazmIrabhASAyAM vilaMba ityarthaH, karagrahaNasthAne ca vilaMbasya bhAvitvAt etatsthAnAnAM draMga iti saMjJA jAtA iti keSAMcinmatam / tanmaMDale ime gulmAparanAmarakSAsthAnatvenApi upayuktAH / draMgAdhikArI ca naMgika iti drAMgika iti dAMgI iti ca valabhIyadAnapatreSu, deMgeza: mArgezo vA iti ca rAjataraMgiNyAM vyavahRtaH // Shree Sudharmaswami Gyanbhandar-Umara, Surat www.umaragyanbhandar.com Page #527 -------------------------------------------------------------------------- ________________ Shree Sudharmaswami Gyanbhandar-Umara, Surat www.umaragyanbhandar.com Page #528 -------------------------------------------------------------------------- ________________ pariziSTAni / pariziSTAni / ( ka ) - mudraNAdhArabhUtAdarzapustakAnAM vivecanam / ( asmin saMskaraNe 1059 AryAH, tatra ca 951 - 1059 AryAH madhye anyAzca 23 saMkhyakAH, evaM saMhatya 132 AryAH prathamameva prakAzaM prAptAH // ) (1) go. saMjJaM - yat zrIvArANasI ( kAzI ) nivAsibhiH nAnAvidhaprAcInadurlabhasaMskRtapustakasaMgrAhakaiH paropakAramatibhiH zrIyuta bAbu govindadAseti khyAtaiH preSitaM svIyaM suMdarAkSaraiH lekhApitaM zuddhaM pustakam / idameva ekaM saMpUrNa pustakaM prAptam / idaM ca zrImahAmahopAdhyAyaharaprasAdazAstriNA nepAladezAtsamAnItasya kAgajopari nevArIlipyAM likhitasya idAnIM vaMgIyaezyATika sosAyaTisabhAbhavane vartamAnasya pustakasya pratirUpakaM 144 pRSThAtmakam // asminpustake 1057 AryA, prakRtasaMskaraNe tu 1059 AryA: / atra AryAdvayAdhikyaM tu go. pustake 453 AryAyA uttarArdhamArabhya 455 AryA pUrvArdha yAvat paMkticatuSTayAtmakasya AryAdvayasaMmitasya prakaraNApekSitasya pa. staM. pustakayorvidyamAnasya pAThasya bhraSTatvAt // go 2 - iti tu pUrvasminneva pustake pustakAntarasaMvAdena tatratatra paMktInAmupari likhitAnAM pAThabhedAnAM saMjJA kRtA / eSu pATheSu kecana kA - pustakasamAnAH, kecana ca pa. pustakapAThasamAnAH // 465 pa. saMjJaM-gurjaradeze aNahilapATa ke pattane - saMghavIpADA (pustaka) bhANDAre bartamAnasya prAcInatamasya tAlapatreSu likhitasya granthasya pratirUpakam / idaM sadgatena asmanmitravaryeNa cimanalAla DA. dalAlaityabhidhAnena kRpayA dattam / atra 1039 AryAmArabhya antaM yAvat anekAsu paMktivyatyayaH zabdAnAM bhraMza: truTizca / asya aMtyAni paMcapatrANi truTitAni, upAntyaM patraM ca sapuSpikAntimAryAcatuSTayapAThAtmakaM luptamityanumIyate / etasmAtpustakAdbahuSu sthaleSu samIcInatarAH pAThAH avagatAH || staM.saMjJaM-gurjaradeze staMbhatIrthavelAkule zrIzAntinAthamaMdira (pustaka) bhANDAre vidyamAnasya, dvAdaze trayodaze vA zatake likhitasya tadbhAMDArasvAminA zreSThI dIpacaMdra nagInadAsa ityanena kRpayA dattasya tAlapatra pustakasya asmanmitreNa zAstrI bhadrazaMkara jayazaMkaraityanena madarthaM nirvartitaM pratirUpakam / asya 93 patrAtmakasya tAlapatrapustakasya 1045 AryAyA UrdhvaM patrANi naSTAni, madhye ca 15-19, 47, 57, 58 ityaMkitAni api patrANi bhraSTAni / maMjaryupAkhyAne ekAMkamArabhya AryAkavinyAsa: / atra 50,399 ca AyeM bhraSTe / asya pAThAH prAyaH pa. pustakasamAnAH, yatra tu bhinnA: te 30 Shree Sudharmaswami Gyanbhandar-Umara, Surat www.umaragyanbhandar.com Page #529 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 466 pariziSTAni / 739 Aryordhva pAThAMtaravibhAge tatpUrvagatAzca kha. pariziSTe nirdiSTAH // idameva tatpustakaM yat I. saM. 1883 varSe DA. pITarasanamahAzayasya dRSTigocaraM prathamaM gataM tena AdhunikavidvatparicayaM gamitam // 13 asya prathama pRSThasya pratikRtiratrAdau saMyojitA // ; kA. saMjJaM-kAvyamAlAyAH tRtIye gucche asmanmitravaryeNa paNDitadurgAprasAdena pustakadvayamavalaMbya 950 AryAntamapUrNa 935 AryordhvamazuddhibahulaM prakAzitaM pustakum / atra 78 AryA, 442 AryottarArdhamArabhya 454 AryA yAvat ekAdazasaMmitA AryAH, 641 AryottarArdhamArabhya 651 Arya yAvat ekAdazAryA bhraSTAH, tena tatra aMtimAryAyAH 927 aMkapAtaH / evaM sati 1-950 AryAmadhye 23 AryAH prabhraSTAH, yA atra prathamameva prakAzamupanItAH / evaM 77 AryAyA UrdhvaM mudritayoH pustakayoH AryAvaiSamyaM vartate // 1 kApA. - iti saMjJA tu kAvyamAlAsaMskaraNe sthitAnAmatra saMgRhItAnAM katipayAnAM pAThabhedAnAM kRtA // kRte'pi prayatne kazmIra dezAdekamapi pustakaM prAptuM sAphalyaM na jAtam // L Shree Sudharmaswami Gyanbhandar-Umara, Surat www.umaragyanbhandar.com Page #530 -------------------------------------------------------------------------- ________________ (kha) -- staM. pustakasthAH pAThabhedA: (kha) staM. pustakasthAH pAThabhedAH staM. tAlapatrapustakapratikRteH 738 AryAmudraNordhva prAptatvAt tatpUrvagatAryAsthitAH pAThabhedA atra nirdiSTAH / tAvanmudrite bhAge pAThAntaravibhAge ye pAThA: pa. pustakagatA uktAste prAya: staM pustakasyApi teSu yatra vaiSamyaM te'pyatra nirdiSTAH, ye ca mUle nivezanocitA bhAtAste'tra sthUlAkSarairmudrApitA iti jJeyam // pAThabheda: AryAGkaH 1 vilokanaM 2 dAmodaragupta 8 zvadyamavadhAryate paThatAm / 10 yatiguNagaNa / sazAlA / bahala / 15 ramaNIvacane 18 vikAsitahRdaya 20 veSayoSi0 25 dvAradezamadhyAste 28 zirAsantatA * 29 bAlikAM 37 caraNaM 46 nayanakAlI / tava kAminAM / 47 manmathavedanA: 48 idamidameva / parabhRtadhvAnam / 50 ( iyaM nAsti / ) 51 dazamIM sthApayati 52 smarazAyaka 55 ka iva 61 ceSTitaM vatse / yathA ca 62 deg sthApita cUlakapaJcA0 | karavatrika 64 khambhikA 65 viveSTita 66 sthUlatara vartulaguTikA 68 katipayavapropa * AryAGkaH Shree Sudharmaswami Gyanbhandar-Umara, Surat pAThabheda: 71 yathAyathA'dhIram / 72 rasAvezAt / hA kaSTasAdhuvAdai * 74 'majAnaJjanan vA 76 vrajati 81 rAmaNikAvacana 82 segaTake 83 caTulakaracite / nRttopadezaka 88 tathA brUmaH 92 zikSA 0 95 84 satAmbUlama 0 ( nyUnamAtraH pAThaH ) 86 'rabhinava / lokam / i veSavilAsa - 0 467 98 'mupajAtA kampA 100 kizalaya 102 zazadharazazadharakAntaM zAnyai no 106 abalA balinA nItA 110 bimbArdha * 112 vizeSe 117 nAyAtA 118 ( yathAmudrita: ) 124 pustasUdazA 0 129 lIlAbhirupatApaH 130 praNatAna 20 www.umaragyanbhandar.com Page #531 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 468 staM. paatthbhedaaH| AryAGkaH m pAThabhedaH | AryAGkaH pAThabheda: (132-200 AryAtmakAni patrANi | 304 karoti samAgamaM yA0 naSTAnIti truTiH / ) 306 kautukamRddhaye 204 duHsthitaM 311 manmathAvezA 222 tvadAzraye mAtaH / 322 'kSiptA purato'pi nivezite 2.3 pratigehadvAra 323 dAsyaH samudkiA iva maNanti 227 kiM kuruSe 331 yantI pUrvaparicitaM 236 nRttaM 332 vyarthakartavyA 240 syadacchitoccha0 334 kuTTanI taM vraja (ka)lolaka0 247 hArItAhRtaH / 336 samucchritA / saubhAgyadarpagarva 252 rikSasahasro0 (RkArasyAzuddho- 344 tadapi puruSAvilAsA - cAraNAt ri-iti jaatm| )| 345 kalahaMsaka kiMnu * 253 mRSTakasamadhiSThitA / udyotirohi-| 346 kuMkumavAsaM / vicitta: . nniikaa| 347 tadapi taraMgavatI sA 257 saritazca jAtavismeraH / 348 harasenAm 259 jantusArasya / 349 kezarayA 266 caraNaracanA ca 352 (yathAmudritaH) 269 smaraM smRtvA 355 kimiti zramamadya kAritA bhvtaa| 272 stabdhatarnu sAkaMpAM 356 niHsaM(zaM ?)ko. 274 vadanaruciM 362 'talaM tava sullite| . . 283 bahumatamative0 366 surbhsenaayaaH| na dadAti naikamUrNA. 285 madanAzIviSaviSavegA0 368 taM dezasanika 289 romodgamasaMhananaM bhittvA'ntarvigra0 370 saMvihitasamucitasthiti0, 29. yasyA nityazucirdakSiNo 371 jIvitama0 291 vratA ci. 372 yauvanaM bhavatoH 292 acirA0 375 yannavAnurAgasya 294 vArayati 377 'na, maho dNshH| 296 rasanA. 379 vikAza. 298 vAmasi tatsveda.. 381 AraMma / ghagiti 3.1 avagItibhIti. 382 jaDIkRtamatiyUnoH / niIte.. Shree Sudharmaswami Gyanbhandar-Umara, Surat www.umaragyanbhandar.com Page #532 -------------------------------------------------------------------------- ________________ staM. pAThabhedAH / 469 AryAGkaH pAThabhedaH AryAGkaH pAThabhedaH 383 avidheyamanAkhyeyamavicArya 469 dolAyamAnaveNIM / vAripUrAM 386 ( yathAmudrita:) 472 deknisskrunnH| prANAH / 387 'duta ramaNI ramaNamiti na / 'gamastu |476 ( yathAmudritaH ) praNAzama0 479 yAtAyAmantakAntikaM tasyAm / 388 nispanda 488 ( yathAmudrita:) 390 nivRtimaya. 490 purandaraprabhavam / 393 apamatyurapa. 492 vrataM muktvA / 394 ratiyatne / | 495 ( yathAmudritaH) 397 mUDhamanda. 496 saMnyasanabuddhiradhunA / suhRdam / 399 (asminpustake iyamAryA prabhraSTA / 497 sthitayatiniyama0 401 evaM bandhakadAturdvi "kuto'nyaayH| 500 rAgasparzanavidhinA (zeSo yathA405 sucaritarA0 mudritaH) 406 vizraMbha. 502 samyaksaphalaM 407 dalaviMTaka... 504 rAgAdayo'pi tAsAM vaizika. 412 matryajanma. 506 nivAryate 416 (yathAmudritaH) 510 (AryA Arabhya 522 AryA yAvat 418 pAThAtmakamekaM patraM prabhraSTam / ) 420 " 523 prakaTIbhavadaMza. 421 "macalaMcetasA 524 AcchoTyA.ntA kiM mAma0 425. ityavadhRta0 525 ( yathAmudritaH) 431 zreyAnduHsutatA 529 aklezopanita. 435 no parihartuM zakyA viSayAH | 530 keshvsvaamii| __ vizeSitA0 | 532 prabhurAto 445 mohanaprasaraiH 534 saMgharSapro0 455 (yathAmudritaH) 538 heDAbuka 456 daM nyastaM nyAsasya pAlanaM 540 rthasya suto rAjyasya labhate 463 mayA yAzcAJjali. | 541 puMstvakhyA0 465 yAtoDUMnovi. | 542 kiMkaratvamabhikA. 467 dayitike / nivartitagrIvam 547 manasa: pramodAya / Shree Sudharmaswami Gyanbhandar-Umara, Surat www.umaragyanbhandar.com Page #533 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 470 staM. paatthbhedaaH| AryAGkaH pAThabhedaH | AryAGkaH pAThabhedaH 549 ( yathAmudritaH) 6.9 prazritayA "vAcyaH 551 tena maannikym| | 615 ebhirupApadravyairvA na viraktastvayA 564 pAdayugaM sA tyajati na vAmadevasya , kAryaH / .. samiti nihatasya / | 621 (AryAta: 643 AryAntapAThamayaM 566 premAkRSTA / / patradvayaM prabhraSTam / ) 568 parizeSitamAtaraM viparivArAm / 644 hastapatitamani0 574 ( yathAmudritaH) 647 sakarNAH pUtkRtama0 575 mRSTA tayA 649 yenArtheno. 576 saMpAdana, 651 vrajato nivRtimayaM tayorbhedaH / 579 lapanaraso (zeSo yathAmudritaH) 657 nAnAsthitigAtra. 581. natyAgo dezapAtrasyAvedAgyajanma0658 kiM vakSyati bhUyo'pi / dahyate na 581 cakrAha. virasaM 582 hAsavya. 659 pUtkRtamidamuddhajayA 584 (go2. samAnaH) 664 nirvAsite tu 589 mAmavAdIdanyAstA 665 varNanamapi vRttasva "smaravikAra 59. hamantarite. 671 (yayAmudritaH) 591 dhvanitaH kalAkalApabhRtaH / 674 yAtasamAH 596 saMbandham / 675 mRtusAraM 597 tilakazobhA..mbhobidululita- 676 kizalayaM kezAgrAm / timyatta0678 rahitasya / "manmathasAmarthyavi598 pramANaM punaH punaH kAsinaM [vinA] surbhim|| 599 tatkAlocitapari0 vikalpya maha. (prakRtavasaMtaprakaraNAnukUlo'yaM sacivaiH paatthH|) 600 kimutAnanto 679 avagata. sakhyo 601 anyasminnuvadasite (da-va-yoH 68. kAlalavaM - pramAdAt vyatyayaH) 1682 pracurojjvala0 / kuujitmishraan| 604 yuSmadabhyAsam / sumanasAM hRdyam / rakSiNa: 687 'kAMkSA''kUtaM.'zRMgAraH / 606 pUrvA 688 veza. Shree Sudharmaswami Gyanbhandar-Umara, Surat www.umaragyanbhandar.com Page #534 -------------------------------------------------------------------------- ________________ AryAH 689 vilakSatAM kliSTa * 690 vraNite 691 puTamArAt / 692 rmadajAlasa 0 693 nIvivimocanabandhau / kezarAzi 0 696 parapIDApaNDitaH 698 prAntadezavAsAnAm / 701 tAsAM cadbhAvaM / vindanti tatra" virUkSa" ( atra zeSaM paM. pATha staM. pAThabhedAH / | AryAGkaH pAThabhedaH 715 guNavattAM samyano vetti 716 mAnakadarthaM 717 maNiH sa khalu yathA pariNAme 720 smRtivyalI * 722 'pnoti madhujAlam | pAThabheda: samAnam ) 702 bhavati virUDha 0 704 vitarkaH spRzati manaH prAyasaM 714 acchandaH 724 svAcchanda 0 726 gatA''pacya0 727 vIkSyamANA 729 Aravinda0 733 vadAbhUSya 735 carmAvazeSitaM 71. lakSavedha 736 ( yathAmudritaH ) 712 vrajato'nyaM (nyAM 1 ) / zeSaM pa. 737 siMhaTanAmnA'' 'yasAM zreSThaH / ( zeSaM ( pAThasamAnam / ) pa. pAThasamAnam ) 738 ( yathAmudrita ) Shree Sudharmaswami Gyanbhandar-Umara, Surat 471 5 www.umaragyanbhandar.com Page #535 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 472 ( ga ) - kuTTanI matasthAnAmanyatrodAhRtAnAmAryANAM (ga) - kuTTanI matasthAnAmanyatrodAhRtAnAmAryANAM sUcIpatram AryAGkaH 769 aTatA dhAtrI 0 697 atikomala ( 'pelava' ) 403 adhare binduH 64 ( u ) antarniviSTa * 103 apasAraya pratIkam 770 idamaparama 0 695 ekIbhAvaM 765 eSa vizeSa: 833 kulapatanaM 105 kusumAmoda 817 keliH pradahati 313 jaghanacapalA 434 jIvanneva 767 dadato vAJchita 786 dainyamidaM 441 nirviNNe 822 paryakaH svA0 0 780 prakRtilagho 0 41 mAta: kiM vidadhAmo 630 yatra na madanavikArAH 442 yAvadvAJchita * 485 vaMcakavRcyo ('ttA') 399 zRNu sakhi sthalam subhA0 2531 kA. pra. 7/202 kavikaMThAbharaNe 5 | kozaTIkA ( 318 ) kA. pra. 8 / 6799|80 / . subhA0 1071 subhA0 2532 420 2529 paMcataMtre 1 / 135 "" 99 subhA0 1388 paMcataMtre maMkha0 TI0 (630 ) subhA0 2271, zA.pa. 3967 1. 2530 ,, 2534 " 1263 " 2342, paMca. 1 / 134, zA. pa. 3736 subhA0 2533 durghaTa0 ( 3/4 199 ) ( I. saM. 1172 ) zA.pa. 3666 Shree Sudharmaswami Gyanbhandar-Umara, Surat subhA0 1264 durghaTa0 (4/1/45) subhA0 2338 / sUktimuktAvalyAM (jahvaNakRtAyAm) / zA. pa. 4058 www.umaragyanbhandar.com Page #536 -------------------------------------------------------------------------- ________________ AryAGkaH 975 sa kathaM na 1 sa jayati 820 savivAde paraloke 97 hRdayamadhi0 411 svasti zrIkusuma * pratIkam sUcipatram / 473 sthalam subhA0 1560, zA.pa. 3353 kavIndravaMcanasamuccaye / paMca0 1 139 kaa.pr.10|452, alaMkAra sarvasve ca / amarakozaTIkAyAM kSIrasvAmikRtAyAM (3 / 241 ), gaNaratnamahodadhivRttau (16) ( I.saM. 1141 ) ca / veNIdatta saMdRbdhapadyaveNyAM ( I. saM. 16441) ca etaddvatA AryA vartante / kavikaMThAbharaNe ayaM kaviH bhaTTadAmodaragupta iti vyavahRtaH / anyeSu kavIndravacanasamuccayAdiSu subhASitasaMgraheSu kathitanAmo dAmodara devaH kapiladAmodaro vA, kasyacit yamakakAvyasya. kartA dAmodara bhaTTa, kuTTanImata kartuH bhinnau // vallabhadevakRta subhASitAvalau sajjanavarNanapaddhatau ArogyaM, vidvattA, sajjanamaitrI, mahAkule janma | svAdhInatA ca puMsAM, mahadaizvaryaM vinA'pyathaiH // ( 234 ) ( zA.pa. 317 ), tathA hAsyapaddhatau yaddhImatA'tivegena vyAsena sahasA bahu / bhASitaM zatazastena tatraiva ca ruciM kuru // ( 2330 ) ( tatraiva cakAre ityarthaH / ruci kuru - ityatra saMnikarSarUpa saMdhyupasthApitasya ciMkuzabdasya kAzmIradeze yonimaNi ( yonyaMtargatAMkura ) vAcakatvAt vrIDAvyaMjakatvena adhikacakAraprayogaruceH upahAsyatvaM vyaMgyam / ) cakritA ( kA ? ) ca mRtAcArya celaM carcA calInatA / cakAracatA ceti sapta jIvanahetavaH // ( 2331 ) upayu (bhu?)ktakhadirabITakajanitAdhararAgabhaMga bhayAt / kulaTA vATaka nikaTe tRSyantyapi vAri no pitrati // ( 2336 ) iti dAmodaraguptakRtitvena samuddhRtAH zlokAH / eteSu caramaH zlokaH kSemendrasyeti zArGgadharapaddhatau, uttarArdhapAThazca tatra " pitari mRte'pi hi vezyA roditi hA tAta tAteti // " iti (4051) / etasmAdanumIyate yat dAmodaraguptena aparaH ko'pi grantho viracita iti // Shree Sudharmaswami Gyanbhandar-Umara, Surat www.umaragyanbhandar.com Page #537 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 52 (gha) kuTTanImatAryApratIkAnAM varNAnukramaNI / pratIkam zlo. pRSTham | pratIkam zlo. pRSTham aklazopanatadhanaH 529 156 atha maJjaryA jananI 862 329 agaNitarAjApAyo'0 531 157 atha yadi kathaJcidapara: 225 agaNitasahacaravacaso 429 111 athavA ka: khalu doSo, 133 30 agropaviSTanartaka0 757 264 athavA kiM kriyate'smi0423 109 aGke jAtasamAptau 929 369 atha viditacittavRttiH 276 63 aGgIkRtAM vipattyA, 471 125 atha viditasakalazAmro 238 aGgIkRtya manobhava0 297 68 | atha viracitahastapuTA 32 9 acirAbhAmiva vidhanAM, 258 58 atha viratavacodayitaM 457 120 aTatA jagatImakhilA0 769 269 atha viratoktau 1042 ata ujjhitya gRhasthiti 216 50 atha viralonatadazanAM 27 ataTasthasvAduphalagraha. 