Book Title: Jain Vidhi Vidhan Sambandhi Sahitya ka Bruhad Itihas Part 1
Author(s): Saumyagunashreeji
Publisher: Prachya Vidyapith Shajapur
Catalog link: https://jainqq.org/explore/001679/1

JAIN EDUCATION INTERNATIONAL FOR PRIVATE AND PERSONAL USE ONLY
Page #1 -------------------------------------------------------------------------- ________________ jaina vidhi-vidhAna sambandhI sAhitya kA bRhad itihAsa kalpasUtra AcArAMga uttarAdhyayana yatidinacaryA zrAddhavidhiprakaraNa 'vidhimArgaprapA bhagavatIArAdhanA AcAradinakara sAdhuvidhiprakAza paMcavastuka samprerikA lekhikA pa.pU. zaziprabhA zrIjI sAdhvI saumyaguNA zrI saMpAdaka DaoN. sAgaramala jaina prakAzaka-prAcya vidyApITha, zAjApura : zrI jinakuzalasUri bAr3amera TrasTa, mAlegAMva Jan Education International For Private & Personal use only www.janetbrary.org Page #2 -------------------------------------------------------------------------- ________________ T zrI jinakuzala sUrI jaina dAdAvAr3I, mAlegAMva For Oivate & Personal use only. . Page #3 -------------------------------------------------------------------------- ________________ zrI mahAvIra svAmI bhagavAna mAlegAMvaause Day Jandation Intematonal Page #4 -------------------------------------------------------------------------- ________________ sAdara samarpaNa ahiMsA anekAnta Nain Education International aparigraha ke avirala dIpa se satata prakAzavAna jina zAsana ko sAdara samarpita For Private & Personal Use Onl www.jainelibra org Page #5 -------------------------------------------------------------------------- ________________ maNidhArI dAdA zrI jinacandrasUrijI Atama hitakArI bhagavAna 'AdinAtha dAdA zrI jinadattasUrijI dAdA zrI jinacandrasUrijI dAdA zrI jinakuzalasUrijI Page #6 -------------------------------------------------------------------------- ________________ parama upakArI pU. gaNAdhIza kailAzasAgarajI ma. sA. pU. vicakSaNazrIjI ma. sA. pU. upAdhyAya zrI maNiprabhasAgarajI ma. sA. pU. zaziprabhAjI ma. sA. pU. sajjana zrIjI ma. sA. . Page #7 -------------------------------------------------------------------------- ________________ jaina vidhi-vidhAna sambandhI sAhitya DI bRhad itihAsa bhAga-1 samprerikA sajjanamaNi zrI zaziprabhA zrIjI ma. sA. lekhikA sAdhvI saumyaguNA zrI (vidhiprabhA) sampAdaka/nirdezaka DaoN.sAgaramala jaina - prakAzaka - prAcya vidyApITha, zAjApura (ma.pra.) zrI jinakuzalasUri dAdAbAr3I, bADamera TrasTa, mAlegAMva (mahA.) wwwwwwwwwwwwwwwwwwwwe rAsa Page #8 -------------------------------------------------------------------------- ________________ jaina vidhi-vidhAna sambandhI sAhitya kA bRhad itihAsa * lekhana - pUjyA Agamajyoti pravartinI mahodayA zrI sajjana zrIjI ma.sA.kI suziSyA sAdhvI saumyaguNAzrI * sampAdana - DaoN. sAgaramala jaina - prakAzaka - prAcya vidyApITha, zAjApura * zrutasahayogI - zrI jinakuzalasUrI dAdAvADI bAr3amera TrasTa, mAlegAMva phona : 02544-257222 - prAptisthala - (1) sajjanamaNi' granthamAlA TUlsa eNDa hArDaveyara, saMjayagAMdhI cauka, sTezanaror3a, rAyapura 492009 (cha.ga.) phona : 0771-2524183 (2) DaoN. sAgaramala jaina prAcya vidyApITha, dupADA roDa zAjApura (ma.pra.)-465001 san 2006 - mUlya - 151/ AkRti oNphaseTa, 5, naIpeTha, ujjaina (ma.pra.) phona : 0734-2561720 mo. 98276-77780, 98272-42489 - varSa - - mudraka - Page #9 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 2800000 prakAzakIya kisI bhI dharma, samAja yA saMskRti ke Abhyantara svarUpa kA sAkSAt avabodha karanA athavA dIrgha yA pUrNakAlika ghaTaka tattvoM kA zrRMkhalAbaddha Alekhana karane kA nAma itihAsa hai| itihAsa kA saMpoSaka tattva hai sAhitya! sAhitya ke mAdhyama se itihAsa sajIva AkAra dhAraNa karatA hai| vastutaH sAhitya vaha vidhA hai jo itihAsa kA yathArtha citraNa prastuta karatI hai| sajjanamaNi guruvaryA zrI zaziprabhA zrIjI ma.sA kI antevAsinI viduSIvaryA sAdhvI saumyaguNAjI ne isI dizA meM eka mahattvapUrNa kArya kiyA hai| unhoMne vidhi-vidhAna paraka jaina sAhitya ke itihAsa ko likhakara eka kamI pUrti kI hai| satprayAsoM ke supariNAma avazya hote hai ataH yaha kRti dharmasaMgha ke liye bahuta upayogI siddha hogii| sAdhvI zrI bahumukhI pratibhA kI dhanI hai| hamArA mAlegAMva saMgha ina sAdhvIvaryA ke mArgadarzana se lAbhAnvita hotA rahA hai| Aja isa aitihAsika grantha kA prakAzana karate hue jinakuzalasUridAdAbAr3I bADamera TrasTa, mAlegAMva kA kaNa-kaNa pulakita va harSavibhora hai| zrI saMgha kA yaha saubhAgya hai ki unheM zrutasevA kA yaha anupama evaM svarNima avasara milA hai| AzA karate hai .isa itihAsa ko sarAhA jAyegA aura yaha dharmonmukhI sAdhakavarga ke lie navonmeSa kA dIpa prajvalita karatA rhegaa| jinakuzalasUri dAdAbAr3I TrasTa mAlegAMva 00000000000000 Page #10 -------------------------------------------------------------------------- ________________ mAlegAMva dAdAbADI kA adbhuta itihAsa mAlegAMva nagara mahArASTra prAnta ke nAsika jilhe meM 'pAvaralumamaNDI' ke nAma se suvikhyAta hai| san 1980 kI bAta -marUdhara pradezAntargata bADamera nagara ke yuvAvarga kA vyAvasAyika dRSTikoNa se yahA~ AnA prAraMbha huA tathA karobAra kI saphalatAoM ne isa krama ko pravarddhamAna rakhA / apanI janmabhUmi chor3akara isa karmabhUmi meM Ane ke uparAnta bhI pUrva saMskAroM ke phalasvarUpa deva-guru-dharma ke prati hama logoM kI AsthAe~ aura bhakti bhAvanAe~ uttarottara vRddhigata hotI rahI tathA sthAnIya gujarAtI evaM goDavAlI saMgha ke sAtha dhArmika ArAdhanAoM ko lekara nirantara jur3Ava bar3hatA rahA / san 1988-89 ke svarNima pala! pUjyA mahattarA manohara zrIjI ma.sA. kI suziSyAe~ tarUNaprabhA zrIjI Adi ThANA 3 kA vicaraNa karate hue idhara AnA huA, taba adhikRta sthAna kI mahatI AvazyakatA kA ahasAsa huaa| usa samaya jinAlaya dAdAbAr3I nirmANa kI pRSThabhUmi kA bhI vicArodaya huA / zrI saMgha ke lie sukhada saMyoga kI bAta - san 1990 meM marUdharajayoti sAdhvI maNiprabhAzrIjI ma.sA. kA varSAvAsa mAlegAMva ke samIpastha (50 ki.mI. dUra ) dhuliyA nagarI meM thA / bADamera yuvAoM kA zrI saMgha unake darzanArtha pahu~cA / hamArI AgrahapUrNa vinaMtI evaM ullAsa bhAva ko dekha varSAvAsa sampanna kara AryA zrI mAlegAMva kI Page #11 -------------------------------------------------------------------------- ________________ puNya dharA para padhArI / Apa zrI kI nizrA meM mandira-dAdAbADI va upAzraya ke nirmANa kI rUparekhA kA Arambha huA evaM use sAkAra rUpa dete hue mahAvIra nagara kempa meM jamIna lI gii| sAtha hI mahAvIrasvAmI derAsara pAyadhunI, muMbaI se dAdA jinakuzalasUrI kI pratimA maMgavAkara eka bhavya kakSa meM sthApita kara dI gii| usa samaya se sevA-pUjA, AratI-bhakti Adi kA krama prAraMbha ho gyaa| isake kucha samaya pazcAt jinamaMdira-dAdAbAr3I hetu bhUmipUjana aura zilAnyAsa kA kAryakrama bhI sampanna huaa| vyavasAyarata yuvA varga, choTA sA saMgha aura itanA bar3A kArya logoM ke mana meM zaMkAeM paidA karane lgaa| idhara gurudeva kI sAdhanA-zakti se yuvAvarga kA ullAsa bhAva dina dugunA-rAta caugunA bar3hatA calA aura svayaM ke dvArA nyAyopArjita dravya se isa kArya ko nirvighnatayA susampanna kiyaa| isa rUparekhA ko taiyAra karane evaM Age bar3hAne meM bAbUlAlajI saMkhalecA, zAMtilAlajI chAjer3a, chaganarAjajI mehatA, sampatarAjI botharA, mUlacandajI boharA, rAmalAlajI boharA, kailAzajI mehatA Adi pramukha the| isa avadhi ke daramyAna isa dharA para kharataragacchIya sAdhu-sAdhviyoM kA Agamana nirantara banA rhaa| saMgha bhI dhArmika ArAdhanAoM meM saMlagna rhaa| prativarSa payUSaNa kI ArAdhanA karavAne ke lie mahAkauzala saMgha(chattIsagar3ha) dvArA suyogya svAdhyAyiyoM kA sAnnidhya bhI prApta huA, jinameM pramukhataH kumArapAla bhAI zAha, kizanalAlajI koTar3iyA, jyotikumAra jI koThArI, dhanarAjajI caupar3A aadi| kArya pUrNAhUti ke pazcAt svapna ko sAkAra rUpa dene kI ghar3iyA nikaTa A phuNcii| pariNAmataH AcArya zrI mahodayasAgarasUrIzvarajI ma.sA. kI pAvana nizrA, upAdhyAya zrI maNiprabhasAgara jI ma.sA. dvArA pradatta zubhamuhUrta mAghakRSNASaSThI, 26 janavarI 2000 ke dina aMjanazalAkA-pratiSThA kA kAryakrama atyanta bhAvollAsa ke sAtha sampanna huaa| isa avasara para pUjyA maNiprabhAzrIjI ma.sA. kI puNya nizrA bhI saMprApta huii| isa prasaMga meM durga nivAsinI rekhA dUgar3a kI bhAgavatI dIkSA kA Ayojana sone meM suhAgA rUpa bnaa| isI dina mAlegAMva dAdAbAr3I ke itihAsa ko svarNima pRSThoM para Page #12 -------------------------------------------------------------------------- ________________ aMkita kara dene vAlI camatkArika ghaTanA yaha huI ki rekhA dUgar3a kI dIkSA evaM devAdhideva kI pratiSThA sampanna ho jAne ke bAda vidhikAraka ke rUpa meM Amantrita jayapura nivAsI maheza bhAI aura rAjanAMdagAMva nivAsI kizanalAla jI koTaDiyA ne pArivArikajana evaM dharmapatnI kI anumati prAptakara cira abhilaSita bhAvanAoM ko sAkAra rUpa dete hue binA kisI ADaMbara ke muniveza dhAraNa kie| jaba ve hajAroM kI saMkhyA meM upasthita jana samUha ke bIca naye veza meM padhAre to janamedinI ke Azcarya kA pArAvAra na raha gyaa| yauvana kI dahalIja para pahu~cakara bhare-pUre parivAra patnI va baccoM ke prati sahaja, kintu pragAr3ha rUpa se rahe mohabhAva kA sahasA parityAga kara denA zUravIroM kA hI kArya hai / usa dRzya ko dekhakara jana- medinI bhAvavihvala ho gii| sabhI kI A~khoM se harSa, utsAha evaM atireka se azru kI avirala dhArA bahane lgii| isa adbhuta ghaTanA ne mAlegAMva nagara ko aura adhika vikhyAta kara diyA / suyogya mahezabhAI evaM kizanalAlajI kA kramazaH maNiratnasAgarajI evaM kalparatnasAgarajI nAma rakhA gayA aura pUjya mahodayasAgarasUrI jI ke ziSya ghoSita kie ge| meM aba dAdAbADI evaM gharoM ke bIca do-DhAI ki.mI. kI dUrI hone ke kAraNa cAturmAsa karavAne kI samasyA utpanna huI parantu zrI saMgha kA prabala puNyodaya samajheM san 2001 meM pUjyA sajjanamaNi zaziprabhAzrIjI ma.sA. Adi ThANA 5 kA isa saMgha ko sukhada sAnnidhya milA / 'zrI jinakuzalasUri dAdAbAr3I bADamera TrasTa' ke tattvAvadhAna pUjyA zrI kA aitihAsika cAturmAsa sampanna huA / yaha mAlegAMva bADamera saMgha ke lie prathama cAturmAsa thA, ataH yuvApIr3hI meM umaMga va ullAsa kA honA svAbhAvika thA / isa cAturmAsa ke antarAla meM pratiyogitAe~, tapasyAe~, zivira, japAnuSThAna Adi vibhinna stara kI ArAdhanAoM kA silasilA isa taraha se cala par3A ki cAturmAsa kAla kI pUrNatA kA bhI ahasAsa na ho paayaa| sAtha hI tapa anumodana -samAroha, sarasvatI - anuSThAna, yuvA-yuvati - mahilA zivira, Ao prabhu se bAta kareM, dhArmika hAUjI, Adi dharmamaya anuSThAna itihAsa ke avismaraNIya aMga bana ge| isI kar3I meM dAdA AdinAtha ke pagalyoM kI TAMkaNI kA kAryakrama bhI rakhA gyaa| sAdhvI Page #13 -------------------------------------------------------------------------- ________________ saumyaguNA jI ke caiNkka vAyavA ke sAkSI banane kA bhI isa saMgha ko saubhAgya milaa| tabhI se sAdhvIvaryA dvArA Alekhita zodha grantha prakAzana kI bhAvanA jAgRta huii| isa taraha yaha varSAvAsa yuvA-jAgRti, dharma-preraNA, saMskAra-bIjAropaNa va Atma abhyudaya, sabhI dRSTiyoM se saphalatama rhaa| isake anantara pUjyA sulocanAzrIjI ma.sA. kI suziSyAe~ sAdhvI priyasmitAzrIjI Adi ThANA 6, pUjyA hemaprabhAzrI jI ma.sA. kI suziSyAe~ sAdhvI amitayazAjI ThANA 4 kA bhI cAturmAsa lAbha prApta huaa| ___ hama Aja bhI payUSaNa parvAdhirAja kI ArAdhanA atyanta bhAvollAsa ke sAtha sampanna karate haiM tathA jinAlaya va dAdAbAr3I kI varSagAMTha bhaktibhAva pUrvaka manAte haiN| zrI jinakuzalasUrI dAdAbAr3I bADamera TrasTa, mAlegAMva Page #14 -------------------------------------------------------------------------- ________________ pa.pravartinI guruvaryA zrI sajjana zrI jI ma.sA. saMkSipta paricaya - janma - nAma - mAtA-pitA - dIkSA saM. - dIkSA nAma - guruva- - pravartinIpada - adhyayana vaizAkha pUrNimA, vi.saM. 1965, jayapura sajjana kumArI mahatAbadevI-gulAbacandajI lUNiyA ASAr3ha zuklA 2 vi.saM. 1999, jayapura sajjana zrI pravartinI zrI jJAna zrI jI ma.sA. migasara kRSNA 6, vi.saM. 2039, jodhapura AcArya jinakAntisAgarasUri ke kara-kamaloM dvArA hindI, saMskRta, prAkRta, gujarAtI, rAjasthAnI, aMgrejI bhASAoM kI adhikRta viduSI Agamajyoti, vi.saM. 2032, jayapura saMgha dvArA AzukavayitrI, Agama marmajJA vi.saM. 1981, 'zramaNI nAmaka grantha jayapura saMgha dvArA arpita pU.upAdhyAya maNiprabhasAgara jI ma.sA. kI pAvana nizrA meM, rAjasthAna, madhyapradeza, uttarapradeza, bihAra, baMgAla, gujarAta Adi jaina-jainettara sabhI parvo meM zreSTha mauna ekAdazI, vi.saM. 2046, jayapura vartamAna meM sAdhvI zrI zaziprabhAzrI jI ma. Adi 22 padavI - abhinandana - vicaraNa - svargavAsa - ziSyAmaMDalI - racita evaM anudita sAhitya - puNya jIvana jyoti, zramaNasarvasva, dezanAsAra, dravya prakAza, kalpasUtra, caityavandanakulaka, dvAdaza parva vyAkhyAna, zrI devacandra caubIsIsvopajJa, sajjana saMgIta sudhA, sajjana bhajana bhAratI, sajjana vacana pIyUSa viziSTatA- atyanta sarala-sahajamAnasa, samanvaya sAdhikA, saumya vyaktitva, adbhuta vaktRtvakalA, sarvajanapriya, gurUjanoM kI kRpApAtrI Page #15 -------------------------------------------------------------------------- ________________ - sajjanamaNi zrI zaziprabhAzrIjI ma.sA. saMkSipta paricaya adhyayana janma - vi.saM. 2001, phalodI, bhAdrakRSNA amAvasyA nAma - kiraNakumArI mAtA-pitA - bAlAdevI-tArAcaMdajI golecchA dIkSA - migasara vadi 6, vi.saM. 2014, byAvara dIkSA nAma . - AryA zaziprabhA zrI . guruvaryA - pravartinI zrI sajjana zrI jI ma.sA. jaina darzana meM AcArya,dharma-darzana-tattva kA gahana adhyayana, saMskRta, gujarAtI, rAjasthAnI bhASAoM meM niSNAta padAlaMkRta - vi.saM. 2060, pAlItANA, pU.upAdhyAya maNiprabhasAgara jI ma.sA. dvArA saMgharatnA' se vibhUSita vicaraNa kSetra - rAjasthAna, gujarAta, thalIpradeza, uttarapradeza, mevAr3a, bihAra, baMgAla, chattIsagar3ha, AMdhrapradeza, karnATaka, tamilanADa Adi vizeSatA - anuzAsanapriya, saMghasamarpita, dRr3hamanobalI, tapa-japa-saMyama parAyaNI,apramattacetA,adhyAtmavettA, pravacanapaTu baMgAla-bihAra prAnta ke janamAnasa meM dharma kA viziSTa bIjAropaNa, thalI prAnta meM mandira-dAdAbADiyoM kA nirIkSaNa, siddhAcala tIrthasthita sAMcAsumatinAtha jinAlaya kA bhavya jIrNoddhAra aadi| zAsanaprabhAvanA / - Page #16 -------------------------------------------------------------------------- ________________ jaina vidyA ke samarpita DaoN. sAgaramala jaina eka paricaya DaoN.sAgaramalajI jaina kA janma san 1932 meM zAjApura meM huaa| 18 varSa kI avasthA meM hI Apa vyavasAyika kArya meM saMlagna ho gye| Apane vyavasAya ke sAtha-sAtha vizArada, sAhityaratna aura ema. e. kI upAdhiyA~ prApta kii| usake aneka varSa pazcAt adhyayana rUci ko nirantara jAgRta banAye rakhane hetu vyavasAya se pUrNa nivRtti lekara zAsakIya sevA meM praveza kiyA aura rIvA, gvAliyara va iMdaura meM mahAvidyAlayoM ke darzanazAstra ke adhyApaka tathA hamIdiyA mahAvidyAlaya bhopAla meM darzana vibhAga ke adhyakSa rheN| tatpazcAt pArzvanAtha vidyAzrama zodha saMsthAna - vArANasI ke nirdezaka, a.bhA. jaina vidvat pariSad ke upAdhyakSa, a.bhA. darzana pariSad ke koSAdhyakSa aura dArzanika' evaM 'zramaNa' ke kramazaH prabandha sampAdaka evaM sampAdaka rheN| ApakA zodhanibandha 'jaina, bauddha aura gItA ke AcAra darzanoM kA tulanAtmaka adhyayana do khaNDoM meM prakAzita hai| Apake 40 grantha evaM 250 se adhika uccastarIya lekha prakAzita ho cuke haiN| sAtha hI zatAdhika granthoM kA kuzala sampAdana bhI kiyA hai| pradIpakumAra rAmapuriyA, svAmI praNavAnanda DipTImala, hastImala smRti puraskAra dvArA Apako puraskRta kiyA gayA hai| Apa videzoM meM vyAkhyAnoM ke lie zikAgo, rAle, hyasTUna, nyUjarsI, vAziMgaTana, sena phrAMsisko, laoNsa eMjilsa, phanIksa, seMTaluIsa, ToraNTo, nyUyArka aura landana Adi nagaroM kA bhramaNa kara cuke haiN| ApakA jIvana gaMbhIratA, saralatA, madhuratA, anuzAsanapriyatA, kriyAzIlatA Adi viziSTa guNoM kA samanvita puMja hai| isa 75 varSa kI umra meM bhI lekhana, paThana, vAcana Adi kI pravRttiyA~ yathAvat jArI hai| samprati prAcyavidyApITha, zAjApura ke saMsthApaka evaM nirdezaka haiN| Apake mArgadarzana meM aba taka 50 se adhika zodhArthI pIeca.DI. hetu kArya kara cuke haiN| yaha zrRMkhalA adhunA'pi gatizIla hai| Page #17 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 380665555520700800589868655557551300/85706652222252 sampAdakIya HASTRA dhArmika sAdhanA kA mUla lakSya to Atmavizuddhi hI hai| nivRtti pradhAna jaina dharma meM samagra sAdhanA rAga-dveSa aura kaSAya kI kaluSatA ko dUra karane ke liye kI jAtI hai| eka anya apekSA se jaina dharma meM mukti kA AdhAra karmoM kA kSaya bhI mAnA gayA hai| tattvArthasUtra meM spaSTa rUpa se kahA gayA hai ki sampUrNa karmoM kA kSaya hI mokSa hai| dUsarI ora A. haribhadra kahate haiM ki kaSAyoM se mukti hI vastutaH mukti hai| jahA~ taka rAga-dveSa aura kaSAya kA prazna hai ve mUlataH Antarika tattva haiM, kintu krodhAdi kaSAyoM kI bAhyaabhivyakti bhI dekhI jAtI hai isI prakAra karmoM ke bhI do pakSa haiM-dravyakarma aura bhaavkrm| bhAvakarma mUlataH Antarika haiM aura AtmA se hI sambandhita hai, jabaki dravyakarma paudgalika haiM aura isa dRSTi se unheM bAhya bhI kahA jA sakatA hai| jaina darzana mAnatA hai ki hamAre manobhAvoM kA prabhAva hamAre bAhya kriyAkalApoM meM abhivyakta hotA hai| antara aura bAhya eka dUsare se nirapekSa nahIM hai| isI prakAra dravyakarma aura bhAvakarma bhI eka dUsare se nirapekSa nahIM hai| antara aura bAhya kI yaha sApekSatA hI sAdhanA ko do rUpoM meM vibhakta kara detI hai| Antarika sAdhanA aura bAhya vidhi-vidhAna yadi paraspara sApekSa hai to unheM yaha mAnanA hogA ki jahA~ eka ora Antarika vizuddhi kA prabhAva hamAre kriyAkalApoM para hotA hai vahIM dUsarI ora hamAre bAhya kriyA-kalApa bhI hamAre manobhAvoM ko prabhAvita karate haiN| yahI kAraNa rahA hai ki pratyeka dharmasAdhanA paddhati meM Antarika vizuddhi ke prayatnoM ke sAtha-sAtha bAhya vidhi-vidhAnoM kA prAdurbhAva huaa| jainadharma bhI isakA apavAda nahIM hai| kAlakrama meM usameM bhI aneka prakAra ke vidhi-vidhAna astitva meM Aye cAhe hamArI sAdhanA kA mUlabhUta lakSya Atmavizuddhi hI ho, kintu usa Atma-vizuddhi ke lie jo prayatna va puruSArtha karanA hotA hai vaha kisI na kisI rUpa meM vidhi-vidhAna ke sAtha jur3a bhI jAtA hai| 30000000000000TRAIS50906010586057337520555575500609009568965888560870880090008000 8 Page #18 -------------------------------------------------------------------------- ________________ jaina dharma ke itihAsako yadi hama samyak rUpa se samajhane kA prayAsa kareM to yaha spaSTa hai ki kAlakrama meM usameM sahavartI paramparAoM ke prabhAva se aneka prakAra ke vidhi-vidhAnoM aura karmakANDoM kA praveza huaa| prAraMbhika jaina Agama sAhitya meM mUlataH saMyamI muni jIvana kaise jIye isako lekara aneka niyama aura upaniyama baneM, cAhe muni kA mUlabhUta lakSya kaSAya rUpI kacare kA parimArjana rahA ho, kintu yadi use jIvana jInA hai to nirdhArita kriyAkalApa to karane hI hoge / yaha satya hai ki prArambhika jaina AgamoM meM muni jIvana se sambandhita vidhi-vidhAna hI milate haiM / usakI jIvanacaryA aura dinacaryA ina vidhi-vidhAnoM ke sAtha hI yojita hai / jaina saMgha meM kevala muni aura sAdhviyA~ hI nahIM hotI, usameM upAsaka aura upAsikAe~ bhI hotI haiM ataH yaha bhI Avazyaka pratIta huA ki upAsakoM aura upAsikAoM se sambandhita vidhi-vidhAna bhI astitva meM AyeM / jahA~ taka ina prArambhika vidhi-vidhAnoM kA prazna haiM vahA~ unakA mUla sambandha dinacaryA aura bAhya vyavahAra se hI hai / jahA~ taka upAsanA se sambandhita vidhi-vidhAna kA prazna hai usameM sarvaprathama SaTAvazyakoM kA vidhAna huA / ina SaTAvazyakoM ke antargata 1. sAmAyika 2. stuti aura stavana 3. guruvaMdana 4. pratikramaNa 5. kAyotsarga (dhyAna-sAdhanA) aura 6. pratyAkhyAna (tapa aura saMyama sambandhI niyama grahaNa) - ina chaH kA vidhAna kiyA gyaa| isa prakAra jaina dharma meM vidhi-vidhAnoM kA jo vikAsa huA unakA sambandha mUlataH saMyamapUrNa jIvana zailI se thaa| prAraMbhika vidhi-vidhAna hameM ye hI batAte haiM ki cAhe gRhastha ho yA muni use apanA jIvana kisa prakAra jInA cAhiye, kintu kAlAntara meM jaba jainadharma meM caityoM kA nirmANa aura mUrtipUjA kA vikAsa huA to usase sambandhita vidhi-vidhAna hI astitva meM aaye| isa prakAra jaina dharma meM pUjA aura pratiSThA ko lekara aneka prakAra ke karmakANDa vikasita hue| ina vividha karmakANDoM ke vikAsa meM sahavartI anya dharma paramparAoM kA prabhAva bhI AyA / yadyapi jaina AcAryoM ne anya paramparAoM se gRhita vidhi-vidhAnoM ko apanI paramparA ke anukUla banAne kA prayatna to kiyA phira bhI anya paramparAoM kA prabhAva yathAvat banA rahA / mAtra ye hI nahI, jaina devamaMDala meM tIrthaMkaroM ke sAtha-sAtha anya deva - devIyoM kA praveza bhI huA aura unake pUjA-upAsanA sambandhI vidhi-vidhAna bhI astitva meM Aye / jaina vidhi-vidhAna kI yaha vikAsa yAtrA aitihAsika dRSTi se ati mahattvapUrNa hai / yadyapi AcArya haribhadra yA unake bhI kucha pUrva se jaina vidhi-vidhAna sambandhI kucha grantha milate haiM kintu isa sambandha meM mahattvapUrNa grantha prAyaH dasavIM zatAbdI se lekara pandrahavIM zatAbdI taka likhe ge| ina granthoM meM bhI sUkSma se adhyayana karane para vidhi-vidhAnoM kI vikAsa yAtrA kA na kevala Page #19 -------------------------------------------------------------------------- ________________ hameM paricaya prApta hotA hai, apitu tulanAtmaka adhyayana karane para yaha bhI spaSTa ho jAtA hai ki ye vidhi-vidhAna kahA~ se, kisa rUpa meM lie gaye aura unheM kisa rUpa meM parimArjita kiyA gyaa| jaina paramparA meM vidhi-vidhAna sambandhI lagabhaga zatAdhika grantha milate haiM, kintu unake aitihAsika aura tulanAtmaka adhyayana ke sambandha meM koI prayAsa nahIM huA, mAtra yahI nahIM unako hindI bhASA meM yA gujarAtI bhASA meM anudita karake prakAzita karane kA bhI koI prayatna nahIM huA / saMyoga se san 1995 meM sAdhvI priyadarzanAzrI jI ke sAtha sAdhvI saumyaguNAzrI jI Adi vArANasI meM mere sAnidhya meM adhyayana karane ke lie Aye / usa samaya maiMne unheM jaina vidhi-vidhAnoM se yukta kharataragaccha ke jinaprabhasUri kA grantha vidhimArgaprapA na kevala anudita karane ke lie diyA apitu usI viSaya para zodhakArya karane kA bhI nirdeza diyaa| yahIM se sAdhvI saumyaguNAzrI jI kI jaina vidhi-vidhAnoM ke adhyayana kI rUci kA vikAsa huA aura isa sambandha meM tulanAtmaka dRSTi se kucha likhane kA prayatna bhI unhoMne prArambha kiyaa| unake inhIM prayAsoM kA suphala hai ki jahA~ eka aura vidhimArgaprapA jaise vidhi-vidhAnoM ke mahattvapUrNa grantha para unheM ceka kI upAdhi prApta huI, vahIM yaha grantha hindI bhASA meM anudita hokara prakAzita bhI huaa| isa upalabdhi ne unheM isa dizA meM Age kArya karane ke lie prerita kiyA aura isI lakSya ko lekara ve jaina vidhi-vidhAnoM ke tulanAtmaka evaM samIkSAtmaka adhyayana kI dizA meM pravRtta huI, kintu isa adhyayana meM pravRtta hone ke pUrva vidhi-vidhAnoM se sambandhita sAhitya kA AloDana, viloDana Avazyaka thA / isI tathya ko lakSya meM rakhakara maiMne unheM sarvaprathama jaina vidhi-vidhAnoM ke sAhitya kA vistRta itihAsa likhane ke lie prerita kiyA / sAdhvI zrIjI ne mere sAnidhya meM kaThora parizrama karake vigata eka varSa kI avadhi meM vidhi-vidhAna sambandhI jaina sAhitya ke bRhad itihAsa kA praNayana kiyA / mAlegAMva jaina saMgha ke artha sahayoga se Aja grantha prakAzita ho rahA hai yaha prasannatA kA viSaya hai| mujhe vizvAsa hai ki yaha kRti na kevala vidvadvarga, apitu jaina vidhi-vidhAnoM meM rUci rakhane vAle sAmAnya pAThakoM ke lie bhI upayogI siddha hogii| isameM saMpAdana aura mArgadarzana cAhe merA ho, kintu vAstavika zrama to sAdhvI jI kA hI hai| unhoMne jaina sAhitya ke bRhad bhaNDAra kA AloDana - viloDana karake yaha grantha ratna likhA hai / merI yahI bhAvanA hai| ki sAdhvI zrI saumyaguNA zrI jI isa dizA meM anavarata adhyayanazIla banI raheM aura aise anekoM grantha ratnoM kA nirmANa kara jaina vidyA ko Alokita kreN| ASAr3ha zuklA paMcamI DaoN. sAgaramala jaina zAjApura Page #20 -------------------------------------------------------------------------- ________________ hRdayodagAra kisI bhI dharma darzana meM upAsanAoM kA vidhAna avazyameva hotA hai / bhAratIya sabhI dharma darzanoM meM AdhyAtmika utkarSa hetu aneka prakAra se upAsanAeM batalAI gaI hai / jIvamAtra ke lie janakalyANa kI zubhakAmanA karane vAle hamAre pUjya RSi munioM dvArA dAnazIla tapa japAdi anekavidha dharma ArAdhanAoM kA vidhAna kiyA gayA hai / pratyeka upAsanAoM kA vidhi-krama alaga alaga hotA hai / isI prakAra jaina vidhi vidhAnoM kA itihAsa aura vaividhyapUrNa jAnakAriyA~ isa graMtha meM dI hai / jJAna upAsikA sAdhvI saumyaguNIzrIjI ne khUba mehanata karake isakA sundara saMyojana kiyA hai / bhavya jIvoM ko apane yogya ArAdhanAoM ke bAre meM bahuta kucha jAnakAriyA~ isa grantha ke dvArA mila sakatI hai / maiM sAdhvI zrI saumyaguNAjI ko hArdika dhanyavAda detA hU~ ki inhoMne ArAdhakoM ke lie upayogI sAmagrI se bharapUra vidhi vidhAna jaise graMtha kA saMpAdana kiyA / ___ maiM kAmanA karatA hU~ ki isake mAdhyama se aneka jJAnapipAsu apanA icchita lAbha pAsa kareMge / AcArya padmasAgarasUri sAdar3I-rANakapura bhavana pAlitANA antarAzISa hameM yaha jJAta kara atyaMta prasannatA kI anubhUti huI hai ki Apane jaina dharma ke vidhAnoM ke sAhitya ke itihAsa ke saMdarbha meM eka ora naI pustaka ko prastuta karane kA prabala purUSArtha kiyA hai| maiM Apako isa purUSArtha hetu badhAI prastuta karatA hU~ aura gurUdeva se kAmanA karatA hU~ ki ApakA purUSArtha satat isa kSetra meM pravRtta hotA rahe aura zAsana va gaccha ko naye prakAzanoM kA upahAra prApta hotA rahe / upAdhyAya maNiprabhasAgara 22 julAI 2006 pUnA Page #21 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 'yoga' se 'mahAyoga' ke 'saMyoga' ko praNAma 'yoga' jaina paraMparA kA sAdhanA-patha hai jainadarzana meM mana-vacana-kAyA ke saMyama kI sAdhanA 'trikaraNa yoga' kahalAtI hai. 'tIna gupti' aura 'pAMca samiti' isake vyAvahArika svarUpa hai. yahIM se yoga janma letA hai. isIlie inako pravacana mAtAeM' kahate hai. ____mAM, janmadAtrI hai hamArI tIna gupti aura pAMca samiti janmadAtrI hai yoga kI, nirvANa kI saMsAra meM hamAre liye do hI vikalpa hai. ekaH yoga, dUsarAH bhoga yoga unnati hai, bhoga avanati hai. jaba yoga ke rUpa meM adhyAtma kI sAdhanA nahIM hotI to bhoga ke rUpa meM Atma-patana kA patha to prazasta ho hI jAtA hai. isIlie yoga jIvana ke liye anivArya hai. ___jaina vicAradhArA meM yoga ke do svarUpa hai. ekaH jJAnayoga, dUsarAH kriyAyoga. donoM eka-dUsare ke paraspara pUraka hai. isIlie ye do hote hue bhI eka hai| inako alaga-alaga samajha to sakate haiM, para alaga-alaga apanA nahIM sakate / krama meM jJAna pahale haiM aura kriyA bAda meM, lekina jJAnayoga ke binA kriyAyoga kasarata bana jAtA hai aura kriyAyoga ke bagaira jJAnayoga adhUrA raha jAtA hai / jJAna cakSuvAn hai, kintu pairoM se vikala hai. kriyA aMdha hai, lekina pairoM se sakSama hai. donoM kA milana hI sAdhanA hai. samyagdarzana kI AdhArazIlA ina donoM yogoM ke saMyoga ko Atma-kalyANakArI banAtI hai. jaina paraMparA meM donoM yogoM para khUba kAma huA hai, lekina jJAnayoga jitanA prakAza meM AyA hai, utanA kriyAyoga nahIM A pAyA Page #22 -------------------------------------------------------------------------- ________________ hai, yahI vajaha hai ki kriyAyoga ke bAre meM janamAnasa meM aneka bhrAMtiyAM bhI haiM aura arUci bhI.vaise, adhyAtma kI prAraMbhika sAdhanA meM vidhi-vidhAna ke rUpa meM kriyAyoga bahuta mahattvapUrNa hai. bAlaka jyoM khilaunoM ke sahAre calanA sIkhate haiM. tyoM jaina sAhitaya meM paribhASita 'bAlajIva' kriyAyoga se hI sAdhanA-patha para Age bar3ha pAte haiM. jJAnayoga kaThina hai. vaha zramasAdhya hai. vaha jJAnAvaraNIya karmoM ke kSayopazama ke adhIna hai. hara kisI kI jindagI meM jJAnasAdhanA ke puSpa bhavyatA se nahIM khilate hai. Atma-sAdhanA ke patha para kAphI Age bar3hane ke bAda mahAna yogI-puruSoM ke jIvana meM Atma anubhUti ke aise amUlya avasara Ate haiM, jaba kriyAyoga ke vidhi-vidhAna gauNa bana jAte haiM aura jJAna kI 'yogadRSTi' pradhAna ho jAtI hai. lekina yaha asAmAnya upalabdhi hai. Atma-anubhUti kA yaha viSaya bAlajIvoM kI samajha se bahudhA pare hai / ataH Atma-sAdhanA ke parama zikhara ke sparza se pUrva samyagjJAna ke Aloka meM vidhi-vidhAnoM ke dvArA hotA kriyAyoga hI zreyaSkara hai, AtmautkarSa kA rAjamArga hai. kharataragacchIya paraMparA ke svanAmadhanya mahAna AcArya zrI jinaprabhasUrijI ne 'vidhimArgaprapA tathA vardhamAnasUrijI ne AcAra dinakara meM aitihAsika granthoM kI racanA kara dhArmika kriyAoM aura vidhi-vidhAnoM ko kAlajayI banAne kA mahattama kArya kiyA hai. jaina sAhitya aura paraMparA ke saMdarbho ko lekara astitva meM AyI pUjyavaroM kI yaha amara kRti bAlajIvoM aura yoga-sAdhakoM ke liye prakAza-stambha' hai / AdaraNIyA mAtRhRdayA pravartinI sAdhvI zrI sajjanazrIjI mahArAja ke jJAnayoga va kriyAyoga kI sAdhanA ke Aloka meM palI-bar3hI jJAnapipAsu honahAra sAdhvI zrI saumyaguNAzrIjI mahArAja ne 'vidhimArgaprapA' para 'zodha-prabaMdha likha kara zraddheya AcArya zrI jinaprabhasUrijI mahArAja ke vigata kAla ke 'zrama' ko 'saMgIta' meM badala diyA hai| ___ gauravazAlI saMta' ke 'gauravazAlI grantha' ko lekara 'saumyaguNAjI bhI 'gauravAnvita huI hai. mahAna aura aitihAsika kAryoM kA saMpAdana hara eka ke nasIba meM nahIM hotA. jJAnAvaraNIya karmoM kA tIvra kSayopazama hI aise satkAryoM kA AdhAra banatA Page #23 -------------------------------------------------------------------------- ________________ sAdhvIjI ke svabhAva meM 'saumyatA bhI hai aura 'guNa' kA nidhAna bhI isIlie 'saumyaguNAjI' ke rUpa meM unhoMne apanI adamya icchAzakti kA utkRSTha udAharaNa jaina vidhi-vidhAna sambandhI sAhitya kA bRhad itihAsa likhakara prastuta kiyA hai| prAMjala parizrama ke kucha avasaroM kA maiM bhI sAkSI hU~, ataH antaratama se mAnatA hU~ ki sAdhvIjI kA yaha jJAna-puruSArtha bhAva se praNamya hai / svAdhyAya saumyAjI kA svabhAva bana gayA hai. prazasta yoga kI isa prakriyA kA unhoMne khUba abhyAsa kiyA hai. sAMsArika riztoM ke mAyane meM saumyAjI merI cacerI bahana hai, ataH unakI upalabdhi mere liye vizeSa gaurava kA viSaya hai mujhe vizvAsa hai ki unakA yaha parizrama aneka jijJAsuoM kA pathadarzaka banegA. yaha zodha-grantha vidhi-vidhAna ke saMdarbha meM samAja ko sAdhvIjI kI amUlya bheMTa hai / jJAna ke kSetra meM tRpta hokara kabhI rukanA nahIM hotA, ataH apanI maMgala kAmanAe~ arpita karatA huA yaha apekSA karatA hU~ ki saumyaguNAjI prAcIna vAGmaya ke zodha khola ke rUpa naye najarAne jinazAsana ko arpita karatI raheM / - muni vimalasAgara Page #24 -------------------------------------------------------------------------- ________________ apratima kArya sAhitya ko samAja kA darpaNa kahA gayA hai| kisI bhI dharma, samAja,deza yA paramparA kA bhalIbhA~ti jJAna arjita karane ke lie usake sAhitya kA paryAvalokana parama apekSita hai| jo dharmasaMgha jitanA vikasita, pallavita va puSpita hotA hai usakA sAhitya bhI utanA hI unnata va samRddha hotA hai| jaina dharma sambandhI vidhi-vidhAnoM kA itihAsa zodha kI dRSTi se bhale hI paravartI ho, kintu kArya kI dRSTi se bahuta mahattvapUrNa hai| zrutadharoM va pUrvAcAryoM dvArA praNIta ye vidhi-vidhAna na kevala AdhyAtmika jagat kI praviSTi kA mArga hI prastuta karate haiM, apitu vyAvahArika jagat ko nyAya-nIti, saMyama-sadAcAra se AplAvita kara zAzvata sukha kI ora agrasara karate haiN| sAdhvI saumyaguNAjI kA adhyayana-lekhana ke prati vizeSa lagAva hai| vaha zramazIla va saMkalpaniSTha sAdhvI hai aura zrama karatI aghAtI nahIM hai, balki kaThinAIyoM kA pAra pAtI huI Age bar3hatI rahatI hai| vigata kucha varSoM se jaina dharma ke mahattvapUrNa evaM aba taka anachuye viSaya kA talasparzI adhyayana kara rahI haiN| isa prajJAzIla sAdhvI ke mAdhyama se kucha aise apUrva grantha nirmita hone kI saMbhAvanAe~ haiM jo yuga-yugAntara taka zodhArthiyoM, jijJAsu pAThakoM evaM vidvat varga ke lie lAbhakArI va upayogI siddha ho skeNge| yaha isa dizA meM kiye gaye prayatna kA prathama caraNa(khaNDa) hai| jahA~ taka mujhe jAnakArI hai isameM vidhi-vidhAna viSayaka samUce sAhitya kA avagAhana kara usako viSayavAra vargIkRta kiyA gayA hai, jisake mAdhyama se anekoM zodha vidyArthI AsAnI se risarca kara skeNge| sAdhvI saumyaguNAjI ne bar3e parizrama evaM anusaMdhAna ke sAtha isa khaNDa ko pUrA kiyA hai| isa kArya sampAdana kA sampUrNa zreya DaoN.sAgaramalajI jaina ko jAtA hai, jinhoMne pUrNa niSThA va zAsana lAbha ko dRSTi meM rakhate hue isa kalevara ko taiyAra karane-karavAne kA dizA-nirdeza diyaa| sAdhvI saumyAjI isa dizA meM uttarottara prayatnarata raheM, yahI antaraMga hRdaya kI zubha bhAvanA hai| - ASADhazuklAekAdazI sUrata AryA zaziprabhAzrI Page #25 -------------------------------------------------------------------------- ________________ svakathya jaina dharma upAsanApradhAna nivRttimUlaka dharma hai| isa dharma saMgha meM nivRttimUlaka sAdhanA ko mukhya aura pravRttimUlaka sAdhanA ko gauNa sthAna diyA gayA hai| vastutaH sAdhanA ke do pakSa haiM, bhAva upAsanA aura dravya upaasnaa| ise nizcayadharma aura vyavahAradharma bhI kahA jA sakatA hai| mUlataH bhAva upAsanA Abhyantara aura dravya upAsanA bAhya hotI hai| yadyapi bhAva aura dravya donoM kA astitva bhinna-bhinna haiM, tathApi eka sImA taka ye anyonyAzrita bhI rahate haiN| bhAratIya manISA kahatI hai-bhAva sAdhanA kI ora unmukha hone yA bhAva sAdhanA meM praveza karane kA mukhya dvAra dravya arthAt bAhyavidhAna hai| siddhAntataH bhI nIce se Upara kI ora jAyA jAtA hai| isa dRSTi se sAdhanA kA prathama caraNa dravya pakSa aura dvitIya caraNa bhAva pakSa hai aura bhAva ke samanvita svarUpa meM hI 'vidhi-vidhAna' apanA abhidhAna pAte haiN| __ vartamAna yuga meM bhautikavAdI saMskRti ke tale karmakANDamUlaka ArAdhanAoM kA silasilA bar3hatA huA najara A rahA hai| isase dravyopAsanA arthAt dharma ke bAhya pradarzana kI pravRtti balavatI bana rahI hai, kintu bhAvopAsanA nirbalatA ke kagAra para khar3I hai| yahI kAraNa hai ki nivRtyAtmaka dharma bhI pravRtyAtmaka bana gayA hai| isa kathana kA artha yaha nahIM hai ki dravyopAsanA ko sthAna hI na diyA jAye, parantu use sarvesarvA mAnate hue bhAvopAsanA kI upekSA karanA anucita hai| ataeva donoM ko yathAnurUpa sthAna diyA jAye, isI meM ArAdhaka varga kI upAsanA kA sAphalya aura vidhi-vidhAna kA vaiziSTya hai| vastutaH vidhi-vidhAna kyA hai? aura jIvana meM inakI upAdeyatA kitanI hai? isa grantha ke prathama adhyAya meM ina binduoM para vistRta prakAza DAlA gayA hai| ataH yahA~ unakA Page #26 -------------------------------------------------------------------------- ________________ punarAvartana karanA punarukti doSa hI hogaa| prastuta kRti eka bRhad racanA hai / isameM jaina vidhi-vidhAna sambandhI sAhitya ke granthoM kA saMkalana mAtra hI nahIM haiM, apitu tatsambandhI sAhitya kA sAragarbhita paricaya bhI prastuta kiyA gayA hai| isa kRti kI apanI kucha viziSTatAe~ haiM - isameM vidvadvarga ke dRSTikoNa se sArabhUta sAmagrI saMkalita kI gaI hai| zodhArthiyoM kI suvidhAoM kA dhyAna rakhate hue vidhi- vidhAnaparaka sAhitya ko viSayavAra vargIkRta kiyA gayA hai, yathA-zrAvakAcAra sambandhI sAhitya, zramaNAcAra sambandhI sAhitya, prAyazcita sambandhI sAhitya Adi / yaha vargIkaraNa vidhikArakoM evaM sujJa pAThakoM hetu bhI upAdeya hogA, aisA vizvAsa hai / sAragrAhI pAThakavarga kI rUci kA dhyAna rakhate hue vaidhAnika granthoM kA sUcI krama akArAdi varNamAlA se prastuta kiyA hai| * kaunasA grantha kitanA prAcIna, maulika va prAmANika hai? tadartha kRti kA kAla bhI diyA gayA hai| jahA~ kAla sambandhI nizcita pramANa nahI mila pAye haiM, vahA~ usa racanA kI bhASAzailI aura viSayavastu ke AdhAra para kAla nirNIta kara usake Age 'lagabhaga' zabda jor3a diyA hai| * vidhi-vidhAna sambandhI sAhitya meM viziSTa sthAna pAne vAle granthoM kA apekSAkRta vistRta paricaya diyA gayA hai, jo sudhIvarga evaM jJAna pipAsuoM ke lie sadaiva upayogI rahegA / isa grantha kI upAdeyatA pratyeka varga ke lie banI raheM, ataeva ye bindU bhI jJAtavya haiM vidhi sambandhI sAhitya kA AloDana karate samaya grantha kI viSaya vastu meM nihita vidhi-vidhAnoM ke paricaya para vizeSa bala diyA gayA hai| sAtha hI vidhi-vidhAna ke vibhinna pakSoM ko bhI ujAgara karane kA pUrA prayAsa kiyA hai tathA anAvazyaka kalevara na bar3ha jAye, isa bAta kA bhI yathAsambhava dhyAna rakhA gayA hai / sandehAspada sthaloM kI sampUrti praznacinha lagA kara kI gaI hai| vidhi-vidhAna sambandhI upalabdha sAhitya kA samagra vivaraNa prastuta kiyA gayA hai / jo grantha hameM upalabdha na ho sakeM athavA jo hamase anabhijJa raheM hoM una kucha alabhya granthoM kI jAnakArI 'jinaratnakoza' ke AdhAra para prastuta kI hai| yadyapi dhyAna-1 - vidhi Adi se sandarbhita kucha mahattvapUrNa grantha chUTa bhI gae haiN| Page #27 -------------------------------------------------------------------------- ________________ sArataH isa grantha ko sarvajana upayogI banAne ke lie jaina vidhi-vidhAna kI vikAsa yAtrA, vidhi kA mahattva, vidhi-vidhAna kA svarUpa, vidhi-vidhAna ke prayojana, prAcIna - arvAcIna vidhi-vidhAna sambandhI sAhitya, anya paramparAoM ke vidhi-vidhAnoM kA tulanAtmaka vivecana Adi tathyamUlaka pahalUoM para prakAza DAlA gayA hai| isa prakAra isa racanA ko hara taraha se sarvagrAhI banAne kA prayAsa kiyA gayA hai| isa bRhad grantha Alekhana ke guru-gaMbhIra kArya kI pUrNAhuti prasaMga para pratyakSa-apratyakSa sahayogI janoM ke prati AbhAra anujJApita karane ke lie mere hRdaya mandira meM jitanA saghana ahasAsa hai, utane zabda nahIM haiN| phira bhI maiM sarvaprathama yugAdikarttA prabhu AdinAtha evaM zAsanAdhipati prabhu mahAvIra ke caraNoM zraddhApraNata hU~, jinhoMne prANImAtra ko mokSa kA patha dikhalAyA / isa jJAnayajJa kI sampannatA meM vizvAsa va Atmabala kA nirdhUma dIpaka prajvalita karane vAle zAsana upakArI, yugaprabhAvI cAroM dAdA gurUdevoM ke pAda - padmoM meM zraddhAyukta namana karatI hU~ / isa zrutagaMgA meM cetana mana ko sadaiva AplAvita karate rahane kI parokSa preraNA pradAna karane vAlI zrutagaMgotrI, AgamamarmajJA pravarttinI mahodayA guruvaryyA zrI sajjana zrI jI ma.sA. ke pAda - prasUnoM meM zraddhA siMcita praNAma karatI hU~ / jinazAsana ke Azukavi, jyotirvida, upAdhyAyapravara zrI maNiprabha sAgarajI ma.sA. ko merA namana, jinhoMne adhyayana ke prati sadaiva jAgarUka rahane evaM pragati patha para Age bar3hane kI preraNA dekara pAtheya pradAna kiyA / prastuta zodha-prabandha ke praNayana meM zikSAgurU kA aham sthAna hotA hai, unakI mahattvAkAMkSAe~ anirvacanIya haiM, jinhoMne mere komala hRdaya meM anavarata adhyayana kI pravRtti kA bIjAropaNa kiyA aura sAmAjika evaM sAmudAyika jimmedAriyoM se mukta rakhakara samaya va sthAna kI bharapUra suvidhA pradAna kI, una sajjanamaNi, saMgharatnA, vAtsalyahRdayI pU. zaziprabhAzrIjI ma. ko zraddhA bharI vandanA karatI hU~ / isI krama meM sneha gaMgotrI, koyala sama jana-jana ko dharmAbhimukha karane vAlI jayeSTha bhAginI pU. priyadarzanAzrIjI ma.sA. ke pAdaprasUnoM meM kRtajJatA ke sumana lie pratipala natamastaka hU~, jinake samyak sujhAvoM ke pariNAmasvarUpa isa kalevara ko taiyAra karane meM sakSama bana sakI / Page #28 -------------------------------------------------------------------------- ________________ merA sahavartI bhaginI maMDala pU. jayaprabhAzrIjI ma., pU.divyadarzanAzrIjI ma., pU. tattvadarzanAzrIjI ma., pU. samyakdarzanAzrIjI ma., pU. zubhadarzanAzrIjI ma., pU. muditaprajJAzrIjI ma., pU. zIlaguNAzrIjI ma. Adi sarva ko natamastakena vaMdana, jinakI snehila bhAvanAe~ mere kArya kI gati-pragati meM sahAyaka bnii| maiM AbhArI hU~-sAdhvIdvayA saralamanA sthitaprajJAjI evaM maunasAdhikA saMvegaprajJAjI ke prati, jinhoMne isa grantha ke lekhana kAla meM vyAvahArika aupacArikatAoM se mukta rakhane, prUpha saMzodhana karane evaM hara taraha kI sevAe~ pradAna karane meM viziSTa bhUmikA adA kii| sAtha hI gurU AjJA ko zirodhArya kara jJAnopAsAnA ke paloM meM nirantara merI sahacarI banI rhiiN| maiM una sabhI cAritrAtmAoM ke prati hArdika AbhAra vyakta karatI hU~, jinakA yahA~ ullekha nahIM kiyA jA sakA, lekina jinakA mujhe pratyakSa-apratyakSa rUpa meM sahayoga prApta huaa| jaina vidyA evaM tulanAtmaka dharmadarzana ke niSNAta vidvAna, prAcyavidyApITha saMsthApaka, AdaraNIya DaoN. sAgaramalajI ke prati bhI hArdika kRtajJatA abhivyakta karatI hU~, jinhoMne na kevala merA utsAhavarddhana hI kiyA, apitu pitR tulya vAtsalya bhAva rakhate hue sadaiva svAvalambI banane kI sampreraNAe~ pradAna kii| nirdezaka hone ke nAte mere dvArA Alekhita aitihAsika sAmagrI kA na kevala avalokana evaM saMpAdana hI kiyA, apitu saMzodhana kara isa kRti ko nirdoSa bhI bnaayaa| unhoMne eka mArgadarzaka ke rUpa meM merA jo samyak mArgadarzana kiyA, vaha cirasmaraNIya tathA merI sAdhanA yAtrA meM bhI sahayogI rhegaa| merI yahI kAmanA hai una santa puruSa kA snehabhAva mujhe anavarata milatA rhe| AdaraNIyA kamalAbAI sA. suputra narendrabhAI evaM unake samasta parivAra ke prati AbhAra vyakta karatI hU~, jinhoMne adhyayanakAla meM sthAna Adi sevAe~ pradAna kara anUThA dharmalAbha arjita kiyaa| ina sukhada kSaNoM meM antaramana se AbhArI hU~, jaina darzana ke prakANDa vidvAn DaoN. DI.esa.bayA ke prati, jinhoMne apane maulika cintana se aneka sujhAva diye| isa avasara para saMghamAnya adhyakSa lokendra bhAI nAreliyA, jJAnacandajI golecchA, pArasajI mAMDalika, rAjendrajI jaina Adi samasta zAjApura saMgha ke prati AbhAra vyakta karatI hU~ , jinhoMne adhyayana yAtrA meM hara saMbhava sahayoga diyaa| Page #29 -------------------------------------------------------------------------- ________________ isa jJAnArjana meM hara taraha kI sevAeM pradAna karane vAle bhaktiniSTha zrI sunIlajI botharA (rAyapura) kA antarmana se anumodana karatI huuN| sAtha hI manojajI golecchA (cennaI), prItijI pArakha (jagadalapura), sImA chAjer3a (mAlegAMva), monikA berAThI (jayapura) Adi kI sevAe~ bhI sarAhanIya rahI haiN| isa kRti ko jana-jana taka pahu~cAne ke lie vizeSa rUpa se kaTibaddha mAlegAMva saMgha ke padAdhikArIgaNa bAbUlAlajI saMkhalecA, zAMtilAlajI chAjer3a, kailAzajI mehatA Adi samasta TrasTa maMDala kI bhAvavibhora ho anuzaMsA karatI huuN| isa grantha prakAzana ke parama sahayogI zrI jinakuzalasUrI dAdAvAr3I bAr3amera TrasTa, mAlegAMva kA nAma isa kRti ke sAtha sadaiva jur3A rhegaa| sAtha hI unakI udAratA evaM satsAhitya sarjana kI amaragAthAe~ yuga-yugoM taka vidyamAna rheNgii| isa anupama velA meM zrI kailAza sAgara sUri jJAna maMdira-kobA, prAcyavidyApITha-zAjApura, kharataragacchajJAnabhaMDAra-jayapura, jinadattasUrijJAnabhaMDAra-muMbaI, Adi graMthAgAra evaM anya granthAlayoM ke sabhI grantha aura graMthakAra mere lie vandanIya haiN| granthAgAra ke saMrakSaNagaNa evaM kAryakartAgaNa, yathA-manojajI, arUNajI jhA Adi se jJAnasAmagrI upalabdha karavAne meM vizeSa sahayoga prApta huA, maiM una sabhI ke prati AbhAra vyakta karatI huuN| ___ maiM anila varmA kA bhI AbhAra jJApita karatI hU~, jinhoMne prastuta grantha ko kampyUTarAIjDa karane meM sahayoga pradAna kiyaa| isa kRti ko nayA AkAra dene meM aneka vidvAnoM kI kRtiyoM kA upayoga huA hai, unake prati bhI kRtajJa bhAva prastuta karatI huuN| isa kArya se vidvadvarga yA pAThakavarga yatkiMcit bhI lAbhAnvita banegA to mere zrama kI sArthakatA hogii| antataH iSTadevoM-pUjyavaroM se prArthanA karatI hU~ ki ve mujhe aisA AzIrvAda pradAna kareM ki merI zrutayAtrA pravarddhamAna rheN| sAtha hI jinAjJA virUddha kI kucha bhI likhA gayA ho, to triyoga zuddhi pUrvaka micchAmi dukkddN| sAdhvI saumyaguNAzrI Page #30 -------------------------------------------------------------------------- ________________ anukramaNikA 1-31 33-85 87-127 129-158 159-178 179-264 - adhyAya-1 jaina vidhi-vidhAnoM kA udbhava evaM vikAsa adhyAya-2 zrAvakAcAra sambandhI vidhi-vidhAna paraka sAhitya-sUcI - adhyAya-3 sAdhvAcAra sambandhI vidhi-vidhAna paraka sAhitya adhyAya-4 SaDAvazyaka (pratikramaNa) sambandhI vidhi-vidhAna paraka sAhitya - adhyAya-5 vividha tapa sambandhI vidhi-vidhAna paraka sAhitya adhyAya-6 saMskAra evaM vratAropaNa sambandhI vidhi-vidhAna paraka sAhitya - adhyAya-7 samAdhimaraNa sambandhI vidhi-vidhAna paraka sAhitya adhyAya-8 prAyazcita sambandhI vidhi-vidhAna paraka sAhitya - adhyAya-9 yoga-mudrA-dhyAna sambandhI vidhi-vidhAna paraka sAhitya - adhyAya-10 pUjA evaM pratiSThA sambandhI vidhi-vidhAna paraka sAhitya - adhyAya-11 maMtra-yaMtra vidyA sambandhI vidhi-vidhAna paraka sAhitya - adhyAya-12 jyotiSa-nimitta-zakuna sambandhI vidhi-vidhAna paraka sAhitya adhyAya-13 vividha viSaya sambandhI vidhi-vidhAna paraka sAhitya 265-299 301-377 379-413 415-514 515-576 577-624 625-672 Page #31 -------------------------------------------------------------------------- ________________ - - adhyAya-1 388 jaina vidhi-vidhAnoM kA udbhava evaM vikAsa 38888 333333389 3888888888800388 Page #32 -------------------------------------------------------------------------- ________________ Page #33 -------------------------------------------------------------------------- ________________ jaina vidhi-vidhAna sambandhI sAhitya kA bRhad itihAsa/3 adhyAya 1 jaina dharma meM vidhi-vidhAnoM kA udbhava aura vikAsa kArya kI saphalatA kA mukhya AdhAra usake sampAdana kI vidhi hotI hai - "vidhipUrvameva vihitaM kArya sarva phalAnvitaM bhavati" arthAta koI bhI kArya vidhipUrvaka kiyA jAtA hai taba hI vaha phala vAlA banatA hai| vidhi kA artha hai- kArya karane kA tarIkA cAhe vaha kArya kRSi sambandhI ho yA pAka sambandhI, vyApAra sambandhI ho yA dharma sambandhI- parantu vaha paddhatipUrvaka kiyA jAye to hI yogya phala dene vAlA banatA hai isalie sabhI kArya vidhipUrvaka karane caahie| __ manuSya ke vyAvahArika jIvana meM AcAragata vidhi-vyavasthA kA mahattvapUrNa sthAna hai| bhAratIya dharma-paramparA ke pariprekSya meM AcArazAstra (vidhizAstra) ke vibhinna siddhAntoM, dRSTiyoM aura maryAdAoM kA vargIkaraNa huA hai| tadanurUpa dharma yA sampradAya vizeSa meM pratiSThApita niyamoM, siddhAntoM ke anurUpa vyakti apanI AcAra-vyavasthA yA naitika vyavasthA kA pAlana karatA hai| ataeva prAyaH sabhI dharmoM kA kendra bindu yahI AcAragata- naitika vyavasthA mAnI jAtI hai| yahI mAnava dharma kA niyAmaka tattva bhI hai| dezakAlAnusAra ina vidhi- vyavasthAoM meM parivartana evaM parivardhana hote rahate haiN| nivRttimArgI paramparA _ bhAratIya saMskRti kI do mUla dhArAyeM haiM - eka pravRttimArgI vaidika (brAhmaNa) saMskRti aura dUsarI nivRttimArgI zramaNa saMskRti / yadyapi donoM saMskRtiyoM meM gRhastha varga aura zramaNavarga ke AcAra viSayaka aneka niyama, upaniyama evaM vidhi sambandhI siddhAntoM kA ullekha milatA hai| zramaNa saMskRti ke pratinidhi bauddha va jaina dharma meM vidhi-saMhitA sambandhI niyamopaniyamoM ko pratiSThApita karane ke lie saMgha ko cAra bhAgoM meM vibhAjita kiyA gayA hai - 1. bhikSusaMgha 2. bhikSuNIsaMgha 3. zrAvakasaMgha 4. zrAvikAsaMgha yahA~ itanA jAnane yogya hai ki bhikSu-bhikSuNiyoM (sAdhu-sAdhviyoM) kA saMgha suvyavasthita evaM suniyaMtrita hotA hai, jabaki zrAvaka-zrAvikAoM kA saMgha utanA anuzAsita aura ekarUpa nahIM hotA hai| zrAvaka-zrAvikAoM ko apane vrata, niyama, kartavya Adi ke pAlana meM vyaktigata svatantratAe~ hotI hai| ve apanI rUci, zakti, paristhiti Adi ke anusAra yathAyogya dhArmika kriyA karate haiM evaM samAja ke sAmAnya niyamAnusAra vyAvahArika pravRttiyoM meM lage rahate haiM, jabaki zramaNavarga sAMsArika kriyAkalApoM se sarvathA mukta rahatA hai aura kevala saMyama-tapa- tyAga kI ArAdhanA Page #34 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 4/jaina vidhi-vidhAnoM kA udbhava aura vikAsa kA uddezya lekara AdhyAtmika patha para nirantara gatizIla banA rahatA hai| zramaNa svArtha aura parArthamUlaka ubhayapakSIya sAdhanA kA vrata hotA hai| vaha Atma vidyA kI upalabdhi karatA huA gRhastha varga ko bhI AdhyAtmika mArga kA pAtheya pradAna karatA hai, jisa para calane ke lie gRhastha ko kucha viziSTa prakAra kI locapUrNa AcAra-vyavasthA yA vidhi-vyavasthA kA anupAlana karanA hotA hai| isa taraha jaina evaM bauddha saMgha meM zramaNa evaM grahastha donoM kI AcAra saMhitA yA vidhi kA nirUpaNa huA hai| yahAM vizeSa rUpa se yaha ullekhanIya haiM ki donoM dharmoM meM adhikAMza vidhi sambandhI niyamoM evaM upaniyamoM kA nirmANa pramukhatayA bhikSa- bhikSuNiyoM ke lie hI kiyA gayA hai| jaina evaM bauddha saMgha meM yadyapi vyaktigata sAdhanA para pUrvakAla se bala rahA hai phira bhI unameM sAmudAyika sAdhanA kI paddhati hI mukhya rahI hai| yaha bhI smaraNIya hai ki jaina evaM bauddha AcAra vyavasthA kA AdhAra kramazaH bhagavAna mahAvIra aura bhagavAn buddha ke upadeza hI the| parantu yaha bhI satya hai ki sabhI niyama aura upaniyamoM kA nirmANa tIrthaMkara hI nahIM karate, bahuta se aise niyama aura upaniyama haiM jinake nirmAtA zrutakevalI bhadrabAhu aura anya gItArtha sthavira rahe hai| unhoMne dravya, kSetra, kAla aura bhAva ko dRSTi meM rakhakara mUla niyamoM ke anukUla aura avirodhI niyamopaniyama kA nirmANa kiyA hai| jaina AgamoM ke sarvaprathama saMskRta TIkAkAra AcArya haribhadra ne yaha spaSTa kahA hai ki jo bhI vidhi-vidhAna yA niyama saMyama - sAdhanA meM abhivRddhi karate hoM aura asaMyama kI pravRtti kA virodha karate hoM, ve niyama bhale hI kisI ke dvArA nirmita kyoM na ho, grAhya hai / ' niSkarSa rUpa meM kahA jA sakatA hai ki jaina aura bauddha paramparA nivRttimArgI hone ke sAtha-sAtha mUlataH AcAra pradhAna rahI hai| donoM paramparAe~ AcAra para bala detI haiM kintu donoM kI paddhati meM ullekhanIya antara hai| 'jaina evaM bauddha paramparA meM AcAra ko lekara hI vibhinna zAkhAoM yathA- digambara, sthAnakavAsI, terApaMthI yA hInayAna, mahAyAna Adi meM matabheda rahA hai| pravRttimArgI paramparA sAmAnyatayA vaidika dharma ko pravRttimArgI aura zramaNadharmoM ko nivRttimArgI kahA jAtA hai| pravRttimArgI paramparA meM vaidika dharma AtA hai| pravartaka dharma bhoga pradhAna hai ataH usane apanI sAdhanA kA lakSya suvidhAoM kI prApti ko hI banAyA hai| isa : " zramaNa aMka akTUbara-disambara 2004, DaoN. candrarekhAsiMha dvArA Alekhita lekha para AdhArita Page #35 -------------------------------------------------------------------------- ________________ jaina vidhi-vidhAna sambandhI sAhitya kA bRhad itihAsa/5 . paramparA ke pravartakoM ne aihika jIvana ke lie dhana-dhAnya, putra, sampatti Adi kI kAmanA kI hai aura pAralaukika jIvana ke lie svarga prApti kI prArthanA kii| Age jAkara unhoMne yaha bhI anubhava kiyA ki sukha-suvidhAoM kI prApti vyakti ke apane puruSArtha para hI AdhArita nahIM hai apitu alaukika zaktiyoM kI kRpA para bhI nirbhara hai taba se yaha paramparA una devI-devatAoM ko prasanna karane ke lie unakI stuti karane lagI tathA bali aura yajJoM ke mAdhyama se unheM santuSTa karane lgii| isa prakAra pravartaka dharma meM do zAkhAoM kA vikAsa huA (1) bhaktimArga aura (2) krmmaarg| mUlataH pravartaka dharma ke anuyAyI bhautika sukha kI prApti ke liye devI-devatAoM kI stuti karate haiM yA yajJa-yagAdi karate haiN| isa paramparA meM mukhyataH yajJa-homAdi ko lekara hI karmakANDoM yA vidhi-vidhAnoM kA nirmANa huA hai tathA yaha saMskRti mUla rUpa se bhautika pradhAna rahI hai| jabaki isake viparIta nivRttimArgI paramparA ne yogoM se virakti ko hI apanA lakSya banAyA hai| yaha paramparA prAcInakAla meM zramaNa paramparA, Arhat paramparA yA vrAtya paramparA ke nAma se jAnI jAtI thii| isa nivartaka dharma kA lakSya nirvANa yA mokSa kI prApti rahA, isalie isa paramparA ne jJAna aura vairAgya pakSa ko svIkAra kiyaa| kintu jJAna aura vairAgyapUrNa jIvana sAmAjika evaM pArivArika vyastatAoM ke bIca sambhava nahIM thA, isalie isa dharma meM saMnyAsa mArga kA vikAsa huaa| Age jAkara nivarttaka dharma bhI do zAkhAoM meM vibhakta ho gayA (1) jJAnamArga aura (2) tpmaarg| yadi gaharAI se adhyayana kareM to yaha pAte haiM ki isa nivRttimArgI paramparA meM prArambha meM karmakANDa jaisI koI cIja nahIM thii| usameM isakA kramazaH vikAsa huA hai| isa viSaya ko hama Age adhika spaSTa kara rahe haiN| usase pUrva yaha jJAta kara lenA Avazyaka hai ki prAcInakAla meM zramaNa paramparA meM (1) jaina, (2) bauddha, (3) aupaniSadika aura (4) sAMkhya-yoga kI dhArAe~ bhI sammilita thii| yadyapi Aja aupaniSadika aura sAMkhya-yoga kI dhArAe~ hindU-dharma kA aMga bana cukI haiM inake atirikta AjIvaka Adi anya kucha zramaNa dhArAe~ bhI thI, jo Aja vilupta sI ho cukI hai| Aja zramaNa paramparA ke jIvanta dharmoM meM bauddhadharma aura jainadharma apanA astitva banAye hue haiN| isameM bauddhadharma bhArata meM janmA, yahIM vikasita huA kintu yahA~ se sudUra pUrva meM jAkara phailA, jabaki jainadharma ati prAcInakAla se Aja taka apanA astitva bhArata meM banAye hue hai| vastutaH ina donoM hI paramparAoM ke viSaya meM yaha ullekha milatA hai ki prArambha meM ina paramparAoM ke anuyAyI tapasyA karate the aura koM kA nAza karake mokSa pAte the| isa prakriyA meM ArAdhaka ko zArIrika ceSTA adhika nahIM karanI hotI hai ve kevala tapa dhyAna-yogAdi ke dvArA karmakSaya karate haiN| isa prakAra yaha sampUrNa prakriyA pravRtti pradhAna nahIM hai isalie inheM nivRttimArgI dharma kahA gayA hai| Page #36 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 6/jaina vidhi-vidhAnoM kA udbhava aura vikAsa pravRttimUlaka- nivRttimUlaka paramparA yaha ullekhya haiM ki pravarttaka (vaidika) aura nivarttaka ( zramaNa ) dharma paramparA meM vidhi-vidhAnoM kA udbhava evaM vikAsa kisa' prakriyA ke AdhAra para aura kisa kramapUrvaka huA? isa sambandha meM DaoN. sAgaramala jI jaina ne do sAraNiyA~ nirmita kI haiM jo pravarttaka aura nivarttaka dharma ke vikAsa kI prakriyA ko samajha sakane meM adhika upayogI siddha hotI hai| prathama sAriNI isa prakAra hai| - ( pravartaka dharma) deha 1 vAsanA I bhoga | abhyudaya (preya) 1 svarga Yi Yi pravRtti pravarttaka dharma I manuSya 9 jaina dharma kI aitihAsika vikAsa-yAtrA le. DaoN. sAgaramala jaina, pR. 5 ( nivarttaka dharma) cetanA I viveka virAga (tyAga) I niHzreyas I mokSa (nirvANa ) 1 saMnyAsa I nivRtti nivarttaka dharma I Page #37 -------------------------------------------------------------------------- ________________ jaina vidhi-vidhAna sambandhI sAhitya kA bRhad itihAsa/7 alaukika zaktiyoM kI upAsanA Atmopalabdhi samarpaNa mUlaka bhakti mArga yajJa mUlaka karma mArga ciMtana pradhAna jJAna mArga dehadaNDana mUlaka tapa mArga ukta sAriNI ke avalokana se yaha spaSTa hotA hai ki pravartaka evaM nivarttaka donoM dhArAoM kA vikAsa bhinna-bhinna dRSTiyoM se huA hai| gaharAI ke sAtha socA jAye to donoM dhArAoM ke matabheda kA mUla AdhAra karmakANDa hI rahA hai| punaH donoM paramparAoM kI pArasparika bhinnatA ko adhika spaSTatA ke sAtha samajhane ke lie yahA~ dvitIya sAraNI adhika upayogI pratIta hotI haiM vaha nimna hai' natA - m pravartaka dharma nivarttaka dharma 1 jaivika mUlyoM kI pradhAnatA 1 AdhyAtmika mUlyoM kI prdhaantaa| 2 vidhAyaka jIvana-dRSTi 2 niSedhaka jiivn-dRsstti| 3 samaSTivAdI vyssttivaadii| vyavahAra meM karma para bala phira bhI 4 vyavahAra meM naiSkarmaNyatA kA daivika zaktiyoM kI kRpA para samarthana phira bhI AtmakalyANa hetu vizvAsa vaiyaktika puruSArtha para bl| IzvaravAdI 5 aniishvrvaadii| 6 IzvarIya kRpA para vizvAsa 6 vaiyaktika prayAsoM para vizvAsa, karma siddhAnta kA smrthn| 7 sAdhanA ke bAhya sAdhanoM para bala 7 Antarika vizuddhatA para bl| ra jIvana kA lakSya svarga yA Izvara 8 jIvana kA lakSya mokSa evaM nirvANa ke sAnnidhya kI prApti kI praapti| 6 varNa-vyavasthA aura jAtivAda kA 6 jAtivAda kA virodha, varNa-vyavasthA janmanA AdhAra para samarthana kA kevala karmaNA AdhAra para smrthn| 'jainadharma kI aitihAsika vikAsa-yAtrA - le. DaoN. sAgaramala jaina, pR. 6 Page #38 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 8/jaina vidhi-vidhAnoM kA udbhava aura vikAsa 10 gRhastha jIvana kI pradhAnatA 10 saMnyAsa jIvana kI prdhaantaa| 11 sAmAjika jIvana zailI | 11 ekAkI jIvana shailii| 12 rAjatantra kA samarthana / 12 janatantra kA smrthn| 13 zaktizAlI kI pUjA 13 sadAcArI kI puujaa| 14 vidhi-vidhAnoM evaM karmakANDoM kI 14 dhyAna aura tapa kI prdhaantaa| pradhAnatA 15 purohita-varga kA vikAsa 15 zramaNa-saMsthA kA vikAsa 16 upAsanAmUlaka 16 smaadhimuulk| uparyukta sAriNI ke mAdhyama se itanA avazya siddha ho jAtA hai ki vaidika dharma mUlataH pravRttipradhAna aura zramaNadharma nivRtti pradhAna rahA hai| ___ jaba ukta donoM dhArAoM kI arvAcIna sthiti para dRSTipAta karate haiM to lagatA hai vaidika dhArA se vikasita hindU dharma meM bhale hI yajJa-tyAga aura karmakANDa kI pradhAnatA rahI ho, tathApi usameM saMnyAsa, mokSa aura vairAgya kA abhAva nahIM hai| cAhe adhyAtma, saMnyAsa aura vairAgya ke ye tattva unhoMne zramaNa paramparA se hI kyoM na grahaNa kiye ho| Aja hindU dharma meM saMnyAsa, vairAgya, tapa-tyAga, dhyAna aura mokSa kI jo avadhAraNAe~ vikasita huI haiM, ve sabhI isa bAta ko pramANita karatI haiM ki vartamAna meM hindU dharma ne zramaNadhArA se bahuta kucha grahaNa kiyA hai| isI prakAra kAlAntara meM zramaNadhArA ne bhI cAhe-anacAhe vaidika dhArA se bahuta kucha grahaNa kiyA hai| mUlataH