825 304 atha vizati sma narendraH 887 346 atikomalamatiparimi0 697 238 atha vaitAlika ucca0 761 265 atituGgasuraniketana 6 3 atha sahacaradvitIyaH 234 53 atizayitanAkapRSThaM 255 58 atha sahacaranirdiSTe 896 351 atyabhyastA yA'nyA 384 96 atha sA kRtasaGkalpA 1046 436 atra taruzikharasaGgata. 242 55 | adya caturtho divasa. 344 83 atra rajanI nayAmo 222 51 adha jananI prasUtA, 1049 437 atrAkarNaya sAdbhata0 175 40 adyApi bAlabhAvaM 354 86 atha kRtagamanavinizci0 449 117 adyAziSaH samRddhAH, 143 32 atha girivaramArUDho 257 58 adhare binduH, kaNThe 403 103 atha tacchravaNAnantara0 467 124 adhunA'nutApapAvaka0 726 251 atha tatra kA'pi gaNikA 331 80 adhunA'ntarayasi 900 353 atha tadvacanazravaNa 138 31 anapekSitadhanalAbha 448 117 atha tadvacasi kRtAdara0 301 69 anapekSitaprasaGgaH atha dIpitarAgAGgai0 519 152 anabhISTavyavahAra0 855 322 atha dRSTvA sAgarikAM 911 359 anukurvatyA kanyAM 969 390 atha paryaGkasanAthaM 141 32 anukUlavarapurandhriSu 711 245 atha pazcAtsamupetaM 473 126 anu dikSu vikSipantI 840 314 Shree Sudharmaswami Gyanbhandar-Umara, Surat www.umaragyanbhandar.com Page #538 -------------------------------------------------------------------------- ________________ pratIkam zlo. anubandhamAnukUlyaM 159 anubhavatAmapi yasyA 0 4 anumaraNe vyavasAyaM 492 anuraktyA vadanaruci, 274 144 15 anurUpapAtraghaTanaM anurUpavRttaghaTanA antaHkaraNavikAraM pRSTham pratIkam 36 | abalAM balinA nItAM 106 2 abhidadhatImidamAlI * 725 138 abhinandya sA tatheti 1045 62 abhimatasugatAvasthiti 0 266 32 abhiyoga zikSitAnA 0 1024 6 abhirAma kanakabhATI 146 81 abhyadhikaM dhRSTatvaM 252 | abhyantaravyayArthaM anyasutapakSapAtaM 177 abhyarthanAnubandho anyastrISu ca patyau 184 abhyupapattyavabodhaka 0 anyA api kAmijanaM 10 amRtakarAvayavairiva 281 anyA kalahAntaritA, anyA kAmispardhA * 336 81 anya vihAya patigRha 0 508 148 784 20 1043 435 anyeva varNanaiSA anyonyagAdarAga anyonya sudRDhaceSTita * apaTuzarIre svAmini 466 124 612 910 apanItatiraskariNI apamAnaH pativihito 509 aparaM vismayajananaM antaH sthitakAmigRha * anyavazena visaMjJA 0 0 aparityaktasthAnaka * aparokSadhano gamyaH apasAraya ghanasAraM, apaharati pidhAtumiva AryAnukramaNI / 507 334 728 584 599 39 792 1 abhirAme'bhinivezaM ayamudayanaH sa rAjA ayameva te kRzodara | ayameva dahyamAna * ayameva buddhivibhavaM ayameva madhyadezaH 771 270 ayi sarale tAvadimA 943 376 ayi hAralate saMhara 639 205 arjunabANatrAtaiH 103. 24 arhasi tAvadatastvaM 183 42 alirupari tadIkSaNayo 380 95 avamamya niravalambana0 anAgamyaM vyasanaM, ansarasaH kiM na vaze 860 abalA viSaheta kathaM 515 Shree Sudharmaswami Gyanbhandar-Umara, Surat zlo 325 | avagamyAbhiprAyaM 151 abaguNThanakniyarati 34 51 ayi maJjari, saiva tvaM, 1022 188 359 | ayi mugdhe tat kriyate 1055 148 | ayi lokapAla, sA 475 424 363 88 923 pRSTham 24 251 436 60 279 64 878 337 936 372 218 50 793 282 570 169 365 45 11 44 12 423 441 488 136 553 165 277 63 252 57 663 219 112 26 244 55 634. 202 848. 318. www.umaragyanbhandar.com Page #539 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 476 aaryaanukrmnnii| lo. pRSTham 89 pratIkam zlo. pRsstthm| pratIkam avadhArya gItikArtha 960 384 asti mahItalatilakaM 176 40 avadhIraNayopahataH 631 201 | astu vasantaH satataM 892 348 avadhIraNA rasAyana0 650 210 | asmindarzayatItthaM 810 295 avadhIraya dhanavikalaM, 278 63 | asminniHsaGgA api 248 56 avadhIrya doSanicayaM, 2 1 asmin vyarthIbhUte 614 189 avadhIryA''cAryaruSaM 1009 416 asmin sarasi salIla 685 232 avanitalalInazirasA 410 105 | asminsahakAratale 672 224 avalokayatastasya 262 59 asyAmeva nagaryo 566 168 avalokayAmi tAva. 915 361 | asvAyatta: preyAn 284 65 avalokito'si lampaTa 520 152 | AkarNya ca sa babhASe, 256 58 avalokya sA vidhAya 31 9 | AkarNya mAmavAdI0 589 179 avahelayeva bhavatA 1007 415 AkarSyAtha tamUce 213 50 avicetitanasvarakSati 161 37 AkarSantI jaghanaM 402 avidagdha: zramakaThino 393 100 | AkRSTamivotkatayA 369 aviditaguNAntarANAM 698 239 A kSIravato vRkSAdA 451 118 aviditadezaprakRteH 400 102 AkheTake'pi kautuka 80 18 aviditaheyAdeyA0 642 206 | AgatamAgacchantaM 1015 avidheyamanAkhyeyaM 383 95 AtAmratAmupagata0 362 87 niya eva vibhaSaNaH 376 92 A tAruNyodbhedA0 798 284 avibhAvitasamaviSamAM 598 184 AtodyavAdanavidhau 125 29 aviralasaJcaradabalA 7 3 AtmagRhAdAnItaM 846 317 avizuddhakulotpannA 458 120 Adizati deva devI0 906 356 azarIrAmiSadigdhaM 734 254 | ApaNikArthasya kuto 540 159 azreyobhiranAzrita. | AmnAyapATha eva 422 109 aSTakalAparimANAM 883 342 AyuHsAraM yauvana0 675 225 asamaJjasamazlIla 160 37 AryajananinditAnAM 546 161 asaralamarasaM kaThinaM 132 30 AliGgitamusalAyA0 871 334 asahiSNutvaM prahaNana0 623 193 AvirbhavadanurAge 267 6. asti khalu nikhilabhUtala 3 2 AvirbhavadAtmabhava0 571 17. 178 Shree Sudharmaswami Gyanbhandar-Umara, Surat www.umaragyanbhandar.com Page #540 -------------------------------------------------------------------------- ________________ aaryaanukrmnnii| 477 51 pratIkam zlo. pRSTham | pratIkam lo. pRSTham Azcarya yadupAnte 243 55 iti nijasevakanigadita 81 19 Azritya kathoddhAtaM 885 ___343 | iti netrAdivikAraiH 732 253 Asanna upavizantI 852 320 iti paruSamabhidadhAnAM 604 186 AsAdya vaTasya talaM 450 117 iti bahuvidhadInavacAH 223 AsAdya samucchAyaM 974 394 | iti bhAjanAdiyAJcAM 228 52 AsIcchIsiMhabhaTo 737 256 iti manasi sA nivezya, 26 AstAmaparastAva0 115 26 | iti rAgAndhaH zrutvA 557 166 AstAmaparo lAbho 538 159 | iti vidadhati saiMhabhaTA0 958 384 AstAmaparo loka 730 252 | iti vilapantaM bahuvidha0 490 137 AstAmAstAmetat 677 227 iti zRNvannuSasi giro 404 104 AstA vyApArarasaH 959 384 iti zUnyIkRtavezmani 1054 440 Aste likhito grAmo. 931 370 iti seopanyAsai0 527 155 AsthA kA khalu ta0 1040 433 iti huGkatisaMvalitai0 445 116 AsphAlayato nUnaM 108 25 itthaM dRDhataravAsita AhitamuktAhAryaH 502 144 itthaM nigaditavantaM 217 iti kathayannarabhartuH 880 338 itthamabhidhIyamAnaH 128 iti gaditavatImAlI 282 64 | itthaMprAyA vAcaH 368 iti gadite sakhyA sA 1030 428 | itthamudIritavAcaM 446 116 iti giramudIrayantI 43 11 ityapasArakaviratA0 21 iti caturadUtikodita 874 335 ityavagatalekhArthe 425 110 iti coditagRhaceTI ....660 218 ityupadezazravaNa 1058. 444 iti tatstutimukharamukhe. 989. 404 | idamaparamadbhutatamaM 770 iti tadvacanAzmahato. 475 126 | idamAste'laGkaraNaM 16.6 iti dattvA''ziSamanta0 374. .91 | idamukto rahasi ruSA 17 iti dattvA sandezaM 909 358 idamupadizati vayasye 325 78 iti darzayati vayasye, * 254 58 idamupavanamatidhanyaM 666 220 iti durjanAhiniHsRta0 703 24.2 | idameva tavoruyugaM iti dolAyitahRdayA 839 313 idameva pRthulajaghanaM 53 13 iti nigaditavati ta0 231 . . 53 | idameva bAhuyugalaM 50 12 269 Shree Sudharmaswami Gyanbhandar-Umara, Surat www.umaragyanbhandar.com Page #541 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 478 AyonukramaNI 46 pratIkam zlo. pRSTham / pratIkam zlo. pRSTham idameva makaraketana. 49 utsRSTAlakaraNAM 568 168 idameva hi janmaphalaM 327 78 | udayati na paNDitAnAM 980 398 imamAzritya himAMzo 245 55 | udayanagAntaritamiyaM 926 367 iyamapi kapaTagrathanA 611 188 | udayanasamanujJAto 904 355 iyamapi mayi vihi0 567 168 udyamasAhityavazAt 803 287 iyameva dazanapaGkI 47 11 udvalitanayanavRttiH 898 352 iyameva romarAjiH 12 udvejayati tadAtve 427 110 iyameva vadanakAntI | upagamya tatazceTI 913 360 idameva samullapitaM 11 upacaritA'pyatimAtraM 94 22 iha tu kadAcit ki0 8.1 286 upadhAnIkRtya bhujA0 845 317 IdRkzUnyamanastvaM 359 87 | upanayati ratimahotsava0 857 323 IdRgayaM saralAtmA 227 52 upanaya bhANDakameta0 545 161 ISadayatnaprakaTita 140 32 | upayuktavadanavAsA 164 ucitaguNokSiptA api 322 77 upavanalIlAviharaNa. 665 220 ucitasthAnaniyuktA0 556 166 upasaMhRtAnyakarmA 35 10 uccaNDakanakagarbhita 66 15 upahasati girisutAyA 109 25 uccArite'nyanAmni 922 365 ubhayecchayA pravRttaM 626 194 uccatuM kArpAsaM 870 333 uSitAmapareNa samaM 34282 ucchAsairulasanaM 273 62 uSNocchasitasamIpe 293 67 ujjhitavRSayogA api 315 73 | ekaH krINAtyadya, 646 208 utkaNThayati nitAntaM 591 180 ekaH sa eva jAto 1026 426 utkalikAkulamanasA0 1050 437 ekagaNikAnubandha0 337 . . 81 uttamataruNaprakRtiH 506 146 ekA khaNDanakupitA, 791 280 utthApaya mAnarase 673 224 ekIbhAvaM gatayo. 695 237 utpAdayati sadAno 643 207 etadvastuni yAte 950. 380 utsaGgArpitakhar3e 69 16 | etadviSaye naipuNa. 939 373 utsahate na draSTuM 1020 422 etAvati saMsAre utsAhabhAvayuktaH 882 341 etAvantaM kAlaM 608 187 utsRjya sakalakArya 829 308 | ete vayaM nivRttA 482 133 Shree Sudharmaswami Gyanbhandar-Umara, Surat www.umaragyanbhandar.com Page #542 -------------------------------------------------------------------------- ________________ aaryaanukrmnnii| 479 __ pratIkam zlo. pRSTham | pratIkam zlo. pRSTham evaM kRte'pi sundari 585 177 kazcitpaNyastrINAM 340 82 evaM prakAmavAcya0 755. 263 kA gaNanA viSayavaze 858 324 evamprAyairanudina0 .938 373 kAcidalinA''krAntA, 795 283 evaM, bhavanti vezyAH 498 141 kAcidvaJcakadattaM 332 80 evaMvAdini tasmi0 609 188 kA puruSArthasamIhA 1031 428 evaMvidhaguNakathana0 948 379 kAmodvegagRhItaM 654 215 evaMvidhadRSTAntai0 512 149 | | kAraNamatra na vedyaha0 526 155 evamabhidhAya citrai0 928 368 kArpaNyena yayAce 774 271 evamabhidhIyamAno kAlapradezaveSa0 688 233 evamiti so'bhidhAya 497 141 kAlavazenAyAsIt 560 167 evamupazratya vacaH 329 8. kAvyamidaM yaH zaNute 1059 445 eSa vizeSaH spaSTo 765 267 kA vA vibhUtirAptA 505 145 eSa sutaH sAnumataH 24. 54 kA strI napraNayivazA, 723 249 eSA nRtyazrAntA 1052 438 kiM kandarpakuTumbe 543 160 eSA prapaJcaracanA 605 186 kiM kurmoM daivahatAH, 452 118 eSA'bhidhAnakIrtana0 806 290 kiM dhakSyati bhaumo'pi 658 217 kacakamapakarSantyAH 523 154 kiM nirmito'si dhAtrA 681 230 kaNTakinaH kaTukarasAn 722 249 kiM pratikUlA grahagati. 826 305 katamatkatamalamaM 82 19 | kiM premNo'yaM mahimA 600 184 kathamIdagyadi na kRtaH 205 48 | kiM bahunA, yadi yUnA0 137 31 kadalI candanapaGkaH 102 24 | kiM ramaNIM ramaNo'viza0 387 97 kandarpamahamahotsava0 925 366 / kiM vayamutpATya gRhaM 221 51 kamalamiva vadanakamalaM 965 387 kiM vahasi vRthA garva 773 270 kamalavanI tIvrarucau, 131 29 kiM vA kathiteradhikai0 832 309 karapIDanopamarda. 899 352 | kiM vA bahubhiH kathitaiH, 731 253 karazAkhArpitamudrika . 63 15 kiM vA vadatu varAkI, 290. 66 karpaTakAvRtamUrti0 219 51 kiM saubhAgyamado'yaM 129 29. kaladhautaphalakazobhA 204 . 48 | kimidaM yathAsthitatvaM 358 86 kalikAloditabhItyA 182 42 / kilakiJcita gaccha vana, 478 129 Shree Sudharmaswami Gyanbhandar-Umara, Surat www.umaragyanbhandar.com Page #543 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 480 aaryaanukrmnnii| 23 pratIkamlo . pRSTham pratIkam lo. pRSTham kIdRktvaM na(la ?) yamArge 83 20 | ka vaSaTkAravAnaH 417 107 kuta AgatA'si, ka. 818 300 ka hariNacarmAvaraNaM 419 108 kubje gatvA vakSyasi 355 86 | kvAcAryapratanulatA0 418 107 kurute viviktacATUn 1003 413 vedaM khalu vizvasRjaH 263 kurvANo maunavrata0 749 261, kSaNadRSTanaSTavallabha0 494 kulapatanaM janagI 833 309 kSaNamutkaNTakitAGgI, 98 kulamakalakaM na gaNita. 412 105 kSapayati vasanAni sadA 366 88 kuvalayamAlAnilayo 352 85, kSitvA'tarkitamambho 691 235 kusumazarajAlapatitA 271 61 kSINadravye dehini 641 206 kusumAmodI pavanaH, 105 24 | gaNikAgaNaparikarikaritAM 30 9 kUpakSiptaghaTAyA 868 332 gatamevamevamAsita. 1012 417 kRtajIvanasaMstho hi 932 370 gatvA'tha tamuddeza 481 132 kRSa eSa madhyadeza. 985 401 gatvA'tha svAvasathaM 961 385 keyUrasthAnagata0 - 741 257 | gandho'pi kutaH premNaH 501 143 keli: pradahati majA 817 299| gandhaM yadi ca na labhase 683 231 kevalamagaNitalAghava 96 23 gambhIratA svabhAve 188 44 kezagrahaNamanugraha 377 92 gambhIramadhurazabda 942 375 kezava iha sannihitaH 979 398 gambhIrAraktadRzaM 28 . .8 kesarayA kSaNadattaM 349 84| gambhIrezvaradAsyAM 743 258 komalamAnakaTutvaM 716 246 gADhatarAzliSTavapu0 574 170 kaumArakaM vihantuM 350 85 gADhAnurAgabhinaM. 548 162 kramagalitagauravAMzo 626 203 gAtrasirAsaMdhibhya: kriyatAM bhUSaNazobhA 594 181 gAyanmAtrAgAthA 339. krIDantyA zramarahitaM 893 349 gItazravaNotkarNa 955 382 klezAya durbhagAnAM 657 217 ! gurugUDhazAstratattvaM 215 50 ka kuzavipATanajanmA 415 106 guruparicaryA, jAyA 436 112 ka tAnaladhUma0 416 107 gurusevAM bandhujanaM 460 120 ka puroDAzapavitrita0 414 106 guhyasparzanirodhaH, 622: 193 ka mahotalarambhA tvaM 699 240 | gRhakarmakRtAyAsAM 867 332 Shree Sudharmaswami Gyanbhandar-Umara, Surat www.umaragyanbhandar.com Page #544 -------------------------------------------------------------------------- ________________ aarthaanukrmnnii| 481 22 95 pratIkam zlo. pRSTham pratIkam zlo. pRSTham gRhakAryavyagratayA 586 178 | janmasahasropacitaiH gRhametadIzvarANAM 659 218 | jaya deva parabalAntaka 762 266 gRhazatamadhikamaTitvA 229 52 jaratAmeva stralanaM, 200 47 gRhNAsi yatpaTAnte 747 260 / jaladhiriva tuhinabhAsaH 210 49 gehena kiM prayojana0 569 169 jaladhautalilakaracanAM 597 183 grahaNakamarpaya tAva0 364 88 | jAnana patracchedana. 