zramaNa dharma bhale hI nivRtti pradhAna aura karmakANDa rahita ho, parantu vartamAna meM karmakANDa (vidhi-vidhAna) aura pUjA paddhati kA jo vikasita rUpa dekhane ko milatA hai vaha lagabhaga hindu paramparA se AyA huA hI pratIta hotA hai| isa AdhAra para hama yaha kaha sakate haiM ki jahA~ eka ora bhAratIya zramaNa paramparA ne vaidika paramparA ko AdhyAtmika jIvana dRSTi ke sAtha-sAtha tapa, tyAga, saMnyAsa aura mokSa kI avadhAraNAe~ pradAna kI, vahIM dUsarI ora tIsarI-cauthI zatI se vaidika paramparA ke prabhAva se pUjA-vidhAna aura tAntrika sAdhanAe~ jaina-dharma aura bauddha-dharma meM praviSTi ho giiN| aneka hindu deva-deviyA~ bhI prakArAntara se jaina dharma meM svIkAra kara lI gii| itanA hI nahIM vaidika paramparA ke prabhAva se jaina mandiroM meM bhI aba yajJa hone lage haiM aura pUjA-vidhAna meM hindU- devatAoM kI taraha tIrthaMkaroM kA bhI AhAna evaM visarjana kiyA jAne lagA hai| adhika to kyA kaheM, hindUoM kI pUjA-vidhi meM jo mantra uccarita hote haiM una mantroM meM kucha zAbdika parivartanoM ke Page #39 -------------------------------------------------------------------------- ________________ jaina vidhi-vidhAna sambandhI sAhitya kA bRhad itihAsa/9 sAtha jainoM ke dvArA svIkAra kara lie gae haiM, aisA avagata hotA hai| isa prakAra vartamAna kI sthiti ko dekhate hue pratIta hotA hai ki jaina paramparA meM tapa, dhyAna aura samAdhi kI sAdhanA gauNa hokara pUjA-bali-havana Adi kaI vidhi-vidhAna pramukha ho gaye haiN| DaoN. sAgaramala jaina ke anusAra ina donoM paramparAoM ke pArasparika prabhAva kA eka pariNAma yaha bhI huA hai ki jahA~ hindU paramparA meM RSabha aura buddha ko Izvara ke avatAra ke rUpa meM svIkAra kara liyA gayA, vahIM jaina paramparA meM bhI rAma aura kRSNa ko zalAkA puruSa ke rUpa meM svIkAra kiyA gyaa| yadyapi paramparAgata mAnyatAe~ to isase bhinna mata rakhatI haiN| DaoN. jaina ke ukta vivecana se yaha niSkarSa bhI nikalatA hai ki vaidikadharma aura zramaNa dharma ye donoM paramparAe~ prArambha kAla meM bhinna-bhinna hote hue bhI madhyakAla taka Ate-Ate donoM eka dUsare se atyadhika prabhAvita ho gaI thI, cUMki uttarakAlIna ke pUjAdi ke kacha vidhAnoM kI apekSA donoM dhArAe~ eka dUsare se ati nikaTa pratIta hotI hai| yahAM samIkSAtmaka dRSTi se yaha kaha denA bhI nyAyocita hogA ki cAhe jainoM ke pUjAdi vidhi-vidhAna vaidika (hindU) paramparA se prabhAvita hokara vikasita hue hoM aura ina vidhi-vidhAnoM ne eka nayA rUpa dhAraNa kiyA ho| kintu inake atirikta jo AcAra sambandhI vidhi-vidhAna haiM jaise, vratAropaNavidhi, pauSadhavidhi, bhikSAvidhi, dIkSAvidhi, Adi Aja bhI mUla Agamika srotoM ke samarUpa haiN| ina vidhi-vidhAnoM ke sambandha meM ye bindU mukhya rUpa se vicAraNIya haiM ki kina vidhi-vidhAnoM meM kaba-kaise parivartana hue? inase sambandhita kauna-kauna se grantha likhe gaye? Aja mUla rUpa meM kauna-kauna se vidhi-vidhAna pracalita hai aura kinameM kitanA parivartana AyA hai? ityAdi jaina AgamoM meM vidhi-vidhAna svarUpa pUjAvidhAna, anuSThAna aura adhyAtmamUlaka sAdhanAe~ pratyeka upAsanA paddhati ke anivArya aMga haiN| karmakANDaparaka anuSThAna usakA zarIra hai, to adhyAtma sAdhanA usakA prANa hai| bhAratIya dharmoM meM prAcInakAla se hI ye donoM prakAra kI pravRttiyA~ spaSTa rUpa se dRSTigocara hotI hai| yaha hama pUrva meM hI kaha cuke haiM ki jahA~ prArambhika vaidika dharma karmakANDAtmaka adhika rahA hai vahA~ prAcIna zramaNa paramparAe~ AdhyAtmika sAdhanAtmaka adhika rahI hai| jaina paramparA mUlataH zramaNa paramparA kA hI eka aMga hai aura isalie yaha bhI apane prArambhika rUpa meM karmakANDa kI virodhI evaM AdhyAtmika sAdhanA pradhAna rahI hai| mAtra yahI nahIM uttarAdhyayana jaise prAcIna jaina granthoM meM snAna, havana, yajJa karmakANDa kA virodha hI parilakSita hotA hai| uttarAdhyayanasUtra kI yaha vizeSatA hai ki usane dharma ke nAma para kiye jAne vAle ina Page #40 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 10 / jaina vidhi-vidhAnoM kA udbhava aura vikAsa karmakANDoM evaM anuSThAnoM ko eka AdhyAtmika svarUpa pradAna kiyA hai| yaha smaraNIya hai ki bhAratIya anuSThAnoM aura karmakANDoM meM yajJa, snAna Adi ati prAcInakAla se pracalita rahe haiN| vaidika sAhitya ina sabake ullekhoM se bharA par3A hai| zramaNa sAhitya meM uttarAdhyayanasUtra' meM yajJa kA jo AdhyAtmika svarUpa upalabdha hotA hai vaha yaha batAtA hai ki zramaNa paramparA meM yajJa ko naye rUpa meM vyAkhyAyita kiyA hai| usameM kahA gayA hai ki "jo pA~ca saMvaroM se pUrNatayA susaMvRtta hai, jo jIvana ke prati anAsakta hai, jinheM zarIra ke prati mamatva bhAva nahIM hai, jo pavitra hai aura jo videha bhAva meM rahate haiM, ve AtmajayI sAdhaka hI zreSTha yajJa karate haiM / unake lie tapa hI agni hai, jIvAtmA agnikuNDa hai, mana, vacana aura kAyA kI pravRttiyA~ hI kalachI (cammaca ) hai aura karmoM (pApoM) kA naSTa karanA hI Ahuti hai| yahI yajJa saMyama se yukta hone ke kAraNa zAntidAyaka aura sukhadAyaka hai| RSiyoM ne aise hI yajJoM kI prazaMsA kI hai|" isa sambandha meM anya aura bhI vivaraNa AgamoM meM parilakSita hote haiM, kintu prasaMgadoSa ke nivAraNArtha isa vivecana ko yahIM virAma dete haiN| hamArA mukhya dhyeya jaina paramparA meM karmakANDa yA vidhi-vidhAna kA vikAsa evaM unakA sUtrapAta kaise huA, usakI carcA karanA hai| yadi jainagamoM kA samIkSAtmaka pahalU se avalokana karate haiM to jaina dharma ke prAcInatama granthoM meM dhArmika karmakANDoM evaM vidhi-vidhAnoM ke sambandha meM kevala tapa evaM dhyAna kI vidhiyoM ke atirikta anya koI ullekha nahIM milatA hai| prabhu pArzvanAtha ne to tapa ke karmakANDAtmaka svarUpa kA bhI virodha kiyA thaa| sAmAnyatayA prAcInatama AgamoM ke pariprekSya meM vidhi-vidhAnoM kA prArambhika svarUpa sarvaprathama AcArAMga ke prathama zrutaskandha ke nauveM adhyayana meM prApta hotA hai / isa adhyayana meM bhagavAna mahAvIra kI jIvana carcA ke prasaMga ko lekara, unakI dhyAna evaM tapa sAdhanA kI paddhati kA ullekha huA hai| isake pazcAt AcArAMga ke dvitIya zrutaskandha, dazavaikAlika, uttarAdhyayana Adi granthoM meM hameM muni jIvana se sambandhita bhikSA, AhAra, nivAsa evaM vihAra sambandhI vidhi-vidhAnoM ke ullekha milate haiN| uttarAdhyayana ke tIsaveM adhyAya meM tapasyA ke vividha rUpoM kI carcA bhI upalabdha hotI hai| isI prakAra tapasyAoM kI vividha vidhiyA~ hameM antakRddazA meM bhI upalabdha hotI haiM jo ki uttarAdhyayanasUtra ke tapa sambandhI ullekhoM kI apekSA paravartI hai| evaM vidhi-vidhAna paraka bhI hai| yahA~ yaha dhyAna rakhane yogya haiM ki ( aMtakRtaddazA) sUtra kA vartamAna svarUpa IsA kI 5 vIM zatAbdI ke pazcAt kA hI hai| usake AThaveM varga meM w uttarAdhyayana - 12/40-44 Page #41 -------------------------------------------------------------------------- ________________ jaina vidhi-vidhAna sambandhI sAhitya kA bRhad itihAsa/11 guNaratnasaMvatsara-tapa, ratnAvatI-tapa, laghusiMhakrIr3A-tapa, kanakAvalI-tapa, muktAvalItapa, mahAsiMhaniSkrIr3ita-tapa, sarvatobhadra-tapa, bhadrottara-tapa, mahAsarvatobhadra-tapa, aura AyambilavardhamAna-tapa Adi kI vidhiyA~ ullekhita haiN| isake bAda AcArya haribhadra ke tapapaMcAzaka meM AgamanirdiSTa uparokta tapoM kI carcA ke sAtha hI kucha laukika vratoM evaM tapa vidhiyoM kI carcA huI hai| isa varNana ke AdhAra para yaha jAnA jA sakatA hai ki kAlakrama ke AdhAra para tapa kI vidhiyoM kA kaise vikAsa huA aura ina tapa vidhiyoM kA kramika rUpa prAcIna granthoM meM kisa prakAra kA upalabdha hotA hai| yahI prakriyA anya vidhi-vidhAnoM meM bhI jAnanI caahie| jahA~ taka jaina zramaNa sAdhakoM ke nitya karane yogya dhArmika kRtyoM evaM vidhiyoM kA sambandha hai, hameM dhyAna aura svAdhyAya ke hI ullekha milate hai| uttarAdhyayana meM nirdeza hai ki muni dina ke prathama prahara meM svAdhyAya, dvitIya meM dhyAna, tRtIya meM bhikSAcaryA aura caturtha meM punaH svAdhyAya kreN| isI prakAra rAtri ke cAra praharoM meM bhI prathama meM svAdhyAya, dvitIya meM dhyAna, tRtIya meM nidrA, aura caturtha meM punaH svAdhyayAya kreN| nityakarma ke sambandha meM prAcInatama ullekha pratikramaNa arthAt apane duSkarmoM kI samAlocanA aura prAyazcitta vidhi ke milate haiN| prabhu pArzvanAtha aura prabhu mahAvIra kI dharma dezanA kA eka mukhya antara pratikramaNa kI anivAryatA bhI rahI hai| mahAvIra ke dharma ko sapratikramaNa dharma kahA gayA hai| mahAvIra ke dharma saMgha meM sarvaprathama pratikramaNa eka dainika anuSThAna bnaa| isI se SaDAvazyakoM kI avadhAraNA kA vikAsa huaa| Aja bhI pratikramaNa kI vidhi Sar3AvazyakoM ke sAtha hI kI jAtI hai| zvetAmbara paramparA ke AvazyakasUtra evaM digambara paramparA ke mUlAcAra' meM Sar3Avazyaka vidhi kA spaSTa svarUpa ullekhita hai| ye Sar3Avazyaka karma hai- sAmAyika, caturviMzatistava, gurUvaMdana, pratikramaNa, kAyotsarga (dhyAna) aura prtyaakhyaan| Avazyakaniyukti meM vaMdana', kAyotsarga Adi kI vidhiyoM evaM unake doSoM kI jo carcA hai, usase itanA avazya phalita hotA hai ki kramazaH ina dainandina kriyAoM ko bhI anuSThAnaparaka banAyA gayA hai| Aja eka rUr3ha kriyA ke rUpa meM hI Sar3AvazyakoM ko sampanna kiyA jAtA hai| jahA~ taka gRhastha upAsakoM ke dhArmika kRtyoM yA anuSThAnoM kA prazna hai hameM unake sambandha meM bhI dhyAna evaM uposatha yA pauSadhavidhi ke hI prAcIna ullekha upalabdha hote haiN| upAsakadazAMga meM zakaDAlaputra evaM kuNDakaulika ke dvArA madhyAhna meM ' mUlAcAra - 6/22, 7/15 2 Avazyakaniyukti - 1220-26 3 vahI - 1560-61 Page #42 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 12 /jaina vidhi-vidhAnoM kA udbhava aura vikAsa azokavana meM zilApaTTa para baiThakara uttarIya vastra evaM AbhUSaNa utArakara mahAvIra kI dharma prajJapti kI sAdhanA arthAt sAmAyika evaM dhyAna sAdhanA karane kA varNana hai / bauddha tripiTaka sAhitya se yaha jJAta hotA hai ki nirgrantha zramaNa apane upAsakoM ko mamatva bhAva kA visarjana karavAkara kucha samaya ke lie samabhAva arthAt sAmAyika evaM dhyAna kI sAdhanA karavAte the| isI prakAra bhagavatIsUtra meM bhojanoparAnta athavA nirAhAra rahakara zrAvakoM ke dvArA pauSadha karane kA vivecana milatA hai / tripiTaka meM bauddhoM ne nirgranthoM ke uposatha (pauSadha) kI AlocanA bhI kI hai| isase yaha bAta puSTa hotI hai ki sAmAyika, pratikramaNa evaM pauSadha kI paramparA mahAvIra ke kAla meM vyavasthita rUpa se pracalita thii| jahA~ taka stuti, stavana evaM vandana sambandhI anuSThAnoM kA prazna hai hameM ye kRtya sUtrakRtAMgasUtra meM milate haiN| isa sUtra meM mahAvIra kI jo stuti dRSTigata hotI hai, vaha sambhavataH jaina paramparA meM tIrthaMkaroM ke stavana kA prAcInatama rUpa hai| usake bAda kalpasUtra, bhagavatIsUtra evaM rAjapraznIya meM vIrAsana se zakrastava ( NamutthuNaM) kA pATha karane kA ullekha prApta hotA hai| digambara paramparA meM Aja vaMdana ke avasara para jo 'namo'stu' kahane kI paramparA hai vaha isI 'namotthuNaM' kA hI saMskRta rUpa pratIta hotA hai| caturviMzatistava kA eka rUpa AvazyakasUtra meM upalabdha hai| ise 'logassasUtra' kA pATha bhI kahate haiN| yaha pATha kucha parivartana ke sAtha digambara paramparA ke tiloyapaNNatti grantha meM bhI upalabdha hai| guruvaMdana ke avasara para prAcInakAla se pracalita hai kyoMki yaha pATha AvazyakasUtra jaise prAcIna Agama meM milatA hai| anumAnataH vaMdanavidhi ke AdhAra para hI caityavaMdana vidhi kA vikAsa huA aura paravartI kAla meM caityavaMdana vidhi ko lekara aneka svataMtra grantha bhI race gaye haiN| prAsaMgika stavana evaM vaMdana kI prakriyA kA vikasita rUpa jinapUjA meM upalabdha hotA hai, jo ki jaina anuSThAna kA mahatvapUrNa evaM apekSAkRta prAcIna aMga hai| jahA~ taka jinapUjA vidhi sambandhI anuSThAnoM kA prazna hai, hameM AcArAMga, sUtrakRtAMga, uttarAdhyayana, bhagavatI Adi prAcIna AgamoM meM jinapUjA vidhi kA spaSTa ullekha nahIM milatA hai| apekSAkRta paravartI AgamoM sthAnAMga Adi meM jinapratimA evaM jinamaMdira ke ullekha to haiM, kintu unameM bhI pUjA sambandhI kisI anuSThAna kI carcA nahIM hai| isakA prAthamika rUpa rAjapraznIyasUtra evaM jJAtAdharmakathAsUtra meM prApta hotA hai| rAjapraznIya meM sUryAbhadeva aura jJAtAdharmakathA meM dropadI ke dvArA jinapratimAoM ke pUjana karane ke spaSTa ullekha haiN| yadyapi rAjapraznIya ke ve aMza jisameM sUryAbhadeva ke dvArA jinapratimA - pUjana evaM jinapratimA ke samakSa nRtya, nATaka, gAna Adi karane ke jo varNana haiM ve jJAtAdharmakathA se paravartI hai| phira bhI yaha Page #43 -------------------------------------------------------------------------- ________________ jaina vidhi-vidhAna sambandhI sAhitya kA bRhad itihAsa/13 mAnanA hogA ki jina-pUjA-vidhi kA isase vikasita evaM prAcIna ullekha zvetAmbara paramparA ke Agama sAhitya meM anyatra nahIM hai| isI prakAra jahA~ taka upadhAnavidhi kA prazna hai vahAM isakA prArambhika svarUpa AcArAMgasUtra meM aura vikasita svarUpa mahAnizIthasUtra meM prApta hotA hai| isake atirikta prAcIna evaM arvAcIna anya aneka prakAra ke jo vidhi-vidhAna hameM dRSTigata hote haiM jaise- padasthApanAdi kI vidhi, sAdhuoM ke yogya cAturmAsika kRtya vidhAna, saMstAraka Adi lAne kI vidhi, punaH lauTAne kI vidhi, upadhi Adi grahaNa karane sambandhI vidhi Adi kA sarvaprathama sAMketika ullekha bRhatkalpa aura vyavahArasUtra meM milatA hai| ina sUtroM meM kaI prakAra ke vidhi-vidhAnoM kA sAmAnya vivaraNa diyA gayA hai to kucha vidhi-vidhAnoM kA vistRta pratipAdana bhI upalabdha hai| vastutaH AgamasAhitya meM chedasUtra vidhi-vidhAnoM kI dRSTi se AdhAra rUpa haiN| jahA~ taka anazanavidhi, samAdhimaraNagrahaNavidhi, sAgArIsaMthArA Adi kI vidhiyoM kA prazna hai to vaha hameM bhaktaparijJA, maraNasamAdhi, AturapratyAkhyAna, saMstArakaprakIrNaka Adi granthoM meM upalabdha hotI hai inameM ina vidhiyoM kA prArambhika evaM suvyavasthita svarUpa dekhane ko milatA hai| jahA~ taka prAyazcita vidhi, AlocanA vidhi kI bAta hai to inakA sUkSma rUpa bRhatkalpa aura vyavahArasUtra meM to prApta hotA hI hai kintu inakA vikasita svarUpa jItakalpasUtra, nizIthasUtra, paMcakalpabhASya Adi prAcIna AgamasUtroM meM bhI dikhAI detA hai| isake atirikta jaina vidhi-vidhAnoM kI udgama evaM vikAsa kI dRSTi se vicAra kiyA jAye to dazavaikAlikasUtra praznavyAkaraNasUtra, piMDaniyuktisUtra Adi meM jaina muniyoM kI AhAra vidhi kA sundara varNana parilakSita hotA hai| upAsakadazAstra meM jaina gRhastha ke lie bAraha vrata grahaNa karane kI vidhi kA prArambhika rUpa upalabdha hotA hai| isase Age bar3hate haiM to Avazyakaniyukti Adi niyukti sAhitya ke granthoM, vizeSAvazyakabhASya Adi bhASya sambandhI granthoM evaM nizIthacUrNi Adi cUrNiparaka granthoM meM vidhi-vidhAnoM kA vikasita evaM vistRta vivaraNa prApta hotA hai| isa taraha hama pAte haiM ki zvetAmbara paramparA mUlaka sAhitya meM kahIM sUkSya to kahIM vistRta sparUpa meM adhikAMza vidhi-vidhAna upalabdha ho jAte haiN| ___ yadi digambara paramparA ke sAhitya kA AloDana kiyA jAya to jaina anuSThAnoM kA ullekha sarvaprathama hameM kundakunda racita 'dasabhaktiyoM' meM evaM mUlAcAra ke Sar3Avazyaka adhyayana meM milatA hai| digambara paramparA meM saMskRta bhASA meM racita 'bAraha-bhaktiyA~' bhI milatI hai| ina saba bhaktiyoM meM mukhyataH paMcaparameSThi-tIrthakara, siddha, AcArya, muni evaM zruta Adi kI stutiyA~ haiN| zvetAmbara paramparA meM jisa Page #44 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 14/jaina vidhi-vidhAnoM kA udbhava aura vikAsa prakAra NamotthuNaM (zakrastava) logassa (caturviMzatistava), caityavaMdanasUtra Adi upalabdha haiM isI prakAra digambara paramparA meM ye bhaktiyA~ upalabdha haiN| inake AdhAra para aisA lagatA hai ki prAcInakAla meM jina pratimAoM ke sammukha kevala stavana Adi karane kI paramparA rahI hogii| bhAvapUjA vidhi ke rUpa meM stavana kI yaha paramparA jo ki jaina anuSThAna vidhi kA saralatama evaM prAcIna rUpa hai vaha Aja bhI nirvivAda rUpa se calA A rahA hai| vastutaH zvetAmbara aura digambara donoM paramparAoM meM muniyoM ke lie kevala bhAvapUjA arthAt stavana kA hI vidhAna kiyA gayA hai| rAjapraznIyasUtra ke antargata dravyapUjA kA vidhAna to mAtra gRhasthoM ke lie hI hai| dravyapUjA ke sambandha meM jo varNana milatA hai vaha pUjA-vidhi Aja bhI zvetAmbara paramparA meM usI rUpa meM pracalita hai| usameM pratimA ke pramArjana, snAna, aMgoMchana, gaMdhavilepana, vastra Adi arpaNa ke spaSTa ullekha haiN| aitihAsika adhyayana se yaha bhI sujJAta hotA hai ki rAjapraznIya meM ullikhita pUjAvidhi bhI jaina paramparA meM ekadama vikasita nahIM huii| sambhavataH stavana se caityavandana aura caityavandana se puSpa Adi dravya arcA kA prArambha huA hai| phira kramazaH pUjA kI sAmagrI meM vRddhi hotI gaI aura aSTadravyoM se pUjA hone lgii| DaoN. sAgaramala jaina ke zabdoM meM- 'pUjana sAmagrI ke vikAsa kI eka sunizcita paramparA rahI hai| Arambha meM pUjana vidhi kevala puSpoM dvArA sampanna kI jAtI thI, phira kramazaH dhUpa, caMdana aura naivedya Adi dravyoM ke dvArA pUjA karane kI avadhAraNA kA vikAsa huaa|" digambara paramparA ke AcArya kandakanda ne rayaNasAra (60) meM dAna aura pUjA ko gRhastha kA mukhya karttavya mAnA hai isase siddha hotA hai ki isa paramparA meM bhI pUjA sambandhI anuSThAnoM ko gRhastha ke kartavya ke rUpa meM pradhAnatA milI hai| pariNAmataH Aja gRhasthoM ke lie ahiMsAdi aNuvratoM kA pAlana utanA mahattvapUrNa nahIM raha gayA hai, jitanA pUjA Adi ke vidhi-vidhAnoM ko sampanna krnaa| itanA hI nahIM digambara paramparA meM to gRhastha ke lie prAcIna SaDAvazyakoM ke sthAna para nimna SaTdainika kRtyoM kI kalpanA kI gayI haiM- jinapUjA, gurUsevA, svAdhyAya, tapa, saMyama evaM daan|| isa samagra carcA se hai yaha niHsaMdeha spaSTa hotA hai ki jaina paramparA meM jo bhI vidhi-vidhAna pracalita hai unake mUla udgama srota prAcIna Agama grantha hI rahe haiM tathApi una vidhi-vidhAnoM kA vikAsa AgamikavyAkhyA sAhitya - niyukti, cUrNi, bhASya, TIkA Adi ke kAla se hI adhika huA hai| usake bAda tatsambandhI jo aneka grantha likhe gaye unameM una vidhi-vidhAnoM kA aura bhI vikasita rUpa dRSTigata hotA hai| Page #45 -------------------------------------------------------------------------- ________________ jaina vidhi-vidhAna sambandhI sAhitya kA bRhad itihAsa/15 uparyukta vivecana ke AdhAra para yaha bhI jJAta ho jAtA hai ki jaina paramparA meM sarvaprathama dhArmika anuSThAna ke rUpa meM Sar3AvazyakoM kA vikAsa huaa| unhIM Sar3AvazyakoM meM pratikramaNa, vandana, kAyotsarga, tathA stavana yA stuti kA sthAna bhI thaa| usI se Age calakara bhAvapUjA aura dravya pUjA kI kalpanA sAmane aaii| usameM bhI dravya pUjA kA vidhAna kevala zrAvakoM ke lie huaa| tatpazcAt zvetAmbara, aura digambara donoM paramparAoM meM jina pUjA sambandhI jo jaTila vidhi-vidhAnoM kA vistAra huA, vaha sabhI brAhyaNa paramparA kA prabhAva pratIta hotA hai| phira Age calakara jina maMdira ke nirmANa evaM jina biMboM kI pratiSThA ke sambandha meM aneka prakAra ke vidhi-vidhAna bne| isa sambandha meM prAcIna granthoM kA avalokana karate haiM to yaha bhI avagata hotA hai ki jaina dharma meM pUjA-pratiSThA sambandhI aneka karmakANDoM kA praveza sambhavataH IsA kI chaThI-sAtavIM zatI taka ho gayA thaa| yahI kAraNa hai ki AThavIM zatI meM AcArya haribhadra ko inameM se aneka karmakANDoM kA muniyoM ke lie niSedha karanA pdd'aa| jJAtavya hai ki A. haribhadra ne sambodhaprakaraNa ke kuguru adhikAra meM caityoM meM nivAsa karanA, jina pratimA kI dravyapUjA karanA, jinapratimA ke samakSa nRtya, gAna, nATaka Adi karanA jaina muni ke lie niSedha kiyA hai kintu paMcAzaka prakaraNa meM unhoMne ina dravya pUjA vidhAnoM ko gRhastha ke lie karaNIya mAnA hai| isa taraha pratiphalita hotA hai ki jaina dharma ke Agama sAhitya evaM Agamika vyAkhyAparaka sAhitya meM vidhi-vidhAnoM ke mUla srota nyUnAdhika rUpa meM hI sahI avazyameva sanniviSTa hai tathA AcArAMga, dazavaikAlika uttarAdhyayana, vyavahAra, bRhatkalpa, Avazyakaniyukti, piNDaniyukti oghaniyukti Adi muni AcAra sambandhI vidhi-vidhAna ke pratipAdaka grantha haiN| jaina dharma kA vidhi-vidhAna paraka sAhitya jaba hama jaina vidhi-vidhAnoM ko lekara AgametarakAlIna sAhitya para dRSTipAta karate haiM jaina paraMparA ke donoM hI sampradAyoM meM aneka grantha race gaye prApta hote haiN| inameM zvetAmbara paramparA meM A. haribhadra sUri (vIM zatI) ke paMcavastuka, zrAvakaprajJapti, zrAvakadharmavidhiprakaraNa, paMcAzakaprakaraNa prAcInatama grantha ke rUpa meM kahe jAte haiN| unake paMcavastuka grantha meM dIkSAvidhi se lekara saMlekhanA vidhi taka pA~ca dvAroM kA saMyuktika evaM sahetuka vivecana huA hai| yaha grantha sAdhujIvana kI caryA se hI sambandhita hai| isameM mukhya rUpa se pA~ca prakAra ke vidhAna hI carcita hai kintu avAntara rUpa se dekhA jAye to aneka vidhi-vidhAna nirdiSTa kiye gaye haiN| yaha kahanA atizyokti pUrNa nahI hogA ki Agama granthoM evaM vyAkhyAparaka sAhitya granthoM ke pazcAt vidhi-vidhAnoM kA vistRta, vyavasthita evaM prAmANika ullekha sarvaprathama Page #46 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 16/jaina vidhi-vidhAnoM kA udbhava aura vikAsa AcArya haribhadra ke granthoM meM hI dekhane ko milatA hai unameM bhI paMcavastuka grantha kA sthAna prAthamika hai| AcArya haribhadra kA hI paMcAzaka prakaraNa jisameM zrAvakadharma-paMcAzaka, dIkSA-paMcAzaka, vaMdana-paMcAzaka, pUjA-paMcAzaka (isameM vistAra se jina pUjA kA ullekha hai), pratyAkhyAna-paMcAzaka, stavana-paMcAzaka, jinabhavana-nirmANa-paMcAzaka, jinabiMba-pratiSThA-paMcAzaka, jinayAtrA-vidhAna-paMcAzaka, zramaNopAsakapratimA-paMcAzaka, sAdhudharma-paMcAzaka, sAdhUsAmAcArI-paMcAzaka, piNDavizuddhi-paMcAzaka, zIlaaMga-paMcAzaka, AlocanA-paMcAzaka, prAyazcitta-paMcAzaka, dasakalpa-paMcAzaka, bhikSupratimA-paMcAzaka, tapa-paMcAzaka Adi haiN| pratyeka paMcAzaka 50-50 gAthAoM meM apane-apane viSaya kA vivaraNa prastuta karatA hai| isa para candrakula ke navAMgI TIkAkAra abhayadevasUri kA vivaraNa bhI upalabdha hai| isake pazcAt umAsvAti ke nAma se lagabhaga 11vIM zatI kA 'pUjAvidhiprakaraNa' milatA hai| isakI prAmANikatA ke viSaya meM vidvAnoM meM matabheda haiN| usake bAda pAdaliptasUri (11 vIM zatI) kI nirvANakAlikA aparanAma 'pratiSThAvidhAna' prApta hotA hai| jaina dhArmika kriyAoM ke sambandha meM eka dUsarA pramukha grantha 'anuSThAnavidhi' hai| yaha dhanezvarasUri ke ziSya candrasUri (13 vIM zatI) kI racanA hai| yaha mahArASTrI prAkRta meM racita hai tathA isameM samyakatvaAropaNavidhi, vrataAropaNavidhi, pANmAsikasAmAyikavidhi, zrAvakapratimA- vahanavidhi, upadhAnavidhi, mAlAropaNavidhi, tapavidhi, ArAdhanAvidhi, pravrajyAvidhi, upasthApanAvidhi, kezalocavidhi, paMcapratikramaNavidhi, AcArya, upAdhyAya evaM mahattarA pada-pradAnavidhi, pauSadhavidhi, dhvajAropaNavidhi, kalazAropaNavidhi Adi bIsa prakAra ke vidhi-vidhAna kahe gaye haiN| prastuta kRti kA aparanAma subodhAsAmAcArI hai| isa kRti ke pazcAta tilakAcArya (13 vIM zatI) kI 'samAcArI' nAmaka kRti bhI lagabhaga inhIM viSayoM kA vivecana karatI hai| isameM kula taiMtIsa prakAra ke vidhi-vidhAna nirdiSTa kiye gaye haiN| isake pazcAt jinaprabhasUri (vi.saM.1363) kI 'vidhimArgaprapA' bhI ukta viSayoM kA hI vivecana karatI hai| lekina vidhi-vidhAnoM ke bar3hate hue vikAsa krama kI dRSTi se dekheM to isameM 41 prakAra ke vidhi-vidhAna nirUpita hai aura ve bhI suvyavasthita krama se diye gaye haiN| ina 41 prakAroM (dvAroM/prakaraNoM) meM se prathama ke 12 dvAroM kA viSaya mukhya karake zrAvaka jIvana ke sAtha sambandha rakhane vAlI kriyA-vidhiyoM se hai, bAraha se lekara 26 veM dvArA taka meM vihita kriyA vidhiyA~ prAyaH karake sAdhu jIvana ke sAtha sambandha rakhatI haiM aura Age ke 30 veM dvAra se lekara, anta ke 41 veM dvAra taka meM varNita kriyA vidhAna sAdhu aura zrAvaka donoM ke jIvana ke sAtha sambandha rakhane Page #47 -------------------------------------------------------------------------- ________________ jaina vidhi-vidhAna sambandhI sAhitya kA bRhad itihAsa/17 vAlI karttavya rUpa vidhiyoM ke saMgrAhaka haiN| jinaprabhasUri kA 'sarimaMtrabahatakalpavivaraNa' bhI hai jisameM saripada kI sAdhanA vidhi kA vistRta varNana hai| isI krama meM Age dekheM to vidhiprapAgata viSayoM kI hI samarUpatA ko liye hue vardhamAnasUrikRta (16vIM zatI) 'AcAradinakara' samupalabdha hotA haiN| isameM bhI 40 prakAra ke vidhi-vidhAna ullikhita haiN| viSayAnukrama kI dRSTi se kaheM to vidhimArgaprapA kA anukaraNa kiyA gayA hI pratIta hotA hai cUMki isameM bhI gRhastha sambandhI, sAdhu sambandhI evaM gRhastha-sAdhu donoM se sambandhita vidhi-vidhAna vidhiprapA ke krama se varNita kiye gaye haiN| viSayavastu kI apekSA se dekheM to AcAradinakara meM kucha vidhAna jaise solaha saMskAra vidhAna, kSullakatvadIkSAvidhAna, zAMtikakarma, pauSTikakarma Adi vidhAna vidhimArgaprapA se bhinna haiM tathA isameM vidhi-vidhAnoM kA vistAra bhI apekSAkRta adhika hai| isI taraha jaina karmakANDoM (vidhi-vidhAnoM) kA vivecana karane vAle anya granthoM meM jinavallabhagaNi (10-11 vIM zatI) kA 'piMDavizuddhiprakaraNa'-jisameM mukhyatayA jaina sAdhuoM kI AhAravidhi pratipAdita hai, haribhUSaNagaNi (vi.saM.1480) kA 'zrAddhavidhivinizcaya', bhAvadevasUri, (15vIM zatI) kI 'yatisAmAcArI', tarUNaprabhAcArya (15 vIM zatI) kI 'Sar3AvazyakabAlAvabodhavRtti', ratnazekharasUri (16vIM zatI) kA 'zrAddhavidhiprakaraNa', jayacandrasUri (16vIM zatI) kA 'pratikramaNahetugarbhaH', devendrasUri (15 vIM zatI) ke 'zrAddhajItakalpa', tathA 'zrAddhadinakRtya', devasUri (12-13 vIM zatI) kI 'yatidinacaryA', prAcInaAcArya viracita 'sAmAcArIprakaraNa' evaM 'zrAddhadinakRtya' siMhatilakasUri (14vIM zatI) kA 'mantrarAjarahasyam, mahopAdhyAya samayasundara (17vIM zatI) kA 'samAcArIzataka', nemicandrasUri (16vIM zatI) kA 'pravacanasArodvAra', kSamAkalyANopAdhyAya (16vIM zatI) kA 'sAdhuvidhiprakAza', upAdhyAya mAnavijaya kA 'dharmasaMgraha', jIvadevasUri racita (11-12 vIM zatI) jinasnAtravidhi, vAdivetAla zAntisUrikRta (11-12 vIM zatI) arhadabhiSekavidhi Adi bhI mahattvapUrNa sthAna rakhate haiN| inake atirikta pratiSThAkalpa ke nAma se aneka lekhakoM kI kRtiyA~ haiM; jaise bhadrabAhusvAmI kA 'pratiSThAkalpa', zyAmAcArya kA 'pratiSThAkalpa', haribhadrasUri kA 'pratiSThAkalpa', hemacandrasUri racita 'pratiSThAkalpa', guNaratnAkarasUri kA 'pratiSThAkalpa' ina sabhI pratiSThAkalpoM kA ullekha sakalacandragaNikRta 'pratiSThAkalpa' ke anta meM hai| ina sabhI meM sakalacandragaNi (17vIM zatI) kA pratiSThAkalpa apekSAkRta adhika vistAra vAlA pratIta hotA hai| isake sAtha hI maMdiranirmANavidhi, bhUmikhananavidhi Adi se sambandhita Thakkara pheru (14vIM zatI) kA vAstusAraprakaraNa, kalyANavijaya- gaNi (17vIM zatI) kI kalyANakalikA, ratnazekharasUri (15vIM zatI) kI jalayAtrAdi vidhi aadi| inake atirikta jaina vidhi-vidhAnoM ke aura bhI aneka grantha racita evaM Page #48 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 18/jaina vidhi-vidhAnoM kA udbhava aura vikAsa saMgrahIta rUpa meM upalabdha hote haiM jo viSayavastu evaM prAyogika dRSTi se atyanta upayogI haiM jaise - AvazyakavidhisaMgraha, saptopadhAnavidhi, zrI sUrimaMtrapaTAlekhana vidhi, upadhAnavidhi, pauSadhavidhi, taparatnAkara ( cA~damala sIpAnI ) taporatnamahodadhi ( kalyANasUri jI), jainatapAvali (yazovijayajI), tapasudhAnidhi (zrI hIrAlAla dUgar3a ), tapa ratnAkara (ratnAkaravijayajI), tapadIpaka prakAza ( mahAnaMda vijayajI), tapovidhi saMgraha, tapArAdhanA (jayAnaMda vijayajI), tapasaurabha, zAntisnAtrAdividhisamuccaya (bhA. 1-3) ( kalyANasAgarasUri jI), pratikramaNavidhisaMgraha (kalyANavijayagaNi), vidhisaMgraha (camarendrasAgara jI), bRhadyogavidhi ( devendrasAgarasUri jI), sUrimantrakalpasamuccaya (muni jambuvijaya jI ), sacitrapauSadhavidhi (kAntisAgarasUri jI ) ityAdi / digambara paramparA meM dhArmika kriyAkANDoM ko lekara vaTTakera (chaThI zatI) kA 'mUlAcAra', zivArya (chaThI zatI) kI 'bhagavatI ArAdhanA', vasunandi (vi. saM. 1150 ) kA 'pratiSThAsArasaMgraha AzAdhara ( 13vIM zatI) ke 'aNagAradharmAmRta', 'sAgAradharmAmRta' 'jinayajJakalpa' (vi.saM. 1285) evaM 'mahAbhiSekakalpa' Adi, sumatisAgara kA 'daMsalAkSaNikavratodyApana', siMhanandI kA 'vratatithinirNaya', jayasAgara kA 'ravivratodyApana', brahmajinadAsa (15vIM zatI) kA 'jambUdvIpapUjana', 'anantavrata - pUjana', 'meghamAlodyApanapUjana', vizvasena kA ' SaNnavatikSetrapAla pUjana, ( 16vIM zatI), vidyAbhUSaNa ( 17vIM zatI) ke 'RSimaNDalapUjana', 'bRhatkalikuNDapUjana' aura siddhacakrapUjana' budhavIrU ( 16vIM zatI) kA 'dharmacakrapUjana' evaM paMcaparameSThI pUjana' SoDazakAraNa pUjana' evaM 'gaNadharavalayapUjana', zrI bhUSaNa kA ' SoDazasAgAra vratodyApana', nAganandi kA 'pratiSThAkalpa' A. malliSeNa ( 12vIM zatI) kA 'bhairava padmAvatIkalpa, jvAlAmAlinIkalpa, sarasvatIkalpa, indranandi kA vidyAnuvAda, mallisena ( 12vIM zatI) kA vidyAnuzAsana Adi pramukha kahe jA sakate haiN| isa prakAra uparyukta vivecana se dhvanita hotA hai ki jaina paramparA se sambandhita vidhi-vidhAna viSayaka aneka grantha race gae haiN| sAtha hI jaina avadhAraNA meM kauna-kauna se vidhi-vidhAna kisa-kisa svarUpa meM paramparAoM se Akara jur3e ? unameM kisa krama se parivartana Ae ? parivartana ke mukhya AdhAra kyA rahe ? prAthamika srota ke rUpa meM unakA svarUpa kyA thA? ityAdi zodhaparaka bindU bhI upalabdha sAhitya se sahajatayA spaSTa ho jAte haiN| jaina paramparA ke vividha vidhi-vidhAna jaina paramparA ke apane maulika vidhi-vidhAnoM kA itihAsa bhI jAnane yogya hai jaina dharma meM gRhastha evaM sAdhu donoM se sambandhita kaI vidhi-vidhAna mUlarUpa se dekhane ko milate haiM unakI saMkSipta carcA pUrva meM kara cuke haiN| yahA~ ArAdhakoM kI Page #49 -------------------------------------------------------------------------- ________________ jaina vidhi-vidhAna sambandhI sAhitya kA bRhad itihAsa / 19 zreNiyoM kI apekSA unakA nAmanirdeza isa prakAra hai - jaina paramparA meM pracalita vividha anuSThAnoM meM sAmAyika vidhi, pratikramaNa vidhi, gurUvandana-vidhi, caityavandana - vidhi, pratyAkhyAnagrahaNa - vidhi, muni ko AhAra pradAna kI vidhi, jinapUjA-vidhi Adi gRhastha ke nityakarma sambandhI anuSThAna mAne gaye haiN| jaina paramparA meM zvetAmbara sthAnakavAsI evaM terApaMthI tathA digambara tAraNapaMtha ko chor3akara zeSa paramparAe~ jinapratimA ke pUjana ko zrAvaka kA eka Avazyaka karttavya mAnatI haiN| zvetAmbara paramparA meM pUjA sambandhI jo vividha anuSThAna pracalita haiM unameM aSTaprakArIpUjA, snAtrapUjA yA janmakalyANakapUjA, paMcakalyANaka - pUjA, laghuzAntisnAtrapUjA, bRhadazAntisnAtrapUjA, namiUNapUjA, arhatpUjA, siddha- cakrapUjA, navapadapUjA, satrahabhedIpUjA, aSTakarmanivAraNapUjA, antarAyakarmapUjA, Adi pramukha haiN| inake atirikta aura bhI aneka pUjAe~ racI gaI haiM jinakA ullekha zodhagrantha meM kreNge| vartamAna meM bhaktAmara - mahApUjana, jayatihuaNa - mahApUjana, padmAvatIpArzvanAthamahApUjana, navagraha-pUjana, uvasaggaharaMraM- mahApUjana, sarasvatIdevI - mahApUjana Adi vizeSa pracalita haiN| digambara paramparA meM pracalita pUjA anuSThAnoM meM abhiSekapUjA, nityapUjA, devazAstragurUpUjA, jinacaityapUjA, siddhapUjA Adi ke vidhAna vizeSa rUpa se pracalita haiN| ina sAmAnya pUjAoM ke atirikta parva dina sambandhI viziSTa pUjAoM kA bhI ullekha milatA hai| parva pUjAoM meM SoDazakAraNapUjA, paMcamerUpUjA, dazalakSaNa-pUjA, ratnatrayapUjA Adi kA ullekha kiyA jA sakatA hai| yahA~ jJAtavya hai ki digambara paramparA kI pUjA paddhati meM bIsapaMtha aura terApaMtha meM kucha matabheda hai| jahA~ bIsapaMthI paramparA puSpa Adi sacitta dravyoM se jinapUjA karatI hai, vahA~ terApaMthI paramparA puSpa ke sthAna para raMgIna akSatoM kA upayoga karate haiN| isI prakAra jahA~ bIsapaMtha meM baiThakara vahIM terApaMtha meM khar3e hokara pUjA karane kI paramparA hai| yahA~ vizeSa rUpa se ullekhanIya yaha hai ki zvetAmbara aura digambara donoM hI paramparAoM ke granthoM meM aSTadravyoM se pUjA ke ullekha milate haiN| isa prakAra gRhastha ke nityakarma sambandhI ye vidhi-vidhAna jAnane caahie| gRhastha ke naimittika karma sambandhI anuSThAnoM kA vivaraNa bhI upalabdha hotA hai unameM samyakatvavratAropaNa - vidhi, bArahavratAropaNa-vidhi, upadhAna-vidhi, pauSadha-vidhi, upAsakapratimAgrahaNa-vidhi, nandiracanA - vidhi Adi viziSTa haiN| digambara paramparA meM ukta vidhi-vidhAna vartamAna meM prAyaH pracalita nahIM hai| sAdhu ke nityakarma sambandhI jo vidhi-vidhAna kahe gaye haiM unameM se pratikramaNa vidhi, sajjhAya vidhi, upayoga vidhi, pauruSI par3hane kI vidhi, vastra - pAtra Page #50 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 20 / jaina vidhi-vidhAnoM kA udbhava aura vikAsa Adi upakaraNoM kI pratilekhana vidhi, gocarIgamana vidhi, AhAragrahaNa - vidhi, gocarIAlocanA vidhi, saMthArApauruSI par3hane kI vidhi, caubIsamAMDalA vidhi Adi pramukha haiN| digambara paramparA meM inameM se pratikramaNa, AhAra grahaNa Adi vidhiyA~ hI pracalita haiN| unake yahA~ Avazyaka kriyA vidhAnoM meM bhaktipATha karane kA pracalana vizeSa hai| sAdhu jIvana sambandhI naimittika kriyAkalApoM meM dIkSA-vidhi, lUMcana-vidhi, upasthApanA-vidhi, yogavahana ( zAstra adhyayana ) vidhi, AcArya - upAdhyAya - vAcanAcAryamahattarA pravarttinI Adi padasthApanA - vidhi, mRtasAdhu ke deha-pariSThApana kI vidhi Adi pramukha haiN| inake atirikta anya kucha vidhi-vidhAna ubhayakoTi ke haiM jo gRhastha aura sAdhu donoM ke dvArA sampanna kiye jAte haiM unameM tapa - vidhi (do sau se adhika tapa nirUpita haiM), anazana-vidhi, AlocanA-vidhi, prAyazcita - vidhi, tIrthayAtrA - vidhi, mudrA-vidhi, pratiSThA - vidhi Adi pramukha haiN| ina vidhAnoM ke atirikta jaina zvetAmbara paramparA meM paryUSaNa parva, navapada olI - parva, caitrI pUrNimA - parva, kArtikapUrNimA parva, cAturmAsika-parva Adi sAmUhika rUpa se manAye jAne vAle anuSThAna haiN| upadhAna nAmaka tapa anuSThAna bhI zvetAmbara paramparA meM bahupracalita haiM aura vaha bhI samUha rUpa meM hI sampanna kiyA jAtA hai| digambara paramparA meM gRhastha evaM sAdhu donoM ke dvArA sampanna kiye jAne pramukha anuSThAna yA vrata vidhAna nimna hai- dazalakSaNa vrata, aSTAmikA-vrata, dvArAvalokana-vrata, jinamukhAvalokana-vrata, jinapUjA - vrata, gurubhakti evaM zAstrabhaktivrata, tapAMjali-vrata, muktAvali - vrata, kanakAvali - vrata, ekAvali-vrata, dvikAvali - vrata, ratnAvali - vrata, mukuTasaptamI - vrata, siMhaniSkrIDita - vrata, nirdoSasaptamI - vrata, ananta - vrata, SoDazakAraNa- vrata, jJAnapaccIsI - vrata, candanaSaSThI - vrata, rohiNI vrata, akSayanidhi - vrata, paMcaparameSThI vrata, sarvArthasiddhI - vrata, dharmacakra - vrata, navanidhi-vrata, karmacUra - vrata, sukhasampatti-vrata, iSTasiddhikArakaniHzalya aSTamI vrata aadi| inake atirikta digambara meM paMcakalyANaka bimba-pratiSThA, vedI - pratiSThA, siddhacakra-vidhAna, indradhvaja - vidhAna, samavasaraNa - vidhAna, DhAIdvIpa - vidhAna, triloka-vidhAna, bRhadcAritrazuddhi-vidhAna, mahAmastakAbhiSeka Adi aise pramukha anuSThAna haiM jo ki bRhad stara para manAye jAte haiN| inake alAvA padmAvatI Adi deviyoM evaM vibhinna yakSoM, kSetrapAloM- bhairavoM Adi ke bhI pUjA vidhAna jaina paramparA meM pracalita haiN| paramparA niSkarSataH zramaNa saMskRti meM bhI vidhi-vidhAnoM kA bAhulya hai| isa dRSTi se kahA jA sakatA hai ki jainadharma adhyAtmapradhAna aura upAsanAmUlaka dharma hote hue bhI vidhi-vidhAnoM se achUtA nahIM rahA hai| Page #51 -------------------------------------------------------------------------- ________________ jaina vidhi-vidhAna sambandhI sAhitya kA bRhad itihAsa/21 bhAratIya saMskRti kI vibhinna paramparAoM meM vidhi-vidhAna ____ bhAratIya darzana kI prAyaH sabhI paramparAoM meM vidhi-vidhAnoM kA ullekha milatA hai| yaha saMbhava hai ki kisI paramparA meM apane maulika vidhi-vidhAna kama hoM aura kisI paramparA meM adhika hoM, kintu sabhI ke apane-apane vidhi-vidhAna haiN| jaise, jaMgala meM rahane vAle AdivAsiyoM kI apanI sAmAjika paramparA hotI hai, unake bhI dhArmika rIti-rivAja hote haiN| yahUdI, muslima, khistI, bauddha, sikkha Adi ke apane-apane vidhi-vidhAna hai| yahUdiyoM meM sunnata, karAvakI, kozara (dhArmika rIti ke anusAra pavitra mAne jAne vAlA borAka) lenA, mastaka para TopI pahananA, zakravAra ko sUryAsta ke bAda kisI prakAra kA kArya nahIM karanA, hibrU bhASA bolanA, sInegoga meM jAkara prArthanA karanA, sandhyA kAla ke samaya snAnapUrvaka gRhAMgana meM dIpaka pragaTAnA Adi kaI dhArmika niyama evaM vidhAna hai| islAma dharma meM bhI sunnata kA rivAja hai| striyoM ko kAlA burakhA pahananA, pA~ca samaya namAja par3hanA, TopI pahananA, haja kI yAtrA karanA, kAbA kI pradakSiNA karanA Adi dhArmika niyamoM evaM vidhiyoM kA pAlana karanA Avazyaka mAnA gayA hai| khistiyoM meM bAlaka ko khistI dharma kI dIkSA dI jAtI hai| ve loga carca meM prArthanA karate haiM vahA~ breDa evaM zarAba kA prasAda diyA jAtA hai| isI prakAra bapastimA Adi unake dhArmika vidhi-vidhAna hai| pArasI dharma meM bAlaka ko naujota arthAt pArasI dharma kI dIkSA dete haiM aura dIkSA ke samaya caddara dete haiN| bauddha dharma meM sAmanera dIkSA (jaina paramparA kI chaha mAsika sAmAyika ke samAna pratijJA grahaNa), upasaMpadA (bar3I dIkSA ke samAna pratijJA svIkAra), uposatha (pauSadha), pravAraNA (pAkSika pratikramaNa kI bhA~ti AlocanA kI kriyA) evaM prAyazcitta Adi ke vidhi-vidhAna pracalita hai| inameM sAmanera dIkSA grahaNa karane vAlA sAdhaka dIkSA kI avadhi pUrNa hone ke bAda cAhe to punaH gRhastha jIvana meM jA sakatA hai| hindu dharma meM SoDaza saMskAroM kI paramparA hai| isameM brAhmaNa Adi ucca vargoM meM janeU dhAraNa karanA, vizeSa avasara para yajJa, havana karanA-karavAnA, vedamantroM kA pATha karanA, sandhyA karanA, navagraha kI zAnti hetu zAntikarma karanA, puSTikarma karanA, vRddhAvasthA meM vAnaprastha yA saMnyAsa grahaNa karanA ityAdi kaI prakAra ke vidhi-vidhAna hai| inake atirikta mRtakAdi ke avasara para bhikSuoM ko dAna denA, mandira meM momabattI yA dIpaka jalAnA Adi vidhAna bhI kiye jAte haiN| isa prakAra uparyukta vivaraNa se phalita hotA hai ki sabhI paramparAoM meM kisI na kisI rUpa meM apane-apane vidhi-vidhAna aura dhArmika rIti-rivAja hote hI haiN| vastutaH kisI dharma kI upAsanA paddhati kA mUla aMga vidhi-vidhAna hI hote haiN| Page #52 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 22/jaina vidhi-vidhAnoM kA udbhava aura vikAsa vidhi vidhAna kI AvazyakatA kyoM ? jaina paraMparA meM vidhi-vidhAna yA anuSThAna kA artha kriyA, AcaraNa yA samyak pravRtti se hai| yaha ullekhya haiM ki mAtra kriyA kA koI mahattva nahIM rhtaa| jJAna pUrvaka kI gaI pravRtti hI phaladAyI hotI hai| zAstravacana bhI hai - "jJAnakriyAbhyAM mokSaH" arthAta jJAna aura kriyA donoM se mokSa kI prApti hotI hai| mAtra jJAna yA mAtra kriyA se sAdhanA kA vikAsa nahIM hotA hai sAdhanA ke zikhara ko chUne ke lie jJAna aura kriyA donoM kA honA anivArya hai| jagata kI pratyeka vastu jJAna evaM kriyA pUrvaka hI saMcAlita hotI hai| jaise zarIra darzAtA hai A~kha se dekhoM aura paoNva se calo tabhI iSTa sthAna para pahu~ca sakate ho| yahA~ A~kha jJAna rUpa hai, aura pA~va kriyA rUpa hai| zAstroM meM kahA gayA haiM, ki jJAna aura kriyA eka hI ratha ke do pahiyeM haiM inameM se eka bhI r3hIlA par3a jAye to AtmA rUpI ratha mukti ke mArga para samyak prakAra se cala nahIM sakatA hai| kriyA rahita kevala jJAna niSphala hai jaise - mArga ko jAnane vAlA pathika gati kriyA kiye binA vAMchita sthala para nahIM pahuMca sakatA hai vaise hI zAstroM ko jAnane vAlA sAdhaka yadi sAmAyika, pratikramaNa pUjana Adi kriyAe~ (AcaraNA) nahIM karatA hai to mokSa mArga ko upalabdha nahIM kara sakatA hai| tattvArthasUtra meM kahA hai ki'samyagdarzanajJAnacaritrANimokSamArgaH' arthAt samyakadarzana, samyajJAna aura samyakcAritra (AcaraNa-kriyA) ye tInoM milakara hI mokSamArga ke sAdhana banate haiN| akelA samyagjJAna yA akelA samyagcAritra mokSa kA sAdhana nahIM bana sakatA hai| kahA bhI gayA hai - kriyA binA jJAna nahIM kabahu kriyA jJAna binuM nAhIM kriyA jJAna dou milata rahata hai jyoM jalarasa jalamAMhi __ Avazyakaniyukti' yaha bhI ullekha haiM ki yadi AcaraNa vihIna aneka zAstroM kA jJAtA bhI saMsAra samudra se pAra nahIM ho sakatA hai| jisa prakAra nipuNa cAlaka bhI vAyu kI gati ke abhAva meM jahAja ko icchita kinAre para nahIM pahuMcA sakatA hai usI prakAra jJAnI AtmA bhI tapa saMyama rUpa sadAcaraNa ke abhAva meM mokSa prApta nahIM ' Avazyakaniyukti - gA. 65-68 Page #53 -------------------------------------------------------------------------- ________________ jaina vidhi-vidhAna sambandhI sAhitya kA bRhad itihAsa/23 kara sakatA hai| bhadrabAhusvAmI punaH Avazyakaniyukti' kahate haiM ki mAtra jAnakArI hone se kabhI bhI kArya siddhi nahIM hotI hai| jaise koI tairanA jAnatA ho kintu tairane kI kriyA na kareM to DUba jAtA hai vaise hI zAstroM ko jAnate hue bhI jo dharma kA AcaraNa nahIM karatA hai vaha saMsAra sAgara meM DUba jAtA hai| jisa prakAra eka cakra se ratha nahIM calatA hai, akelA aMdhA yA akelA paMgU icchita sAdhya taka nahIM pahu~ca sakatA hai usI prakAra mAtra jJAna yA mAtra kriyA se mukti nahIM ho sakatI hai| upadezakalpavelI meM kahA gayA hai ki yadi kriyA (AcaraNa) nahIM hai aura kriyA kI rUci bhI nahIM hai to jJAna sahI artha meM jJAna nahIM ho sakatA hai| yadi jJAna nahIM ho aura AcaraNa mAtra ho to vaha AcaraNa bhI sahI artha meM samyak AcaraNa nahIM hotA hai| lakSya kI prApti meM jJAna aura kriyA donoM kA sahayoga honA jarurI hai| akelI kriyA phala nahIM detI hai aura akelA jJAna bhI kabhI phala nahIM detA hai jaise-vana ke binA basaMta Rtu kA Ananda prApta nahIM kiyA jA sakatA hai| zAstra kA yaha vacana bhI smaraNIya hai ki samyagdarzana ke abhAva meM satkriyA karane vAle abhavyajIva navagraiveyaka devaloka taka cale jAte haiM, kintu mokSa ko prApta nahIM kara skte| isase siddha hotA hai ki mukti na to mAtra jJAna se prApta ho sakatI hai aura na kevala sadAcaraNa se| kisI apekSA jJAna svalpamAtrA meM ho to bhI cala sakatA hai parantu kriyA (AcaraNa) yadi barAbara na ho to vyartha hai| dUsaroM ke jJAna kA upayoga hama apanI kriyAoM meM kara sakate haiM paraMtu anya dvArA kI gaI kriyA hamAre lie upayogI nahIM ho sakatI hai| yaha to pratyakSa siddha haiM ki kisI bhI prakAra kI vidyA yA kalA kA phala tatsaMbaMdhI jJAna ko AcaraNa kA rUpa dene se hI prApta hotA hai| zAstroM meM to yahA~ taka varNita hai ki kadAcit sUtra kA artha na bhI jAnatA ho, taba bhI tIrthakara praNIta sUtrArtha meM zraddhA rakhakara jo bhAvapUrvaka AcaraNa karatA hai usakA pApakarma rUpI viSa utara jAtA hai| isa prakAra spaSTa hai ki jJAnapUrvaka kiyA gayA AcaraNa yAni jJAnapUrvaka kI gaI kriyA nizcita rUpa se mokSaphala ko pradAna karatI hai| hara sAdhaka kA aMtima lakSya yahI rahA hai tathA lakSya kI siddhi jinake AdhAra para ho usa kriyA kI kitanI AvazyakatA ho sakatI hai ? yaha to anubhavasiddha hai| lakSya kI siddhi jisa kriyA ke avalambana para TikI huI ho usa kriyA kI AvazyakatA kaba-kitanI ho sakatI hai ? yaha anubhavagamya viSaya hai| Avazyakaniyukti gA. 1154-1156 2 vahI gA. 101-102 Page #54 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 24/jaina vidhi-vidhAnoM kA udbhava aura vikAsa / vidhi-vidhAnoM ke prakAra jaina dharma meM aneka prakAra ke vidhi-vidhAna pracalita haiN| una vidhi-vidhAnoM meM vibhAjana kI apekSA se dekheM to pramukhataH chaha prakAra ke vidhi-vidhAna parilakSita hote haiM jo nimna haiM saMskAra saMbaMdhI vidhi-vidhAna AvazyakakriyA saMbaMdhI vidhi-vidhAna 3. zAMtika-pauSTika karma saMbaMdhI vidhi-vidhAna pratiSThA saMbaMdhI vidhi-vidhAna aura mAMtrika sAdhanA saMbaMdhI vidhi-vidhAna yogodvahanAdi saMbaMdhI vidhi-vidhaan| 1. saMskAra saMbaMdhI vidhi-vidhAna - mAnava janma meM jIvana ko saMskArita karane ke lie aneka prakAra ke saMskAroM kA vidhAna karanA AryavyavahAra hai| solaha saMskAra ke nAma prasiddha hai| ina saMskAroM ke vidhAna kI prakriyA Aja bhI brAhmaNAdi voM meM pracalita hai| vardhamAnasarikRta 'AcAradinakara' nAmaka jaina grantha meM ukta solaha saMskAroM kI vidhiyA~ samyak prakAra se ullikhita hai| hindU dharma ke anuyAyI vaizya varNa meM ye vidhi vidhAna abhI bhI pracalita haiM, kintu jaina kuloM meM ye saMskAra vidhAna uttarottara upekSita hote jA rahe haiM, tathApi inameM se kucha saMskAra yathA muNDana, nAmakaraNa karNavedha Adi loka vyavahArAnusAra Aja bhI pracalita hai| inake sivAya bArahavrata- AropaNa, muni-dIkSA, upadhAna tapa Adi saMskAra Aja bhI vidhipUrvaka sampanna kiye jAte haiN| 2. AvazyakakriyA saMbaMdhI vidhi-vidhAna - sAmAyika, caityavandana, devavandana, pratikramaNa, pauSadha Adi nitya-naimittika rUpa meM kI jAne vAlI kriyAe~ Avazyaka vidhi-vidhAna kahalAte haiN| isase saMbaMdhita aneka pustakeM prakAzita huI haiN| ye sabhI vidhi-vidhAna pratidina ke vyavahAra meM hone se jIvaMta bhI haiM phira bhI ina vidhi-vidhAnoM meM vizeSa zuddhi aura apramatta bhAvoM kA honA Avazyaka hai| inake mUlapATha prAkRta bhASA meM hone ke kAraNa ye anuSThAna prAyaH samajhapUrvaka nahIM kiye jAte haiN| 3. zAMtika-pauSTika saMbaMdhI vidhi-vidhAna - vizva meM kAla ke duSprabhAva se aneka taraha ke upadrava hote rahate haiN| saMkaTakAlIna sthitiyA~ banatI rahatI haiN| una prasaMgoM meM zAMtikarma kA vidhAna atyanta rAhata detA hai| vyAvahArika jIvana meM hara koI vyakti cAhatA hai ki usake vighna zAnta ho aura anukUla padArthoM kI prApti Page #55 -------------------------------------------------------------------------- ________________ jaina vidhi-vidhAna sambandhI sAhitya kA bRhad itihAsa / 25 hoM, ina sabhI meM parama kAraNabhUta zAntika- paiSTika karma saMbaMdhI vidhi-vidhAna hai| pRthak-pRthak dharmoM meM isa prakAra ke aneka vidhi-vidhAna pracalita hai| jaina dharma meM isa uddezya se mukhyataH zAMtisnAtra - aSTottarIsnAtra Adi pracalita haiN| inake atirikta arhat mahApUjana Adi bhI kucha vidhAna kie jAte haiN| yathA prasaMga ina vidhAnoM kA upayoga bhI hotA hai| prastuta vidhAna ke saMbaMdha meM eka bAta vizeSa dhyAna rakhane yogya hai ki ina vidhi-vidhAnoM ke mUlabhUta gaMbhIra tattvoM ko yadi samajhakara sampanna karate haiM to zIghra phaladAyI hote haiM anyathA utane phaladAyI nahIM hote haiN| 4. pratiSThAdi saMbaMdhI vidhi-vidhAna pratimA kI nirmANa vidhi se lekara pratimA kI prANa pratiSThA taka aneka prakAra ke vidhi-vidhAna kiye jAte haiN| ve sabhI vidhAna pratiSThA kI vidhi rUpa meM pracalita haiN| ina vidhiyoM kA upayoga pratyeka mandira meM pratiSThA ke samaya hotA hai| ina vidhAnoM ke aMtargata bhUmikhanana, zilAsthApanA, kuMbhasthApana, dIpakasthApana, javArAropaNa, sakalIkaraNa, adhivAsanA, aMjanazalAkA Adi-Adi Ate haiN| 5. mAMtrika vidhi-vidhAna ina vidhi-vidhAnoM kA kSetra atyanta vizAla aura gaMbhIra hai| sAmAnya sAdhanA se lekara vizvataMtra ko staMbhita kara sakeM ina saba prakAra kI sAdhanA isa kSetra meM AtI hai| ina vidhi-vidhAnoM kI sAdhanA meM atyaMta sAvadhAnIpUrvaka Age bar3hanA caahiye| kitanI hI Avazyaka sAvadhAniyA~ yA tatsaMbaMdhI jAnakAriyA~ prApta kiye binA jo isa viSaya meM praveza karate haiM ve prAyaH niSphala hote haiN| jo sAdhaka dizA, kAla, Asana, tapa, vrata, niyama Adi kA yathAyogya pAlana karate hue ukta vidhi-vidhAnoM ko sampanna karate haiM unheM kArya kI saphalatA ke sAtha-sAtha siddhi bhI prApta hotI hai| - 6. yogodvahanAdi vidhi-vidhAna dIkSA, upasthApanA, vratagrahaNa, kAlagrahaNa, padasthApanA, AgamapaThana Adi se saMbaMdhita anuSThAna yogodvahanAdi ke vidhi-vidhAna kahalAte haiN| ina anuSThAnoM ko vidhipUrvaka karane se ArAdhanA vegavatI banatI hai aura usakA sundara phala prApta hotA hai ina sabhI vidhi-vidhAnoM ko vyavasthita rUpa se sampanna karane hetu aneka grantha bhI prakAzita hue haiN| niSkarSataH ina vidhi- vidhAnoM meM zAMtisnAtra, aSTottarIsnAtra snAtrapUjA Adi kucha vidhi-vidhAna aise haiM jo zrI saMgha ke abhyudaya ke mukhya AdhAra rUpa hote haiN| jinabiMbapratiSThA, kalazapratiSThA, dhvajapratiSThA, tIrthayAtrA, rathayAtrA, zobhAyAtrA Adi kucha vidhi-vidhAna aise haiM jo ma-zuddhi ke sAtha-sAtha jina zAsana kI mahAn prabhAvanA karane vAle haiN| vAcanAcAryapada-sthApanA, upAdhyAyapada-sthApanA, AcAryapada-sthApanA, pravarttinImahattarApada-sthApanA Adi ye vidhi-vidhAna isa prakAra ke haiM, jo pUrvakAla se calI Atma - Page #56 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 26/jaina vidhi-vidhAnoM kA udbhava aura vikAsa A rahI jina zAsana kI uttama praNAlI; jaise saMghIya anuzAsana, AcAravyavasthA evaM saMyamaniSThatA Adi ko akhaNDa rakhane vAle haiN| pravrajyA (laghudIkSA) upasthApanA, nandiracanA Adi kucha vidhi-vidhAna aise haiM jo Atmavizuddhi ke sAtha-sAtha anya bhavyaprANiyoM ke lie bhI Atma sAdhanA ke mArga para Arur3ha hone ke lie vairAgya aura saMyama ke bhAva utpanna karate haiN| ___ kuMbhasthApanA, dIpakasthApanA, javArAropaNa Adi vidhi-vidhAna tatsaMbaMdhI anuSThAnoM meM maMgalakArI hote haiM aura prAraMbha kiye gaye sukRtyoM ko nirvighna sampanna karate haiN| sakalIkaraNa, zucividyA AropaNa, choTikA pradarzana, vighnottrAsana, dikpAla AhvAna, bhUtabaliprakSepaNa Adi vidhi- vidhAna pratiSThAdi ke samaya pratiSThA sambandhI kAryoM ko sampAdita karane vAle vAle pratiSThAcArya, vidhikAraka evaM snAtrakAra Adi ke dvArA nUtana caitya, nUtana jinapratimA Adi kI bAharI AsurI zaktiyoM se rakSA karate haiM, sabhI prakAra ke upadravoM ko zAnta karate haiM aura satkriyAoM ko nirvighnatayA sampanna karane meM nimittabhUta banate haiN| upadhAna, yogodvahana, dhyAna Adi vidhi-vidhAna usa koTi ke haiM, jinake dvArA jJAnAvaraNIya Adi karmoM kI nirjarA hotI haiM, samyagjJAna, samyagdarzana, samyagcAritra puSTa hotA haiM tathA paraMparA se mokSa phala kI prApti hotI hai| sAmAyika, pratikramaNa, vaMdana, pUjana, pratyAkhyAna, kAyotsarga Adi vidhi-vidhAna kaSAyabhAvoM ko zAMta karane vAle, dainika pApoM kI zuddhi karane vAle, adhyavasAyoM (pariNAmoM) ko nirmala banAne vAle, pApakriyAoM se virata karane vAle aura sAdhanA kI uccakoTI para pahu~cane vAle haiN| isake sivAya anya aura bhI vidhi-vidhAna apanI-apanI viziSTatAoM ko liye hue haiN| vidhi-vidhAnoM ke prayojana jaina paramparA meM prAyaH anuSThAna aura Atmika ArAdhanAe~ vidhi-vidhAna yukta hI sampanna hotI haiM cAhe ve vidhi-vidhAna laghurUpa meM hoM yA vistRta rUpa meM hoN| yaha prazna uThanA svabhAvika hai ki Akhirakara ye vidhi-vidhAna kina uddezyoM ko lekara kiye jAte hai ? isa viSaya para gaharAI se cintana kiyA jAya to nimnokta bindU parilakSita hote haiM - * jaise ki dhArmika kriyAnuSThAnoM ke dvArA pApa pravRttiyA~ kama hotI haiM, dhIre-dhIre ve duSkarma nirUddha ho jAte hai aura AtmA paramAtmA bana jAtI hai| dhArmika kriyAkalApoM ke mAdhyama se mAnava jIvana kA amUlya samaya sArthaka banatA hai, naye pApa karmoM kA saMvara hotA hai aura purAne pApakarma nirjarita ho jAte haiN| Page #57 -------------------------------------------------------------------------- ________________ jaina vidhi-vidhAna sambandhI sAhitya kA bRhad itihAsa/27 * ina zubha ArAdhanAoM se mAnasika vikAra dUra hote haiM viSaya-vAsanA, kaSAya-kAmanA Adi ke bhAva mandatara hote cale jAte haiM aura kramazaH saMsArI AtmA muktAtmA kI dizA meM prayANa kara letI hai| isase zarIra, mana aura AtmA tInoM hI nirmala banate haiN| dhArmika anuSThAnoM ke vividha prakAroM meM sAmAyika vidhAna ke dvArA rAga-dveSa kI pariNatiyA~ nyUna hotI haiM, vairabhAva kI paramparA kA anta hotA hai aura maitrI, pramoda, vAtsalya Adi Atmika guNa pragaTa hote haiN| pratikramaNa ke dvArA AtmA aura mana chala, kapaTa, mAyA Adi doSoM se mukta hotI haiM, kyoMki pratikramaNa AlocanA aura prAyazcita rUpa hotA hai aura vaha AlocanA, chala-kapaTa rahita sAdhaka hI kara sakatA hai| pratikramaNa ke vividha AsanoM kA vyavahArika prayoga zArIrika dRSTi se pA~va, ghuTane, kamara, gardana, mastiSka, udara Adi saMbaMdhI aneka rogoM ko dUra karane meM lAbhadAyI hotA hai| * pratikramaNa karate samaya mukhyataH pApa kI AlocanA, dina, pakSa, mAsa Adi meM kiye gaye pApoM kA smaraNa aura punaH pApakRtya na karane kA saMkalpa Adi kiyA jAtA hai isa prakAra kI saMkalpanA se mana Atmastha aura ekAgra ho jAtA hai tathA mana kI ekAgratA se cintA, TeMzana, Diprezana Adi mAnasika roga bhI dUra ho jAte haiM vandana kriyA ke mAdhyama se namratA, saralatA, vivekazIlatA Adi guNoM kA prAdurbhAva hotA hai| ahaMkAra buddhi va Agraha buddhi naSTa ho jAtI hai| jina pratimAoM ke evaM vizuddha caritrAtmAoM ke vidhivat darzana karane se mana-vacana-kAyA tInoM yoga pavitra banate haiM aura bhI pUrvokta guNAdi pragaTa hote haiN| pratyAkhyAna vidhi kA pAlana karane se mAnasika evaM zArIrika tRSNAe~ manda hotI haiM, isase sabhI prakAra ke dukhoM kA aMta hone lagatA hai cUMki dukha kA mukhya kAraNa vyakti kI tRSNA va AkAMkSA hai| tapasyA ke dvArA zarIra ke anAvazyaka tattva (rogANu Adi) niSkAsita hone lagate haiM usase zarIra sakriya svastha evaM nirogI banatA haiN| zarIra kI svasthatA se mana svastha banatA haiM aura jahA~ zarIra evaM mana donoM svastha hote haiM vahA~ AtmAsAdhanA bhI samyak dizA kI ora gatizIla banatI hai| isa prakAra tapa sAdhanA mana-vacana-kAyA tInoM yogoM ko zubha kriyA kI ora pravRtta karatI hai| Page #58 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 28 / jaina vidhi-vidhAnoM kA udbhava aura vikAsa yahI zubhapravRtti paramparA se mokSa kA kAraNa banatI hai| * prArthanA karane se zarIra halkA hotA hai vicAroM kI pavitratA bar3hatI hai| AbhAmaNDala nirdoSa evaM nirvikAra hone lagatA hai isa taraha anya aneka prakAra ke lAbha hote haiN| * maMtrajApa, stuti, dhyAna Adi kriyAoM ke dvArA triyoga kI zuddhi hotI hai / mana ekAgra banatA hai vacana kA saMyama bar3hatA hai, kAyA sthira banatI haiN| isase kalaha- dveSa Adi kI saMbhAvanAe~ bhI prAyaH samApta hone lagatI aura jIvana zAMti aura Ananda ke hiloreM se taraMgita ho uThatA hai| AlocanA aura prAyazcitta vidhi ke dvArA triyoga kI zuddhi hI nahIM, pratyuta antaraMga ke pariNAma nizchala (niSkapaTa), nirvikAra aura nirdoSa bana jAte haiM aura yahI sAdhanA kI uccatama bhUmikA hai| isa bhUmikA taka pahu~cane ke bAda yaha AtmA atizIghra janma-maraNa ke dukhoM kA anta kara detI hai / jaina vidhi-vidhAna ke sambandha meM zodha kI AvazyakatA jaina dharma mUlataH saMnyAsamArgI dharma hai| jaina sAdhanA kA mUla lakSya Atma vizuddhi hai| usakI sAdhanA meM Atma zuddhi aura Atmopalabdhi para hI adhika jora diyA gayA hai kintu isakA artha yaha nahIM hai ki jaina dharma meM lokamaMgala yA lokakalyANa kA koI sthAna nahIM hai| jaina dharma yaha to avazya mAnatA hai ki vaiyaktika sAdhanA kI dRSTi se samAja nirapekSa ekAMkI jIvana adhika upayukta hai kintu isake sAtha hI sAtha vaha yaha bhI mAnatA hai ki usa sAdhanA se prApta siddhi kA upayoga sAmAjika kalyANa kI dizA meM honA caahie| mahAvIra kA jIvana svayaM isa bAta kA sAkSI haiM ki 12 varSoM taka ekAMkI sAdhanA karane ke pazcAt ve punaH sAmAjika jIvana meM lauTa aaye| unhoMne caturvidha saMgha kI sthApanA kI tathA jIvanabhara usakA mArga-darzana karate rhe| yahI bAta jaina vidhi-vidhAnoM ke viSaya meM bhI lAgU hotI hai| unakA mukhya saMbaMdha vaiyaktika jIvana se hai kintu unakI phalazruti hamAre sAmAjika jIvana ko bhI prabhAvita karatI hai| vastutaH jaine vidhi-vidhAna sAdhanA pakSa ke Avazyaka aMga hai aura pratyeka sAdhanA vidhivat kI jAne para hI saphala hotI hai| yaha jAnane yogya haiM ki jaina paramparA kI sAdhanAe~ vaiyaktika kalyANa ke sAtha-sAtha sAmAjika kalyANa se jur3I huI hai| jaina muni vaiyaktika lAbha kI dRSTi se yantra - mantra kI sAdhanA nahIM kara sakatA hai, kintu sAmAjika - saMghahita meM unakA prayoga karane kI chUTa hai| hama isa prasaMga ko yahIM virAma dete haiM, kyoMki ukta vivecana ke AdhAra para yaha sunizcita Page #59 -------------------------------------------------------------------------- ________________ jaina vidhi-vidhAna sambandhI sAhitya kA bRhad itihAsa/29 hotA haiM ki jaina vidhi-vidhAna vaiyaktika, sAmAjika tathA AdhyAtmika sabhI dRSTiyoM se nirmita hue haiN| sAtha hI sAtha ve saMsArI se siddha, nara se nArAyaNa, AtmA se paramAtmA banane ke nikaTatara kAraNa haiN| __aba hama vicAra karate haiM ki jaina vidhi-vidhAnoM para pUrvAcAryoM dvArA vipula sAhitya kA sarjana huA hai jisakI granthasUcI pUrva meM de cuke haiM, kintu pUrvAcArya racita prAkRta-saMskRta Adi ke ina granthoM kI sAmagrI se janasAmAnya Aja bhI paricita hai| una granthoM ko jana-upayogI banAne hetu aba taka kyA kArya hue haiM aura unameM kyA karane yogya haiM ? yaha vicAraNIya hai| jahA~ taka jAnakArI hai ki pUrvAcArya racita vidhi-vidhAna saMbaMdhI ina prAkRta-saMskRta granthoM kI vizeSa jAnakArI vidvadavarga meM bhI nahIM hai| AcAra-vicAra se saMbaMdhita kucha granthoM para to zodha kArya hue haiM kintu tantra, mantra evaM karmakANDa saMbaMdhI sAhitya prAyaH upekSita hI rahA hai, yadyapi guru ziSya paraMparA se yaha sAmagrI hastAMtarita to hotI rahI hai, kintu isakA vyApaka adhyayana saMbhava nahIM ho sakA hai, kyoMki vidhi-vidhAna aura vizeSa rUpa se tAMtrika yA sAdhanAtmaka vidhi-vidhAna rahasya ke ghere meM hI rahe haiN| guru kevala yogya-vizvasanIya ziSya ko hI inheM hastAMtarita karate the, ataH vidvatvarga bhI isase vaMcita hI rahA hai| jahA~ taka merI jAnakArI hai jaina taMtra, maMtra sAdhanAparaka evaM karmakANDa se saMbaMdhita kucha kRtiyoM kA prakAzana to huA hai kintu zodhaparaka dRSTi se una para koI kArya nahIM huA hai| hA~! eka bAta avazya satya hai ki ina granthoM meM se kucha viziSTa mahattvapUrNa grantha aMgrejI aura hindI meM rUpAMtarita to hue haiM para inake aitihAsika vikAsa krama ko tathA inake pArasparika prabhAva ko ujAgara karane ke prayatna nahIMvat hue haiN| vivaraNAtmaka sUcanA dene kI dRSTi se to AcArya haribhadra, pAdalipta, jinaprabha, vardhamAnasUri Adi kucha AcArya pravaroM ke karmakANDa saMbaMdhI grantha anudita aura prakAzita hue haiM kintu una para vidhi-vidhAna ke aitihAsika vikAsakrama aura tulanAtmaka adhyayana ko lekara koI zodha kArya huA ho yaha merI jAnakArI meM nahIM hai| yahA~ yaha jJAtavya haiM ki jaina darzana meM AcAra pakSa ko chor3akara anya vidhi-vidhAna aura karmakANDa para anya paramparAoM kA, vizeSa rUpa se bauddha evaM hindU paramparA kA prabhAva AyA hai kintu yaha prabhAva kitanA aura kisa rUpa meM hai? isa saMbaMdha meM suvyavasthita zodhaparaka adhyayana nahIM ho pAyA hai mAtra kucha chuTa-puTa lekha prakAzita hue haiM yA kinhIM granthoM kI bhUmikAoM meM mAtra saMketa rUpa se kucha kahA gayA hai| jaina devamaNDala meM hindU aura bauddha deva-deviyoM kA jo praveza huA vaha kaba aura kaise huA ? isa saMbaMdha meM bhI saMketAtmaka sUcanAoM ke atirikta prAmANika zodhakArya kA prAyaH abhAva Page #60 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 30/jaina vidhi-vidhAnoM kA udbhava aura vikAsa hI rahA hai| isI prakAra pratiSThA Adi ke vidhi-vidhAna bhI anya paramparAoM se prabhAvita hu haiM aura aneka sthitiyoM meM yaha bhI huA hai ki ina vidhi-vidhAnoM ko jainAcAryoM ne apanI paramparAnusAra pariSkArita karane kA prayatna bhI kiyA hai| yadyapi jaina AcAra aura vidhi-vidhAna ko lekara vipula sAhitya kI racanA huI, unameM se kucha grantha to prakAzita aura anudita hue haiM kintu adhikAMza grantha aise haiM jo kAla - kavalita ho cuke haiM yA dImakoM ke dvArA bhakSita hone ke lie kinhIM zAstra bhaMDAroM meM pratIkSArata haiN| aneka aise grantha haiM jinake nirmita hone ke aura kAla vizeSa meM astitva meM rahane ke saMketa to milate haiM parantu vartamAna meM upalabdha nahIM hai / isa prakAra isa dizA meM vyApaka zodha kArya kI apekSA banI huI hai| niSkarSataH jaina vidhi- vidhinoM ko lekara mere samakSa nimnalikhita jo bindU vicAraNIya bane haiM una para zodhakArya karane kA mAnasa taiyAra kiyA hai ve, isa prakAra haiM jahA~ taka merA socanA hai yadi isa kSetra meM koI zodhaparaka - 5- tulanAtmaka dRSTi ora aitihAsika vikAsakrama ko lakSya meM rakhakara kArya kiyA jAye to hajAroM pRSThoM kI sAmagrI upalabdha karAI jA sakatI hai| isa saMbaMdhI sAhitya kA aba taka Alor3ana nahIM huA hai kAlakrama ko sammukha rakhate hue jaina vidhi-vidhAnoM ke aitihAsika vikAsa ko nahIM dikhAyA gayA hai| kAlakrama ke pariprekSya meM jo-jo bhI parivartana hu haiM unakI carcA bhI nahIM huI hai| jaina paraMparA kA prabhAva anya paramparA ke vidhi-vidhAnoM para yA anya paramparA kA prabhAva jaina dharma ke vidhi-vidhAnoM para kaba, kaise huA, isa taraha kA kArya bhI abhI taka nahIM huA hai sabhI prakAra ke vidhi-vidhAna kisI na kisI rUpa meM anuSThita kiye hI jAte haiM kintu unake uddezya, aura prayojana kyA haiM ? unakI anivAryatA kitanI haiM ? ityAdi mUlabhUta tathyoM para bhI koI prAmANika, zodhaparaka yA janasAmAnyopayogI kArya nahIM huA hai, jinheM jinavidhiyoM se prayojana hotA hai ve tatsambandhI jaise - pratiSThA, pratikramaNa, jinadarzana, sAmayika Adi kI pustakeM rUr3higata rUpa se prakAzita karavA lete hai aura usa AdhAra para una vidhiyo ko sampanna kara lete haiM kintu ina vidhi-vidhAnoM ke bAre meM jo Avazyaka jAnakAriyA~ dI jAnI cAhiyeM ve janasAmAnya ko upalabdha nahIM huI hai| prAyaH vidhi-vidhAna viSayaka grantha apanI-apanI paramparAoM ko lekara hI prakAzita hue haiM una para tulanAtmaka adhyayana prastuta nahIM huA hai| jaina dharma kI hI vividha paramparAoM kharataragaccha, tapAgaccha, Page #61 -------------------------------------------------------------------------- ________________ jaina vidhi-vidhAna sambandhI sAhitya kA bRhad itihAsa/31 pAyacaMdagaccha, sthAnakavAsI, terApaMthI Adi meM kinameM kauna-kauna se vidhi-vidhAna pracalita haiM ? isI prakAra digambaraparamparA evaM unakI bIsapaMthI, tAraNapaMthI Adi zAkhAoM meM vidhi-vidhAnoM kA kyA svarUpa haiM ? kauna se vidhi-vidhAna eka dUsare ke samatalya hai? tathA kauna se viSamatA ko liye hue haiM ? ityAdi kA Alor3ana kArya bhI nahIM huA hai| ataH ina muddoM para prAmANika evaM zodhaparaka vivecanA karanA hI merA dhyeya aura prayAsa hai| mere kArya kI saphalatA to vidvadvarga evaM samAja ke sahayoga para nirbhara karegI, kyoMki vidhi-vidhAna saMbaMdhI samasta granthoM kI upalabdhi eka kaThina kArya hai| unako upalabdha karake unakI viSayavastu kA pratipAdana karanA tathA unameM pratipAdita vidhi kA aitihAsika adhyayana karanA aura pArasparika prabhAvoM kI dRSTi se adhyayana karanA eka vyayasAdhya aura samayasAdhya kArya hai| prayatna aura purUSArtha karanA mere adhikAra meM hai kintu kArya kI saMpUrNatA aura pariNAma kI saphalatA yaha bhaviSya ke garbha meM hai| zodha ke kSetra meM kArya karate hue jo niSkarSa prApta hogeM, veM paramparAgata samAja ko kitane grAhya hoMge yaha bhI eka samasyA mere samakSa rahI huI haiM, phira bhI eka jaina sAdhvI kI maryAdA kA dhyAna rakhate hue ImAnadArI pUrvaka taTastha dRSTi se niSkarSoM ko prastuta karane kA prayatna avazya kruuNgii| antataH merI aisI dhAraNA hai ki yadi vidhi-vidhAna aura karmakANDa ke saMbaMdha meM taTastha dRSTi se koI kAma kiyA jAyegA aura usake jo pariNAma sAmane AyeMge ve vizrRMkhalita jaina samAja ko eka samyaka dizA dene meM aura vibhinna vargoM ko eka dUsare ke nikaTa lAne meM sahayogI hoNge| Page #62 -------------------------------------------------------------------------- ________________ Page #63 -------------------------------------------------------------------------- ________________ adhyAya-2 88 8 zrAvakAcAra sambandhIvidhi-vidhAna paraka sAhitya-sUcI ccoC Page #64 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 34/zrAvakAcAra sambandhI sAhitya adhyAya 2 zrAvakAcAra sambandhI vidhi-vidhAnaparaka sAhitya-sUcI kra. kRti kRtikAra kRtikAla 1 anuSThAnavidhi (prA.) ajJAtakRta laga. 16-17 vIM zatI 2 aNuvratavidhi (prA.) ajJAtakRta vi.saM. 1166 3 AnandazrAvakavidhi hemakIrti laga. 16-17 vIM zatI 4 Avazyakavidhi ajJAtakRta laga. 15-16 vIM zatI 5 AvazyakavidhiprakaraNa (prA.) ajJAtakRta laga. 15-16 vIM zatI vi.saM. 12 vIM zatI kA uttarArdha 6 amitagati zrAvakAcAra(saM.) A. amitgti| (aparanAma upAsakAcAra) upAsakadazAMgasUtra (prA.) sAtavA~ aMgasUtra 8 upAsakAcAra prabhacandrabhaTTAraka 7 laga. 15-16 vIM zatI 6 upAsakAcAra ajJAtakRta laga. 15-17 vIM zatI 10 upAsakAdhyayana ajJAtakRta laga. 15-17 vIM zatI 11 upAsakAdhyayana (saM.) A. jJAnabhUSaNa vi.saM. 20-21 vIM / zatI Page #65 -------------------------------------------------------------------------- ________________ jaina vidhi-vidhAna sambandhI sAhitya kA bRhad itihAsa/35 - 12 umAsvAtizrAvakAcAra A. umAsvAti (?) laga. 15-16 vIM zatI 13 kizanasiMhakRtazrAvakAcAra kizanasiMha vi.saM. 16 vIM zatI 14 kundakundazrAvakAcAra kundakundAcArya vi.saM. 5 vIM zatI 15 guNabhUSaNazrAvakAcAra (saM.) guNabhUSaNa laga. vi.saM. 13-14 vIM zatI 16 cAritraprAbhRtagatazrAvakAcAra kundakundAcArya laga. vi.saM. 5 vIM zatI 17 cAritrasAragatazrAvakAcAra cAmuNDarAya (saM.) 18 tattvArthasUtragatazrAvakAcAra A. umAsvAti (saM.) vi.saM. 10 vIM zatI ke pUrvArddha vi.saM. 1 se 3 rI zatI vi.saM. 1654 vi.saM. 1765 16 tAraNa-taraNazrAvakAcAra 20 daulatarAmakRtazrAvakAcAra tAraNataraNasvAmI daulatarAma (hi.) 21 dharmasaMgrahazrAvakAcAra (saM.) paNDita medhAvI 22 dharmopadezapIyUSavarSazrAvakAcArabrahmanemidatta vi.saM. 1541 vi.saM. 16 vIM zatI (saM.) 23 payakRtazrAvakAcAra (hi.) padmakavi 24 phyacaritagatazrAvakAcAra(saM.) A. raviSeNa 25 puruSArthasiddhayupAya A. amRtacandra 26 puruSArthAnuzAsanagata paM. govinda zrAvakAcAra (saM.) vi.saM. 1615 vi.saM. 8 vIM zatI vi.saM. 10 vIM zatI vi.saM. 16 vIM zatI Page #66 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 36 / zrAvakAcAra sambandhI sAhitya pUjyapAdadevanandi 28 paMcaviMzatikAgatazrAvakAcAra munipadmanandI 26 praznottarazrAvakAcAra sakalakIrti 30 bhavyadharmopadezaupAsakAdhyayana jinadeva 27 pUjyapAda zrAvakAcAra (saM.) 31 bhAvasaMgrahagata zrAvakAcAra (prA.) 32 bhAvasaMgrahagata zrAvakAcAra paM. vAmadeva (saM.) 33 mahApurANAntargatazrAvaka-dharma A. jinasena (saM.) 34 yazastilakacampUgata upAsakAdhyayana (saM.) 35 rayaNasAragata zrAvakAcAra somadevasUri A. kundakunda (?) 36 | ratnamAlAgata zrAvakAcAra A. zivakoTi 37 ratnakaraNDakazrAvakAcAra (saM.) A. samantabhadra 38 lATIsaMhitA zrAvakAcAra (saM.) paM. rAyamalla devasena 36 vasunandizrAvakAcAra (prA.) A. vasunandi 40 varAMgacaritagata zrAvakAcAra A. jaTAsiMhanandi (saM.) 49 vratasAra zrAvakAcAra ajJAtakRta laga. vi.saM. 15-16 vIM zatI vi.saM. 13-14 vIM zatI vi.saM. 15-16vIM zatI vi.saM. 13 vIM zatI vi.saM. 10-11 vIM zatI laga. vi.saM. 17-18 vIM zatI vi.saM. 6 vIM zatI vi.saM. 1016 vi.saM. 5 vIM zatI vi.saM. 5 vIM zatI vi.saM. 5 vIM zatI laga. vi.saM. 16 vIM zatI vi.saM. 13 vIM zatI vi. saM. 8-6 vIM zatI laga. vi.saM. 15-16 vIM zatI Page #67 -------------------------------------------------------------------------- ________________ jaina vidhi-vidhAna sambandhI sAhitya kA bRhad itihAsa/37 | 42 vratodyotanazrAvakAcAra (saM.) abhadeva 43 zrAvakavratadhAraNavidhi (hi.) ghogamalacaupar3A 44 zrAvakAcArasAroddhAra (saM.) A. payanandi 45 zrAvakaprajJapti (prA.) A. haribhadra 46 zrAvakaprAyazcittavidhi ajJAtakRta 47 zrAvakaprAyazcitta 48 zrAvakadinakRtya 46 zrAvakadinakRtya tilakAcArya guNasAgaraziSya ajJAtakRta 50 zrAvakadharmatantra hariprabhasUri vi.saM. 1556 se 1563 vi.saM. 20-21 vIM zatI vi.saM. 14 vIM zatI vi.saM. 8 vIM zatI laga. vi.saM. 13 vIM zatI laga. 12 vIM zatI laga. 15 vIM zatI laga. vi.saM. 15-16 vIM zatI laga. vi.saM. 15-16 vIM zatI laga. vi.saM. 12-14 vIM zatI laga. vi.saM. 13 vIM zatI laga. vi.saM. 12-13 vIM zatI vi.saM. 8 vIM zatI vi.saM. 1313 laga. vi.saM. 12-13 vIM zatI vi.saM. 8 vIM zatI vi.saM. 12 vIM zatI 51 zrAvakadharmavidhi dhanapAla 52 zrAvakadharmavidhi dharmacandrasari 53 zrAvakadharmakulaka devasUri 54 zrAvakadharmavidhiprakaraNa (prA.) A. haribhadra 55 zrAvakadharma jinezvarasUri 56 zrAvakasAmAcArI devaguptAcArya haribhadrasUri 57 zrAvakasAmAcArI | 58 zrAvakasAmAcArI Page #68 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 38 / zrAvakAcAra sambandhI sAhitya 56 zrAvakasAmAcArI 60 zrAvakasAmAcArI 61 zrAvakavidhi (prA.) 62 zrAddhavidhivinizcaya 63 zrAddhavidhiprakaraNa (prA.) 64 zrAddhaguNavivaraNa (saM.) 66 saDDhadiNakicca (zrAddhadinakRtya) (prA.) 67 saDDhadiNakicca (zrAddhadinakRtya) (prA.) 68 saDDhadiNakicca 65 samyaktvamUlabArahavrata (gu.) jinaprabhavijaya AzravarodhikA saMvarapoSikA 70 sAgAradharmAmRta (saM.) 71 sAvayadhammadohA (apa.) tilakAcArya ajJAtakRta (saM.) 74 jJAnAnanda zrAvakAcAra (DhUMDhArI) dhanapAla harSabhUSaNa ratnazekharasUri jinamaNDanagaNi zrutadhara AcArya 66 svAmikArtikeyAnuprekSAgata svAmI kArttikeya zrAvakadharma (prA.) devendrasUri ajJAtakRta paM. AzAdhara devasena / lakSmIcandra 72 SaTsthAnaprakaraNa (prA.) jinezvarasUri 73 harivaMzapurANagata zrAvakAcAra A. jinasena paM. rAyamalla vi.saM. 12 vIM zatI laga. vi.saM. 16-17 vIM zatI laga. vi. saM. 12-14 vIM zatI vi.saM. 1480 vi.saM. 16 vIM zatI vi.saM. 1468 vi.saM. 20-21 vIM zatI vi.saM. 15-16 vIM zatI vi.saM. 14 vIM zatI laga. vi.saM. 14-15 vIM zatI vi.saM. chaThIM zatI vi.saM. 13 vIM zatI vi.saM. 10 vIM zatI vi.saM. 11 vIM zatI vi.saM. 8-6 vIM zatI vi.saM. 17 vIM zatI Page #69 -------------------------------------------------------------------------- ________________ jaina vidhi-vidhAna sambandhI sAhitya kA bRhad itihAsa/39 adhyAya 2 zrAvakAcAra sambandhI vidhi-vidhAnaparaka sAhitya anuSThAnavidhi yaha kRti prAkRta meM hai| isakA zloka pariNAma 1046 hai| isa kRti ke upalabdha na hone se vizeSa jAnakArI denA asaMbhava hai|' aNuvratavidhi isakA dUsarA nAma zrAvakadharma hai| yaha prAkRta meM hai| prati para lekhanakAla saM. 1162 ullekhita hai| kRti hameM upalabdha nahIM huI hai, isameM saMbhavatayA aNuvratoM ke svarUpa kA vivecana evaM aNuvrata dhAraNa karane kI vidhi honI caahiye| AnandazrAvakavidhi yaha racanA mani hemakIrti kI hai| yaha bhI hameM upalabdha nahIM huI hai| kintu kRti ke nAma se itanA kaha sakate haiM ki isameM Ananda zrAvaka dvArA grahaNa kiye gaye bArahavrata kI vidhi ullikhita hai| Avazyakavidhi isameM zrAvaka-zrAvikAoM kI Avazyaka vidhiyoM yA Sar3Avazyaka vidhi kA varNana huA pratIta hotA hai| mUlataH yaha kRti vidhi-vidhAna se sambandhita hai| AvazyakavidhiprakaraNa yaha racanA bhI Avazyaka kriyA vidhi se sambaddha honI caahiye| isameM prAkRta meM nibaddha 40 gAthAe~ haiN|' amitagati-zrAvakAcAra AcArya somadeva ke pazcAt saMskRta sAhitya ke prakANDa vidvAn AcArya amitagati hue haiN| inhoMne vibhinna viSayoM para aneka granthoM kI racanA kI hai| ' jinaralakoza pR. 6 2 vahI. pR.6 3 vahI. pR. 30 4 vahI. pR. 35 5 vahI. pR. 35 Page #70 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 40 / zrAvakAcAra sambandhI sAhitya zrAvakadharma para bhI eka svatantra upAsakAdhyayana banAyA hai jo amitagati-zrAvakAcAra nAma se prasiddha hai| yaha kRti saMskRta ke 1466 zlokoM me grathita hai| inakI anya kR tiyoM ke AdhAra para isakA racanA samaya vikrama kI 11 vIM zatI kA uttarArdha siddha hotA hai| prastuta kRti 14 paricchedoM meM vibhakta hai| isameM zrAvaka dharma evaM unake vidhi - anuSThAna vistAra ke sAtha varNita hue haiN| prathama pariccheda meM dharma kA mAhAtmya, dUsare meM mithyAtva kI ahitakAritA aura samyaktva kI hitakAritA, tIsare meM saptatattva, cauthe meM AtmA ke astitva kI siddhi aura Izvara - sRSTikartRtva kA khaMDana kiyA gayA hai / antima tIna paricchedoM meM kramazaH zIla, dvAdazatapa aura bAraha bhAvanAoM kA varNana hai| madhyamavartI paricchedoM meM rAtribhojana, anarthadaNDa, abhakSyabhojana, tInazalya, dAna, pUjA aura sAmAyikAdi SaT AvazyakoM kA varNana hai / anta meM nau padya prazasti rUpa meM haiN| isa grantha kA adhyayana karane se yaha jJAta hotA hai|' ki amitagati ne guNavratoM evaM zikSAvratoM ke nAmoM meM umAsvAti kA aura svarUpa varNana meM somadeva kA anusaraNa kiyA hai| pUjana ke varNana meM devasena kA anusaraNa karate hu aneka jJAtavya bAteM kahI haiN| inake atirikta nidAna ke prazasta - aprazasta bheda, upavAsa kI vividhatA, AvazyakoM meM sthAna, Asana, mudrA, kAla Adi kA varNana amitagati ke zrAvakAcAra kI vizeSatA hai| yadi saMkSepa meM kaheM to isameM amitagati ke pUrvavartI zrAvakAcAroM kA dohana karake unameM nahIM kahe gaye viSayoM kA pratipAdana kiyA gayA hai| amitagati ke subhASitaratnasaMdoha, dharmaparIkSA, paMcasaMgraha, ArAdhanA Adi grantha bhI upalabdha hote haiN| upAsakadazAMgasUtra yaha sA~tavAM aMga Agama hai / yaha Agama ardhamAgadhI prAkRta meM hai| isameM 1 zrutaskandha, 10 adhyayana aura 277 sUtra haiN| isameM bha. mahAvIra ke dasa upAsakoM ke zreSTha caritra varNita hue haiM tathA unake dvArA bAraha vrata grahaNa karane kI vidhi kahI gaI hai| isake sAtha hI Rddhi-samRddhi kI maryAdA karane kA samyak vivecana hai| jaina dharma meM 'upAsaka ' zabda kA prayoga jaina gRhastha ke lie kiyA gayA hai| yahA~ 'dazA' zabda dasa kI saMkhyA kA sUcaka hai, ataH upAsakadazAMga meM dasa upAsakoM kI kathAe~ varNita hai| yadi 'dazA' zabda kA artha 'avasthA' kareM to isameM 9 yaha kRti 'anantakIrti granthamAlA' se prakAzita hai| Page #71 -------------------------------------------------------------------------- ________________ jaina vidhi-vidhAna sambandhI sAhitya kA bRhad itihAsa/41 upAsakoM kI avirata, virata evaM sAdhaka avasthAoM kA varNana hone se bhI isakA upAsakadazA nAma sArthaka siddha hotA hai| isameM varNita dasa zrAvakoM ke nAma kramazaH Ananda, kAmadeva, culanIpitA, surAdeva, culanIzataka, kuNDakaulika, zakaDAlaputra, mahAzataka, nandinIpitA aura sAlihIpitA hai| __prastuta Agama meM pramukha rUpa se uparyukta dasa upAsakoM kI Rddhi-samRddhi batAyI gaI hai| isake sAtha hI unake dvArA bAraha vrata grahaNa karane kI vidhi' kA ullekha hai| Age una upAsakoM ke dvArA samAdhimaraNa kI sAdhanA kiye jAne kA varNana hai tathA usa sAdhanA meM upasthita upasagoM para vijaya prApta karane kA bhI ullekha hai| uparokta sAmAnya varNana ke AdhAra para yaha spaSTa hotA hai ki prastuta aMgasUtra meM bhale hI dasa upAsakoM kA jIvana caritra vistAra ke sAtha ullikhita huA ho, lekina usa jIvana caritra kA mukhya AdhAra bAraha vratoM kA grahaNa karanA hI hai| kyoMki vrata avasthA meM rahate hue hI samAdhimaraNa kI sAdhanA kI jA sakatI hai| ataH yaha Agama gRhastha ke vratoM kI vidhi kA samyak nirUpaNa prastuta karatA hai| upasaMhAra ke rUpa meM yahA~ yaha kahanA sarvathA prasaMgocita haiM ki vidyamAna aMgasUtroM evaM anya AgamoM meM pradhAnataH zramaNa-zramaNiyoM ke AcArAdi kA nirUpaNa hI dikhAI detA hai| unameM upAsakadazAMga hI eka aisA sUtra hai jisameM ekamAtra 'gRhastha dharma vidhi' ke mUla bIja evaM mUla AcAra parilakSita hote haiN| isa Agama ko par3hane se tatkAlIna sAmAjika, rAjanaitika, pArivArika ityAdi sthitiyoM kA bhI bhalIbhA~ti paricaya hotA haiN| upAsakAcAra isake racayitA prabhAcandra bhaTTAraka hai aura isameM 33 padya haiN| upAsakAcAra - yaha ajJAtakartRka racanA hai| isameM jaina zrAvaka kI AcAra vidhiyoM evaM unake svarUpoM, tathA bheda-prabhedoM kA varNana huA hai| yaha isa kRti ke nAma se hI spaSTa hai| ' upAsakadazA, madhukaramuni sUtra 13 se 43, 2 jinaratnakoza, pR. 56 Page #72 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 42/zrAvakAcAra sambandhI sAhitya upAsakAdhyayana yaha ajJAtakRta racanA hai| isa para ajJAtakartA kI TIkA hai| yaha kRti zrAvaka ke AcAra evaM tatsambandhI vidhi-vidhAna viSayaka hai| upAsakAdhyayana yaha grantha digambara AcArya zrI jJAnabhUSaNajI dvArA saMskRta padya meM racita' haiN| isameM kula 1361 zloka haiN| yaha racanA caudaha adhyAyoM meM vibhakta 20 vIM zatI kI hai| prastuta kRti kA avalokana karane se jJAta hotA hai ki isameM na kevala jaina upAsaka kI caryAoM, AcAroM evaM vidhi-vidhAnoM kA hI ullekha huA hai apitu tattvajJAna sambandhI varNana bhI nirUpita hai| prathama adhyAya meM naraka, tiryaca, manaSya evaM deva ina cAroM gatiyoM meM hone vAle dukha batAye gaye haiN| dUsare adhyAya meM krodhAdi cAra kaSAya, ATha mada, aura chaHlezyA kA svarUpa varNita hai| tIsare adhyAya meM eka se lekara pA~ca indriya vAle jIvoM kA ullekha hai| cauthe adhyAya meM zrAvaka ke ATha mUlaguNoM kA vivecana hai| pA~cavA adhyAya jIva tattva se sambandhita hai| chaTThA adhyAya ajIva tattva kA vivecana karatA hai| sAtaveM adhyAya meM kudeva-kuguru-kudharma kA svarUpa samajhAyA gayA hai| AThaveM adhyAya meM samyagdarzana kI carcA karate hue samakita ke prakAra bheda-prabheda Adi batAye gaye haiN| navamA~ adhyAya zrAvaka ke bArahavrata evaM unake aticAroM se sambaddha hai| dasaveM adhyAya meM bhakti bhakyoM, jinabimba kI abhiSeka vidhi, sallekhanA grahaNa kI vidhi tathA dravya-guNa-paryAya kA svarUpa pratipAdita hai| gyArahavA~ adhyAya jinamandira evaM jinabimba kA varNana karatA hai| bArahaveM adhyAya meM anityAdi bAraha bhAvanAe~, zrAvakoM kI gyAraha pratimAe~ aura ahiMsA mahAvrata kA upadeza ityAdi kA vivecana huA hai| terahavA~ adhyAya zrAvaka kI dinakRtyavidhi se sambandhita hai| isameM zrAvaka kI prAtaHkAlIna kriyAe~, zrAvaka ke SaT Avazyaka karma, svAdhyAya kA samaya Adi kA varNana huA hai| caudahaveM adhyAya meM sallekhanA kA vizeSa svarUpa upadarzita kiyA gayA hai| isa kRti ke ukta varNana se pratIta hotA hai ki isameM zrAvaka ko kina-kina viSayoM, tattvoM evaM niyamoM kI sAmAnya jAnakArI honI cAhiye unakA prAthamika varNana kiyA gayA hai usake bAda hI zrAvaka kI AcAra vidhi dikhAlAyI 3 vahI. pR. 56 ' yaha grantha hindI anuvAda sahita, san 1687, 'zrI digambara jaina samAja' dvArA prakAzita huA Page #73 -------------------------------------------------------------------------- ________________ jaina vidhi-vidhAna sambandhI sAhitya kA bRhad itihAsa/43 gaI hai| umAsvAmi-zrAvakAcAra isake racanAkAra ke viSaya meM do mata haiN| koI isake racayitA tattvArthasUtra ke kartA umAsvAmi ko mAnate haiM to koI ise umAsvAmI nAma ke kisI anya AcArya kI kRti mAnate haiN| kisI kA kahanA hai ki umAsvAmI ke nAma para kisI bhaTTAraka ne isa zrAvakAcAra kI racanA kI hai kintu yaha racanA tattvArthasUtra ke racayitA umAsvAmi yA umAsvAti kA nahIM hai| kaI pramANoM se yaha mata sahI pratIta hotA hai|' yaha kRti saMskRta zailI ke 477 padyoM meM grathita hai| isameM adhyAya vibhAga nahIM hai| prArambha meM dharma kA svarUpa batAkara samyaktva kA sAMgopAMga varNana kiyA hai| punaH devapUjAdi zrAvaka ke SaT karttavyoM meM vibhinna parimANavAle jinabimba ke pUjane ke zubha-azubha phala kA varNana hai tathA ikkIsa prakAra vAlA pUjana, paMcAmRtAbhiSeka, gurUpAsti Adi zeSa Avazyaka vidhAna, bAraha prakAra ke tapa aura dAna kA vistRta varNana hai| Age samyagjJAna kA varNana kara samyakcAritra ke vikala bhedarUpa zrAvaka ke ATha mUlaguNoM aura bAraha uttaravratoM kA, sallekhanA kA aura saptavyasanoM ke tyAga kA upadeza dekara ise samApta kiyA hai| isa grantha ke antima zloka meM kahA hai ki isa sambandha meM jo anya jJAtavya bAte haiM, unheM mere dvArA race gaye anya granthoM meM dekhanA caahiye| isa zrAvakAcAra meM pUjanavidhi sambandhI kaI mahatvapUrNa bAteM bhI ullikhita haiM, jo avazya hI paThanIya hai| kizanasiMhakRta-zrAvakAcAra yaha zrAvakAcAra zrI kizanasiMha jI ne hindI padya meM nirmita kiyA hai| yaha kRti vividha chandoM meM racI gaI hai| isa kRti kA racanA samaya vi.saM. 1787 hai| granthakAra ne isa kRti ko 'kriyAkoSa' ke nAma se bhI ullekhita kiyA hai| inakI 10 racanAe~ aura bhI upalabdha hai| isa zrAvakAcAra meM 'uktaM ca' kahakara 14 zloka aura gAthAe~ uddhRta kI gaI hai| inhoMne apane gurU Adi kA koI ullekha nahIM kiyA hai| isase jJAta hotA ' dekhie, zrAvakAcArasaMgraha bhA. 4, pR. 41 2 yaha grantha 'zrI zAntidharma di. jaina granthamAlA' udayapura se, vI.saM. 2465 meM, paM. halAyudha ke hindI anuvAda ke sAtha prakAzita huA hai| 2 yaha racanA 'zrAvakAcAra saMgraha' bhA. 5 meM sAnuvAda saMkalita hai| Page #74 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 44/zrAvakAcAra sambandhI sAhitya hai ki inakA zrAvakAcAra sambandhI jJAna svayaM ke zAstra-svAdhyAya janita thaa| ___ inhoMne apane zrAvakAcAra meM nimnalikhita viSaya ullikhita kiye haiM. unake nAmollekha isa prakAra hai - ATha mUlaguNa, bAIsa abhakSya, kAMjIbhakSaNa kA niSedha, sAta sthAnoM para candovA kapar3e kI chata lagAne kA vidhAna, acAra Adi ke bhakSaNa kA niSedha, cauke ke bhItara bhojana karane kA vidhAna, zrAvaka ke bArahavratoM kA varNana, zrAvaka ke satraha niyama, bhojana ke sAta antarAya, sAta sthAnoM para mauna rakhane kA vidhAna, gyAraha pratimAoM kA vidhAna, jalagAlana kA vidhAna, prAsuka jala kA vidhAna, rAtribhojana kA niSedha, loka meM pracalita aneka mithyAmatoM kA varNana, sUtaka-pAtaka vidhAna, navagraha zAnti kA vidhAna, mantrajApa aura pUjA kA vidhAna, trikAla pUjana kA vidhAna, apane kriyAkoSa kI racanA ke AdhAra kA varNana, loka-pracalita aura managaDhaMta mithyAvratoM kA niSedha, aSTAhikavrata, solahakAraNavrata, ratnatrayavrata, labdhivrata, samavasaraNavrata, AkAza- paMcamI, akSayadazamI, candanaSaSThI, nirdoSasaptamI, anantacaturdazI aura navakArapaiMtIsI Adi aneka prakAra ke vrata vidhAna tathA vratoM ke udyApana kI vidhi kA vidhAna ityaadi| __uparyukta varNana se jJAta hotA hai ki zrI kizanasiMha jI ne zrAvakAcAra vidhi ke sAtha-sAtha tatsambandhI aura usa samaya meM pracalita aneka prakAra ke vratAdi kA sundara nirUpaNa kiyA hai| isake sAtha hI apane samaya meM pracalita mitviyoM ke vratoM aura kurItiyoM kA varNana kara unake tyAga karane kA bhI nirdeza diyA hai| kundakunda-zrAvakAcAra yaha racanA' samayasAra, pravacanasAra Adi pAhur3oM kI racanA karane vAle kundakundAcArya kI nahIM hai yaha nizcita rUpa se kahA jA sakatA hai| kyoMki isa kRti ke prathama ullAsa ke anta meM granthakAra ne apane ko jinacandrAcArya kA ziSya spaSTataH ghoSita kiyA hai| isake atirikta aneka aise pramANa haiM jo ise kundakundAcArya kI kRti hone kA niSedha karate haiN| isa kRti ke AdhAra para yaha kaha sakate hai ki kisI bhaTTAraka ke dvArA kundakundAcArya ke nAma para yaha racanA kI gaI ho athavA paravartI kisI kundakunda nAmadhArI vyakti ke dvArA racA gayA hai| prastuta kRti saMskRta ke padyoM meM nibaddha hai| isameM bAraha ullAsa hai| ' yaha kRti aprakAzita hai kintu 'zrAvakAcAra saMgraha' ke caturtha bhA. meM saMkalita kI gaI hai| isakI prastAvanA meM isakA racanAkAla vi.saM. 1670 kahA hai| 2 dekhie. zrAvakAcArasaMgraha bhA. 4 Page #75 -------------------------------------------------------------------------- ________________ jaina vidhi-vidhAna sambandhI sAhitya kA bRhad itihAsa/45 isakA racanA kAla ajJAta hai| isa kRti ke prathama ullAsa meM svapna, svapnaphala, azubhasvapna nivAraNa kA vidhAna, svara ke anusAra uThane kA vidhAna, vyAyAma karane kA vidhAna, gRhasthita devapUjana karane kA vidhAna, AcArya, kavi, vidvAna aura kalAkAroM ko sadA prasanna rakhane kA vidhAna, sArvajanika dharmasthAna meM devapUjanAdi kA vidhAna, jinacaitya aura jinapratimA ke nirmANa kA vidhAna Adi kA varNana huA hai| dUsare ullAsa meM vibhinna tithiyoM meM snAna karane ke phalAphala, apanI Aya ke anusAra vezabhUSA dhAraNa karane kA vidhAna, navIna vastra dhAraNa karane yogya dinAdi kA vidhAna, sevaka kI sabhA meM nahIM karane yogya kAryoM kA vidhAna ityAdi vyAvahArika viSayoM para prakAza DAlA gayA hai| tIsare ullAsa meM bhojana kaba, kaisA, kyoM, khAdya vastuoM ke khAne kA krama, bhojana karane ke bAda ke niyama Adi kA varNana hai| cauthe-pA~cave ullAsa meM saMdhyAkAlIna kRtya, rAtrikAlIna kRtya, vivAha ke lie kanyA ke khoja kA vidhAna, tila, masaka Adi cihoM kA zubhAzubhaphala, striyoM ke prakAra, garbhastha strI ke niyama Adi kA ullekha huA hai| chaThe ullAsa meM basanta, hemanta, zarada Adi RtuoM meM karane yogya AhAra-vihAra Adi kA varNana hai| sAtaveM ullAsa meM manuSya bhava kI mahattA evaM manuSya ke lie karane yogya uttama kAryoM kA nirUpaNa hai| AThaveM ullAsa meM manuSya ke rahane yogya nivAsa, vAstuzuddhi, gRhaprakAra, vidyAdhyayana ke lie zuddhi, sarpa ke prakAra evaM viSa utAraNa, bauddha-mImAMsaka Adi chaH darzana ityAdi anekAneka viSaya vivecita haiN| nauveM ullAsa meM saptavyasana, cha:lezyA, ATha mada Adi kA zubhAzubha phala batAyA hai| dazaveM ullAsa meM dharma mahimA, gRhatyAga kA mahattva evaM uttama bhAvanAoM kA nirUpaNa huA hai| gyArahaveM ullAsa meM Atma astitva kI siddhi kA pramukhatA se varNana kiyA hai| bArahaveM ullAsa meM sanyAsa dhAraNa aura samAdhimaraNa kA upadeza diyA gayA hai| guNabhaSaNa-zrAvakAcAra muniguNabhUSaNa racita yaha zrAvakAcAra saMskRta ke 264 padyoM evaM tIna uddezoM meM vibhakta hai| isakA samaya 12 vIM zatI ke bAda kA hai| yaha kRti ativistRta nahIM hai tathApi zrAvakAcAra vidhi kA evaM usake Avazyaka kRtya kA samyak nirUpaNa karatI hai| isake prathama uddeza meM manuSyabhava . aura saddharma kI prApti durlabha batAkara samyagdarzana dhAraNa karane kA upadeza diyA gayA hai tathA samyaktva ke bhedoM, usake aMgoM evaM usakI mahimA kA varNana kiyA gayA hai| Page #76 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 46/zrAvakAcAra sambandhI sAhitya dUsare uddeza meM samyagjJAna kA svarUpa batAkara matijJAna Adi pA~ca jJAnoM kA varNana kiyA gayA hai| tIsare uddeza meM cAritra kA svarUpa batAkara, vikala cAritra kA varNana gyAraha pratimAoM ko Azraya karake kiyA gayA hai| isI ke anta meM vinaya, vaiyAvRtya, pUjana aura dhyAna ke prakAroM kA bhI varNana hai| isameM saptatattvoM kA, zrAvaka ke bAraha vratoM kA, pUjana ke bheda aura piNDastha Adi dhyAnoM kA varNana vasunandi zrAvakAcAra kI gAthAoM ke saMskRta chAyAnuvAda ke rUpa meM zlokoM dvArA kiyA gayA hai|' isa prakAra isa kRti ke adhyayana se jJAta hotA hai ki guNabhUSaNajI ne pUrva racita zrAvakAcAroM kA anukaraNa avazya kiyA hai phira bhI isakI apanI yaha vizeSatA haiM ki inhoMne apanI pratyeka bAta ko saMkSepa meM sundara DhaMga se kahI hai| isa zrAvakAcAra ke pratyeka uddeza ke anta meM puSpikA dI gaI hai usase sacita hotA hai ki granthakAra ne isa zrAvakAcAra kA nAma 'bhavyajana-cittavallabha zrAvakAcAra' rakhA hai aura nemideva ke nAma se aMkita kiyA hai|' cAritraprAbhRtagata-zrAvakAcAra itihAsajJoM ke mata se pAhuDasUtroM ke racayitA zrI kundakundAcArya hai| digambara paramparA meM unakA sarvopari sthAna hai| A. kundakunda kI racanAe~ prAcIna mAnI jAtI hai| kahA jAtA hai ki unhoMne bArahaveM dRSTivAda ke anekoM pUrvo kA dohana karake aneka pAhuDa race the| unameM se 84 pAhur3a hI prasiddha hai| unameM bhI vartamAna meM 20-22 upalabdha haiN| unake nAma ye haiM - 1. samayasAra 2. paMcAstikAya 3. pravacanasAra 4. niyamasAra 5. daMsaNapAhur3a 6. cArittapAhur3a 7. suttapAhur3a 8. bodhapAhur3a 6. bhAvapAhur3a 10. mokkhapAhur3a 11. liMgapAhur3a 12. sIlapAhur3a 13. bArasa-aNuvekkhA 14. rayaNasAra 15. siddhabhakti 16. zrutabhakti 17. cAritrabhakti 18. yogibhakti 16. AcAryabhakti 20. nirvANabhakti 21. paMcagurubhakti 22. tiirthkrbhkti| inameM se 'cArittapAhur3a' ke antargata zrAvakAcAra kA varNana vikala cAritra ke AdhAra para kiyA gayA hai| unameM gyAraha pratimAoM kA evaM bAraha vratoM kA saMkSipta nirUpaNa huA hai| A. kundakunda ne dezAvagAsika kA zikSAvrata meM ullekha na karake sallekhanA ko cauthA zikSAvrata mAnA hai yaha vicAraNIya bindU hai? yaha prAbhRta prAkRta kI mAtra sAta gAthAoM meM nibaddha hai| cAritrAsAragata-zrAvakAcAra prastuta kRti ke praNetA zrI cAmuNDarAya hai| inhoMne muni aura zrAvakadharma ' dekhie- zrAvakAcAra saMgraha, bhA. 4, pR. 36 Page #77 -------------------------------------------------------------------------- ________________ jaina vidhi-vidhAna sambandhI sAhitya kA bRhad itihAsa/47 kA pratipAdana karane ke lie 'cAritrAsAra' grantha kI racanA kI hai| yaha do bhAgoM meM vibhakta hai| unameM pUrvArdha bhAga zrAvakadharma kA pratipAdaka haiM aura uttarArdha bhAga munidharma kA nirUpaka hai| yaha kRti saMskRta kI gadya-padya zailI meM hai| inakA samaya vi.saM. kI 10 vIM zatI kA pUrvArdha mAnA jAtA hai| 'cAritrAsAra" ke prathama vibhAga meM gyAraha pratimAoM ke AdhAra para zrAvakadharma vidhi kA varNana kiyA gayA hai| darzana pratimA kA varNana karate hue samyaktva ko bhavajaladhipota ke samAna kahA hai| dUsarI vrata pratimAvAle zrAvaka ko paMca aNuvratoM ke sAtha rAtri-bhojana tyAga karane kA vidhAna batalAyA hai| guNavrata aura zikSAvrata ko zIlasaptaka kahA hai| Age hiMsAdi pApoM se rahita puruSa ko dyUta, madya aura mAMsa sevana na karane kA upadeza diyA hai| ina tInoM ke sevana se mahAduHkha pAne vAloM ke kathAnaka bhI diye gaye haiN| isI krama meM mahApurANa ke anusAra pakSa, carcA aura sAdhana kA varNana tathA somadeva ke upAsakAdhyayana kA zloka uddhRta kara zrAvaka ke brahmacarya, gRhastha, vAnaprastha aura bhikSuka ye cAra Azrama kahe haiN| punaH mahApurANa ke anusAra ijyA, vArtA Adi SaTkartavyoM kA varNana kiyA hai| anta meM sallekhanA (mAraNAntika tapa) kA ullekha kiyA hai| zrI cAmuNDarAya kA jIvana vRttAnta par3hane jaisA hai| usameM ullekha haiM ki zravaNabelagolA meM bAhubalI kI mUrti pratiSThA Apane karavAI hai| inakI kanar3I mAtRbhASA thI, usameM unhoMne 'triSaSTipurANa' racA hai| tattvArthasUtragata-zrAvakAcAra _ 'tattvArthasUtra' AcArya umAsvAti dvArA saMskRta bhASA meM nibaddha kI gaI racanA hai| isameM dasa adhyAya haiN| unameM se sAtavA~ adhyAya zrAvakadharma kA pratipAdaka hai| isa kRti kA racanAkAla vikrama kI prathama zatI se tIsarI zatI ke madhya mAnA gayA hai| isa sambandha meM pUrva meM carcA kI jA cukI hai| yahA~ yaha jAnane yogya haiM ki zrAvakadharma kA vyavasthita varNana upAsakadazA ke pazcAt tattvArthasUtra meM dRSTigocara hotA hai| prastuta kRti ke sAtaveM adhyAya meM vratI kA svarUpa batalAyA gayA hai| usake bAda vratI ke AgArI-aNagArI do bheda batAkara muni ke ahiMsAdi mahAvratoM kI pA~ca-pA~ca bhAvanAe~ aura zrAvaka ke bAraha ' yaha kRti 'zrAvakAcAra saMgraha' bhA. 2 meM saMkalita hai| 2 dekhie, 'zrAvakAcAra saMgraha' bhA. 4, pR. 26 3 yaha grantha vibhinna sthAnoM se mudrita huA hai| isakI paM. sukhalAlajIkRta anuvAdita kRti sarvAdhika prasiddha hai| Page #78 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 48 / zrAvakAcAra sambandhI sAhitya vratoM ke pA~ca-pA~ca aticAra kahe gaye haiN| isameM ATha mUlaguNoM aura gyAraha pratimAoM kA varNana nahIM huA hai yaha bAta vizeSa vicAraNIya hai| tAraNataraNa - zrAvakAcAra isa grantha ke karttA tAraNataraNa svAmI hai| yaha digambara jaina muni the aisA kinhIM kA kahanA hai| kinhIM ke vicAra se yaha brahmacArI the / kucha bhI ho ye eka dharma ke jJAtA AtmarasI mahAtmA the| yaha zrAvakAcAra grantha kisI vizeSa bhASA meM nahIM hai| isameM saMskRta, prAkRta, deza bhASA ke mizrita zabda haiN| isameM kula 463 zloka haiN| isa grantha kI racanA vi.saM. 1645 meM huI hai| isa grantha meM punarukti doSa bahuta hai tathApi samyagdarzana aura zuddhAtmAnubhava kI dRr3hatA sthAna-sthAna para batAI hai| isa kRti kA adhyayana karane se yaha avagata hotA hai ki aba taka jo digambara paramparA meM zrAvakAcAra pracalita haiM unameM mAtra vyavahAra kA hI kathana adhika huA hai, parantu isa grantha meM nizcayanaya kI pradhAnatA se vyavahAra kA kathana hai| par3hane se pada-pada para adhyAtmarasa kA svAda AtA hai| isameM sAmAnyatayA mithyAtva kaSAya, tIna mUr3hatA, samyagdarzana, sudevAdi, kudevAdi, cAra vikathA, AThamada, dharma, trepana kriyAe~, gyAraha pratimA, paMcaparameSThI, ratnatraya, zrAvaka ke nitya chaH karma Adi kA svarUpa batAyA gayA hai| isake sAtha hI jala chAnane kI vidhi, bhojya padArthoM kI maryAdA, samyagdarzana kA mAhAtmya, samyagdRSTi kA AcaraNa, 12 aMgoM kI mApAdi, samyaktvI ke 75 guNa ityAdi viSayoM para bhI prakAza DAlA gayA hai| granthakarttA kI anya 14 racanAe~ bhI prasiddha haiN| unameM mAlArohaNa, paMDitapUjA, upadeza - zuddhasAra Adi pramukha haiN| daulatarAma - zrAvakAcAra yaha zrAvakAcAra zrI daulatarAmajI dvArA racita hai| unakI yaha kRti hindI kI chandobaddha zailI meM racI gaI hai| inhoMne svayaM isa kRti kA nAma 'kriyA koSa' rakhA hai aura vaha isI nAma se prasiddha hai| isa kriyA koSa kI racanA vi.saM. 1765 meM huI hai| isa kRti meM zloka parimANa aura race gaye chandoM ke nAma nahIM diye gaye haiN| isameM kucha gAthAe~ aura zloka avazya uddhRta kiye gaye haiM jinakI saMkhyA 6 hai / prastuta zrAvakAcAra meM jo viSaya carcita hue haiM ve nimnalikhita haiM - kriyAkoSa kI racanA kA uddezya, tresaThazalAkA mahApuruSoM kA varNana, zrAvaka kI trepana kriyAe~, AThamUlaguNa, bhakSya vastuoM kI kAla maryAdA, Page #79 -------------------------------------------------------------------------- ________________ jaina vidhi-vidhAna sambandhI sAhitya kA bRhad itihAsa/49 kaccAdUdha-dahI-chAcha- prAsukajala Adi kI kAla maryAdA, dahI jamAne kI vidhi. rasoI, pariNDA, cakkI Adi kriyAoM kA varNana, miTTI ke bartana meM khAna-pAna karane kA niSedha, harI zAka Adi sukhAne kA niSedha, jalagAlana kI vidhi, prasUtA aura rajasvalA strI kI zuddhi kA vidhAna, saptavyasana sevana karane vAle puruSoM kA ullekha kara vyasanoM ke tyAga kA upadeza, zrAvaka ko ghRta, telAdi ke vyApAra karane kA niSedha, samyaktva kI mahimA unake bhedoM evaM doSoM kA varNana, sAta dharma kSetroM meM dhana kharca karane kA vidhAna, bArahavrata, gyArahapratimA, zIla prabhAva kA varNana, anantAnubandhI cAra kaSAyoM kA sodAharaNa vivecana, bAraha prakAra kA tapa, cAra prakAra kA dhyAna, samyagdRSTi kI pariNati, rAtri bhojana ke doSa ityAdi kaI viSaya savistRta vivecita hue haiN| inakI anya 18 racanAe~ bhI upalabdha hotI haiM jinameM 8 racanAe~ maulika hai 7 racanAe~ anudita hai| ina sabhI kRtiyoM kA nAma mAtra par3hane se jJAta hotA hai ki zrI daulatarAmajI cAra anuyogoM ke niSNAta jJAtA the| dharmasaMgraha-zrAvakAcAra ___ isa kRti ke racayitA zrIpaNDita medhAvI hai| yaha kRti' saMskRta ke 1444 padyoM meM nibaddha hai| isa kRti kA hindI anuvAda zrI udayalAla jaina kAsalIvAla ne kiyA hai| yaha racanA dasa adhikAroM meM vibhakta hai| isakA racanAkAla vi.saM. 1541 hai| isa grantha ke prArambha meM maMgala, grantha uddezya evaM upakAra smRti ke rUpa meM 11 padya diye gaye haiM unameM 18 doSoM se rahita, siddhabhagavAna, sarasvatIdevI, caturdazapUrvadhArI, apanI paramparA ke jinasena, bhadrAcArya, samantabhadra, akalaMkadeva Adi ko namaskAra kiyA hai aura jisa zAstra ko sunane evaM par3hane se dharma kA saMgraha hotA ho tathA dharma kA bodha acchI taraha ho jAtA ho aise 'dharmasaMgraha' nAmaka kRti ko racane kI pratijJA kI hai| isameM granthakartA ne prazasti rUpa 41 zloka varNita kiye haiM, unameM grantha ko nisvArtha bhAvanA se racane kA ullekha kiyA hai tathA dharma kI mahimA ko varNita kiyA hai sAtha hI isa grantha kA mahatva bhI nirdiSTa kiyA hai| prastuta zrAvakAcAra kA prArambha kathA granthoM ke samAna magadhadeza tathA zreNika nareza ke varNana se kiyA gayA hai aura isI varNana meM prathama adhikAra samApta huA hai| dUsare adhikAra meM vanapAla dvArA bhagavAna mahAvIra ke vipulAcala ' yaha grantha bAbU sUrajabhAnu vakIla, jaina siddhAMta pracAra maNDalI devabanda (sahAranapura) se, san 1610 meM prakAzita huA hai| Page #80 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 50 / zrAvakAcAra sambandhI sAhitya para padhArane kI sUcanA milane para rAjA zreNika kA bhagavAn kI vandanA ko jAne kA aura samavasaraNa kA vistRta varNana hai / tIsare adhikAra meM zreNika kA bhagavAn kI vandanA-stuti karake niyamAdi ke viSaya meM pUchane para gautama gaNadhara dvArA dharma kA upadeza prArambha kiyA gayA hai| cauthe adhikAra meM samyaktva aura usake mahatva kA varNana hai| pA~caveM adhikAra meM prathama darzanapratimA kA varNana aura aSTamUlaguNoM kA nirUpaNa tathA kAkamAMsatyAgI khadirasAra kA kathAnaka hai| chaTThe adhikAra meM paMca aNuvratoM kA, sAtaveM adhikAra meM guNavratoM aura zikSAvratoM kA varNana kara AzAdhara pratipAdita dinacaryA vidhi kA nirdeza kiyA gayA hai| AThaveM adhikAra meM sAmAyika pratimA se lekara gyArahavIM pratimA kA varNana hai| nauveM adhikAra meM aNuvratoM ke rakSaNArtha samitiyoM kA, cAra AzramoM kA, ijyA, vArtAdi SaTkarmoM kA, pUjana ke nAma sthApanAdi chaH prakAroM kA aura ti Adi kA vistRta varNana hai| dasaveM adhikAra meM sallekhanA kA varNana hai| sUtaka-pAtaka kA varNana sarvaprathama isI meM milatA hai| spaSTataH isa kRti kI racanA kramabaddha yojanA ke sAtha huI hai| isameM prArambha se lekara anta taka gRhastha jIvana kI sampUrNa AcAravidhi evaM dharmavidhi kA varNana huA hai| yaha kRti digambara paramparAnusAra racI gaI hai| dharmopadezapIyUSavarSa zrAvakAcAra isa zrAvakAcara kI racanA muni brahmanemidatta ne kI hai| yaha kRti ' saMskRta bhASA ke 364 padyoM meM nibaddha hai| anya kRtiyoM ke AdhAra para inakA samaya vi. saM. kI 16 vIM zatI kA uttarArdha hai| isameM pA~ca adhikAra hai| prathama adhikAra meM samyagdarzana kA svarUpa batAkara usake ATha aMgoM kA, 25 doSoM kA aura samyaktva ke bhedoM kA varNana hai| dUsare adhikAra meM samyakjJAna aura cAroM anuyogoM kA svarUpa batAkara dvAdazAMgazruta ke padoM kI saMkhyA kA varNana hai / tIsare meM AThamUla guNoM kA, cauthe meM bArahavratoM kA varNanakara maMtra japa, jinabimba aura jinAlaya ke nirmANa kA phala batAkara 11 pratimAoM kA nirUpaNa kiyA gayA hai| pA~cave adhikAra meM sallekhanA kA varNana kara ise samApta kiyA hai| yahA~ jJAtavya haiM ki zrI brahmanemidatta ne parigrahaparimANavrata ke aticAra svAmI samantabhadra ke samAna hI kahe haiM tathA rAtribhojana tyAga ko chaThA aNuvrata kahA hai| isa zrAvakAcAra meM 35 gAthAe~ aura 'uktaM ca ' kahakara zloka uddhRta 9 isakI prakAzita prati dekhane meM nahIM AI haiM kintu 'zrAvakAcArasaMgraha' bhA. 2 meM isakA saMkalana avazya huA hai| isa kRti kA hindI anuvAda paM. hIrAlAla jaina ne kiyA hai| Page #81 -------------------------------------------------------------------------- ________________ jaina vidhi-vidhAna sambandhI sAhitya kA bRhad itihAsa / 51 kiye gaye haiN| isameM sabase adhika uddhRta dohe 'sAvayadhamma dohA' ke haiN| isa zrAvakAcAra kI antima prazasti se jJAta hotA hai ki bhaTTAraka zrI vidyAnandi ke paTTa para bhaTTAraka mallibhUSaNa hue| unake ziSya muni siMhanandi hue aura unake ziSya muni brahmanemidatta the| zrI padmakRta - zrAvakAcAra yaha zrAvakAcAra hindI kI chandobaddha zailI meM hai|' isakI racanA zrIpadma kavi ne kI hai| isakA racanA - samaya vi.saM. 1615 hai / yaha kRti 2750 zloka parimANa hai aura ise chabbIsa prakAra ke rAsoM meM racA gayA hai| zrIpadmakavi ne jina AcAryoM ke zrAvakAcAroM ke AdhAra para apane zrAvakAcAra kI racanA kI hai usameM svAmI samantabhadra kA ratnakaraNDaka, vasunandi kA zrAvakAcAra, paM. AzAdhara kA sAgAradharmAmRta aura sakalakIrti kA zrAvakAcAra pramukha hai| taduparAnta bhI isameM zrAvaka kI trepana kriyAoM kA varNana vistAra ke sAtha kiyA gayA hai| isa zrAvakAcAra ke prArambha meM maMgalAcaraNa aura zrAvakAcAra vidhi varNana ke lie mA~ zAradA se prArthanA kI gaI hai| usake bAda rAja zreNika dvArA prazna pUche jAne para gautama gaNadhara ne gRhastha kI trepana kriyAoM kA nirUpaNa kiyA hai| usameM samyaktva evaM samyaktva ke aMgoM kA, saptavyasanoM ke tyAga kA, jalagAlana aura usakI vidhi kA, bArahavratoM kA evaM unameM prasiddha puruSoM ke kathAnakoM kA, gyAraha pratimAoM kA, bAraha prakAra ke tapoM kA, cAra prakAra ke dhyAna kA, mantrajApa kI vidhi aura vibhinna aMguliyoM se jApa ke phala kA aura samAdhimaraNa Adi kA vivecana pramukha rUpa se kiyA gayA hai| padmacaritagata - zrAvakAcAra jaina paramparA meM maryAdA purUSottama rAma kI mAnyatA tresaThazalAkA puruSoM meM hai| unakA eka nAma padma bhI thaa| jaina purANoM evaM caritakAvyoM meM yahI nAma adhika pracalita rahA hai| jaina kAvyakAroM ne rAma kA caritra paumacariyaM, padmapurANa, padmacarita Adi aneka nAmoM se prAkRta, saMskRta, apabhraMza Adi bhASAoM meM prastuta kiyA hai| isI zrRMkhalA meM isa grantha kI racanA AcArya raviSeNa ne kI hai| yaha kR ti jaina samAja meM 'padmapurANa' nAma se prasiddha hai| yaha racanA saMskRta ke 12202 padyoM meM gumphita hai| isameM 85 parva haiN| isakA racanA samaya vi.saM. kI AThavIM zatakA pUrvArdha hai| prastuta grantha ke caudahaveM parva meM zrAvakadharma kA varNana AyA hai| usameM Page #82 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 52/zrAvakAcAra sambandhI sAhitya zrAvaka ke 12 vratoM kA varNana kiyA gayA hai| kintu unameM anarthadaMDa, digvrata aura bhogopabhogavrata ina tIna ko guNavrata tathA sAmAyika, poSadha, atithisaMvibhAga aura sallekhanA ina cAra ko zikSAvrata kahA hai| anta meM madya, mAMsa, madhu, dyUta, rAtribhojana aura vezyAsaMga ke tyAga kA vidhAna kiyA hai| isa kRti ke saMkSipta varNana se do bAteM spaSTa hotI haiM - guNavratoM aura zikSAvratoM kI vibhinnatA aura saptavyasanoM yA mUlaguNoM kA koI ullekha na karake madyAdi chaha nindya kAryoM ke tyAga kA vidhaan| isase jJAta hotA hai ki unake samaya taka zeSa vyasanoM ke sevana kA koI pracAra nahIM thaa| purUSArthasiddhayupAya ___ isa grantha ke praNetA AcArya amRtacandra hai jinhoMne kundakundAcArya ke granthoM para vizada TIkAe~ racI hai| unakI yaha kRti' saMskRta ke 226 zlokoM meM racI gaI hai| isa kRti kA racanAkAla vikrama kI 10 vIM zatAbdI hai| yaha grantha zrAvakAcAra kI dRSTi se apanA viziSTa sthAna rakhatA hai| isake prArambha meM 'paramajyoti kI jaya ho' aisA kahakara anekAnta ko namaskAra kiyA gayA hai| usake bAda vaktA aura zrotA kA svarUpa batAyA hai| isake uparAnta upadeza dene kA krama, samyaktva ke bheda-prabheda-prakAra, bArahavrata, vratoM ke aticAra, bAraha prakAra kA tapa, chaH Avazyaka, tIna gupti, pA~ca samiti, dasa dharma, bAraha bhAvanAe~, parISaha, bandha ke kAraNa, hiMsA-ahiMsA kA svarUpa ityAdi viSayoM kA Alekhana huA hai| isa kRti kI vizeSatA haiM ki isameM sabhI vratoM aura aNuvratoM ko ahiMsA vrata meM garbhita batAyA hai aura ahiMsA vrata kI vistRta vyAkhyA kI haiN| isakA aparanAma 'jinapravacanarahasyakoza' aura 'zrAvakAcAra' bhI hai| AzAdharajI ne dharmAmRta kI svopajJa TIkA meM isa kRti ke kaI padya uddhRta kiye haiN| TIkAe~ - isa para ajJAtakartRka TIkA hai| paNDita ToDaramala ne isa ' (ka) isa grantha kI prathama AvRtti 'rAyacandra jaina granthamAlA' se vI.saM. 2431 meM aura cauthI vI.saM. 2476 meM prakAzita huI hai| yaha kRti paMDita ToDaramalajI kRta bhASATIkA ke hindI anuvAda sahita vi.saM. 2026 meM, zrI bra. dulIcandajI jaina granthamAlA sonagar3ha (saurASTra) se prakAzita huI hai| Page #83 -------------------------------------------------------------------------- ________________ jaina vidhi-vidhAna sambandhI sAhitya kA bRhad itihAsa / 53 para eka bhASA- TIkA likhI hai| dUsarI bhASA TIkA paM. bhUdhara ne vi.saM. 1871 meM racI hai| puruSArthanuzAsanagata - zrAvakAcAra isa grantha ke racanAkAra paM. govinda hai / yaha racanA' saMskRta padya meM kI gaI hai| isakA racanAkAla vi.saM. kI solahavIM zatI kA pUrvArdha hai| yaha kRti apane nAma ke anusAra dharma, artha, kAma aura mokSa ina cAroM puruSArthoM kA varNana karatI hai tathA inakA kisa prakAra pAlana karanA cAhiye? isakA anuzAsanAtmaka vidhAna karane vAlA hone se grantha kA nAma 'puruSArthAnuzAsana' rakhA gayA hai| isameM dharmapuruSArtha kA varNana zrAvaka aura muni ke Azraya se kiyA gayA hai / usameM bhI zrAvakadharma kA varNana chaH adhikAroM ke sAtha huA hai| isameM adhikAra yA pariccheda ke sthAna para 'avasara' nAma kA prayoga kiyA hai| prathama avasara meM cAroM puruSArthoM kI vizeSatA kA digdarzana hai| dUsare avasara meM rAjA zreNika kA bha. mahAvIra ke vandanArtha jAnA aura 'manuSya janma kI sArthakatA ke lie kisa prakAra kA AcaraNa karanA cahie' isa prakAra kA prazna pUchane para gautama gaNadhara dvArA puruSArthoM ke varNana rUpa kathA sambandha kA nirUpaNa hai / tIsare avasara meM samyagdarzana aura darzanapratimA sambandhI vistRta varNana hai| cauthe avasara meM pA~ca aNuvrata, tInaguNavrata aura Adi ke do zikSAvratoM kA varNana vratapratimA ke antargata kiyA gayA hai| pA~cave avasara meM sAmAyika pratimA ke antargata sAmAyika kA svarUpa batAkara use dravya, kSetrAdi kI zuddhipUrvaka karane kA vidhAna hai| isake sAtha hI piNDastha Adi dharmadhyAna kA vistRta nirUpaNa karake unake cintana kA vidhAna kiyA gayA hai| chaThe avasara meM cauthI poSadhapratimA se lekara gyArahavIM pratimA taka kI ATha pratimAoM kA bahuta sundara evaM vizada varNana kiyA gayA hai| anumati tyAgI kisa prakAra ke kAryoM meM anumati na deM aura kisa prakAra ke kAryoM meM deve isakA varNana paThanIya hai| anta meM samAdhimaraNa vidhi kA nirUpaNa kiyA gayA hai| pUjyapAda - zrAvakAcAra yaha zrAvakAcAra jainendravyAkaraNa, sarvArthasiddhi Adi prasiddha granthoM ke praNetA zrI pUjyapAdadevanandi kA racA huA nahIM hai kintu isa nAma ke kisI bhaTTAraka yA anya vidvAn kA racA huA jAna par3atA hai| yaha kRti saMskRta padya meM , yaha grantha abhI taka svataMtrarUpa meM aprakAzita hai| isa grantha kA 'dharmapuruSArtha' vAlA bhA. zrAvakAcAra saMgraha bhA. 3 meM saMkalita kiyA gayA hai| Page #84 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 54/zrAvakAcAra sambandhI sAhitya hai| isakI zloka saMkhyA 103 hai| isakA racanA kAla ajJAta hai| isameM adhikAra vibhAga nahIM hai| prArambha meM samyaktva kA svarUpa aura mahAtmya batAkara ATha mUlaguNoM kA varNana hai| punaH zrAvaka ke bAraha vratoM kA nirUpaNa karake saptavyasanoM ke tyAga kA aura kandamUlAdi abhakSya padArthoM ke bhakSaNa kA niSedha kiyA gayA hai| tatpazcAt mauna ke guNa batAkara cAroM prakAra ke dAnoM ko dene kA aura dAna ke phala kA vistRta varNana hai| punaH jinabimba ke nirmANa kA, jina pUjana karane aura parva ke dinoM meM upavAsa karane kA phala batAkara unake karane kI preraNA kI gaI hai| anta meM rAtribhojana karane ke duSphaloM kA aura nahIM karane ke suphaloM kA sundara varNana kara dharma-sevana sadA karate rahane kA upadeza diyA gayA hai| isa prakAra hama dekhate haiM ki isameM saMkSepa meM zrAvakocita sabhI kartavyoM kA vidhAna kiyA gayA hai| isa zrAvakAcAra meM mahApurANa, yazastilaka, umAsvAmizrAvakAcAra, praznottarazrAvakAcAra Adi ke zlokoM ko 'uktaM ca' Adi na kahakara jyoM kA tyoM apanAyA gayA hai| paMcaviMzatigata-zrAvakAcAra 'paMcaviMzatikA' nAmaka grantha ke racayitA munidmanandI (dvitIya) hai| isa grantha meM zrI padmanandI kI racanAoM kA saMgraha hai| yadyapi yaha saMgraha kRti 'paMcaviMzatikA' ke nAma se prasiddha hai taba bhI usameM 26 racanAe~ saMkalita hai|' ina saMkalita racanAoM meM se do kRtiyA~ zrAvakAcAra se sambandhita haiM (1) upAsaka saMskAra aura (2) deshvrtodyotn| ye donoM racanAe~ saMskRta padya meM haiN| ina donoM meM kramazaH 62 evaM 27 zloka haiN| inakA racanA samaya lagabhaga vi.saM. kI bArahavIM zatI hai| prastuta kRti ke 'upAsaka saMskAra' nAmaka prakaraNa meM gRhastha ke devapUjAdi SaTkartavyoM kA varNana karate hue sAmAyika kI siddhi ke lie saptavyasanoM kA tyAga Avazyaka batAyA gayA hai| Age zrAvaka ke lie bAraha vratoM ko pAlane kA, vastra gAlita jala pIne kA aura rAtribhojana parihAra kA upadeza diyA gayA hai| isI krama meM vinaya ko mokSa kA dvAra batalAkara vinaya pAlana kI aura dayA aura dharma kA mUla batAkara jIvadayA karane kI preraNA dI hai| prastuta kRti ke 'dezavratodyotana' meM sarvaprathama samyaktvI puruSa kI prazaMsA aura mithyAtvI kI nindAkara samyaktva ko prApta karane kA upadeza diyA gayA hai| ' dekhie, 'zrAvakasaMgraha' bhA. 4, pR. 46 Page #85 -------------------------------------------------------------------------- ________________ jaina vidhi-vidhAna sambandhI sAhitya kA bRhad itihAsa/55 Age devapUjAnAdi karttavyoM ko nitya karane kI preraNA dI gaI hai| cAroM dAnoM ko dene kA mahattva batAyA gayA hai| anta meM jinacaitya aura caityAlayoM ke nirmANa kI preraNA dI hai aura kahA hai ki unake hone para hI pUjana-abhiSeka Adi puNya kAryoM kA honA saMbhava hai| isa prakAra isameM zrAvaka ke karttavyoM kA vidhAna saMkSepa meM kiyA gayA hai| praznottara-zrAvakAcAra yaha zrAvakAcAra' AcArya zrI sakalakIrti kA hai| yaha kRti saMskRta padya meM hai| isakI zloka saMkhyA 2880 hai aura yaha sabhI zrAvakAcAroM se bar3A hai| ziSya ke prazna karane para uttara dene ke rUpa meM isakI racanA kI gaI hai| isakA racanAkAla vikrama kI 15 vIM zatI hai| isa grantha meM caubIsa pariccheda haiN| isake prathama pariccheda meM dharma kI mahattA, dUsare meM samyagdarzana aura usake viSayabhUta sapta tatvoM kA evaM puNya-pApa kA vistRta varNana, tIsare meM satyArtha deva, guru, dharma aura kudeva, kuguru, kudharma kA vistRta varNana hai| cauthe pariccheda se lekara dazaveM pariccheda taka samyaktva ke AThoM aMgoM meM prasiddha puruSoM ke kathAnaka diye gaye haiN| gyArahaveM pariccheda meM samyaktva kI mahimA kA varNana hai| bArahaveM pariccheda meM aSThamUlaguNa, saptavyasana, hiMsA ke doSoM aura ahiMsA ke guNoM kA varNanakara ahiMsANuvrata meM prasiddha mAtaMga kA aura hiMsA-pApa meM prasiddha dhana zrI kA kathAnaka diyA gayA hai| isI prakAra teharaveM pariccheda se lekara solahaveM pariccheda taka satyAdi cAroM aNuvratoM kA varNana aura unameM prasiddha puruSoM ke tathA asatyAdi pApoM meM prasiddha puruSoM ke kathAnaka diye gaye hai| satarahaveM pariccheda meM tInoM guNavratoM kA varNana hai| aThAharaveM pariccheda meM dezAvagAsika aura sAmAyika zikSAvrata kA tathA usake 32 doSoM kA vistRta vivecana hai| unnIsaveM pariccheda meM poSadhopavAsa kA aura bIsaveM pariccheda meM atithisaMvibhAga kA vistAra se varNana kiyA gayA hai| ikkIsaveM pariccheda meM cAroM dAnoM meM prasiddha vyaktiyoM ke kathAnaka haiN| bAIsaveM pariccheda meM samAdhimaraNa kA vistRta nirUpaNa hai sAtha hI tIsarI, cauthI, pA~cavI aura chaThI pratimA kA svarUpa batAkara rAtri bhojana ke doSoM kA varNana kiyA gayA hai| teIsaveM pariccheda meM sAtavIM, AThavIM aura navamI pratimA kA svarUpa varNana hai| caubIsaveM pariccheda meM ' yaha kRti zAstrakAra meM mudrita hai| isakA sampAdana-anuvAda paM. lAlArAmajI ne kiyA hai| yaha kRti 'zrAvakAcAra saMgraha' bhA. 2 meM prakAzita hai| Page #86 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 56/zrAvakAcAra sambandhI sAhitya dazavIM aura gyAravahavIM pratimA kA varNana karake anta meM cha: AvazyakoM kA nirUpaNa kiyA gayA hai| isa kRti ke ukta varNana se parilakSita hotA haiM ki AcArya sakalakIrti saMskRta bhASA ke praur3ha vidvAna the| inake saMskRta meM racita 26 grantha aura rAjasthAnI meM racita 8 grantha upalabdha hai| mUlAcArapradIpa meM munidharma kA aura prastuta zrAvakAcAra meM zrAvakadharma kA vistAra se varNana kiyA hai jisase jJAta hotA hai ki ye AcAra zAstra ke mahAna vidvAna the| siddhAMtasAradIpaka, tattvArthasAradIpaka, karmavipAka aura AgamasAra Adi karaNAnuyoga aura dravyAnuyoga ke grantha haiN| zAntinAtha, mallinAtha aura vardhamAnacarita Adi prathamAnuyoga ke grantha haiN| inake atirikta pAMcaparameSThIpUjA, gaNadharavalayapUjA Adi aneka pUjAe~ aura samAdhimaraNotsAhadIpaka Adi racanAe~ inakI bahuzrutatA ke paricAyaka hai| bhavyadharmopadeza-upAsakAdhyayana (saM.) yaha racanA zrI jinadeva kI hai|' isakI bhASA saMskRta hai| isameM kula 365 zloka haiN| isa zrAvakAcAra meM chaha pariccheda hai| isakA racanA samaya vicAraNIya hai| isa zrAvakAcAra ke prathama pariccheda meM bha. mahAvIra kA vipulAcala para padArpaNa, rAjA zreNika kA vandanArtha gamana, dharmopadezazravaNa aura indrabhUtigaNadhara dvArA zrAvakadharma kA prArambha karAyA gayA hai| gaNadharadeva ne gyAraha pratimAoM kA nirdeza kiyA hai, usameM darzana pratimAdhArI ke lie aSTa mUlaguNoM kA pAlana, rAtribhojana aura sapta vyasana sevana kA tyAga Avazyaka batAyA gayA hai| dUsare pariccheda meM jIvAdika tattvoM kA varNana kiyA gayA hai| tIsare pariccheda meM jIva tattva kI Ayu, zarIra-avagAhanA, kula, yoni Adi ke dvArA vistRta vivecana kiyA gayA hai| cauthe pariccheda meM vrata-pratimA ke antargata zrAvaka ke bAraha vratoM kA aura sallekhanA kA saMkSipta varNana hai| pA~caveM pariccheda meM sAmAyikapratimA ke varNana ke sAtha dhyAna paddhati kA varNana hai| chaThe pariccheda meM pauSadhapratimA kA vistAra se aura zeSa pratimAoM kA saMkSepa se varNana kiyA gayA hai| anta meM 25 padyoM kI prazasti dI gaI hai| bhAvasaMgrahagata-zrAvakAcAra (prA.) ___ 'bhAvasaMgraha' nAmaka isa kRti kI racanA zrIdevasena ne kI hai| yaha kRti prAkRta padya meM hai| itihAsajJoM ne devasena racita granthoM kA racanAkAla vi.saM. kI Page #87 -------------------------------------------------------------------------- ________________ jaina vidhi-vidhAna sambandhI sAhitya kA bRhad itihAsa/57 dazavIM zatI kA antima caraNa aura gyArahavIM zatI kA prathama caraNa mAnA hai| prastuta kRti meM prasaMgavaza caudaha guNasthAnoM kA varNana huA hai| usameM paMcamaguNasthAna ke adhikAra meM zrAvakAcAra kA ullekha kiyA gayA hai| jisameM dharmadhyAna kI prApti ke lie sAlamba aura nirAlamba dhyAna kI carcA hai| sAlambadhyAna ke lie devapUjA, jinAbhiSeka, siddhacakrayaMtra, paMcaparameSThIyaMtra Adi kI ArAdhanA karane kA vistRta varNana kiyA hai| devapUjana ke varNana meM zarIrazuddhi, Acamana aura sakalIkaraNa kA vidhAna hai| abhiSeka ke samaya apane meM indratva kI kalpanAkara aura zarIra ko AbhUSaNoM se maMDita kara siMhAsana ko sumeru mAnakara usa para jina-bimba ko sthApita karane, digpAloM kA AhvAna karake unheM pUjana-dravya Adi yajJAMza pradAna karane kA bhI vidhAna kiyA gayA hai| isa prakaraNa meM pUjana ke AThoM dravyoM ko car3hAne meM phala kA bhI varNana kiyA hai aura pUrva meM AhUta devoM ke visarjana kA bhI nirdeza kiyA hai| bhAvasaMgrahagata-zrAvakAcAra (saM.) yaha kRti' prAkRta bhAvasaMgraha ke AdhAra ko lekara racI gaI hai| isa kRti ke praNetA paM. vAmadeva hai| isakI vizeSatA yaha hai ki isameM gyAraha pratimAoM ke AdhAra para zrAvakadharma kA varNana kiyA gayA hai| sAmAyikazikSAvrata ke antargata jinapUjA kA vidhAna aura usakI vistRta vidhi kA varNana prAkRta bhAvasaMgraha ke samAna hI kiyA gayA hai| atithisaMvibhAgavata kA varNana dAtA, pAtra, dAnavidhi aura deyavastu ke sAtha vistAra se kiyA gayA hai| tIsare pratimAdhArI ke lie 'yathAjAta' hokara sAmAyika karane kA vidhAna kiyA gayA hai| zeSa pratimAoM kA varNana paramparA ke anusAra hI hai| isI krama meM Age zrAvaka ke SaTakarttavyoM kA, pUjA ke bhedoM kA, cAroM dAnoM kA varNana kiyA gayA hai| anta meM puNyopArjana karate rahane kA upadeza diyA gayA hai| isameM varNita gyAraha pratimAoM ke varNana para ratnakaraNDa ke anusaraNa kA spaSTa prabhAva dikhAI detA hai, para isameM gyArahavIM pratimAdhArI ke do bhedoM kA ullekha kiyA gayA hai| paM. vAmadeva ne bhAvasaMgraha ke atirikta 1. pratiSThAsUktisaMgraha 2. trailokyadIpaka 3. trilokasArapUjA 4. tattvArthasAra 5. zrutajJAnodyApana aura 6. mandirasaMskArapUjana nAmaka ye chaha grantha bhI race haiN| ' yaha saMgraha sAnuvAda 'zrAvakAcAra