236 53 grAmotpattirazeSA 537 159 / jIvanneva mRto'sau 434 112 traTayuvatiSu pragalbho 863 330 jIvanneva vilAsaka 348 84 ghanajaladAvRtakakubhi 595 182 jIvyata eva kathaJci0 721 248 383 | jvAlAkarAlahutabhuji 562 167 cakrAhapariSvajanaM 581 175 | jhaTiti nitambAvaraNaM, 162 37 caturatarasevakArpita / 70 16 | tatkuru mAtaranugraha0 42 11 caturA prAgalbhyavatI 89 21 | tatvAtattvasamuttha. candramaseva jyotsnA, 135 31 | tatpRSThadezadarzana. 239 54 candravatImAbharaNaM 536 158 | tatpratipakSazlAghA, 619 192 candravibhUSitadehA 5 2 | tatra kalahAyamAnA 226 52 calalakSyavedhakauzala0 951 380 | tatrApi vRddhiyoga. 782 275 cATukramamanurAgaM 92 22 tadatanusAyakavikalAM 330 citramidaM yatkRzatA 114 26 tadapi yadi te kutUhala. 58 28 citrAdikalAkuzala: 535 158 tadazaktAvanubandho, 624 ciramapi vikalpya ni. 973 394 tadgatvA pRcchAmo 258 cUtalatA dhammilla0 9.1 353 | tadyanmayopadiSTaM 1057 444 ceto'ntarA na sattvaM, 799 284 | tadvakravacanahAsya0 582 176 chandaHprastAravidhau 14 tadvada tasya sthAnaM 1029 427 jaghanacapalA anAryAH, 313 72 tantrIvAdyavizeSAn 576 171 jaghanabharAlayasayAtA 117 27 tanurapi nAthapraNayaH 17.0 / jadhanasthaleSu gaurava0 309 ___72 taruNI ramaNIyAkRti0 326 78 jananI janmasthAnaM 558 166 | tarumUlamAzritAyA 268 61 janito'pyaparAdhazata0 679 628 | tava hRdaye hRdayamidaM 456 119 31 39 Shree Sudharmaswami Gyanbhandar-Umara, Surat www.umaragyanbhandar.com Page #545 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 482 aaryaanukrmnnii| 116 pratIkam zlo. pRSTham / pratIkam zlo. pRSTham tasmAdastvabhigamanaM 511 149 | tenArthenopakRtaM 649 209 tasminniddhahutAzana. 491 138 | te madhurA: parihAsA. 462 121 tasminmakhazatapUtaH 193 45 | te'vazyaM svayameva 281 64 tasyA nimIlitahazo 388 97 | tena spRhayati sutanuH 1034 430 tasyAbhUt sakalakalo. 201 47 : trikaro madhyavibhAgo 967 389 tasyA rambhAvapuSo | tribhuvanapuraniSpAdanaH 177 4. tasyAM khagapatitanuriva 18 | truTitacaraNatrasaGgata 408 105 tAtAdeze'laMdhye 447 trailokyagatA vezyAH 861 327 tAdRk pratApadahanaH 764 267 | tvadarzanAvakAzaM 1.06 414 tAbhiravadAtajanmA 304 70 tvayi mArganikaTavartiH 873 334 tAmeva gaccha yasyA0 1018 421 tvayi vadati sAdhuvAdaM 790 279 tAmeva samAcaraNAM7.1 241 | tvayi vinivezya kuTumba 424 109 tAmbUlakaraGkabhRtA 759 264 | tvayi saktena mayA 341 82 tArAgaNo'kulInaH, 11 4 tvAM loSTamAkSipantaM 872 334 tAM ca zrutvA suhRdaM 233 53 | tvAmanuyAntaM samprati 745 259 timirapaTalAsitAmbara 184 43 | tvAmAgatA na vIkSituH 522 153 tiSThatu tadaGgasaGgo 1038 432 daMze savyathahuMkRti0 155 34 tiSThatu sA puNyavatI 168 38 | dagdhe'pi vapuSi bhIti 971 392 tiSThantu tAvadanyAH 203 48 | dagdho'pi punardagdho 1041 434 tiSThantu sakalazAmra0 181 42 | dadato vAJchitamartha 767 268 tiSThantvanye, dRSTvA 977 396 | darzayati diza: phalitA 744 259 tiSThannapi yAtasamaH 674 225 / darzitasarojavartana. 897 351 tIvrakaratvaM bhAno0 13 5 dAraratiH santataye, 812 296 tIvrasmaratAruNyA- 171 39 / dAvAnalasantApA. 956 383 tulyavyApAragirAM 895 350 divasAMstAnabhinandati 708 244 tulyazizutaruNavRddhaM 889 347 | dIpajvAlAlalane 651 210 tUryaravavyAmizrita0 891 348 durbhartRkarAsphAlana: 821 302 te'tItAH khalu divasA: 753 262 | durvRttayorna vRttaM tena samaM sa kadAcit 211 49 durvyavahArotpatti. 777 .272 Shree Sudharmaswami Gyanbhandar-Umara, Surat www.umaragyanbhandar.com Page #546 -------------------------------------------------------------------------- ________________ AryAnukramaNI 483 : pratIkam zlo. pRSTham | pratIkam zlo. pRSTham duSprakRte: prakRtiriyaM 995 407 | na kRtA caritrarakSA 847 318 duhitara eva zlAghyA 146 32 / na gaNayati yA kulInAn 130. 29 duHsaJcArA mArgA 464 123 / na grAmyaM parihasitaM, 578 173 dUrAdabhyutthAnaM, 139 31 | na ca pattayo na sapti0 933 371 dUre kadalIdaNDA 1021 423 | na ca lAbha eka eva 504 145 dRDhaparicayA guNajJA 147 33 | na jayanto'nantaguNo 1014 418 dRSTo'si tayA suciraM 830 308 na jahAti samAsannaM, 752 262 dRSTaM yadraSTavyaM 8.35 311 | natavapurapyatisaralA, 192 45 dRSTA tvayA vizeSaka 343 83 / na draviNalavaprApti0 453 118 devi tvanmukhapadmaM 927 367 | nandanavanAbhirAmA 17 6 dezAntarAdupetA ___564 168 | na paramadAtA mAta: 365 88 dezAntareSu veSa. 212 50 na parAM patati varAkI 300 69 dainyamidaM yaclAghA 786 278 nayatIvAntarvilayaM 843 316 daivasmatyA''patitaM 333. 8. nayanAnandamakhaNDita0 921 . 364 dhanamAhRtya bahubhyo 338 81 | naranAtha, kiM bravImi, 1005 414 dhanyA cakrAvadhUH 516 151 naravaJcanapaTubuddhiH 1028. 426 dharma: kAmAdabhinava. 652 211 nalakUbaro varAko 1013 418 dharmAtmajasya satyaM, . 19445 navacAritrabhraMzA 837 312 dhiktAruNyamakAntaM, 678 228 na vRthAstutimukharatayA 1036 431 dhigvAdAn parijanataH 850 319 na stauti candanalatA 998.. 409 dhIroddhatalalitapadaiH 905 356 na sthita iha gehapatiH, 224 52 dhRtavetradaNDakUrcaka0 -742 258 | nAkAdhipatipurakhI0 484 133 dhRtamumanaHzaradhanuSA 1051 : 438 nATyaprayogatattve 930. 369 dhyAyata eka puruSaM 1011 - 417 nAnAvarNaviveSTita dhyAyati ca tvadrUpaM, 828. 306 nAnAsuratavizeSai0 1056 442 dhvajinIva dAnavAnAM 253 58 nAparapuruSazlAghA, 580.. 174 na kulasamutpannA 314. 73 nAyakabhUmau bharataH 876. 336 nakulaH payo na pAyita 360 - 87 nAyati manaH puMsA. 864 33. na kRtaM tava rahasi puro 844 317 nArthaparo nayanaraso, 579 174 Shree Sudharmaswami Gyanbhandar-Umara, Surat www.umaragyanbhandar.com Page #547 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 484 aaryaanukrmnnii| 174 pratIkam zlo. pRSTham | pratIkam zlo. pRSTham nAsAdayati sa ekaH 438 113 paragRhavinAzapizunAH 854 321 nijavarabhavanaM suragRha. 232 53 | parataruNIsadbhAva0 856 323 nijavaMzadIpabhUtaH parabhRtalAvakahaMsaka 157 niyamitadIpanagamanaM 944 376 | paramArthakaThorA api 320 76 nirjitadADimarAgaM paravazamazanaM, vasudhA 230 nirdayataroSThakhaNDana. 572 170 | parasantApavinodo 707 244 nirdayamaviratavAJchaM 373 parigaladAlolAMzuka 126 29 niyantrakeliviMzadaM 372 90 | paricitapArzvagatA'haM, 392 99 nirvAsite'tha tasmin 664 219 | paribhuktamapi navatvaM 917 361 nirviNNe nirviNNA, 441 114 parihAsena gRhItA 524 154 nirvyAjasamutpanna paruSavaconirdhAraNa0 617 190 niyAjastavano'pi 783 276 paruSaM yadabhihitA'si 455 119 nirvyAjArpitavapuSo. 390 99 / paryaGkaH svAstaraNaH 822 302 nizcetanA'bhikAGkSati 992 406 | paryastamitAnaGgo 398 101 niHsaraNaM vAsagRhA0 625 194 | palyaGkAGkanilIna: 397 niHsAro'bhiniveza: 356 86 | pazupatinayanahutAzana. 202 48 nIvIbandhavimokSo, 693 23.6 pazcAttApagRhItAM 603 1.85 nIvIzlathanArambhaM 842 315 | pazyatyadRzyamAno, 751 262 necchAviratiH kSaNamapi, 394 100 | pazyantI vatsezvara. 807 291 no gRhNanti yathArthA 107 25 pazyan vidagdhagoSThI. 235 53 notsRjati satatamekA 796 283 | pazyedaM dhavalagRhaM 539 159 mo dhanalAbho lAbho 547 162 / pAtayasi kuvalayanibhe 169 39 nopanihantuM viSayAH 435 112 pAtAlatalaM bhogibhi. 179 no pazyasi yadi kakubha: 682 231 / pAdastena salIlaM 1027 426 no bahu manute rambhA 1000 411 pArzvagate'pi preyasi 275 62 no vArayasi tathA mAM 294 | pAvisthitanarma0760 265 nyakRtavRSa iti zarve, 195. 46 pikarutamalayasamIraNa. 299 patati muhuH paryaGke, 100 23 | piNDIkRtamiva rAga 916 361 patracchedamajAna0 74 17 | pitureka eva putra0 532 157 101 Shree Sudharmaswami Gyanbhandar-Umara, Surat www.umaragyanbhandar.com Page #548 -------------------------------------------------------------------------- ________________ aaryaanukrmnnii| 485 pratIkam lo. ___ pRSTham | pratIkam pRSTham pitRtarpaNaprasaGge 198 47 | pravibhaktairbhAvarasai 86 21 piSTAtakapiJjaritaM 890 347 / pravilambikusumadAma 64 15 pIDitamadhu madhujAlaM 645 207 prazithilabhujalatikAyA0 295 putrAbhAvaH zreyAH 431 111 | prAktanakarmavipAka: 440 114 punarantarjalamano 686 232 | prAdurbhUtariraMsaM 733 254 punarapi paTha tayugalaM 789 279 | prAyeNa bhaTTatanayo 88 21 puruSAkrAntAH satataM 321 / 77 | prAyeNa yannidAnaM 1033 430 puruSAntaraguNakIrtana0 633 202 prArabdhe suratavidhI 153 puruSAntarasaMgharSA 534 158 prArambha eva tAva. 381 95 puMstvAkhyApanakAmo 541 160 | prAsAdamAruhantaM 886 344 pUjayasi yena gurujana0 785 277 | priyadarzana kiM bahubhiH 371 90 pUrva dattasyopari 606 186 | priyamapi vadan durAtmA 905 243 pRthagAsananirdeza:, 618 191 | priyaratibhogo madano 908 357 pezalavacasA vasati0 21 7 priyasakhi lokasamakSaM 401 102 prakaTitadazananakhakSati0 335 81 prItibharAkrAntamati0 563 167 prakaTitavigrahasaMsthiti0 265 60 prItiH kila niratizayA 824 303 prakaTIkRtA tvayaiva 853 321 prIyata eva tavopari 662 219 prakRtilaghoryena kRtA 780 273 preGkhApaharaNayuktyA 670 223 prakRtivizeSAvasthA0 945 377 premamayIvAbhAti 1002 412 pragrIvakazayanagatA 587 178 preSaya kanyAmenA0 912 360 pratipuruSaM sannihitAH 318 74 bannanti ye'nurAgaM 324 78 pratyagranakhavraNita. bahalopAyAbhijJA 988 403 pratyAsannagrAme 6. 14/ bahalozIravilipta0 866 331 pratyAsannIbhUtaM | bahirupapAditazobhA 323 77 prathamatarameva kalpita0 937 372 | bahukusumarasAsvAdaM 552 165 pradyumnaH pradyumno 305 70 | bahumArgo bhadrayutaH 776 271 prapalAyanaikahRdaye 79 18 | bahumitrakaravidAraNa. 317 74 pramadamupaiti mayUrI 1035 431 | brahmoktanATyazAstre 75 17 pravayasi yauvanazAlini 93 22 | bAlye tAvadayogyA 544 161 234 409 Shree Sudharmaswami Gyanbhandar-Umara, Surat www.umaragyanbhandar.com Page #549 -------------------------------------------------------------------------- ________________ aaryaanukrmnnii| 0 349 0 pratIkam zlo. pRSTham | pratIkam zlo. pRSTham bAlA mRdugAtralatA 386 16 | madyavazAdabhiyoktari 395 100 bAlevArjavarahitA 1004 413 | manye'bhISTaviyogaM 487 136 bibhrANe'ruNimAnaM 113 26 | manvAdimunivarairapi 719 248 buddhA'ya tasya bhAvaM 811 296 mama tu dinAntarite'pi 590 179 budhyan vaJcakabhaGgI. 237 54 mayi jAtAdhikarAgo 669 222 bhagavanhutavaha, mAmA 489 137 mahilAbhirasuravivaraM 180 bhagini na muJcati vezma 367 89 | mahiSIva paGkadigdhA 101 bhane'pi prekSaNake 1010 416 | mAtarbhagini dayAM kuru, 220 bhane lajAseto 894 mAtari niryAtAyAM, 151 34 bhaTTakadambakatanaye 565 168 mA'tra kariSyasi khedaM 134 bhaTTasuta nUnamiSTA 165 38 | mAtrA te gurujaghane 142 32 bhayazaGgAnIDA0841 314 | mAtaH, kiM vidadhAmo, 41 10 bharatavizAkhiladantila 124 28 mAmA tAvadyAta 472 126 bharatasutairupadiSTaM 946 378 | mAmA mAmatipIDaya, 158 36 bhargavilocanapAvaka. 918 362 | mArgAnugatau lubdho 196 46 bhavatu kRtArthastAta. 476 127 mAlatyA guNavArtI 715 246 bhavatu, virUDhapremNaH .702 241 | mAlatyA saha kizci0 521 153 bhavato bhavato dhairya, 768 268 mAMsarasAmyavahAraH 307 71 bhAskaravarmaNi yAte 561 167 mitadoSe bahuroSAH 838 313 bhujagA: pararandhradRzaH, 191 45 muktAnyasamArambhA 1017 421 bhujavalanagAtrasaMsthiti 85 20 muraripunAbhisaroruha0 991 405 bhUmaNDale'tra sakale 984 400 muSitAzeSavibhUte0 353 86 bhUmibhRtAmuparisthita 775 271 muhuravibhAvitahAsyA, 99 23 bhramasi yatheSTaM tAvat 754 263 | mUrtiriva zizirarazme0 250 57 bhrabhaGgasmitavIkSita0 962 385 | mUrdhatribhAgasaMsthita 739 257 makaradhvajasva pUjAM 907 357 mUle sthitasya nibhRtaM 954 382 maNDayituM viyadudayati 1032 429 madudhautadhUpitAmbara 149 33 matvA madanAzIviSa. 285 65 | merumahIdharabhuva iva 316 74 madalIlA halineva, 136 31 | mohanavimardakhinnA 391 99 Shree Sudharmaswami Gyanbhandar-Umara, Surat www.umaragyanbhandar.com Page #550 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 487 aaryaanukrmnnii| 487 pratIkam lo. pRSTham , pratIkam lo. pRSTham yaH punaratikopAnala0 717 247 | yallIlArpitacaraNau ya: prArthito'pi yatnAt 78 18 | yastu na dharmaprAptyai yaH zailendranitamba 966 388 | yastvekAzrayarAgaH 627 195 yatigaNaguNasamupetA 10 4 yasminneva muhUrte 288 66 yattvaM viSayavilokana0 459 120 yasya na jAti tmA 781 274 yattu ghanasArakuMkuma0 607 187 | yasyAH kAmaH kRpaNo 1023 424 yatnena kapaTaghaTitA0 637 203 | yasyAnvaye mahIyasi 197 47 yatra ca kulamahilAnA. 186 43 yasyAmupavanavIyyAM 16 6 yatra ca ramaNIbhUSaNa 8 3 | yasyArthe na vigaNitA: 7.0 241 yatra na madanavikArAH 630 200 yA apyacalitavRttA 510 148 yatra nitambavatIno 185 43 yAtu bhavAn kusumapuraM, 495 yadatItaM tadatItaM, 644 207 | yAte'pi nayanamArga 720 248 yadanaGgairiva vihitaM, 379 94 yA dhanahAryA nAryo 638 204 yadamandamanmathocita. 375 91 | yAni haranti manAMsi 628 199 yadi kathamapi madhamathanaH 118 27 | yA bAle'pi sarAgA, 311 72 yadi jIvitena kRtyaM 588 178 yAvatprANaM dhAva. 953 381 yadi nAma nirAkaraNe 648 209 | | yAvadyAvadazakti 1053 439 yadi nAma paJca divasAM0 347 84 yAvadvAJchitasurata0 442 114 yadi nAma ruNaddhi giraM 286 65 yAvanna vetti kazci0 924 366 yadi nAmodarabharaNa0 729 252 yAsAmAsItsakhyaM 849 319 yadi patati sA kathaJci0 119 27 yAsAM kAryApekSA 656 216 yadi pazyati tAM zarva0 978 397 yAsAM jaghanAvaraNaM 306 71 yadi bhavati daivayogA. 819 300 | yA hasati sarojavatI 996 408 yadi va: paralokamati: 972 393 | yUyaM kuTumbamadhye, 935 372 yadi veni tasya vasati 814 298 yena tadA mAmUce 696 238 yadupanato nayadattaH 36 10 | yena tapasvI sa yuvA 827 306 yadyadvAJchati hantuM 154 34 , yena snehaH krodhaH 173 39 yadyapi mAraprasaro 302.70 | ye'pi dhanakSayadoSaM 503 144 yaniHzeSitavibhavo 38 10 | yeSAM zlAghyaM yauvana0 280 64 Shree Sudharmaswami Gyanbhandar-Umara, Surat www.umaragyanbhandar.com Page #551 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 488 aaryaanukrmnnii| pRSTham pratIkam zlo. pRSTham . pratIkam zlo. yo jagrAha himAMzoH 206 48 lalitavapurnirdoSA 264 59 yo madanaH pramadAnAM, 208 49 lalitAGgahArambhita0 577 172 yo'yaM gRhItabRsikaH 748 lAghavato yanmahata: 463 122 yo'yaM premalavAMzaH 172 39 lAbhaH sa eva paramaH 549 163 yo vinayasya nivAso, 207 49 lokena hAsyamAnAM 602 18, yauvanakalpataroste lolAyamAnaveNI0 469 125 yauvanacApalameta0 461 121 vaMze'kuTilagatInAM 413 106 yauvanasaundaryamadaM 23 8 vakSyAmi sAparAdhaM 1019 422 raGgagatA'pi kSudrA 797 284 / vacanaprapaJcasAraM 596 182 raNadindindiravRnde 668 222 vacanAntaropaghAta. 