saMgraha' bhA. 3 meM prakAzita hai| Page #88 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 58/zrAvakAcAra sambandhI sAhitya mahApurANa (AdipurANa-uttarapurANa garbhita) zrAvakadharma 'mahApurANa' yaha jaina sAhitya kI anamola kRti' hai| isameM tresaThazalAkApuruSoM kA jIvanavRtta savistRta nirUpita huA hai| yaha do bhAgoM meM vibhakta hai| prathama bhAga 'AdipurANa' aura dvitIya bhAga 'uttarapurANa' ke nAma se prasiddha hai| AdipurANa ke kartA AcArya jinasena hai tathA uttarapurANa ke racayitA jinasenAcArya ke ziSya AcArya guNabhadra hai| yahA~ purANa zabda kA tAtparya- prAcIna mahApurUSoM ke jIvanavRtta evaM unake upadezoM ko prastuta karanA hai| isa dRSTi se mahApurANa kA artha hotA hai mahAkalyANa karane vAlI bAtoM ko nirUpita karane vAlA granthA . mahApurANa kA prathama bhAga jo AdipurANa ke nAma se jAnA jAtA hai usake kucha sarga vidhi-vidhAna se sambandha rakhate haiN| vastutaH yaha grantha saMskRta ke 16207 zloka meM nibaddha hai| isameM 76 kriyAkANDa evaM pUjAvidhAna se sambandhita hai| 38 ve parva meM 313, 36 ve parva meM 211 aura 40 ve parva meM 223 zloka haiN| prastuta kRti ke ukta paryoM meM yaha ullekha haiM ki jaba bharatacakravartI digavijayI hokara lauTate haiM unake hRdaya meM yaha vicAra uThatA hai ki merI sampatti kA sadupayoga kaise ho? munijana to dhana rakhate nahIM hai| ataH gRhasthoM kI parIkSA karake jo vratI siddha hue unakA dAnamAnAdi se abhinandana karate haiM aura unake lie ijyA, vArtA, datti, svAdhyAya, saMyama aura tapa kA upadeza dete haiN| yahA~ ijyA nAma pUjA kA hai| usake nityagraha, mahAmaha, caturmukhamaha aura kalpadrumamaha ye cAra bheda kahe haiN| isameM isakI vidhi aura isa pUjA ke adhikarI batAye gaye haiN| vizuddhavRtti se kRSi Adi ke dvArA jIvikopArjana karanA vArtA hai| punaH datti ke cAra bhedoM kA upadeza diyA gayA hai| svAdhyAya, saMyama evaM tapa ke dvArA AtmasaMskAra kA upadeza dekara unakI brAhmaNa saMjJA ghoSita kI hai tathA brahmasUtra (yajJopavIta) se cihitakara zrAvaka ke lie karane yogya tIna kriyAoM kA varNana kiyA gayA haiN| prathama garbhAnvayI kriyAoM ke 53 bhedoM kA pRthak-pRthak varNana 38 veM parva meM kiyA gayA hai| dUsarI dIkSAnvayI kriyAoM ke 8 bhedoM kA vistRta varNana 38 veM parva meM kiyA gayA hai tathA tIsarI kanvayI kriyA ke 7 bhedoM kA sundara varNana punaH isI parva meM kiyA gayA hai| ' isa kRti kA anuvAda DaoN. pannAlAla jaina ne kiyA hai| yaha grantha 'bhAratIya jJAnapITha-naI dillI' se san 1644 meM prakAzita huA hai| Page #89 -------------------------------------------------------------------------- ________________ jaina vidhi-vidhAna sambandhI sAhitya kA bRhad itihAsa/59 yahA~ ullekhanIya haiM ki vratoM kA dhAraNa karanA dIkSA hai| ina vratoM kA dhAraNa aNuvrata aura mahAvrata do prakAra se hotA hai| vrata-dhAraNa karane ke abhimukha purUSa kI kriyAoM ko dIkSAnvayI kriyA kahA hai| isameM garbhAdhAnAdi kriyAoM ke pUrva karane yogya Avazyaka kAryoM kA bhI nirdeza diyA hai isake sAtha hI uparyukta tInoM prakAra kI kriyAoM ke samaya bole jAne vAle pIThikA maMtra aura vidhAnAdi bhI vivecita haiN| ina mantroM meM garbhAdhAna-maMtra, dhRtikriyA-maMtra, modakriyA-maMtra, priyodabhava-maMtra, bahiryAna-maMtra, annaprAzanakriyA-maMtra, caulakarma-maMtra, lipi- saMkhyAna-maMtra, upanItikriyA-maMtra Adi pramukha rUpa se ullikhita haiN| isa prakAra brAhmaNa kA upanayana saMskAra karate samaya aNuvrata, guNavrata aura zIlAdi se saMskAra karane kA tathA vratoccAraNa ke samaya madya, mAMsa, madhu aura pA~ca udumbara ke tyAga kA upadeza diyA gayA hai| ukta varNana se sujJAta hotA hai ki mahApurANa meM zrAvaka sambandhI saMskAra vidhiyoM kA saMkSipta kintu zAstrokta varNana huA hai| isameM anya kriyAkANDa adhika carcita hue haiN| yazastilakacampUgata-upAsakAdhyayana zrI somadevasUri ne apane prasiddha aura mahAn grantha yazastilakacampU ke chaThe, sAtaveM aura AThaveM AzvAsa meM zrAvakadharma vidhi kA ati vistAra se varNana kiyA hai aura isalie unhoMne svayaM hI una AzvAsoM kA 'upAsakAdhyayana' nAma rakhA hai| yaha grantha saMskRta gadya evaM padya kI mizrita zailI meM hai| isakA racanA samaya vi.saM. 1016 hai| isakA aparanAma 'yazodharacaritra' hai| prastuta kRti meM yazodhara rAjA ko lakSya karake zrAvakadharma kA varNana kiyA gayA hai kintu vaha sabhI bhavya puruSoM ke nimitta kiyA gayA jAnanA caahiye| inhoMne dharma kA svarUpa batAte hue kahA hai ki jisase abhyudaya aura niHzreyas kI prApti ho, vaha dharma hai| Age kahA hai gRhastha kA dharma pravRtti rUpa hai usa dRSTi se samyaktva, samyaktva ke doSa, samyaktva ke bheda-prabheda Adi kA varNana kiyA hai| sAtaveM AzvAsa meM ATha mUlaguNa, bAraha vrata, rAtribhojananiSedha, abhakSya vastu kA niSedha, prAyazcitta kA vidhAna, prAyazcitta dene kA adhikArI Adi kA ullekha kiyA hai| ' (ka) prastuta kRti ke ukta tIna AzvAsa 'zrAvakAcAra saMgraha' meM saMgRhIta hai| (kha) yaha grantha 'bhAratIya jJAnapITha, dillI' se prakAzita hai tathA isakA anuvAda paM. kailAzacandrajI zAstrI ne kiyA hai| Page #90 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 60/zrAvakAcAra sambandhI sAhitya AThaveM AzvAsa meM cAroM zikSAvratoM kA varNana kiyA gayA hai| sAmAyika zikSAvrata ke antargata devapUjA kA vistRta vivecana kiyA hai| pUjana ke isa prakaraNa meM somadeva ne usakI do vidhiyoM kA varNana kiyA hai- eka tadAkAra mUrtipUjana vidhi aura dUsarI atadAkAra sAMkalpika pUjana vidhi| prathama vidhi snapana aura aSTadravya kA vidhAna hone se arcanApradhAna hai aura dvitIya vidhi ArAdhyadeva kI ArAdhanA, upAsanA yA bhAvapUjA pradhAna hai| unhoMne trisandhya-prajana kA samanvaya karane ke lie kahA hai ki sAmAyika kA kAla tInoM sandhyAe~ haiM ataH usa samaya gRhastha gRhakAryoM se nivRtta hokara apane upAsyadeva kI upAsanA kare, yahI usakI sAmAyika hai| somadevasUri ne isa pUjana prakaraNa meM gRhasthoM ke lie kucha aise kArya karane kA bhI nirdeza kiyA hai jina para brAhmaNa dharma kA spaSTa prabhAva dikhAI detA hai jaise- bAhira se Ane para Acamana kiye binA ghara meM praveza karane kA niSedha aura bhojana kI zuddhi ke lie homa aura bhUtabali kA vidhAna aadi| isameM darzana, jJAna, cAritra, zAnti Adi kaI bhaktiyoM kA bhI ullekha huA hai| gRhastha ke dainika SaT AvazyakoM kA varNana huA hai| isa samagra carcA se jJAta hotA hai granthakAra ne zrAvakadharma ke sabhI Avazyaka kRtyoM ko alpazabdoM meM sameTane kA adbhuta prayAsa kiyA hai| itanA hI nahIM gRhastha ke dainika SaT karttavyoM kA jaisA vistAra se varNana kiyA hai vaisA anya zrAvakAcAra meM milanA asaMbhava hai| somadevasUri 'syAdvAdAcalasiMha', 'tArkikacakravartI', 'vAka-kallola payonidhi' Adi upAdhiyoM se vibhUSita the| inake nItivAkyAmRta, adhyAtmataraMgiNI Adi kaI grantha aura bhI hai| rayaNasAragata zrAvakAcAra yaha kRti AcArya kundakunda kI hai| kucha itihAsajJa 'rayaNasAra' ko kundakunda kI kRti nahIM mAnate haiN| isameM zrAvaka aura munidharma kA varNana kiyA gayA hai| usameM zrAvakadharma kA varNana prAkRta ke 75 padyoM meM nibaddha hai| isameM zrAvakadharma sambandhI aneka viSaya carcita hue haiM unameM samyaktva ke cavAlIsa doSa, zIla Adi aneka prakAra kA tapazcaraNa, samyagdarzana kA mAhAtmya Adi vizeSa haiN| isameM aura bhI kaI vizeSa bAteM kahI gaI hai; jaise ki 1. zrAvakadharma meM dAna aura jinapUjana pradhAna hai aura munidharma meM dhyAna evaM svAdhyAya mukhya hai| 2. jIrNoddhAra, pUjA-pratiSThAdi se bace hue dhana ko bhogane vAlA manuSya durgatiyoM ke duHkha bhogatA hai| 3. indriyoM ke viSayoM se virakta ajJAnI kI apekSA indriyoM ke viSayoM meM Asakta jJAnI zreSTha hai| 4. gurubhakti-vihIna aparigrahI ziSyoM kA tapazcaraNAdi Usara bhUmi meM boye gaye bIja ke samAna niSphala hai| 5. upazamabhAva pUrvopArjita Page #91 -------------------------------------------------------------------------- ________________ jaina vidhi-vidhAna sambandhI sAhitya kA bRhad itihAsa/61 karma kA kSaya karatA hai aura navInakoM kA Asava rokatA hai ityaadi| ratnamAlAgata-zrAvakAcAra isa kRti ke racayitA A. zivakoTi hai| kintu ye zivakoTI bhagavatI ArAdhanA ke zivArya se bhinna pratIta hote haiN| yaha kRti saMskRta padya meM nibaddha hai| isameM kula 67 zloka haiN| isakA racanAkAla vi.saM. kI dUsarI zatI batAyA gayA hai, kintu yaha bhI vivAdAspada hai isameM varNita viSayoM ke AdhAra para yaha paravartIkAla kI kisI zivakoTi ke racanA pratIta hotI hai| prastuta grantha meM ratnatraya dharma kI mahattA batalAte hue bhI zrAvakadharma kA hI pramukhatA se varNana kiyA gayA hai| anya zrAvakAcAra sambandhI kRtiyoM ke samAna hI isameM zrAvakAcAra kA vidhAna kahA gayA hai| mukhyatayA aSTamI Adi paryoM meM siddhabhakti Adi karane kA, trikAla vandanA karane kA evaM zAstrokta anya bhI kriyAoM ke karane kA vidhAna batAyA gayA hai| isake sAtha hI isameM yaha bhI nirdeza diyA hai ki vratoM meM aticAra lagane para guru pratipAdita prAyazcitta lenA caahiye| isake atirikta caitya aura caityAlaya banavAne kA, munijanoM kI vaiyAvRtya karane kA tathA siddhAMta grantha evaM AcArazAstra ko par3hane vAloM meM dhana vyaya karane kA vidhAna batAyA gayA hai| ratnakaraNDaka-zrAvakAcAra isa grantha ke kartA zrI samantabhadrasvAmI hai|' ise 'upAsakAdhyayana' bhI kahate haiN| yaha racanA saMskRta bhASA ke 150 padyoM meM nibaddha hai| yaha kRti A~Tha paricchedoM meM vibhakta hai| kahIM sAta paricchedoM kA bhI ullekha milatA hai| isa grantha para prabhAcandra kI jo TIkA hai usameM samagra kRti ko pA~ca paricchedoM meM vibhakta kiyA gayA hai| isakA racanAkAla lagabhaga vi.saM. kI cauthI zatI haiN| yahA~ jJAtavya haiM ki zrAvakadharma kA nirUpaNa karane vAle aneka granthoM meM prastuta grantha sarvAdhika prAcIna evaM sarvamAnya grantharAja hai| digambarAcAryoM ke dvArA zrAvakadharma kA nirUpaNa karane sambandhI jo bhI grantha race gaye haiM unake nAma prAyaH zrAvakAcAra nAma hI pAyA jAtA hai jaise- ratnakaraNDakazrAvakAcAra, amitagatizrAvakAcAra, vasunandizrAvakAcAra, dharmasaMgraha- zrAvakAcAra, praznottarazrAvakAcAra aadi| ' yaha grantha hindI anuvAda ke sAtha 'paM. sadAsukha granthamAlA, zrI vItarAga vijJAna-svAdhyAyamaMdira TrasTa, vItarAga vijJAna bhavana, purAnI maNDI, ajamera' se san 1667 meM prakAzita huA hai| yaha dvi. A. hai| isa kRti ke saTIkA aura hindI-gujarAtI anuvAda ke sAtha anya saMskaraNa bhI nikale haiN| Page #92 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 62 / zrAvakAcAra sambandhI sAhitya yahA~ AcAra zabda kA artha dharma hai taduparAnta vidhi-niyama rUpa bAhyAcAra bhI grahaNa karanA caahiye| isameM jaina zrAvaka kI bahuta sI AcAra vidhiyoM evaM unakI kRtiyoM kA varNana huA hai| isa grantha ke prArambha meM vardhamAna mahAvIra ko namaskAra kiyA hai aura dharma kA svarUpa kahane kI pratijJA kI gaI hai| anta meM 'samyagdarzana' rUpI lakSmI se svayaM ke lie pavitra, ujjavala evaM sukhI ( zuddhasvabhAvI) banane kI prArthanA kI gaI hai| prastuta kRti ke prathama pariccheda meM samyagdarzana kA svarUpa varNita hai / usameM sudeva - suguru- sudharma, AThamada, samyaktva ke niHzaMkita Adi ATha aMga Adi kI jAnakArI dI gaI hai| dUsare pariccheda meM samyagjJAna kA lakSaNa kahakara cAra anuyogoM kA saMkSipta svarUpa batalAyA gayA hai| tIsarA pariccheda samyakcAritra se sambandhita hai| isameM cAritra ke sakala aura vikala ye do bheda batalAkara vikalacAritra ke bAraha bheda arthAt zrAvaka ke bAraha vratoM kA nirdeza karake pA~ca aNuvrata aura unake aticAroM kA varNana kiyA gayA hai| cauthe pariccheda meM tIna guNavratoM kA, pA~cave pariccheda meM cArazikSAvratoM kA, chaThe pariccheda meM pA~ca aNuvratoM kI bhAvanAe~, saMvegAdi bhAvanAe~, anityAdi bAraha bhAvanAe~ kahI gaI hai| sA~taveM pariccheda meM sallekhanA kA aura AThaveM pariccheda meM zrAvaka kI gyAraha pratimAoM kA varNana kiyA gayA hai| isake sAtha hI AhAradAnavidhi, jinapUjanavidhi, dharmakarane kI vidhi, vratApAlanavidhi, sallekhanA grahaNa vidhi Adi kA bhI nirUpaNa huA hai| isa saMskaraNa ke antargata pratyeka pariccheda ke anta meM usa-usa viSaya kA pariziSTa bhI diyA gayA hai| saMkSepataH yaha kRti zrAvakAcAra evaM zrAvaka dharma vidhi kA samIcIna vivaraNa prastuta karatI hai| sAtha hI apane nAma kI arthavattA ko bhI ujAgara karatI haiN| isa para prabhAcandra ne 1500 zloka parimANa TIkA racI hai| dUsarI eka TIkA jJAnacandra muni ne likhI hai| inake atirikta eka ajJAtakartRka TIkA bhI hai / lATIsaMhitA - zrAvakAcAra 'lATIsaMhitA' nAmaka grantha' kI racanA zrI rAjamalla ne kI hai| yaha kRti saMskRta ke 1324 zlokoM meM grathita hai| isakA racanA samaya vi.saM. kI 17 vIM . 1 (ka) isa grantha kA hindI anuvAda paM. lAlArAma jI ne kiyA hai tathA yaha kRti sAnuvAda 'bhAratIya jaina siddhAMta prakAzinI saMsthA, kolakAttA' se vI. saM. 2464 meM prakAzita hai| (kha) isakI mUla prati 'mANikacandra granthamAlA' se prakAzita hai / Page #93 -------------------------------------------------------------------------- ________________ jaina vidhi-vidhAna sambandhI sAhitya kA bRhad itihAsa/63 zatI kA madhyakAla hai| isameM sAta sarga haiN| ina pratyeka sarga ke anta meM jo puSpikA dI hai, usameM ise 'zrAvakAcAra' aparanAma 'lATI saMhitA' diyA hai, to bhI unakA vaha zrAvakAcAra 'lATI saMhitA' ke nAma se hI prasiddhi ko prApta huA hai| yaha jAnane yogya haiM ki lATadeza meM pracalita gRhastha-dharma yA jaina AcAra-vicAroM kA saMgraha hone se isakA lATIsaMhitA nAma rakhA gayA hai| isake prathama sarga meM vairATanagara, akabarabAdazAha, bhaTTAraka-vaMza aura unake vaMzadharoM dvArA banAye gaye jinAlaya Adi kA vistRta varNana hai| dUsare sarga meM aSTamUla guNoM ke dhAraNa karane aura saptavyasanoM ke tyAga kA varNana hai| tIsare sarga meM samyagdarzana kA sAmAnya svarUpa bhI bahuta sUkSma evaM gahanaciMtana ke sAtha varNita hai| cauthe sarga meM samyagdarzana ke AThoM aMgoM kA vistRta vivecana hai| pA~cave sarga meM ahiMsANuvrata kA vistRta varNana hai| chaTe sarga meM zeSa cAra aNuvratoM kA, guNavrata, zikSAvrata ke bhedoM kA aura sallekhanA kA varNana hai| sAtaveM sarga meM sAmAyikAdi zeSa pratimAoM kA aura dvAdaza tapoM kA nirUpaNa hai| prastuta kRti ke avalokana se yaha jJAta hotA haiM isameM zrAvakavratoM kA varNana paramparAgata hI huA hai tathApi pratyeka vrata ke viSaya meM uThane vAlI zaMkAoM ko svayaM uThA karake usakA sayuktika aura sapramANa samAdhAna diyA gayA hai| ___inhoMne jambUsvAmIcarita, adhyAtmakamalamArtaNDa aura piMgalazAstra nAmaka grantha bhI race haiN| vasunandi-zrAvakAcAra yaha kRti AcArya vasanandi kI hai| isa prastuta grantha kA nAma 'upAsakAdhyayana' bhI hai, para sarvasAdhAraNa meM yaha 'vasunandi-zrAvakAcAra' ke nAma se prasiddha hai| upAsaka arthAt zrAvaka, adhyayana arthAt jisameM zrAvaka kI AcAra vidhi kA vicAra kiyA gayA ho vaha upAsakAdhyayana kahalAtA hai| dvAdazAMgazruta ke bhItara upAsakAdhyayana nAmaka sAtavA~ aMga mAnA gayA hai, jisameM zrAvaka ke sampUrNa AcAra kA varNana hai| usa dRSTi se isa kRti ko zrAvaka kI AcAravidhi evaM Avazyakavidhi se sambandhita kaha sakate haiN| - isakI bhASA zaurasenI prAkata hai, jo ki prAyaH sabhI digambara AcAryoM ne apanAI hai| grantha meM kula gAthAyeM 546 hai| pUrvArdha bhAga meM 318 padya hai aura dvitIya ' (ka) yaha kRti hindI anuvAda ke sAtha 'pArzvanAtha vidyApITha, AI.TI.AI. karauMdI ror3a vArANasI' se san 1966 meM prakAzita huI hai| (kha) isakA hindI anuvAda muni sunIlasAgara jI ne kiyA hai| Page #94 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 64 / zrAvakAcAra sambandhI sAhitya bhAga meM 227 gAthAe~ haiN| saMkSepa meM kaheM to AcArya vasunandi ne gyAraha pratimAoM ko AdhAra banAkara zrAvakadharma kA varNana kiyA hai| unhoMne sarvaprathama dArzanika zrAvaka ke lie sapta vyasanoM kA tyAga Avazyaka batAyA hai tathA vyasanoM ke duSphala kA vistAra se varNana kiyA hai| bAraha vratoM aura gyAraha pratimAoM kA varNana gaNadhara grathita mAne jAne vAle zrAvaka pratikramaNasUtra ke anusAra kiyA gayA hai aura usakI gAthAoM kA jyoM kA tyoM apane zrAvakAcAra meM saMgraha kara liyA hai| inake atirikta paMcamI, rohiNI, azvinI Adi vrata-vidhAnoM kA, pUjana ke chaH prakAroM kA aura bimba-pratiSThA Adi kA bhI vistRta vivecana huA hai| isameM dhaniye ke patte ke barAbara jinabhavana banavAkara sarasoM ke barAbara pratimA sthApanA kA mahAn phala batAyA gayA hai / isa kathana ko paravartI aneka zrAvakAcAra racayitAoM ne apanAyA hai / bhAvapUjana ke antargata piNDastha Adi dhyAnoM kA bhI vistRta varNana kiyA gayA hai / aSTa dravyoM se pUjana karane ke phala ke sAtha hI chatra, cAmara aura ghaNTAdAna kA bhI phala batAyA gayA hai| vinaya aura vaiyAvRtyatapa kA bhI yathA sthAna varNanakara zrAvakoM ke lie use karane kI preraNA kI gaI hai| kucha vistAra se kahanA hoM to prastuta kRti meM nimna viSaya carcita hue haiM 1 se 10 taka kI gAthAoM meM samyagdarzana, Apta upadeza sunane kI preraNA Adi kA varNana hai, 11 se 15 taka kI gAthAe~ jIvatattva se sambandhita hai, 16 se 46 taka kI gAthAoM meM ajIva tattva kA vivecana haiM, 46 se 56 taka kI gAthAe~ samyakdarzana kA vistRta vivaraNa prastuta karatI hai, 57 se 134 taka kI gAthAoM meM sAmAnya zrAvakAcAra kA pratipAdana hai| inameM saptavyasana tyAga kA upadeza bhI hai 135 se 176 taka kI gAthAoM meM narakagati ke duHkhoM kA varNana hai| inameM kahA gayA hai ki jo jIva saptavyasanAdi kA sevana karatA hai use narakAdi gatiyoM meM bhramaNa karanA par3atA hai aura vahA~ ke bhayaMkara dukhoM ko jhelanA par3atA hai| isI dRSTi se narakagati, manuSyagati evaM devagati ke duHkha bhI dikhAye gaye haiN| 205 se 206 taka kI gAthAoM meM prathama darzana pratimA kA nirUpaNa hai| 207 se 276 taka kI gAthAoM meM dUsarI vratapratimA kA vistRta vyAkhyAna huA hai| inameM pA~ca aNuvrata, tIna guNavrata, cAra zikSAvrata tathA atithisaMvibhAga ke sambandha meM pAtra - bheda, dAtA-guNa, dAna-vidhi, dAtavya, dAna- phala aura sallekhanA ityAdi ke lakSaNa batAye gaye haiN| isake antargata navadhAbhakti kI vidhi bhI kahI gaI hai| 274 se 300 taka kI gAthAoM meM sAmAyikAdi zeSa nau pratimAoM ko svIkAra karane kI vidhi pratipAdita hai / poSadhopavAsa kI vidhi utkRSTa - madhyama - jaghanya kI apekSA tIna prakAra kI kahI hai / 301 se 318 taka kI gAthAe~ rAtribhojana Page #95 -------------------------------------------------------------------------- ________________ jaina vidhi-vidhAna sambandhI sAhitya kA bRhad itihAsa/65 karane se hone vAlI hAniyoM kA nirUpaNa karatI hai| 316 se 336 taka zrAvaka ke anya kartavyoM kA nirdeza karate hue vinaya kA svarUpa kahA hai| 337 se 350 taka vaiyAvRtya se hone vAle lAbha batAye gaye haiN| 351 se 352 taka kAyakleza tapa ke prakAra varNita hai| 353 se 376 taka gAthAoM meM paMcamIvrata, rohiNIvrata, azvinIvrata, saukhyasaMpattivrata, vimAnapaMktivrata Adi kI tapa vidhiyA~ kahI gaI hai| 380 se 538 taka nAma, sthApanA, dravya, kSetra, kAla aura bhAva chaha prakAra kI pUjAoM kA zAstrokta vivecana kiyA hai| sthApanA pUjA ke antargata kArApaka evaM indra ke lakSaNa tathA pratimAvidhAna aura pratiSThA vidhAna ullikhita hue haiN| bhAvapUjA ke sandarbha meM piNDastha, padastha, rUpastha aura rUpAtIta ye cAra prakAra ke dhyAna batAye gaye haiN| anta meM sAta padya prazasti rUpa meM diye gaye haiN| unameM granthakAra ne apanI guru paramparA kA ullekha kiyA hai aura svayaM ko AcArya nemicandra kA ziSya batAyA hai tathA grantha ke prati apanI laghutA pragaTa kI hai| sAtha hI isa grantha kA zloka parimANa 350 kahA hai| " isa prakAra spaSTa hotA hai ki isameM zrAvakAcAravidhi kA kramazaH varNana kiyA gayA hai| isake sAtha hI isameM tadviSayaka anya viziSTa sAmagrI kA bhI ullekha huA hai jo niHsaMdeha paThanIya aura mananIya hai| isa kRti ke pariziSTa bhAga meM paMcaaNuvrata Adi ke kathAnaka diye gaye haiN| varAMgacaritagata-zrAvakAcAra varAMgacarita nAmaka isa grantha kI racanA mahAkAvya ke rUpa meM huI hai| isa grantha ke praNetA AcArya jaTAsiMhanandi hai| yaha kRti' saMskRta padya meM racI huI hai| isameM 31 sarga haiN| isakA racanA samaya vi.saM. kI AThavI-navamIM zatAbdI kA madhyavartI kAla hai| isa mahAkAvya ke 15 veM sarga meM zrAvakadharma kA varNana ullikhita huA hai| isa sarga ke prArambha meM dharma se sukha kI prApti batAkara usako dhAraNa karane kI preraNA kI gaI hai tathA gRhasthoM ko dukhaM se chUTane ke lie vrata, zIla, tapa, dAna, saMyama aura arhatpUjana karane kA vidhAna kiyA gayA hai| Age zrAvaka ke bArahavrata kahe gaye haiN| isameM devatA kI prIti ke lie, atithi ke AhAra ke lie, maMtra ke sAdhana ke lie, auSadhi ko banAne ke lie aura bhaya ke pratIkAra ke lie kisI bhI ' (ka) isakA hindI anuvAda pro. khuzAlacandrajI gorAvAlA ne kiyA hai| (kha) yaha kRti sAnuvAda san 1666 meM 'bhAratavarSIya anekAnta vidvat pariSad' ne prakAzita kI hai| Page #96 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 66/zrAvakAcAra sambandhI sAhitya prANI kI hiMsA nahIM karane ko ahiMsANuvrata kahA hai| Age prAtaH aura sAMyakAla arihaMta, siddha, sAdhu aura dharma ko namaskAra pUrvaka unake dhyAna karane ko, sarvaprANiyoM para samatAbhAva rakhane ko, saMyamadhAraNa karane kI bhAvanA karane ko aura Artta-raudradhyAna kA tyAga karane ko sallekhanA zikSAvrata kahA hai| anta meM batAyA hai ki jo vidhipUrvaka ukta vratoM kA pAlana karate haiM ve avazya hI paramapada ko prApta karate haiN| isa grantha ke 15, 16 sargoM meM vizAla jina mandiroM kA varNana hai| vratasAra-zrAvakAcAra isake racayitA kA nAma ajJAta hai| yaha zrAvakAcAra anya zrAvakAcAroM kI apekSA sabase laghukAya vAlA hai| isameM kevala 22 zloka haiM jinameM do prAkRta gAthAe~ bhI parigaNita' hai| isake bhItara samyagdRSTi, mithyAdRSTi kA svarUpa, samantabhadra pratipAdita zloka ke sAtha aSTa mUlaguNoM kA nirdeza, abhakSya padArthoM ke bhakSaNa kA, agalita jala-pAna kA niSedha, bArahavratoM kA nAmollekha aura hiMsaka pazu-pakSiyoM ko pAlane kA niSedha kiyA gayA hai| rAtribhojana ko tattvataH AtmaghAta kahA gayA hai| sukha-duHkha, mArga-saMgrAma Adi ke namaskAra maMtra smaraNa karate rahane kA upadeza diyA hai tathA yAtrA, pUjA, pratiSThA aura jIrNa caitya-caityAlayAdi ke uddhAra kI preraNA dI gaI hai| . isake antima zloka meM kahA hai ki isa 'vratasAra' meM varNita vidhi-niyamoM kA zakti ke anusAra pAlana karane vAlA avazya mokSa jaayegaa| vratodyotana-zrAvakAcAra __isa zrAvakAcAra kI racanA zrI abhradevamuni ne pravarasenamani ke Agraha se kI hai| yaha racanA saMskRta ke 542 padyoM meM sugrathita hai| isakA racanA samaya vi. saM. 1556 se 1563 ke madhya jAnanA caahiye| yaha apane nAma ke anurUpa hI vratoM kA udyota karane vAlA zrAvakAcAra hai| isameM koI adhyAya-vibhAga nahIM hai| prArambha meM prAtaHkAla uThakara, zarIrazuddhi kara jinabimbadarzana evaM pUjana karane kA upadeza hai| usake bAda rajasvalA strI ke lie pUjana aura gRhakArya karane kA niSedha kiyA hai tathA pUrvabhava meM muni nindA karane vAlI striyoM kA ullekha kiyA hai| punaH abhakSya bhakSaNa, kaSAyoM ke duSphala, paMcendriya viSaya aura sapta vyasana sevana ke duSphala batAkara kahA gayA hai ki samyagdRSTi puruSa navIna muni kI tIna dina taka parIkSA karake pIche namaskAra kreN| tadanantara zrAvaka ke bArahavratoM kA, sallekhanA ' yaha grantha abhI taka kahIM se svataMtrarupa se prakAzita nahIM huA hai| isakA anuvAda paM. hIrAlAla jaina zAstrI ne kiyA hai| yaha racanA 'zrAvakAcAra saMgraha' bhA. 3 meM prakAzita hai| Page #97 -------------------------------------------------------------------------- ________________ jaina vidhi-vidhAna sambandhI sAhitya kA bRhad itihAsa/67 kA aura bAraha bhAvanAoM kA varNana kiyA gayA hai| phira pAkSika, naiSThika, sAdhaka kA svarUpa batAyA gayA hai tathA unako parISaha sahane, samiti pAlane, anazanAdi tapoM ke karane aura solaha bhAvanAoM ke bhAne kA upadeza diyA gayA hai| isake sAtha hI AtmA ke astitva kI siddhi kI gaI hai| Age Izvara ke sRSTikartRtva kA nirAkaraNa kara jaina mAnyatA pratiSThita kI gaI hai| anta meM mithyAtva Adi karmabandha ke kAraNoM kA varNana kiyA gayA hai| ahiMsAdi vratoM ke aticAroM kA, vratoM kI bhAvanAoM kA, sAmAyika ke battIsa aura vandanA ke battIsa doSoM kA varNana kiyA gayA hai| isa zrAvakAcAra ke kucha bindu vizeSa rUpa se vicAraNIya hai|' niSkarSataH isa zrAvakAcAra kI racanA kavitvapUrNa evaM prasAdaguNa se yukta hai aura mahAkAvyoM ke samAna yaha vividha chandoM me racA gayA hai|2|| zrAvakavratadhAraNa-vidhi yaha kRti hindI bhASA meM racita hai| isa kRti ke lekhaka chogamalajI copar3A hai| bArahavratoM kA svarUpa samajhane evaM unheM grahaNa karane kI dRSTi se yaha kRti atyanta upayogI hai| isameM bArahavratoM kA savistAra vivecana huA hai| sAtha hI 'bArahavratadhAraNa karane kI vidhi' bhI ullikhita huI hai| isa pustaka kA avalokana karane se jJAta hotA haiM ki yaha kRti terApaMtha kI AmnAya (paramparA) ke anusAra likhI gaI hai| isake tIna saMskaraNa bAhara A cuke haiN| zrAvakAcAra-sArodvAra yaha kRti zrIprabhAcandra ke ziSya zrI padmanandi ne racI hai| isakI zailI saMskRta hai| isameM 1146 zloka haiN| isakA racanAkAla vi.saM. kI 14 vIM zatI kA pUrvArdha mAnA gayA hai| yaha tIna paricchedoM meM vibhakta hai| prathama pariccheda meM purANoM ke samAna magadhadeza, rAjA zreNika Adi kA varNanakara gautama gaNadhara ke dvArA dharma kA nirUpaNa karate hue samyaktva ke ATha aMgoM kA varNana kiyA hai| dUsare pariccheda meM samyakjJAna kA varNana kara aSTAMgo dvArA upAsanA karane kA vidhAna kiyA gayA hai| tIsare pariccheda meM cAritra kI ArAdhanA karane kA upadeza diyA hai tathA madya, mAMsAdi ke sevana janita doSoM kA vistRta varNana kiyA hai| isa prakaraNa meM 'puruSArthasiddhayupAya' ke aneka zloka uddhRta kiye haiN| sallekhanA vidhi kA varNana ' dekhie, 'zrAvakAcArasaMgraha' bhA. 4 2 yaha kRti abhI taka aprakAzita hai| 3 yaha kRti aprakAzita hai kintu 'zrAvakAcArasaMgraha' bhA. 3 meM prakAzita hai| Page #98 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 68 / zrAvakAcAra sambandhI sAhitya karate hue 'samAdhimaraNa AtmaghAta nahIM hai' yaha sayuktika siddha kiyA hai / anta meM saptavyasana sevana ke doSoM ko batAkara unake tyAga kA upadeza diyA gayA hai| yahA~ ullekhanIya haiM ki isameM zrAvaka kI gyAraha pratimAoM ke nAmoM kA ullekha taka bhI nahIM kiyA gayA hai| isa zrAvakAcAra meM sthala vizeSoM para jo sUktiyA~ dI gaI hai, ve paThanIya haiN| zrI padmanandi ne prastuta zrAvakAcAra ke sivAya vardhamAnacarita, anantavratakathA, bhAvanApaddhati aura jIrA pallI pArzvanAtha stavana kI racanAe~ kI haiN| zrAvakaprajJapti 'zrAvakaprajJapti' (sAvayapaNNatti) nAmaka yaha grantha jaina mahArASTrI prAkRta ke 401 padyoM meM nibaddha hai| AcArya haribhadra racita yaha kRti zrAvakAcAra se sambandhita granthoM meM mahattvapUrNa sthAna rakhatI hai / prastuta kRti ke granthakAra ke viSaya meM matabheda haiN| aisA mAnA jAtA hai ki isake pUrva AcArya umAsvAti ne bhI isI nAma kI eka kRti saMskRta bhASA meM nibaddha kI thI / yadyapi aneka granthoM meM isakA ullekha bhI milatA hai, parantu Aja taka usakI koI bhI prati hastalikhita upalabdha nahIM huI hai| mAtra nAma sAmya ke kAraNa haribhadra kI isa prAkRta kRti ( sAvayapaNNatta) ko tattvArtha sUtra ke racayitA umAsvAti kI racanA mAna liyA jAtA hai, kintu yaha eka bhrAnti hI hai| paMcAzaka kI abhayadevasUrikRta vRtti meM aura lAvaNyasUrikRta dravyasaptati meM ise haribhadra kI kRti mAnA gayA hai| paramparAgata dhAraNA ke anusAra isa kRti kA racanAkAla lagabhaga chaThIM zatI kA uttarArdha mAnA jAtA hai / kintu vidvatvarga AcArya haribhadra kA kAla 8 vIM zatAbdI mAnatA hai| zrAvakaprajJapti nAmaka yaha grantha apane nAma ke anusAra zrAvaka ke karttavya kAryoM kA vivecana karanevAlA hai| isa kRti meM mukhyataH zrAvakAcAra se sambandhita agralikhita tIna adhikAra kahe gaye haiN| 1. samyaktvavrata adhikAra 2. bArahavrata adhikAra 3. sAmAcArI adhikAra / isa racanA ke sAmAcArI nAmaka tIsare adhikAra meM zrAvakacaryA se sambandhita kucha Avazyaka vidhiyoM kA ullekha isa prakAra upalabdha hotA hai . 1. divAkRtya vidhi isa vidhi meM prAtaH kAla se lekara sAyaMkAla taka karane yogya Avazyaka karttavyoM jaise prabhupUjana, gurudarzana, jinavANI zravaNa ityAdi kA sAmAnya rUpa se pratipAdana kiyA gayA hai| 2. rAtrikRtya vidhi isa vidhi ke antargata yaha pratipAdita haiM ki zrAvaka ko zayana ,, isa kRti meM 405 gAthAe~ hone kA bhI ullekha prApta hai| dekhie, jaina sAhitya kA bRhad itihAsa bhA. 4, pR. 271 Page #99 -------------------------------------------------------------------------- ________________ karane ke pUrva mAnava jIvana kI durlabhatA, daihika jIvana kI kSaNikatA, saMsAra kI nazvaratA Adi kA cintana karanA caahiye| isameM zubha vicAra karane se hone vAle viziSTa lAbha kI bhI carcA kI gaI hai| 3. vihArakRtya vidhi isameM dezATana jAne se pUrva evaM dezATana karate samaya zrAvaka ke lie avazya karane yogya kAryoM kA nirdeza haiM jaise - deva, guru, dharma kI ArAdhanA karanA evaM AhArAdi ke dvArA guru kI bhakti karanA aadi| TIkA - isa grantha para 'dikpradA' nAma se svopajJa saMskRta TIkA racI gaI hai| isameM ahiMsANuvrata aura sAmAyikavrata kI carcA karate hue AcArya ne aneka mahattvapUrNa praznoM kA uttara diyA hai| TIkA meM jIva kI nityAnityatA Adi dArzanika viSayoM kI bhI gambhIra carcA upalabdha hotI hai| jaina vidhi-vidhAna sambandhI sAhitya kA bRhad itihAsa / 69 jaina paramparA meM zrAvakAcAra, zrAvakadharma, zrAvakavratagrahaNa Adi viSaya para aneka racanAe~ nirmita huI haiM unameM se kucha kRtiyoM kA vivaraNa isa prakAra hai' zrAvakaprAyazcitta-vidhi yaha kRti zrI haMsasAgarajI kI lAyabrerI meM maujUda hai| isa para tilakAcArya ne TIkA racI hai| zrAvakaprAyazcitta yaha kRti 20 gAthAoM meM tilakAcArya ne racI hai| zrAvakadinakRtya yaha 364 zloka pariNAma hai isakI racanA guNasAgara ke ziSya ne kI hai| zrAvakadinakRtya yaha kRti 5 gAthAoM meM gumphita hai| zrAvakadharmatantra 9 yaha kRti zrI hariprabhasUri ke dvArA 120 gAthAoM meM racI gaI hai| zrI mAnadevasUri ne isa para TIkA likhI hai| zrAvakadharmavidhi isake karttA siMhaprabhasUri ke ziSya zrI dharmacandrasUri hai| jinaratnakoza pR. 388-365 Page #100 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 70 / zrAvakAcAra sambandhI sAhitya zrAvakadharmavidhi isakI racanA dhanapAla kavi ne 22 padyoM meM kI hai| zrAvakadharmakulaka isakI racanA zrI municandrasUri ke ziSya zrIdevasUri ne 57 padyoM meM kI hai| zrAvakadharmavidhiprakaraNa aneka granthoM ke praNetA AcArya haribhadra viracita zrAvaka dharmavidhiprakaraNa nAmaka yaha amUlya grantha jaina mahArASTrI prAkRta meM hai / yaha 120 gAthAoM se gumphita hai| paramparAgata dhAraNA ke anusAra isakA racanAkAla lagabhaga chaThIM zatAbdIM kA uttarArdha mAnA jAtA hai| kintu vidvatvarga haribhadra kA kAla AThavIM zatAbdi mAnatA hai usa apekSA se yaha AThavIM zatI kI racanA bhI mAnI jAtI hai / isa grantha ke nAmollekha se yaha svataH suspaSTa hotA haiM ki isa kRti meM zrAvaka jIvana ke AdhArabhUta vidhi-vidhAnoM kA vivecana kiyA gayA hai| pramukhataH isa grantha meM samyaktva vratagrahaNa karane kI vidhi vistAra se varNita hai isake sAtha hI isameM bAraha vratagrahaNa kI vidhi dI gaI hai| usa sandarbha meM AcArya haribhadra ne vrata kA svarUpa, vratoM ke aticAra, vratoM ke AgAra ( apavAda yA chUTa), vrata sandarbha meM uThane vAlI zaMkAoM ko upasthita karake unakA samAdhAna bhI diyA hai| itanA hI nahIM isa grantha ke anta meM nimnalikhita vidhiyoM se sambandhita kucha carcAe~ bhI kI gaI haiN| una carcita vidhiyoM ke nAma ye haiM 1. zrAvaka kI dinacaryA vidhi, 2. zrAvaka jinadarzana vidhi, 3. zrAvaka dvArA pratyAkhyAna grahaNa karane kI vidhi, 4. zrAvaka kI vyApAra vidhi, 5. zrAvaka kI bhojana vidhi, 6. supAtrAdi ko dAna dene kI vidhi, 7. zrAvaka kI rAtricaryA vidhi, 8. zrAvaka kI saMlekhanA vidhi | grantha ke prArambha meM 9. vrata grahaNa karane ke adhikArI, 2. jijJAsu ke lakSaNa, 3. samartha ke lakSaNa, 4. bahumAna ke lakSaNa, 5. vidhi meM pravRtta hone vAle ke lakSaNa ityAdi kA ullekha kiyA gayA hai, ve isa grantha kI upAdeyatA ko niHsaMdeha siddha karate haiN| - vRtti - isa grantha para zrImAnadevasUri dvArA 1526 zloka parimANavalI saMskRta vRtti racI gaI hai| ' 1 isa grantha kA saTIkA gujarAtI bhAvAnuvAda pU. rAjazekharasUri dvArA kiyA gayA hai| yaha kRti 'zrI velajI depAra haraNiyA jaina dhArmika TrasTa, jAmanagara' se prakAzita huI hai| Page #101 -------------------------------------------------------------------------- ________________ jaina vidhi-vidhAna sambandhI sAhitya kA bRhad itihAsa / 71 zrAvakadharma kharataragacchIya jinapatisUri ke ziSya zrIjinezvarasUri ne yaha grantha racA hai| isakA racanAkAla 1313 hai / isa para kharataragaccha ke abhayatilakagaNi, lakSmItilakagaNi ne vi.saM. 1317 meM 15131 zloka parimANa TIkA racI hai| zrAvakasAmAcArI isa nAma kI pA~ca kRtiyA~ haiN| inameM zrAvaka - jIvana kI Avazyaka vidhiyoM kA ullekha huA hai| inameM se eka kRti devaguptAcArya kI hai, isa para 1200 zloka parimANa svopajJavRtti hai| dUsarI kRti 1200 zloka parimANa hariprabhasUri kI hai, tIsarI kRti jinacandra kI hai, cauthI kRti zivaprabha ke ziSya zrI tilakAcArya kI 20 gAthAoM meM hai, pA~cavI ajJAtakartRka racanA hai| isa para do TIkAe~ eka TIkA 1200 zloka parimANa devaguptAcArya kI hai| dUsarI TIkA ajJAtakartRka hai| isa grantha kI prazasti meM gurUparamparA kA ullekha karate hue kahA gayA hai ki tapAvirUda ko prApta karane vAle jagatcandrasUri hue, unake paTTa para devasundarasUri huye, unake paTTa para, birAjamana hone vAle unake ziSya somasundarasUri huye tathA unake ziSya bhuvanasundarasUri hue| zrAvakavidhi yaha kRti prAkRta kI padyAtmaka zailI meM hai|' isakI racanA sarasvatI kaNThAbharaNAdi kavirAja zrIdhanapAla ne kI hai| isameM kula 24 padya haiN| isa kRti meM zrAvaka kI dinakRtya vidhi kA pratipAdana hai| isameM batAyA gayA hai ki zrAvaka ko prAtaH kAla se lekara zayana paryanta kyA - kyA aura kisa-kisa prakAra ke dhArmika kRtya karane cAhiye, bArahavrata kA anupAlana kisa prakAra kiyA jAnA cAhiye, pA~ca tithiyoM meM brahmacarya vrata kA pAlana kyoM karanA cAhiye ityAdi zrAvaka ke aneka viSayoM kA bhI isameM varNana haiN| isa kRti ke anta meM kahA hai ki jo bhavyAtmA zAstra nirdiSTa zrAvakavidhi kA samyak paripAlana karatA hai vaha saMsAra samudra ko pAra karatA huA avyAbAdha nirvANa sukha ko prApta karatA hai / yaha kRti mahopAdhyAya yazovijayajI kRta 'jJAnasAra' ke sAtha saMkalita hai| yaha pratAkAra rUpa meM hai| isakA saMpAdana mohanavijayagaNi ke ziSya munipratApavijayajI ne kiyA hai| 9 isa kRti kA prakAzana 'zrI muktikamala jaina mohanamAlA, baDodarA' se vI. saM. 2447 meM huA hai| Page #102 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 72/zrAvakAcAra sambandhI sAhitya zrAddhavidhivinizcaya yaha kRti bhI harSabhUSaNagaNi dvArA viracita hai| isakI racanA' vi.saM. 1480 meM huI hai| yaha kRti hameM abhI taka upalabdha nahIM huI hai, kintu kRti ke nAma se pratIta hotA hai ki yaha grantha zrAvakacaryA sambandhI vidhi-vidhAna viSayaka hai| zrAddhavidhiprakaraNa zrAddhavidhiprakaraNa nAmaka yaha grantha jaina mahArASTrI prAkRta bhASA meM hai| mUla grantha mAtra satraha padyoM meM nibaddha hai| yaha kRti somasundarasUri ke vaMzaja, bhuvanasuMdarasUri ke ziSya ratnazekharasUri kI hai| isa grantha kA racanAkAla 16 vIM zatI kA pUrvArddha hai| __ isa grantha ke nAmollekha mAtra se yaha spaSTa hotA hai ki isameM zrAvaka jIvana kI Avazyaka evaM mahattvapUrNa vidhiyoM kA pratipAdana huA hai| isa prakaraNa grantha meM zrAvakasAmAcArI se sambandhita chaH dvAra kahe gaye haiN| unake nAma nimna haiprathama dvAra meM divasa saMbaMdhI kRtya vidhi kahI gaI haiM, dvitIya dvAra meM rAtri saMbaMdhI kRtya vidhi kA vivecana hai, tRtIya dvAra parva saMbaMdhI kRtya vidhi kA varNana karatA hai, caturtha dvAra meM cAturmAsa saMbaMdhI kRtya vidhiyoM kA pratipAdana hai, paMcama dvAra meM saMvatsara saMbaMdhI kRtya vidhiyoM kA nirUpaNa huA hai tathA SaSTama dvAra meM mAnava janma saphalIbhUta karane kI vidhi batAyI gayI hai| TIkA- isa grantha para 'vidhikaumudI' nAmaka vistRta svopajJa vRtti vi.saM. 1506 meM likhI gaI hai| usa vRtti meM pratyeka dvAra ke AdhAra para avAntara vividha vidhiyoM kI carcA kI gaI haiM unake nAmollekha isa prakAra haiM - prathama divasa saMbaMdhIkRtyavidhidvAra - isa prathama dvAra meM zrAvaka ke prakAra, zrAvaka zabda kA artha, navakArajApa kI vidhi. pA~ca akSara kA maMtra ginane kI vidhi, kAyotsarga karane kI vidhi, kamalabaMdha ginane kI vidhi, pAnI garma karane kI vidhi, caudahaniyamadhAraNa karane kI vidhi, pratyAkhyAna grahaNa karane kI vidhi, mala-mUtra (laghunIti-baDInIti) parityAga karane kI vidhi, dAMtUna karane kI vidhi, snAna kI vidhi, pUjA ke samaya vastra ' jinaratnakoza pR. 361 2 yaha kRti svopajJa vRtti ke sAtha 'jaina AtmAnanda sabhA' ne vi.saM. 1674 meM prakAzita kI hai| mUla evaM vidhi kaumudI TIkA ke gujarAtI anuvAda ke sAtha yaha 'devacandra lAlabhAI jaina pustakoddhAra saMsthA' ne san 1652 meM chApI hai| yaha gujarAtI anuvAda vikramavijayajI tathA bhAskaravijaya jI ne kiyA hai| isakA hindI bhASAntara bhI prakAzita ho cukA hai| Page #103 -------------------------------------------------------------------------- ________________ jaina vidhi-vidhAna sambandhI sAhitya kA bRhad itihAsa / 73 pahanane kI vidhi, maMdira meM praveza karane kI vidhi, pradakSiNA vidhi, dravyapUjA vidhi, bhAvapUjA vidhi, ikkIsa prakAra kI pUjA kI vidhi, snAtrapUjA karane kI vidhi, guruvaMdana vidhi, dvAdazAvarttavandana kI vidhi, dravyaupArjana vidhi, supAtradAna vidhi, bhojana karane kI vidhi ityAdi vidhiyoM kA samyak pratipAdana kiyA gayA hai| dvitIya rAtrisaMbaMdhIkRtyavidhidvAra isa dUsare dvAra meM pratikramaNavidhi, svAdhyAyavidhi, nidrAvidhi, sAgArIsaMthArAvidhi Adi kA soddezya pratipAdana kiyA gayA hai| - tRtIya parvasaMbaMdhIkRtyavidhidvAra - sa dvAra meM parva dina kI carcA, tithisaMbaMdhI vicAra aura aSTapraharI pauSadha kI vidhi kA ullekha hai| caturtha cAturmAsasaMbaMdhI kRtyavidhidvAra sa dvAra ke antargata cAturmAsa kAla ke karaNIya evaM akaraNIya kAryoM kA ullekha kara sAtha hI una kAryoM kA zubhAzubha phala bhI batAyA gayA hai| - paMcama saMvatsara (varSa) saMbaMdhIkRtyavidhidvAra isa prakaraNa meM mukhya rUpa se zrAvaka ke una vArSika gyAraha karttavyoM kA vivecana haiM jinakA paripAlana zrAvaka ke dvArA varSa bhara meM eka bAra avazya kiyA jAnA caahiye| ve gyAraha karttavya ye haiM - - 1. saMghapUjA karanA, 2 . sAdharmika bhakti karanA, 3. tIna prakAra kI yAtrA karanA-1.ratha yAtrA, 2. tIrthayAtrA, 3. aSTAnhikA yAtrA / 4. mandira meM bar3I pUjA par3hAnA, 5. devadravya kI vRddhi karanA, 6. snAtrAdi pUjA karanA, 7. dharma nimitta rAtri jAgaraNa karanA, 8 jJAnapUjA karanA, 6. udyApana karanA, 10. tIrtha prabhAvanA ( zAsana unnati) karanA, 11. AlocanAgrahaNa karanA / SaSTama zrAvakajIvanasaMbaMdhIkRtyavidhi - isa antima dvAra meM zrAvaka kA rahane yogya sthAna kaisA ho, kahA~ ho, gRhanirmANa kI vidhi ityAdi kI vivecanA kI gaI hai| isake sAtha hI isa dvAra meM mAnava jIvana ko saphala karane ke lie kucha kRtya bhI batAe gaye haiM jaise mandirabanavAnA, pratimAbanavAnA, pratiSThAkaravAnA, putrAdi ko dIkSA dilavAnA Adi kA mahotsava kAla pustaka likhavAnA aura pauSadhazAlA banavAnA Adi / isa vRtti meM zrAvaka ke ikkIsa guNa tathA mUrkha ke sau lakSaNa Adi vividha bAteM AtI hai| bhojana kI vidhi vyavahAra zAstra ke anusAra paccIsa saMskRta zlokoM meM dI gaI hai aura usake anantara Agama Adi meM se avataraNa diye gaye haiN| isa 'vidhikaumudI' TIkA meM nimnalikhita vyaktiyoM ke dRSTAnta ( kathAnaka) Ate haiM gA~va kA kulaputra, surasundarakumAra kI pA~ca patniyA~, zivakumAra, baragada kI cIla ( rAjakumArI), ambaD parivrAjaka ke sAtasau ziSya, dazArNabhadra, citrakAra, Page #104 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 74/zrAvakAcAra sambandhI sAhitya kuntalArAnI, dharmadattazreSThI, seTha kI putrI, do mitra, helAka zreSThI, dhanezvara. deva aura yaza zreSThI, somanRpa, raMkazreSThI, dhanyazreSThI, dhanezvarazreSThI, dharmadAsa, dramakamuni, daNDavIryanRpa, lakSmaNAsAdhvI aura udAyana nRpati aadi| zrAddhaguNavivaraNa isa kRti ke racayitA tapAgacchIya somasundarasUri ke ziSya jinamaNDanagaNi' hai| yaha saMskRta ke 244 zlokoM meM nibaddha hai| isakI racanA vi. saM. 1468 meM huI hai| isa kRti kA aparanAma 'zrAddhaguNazreNisaMgraha' hai| jaisA ki isa kRti nAma se sUcita hotA hai ki isameM zrAvaka ke gaNoM kA vivaraNa ullikhita haiN| isameM vidhi-vidhAna saMbaMdhI koI carcA upalabdha nahI hotI hai tathApi zrAvakAcAra kI bhUmikA meM praveza karane ke lie aura zrAvakadharma kI vidhi kA anupAlana karane ke lie zrAvaka ko jinaguNoM se yukta honA cAhiye una paiMtIsa guNoM kA isameM vivecana haiN| isase nizcita hotA hai ki yaha kRti apragaTa rUpa se hI sahI, kintu zrAvakAcAra kI vidhi kA hI digdarzana karatI hai| ___isa grantha ke prArambha meM bhagavAna mahAvIra ko namaskAra karake zuddha zrAvakadharma ko saMkSepa meM kahane kI pratijJA kI gaI hai| usake bAda 'sAvaga' aura 'zrAvaka' zabda kI vyutpattiyA~ dI gaI haiN| paiMtIsa guNoM ko samajhAne ke lie bhinna-bhinna prakAra kI kathAe~ dI gaI haiN| bIca-bIca meM saMskRta evaM prAkRta ke avataraNa diye gaye haiN| anta meM sAta zlokoM kI prazasti hai usameM racanAsthAna' racanAkAla aura gurUparamparA kA nirdeza kiyA gayA hai| sAmAnyatayA zrAvaka kI bhUmikA meM praveza pAne hetu jo guNa anivArya mAne gaye haiM ve paiMtIsa guNa nimna haiM 1. nyAyasampanna vaibhava honA, 2. ziSTAcAra kI prazaMsA karanA, 3. kula evaM zIla kI samAnatAvAle anya gautra ke vyakti ke sAtha vivAha karanA, 4. pApabhIrutA, 5. pracalita dezAcAra kA pAlana karanA, 6. rAjA Adi kI nindA se dUra rahanA, 7. yogya nivAsa sthAna meM dvAravAlA makAna banAnA, 8. satsaMga karanA, 6. mAtA-pitA kA pUjana (sevA) karanA, 10. upadrava vAle sthAna kA tyAga karanA, 11. nindya pravRttiyoM se dUra karanA, 12. apanI Arthika sthiti ke anusAra vyaya karanA, 13. sampatti ke anusAra vezabhUSA dhAraNa karanA, 14. buddhi ke ATha guNoM ' yaha kRti gujarAtI anuvAda ke sAtha san 1651 meM 'zrI vijayanItisUrijI jaina lAyabrerI ahamadAbAda' se prakAzita huI hai| isakA eka saMskaraNa san 1916 meM 'jaina AtmAnaMdasabhA' se mudrita ho cukA hai| isakA gujarAtI anuvAda pravartaka kAntivijayajI ke ziSya zrI caturavijayajI ne kiyA hai| 2 aNahilapattana nagara Page #105 -------------------------------------------------------------------------- ________________ jaina vidhi-vidhAna sambandhI sAhitya kA bRhad itihAsa / 75 se yukta honA, 15. pratidina dharma kA zravaNa karanA, 16. arjINa hone para bhojana kA tyAga karanA, 17. bhUkha lagane para prakRti ke anukUla bhojana karanA 18. dharma, artha evaM kAma kA ucita sevana karanA, 16. atithi, sAdhu evaM dInajana kI yathAyogya sevA karanA, 20 kadAgraha se mukta rahanA, 21. guNa meM pakSapAtI honA, 22. pratiSiddha deza evaM kAla kI kriyA kA tyAga karanA, 23. sva-para ke balAbala kA vicAra karanA, 23, vratadhArI evaM jJAnI vRddhajanoM kI sevA karanA, 25. poSyajanoM kA yathAyogya poSaNa karanA, 26. dIrghadarzI honA 27. vizeSajJa honA, 28. kRtajJa honA, 26. lokapriya honA, 30. lajjAzIla honA, 31. kRpAlu honA, 32. saumyasvabhAvI honA, 33. paropakArI honA, 34 antaraMga chaH zatruoM kA parihAra karane ke lie udyata honA aura 35. jitendriya honA / ,, granthakAra kI do kRtiyA~ aura prApta hotI haiM 1. kumArapAla prabandha aura 2. dharmaparIkSA / samyaktava mUla bAraha vrata aura Azrava rodhikA saMvara poSikA ( upadhAna pauSadha mArgadarzikA) yaha pustaka gujarAtI gadya meM nibaddha hai' tathA devanAgarI lipi meM prakAzita hai| isakA saMpAdana muni jinaprabhavijayajI ne kiyA hai| isameM do prakAra kI vidhiyA~ varNita hai prathama to upadhAna kI mUla vidhi kA tathA usakI Avazyaka upavidhiyoM kA samyak nirUpaNa kiyA gayA hai aura dUsare meM samyaktva sahita bArahavrata grahaNa karane kI vidhi pratipAdita hai| isameM pratyeka vrata kA svarUpa, vrata kI maryAdA, vrata ke aticAra evaM usake upaniyamoM kI maryAdA varNita hai| isa prakAra yaha kRti bAraha vratagrahaNa karane kI vidhi kA vyavasthita rUpa se vivecana karatI hai| ukta donoM prakAra kI ye vidhiyA~ una-una tapArAdhakoM evaM vratadhAriyoM ke lie par3hane yogya haiN| saDDhadiNakicca (zrAddhadinakRtya ) 'zrAddhadinakRtya' nAmaka yaha kRti zrutadhara AcArya kI hai| isa grantha ke karttA kA nAma jJAta nahIM huA hai| isa kRti para avacUri bhI likhI gaI hai| usase bhI karttA kA nAma jJAta nahIM ho pAyA hai, kyoMki akcUri bhI ajJAtakartRka hai| yaha prAkRta padya meM nibaddha hai| isameM kula 343 padya haiN| prArambha kI eka gAthA maMgalAcaraNa rUpa kahI gaI hai anta meM prazasti rUpa nau gAthAe~ ullikhita haiN| isa kRti meM 16 dvAroM kA nirdeza hai jo zrAvaka ke dinakRtya vidhi-vidhAnoM se sambandhita hai| 1 yaha pustaka vi.saM. 2032 meM, 'zrI jaina upAzraya saMgha, jUnA DIsA' se prakAzita huI haiN| Page #106 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 76/zrAvakAcAra sambandhI sAhitya isa grantha ke maMgalAcaraNa rUpa prathama gAthA meM mahAvIra prabhu ko namaskAra karake zrAvaka ke divasa sambandhI kRtyoM ko Agama ke anusAra kahane kI pratijJA kI gaI hai| prazastirUpa gAthAoM meM granthakAra ne yaha kahA hai ki mere dvArA zrAvakadinakRtyavidhi saMkSepa meM kahI gaI hai| bhAva zrAvakoM kI vaha vidhi vistAra se jAnanI cAhiye aura usake lie bhadrabAhusvAmI, haribhadrasUri pramukha AcAryoM ke granthoM ko par3hanA caahiye| anta meM isa kRti kA phala batAte hue ullekha kiyA hai ki jo bhavyazrAvaka 'zrAvakadinakRtya' ko par3hatA hai, sunatA hai, tadanusAra AcaraNa karatA hai vaha saMsAra rUpI tIkSNa dukhoM kA nAza kara letA hai| prastuta grantha meM pratipAdita 16 dvAroM kI viSayavastu saMkSepa meM isa prakAra hai - pahalAdvAra - isa dvAra meM namaskAramantra kI carcA kI gaI hai kyoMki zrAvaka ko prAtaHkAla uThane ke sAtha hI namaskAramantra kA smaraNa karanA caahiye| sAmAnyataH isameM namaskAra kI vidhi, namaskAramaMtra par3hane kI vidhi, namaskAramaMtra kA mAhAtmya, namaskAra maMtra ko vidhipUrvaka par3hane kA upadeza evaM namaskAra maMtra ke smaraNa kA sodAharaNa phala batAyA gayA hai| dUsarA dvAra - isa dUsare dvAra meM zrAvaka ko pratidina prAtaHkAla meM kyA smaraNa karanA cAhiye usakA nirdeza diyA gayA hai evaM vidhi batAyI gaI hai| jaise dravya se- 'maiM sAdhu hU~ yA gRhastha?', kSetra se- 'maiM Aryadeza meM utpanna huA hU~ yA nahIM', kAla se- 'maiM prAtaH kAla meM jAgata banA huA hU~ yA nahIM?', bhAva se'kisa ugrAdi kula meM utpanna huA hU~?', vizeSa rUpa se 'maiM samyagdRSTi sahita vrataniyama dhArI hU~ yA nahIM?' isa taraha pratyeka zrAvaka ko prAtaHkAla meM ukta prakAra kA cintana avazya karanA caahiye| tIsarA dvAra - isa dvAra meM zrAvaka ke bArahavrata sambandhI 13 araba, 84 karor3a, 12 lAkha, 67 hajAra, do sau bhaMga (vikalpa) kahe gaye haiN| ye vikalpa tIna karaNa aura tIna yoga pUrvaka hote haiN| cauthA dvAra - isa dvAra meM ullekha haiM ki 'tapa viziSTa nirjarA kA hetu hai' isalie rAtrika pratikramaNa meM kAyotsarga kA paripAlana karate hue chaha mAsikatapa kA cintana karanA cAhiye aura vaha cintana kisa prakAra karanA cahiye usakI vidhi kahI gaI hai| pA~cavA dvAra - yaha dvAra dravya pUjA aura bhAva pUjAdi se sambandhita hai| isa dvAra meM sarvaprathama dravyapUjA karane vAlA zrAvaka gRhabimba kA pramArjana kisa prakAra kareM usakI vidhi batAyI gaI hai| usake bAda dravyapUjA vidhi, dravyapUjA ke prakAra aura dravyapUjA kA phala sodAharaNa batAyA gayA hai| bhAvapUjA (caityavandana) Page #107 -------------------------------------------------------------------------- ________________ jaina vidhi-vidhAna sambandhI sAhitya kA bRhad itihAsa/77 vidhi kI carcA karate hue prathamadaNDaka zakrastava pATha bolane kI vidhi, dvitIyadaNDaka arihaMtaceIyANaMsUtra bolane kI vidhi aura kAyotsarga vidhi meM kina doSoM kA varjana karanA cAhie ityAdi kA nirdeza hai| chaThA dvAra - isa dvAra meM yaha kahA gayA hai ki jinapratimA kI dravyapUjA aura bhAvapUjA karane ke bAda zrAvaka ko jinabimba kI sAkSIpUrvaka svayaM ke dvArA vidhivat pratyAkhyAna grahaNa karanA caahiye| sAtavA~ dvAra - isa saptama dvAra meM mukhya rUpa se Rddhimanta zrAvaka ko jinamandira kisa prakAra AnA cAhiye, usakI vidhi varNita hai| Age isI sandarbha meM kahA hai ki Rddhi evaM vaibhava ke sAtha mandira Ane para jina zAsana kI mahatI prabhAvanA hotI hai tathA usa prabhAvanA kA kyA phala hai? usako dRSTAntapUrvaka batAyA gayA hai| ___ AThavA~ dvAra - isameM jinamandira, sambandhI kRtyoM para carcA kI gaI hai tathA tatsambandhI vidhiyoM kA bhI varNana kiyA gayA hai jaise - jinagRha meM praveza karane vAle zrAvaka ko kina pA~ca abhigama se yukta honA cAhiye?, jinagRha meM kisa prakAra praveza karanA cAhiye? pradakSiNA karate hue kyA cintana karanA cAhiye? garbhagraha (mUlagaMbhArA) meM kisa prakAra jAnA cahie? pUjA upacArapUrvaka bhAvasnapana kriyA kisa prakAra karanI cAhiye? isake sAtha hI AratI ke avasara para nRtyAdi karane kA dRSTAnta sahita nirdeza kiyA gayA hai| navA~ dvAra- isa dvAra meM tIna prakAra kI vidhi kA nirUpaNa huA hai 1. Rddhimanta zrAvaka vizeSa prakAra kI dravyapUjA kisa prakAra kareM?, 2. sAmAnya zrAvaka jinamandira kisa vidhi pUrvaka AyeM?, 3. guru ko vandana kisa prakAra kareM? isake sAtha hI sodAharaNa vandana kA phala aura vandana karane se pragaTa hone vale cha: guNa batAye gaye haiN| dazavA~ dvAra- isa dvAra meM gurusAkSI pUrvaka pratyAkhyAnagrahaNa karane kA varNana hai| __ gyArahavA~ dvAra- isa dvAra meM anu binduoM para vicAra kiyA gayA hai - 1. guru upadeza zravaNa karane kI vidhi, 2. kisI tattva meM zaMkA hone para tatsambadhI samAdhAna prApta karane kI vidhi, 3. jinamandira kA jIrNoddhAra, Adi karavAnA hI gRhastha jIvana kA sAra hai isa prakAra kI upadeza vidhi, 4. jIrNoddhAra phala kathana, 5. caitya ke sambandha meM cintA karate hue devadravya, gurudravya evaM sAdhAraNadravya kA mahattva, inakA bhakSaNa karane se lagane vAle doSa evaM devadravya kI vRddhi karane kA phala ityaadi| Page #108 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 78/zrAvakAcAra sambandhI sAhitya bArahavA~ dvAra- yaha dvAra gurumahArAja kI sukhapRcchAdi karane se sambandhita hai| terahavA~ dvAra- isa dvAra meM yaha nirdeza kiyA gayA hai ki gurubhagavanta Adi sabhI sAdhuoM ko sukhapRcchAdi karane ke bAda yadi koI sAdhu bImAra ho, vRddha ho, yA nUtanadIkSita ho to unakI AvazyakatAnusAra evaM svayaM kI zakti ke anurUpa auSadhAdi dvArA sevA karanI caahiye| caudahavA~ dvAra- isa dvAra meM pandraha prakAra ke karmAdAna sambandhI vyApAra varjana kA evaM vyavahAra zuddhi rakhane kA zrAvaka ke lie upadeza kiyA gayA hai isake sAtha kuzIla saMsarga kA tyAga aura satsaMga karane kA bhI upadeza diyA gayA hai| pandrahavA~ dvAra- isa dvAra meM suzrAvaka ke lie madhyAha velA prApta hone para gRhabimba kI pUjA evaM gurumahArAja ko vandana karane kA vidhAna batalAyA hai| isake sAtha hI AhAra dene ke lie sAdhu ko nimaMtrita karane kI vidhi evaM gRhAMgana meM padhAre hue sAdhu ko bhaktibhAva pUrvaka AhAra pradAna karane kI vidhi kahI gaI hai| anantara dAnakriyA kA utsarga-apavAda mArga ke kathana, supAtradAna kA phala, sarvottamadAna kA svarUpa, vasatidAna kA ihalaukika-pAralaukika phala, sAdharmika vAtsalya karane kA upadeza ityAdi kA vivecana kiyA gayA hai| solahavA~ dvAra- isa dvAra meM yathAvidhi svAdhyAya karane kA upadeza diyA gayA hai| satrahavA~ dvAra- isa dvAra meM kahA gayA haiM ki gRhastha zrAvaka yadi sacitta kA tyAga karane meM asamartha hoM to usakA parimANa avazya karanA caahiye| isake sAtha yaha bhI nirdeza kiyA gayA hai ki zrAvaka ko sadaiva ekAzana tapa karanA cAhiye, jo ekAzana tapa nahIM kara sakatA hai vaha kama se kama rAtribhojana to nahIM hI kreN| aThArahavA~ dvAra- isa dvAra meM punaH sAyaMkAlIna jinapUjA evaM guru ko vandana karane kA vidhAna batalAyA gayA hai| unnIsavA~ dvAra- isa dvAra meM sAmAyikavidhi aura Avazyakavidhi kA nirUpaNa huA hai| bIsavA~ dvAra- isameM Avazyaka (pratikramaNa) vidhi aura svAdhyAyavidhi karane ke bAda guru ko trikAla sukhapRcchA karanI cAhiye isakA vidhAna kahA gayA hai| ___ ikkIsavA~ dvAra- isa dvAra meM ullekha hai ki sarvaprathama zrAvaka Sar3Avazyakavidhi kA pAlana kareM, phira guru bhagavanta Adi sabhI muniyoM kI sukhapRcchA kare, usake bAda yathAyogya gurubhagavanta kI sevA kreN| yadi sAdhu kA yoga na ho to apavAda mArga se apane sAdharmI bandhuoM kA sevAdi kRtya kreN| Page #109 -------------------------------------------------------------------------- ________________ jaina vidhi-vidhAna sambandhI sAhitya kA bRhad itihAsa/79 bAvIsavA~ dvAra- isa dvAra meM zrAvaka ke dvArA svajana-kuTumba, patnI-putrAdi ke samakSa kisa prakAra kI dhArmika carcA kI jAnI cAhiye, isakI vidhi batAyI gaI hai| isameM ullekha hai ki zrAvaka ko sandhyAkAlIna pratikramaNa, sAmAyika, gurusevA Adi Avazyaka kRtya sampanna karake ghara AnA caahiye| phira patnI-putrAdi ke Age dharmacarcA karanI caahiye| jo zrAvaka dharmacarcA nahIM karatA hai vaha doSa kA bhAgI hotA hai| yahA~ usameM lagane vAle doSa bhI kahe gaye haiN| punaH dharma carcA meM dravya aura bhAva se svajanAdi varga kI AvazyakatA kA cintana karanA caahiye| sAdharmika vyaktiyoM ke bIca rahane kI bAta karanI caahiye| aNuvratAdi grahaNa karane kA upadeza denA caahiye| bhogopabhogavrata kA vivaraNa kahanA caahiye| pratidina ke lie upayogI yatanA rakhane kA vyAkhyAna karanA caahiye| zrAvaka ke lie abhigraha karane kA kathana karanA chiye| jinapUjAdi ke viSaya kA upadeza kahanA caahiye| 'dharma ArAdhanA se hI manuSyatvAdi durlabha sAmagrI prApta hotI hai' aisA bhAva jagAnA cAhiye ityaadi| tevIsavA~ dvAra- isa dvAra meM yaha varNana kiyA gayA hai ki zayana karate samaya prAyaH zrAvaka ko brahmacaryavrata pAlana karane kI bhAvanA rakhanI caahiye| yadi mohanIyakarma ke udaya se zIlavrata kA pAlana nahIM kara sakatA hai to usake prati jugupsA karanI cAhiye aura munimArga grahaNa karane kI bhAvanA karanI caahiye| ___ caubIsavA~-paccIsavA~-chabbIsavA~ dvAra- ina tInoM dvAroM meM zarIra kI anityabhAvanA kA cintana karate hue strI ke prati virakta banate hue zrAvaka ko brahmacaryavrata pUrvaka zayana karanA cAhiye, isakA vivecana hai| sattAIsavA~ dvAra- isa dvAra meM zrAvaka ke lie saMsAra kI anityatA ke bAre meM cintana karane kI vidhi kahI gaI hai| ____ aTThAIsavA~ dvAra- isa dvAra meM zrAvaka ke mUlaguNa, ahiMsAdi pA~caaNuvrata aura ahiMsAdi niyama pAlana meM upakArI banane vAlI brahmacarya kI navavADa, rAtribhojana kA tyAga Adi kA savistAra varNana kiyA gayA haiN| unatIsavA~ dvAra- isa antima dvAra meM uttaraguNa rUpa piNDavizuddhi kA nirUpaNa kiyA gayA hai| isake sAtha hI AcArya ke 36 guNa batAye gaye haiN| prastuta zAstra kA upasaMhAra kiyA gayA hai isa grantha ko sunakara antarmukhI banane vAle bhavyajIvoM kI prazaMsA kI gaI hai tathA isa grantha meM kahIM gaI vidhiyoM kA anukaraNa karane vAle suzrAvakoM ko prApta hone vAlA phala batAyA gayA hai| ___ uparyukta vivecana se yaha phalita hotA hai ki, zrAddhadinakRtya zrAvaka kI AcAravidhi kA mahattvapUrNa grantha hai| isameM zrAvaka kI dinakRtyavidhiyoM kA hI nirUpaNa nahIM huA hai apitu zrAvaka yogya samasta vidhi-vidhAnoM kA vivecana huA hai| Page #110 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 80/zrAvakAcAra sambandhI sAhitya saDDhadiNakicca (zrAddhadinakRtya) yaha racanA tapAgacchIya zrI jagaccandrasUri ke ziSya devendrasUri kI hai| yaha grantha jaina mahArASTrI prAkRta bhASA ke 344 padyoM meM nibaddha hai| isameM kRti ke apane nAma ke anusAra zrAvakajIvana ke dainandina kRtyoM evaM anuSThAnoM para vicAra kiyA gayA hai| TIkA- isa para 12820 zloka-parimANa eka svopajJa vRtti hai| isake atirikta eka ajJAtakartRka avacUri bhI hai| saDDhadiNakicca (zrAddhadinakRtya) yaha kRti' jaina mahArASTrI meM viracita hai| isameM 341 padya haiN| yaha kRti ukta 'saDhaDhiNakicca' hai yA anya? yaha viSaya vicAraNIya hai| yaha racanA hameM prApta nahIM huI hai kintu 'jaina sAhitya kA bRhad itihAsa' ke anusAra prastuta kRti kI gAthA 2 se 7 meM zrAvaka ke aTThAIsa karttavya ginAye gaye haiM; jaise ki 1. navakAra ginakara zrAvaka kA jAgRta honA, 2. 'maiM zrAvaka hU~' yaha bAta yAda rakhanA, 3. 