620 192 raNavIravaMzabhUSaNa 763 266 vacasi gate gadgadatA0 291 66 raNazirasi hate vaje 559 167 vaJcakavRttA vezyA 485 134 ratirasarabhasAsphAlana 127 29 vaJcayati janaM yo'sau 746 259 ratisaGgaranihitamatA. 152 34 | vaTazAkhAlambibhujAM 468 125 ramaNahRdayAnuvartana0 499 142 vatsapatimAlikhantI 808 292 ramaNIya cATuvacana0 787 278 / vatsezabhUmikA'syA . 802 286 ramya kusumastabakaM 676 227 / vapuridamanupamamIg 815 298 razanAguNena vigalita0 296 68 vayamapi devaniketana0 800 285 rasanendriyaikazeSaH 684 231 varNavizeSApekSA 310 72 rAgo'dhare na cetasi, 308 72 ! varNyaH savrata eka. 486 135 rucyaH kAnto hRdyaH 1016 420 ! varSazatasya hi sAraH 680 229 sandhAnAmiva hRdayaM 470 125 valitaplutacitragati0 500 143 rUpaM yauvanacitrita. 970 391 vasunandacitradaNDaka . 76 18 romodgamasannahanaM 289 66 : vahati javena turaGge 952 381 lano'si yatra gAtre 869 333 vahati sma yaM nitambaM 903 395 laghuhRdayatayA tasmA0 704 242 / vahatu nitambaH sthUlo 987 402 labdhvA vacaso'vasaraM 428 110 vAjIkaraNakamati0 542 160 lalanAstadatulyatayA 982 400 vAtsyAyanasadanodaya 123 28 lalitamanAthIbhUtaM, 479 131 / vAtsyAyanamayamabudhaM 77 18 Shree Sudharmaswami Gyanbhandar-Umara, Surat www.umaragyanbhandar.com Page #552 -------------------------------------------------------------------------- ________________ aaryaanukrmaanii| 489 pratIkam zloH pRSTham / pratIkam zlo. pRSTham vArastrINAM vibhramaH vismayabhAvAkRSTaH 888 346 vArdhaSikakadarthanayA vismayalolitamauli: 72 17 vAsasitaM svedajalaM 298 68 vinambhakathA: kurvan 406 104 vAMzikadattasthAnaka0 881 339 vihitanamaskRtirAsa. 1047. 436 vikasitakusumasamRddhiM, 26. 59 vihitasvApavibodhaM 149 vikasitavadanaH pizunaH 709 244 | vihite devyAdeze 914 360 vikasitasurabhimanohara0 517 151 vINAvAdanakhinnA vigalallolaM cumbana0 378 93 vRtte ratAbhiyoge, 163 38 vighaTitavinimudradRzA 514 150 vRzcikaraJjitakararuha 67 16 vicarannupavanamaNDapa0 261 59 vetanalAbhAdbahavaH 718 247 vijJaptikonmukhatvaM 934 371 / vyathayannapi sacchAyaH 1025 425 vijJAnArjitadarpo 1008 416 | vyapagatakoSe rAgiNi 655 216 vijJAnena khyAtAM 525 154 | vyasanopahataviveko 530 156 vijJApayAmyatastvAM 879 338 vyAjena kAlaharaNaM, 621 vijJApayAmyatastvAM 518 152 vyAsamuninA'pi gItau 640 205 vidadhAti pArijAtaka. 993 406 | zaThamagayuH kusUtizarai0 710 244 vidadhAsi harimako 33 9 zazadharabimbArdhagatAM 110 25 vidadhAtu kimapi, 629. 200 zithilayatu kusumacApaM, 122 28 vidveSTi karaNamadhye 999 410 zithilitanijadArarati 551 . 164 vindhyadharAdharabhUriva | zirasA racitAJjalayo 859 325 vinyasya zirasi caraNaM 145 32 zizirakarakAntamauliH 241 54 vinimIlya dRzau kasmA0 483. 133 | zubhakamaikaratA api 249 56 vinivArya tatpravartita0 875 | zuzrUSaNameva guroH 421 108 vinivRttya yAmi 480 132 | zuSyati sA'labhamAnA 831 309 viphalaM zAstrajJAnaM, 433 112 | zUlabhRto dhyAnasthAH, 125 vibhrama kiyatastapasaH 35.1 85 zRGgArarasasamudraM 920. 363 vividhavilepanakharaTita. 758 264 | mRNu tasya cAruhAsini 61 14 vividhasthAnakaracanA0 804 288 zaNu sakhi kautukamekaM 3.99 101 viSayatimirAvRtAkSNA0 426 110 | zRNu suzroNi yathA'smin 736 255 an Shree Sudharmaswami Gyanbhandar-Umara, Surat www.umaragyanbhandar.com Page #553 -------------------------------------------------------------------------- ________________ pratIkam zaizavamastu jarA vA zramajalabindupacitA zrIphalabhuk patravRto zrIbalasutaparipAlita zrImannadya zreyaH 0 zrIrastu durgatirvA, zrutikuvalayamIkSaNatAM zrutibhedeSu vivAdo zrutiviSaye'ntarita * zrutvA'tha vipulajaghanA zrutvA samarabhaTastAM, zrutvA sundarasenaH zrutvottaramavadataM zreSThivaNigviTakitava saMyamanamindriyANA * AryAnukramaNI / saMgrAmAdanapasUtiH sa jayati saMkalpabhavo pratIkam 299 | sajjanagoSThInirataH, 98 | sataDinmiladbalAkA 0 267 sa tu likhati dAsapatraM zlo. pRSTham 816 389 766 361 87 satyaM premaNi vRddhe 436 sadRze'pyanubhAva gaNe 1048 554 165 sadbhAvapremarasaM 981 399 | sadbhAvabaddhamUle 199 47 528 sadbhirvidhIyamAnaM 155 24 8 sandarzitaparamArtha zlo. pRSTham 209 49 592 180 834 310 7.13 245 809 292 443 115 1037 432 385 96 851 320 647 208 575 171 601 185 779 273 saptAzrayaH SaDAtmA 940 374 saphalaM tasyA janma, 166 38 sa bhavati vinayAdhAro, 439 113 samidhAmeva cchedana 0 420 108 samuvAsa vArarAmA 20 613 189 756 263 111 26 820 301 150 33 148 33 3.82 59 121 28 823 303 986 402 694 237 1044 493 788. 68 190 432 saMvyavahArata eva saMsaktabhoginetrA 19 saMsaktAdravaraNa 687 sa upetya tayA'vasare 90 sa uvAca tato ' vaNijo 794 sa uvAca ' vaTataroradha 474 sa kathaM na spRhaNIyo 975 sa kadAcidvRSabhadhvaja 0 738 256 |sasnehaM savrIDaM sakRdapi yairanubhUta * 1039 433 sahajapremopanatA sakhi kuru tAvadyatnaM 283 65 | sahajarasena jaDIkRta sakhya ito bhramarakula 0 sahajavilAsa nivAsaM 667 221 104 24 sahasA saMkaTavartma * saMkalpai rupanItaM 949 380 sAkampo'dhara, IkSaNa 0 1 | sAkAGkSitaM kSipantyA 0 435 santyanyA api satyaM 139 | sannihitakalatrANA * 279 | sanmaNiranekabhogo 16 44 111 no sadbhAva rAgadIpita* Shree Sudharmaswami Gyanbhandar-Umara, Surat 232 21 saMpannavAJchitArthA 282 | saMpAdita harapUjo 126 | sarasijamasthirazobhaM, 395 savivAde paraloke C 7 www.umaragyanbhandar.com Page #554 -------------------------------------------------------------------------- ________________ aaryaanukrmnnii| 491 141 44 pratIkam zlo. pRSTham , pratIkam zlo. pRSTham sAkSinikocaM sakhyAH 632 201 sUcitapAtrAgamana: 884 343 sAttvikabhAvonmIlana0 805 289 sektumivAzAkariNo 246 56 sAdaramarpayato'jaM 689 234 | saivaikA guNavasati0 167 38 sAdaramAkRSya ciraM 319 76 | saivopavanasamaddhi0 269 61 sAdhUnAmAcaritaM 214 50 sotkaNTheva samadanA, 251 57 sApi cchinnA cchoTana0 836 311 so'vadadabhijAtajano sA manmathama 919 362 | saundarya tattAdRza 120 27 sAvaraNaM vrajato'nyAM 712 245 | skhalitAkulite gamane 292 sA zuzrAva kadAci0 22 stanajaghanacikurabhAre 187 sA sapraNati: purataH 990 404 | stanabhArAvanatasya 902 354 sA sragdharA suvadanA 968 390 | stabdhatarnu sotkampA 272 61 sitadhautavasanayugalAM 29 9 neNaM pazyati yuktyA 750 261 siddhArthabIjadantura0 740 257 | sthAneSu yeSu yuSma0 727 251 sukumArasaMprayogaH 396 100 | sthApaya ghaTakaM tAvat 865 331 saM (su?) kumArAviddha0 941 374 | sthUlaghanatantusantati0 407 104 sugato'pi nAjivimukho, 778 272 sthUlasthApitacUDaH sundopasundanAzaH 963 386 | snigdhatvamalaM buddhA 615 189 sumanaH kuGkumavAsaH 346 84 snigdheti nAbhinandati 997 409 sumanobhiH parikaritA 964 387 | | snehaparA mayi kelI, 345 83 sumanomArgaNadahana. 328 spRhaNIyo'yamazokaH 671 223 sumanomAlAM kaNThAt 84 20 smaraNAvasyotpattiH 976 suracitarAgopaciteH 405 / 405 104 | smatijanmajanita0 573 170 mustazramavArikaNAn 550 | svakareNa parityaktA 533 157 mulabhA tasya vibhUti. 437 113 | svacchandaH pibatu rasaM ___714 246 suvihitasamucitasaM0 370 svaniyatapuruSaspRzyAH 994 407 muzliSTasandhibandhaM 947 379 svavyApArekamateH 813 298 mugliSTo hAvavidhi0 692 235 svasti zrIkusumapurAt 411 105 suSirasvaraprayoga0 877 337 | svAcchandyaphalaM bAlyaM, 724 250 sUcayati pRyakaraNaM 583 176 svIkuru tAvatprathamaM 59 14 164 Shree Sudharmaswami Gyanbhandar-Umara, Surat www.umaragyanbhandar.com Page #555 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 492 aaryaanukrmnnii| . pratIkam lo. pRSTham pratIkam lo. pRSTham svecchAgamanalaghutvaM 593 181 hAhA hAva hato'si, 477 127 svedAmbukaNopacitA 312 72 hitamadhurAkSaravANI 706 243 harati mano no hriyate, 1001 412 hInAnvayajanmAno 40 10 hariNAyavekSaNAnAM 189 144 : hRdayadvaya ekatvaM 465 123 hastadvayAntarAgata. 735 255 : hRdayamadhiSThitamAdau 97 hastoccayaM vighAtuH, 259 59 hRdayeSu kAminInA0 772 270 hArastavaiva tiSThatu 610 188 | hetustava pravRtte0 454 118 hArItAhitazobho 247 hasvAyAsazvAsAn hAhA kimuddhatatvaM, 444 115 | hepayati vAraNendraM 57 13 23 nimnalikhitaSTippaNyaMzaH zodhapatre (pR. 459-463) tattadAryATippaNIsthAne paThanIyaH / A 169-pR. 39-TI. paM. 5- saMdAnitakaM... 'kazmIreSu ' ityasya sthAne 'saMdAnitakaM yugmam / / A 195-pR. 46-TI.. paM. 18-'pratipAditaM ' ityanantaraM 'vastutastu / 'siddhAnAM kapilomuniH' (bha. go. 10-26) iti bhagavadgItoke: kapila: zrIkRSNaH, sa ca pIDito vasudhAsutaH maumAsuro yena taadRshH| Shree Sudharmaswami Gyanbhandar-Umara, Surat www.umaragyanbhandar.com Page #556 -------------------------------------------------------------------------- ________________ ()-kuTTanImate tathA taTTIkAyAM gatAnAM pradhAnazabdAnAM vrnnaanukrmnnii| (tatra evaM dhanucihnAntargatAH zabdASTIkAyAM drssttvyaaH|) zlo. pRSTham / ___ zlo. pRSTham akulInaH 11 4 / aJcitabhUkam 1019 422 akliSTaH 1030 428 aJjaliH 463 122 *(akSaravizeSayorabhedaH) 18 518 152 akSAH 11 5 aTanI 969 390 akSigataH 547 162 aNuH 229 52 akSinikoca: 632 201 ataTastham 825 304 akSipakSma 450 117 (atadguNAlaM.) 771 270 akSivikSepa: 578 173 atanuH 108 25 agnisAt 490 137 atarkitam 691 235 agrajanmA 412 105 / atikopaH 717 247 agrAmyam 149 33 (520) 100 23 | atikomalam (vacanam ) 697 238 879 338 137 31 atimuktakaH 668 222 741 257 (atirUDhA) 618 228 aGgam 519 152 (atizayoktiralaM.) 777 272 aGgasaGkocaH 152 34 | atisAmpratam 248 aGgasaGgaH 1038 432 | advayavAdI 781 274 aGgahAraH 577 172 adharaH 113 26 962 385 adharIka aGgulivisphoTanam 692 236 adhIratA 986 402 acirakAntiH ___229 52 acirAmA 258 58 anaGgaH 100 23 ajaryam . 638 204 , 379 94 aJcala: 139 31 anaGgacchAyA 388 97 aGkaH " aGkata: adhvagaH Shree Sudharmaswami Gyanbhandar-Umara, Surat www.umaragyanbhandar.com Page #557 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 494 prdhaanshbdaanukrmnnii| zlo. m mr0 anaGgadevI anaGgaharSaH ananyabhavaH animeSaM aniruddhaH anukaraNam anukArya anukUlA anugrAhakaH anujIvin 245 55 " ( anujJAlaGkAraH) anutApaH anunayaH anupAtam anupravizya anubandhaH zlo. pRSTham pRSTham 539 159 | anuyogaH 622 193 800 285 | anuraktiH 277 1007 415 / anurAgaH 92 22 271 61 1013 418 (anurAgeGgitAni) 807 291 anuvRttiH 500 143 945 377 / anuSaGgaH 807 291 (anusmRtiH) (vipralambhA711 245 vasthA) (727) 251 (antaHkulakam) 546 161 69 16 antarbhinnaH 297 68 938 373 antaHkaraNam 146 33 antaram 690 234 antarmanAH 707 244 726 251 antarA 735 255 1018 421 antarAyaH 372 90 1017 421 annyAzramaH 495 140 706 243 andhAsuraH 159 36 anyataH 684 231 454 118 anvayaH 167 38 624 194 anvavAyaH 438 113 803 287 apamAnaH 509 148 936 372 | apayantram 847 318 637 203 126 29 809 292 | aparAdhaH 619 229 492 138 apazaGkam 153 34 388 97 apasArakaH 87 21 388 98 apAGgaH 507 146 538 321 984 400 1041 435 656 216 G MM anubhAva: " anumaraNam anumAnam (anumAnAlaM0) apArthA Shree Sudharmaswami Gyanbhandar-Umara, Surat www.umaragyanbhandar.com Page #558 -------------------------------------------------------------------------- ________________ zlo. apratIkAraH 454 ( aprastutaprazaMsAlaM 0 ) 516 825 12 106 515 818 652 511 496 435 108 147 ,, abala abalA "" abhavyaH abhigamaH abhigamanam abhijAtaH abhidheyatA abhinandati abhinandana abhinaya: "" abhiniveza: abhibhUti: abhiyuJjAna: abhiyoktA abhiyogaH "" 39 abhirUpatAdarpaH abhisArikA "" pradhAnazabdAnukramaNI / ( abhisArikAlakSa. ) abhisaMbandha: abhihitam abhISTaviyoga: abhyaktaH pRSTham 118 151 | abhyarthanA 304 abhyantaravyayaH 24 abhyAzam 151 abhyutthAnam 300 | abhyupapattiH 211 | amizram 149 | amRtam 141 | amRtakaraH 112 | amRtagabhastiH 244 | ambhodhi: 33 | arjunaH arthaH 708 244 1024 424 129 29 "3 abhyavahAraH 657 217 805 289 | arthajJAnaM 356 86 arthAgamopAyaH ) 178 41 | ( arthAntaranyAsaH ) 151 34 395 100 92 22 , Shree Sudharmaswami Gyanbhandar-Umara, Surat "" "" "" "" " ,, 184 43 596 596 175 134 487 408 105 alaktaka: ." 182 arthijanaH 182 | arthe ( avyayam ) 40 ardhacandraH 30 arbudaH 136 | alakAvaliH zlo. pRSTham 935 372 170 39 218 50 307 71 604 186 139 31 793 282 805 289 843 316 570 169 744 259 179 41 252 :57 652 211 781 274 585 177 106 25 112 26 114 26 130 29 269 61 277 63 111 430 25 700 241 635 202 238 54 110 25 113 26 www.umaragyanbhandar.com 4.95 428 1033 107 Page #559 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 496 prdhaanshbdaanukrmnnii| 0 zlo. pRSTham / zlo. pRSTham alaGkaraNam 555 166 / avibhAvitam / 99 23 alasaH 236 / avibhAvita: 686 232 aliH 112 16 aviralam alikam 110 25 : avivekaH alipaTalam 25 avyapadezyam 954 382 (allAhAbAda) 298 68 agarIrazaraH 95 22 avagItam 412 105 azarIraH, 734 224 avagItiH 301 69 azeSaH / - 779 273 avaguNThanam 848 318 azokaH 671 223 avagRhanam 581 175 azokakisalaya: 671 / avaTaH 426 110 616.221 avatAraNam 142 32 | azreyaH 178 41 avataMsaH 616 221 azlilam avataMsakaH 671 223 [azlIlapaTutvam] (doSaH) 691 239 avadAtam 423 109 azliloktiH 894 349 avadyam asamabANaH 11827 avadhIraNA 631 201 | asamazaraH 27261 avarodhaH | asamasAyakaH 10.26 426 avasaraH 1045 436 (asamAlaM.) 1014 419 avasthA 945 377 asameSuH 501 143 avasthitiH 1009 416 asidhenuH 742 258 (avahasitalakSa0) 634 / 202 asuravivaram 1.80 41 618 asUyA 91 (avahitthA)(bhAvaH) (690) 234 avahelA 1007 415 astram 732 253 avicetitam asthirazobham avidagdhaH ahalyA 859 325 avidyApahANam 495 140 ahaha .572 170 (avidyAla.) 