'maine aNuvrata Adi kitane vrata liye haiM' isakA vicAra karanA, 4. mokSa ke sAdhanoM kA vicAra karanA, 5. dina meM trikAla pUjA karanA ityaadi| vastutaH yaha kRti zrAvaka jIvana sambandhI vidhiyoM evaM kartavyoM kA nirUpaNa karatI hai| bAlAvabodha - isa para rAmacandragaNi ke ziSya zrI Anandavallabha ne vi.saM. 1982 meM eka bAlAvabodha likhA hai| svAmikArtikeyAnuprekSAgata-zrAvakadharma ___isa kRti ke racayitA svAmIkArtikeya hai tathA isa kRti kA nAma 'aNuvekkhA' hai| yaha jaina mahArASTrI prAkRta ke 61 padyoM meM nibaddha hai| isakA racanAkAla vikrama kI dUsarI-tIsarI zatI hai| isameM zrAvakadharmavidhi kA vistRta varNana huA hai| isameM dharma ke do vibhAga kara batAkara parigrahadhArI gRhasthoM ke dharma ke bAraha bheda batAye haiM- 1. samyagdarzanayukta, 2. madyAdi sthUla doSa rahita, 3. vratadhArI, 4. sAmAyikavratI, 5. pauSadhavratI, 6. prAsukaAhArI, 7. rAtribhojanavirata, 8. maithunatyAgI, 6. ArambhatyAgI, 10. saMgatyAgI, 11. ' yaha kRti AnandavallabhakRta hindI bAlAvabodha ke sAtha, san 1876 meM 'banArasa jaina prabhAkara' mudrANAlaya meM prakAzita huI hai| ' yaha kRti 'zrAvakAcArasaMgraha' bhA. 1 meM hindI bhASAntara sahita prakAzita hai| 'zrAvakAcArasaMgraha' nAmaka yaha grantha san 1988 meM, jaina saMskRti-saMrakSaka-saMgha, solApura (mahA.) se prakAzita huA Page #111 -------------------------------------------------------------------------- ________________ jaina vidhi-vidhAna sambandhI sAhitya kA bRhad itihAsa/81 kAryAnumodanavirata aura 12. uddissttaahaarvirt| inameM prathama nAma ke atirikta zeSa nAma gyAraha pratimAoM ke haiN| isase spaSTa hotA hai ki zrAvaka ko vrata dhAraNa karane ke pUrva samyagdarzana dhAraNa karanA anivArya hai| isa grantha kI anokhI vizeSatA yaha hai ki granthakAra ne pauSadhopavAsa zikSAvrata meM upavAsa na kara sakane vAloM ke lie ekabhakta, nirvikRti Adi karane kA vidhAna kiyA hai| atithisaMvibhAga zikSAvrata meM cAra prakAroM ke dAnoM kA nirdeza kiyA hai, para AhAradAna ke sandarbha meM vizeSa yaha kahA hai ki eka bhojana dAna ke dene para zeSa tIna dAna svataH de diye jAte haiN| dezAvagAsika zikSAvrata meM dizAoM kA saMkoca aura indriya viSayoM kA saMvaraNa pratidina karanA Avazyaka batAyA hai| sAmAyika pratimA ke svarUpa meM samantabhadra ke samAna kAyotsarga, dvAdazaAvartta, do namana aura cAra praNAma karane kA vidhAna kiyA hai| pauSadhapratimA meM solaha prahara ke upavAsa kA vidhAna kiyA hai| Arambha kA tyAga Avazyaka batAyA hai| anumati virata ke lie gRhasthI ke kisI bhI kArya meM anumati dene kA niSedha kiyA hai| uddiSTAhAra virata ke lie yAcanA rahita aura navakoTi vizuddha bhojya ke lene kA vidhAna kiyA gayA hai| saMkSepataH svAmikArtikeya ne zrAvakadharma kA pariSkRta vivecana kiyA hai| sAgAradharmAmRta yaha paM. AzAdharajI kI eka vidvattApUrNa kRti hai|' isameM digambara jaina paramparA ke zrAvakavarga kI AcAravidhi kA vivecana hai| yaha racanA saMskRta ke 477 zlokoM meM gumphita hai tathA ATha adhyAyoM meM vibhakta hai| isa kRti kA saMkSipta vivaraNa isa prakAra hai - prathama adhyAya - yaha pahalA adhyAya samyaktva-pratimA evaM zrAvaka ke pAkSika Adi tIna prakAroM se sambandhita hai| isameM sAgAra kA lakSaNa, samyaktva kI mahimA, asaMyamI samyagdRSTi kA mahatva, jinapUjA, dAna ke bheda Adi kA varNana bhI huA hai| dvitIya adhyAya - isa adhyAya meM zrAvaka kA prathama bheda pAkSikazrAvaka kA kaI dRSTiyoM se varNana kiyA gayA hai| isake prArambha meM kahA hai-jo jina ' (ka) yaha grantha jJAnadIpikA (paMjikA) aura hindI TIkA ke sAtha 'bhAratIya jJAnapITha prakAzana-naI dillI' se san 1644 meM prakAzita huA hai| (kha) sAgAradharmAmRta kA hindI anuvAda lAlArAma ne kiyA hai aura do bhAoM meM 'digambara jaina pustakAlaya-sUrata' se prakAzita huA hai| Page #112 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 82/zrAvakAcAra sambandhI sAhitya bhagavAna kI AjJA se tyAgane yogya sAMsArika viSayoM ko jAnate hue bhI mohavaza chor3ane meM asamartha haiM use gRhasthadharma pAlana karane kI anumati hai| isake sAtha hI pAkSika zrAvaka ke lie pAlana karane yogya ATha mUlaguNa aura rAtribhojana ke niSedha kA varNana kiyA hai| Age pAkSika zrAvaka kA AcAra batalAte hue jainadharma kI dIkSA dene kA bhI vidhAna kiyA hai| itanA hI nahIM nityapUjA kA svarUpa, ASTAhika, indradhvaja aura mahApUjA kA svarUpa, jinapUjA kI samyak vidhi, jinavANI kI pUjA kA vidhAna, guruupAsanA kI vidhi, dAna dene kA vidhAna, dAna ke adhikArI, samadatti kA vidhAna, jainoM ko dAna dene kA mahattva, kanyAdAna kI vidhi, vivAha vidhi, sAdharmI kI sthApanA karake pUjane kA vidhAna, dayAdatti kA vidhAna, dina meM bhojana karane kA vidhAna, vrata kA svarUpa, vrata grahaNa Avazyaka, kriyA, tIrthayAtrAdi karane kA upadeza ityAdi viSayoM para bhI prakAza DAlA gayA hai| tRtIya se lekara paMcama adhyAya - isa tIna adhyAyoM meM naiSThikazrAvaka kA kathana kiyA gayA hai| inameM naiSThika ke gyAraha bheda, madya Adi saptavyasana tyAga kI anivAryatA, zrAvaka ke uttaraguNa, ahiMsAdi pA~ca aNuvrata, tIna guNavrata aura cAra zikSAvrata kA svarUpa evaM unake aticAra Adi kA vistRta vivecana huA hai| isake sAtha dharma ke viSaya meM patnI ko zikSita karane kA vidhAna, kulastrI dvArA putra utpanna karane kA vidhAna, kula strI kI rakSA kA vidhAna, vaidyaka zAstra ke anusAra putrotpAdana kI vidhi, ahiMsAvrata ko nirmala rakhane kI vidhi. svadArAsantoSANuvrata svIkAra kI vidhi, bahiraMgaparigraha tyAga kI vidhi, pauSadha vidhi, pAtradAna vidhi, atithi ko khojane kI vidhi ityAdi kA bhI ullekha huA hai| ___SaSThama adhyAya- isameM zrAvaka kI dinacaryA se sambandhita jinAlaya meM praveza karane kI vidhi, madhyAha meM devapUjA vidhi, tadanantara pAtradAna kI vidhi, sAyaMkAlIna kRtya vidhi Adi kA vizeSa pratipAdana kiyA gayA hai| saptama adhyAya- isa adhyAya meM sAmAyika Adi dasa pratimAoM kA vivecana hai| gyArahavIM uddiSTatyAgapratimA kA varNana vistAra pUrvaka kiyA gayA hai| isameM sakaladatti kI vidhi, gRhatyAga kI vidhi, uddiSTa virata kI vidhi, prathamabAra bhikSA grahaNa karane kI vidhi bhI kahI gaI hai| aSTama adhyAya- isa antima adhyAya meM zrAvaka kA tIsarA bheda sAdhaka zrAvaka kA vistRta varNana hai| isameM nirdeza hai ki jo jIvana kA anta Ane para prItipUrvaka zarIra aura AhAra Adi kA mamatva chor3akara sallekhanApUrvaka prANatyAga karatA hai, vaha sAdhaka zrAvaka kahalAtA hai| Page #113 -------------------------------------------------------------------------- ________________ jaina vidhi-vidhAna sambandhI sAhitya kA bRhad itihAsa / 83 isameM mRtyu sunizcita hone ke kAraNa sallekhanA karane kA vidhAna, yathAkAla mRtyu ke samaya sallekhanA karane kI vidhi, saMgha meM jAne kA vidhAna, marate samaya dharmArAdhanA karane kA phala, samAdhimaraNa ke lie zarIra ko kRza karanA Avazyaka, samAdhimaraNa kI vidhi, AhAratyAga kI vidhi, samyaktva kA mAhAtmya, arhadbhakti kA mAhAtmya, bhAva namaskAra kA mAhAtmya, pA~ca mahAvratoM kA mahattva, vidhipUrvaka samAdhimaraNa se AThaveM bhava meM mokSa ityAdi kA prAmANika vivecana huA hai| niSkarSataH yaha zrAvakAcAra vidhi kA atiupayogI grantha hai| sAvayadhammadohA yaha kRti' dohAtmaka apabhraMza bhASA meM racita hai| isameM zrAvakadharma kA varNana saMkSepa evaM sarala zabdoM meM huA hai| isameM 224 padya haiN| isake racayitA kA nAma vivAdAspada hai| kahIM devasana to kahIM lakSmIcandra dvArA racita hone kA ullekha milatA hai| isakA racanA samaya vikrama kI 10 vIM zatI mAnA gayA hai| isa kRti ke prArambha meM manuSyabhava kI durlabhatA batAkara, deva, guru, dharma ke zraddhAna kA upadeza dekara gyAraha pratimA rUpa zrAvakadharma kA nirdeza kiyA gayA hai| Age pA~ca udumbaraphala aura tInoM makAroM ke tyAgarUpa AThamUlaguNa kA varNana, agalita jala-pAna kA niSedha, carmasthita ghRta - telAdi kA parihAra, pAtra - kupAtrAdi ko dAna dene kA phala, upavAsa kA mAhAtmya, indriya-viSayoM evaM kaSAyoM ko jItane kA upadeza aura dharma-dhAraNa karane kA suphala batAkara jinapratimA ke abhiSeka - pUjana karane kI preraNA kI gaI hai| anta meM jinAlaya, jinabimbanirmANa kA upadeza dekara jinamandira meM tIna loka ke citra Adi vidhAnoM kA phala batAyA gayA hai aura 'ahaM' Adi maMtroM ke jApa-dhyAna kI preraNA kara grantha pUrA kiyA gayA hai| saMkSepa meM kahA jAye to vartamAnakAla ke anurUpa zrAvakadharma kA varNana kara kRti nAma ko sArthaka kiyA hai| paravartI aneka zrAvakAcAroM meM isake dohe uddhRta kiye gaye haiN| SaTsthAnaprakaraNa isake racayitA jinezvarasUri haiM jo vardhamAnasUri ke ziSya tathA navAMgI vRttikAra AcArya abhayadevasUrike gurU the| unhoMne vi.saM. 1080 meM hAribhadrIya aSTaka prakaraNa para vRtti likhI hai| inakA kAla vikrama kI 11 vIM zatI hai| 1 yaha kRti paM. hIrAlAla jaina dvArA sampAdita evaM kAraMjA se prakAzita hai| Page #114 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 84/zrAvakAcAra sambandhI sAhitya SaTsthAna prakaraNa kA apara nAma zrAvaka vaktavyatA hai yaha jaina mahArASTrI prAkRta bhASA meM viracita hai isameM 104 padya haiN| samagra racanA chaH sthAnakoM meM vibhakta haiM ve sthAna haiM - vrata parikarmatva, zIlavatva, guNavatva, RjuvyavahAra, gurU kI zuzruSA tathA pravacana kauzalyA isameM varNana hai ki ukta sthAnakoM kA vidhivat pAlana karane vAlA upAsaka utkRSTa hotA hai| ye cha: sthAnaka zrAvaka kI ucca bhUmikA para ArUr3ha hone ke lie Avazyaka kahe gaye haiN| . isa SaTsthAna prakaraNa para 13 vIM zatI meM A. jinapati ke ziSya upAdhyAya jinapAla ne 1464 zloka pariNAma bhASya likhA hai isase isa grantha kI mahattA kaI guNA bar3ha jAtI hai| isa grantha hI hastalikhita prati jinadattasUri jaina bhANDAgAra meM surakSita upalabdha hai| harivaMzapurANagata-zrAvakAcAra harivaMzapurANa AcArya jinasena (prathama) kI apratima saMskRta kAvyakRti hai| isameM bAIsaveM tIrthaMkara neminAtha ke tyAgamaya jIvanacaritra ke sAtha-sAtha kRSNa, balabhadra, kRSNa ke putra pradyumna, pANDavoM aura kauravoM kA lokapriya caritra bhI bar3I sundaratA se aMkita kiyA gayA hai| isake atirikta isa vizAla grantha meM sampUrNa harivaMza kA paricaya tathA jainadharma aura saMskRti ke vibhinna AyAmoM kA spaSTa evaM vistAra se vivecana huA hai| bhAratIya saMskRti aura itihAsa kI bahuvidha sAmagrI isameM bharI par3I hai| 'harivaMzapurANa' mAtra kathA-grantha nahIM hai, yaha uccakoTi kA mahAkAvya bhI hai| yaha grantha 66 sagoM evaM vividha chandoM meM racita' hai| isameM lagabhaga ATha hajAra nau sau zloka haiN| yaha kRti vikrama kI 8 vIM zatI ke madhyakAla kI hai| isa mahAkAvya ke 58 veM sarga meM zrAvakadharma kA varNana dRSTigata hotA hai| vaha varNana tattvArthasUtra ke sAtaveM adhyAya ko sAmane rakhakara tadanusAra hI kiyA gayA pratIta hotA hai| bheda kevala itanA hai ki isameM pApoM kA svarUpa purUSArthasiddhayupAya ke samAna batAyA gayA hai tathA ratnakaraNDazrAvakAcAra ke samAna guNavratoM aura zikSAvratoM kA svarUpa kahA gayA hai, kintu ATha mUlaguNoM kA koI ullekha nahIM kiyA hai| jJAnAnanda-zrAvakAcAra yaha paM. rAyamalla dvArA viracita gadya racanA hai| isameM uneka apane samaya '(ka) isa grantha kA anuvAda DaoN. pannAlAla jaina ne kiyA hai| (kha) yaha kRti san 1644 meM, 'bhAratIya jJAnapITha, naI dillI' se prakAzita huI hai| Page #115 -------------------------------------------------------------------------- ________________ meM bolI jAne vAlI TheTha DhUMDhArI bhASA kA prayoga hai| inakA samaya 17 vIM zatI ke bAda kA nizcita hotA hai| prastuta kRti' meM zrAvakAcAra vidhi-vidhAna sambandhI nimna viSaya upalabdha hote haiM bAraha vrata, gyAraha pratimA, bArahavratoM ke aticAra, rAtribhojana ke doSa, anachanA pAnI ke doSa, rasoI banAne kI vidhi, zahada, kAMjI, acArabhakSaNa ke doSa, rajasvalA strI ke doSa, vastra dhulAne evaM vastra raMgane ke doSa, mandiranirmANa kA phala, pratimA nirmANa kA phala, dazalakSaNadharma, ratnatrayadharma, sAtatattva, bArahatapa, samAdhimaraNa ityAdi / isa kRti kI apanI kaI vizeSatAe~ haijaise ki sabhI zrAvakAcAra padya meM race gaye milate haiM, kintu yaha gadya meM racA gayA hai sAtha hI pAnI chAnane, rasoI Adi banAne se lekara samAdhimaraNa paryaMta taka kI sabhI kriyAoM kA isameM vidhivat varNana huA hai| jaina vidhi-vidhAna sambandhI sAhitya kA bRhad itihAsa / 8 1/85 - 1 yaha kRti san 1687 meM, 'zrI di. jaina mumukSu maNDala, jaina mandira, mArga cauka, bhopAla' se prakAzita huI hai| Page #116 -------------------------------------------------------------------------- ________________ Page #117 -------------------------------------------------------------------------- ________________ QUINS - adhyAya-3 sAdhvAcAra sambandhI vidhi-vidhAnaparaka sAhitya :0062000-20 233368 Yo - Page #118 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 88/sAdhvAcAra sambandhI sAhitya adhyAya 3 sAdhvAcAra sambandhI vidhi-vidhAnaparaka sAhitya-sUcI kra. kRti kRtikAra kRtikAla | 1 anagAradharmAmRta (saM.) paM. AzAdhara vi.saM. 14 vIM zatI 2 AcArAMgasUtra (prA.) pahalA aMgasUtra 3 AcArAMganiyukti (prA.) Arya bhadra vi.saM. 2-5 vIM zatI ke madhya 4 AcArAMgacUrNi jinadAsagaNimahattara laga. vi.saM. 7-8 vI zatI 5 AcArAMgavivaraNa zIlAMkAcArya laga. vi.saM. 10-12 vIM zatI / 6 AvazyakIyavidhisaMgraha saM. buddhisAgara vi.saM. 20-21 vIM (hi.) zatI 7 uttarAdhyayanasUtra (prA.) AgamasUtra 8 uttarAdhyayananiyukti Arya bhadra vi.saM. 2-5 vIM zatI ke madhya 6 uttarAdhyayanacUrNi (saM.prA.) jinadAsagaNimahattara laga. vi.saM. 7-8 vI zatI 10 uttarAdhyayanaTIkA (prA.) vAdivetAla zAntisUri laga. vi.saM. 10-12 vIM zatI 11 dazaivakAlikasUtra (prA.) A zayyaMbhava vi.saM. kI pahalI zatI ke pUrva 12 dazavaikAlikaniyukti (prA.) Arya bhadra vi.saM. 2-5 vIM zatI ke madhya 13 dazavaikAlikabhASya jinabhadragaNi laga. vi.saM. kI chaThI zatI Page #119 -------------------------------------------------------------------------- ________________ jaina vidhi-vidhAna sambandhI sAhitya kA bRhad itihAsa/89 14 dazavakAlikacUrNi jinadAsagaNimahattara 15 dazavaikAlikavRtti A. haribhadra laga. vi.saM. 7-8 vI zatI laga. vi.saM. 10-12 vIM zatI laga. vi.saM. kI dUsarI se pA~cavIM zatI ke madhya vi.saM. 12 vIM zatI | 16 piNDaniyukti (prA.) Arya bhadra 17 piNDavizuddhiprakaraNa (prA.) jinavallabhagaNi 18 praznavyAkaraNasUtra (prA.) 11 vA~ aMgasUtra 16 mUlAyAra (mUlAcAra) (prA.) vaTTakarAcArya laga. vi.saM. pA~cavIM-chaThI zatI vi.saM. 1412 bhAvadevasUri A. haribhadravi .saM. 8 vIM zatI upA. samayasundara vi.saM. 16 vIM zatI maho. yazovijaya vi.saM. 17 vIM zatI 20 jaisAmAyArI (yatisAmAcArI) 21yatidinakRtya 22 vizeSazatakam (saM.) 23 sAmAcArIprakaraNa (bhAga-1-2) (saM.) 24sAdhuvidhiprakAza prakaraNa (saM.) 25sAdhudinakRtya 26 sUtrakRtAMgasUtra (prA.) 27saMyamInoprANa upA. kSamAkalyANa laga. vi.saM. 16 vIM zatI vi.saM. 8 vIM zatI A. haribhadra dUsarA aMgasUtra muni yazovijaya vi.saM. 20-21 vIM zatI Page #120 -------------------------------------------------------------------------- ________________ Page #121 -------------------------------------------------------------------------- ________________ jaina vidhi-vidhAna sambandhI sAhitya kA bRhad itihAsa/91 adhyAya - 3 sAdhvAcAra sambandhI vidhi-vidhAnaparaka sAhitya anagAradharmAmRta ___ isa grantha ke racayitA paM. AzAdhara jI hai| yaha grantha' do bhAgoM meM vibhAjita hai| prathama bhAga 'anagAradharmAmRta' ke nAma se hai aura dUsare bhAga kA nAma 'sAgAra dharmAmRta' hai| prastuta racanA saMskRta ke 654 padyoM meM nibaddha hai| isakA racanAkAla vikrama kI 14 vIM zatI hai| yaha digambara sAdhuoM kI AcAra vidhi kA pratinidhi grantha mAnA jAtA hai| isa grantha kI prastAvanA meM yaha kahA gayA hai ki isase pUrva meM sAdhu dharma kA varNana karane vAle do grantha digambara paramparA meM atimAnya rahe haiM- mUlAcAra aura bhagavatI-ArAdhanA donoM hI prAkRta gAthAbaddha haiN| unameM bhI mAtra eka mUlAcAra hI sAdhu AcAra kA maulika grantha hai isame prAyaH jaina sAdhu kI AcAra vidhi varNita hai| bhagavatI-ArAdhanA kA to mukhya pratipAdya viSaya saMlekhanA yA samAdhimaraNa hai| usameM prasaMgavaza sAdhu AcAra varNita hai| tadanantara AcArya kundakunda ke pravacanasAra ke anta meM tathA unake pAhur3oM meM bhI sAdhu kA AcAra nirdiSTa huA hai| usake bAda tattvArthasUtra ke navama adhyAya tathA usake TIkA granthoM meM bhI sAdhu kA AcAra - gupti, samiti, dasadharma, bAraha anuprekSA, parISaha, cAritra, tapa, dhyAna Adi kA varNana hai| cAmuNDarAya ke choTe se grantha 'cAritrasAra' meM bhI saMkSepataH sAdhu ke AcAra kA ullekha hai| inhIM sabako AdhAra banAkara AzAdharajI ne anagAradharmAmRta kI racanA kI hai| kucha bhI ho, digambara paramparIya granthoM kA avalokana karane se itanA avazya jJAta hotA hai ki uttarakAlIna AcAra viSayaka grantha nirmAtAoM meM AzAdharajI hI aise granthakAra hai jinhoMne zrAvakadharma ke pUrva munidharma para grantha racanA kI aura eka taraha se mUlAcAra ke bAda anagAradharma para yahI eka adhikRta grantha digambara paramparA meM hai| ' (ka) anagAradharmAmRta aura jJAnadIpikA (paMjikA) kA hindI anuvAda paM. kailAzacandra zAstrI ne kiyA hai| (kha) anagAradharmAmRta aura bhavyakumudacandrikA kA hindI anuvAda 'hindI TIkA' ke nAma se paM. khUbacanda ne kiyA hai| yaha grantha khuzAlacanda pAnAcanda gA~dhI ne solApura se san 1627 meM prakAzita kiyA hai| (ga) 'jJAnadIpikA' nAmaka saMskRta paMjikA tathA hindI TIkA sahita yaha grantha 'bhAratIya jJAnapITha prakAzana,, nayI dillI' se san 1677 meM prakAzita huA hai| Page #122 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 92/sAdhvAcAra sambandhI sAhitya isa kRti meM nau adhyAya hai| pahale adhyAya meM dharma ke svarUpa kA nirUpaNa hai| dUsare adhyAya meM samyaktva kI utpatti Adi kA kathana hai| tIsare adhikAra kA nAma 'jJAnArAdhana' hai| isameM jJAna ke bhedoM kA varNana karate hue zrutajJAna kI ArAdhanA ko paramparA se mukti kA kAraNa kahA hai| caturtha adhyAya meM pA~ca mahAvrata, tIna gupti aura pA~ca samiti kA vistRta varNana hai| isakA nAma 'cAritrArAdhana' hai| pA~cave adhyAya kA nAma 'piNDazuddhi' hai| yahA~ piNDa kA artha bhojana hai| digambara paramparA meM sAdhu kI AhAravidhi meM lagane vAle chiyAlIsa doSa batAye gaye haiN| solaha udgamadoSa haiM, solaha utpAdana doSa haiM aura caudaha anya doSa haiN| ina saba doSoM se rahita bhojana hI sAdhu ke lie grahaNa karane yogya hotA hai| unhIM kA vistRta varNana isa adhyAya meM hai| chaThe adhyAya kA nAma 'mArgamahodyoga' hai| isameM muni jIvana ke Avazyaka aMga dasadharma, bArahabhAvanA eMva bAIsa parISahoM kA varNana hai| sAtaveM adhyAya kA nAma 'tapa ArAdhanA' hai isameM bAraha tapoM kA varNana hai| AThaveM adhyAya kA nAma 'Avazyaka niyukti' hai| yaha adhyAya vidhi-vidhAna se sambaddha hai| isameM sAdhu ke lie Sar3Avazyaka vidhi kA nirUpaNa huA hai| usameM vandanA kI vidhi, sAmAyika Adi karane kI vidhi, pratikramaNa kI vidhi, kRtikarma ke prayoga kI vidhi Adi pramukha haiN| isake sAtha hI isameM Avazyaka vidhi kA phala, Avazyaka ke bheda, sAmAyika ke prakAra, pratyAkhyAna ke prakAra, nitya-naimittika kriyAkANDa se pAramparika mokSa, kRtikarma ke yogya kAla, Asana, sthAna, mudrA, Avarta aura zironati kA lakSaNa, ityAdi kA vivecana huA hai| sAtha hI sAdhu ko tIna bAra nitya devavandana karanA cAhie, vandana meM vandanAmudrA, sAmAyika aura stava meM muktAzuktimudrA, kAyotsarga meM jinamudrA karanI cAhie, kAyotsarga aura vandanA ke samaya battIsa doSoM kA parihAra karanA cAhie isakA bhI isameM ullekha kiyA gayA hai| sAdhu ke lie yaha adhikAra bahuta hI mahatvapUrNa hai| navama adhyAya kA nAma 'nitya-naimittika kriyA' hai| isa adhyAya ke prArambha meM nityakriyA ke prayoga kI vidhi batalAyI gayI hai| usameM svAdhyAya kaba, kisa prakAra prArambha karanA cAhie aura kaba kisa prakAra samApta karanA caahie| sAtha hI traikAlika devavandana kI vidhi kahI gaI hai| devavandana Adi kriyAoM ko karane kA phala kahA gayA hai| kAryAtsarga meM dhyAna karane kI vidhi bhI kahI gaI hai| Age namaskAramantra ke japa kI vidhi aura bheda kahe gaye haiN| punaH prAtaHkAlIna devavandana ke pazcAt AcArya Adi ko vandana karane kI vidhi kahI gaI hai| Page #123 -------------------------------------------------------------------------- ________________ jaina vidhi-vidhAna sambandhI sAhitya kA bRhad itihAsa/93 devavandana karane ke pazcAt do ghaTikA kama madhyAha taka svAdhyAya karanA caahie| tadanantara bhikSA ke lie jAnA caahie| phira pratikramaNa karake madhyAha kAla kI do ghaTikA ke pazcAt pUrvavat svAdhyAya karanA caahie| jaba do ghar3I dina zeSa rahe to svAdhyAya kA samApana karake daivasika pratikramaNa karanA caahie| phira rAtriyoga grahaNa karake AcArya ko vandana karanA caahie| AcArya vandanA ke pazcAt devavandana karanA caahie| do ghar3I rAta bItane para svAdhyAya Arambha karake ardharAtri se do ghar3I pUrva hI samApta kara denA caahie| svAdhyAya na kara sake to devavandana karanA cAhie isa prakAra sAdhu kI dinacaryA saMbaMdhI nitya kriyAoM kA ullekha kiyA hai tathA tatsaMbaMdhI pratyAkhyAna Adi grahaNa karane kI vidhi, bhojana, pratikramaNa Adi kI vidhi, daivasika pratikramaNa kI vidhi, AcArya vandana ke pazcAt kI vidhi, tathA rAtri meM nidrA jItane ke upAya Adi kA bhI vivecana kiyA gayA hai| naimittika kriyAvidhiyoM meM caturdazI ke dina kI kriyAvidhi, aSTamI kI kriyAvidhi, pakSAnta kI kriyAvidhi, siddhapratimA Adi ko vandana karane kI vidhi, apUrva caityadarzana hone para kriyA-prayoga vidhi, pratikramaNa prayoga vidhi, zrutapaMcamI kI kriyAvidhi, siddhAnta Adi kI vAcanA saMbaMdhI kriyAvidhi, sanyAsamaraNa kI vidhi, aSTAhika kriyAvidhi, abhiSeka vandanA kriyAvidhi, maMgalagocara kriyAvidhi, varSAyogagrahaNa aura varSAyogamokSa (tyAga) kI vidhi, vIranirvANa kI kriyAvidhi, paMcakalyANa ke dinoM kI kriyAvidhi, mRta muni Adi ke zarIra kI kriyAvidhi, jinabimba pratiSThA ke samaya kI kriyAvidhi, AcArya pada pratiSThApana kI kriyAvidhi, pratimAyoga meM sthita muni kI kriyAvidhi, dIkSA grahaNa kI vidhi, kezaloca kI vidhi, bhUmizayana kI vidhi, khar3e hokara bhojana karane kI vidhi Adi kA varNana huA hai| isake sAtha hI AcArya ke guNa, dasa prakAra ke sthitikalpa, khar3e hokara bhojana karane kA kAraNa, kezaloca kA phala, yatidharma ke pAlana kA phala Adi kA kathana bhI kiyA gayA hai| saMkSepataH yaha kRti digambara muniyoM kI AcAravidhi, Avazyakavidhi, nityavidhi aura naimittikavidhi kA vivaraNa prastuta karatI hai| isameM muni jIvana saMbaMdhI sabhI prakAra ke kriyAkalpa samAviSTa kiye gaye haiN| TIkAe~ - isa grantha para granthakAra AzAdharajI ne 'jJAnadIpikA' nAma kI paMjikA likhI hai| 'bhavyakumudacandra' nAma kI eka anya TIkA bhI racI gaI hai| donoM saMskRta meM hai| paMjikA kI apekSA TIkA bar3I hai| anagAradharmAmRta kI yaha svopajJaTIkA vi. saM. 1300 meM racI gaI hai jabaki sAgAradharmAmRta kI svopajJa TIkA kA samaya vi. saM. 1286 hai| TIkA aura paMjikA donoM kI eka vizeSatA yaha hai ki ye kevala Page #124 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 94/sAdhvAcAra sambandhI sAhitya zlokoM kI vyAkhyAmAtra nahIM karatI, apitu unameM Agama viSayoM ko vizeSa rUpa se spaSTa karane ke lie aura usase sambaddha anya Avazyaka jAnakArI dene ke lie granthAntaroM se uddharaNa dete hue usa para samucita prakAza bhI DAlatI hai| isa vajaha se ina TIkAoM kA mahattva mUlagrantha se bhI adhika hai| AzAdharajI ke dvArA race gaye anya grantha bhI upalabdha hote haiM unameM adhyAtmarahasya, kriyAkalApa, jinayajJakalpa aura usakI TIkA, triSaSTismRtizAstra, nityamahodyota, prameyaratnAkara, bharatezvarAbhyudaya, ratnatrayavidhAna, rAjImatIvipralambha, sahasranAmastavana aura unakI TIkA pramukha haiN| inake atirikta inhoMne amarakoza, aSTAMgahRdaya, ArAdhanAsAra, iSTopadeza, kAvyAlaMkAra, bhUpAlacaturviMzatikA evaM mUlArAdhanA ina anyakartRka granthoM para TIkAe~ bhI likhI hai| AcArAMgasUtra aMga AgamoM meM AcArAMga kA sthAna prathama hai| isake nAma se hI 'spaSTa ho jAtA hai ki yaha AcAra' sambandhI grantha hai| isameM zramaNa jIvana kI sAdhanAvidhi kA jo mArmika vivecana upalabdha hotA hai vaisA anyatra durlabha hai| saMgha-vyavasthA kI dRSTi se AcAra kI vyavasthA Avazyaka hI nahIM, anivArya mAnI gaI hai| yaha Agama ardhamAgadhI prAkRta bhASA meM hai| isameM gadya aura padya donoM hI zailI kA sammizraNa hai| gadya kA prayoga bahulatA se huA hai| isa sUtra ke racayitA paMcama gaNadhara sudharmA svAmI hai kintu isake mUlabhUta bhAvoM (artha) ke prarUpaka tIrthaMkara mahAvIra hai| yahA~ yaha spaSTa karanA Avazyaka hai ki tIrthakara prabhu artha rUpa meM jaba dezanA dete haiM taba pratyeka gaNadhara apanI bhASA meM sUtroM kA nirmANa karate haiN| isakA racanAkAla I. pUrva pAMcavI zatI hai kintu cAra cUlikArUpa dvitIya zrutaskandha paravartI hai| AcArAMga ke do zrutaskaMdha haiN| prathama zrutaskandha kA nAma brahmacarya hai aura ' (ka) AcArAMga niyukti gA. 11 (kha) haribhadrIya nandI, vRtti pR. 76 (ga) nandIcUrNi, pR. 32 (gha) samavAyAMgavRtti, pR. 108 (Da) pada artha kA vAcaka aura dyotaka hai| baiThanA, bolanA, azva, vRkSa Adi pada vAcaka kahalAte haiN| pra. pari. ca, vA Adi anyaya padoM ko dyotaka kahA jAtA hai| pada ke nAmika, naupAtika, aupasargika, AkhyAtika aura mizra Adi prakAra hai| vi.bhA.gA. 1003 uddhRta AcArAMgasUtra prathama, pR. 28 Page #125 -------------------------------------------------------------------------- ________________ jaina vidhi-vidhAna sambandhI sAhitya kA bRhad itihAsa/95 dUsare zrutaskandha kA nAma AcAracUlA hai| prathama zrutaskandha meM 6 adhyayana haiM para isakA 7 vA~ adhyayana vartamAna meM anupalabdha hai| dUsare zrutaskandha meM 16 adhyayana haiM jo prathama zrutaskandha ke adhyAyoM kI vyAkhyA mAtra hai| prathama zrutaskandha meM 323 sUtra hai AcArAMga ke donoM zrutaskandhoM meM kula 804 sUtra hai ina sUtroM kA parimANa 18 hajAra pada kahA gayA hai prathama zrutaskandha meM 51 uddezaka haiM 'mahAprarijJA' adhyayana ke 7 uddezaka kA lopa karane para 44 uddezaka rahate haiN| dvitIya zrutakandha meM kula 25 uddezaka haiN| yaha Upara meM kaha cuke haiM ki AcArAMgasUtra AcArapradhAna grantha hai, isalie ise sarvaprathama sthAna milA hai| isakI mahattA kA dUsarA kAraNa yaha bhI batAyA gayA haiM ki atItakAla meM jitane bhI tIrthakara hue haiM, una sabhI ne AcArAMga kA upadeza diyaa| vartamAna meM jo tIrthakara mahAvideha kSetra meM virAjita haiM ve bhI sarvaprathama AcArAMga kA hI upadeza dete haiM aura bhaviSyakAla meM jitane bhI tIrthakara hoMge ve bhI sarvaprathama AcArAMga kA hI upadeza degeN|' AcArAMga kA mukhya pratipAdya viSaya 'AcAra' hai isameM AcAra sambandhI vibhinna pahaluoM ko prastuta kiyA hai kintu prathama zrutaskandha meM AcAravidhi kA sUkSma svarUpa hI upalabdha hotA hai jabaki dvitIya zrutaskandha meM AcAravidhi aura AhAravidhi kI acchI vivecanA hai| prathama zrutaskandha' meM ullikhita AcAra pakSa evaM AcAravidhi kA varNana isa prakAra hai - * zastraparijJA nAmaka prathama adhyayana meM jIvasaMyama, jIvoM ke astitva kA pratipAdana aura usakI hiMsA ke tyAga karane kA vidhAna batAyA gayA hai| lokavicaya nAmaka dvitIya adhyayana meM kina kAryoM ko karane se jIva kamoM se Abaddha hotA hai aura kisa prakAra kI sAdhanA karane se jIva karmoM se mukta hotA hai isakI samyak vidhi prarupita hai| zItoSNIya nAmaka tRtIya adhyayana meM zramaNa ko anukUla aura pratikUla uparsaga samupasthita hone para sadA samabhAva meM raha kara una upasagoM ko kisa prakAra sahana karanA cAhie isakA vidhAna kahA gayA hai| * samyaktva nAmaka caturtha adhyayana meM yaha pratipAdita haiM ki dUsare sAdhakoM '(ka) AcArAMgacUrNi - pR. 3 (kha) AcArAMga zIlAMkagavRtti - pR. 6 *AcArAMgasUtra - madhukaramuni Page #126 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 96/ sAdhvAcAra sambandhI sAhitya * lokasAra nAmaka paMcama adhyayana meM kahA gayA hai ki isa virAT vizva meM jitane bhI padArtha haiM ve nissAra haiM, kevala samyaktva hI sAra rUpa hai| use prApta karane ke lie muni ko kaisA puruSArtha karanA cAhie ? ityAdi prakAra ka upadezavidhi kA nirUpaNa hai| * ke pAsa aNimA, garimA, laghimA Adi labdhiyoM ke dvArA prApta aizvarya ko dekhakara sAdhaka samyaktva se jarA bhI vicalita na bane aura sva svabhAva meM sthita banA rhe| * dhUta nAmaka SaSThama adhyayana meM nirdeza hai ki sadguNoM ko prApta karane ke pazcAt zramaNoM ko kisI bhI padArtha meM Asakta banakara nahIM rahanA caahiye| mahAparijJA nAmaka saptama adhyayana meM ullekha hai ki saMyama - sAdhanA karate samaya yadi mohajanya upasarga upasthita hoM to unheM samyak prakAra se sahana karanA cAhiye, parantu sAdhanA se vicalita nahIM honA cAhiye / vimokSa nAmaka aSTama adhyayana meM vidhi-vidhAna viSayaka kucha mahatvapUrNa carcA prApta hotI hai; jaise- samanojJa amanojJa AhAra dAna kI vidhi evaM niSedha, akAraNa AhAra niSedha kA vidhAna, dvivastradhArI vidhAna, eka vastradhArI zramaNa kI AhAra vidhi, bhaktapratyAkhyAna, iMgitamaraNa, prAyopagamana anazana kI vidhi, saMlekhanA kI vidhi ityAdi / upadhAnazruta nAmaka navA~ adhyayana meM bhagavAna mahAvIra kI sAdhanA vidhi kA citraNa karatA hai isameM dhyAna-sAdhanA, ahiMsA-caryA, Asana - zayyA caryA, nidrAtyAga caryA, vividha upasarga, sthAna- parISaha, zIta- parISaha, acikitsA aparikarma, tapacaryA evaM AhAracaryA kA vizeSa ullekha huA hai| ukta vivecana se svataH spaSTa hotA hai ki isa grantha meM saMyamI jIvana ko AcAra aura vicAra se paripuSTa banAne ke lie anya pakSoM ke sAtha-sAtha vidhi pakSa para bhI bala diyA gayA hai| AcArAMga ke dvitIya zrutakandha meM sAdhvAcAra kA vistRta vivecana hai| isameM muniyoM kI bhikSAcaryA, unake Thaharane ke sthAna vastra, pAtra Adi kA svarUpa evaM unake grahaNa kI vidhi kyA hai, ityAdi viSayoM kA bahuta hI gaMbhIra vivecana isameM upalabdha hotA hai| yaha dvitIya zrutaskandha pA~ca cUlikAoM meM vibhakta hai| Page #127 -------------------------------------------------------------------------- ________________ inameM se prathama cAra cUlikAe~ AcArAMga meM hI haiM kintu pA~cavI cUlikA ati vistRta hone ke kAraNa AcArAMga se bhinna kara dI gaI hai aura vaha 'nizIthasUtra' ke nAma se eka alaga grantha ke rUpa meM upalabdha hai| jaina vidhi-vidhAna sambandhI sAhitya kA bRhad itihAsa / 97 isa dvitIya zrutaskandha' kI prathama cUlA meM sAta adhyayana haiM inake nAma ye haiM - 1. piNDaiSaNA, 2. zayyaiSaNA, 3. IryeSaNA, 4. bhASAjAtaiSaNA, 5. vastraiSaNA, 6. pAtraiSaNA aura 7. avagrahaiSaNA / piNDaiSaNA nAmaka adhyayana meM nimna vidhAnoM kI carcA huI haiM 1. kalpanIya-akalpanIya AhAra kI vidhi, 2. auddezikAdi doSa-rahita AhAra kI eSaNA vidhi, 3. aSTamI parrAdi meM AhAra grahaNa kI vidhi evaM niSedha, 4. bhikSA yogya kulUkI gaveSaNA vidhi, 5. indramaha Adi utsava meM azanAdi eSaNA kI vidhi, 6. jImanavAra ke AhAra kI tyAga vidhi, 7 . azuddha AhAra ke parityAga kI vidhi, 8. godohana velA meM bhikSArtha praveza niSedha vidhi, 6. atithi zramaNa Ane para bhikSA vidhi, 10 agrapiMDa grahaNa niSedha 11. viSamamArgAdi se bhikSAcaryArtha gamana niSedha kA vidhAna, 12. baMda dvAra vAle gRha meM praveza - niSedha kA vidhAna, 13. pUrva praviSTa zramaNa mAhaNAdi kI upasthiti meM bhikSA vidhi, 14. bhikSAgrahaNa kI vidhi, 15. pAnI grahaNa karane kI vidhi, 16. AdhAkarmika Adi AhAra grahaNa kA niSedha, 17 agrAhya lavaNa paribhoga pariSaThApana vidhi, 18. AhAra bhogane kI vidhi, 16. AhAra pAna kI saptaiSaNA vidhi zayyaiSaNA nAmaka dvitIya adhyayana meM ye vidhAna milate haiN| 1. upAzrayaeSaNA kI vidhi, 2 . upAzraya eSaNA ke vidhi - niSedha, 3. gRhastha saMsakta upAzraya - niSedha kA vidhAna, 4. upAzraya - yAcanA kI vidhi, 5. uccAra-prasravaNa- bhUmi pratilekhanA kI vidhi ityAdi / ISaNA nAmaka adhyayana meM nimna vidhi-vidhAna prApta hote haiM 1. varSAvAsa meM vihAra caryA kI vidhi, 2. naukArohaNa vidhi, 3. jaMghApramANa jala - saMtaraNa kI vidhi, 4. viSama mArgAdi se gamana niSedha kI vidhi, 5. AcAryAdi ke sAtha vihAra meM vinaya - vidhi, 6 mArgAtikramaNa kI vidhi Adi / bhASAjAtaiSaNA isa adhyayana meM solaha vacana bolane kI vidhi evaM sAvadya bhASA tyAga kI vidhi kahI gaI hai| vastraiSaNA nAmaka paMcama adhyayana meM nimna vidhi-vidhAna kahe gaye haiM ve ye haiM 1. anaiSaNIya vastra kI grahaNa niSedha vidhi, 2. vastraiSaNA kI cAra pratimAoM kA 1 (ka) AcArAMgasUtra - mudhakaramuni (kha) AcArAMgasUtra - amolakaRSi - Page #128 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 98/sAdhvAcAra sambandhI sAhitya vidhAna, 3. auddezikAdi doSayukta vastraiSaNA ke niSedha kA vidhAna, 4. vastra-grahaNa se pUrva pratilekhanA kA vidhAna, 5. vastra prakSAlana niSedha kA vidhAna, 6. vastra-sukhAne kI vidhi evaM niSedha, 7. kalpanIya vastra yAcanA vidhi, 8. vastra dhAraNa kI sahaja vidhi, 6. samasta vastroM sahita vihArAdi kI vidhi evaM niSedha, 10. prAtihAsika vastra grahaNa aura pratyarpaNa vidhi, 11. vastra rakhane kI vidhi ityaadi| pAtraiSaNA nAmaka SaSThama adhyayana meM pAtra sambandha vidhi vidhAna nirdiSTa kiye gaye haiM ve isa prakAra haiM - 1. eSaNA doSayukta pAtra-grahaNa kA niSedha, 2. bahumUlya pAtra-grahaNa niSedha, 3. pAtraiSaNA kI cAra pratimAoM kA vidhAna, 4. anaiSaNIya pAtra grahaNa kA niSedha, 5. pAtra-pratilekhana kA vidhAna, 6. pAtra bIjAdi yukta hone para unake grahaNa karane kI vidhi, 7. sacitta saMsRSTa pAtra ko sukhAne kI vidhi, 8. vihAra ke samaya pAtra viSayaka vidhi, 6. pAtra kI yAcanA karane kI vidhi aura 10. pAtra rakhane kI vidhi| isake sAtha hI pAtra ke prakAra evaM usakI maryAdA kA bhI nirUpaNa kiyA gayA hai| avagrahaiSaNA nAmaka saptama adhyayana meM avagraha viSayaka vidhi-vidhAna kahe gaye haiM ve . nimna haiM - 1. avagraha yAcanA ke vividha prakAra, 2. avagraha ke lie varjita sthAna kA vidhAna, 3. Amravana Adi meM avagraha ke vidhi evaM niSedha, 4. avagraha grahaNa meM sAta pratimAoM kA vidhAna, 5. avagraha ke pA~ca prakAra aura 6. avagraha yAcanA karane kI zAstrIya vidhi aadi| dvitIya zrutaskandha kI dUsarI cUlA saptasaptatikA ke bhI sAta adhyayana haiM usake nAma ye haiM - 1. sthAna, 2. niSIdhikA, 3. uccAra pranavaNa, 4. zabda, 5. rUpa, 6. parakriyA, aura 7. anyonykriyaa| dvitIya cUlA ke ina adhyayanoM meM vidhi-vidhAna kI koI vizeSa carcA upalabdha nahIM hotI hai| tRtIya cUlikA meM 'bhAvanA' nAmaka eka hI adhyayana hai| caturtha cUlikA meM bhI 'vimukti' nAmaka eka hI adhyayana hai| ina cUlikAoM meM bhI vidhi-vidhAna kA ullekha dRSTigata nahIM hotA hai| prathama zrutaskandha meM jo AcAravidhi kahI gaI hai usakA AcAraNa kisane kiyA? isa prazna kA uttara tRtIya cUlikA meM hai| isameM bhagavAna mahAvIra ke caritra kA varNana hai| prathama zrutaskandha ke navama adhyayana upadhAnazrUtra meM mahAvIra ke janma, mAtA-pitA, svajana ityAdi ke viSaya meM koI ullekha nahIM hai| inhIM saba bAtoM kA varNana tRtIya cUlikA meM hai| isameM pA~ca mahAvratoM evaM unakI pA~ca-pA~ca bhAvanAoM kA svarUpa bhI batAyA gayA hai| isa kAraNa isa cUlikA kA 'bhAvanA' nAma sArthaka hai| caturtha cUlikA meM vibhinna upanAmoM dvArA vItarAga ke svarUpa kA varNana kiyA gayA hai| Page #129 -------------------------------------------------------------------------- ________________ jaina vidhi-vidhAna sambandhI sAhitya kA bRhad itihAsa/99 ukta vivecana ke AdhAra para yaha siddha hotA hai ki prastuta Agama apane nAma ke anusAra viSaya kA pratipAdana karane vAlA, sAdhu jIvana kI utkRSTacaryA kA nirUpaNa karane vAlA tathA bhagavAna mahAvIra kI vANI ko pratyakSa darzAne vAlA hai| AcArAMganiyukti AcArAMgasUtra' mUla meM kahIM saMkSipta to kahIM vistRta rUpa se 'vidhi-vidhAna' kI carcA upalabdha hotI hai| yaha niyukti AcArAMgasUtra ke donoM zrutaskandhoM para racI gaI hai| ataH niyukti kI saMkSipta carcA karanA prasaMgocitta hai| ___ AcArAMganiyukti kI racanA paravartI kAla kI hai lekina viSaya-nirUpaNa kI dRSTi se yaha mahattvapUrNa sthAna rakhatI hai| uttarAdhyayananiyukti meM nikSepoM ke varNana meM prAyaH ekarUpatA hai lekina AcArAMganiyukti isakI apavAda hai| isameM AcAra, aMga, brahma, caraNa, zastra, saMjJA, dizA, pRthivI, vimokSa, IryA Adi zabdoM kI nikSepaparaka vyAkhyA meM aneka mahattvapUrNa tathyoM kA pratipAdana huA hai|' yaha prAkRta padya meM nibaddha hai| isameM 347 gAthAe~ haiN| niyukti ke AdhAra para isameM mUla zabdoM kA nikSepa pUrvaka AkhyAna huA hai| vizeSa meM bhAvAcAra ke viSaya meM sAta dvAra kahe gaye haiM, AcAra ke 10 paryAya batAye gaye haiM, AcArAMga prathama aMga kyoM? isakA kAraNa batAyA gayA hai, sAtha hI upadhAnazruta kI prAcInatA siddha kI gaI hai| AcArAMgacUrNi yaha cUrNi niyukti kI gAthAoM ke AdhAra para hI likhI gaI hai| isa cUrNi meM prAyaH unhIM viSayoM kA vivecana hai jo AcArAMganiyukti meM hai| AcArAMgasUtra kA mUla prayojana zramaNoM ke AcAra-vicAra kI pratiSThA karanA hai ataH isa cUrNi meM pratyeka viSaya kA pratipAdana isI prayojana ko dRSTi meM rakhate hue kiyA gayA hai| AcArAMgavivaraNa __ prastuta vivaraNa mUlasUtra evaM niyukti para hai| yaha vivaraNa zIlAMkakRta hai| isakI racanA ke sambandha meM bhinna-bhinna ullekha prApta hote haiM vastutaH isakA racanAkAla 6 vI 10 vIM zatI ke Asa-pAsa hai cUMki zIlAMka usa samaya vidyamAna the| __isa vivaraNa meM viSaya yA zabda ko zabdArtha taka hI sImita nahIM rakhA hai apitu pratyeka viSaya kA vistAra pUrvaka vivecana kiyA gayA hai| apane vaktavya kI ' niyuktipaMcaka- vAcanA pramukha AcArya tulasI, pR. 41 2 jaina sAhitya kA bRhad itihAsa bhA. 3, pR. 287 Page #130 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 100 / sAdhvAcAra sambandhI sAhitya puSTi ke lie bIca-bIca meM aneka prAkRta evaM saMskRta uddharaNa bhI diye gaye haiN| bhASA, zailI, sAmagrI Adi sabhI dRSTiyoM se vivaraNa ko subodha banAne kA prayatna kiyA hai| yahA~ vivaraNa kA vistRta vivecana karanA apekSita nahIM hai| niSkarSataH AcArAMganiryukti, cUrNi aura vivaraNa AcArAMgasUtra meM varNita AcAra maryAdA aura AcArapakSIya vidhi-vidhAnoM ko gaharAI ke sAtha samajhane ke lie parama Alambana rUpa hai| AvazyakIyavidhisaMgraha gaNikezaramuni ke ziSya muni buddhisAgara' jI dvArA saMkalita kI gaI yaha kRti' bahuupayogI siddha hotI hai| yaha kRti hindI bhASA meM hai| isa kRti meM jo bhI vidhi-vidhAna saMgrahita haiM ve vidhimArgaprapA, AcAradinakara, pravacanasAroddhAra, Avazyaka bRhadvRtti evaM sAdhuvidhiprakAza Adi jaina vidhi-vidhAna se sambandhita granthoM ke AdhAra para liye gaye haiN| yaha grantha mukhyataH sAdhucaryA kI Avazyaka -vidhiyoM evaM viziSTa sAmAcAriyoM se saMbaddha hai| isa grantha meM ve hI vidhi-vidhAna saMgrahita haiM jo sAdhu jIvana kI dainikacaryA meM upayogI ho| isa grantha kI viSayavastu kI apekSA se isakA 'AvazyakIya vidhi saMgraha' yaha nAma sArthaka pratIta hotA hai| isa grantha kI viSayavastu do bhAgoM meM vibhakta kI gaI haiN| prathama bhAga 'AvazyakIya vidhi saMgraha' se sambandhita haiM tathA dUsarA bhAga 'AvazyakIya vicAra saMgraha' se samanvita hai| isa grantha ke prathama bhAga meM ullekhita vidhiyoM kA viSayAnukrama adholikhita hai- 1. rAtrikapratikramaNa vidhi, 2. prAtaHkAlIna pratilekhana vidhi, 2.1 sAmAnya pratilekhana vidhi, 2.2 aMgapratilekhana vidhi, 2.3 upadhi pratilekhana vidhi, 2.4 sthApanAcArya pratilekhana vidhi 3. guruvaMdana vidhi 4. caityavaMdana vidhi 5. dina ke prathama prahara kI ( ugghADA porisIha kI ) vidhi 6. pAtrapratilekhana vidhi 7. AhAra grahaNa ke nimitta bhramaNa karane kI vidhi 8. AhAra grahaNa ke sambandha meM AlocanA karane kI vidhi 6. pratyAkhyAna pArane kI vidhi 10. sthaMDila ( laghunIta - baDInIta ) ke lie gamana karane kI vidhi 11. sandhyAkAlIna pratilekhanA kharataragacchIya mohanamuni ke samudAyavartI zrI rAjamunijI ke do ziSya labdhimunijI aura kezaramunijI the / prastuta grantha ke karttA buddhisAgara jI inhIM kezaramuni jI ke ziSya the| yaha kRti vi.saM. 1663 meM 'zrI hindI jonAgama prakAzaka sumati kAryAlaya jaina presa, koTA' se prakAzita huI hai| Page #131 -------------------------------------------------------------------------- ________________ jaina vidhi-vidhAna sambandhI sAhitya kA bRhad itihAsa/101 vidhi 12. mAMDalA evaM gocarI meM lage hue doSoM kI pratikramaNa vidhi 13. daivasika pratikramaNa vidhi 14. daivasika pratikramaNa kI vizeSa vidhi 15. rAtrika saMthArA-porisI par3hane kI vidhi 16. pAkSikAdi pratikramaNa vidhi 17. chIMkadoSa nivAraNa vidhi 18. mArjArI ke maMDalI praveza ke doSa ke nivAraNa kI vidhi 16. dvAdazAvarttavaMdana vidhi 20. pAkSika pratikramaNa nimitta dUsare dina padastha gurujanoM ko vandana karane kI vidhi 21. sacitta-acitta raja dUra karane (ohaDAvaNa) kI vidhi 22. svAdhyAyanikSepa vidhi 23. svAdhyAya utkSepa (asvAdhyAya ko dUra karane) kI vidhi 24. loca karane evaM karavAne kI vidhi 25. devavaMdana vidhi 26. maMDalaracanA vidhi prastuta grantha ke dUsare bhAga meM saMkalita kiye gaye viSaya nimna haiM - 1. kAyotsarga saMbaMdhI doSa vicAra 2. dvAdazAvata vaMdana saMbaMdhI vicAra 3. chahamAsI tapa ciMtana vicAra 4. zayyAtara vicAra 5. AhAra doSa vicAra 6. mu~hapatti pratilekhana vicAra 7. upakaraNa vicAra (sAdhu ke 14 upakaraNa) (sAdhvI ke 25 upakaraNa) 8. sthaMDila pratilekhana vicAra 6. paMcamahAvrata bhAvanA vicAra 10. saMDAzaka pramArjana vicAra 11. AsvAdhyAya (asajjhAya) vicAra 12. prakIrNaka vicAra 13. sUtaka vicAra 14. bArahavrata tathA sarva tapasyA uccAraNa (pratigrahaNa) vidhi 15. sarvatapasyA pAraNa vidhi uttarAdhyayanasUtra uttarAdhyayana ardhamAgadhI prAkRta bhASA meM nibaddha hai|' yaha AcAra pradhAna AgamasUtra hai| isameM sAdhu ke AcAra evaM tattvajJAna kA sarala evaM subodha zailI meM varNana kiyA gayA hai| isameM upamAoM kI bahulatA hai isalie viMTaranitsa ne ise zramaNakAla kI koTi meM rakhA hai| digambara sAhitya meM aMgabAhya ke 14 prakAroM meM dazavaikAlika kA sAtavA~ aura uttarAdhyayana kA AThavA~ sthAna mAnA gayA hai| naMdisUtra ke antargata kAlika sUtroM kI gaNanA meM uttarAdhyayana kA prathama sthAna hai| vartamAna meM isakI gaNanA mUlasUtroM meM kI gaI hai| isako mUlasUtra kyoM mAnA gayA hai isa bAre meM vidvAnoM ke aneka mata haiN| pAzcAtya vidvAn zAnTiyara ke anusAra isameM mahAvIra ke mUla zabdoM kA saMgraha hai, isalie ise mUlasUtra kahA jAtA hai| DaoN. zUbiMga ne sAdhu jIvana ke mUlabhUta niyamoM kA pratipAdaka hone ke kAraNa ise mUlasUtra kahA hai| isake viSaya meM sAmAnya mAnyatA yahI hai ki isameM muni ke mUlaguNoM, mahAvratoM evaM samiti Adi kA nirUpaNa hone ke kAraNa yaha mUlasUtra uttarAdhyayanasUtra - madhukaramuni Page #132 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 102/sAdhvAcAra sambandhI sAhitya kahalAtA hai| mUlasUtroM kI saMkhyA evaM unake nAmoM ke bAra meM vidvAnoM meM kAphI matabheda hai kintu uttarAdhyayana ko sabhI meM eka svara se mUlasUtra mAnA hai| isameM do zabda haiM uttara aura adhyyn| niyuktikAra ke anusAra ye adhyayana AcArAMga ke adhyayana ke pazcAt arthAt uttarakAla meM par3he jAte haiM isalie inheM uttara adhyayana kahA gayA hai|' zrutakevalI AcArya zayyaMbhava ke pazcAt ye adhyayana dazavaikAlika ke adhyayana ke pazcAt arthAt uttarakAla meM par3he jAne lage, isalie bhI ye 'uttara-adhyayana' hI bane rhe| yaha grantha kisI eka kartA kI kRti nahIM hai, apitu saMkalita grantha hai| isakA racanAkAla dazavaikAlikasUtra kI racanA se pUrva kA hai yaha bAta ukta vivaraNa se spaSTa hotI hai| dazavaikAlika ke kartA zayyaMbhavasUri haiM, jinakA samaya vIra nirvANa ke 75 varSa bAda mAnA jAtA hai| uttarAdhyayana meM 36 adhyayana tathA 1638 gAthAe~ haiN| pratyeka adhyayana ke viSaya bhinna-bhinna hai| isameM vidhi-vidhAna se sambandhita kucha vivaraNa isa prakAra upalabdha hote haiM jaise dUsare 'parISaha nAmaka' adhyayana meM kahA gayA hai kisAdhujIvana meM Ane vAle bAIsa parISahoM ko kisa prakAra sahana karanA cAhiye tathA usa sthiti meM sAdhu ko kyA cintana karanA cAhiye ityaadi| ina sabakA isameM manovaijJAnika DhaMga se nirUpaNa kiyA gayA hai| vastutaH isa adhyayana meM 'municaryAvidhi' kA bahuta sUkSmatA se varNana huA hai| pA~cave 'kSullaka nirgranthIya' nAmaka adhyayana meM muni jIvana ke prAraMbhika AcAra niyamoM kA pratipAdana kiyA gayA hai| solahave 'brahmacarya samAdhinasthAna' nAmaka adhyayana meM brahmacarya pAlana ke dasa samAdhisthAna batAye gaye haiM arthAt yaha kahA gayA hai ki sAdhu ko brahmacarya kI surakSA ke lie kina-kina niyamoM kA pAlana karanA caahiye| yahA~ niyama pAlana karanA bhI eka prakAra kI vidhi samajhanI caahie| ve dasa sthAna ye haiM - 1. zramaNa ko strI, pazu evaM napuMsaka se yukta sthAna para nahIM rahanA caahie| 2. striyoM se ekAnta meM bAtacIta nahIM karanI caahie| 3. striyoM ke sAtha eka Asana para nahIM baiThanA caahie| 4. striyoM kI ora dRSTi gar3Akara nahIM dekhanA caahie| 5. striyoM ke gAyana, rodana, hAsya, vilApa Adi kA zravaNa nahIM karanA caahie| 6. pUrva krIDAoM kA smaraNa nahIM karanA caahie| 7. atigariSTha AhAra nahIM karanA caahie| 8. mAtrA se adhika bhojana nahIM karanA caahie| 6. zarIra kI sAja-sajjA yA vibhUSA nahIM karanI caahie| 10. indriyoM ke ' uttarAdhyayanasUtra-madhukaramuni Page #133 -------------------------------------------------------------------------- ________________ jaina vidhi-vidhAna sambandhI sAhitya kA bRhad itihAsa/103 viSaya-zabda, rUpa, rasa, gandha, evaM sparza meM Asakta nahIM bananA caahie| 'sAmAcArI' nAmaka chabbIsaveM adhyayana meM dasa prakAra kI sAmAcArI' kA varNana kiyA gayA hai jo sAdhu jIvana kI pramukha AcAravidhi rUpa haiN| ina sAmAcAriyoM kA pAlana pratyeka saMyamI AtmAoM ke lie anivArya mAnA gayA hai| jaise muni kAryavaza kahIM bAhara jAye to gurujanoM ko sUcanA dekara jAyeM, punaH vApisa lauTakara AyeM taba apane Agamana kI sUcanA deN| apane hara kArya ke lie guru se anumati leN| guru yA anya saMghIya sAdhuoM kI AhAra Adi se sevA kreN| guru ke Ane para khar3e hokara sammAna kareM tathA jJAnIjana yA tapasvIjana se jJAna evaM tapa kI zikSA lene ko sadaiva tatpara raheM ityaadi| isake sAtha hI muni kI dinacaryA kA samaya ke krama se vivecana kiyA gayA hai| isameM nirdeza hai ki muni dina ke prathama prahara meM svAdhyAya, dUsare meM dhyAna, tIsare meM bhikSAcaryA evaM cauthe meM punaH svAdhyAya kreN| muni rAtri ke prathama prahara meM svAdhyAya, dUsare meM dhyAna, tIsare meM nidrA aura cauthe meM punaH svAdhyAya kreN| anta meM prahara kA nirdhAraNa nakSatra ke mAdhyama se kisa prakAra hotA hai isakI vidhi tathA muni kI pratilekhana vidhi kA bhI varNana kiyA gayA hai| isa prakAra yaha adhyayana sAdhaka kI sAdhanA kA samyak nirUpaNa karatA hai sAdha hI kAlamAna kI vidhi ko bhI prastuta karatA hai| 'pravacanamAtA' nAmaka 24 veM adhyayana meM 'aSTa pravacanamAtA' kA nirUpaNa hai| aSTapravacanamAtA kA paripAlana sAdhucaryA kA prAthamika aMga mAnA gayA hai| isa adhyayana meM aSTapravacanamAtA kA svarUpa evaM usake paripAlana kI samyaka vidhi kahI gaI hai| 'caraNavidhi' nAmaka 31 veM adhyayana meM zramaNoM kI 'cAritravidhi' kA varNana hai ataH adhyayana kA nAma caraNavidhi rakhA gayA hai| isa adhyayana meM eka se lekara taiMtIsa saMkhyA taka aneka viSayoM kA varNana huA hai| unameM sAdhu ke lie karaNIya-akaraNIya kRtyoM kA nirUpaNa hai| 'aNagAramArgagati' nAmaka 35 veM adhyayana meM mukhyataH zAnta yA anAkula jIvana zailI evaM samAdhimaraNa kI vidhi kA vivecana kiyA gayA hai / isake sAtha hI anya aneka mahattvapUrNa AcAra vidhiyoM kI bhI prarUpaNA huI hai| ukta varNana se jJAta hotA hai ki yaha sUtra vibhinna viSayoM kA pratipAdaka hai isameM jAtivAda, dAsaprathA, yajJa evaM tIrthasthAna Adi kA bhI varNana hai| taduparAnta yatkiMcit vidhi vidhAna bhI nirUpita 'jaina paramparA meM muni kI AcArasaMhitA ko sAmAcArI kahA gayA hai| yaha AcAra do prakAra kA hai - vratAtmaka evaM vyvhaaraatmk| paMcamahAvrata rupa AcAra vratAtmaka sAmAcArI hai tathA parasparAnusAra rupa AcAra vyavahArAtmaka sAmAcArI hai| Page #134 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 104/sAdhvAcAra sambandhI sAhitya huye haiM tathA ye vidhi-vidhAna prAyaH sAdhu jIvana kI caryA se hI sambandhita hai| uttarAdhyayananiyukti __ isa niyukti meM 607 gAthAe~ hai| anya niyuktiyoM kI taraha isameM bhI aneka pAribhASika zabdoM kA nikSepa paddhati se vyAkhyAna kiyA gayA hai| isI prakAra aneka zabdoM ke vividha paryAyavAcI zabda diye gaye haiN| isameM sAmAcArI aura vidhi zabda kA bhI nikSepapUrvaka vyAkhyAna huA hai| uttarAdhyayanacUrNi yaha cUrNi niyukti ke anusAra hai| yaha saMskRta mizrita prAkRta bhASA meM likhI gaI hai| isameM vinaya, parISaha, nirgrantha-paMcaka, jJAna, kriyA, ekAnta Adi viSayoM para sodAharaNa prakAza DAlA gayA hai| anta meM cUrNikAra ne apanA paricaya dete hue svayaM ko koTikagaNa ke vANijyakula kI vrajazAkhA ke gopAlagaNimahattara kA ziSya batAyA hai| uttarAdhyayanaTIkA yaha TIkA vAdivetAla zAntisUri ne likhI' hai| isa TIkA kA nAma ziSyahitAvRtti hai| yaha pAia-TIkA ke nAma se bhI prasiddha hai kyoMki isameM prAkRta kathAnakoM evaM uddharaNoM kI bahulatA hai| isameM mUlasUtra evaM niyukti donoM kA vyAkhyAna hai| bIca meM kahIM-kahIM bhASya gAthAe~ bhI uddhRta kI gaI hai| aneka sthAnoM para pAThAntara bhI diye gaye haiN| isameM anya viSayoM ke sAtha-sAtha yathAprasaMga pauSadhavidhAna, dIkSAvidhAna, sAdhucaryA vidhAna ityAdi kI bhI carcA huI hai| spaSTataH prastuta Agama evaM usa para likhe gaye vyAkhyA sAhitya meM anya vividha viSayoM kI pradhAnatA hone para bhI kucha vidhi-vidhAna evaM tatsambandhI vivaraNa bhI dRSTigata hote haiN| dazavaikAlikasUtra jaina AgamoM meM dazavaikAlikasUtra kA mahattvapUrNa sthAna hai| mUla AgamoM meM isakA tIsarA sthAna hai| nandIsUtra', pakkhisUtra' Adi ke vargIkaraNa ke anusAra utkAlika sUtroM meM isakA prathama sthAna hai| mUlataH yaha Agama sAdhu kI AcAravidhi ' dekheM, jaina sAhitya kA itihAsa bhA. 3, pR. 358-63 2 nandisUtra 77 ' pAkSikasUtra- svAdhyAya-saumya-saurabha pR. 161 Page #135 -------------------------------------------------------------------------- ________________ aura AhAravidhi se sambandhita hai| yaha sUtra asvAdhyAya ke samaya ko chor3akara sabhI kAloM meM par3hA jA sakatA hai| yaha sUtra prAkRta bhASA meM hai| isameM kula 480 gAthAe~ hai, 36 sUtra hai, 10 adhyayana haiM, 6 uddezaka hai aura kula 34 gAthA kI do cUlikAe~ haiN| isake karttA zrutakevalI zayyaMbhavasUri haiN| unhoMne isakI racanA apane putra manaka ke liye kI thii| isakA racanAkAla vIra - nirvANa saMvat 72 ke Asa-pAsa hai| yaha racanA campA meM huI hai kyoMki manaka apane pitA zayyaMbhavasUri se campA meM milA thaa| dazavaikAlikasUtra ke sambandha meM kahA jAtA hai ki yaha eka niryUhaNa - racanA hai, pratyuta svatantra kRti nahIM hai / dazavaikAlika niyukti' ke anusAra dazavaikAlika kA cauthA adhyayana AtmapravAdapUrva se, pA~cavAM adhyayana karmapravAdapUrva meM se, sAtavA~ adhyayana satyapravAdapUrva meM se, aura zeSa adhyayana nauMveM pratyAkhyAnapUrva kI tIsarI vastu meM se lie gaye haiN| dazavaikAlika ke katipaya adhyayana aura gAthAoM kI uttarAdhyayana aura AcArAMgasUtra ke adhyayana aura gAthAoM ke sAtha tulanA kI jA sakatI hai| vastutaH Agama zramaNa jIvana kI AcArasaMhitA se sambandhita hai| isameM zramaNAcAra kI jitanI bhI pramukha bAteM haiM, ve sabhI A gaI haiN| jaina vidhi-vidhAna sambandhI sAhitya kA bRhad itihAsa / 105 aba hamArA jo varNya viSaya hai usakI apekSA se dazavaikAlikasUtra ke 10 adhyayanoM kA vivecana isa prakAra haiM : 1 - 1. drumapuSpikA isameM dharma kI vyAkhyA aura prazaMsA kI gaI hai| isake sAtha hI sAdhu kI bhikSA kaisI honI cAhie aura sAdhu ko kisa prakAra AhAra grahaNa karanA cAhiye isa bAta ko mAdhukarI vRtti ke AdhAra para samajhAyA gayA hai| yahA~ yaha dhyAtavya haiM ki jaina zramaNa kI bhikSA sAmAnya bhikSuoM kI bhA~ti nahIM hotii| usake lie aneka niyama aura upaniyama haiN| vaha kisI ko bhI binA pIr3A pahu~cAye zuddha- sAtvika navakoTi parizuddha bhikSA grahaNa karatA hai / bhikSAvidhi meM bhI ahiMsA kI sUkSma maryAdA kA pUrNa dhyAna rakhA gayA hai| 2. zrAmaNyapUrvaka - yaha dUsarA adhyayana hai| isameM nirdeza haiM ki saMyama meM dhRti rakhane vAlA hI sAdhaka apanI sAdhanA ko Age bar3hAtA hai| dharma binA dhRti ke sthira nahIM raha sakatA hai| 3. kSullakAcArakathA isa tRtIya adhyayana meM AcAravidhi aura anAcAra vidhi kA vivecana kiyA gayA hai / sampUrNa jJAna kA sAra AcAra hai| jisa sAdhaka meM dhRti hotI hai vahI sAdhaka AcAra aura anAcAra ke bheda ko samajha sakatA hai aura dazavaikAlika niryukti, gA. 16-17 - Page #136 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 106/sAdhvAcAra sambandhI sAhitya AcAra ko svIkAra karake anAcAra se bacatA hai| paMcAcAra rUpa dharma AcAra hai aura jitane bhI agrAhya, abhogya evaM akaraNIya kArya haiM ve anAcAra haiN| isameM 52 prakAra ke anAcAra (anAcIrNa) kahe gaye haiN| 4. dharmaprajJapti-SaDjIvanikAya - isa caturtha adhyayana meM jIvasaMyama aura AtmasaMyama para cintana kiyA gayA hai| isameM ullekha haiM ki vahI sAdhaka zramaNadharma kI vidhi kA pAlana kara sakatA hai jo jIva aura ajIva ke svarUpa ko jAnatA ho| isake sAtha hI pA~camahAvrata aura chaTThA rAtribhojanaviramaNavrata kA svarUpa batalAyA gayA hai| Age kahA hai ki mahAvratoM kA samyak pAlana vahI kara sakatA hai jise pahale jIva-ajIva ke svarUpa kA jJAna ho| isa jJAna ke abhAva meM ahiMsA kA pAlana nahIM ho sakatA hai aura binA ahiMsA (dayA) ke anya vratoM kA pAlana nahIM ho sakatA hai| sAdhvAcAra kI dRSTi se yaha adhyayana atyanta preraNAdAyI sAmagrI prastuta karatA hai| 5. piNDaiSaNA - yaha adhyayana do uddezakoM meM vibhakta hai| prathama uddezaka meM bhikSA ke sambandha meM gaveSaNA, grahaNaiSaNA aura paribhogaiSaNA kA varNana hai isalie isa adhyayana kA nAma piNDaiSaNA hai| isa adhyayana meM bhikSAcaryA se sambandhita jo kucha vidhiyA~ prApta hotI haiM ve nimna haiM - 1. gocarI gamana vidhi, 2. gRha praveza sambandhI vidhi-niSedha, 3. AhAra grahaNa sambandhI vidhi-niSedha, 4. garbhavatI evaM stanapAyina nArI se bhojana lene sambandhI vidhi niSedha, 5. bhojana karane kI ApavAdika vidhi, 6. sAdhu-sAdhviyoM ke AhAra karane kI sAmAnya vidhi, 7. paryApta AhAra na milane para punaH AhAra-gaveSaNA kI vidhi 8. yathAkAlacaryA karane kA vidhAna, 6. sAmudAyika bhikSA kA vidhAna aadi| ___ pA~cave adhyayana ke dUsare uddezaka meM sAdhu ke bhikSAcaryA kI kAla sambandhI vidhi batAyI gayI hai arthAt isameM yaha batAyA gayA hai ki sAdhu ko bhikSA ke lie kisa samaya jAnA caahiye| 6. mahAcArakathA - isa adhyayana meM sUkSma rUpa se sAdhu kI AhAravidhi hI pratipAdita hai| tRtIya adhyayana meM kSullaka AcAra kA vivecana hai to isa adhyayana meM mahAcAra kA vivecana hai| tRtIya adhyayana meM kevala sAmAnya AcAra kA hI nirUpaNa hai, jabaki isa adhyayana meM utsarga aura apavAda donoM mAgoM kA nirUpaNa hai| yahA~ donoM hI mArga sAdhaka kI sAdhanA ko lakSya meM rakhakara batAe gae haiN| jaise eka nagara taka pahu~cane ke do mArga haiM, ve donoM hI mArga kahalAte haiM, amArga nahIM; vaise hI utsarga bhI sAdhanA kA mArga hai aura apavAda bhii| udAharaNa ke rUpa meM Page #137 -------------------------------------------------------------------------- ________________ bAla, vRddha, rogI zramaNoM ke lie aThAraha sthAna varjya mAne haiN| una aThAraha sthAnoM meM solahavA~ sthAna 'gRhAntaraniSadyA varjana' hai, jisakA artha hai - gRhastha ke ghara meM baiThanA nhiiN| isakA apavAda bhI isa adhyayana kI 58 vIM gAthA meM hai ki jarAgrasta, rogI aura tapasvI sAdhu gRhastha ke ghara baiTha sakatA hai| spaSTataH apavAdamArga kA prastuta adhyayana meM sahetuka nirUpaNa huA hai| - 7. vAkya zuddhi isa sAtaveM adhyayana meM sAdhu kI AcAravidhi ke antargata bhASA-viveka para bala diyA gayA hai| jaina zramaNoM ke lie gupti, samiti aura mahAvrata kA pAlana Avazyaka hI nahIM, anivArya bhI mAnA gayA hai| mahAvrata meM dvitIya mahAvrata bhASA se sambandhita hai to gupti aura samiti meM bhI dvitIya gupti aura dvitIya samiti bhASA se hI sambandhita hai| vacana - gupti meM mauna hai aura samiti meM vicAra yukta vANI kA prayoga hai| isameM sAdhu ke lie varjya - avarjya bhASA kA nirUpaNa huA hai aura kahA gayA hai ki sAdhu ko karkaza, niSThura, anarthakArI jIvoM kA AghAta aura paritApa dene vAlI bhASA kA prayoga nahIM karanA caahie| hamezA hita, mita, aura satya hI bolanA caahie| jaina vidhi-vidhAna sambandhI sAhitya kA bRhad itihAsa / 107 8. AcArapraNidhi isa adhyayana meM AcAravidhi kA nahIM apitu AcAra kI praNidhi kA nirUpaNa hai / AcAra eka mahAn nidhi hai / usa nidhi ko pAkara zramaNa kisa prakAra cale, usakA digdarzana isa adhyayana meM kiyA gayA hai| praNidhi kA apara artha - ekAgratA, sthApanA aura prayoga hai| zramaNa ko indriyoM ke vikAroM ke pravAha meM pravAhita na hokara, Atmastha honA caahie| aprazasta prayoga na kara prazasta prayoga karane caahie| aisI zikSAeM isa adhyayana meM dI gaI hai| isa adhyayana meM sAdhanA ke aneka AcaraNIya pahaluoM para prakAza DAlA gayA hai| - 6. vinayasamAdhi - isa adhyayana meM cAra uddezaka haiM unameM vinaya kA nirUpaNa kiyA gayA hai| vinaya kA vAstavika artha hai- variSTha evaM gurujanoM kA sammAna karate hue, unakI AjJAoM kA pAlana karate hue anuzAsita jIvana jInA / isa adhyayana meM vinaya AcAra se sambandhita kaI bindUoM para prakAza DAlA gayA hai jaise - 1. avinIta zramaNa ke dvArA kI gayI guru AzAtanA ke duSpariNAma, 2. guru ke prati vividha rUpoM meM vinaya kA prayoga, 3. vinaya kA mAhAtmya aura phala, 4. avinIta aura suvinIta ke guNa-doSa, 5. laukika vinaya aura lokottara vinaya, 6. vinIta sAdhaka ko kramazaH mukti kI upalabdhi, 7. vinayasamAdhi ke cAra sthAna ityAdi / vastutaH vinaya AcAra kA pAlana karanA bhI eka prakAra kA AdhyAtmika anuSThAna hai| 10. samikSu - isa adhyayana meM bhikSu ke svarUpa kA samyak nirUpaNa hai| Page #138 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 108/sAdhvAcAra sambandhI sAhitya prathamacUlikA- isakA nAma 'rativAkyA' hai| isameM saMyama-sAdhanA se vicalita hone vAle sAdhakoM ko punaH sthira karane kI vidhi batAyI gaI hai| dvitIyacUlikA- kA nAma 'viviktacaryA' hai| isameM zramaNa kI ekAntacaryA ke guNa aura niyamoM kA nirUpaNa hai| niSkarSataH dazavaikAlikasUtra' meM zramaNAcAra sambandhI vidhi-vidhAna kA bahuta hI vyavasthita DhaMga se huA hai| dazavaikAlikaniyukti yaha Agama AcAravidhAna aura AhAravidhAna se sambaddha hone ke kAraNa isa grantha para jo kucha bhI vyAkhyA sAhitya pratIta hotA hai una para saMkSipta prakAza DAlanA anivArya pratIta hotA hai cUMki vyAkhyAparaka granthoM meM ukta viSaya kI kucha vistRta carcA prApta hotI hai| dazavaikAlikaniyukti prAkRta padya meM nibaddha hai isake niyuktikAra caturdazapUrvI AcArya bhadrabAha mAne jAte haiN| kintu isa sambandha meM aneka matabheda bhI haiN| niyukti ke prArambha meM sarvasiddhoM ko maMgalarUpa namaskAra karake maMgala ke viSaya meM kahA hai ki grantha ke Adi, madhya aura anta meM vidhipUrvaka maMgala karanA caahie| nAmAdi kI apekSA maMgala cAra prakAra kA batAyA gayA hai| ___ Age ullekha haiM ki 'daza' zabda kA prayoga dasa adhyayana kI dRSTi se huA hai aura 'kAla' kA prayoga isalie huA hai ki isakI racanA usa samaya pUrNa huI jaba pauruSI vyatIta ho cukI thI, aparAhma kA samaya ho cukA thaa| Age dasa avayavoM se prathama adhyayana kA parIkSaNa kiyA gayA haiM dUsare adhyayana meM nAmAdi cAra prakAra se 'zrAmaNya' kI nikSepa paddhati se vyAkhyA kI gaI hai| Age ke sabhI adhyayanoM meM bhI usa-usa viSaya kA nikSepa paddhati se vyAkhyAna kiyA gayA hai| yahA~ yaha dhyAtavya haiM ki niyukti kI vyAkhyA zailI nikSepa paddhati para AdhArita hotI hai| jinameM mUla grantha ke pratyeka pada kI vyAkhyA na karake mukhya ' dazavaikAlika racanA se pUrva AcArAMga kA adhyayana adhyApana hotA thA, parantu dazavaikAlika kI racanA ke bAda AcArabodha ke lie sarvaprathama dazavaikAlika kA adhyayana Avazyaka mAnA gyaa| dazavakAlika nirmANa ke pUrva AcArAMga ke 'zastraparijJA' adhyayana se zramaNoM meM mahAvratoM kI upasthApanA kI jAtI thI, kintu dazavaikAlika ke nirmANa ke bAda dazavaikAlika ke caturtha adhyayana se mahAvratoM kI upAsthApanA kI jAne lgii| prAcIna kAla meM zramaNoM ko bhikSAgrAhI banane ke lie AcArAMgasUtra ke dUsare adhyayana ke 'lokavicaya' ke pAMcave uddezaka ko jAnanA Avazyaka thA, para jaba dazavaikAlika kA nirmANa ho gayA taba usa sUtra ke pA~cavA~ adhyayana 'piNDaiSaNA' ko jAnane vAlA zramaNa bhI bhikSAgrAhI ho gyaa| Page #139 -------------------------------------------------------------------------- ________________ jaina vidhi-vidhAna sambandhI sAhitya kA bRhad itihAsa/109 rUpa se pAribhASika zabdoM kI vyAkhyA kI jAtI hai| dazavaikAlikabhASya ___ niyuktiyoM kI vyAkhyA zailI bahuta hI saMkSipta aura gUr3ha hotI hai jabaki bhASya kI vyAkhyAzailI apekSAkRta vistRta hotI hai| bhASya bhI prAyaH prAkRta padya meM hI hote haiN| isa bhASya meM aneka prAcIna anuzrutiyA~, laukika kathAe~ aura paramparAgata zramaNoM kI AcAra-vicAra vidhi tathA gatividhiyoM kA pratipAdana kiyA gayA hai| dazavaikAlika para jo bhASya prApta hai, usameM kula 63 gAthAe~ hai| dazavaikAlika cUrNi meM bhASya kA ullekha nahIM hai kintu AcArya haribhadra ne apanI vRtti meM bhASya aura bhASyakAra kA aneka sthaloM para ullekha kiyA hai|' dazavaikAlikabhASya dazavaikAlikaniyukti kI apekSA bahuta hI saMkSipta hai| dazavaikAlikacUrNi ___ jaina AgamoM para jo vyAkhyAe~ saMskRta mizrita prAkRta gadya meM likhI gaI ve cUrNi ke rUpa meM vizruta huI haiN| cUrNikAra ke rUpa meM jinadAsagaNi mahattara kA nAma atyanta prasiddha hai| unake dvArA likhita cUrNiyA~ sAta AgamoM para prApta hai| unameM eka cUrNi dazavaikAlika para bhI hai| dazavaikAlika para dUsarI cUrNi vrajasvAmI kI paMraparA ke eka sthavira zrI agastyasiMha kI hai| yaha prAkRta meM hai| isameM sabhI mahatvapUrNa zabdoM kI vyAkhyA kI gaI hai| isa vyAkhyA ke lie unhoMne vibhASA zabda kA prayoga kiyA hai| vibhASA kA artha hai- zabdoM meM jo aneka artha hote haiM, una sabhI arthoM ko batAkara prastuta meM jo artha upayukta ho usakA nirdeza krnaa| isase spaSTa hai ki isa cUrNi meM mUlasUtra meM nibaddha jo vidhi-vidhAna hai usakA vistRta vivecana huA hai sAtha hI tattvArthasUtra, Avazyakaniyukti, oghaniyukti, vyavahArabhASya, kalpabhASya Adi granthoM kA bhI isameM ullekha huA hai| jinadAsagaNimahattara ne isakI cUrNi saMskRta mizrita prAkRta bhASA meM racI hai| sabhI adhyayanoM para vizeSa prakAza DAlA gayA hai| pA~caveM adhyayana meM zramaNa ke uttaraguNa-piNDasvarUpa, bhaktapAnaiSaNAvidhi, gamanavidhi, gocaravidhi, pAnakavidhi, pariSThApanavidhi, bhojanavidhi Adi para vistRta prakAza DAlA gayA hai| cUlikAoM meM rati, arati, vihAravidhi, gRhivaiyAvRtya kA niSedha Adi viSayoM se sambandhita vivecanA hai| prastuta cUrNi meM aneka kathAe~ dI gaI hai, jo bahuta hI rocaka tathA viSaya ko spaSTa karane vAlI hai| ' (ka) bhASyakRtA punarupanyakta iti- daza. haribhadrIyaTIkA, pR. 64 (kha) Aha ca bhASyakAraH, uddhRta dazavaikAlika sUtra, madhukaramuni, prastAvanA pR. 66 Page #140 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 110 / sAdhvAcAra sambandhI sAhitya piNDaniryukti piNDanijjutti-piNDaniryukti nAmaka yaha Agama cauthA mUlasUtra' mAnA jAtA hai| kahIM oghaniyukti ko bhI isake sthAna para mAnA jAtA hai| yaha kRti mahArASTrI prAkRta padya meM hai| isameM 671 gAthAe~ hai| isake racayitA bhadrabAhu mAne jAte haiN| yaha niryukti dazavaikAlikasUtra ke pA~caveM adhyayana 'piMDaiSaNA' para likhI gaI hai| atyanta vistRta ho jAne ke kAraNa ise 'piNDaniryukti' ke nAma se eka alaga hI grantha svIkAra kara liyA gayA hai| isameM niryukti aura bhASya kI gAthAe~ eka dUsare meM mila gaI haiN| vastutaH yaha grantha zramaNa kI 'AhAravidhi' se sambandhita hai aura yaha bAta isa grantha ke nAma se bhI spaSTa hotI hai / piNDa kA artha hai- bhojana / piNDaniryukti meM azana, pAna, khAdima aura svAdima isa sabhI ke lie piNDa zabda vyavahRta huA hai| zramaNa ke grahaNa karane yogya AhAra ko piNDa kahA gayA hai| isa grantha meM ' AhAra vidhi' se sambandhita ATha adhikAra kahe gaye haiM ve ye haiM- 9. udagama 2. utpAdanA 3. eSaNA 4. saMyojanA 5. pramANa 6. aMgAra 7. dhUma aura 8. kAraNa / isa grantha ke prArambha meM kisI ko namaskAra kiye jAne kA ullekha nahIM hai| ukta ATha adhikAra ke nAma nirdeza ke sAtha grantha kA prArambha huA hai| isameM Age piMDa ke nau prakAra batAye gaye haiM - pRthvIkAya, apkAya, teukAya, vAyukAya, vanaspatikAya, dvIndriya, teindriya, caurindriya aura paMcendriya / ina nau ke sacitta, acitta aura mizra bheda kiye gaye haiM, kintu muni ke lie ziSya ke atirikta acitta piNDa hI grAhya hotA haiN| inameM sarpadaMza ke jahara kA zamana karane ke lie beindriya meM sIpa, zaMkha Adi ke mRtazarIra, dImakoM ke gRha kI miTTI, vamana kI upazAnti ke lie makkhI kI viSTA, TUTI huI haDDI ko jor3ane ke lie carma, asthi, dA~ta, nakha, pathabhraSTa zramaNa ko bulAne ke lie sIMga aura kuSTha Adi rogoM ke nivAraNArtha gomUtra Adi ke upayoga zramaNa ke lie vihita batAye gaye haiN| mizrapiNDa meM sauvIra ( kAMjI), gorasa, Asava, besana ( jIrA, acitta namaka Adi ) auSadhi tela Adi acitta zAkaphala, acitta lavaNa, guDa aura odana kA upayoga hotA hai| tadanantara AhAravidhi meM lagane vAle doSoM kI carcA karate hue solaha udagama, solaha utpAdana evaM dasa eSaNA ke doSa kahe gaye haiM tathA mukhyataH sAdhuoM ke piNDa (bhojana) sambandhI varNana hone ke kAraNa isakI gaNanA chedasUtroM meM bhI kI jAtI hai| 2 piNDaniryukti, gA. 6 1 Page #141 -------------------------------------------------------------------------- ________________ jaina vidhi-vidhAna sambandhI sAhitya kA bRhad itihAsa / 111 AhAra grahaNa evaM AhAra pradAna karate pradAna samaya kauna se doSa, kisake dvArA, kisa prakAra lagate haiM ityAdi kA bhI nirUpaNa huA hai isameM upalabdha vivaraNa saMkSepa meM isa prakAra hai udgamadoSa - isameM udgama kA artha hai jo doSa banAte samaya lagate haiM / 16 udgama sambandhI doSoM ke nAma kramazaH isa prakAra haiM 1. AdhAkarma- dAnAdi ke nimitta taiyAra kiyA huA bhojana sAdhu ko pradAna karanA AdhAkarma hai| prastuta grantha meM isa doSa kA varNana kaI bheda-prabhedoM ke sAtha huA hai| ( 64 - 217) 2. auddezika- sAdhu ke uddezya se banAyA huA bhojana sAdhu ko denA ( 218 - 242) 3. pUrtikarma - pavitra vastu meM apavitra vastu ko milAkara denA ( 243-70 ) 4. mizrajAta - sAdhu aura kuTumbIjanoM ke lie ekatra banAyA huA bhojana pradAna karanA (271-76) 5. sthApanA - sAdhu ko dene ke lie alaga se rakhI huI vastu denA ( 277 - 83 ) 6. prabhRtikA bahumAna pUrvaka sAdhu ko dI jAne vAlI bhikSA ( 284 - 61) 7. prAduSkaraNa- maNi Adi kA prakAza kara athavA bhitti Adi ko haTAkara prakAza karake dI jAne vAlI bhikSA ( 262 - 305 ) 8. krIta - sAdhu ke nimitta kharIdI huI vastu use pradAna karanA ( 305 - 315) 6. prAmitya sAdhu ke nimitta udhAra lekara vastu denA ( 316- 322 ) 10. parivartita sAdhu ke lie badalakara lI huI vastu denA ( 313 - 328) 11. abhyAhata - apane athavA dUsaroM ke grAma se lAyI huI vastu denA ( 326-346 ) 12. udbhinna- lepa Adi haTAkara prApta kI huI vastu denA ( 347 - 356 ) 13. mAlApahRta- sAdhu ke lie Upara car3hakara lAyI huI vastu pradAna karanA ( 356 - 365) 14. Acchedya- dhu ke lie dUsaroM se chInakara lAyI huI vastu pradAna karanA ( 366-76) 15. anisRSTa- jisa vastu ke bahuta se mAlika hoM vaha unakI anumati ke binA denA ( 377-87) 16. adhyavapUraka - sAdhu ke lie atirikta rUpa se bhojana Adi kA prabandha karanA ( 388-61 ) ukta ye solaha doSa gRhastha ke dvArA lagate haiN| -- utpAdanAdoSa - isameM utpAdanA se sambandhita solaha doSa kahe gaye haiM jo nimna haiM 1. dhAtrIpiNDadoSa- dhAtrI kA kArya karake bhikSA prApta karanA dhAtrI doSa hai / ( 410 - 427) / 2. dUtIpiNDadoSa- samAcAroM kA AdAna-pradAna kara bhikSA prApta karanA dUtI doSa hai ( 428 - 434 ) / 3. nimittapiMDadoSa - bhaviSya Adi batAkara bhikSA prApta karanA nimitta doSa hai (435-436 ) / 4. AjIvakapiMDadoSa- jAti, kula, gaNa, karma aura zilpa kI samAnatA batAkara bhikSA grahaNa karanA AjIvakapiMDa doSa hai ( 437- 42 ) / 5. vanIpakapiMDadoSa - zramaNa, brAhmaNa, kRpaNa, atithi aura zvAna ye pA~ca prakAra ke vanIpaka - Page #142 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 112/sAdhvAcAra sambandhI sAhitya batAye gaye haiM inameM zramaNa Adi kA bhakta banakara bhikSA lenA vanIpaka doSa hai| 6. cikitsApiMDadoSa- kisI kI cikitsA karake bhikSA prApta karanA cikitsA doSa hai (456-60) / 7-10. krodha-mAna-mAyA-lobhapiMDa doSa- krodha dvArA, abhimAna dvArA, mAyA dvArA, lobha dvArA bhikSA prApta karanA (561-83) / 11. pUrva-pazcAt saMstavadoSa- bhikSA ke pUrva dAtA kI prazaMsA kara AhAra grahaNa karanA athavA bhikSA ke bAda dAtA kI prazaMsA dvArA AhAra prApta karanA (584-63) / 12. vidyApiMDadoSa- kaI prakAra kI vidyAoM ke dvArA AhAra prApta karanA vidyApiMDa doSa hai (564-66) / 13. mantrapiMDa doSa- mantra dvArA bhikSA prApta karanA mantrapiMDa doSa hai| yahA~ para pratiSThAnapura ke rAjA muruNDa kI zirovedanA dUra karane vAle pAdaliptasUri kA udAharaNa diyA gayA hai| 14. cUrNapiMDadoSacUrNa prayoga dvArA bhikSA prApta karanA isameM do kSullakoM kA dRSTAnta diyA hai| 15. yogapiMDadoSa- vidyA Adi siddha kara AhAra prApta karanA isameM samita sUri kA udAharaNa diyA hai| 16. mUlakarmapiMDadoSa- vazIkaraNa dvArA bhikSA prApta karanA mUlakarma- piMDadoSa hai| isake lie jaMghAparinita nAmaka sAdhu kA udAharaNa diyA gayA hai| (500-12) / ukta solaha utpAdanA doSa sAdhu ke dvArA lagate hai| eSaNAdoSa- eSaNA saMbaMdhI dasa doSa ye haiM - 1. zaMkitadoSa- zaMkAyukta citta se bhikSA grahaNa karanA zaMkita doSa hai (521-30) / 2. prakSitadoSa- sacitta pRthvI Adi athavA ghRta Adi se lipta bhikSA grahaNa karanA prakSitadoSa hai (531-36) / 3. nikSiptadoSa- sacitta ke Upara rakhI huI vastu grahaNa karanA nikSiptadoSa hai (540-57) 4. pihitadoSa sacitta se DhakI huI vastu grahaNa karanA pihitadoSa hai (558-62) / 5. saMhRtadoSa- anyatra rakhI huI vastu ko grahaNa karanA saMhRtadoSa hai (563-71) / 6. dAyakadoSa- bAla, vRddha, matta, unmatta, kAMpate hue zarIra vAlA, jvara se pIr3ita, aMdhA, kor3hI, khar3AU pahanA huA, hAtho aura pA~va meM ber3I pahanA huA, hAtha-pA~va rahita, napuMsaka, garbhiNI, jisakI goda meM zizu ho, bhojana karatI huI, dahI bilotI huI, cane Adi bhUnatI huI, ATA pIsatI huI cAvala kUTatI huI, tila Adi pIsatI huI, rUI dhunatI huI, kapAsa oTatI huI, kAtatI huI, pUnI banAtI huI, chaH kAya ke jIvoM ko bhUmi para rakhatI huI, una para gamana karatI huI, unako sparza karatI huI, hAtha dahI Adi se sane hoM- ityAdi dAtAoM se bhikSA grahaNa karanA dAyakadoSa hai| (572-604) / 7. unmizradoSa- puSpa Adi se mizrita bhikSA grahaNa karanA unmizradoSa (605-8) / 8. apariNatadoSa- aprAsuka bhikSA grahaNa karanA apariNatadoSa hai (606-12) / 6. liptadoSa- dahI Adi se lipta bhikSA grahaNa karanA liptadoSa hai (627-28) / 10. charditadoSa- TapakatA huA ' zramaNa pA~ca prakAra ke kahe gaye haiM - nirgrantha, zAkya, tApasa, parivrAjaka aura AjIvaka Page #143 -------------------------------------------------------------------------- ________________ jaina vidhi-vidhAna sambandhI sAhitya kA bRhad itihAsa/113 AhAra grahaNa karanA chardita doSa hai (627-28) / mAMDalI doSa- ye doSa pA~ca kahe gaye haiN| 1. saMyojanAdoSa- svAda ke lie prApta vastuoM ko milAnA saMyojanA doSa hai| 2. aparimANadoSa- parimANa se adhika bhojana lenaa| 3. aMgAradoSa- AhAra yA dAtA kI prazaMsA karate hue bhojana krnaa| 4. dhUmadoSa- AhAra yA dAtA kI nindA karate hue bhojana krnaa| 5. akAraNa doSa- zAstra meM kahe gaye 6 kAraNa ke atirikta bhojana karanA (636-67) / isa prakAra piNDaniyukti meM zramaNa kI AhAravidhi ke sambandha meM samyak cintana kiyA gayA hai| isa niyukti para AcArya malayagiri ne bRhadvRtti aura vIrAcArya ne laghuvRtti kI racanA kI hai| dazavaikAlikavRtti cUrNi sAhitya ke pazcAt saMskRta bhASA meM TIkAoM kA nirmANa huaa| yahA~ punaH jJAtavya haiM ki niyukti meM zabdoM kI vyAkhyA aura vyutpatti hotI haiN| bhASya meM gambhIra bhAvoM kA vivecana hotA hai| cUrNi meM nigUr3ha bhAvoM ko lokakathAoM tathA aitihAsika vRttoM ke AdhAra para samajhAne kA prayatna hotA hai jabaki TIkA meM dArzanika dRSTi se vizleSaNa hotA hai| TIkA ke aneka paryAyavAcI nAma upalabdha hote haiM, jaise- TIkA, vRtti, nivRtti, vivaraNa, vivecana, vyAkhyA, vArttika, dIpikA, avacUri, avacUrNi, paMjikA, TippaNaka, paryAya, stavaka, pIThikA, akSarArddha aadi|| saMskRta TIkAkAroM meM AcArya haribhadra kA nAma pramukha rUpa se liyA jAtA hai| inhoMne dazavaikAlika, Avazyaka Adi sAta AgamoM para TIkAe~ racI haiN| dazavaikAlikavRtti kA nAma ziSyabodhinI hai| ise bRhavRtti bhI kahate haiN| yaha TIkA dazavaikAlika niyukti para racI gaI hai|" ___niSkarSataH dazavaikAlikasUtra aura usa para likhA gayA vyAkhyAsAhitya sAdhaka (zramaNa) jIvana ke lie atyanta hI upayogI pratIta hotA hai| isa Agama meM sAdhu kI dainandina AvazyakacaryA evaM Avazyakavidhi kA bahuta hI sundara evaM sahetuka vivecana huA hai| zramaNavarga ke lie yaha grantha utsargataH paThanIya hai| ' vistRta jAnakArI hetu dekheM, jaina sAhitya kA bRhad itihAsa bhA. 3, pR. 338 - 41 Page #144 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 114/sAdhvAcAra sambandhI sAhitya piMDavizuddhiprakaraNa 'piMDavizuddhiprakaraNa' nAmaka yaha racanA' navAMgI TIkAkAra zrI abhayadevasUri ke ziSya jinavallabhagaNi kI hai| yaha grantha jaina mahArASTrI prAkRta padyoM meM racita hai| isameM kula 103 gAthAe~ haiN| yaha grantha muni jIvana kI AhAra vidhi se sambandhita granthoM meM apanA mahattvapUrNa sthAna rakhatA hai| isa kRti meM mukhya rUpa se AhAra grahaNa karane kI vidhi, AhAra dAna kI vidhi, AhAra karane kI vidhi aura usameM lagane vAle doSoM ke bheda-prabhedoM kI vistAra se vyAkhyA kI gaI haiN| isa grantha kI prathama gAthA meM sabhI jinazvara bhagavantoM ko namaskAra karake bhAvamaMgala kiyA gayA hai| dUsarI gAthA meM yaha batAyA gayA hai ki mokSArthiyoM ke lie piMDa kI vizuddhi kyoM Avazyaka hai| usake bAda 3 se 57 taka kI 54 gAthAoM meM gRhastha ke dvArA AhAra taiyAra karane meM lagane vAle solaha udgama doSoM kA vivecana kiyA gayA hai| ye doSa gRhastha ke nimitta se lagate haiN| tatpazcAt 58 se 75 taka kI 18 gAthAoM meM zramaNa ke dvArA AhAra grahaNa karane kI vidhi meM lagane vAle solaha utpAdanA saMbaMdhI doSoM kA nirUpaNa kiyA gayA hai| 76 se 63 taka kI 18 gAthAoM meM sAdhu ke dvArA AhAra grahaNa karane evaM gRhastha ke dvArA AhAra dene kI vidhi meM yugapat rUpa se lagane vAle dasa grahaNaiSaNA sambandhI doSoM para vicAra kiyA gayA hai| isake bAda 64 se 102 taka kI gAthAoM meM sAdhu dvArA AhAra karane kI vidhi meM lagane vAle pA~ca mAMDalI saMbaMdhI doSoM kA ullekha kiyA gayA hai| isa grantha kI antima gAthA meM racanAkAra ne svayaM apanA nAma evaM prakaraNa kI racanA kA prayojana batalAyA hai| isake sAtha hI gItArtha muniyoM se yaha prArthanA kI gaI hai ki - mere dvArA kucha bhI jinAjJA se viparIta likhA gayA ho to vidvajjana usakA zuddhikaraNa karake par3he aura usa truTi ke lie mujhe kSamA pradAna kreN| yaha racanA lagabhaga bArahavIM zatI ke uttarArdha kI mAnI jAtI hai| isa grantha para kaI TIkAe~ evaM avacUriyA~ likhI gaI haiN| kucha prasiddha kRtiyA~ nimna haiM - gaNadharasArddhazataka, vIracaityaprazasti, sUkSmArthavicAra-sAroddhAra, zrRMgArazataka, AgamikavastuvicArasAra, praznottaraikaSaSTizataka (SaDazIti), saMghapaTTaka aadi| ' yaha grantha gujarAtI anuvAda sahita vi.saM. 1666 meM, 'zrImadvijayadAnasUrizvarajI jaina graMthamAlA, sUrata' se prakAzita huA hai isa kRti kA anuvAda zrI rAmacandrasUri ke ziSya muni mAnavijayajI ne kiyA hai| 2 sarvaprathama jinavallabhA.Ni kUrcapuragacchIya caityavAsI zrI jinezvarasUri ke ziSya bane the| usake bAda abhayadevasUri ke ziSya bne| Page #145 -------------------------------------------------------------------------- ________________ jaina vidhi-vidhAna sambandhI sAhitya kA bRhad itihAsa / 115 jinavallabhagaNi siddhAMta - karma - guNasthAna Adi viSayoM ke marmajJa vidvAna the / anya gaccho ke dhurandhara aura praur3ha vidvAnoM ne inakI vibhinna kRtiyoM para TIkA racakara inako prAmANika vidvAna mAnA hai| aise TIkAkAroM meM dhanezvarAcArya, haribhadrAcArya, malayagiri, yazodevasUri Adi anyagacchIya evaM kharataragacchIya jinapatisUri, jinapAlo - pAdhyAya, rAmadevagaNa, sAdhusomopAdhyAya, upA. samayasundara Adi anekoM vidvAnoM ne inake saiddhAntika sAhitya, aupadezika sAhitya aura stotrasAhitya para TIkAyeM racakara inakI sArvabhaumikatA ko svIkAra kiyA hai| TIkAe~ - isa grantha para 'subodhA' nAma kI 2800 zloka parimANa eka TIkA zrIcandra - sUri ke ziSya, yazodeva ne vi. saM. 1176 meM likhI hai| ajitaprabhasUri dvArA bhI eka TIkA racI gaI hai| zrI candrasUri ne vi.saM. 1178 meM eka vRtti likhI hai| udayasiMha ne 'dIpikA' nAma kI 703 zloka parimANa eka anya TIkA vi.saM. 1265 meM likhI hai| ye zrIprabha ke ziSya mANikyaprabha ke praziSya the| yaha TIkA uparyukta 'subodha' ke AdhAra para racI gaI hai| isake atirikta anya eka ajJAtakartRka dIpikA nAma kI TIkA bhI hai| isa mUla kRti para ratnazekharasUri ke ziSya saMvegadevagaNa ne vi.saM. 1513 meM eka bAlAbodha likhA hai / praznavyAkaraNasUtra praznavyAkaraNa dasavA~ aMga Agama hai| yaha Agama prAkRta gadya meM hai| isameM do zrutaskandha, dasa adhyayana aura eka sau ikahattara sUtra haiM / prAcIna Agama sUtrakRtAMgasUtra ke anusAra isameM RSibhASita, AcAryabhASita aura mahAvIrabhASita dasa adhyayanoM ke hone kA ullekha hai| samavAyAMga aura nandisUtra ke nirdezAnusAra isameM nimittazAstra sambandhI praznottara haiM, kintu praznavyAkaraNasUtra ke vartamAna saMskaraNa meM jina dasa adhyayanoM kI carcA milatI hai, isase aisA pratIta hotA hai ki kAlakrama meM praznavyAkaraNasUtra kI viSayavastu meM parivartana hotA rahA hai| vartamAna saMskaraNa kI viSayavastu ke AdhAra para prastuta Agama kA avalokana karate haiM to kuchaika vidhi-vidhAna aura usake saMketa isameM dRSTigata hote haiN| prathama zrutaskandha jo AzravadvAra se sambandhita hai usameM hiMsA, asatya, steya, abrahmacarya evaM parigraha kA vistRta vivecana kiyA gayA hai aura yaha bhI batAyA gayA hai ki ina AzravadvAroM kA sevana karane se jIva kisa prakAra kI durgati ko prApta hotA hai| dUsarA zrutaskandha jo saMvaradvAra se sambandhita hai isameM vidhi-vidhAna ke kucha aMza avazya milate haiM jaise ki - ahiMsA mahAvrata kI carcA karate hue AhAra Page #146 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 116/ sAdhvAcAra sambandhI sAhitya kI nirdoSa vidhi' batAyI gaI hai| satyamahAvrata ke sambandha meM 'sadoSa satya tyAga' karane kA kAraNa aura usakA vidhAna prastuta kiyA hai / 'satyamahAvrata kI saphalatA' kisameM hai usakA mArga batAyA gayA hai| paMcamahAvrata grahaNa karane ke viSaya meM paMcamahAvratoM kA svarUpa evaM paMcamahAvrata kI pA~ca-pA~ca bhAvanAe~ nirdiSTa kI gaI hai| 'ahiMsA vidhi' kA paripAlana samyakrUpeNa ho, isa dRSTi ko dhyAna meM rakhate hue ahiMsA ke 60 nAma kahe gaye haiM aura una nAmoM ke svarUpa ko vyApaka rUpa se spaSTa kiyA gayA hai| spaSTataH isa Agama meM vidhi-vidhAna kA prArambhika rUpa dRSTigata hotA hai jo aitihAsika dRSTi se mahattvapUrNa hai| mUlAyAra (mUlAcAra) isa grantha ke praNetA zrI vaTTakerAcArya hai| yaha grantha prAkRta bhASA kI 1243 gAthAoM meM nibaddha hai tathA bAraha adhikAroM meM vibhakta hai| isakA racanAkAla lagabhaga pA~cavI - chaThI zatI mAnA jAtA hai| isa grantha meM digambara AmnAya ke munidharma evaM tadviSayaka AcAra-vicAra - sAdhanA - vidhi-vidhAna Adi kA soddezya pratipAdana huA hai / acela muniyoM ke AcAra kI prarUpaNA karane vAlA yaha advitIya grantha hai| AcArasAra, bhagavatI ArAdhanA, mUlAcArapradIpa aura anagAradharmAmRta Adi grantha isI ke AdhAra para race gaye haiN| jaisA ki isa kRti ke nAma se sUcita hotA hai ki isameM muniyoM ke mUla + AcAra kahe gaye haiM ataH ise AcArAMga bhI kahate haiN| sakala vAGmaya dvAdazAMga rUpa hai| unameM prathama aMga kA nAma AcArAMga hai aura yaha sampUrNa zrutaskaMdha kA AdhArabhUta hai| tIrthaMkara bhagavAn kI divyadhvani ko sunakara gaNadharamuni prathamasUtra 'AcArAMga ' nAma se racate haiN| inake mata meM AcArAMga kA viccheda hone ke kAraNa tathA upacAra sambandhI grantha hone ke kAraNa ise hI AcArAMga kA sthAnIya mAnA jAtA hai| isa grantha ke prArambha meM mUlaguNoM meM vizuddha sabhI muniyoM ko namaskAra karake ihaloka aura paraloka ke lie hitakara aise mUlaguNoM kA varNana karane kI pratijJA kI gaI hai| Age kI gAthA meM pA~ca mahAvrata, pA~ca samiti, pA~ca indriyoM kA nirodha, chaha Avazyaka, loca, acelakya, asnAna, kSitizayana, adantadhAvana, sthitibhojana aura ekabhakta ina aTThAIsa mUlaguNoM ke nAma kahe gaye , praznavyAkaraNa, sU. 110 2 vahI, sU. 107 3 yaha kRti pUrvArdha evaM uttarArdha do bhAgoM meM, vasunandikRta AcAravRtti evaM TIkAnuvAda sahita 'bhAratIya jJAnapITha- naI dillI' se, san 1644 meM prakAzita huI hai| isakA TIkAnuvAda Aryika jJAnamatIjI ne kiyA hai| isake anya saMskaraNa bhI nikale haiN| Page #147 -------------------------------------------------------------------------- ________________ jaina vidhi-vidhAna sambandhI sAhitya kA bRhad itihAsa/117 haiM jo muniyoM ke lie Avazyaka AcAravidhi rUpa hote haiN| isa grantha ke anta meM prazasti rUpa koI sAmagrI upalabdha nahIM hotI hai kintu mUlAcAra kA eka anya saMskaraNa jo 'digambara jaina sarasvatI bhaNDAra dharmapurA dillI' se prakAzita huA hai usa prati ke anta meM 70 zlokoM kI eka prazakti bhI mudrita hai vaha medhAvI paNDita dvArA racI gaI hai aura vaha prazasti hindI anuvAda ke sAtha prastuta grantha ke anta meM bhI ullikhita hai| ___ aba, prastuta kRti ke bAraha adhikAroM kA saMkSepa varNana nimnalikhita haiM1. mUlaguNAdhikAra- isa adhikAra meM aTThAIsa mUlaguNoM ke nAma batalAkara, pratyeka kA pRthak-pRthak lakSaNa batAyA gayA hai| anantara ina mUlaguNoM kA pAlana karane se kyA phala prApta hotA hai yaha bhI nirdiSTa hai| 2. bRhatpratyAkhyA-saMstarastavAdhikAra- isa adhikAra meM pApayoga ke pratyAkhyAna (tyAga karane) kA kathana kiyA hai isake sAtha hI AlocanA kI vidhi, AlocanA ke anantara kSamApana kI vidhi, bAhyAbhyaMtara upadhi tyAga kI vidhi kA bhI ullekha huA hai| 3. saMkSepa-pratyAkhyAnAdhikAra- isameM atisaMkSepa meM pApoM ke tyAga kI upadezavidhi kahI gaI hai| dasa prakAra ke muNDana kA bhI acchA varNana huA hai| 4. samAcArAdhikAra- isa adhikAra meM muniyoM kI ahorAtracaryAvidhi kA varNana hai| isake audhika aura pada-vibhAgI aise do bheda kiye gaye haiN| sAtha hI maniyoM ke ekalavihArI hone kA niSedha bhI kiyA gayA hai| sAdhu ko kisa prakAra ke sAdhu-saMgha meM nivAsa karanA cahie ? AryikAoM kA gaNadhara (AcArya) kaisA honA cAhie ? AryikAoM kI caryAdi kisa prakAra honI cAhie ? isa para bhI samyak prakAza DAlA gayA hai| 5. paMcAcArAdhikAra- isameM darzanAcAra, jJAnAcAra, cAritrAcAra, tapAcAra aura vIryAcAra ina pA~ca AcAroM kA bahuta hI sundara vivecana hai| 6. piMDazuddhiadhikAra- isa adhikAra meM udgama ke solaha, utpAdana ke solaha, eSaNA ke dasa, isa prakAra sAdhu kI AhAra vidhi meM lagane vAle 42 doSoM kA vivecana huA hai| punaH sAdhu kI AhAra vidhi meM lagane vAle saMyojanA Adi cAra doSa bhI batAye gaye haiN| isake sAtha hI AhAra grahaNa karane ke kAraNa, AhAra tyAga ke kAraNa, muni kA AhAra kaisA ho, sAdhu ke bhojana kA parimANa, AhAra ke yogya kAla, sAdhu kI caryA vidhi, battIsa antarAya, ityAdi viSaya bhI carcita hue haiN| Page #148 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 118/sAdhvAcAra sambandhI sAhitya 7. Sar3AvazyakAdhikAra- isameM Avazyaka zabda kA artha batalAkara sAmAyika, caturviMzatistava, vandanA, pratikramaNa, pratyAkhyAna aura kAyotsarga ina chaha Avazyaka kriyAoM kA vistAra se varNana hai| 8. dvAdazAnuprekSAdhikAra- isameM bAraha anuprekSAoM kA vidhivat varNana hai| 6. anagArabhAvanAdhikAra- isameM muniyoM kI utkRSTa caryA kA pratipAdana hai usameM liMga, vrata, vihAra, bhikSA, jJAna, zarIra-saMskAra-tyAga, vacana, tapa aura dhyAna sambandhI dasa zuddhiyoM kA varNana huA hai tathA abhrAvakAza Adi yogoM kA bhI nirUpaNa huA hai| 10. samayasArAdhikAra- isameM cAritrazuddhi ke hetuoM kA kathana hai| cAra prakAra ke liMga kA aura daza prakAra ke sthitikalpa kA bhI acchA vivecana hai| 11. zIlaguNAdhikAra- isameM sAdhu ke 18 hajAra zIla ke bhedoM kA savistAra pratipAdana huA hai| sAtha hI 84 lAkha uttaraguNoM kA bhI varNana huA hai| 12. paryAptiadhikAra- isameM jIva kI chaha paryAptiyoM ko batAkara saMsArI jIva ke aneka bheda-prabhedoM kA kathana kiyA hai kyoMki jIvoM ke nAnA bhedoM ko jAnakara hI unakI rakSA kI jA sakatI hai| anantara karma prakRtiyoM ke kSaya kA vidhAna hai| isa prakAra spaSTa hotA haiM ki yaha mUlAcAra sAdhu jIvana kI AcAravidhi-sAdhanAvidhi kA pratinidhi grantha to hai hI, sAtha hI tadviSayaka anya aneka tathyoM kA nirUpaka bhI hai| yaha eka saMgrahAtmaka kRti bhI pratIta hotI hai isakA kAraNa yaha ho sakatA hai ki granthakAra vaTTakera ne kundakundAcArya ke granthoM meM se evaM Avazyakaniyukti meM se gAthAe~ uddhRta kI hai| taduparAnta bhI yaha apane samaya kA eka prAmANika aura sarvAdhika prAcIna grantha rahA hai| isa grantha kI pramANikatA aura prAcInatA ko siddha karane vAle kaI tathya dRSTigata hote haiM, jaise ki jaina sAhitya kA gaMbhIra Alokana karane vAle AcArya vIrasena ne 'SaTakhaNDAgama' grantha para racI gayI apanI suprasiddha 'dhavalA' TIkA (780 I.) meM mUlAcAra kA AcArAMga nAma dekara usakA Agamika mahatva pradarzita kiyA hai| zivArya (prathama zatI I.) kRta 'bhagavatI ArAdhanA' kI aparAjitasUri viracita vijayodayA TIkA (lagabhaga 700 I.) meM mUlAcAra ke katipaya uddharaNa prApta haiM aura yativRSabhAcArya (6 ThI zatI I.) kRta 'tiloyapaNNati' meM bhI mUlAcAra kA nAmollekha huA hai| TIkAe~- isa grantha para do TIkAe~ likhI gaI hai| eka TIkA siddhAMta cakravartI zrIvasunandi AcArya ne racI hai| isa TIkA kA nAma 'AcAravRtti' hai aura yaha Page #149 -------------------------------------------------------------------------- ________________ jaina vidhi-vidhAna sambandhI sAhitya kA bRhad itihAsa/119 12,500 zloka parimANa hai| dUsarI TIkA zrI meghacandrAcArya ne likhI hai vaha 'munijanacintAmaNI' nAma se kannar3abhASA meM nibaddha hai aura 1403 zloka parimANa hai| jaisAmAyArI-yatisAmAcArI _ 'yatisAmAcArI' nAmaka yaha kRti vi.saM. 1412 meM pArzvanAtha caritra ke racayitA aura kAlakAcArya ke santAnIya zrI bhAvadevasUri dvArA saMkalita kI gaI hai| yaha racanA jaina mahArASTrI prAkRta bhASA meM hai| isameM kula 154 gAthAe~ haiN| yaha eka saMkSipta racanA hai aisA isa grantha kI prathama gAthA meM kahA gayA hai| devasUri nAmaka anya AcArya ne isI nAma kI eka kRti racI hai vaha ati vistRta hai| isa kRti ke racayitA bhAvedavasUri dvArA 'alaMkArasAra' nAmaka grantha bhI likhA gayA hai| yaha racanA vi.saM. 15 vIM zatI ke pUrvArdha kI mAnI jAtI hai| sAmAnyataH uttarAdhyayana, oghaniyukti, piMDaniyukti Adi granthoM meM sAdhu sAmAcArI kA samyak nirUpaNa huA hai parantu unameM sAdhu sAmAcArI se sambandhita vividha pakSoM kI carcA hai jabaki prastuta kRti jaina muniyoM kI dinacaryA para prakAza DAlatI hai| mUlataH isa kRti meM prAtaHkAlIna jAgaraNa vidhi se lekara rAtrikAlIna saMstAraka (zayana) paryanta vidhiyoM evaM Avazyaka kriyAoM kA pratipAdana huA hai ataH yaha kahA jA sakatA hai ki yaha grantha sAdhu jIvana kI kriyAoM aura anuSThAnoM kA eka saMkSipta koza rUpa hai| isa grantha kI prathama gAthA maMgalAcaraNa se sambandhita hai| usameM bhagavAna mahAvIra ko namaskAra kiyA gayA hai usake bAda sAdhujanoM ke hita ke lie Agama ke anusAra, sAmAcArI likhane kI pratijJA kI gaI hai| isa grantha ke anta kI do gAthAe~ prazasti rUpa haiM, unameM yaha kahA gayA hai ki yatisAmAcArI kA pAlana karane vAla zivasukha ko prApta karatA hai sAtha hI granthakartA ne svayaM kA aura svayaM ke guru kA nAma bhI ullekhita kiyA hai| prastuta grantha meM nirdiSTa viSayoM evaM vidhiyoM kA anukrama nimna haiM - 1. devaguru ke smaraNapUrvaka nidrA kA tyAga krnaa| 2. parameSThImaMtra ke smaraNa rUpa svAdhyAya karanA 3. Atma dharma kA cintana karanA 4. rAtri ke samaya uccasvara se 'yaha nAma pahalI gAthA meM diyA gayA hai jabaki antima gAthA meM 'jaidiNacariyA' aisA nAma AtA hai| 'paMcAsaga' ke bArahaveM paMcAsaga kA nAma bhI jaisAmAyArI hai| 'yatidinacaryA' ke nAma se matisAgarasUrikRta vyAkhyA ke sAtha prathama saMskaraNa ke rupa meM 'RSabhadevajI kezarImalajI zvetAmbara saMsthA' dvArA san 1636 meM prakAzita huA hai| dUsarA saMskaraNa san 1667 meM mudrita huA hai| isakA zloka parimANa 162 hai| Page #150 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 120 / sAdhvAcAra sambandhI sAhitya vastra bolane athavA svAdhyAya karane kA niSedha 5. prAbhAtika kAlagrahaNa vidhi 6. prabhAtakAlIna pratikramaNa kA samaya 7. prabhAtakAlIna pratikramaNa kI vidhi 8. chahamAsika tapa cintana vidhi 6. pratyAkhyAna ke dasa prakAroM kA svarUpa 10. kAla sambandhI dasa prakAra ke pratyAkhyAnoM kA varNana 11. pratyAkhyAna karane ke 147 vikalpa (bhaMga) 12. pratyAkhyAna kI zuddhi 13. saMketa pratyAkhyAna kA svarUpa 14. pratilekhanA karane yogya upakaraNa, unakI pratilekhanA kA krama evaM pratilekhanA vidhi 15. vAcanAcArya kA svarUpa 16. AcArya kA svarUpa 17. bAIsa parISaha kA svarUpa 18. pratilekhana karane kA yantra 16. bahupaDipunnA porisI arthAt dina ke tRtIyaprahara meM karane yogya kAryo kI vidhi 20. paDale arthAt pAtrar3hakane Adi kA svarUpa evaM usakI pratilekhanA vidhi 21. artha vAcanA vidhi evaM usakA phala 22. varSARtu meM rakhane yogya AsanoM kA parimANa 23. anuyoga vidhi 24. caitya ke pA~ca prakAra, caityavandana karane ke sAta kAraNa, aura caityavaMdana ke tIna prakAra 25. bhikSATana vidhi 26. dasa prakAra kI sAmAcArI 27. AhAra sambandhI 16 udgamadoSa, 16 utpAdanadoSa, evaM 10 eSaNAdoSa evaM piNDa zabda kI vyAkhyA 28. AhAra le Ane ke bAda kI vidhi 26. saMyojanA sambandhI pA~ca doSa 30. AhAra karane ke chaH kAraNa evaM AhAra na karane ke chaH kAraNa 31. AhAra karane kI vidhi 32. pAtra prakSAlita karane kI vidhi 33. sthaMDila gamana evaM usake bAda zuddhi karane kI vidhi 34. tRtIyaprahara kI pratilekhanA vidhi 35. sAdhvI ke paccIsa evaM sAdhu ke caudaha upakaraNoM kA svarUpa 36 audhika aura aupagrahika upadhi kA svarUpa 37. pA~ca prakAra ke daMDa kA svarUpa 38. sthaMDila ko pratilekhita karane kI vidhi 36. gocarI meM lage hue doSoM kA pratikramaNa karane kI vidhi 40. daivasika pratikramaNa vidhi 41. pAkSika, cAturmAsika evaM sAMvatsarika pratikramaNa vidhi 42. rAtrisaMstAraka ( zayana) vidhi 43. zAzvata caityoM ko vandana karane kI vidhi 44. zAzvata nAma vAle cAra tIrthaMkaroM, bIsa vihAramAnoM evaM bharata, bAhubali, dazArNabhadra, gajasukumAla Adi ko vandana karane kI vidhi 45 . AlocanA ( mithyAduSkRta) karane kI vidhi ityAdi / TIkA - isa grantha para matisAgarasUri dvArA saMskRta meM saMkSipta vyAkhyA ( avacUri ) likhI gaI hai| yaha 3500 zloka parimANa hai| isa TIkA ke prArambha meM cAra zloka hai, avaziSTa sampUrNa TIkA gadya meM hai| isa TIkA meM kucha anya grantha ke avataraNa bhI diye gaye haiN| Page #151 -------------------------------------------------------------------------- ________________ jaina vidhi-vidhAna sambandhI sAhitya kA bRhad itihAsa / 121 yatidinakRtya yaha haribhadrasUri kI kRti mAnI jAtI hai| isameM zramaNoM kI dainandina pravRttiyoM evaM Avazyaka vidhi-vidhAnoM ke viSaya meM nirUpaNa huA hai| vizeSazatakam yaha grantha' kharataragacchIya akabarapratibodhaka jinacandrasUri ke praziSya evaM sakalacandragaNi ke ziSya samayasundaragaNi kA hai| yaha saMskRta ke 100 padyoM meM nibaddha hai| isa kRti kA saMzodhana zrI kRpAcandrasUri ke ziSya munisukhasAgara jI dvArA kiyA gayA hai| isameM muni jIvana se sambandhita aneka viSayoM ko samAviSTa kiyA gayA hai| usameM vidhi-vidhAna viSayaka kucha sthala hI prApta hote haiM unakA nAmanirdeza nimna hai - 1. sAdhuoM ke prAsuka (acitta) jala meM utpanna hue pUtarAdi jIvoM ko pariSThApita karane kI vidhi| 2. sAdhuoM ke lie rAtri meM vihAra karane kI ApavAdika vidhi 3. sAdhuoM ke lie dina meM zayana karane sambandhI ApavAdika vicAra 4. sAdhuoM ke lie ApavAdika rUpa se pA~ca prakAra kI pustaka grahaNa karane kI vidhi 5. sacitta- acitta lavaNa aura pAnI ko pariSThApita karane kI vidhi 6. apavAda se sacitta AdhAkarmI AhAra grahaNa karane kI vidhi 7. sAdhuoM kI kalpya akalpya vastra vidhi 8. zayyAtara ke ghara se pITha phalakAdi ko grahaNa karane kI ApavAdika vidhi 6. gacchavAsI sAdhuoM kI vastra prakSAlana vidhi | isa taraha isa grantha meM kula nau prakAra kI vidhiyA~ kahI gaI haiN| isameM viSaya kI spaSTatA ke lie AgamapATha uddhRta kiye gaye haiM yaha isa grantha kI apanI bahumUlya viziSTatA hai| sAmAcArIprakaraNa isa grantha ke racayitA mahopAdhyAya yazovijayajI hai / yaha saMskRta ke 101 padyoM meM nibaddha hai| prastuta kRti candrazekharIyA nAma kI saMskRta TIkA aura gujarAtI vivecana ke sAtha prakAzita hai| 2 yaha grantha jaina muniyoM kI nitya naimittika sAmAcArI se sambandhita hai| isameM icchAkAra, micchAkAra, tathAkAra, AvassahI, nisIhi, ApRcchA, pratipRcchA, chaMdanA, nimaMtraNA aura upasaMpadA nAma kI ye dasa sAmAcAriyA~ varNita huI haiN| jaina , yaha kRti vi.saM. 1673 meM rAmacandra yesu zeDage muMbaI dvArA prakAzita kI gaI hai| 2 yaha grantha vi.saM. 2060 meM 'kamalaprakAzana TrasTa, jIvaMtalAla pratApazI saMskRti bhavana, 2777, nizApola jhaveravAr3a, rIlipha ror3a ahamadAgAda' se prakAzita huA hai| Page #152 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 122/sAdhvAcAra sambandhI sAhitya muni ke lie ina sAmAcAriyoM kA pAlana karanA anivArya batAyA gayA hai| inameM se eka-do chor3akara zeSa muni jIvana kI dainika sAmAcAriyA~ haiN| saMyamI jIvana meM praveza karane hetu tatpara hue mumukSuoM ke lie ina sAmAcAriyoM kA adhyayana karanA Avazyaka mAnA gayA hai| ye samAcAriyA~ saMyamI jIvana ko sukhada va sukhakArI banAne meM nIMva ke samAna hai| ina kRtyoM kA vidhivat pAlana karane vAlA muni vaiyaktika, sAmudAyika evaM sAmAjika sabhI dRSTiyoM se yogya vikAsa karatA hai| isa grantha ke Arambha meM sarasvatI devI kA smaraNa kara grantha racane kI pratijJA kI gaI hai| usake bAda sAmAcArI ko cAritra kA AdhArabhUta tattva kahA hai| tadanantara sAmAcAriyoM kA vistRta pratipAdana kiyA gayA hai| ve saMkSepa meM isa prakAra hai- 1. icchAkAra- dUsaroM se unakI icchApUrvaka kAma karavAnA yA dUsaroM kA kAma krnaa| 2. mithyAkAra- kisI bhI prakAra kI galatI hone para use turanta svIkAra karanA aura pazcAtApa pUrvaka 'micchAmidukkaDaM' denaa| 3. tathAkAra- gurUjI jo kahe use 'tahatti' kahakara usI rUpa meM svIkAra karanA 4. AvazyikI- Avazyaka kArya ke lie upAzraya se bAhara nikalate samaya 'Avazyaka kArya ke lie bAhara jA rahA hU~' isake sUcaka rUpa meM 'Avassahi' zabda khnaa| 5. niSIdhikA- jinamandira yA upAzraya meM praveza karate samaya 'azubha pravRttiyoM kA tyAga karane nimitta' usakA sUcaka nisIhi' zabda bolnaa| 6. ApRcchanA- koI bhI kArya guru se pUchakara krnaa| 7. pratipRcchanA- guru ne jisa kArya se lie manA kiyA ho, bAda meM usako karane kI AvazyakatA par3ane para punaH guru se pUchanA 8. chandanA- AhAra-pAnI lAne ke bAda guru se use svIkAra karane hetu nivedana krnaa| 6. nimantraNA- AhAra-pAnI lene jAne ke pahale guru kI anumati lenA yA anya sAdhuoM ko AhArAdi grahaNa karane hetu nimantrita krnaa| 10. upasaMpadA- jJAnAdi guNoM kI ArAdhanA ke lie guru kI AjJApUrvaka anya AcArya ke pAsa rhnaa| uparyukta sAmAcAriyoM kA yathAsamaya pAlana karane vAlA zramaNa anya Page #153 -------------------------------------------------------------------------- ________________ jaina vidhi-vidhAna sambandhI sAhitya kA bRhad itihAsa/123 vidhiyoM evaM Avazyaka kRtyoM kA paripAlana bhI nirdoSa rIti pUrvaka kara sakatA hai| ina sAmAcAriyoM kA prayoga sAdhujIvana meM dainandina hotA hai tathA inakA paripAlana muni jIvana ke lie kitanA upayogI va mahattvapUrNa hai yaha ukta varNana se suspaSTa hai| jJAtavya haiM ki isa kRti meM vidhi-vidhAna jaisA alaga se koI vivaraNa nahIM hai kintu ina sAmAcAriyoM kA nirvahana vidhi-vidhAnapUrvaka hI hotA hai| sAdhuvidhiprakAzaprakaraNa 'sAdhuvidhiprakAza' nAmaka yaha kRti, kharataragacchIya vAcaka amRtadharmagaNi ke ziSya kSamAkalyANopAdhyAya' dvArA viracita hai| yaha kRti saMskRta gadyabhASA meM racI gaI hai| isa kRti kA racanAkAla 16 vIM zatI kA pUrvArdha mAnA jAtA hai| yaha grantha apane nAma ke anusAra sAdhucaryA kI Avazyaka vidhiyoM evaM dainika karttavyoM kA nirUpaNa karane vAlA hai tathA prAcIna vidhi-vidhAnAtmaka granthoM ke AdhAra para racA gayA hai| isakA pramANa yaha haiM ki prastuta grantha ke prArambha meM vidhimArgaprapA evaM sAmAcArIzataka ke AdhAra para kucha vidhiyoM ko vivecita kiye jAne kA ullekha huA hai| isase siddha hotA hai ki yaha grantha apanI paramparA ke pUrva AcAyoM ke granthoM ke AdhAra para likhA gayA hai| taduparAnta vidhi-vidhAnoM kI pramANikatA evaM soddezyatA ko ujAgara karate hue bIca-bIca meM yathAprasaMga anya prAcIna granthoM ke saMdarbha bhI diye gaye haiN| isa grantha ke prArambha meM maMgalAcaraNa evaM grantha racanA ke prayojana ko spaSTa karane vAlA eka zloka hai, usameM tIrtha kI sthApanA karane vAle tIrthakara bhagavantoM ko namaskAra kiyA gayA hai| usake bAda vidhi-vidhAnoM ko nirUpita karane kA prayojana batAte hue yaha kahA hai ki prAcIna zAstroM kA avalokana karake, sva aura para kalyANa ke nimitta 'sAdhuvidhiprakAza' nAmaka grantha kI racanA kI jA rahI hai sAtha hI isa kRti ke AdhArabhUta granthoM kA smaraNa kara isakI prAcInatA siddha kI hai| prastuta grantha ke anta meM prazasti ke rUpa meM cAra zloka diye gaye haiM, unameM granthakAra ne isa kRti ke mahattva kA varNana kiyA hai, sAtha hI kRti kA racanAkAla, kRti racanA kA sthala, kRti ke preraka evaM apane guru kA nAmollekha karake apane nAma kA ullekha kiyA hai| prazasti ke anta meM kahA gayA hai ki moha ke vazIbhUta hokara isameM Agama aura paramparA ke viruddha jo kucha bhI likhA gayA ho to ' kharataragaccha kI saMvignapakSIya sukhasAgara samudAya kI vartamAna paramparA meM ApakA nAma viziSTa rUpa se jur3A huA hai| isa samudAya meM dIkSA nAmakaraNa saMskAra ke samaya udghoSita kiyA jAtA hai- 'koTikagaNa, vajazAkhA, candrakula, kharataraviruda, maho. kSamAkalyANajI kI vAsakSepa, sukhasAgarajI kA samudAya, vartamAna AcArya......... aadi|" Page #154 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 124 / sAdhvAcAra sambandhI sAhitya vidvajjana usakA avazya zuddhikaraNa kreN| isa prakAra lekhaka ne apanI vinamratA bhI prakaTa kI hai| isa grantha meM ullekhita vidhiyoM ke nAma isa prakAra hai 1. rAtrika pratikramaNa vidhi 2. prAbhAtakAlIna pratilekhanA vidhi 2.1 sAmAnya pratilekhana vidhi 2.2 aMga pratilekhana vidhi 2.3 upadhi pratilekhana vidhi 2.4 sthApanAcArya pratilekhana vidhi 2.5 vasati (sthAna) pramArjana vidhi 3. upayoga vidhi ( AhAra pAnI ko grahaNa karane se pUrva karane yogya Avazyaka vidhi ) 4. ughAr3A porisI (prathama prahara meM karane yogya) vidhi 5. pAtra pratilekhana vidhi 6. bhikSA ke lie bhramaNa karane evaM prApta bhikSA kI AlocanA vidhi 7. pratyAkhyAna pUrNa karane kI vidhi 8. AhAra karane kI vidhi 6. sthaMDila ( malamUtra visarjana ) ke lie gamana karane kI vidhi 10. sAyaMkAlIna pratilekhana vidhi 11. sthaMDilabhUmi pratilekhana vidhi 12. sthaMDila sambandhI mAMDalA vidhi 13. gocarI meM lage hue doSoM kA pratikramaNa vidhi 14. daivasika pratikramaNa vidhi 15. rAtri me saMstAraka para zayana karane kI vidhi 16. pAkSika pratikramaNAdi vidhi 17. maNDalIsthApanA vidhi 18. daivasika pratikramaNa vidhi 18. rAtrika pratikramaNa karane kA samaya 20. ' cattAriaTThadasadoya' kA pATha bolate samaya mukha ko cAroM dizAoM meM na karake mana meM hI smaraNa karane kA nirdesh| 21. AvazyakAdi kriyA karate samaya sUtroM ko saMpadA yukta evaM zuddha pATha pUrvaka bolane kA nirdeza / 22. chahamAsika tapa kA cintana karane kI vidhi 23. mukhavastrikA ko pratilekhita karane kI vidhi 24. zarIra ko pratilekhita karane kI vidhi 25. utkRSTa caityavaMdana karane kI vidhi 26. sAdhu evaM zrAvaka ke lie caityavandana karane kI sAmAcArI 27. akAraNa guru Adi se pRthak pratikramaNa kiyA ho, to usa doSa kI zuddhi karane sambandhI vidhi ityAdi / grantha samApti ke anantara prastuta prakAzita saMskaraNa meM pariziSTa bhI diyA gayA hai| usameM kAyotsarga ke 18 doSa, gocarI ke 42 doSa, AhAra karane ke kAraNa, AhAra na karane ke kAraNa evaM tapAgacchIya daivasika - rAtrika aticAra Adi varNita hai| prastuta grantha kI viSayavastu ke AdhAra para yaha siddha hotA hai ki racanAkAra kSamAkalyANaupAdhyAya apane samaya ke gItArtha vidvAn aura Agama prakaraNAdi ke gaMbhIra abhyAsI the| Apane saMskRta va maru - gurjara bhASA meM vidvattApUrNa aneka maulika grantha likhe haiM sAtha hI aneka granthoM para TIkAoM kA nirmANa bhI kiyA hai, jinameM tarkasaMgrahaphakki - kA, gautamIyakAvyakRti, kharataragacchapaTTAvalI, Atmaprabodha, zrAvakavidhi prakAza, yazodhara - caritra, sUktiratnAvalI svopajJavRtti, praznottarasArddhazataka, aMbaDacaritra, vijJAnacandrika, cAturmAsikavyAkhyAna, Page #155 -------------------------------------------------------------------------- ________________ jaina vidhi-vidhAna sambandhI sAhitya kA bRhad itihAsa/125 aSTAhikAvyAkhyAna, holikAvyAkhyAna, zrIpAlacaritra- vRtti, pratikramaNahetavaH, saMgrahaNI, saparyAya Adi, stotra stavanAdi tathA marugurjara meM likhI gaI saMkhyAbaddha racanAe~ upalabdha haiN| sUtrakRtAMgasUtra ___ aMga AgamoM meM 'sUtrakRtAMgasUtra' kA dUsarA sthAna hai| yaha AcArapradhAna aura dArzanika grantha hai| sUtrakRt meM do zabda haiM- sUtra aura kRt| jo sUcaka hotA hai use sUtra kahA gayA hai| isa Agama meM sUcanAtmaka tattva kI pramukhatA hai ataH isakA nAma sUtrakRt hai| isakA vartamAna meM jo saMskaraNa upalabdha hai usameM sUtrakRtAMga ke do zrutaskandha haiN| prathama zrutaskandha meM solaha adhyayana tathA dvitIya zrutaskandha meM sAta adhyayana haiN| isake prathama zrutaskandha meM chabbIsa evaM dvitIya zrutaskandha meM taiMtIsa-taiMtIsa uddezaka haiN| isakA pada-parimANa AcArAMga se dugunA arthAt chattIsa hajAra zloka pariNAma kA hai| isa Agama kA adhikAMza bhAga padya meM hai kucha bhAga gadya meM bhI hai| isa Agama ke prathama zrutaskandha meM sva-samaya, para-samaya, jIva, ajIva, puNya, pApa, Anava, saMvara, nirjarA, bandha tathA mokSa Adi tattvoM ke viSaya meM kathana kiyA gayA hai| isake sAtha hI bhagavAna mahAvIra ke yuga meM pracalita mata-matAntaroM kA varNana isameM vistRta rUpa se huA hai| 180 kriyAvAdI, 84 akriyAvAdI, 67 ajJAnIvAdI evaM 32 vinayavAdI kula 363 matoM kI paricarcA huI hai tathApi yatkiMcit vidhi-vidhAna ke prArambhika rUpa avazya dRSTigata hote haiM- jaise ki 'vaitAlIya' nAmaka dUsare adhyayana ke prathama uddezaka meM pApa-virati, parISaha-sahana, anukUlaparISaha-sahana Adi kI upadeza- vidhi' kahI gaI hai| isI adhyayana ke dvitIya uddezaka meM ekalavihArI municaryA vidhi, sAmAyika sAdhaka kI AcAravidhi, anuttaradharma aura usakI ArAdhanAvidhi' Adi kA nirdeza hai| 'dharma' nAmaka nauMve adhyayana meM jinokta zramaNa dharmAcaraNa kyoM aura kaise kare?', 'mArga' nAmaka gyArahaveM adhyayana meM bhAvamArga kI sAdhanA vidhi, 'grantha' nAmaka caudahaveM adhyayana meM gurukulavAsI sAdhu dvArA zikSA grahaNa vidhi, gurukulavAsI sAdhu dvArA bhASA-prayoga kI vidhi-niSedha ityAdi kA varNana hai|" dvitIya zrutaskandha ke adhyayanoM meM AcArapakSa evaM vidhipakSa ke kucha saMketa ' sUtrakRtAMga sU. 67-108 2 vahI sU. 122-128, 130-132 3 vahI sU. 444-446 vahI sU. 585-606 Page #156 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 126/sAdhvAcAra sambandhI sAhitya adhika vistAra ke sAtha milate haiN| 'kriyAsthAna' nAmaka dUsare adhyayana meM arthadaNDa Adi teraha kriyAsthAnoM kA svarUpa batAte hue unake tyAga kI rIti kahI gaI hai| 'AhAraparijJA" nAmaka tIsare adhyayana meM AtmArthI bhikSu ko nirdoSa AhAra-pAnI kI eSaNA kisa prakAra karanI cAhie? usakI vidhi batAyI gayI hai| 'pratyAkhyAna kriyA' nAmaka cauthe adhyayana meM pAtroM kI apekSA tyAga, pratyAkhyAna, vrata evaM niyama grahaNa kI sAmAnya vidhi nirdiSTa hai| dvitIya zrutaskandha kA pA~cavAM adhyayana 'anAcArazruta' kA hai isameM tyAjya vastuoM kI gaNanA kI gaI hai tathA lokamUr3ha mAnyatAoM kA khaNDana kiyA gayA hai| 'nAlandA' nAmaka sAtaveM adhyayana meM indrabhUti gautama dvArA nAlAndA meM dI gaI upadeza vidhi aMkita hai|suutrkRtaaNgsuutr kA bhalIbhA~ti avalokana karate haiM to spaSTa hotA hai ki yaha grantha dArzanika cinatana pradhAna avazya hai tathApi isameM AcArapakSa kI bhI bahulatA hai| isameM yatra-tatra vidhi-vidhAna ke prArambhika rUpa bhI samAhita hai| sAdhudinakRtya isake racayitA tapAgacchIya cAritravijayajI ke ziSya zrI hariprabhasUri hai| yaha kRti saMskRta ke 422 padyoM meM nibaddha hai| isakA racanAkAla ajJAta hai| isameM muni jIvana kI ahorAtrikacaryA kA sUkSma vivecana huA hai, jaise prAtaH kAla uThane kI vidhi, jApa karane kI vidhi, jagane kA kAla, prathama caityavandana vidhi, prAbhAtika kAlIna vidhi, rAtrikapratikramaNa vidhi, pratilekhana vidhi, ughAr3AporisI vidhi, AhAra grahaNa vidhi, sthaMDila vidhi, sthaMDilazodhana vidhi, sthaMDila ke prakAra, bheda, sAMyakAlIna pratikramaNa vidhi, upadhi ke prakAra, upadhi kI saMkhyA, Adi sabhI prakAra ke vidhi-vidhAna ullikhita huye haiM tathA inase sambandhita anya viSayoM kA bhI nirUpaNa huA hai| grantha ke prArambha meM maMgalAcAraNa rUpa do zloka haiM anta meM tIna zloka prazasti rUpa meM hai| saMyamIno prANa (acalagacchIya aNagArasya pratikramaNa sAmAcArI sArtha) yaha pustaka acalagacchIya paramparAnusAra anuSThita kiye jAne vAle vidhi-vidhAnoM se sambandhita hai| isa kRti meM mukhyataH zramaNajIvana kI Avazyaka evaM dainika kriyAoM kA pratipAdana hai| prastuta kRti meM zramaNa dvArA pratikramaNa evaM - 'sUtrakRtAMga sU. 756 . 2 paMDita zrAvaka hIrAlAla haMsarAja, jAmanagara, vi.saM. 1673 Page #157 -------------------------------------------------------------------------- ________________ jaina vidhi-vidhAna sambandhI sAhitya kA bRhad itihAsa/127 dainika Avazyaka kriyAoM (pratilekhana-pramArjana-sthaMDila- rAIyasaMthArA Adi) meM kahe jAne vAle sabhI sUtroM kA artha sahita vivecana kiyA gayA hai| usa paramparA ke zramaNa sAdhakoM ke lie yaha pustaka parama upayogI hai| isa pustaka meM agralikhita vidhiyoM sArtha dI gaI hai - 1. pratikramaNa sAmAcArI 2. guruvaMdana vidhi 3. caityavaMdana vidhi 4. daivasika pratikramaNa vidhi 5. cauvIzamAMDalA vidhi 6. cAra stuti pUrvaka devavaMdana karane kI vidhi 7. rAtrika pratikramaNa vidhi 6. pAkSika pratikramaNa vidhi 6. cAturmAsika pratikramaNa vidhi 10. sAMvatsarika pratikramaNa vidhi 11. rAtrikasaMthArA porisI vidhi 12. sthApanAcArya pratilekhana vidhi 13. ughAr3AporisI vidhi 14. pAtropakaraNa pratilekhana vidhi 15. AhAra grahaNa karane ke lie bhramaNa karane kI vidhi 16. AhAra meM lage hue doSoM kI AlocanA karane kI vidhi 17. pratyAkhyAna pUrNa karane kI vidhi 18. muni dvArA AhAra karane kI vidhi 16. sthaMDila gamana vidhi 20. laghunIti ke lie gamana karane kI vidhi 21. divasa ke caturtha prahara kI pratilekhana vidhi 22. chIMka doSa kA nivAraNa vidhi 23. muni dvArA bAraha mahinA kAyotsarga karane kI vidhi 24. loca vidhi 25. sAdhu kI mRtyu hone para usa samaya karane yogya vidhi 26. ulTI rIti se devavaMdana karane kI vidhi 27. sIdhI rIti se devavaMdana karane kI vidhi 28. mRtaka sAdhvI ko vastra pahanAne kI vidhi 26. guru sAtha meM pAkSika, cAturmAsika evaM sAMvatsarika pratikramaNa na kiye hue sAdhu-sAdhvI ke dvArA usa-usa pratikramaNa saMbaMdhI guru vaMdana kI vidhi Age 'pratyAkhyAna saMgraha" diyA gayA hai jinameM sabhI prakAra ke pratyAkhyAna karavAne kI vidhi, sAdhu evaM zrAvaka dvArA pratyAkhyAna pArane kI vidhi, zrAvaka kI sAmAyikavidhi, pauSadhavidhi evaM dezAvagAsikavidhi ityAdi kA ullekha hai| anta meM 'sajjhAya saMgraha' ke nAma se naMdIsUtra, dazavaikAlikaniyukti, Adi ke mUla pATha diye gaye haiM sAtha hI navasmaraNa ke pATha (sUtra) evaM anya stutiyA~ bhI dI gaI haiN| ' yaha pustaka 'zrI acalagaccha jaina saMgha, ahamadAbAda' se prakAzita hai| Page #158 -------------------------------------------------------------------------- ________________ Page #159 -------------------------------------------------------------------------- ________________ / adhyAya-4 200000 SaDAvazyaka(pratikramaNa) sambandhI vidhi-vidhAnaparaka sAhitya :238 - 366555505668 3888888883363 8888888 Page #160 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 130 / DAvazyaka sambandhI sAhitya adhyAya 4 SaDAvazyaka ( pratikramaNa) sambandhI vidhi- vidhAnaparaka sAhitya-sUcI kRtikAra AgamasUtra A. bhadrabAhu jinadAsagaNi saMkalita kra. kRti 9 AvazyakasUtra (prA.) 2 Avazyaka niyukti (prA.) 3 AvazyakacUrNi (prA.) 4 paMcapratikramaNasUtra vidhi sahita (acalagacchIya) 5 paMcapratikramaNasUtra (pArzvacandagacchIya) 6 paMcapratikramaNasUtra ( kharataragacchIya) 7 paMcapratikramaNasUtra (hi.) (sArtha evaM vidhi sahita) 8 paDikkamaNasAmAyArI (pratikramaNasAmAcArI) (prA.) 6 pratikramaNavidhi 10 pratikramaNatraya 11 pratikramaNahetugarbhaH (saM.) 12 pratikramaNavRtti kathAnaka 13 pratikramaNasUtra saMkalita saMkalita saMkalita jinavallabhagaNi jinaharSa muni prabhacandra jayacandrasUri ajJAtakRta saMkalita kRtikAla vi.saM. 2- 5 vIM zatI vi.saM. 7-8 vIM zatI vi.saM. 20-21 vIM zatI vi.saM. 20-21 vIM zatI vi.saM. 20-21 vIM zatI vi.saM. 20-21 vIM zatI vi.saM. 12 vIM zatI vi.saM. 1525 laga. vi. saM. 11-12 vIM zatI vi.saM. 1506 laga. vi.saM. 16-18 vIM zatI vi.saM. 20-21 vIM zatI Page #161 -------------------------------------------------------------------------- ________________ jaina vidhi-vidhAna sambandhI sAhitya kA bRhad itihAsa/131 14 pratikramaNasUtra saMkalita vi.saM. 20-21 vIM |/sthAnakavAsI) zatI 15 pratikramaNahetu kSamAkalyANagaNi laga. vi.saM. 16 vIM zatI |16 pratikramaNaniyukti bhadrabAhu (dvitIya) 17 pratikramaNavidhisaMgraha saM.kalyANavijayagaNi laga. vi.saM. 20-21 vIM zatI 18 pratikramaNasaMgrahaNI ajJAtakRta laga. vi.saM. 14-15 vIM zatI |16 pratikramaNa ajJAtakRta laga. vi.saM. 15-16 vIM zatI 20 pratikramaNa gaNadhara gautama (?) 