495 140 AkampaH 986 402 avinayaH 160 137 (Akalpam) 675 226 92 Akalpaka: 912 Shree Sudharmaswami Gyanbhandar-Umara, Surat www.umaragyanbhandar.com Page #560 -------------------------------------------------------------------------- ________________ AkUtam "" 39 ( AkSiptikAlakSa. ) ( AkSepa: ) 99 AkSepa: ( AkSepAlaM. ) AkheTaka: "" AkhyAtiH AkhyAtam AgrahaH ( AcAryala. ) AcAryANI AcUSya Atodyam AtodyavAdanam AtmabhUH AtmayoniH AtmavRttiH ( AtmA ) AtmAsanapradAnam AtmasaMbhavaH Adeza: Anantyam AnandaH AnukUlyam ApaNika: zlo. 114 134 46 443 687 881 339 Abhogi 26 | Amitram 30 | (AmukhalakSa 0 ) 276, AmnAyapAThaH 28 / AyatiH 18 | AyuH 783 122 80 950 453 175 pradhAmazabdAnukramaNI 705 139 587 51 600 570 159 540 pRSTham 11. Apht 115 | AbhirUpyam 233 | AbhIkSNyam 380 "" 118 | ArohaH 40 | Arjavam 494 139 385 .96 753 262 733 254 880 3.28 125 29 963 386 826 305 996 408 243 "31 13 159 "" ( ArthI zleSopamA ) AryA dd "" Avajitam AvasathaH 32 Shree Sudharmaswami Gyanbhandar-Umara, Surat ( AliGganAvasara : ) AlI (liH) Alekhyam KHl AvAsa: 178 | Aviddhakriya:: 12 AvRtijAlikAH 184 | AvRttiH 169 | AzayaH 36 AzI: C 72 zlo. pRSTham 106 24 854 321 619. 192 49 12 734 254. 883 343. 422 .109. 617 190 615 2.25 707 244 699 240 14 173 241 211 780 581 125 236 30 7 512 497 931 941 895 871 186 143 1034 6 39 55 49 273 21.. 961...385 : 176 251 .5.3 71 149 7 370 374 : 350 234 43 32 430 www.umaragyanbhandar.com Page #561 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 498 prdhaanshbdaanukrmnnii| 726. 251 62 m wG 0 0 lo. pRSTham / lo. pRSTham (AzIralaM.) 372 90 uccaNDam 1052 439 uccATaya 954 382 AzIviSaH 285 65 / ucchalitakaNTha 87 21 AzleSaH 581 175 | ucchUnam 362 87 Asajya 1018 421 ucchAsaH AsandI 273 AsAraH 28264 utkatA 369 89 589 .179 utkaNTakitAGgI 98 23 AsphAlanam 127 (utkaNThA) 680 230 821 3.2 (utkaNThitAlakSa.) 251 bhAsthA utkampa: 98 23 1040 433 utkarNaH 955. 382 AsthAnam 921 363 utkalikA AsvAdaH 715 246 680 230 AsvAditam 920 363 AhAryam 975 401 1050 437 AhAryaH 502 144 utkA 593 181 iti utkocaH 796 283 702 242 (uttamanAyakalakSa.) , (pUrvoktaprakAre )703 242 utsaGgaH 549 163 itivRttam 665 220 utsAhaH 882 341 idindiraH 668 222 utsukatA 693 236 indrakalpaH . 994 407 | udayanaga: 926 367 iSTaH 1016 420 | udara 140 32 iSTakA 230 52 | udavasitam 601 185 iSTadevatA (udAttAlaM.) 180 42 udAsInaH 128 IrSyA 703 . 242 | udgAraH 414 106 ukSA 212 50 uddhaSTakam 823 303 769 269 / uddalam 682 231 " (hetau) sm IzvaraH Shree Sudharmaswami Gyanbhandar-Umara, Surat www.umaragyanbhandar.com Page #562 -------------------------------------------------------------------------- ________________ prdhaanshbdaanukrmnnii| 499 pRSTham lo. 955 382 723 249 724 250 980 398 963 386 618 191 uddhataH uddhatatvam uddhatiH udbhujaH udbhadaH udyamaH udrajaH udriktA udvalitam udvegaH (udvegAvasthA) ( unmIlitam) (unmIlitAlaM0 ) unmIlanam unmudritA upaghAtaH 118 27 68 88 16 112 474 'lo. pRSTham / 905 : 356 upravanam 444 115 upavezitaH 106 24 upazamaH 891 348 798 284 upasargaH 803 287 936 372 upasundaH 1050 437 upahAsA 898 352 upAyanam 621 193 99 23 uraNaH 112 26 upIThikA urvazI 805 286 urvI 790 279 ulbaNaH ulbaNam 192 ulbaNA ullapitam 152 uzIram 135 255 uSitA jaruH 210 490 845 317 230 52 526 155 UrNAyuH 512 149 amiH 867 332 RkSa: 4. 2 ekAzrayAH 783 276 | eva 941 374 / bhaucityam 474 126 27 8 155 54 98 12 my 23, 706 243 ___98 23 123 28 866 331 342 82 upacAraH " 708 24 upadhA upadhAnam upacAnakam upanyAsa: upapattiH 1021 423 116 27 366 | arNA sy sm upabhogaH 874 335 252 57 627 195 681 231 51. 148 upamAnas. uparaJjakA : Shree Sudharmaswami Gyanbhandar-Umara, Surat www.umaragyanbhandar.com Page #563 -------------------------------------------------------------------------- ________________ prghaanshbdaanukrmnnii| lo. aMzukapallava: aMsaH kakupa pRSTham 195 46 1040. 433 115 26 522 153 131 29 736 256 576 171 kakSaH * kakSA 140 " kacaH kaJcakam kaTakam kaTakaH kaTitram kaTukaH kaTutvam kaNTakitA lo. pRSTham | 524 154 | kapilaH 523 154 | 514 150 / kapilamuniH 523 254 | kamaladevI 32 | kamalavanI 789 279 kamalezvarapAdAH 201 47 | kampitam 523 154 karaH 60. .: 14 karaGkaH 987 402 karaNagrAmaH 407 104 karatAla: 722 249 karapatraka: 716 247 karapAdavikSepaH 597 183 karabhI 1002.. 4.12 / karayantraM 155.34 karazAkhA 759 264 382 95 891 348 63 14 891 286 122 249 685 232 63 15 722 249 809 292 321 57 28 8 112 26 karIraH .. kaNTharasitam kaNThasUtrikA kaNThasthitaprANA kathAnakam / kathoddhAtaH. kadarthanA karthitA kadambakA kadalI kadalIdaNDaH . kandarpaH 727 . 252 karuNarasa: 209. 49 / kareNuH / 885 343 | karNapAlI. 616 190 karNAmburuham / 394 100 karpaTaH 562 167 / karpaTakaMH 101 24 karmavipAkaH : 1021 423 / kalakala: .. 314 73 | kaladhautam : .. 681 230 , .. 639 .205 : kalamaH .. 36247 kalahAntaritA 897: 356 / kalA .. 219 : 51 44.0 114 766265 kandarpazAkham kandukakrIDA (kapityahastalakSa0) 594 181 229 52 79 240 883:42 Shree Sudharmaswami Gyanbhandar-Umara, Surat www.umaragyanbhandar.com Page #564 -------------------------------------------------------------------------- ________________ prdhaanshbdaanukrmnnii| __ 501 i stle. zlo. pRSTham | lo. pRSTham kalApabhRt 591 180 | kArpAsam 366 88 kalikAla: 181 42 " 870 333 kalitaH ___ 25 8 kArmukam 584 177 kalpavRkSaH 209 49 kAlakUTam 697 239 kalyANAlaGkAraH 143 32 kAlalava: 680 230 (kavInAmupAdhaya:) 285 kAlAtyayaH 1043 435 kazipu 144 kAvyam 209 49 kAkatAlIyam 120 27 , kAkuH 804 288 / (kAvyaliGgAlaM0) 125 29 kAcamaNiH 717 247 __ 131 30 kAcavartakaH 386 97 kAJcanamAlA 911 359 547 162 (kANDaH) 675 226 / (kAvyApattiralaMkAraH) 130 253 kAtaram 611 188 858 324 kAntaH 618 288 , 559 384 1016 420 1020 423 kAntivitAnam 184 43 | " 433 kAmaH 652 211 / ( kAzmIradezaH) 447 kAmaceSTitam 189 44 kASAyaH ___748 260 kAmataH kiGkirAtaH 227 (kAmadazA:-daza) 12 kitavaH (kAmadazAlakSa0) kimu 681 230 382 681 kAmazAstram 95 / kimuta 230 kAmasatram 659 218 kilakiJcitam 478 129 (kAmasya paJcabANA:) 484 134 kisalayaH 100 23 krIDApekSin 808 292 730 253 kAmAvasthA kAmukaH 1057 444 | kuGkumam 607 187 kAmukabhAva: 698 240 kAmukabhedA:) 529 156 | kucaH 523 154 Shree Sudharmaswami Gyanbhandar-Umara, Surat www.umaragyanbhandar.com 26. . 0 Page #565 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 502 kucayugulam kuTumbam kuTTanI 39 "" "" kuTTamitam 19 kuNThA kuNThitam kuThupaH kutUhalam kundamAlA kubuddhi: kubera: kumAra: kulakalaGkaH kulajA kulaTA ( kulaTAlakSa* > kulatthaH kuladevatA kulaphtanam kulaputrikA kulamahilA kulalalanA kulavidyA kulAGgAraH kulizam kulizapAta: zlo. 140 424 2 334 368 1059 pradhAnazabdAnukramaNI / pRSTham / 3.2 | kulInaH 109 kuvalayam 1 kuzakarNa: 186 203 : 949 658. 81 kuzIlava: 89 kusaGgaH 445 129 .34 317 248 104 478 152 844 720 407 58 kusumapraharaNa: 523 154 kusumabANaH 595 182 kusumalatA 179 41. kusumazaraH 1014 508 445 214 837 229 kusutatA kusumacApaH 29 kusumapuram 99 5 418 147 kusumasAyakavayasyaH 116 | kusumAkaraH 50 | ( kusumAkara: ) 313 | kusumAmodina 52 kusumAyudhaparva Shree Sudharmaswami Gyanbhandar-Umara, Surat 187 44 kusRtiH "" 833 309 "" 789 179 kuharitam 43 kUjitam 48 | kUrcaka: 380 217 kRcchram 505 145 | kRtabhUSA 588 178 | kRtArthatA kRkalAsaH lo. pRSTham 130 29 981 3.99 748 260 876 336 849 3.19 431 111 97 23 122 28 234 53 411 105. 495 140 962 385 144 32 5.25 154 135 31 681 230 615 226. 135 31 675 226 105 24 886 344 710 244 776 271 576 171 : 105 24 742 258. 854. 321 599 184: 728 252 1025 431 www.umaragyanbhandar.com Page #566 -------------------------------------------------------------------------- ________________ kRtiH kRtyam kRpaNaH kRzatA kRzAGgI kRSNaH kedaraH keyUram kelI 345 83 | kaNitam kezagrahaNam kezapAzaH kezavasvAmI kezasaMyamanam kesaram (kaizoram) kopanA komalamAnaH prdhaanshbdaanukrmnnii| 5.3 zlo. pRSTham: '. ___lo. pRSTham 27 8RtuyUpa: 180 41 318 75. [kriyAparihAsa:] 462 421 1023 424 " (685) 232 914 26 (686) 232 1.12 417 / kriyAyogaH 980 398 315 73 | krodha: 606 186 kumaH 513 149 741 257 klinnam 601 185 155 34. 377 . 92 kliSTahasitam 689 234 693 236 kSaNadA 390 99 530 156 kSapAkSayaH 398 100 ___739 257 kSAmodarI 527 155 kSIrajalayoHpRthakkaraNehaMsa0695 237 124 250 kSIravAn 451 118 kSIravRkSabhedAH 482 133 451 118 716 247 (520) 153 440 114 645 207 655 216 kSetriyaH 816 299 876 336 kSemArthI . 462 121 112 245 khagapatiH ___18 7 khaTakAmukhaH 759 264 | khaDga __76 18 khaGgagrahaNam 198 47 khaNDanakupitA. ___791 280 89 21 skhadiraH 132 30 5 kharaTitam 758 264 108 25 | khalIkaroti 81 19 135 31 / khumbhikA . . 64 15 281 399 kSudrA koSaH kohala: 82 kautukadRSTiH kautukam 8. 169 10 23 kaumArakaM kauzala kauzikaH kausumam / kaMsAsuraH.. Shree Sudharmaswami Gyanbhandar-Umara, Surat www.umaragyanbhandar.com Page #567 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 504 prdhaanshbdaanukrmnnii| lo. pRSTham gItiH 10 296 68 zlo. pRSTham | / khedAlasA 162 37 gAdhA __71 17 maNaH 1. 4 ( gAmbhIryam ) 206 49 782 275 girisutA 109 25 gaNikA __93 22 | gItam 125 29 172 - 39 | (gItilakSa0 ) 231 53 . , 318 75 940 374 * gaNikAjanaH 145 32 231 (gaNikAnindA) .485 - 134 gItikA . 587 .. 178 (gaNikAvRttiH) (721), 248 guDajivhikA 745 259 'yatAgatam 292.67 guNaH 782 275 gadgadatA . 291 66 guNajJA 147 33 gadgadAsphuTam 158 36 guNapAlitaH 210 49 gandharvaH gurukalatram gambhIratA .. 188 44 gurujana: 785 277 gambhIrA (dRk) gurusevA 460 120 gambhIrezvaraH 743 258 | gulmaH 722 249 gamya: 617 190 guhaH [gamyaupamyAlaMkAravivekaH](695) 238 | guhyam 622 193 (garvalakSaNam) __ 551 165 | gRhakapotaH 501 143 'galasUtram 29 9 gRhakarma 867 332 (galahastaH) 634 203 | gRhasvAmI 819 300 gADharAgaH 1043 - 435 / gehapatiH . 224 52. gANikyam 551 164 | gehI 818. 300 gAtA 944 376 / goH 783 276 757 264 | gotrabhedaH 776 271 gAtraH 692 236 | gotraskhalanam / 689 234 gAvarAgaH 739 / 257 209 49 'gAlatA - 268. 61 gaurI gAtravalanam 804 288 grahaH / 732 253 sAtrasaMsthitiH 85 2..... , 1032 . .249 Shree Sudharmaswami Gyanbhandar-Umara, Surat www.umaragyanbhandar.com 241 54 | goSThI Page #568 -------------------------------------------------------------------------- ________________ prdhaanshbdaanukrmnnii| carcarikA 886 344 88 m. m carvitaH .. " zlo. pRSTham : . . zlo. pRSTham prahagatiH 826: .305 | candraH / / grahaNakam .. 36488 candramAH / ... 135 : 31 grAmINakaH 399 100 candralekhA .. 1004.4.13. 865 331 candravatI grAmoSitaH 398 . 100 caraNa: / 53 / 13 (grAmyatvam ) 368 .. 89 caraNatraH .... 64 15 grAvA 559 167 glAniH . 513 149 742 258 ghaTayuvatiH 833 330 355 ghaTitaH 697 239 / carcarI ghanatA 18744 (carcarIlakSa0) ghanarasitam 588 178 (carcarItAlalakSa0) ghanasAraH 102 24 607 187 . calalakSyavedhaH . 951380 ghUrNitam 351. 85 cATuH ( 92 .22 171 39 817 299 (cakitam ) (691) 235 cATuguNaH .. 453 118 (cakkalakam ) 169. 39 cATupadAni .. 512 149 (cakkalakalakSa. ) 761 : 265 | cATuvacanam 787 278 cakrakadharaH 758 . 264 | cAturasyam.. 85 . 20 cakrAvhaH 581 175 (cApa) guNaH 52 12 cakrAvhavadhUH 516 151 | cAmIkaram . . (caGgaH) 675 226 / cAritram . .. 837 .312 camaH 229 52 | (cArI): . 86 . . .21 caNDAnilaH 597 183 | cikuraH .. .. 28 .9 336. .. : 81 / cikurabhara: (catuHSaSTikarmala.) 495 142 / citam catuHSaSTikarmANi 499. :.142 | citA :: 490..:137 candanapaGkaH .. 102 24 | cittajanmA. .. .. 385 : 79 candanam .. 607. 187 / cittayoniH / Shree Sudharmaswami Gyanbhandar-Umara, Surat www.umaragyanbhandar.com ghRNA caNDI Page #569 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 506 cittaraJjanam cittAnuvRtti: cintAmaNiH citram ,, citra: ( citrakalAGgAni ) Julerides citralatA citrAdikalA citritam cirarUDha: cInAmbaram cumbaka: ( cumbanasthAnAni ) curcura: cUcuka: cUtaLata ceTikA 99 ceTI cetaH cetitA cetobhava: ceSTA ceSTitam codanam caurahataka: cauryasuratam chandaHprastAravidhiH ` zlo. 502 442 60 124 500 76 236 699 240 535 158 pradhAnazabdAnukramaNI / 970 391 pRSTham 144 | chAdanakam 114 chAyA 14 cchedaH 28 choTanam 143 | ( choTikA ) 18 | jaghanam 53 688 223 344 703 242 320 378 83 76 258 99 99 " 92 jaghanacapalA 94 jaGghA jaDa: jaDA jaghanabharaH jaghanyaH 742 27 ra 901 353 755 263 812 296 | janaga 660 218 799 284 359 87 188 44 385 96 88 21 780 ( jaghanacapalAryAlakSa0 ) 313 580 780 53 734 541 741 983 508 833 3 jatuguDakaH janakSayaH Shree Sudharmaswami Gyanbhandar-Umara, Surat 93 janatA janApavAdaH janma 39 janmasthAnam jayaH jayantaH 500 143 64 186 822. 302 | (jayodAharaNam ) 14 6 javanikA zlo 690 110 12 836 837 pRSTham 53 13 234 25 5 117 27 (693) 236 580. 733 820 310 312. 1014 562 909 301 91 22. 254 273 72 174 273 13 255 160 257. 400 148 309. 2. 724 250 558 166 80 18 418 266. 358: www.umaragyanbhandar.com Page #570 -------------------------------------------------------------------------- ________________ prdhaanshldaanukmnnii| jAtarUpama jAtiH lo. pRSTham 317 75 341 82 154 34 757 264 954 382 499 142 WWW lo. pRSTham / 64. 15 / DAkinI 741 257 DhokaH 781 274DhaukarIyam 783 276 | Dhaukitam 146. 32 . , 520 152 | tattvacarcA 705 243 | tanutA 172 39 | tanumadhyA 1023 424 | tantrI 485 134 tantrIvAdyam 219 tapanIyam 446 116 tapasvinI 563 167 | tapodhanaH 615 226 tamAlapatram 375 91 tamisram 620 192. taraH 497 : 141 tarala: 866 331 | taralikA 692 236 taruH 13 149 | taruNI 577 172 (taruNI) 411. 105 talpam 968 390 236 53 576 . 171 29 9 497 jAmAtA jAlamArgaH jihvA jIvanopAyaH jIvantI jIvamokSaH jIvalokaH jIvasamA jIvikA jIvitam jIvitavyam jugupsA juSTam jUTakalApaH jambhaNam jambhikA jRmbhitam / jambhitaH jyotsnA - jvalanaH zAtijanAH jhaGkAraH jhaSI TaGkAritam TiTibhakaH ThakkuraH .. 141 190 44 343, 83 190 44 746 259 722. 249 134 678 228 194 625 ___377 ___359 84 tADI 93 87 20 231 658 217 (tADanabhedAH) 852 320 682 | tAmbUlam 1035 431 , 870 333 740 257 (tAmbUlam) 931 : 370 / tAmbUlakaraGkavAhI 29 522. 153 549 . 163 67 . Shree Sudharmaswami Gyanbhandar-Umara, Surat www.umaragyanbhandar.com Page #571 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 508 zlo. (tAmbUlavITikAbhedAH) 990 678 tAruNyam ,, tAla; tAlaka: tiktam timyat tiraskariNI tiryaJcaH tilakaH tilottamA tIrtham tIrthayAtrA tIrthasthAnam tIvraruci: tumbakam tuga: turuSkasenA tulA tUNa: tUrNam 97 "" tUryam tUla: tUlAmbaram tRNolapa: : : vonitam taukikam 724 883 pradhAnazabdAnukramaNAM / 843 597 83 20 tridazapatiH 316 | tridazAlayaH 183 | tridivam 359 | tripurAntakaH 206 ,, 597 183 |tripramANam 963. 386 | tribhuvanam 367 . 