21 vizeSAvazyakabhASya (prA.) A. jinabhadragaNi laga. vi.saM. chaThI zatI 22 vimalabhakti (digambara) (hi.) saMkalita vi.saM. 20-21 vIM zatI |23 Sar3Avazyaka bAlAvabodhavRtti tarUNaprabhasUri laga. vi.saM. 15 vIM zatI 24 zrAddhapratikramaNasUtravRttiH devendrasUri vi.saM. 14 vIM zatI (prA.) saMkalita vi.saM. 20-21 vIM zatI vi.saM. 20-21 vIM saMkalita 25 zramaNaAvazyakasUtra (sthAnakavAsI) (hi.) 26 zramaNapratikramaNasUtra (terApaMtha) 27 svAdhyAyasamuccaya (tristutikagaccha) zatI saMkalita vi.saM. 20-21 vIM zatI Page #162 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 132/SaDAvazyaka sambandhI sAhitya 28 sAmAyikasUtra saMkalita (sthAnakavAsI) (prA.) 26 sAmAyika pratikramaNasArtha saMkalita | (hi.) vi.saM. 20-21 vIM zatI vi.saM. 20-21 vIM zatI Page #163 -------------------------------------------------------------------------- ________________ jaina vidhi-vidhAna sambandhI sAhitya kA bRhad itihAsa/133 adhyAya 4 SaDAvazyaka (pratikramaNa) sambandhI vidhi-vidhAnaparaka sAhitya AvazyakasUtra jaina Agama sAhitya meM AvazyakasUtra kA apanA viziSTa sthAna hai| yaha sUtra prAkRta gadya meM nibaddha hai| isakA racanAkAla lagabhaga I.pU. tIsarI zatI mAnA jAtA hai| prastuta sUtra meM sAdhu-sAdhvI, zrAvaka-zrAvikA ke lie avazya karane yogya chaha Avazyaka kriyAoM kA vidhAna kahA gayA hai| prathama aura antima tIrthaMkara ke zramaNoM ke lie yaha niyama haiM ki ve anivArya rUpa se Avazyaka vidhi kreN| yahI vajaha haiM ki zvetAmbara paramparA meM muni yA gRhastha sabhI ko dhArmika adhyayana kA prArambha AvazyakasUtra se hI karavAyA jAtA hai| Avazyaka jaina sAdhanA kA mukhya prANa hai| yaha jIvanazaddhi aura doSa parimArjana kI jIvanta prakriyA hai| sAdhaka cAhe sAkSara ho, cAhe nirakSara ho, sAmAnya jijJAsu ho yA mUrdhanya manISI hoM sabhI sAdhakoM ke lie Avazyaka vidhi kA jJAna anivArya mAnA gayA hai| jaise vaidika paramparA meM saMdhyA karma hai, bauddha paramparA meM pravAraNA aura uposatha hai, pArasiyoM meM khoradeha avestA hai, yahUdI aura IsAIyoM meM prArthanA hai, islAma dharma meM namAja hai, vaise hI jaina dharma meM doSoM kI vizuddhi ke lie aura guNoM kI abhivRddhi ke lie Avazyaka hai| ___ anuyogadvAracUrNi meM Avazyaka kI paribhASA karate hue likhA hai ki jo guNazUnya AtmA ko prazasta bhAvoM se AvAsita karatA hai, vaha Avazyaka hai| dUsare zabdoM meM yaha bhI kahA jA sakatA hai ki jisa sAdhanA aura ArAdhanA se AtmA zAzvata sukha kA anubhava kareM, karma-mala ko naSTa karake ratnatraya ke Aloka ko prApta kareM vaha Avazyaka hai| apanI bhUloM ke pariSkAra ke lie kucha na kucha kriyA karanA anivArya hotA hai aura vahI kriyA Avazyaka vidhi hai| prastuta sUtra meM Avazyaka ke chaha aMga kahe gaye haiM - 1. sAmAyika- samabhAva kI saadhnaa| 2. caturviMzatistava- cauvIsa tIrthaMkaroM kI stuti| 3. vandana- sadgurUoM ko namaskAra evaM unakA gunngaan| 4. pratikramaNadoSoM kI aalocnaa| 5. kAyotsarga- zarIra ke prati mamatva kA tyaag| 6. pratyAkhyAna- AhAra athavA duSpravRttiyoM kA tyaag| Page #164 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 134/SaDAvazyaka sambandhI sAhitya SaDAvazyaka krama kA hetu - Avazyaka vidhAna meM jo sAdhanA kA krama rakhA gayA hai, vaha kArya kAraNa bhAva kI zrRMkhalA para avasthita hai tathA pUrNa vaijJAnika hai| yahA~ Avazyakavidhi krama kI carcA karanA apekSita samajhatI hU~, kyoMki Avazyaka eka aparihArya kRtya hai| sAdhaka ke lie sarvaprathama samatA ko prApta karanA Avazyaka hai| binA samatva bhAva ko apanAye sadguNoM ke sarasa sumana khila nahIM skte| isalie prathama 'sAmAyika' nAmaka Avazyaka rakhA gayA hai| jaba antarhadaya meM viSamabhAva kI jvAlAe~ dhadhaka rahI hoM taba vItarAgI mahApurUSoM ke guNoM kA utkIrtana kisa prakAra kiyA jA sakatA hai? samattva ko jIvana meM dhAraNa karane vAlA hI mahApuruSoM ke guNoM kA saMkIrtana kara sakatA hai isIlie sAmAyika Avazyaka ke pazcAt 'caturviMzatistava' nAmaka dUsarA Avazyaka rakhA gayA hai| jaba guNoM ke prati AdarabhAva AtA hai, tabhI vyakti kA sira mahApurUSoM ke caraNoM meM jhukatA hai isIlie tRtIya Avazyaka vandana hai| vandana karane vAle sAdhaka kA hRdaya sarala hotA hai sarala vyakti hI kRta doSoM kI AlocanA kara sakatA hai ataH vandana ke pazcAt 'pratikramaNa' Avazyaka kA nirUpaNa hai| bhUloM kA smaraNa kara una bhUloM se mukti pAne ke lie tana evaM mana meM sthairya Avazyaka hai| kAyotsarga meM tana evaM mana kI ekAgratA kI jAtI hai isIlie pA~cavAM Avazyaka kAyotsarga hai| punaH pApa pravRtiyoM kA mUla dehabhAva yA dehAsakti hai ataH dehAsakti kA tyAga kAyotsarga hai| jaba tana aura mana sthira hotA hai, tabhI pratyAkhyAna kiyA jA sakatA hai ataH pratyAkhyAna Avazyaka kA sthAna chaThA rakhA gayA hai| isa prakAra yaha SaDAvazyaka vidhAna AtmanirIkSaNa, AtmaparIkSaNa aura AtmotkarSa kA zreSThatama upAya hai| SaDAvazyaka kA svarUpa - isa sUtra meM mukhyataH SaDAvazyaka vidhi se sambandhita sUtra pAThoM kI carcA kI gaI haiN| sAtha hI isameM sAdhu evaM zrAvaka donoM ke dvArA AcaraNa karane yogya Avazyakavidhi kA pratipAdana kiyA gayA hai| vaha vivecana nimnokta hai - prathama sAmAyika Avazyaka - SaDAvazyaka meM sAmAyika kA prathama sthAna hai| vaha jaina AcAra kA sAra hai| sAmAyika arthAta samabhAva kI sAdhanA zramaNa aura zrAvaka donoM ke lie Avazyaka hai| jo bhI AtmAe~ sAdhanA mArga ko svIkAra karatI haiM ve sarvaprathama sAmAyika cAritra ko grahaNa karatI haiN| zramaNoM ke lie sAmAyika prathama cAritra hai; to gRhastha sAdhakoM ke lie sAmAyika cAra zikSAvratoM meM prathama zikSAvrata hai| sAmAyika kI sAdhanA sabhI sAdhanAoM meM sarvotkRSTa hai| sAmAyika ko caudaha pUrvo aura dvAdazAMgI rUpa jinavANI kA sArazruta tattva kahA gayA hai| Page #165 -------------------------------------------------------------------------- ________________ sAmAyika kI sAdhanA ke lie jo sUtra - pATha bole jAte haiM tathA AvazyakasUtra meM jinakA nAmollekha haiM, ve ye haiM - 1. guruvandanasUtra, 2. pratijJAsUtra ( karemibhaMte sUtra, 3. maMgalasUtra ( cattArimaMgalaM ), 4 IryApathikasUtra (iriyAvahi ), 5. AgArasUtra (tassa. -annattha.) dvitIya caturviMzatistava Avazyaka SaDAvazyaka meM dUsarA sthAna 'caturviMzatistava' kA hai| sAdhaka sAmAyika Avazyaka dvArA sAvadya yoga se nivRtta hotA hai| sAvadya yoga se nivRtta rahakara vaha kisI na kisI Alambana kA grahaNa karatA hai, jisameM vaha samabhAva meM sthira raha sake / etadartha hI sAmAyika meM sAdhaka tIrthaMkara kI stuti karatA hai| tIrthaMkara purUSa tyAga, vairAgya aura saMyama sAdhanA kI dRSTi se mahAn haiN| unake guNoM kA utkIrttana karane se sAdhaka ke antarhRdaya meM AdhyAtmika bala kA saMcAra hotA hai| ataH dUsare Avazyaka kI sAdhanA ke lie 'caturviMzatistava' (logassasUtra ) bolA jAtA hai / jaina vidhi-vidhAna sambandhI sAhitya kA bRhad itihAsa / 135 tRtIya vandana Avazyaka sAdhanA ke kSetra meM tIrthaMkara ke pazcAt dUsarA sthAna gurU kA hotA hai| jaba sAdhaka ke antarmAnasa meM bhakti kA srota pravAhita hotA hai taba sahasA vaha sadguruoM ke caraNoM meM jhuka jAtA hai| isa prakAra vandana karane se ahaMkAra naSTa hotA hai, vinaya kI upalabdhi hotI hai, tIrthaMkaroM kI AjJA kA pAlana karane se zuddha dharma kI ArAdhanA hotI hai| ataH sAdhaka ko satata jAgarUka rahakara vandana karanA cAhie / prastuta sUtra meM isa tIsare Avazyaka ke antargata dvAdazAvarttavandanasUtra, vandana vidhi evaM guru kI taiMtIsa AzAtanAoM kA varNana kiyA gayA hai| - " caturtha pratikramaNa Avazyaka pratikramaNa jaina paramparA kA eka viziSTa zabda hai / pratikramaNa kA zAbdika artha hai - pIche lauTanA | jo pApakarma mana, vacana aura kAyA se svayaM kiye jAte haiM athavA dUsaroM se karavAye jAte haiM athavA dUsaroM ke dvArA kiye hue pApoM kA anumodana kiyA jAtA hai, una sabhI pApoM kI nivRtti ke lie kRta pApoM kI AlocanA evaM nindA karanA pratikramaNa hai| gRhIta niyamoM aura maryAdAoM ke atikramaNa se punaH lauTanA pratikramaNa hai| Avazyakaniryukti, AvazyakacUrNi, Avazyaka hAribhadrIyAvRtti, AvazyakamalayagirivRtti, prabhRti granthoM meM pratikramaNa ko lekara vistAra ke sAtha vicAra-vimarza kiyA gayA hai| unhoMne pratikramaNa ke ATha' paryAyavAcI zabda bhI die haiM, jo pratikramaNa ke vibhinna arthoM ko vyakta karate haiN| pratikramaNa sAdhaka - jIvana kI eka apUrva kriyA hai| yaha vaha - - paDikamaNaM paDiyaraNA, pariharaNA bAraNA niyattIya / nindA garihA sohI, paDikamaNaM aTThahA hoI // Avazyaka niyukti gA. 1233 Page #166 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 136/SaDAvazyaka sambandhI sAhitya DAyarI hai jisameM sAdhaka apane doSoM kI sUcI likhakara eka-eka doSa se mukta hone kA upakrama karatA hai| vahI kuzala vyApArI kahalAtA hai jo pratidina sAyaMkAla dekhatA hai ki Aja ke dina mujhe kitanA lAbha prApta huA hai yA kitanI hAni huI? pratikramaNa jIvana ko sudhArane kA zreSTha upakrama hai| vibhinna dRSTiyoM se pratikramaNa ke do, pA~ca, chaha prakAra' batAye gaye haiN| isakA vistRta pratipAdana lagabhaga isI zodha ke caturtha khaNDa meM kreNge| isameM caturtha Avazyaka ke samaya bolane yogya nimna sUtroM kA vivaraNa upalabdha hotA hai| 1. pagAmasajjhAyasUtra isameM mukhya rUpa se zayyA evaM nidrA sambandhI doSa nivRtti sUtra, bhikSAdoSa nivRtti-sUtra, svAdhyAya-doSa tathA pratilekhanA-doSa nivRtti sUtra, eka se lekara taiMtIsa bola paryanta doSa nivRtti sUtra diye gaye haiN| 2. kSAmaNAsUtraAyariya uvajjhAya sUtra 3. praNipAtasUtra 4. AlocanA sUtra aadi| paMcama kAyotsarga Avazyaka - jaina sAdhanA paddhati meM kAyotsarga kA apanA mahattvapUrNa sthAna hai| isako vraNacikitsA kahA gayA hai| satata sAvadhAna rahane para bhI pramAda Adi ke kAraNa sAdhanA meM doSa laga jAte haiM, una doSa rUpI ghAvoM ko ThIka karane ke lie kAyotsarga eka prakAra kA marahama hai| kAyotsarga meM kAya aura utsarga ye do zabda hai| jisakA tAtparya haiM- kAyA kA tyaag| yahA~ para zarIra tyAga kA artha hai- zArIrika caMcalatA aura dehAsakti kA tyaag| kAyotsarga antarmukhI hone kI eka pavitra sAdhanA hai| kAyotsarga se zArIrika mamatva bhAva kama ho jAtA hai| zarIra kI mamatA sAdhanA ke lie sabase bar3I bAdhA hai| zarIra kI mamatA kama hone para hI sAdhaka AtmabhAva meM lIna raha sakatA hai| jaina vicAraNA meM sAdhaka jo bhI kArya kareM, usa kArya ke pazcAt kAyotsarga karane kA vidhAna hai, jisase vaha zarIra kI mamatA se mukta ho ske| prastuta kRti meM kAyotsarga karane kA nirdeza mAtra kiyA gayA hai| tatsambandhI sUtroM kA koI ullekha nahIM haiM, kintu saMprati meM usake pUrva annatthasUtra Adi bole jAte haiN| SaSTama pratyAkhyAna Avazyaka- pratyAkhyAna kA artha hai- tyAga krnaa| avirati aura asaMyama se haTane hetu pratijJA grahaNa karanA pratyAkhyAna hai| isa virAT vizva meM itane adhika padArtha haiM jinakI parigaNanA karanA sambhava nahIM hai aura una saba vastuoM ko eka hI vyakti bhoge, yaha bhI sambhava nahIM hai, kintu mAnava kI icchAe~ to asIma haiN| icchAoM ke kAraNa mAnava mana meM sadA azAnti banI rahatI hai| usa azAnti ko naSTa karane kA eka mAtra upAya pratyAkhyAna hai| sthAnAMga 6/537 Page #167 -------------------------------------------------------------------------- ________________ yahA~ yaha samajhanA atyanta jarUrI hai ki sAmAyika, caturviMzatistava, vandana, pratikramaNa aura kAyotsarga ke dvArA Atmazuddhi kI jAtI hai kintu punaH Asakti kA sAmrAjya antarcetanA meM praviSTa na hoM, usake lie pratyAkhyAna atyanta Avazyaka hai| anuyogadvAra meM pratyAkhyAna kA eka nAma 'guNadhAraNa' diyA gayA hai| guNadhAraNa se tAtparya hai- vrata rUpI guNoM ko dhAraNa karanA / prastuta grantha meM isa Avazyaka ke antargata dasa prakAra ke pratyAkhyAna sUtra diye gaye haiM ve pratyAkhyAna nimna haiM jaina vidhi-vidhAna sambandhI sAhitya kA bRhad itihAsa / 137 navakArazI, paurUSI, purimaDDa, ekAzanA, ekalaThANA, AyaMbila, upavAsa, divasacarima (cauvihAra, tivihAra Adi) abhigraha aura nirvikRtika / uparyukta vivecana se jJAta hotA hai ki SaDAvazyakoM kA sAdhaka ke jIvana meM mahattvapUrNa sthAna hai| jahA~ Avazyaka se AdhyAtmika zuddhi hotI hai, vahA~ laukika jIvana meM bhI samatA, namratA, kSamAbhAva Adi sadguNoM kI vRddhi hone se Ananda ke jharane bahane lagate haiN| vyAkhyAsAhitya AvazyakasUtra eka aisA mahattvapUrNa sUtra' hai ki usa para sabase adhika vyAkhyAe~ likhI gayI hai| isake mukhya vyAkhyA grantha nimna haiM- niryukti, bhASya, cUrNi vRtti, stabaka (TabbA), hindI, gujarAtI aura aMgrejI vivecana | niyukti - 1. sarvaprathama isa sUtra para bhadrabAhu (dvitIya) dvArA 2550 gAthAoM meM niyukti likhI gaI hai| yaha mAnA jAtA hai ki niryuktikAra bhadrabAhu jyotirvid varAhamahira ke sahodara bhrAtA the| unakA samaya vikrama kI chaThIM zatAbdI hai, kintu isa sambandha meM matabheda bhI hai / 2. ziSyahitA aura bRhadvRtti- yaha niyukti Avazyaka sUtra para jinabhaTTa yA jinabhadra ke ziSya haribhadrasUri dvArA 12000 zloka parimANa racI gaI hai| 3. Avazyaka malayagirivRtti - AcArya malayagiri dvArA isa sUtra para 18000 zloka parimANa vRtti likhI gaI hai| 4. niyukti - avacUrNi - tapAgacchIya devendrasUri ke ziSya jainasAgara ? ne avacUrNi racI hai| isa cUrNa kA racanAkAla 14 vIM zatI (1440 ) hai / 5. niyukti avacUrNi - somasundarasUri ne bhI eka avacUrNi likhI hai| 6. niryukti dIpikA - yaha niryukti acalagacchIya merUtuMgasUri ke ziSya mANikyazekhara ne nirmita kI hai| yaha 11750 zloka parimANa kI hai tathA isakA racanAkAla 14 vIM zatI (1471) hai / 7. niryukti avacUri- yaha avacUri zubhavardhanagaNi kI hai| isakA racanAkAla 1540 hai / 8. niryukti- TIkA - ziSyahitA vRtti- yaha TIkA zAlibhadrasUri ke ziSya nemisAdhu ne 11 " dekheM, jinaratnakoza, pR. 35 bain Education International Page #168 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 138/SaDAvazyaka sambandhI sAhitya vIM zatI meM racita kI hai| 6. niyukti cUrNi aura vRtti- yaha racanA ajJAtasUri kI hai| 10. niyukti avacUrNi- tapAgacchIya somasundara sUri ke praziSya amarasundara gaNi ke ziSya dhIrasundara ne 15 vIM zatI meM isakI racanA kI hai| 11. niyukticUrNi- yaha jinadAsagaNimahattara dvArA viracita hai tathA 13600 zloka parimANa kI hai| 12. vizeSAvazyakabhASya- isa bhASya ke racayitA jinabhadragaNikSamAzramaNa hai| yaha bhASya sAmAyika nAmaka prathama adhyayana para racA gayA hai| isameM 3602 gAthAe~ haiN| 13. cUrNi- yaha racanA zrI nemicandra ke praziSya zAMtisUri ke ziSya vijayasiMha kI hai| isakA zloka parimANa 4560 hai tathA yaha 12 vIM zatI (1183) meM likhI gaI hai| 14. cUrNi- isake racanAkAra yazodevagaNi hai aura yaha 2100 zloka parimANa kI hai| isakA apara nAma prAkRtavRtti hai| 15. laghuvRttigaNadharagacchIya zivaprabhasUri ke ziSya tilakAcArya ne isakI racanA 13 vIM zatI (1266) meM kI hai| yaha laghuvRtti 12325 zloka parimANa vAlI hai| 16. pradeza vyAkhyA aura TippaNaka- yaha maladhArIgacchIya abhayadeva ke ziSya hemacandra dvArA likhI gaI hai| 17. pradezavyAkhyATippaNa- maladhArIgacchIya hemacandra ke ziSya candrasUri ne yaha TippaNaka 13 vIM zatI ke pUrvArdha meM likhA hai| 18. vandArUvRtti TIkA- yaha TIkA zrAvaka anuSThAna vidhi aura vandArUvRtti ke nAma se prasiddha hai| isakI racanA tapAgacchIya jagaccandra ke ziSya devendramuni ne kI hai| 16. laghuvRtti- yaha racanA kulaprabhasUri kI hai| 20. vRtti- yaha racanA mahitilaka ke ziSya rAjavallabha ne kI hai| 21. vyAkhyA- yaha grantha 17 vIM zatI (1667) kA hai| isakI racanA tapAgacchIya vijayasiMhasUri ke praziSya udayarUci ke ziSya muni hitarUci ne kI hai| 22. vRtti- yaha racanA ajJAtakartRka hai tathA dIpikA nAma se prasiddha 12765 zloka parimANa kI hai| 23. vRtti- yaha ajJAtakartRka hai| 24. TIkA (gujarAtI)yaha TIkA kharataragacchIya jinacandrasari ke ziSya tarUNaprabhasari kI hai| isakA racanAkAla 15 vIM zatI kA pUrvArdha hai| yaha purAnI gujarAtI bhASA meM nibaddha hai| 25. bAlAvabodha- yaha tapAgacchIya jayacandra ke ziSya hemahaMsagaNi kI racanA hai isakA racanAkAla 16 vIM zatI (1521) kA pUrvArdha hai| yaha bhI purAnI gujarAtI bhASA meM hai| 26. bAlAvabodha- isa kRti kA racanAkAla vi.saM. 1525 hai| yaha racanA kharataragacchIya jinacandrasUri ke praziSya ratnamUrtigaNi ke ziSya merusuMdara kI hai tathA gujarAtI bhASA meM hai| 27. bAlAvabodha- yaha ajJAtakartRka aura purAnI gujarAtI bhASA meM hai| yaha grantha 15 vIM zatI ke pUrva kA hai| 28. bAlAvabodhasaMkSepaartha- yaha kRti 15 vIM zatI (1468) meM racI gaI hai| isa kRti kI racanA acalagacchIya jayakezarasUri ke ziSya mahezasAgara ne kI hai| 26. viSamapadaparyAya- yaha ajJAtakartRka racanA hai| Page #169 -------------------------------------------------------------------------- ________________ jaina vidhi-vidhAna sambandhI sAhitya kA bRhad itihAsa/139 Avazyakaniyukti jaina Agama-granthoM meM AvazyakasUtra kA mahattvapUrNa sthAna hai| isameM cha: adhyayana haiN| prathama adhyayana kA nAma sAmAyika hai| zeSa pA~ca adhyayanoM ke nAma caturviMzatistava, vandanA, pratikramaNa, kAyotsarga aura pratyAkhyAna hai| Avazyakaniyukti sAmAyika AvazyakasUtra para racI gaI prAkRta bhASA kI padyAtmaka vyAkhyA hai| isa niyukti kI kula 1612 gAthAe~ haiN| yaha niyukti bhadrabAhu yA Aryabhadra racita mAnI jAtI hai| yaha sAdhu evaM gRhastha ke lie avazya karane yogya Avazyaka rUpa vidhi-vidhAnoM kA pratipAdaka grantha hai| bhadrabAhu kRta dasa niyuktiyoM meM Avazyakaniyukti kI racanA sarvaprathama huI hai| yahI kAraNa hai ki yaha niyukti sAmagrI zailI Adi sabhI dRSTiyoM se adhika mahattvapUrNa hai| isameM aneka mahattvapUrNa viSayoM kA vistRta evaM vyavasthita nirUpaNa kiyA gayA hai| Age kI niyuktiyoM meM punaH una viSayoM ke Ane para saMkSipta vyAkhyA karake Avazyaka niyukti kI ora saMketa kara diyA gayA hai| isa dRSTi se dUsarI niyuktiyoM ke viSayoM ko ThIka taraha se samajhane ke lie isa niyukti kA adhyayana Avazyaka hai| __AvazyakasUtra ke sAmAyika adhyayana se sambandhita eka bhASya vistRta vyAkhyA rUpa meM likhA gayA hai jo vizeSAvazyakabhASya ke nAma se prasiddha hai| isa bhASya kI bhI aneka vyAkhyAe~ huI haiM isake prArambha meM upodghAta hai| ise grantha kI bhUmikA rUpa samajhanA caahiye| yaha upodghAta maMgala rUpa hai| isI prasaMga para usameM pA~ca jJAna kI vistRta carcA kI gaI hai| isa niyukti meM sAmAyika nAmaka prathama adhyayana ke sandarbha meM sAmAyika kA mahattva batAyA gayA hai| sampUrNa zruta kA sAra sAmAyika hai, sAmAyika kA sAra cAritra hai, cAritra kA sAra nirvANa hai, cAritra kA prArambha sAmAyika se hotA hai Agama granthoM meM bhI jahA~ bhagavAna mahAvIra ke zramaNoM ke zrutAdhyayana kI carcA hai vahA~ aneka jagaha aMga granthoM ke Adi meM sAmAyika adhyayana kA nirdeza hai, mukti ke lie jJAna aura cAritra (kriyA/vidhi) donoM anivArya hai', sAmAyika kA adhikArI kauna ho sakatA hai? ityAdi viSayoM para prakAza DAlA gayA hai| isake sAtha hI isameM pravacana, sUtra evaM anuyoga ke paryAya batAye gaye haiN| 'Avazyakaniyukti gA. 64-103 2 vahI gA. 130-131 Page #170 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 140/SaDAvazyaka sambandhI sAhitya anuyoga aura ananuyoga kA nikSepa vidhi se varNana kiyA hai|' vyAkhyAnavidhi ke nirUpaNa meM AcArya aura ziSya kI yogyatA kA mApadaNDa batAyA hai| sAmAyika vyAkhyAna kI vidhi ke rUpa meM 26 adhikAroM kI carcA kI gaI haiN| punaH ina adhikAra vidhiyoM kA ullekha karate hue bhagavAna AdinAtha kA jIvana caritra, bhagavAna mahAvIra kA jIvana caritra evaM namaskAra mantra kA vistRta vivecana kiyA hai| usake bAda sAmAyika kisa prakAra karanI cAhie? sAmAyika kA lAbha kaise hotA hai? sAmAyika kA uddezya kyA hai? sAmAyika ke paryAyavAcI zabda ityAdi tathyoM kA pratipAdana kiyA gayA hai| caturviMzatistava nAmaka dvitIya adhyayana meM caturviMza aura stava zabda ke artha kA cha: prakAra se aura cAra prakAra se nikSepa kiyA gayA hai| isa sambandha meM dravyastava aura bhAvastava kA bhI varNana huA hai| caturviMzatistava arthAt logassasUtra ke pratyeka padoM kI nikSepa paddhati se vyAkhyA kI gaI hai| vandana nAmaka tRtIya adhyayana meM vandanA ke paryAya aura vandanA ke nau dvAroM kA vivecana huA hai 1. vandanA kise karanI cAhie, 2. vandanA kisake dvArA kI jAnI cAhie, 3. vandanA kaba karanI cAhie, 4. vandanA kitanI bAra karanI cAhiye, 5. vandanA karate samaya kitanI bAra jhukanA cAhie, 6. kitanI bAra sira jhukAnA cAhie, 7. kitane Avazyaka se zuddha honA cAhie, 8. kitane doSoM se mukta honA cAhiye, 6. vandanA kisalie karanI cAhie? ina viSayoM kA atyanta vistAra ke sAtha nirUpaNa huA hai| pratikramaNa nAmaka caturtha adhyayana meM pratikramaNa kA tIna dRSTiyoM kriyA, kartA evaM karma se vicAra kiyA gayA hai| pratikramaNa ke 8 payAryavAcI zabdoM ko sodAharaNa spaSTa kiyA hai| zuddhi kI vidhi kahI gaI hai| pratikramaNa ke daivasika, rAtrika, pAkSika Adi aneka prakAra batAye gaye haiN| isake sAtha hI asvAdhyAya ke prakAra kahe gaye haiN| svAdhyAya ke lie kauna sA deza aura kaunasA kAla upayukta hai, gurU Adi ke samakSa kisa prakAra svAdhyAya karanA cAhie, Adi kA varNana kiyA gayA hai| kAyotsarga nAmaka paMcama adhyayana meM dasa prakAra ke prAyazcitta vidhAna kA . N ' Avazyakaniyukti gA. 132-134 vahI gA. 1023-34 3 vahI gA. 1035 vahI gA. 1236 5 vahI gA. 1238 K Page #171 -------------------------------------------------------------------------- ________________ nirUpaNa huA hai'| isameM kAyotsarga kA artha vraNa cikitsA kiyA hai| vraNa do prakAra kA batAyA hai (1) kAyottha tadudbhava aura ( 2 ) parottha Agantuka e / isameM donoM prakAra ke vraNa kI cikitsA karane sambandhI alaga-alaga vidhiyA~ kahI gaI haiN| kAyotsarga kI vyAkhyA gyAraha dvAroM ke AdhAra para kI hai| una gyAraha dvAroM ke nAma ye haiM - 1. nikSepa, 2. ekArthaka zabda, 3. vidhAna mArgaNA, 4. kAla pramANa, 5. bheda parimANa, 6. azaTha, 7. zaTha, 8. vidhi, 6. doSa, 10. adhikArI, 11. phala' isameM kAyotsarga vidhi kA svarUpa batalAte hue kahA gayA hai ki gurU ke samIpa hI kAyotsarga prArambha karanA cAhie tathA gurU ke samIpa hI samApta karanA caahie| kAyotsarga ke samaya dAhine hAtha meM mukhavastrikA aura bAe~ hAtha meM rajoharaNa rakhanA caahie| * 4 pratyAkhyAna nAmaka SaSThama adhyayana meM pratyAkhyAna para chaH dRSTiyoM se vicAra kiyA gayA hai 1. pratyAkhyAna, 2. pratyAkhyAtA, 3. pratyAkhyeya, 4. parSad, 5. kathanavidhi aura, 6. phl|' isake sAtha hI isameM pratyAkhyAna ke chaH bheda, pratyAkhyAna zuddhi ke chaH prakAra, cAra prakAra ke AhAra kI vidhiyA~, pratyAkhyAna ke dasa prakAra Adi bhI vivecita haiN| pratyAkhyAtA kA svarUpa batAte hue kahA gayA hai ki pratyAkhyAtA guru hotA hai jo yathokta vidhi se ziSya ko pratyAkhyAna karAtA hai| guru mUlaguNa aura uttaraguNa se zuddha tathA pratyAkhyAna kI vidhi jAnane vAlA hotA hai| ziSya kRtakarmAdi kI vidhi jAnane vAlA, upayoga parAyaNa, RjuprakRti vAlA, saMvigna aura sthirapratijJa honA caahie| 8 antataH pratyAkhyAna ke phaladvAra kA vyAkhyAna karate hue isa dvAra kI niryukti ke sAtha Avazyakaniyukti samApta hotI hai| Avazyakaniyukti ke isa vistRta paricaya se yaha anumAna kiyA jA sakatA hai ki niryukti sAhitya meM Avazyaka niyukti kA kitanA mahattva hai ? zramaNa jIvana kI saphala sAdhanA ke lie anivArya sabhI prakAra ke vidhi-vidhAnoM kA saMkSipta evaM suvyavasthita nirUpaNa Avazyaka niryukti kI bahuta bar3I vizeSatA hai| jaina paramparA se Avazyaka niyukti gAthA, 1413 2 vahI gA . 1414 3 vahI gA . 1421 4 vahI gA . 1536 - 1540 jaina vidhi-vidhAna sambandhI sAhitya kA bRhad itihAsa / 141 5 vahI gA. 1550 6 vahI gA . 1580 7 vahI gA. 1561 - 1606 8 vahI gA. 1606-6 Page #172 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 142/SaDAvazyaka sambandhI sAhitya sambandha rakhane vAle aneka prAcIna aitihAsika tathyoM kA pratipAdana bhI sarvaprathama isI niyukti meM kiyA gayA hai| AvazyakacUrNi yaha cUrNi mukhya rUpa se niyukti kA anusaraNa karate hue likhI gaI hai|' kahIM-kahIM para bhASya kI gAthAoM kA bhI upayoga kiyA gayA hai| yaha cUrNi prAkRta kI gadyAtmaka evaM padyAtmaka zailI meM likhI gaI hai| kintu yatra-tatra saMskRta ke zloka, gadhAza evaM paMktiyA~ uddhRta kI gaI haiN| bhASA meM pravAha hai| zailI bhI ojapUrNa hai| isameM kathAnakoM kI bharamAra hai aura isa dRSTi se isakA aitihAsika mUlya bhI anya cUrNiyoM se adhika hai| viSaya-vivecana kA jitanA vistAra isa cUrNi meM hai utanA anya-cUrNiyoM meM durlabha hai| jisa prakAra vizeSAvazyakabhASya meM pratyeka viSaya para suvistRta vivecana upalabdha hotA hai usI prakAra isameM bhI pratyeka viSaya kA vistArapUrvaka vyAkhyAna kiyA gayA hai| prArambha meM upodghAta ke rUpa meM maMgala kI carcA kI gaI hai| sAmAyikavidhi adhikAra meM sAmAyika kA do dRSTiyoM se vicAra kiyA gayA hai| niyuktigata uddeza, nirgamAdi chabbIsa doSoM para vizeSa vicAra kiyA hai| yathAprasaMga vajrasvAmI, AryarakSita, ASAr3habhUti, azvamitra, gaMgasUri Adi tathA zrAvaka Ananda, kAmadeva Adi, zivarAjarSi, gaMgadatta, dazArNabhadra, ilAputra, damadanta, cilAtiputra, dharmarUciaNagAra, tetalIputra, niva-tiSyagupta Adi ke kathAnaka prastuta kiye gaye haiN| isake sAtha hI sAmAyika sambandhI anya Avazyaka bAtoM kA vicAra kiyA hai; jaise sAmAyika ke dravyaparyAya, nayadRSTi se sAmAyika, sAmAyika ke bheda, sAmAyika kA svAmI, sAmAyika prApti kA kSetra, kAla, dizA Adi, sAmAyika kI prApti ke hetu, sAmAyika kI sthiti, sAmAyika vAloM kI saMkhyA, sAmAyika kA antara aadi| vandanavidhi adhikAra meM aneka dRSTAnta diye gaye haiN| vaMdya-vaMdakasaMbaMdha, vaMdyAvaMdyakAla, vaMdanasaMkhyA, vaMdanadoSa, vaMdanakAla Adi kA dRSTAnta pUrvaka vicAra kiyA gayA hai| pratikramaNavidhi adhikAra meM pratikramaNasUtra (pagAmasijjhAya) kA vistRta nirUpaNa kiyA hai| isameM eka se lekara battIsa sthAnoM kA pratipAdana haiN| grahaNa zikSA aura AsevanA zikSA kA ullekha kiyA hai isa prasaMga para zreNika, celaNA, sulasA, koNika, ceTaka, udAyI, zakaDAla, vararUci, sthUlabhadra Adi se ' yaha cUrNi do bhAgoM meM hai| isakA pUrvabhA. san 1628 meM aura uttarabhA. san 1626 meM zrI RSabhadevajI kezarImalajI zvetAmbara saMsthA, ratalAma se prakAzita huA hai| 2 dekhie, Avazyakaniyukti gA. 140-41 Page #173 -------------------------------------------------------------------------- ________________ sambandhita aneka mahattvapUrNa aitihAsika AkhyAnoM kA saMgraha kiyA hai| kAyotsargavidhi adhikAra meM prAyaH niryuktigata viSayoM kA hI vivecana kiyA gayA hai| isake sAtha kSAmaNA vidhi para prakAza DAlA gayA hai| pratyAkhyAnavidhi adhikAra meM pratyAkhyAna ke bheda, zrAvaka ke bheda, bArahavrata aura unake aticAra, pratyAkhyAna ke guNa aura AgAra Adi kA vividha udAharaNoM ke sAtha vyAkhyAna kiyA gayA hai| bIca-bIca meM yatra-tatra aneka gAthAe~ evaM zloka bhI uddhRta kiye gaye haiM / AvazyakacUrNi ke isa saMkSipta paricaya se spaSTa hai ki cUrNikAra ne Avazyakaniryukti meM nirdiSTa sabhI viSayoM kA vistAra pUrvaka vivecana kiyA hai tathA vivecana ko sarala - subodha - sarasa evaM spaSTa banAne ke lie aneka prAcIna aitihAsika evaM paurANika AkhyAna bhI uddhRta kiye haiM / yaha sAmagrI bhAratIya sAMskRtika itihAsa kI dRSTi se atyanta mahattvapUrNa hai / ' paMcapratikramaNasUtra - vidhi sahita ( zrAvaka pratikramaNa ) jaina vidhi-vidhAna sambandhI sAhitya kA bRhad itihAsa / 143 isa pustaka' meM pA~ca prakAra kI pratikramaNa vidhi kahI gaI hai| pratikramaNa ke pA~ca prakAra ye haiM 1. rAtrika, 2. daivasika, 3. pAkSika, 4. cAturmAsika, aura 5. sAMvatsarika / yaha pustaka acalagacchIya paramparA se sambandhita hai| isameM acalagaccha AmnAya ko mAnane vAle gRhastha kI apekSA pratikramaNa vidhiyoM kA saMkalana huA hai| isa kRti meM nimna vidhiyA~ bhI darzAyI gayI hai| - 1. devavaMdana vidhi, 2 . jinamaMdiradarzana vidhi, 3. dravyapUjA vidhi, 4 . bhAvapUja - (caityavaMdana) vidhi, 5. madhyAhkAlIna devavaMdana vidhi tathA saMdhyAkAlIna devavaMdana vidhi, 6. sAmAyika grahaNa evaM sAmAyika pArana vidhi 7. dezAvagAsikavrata grahaNa vidhi, 8. pauSadhagrahaNa vidhi ityAdi / isake anta meM parvadina, parvatithi evaM viziSTa tIrtha sambandhI caityavandana, stuti, stavanAdi bhI diye gaye haiN| isake sAtha hI gautamasvAmI, zAMtinAthaprabhu, solaha satI Adi ke chaMda haiN| janma-maraNa evaM Rtudharma saMbaMdhI sUtaka vicAra, caubIsa tIrthaMkaroM kA koSThaka bhI diyA gayA hai| 9 AdhAra - jaina sAhitya kA bRhad itihAsa, bhA. 3 pR. 274-282 2 yaha pustaka caMdulAlagAMgajI phemavAlA, zrI ka.vi. o. de. jaina mahAjana, muMbaI se prakAzita hai| yaha pA~cavAM saMskaraNa hai| Page #174 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 144 / SaDAvazyaka sambandhI sAhitya paMcapratikramaNasUtravidhi ( zrAvakapratikramaNa ) nAgapurIyabRhattapAgaccha' (pArzvacaMdragaccha ) kI zrAvaka paramparA se sambandhita yaha kRti mukhyataH prAkRta, saMskRta evaM hindI padya meM nibaddha hai| isa pustaka meM pArzvacandragaccha kI paramparA ke anusAra anuSThita kI jAne vAlI vidhiyA~ dI gaI haiN| ve nimna haiM 1. sAmAyika grahaNa sambandhI sUtra evaM vidhi, 2 . daivasika pratikramaNa sambandhI sUtra evaM vidhi, 3. sAmAyika pAraNa sambandhI sUtra evaM vidhi, 4. rAtrikapratikramaNa sambandhI sUtra evaM vidhi, 5. pAkSika, cAturmAsika evaM sAMvatsarika pratikramaNa karate samaya prayukta hone vAle sUtra evaM vidhi, 6. pauSadhavrata grahaNa karane aura pauSadhavrata pUrNa karane kI vidhi / usake bAda nityopayogI caityavaMdana, stuti, stavana, sajjhAya Adi saMkalita hai / pustaka ke prArambha meM zrI nAgapurIya bRhattapAgaccha kI paTTAvalI bhI dI gaI hai| sAtha hI usakI utpatti kA itihAsa' bhI saMkSipta meM diyA gayA hai| paMcapratikramaNasUtra (kharataragacchIya) yaha racanA' gujarAtI bhASA meM hai| isameM kharataragaccha kI paramparAnusAra paMcapratikramaNa ke sUtrapATha diye gaye haiM / pratikramaNa ke sUtrapAThoM ko kaMThAgra karane vAle ArAdhakoM kI dRSTi se yaha kRti upayogI siddha huI hai| isameM sAmAyikagrahaNavidhi, sAmAyikapAraNavidhi, caityavaMdanavidhi, gurUvaMdanavidhi, rAtrikadaivasika-pAkSika-cAturmAsika - sAMvatsarika pratikramaNavidhi, pauSadha grahaNa - pAraNa vidhi, dezAvagAsika grahaNa -pAraNa vidhi bhI dI gaI haiN| sAtha hI saptasmaraNa, caityavaMdana, stavana, stuti eMva dAdAgurUdeva ke vividhastavanAdi upayogI sAmagrI kA saMkalana kiyA gayA hai| 9 2 yaha isa gaccha kA mUla nAma hai parantu vartamAna meM 'pArzvacandragaccha' isa nAma se pracalita hai| vi.saM. 1177 meM zrI vAdidevasUri nAma ke AcArya hue the, jinhoMne sAr3he tIna lAkha zrAvakoM ko pratibodha diyA thA, isa kAraNa unheM vRhad tapA viruddha diyA, taba se unakI paramparA 'zrImannAgapurIya bRhattapAgaccha' nAma se prasiddha huii| spaSTataH isa gaccha kA prAdurbhAva 12 vIM zatI ke uttarArdha meM huA thA, kintu pArzvacandrasUri ke kriyoddhAra ke pazcAt yaha gaccha pArzvacandragaccha (pAyacaMdagaccha ) kahA jAne lgaa| yaha pustaka zrI pArzvacaMdragaccha jaina saMgha, cembura, muMbaI 71, vi. saM. 2048 meM prakAzita huI hai| yaha dUsarI AvRtti hai| 3 isakA prakAzana zrI kharataragaccha jaina upAzraya, jhaverIvAr3a ahamadAbAda - 1, san 1670 meM huA hai| - Page #175 -------------------------------------------------------------------------- ________________ jaina vidhi-vidhAna sambandhI sAhitya kA bRhad itihAsa/145 paMcapratikramaNasUtra (sArtha evaM vidhisahita) yaha kRti hindI meM hai|' sUtrapATha kI zailI prAkRta va saMskRta hai| isameM kharataragaccha ke paramparAnusAra paMcapratikramaNa meM upayogI sUtroM kA saMkalana kiyA gayA hai| sAtha hI ve sUtra artha sahita evaM vidhisahita diye gaye haiN| isameM sAmAyika-pratilekhana Adi kI vidhiyA~ bhI kahI gaI haiM sAtha hI stuti, stavana, sajjhAya Adi kA upayogI saMgraha bhI samAviSTa kiyA hai jo pratikramaNa karane vAle sAdhakoM ke lie vizeSa mahattva rakhatA hai| paDikkamaNasAmAyArI pratikramaNasAmAcArI yaha jinavallabhagaNi kI jaina mahArASTrI prAkRta meM racita 40 padyoM kI kRti hai| isameM pratikramaNa vidhi sambandhI vicAraNA kI gaI hai| yaha sAmAcArIzataka ke patra kramAMka 137 a se 138 A taka uddhRta kI gaI hai| pratikramaNa vidhi yaha kRti vi.saM.1525 meM tapAgacchIya zrI jayacandra ke ziSya jinaharSa ne racI hai| pratikramaNagranthatrayI isake kartA muniprabhacandra hai| yaha 1800 zloka parimANa hai| pratikramaNahetugarbhaH somasuMdarasUri ke ziSya jayacandrasUri racita yaha kRti saMskRta gadya meM nibaddha hai| isa grantha kA racanAkAla 16 vIM zatI kA pUrvArdha hai| yaha racanA kharataragacchIya mohanalAlajI samudAya ke muni buddhisAgaragaNi ke dvArA saMzodhita kI gaI hai| ' yaha pustaka - jaina sAhitya prakAzana samiti, 36 bar3atallA sTrITa, kalakattA-7, vi.saM. 2036 meM prakAzita huI hai| 2 (ka) yaha saMzodhita kRti vi.saM. 2012 meM 'jinadattasUrijJAnabhaMDAra, mahAvIrasvAmI derAsara, pAyadhunI muMbaI' se prakAzita hai| (kha) yaha kRti 'pratikramaNagarbhahetu' nAma se zrI pAnAcanda vahAlajI ne san 1862 meM prakAzita kI hai| isakA pratikramaNahetu' nAma se gujarAtI sAra 'jaina dharma prasAraka sabhA' ne san 1605 meM prakAzita kiyA thaa| (ga) isa kRti kA mUla nAma 'pratikramaNavidhi' hai kintu yaha 'pratikramaNagarbhahetu' aura 'hetugarbhapratikramaNa' ke nAma se bhI prasiddha hai| Page #176 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 146/SaDAvazyaka sambandhI sAhitya prastuta grantha apane nAma ke anusAra pratikramaNa vidhi ke hetuoM (uddezyoM) kA vivecana karatA hai| isa kRti kI saMzodhita prati kI prastAvanA meM yaha likhA gayA hai ki isa duSama kAla meM bhagavAna mahAvIra ke zAsana meM cAhe kisI prakAra kA aticAra yA doSa lage yA nahIM lage, kintu sAdhu evaM zrAvakoM ke lie pratikramaNa karanA anivArya hai| pratikramaNa kisa uddezya se kiyA jAtA hai tathA pratikramaNa kI kaunasI kriyA kA kyA hetu hai? yaha batAne ke lie hI yaha grantha gumphita huA, aisA mAlUma hotA hai| isa dRSTi se dekheM, to isa grantha meM viSaya kA spaSTIkaraNa karane ke lie anya granthoM se sAkSya pATha bhI uddhRta kiye gaye haiN| ye uddhRta pATha prAyaH prAkRta meM haiN| prastuta grantha ke prArambha meM maMgalAcaraNa evaM grantha racanA kA prayojana batAne hetu eka zloka diyA gayA hai| usameM varddhamAnasvAmI ko aura guNoM se mahAn gurU ko namaskAra kiyA gayA hai tathA pratikramaNavidhi ke hetuoM ko spaSTa karane kI pratijJA kI gaI hai| anta meM prazasti rUpa tIna padya haiN| inake atirikta antima bhAga meM pratikramaNa arthAt Avazyaka ke ATha paryAyavAcI nAmoM ke viSaya meM eka-eka dRSTAnta diyA gayA hai| isa grantha ke patra 24 aura 25 meM Aye hue ullekha ke anusAra ye dRSTAnta Avazyaka sUtra kI laghuvRtti me se uddhRta kiye gaye haiN| mukhyatayA isa kRti meM pratikramaNavidhi ke hetuoM ke sambandha meM prazna uThAte hue unakA samAdhAna kiyA gayA hai| isake sAtha hI tadviSayaka anya carcAe~ bhI pratipAdita huI haiN| prastuta grantha meM pratikramaNa ko lekara nimna prazna uThAye gaye haiM; jaise ki sthApanAcArya ke samakSa hI pratikramaNAdi vidhAna kyoM? pratikramaNa kI ArAdhanA kyoM? sAmAyika karane se jIva kyA prApta karatA hai? pratikramaNa karane kA kAla kauna sA hai? pratikramaNa ke prArambha meM devavandana kyoM kiye jAte haiM? ityAdi kaI viSayoM ko soddezya prastuta kiyA hai| inake sivAya kAyotsarga ke nau prakAra, kAyotsarga ke unnIsa doSa, mukhavastrikA evaM zarIra pratilekhanA ke paccIsa-paccIsa bola, vandanA ke paccIsa Avazyaka, vandanA ke battIsa doSa, prAyazcitta ke dasa prakAra, vandanA ke ATha sthAna, pratikramaNa kA phala, pratikramaNa meM kriyA-kartA-karma, IryApathika pratikramaNa dvArA 182420 jIvoM se micchAmi dukkaDaM, rAtrika pratikramaNa ko manda svara se karanA, pAkSika kSamAyAcanA, chaha AvazyakoM kI paMcAcAra ke sAtha tulanA Adi ye sabhI viSaya bhI vyAkhyAyita hue haiN| pratikramaNa ke ATha paryAyavAcI zabdoM ko vistAra se samajhAyA gayA hai| inameM se prArambha ke sAta paryAyavAcI zabdoM kI Page #177 -------------------------------------------------------------------------- ________________ jaina vidhi-vidhAna sambandhI sAhitya kA bRhad itihAsa / 147 spaSTatA ke lie anukrama se mArga, prAsAda, dUdha kI bahaMgI, viSabhojana, do kanyAe~, citrakAra kI putrI aura patighAtaka strI ye sAta dRSTAnta diye haiM tathA AThaveM paryAya ke bodha ke lie vastra evaM auSadhi ke do dRSTAnta diye gaye haiN| anta meM prazasti rUpa tIna zlokoM meM yaha kahA gayA hai ki pratikramaNavidhi ke hetuoM ko samajhate hue pratikramaNa karane vAlA jIva mukti rUpI lakSmI ko prApta karatA hai isameM yaha bhI batAyA gayA hai ki pratikramaNavidhi ke hetuoM kA samyak jJAna prApta karane ke bAda jayacandragaNi ke dvArA yaha grantha racA gayA hai sAtha hI zAstra ke virUddha kucha bhI likhA gayA hoM to mithyAdRSkRta diyA gayA hai| unhoMne apane gurU evaM apanA nAma tathA racanAkAla kA ullekha bhI kiyA hai| pratikramaNavRtti kathAnaka yaha ajJAtakartRka racanA hai aura aba taka aprakAzita hai| delA upAzraya bhaMDAra ahamadAbAda kI lisTa meM isa prati kA nAmollekha hai| pratikramaNasUtra yaha kRti AvazyakasUtra ke AdhAra para racI gaI mAlUma hotI hai| isa kR ti meM do prakAra kI pratikramaNa vidhi kahI gaI hai| prathama prakAra sAdhu-sAdhvI se sambandhita hai aura dUsarA prakAra zrAvaka-zrAvikA se sambaddha hai| pratikramaNa kA artha hai atIta ke jIvana kA prAmANikatA pUrvaka sUkSma nirIkSaNa karanA / mana kI choTI-bar3I sabhI vikRtiyA~, jo kisI na kisI rUpa meM pApa kI zreNI meM AtI haiM unake pratikAra ke lie kI jAne vAlI kriyA pratikramaNa hai / isa kRti ke racanAkAra evaM isakA racanAkAla hameM jJAta nahIM ho pAyA hai| parantu isa kRti para racI gaI vRttiyA~, cUrNiyA~, avacUriyA~, aura bAlAvabodha Adi se sambandhita kucha jAnakAriyA~ avazya upalabdha ho pAyI haiM vaha adholikhita hai niryukti - yaha mAnA jAtA hai ki isa kRti para bhadrabAhu dvArA eka niryukti racI gaI hai, jisameM 61 gAthAe~ haiN| cUrNi - yaha cUrNi ajJAtakartRka prAkRta bhASA meM hai| isakA racanAkAla vi. saM. 1168 hai| isa kRti para eka cUrNi vijayasiMha dvArA vi. saM. 1183 kI prApta hotI hai| vRtti - isa kRti para nau-dasa vRttiyA~ likhI gaI haiM jinameM eka vRtti zrI pArzva ke dvArA vi.saM. 821 meM, 1060 zloka parimANa meM viracita hai| isa kRti para 'padavI' nAmaka vRtti tapAgacchIya zAlibhadra ke ziSya nemi sAdhu kI hai, jo vi.saM. 1122 kI racanA hai aura 1550 zloka parimANa meM gumphita hai| eka vRtti haribhadrasUri racita bhI mAnI jAtI hai| isa para humbar3agacchIya siMhadattasUri ke dvArA - Page #178 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 148/SaDAvazyaka sambandhI sAhitya bhI eka vRtti likhI gaI thii| zrI akalaMkadeva dvArA 'padaparyAyamaMjarI' nAmaka vRtti hai| kharataragacchIya jinaharSasUri ne bhI vi.saM. 1525 meM vRtti likhI hai| isa grantha para tapAgacchIya ratnazekharasUri ne bhI TIkA likhI hai| isakI eka vRtti zivaprabhasUri ke ziSya tilakasUri kI hai| eka vRtti gargarSi dvArA racita hai| isa para udayarAja ne 3100 zloka parimANa vRtti likhI hai| avacUri- prastuta grantha para racita do avacUriyoM kI sUcanA milatI hai| unameM se eka avacUri kulamaMDana muni dvArA racita hai tathA dUsarI avacUri ajJAtakartRka hai| bAlAvabodha- zAhajAkIrti ne vi.saM. 1714 meM eka bAlAvabodha likhA hai| uparyukta vRttiyA~-cUrNiyA~ Adi ke nAmollekha mAtra se yaha spaSTa hotA hai ki prastuta kRti atyanta mahattvapUrNa evaM upayogI ke pratikramaNasUtra yaha kRti' prAkRta, prAcIna gujarAtI evaM hindI mizrita bhASA meM hai| isameM sthAnakavAsI paramparA meM pravartita pratikramaNa vidhi kA kramapUrvaka nirUpaNa kiyA gayA hai| inakI pratikramaNa vidhi meM 1. pratikramaNa sthApanA kA pATha, 2. jJAnAticAra kA pATha, 3. darzana (samyaktvaratna) kA pATha, 4. caturviMzatistava kA pATha, 5. pandraha karmAdAna sahita zrAvaka ke bAraha vratoM aura unake aticAroM kA pATha, 6. aThAraha pApasthAnaka Adi ke pATha pramukha rUpa se bole jAte haiN| isa kRti ke anta meM pausaha vidhi, dezAvakAzika pauSadha grahaNa karane evaM pArane kI vidhi, pratipUrNa pauSadha grahaNa karane evaM pArane kI vidhi, vividha pratyAkhyAna pArane kI vidhi, saMvara pratyAkhyAna kI vidhi ityAdi kA bhI ullekha huA hai| pratikramaNahetu ___yaha racanA kharataragacchIya kSamAkalyANagaNi kI hai| isa kRti meM pratikramaNa pAThoM ke krama kA hetu evaM pratikramaNa kI vidhiyoM ke hetu batAye gaye haiM, aisA kRti nAma se bhI spaSTa hotA hai| harisAgaragaNi bhaMDAra jayapura kI hastaprata sUcI meM isakA nAma hai| pratikramaNaniyukti yaha 61 gAthAoM meM bhadrabAhu dvArA viracita hai| ' (ka) yaha pustaka samyagjJAna pracAraka maNDala, bApU bAjAra, jayapura se prakAzita hai| (kha) yaha vi.saM. 2037 meM ajamera se bhI prakAzita huI hai| 2 dekheM, jinaratnakoza pR. 256 Page #179 -------------------------------------------------------------------------- ________________ jaina vidhi-vidhAna sambandhI sAhitya kA bRhad itihAsa/149 pratikramaNavidhisaMgraha jaisA ki isa kRti' ke nAma se hI spaSTa hotA hai ki isameM pratikramaNa kI vidhiyoM kA saMgraha huA hai| yaha kRti apane Apa meM bahuupayogI hai| vidvadsantoM ne isakI sarAhanA kI hai| isa kRti kA sampAdana paM. kalyANavijayajI gaNi ne kiyA hai| isameM pratikramaNa kI jina vidhiyoM kA saMgraha kiyA gayA hai unake mUlapATha evaM arthapATha donoM diye gaye haiN| yaha pratikramaNasaMgraha cAra paricchedoM meM vibhakta hai| pahalA pariccheda- isa pariccheda meM 1. zramaNa sAmAcArI aura 2. AvazyakacUrNi ke anusAra pratikramaNa vidhi dI gaI hai| dUsarA pariccheda- isameM tIna prakAra kI pratikramaNa vidhiyoM kA ullekha kiyA gayA hai - 1. pAkSika cUrNyAnusArI zramaNa pratikramaNa vidhi, 2. haribhadrIya paMcavastuka-granthokta pratikramaNa vidhi, 3. gAthA kadambakokta pratikramaNa vidhi tIsarA pariccheda- isa pariccheda meM cAra prakAra kI pratikramaNa vidhiyoM kA varNana huA hai- 1. pratikramaNagarbhahetu grathita pratikramaNa vidhi, 2. zrI pArzvaRSisUrikRta zrAddha pratikramaNa vidhi, 3. zrI candrasUrikRta subodhAsAmAcArIgata pratikramaNa vidhi, 4. paurNamikagaccha kI pratikramaNa vidhi| cauthA pariccheda- isa prakaraNa meM bhI cAra prakAra kI pratikramaNa vidhiyA~ kahI gaI haiM1. AcAravidhi sAmAcArIgata pratikramaNa vidhi, 2. jinavallabhagaNikRtA pratikramaNa sAmAcArI, 3. haribhadrasUri racita yatidinakRtyagata pratikramaNa vidhi, 4. jinaprabhasUri kRta vidhimArgaprapAgata pratikramaNa vidhi suspaSTataH isa saMgrahIta kRti ke mAdhyama se pratikramaNa ke prAcIna aura arvAcIna donoM rUpa spaSTa ho jAte haiN| anya vidhi-vidhAnoM ke sambandha meM bhI isa taraha kI kRtiyA~ prakAzita aura saMzodhita honI cAhie tAki pratyeka vidhi-vidhAna kA aitihAsika vikAsa krama samagratayA jAnA jA skeN| hameM jinaratnakoza (pR. 258-260) meM se pratikramaNavidhi se sambandhita kucha racanAoM kI jAnakArI prApta huI haiM, unameM se kuchaika aprakAzita haiM, to kuchaika ajJAtakRta haiM to kucha anupalabdha haiN| pratikramaNasaMgrahaNI - yaha kRti 166 padyoM meM nibaddha hai| ' yaha kRti vi.saM. 2030 zrI mAMDavalA jaina saMgha, mAMDavalA (rAja.) meM prakAzita hai| Page #180 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 150/SaDAvazyaka sambandhI sAhitya pratikramaNa - yaha kRti 60 gAthAoM meM nibaddha hai| pratikramaNa - yaha racanA gaNadhara gautama kI mAnI jAtI hai| isake yathArtha kartA aura kAla kA koI nirdeza nahIM milA hai| vizeSAvazyakabhASya __ jaina sAhitya meM vizeSAvazyakabhASya' eka aisA grantha hai jisameM jaina AgamoM meM varNita sabhI mahattvapUrNa viSayoM kI carcA kI gaI hai| jaina jJAnavAda, pramANavAda, nayavAda, AcAra-nIti, syAdvAda, karmasiddhAMta Adi sabhI viSayoM se sambandhita sAmagrI kA darzana isa grantha meM sahaja hI upalabdha hotA hai| isa grantha kI vizeSatA yaha hai ki isameM jaina tattva kA nirUpaNa kevala jaina dRSTi se na hokara itara dArzanika mAnyatAoM kI tulanA ke sAtha huA hai| AcArya jinabhadra ne AgamoM kI sabhI prakAra kI mAnyatAoM kA jaisA tarkapUrvaka nirUpaNa isa grantha meM kiyA hai vaisA anyatra dekhane ko nahIM milatA hai| yahI kAraNa hai ki jainAgamoM ke tAtparya ko samyak prakAra se samajhane ke lie vizeSAvazyakabhASya eka atyaMta upayogI grantha hai| mUlataH yaha grantha AvazyakasUtra para racA gayA hai| chaha AvazyakoM meM se isameM kevala prathama Avazyaka 'sAmAyika adhyayana' se sambandhita niyuktiyoM kI gAthAoM kA vivecana kiyA gayA hai| yaha prAkRta kI padyAtmaka zailI meM nibaddha hai| isa grantha meM kula 3602 gAthAe~ hai| isa grantha kI viSayavastu atyanta vyApaka hai| hameM to itanA mAtra samajhanA hai ki sAmAyika eka AdhyAtmika anuSThAna hai| sAdhu aura gRhastha donoM ke lie avazya karane yogya eka viziSTa ArAdhanA hai| vidhipUrvaka Acarita karane yogya eka kriyA hai| sAdhanA kA mUla tattva hai| isameM sAmAyika vidhi utanI carcita nahIM huI hai jitane sAmAyika vidhi ke anya tattva haiN| kucha bhI ho isa grantha ko sUkSma rUpa se hI sahI vidhiparaka mAnanA hogaa| isa grantha ke prArambha meM pravacana ko praNAma kiyA hai evaM guru ke upadezAnusAra sampUrNa caraNaguNa (cAritraguNa) ke saMgraha rUpa Avazyaka anuyoga kahane kI pratijJA kI gaI hai| isake sAtha hI isameM kahA gayA hai ki sAmAyika Avazyaka rUpa vidhi kA phala, yoga, maMgala, samudAyArtha, dvAropanyAsa, tadbheda, nirukta, ' yaha grantha ziSya hitAkhyabRhadvRtti (maladhArI hemacandrakRta TIkA) sahita- yazovijaya jaina granthamAlA, banArasa se vI.saM. 2427-2441 meM prakAzita huA hai| isake anya prakAzana bhI bAhara Aye haiN| Page #181 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 2 kramaprayojana Adi dRSTiyoM se vicAra kiyA jAyegA / ' ina dvAroM kA saMkSipta vivecana isa prakAra hai 1. phaladvAra- isa dvAra meM sAmAyika Avazyaka rUpa anuyoga kA phala batAte hue kahA hai ki jJAna aura kriyA donoM se mokSa hotA hai| yaha sAmAyika Avazyaka jJAna - kriyAmaya hai / 2. yogadvAra - yoga dvAra kI vyAkhyA karate hue nirdeza diyA hai ki jisa prakAra vaidya bAlaka ke lie yathocita AhAra kI sammati detA hai usI prakAra mokSamArgAbhilASI bhavya jIva ke lie prArambha meM yathocita prAthamika AhAra rUpa sAmAyika Avazyaka kA AcaraNa karanA yogya hai| isameM likhA hai ki gurU ziSya ke dvArA paMcanamaskAramaMtra kA adhyayana karane para sarvaprathama vidhipUrvaka sAmAyika kA jJAna karAtA hai; usake bAda kramazaH zeSa zruti kA bhI bodha karAtA hai, kyoMki sthavirakalpa kA krama usI prakAra kA kahA gayA hai / vaha krama yaha hai - pravrajyA, zikSApada, arthagrahaNa, aniyatavAsa, niSpatti vihAra aura saamaacaariisthiti|' 3. maMgaladvAra - isa dvAra meM maMgala kI kyA upayogitA hai, zAstra meM maMgala kitane sthAnoM para kisa prayojana se hotA hai, maMgala kA artha kyA hai, maMgala ke bheda, maMgala ke prakAra ityAdi kA varNana kiyA gayA hai| prakArAntara se maMgala kI vyAkhyA meM nandi ko bhI maMgala kahA gayA hai| usake bhI maMgala kI taraha cAra prakAra kahe haiM / unameM bhAvanaMdI paMcajJAna rUpa hai| Age paMcajJAna kI vizada vivecanA kI gaI hai| 4. samudAyArtha- isameM anuyoga kA artha, Avazyaka, zruta, skandha, adhyayana Adi padoM kA pRthak-pRthak anuyoga karane kI vidhi, Avazyaka ke prakAra, Avazyaka ke paryAyavAcI, Avazyaka zrutaskandha ke chaH adhyayanoM kA arthAdhikAra kahA gayA hai / 5-6 dvAropanyAsa aura tabheda dvAra- ina do dvAroM meM sAmAyika adhyayana kI vizeSa vyAkhyAe~ haiN| isameM sAmAyika kI viziSTatA ko darzAne ke prayojana se yaha ullekha kiyA hai ki jisa prakAra vyoma (AkAza) saba dravyoM kA AdhAra hai| usI prakAra vidhipUrvaka kI gaI sAmAyika saba guNoM kA AdhAra hai| zeSa adhyayana eka taraha se sAmAyika ke hI bheda haiM, kyoMki sAmAyika darzana, jJAna aura cAritra rUpa tIna prakAra kI hotI hai aura koI guNa aisA nahIM hai ki jo ina tInoM se alaga ho / 7. nirUkta dvAra- isa sAtaveM dvAra meM sAmAyika ke cAra anuyoga 1. upakrama, 2. nikSepa, 3. anugama tathA 4. naya, ina zabdoM kI 6 , vizeSAvazyakabhASya gA. 1-2 2 vahI gA. 3 3 vahI gA. 4 4 vahI gA. 5 o 6 - vahI gA. 7 vahI gA. 78 jaina vidhi-vidhAna sambandhI sAhitya kA bRhad itihAsa / 151 Page #182 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 152/SaDAvazyaka sambandhI sAhitya vyAkhyA kI gaI hai| 8. krama prayojana dvAra- isa dvAra meM upakrama, nikSepa, anugama evaM naya ke krama ko yuktiyukta siddha kiyA hai|' Age upodghAta ke rUpa meM tIrtha kA svarUpa, sAmAyika lAbha, sAmAyika ke bAdhaka kAraNa, vyAkhyAna vidhi, sAmAyika sambandhI dvAra vidhi- isa dvAra meM uddeza, nirdeza, nirgama, kSetra, kAla, purUSa, kAraNa, pratyaya, lakSaNa- nayasamavatAra, anumata, kimkatividhi, kasya, kutra, keSu, katham kiyaccira,kati, sAntara, avirahita, bhava, AkarSa, sparzana, nirUkti' kA vivecana ina dvAroM ke antargata gaNadharavAda, AtmA kI siddhi ke hetu, jIva kI anekatA, jIva kA svadeha-parimANa, jIva kI nityAnityatA, karma kA astitva, karma aura AtmA kA sambandha, AtmA aura zarIra kA bheda, Izvara kartRtva kA khaMDana, AtmA kI adRzyatA, vAyu aura AkAza kA astitva, bhUtoM kI sajIvatA, hiMsA-ahiMsA kA viveka, ihaloka aura paraloka kI vicitratA, baMdha aura siddhi, nivavAda, ityAdi aneka viSayoM kA sayukti sahetu pratipAdana kiyA gayA hai| anta meM 'karemibhaMte' ityAdi sAmAyikasUtra ke padoM kI vyAkhyA kI gaI hai| usameM 'karemi' pada ke lie karaNa zabda kA prayoga kriyA (vidhi) ke artha meM kiyA hai karaNa ke nAma-sthApanAdi chaha prakAra kahe haiN| 'bhaMte' zabda kA artha kalyANa, sukha, nirvANa Adi kiye gaye haiN| sAmAyika, sarva, sAvadya, yoga, pratyAkhyAna, yAvajjIva, vividha, karaNa, pratikramaNa, nindA, gardA, vyutsarjana Adi padoM kA bhI savistAra vivecana kiyA hai| antima gAthA meM isa bhASya ko sunane se jisa phala kI prApti hotI hai usakI ora nirdeza karate hue kahA gayA hai ki sarvAnuyoga mUlarUpa isa sAmAyika ke bhASya ko sunane se parikarmita matiyukta ziSya zeSa sakala zAstrAnuyoga ke yogya ho jAtA hai| niHsaMdeha vizeSAvazyakabhASya ke isa vistRta paricaya se spaSTa hotA hai ki AcArya jinabhadra ne isa eka grantha meM jaina vicAradhArAoM kA sUkSmatA ke sAtha saMgraha kiyA hai| jinabhadragaNi kI tarkazakti, abhivyaktikuzalatA, pratipAdanapravaNatA evaM vyAkhyAna vidagdhatA kA paricaya prApta karane ke lie yaha eka grantha hI paryApta hai| satyataH vizeSAvazyakabhASya jaina jJAna mahodadhi hai| jaina AcAra-vicAra evaM ' vizeSAvazyakabhASya gA. 615-6 2 vahI gA. 1484-5 3 vahI gA. 3266-3438 * 3436-3476 vahI gA. 3477-3583 6 vahI gA. 3603 Page #183 -------------------------------------------------------------------------- ________________ usake prayojana, phala aura vidhi ke mUlabhUta samasta tattva isa graMtha meM saMgrahIta haiN| isameM darzana ke gahanatama viSaya se lekara cAritra kI sUkSmatama prakriyAoM ke sambandha meM paryApta prakAza DAlA gayA hai| vimalabhakti jaina vidhi-vidhAna sambandhI sAhitya kA bRhad itihAsa / 153 yaha eka saMkalita kRti' hai| isameM digambara paramparAnusAra daivasika, rAtrika evaM pAkSikAdi pratikramaNa kI vidhiyoM kA ullekha huA hai| isa kRti kI yaha vizeSatA hai ki isameM pratikramaNa vidhi ke sabhI sUtra - pATha anvayArtha aura bhAvArtha sahita diye gaye haiN| ina sUtra - pAThoM kA hindI anuvAda AryikA syAdvAdamatI mAtAjI ne kiyA hai| isa kRti meM sAdhu evaM zrAvaka donoM prakAra kI pratikramaNa vidhiyA~ kahI gaI hai|ant meM IryApathabhakti, siddhabhakti, caityabhakti, laghucaityabhakti, zrIzrutabhakti, zrIcAritrabhakti, zrIyogabhakti, AcAryabhakti, paMcamahAgurUbhakti, zAntibhakti, samAdhibhakti, nirvANabhakti, nandIzvara - bhakti Adi ke pATha ullikhita kiye haiN| yaha ullekhanIya hai ki digambara paramparA meM ukta bhaktipAThoM kA vizeSa mahattva hai ! sAmAyika ho yA pratikramaNa, pUjA ho yA paramAtmadarzana sabhI prakAra kI kriyA - vidhiyoM meM yathAnirdhArita bhaktipATha bole hI jAte haiN| prastuta saMgraha kaI dRSTiyoM se upayogI hai| isakA apara nAma 'vimalajJAna prabodhinITIkA' hai| SaDAvazyaka bAlAvabodhavRtti SaDAvazyaka bAlAvabodhavRtti nAmaka yaha grantha prAcIna gujarAtI gadya sAhitya kI eka viziSTa racanA hai| isake racanAkAra kharataragaccha ke eka prabhAvazAlI tarUNaprabha nAmaka AcArya rahe haiN| kharatarabRhadgurvAvalI ke anusAra prathama jinacandrasUri ( maNidhArI dAdA) kI paramparA meM hone vAle dvitIya jinacandrasUri' isa grantha karttA tarUNaprabha ke dIkSA gurU the| prastuta grantha meM granthakAra ne apane kathanoM kI prAmANikatA siddha karane hetu saMskRta aura prAkRta bhASA meM racita aneka granthoM kI 646 kArikAe~ evaM gAthAe~ uddhRta kI hai| isa grantha kA racanAkAla 15 vIM zatI kA pUrvArdha hai| yaha grantha apane nAma ke anusAra muni evaM gRhastha ke SaT karttavyoM se sambandhita hai| isakI racanA bAla jIvoM arthAt jaina dharma ke prAthamika stara ke " isakA prakAzana 'bhAratavarSIya anekAnta vidvad pariSad' ne kiyA hai 2 dvitIya jinacandrasUri, tRtIya dAdAguru nAma se vikhyAta jinakuzalasUri ke cAcA guru the| 3 dekhiye, jaina gurjara kaviyoM bhA. 6, pR. 21 Page #184 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 154/SaDAvazyaka sambandhI sAhitya sAdhakoM ko dRSTi meM rakhakara kI gaI hai| isa grantha kI viSayavastu tIna adhikAroM meM vibhakta hai| usakA saMkSipta vivaraNa isa prakAra hai - caityavaMdanavidhi nAmaka prathama adhikAra - prathama adhikAra meM nityakriyA rUpa prAtaH, madhyAha evaM sAyaMkAla kI caityavaMdana vidhi kA vivecana hai| sAtha hI isa sandarbha meM nimna viSayoM kI carcA kI gaI haiM jaise- 1. zrAvaka ke ikkIsa guNa, 2. jinadarzana sambandhI dasa trika, 3. maMdira sambandhI caurAsI AzAtanAe~, 4. caityavaMdana ke prakAra, 5. IryApathika pratikramaNa vidhi, 6. iriyAvahi, tassa; annattha; logassa; NamutthuNaM; jAvaMti; arihaMtaceiyANaM; pukkharavadI siddhANaM buddhANaM; ityAdi sUtroM kA vivecn| 7. kAyotsarga saMbaMdhI doSa, 8. prasaMgopAtta sAta prakAra kI upadhAna vidhi bhI pratipAdita hai| guruvaMdanavidhi nAmaka dvitIya adhikAra- isa adhikAra meM pramukha rUpa se guru- vaMdana vidhi carcita hai| usake sAtha prastuta vidhi se sambandhita ye viSaya bhI vivecita hue haiM jaise - 1. mukhavastrikA pratilekhana ke paccIsa prakAra, 2. zarIra pratilekhanA ke paccIsa prakAra, 3. vandanA ke paccIsa Avazyaka, 4. dravyavaMdana aura bhAvavaMdana kA svarUpa, 5. vandanA ke battIsa doSa, 6. vandanA karane ke ATha kAraNa, 7. vandanA se hone vAle lAbha, 8. vandanA ke chaH sthAna, 6. guru kI taiMtIsa AzAtanA ityaadi| prasaMgAnusAra nimna viSayoM para bhI vicAra kiyA gayA hai yathA- gocarI ke saiMtAlIsa doSa, bhAvanA ke bAraha prakAra, tapa ke bAraha prakAra, gocarI gamana kA krama, prAyazcitta ke dasa prakAra, svAdhyAya ke pA~ca prakAra, dhyAna ke cAra prakAra, pA~ca mahAvratoM kI paccIsa bhAvanAe~, zrAvaka kI gyAraha pratimAe~, bhikSu kI bAraha pratimAe~, pratyAkhyAna ke dasa prakAra, kAla sambandhI pratyAkhyAna ke dasa prakAra paurUSIkAlajJApakayantra, pratyAkhyAna ke bAIsa AgAra, pratyAkhyAna kI zuddhi, pratyAkhyAna kA phala ityaadi| pratikramaNavidhi nAmaka tRtIya adhikAra - isa adhikAra meM agralikhita binduoM para vicAra kiyA gayA hai - 1. pratikramaNa ke bheda, 2. pratikramaNa kA samaya, 3. sAmAyika grahaNa vidhi, 4. sAmAyika kA phala, 5. pauSadha grahaNa vidhi, 6. kharataragacchIya paramparAnusAra daivasika pratikramaNa vidhi, 7. gItAthoM dvArA Acarita daivasika pratikramaNa kI avaziSTa vidhi, 8. rAtrika pratikramaNa vidhi, 6. pAkSika-cAturmAsika evaM sAMvatsarika pratikramaNa vidhi, 10. sAmAyika pUrNa karane kI vidhi, 11. pauSadha pUrNa karane kI vidhi, 12. pratikramaNa kA phala ityaadi| isa grantha ke anta meM adholikhita viSayoM para bhI prakAza DAlA gayA hai| saMyama paryAya kI apekSA se Page #185 -------------------------------------------------------------------------- ________________ jaina vidhi-vidhAna sambandhI sAhitya kA bRhad itihAsa/155 Agama par3hane kA adhikArI, paMcAcAra ke aticAra, bArahavrata ke aticAra, navatattva kA svarUpa, pA~ca prakAra ke jJAna aadi| __yaha grantha vi.saM. 1411, dIpAvalI ke dina pUrNa huA thA, isa sambandha meM grantha kI prazasti meM vistAra ke sAtha' ullekha hai| isa grantha ke sAtha 'gautamasvAmIrAsa kA astitva bhI jur3A huA hai| isa grantha ke avalokana se yaha nizcita hotA haiM ki AcArya tarUNaprabha jaina granthoM ke gahana abhyAsI the| paTTAvalI ke anusAra inhoMne svayaM zrIjinakuzalasUri ke pAsa 'syAdavAdaratnAkara' Adi mahAn tarka granthoM kA adhyayana kiyA thaa| jinakuzalasari ne 'caityavaMdanakulaka' nAmaka eka prAkRta grantha para vistRta saMskRta vyAkhyA likhI thI, jisake saMzodhana meM tarUNaprabhasUri ne apanA sahayoga diyA thA isase prabhAvita hokara inako jinakuzalasari ne 'vidvatjana cUDAmaNi' ke rUpa meM ullikhita kiyA / ____ yaha ullekhanIya hai ki tarUNaprabhasUri racita stuti-stotrAdika aneka racanAe~ prApta hotI haiN| unameM stambhana-pArzvanAtha stotra, arbudAcala-AdinAtha stotra, devarAjapura- maMDala Adi jina stavana, jaisalamera-pArzvanAtha stavana, jIrAvallI pArzvanAtha vijJapti, SaTapattanAlaMkAra- Adijina stavana, bhImapallI- vIrajinastavana, tAraMgalaMkAra- ajitajina stavana Adi haiN| zrAddhapratikramaNasUtravRtti (aparanAma vRndArUvRtti) yaha vRtti' 'vaMdittusUtra' para racI gaI hai| isakI racanA devendrasUri ne kI hai| mUla racanA prAkRta padya meM hai| vRtti kI racanA saMskRta gadya-padya meM huI hai| isa kRti kA lekhanakAla vi.saM. kI 14 vIM zatI hai| isameM zrAvaka kI pratikramaNavidhi kA pratipAdana huA hai| vastutaH 'vaMdittusUtra' kA savistAra vivecana kiyA gayA hai| ' saMvat 1411 varSe dIpotsavadivase zanivAre zrImadaNahilapattane mahArAjAdhirAja pAtasAhi zrIpirojasAhi vijayarAjye pravarttamAne zrIcandragacchAlaMkAra zrIkharataragacchAdhipati zrI jinacandrasUriziSyaleza zrItaruNaprabha- sUri zrI maMtridalIyavaMzAvataMsa ukkura cAhaDasuta paramArhata Thakkura vijayasiMha suta zrI jinazAsanaprabhAvaka zrI devagurvAjJAciMtAmaNivibhUSitamastaka zrI jinadharmakAcakarpUrapUrasurabhitasaptadhAtuparamArhata Thakkura balirAjakRta gADhAbhyarthanayA SaDAvazyakavRttiH sugamA bAlAvabodhakAriNI sakalasattvopakAriNI likhitaa|| zubhamastu / / / * saMyoga kI bAta vi.saM. 1411 meM jisa dIpAvalI ke dina bAlAvabodha grantha kI racanA pUrNa huI, usI dIpAvalI ke dUsare dina (vi.saM. 1412 meM) jinakuzalasUri ke ziSya vinayaprabha upAdhyAya dvArA 'gautamarAsa' kI racanA kI gii| jo prAyaH dIpAvalI ke dUsare dina aneka yati-muni tathA zrAvaka Adi ke dvArA mahAmAMgalika stuti-pATha ke rupa meM par3hA-sunA jAtA hai / 3 isakA prakAzana zAha nagInabhAI gholAmAI jevarI, kolabhATavIthI 23 muMbaI, vi.saM. 1668 meM huA hai Page #186 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 156/SaDAvazyaka sambandhI sAhitya grantha ke prArambha meM vIraprabhu ko namaskAra karake upAsakoM ke upakAra ke nimitta anuSThAna vidhi kahane kI pratijJA kI gaI hai| isa kRti meM namaskAramantra, iriyAvahisUtra, tassauttarIsUtra, annatthasUtra, zaka- stavasUtra, arihaMtaceIyANaMsUtra, caturviMzatistavasUtra, zrutastava, siddhastava, jayavIyarAyasUtra, AlocanAsUtra, kSAmaNAsUtra, pratikramaNasUtra Adi kI vyAkhyAe~ kI gaI haiN| sAtha hI zakastava meM prasiddha meghakumAra kA, caityastava meM prasiddha dazArNabhadra kA, siddhastava meM gautama svAmI kA, pratyAkhyAna ke sambandha meM dAmannaka kA, samyaktva meM naravarma kA, prANAtipAta Adi bArahavratoM meM kramazaH yajJadeva kA, sAgarAgnizikha kA, parazurAma kA, surapriya kA, kSemAdityadharaNa kA, zivabhUtiskanda kA, megha aura suprabha kA, citragupta kA, megharatha kA, pavanaMjaya kA, brahmasena kA, naradeva kA dharmaghoSa-dharmayaza kA dRSTAnta diyA gayA hai| isa vivecana ke sAtha-sAtha vandana vidhi, pratikramaNa vidhi, pratyAkhyAna vidhi kA bhI nirUpaNa kiyA gayA hai| zramaNa-AvazyakasUtra yaha kRti sthAnakavAsI paramparA se sambandhita hai| isameM zramaNa-zramaNI kI pratikramaNa vidhi evaM usake sUtra diye gaye haiN| ye sUtra mUlataH prAkRta meM haiN| yaha kRti hindI bhASAntara ke sAtha prakAzita hai| sthAnaka paramparA ke anusAra sAdhu-sAdhvI kI pratikramaNa vidhi meM pramukha rUpa se jo sUtra bole jAte haiM ve ye haiM1. vandanasUtra, 2. namaskAramaMgalasUtra, 3. IryApathikasUtra, 4. kAyotsargapratijJAsUtra (tassa.) 