89 | tristhAnam 910 642 pRSTham 404 tyAgaguNaH 238 * trapAkaram 250 | ( trAsaH) (bhAvaH) 341 | trikara: 445 : 161 (tristhAnalakSa0) 285 truTanaM 800 131 .: 29 tretAnalaH 407 104 | daNDa: 157 . . 36 daNDakaH 500 143 | daNDagrahaNam 10 :.8 dattakaH dattakAcArya: 322 77 681 230 | dantapaGktiH ' dattila: ' 140 32 588 178 dantila: 673 224 danturam 891 348 dayita: 903 355 dayitika 407 104 | dalavRntakam 1023 424 | dalavITakam 407 104 | dazanakSatiH 64. .15 dazamukha: Shree Sudharmaswami Gyanbhandar-Umara, Surat lo. 78 79 691 235 967 389 922 365 563 167 pRSTham 18 18 800 285 749 261 1005 415 940 374 119 27 790 289 790 280 197 47 107 416 13 18 138 76 492. 923 28 77 18 62 15 78 18 124 28 156 35 1016 : 420 346 84 407 104 65 15 623. 193 627 195 www.umaragyanbhandar.com Page #572 -------------------------------------------------------------------------- ________________ dazArdhabANaH dAkSiNAtya : dAkSiNyam 23 dAkSyam dAnam dAnacchedaH dAmaH dArA: dArumayI dAvAnalaH dAsapatram dAsI digvam dIptatAm dIptimattvam dIrghakA duHzIla: ( durAcAraH ) durAtman durAzayaH durgrahA * durjananI 47 1.1 441 114 128 252 956 383 834 310 658 217 734 254 dinAntarita: 590 179 dIpakam 90 321 (dIpakAlaM0) [dIpakAlaMkAralakSaNam ] 695 716 : durjAtA durbhaga: durbhartA pradhAnazabdAnukramaNI / zlo. 969 402 173 39 durvRtta: 852 882 12 12 pRSTham 390 | durbhASitam 103 | durvidagdhaH 320 duSputraH 341 : duSprakRtiH duhitA dUtI - "9 ( dUtIkarmANi ) ( dUtIguNA: ) ( dUtIlakSaNam ) ' dUravibhAvita ' dUSitam dRkUpatha: ( dRSTAnta: ) 247 dRSTiH 379 94 | ( dRSTilakSaNAni ) 964 387 | devakulam 711 245 Shree Sudharmaswami Gyanbhandar-Umara, Surat 21 "" 77 | ( dRSTAntAlaM 0 ) 238 | [dRSTAntAlaMkAralakSaNam ] 705 733 150 33 d 243 | ( devataravaH ) 705 705 243 devanam 706 243 | devaniketanam 318 75 devayAtrA 555 16.6 847 318 | hAm 166 |' devarASTram ' 657 217 daivAkRSTaH 821 302 daivAt 509 zlo. pRSTham 704 302 400 101 983. 400 430 111 995 407 146 .32 89 21 839 313 989 404 89 21 828 313 99 23 703 242 115 26 134 30 512 149 1035 431 224 755 243 254 52 263 993 406 895 350 800 285 869 331 731 .256 109 25 448 117 722 249 www.umaragyanbhandar.com Page #573 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 510 dolAyitam -doSaH doSA dohada: dauHsthyam -daMzaH ( daMzasthAnala0 ) dravaMtA draviNapatiH draviNavAn ('dravyakSayaH ) drutaH dvipadikA dvipadI [ dvirukti-prayoga: ] dvirepha: dhagiti dhanadaH dhananiyuktaH dhanapati: dhanapatisUnuH dhanapralobhaH dhanahAryA dhammillaH dharma: 99 'dharmAtmaja: dhavalAlayam "ghAtAM dhAvAditvam zlo pRSTham 839 313 | ghAtrI 698 240 ghArA 11 578 173 dhik 509 148 dhiSNyam 155 34 dhIraH 155 35 109 33 130 " pradhAnazabdAnukramaNI | 5 ghArtarASTraH 93 25 dhIrabhAvaH 9 dhIratA 22 120 12 29 dhUpa: 234 | dhUpavartiH 376 dhUpitam 82 ( dhUmavartiH ) 944 339 881 339 | dhUmavartikA 221 dhUrtaH 611 682 321 | dhRtiH 381 95 dhRSTatA 769 269 | dhenuH 960 384 | dhenukaH 1004 dhaureyaH 413 1027 426 | dhyAnadhI: 600 184 dhruvA 638 901 204 | ( dhruvAlakSa0 ) 353 | dhvAGGghaH nakula: 652 211 723 249 194. .45 " nakSatrarAja: Shree Sudharmaswami Gyanbhandar-Umara, Surat 8 [ nakhakSatakAlA: ] 27 nakharakSatam . 5 | nakhacikhinam zlo pRSTham 520 152 945 377 984 400 618 228 9 4 713 245 905 356 23 99 96 23 178 607 149 149 149 44 654 215 251 25 16 18 83 20 860 325 996 408 883 342 883 133. 727 107 33 33 33 11 342 30 360. 87 581 175 991.405 (690) 224 161 37 155 34 www.umaragyanbhandar.com Page #574 -------------------------------------------------------------------------- ________________ namaH nagnAcArya: 99 naTI 99 nandaH nandanam nayanabhAgaH nayanarasa: nayanAntavilokanam nayamArga: narakaH narakavairI narezvaraH nartaka: nartakavRttiH nartakAcArya: nartakI 99 ( nartakIlakSaNam ) nartakIloka: narma narmadA "3 navatvam nalaH nalakUbara: nahuSaH nAkavAhinI zlo. 767 562 920 92 883 pradhAnazabdAnukamaNI / 856 579 pRSTham - 268 167 363 342 16. 18 17 6 22 | nATyam 313 174 nAkAdhipatiH 19 nAgarikA ,, nATyadharmaH nAnA nAma nAyaka: ( nAyakavizeSAH) nAyakakArya ( nAyakAbhAsa: ) ( nAyikAlaGkArAH) nArada: 1 83 20 554 165 168 .. 38 802 286 757 264 878 337 875 336 82 1.9 84 20 82 19 86. 21 214 50 540 159 192 45 688 .233 551 164 " 1000 411 nitambavatI 946 378 17. Shree Sudharmaswami Gyanbhandar-Umara, Surat nArAyaNaH nAlika: nAlikA nikaSabhUmi: nikaSopala: niketanam nighnan nijam nitamba: 92 22 "" ,, nitambAcaraNam zlo. 121 483 863 pRSTham 28 133 330 282 289 245 714 246 129 252 585 177 76 37 794 805 712 320 161 674 477 225 127 17 406 .78 437 181 42 208 .49 207 49 710 244 713 245 (53 13) 26 75 993 326 1050 511 115 188 355 387 903 966 185 42 327 78 162 37 1" www.umaragyanbhandar.com Page #575 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 512 nidAnam nidezaH ninAda : nipIDanam nibhRtam niyatam niyama: niyamena niyogI 33 nirargala: niravadyam nirAkula: nirAkRtiH nirAmayam nirAvaraNa: nirutsAhA nirupAdhi nirguNatA nirdeza: nirbandha: nirbhatsitaH nirjhara : niryantraH niryUha: nirvahaNam "" nirvAcya nirvRti: pradhAnazabdAnukamaNI 1 zlo. 1033 859 " 127 29 | nirviSNa: 377 92 nirvyAjam 520. 152 niveditam 33 9 nivezanam 497 141 nizAntam 60 14 nizApagamaH 756 : 263 niSNAta: 937 372 niSpatti: : 529 156 19 943 376 | niSyeSaH 1041 434 | niSprakaMpA ( vANI ) 732 254 | niSpratibha:: 612 188 niskhalitam 546 161 nispandA 801. 286 niHsaraNagItam 626 194 nIcaH 112 434 224 pRSTham 430 nirveda: 325 26 nItiH 112 nIlam 52 nIlakaNTha: 38 10 | nIlalohita:: 246 56 | nIvI 'nIvi: 372 90 nIvIbandhaH : 890 511 844 317 264 * 59 ( nRtyalakSaNa 0 ) 6.51. 210 | nRtyAcArya: : 247 | nUpure: 149 | nRttam nRtyam Shree Sudharmaswami Gyanbhandar-Umara, Surat lo. pRSTham 977 396 791 280 441 114 174 * 702 242 737 256 1046 436 513. 149 437 144 707 244 378 93 674 225 752 262 379 94 388 97 884 343 699 240 316 74 698 240 566 168 1049 502 971 392 693 236 693 .236 902 354 125 29 236 53 191 45 793 282 www.umaragyanbhandar.com Page #576 -------------------------------------------------------------------------- ________________ prdhaanshbdaanukrmnnii| 513 zlo. pRSTham 933 371 pRSTham netram naipuNam 236 , 53 124 28 766 267 123 465 123 900 353 lo. pRSTham | netA 794 282 | paMttiH 19 7 | patrakartarI 939 373 patracchedaH naiSkAmikI 928 368 patracchedanam nyakkurvan 811 296 patracchedavidhAnam nyAyyaH 433 112 patravRtaH nyAsapAlanam 456 119 pathyA pakSapAtaH 584 177 (pathyAryAla.) paGkajabhUH 194 45 padanyAsaH paJcajanA: 719 247 padavedin paJcatapaH 299 69 padAtiH paJcabhAvaH 481 132 padmaH (paJcavidhagAnam ) 884 343 | payodharaH paJcaSaH 69 16 (parakIyAguNAH) paJcAkSayUtam 997 409 parabhAgaH paTacaram parabhRtaH paTalakam 990 404 | 990 4.4 " paTavAsaH 757 264 890 347 paTikA 742 258 parabhRtiH paNavRttiH paramAtmavid paNyam paramArtha: paNyanArI 277 63 paralokaH paNyaprasAraNam paralokacintakaH paNyavadhUH ___94 22 | parasaMcAryaH 499 142 parApatitaH pataGgaH 243 55 / parikaraH pativratA 851 . 320 paricaryA (pativratAdinIbhedAH) 857 324 ! paricchinnaH " 927 367 821 302 837 312 798 284 157 36 48 12 501 143 682 231 313 72 1011 417 646 208 820 301 824 303 684 231 636 203 509 148 436 112 725 251 ..206 41 Shree Sudharmaswami Gyanbhandar-Umara, Surat www.umaragyanbhandar.com Page #577 -------------------------------------------------------------------------- ________________ prdhaanshbdaanukrmnnii| pRSTham zlo. pRSTham 299 69 (parikarAlaM.) parikaritA zlo. pRSTham / 571 170 parirambhaNam 777 272 892 349 parivartin pari(rI)vAdaH 964 387 pariveSTita: 804 288 parivyayaH 86 21 parizeSita: 518 152 pariSvajanam 797 284 pariSvaGgaH 466 124 | parisaMkhyAlaMkAraH 636 203 parikramaH 494 139 14 742 258 735 255 568 168 1581 175 165 38 paricArakaH paricitaH paricchedaH 4 parijanaH 6 466 124 547 162 675 227 812 297 1007 415 438 113 578 173 parituSTiH paridhAnam paripATI paribRMhitaH paribhavaH paribhASA 524 154 599 184 696 238 730 252 81 19 pariskhalanam 94 22 parihasitam 384 96 parihAsaH 942 375 627 195 paretanAthaH 782 275 684 232 383 95 paryanuyuktaH 63 15 (paryAyoktyalaM.) 732 254 585 177 | paryastamitaH 807 291 581 175 | palAzaH 1039 433 / palAzinI paryaH / paribhUtaH parimardaH parimRSTam 100 23 141 32 653 215 456 119 969 391 398 100 894, 349 691 235 250 57 primossH| parva parirambhaH Shree Sudharmaswami Gyanbhandar-Umara, Surat www.umaragyanbhandar.com Page #578 -------------------------------------------------------------------------- ________________ prdhaanshbdaanukrmnnii| 515 zlo. pRSTham 105 24 780 273 63 15 607 187 pIlu: 890 347 992 406 251 57 691 91 22 697 239 3m . .zlo. pRSTham | pallavaH 754 262 / pikaH 1053 439 piGgala: pavanaH 105 24 | piJjaritam pazupatiH 5. 3 | piNDalikA 635 202 | piNDIkRtaH pazcAttApaH 603 185 | piSTAtakaH (pazcAttApaH-nATyAlaM0) 726 251 | pIyUSam pATalIputram 176 (pAThakaguNA:) 422 109 | puTabhAva: 266 puNyacayaH pANigrahaNam punaH pANDityam 382 95 | purandaraH pAtAlatalam 179 41 / purandhrI pAtram purANatRNam puruSaH pAtraghaTanam 144 32 ( puruSAyitala.) pAdakaTakam 952 381 | puruhUtadhanuH pAdapIThatvam 35 - 10 | purUravAH pAdavandanA 1058 444 | puroDAzaH pAnakagoSThI 795 283 pulaka: pAnikA 754 263 pAmarI 867 332 pArAvataH 157 36 581 175 / puSpabANaH pAricityam 702 242 | pustam pArijAtakaH pustakarma pArzvam 523 154 (pustalakSa0) pArzvavalitam 85 20 pRthakkaraNam pAzupatAcAryaH 539 159 | pRSTham 753 262 / pelavam / 794 245 856 323 782 275 389 98 1032 429 411 s lm puSTiH 808 292 869 333 729 252 578 173 124 28 m . 124 28 583 176 697 239 Shree Sudharmaswami Gyanbhandar-Umara, Surat www.umaragyanbhandar.com Page #579 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 516 prdhaanshbdaanukrmnnii| zlo. pRSTham / zlo. pRSTham pezala: ___ 7 (pratIpAlaM0) 122 28 150 33 . 773 271 (paugaNDam ) | pratIhAraH 934 371 paurandariH 285 pratyAravyAtaH 233 pratyutyAnam 618 191 prakaTarAmA 645 207 pradyotaH 905 356 prakAzayuvatiH ___757 264 prathamam 687 233 prakRtiH 318 | prathamamelakasthAnam 680 230 prathamavayaH 945 pradoSaH 595 182 995 407 pradyumnaH ( prakRtizabdArthAH) 318 75 prapaJcaracanA 605 186 prakhalaH 696 238 prapalAyanam 79 18 prakhyA 1023 424 prabhavaH 703 242 pragRhyaH prabhAvA 514 150 pragrIvakaH 587 prabhurAtaH 532 157 prajavaH 951 380 prabhusvAmI 541 160 prajAkAryam 1039 433 prabhedaH 701 241 praNamanam 139 31 pramadaH 1035 431 praNayaH pramadA 328 79 527 155 148 pramadAvatI 1045 436 praNayabhanaH 275 62 pramANam 598 184 791 280 | pramAditA 911 359 pratanuH 902 354 prayAgaH 298 68 pratipakSaH 619 192 prayomaH 502 144 pratipattiH / 398 100 799 284 pratibimbitam 1020 422 (prarocanAlakSa0) 882 342 pratividhAnam 710 244 pravayasU 93 22 pratizrayaH 219 51 pravartanam 504 145 Shree Sudharmaswami Gyanbhandar-Umara, Surat www.umaragyanbhandar.com astikRRENCE RECENTRE AREERATE 92 22 " m R Page #580 -------------------------------------------------------------------------- ________________ avilam pravrajyA prazamaH prazrayaH prazritam prazritA prasaGgaH * "" prasaGgataH prasaMgapatitA prasannA prasAdhanam prastAvaH 39 prasthAnam prasahya prasphoTanam prasvinnA prahaNanam (praharSaNAlaM 0 ) praharSiNI prahINa: prahNAtmA prAgalbhyam prANitavyam prANeza: prAbhRtam prAleyaM prAvINyam prAvRDvanaH zlo 150 478 781 32 661 609 491 579 712 pradhAnazabdAnukramaNI / 22 14 pRSTham 33 prAvezikI 129 prAsAda: 274 | priyasurabhi: 9 priyApriyA 219 prItaH 188 prItaka: 138 prekSaNakam 174 | prekSAbhijJA 245 preGkhaNakam 8 preGkhA premagranthiH premapravhaH premamayI 310 72 544 58 325 78 82 19 786 278 139 31 867 332 623 193 386 97 1016 830 240 75 586 Shree Sudharmaswami Gyanbhandar-Umara, Surat protphullavilocanaH protsAditA plutam phalamU 968 390 398 100 700 241 89 21 833 309 420 phUtkRtam 308 | bakulam "" phalakam ( phANitam ) zlo. 670 452 529 1002 (premarAgAdInAM bhedaH) 303 70 premalavAMza: 172 39 preSyabhAvaH 131 253 projjhitAvaraNA 834 310 proddAmaH 576 171 709 244 534 158 500 143 54 | ( baDizam ) 17 badara: 178 | vaddhamUla: 517 pRSTham 881 339 886 344 61 14 1044 435 730 253 795 283 929 369 949 380 83 20 223 118 156 412 706 243 724 250 1026 426 716 247 659 218 581 180 734 254 722 249 711 245 www.umaragyanbhandar.com Page #581 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 518 prdhaanshbdaanukrmnnii| bandhaH 767 bandhakI bandhujanaH bandhujIvam balAkA balAdhAnam balizobhA balyupahAraH bahujAniH bahupralApitvam bahumatiH bahula [ bahuvacanaprayogaH ] bANa: bANadhiH vAndhavalokaH (bAlaH) bAlakaH bAlA zlo. pRSTham zlo. pRSTham 18 | brahmA (nATayazAstrakartA) 75 bhagamUlya: 333 80 460 120 bhaGgaH 942 375 113 26 / bhaGgI 592 180 bhaTTakadambaH 565 168 515 151 | bhaTTatanayaH 88 21 187 44 | bhaTTadAyAdaH 138 31 613 189 bhaTTaputraH 791 280 555 166 619 192 bhaTTAdhipaH 538 159 698 240 bhaTTAnandaH 529 156 bhaNDaH 400 102 725 251 bhadram 776 271 252 57 bharaNIyA 582 176 122 bharata: 82 19 558 166 124 28 724 250 876 336 693 236 1009 416 bharatasutaH 378 1015 419 bharadvAjaH 247 56 29 9 | bharga: 918 362 250 bhallI 260 59 140 32 | bhavatu 702 242 241 bhavasAraratnam 781 274 403 103 | bhAgyacayaH 1048 110 25 | bhATI 336 81 731 253 363 748 260 bhANDakam 545 161 117 27 bhANDasthAnam 608 187. 570 169 / | bhAratI ___457 120 " 102 bAlikA bAlyam bAhumUlam bAhyavRttam 0 binduH vimvam buddhiH bRtI brahmacaryam brahman Shree Sudharmaswami Gyanbhandar-Umara, Surat www.umaragyanbhandar.com Page #582 -------------------------------------------------------------------------- ________________ bhAva: 86. 502 " bhAvadazA 806 bhAvazuddhaH 539 ( bhAvikAlaMkArala0 ) 727 bhAvitaH 881 bhAvitacetas 71 bhAvitAtmA 87 bhAskaravarmA 561 bhinnapaJcamaH 881 bhiSagjana: 1029 bhujaMga: "" 6 "" "" " "" "" (bhujaGgavallikala0 ) bhujapatanam ' bhujalatA bhujavalanam bhujApIDa: bhujiSyA zlo. bhUta: bhUti: bhUmi: bhUmikA "" bhUmideva: 5 48 101 191 314 413 377 pradhAnazabdAnukramaNI / pRSTham 21 bhUmivibhAgajJAnam 144 | bhUmispRzU 290 | bhRGgI 159 | bhoga: 252 339 17 21 167 339 427 308 85 104 333 725 3 12 998 409 "" bhogavatI bhogin "" bhoginAmIzaH bhogIndravibhUSaNaH bhaumaH bhramakarma (bhrAmaro) (rAgaH) 24 bhrUkSepaH 45 | bhrUbhaGgaH 73 106 (bhrUbhaGgalakSa0) makaraketanaH 99 92 makaraketuH makaradhvaja 85 20 72 20 "" 24 makarandaH 80 majA 251 maJjarI 3 maJjarikA 1023 424 | maJjubhASiNI 802 286 | maNikaNTha: 1010 416 | maNitam 199 47 Shree Sudharmaswami Gyanbhandar-Umara, Surat " "" 519 zlo. pRSTham 951 380 877 337. 517 151 615 227 724 250 49 12 19 7. 179 41 125 29 109 25 658 217 124 28 714 246 647 208 507 146 507 147 49 12 590 179 106 24 90 21 116 27 907 357 729 252 817 299 611 227 810 295 968 390 560 167 127 29 437 107 www.umaragyanbhandar.com Page #583 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 520 maNibandhanam maNimAlA austr maNDalam mataGgaH matam matigocara: mattavAraNaH matsI (madaH) madaH ( madanavikArAH) madanavikAraH madana hutabhukU madalIlA madirA madhukarI. madhujAlam "" madhupa: madhurAkSarA madhuleha: madhyaH "" zlo. 741 403 113 111 877 2 "" madhyabhAgaH ( madhyama: ) madhyasthaH 33 9 pradhAnazabdAnukramaNI / madhumathanaH 118 (madhuram ) ( vacanam ) 697 706 102 136 351 552 645 722 714 998 675 892 348 manmathatantram 629 630 pRSTham 257 | manasija: 103 | manAkU "9 42 713 245 26 manojanmA 594 181 26 | manodayaH 123 28 337 | manobhava: 270 61 2 | ( manoratha: - nATyAlaM 0 ) 714 246 9. manovRttiH 104 24 4 manoharaH 1016 420 409 mantharatA 937 372 226. manmathaH 311 72 77 17 696 238 248 24 1035 431 240 54 471 125 229 52 793 282 660 219 648 200 1011 417 203 48 430 111 486 135 1017 421 101 24 737 256 857 323 www.umaragyanbhandar.com 200 manyuH 200 manye 24 mayUrI 31 85 maruH 165 "" 294 114 902 354 944 376 187 44 207 249 | mastakacalanam 246 | ( mahAkulakalakSa * 27 marmaghaTTanam masUra : mahAnubhAvaH 239 mahApuruSaH 243 | mahAmunidayitA 67 mahAsattvaH 26 | mahAsenaH 610 Shree Sudharmaswami Gyanbhandar-Umara, Surat mahAstotram mahiSI 250 mahIyAn 188 | mahotsavaH zlo. pRSTham 11 > 720 101 Page #584 -------------------------------------------------------------------------- ________________ prdhaanshbdaanukrmnnii| 521 zlo. pRSTham | __ zlo. pRSTham -mAtaH 41 10 mInaketuH 864 330 42 , (mukulA dRSTiH) 162 38 mAtrA 87 21 | muktaH mAtrAgAthA 339 82 | muktakam 607 187 mAdhavasenA 526 155 ' (muktakAdila0) 792 282 mAdhuryam 15 6 muktahastatA 295 67 -mAnaH , 520 muktAyudham 16 18 679 228 muktAhAraH mAnadA 147 33 mukhabhaGgaH 434 112 mAnarasA 673 224 mukharatA 939 373 mAnasavasatiH 20 (mugdhAlakSa0) 445 116 mAraH 732 253 (mudrAlaMkA0 ) 465 123 mArakarma 1014 418 muraja: 236 53 mArgaH 776 271 musalam 871 334 mArgaNaH 328 79 muhUrtaH 288 66 953 381 mUlam 736 256 mArgataruH 208 49 magadevI 525 154 -mAlatikA 951 380 mAlatI 97 710 244 122 28 954 382 569 715 mRNAlam 246 1058 101 24 444 (mAlopamAlaM.) 30 258 59 mRNAlikA 133 30 mAlyam 866 331 685 232 // 243 -mAhAtmyam 713 245 mRtiH 317 mitraH 37 75 manan 10 805 289 mekhalikA 198 "mizram 47 mizrAtmajaH 566 168 | medhAvinI 913 360 miSTakaH 253 58 | meruH 31674 Shree Sudharmaswami Gyanbhandar-Umara, Surat www.umaragyanbhandar.com 129 mRgayA 169 Page #585 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 522 prdhaanshbdaanukrmnnii| 162 692 . maunavratam 240 rajas 167 raTan zlo. pRSTham | zlo. pRSTham mohAyitam 478 129 ( raktAnurAgaigitAni) 630 201 mohanam " 693 maunam 99 23 235 " 749 261 236 337 (yathAsaMkhyAlaMkArala0) 695 rakSaH 278 rakSasAMpatiH 1004 413 yat 698 raGgaH yatiH 104 797 284 108 25 yantram 323 rajasvalA 796 283 559 819 300 yantrasUtrasaMcArA 728 252 raNadevI 565 168 (yamakAvalilakSa0) 305 raNitam yAtasamaH 614 225 ( ratabhedAH) 652 212 yAtudhAna: 861 327 ratAbhisaMmardaH 198 47 yAtrA 449 117 ratAvegaH 160 37 yAdasAMpatiH 206 48 ratiH 126 29 yAnikaH 624 194 675 227. yASTIkaH 756 263 | ratikalahaH 1055 451 yugalam ratikAntaH (yuvA) raticakram 385 96 yogin 22 ratiramaNaH 1013 418 yauvanam 22 ( ratilAbhala0 ) 388 98 675 225 | ratisaGgaraH 152 34 , (triyaH) ratnam 594 181 ,, (puruSasya) ratnAvalI ___, (250) rathyA 829 308 ( yauvanalakSa0) 372 rabhasaH 711 248 yauvanalIlA 129 29 / , 892 -348 Shree Sudharmaswami Gyanbhandar-Umara, Surat 789 279 ,, 250 s sh www.umaragyanbhandar.com Page #586 -------------------------------------------------------------------------- ________________ prdhaanshbdaanukrmnnii| 523 pRSTham zlo. pRSTham 373 508 148 156 531 157 78 18 81 19 540 159 bsm m 0 0 987 rasaH zlo. pRSTham | ramaNaH 149 33 | (rAgalakSa0) 1016 420 ramaNI 680 230 rAgavRddhiH ( ramaNIyatA) (688) 233 rAjApAya: ramaNIvallabhaH 97 23 | rAdhAsutaH rambhA 86 21 | rAmaNikya 27 rAmasenaH 699 240 | riktam 1000 411 rammAstambhaH ___ 54 13 / riktaH ravidevaH 542 160 riktIkRtam razanA 402 rikyam 86 21 ripulakSmIH 675 227 riraMsA 722 249 rucirA rasapuSTiH rucyaH ( rasavicAraH) 809 292 ruTU rasAyanam 650 210 rasAvegaH (rUpakam ) rasitam 105 24 rAgAkRSTiH 1023 (rUpakAlaM.) rAgAndhaH 557 166 rAjaputraH 77 rUpamadaH 40 10 | rUpAjIvA 148 rUSitam 688 233 / recitam 711 245 / reNuH (rAgapremAdInAM bhedaH) 379 94 | rohiNI Shree Sudharmaswami Gyanbhandar-Umara, Surat 608 187 615 189 614 189 199 47 ___786 278 1050 437 968 390 1016 420 92 22 103 242 804 288 . ruSa ym 0 424 134 30 783 276 426 110 429 111 452 118 602 185 18 28 123 rAgaH 482 133 576 171 482 133. 253 58 www.umaragyanbhandar.com Page #587 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 524 lakSitam lakSmI: lakSyam laguDa : lagnam laghukopa: laghukriyaH laghutaram (vacanam ) laghuhRdayatA laDaha: (laDahapadavicAra:) lampaTa: lampaTA laya: 19 " layacyutiH 'layamArga: ' ( layalakSa0) ( layavizeSAH ) lalanA 99 lalAmam lalitam "" "" V 99 (lalitam ) lalita: zlo. 27 118 80 650 pradhAnazabdAnukramaNI / 944 881 pRSTham 8 651 488 57 479 692 39 27 "" 18 | ( lADIka: ) 82 527 155 lAvaka: 953 381 lAvaNyam 691 238 704 242 lAghavam 210 lAlityam 19 327 78 327 79 lInA 520 152 lIlA 299 69 4 883 342 944 376 805 289 83 20 377 340 |lokaH 2 lAlityodvahanam lAvaNyalakSa * 675 577 172 Shree Sudharmaswami Gyanbhandar-Umara, Surat 93 liGgam 95. ( lIlA ) luNDIkRtam lulita: lekha: lekhavAhakaH lekhitam ( lezAlaM 0 ) 1 | lokapAla: 210 (lokoktiralaM0) 136 > 99 zlo. pRSTham 96 23 462 122 (693) 236 382 95 85 20 157 36 109 25 109 25 183 42 388 97 615 189 706 243 477 127 685 232 332 80 597 183 410 105 408 105 1026 426 365 39 14 | lobhanam 1036 431 131 | (lolaH - dRSTivikAraH) (733) 254 235 | lolikadAsa: 754 263 236 lohakaH 320 76 226 vakrakathitam 923 730 252 488 136 366 89 1023 424 21. 214 50 www.umaragyanbhandar.com Page #588 -------------------------------------------------------------------------- ________________ axfgara: vakradRSTipAtaH vakravacanam vakravAkU vakrasmitam vakroktiH vacanaprapaJcaH vajrakaNikA [ vajralepa: ] vajropala: vaJcakaH vaJcakabhaGgiH vaJcakavRttA vatseza: vanagulmam vanamAlA vaya : ( trividham ) vayasya: varagAtrI varA varAkI 93 varAGganA varATikA varArohA vartanam varNakam varNamAlA vartanam pradhAnazabdAnukramaNI / zlo. 462 121 varNanA 734 255 | varSazatam 582 176 | valayakalApI 734 255 | valayAvali: 734 255 valiH 89 21 valitam 596 182 448 117 590 312 332 237 485 802 472 135 31 vasantaH 724 250 vasantakaH 888 346 | vasuH 1038 711 148 480 858 324 634 168 805 vAcyam 177 40 vAcyapadavI pRSTham ( valitAdRSTila 0 ) 93 179 | valgatI 72 | ( valgitam) 80 ( valmIkapadArthaH ) 54 vallabhaH 134 | ( vallari: ) 286 | vazIkaraNayogaH 126 | vaSaTkAraH 432 | vasudeva: 245 | vasuvarSa: 33 | vasuSeNaH 132 | vastu vAkyam 202 vAgurA 38 | ( vAggeyakAraH) 289 826 305 | vAjIkaraNam 351 | vAtavarSa: 897 Shree Sudharmaswami Gyanbhandar-Umara, Surat zlo. pRSTham 784 277 680 230 343 83 443 115 114 26. 500 467 829 900 500 1032 723 "" 525 543 417 14.3 125 308 352 143 429 249 227 160 107 892 348 904 355 76 18 533 157 78 18 745 25.9 394 100 512 149 88 21 83 20 755 263 132 30 541 160 600 184 www.umaragyanbhandar.com Page #589 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 526 prdhaanshbdaanukrmnnii| pRSTham ( vAtikaH) vAtsyAyana: vAdaH vAdakaH 784 277 | vikalpa: . vAmaH * vAmA vAmatAbhiyoga: vAmatAsamayaH vAmatvam vAmadevaH vAmalocanA vAmAcaraNam vAmetarat vArayoSA vArayoSit vAraramaNI vAravadhUH vAravANam vArastrI zlo. pRSTham 41 vAsasitam 298 68 77 18 vAsitam 95 22 123 28 vAMzikaH 881 339 72 vikaraNam 318 55 942 375 vikarAlA 1058 444 599 184 679 229 (vikalapAlaM.) 205 48 (vikasitam-dRSTivi0) , 233 461 121 vikasitavadanaH 109 244 vikAraH 507 146 564 168 vikAsa: 618 228 486 135 vikRtabhraH 793 282 151 34 vikramaH 79 18 119 27 vigaNitaH 321 77 vigalallolam 302 70 viguNaH 401 102 92 22 414 106 766 267 900 353 / 988 403 303 70 vinitaH 450 117 279 64 vicakSaNatA 579 vicyutam 158 vicchittiH 189 44 477 127 251 1046 436 151 34 / / vijane 846 317 141 32 vijitaraGgaH 878 337 804 288 vijJAnam 524 154 802 286 / , . 0 vigrahaH 0 0 0 174 730 252 mm 0 534 vArAGganA vAritaH vArtA vAISikaH vAsakasajA vAsakasthAnam vAsakAgAram vAsanAsthairyam vAsavadattA Shree Sudharmaswami Gyanbhandar-Umara, Surat www.umaragyanbhandar.com Page #590 -------------------------------------------------------------------------- ________________ viTa: "" "" viTakhaTaka: viTapa : viTaputra: viDambanA "3 vitarkaH vitAnakam vidagdhadhIH vidyAdharaH vidhiH vidhuritam vidheyam vidheyasaMmUDhaH vinayAdhAra: vinizcitiH vinimudrahakU ( vinoktiralaM 0 ) ( vinoktyalaMkArala0 ) vinodaH viparItaratam viparItA (viparItabaMdhala 0 ) vipralambha: zlo. pRSTham 16 vibhAva: 89 | ( vibhAvanAlaMkAra: ) 445 82 19 68 368 1059 pradhAnazabdAnukramaNI / 122 123 249 28 ," ( vipralambhazRGgAraH ) viphalam vibudhaH Shree Sudharmaswami Gyanbhandar-Umara, Surat "" "" "" "" vibhAvitAtmA * vibhramaH 22 ," "" vimokSaNam virakta: 400 102 728 252 242 45 704 141 32 55 70 712 303 245 477 127 241 54 617 190 692 235 628 195 590 179 341 (viraktanAyikeGgitAni ) 618 191 882 110 791 425 280 92 22 439 113 117 589 449 179 177 40 514 150 484 134 291 66 691 235 250 ," 678 228 305 70 707 244 |virodhaH 521 153 575 171 | ( virodhAbhAsa: ) 576 172 389 98 | ( virodhAbhAsAlaM 0 ) 1011 417 289 98 ( virodhAlaM 0 ) 386 97 809 292 988 404 "" 103 24 vilakSatA 689 234 121 28 vilambitaH 944 376 17 6 | vilasitam 39 10 virasA virahaH virahAnala: viriJcaH virutam zlo 27 virUpakaH 506 51 576 770 783 1025 1022 527 pRSTham 146 12 172 269 277 426 424 948 379 11* 13 www.umaragyanbhandar.com Page #591 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 528 prdhaanshbdaanukrmnnii| ( vilasitapadam ) vilasitiH vilAsa: vilAsajAlakam vilAsaH (vilAsalakSa0) vilAsin vilAsinI vivartanam vivartitam viviktaH viviktam vivRttam vizAkhila: vizeSaH 271 61 zlo. pRSTham | zlo. pRSTham 675 226 | (viSamAlaM0 ) 723 249 986 402 1033 430 [viSamAlaMkAralakSaNam ] 699 241 1040 [viSayAnandasiddhikA0] 678 228 477 127 470 125 viSANam 2.12 50 18 7 viSAditA 778 272 viSNubhaH 503 144 563 167 561 167 visaMjJA 728 252 * 621 193 visaMvaditam 424 109 628 195 visaMSThula: 808 292 374 91 visaMSThulam 1008 416 464 123 669 222 visaMsthA 583 176 (vistAri-dRSTivikAraH) , 124 233 124 28 visphAritaH 525 154 visambhaH 373 91 242 (vihasitalakSa0) 276 343 83 175 184 vihitiH 40 vihRtam 479 131 386 402 vIkSaNam 912 360 vITikA 759 264 275 / vIthI ___51 12 vIrahak 897 351 221 51 | (vIradRSTilakSa0) 897 352 953 381 | vIrudha 956 383 177 40 (vRkSadohadAni) 578 173 772 270 | vRkSAyurvedaH 124 28 108 25 | vRttam 110 975 395 1506 112 6 26 m 43 vizeSakaH vizeSaNam (vizeSAlaM.) or 962 986 (vizeSoktiH " " vizrAmaH vizvakadruH vizvakarmA vizvarUpa: vizvasRj Shree Sudharmaswami Gyanbhandar-Umara, Surat www.umaragyanbhandar.com Page #592 -------------------------------------------------------------------------- ________________ prdhaanshbdaanukrmnnii| mmm , 250 vRttiH vRttinirodhaH (vRttyanuprAsa:) (vRddhaH) (vRddharatavarNanam) vRddhiyogaH vRzcikaH vRSaH " vRSaprakRtiH vRSabhaH vRSabhadhvajaH (vRSalakSa0) veNI vetanam vetradaNDaH vedikA zlo. pRSTham | zlo. pRSTham pRSTham 941 374 | vailakSyam 104 24 801 286 133 103 24 162 37 389 98 394 791 280 782 275 vaizikazAstram 504 145 vaiSNavaH 749 261 182 42 vyagraH vyagratA 586 178 535 158 dhyaGgaH 976 395 785 277 (vyaGgayosprekSAlaM.) 1026 426 738 vyatikaraH 899 352 315 73 (vyatireka:) 111 26 vyatirekaH - 695 237 718 247 (vyatirekAlaM.) 742 258 576 172 577 172 312 774 271 808 292 , 577 172 , 988 404 368 89 " 996 409 | vyathakaH 205 48 __ 95 22 vyapadezaH 620 192 143 32 vyalIkam 720 248 vyavasAyaH 492 138 88 21 | vyavahAraH 706 243 493 139 vyavahatiH 582 176 145 32 | vyasanam 730 252 761 265 , 1022 423 207 49 / vyAkaraNam 782 275 >> vepathuH 822 vepanam vezaH vezayoSit vezavilAsavatI vezma vezyA veSaH / vaikuvyam vaijayantI vaitAlikaH vaidagdhyam Shree Sudharmaswami Gyanbhandar-Umara, Surat www.umaragyanbhandar.com Page #593 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 530 prdhaanshbdaanukrmnnii| zlo. pRSTham 970 391 117 27 144 32 438 113 978 397 1031 428 426 110 957 383 183 42 0 m 403 103 1031 428 170 lo. pRSTham / vyAkarSaNam 317 | zamI vyAjaliGgI 750 261 | zarajanman vyAjastavanam 783 276 zarAsanam (vyAjastutiraLa0) 983 zarma (vyAjoktiralaM.) 476 127 | zarvaH 589 179 | zavarI vyAdhaH 957 383 | zalAkA (vyAdhiH-vipralaMbhAvasthA) zazakaH (726) 251 zazadharaH vyAyAmaH 442 114 'vyAla: zazadharakAntaH byAsaH zazAtakam vyAsamuniH 640 205 zazAGkaH vratatiH 573 (zazAdipuruSalakSa.) vrIDA 173 39 zazin 841 314 ! zaziprabhA zaGkamAnA 839 313 zaGkarasenA 520 152 zazilekhA zaGkA 521 153 zAvyam (zaGkitAdRSTi:) 840 314 zAcyAyatanam zacIpatiH 859 325 'zAla zaThaH 697 238 | zAlikaNDanam 5710 244 zavaH zaThavRttiH 365 88 zAnavedin zatam 679 229 zAstrArthaH zatAvartaH 829 308 zikSA zabdolbaNaH 742 258 zitazaraH zabalitaH 771 270 zambaradhvaMsI 971 392 zithilA 'zaMbhaLI, 2 2 | ziraHzUlam zambhuH 131 29 / ziloccayaH 65 111 26 285 343 83 131 173 794 282 . sm sm sm 871 334 330 8. 130 29 235 53 92 22 185 43 27 8 818. 300 238 : 54 Shree Sudharmaswami Gyanbhandar-Umara, Surat www.umaragyanbhandar.com Page #594 -------------------------------------------------------------------------- ________________ prdhaanshbdaanukrmnnii| 531 290 128 29 zlo. pRSTham / 'lo. pRSTham pRSTham zilpam 177 40 | zravaNapUraH 417 107 zilpajIvikA 637 203 / zrIphala: 766 267 zilpajIvin 878 337 | (zrIharSanRpatiH) 799 285 zivadevI 538 159 zreSThI zIlakSatiH 509 148 zrutipatha: 127 29 zuk 449 117 yavanabhUH 979 398 zukaH 247 56 | zlathanam 842 315 zucidakSiNAH zleSaH 503 144 zubhajanman 106 24 (zleSAlaM0) 778 273 zubhamadhyA 783 277 zubhAvasaraH 370 370 90 (zleSopamA) 53 94 zuSkazaGgAraH 649 209 247 56 zUla: 19 7 SaTkarma 417 107 zUlabhRt SaTakarmANi 249 zUlA ('la') pAla: 68 16 (SaTkarmANi) 107 zUlApAla: 796 283 SaDAtmA 374 zaGgakam 893 349 / SiGgaH 874 335 82 19 | saktiH 436 112 zRGgAraH sacakitam 680 230 506 146 | sanchAyaH 1025 425 817 299 | satrAgAra: 841 314 | * sattvam , 619 229 (zaMgAralakSa0) 799 284 (zRGgArarasabhedA:) 809 292 | sadbhAvaH 63. 200 (zaGgArAbhAsa:) 627 196 701 241 zekharaH 901 353 | (sattvajAlaGkArAH) zailendraH 966 387 | sanAtham (zauNDikAdhyakSa:) 531 157 ! saparyA 914 360 zauryam 79 18 saptapatraH 250 57 zaulkikAdhyakSaH 531 157 | sapta munaghaH 242 55 Shree Sudharmaswami Gyanbhandar-Umara, Surat www.umaragyanbhandar.com 'zaGgaTakaH, 27 Page #595 -------------------------------------------------------------------------- ________________ prdhaanshbdaanukrmnnii| zlo. 377 701 saptAcirdAnam saptAzrayaH saptiH samarabhaTaH (samahastakala.) samAcaraNA samAcAra: samAdhAnam (samAdhiralaM.). (samAnopamA). samArabhbhaH samAzleSaH : samAsaktiH (samAsoktiralaM.) 3 zlo. pRSTham | pRSTham 480 132 | saGkalpajanmA 259 59 940 374 | saGkalpabhavaH 933 371 | saGketabhUH 840 314 756 263 [saGketasthAnAni 230 92 saGgamaH 115 246 saMgItam 241 ___793 282 238 54 (saMgItalakSa0) 793 282 115 26 saMgharSaH 1042 435 saMcArikA 2046 ___ 436 santatiH 812 296 1017 421 (saMdAnitakalakSa.) 169 39 1021 423 (saMdAnitakam) 792 281 626 194 saMdezakaH 905 356 (saMdehAlaM.) ___387 97 828 .307 [sandehAlaMkAra lakSaNam] 681 231 866 331 / saMdohaH 946 378 420 108 saMdaMza: 759 264 591 180 saMdhAnam 664 219 1018 . 421. sandhiH 265 60 105 24 sandhicchedaH 131 30 saMdhibandhaH 947 379 464 123 saMdhukSaNam 978 397 986 402 sannahanam 289 66 1001 412 sannAsikaH 778 272 974 394 | saMnAhaH 323 :, 77 saMnivezaH 368 89 48 11 saMnyasanam 496 141. 620 192 saMpuTakam 607 187 104 24 | | saMprayogaH 396 100 52 12 / (saMbandhAtizayoktiralaM.) 814 298 samAstaraNam , samidhaH samIraNaH samIhitam (samuccayAlaMkAraH) samucchAyaH samudrikA samullapitam / saMkathA saGkalpaH saGkalpajaH , Shree Sudharmaswami Gyanbhandar-Umara, Surat www.umaragyanbhandar.com Page #596 -------------------------------------------------------------------------- ________________ [ saMbodhanam ] (saMbhAvanA) (saMbhAvanAlaM 0 ) sambhogaH (saMbhogalakSa 0 ) saMbhramaH saMmardakAritA saMmUcchitaH saMyati: saMvadanam saMvyavahAraH saMzleSaH saMsAragrahaH saMsthAnam sarala: saralAtmA sarasijam sarojam sarva: pradhAnazabdAnukramaNI / 99 sahajaprema zlo. 736 125 119 6.81 233 "" 687 233 sahasrakaraH 837 312 sahAyaH 355 86 sahRdayahRdayaH 457 53 601 pRSTham 255 ( sahajapremalakSa 0 ) 29 | sahabhojanam 27 sahasA 120 | [sahoktyalaMkAra lakSaNam ] 13 | (sahoktiralaM0 ) 185 | sAkUtam sAgarikA 111 432 129 252 569 .169 sAdI 517 151 106 243 | sAdaram 227: 52 sAdhAraNayoSit 111 897 535 26 | sAdhuH 351 | sAdhudhvani: 158 sAdhuvAdaH salilapAta: 597 183 salilamuc 1031 428 lalIlam 685 232 savivAda: 820 301 sasneham 150 33 ( saspRham - dRgvikAraH) 690 234 sasmera: 1055 441 sahakAraH sahacara: (sAttvikabhAvAH) sAtvikabhAvAH Shree Sudharmaswami Gyanbhandar-Umara, Surat 99 sAdhvasam sAdhvI sAmagrI sAmAjika : 99 sAyakaH sAram sAra: 672 224 429 111 "" 481 132 148 33 sArtha: zlo. pRSTham 372 90 615 189 686 232 689 234 967 389 598 184 548. 162 251 476 127 409 105 910 359 268 61 805 289 143 234 10 533 500 689 39 24 807 .291 84 20 788 279 598 184 112 26 105 24 502 144 798 284 330 80 675 222 615 226 680 230 105 24 www.umaragyanbhandar.com : 8 Page #597 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 534 sAla: sAvaraNam sikthakam siktham siddhArthabIjam siddhidvayam sinduvAra: 39 sirA siMha: siMharAja : sItA sItkRtiH sImantinI "" sIsapatrakam sukRtam sukhada: sugataH Ia sugAtrI sutanuH sutarAm zlo "5 sunda: sundarasenaH sundarI suprabhaH subhagaH pradhAnazabdAnukramaNI / pRSTham 945 677 806 270 10 712 245 64 15 236 53 4 subhagaH subhagaGkaraNam 740 257 | subhagaMmanyaH 377 | subhagA 227 | subhrUH 290 61 79 18 537 159 627 195 155 34 558 166 893 349 65 15 719 248 1016 420 266 60 778 272 108 25 50 12 "9 subhagam sumanas sumanomAlA suratakalaha: suratam (suratacinhAni) suratavidhiH suraniketanam 247 surabhi: suravasatiH surasadanam suvadanA suzroNi: suSTi: "" susaGgatA sUkara: 227 sUcI 677 724 250 sUtradhRt 963 386 sUtram 201 675 716 45 Shree Sudharmaswami Gyanbhandar-Umara, Surat 47 (sUtram ) 227 sUtrI sUdazAstram 11 | (sRtiH) zlo 134 1016 pRSTham 30 420 692 236 166 38 854 321 145 32 733 254 90 21 84 20 16 678 228 402 103 153 34 230 52 682 231 561 167 179 41 968 390 736 255 692 235 947 379 914 360 956 383 191 45 880 338 124 28 691 235 881 339 124 28 710 344 www.umaragyanbhandar.com Page #598 -------------------------------------------------------------------------- ________________ prdhaanshbdaanukrmnnii| 535 zlo. pRSTham pRSTham 1033 430 535 158 577 172 692 236 326 78 968 390 714 246 622 193 zlo. pRSTham | saindhavI smaramAndyam saMhabhaTiH 958 384 smarazAstram laihikeyaH 110 25 | smitam (saukumAryalakSa0) 1052 439 saugandhyam 112 26 | smRtibhU: saundaryam 120 27 sragdharA saubhAgyam 145 32 svacchandaH saubhAgyamadaH 129 29 | svabhAvasaMsthApanA sauSThavam 718 247 | (svabhAvoktiralaM.) 794 282 zrIdharma: 492 138 svarUpam (strIbhedAH) 326 78 / svargabhaH sthalakamalam svarlokaH sthalakamalinI ___ 56 13 svasthavRtta: sthaviratvam 724 250 svAcchandyam sthAnakam 804 288 svAdaH sthAnakazuddhiH 20 svAdhInam (sthAyibhAvAH) 502 144 (svAntam) sthiramatiH 497 141 svApateyam (sthairyam) 206 svAmI snigdhaH 436 112 snigdhahak (svedabhedAH) snigdhatvam 189 svarAlApaH snehaH 39 173 svairiNI (snehalakSa0) 314 73 / haTTapatiH snehavirUpaH 701 241 hataH spRhA __ 94 22 | haraH 690 234 | hariH (smaraNam vipralaMbhAvasthA)721 251 / hariNaH 865 331 1036 431 1052 438 554 165 1041 434 724 250 615 227 698 240 705 243 657 217 1016 420 98 23 808 292 550 164 848 318 857 323 540 159 svedaH 521 153 615 6 119 27 79 18 Shree Sudharmaswami Gyanbhandar-Umara, Surat www.umaragyanbhandar.com Page #599 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 536 prdhaanshbdaanukrmnnii| hariNacarma hariNAkSI harinagaram harizAsanam zlo. pRSTham 731 253 724 250 706 243 180 41 ___315 73 711 245 4. 10 1030 428 155 34 445 116 489 137 hInapAtram halI havirbhuk hasitam hastadAnam hastadvayAntaram haMsa: haMsaka lo. pRSTham / 419 108 568 168 hitam 180 41 | hitA 749 261 himAcala: (687) 233 / hiraNyakazipuH 136 31 199 47 hInAnvayajanman 689 234 | huGkAraH 932 370 - huMkRti: 735 255 / , 581 175 / hutavahaH 157 36 hRcchayaH 101 24 hRdyaH 102 . 24 hRSIkezaH 983 400 (hetvalaMkAraH) 675 226 (haturalaM.) 282 64 (hetUtprekSAlaM.) 247 56 (hetUpamAlaM.) 501 143 hemakaTakam 477 127 665 220 477 127 hevAkaH 692 235 | vhItA 23 | hepaNam hAraH 1016 420 774 271 721 249 767 268 (hAratAram) hAralatA hArItaH hAvaH helA 588 179 295 67 957 383 214 50 536 158 hAsyam Shree Sudharmaswami Gyanbhandar-Umara, Surat www.umaragyanbhandar.com Page #600 -------------------------------------------------------------------------- ________________ (ca) - kuTTanImataTIkAyAmullikhitAnAM granthAnAM tathA granthakArANAM ca nAmnAM varNAnukramaNI / granthanAmAni / ajaya: (koza:) anaGgaraGgaH abhidhAnacintAmaNiTIkA amara: (koza:) amaraTIkA (sarvAnandakRtA) amaravyAkhyA sudhA amarukazatakam amaruzatakaTIkArasika saMjIvinI alaGkAra sarvasvam aSTAdhyAyIsUtrapAThaH AtmapurANam AtreyasaMhitA AdipurANam AnandavRndAvanacampUH AryAsaptazatI ujjvalanIlamaNiH uttararAmacaritam unmattarAghavam uSmaviveka : (koza:) ekAvalI kaThopaniSat kathAsaritsAgaraH karNabhUSaNam (gaGgAnandakRtam) karNasundarInATikA karpUramaJjarITTakam kalAvilAsaH Shree Sudharmaswami Gyanbhandar-Umara, Surat kavikalpadrumaH ( dhAtukoza: ) kAdambarI kAmandakIya nItisAra: kAmapradIpaH kAmazAstram kAmasamUhaH kAmasUtram kAlikApurANam kAvyadarpaNa: kAvyaprakAzaH kAvyaprakAzaTIkA sudhAsAgara: kAvyaprakAzabAlabodhinITIkA kAvyamImAMsA kAvyAdarzaH kAvyAnuzAsanam kAvyAnuzAsanavRttiH kAvyAlaGkArIkA kAvyalaGkArasUtram kAzIkhaNDam kirAtaTIkA kirAtArjunIyam kumArasaMbhavam kuvalayAnandaH kezavaH (kozaH) kautuka sarvasvaprahasanam kaumudImitrAnandanATakam www.umaragyanbhandar.com Page #601 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 538 grnthnaamaanukrmnnii| kauzItakI upaniSat kSemendraH gAthAsaptazatI gItagovindam gItA gurugItA gobhilasmRtiH caturvargasaMgrahaH campUrAmAyaNam carpaTapaJjarikAstotram cANakyarAjanItizAstram cANakyarAjanItisAraH chandomaJjarI jAnakIpariNayakAvyam DuGgararAjAlaGkAraratnAkaraH tantrAkhyAyikA tArAzazAGkakAvyam taittirIyopaniSad trikANDazeSa: (koza:) darpadalanam dazakumAracaritam dazarUpakam dazarUpakAvalokaH dAnakelikaumudIbhANikA durghaTavRttiH devIzatakam (AnandavardhanakRtam) draupadIpariNayacampU: dhanaJjayanAmamAlA (koza:) dhanvantarIyanighaNTuH dharaNiH (koza:) naranArAyaNAnandakAvyam nalacampU: nAgarasarvasvam nAgAnandam nAgAnandavimarzinI nAradasmRtiH nAradIyazikSA nItizatakam naiSadhakAvyam naiSkarmyasiddhiH paJcadazI paJcAyudhaprapaJcabhANaH paramahaMsopaniSaddIpikA (nArAyaNakRtA) pazyazAnhikam pANinIyazikSA pAlakApyIyahastyAyurvedaH piGgalasUtravRtti:(halAyudhakRtA) puruSaparIkSA pratAparudrIyam ballAlacaritam bAlabhAratam bAlarAmAyaNam bilhaNakAvyam | bilhaNapaJcAzikA buddhacaritakAvyam bRhatsaMhitA bRhadAraNyakopaniSad bodhisattvAvadAnakalpalatA brahmavaivartapurANam brahmasUtram Shree Sudharmaswami Gyanbhandar-Umara, Surat www.umaragyanbhandar.com Page #602 -------------------------------------------------------------------------- ________________ grnthnaamaanukrmnnii| 539 bhaTTikAvyavyAkhyAnam bharatakArikA bharatanATyazAstram bharatazAsrasArasaMgrahaH bhAgavatam bhAmahAlaGkAraH bhAminIvilAsaH bhAvaprakAza: (vaidyakam) maGkhakozaH (kozaH) madAlasAcampU: manusmRtiH mandAramarandacampU: mahAnArAyaNopaniSad mahAbhAratam mahAbhASyam mahimnaH stavaH mAnavedacampUkAvyam mAlatImAdhavam mAlatImAdhavaTIkA (tripurArikRtA) mAlavikAmimitram mukundAnandabhANa: mugdhopadezaH (jalhaNakRta:) mudrArAkSasam mRcchakaTikam meghadUtam medinI (koza:) yazastilakacampU: yAdavaH (koza:) yAdavAbhyudayakAvyam yuktikalpataruH yogavAsiSTaH raghuvaMzaH ratiratnapradIpikA ratirahasyam ratnAvalI rabhasaH rambhAmaJjarInATikA rasataraGgiNI rasamaJjarI rasaratnahAraH rasasadanabhANa: rasArNavasudhAkaraH rasikajanamanollAsinI rasodadhiH rAdhAvinodaTIkA rAmAyaNam rAvaNavadhakAvyam rASTrauDhavaMzakAvyam lokoktimuktAvalI varadarAjavasantotsavaH varAhapurANam vasantatilakamANaH vasantarAjIyam vastupAlakAritArbudAcalasthadharmasthAna__ prazastiH vAgbhaTakAvyAnuzAsanam vAgbhaTAlaGkAraH vAcaspatikozaH (koza:) vAyupurANam vArtikam Shree Sudharmaswami Gyanbhandar-Umara, Surat www.umaragyanbhandar.com Page #603 -------------------------------------------------------------------------- ________________ grnthnaamaanukrmnnii| vAsavadattA . zrIkRSNamUrikRtA vAsavadattATIkA ra / zivarAmakRtA vikramAGkadevacaritam vikramorvazIyam viddhazAlabhaJjikA vidyullatA (meghadUtaTIkA) vizvaprakAzaH (koza:) vizvalocanaH (kozaH) vedAntasiddhAntAdarzaH vaijayantI (koza:) vairAgyazatakam (bhartRharikRtam ) vyaktivivekaH zatapathabrAhmaNam zAkuntalam zAkuntalaTIkA rAghavabhaTTakRtA zAzvataH (kozaH) zivapurANam zizupAlavadham zizupAlavadhaTIkA (mallinAtha:) zukranIti: zRGgAratilakabhANaH zRGgAratilakam zRGgAradIpikA (hariharakRtA). zRGgArabhUSaNabhANaH zRGgArazatakam (bhartRharikRtam) zRGgArazatakam (janArdanabhaTTakRtam) zRGgArAmRtalaharI zrIkaNThacaritam zrIpArzvanAthacaritrakAvyam (vAdirAjasUriviracitam) saMkhyAratnakoza: saGgItakalikA saGgItadAmodaraH .. saGgItaratnAkaraH saGgItasahaseddhAraH satyaharicandranATakam saduktikarNAmRtam samayamAtRkA sarasvatIkaNThAbharaNam sahRdayalIlA sAMkhyatattvavivecanam sAhityadarpaNa: sAhityamImAMsA sAhityasAraH subhASitAvalI suvRttatilakam saundarAnandakAvyam saurASTrIyamAdhavakRtAyurvedaprakAzAntargata. kAmazAstrAdhyAyaH skandapurANam smaradIpikA svapnavAsavadattam hammIramahAkAvyam hayalIlAvatI haracaritacintAmaNiH haravijayam haravijayamahAkAvyaTIkA harivaMza: Shree Sudharmaswami Gyanbhandar-Umara, Surat www.umaragyanbhandar.com Page #604 -------------------------------------------------------------------------- ________________ grnthnaamaanukrmnnii| 541 harSacaritam harSacaritasaGketaH halAyudhaH (koza:) hArAvalI (koza:) hIrasaubhAgyam haima: (kozaH) holAmahotsavabhANaH granthakAranAmAni ca amarukaH kAlidAsaH kohalaH bharatamalika: bhavabhUtiH bhoja: bhojarAjaH mammaTaH malinAthaH mahIpa: mAghaH mInanAtha: yAjJavalkyaH raviguptaH rAghavAnandaH rudraTa: varAhamihiraH vAmanaH vAtsyAyanaH (kAmasUtrapraNetA) vIrarAghavaH zaGkarAcAryAH zaMkhalikhitau zArGgadevaH sudhAkalaza: pahila: carakaH jayamaGgala: (kAmasUtraTIkAkAraH) / daNDI divAkaraH devarAjamahArAjaH dhanaJjayaH dharmakIrtiH dhvanikAraH (AnandavardhanAcAryaH) namisAdhuH bANaH bhaTTodbhaTaH suzrutaH somezvaradevaH bharata: Shree Sudharmaswami Gyanbhandar-Umara, Surat www.umaragyanbhandar.com Page #605 -------------------------------------------------------------------------- ________________ Shree Sudharmaswami Gyanbhandar-Umara, Surat www.umaragyanbhandar.com Page #606 -------------------------------------------------------------------------- ________________ Shree Sudharmaswami Gyanbhandar-Umara, Surat www.umaragyanbhandar.com