5. AgArasUtra (annattha.), 6. utkIrtanasUtra (logassa.), 7. zakrastavasUtra, 8. icchAmiNaMbhaMtesUtra, 6. sAmAyikasUtra (karemibhaMte.), 10. icchAmiThAmisUtra 11. jJAna-darzana evaM cAritra ke aticAroM kA pATha, 12. aThAraha pApasthAnaka kA pATha, 13. vAMdaNAsUtra, 14. cattArimaMgala kA pATha, 15. pagAmasijjhAyasUtra, 16. gocaracaryA (gocariyANa) 17. pratilekhanAsUtra, 18. tetIsabola, 16. tetIsa azAtanA, 20. namocovIsAe 21. arihaMtAdi pA~ca padoM kI bhAva vandanA, 22. ananta caubIsI kA pATha, 23. AyariyauvajjhAya kA pATha, 24. caurAzI lAkha jIvayoni kA pATha, 25. prAyazcittazuddhi kA pATha ' yaha pustaka dvitIyAvRtti ke rupa meM 'samyagjJAna pracAraka maNDala bApU bAjAra jayapura' se prakAzita hai| Page #187 -------------------------------------------------------------------------- ________________ jaina vidhi-vidhAna sambandhI sAhitya kA bRhad itihAsa/157 spaSTataH yaha pustaka sthAnaka paramparA ke sAdhu-sAdhvI varga kI pratikramaNa vidhi kA samyak paricaya prastuta karatI hai| isameM chaha Avazyaka rUpa pratikramaNa vidhi meM kaunase sUtra, kaba bole jAte haiM? isakA spaSTa nirdeza diyA gayA hai| zramaNapratikramaNasUtra yaha pustaka' terApaMtha paramparA ke sAdhu-sAdhvI kI dRSTi se nirmita kI gaI hai| isameM unakI pratikramaNa vidhi varNita hai| jaina AgamoM meM eka Agama hai 'aavshyk'| isakA bahu pracalita dUsarA nAma hai- prtikrmnnsuutr| ye pratikramaNa ke sUtra saba paramparAoM meM eka rUpa se nahIM hai| prAkRta-saMskRta Adi bhASA bheda ke sAtha bhAvanA aura vidhi meM bhI antara hai| lekina chaha Avazyaka rUpa vidhi kA prayoga sabhI paramparAoM meM samAna hI hai| usameM kahIM koI antara nahIM hai| logassa; iriyAvahi; itanA hI nahIM, NamutthuNaM; karemibhaMte; ityAdi mUlasUtra sabhI paramparAoM meM yathAvat hai| isa pustaka meM unakI paramparAnusAra tathA yathAkramapUrvaka pratikramaNa vidhi kA samyak nirdeza upalabdha hotA hai| pratikramaNa meM kahe jAne vAle sUtra prAyaH sthAnakavAsI paramparA ke samatulya hI hai| yaha kRti saMzodhita mUlapATha, saMskRta chAyA, hindI anuvAda aura bhAvArtha sahita prakAzita hai| svAdhyAyasamuccaya yaha pustaka saudharmabRhattapAgaccha (tristutikagaccha) kI paramparA se sambandhita hai| isa kRti meM tristutikagaccha kI paramparAnusAra zrAvaka pratikramaNAdi kI vidhiyA~ nirdiSTa huI haiN| isakI prastAvanA ArAdhakoM ke lie atyanta upayogI lagatI hai| isakA pariziSTa bhI vividha viSayoM se yukta haiN| sAmAnyataH prastuta pustaka meM vidhi sahita evaM kucha artha sahita nimna vidhiyA~ ullikhita haiM - 1. sAmAyika grahaNa vidhi, 2. rAtrika pratikramaNa vidhi, 3. sAmAyika pUrNa karane kI vidhi, 4. daivasika pratikramaNa vidhi, 5. pAkSika pratikramaNa vidhi, 6. cAturmAsika pratikramaNa vidhi, 7. sAMvatsarika pratikramaNa vidhi, 8. chIMka doSa nivAraNa vidhi, 6. daivasika pauSadha vidhi, 10. rAtrika pauSadha vidhi, 11. saMthArA pauruSI vidhi, 12. pratyAkhyAna pAraNa vidhi 13. utkRSTa devavandana vidhi, 14. sAmAnya devavandana vidhi, 15. gurUvaMdana vidhi, 16. dezAvagAsika grahaNa vidhi, 17. dezAvagAsika pAraNa vidhi ityaadi| ' yaha san 1983 jaina vizva bhAratI, lADanUM se prakAzita hai| Page #188 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 158/SaDAvazyaka sambandhI sAhitya sAmAyikasUtra yaha pustaka mUlataH prAkRta meM hai| mUla sUtroM kA hindI meM anuvAda kiyA gayA hai| yaha sthAnakavAsI paramparA se sambandhita haiN| isameM unakI paramparAnusAra guruvandana kI vidhi, sAmAyika grahaNa kI vidhi evaM sAmAyika pArane kI vidhi dI gaI hai| aMta meM sAmAyika ke doSa, sAmAyika saMbaMdhI praznottarI kA nirUpaNa hai| sAmAyika pratikramaNasArtha ___ yaha pustaka prAcIna hindI bhASA meM prakAzita hai| isameM terApaMtha paramparA ke zrAvaka-zrAvikaoM kI sAmAyika evaM pratikramaNa kI vidhi dI gaI hai| yaha kRti prakAzana kI dRSTi se prAcIna pratIta hotI hai| isa paramparA ke pratikramaNa sUtra evaM usakI vidhi kI carcA pUrva meM kara cuke haiN|unkii paramparA meM pracalita stavana-sajjhAya-lAvaNI- aNukaMpA kI DhAla, AcAra kI DhAla, bhikSusvAmI cAritra kI teraha DhAla Adi bhI isa pustaka meM saMkalita hai| Page #189 -------------------------------------------------------------------------- ________________ adhyAya-5 vividha tapa sambandhI vidhi-vidhAnaparaka sAhitya Page #190 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 160/vividha tapa sambandhI sAhitya adhyAya 5 vividha tapa sambandhI vidhi-vidhAnaparaka sAhitya-sUcI kra. kRti kRtikAra kRtikAla 1 anantavratodyApana guNacandra vi.saM. 1630 | 2 anantavratodyApana gaNadharakIrti laga.vi.saM. 15-16 vIM zatI | 3 |anantavratodyApana dharmacandra laga. vi.saM. 15-16 vIM zatI 4 anantavratodyApana nArAyaNa laga. vi.saM. 17-18 vIM zatI 5 anantavratodyApana ratnacandra laga. vi.saM. 17-18 vIM zatI [6 anantavratodyApana zAntidAsa laga. vi.saM. 17-18 vIM zatI 7 anantavratakathA zrutasAgara laga. vi.saM. 20-21 vIM zatI 8 akSayanidhitapovidhi (hi.) saMpA. maMgalasAgara vi.saM. 20-21 vIM zatI 6 ekAdazIgrahaNavidhi ajJAtakRta laga. vi.saM. 15-16 vIM zatI 10|ekAdazI vratodyApana (saM.) laga. vi.saM. 15-16 vIM zatI 11 karmacUratapavidhi (hi.) saMpA. tilakazrI vi.saM. 20-21 vIM zatI 12 caitrIkArtikIpUrNimA kavIndrasAgarasUri vi.saM. 20-21 vIM devavandanavidhi (hi.) zatI |13 tapasudhAnidhi (hi.) paM. hIrAlAladUgar3a vi.saM. 20-21 vIM yazakIrti zatI Page #191 -------------------------------------------------------------------------- ________________ jaina vidhi-vidhAna sambandhI sAhitya kA bRhad itihAsa/161 | 14 taporatnamahodadhi (gu.) 15 tapovidhisaMgraha (hi.) | 16 tapovidhisaMgraha (hi.) 17 tapAvalI (gu.) 18 tapaHparimala (hi.) | 16 tapaphorama (gu.) 20 dazalAkSaNikavratodyApana saMpA. bhuvanavijaya vi.saM. 20-21 vIM zatI saMkalita vi.saM. 20-21 vIM zatI saMkalita vi.saM. 20-21 vIM zatI saMkalita saMkalita saMkalita sumatisAgara laga. vi.saM. 17-18 vIM zatI jJAnabhUSaNa laga. vi.saM. 16-17 vIM zatI saMpA. ratnasenavijaya vi.saM. 20-21 vIM zatI saMpA. khAMtizrI vi.saM. 20-21 vIM 21 dazalakSaNavratodyApana 22 devavaMdanatapamAlA (hi.) | 23 devavaMdanamAlA (gu.) 24|devavaMdanamAlA (vidhi sahita) saMkalita vi.saM. 20-21 vIM zatI vi.saM. 20-21 vIM 25 namo namo nANa divAyarasa (gu.) saM. pradyumnavijaya zatI | 26 navapadaArAdhanAvidhi (hi.) saMkalita . vi.saM. 20-21 vIM zatI 27 navapadArAdhanAvidhi (hi.) saMkalita vi.saM. 20-21 vIM zatI vi.saM. 20-21 vIM saMkalita 28 navapada-bIzasthAnaka-vardhamAna Adi tapa ArAdhanA vidhi gu.) 26 paMcamIvrataudyApana (saM.) zatI bhaTTAraka somasena vi.saM. 1660 Page #192 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 162/vividha tapa sambandhI sAhitya 30|paMcamItapagrahaNavidhi saMkalita 31paMcamItapapAraNavidhi saMkalita |32paMcamIvyAkhyAna ajJAtakRta |33|paMcamIpauSadhaudyApanavidhi harSakIrti dhanapAla mAnasAgara |34|paMcamIvidhAna 31pauSadazamImAhAtmya va vidhi (hi.) 36|bIzasthAnakatapaArAdhanA vidhi (gu.) 37 bIzasthAnakatapavidhi (hi.) 38 rohiNItapavidhi (hi.) dhuraMdharavijaya laga. vi.saM. 20-21 vIM zatI laga. vi.saM. 20-21 vIM zatI vi.saM. 20-21 vIM zatI laga. vi.saM. 20-21 vIM zatI vikrama saMvat 1432 vi.saM. 20-21 vIM zatI vi.saM. 20-21 vIM zatI vi.saM.20-21 vIM zatI vi.saM. 20-21 vIM zatI vi.saM. 20-21 vIM zatI vi.saM. 20-21 vIM zatI vi.saM. 20-21 vIM zatI vi.saM. 20-21 vIM zatI saMzo. maMgalasAgara saMkalita 36 laghusarva-tapasyAvidhi (hi.) saMkalita | 40 varddhamAnatapavidhi (hi.) kavIndrasAgarasUri | 41vratavidhi evaM pUjA (hi.) jJAnamatI 42 savotkarSasAdhanAvidhi kavIndrasAgarasUri dhuraMdharavijaya 43 siddhacakranavapadaArAdhanA vidhi (gu.) 44jJAnapaMcamIsuvratavidhi (hi.) saMpA. pra. sajjanazrI vi.saM. 20-21 vIM zatI Page #193 -------------------------------------------------------------------------- ________________ jaina vidhi-vidhAna sambandhI sAhitya kA bRhad itihAsa/163 adhyAya 5 vividha tapa sambandhI vidhi-vidhAnaparaka sAhitya anantavratodyApana isa nAma kI chaH kRtiyA~ milatI haiM unake kartA ye haiM - ___eka kRti guNacandra kI hai, dUsarI muni gaNadharakIrti kI hai, tIsarI racanA muni dharmacandrajI kI hai, cauthI nArAyaNa kI hai, pA~cavI kRti muni ratnacandra kI hai aura chaThI zAntidAsa kI hai| ina racanAoM ke sambandha meM vizeSa jAnakArI prApta nahIM ho pAI hai tathApi kRti nAma se itanA avazya jJAta hotA haiM ki inameM anantavrata kI samApti ke bAda kI jAne yogya udyApanavidhi kA varNana huA hai| anantavratakathA yaha kRti digambara muni zrutasAgarajI kI hai| isa nAma kI do kRtiyA~ aura milatI hai 1. anantavratakathAnaka-yaha apabhraMza meM hai| 2.anantavratavidhAnakathAina kRtiyoM kA vizeSa paricaya jJAta nahIM ho pAyA hai para itanA avazya hai ki isameM anantavrata kI vidhi evaM usakI kathA kA varNana huA hai| yaha vrata digambara paramparA meM vizeSa pracalita hai| akSayanidhitapo vidhi yaha pustaka mani maMgalasAgarajI dvArA saMkalita kI gaI hai| yaha mUlataH hindI padya meM hai| isameM akSayanidhi taponuSThAna ke samaya bole jAne vAle caityavandana-stavana- stuti dohe Adi kharataragacchIya harisAgarasUri dvArA racita diye gaye haiN| isameM akSayanidhi tapa kA mAhAtmya batAne vAlI kathA bhI dI gaI hai| ekAdazIgrahaNa vidhi ___ yaha kRti anupalabdha hai| kintu itanA kaha sakate haiM ki isameM mauna ekAdazI tapa ko grahaNa karane kI vidhi ullikhita huI hai| ' jinaratnakoza- pR. 7 2 vahI. pR. 7 3 'zrI puNyasuvarNajJAnapITha jayapura' se vi.saM. 2044 meM prakAzita huI hai| * jinaratnakoza- pR. 61 Page #194 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 164/vividha tapa sambandhI sAhitya ekAdazIvratodyApana yaha racanA' muni yazakIrti ne saMskRta meM likhI hai| isameM ekAdazIvrata ke udyApana kI vidhi kahI gaI hai| karmacUratapa vidhi yaha pustaka hindI gadya-padya rUpa mizrita bhASA meM haiN| isakA saMkalana pra. tilakazrIjI dvArA kiyA gayA hai| yaha tapa ATha divasa taka nirantara kiyA jAtA hai| isa tapa meM bolane yogya caityavandana-stavana-stuti Adi kharataragacchIya AcArya kavIndrasAgarajI dvArA racita hai| caitrIkArtikIpUrNimA-devavandanavidhi yaha kRti hindI padya meM hai| isakI racanA kharataragacchIya AcArya kavIndrasAgara jI ne kI hai| isa kRti meM mukhyataH do prakAra kI vidhi varNita hai 1. caitrIpUrNimA tapa vidhi- isameM 10 gAthA se lekara kramazaH 20, 30, 40 evaM 50 gAthA taka ke caityavandana evaM stavana diye gaye haiM jinheM usa dina devavandana ke avasara para bolate haiN| 2. kArtikapUrNimA tapa vidhi- isa dina zatrujaya girirAja ke pA~ca sthAnoM kI parikalpanA karake caityavandana vidhi kI jAtI haiN| isameM pA~ca sthAna para bolane yogya caityavandana- stavana-stuti Adi kA ullekha huA hai| ve pA~ca sthAna nimna haiM - 1. talahaTI-mandira 2. siddhAcalazAMti-jinAlaya 3. rAyaNarukhapagalA 4. sImaMdhara-svAmI-jinAlaya 5. puNDarIkasvAmI jinaaly| anta meM dAdA AdinAtha ke darabAra meM karane yogya caityavandana vidhi ke stavanAdi diye haiN| tapasudhAnidhi yaha pustaka hindI bhASA meM nibaddha hai| isa pustaka kA lekhana paM. hIrAlAla dUgar3a ne kiyA hai| isa kRti meM mUlataH tapa saMbaMdhI vidhi-vidhAna nirdiSTa kiye gaye haiN| yaha kRti apanI prAmANikatA kI dRSTi se atyanta mahattvapUrNa haiN| isa kRti meM uddharaNa granthoM ke sAkSyapAThoM ko jyoM kA tyoM liyA gayA hai aura prAyaH sAkSyapAThoM ke AdhAra para hI tapa vidhiyoM kA svarUpa diyA gayA hai| yaha isa kRti kI anUThI viziSTatA hai| prastuta pustaka kA avalokana karane se jJAta hotA haiM ki isameM dI gaI adhikatara tapa vidhiyA~ vidhimArgaprapA evaM AcAradinakara ke anusAra hI varNita hai| isa tapa ko karane yogya vidhi 'jinaratnakoza- pR. 62 2 yaha pustaka vi.saM. 2024 meM zrAvikA maNDala, sAdhAraNa bhavana, madrAsa ne prakAzita kI hai| Page #195 -------------------------------------------------------------------------- ________________ jaina vidhi-vidhAna sambandhI sAhitya kA bRhad itihAsa / 165 (khamAsamaNa - mAlA - kAyotsarga - sAthiyA Adi) ke koSThaka bhI diye gaye haiN| itanA hI nahIM, pratyeka tapa kA uddezya athavA prayojana bhI batAyA gayA hai| vastutaH yaha pustaka tapa ArAdhakoM kI dRSTi se mananIya evaM mahattvapUrNa hai| isa pustaka meM kula 170 prakAra ke tapa evaM unakI vidhiyA~ vivecita hai| 170 tapoM kA nAmollekha isa prakAra hai 1. indriyajaya tapa 2. kaSAyajaya tapa 3. yogazuddhi tapa 4. dharmacakra tapa 5-6 laghu- aSTAmikAdvaya tapa 7 karmasUdana tapa 8. ekasaubIsakalyANaka tapa 6.11 jJAna - darzana - cAritra tapa 12. cAMdrAyaNa tapa 13. tIrthaMkara vardhamAna tapa 14. paramabhUSaNa tapa 15. UnodarikA tapa 16. bhadra tapa 17. mahAbhadra tapa 18. bhadrottara tapa 16. sarvatobhadra tapa 20 gyArahaaMga tapa 21 dvAdazAMga tapa 22. caudahapUrva tapa 23. jJAnapaMcamI tapa 24 zruta devatA 25 saMvatsara (varSI ) tapa 26. saMvatsara tapa 27. bArahamAsI tapa 28. bArahamAsI tapa 26. AThamAsI tapa 30. chahamAsI tapa 31. nandIzvara tapa 32. puNDarIka tapa ( caitrI pUnama tapa ) 33. samavasaraNa tapa 34. gyArahagaNadhara tapa 35. ekasausattarajina tapa 36. navakAra tapa 37. dazavidhayatidharma tapa 38. gautamapaDigahA tapa 36. sarvAMgasundara tapa 40. nirujazikhA tapa 41. saubhAgyakalpavRkSa tapa 42. damayantI tapa 43. Ayati janaka tapa 44. akSayanidhi tapa 45. aMbA (aMbikA) tapa 46. rohiNI tapa 47. jina mAtRkA tapa 48. sarvasukha saMpatti tapa 46. laghupakhavAsA tapa 50. aSTApada pAvaDI tapa 51. azokavRkSa tapa 52. paMca parameSThI tapa 53. paMcameru tapa 54. mukuTa saptamI tapa 55. dIpAvalI tapa 56. avidhavAdazamI tapa 57. aSTakarmottara - prakRti tapa 58. azubhanivAraNa tapa 56. merutrayodazI tapa 60 pauSadazamI tapa 61. mauna ekAdazI tapa 62. dasapaccakkhANa tapa 63. dAridrayaharaNa tapa 64. sAsu-sukha tapa 65. sasura - sukha tapa 66. putrI - sukha tapa 67 putra sukha tapa 68. pati-sukha tapa 66. jeTha - sukha tapa 70 devara - sukha tapa 71. mAtA- pitAsukha tapa 72. kalaMka-nivAraNa tapa 73. laghusiMhaniSkrIDita tapa 74. mANikyaprastArikA tapa 75. padmottara tapa 76. caturdazI tapa 77 zrutadevatA tapa 78. caturvidha saMgha tapa 76. caturdazI tapa 80 sUryAyaNa tapa 81. AyaMbilavardhamAna tapa 82. zreNI tapa 83. battIsa kalyANaka tapa 84. lokanAli tapa 85 mAghamAlA tapa 86. lakSapratipadA tapa 87. mokSadaMDa tapa 88. amRtaaSTamI tapa 86. akhaNDadazamI tapa 60. paratrapAlI tapa 61. sopAna tapa 62. karmacaturtha tapa 63. navakAramaMtra tapa 64. laghu naMdyAvartta tapa 65. aMgavizuddhi tapa 66. aTThAIsalabdhi tapa 67. aSTapravacanamAtR tapa 68 karmacakravAla tapa 66. AgamoktakevalI tapa 100. cattAri - aTTha- doya tapa 101. zrI RSabhanAthajI kAMtulA tapa 102. kaMThAbharaNa tapa Page #196 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 166/vividha tapa sambandhI sAhitya 103. kSIra-samudra tapa 104. koTizilA tapa 105. pA~capaccakkhANa tapa 106. gautama-kamala tapa 107. ghaDiyA do ghaTiyA tapa 108. paiMtAlIsaAgama tapa 106. terahakAThiyA tapa 110. devala-iMDA tapa 111. nava nidhAna tapa 112. dasapaccakkhANa kA choTA tapa 113. navapadaolI tapa 114. navabrahmacaryagupti tapa 115. nigodaAyukSaya tapa 116. nijigISTa tapa 117. padakaDI tapa 118. paMcAmRta tapa 116. pA~ca-chaTha tapa 120. paMcamahAvrata tapa 121. zrI pArzvajinagaNadhara tapa 122. dUja tapa 123. bar3A ratnottara tapa 124. ratnarohaNa tapa 125. bRhatsaMsAratAraNa tapa 126. laghu saMsAratAraNa tapa 127. zatrujayamodaka tapa 128. zatrujayachaThaaTThama tapa 126. zivakumAra belA tapa 130. SaTkAyatapa 131. sAta saukhya ATha mokSa tapa 132. siddhi tapa 133. siMhAsana tapa 134. saubhAgyasundara tapa 135. svarga-karaMDaka tapa 136. svarNa-svAstika tapa 137. bAvanajinAlaya tapa 138. aSTamahAsiddhi tapa 136. ratnamAlA tapa 140. ciMtAmaNi tapa 141. paradezI rAjA kA chaTTha tapa 142. sukha-dukha mahine kA tapa 143. ratna-pAvar3I tapa 144. sundarI tapa 145. merU-kalyANaka tapa 146. tIrtha tapa 147. prAtihArya tapa 148. paMcaraMgI tapa 146. yugapradhAna tapa 150. saMlekhanA tapa 151. sarvasaMkhyA zrImahAvIra tapa 152. kanakAvalI tapa 153. muktAvalI tapa 154. ratnAvalI tapa 155. bRhatsiMha-niSkrIDita tapa 156. guNaratna-saMvatsara tapa 157. ekAvalI tapa 158. mahAdhana tapa 156. varga tapa 160. caubIsatIrthakara paMca kalyANaka aSTAlikA tapa 161. zrImahAvIra tapa 162. aduHkhadarzI tapa 163. bRhannaMdyAvata tapa 164. bIsasthAnaka tapa 165. caturgati-nivAraNa tapa 166. causaTThI tapa 167. caMdanabAlA tapa 168. chayAnave jinadevoM kA olI tapa 166. jinaguNa sampatti tapa 170. jina janaka tapa taporatnamahodadhi yaha eka saMkalita kRti hai| isa kRti kA sampAdana zrI rAmacandrasUri (DahelAvAlA) ke ziSya bhuvanavijayajI (bhuvanabhAnusUri) ne kiyA hai| yaha kRti gujarAtI bhASA meM nibaddha hai, kintu isake sAtha hI prAyaH tapa vidhiyoM kA svarUpa saMskRta padya meM bhI diyA gayA hai kahIM-kahIM saMskRta gadya kA bhI nirdeza hai| yaha kRti apane nAma ke anusAra tapa sambandhI vidhi-vidhAnoM kA sAgara hai| isameM prAyaH tapa saMbaMdhI sabhI vidhiyoM kA samyak vivecana kiyA gayA hai| ise isa vidhA kA Akara grantha kahA jA sakatA hai| vastutaH isa grantha meM 163 tapoM kA svarUpa evaM unakI vidhiyA~ pratipAdita haiN| isameM adhikAMza tapoM kI udyApana vidhi bhI likhI gaI hai| isa kRti meM Page #197 -------------------------------------------------------------------------- ________________ jaina vidhi-vidhAna sambandhI sAhitya kA bRhad itihAsa/167 saMkalita akSayanidhitapa, aMbAtapa, rohiNItapa, kalaMkanivAraNatapa, maunaekAdazItapa, jJAnapaMcamItapa Adi ke kathAnaka bhI diye gaye haiN| isa kRti kA saMkalana jina granthoM ke AdhAra se kiyA gayA haiM ve sandarbhita grantha nimna haiM : 1. janaprabodha 2. AcAradinakara 3. paMcAzaka 4. pravacanasAroddhAra 5. vidhimArgaprapA 6. tapakulaka 7. zrAddhavidhi 8. jainadharmasiMdhu 6. japamAlA 10. vinodarAma aura 11. sena praznAdi prastuta pustaka meM varNita 165 tapoM kA nAmollekha nimna hai : 1. indriyajaya tapa' 2. kaSAya tapa 3. yogazuddhi tapa 4. dharmacakra tapa 5.6 laghuaSTAhmikA dvaya tapa 7. karmasUdana tapa 8. ekasaubIsa kalyANaka tapa 6.11 jJAnadarzanacAritra tapa 12. cAMdrAyaNa tapa 13. tIrthakaravardhamAna tapa 14. paramabhUSaNa tapa 15. jinadIkSA tapa 16. tIrthakarakevalajJAna tapa 17. tIrthakaranirvANa tapa 18. UnodarikA tapa 16. saMlekhanA tapa 20. zrImahAvIra tapa 21. kanakAvalI tapa 22. muktAvalI tapa 23. ratnAvalI tapa 24. laghusiMhaniSkrIDita tapa 25. bRhatasiMha-niSkrIDita tapa 26. bhadratapa 27. mahAbhadra tapa 28. bhadrottara tapa 26. sarvatobhadra tapa 30. guNaratna saMvatsara tapa 31. gyArahaaMga tapa 32. saMvatsara tapa 33. nandIzvara tapa 34. puMDarIkatapa 35. mANikyaprastArikA tapa 36. padmottara tapa 37. samasavaraNa tapa 38. vIragaNadhara tapa 36. azokavRkSa tapa 40. ekasausattarajina tapa 41. navakAra tapa 42. caudahapUrva tapa 43. caturdazI tapa 44. ekAvalI tapa 45. dazavidhayatidharma tapa 47. laghupaMcamI 48. bRhatpaMcamI tapa 46. caturvidhasaMgha tapa 50. ghana tapa 51. mahAdhana tapa 52. varga tapa 53. zreNI tapa 54. pA~cameru tapa 55. battIsakalyANaka tapa 56. cyavana tathA janma tapa 57. sUryAyaNa tapa 58. lokanAli tapa 56. kalyANaka aSTAhikA tapa 60. AyaMbilavardhamAna tapa 61. mAghamAlA tapa 62. zrI mahAvIra tapa 63. lakSa pratipada tapa 64. sarvAMgasundana tapa 65. nirujazikhA tapa 66. saubhAgya kalpavRkSa tapa 67. damayaMtI tapa 68. Ayatijanaka tapa 66. akSaya nidhi tapa 70. akSayanidhi tapa (dvitIya) 71. mukuTasaptamI tapa 72. aMbA tapa 73. zrutadevatA tapa 74. rohiNI tapa 75. tIrthaMkaramAtR tapa 76. sarvasukhasaMpatti tapa 77. aSTApada pAvar3I tapa 78. mokSadaMDa tapa 76. aduHkhadarzI tapa (prathama) 80. aduHkhadarzI tapa (dUsarA) 81. gautamapaDavA tapa 82. nirvANadIpaka tapa 63. amRtASTamI tapa 84. akhaMDa dazamI tapa 85. paratrapAlI tapa 86. sopAna tapa 87. karmacaturtha tapa 88. ' eka se lekara aThyAsI tapa AcAradinakara ke anusAra hai| Page #198 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 168 / vividha tapa sambandhI sAhitya navakAra tapa (laghu) 86. avidhavA dazamI tapa 60. bRhannaMdyAvartta tapa 61. laghunaMdyAvartta tapa 62. bIzasthAnaka tapa 63. aMgavizuddhi tapa 64. aTThAvIsalabdhi tapa 65. azubha nivAraNa tapa 66. aSTakarmottara prakRti tapa 67. aSTapravacana tapa 68. aSTamAsI tapa 66. karmacakravAla tapa 100 Agamoktakevali tapa 101. cattAri-aTTha-dasa-doya tapa 102. kalaMkanivAraNa tapa 103. RSabhanAthajI kAMtulA tapa 104. maunaekAdazI tapa 105. kaMThAbharaNa tapa 106. kSIrasamudra tapa 107. koTizilA tapa 108. pA~ca paccakkhANa tapa 106. gautama kamala tapa 110. ghaDI - beghaDI tapa 112. caturgati nivAraNa tapa 113. causaTThI tapa 114. caMdanabAlA tapa 115. chiyAnave jina kI olI tapa 116. jinaguNa saMpatti tapa 117. jinajanaka tapa 118. terahakAThIyA tapa 116. devalaiMDA tapa 120. dvAdazAMgI tapa 121. navanidhAna tapa 122. dasapaccakkhANa tapa (bRhat ) 123. dasapaccakkhANa tapa (laghu) 124. navapada olI tapa 125. navabrahmacaryagupti tapa 126. nigoda - Ayu-kSaya tapa 127. nijigISTha tapa 128. padakaDI tapa 126. dAridraya haraNa tapa 130. paMcAmRta tapa 131. pA~ca chaTTha tapa 132. paMcamahAvrata tapa 133. pArzvajinagaNadhara tapa 134. poSadazamI tapa 135. bIja tapa 136. ratnottara tapa ( bRhat ) 137. ratnarohaNa tapa 138. bRhatsaMsAra tAraNa tapa 136. laghu saMsAra tAraNa tapa 140. RSabhadeva saMvatsara tapa 141. chahamAsI tapa 142. zatruMjayamodaka tapa 143. zatruMjaya chaTTha - aTThama tapa 144. merutrayodazI tapa 145. zivakumAra belA tapa 146. kAya tapa 147. sAta saukhya ATha mokSa tapa 148. siddhi tapa 146. siMhAsana tapa 150. saubhAgyasuMdara tapa 151. svargakaraMDaka tapa 152 svarga svastika tapa 153. bAvana jinAlaya tapa 154. aSTa mahAsiddhi tapa 155. ratnamAlA tapa 156. ciMtAmaNi tapa 157. pradezI rAjA chaTTha tapa 158. sukha-dukha kI mahimA kA tapa 156. ratnapAvaDI tapa 160. suMdarI tapa 161. meru kalyANaka tapa 162. tIrtha tapa 163. prAtihArya tapa 164. paMcaraMgI tapa 165. yugapradhAna tapa tapovidhisaMgraha yaha pustaka hindI gadya-padya meM nibaddha hai| isa pustaka meM mukhya rUpa se kalyANakatapa vidhi dI gaI hai| prasaMgopAtta kalyANaka tapa ke stavana- stuti Adi bhI diye gaye haiN| pandraha tithiyoM ke stavana bhI diye gaye haiN| isake sAtha hI kArtikapUrNimA tapa vidhi, 170 jinArAdhanAtapa vidhi evaM maunagyArasatapa vidhi saMgrahita hai| Page #199 -------------------------------------------------------------------------- ________________ jaina vidhi-vidhAna sambandhI sAhitya kA bRhad itihAsa/169 tapovidhisaMgraha yaha saMkalita kRti' hindI gadya meM hai| isameM kucha pracalita tapa diye gaye haiN| isake sAtha Avazyaka anya vidhi-vidhAnoM kA bhI ullekha huA hai| viSayavastu isa prakAra hai - 1. pratyeka tapa meM pratyeka dina karane kI sAmAnya vidhi 2. varddhamAnaAyaMbila tapa vidhi 3. indriyajayatapa vidhi 4. kaSAyajayatapa vidhi 5. mokSatapa vidhi 6. caudahapUrvatapa ArAdhana vidhi 7. paMcaraMgItapa vidhi 8. akSayanidhitapa vidhi 6. bIzasthAnakatapa vidhi 10. kSIrasamudratapa vidhi 11. aSTApadaolItapa vidhi 12. rohiNItapa vidhi 13. cattAri-aTTha-dasa-doya tapa vidhi 14. caMdanabAlA tapa vidhi 15. siddhitapa vidhi 16. varSItapa vidhi 17. sabhI tapavidhiyoM meM pratyAkhyAna pArane kI vidhi 18. sabhI tapavidhiyoM meM devavandana karane kI vidhi tapAvalI isa kRti meM kula 162 tapavidhiyA~ gujarAtI bhASA meM saMkalita hai| isameM kucha tapoM ke prayojana bhI batAye gaye haiN| yaha tapa sAdhakoM ke lie bahumUlya racanA tapaH parimala yaha saMkalana hindI gadya meM hai| isameM kula varSItapa Adi pandraha prakAra ke tapavidhAna saMgrahita haiN|' tapa-phorama yaha saMkalita arvAcIna racanA hai| isameM aThAraha prakAra kI tapavidhiyoM kA gujarAtI bhASA meM saMgraha huA hai| ye vartamAna paramparA ke pracalita taponuSThAna ' yaha pustaka vi.saM. 2016 meM, zrI jaina zve. saMgha kI peDhI, pIpalI bAjAra, indaura se prakAzita yaha somacaMda DI. zAha jIvana nivAsa ke sAmane pAlItANA se prakAzita hai| * yaha pustaka 'tArAcanda bhImANI, bhInamAla' ne vi.saM. 2011 meM prakAzita kI hai| * yaha pustaka 'kIrti bena basaMtalAla gA~dhI, gA~dhI baMgalA, jhavera ror3a, mulunDa, muMbaI' meM upalabdha Page #200 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 170/vividha tapa sambandhI sAhitya dazalAkSaNikavratodyApana ___ isake racayitA' abhayanandI ke ziSya sumatisAgarajI hai| isakA prArambha 'vimalaguNasamRddha' se kiyA gayA hai| isameM kSamA, mArdava, Arjava, satya, zauca, saMyama, tyAga, AkiMcanya aura brahmacarya ina dasa prakAra ke dharmoM ke viSaya meM eka-eka pUjA aura usake anta meM samuccaya jayamAlA isa prakAra vividha viSaya Ate haiN| jayamAlA ke atirikta samagra grantha prAyaH saMskRta meM hai| dazalakSaNavratodyApana yaha racanA jJAnabhUSaNajI kI hai| ise dazalakSaNodyApana bhI kahate haiN| isameM kSamA Adi dasa dharmAMgoM ke viSaya meM jAnakArI dI gaI hai| anumAnataH isameM dasadharmoM kA vrata vidhAna honA caahie| devavaMdana tapamAlA yaha pustaka mUlataH hindI padya meM hai| isakA saMpAdana rAmacandrasUri ke vaMzaja gaNi zrI ratnasenavijayajI ne kiyA hai| inake dvArA racita aneka kRtiyA~ vartamAna meM upalabdha haiN| Aja kI pragatizIla yuvApIr3hI meM inakI pustakoM kA acchA prabhAva chAyA huA hai| inhoMne prastuta pustaka meM chaH prakAra kI devavandana vidhi ullikhita kI hai| unake nAma nimna haiM - 1. devavaMdana kI sAmAnya vidhi- sabhI prakAra ke tapoM meM karane yogya devavandana vidhi 2. dIpAvalI devavaMdanavidhi 3. jJAnapaMcamI devavaMdanavidhi 4. caumAsI devavaMdanavidhi 5. maunaekAdazI devavaMdanavidhi 6. caitrIpUrNimA devavaMdanavidhi ___ yaha kRti tapAgaccha paramparA se sambandhita hai tathA gRhastha evaM muni donoM ke lie vizeSa upayogI hai| devavaMdanamAlA . yaha eka saMkalita pustikA hai| isa pustaka kI kucha vidhiyA~ muniyoM dvArA racI gaI haiN| unake nAmoM kA ullekha Age kreNge| yaha kRti gujarAtI gadya evaM padya mizrita bhASA meM hai| pArzvacandragaccha kI paramparAnusAra kiye jAne vAle . 'jinaratnakoza pR. 168 2 vahI pR. 168 3 yaha pustaka 'divya saMdeza prakAzana-aMdherI (IsTa) muMbaI' se prakAzita hai| 4 yaha pustaka vi.saM. 2036 meM, haMsarAja mANeka moTI khAkhara se prakAzita huI hai| yaha tIsarA saMskaraNa hai| Page #201 -------------------------------------------------------------------------- ________________ vidhAna hI isameM varNita hai / isa pustaka meM apane nAma ke anusAra parva dinoM evaM pracalita tapoM meM karane yogya devavaMdana vidhiyA~ hI mukhyataH dI gaI haiN| unakI paramparA meM dIkSita pravartinI khAMti zrI jI ke dvArA isa kRti kA lekhana aura saMkalana kiyA gayA hai| tapArAdhakoM kI dRSTi se yaha kRti mahattvapUrNa hai| isa kRti meM nimna vidhiyA~ saMkalita haiM - jaina vidhi-vidhAna sambandhI sAhitya kA bRhad itihAsa / 171 1. navapada olIttapa vidhi 2. navapada olI meM karane yogya devavaMdanavidhi 3. navapada olI meM karane yogya caityavaMdanavidhi 4. arihaMtapada ArAdhanAvidhi 5. pratyAkhyAna pArane kI vidhi 6. AyaMbila karane ke bAda caityavaMdana karane kI vidhi 7. navapada olI meM dUsare dina se lekara nau dina taka karane yogya vidhi 8. bIza sthAnaka tapa karane kI vidhi 6. jJAnapaMcamItapa vidhi 10. dIpAvalI devavaMdana' vidhi 11. ASAr3ha - kArtika evaM phAlguna ina tIna mAha kI zuklA caturdazI ke dina devavaMdana' karane kI vidhi 12. akSayanidhitapa vidhi evaM devavaMdana vidhi 13. vardhamAnatapa vidhi evaM usakI devavaMdana vidhi 14. dasa pratyAkhyAnatapa vidhi 15. kSIrasamudrata vidhi 16. poSadazamItapa vidhi 17 varSItapa vidhi 18. merUtrayodazItapa vidhi 16. paMcakalyANaka tapa vidhi 20. caMdanabAlAtapa vidhi 21 siddhAcala tapa vidhi 22. aSTApadatapa vidhi / devavaMdanamAlA (vidhi sahita) yaha eka saMkalita kRti hai, jo gujarAtI meM haiN| isameM tapAgacchIya paramparA meM pravartita devavaMdana kI vidhiyoM kA ullekha huA hai| mukhyataH isa kRti meM pRthak-pRthak parva dinoM kI apekSA chaha prakAra kI devavaMdana vidhi dI gaI hai| isameM bhinna-bhinna racanAkAroM kI apekSA maunaekAdazI parva se sambandhita do prakAra kI devavaMdana vidhi, caitrIpUnama parva se sambandhita do prakAra devavandana vidhi kI evaM caumAsa parva se sambandhita cAra prakAra kI devavaMdana vidhi varNita kI gaI hai| prastuta kRti meM ullikhita devavaMdana vidhiyoM kA nAmollekha isa prakAra hai1. dIpAvalI parva ke dina karane yogya devavandana vidhi- isakI racanA jJAnavimala sUri ne kI hai / 2. jJAnapaMcamI parva ke dina karane yogya devavaMdana vidhi - yaha devavaMdana vijayalakSmIsUri dvArA nirmita hai| isameM pA~ca jJAna kA sundara varNana kiyA gayA hai| sAtha hI jJAnAvaraNIyAdi karmoM kA baMdhana kaise hotA hai? ityAdi kA ,, dIpAvalI ke devavaMdana harSacaMdragaNi viracita hai| 2 caumAsI ke devavaMdana sAgaracaMdrasUri racita hai| ' yaha pustaka jaina zve. kArakhAnA peDhI mahuDI tA. bijApura se prakAzita hai| Page #202 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 172 / vividha tapa sambandhI sAhitya nirUpaNa bhI kiyA gayA hai / 3. mauna ekAdazI parva ke dina karane yogya devavandanavidhi pahalI devavaMdana vidhi paM. rUpavijayajI dvArA racita hai| usameM vartamAna caubIsI, atIta caubIsI aura anAgata caubIsI ke kula 150 kalyANaka huye haiM unakA svarUpa pratipAdita hai| dUsarI devavaMdanavidhi - zrIjJAnavimalasUri viracita 4. caitrIpUnama parva ke dina karane yogya devavandanavidhi- pahalI racanA dAnavijayajI kI hai| usameM zatruMjayatIrtha kI mahimA, caitrIpUnama kI mahimA evaM pA~ca karor3a munivaroM ke sAtha puMDarIka gaNadhara ne caitrI pUnama ke dina siddhi pada ko prApta kiyA ityAdi kA varNana hai| dUsarI devavaMdanavidhi - zrIjJAnavimalasUri kRta hai| 5. caumAsI parva ke dina karane yogya devavaMdanavidhi- prathama racanA paM. zrI vIravijayajI kI hai| isameM 24 tIrthaMkaroM ke caityavaMdana diye gaye haiM sAtha hI pahale, solahave, bAIsaveM, teisaveM aura caubIsaveM ina pA~ca tIrthaMkaroM ke stavana - stuti sahita caityavaMdana diye gaye haiN| anta meM zAzvata - azAzvata jina pratimAoM tathA siddhAcala Adi tIrthoM ke stavana varNita haiN| isake atirikta caumAsI sambandhI anya tIna devavaMdana vidhiyA~ dI gaI haiN| ve kramazaH paM. padmavijayajI viracita, zrI jJAnavimalasUri viracita tathA buddhisAgarasUri dvArA viracita hai| 6. ekAdaza gaNadhara devavaMdana vidhi- ye devavaMdana zrI jJAnavimalasUri ne banAye haiN| isameM carama tIrthAdhipati zrI mahAvIra svAmI ke gyAraha gaNadharoM kA vivecana hai| isameM kahA gayA hai ki jJAnapaMcamI kA devavaMdana kArtikasudi paMcamI, caumAsI devavaMdana kArtika zuklA caturdazI, phAlguna zuklA caturdazI tathA ASAr3ha zuklA caturdazI aise varSa meM tIna bAra, maunaekAdazI kA devavaMdana migasarazuklA ekAdazI, caitrIpUnama kA devavaMdana caitrazuklA pUrNimA tathA dIpAvalI kA devavaMdana AsojakRSNA amAvasyA ke dina kiye jAte haiN| ye devavaMdana upAzraya meM samudAya ke sAtha kiye jAte haiN| niSkarSataH yaha kRti devavaMdana vidhi kI dRSTi se mahattvapUrNa hai / tapAgacchIya paramparA meM ye devavaMdana vidhiyA~ vizeSa rUpa se pracalita evaM pravartita haiN| namo-namo nANa divAyarassa yaha kRti' jJAna paMcamI kI ArAdhanA vidhi se sambandhita haiM tathA gujarAtI gadya-padya meM nirmita hai| isakA Alekhana paM. pradyumnavijaya gaNi ne kiyA hai| vastutaH yaha eka saMkalita evaM saMpAdita kRti haiN| jJAnapaMcamItapa ArAdhanA vidhi kI kaI pustakeM prakAzita huI hai kintu isakI apanI mUlyavattA hai| 1 yaha vi.saM. 2047 meM, zrI zrutajJAna prasAraka sabhA, ahamadAbAda se prakAzita huI hai| Page #203 -------------------------------------------------------------------------- ________________ isameM na kevala jJAnapaMcamItapa vidhi kA hI varNana hai apitu kaI jJAnASTaka, jJAnapada, jJAnapUjA, jJAnAcAraviSayaka kathAnaka ityAdi vipula sAmagrI samAviSTa haiN| aba taka hameM isa prakAra kI yahI eka mAtra kRti dekhane meM AI haiM, jisameM jJAnArAdhanA kI Avazyaka somagrI kA bhI saMkalana huA hai| jJAnArAdhakoM ko isa kRti kA avazya avalokana karanA caahie| isa pustaka ke AdhAra para jJAnapada kI samyak prakAra se ArAdhanA aura pUjA kI jA sakatI hai| isa kRti kI viSayavastu saMkSepa meM isa prakAra hai- 1. jJAnapaMcamItapa vidhi 2. ATha prakAra ke jJAnAcAra kA svarUpa evaM unake kathAnaka' 3. jJAnASTaka artha yuktayazovijayajIkRta 4. jJAnASTaka artha yukta haribhadrasUrikRta 5. zrI jJAnapaMcamIpUjArUpavijayajIkRta 6. bIzasthAnaka pUjA meM se jJAnapada pUjA - vijayalakSmIsUrikRta 7. zrI bIzasthAnaka pUjA meM se tIsarI jJAnapada pUjA - AtmArAmajIkRta 8. zrI navapada pUjA meM se jJAnapada pUjA- yazovijayajI kRta padmavijayajIkRta, AtmArAmajIkRta, paM. gaMbhIravijayajIkRta 6. pistAlIsa Agama kI pUjA meM se jJAna pUjA kA gItazrI vIravijayajI kRta 10. jJAnapaMcamI kA caityavaMdana - stavana - stuti - sajjhAya Adi / 11. zrI saubhAgyapaMcamI ke devavandana kA artha isameM pA~ca jJAna ke caityavandana - stavana- stuti Adi Ate haiN| 12. jJAnapaMcamItapa udyApana vidhi evaM udyApana meM rakhane yogya upakaraNoM kI sUcI / jaina vidhi-vidhAna sambandhI sAhitya kA bRhad itihAsa / 173 niSkarSataH yaha kRti jJAnArAdhakoM kI dRSTi se amUlya evaM anupama hai| bhale hI yaha kRti prakAzana kI dRSTi se arvAcIna hoM, parantu isakI sAmagrI prAcIna AcAryoM evaM munipravaroM dvArA racita hai| navapadaArAdhanA vidhi yaha kRti hindI gadya-padya meM hai| yaha bhI eka saMkalita racanA hai| isameM navapada ArAdhanA-vidhi kA vidhivat nirUpaNa huA hai| yaha kRti ArAdhakoM kI dRSTi se upayogI pratIta hotI hai| isameM navapada kI ArAdhanA vidhi ko lekara nimna viSaya carcita haiM hu 1. navapada olI ke nau dinoM meM karane yogya Avazyaka kriyAoM kI sUcanAe~ 2 . prathama dina - arihaMtapada kI ArAdhanA - vidhi 3. dvitIya dina siddhapada kI ArAdhanA-vidhi tRtIya dina - AcAryapada kI ArAdhanA - vidhi 5. caturtha dina upAdhyAyapada kI ArAdhanA - vidhi 6. paMcama dina 7. SaSTama dina - darzanapada kI ArAdhanA - vidhi 8. 4. sAdhupada kI ArAdhanA-vidhi saptama dina jJAnapada kI - 9 ' ye kathAnaka 'AcArapradIpa' grantha meM se uddhRta kiye gaye haiM / - 1 - Page #204 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 174 / vividha tapa sambandhI sAhitya ArAdhanA-vidhi 6. aSTama dina - cAritrapada kI ArAdhanA - vidhi 10. navama dina tapapada kI ArAdhanA - vidhi 99. navapada maMDala racanA vidhi 12. pAraNA divasa vidhi 13. navapada nimitta kAyotsarga vidhi 14. navapada devavandanavidhi 15. pratyAkhyAna pArane ke pUrva aura pArane ke pazcAt karane yogya vidhi navapadArAdhanA-vidhi yaha kRti' mukhyataH hindI padya meM hai| kucha pada prAkRta evaM saMskRta meM racita haiN| isa kRti kA saMkalana sAdhvI dvaya ne kiyA hai| isameM pRthak-pRthak cAra prakAra kI navapada vidhiyAM dI gaI haiN| prathama navapada caityavandanavidhi - zrI devacandra jI mahArAja kRta hai| dvitIya navapada caityavandanavidhi pAThaka pravara cAritranandI gaNi viracita hai| tRtIya navapada caityavandanavidhi - upAdhyAya maNiprabhasAgara jI racita hai / aura caturtha navapada caityavandanavidhi - pravarttinI sajjana zrIjI dvArA nirmita hai| isake atirikta anta meM navapada se sambandhita anya caityavandana, stuti, stavanAdi diye gaye haiN| yaha kRti kharataragacchIya paramparA ke anusAra saMkalita kI gaI hai| ukta nAma kI eka anya kRti bhI hai usameM navapada viSayaka aneka racayitAoM kI caityavandana vidhiyA~ saMgrahita haiM / sarvaprathama devacandrajIkRta snAtrapUjA vidhi dI gaI haiN| usake bAda zrI jJAnavimalasUri, upA. devacandrajI evaM upA. yazovijayajI dvArA racita navapada caityavandana vidhiyAM dI gaI hai| usake bAda pAThaka pravara hIradharmagaNi viracita caityavandanavidhi aura pAThaka pravara cAritranandIgaNi racita caityavandana vidhi hai / navapada - bIzasthAnaka - vardhamAna Adi tapaArAdhanAvidhi yaha saMkalita kRti gujarAtI gadya-padya meM nibaddha hai| isameM kaI prakAra ke pracalita tapa diye gaye haiN| zrI navapadatapa, bIzasthAnakatapa, zrI vardhamAnatapa Adi kA vistRta pratipAdana kiyA gayA hai| zrI navapada ke nau dinoM kI pRthak-pRthak vidhi kahI gaI haiN| isI prakAra bIzasthAnaka tapa ke bIsa padoM kI alaga-alaga vidhi batAyI gayI haiN| isameM kula 14 prakAra ke tapa diye haiN| isake sAtha hI tapArAdhanA kI Avazyaka aMga (kriyA) rUpa kucha vidhiyA~ bhI varNita hai vIravijayajI evaM devacaMdrajI kRta snAtrapUjA bhI saMkalita hai / ' 2 9 yaha kRti kalAkAra sTrITa, bar3A bAjAra kolakAtA se prakAzita hai| 2 yaha pustaka 'zrAvaka amRtalAla puruSottamadAsa ahamadAbAda se saM. 1665 meM prakAzita huI hai| Page #205 -------------------------------------------------------------------------- ________________ jaina vidhi-vidhAna sambandhI sAhitya kA bRhad itihAsa/175 paMcamItapavidhi yaha tapa jaina dharma kI sabhI paramparAoM meM pracalita evaM mAnya hai| jJAna kA kSayopazama karane ke lie isa tapa kI ArAdhanA prAyaH sabhI jana karate haiN| jinaratnakoza (pR. 226-227) meM paMcamItapa se sambandhita nimna kRtiyoM kA ullekha huA hai - 1. paMcamIvrataudyApana- yaha racanA saMskRta meM bhaTTAraka somasena kI hai| 2. paMcamItapagrahaNa vidhi 3. paMcamItapa pAraNa vidhi 4. paMcamIvyAkhyAna- yaha ajJAtakartRka hai 5. paMcamI pauSadha udyApana- yaha racanA rAmakIrti ke ziSya muni harSakIrti kI hai| 6. paMcamI vidhAna- yaha kRti dhanapAla ne vi.saM. 1432 meM likhI hai| pauSadazamImAhAtmya va vidhi prastuta pustaka' hindI gadya meM hai| pauSadazamI kathA kA hindI bhASAntara kharataragacchIya AnandasAgarasUri jI ke ziSya munisAgarajI ne kiyA hai| isameM pauSadazamI kI kathA kA sundara varNana kiyA gayA hai| isake sAtha hI pauSadazamIvrata karane kI vidhi bhI kahI gaI haiN| anta meM caudahapUrva tapasyA kI vidhi varNita hai| bIzasthAnakatapa-ArAdhanA-vidhi yaha pustaka mukhyataH gujarAtI gadya meM hai| isa kRti kA lekhana-saMpAdana zrI mahAyazasUrIjI ne kiyA hai| yadyapi bIzasthAnakatapa vidhi kI aneka pustakeM bAhara AI haiM kintu unameM yaha ArAdhakoM kI dRSTi se viziSTa sthAna rakhatI hai| isa kRti meM nimnalikhita vivaraNa upalabdha hotA hai- 1. bIzasthAnaka tapa kI mahimA tathA vidhi 2. bIzasthAnaka ke bIsa padoM kA guNanA (jApa) 3. bIzasthAnaka tapa kI ArAdhanA vidhi, isa tapa meM ArAdhanA karane yogya bIsa padoM ke nAma isa prakAra haiM- 1. arihaMtapada 2. siddhapada 3. AcAryapada 5. sthavirapada 6. upAdhyAyapada 7. sAdhupada 8. jJAnapada 6. darzanapada 10. vinaya pada 11. cAritrapada 12. brahmacaryapada 13. kriyApada 14. tapapada 15. gautamapada 16. jinapada 17. saMyamapada 18. abhinavajJAnapada 16. zrutapada aura 20. tiirthpd| isameM ina bIsa padoM kI ArAdhanA vidhi kA savistRta vivecana huA hai| 4. bIzasthAnaka tapArAdhanA meM upayogI caityavaMna-stavana-stuti saMgraha 5. bIzasthAnaka tapa kI devavaMdana vidhi 6. pratyAkhyAna pArane kI vidhi 7. bIzasthAnaka tapa kI pUrNAhUti nimitte udyApana vidhi ' yaha kRti vI.saM. 2453 meM jainabaMdhu granthamAlA indaura se prakAzita huI haiN| yaha kRti zrI lAghubhAI catrabhuja bhaNasAlI, jAmanagara vAloM ne vi.saM. 2054 meM prakAzita kI Page #206 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 176 / vividha tapa sambandhI sAhitya bIsasthAnakatapavidhi yaha kRti' muni maMgalasAgarajI dvArA saMzodhita kI gaI hai| yaha pustaka hindI gadya meM hai| isameM vistArapUrvaka evaM pratyeka pada kI mahimA sahita bIsasthAnaka tapa kI vidhi carcita huI hai| rohiNItapavidhi yaha bhI eka saMkalita pustikA hai| yaha hindI padya meM nibaddha hai| yaha tapArAdhanA vAsupUjya svAmI ke janmAdi pA~ca kalyANaka jisa rohiNI nakSatra meM hue, usase sambandhita hai| isa pustaka ke anta meM 'rohiNI' mAhAtmya ko batAne vAlA . kathAnaka bhI diyA gayA hai| laghusarva-tapasyAvidhi yaha saMkalita pustaka mukhyataH hindI padya meM nibaddha hai| isameM nimna tapa vidhiyoM kA saMkalana huA hai- 1. jJAnapaMcamI tapa vidhi, 2. kArtika pUrNimA tapa vidhi 3. caitrIpUrNimA tapa, 4. bIzasthAnaka tapa, 5. paMcakalyANaka tapa, 6. varSItapa, 7. chamAsI tapa vidhi, 8. solIyA tapa 6. pakhavAsA tapa 10. cAndrAyaNa tapa, isake atirikta alpa dinoM kI saMkhyA vAle 11. tIrthaMkaravarddhamAna tapa 12. 28 labdhi tapa 13. caudahapUrva tapa 14. indriyajaya tapa 15. karmasUdana tapa 16. samavasaraNa tapa 17. paiMtAlIsa Agama tapa 18. dasayatidharma tapa 16. paMcaparameSThI tapa 20. naMdIzvara tapa 21. rohiNI tapa Adi / isa pustaka ke anta meM Avazyaka evaM upayogI stuti-stavanAdi kA saMkalana bhI kiyA gayA haiN| varddhamAnatapavidhi prastuta pustaka hindI padya meM hai| isameM varddhamAna tapa ke samaya bole jAne yogya caityavandana-stavanAdi zrI kavIndrasAgarasUri racita haiN| isa tapa meM kramazaH 100 AyaMbila taka car3hA jAtA haiN| yaha tapa sarvaprathama zrI candrarAjA ne kiyA thA / vartamAna meM isa tapa kA pracalana tapAgaccha paramparA meM sarvAdhika hai| 9 zrI jinadattasUri jJAna bhaMDAra - sUrata ne vi.saM. 2004 meM, prakAzita kI hai| se prakAzita huI hai| 2 vi.saM. 2008 meM jayapura Page #207 -------------------------------------------------------------------------- ________________ jaina vidhi-vidhAna sambandhI sAhitya kA bRhad itihAsa / 177 vratavidhi evaM pUjA yaha pustaka' digambara paramparA se sambandhita haiN| isa kRti meM dI gaI vidhiyoM evaM pUjAoM kI racanA jJAnamatI mAtAjI ne kI hai| yaha kRti hindI padya meM hai| isameM mantroM kA prayoga bahulatA se huA hai / isa kRti kI viSayavastu par3hane se jJAta hotA hai ki isameM varNita vidhAna tathA pUjana gRhastha sAdhakoM ko dRSTi meM rakhakara likhe gaye haiN| prastuta kRti meM nimna pUjA vidhiyA~ ullekhita huI haiM - 1. namaskAra mahAmantra kI pUjA vidhi 2. jinaguNasaMpattivrata-pUjAvidhi 3. vAsupUjya pUjAvidhi 4. paMcaparameSThI kI pUjAvidhi 5. saptaparamasthAna kI pUjAvidhi 6. NamokAra ke paiMtIsI vrata kI vidhi 7. jinaguNasaMpatti vrata vidhi evaM kathA 8. rohiNI vrata kI vidhi 6. saptaparamasthAna kI vidhi svotkarSasAdhanAvidhi yaha saMkalita pustikA' hai| isameM 'jJAnasAra' sAnuvAda diyA gayA hai| sAtha hI zrI vardhamAna tapa, samavasaraNa tapa aura kalyANaka tapa kI vidhiyA~ dI gaI haiN| isameM kRti nAma ke anurUpa viSayoM kA saMkalana huA hai| 'jJAnasAra' Atma utkarSa kI mukhya racanA hai| zeSa tapa vidhiyA~ bhI Atmazuddhi ke lakSya se kI jAtI haiN| ina tapArAdhanAoM ke samaya bole jAne vAle caityavandana, stuti, stavanAdi kavIndrasAgarasUri racita diye gaye haiN| siddhacakra-navapada-ArAdhanA vidhi yaha kRti gujarAtI padya meM hai| isakA Alekhana muni dhuraMdharavijayajI ne kiyA hai| yaha kRti tIna khaMDoM evaM dasa bhAgoM meM vibhakta haiN| navapada sambandhI citra bhI diye gaye haiN| isameM apane nAma ke anusAra siddhacakra navapada ArAdhanA vidhi kA ullekha hI nahIM hai apitu padmavijayajI, sakalacaMdragaNi, paM. vIravijayajIkRta pUjAe~ bhI varNita haiN| prathama khaMDa navapada kI ArAdhanA vidhi, svarUpa, Avazyaka vidhAna Adi se sambandhita hai| isameM pratyeka pada kA vistAra pUrvaka vivecana kiyA gayA hai tathA yaha khaMDa dasa bhAgoM meM vibhakta hai dvitIya khaMDa evaM tRtIya khaMDa pUjAvidhi se yukta hai| isameM navapada ke caityavandana-stavana-sajjhAya- stuti Adi kA bhI saMkalana kiyA gayA hai / 1 isa kRti kA prakAzana san 2002 meM, di. jaina triloka zodha saMsthAna, hastinApura se huA hai / yaha isakA terahavA~ saMskaraNa hai| 2 pra. zrAvikAsaMgha, madrAsa, vi.saM. 2022 3 yaha kRti bAlubhAI ruganAtha, jamAdAranI zerI, bhAvanagara' se vi.saM. 2005 meM prakAzita huI hai| Page #208 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 178 / vividha tapa sambandhI sAhitya navapada ArAdhanA vidhi kI kaI pustakeM prakAzana meM AI haiM- kintu yaha kRti aneka dRSTiyoM se vizeSa upayogI lagatI hai- isameM navapadoM ke nau citra diye gaye haiM, navapadoM kA varNa, dhyAna, mahattva Adi kI apekSA se vivecana kiyA gayA hai| sAtha hI isameM navapada kI ArAdhanA kyoM ? ityAdi viSayoM para prakAza DAlA gayA hai| spaSTataH yaha kRti vizuddha ArAdhaka varga kI apekSA ati mahattvapUrNa haiN| jJAna-paMcamI-suvrata-vidhi yaha pustaka' mukhya rUpa se hindI padya meM gumphita hai tathA kharataragacchIya pravarttinI sajjana zrI jI dvArA saMkalita kI gaI hai| prastuta pustaka meM 'jJAnapaMcamI tapa' karane se sambandhita nimna vidhiyA~ dI gaI haiM 1. jJAna grantha kI sthApanA-vidhi 2. jJAna ke pramukha sAdhanoM kI pUjA vidhi 3. jJAnapaMcamItapa kI vidhi 4. gyArahaaMgasUtra kI sajjhAya ( svAdhyAya) 5. jJAnapaMcamItapa pUrNa hone para udyApanAdi kI vidhi 6. sarva tapasyA grahaNa karane kI vidhi 7. sarvatapa pAraNavidhi anta meM jJAna kA mAhAtmya prakaTa karane ke lie varadatta - guNamaMjarI kA kathAnaka prastuta kiyA gayA hai| *** 9 yaha pustaka 'puNyasuvarNajJAnapITha jayapura se vi.saM. 2022 meM prakAzita huI hai| - Page #209 -------------------------------------------------------------------------- ________________ - HEREFERE adhyAya-6 saMskAra evaM vratAropaNa sambandhI vidhi-vidhAnaparaka sAhitya 25- 30 - Page #210 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 180/saMskAra evaM vratAropaNa sambandhI sAhitya adhyAya 6 saMskAra evaM vratAropaNa sambandhI vidhi-vidhAnaparaka sAhitya-sUcI kra. kRti kRtikAra kRtikAla 1 anuyogavidhi ajJAtakRta laga. vi.saM. 14-15 vIM zatI 2 AcAravidhi (saM.) ajJAtakRta vi.saM. 1352 3 AcAravidhi ajJAtakRta laga. vi.saM. 11-12 vIM zatI 4 AcAravidhi ajJAtakRta laga. vi.saM. 13-14 vIM zatI 5 AcAravidhi ajJAtakRta laga. vi.saM. 12-13 vIM zatI 6 AcAravidhi sundarasUri laga. vi.saM. 15-16 vIM zatI 7 AcAravidhi abhayadevasUri laga. vi.saM. 15-16 vIM zatI 8 AcAradinakara (saM.) vardhamAnasUri vi.saM. 1463 6 oghaniyukti Arya bhadra vi.saM. 2-5 vIM zatI 10 upasthAnavidhi zivanidhAnagaNi laga. vi.saM. 14-15 vIM zatI 11|upAsaka saMskAra (saM.) padmanandi laga. vi.saM. 14-15 vIM zatI 12 upadhAna svarUpa devasUri laga. vi.saM. 14-17 vIM zatI Page #211 -------------------------------------------------------------------------- ________________ jaina vidhi-vidhAna sambandhI sAhitya kA bRhad itihAsa/181 | 13 upadhAnavidhi 14 upadhAna pauSadha vizeSa vidhi 15 upAdhyAyapadopasthAna ajJAtakRta laga. vi.saM. 14-18 vIM zatI cakrezvarasUri laga. vi.saM. 13-14 vIM zatI ajJAtakRta laga. vi.saM. 14-15 vIM zatI paM. kaMcanavijaya vi.saM. 20-21 vIM zatI saM. kAntivijayagaNi vi.saM. 20-21 vIM 16 upadhAnavidhi tathA posahavidhi (gu.) 17|upadhAnavidhi (gu.) zatI 18 upadhAnavidhAna (gu.) vijayadakSasUri vi.saM. 20-21 vIM zatI |16|upadhAna svarUpa (gu.) dhIrajalAla TokarazI vi.saM. 20-21 vIM zAha zatI 20 upadhAnaprakaraNa (prA.) laga. vi.saM. 14-17 vIM zatI 21jaina saMskAra rIti rivAja saM. ema.pI.jaina vi.saM. 1667 evaM jaina vivAha vidhi 22jaina vivAha paddhati A. jinasena vi.saM. 6 vIM zatI | 23jaina vivAha paddhati ajJAtakRta laga. vi.saM. 18 vIM zatI | 24 jaina vivAha paddhati saMkalita vi.saM.20-21vIM zatI 25 jaina vivAha paddhati saMka. haMsarAja zAstrI vi.saM. 20-21 vIM zatI 26|dIkSA-bar3I dIkSAdi vidhi acalagacchIya laga. vi.saM. 20-21 saMgraha (prA.) vIM zatI Page #212 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 182 / saMskAra evaM vratAropaNa sambandhI sAhitya 27 dIkSAvidhi tathA vratavidhi saMkalita (prA.gu.) 28 dIkSAvidhi 28 dIkSAvidhi (saM.) 30 dIkSAyogavidhi (gu.) 31 dvAdazavratoccAraNavidhi (prA.) ajJAtakRta 35 nandImaMgalavidhi 36 nandIyogavidhi (prA.) 37 nandI vratoccAravidhi paramAnanda 32 dvAdazavratapUjA vidhAna ajJAtakRta 33 dharmabinduprakaraNa (saM.) haribhadrasUri 34 nandIvidhi ajJAtakRta saMzo. AnandasAgara vi.saM. 20-21 vIM zatI saM. zAntivimalagaNi vi.saM. 20-21 vIM zatI ajJAtakRta ajJAtakRta ajJAtakRta 38 nirvANakalikA (saM.) pAdaliptasUri 36 paMcasUtra ajJAtakRrta 40 padhAro pauSadha karIye (gu.) saMkalita 41 paMcavastuka (prA.) haribhadrasUri laga. vi.saM. 20-21 vIM zatI laga. vi.saM. 18 vIM zatI laga. vi.saM. 15 vIM zatI laga. vi.saM. 15-16 vIM zatI 8 vIM zatI lagabhaga 16-17 vIM zatI laga. vi.saM. 16-17 vIM zatI vi.saM. 1526 laga. vi.saM. 16-17 vIM zatI vi.saM. 11 vIM zatI vi.saM. 8 vIM zatI laga. vi.saM. 20-21 vIM zatI vi.saM. kI8 vIM zatI Page #213 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 42 paMcasthAnaka 43 paMcAcArakulaka (prA.) 44 paMcAzakaprakaraNa (prA.) 45 paMcAMgulividhAna 46 posahavidhi (gu.) 47 posahiya pAyacchita sAmAyArI (prA.) jaina vidhi-vidhAna sambandhI sAhitya kA bRhad itihAsa / 183 haribhadrasUri (?) ajJAtakRta haribhadrasUri ajJAtakRta ajJAtakRta 48 pauSadhaprakaraNa muni jayasoma 46 pauSadhavidhiprakaraNa (prA.) vallabhasUri 50 pauSadhavidhiprakaraNa cakrezvarasUri 51 pauSahavihipayaraNa 52 pravrajyAvidhAnakulam (prA.) zrutadharaAcArya 53 bRhadyogavidhi (gu.) devendrasAgarasUri 54 bhaTTArakapadasthApanAvidhi (prA.saM.) 55 mantradIkSA saM. pratApavijayagaNi vi.saM. 20-21 vIM zatI devabhadra ajJAtakRta saMkalita laga. vi.saM. 8 vIM zatI laga. vi. saM. 12 vIM zatI vi.saM. 8 vIM zatI laga. vi.saM. 14-15 vIM zatI laga. vi.saM. 15 vIM zatI vi.saM. 1643 laga. vi. saM. 12 vIM zatI laga. vi.saM. 13-14 vIM zatI laga. vi.saM. 13-14 vIM zatI laga. vi.saM. 13 vIM zatI laga. vi.saM. 20-21 vIM zatI laga. vi. saM. 14-15 vIM zatI vi.saM. 20-21 vIM zatI Page #214 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 184 / saMskAra evaM vratAropaNa sambandhI sAhitya 56 yogavidhi 57 yogavidhi 58 yogavidhi 56 yogavidhi 60 yogavidhi 61 yogavivaraNa 62 rAtripauSadhavidhi 63 vihimaggappavA (vidhimArgaprapA) (prA.) 64 vidhisaMgraha (gu.) 65 saptopadhAnavidhi (saM.) 66 sammattupAyaNavihi (samyaktvotpAdanavidhi) 67 sAmAcArIsaMgraha (saM.) indrAcArya ajitadeva ajJAtakRta zivanandigaNi ajJAtakRta yAdavasUri ajJAtakRta jinaprabhasUri pramodasAgarasUri saM. munimaMgalasAgara candrasUri narezvarasUri 68 sAmAcArIprakaraNa (prA.saM.) ajJAtasUri 66 sAmAcArI (saM.) tilakAcArya 70 subodhAsAmAcArI (prA.) candrasUri laga. vi.saM. 13-14 vIM zatI vi.saM. 1273 laga. vi.saM. 15-16 vIM zatI laga. vi.saM. 15-16 vIM zatI laga. vi.saM. 15-16 vIM zatI laga. vi. saM. 17-18 vIM zatI laga. vi.saM. 17-18 vIM zatI vi.saM. 1363 vi.saM. 20-21 vIM zatI vi.saM. kI 1667 laga. vi. saM. 10 vIM zatI laga. vi. saM. 14 vIM zatI vi.saM. 17 vIM zatI laga. vi.saM. 13 vIM zatI laga. vi.saM. 13 vIM zatI Page #215 -------------------------------------------------------------------------- ________________ jaina vidhi-vidhAna sambandhI sAhitya kA bRhad itihAsa/185 adhyAya 6 saMskAra evaM vratAropaNa sambandhI vidhi-vidhAnaparaka sAhitya anuyogavidhi yaha kRti aprakAzita hai| hameM prApta nahIM huI hai| jinaratnakoza ke AdhAra para yaha 'anantanAtha maMdira kacchI osavAla dazA, AMcalagaccha mAMDavI, muMbaI' ke jJAna bhaMDAra meM upalabdha hai| anuyoga kA artha hai- sUtra, artha evaM sUtrArtha kA pratipAdana krnaa| sambhavataH isameM vAcanA dene kI vidhi kA ullekha honA caahie|' AcAravidhi - isa nAma kI chaH kRtiyA~ dekhI jAtI hai| AcAravidhi - yaha saMskRta meM hai aura isakI racanA vi.saM. 1352 meM huI hai| AcAravidhi - yaha racanA prAkRta meM hai tathA 21 adhyAyoM meM vibhakta hai| AcAravidhi - yaha ajJAtakartRka hai| AcAravidhi - yaha bhI ajJAtakartRka hai| AcAravidhi - isake kartA munisundarasUri hai| AcAravidhi - isakI racanA abhayadevasUri ne kI hai| isakA dUsarA nAma sAmAcArI hai| ina pUrvokta kRtiyoM meM AcAra se sambandha rakhane vAle vidhi-vidhAna varNita hone cAhie, aisA ina kRtiyoM ke nAma se spaSTataH sUcita hotA hai| AcAradinakara __ AcAradinakara nAmaka yaha grantha candrakula se udbhUta kharataragaccha kI rudrapallIya zAkhA ke jayAnandasUri ke ziSya vardhamAnasUri dvArA racita hai| isakA zloka parimANa 12500 hai| isa grantha kA racanAkAla pandrahavI zatI (saMvata 1463) kA uttarArdha hai| yaha kRti mukhyataH saMskRta gadya meM hai| kintu kaI sthaloM para prAkRta gAthAe~ uddhata kI gaI haiN| sthala-sthala para saMskRta zlokoM kI bhI pradhAnatA rahI huI haiN| prastuta grantha ke nAmollekha se yaha pratIta hotA hai ki isameM jaina AcAra kA pratipAdana honA cAhie, parantu aisA nahIM hai, vastutaH isa grantha meM AcAra ' jinaratnakoza pR. 6 2 vahI pR. 22 Page #216 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 186/saMskAra evaM vratAropaNa sambandhI sAhitya pAlana karane kI vidhi batAyI gayI hai| mukhyatayA yaha kRti vidhi-vidhAnoM se sambandhita hai| isameM varNita vidhi-vidhAna prAyaH sarva paramparAoM meM mAnya hai| vidhi-vidhAna ke sambandha meM yaha kRti bahucarcita evaM mahattvapUrNa bhI hai| yaha grantha do bhAgoM meM prakAzita huA hai isa kRti meM kula 40 vidhi-vidhAna ullikhita kiye gaye haiM kucha avAntara vidhi-vidhAna bhI diye gaye haiN|' isameM prArambha ke solaha vidhAna gRhastha jIvana se sambandhita kahe gaye haiM jinameM solaha saMskAroM kA varNana kiyA gayA hai| Age ke solaha vidhAna sAdhu jIvana se sambaddha hai tathA anta ke ATha vidhi-vidhAna sAdhu aura gRhastha donoM ke dvArA sampanna karane yogya haiN| aba, prastuta kRti meM varNita vidhi-vidhAnoM kI saMkSipta carcA isa prakAra haiM(ka) gRhastha jIvana se sambandhita vidhi vidhAna ina vidhi-vidhAnoM ke antargata 16 saMskAroM kA varNana kiyA gayA hai| una 16 saMskAroM ke viSaya meM sAmAnya rUpa se jAnane yogya kucha bindU nimna haiM:1. prastuta kRti meM varNita prAyaH sabhI saMskAroM meM maMtro kA ullekha 'veda mantra' ke nAma se huA hai, jabaki mUlataH ve maMtra jaina paramparA ke AdhAra para nirmita haiN| 2. isameM saMskAra-vidhi ko sampanna karane ke lie eka gRhastha guru kA aura dUsare yati guru kA ullekha hai, kahIM-kahIM jaina brAhmaNa ko bhI saMskAra vidhi sampanna karavAne kA adhikArI batAyA gayA hai| 3. saMskAra vidhi ko samyak prakAra se sampanna karane ke lie jinamaMdira jAnA, bRhatsnAtra karanA, naivedyAdi sAmagrI car3hAnA, jala ke dvArA abhisiMcita karanA ityAdi kArya prAyaH Avazyaka mAne gaye haiN| 4. saMskAra vidhi kI sampannatA ke lie upAzraya meM birAjita sAdhuoM ke darzanArtha jAnA, unhe vaMdana karanA, unase vAsacUrNa grahaNa karanA, unheM nirdoSa AhArAdi baharAnA Adi kRtya bhI prAyaH Avazyaka mAne gaye haiN| 5. saMskAra sampanna karAne vAle gRhastha guru ko dakSiNA rUpa meM yathAzakti vastra-svarNa-tAmbUla Adi pradAna karane kA bhI prAyaH ullekha kiyA gayA hai| gRhastha guru ke binA koI bhI saMskAra sampanna nahIM ho sakatA hai aisA dikhalAyA gayA hai| yati guru ko vastra, pAtra aura AhAra dAna karane kA ullekha hai| 6. pratyeka saMskAra ko sampanna karane ke lie usa saMskAra ke anta meM Avazyaka sAmagrI kA bhI nirUpaNa kiyA gayA hai| ' yaha grantha zAha jasavaMtalAla gIradharalAla dozIvADAnI pola, ahamadAbAda se, vi.saM. 2038 meM prakAzita huA hai| Page #217 -------------------------------------------------------------------------- ________________ jaina vidhi-vidhAna sambandhI sAhitya kA bRhad itihAsa / 187 sAmAnyatayA isa grantha ke prArambha meM cAra zloka diye gaye haiM prathama zloka meM batAyA gayA hai ki yaha loka tattva jJAnamaya hai tathA isa loka meM jinhoMne AcAra ko praNIta kiyA hai una yogiyoM ko namaskAra karatA hU~, usake bAda solaha saMskAroM ke nAma kahe gaye haiN| saMskAra sampanna karAne vAle guru ke lakSaNa batAye gaye haiN| tatpazcAt anukramazaH solaha saMskAra sampanna karane kI vidhiyA~ pratipAdita kI gaI haiM ve saMkSepa meM nimnokta haiM - 1. garbhAdhAna - saMskAra vidhi - isa prathama udaya meM garbhAdhAna saMskAra ko sampanna karane kI vidhi kahI gayI hai isake sAtha hI yaha batAyA gayA haiM ki yaha saMskAra sthApita garbha ke saMrakSaNa ke lie kiyA jAtA hai tathA garbhadhAraNa ko pA~ca mAsa pUrNa ho jAyeM taba kiyA jAtA hai| isake sAtha hI prastuta saMskAra sampanna karane sambandhI zubhamAsa dina- tithi- vAra- nakSatrAdi kI carcA kI gaI hai itanA hI nahIM saMskAra sampanna hone para kulAcAra kI vidhi se kuladevatA, gRhadevatA evaM nagaradevatA kA pUjana karanA bhI anivArya batAyA gayA hai| prastuta saMskAra vidhi ke antargata zAMtidevI maMtra, zAMtidevI kA stotra, graMthiyojana maMtra, graMthiviyojana maMtra, jaina vedamaMtroM kI utpatti evaM jaina brAhmaNa kI udbhava kathA bhI dI gaI hai| 2. puMsavana saMskAra vidhi - isa dUsare udaya meM puMsavana saMskAra sampanna karane kI vidhi pradarzita kI gaI hai| yaha saMskAra garbhAdhAna ke pazcAt garbha se putra kI prApti ho, isa hetu kiyA jAtA hai| vaha karma jisake anuSThAna se 'puM- pumAn' arthAt puruSa kA janma ho vaha puMsavana saMskAra hai| prastuta kRti meM likhA hai ki- yaha saMskAra garbha ke ATha mAsa vyatIta hone para tathA sarva dohada pUrNa hone ke bAda garbhastha zizu ke aMga- upAMga pUrNataH vikasita hone para kiyA jAtA hai| isa saMskAra ko sampanna karane ke lie zubha dina-vAra-nakSatrAdi kA ullekha kiyA gayA hai| mukhyataH pati ke candrabala meM yaha saMskAra Ayojita karanA cAhie, aisA kahA gayA hai| 3. janma - saMskAra vidhi - isa udaya meM ve vidhi-vidhAna kahe gaye haiM jo zizu ke janma ke samaya kiye jAte haiN| yaha saMskAra garbhakAla ke apekSita mAsa-dinAdi kI avadhi pUrNa hone para kiyA jAtA hai / isa saMskAra ko sampanna karane ke lie gRhastha guru, jyotiSI, bAlaka kA pitA, dAdI, dAdA, cAcA Adi pAtra anivArya mAne gaye haiN| prastuta vidhi ke anta meM yaha kahA gayA hai ki kadAcit bAlaka kA janma AzleSAdi nakSatroM meM, gaMDAMta nakSatroM meM evaM bhadrA nakSatra meM huA ho to vaha pitA Page #218 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 188 / saMskAra evaM vratAropaNa sambandhI sAhitya ke dukha, zoka, maraNa kA kAraNa banatA hai ataH pitA evaM kula ke jyeSTha zAMtividhi (33 vA~ dvAra) meM kahe gaye vidhAna ko sampanna kiye binA zizu kA mukha nahIM dekheN| isa vidhi ke antargata jala ko abhimantrita karane kA maMtra aura rakSAkAla kA maMtra diyA gayA hai| 4. sUrya-candra darzana saMskAra vidhi - yaha saMskAra bAlaka ko sUrya-candra ke darzana karavAye jAne se sambandhita hai| isameM zizu ko bAharI saMsAra se avagata karAne ke lie sUrya evaM candra kA darzana karAyA jAtA hai isa grantha ke anusAra yaha darzana janma ke pazcAt tIsare dina karAyA jAtA hai / prastuta adhikAra meM kahA gayA hai ki yaha saMskAra sampanna karane ke lie svarNa rajata yA rakta caMdana kI sUrya evaM candra kI pratimAe~ banAyI jAtI hai| ina pratimAoM ke samakSa zAMtikarma evaM puSTi karma sampanna kiyA jAtA hai| sUrya kA darzana prAtaH evaM candra kA darzana saMdhyA ko karAyA jAtA hai tathA saMskAra kI kriyA sampanna hone ke bAda sUrya-candra kI pratimA kA visarjana kiyA jAtA hai| 5. kSIrAzana-saMskAra vidhi - jisameM zizu ko kSIra arthAt dugdha kA AhAra karAyA jAtA hai use kSIrAzana saMskAra kahate haiN| yaha saMskAra vidhi-vidhAna pUrvaka zizu ko dugdha pAna karAye jAne se sambandhita hai| isa saMskAra kI carcA karate hue kahA gayA hai ki yaha saMskAra janma ke pazcAt tIsare dina arthAt sUrya-candra darzana ke dina hI kiyA jAtA hai| isameM yaha bhI kahA gayA hai ki yaha saMskAra sampanna karane ke pUrva amRtamaMtra se 108 bAra abhimaMtrita kiye gae tIrtha jala ko zizu kI mAtA ke donoM stanoM para siMcana kiyA jAtA hai| 6. SaSThI - saMskAra vidhi - isa udaya meM SaSThI saMskAra ko sampanna karane sambandhI vidhi kI carcA karate hue kahA gayA hai ki isa saMskAra meM bAlaka ke janma ke chaThe dina vidhi-vidhAna pUrvaka devI ( SaSThI mAtA) kI pUjA kI jAtI hai / granthakAra ke anusAra SaSThI saMskAra kA tAtparya bAhmI Adi ATha mAtAoM sahita ambikA devI ke pUjana se hai / isa saMskAra ko sampanna karane ke sambandha meM kahA gayA hai ki sadhavA striyoM ke dvArA sUtikA gRha ke bhittibhAga evaM bhUmibhAga para gobara kA lepa kraayeN| phira zubha dinAdi meM bhitti bhAga para khaDI yA miTTI se saphedI karAye phira bhitti ke sapheda vAle bhAga para kuMkuma - hiMgula Adi lAlavarNoM se ATha khaDI huI, ATha baiThI huI aura ATha soyI huI mAtAoM kA Alekhana krvaayeN| tatpazcAt ina mAtAoM kA AhvAna pUrvaka pUjana kreN| rAtri jAgaraNa kareM, dUsare dina pratyeka mAtA kA nAma lekara unakA visarjana kreN| Page #219 -------------------------------------------------------------------------- ________________ jaina vidhi-vidhAna sambandhI sAhitya kA bRhad itihAsa / 189 7. zuci - saMskAra vidhi - yaha saMskAra daihika zuddhi evaM sthAna zuddhi hetu kiye jAne vAle vidhi-vidhAnoM se sambandhita hai| isa saMskAra vidhi kA vivecana karate hue granthakartA vardhamAnasUri ne likhA hai ki apane-apane varNa ke anusAra nirdhArita dinoM ke vyatIta hone para zucikarma saMskAra karanA caahie| isake sAtha yaha bhI batAyA gayA hai ki brAhmaNa 10 veM dina, kSatriya 12 veM dina, vaizya 16 veM dina aura zudra eka mahine meM zucikarma saMskAra karate haiN| yaha saMskAra karma prArambha karate samaya prathama solaha puruSoM taka unake vaMzajoM kA AhvAna karanA cAhie, aisA ullekha kiyA gayA hai| prastuta saMskAra vidhi ke antargata eka mahattvapUrNa kathana yaha kiyA gayA hai ki sUtaka ke dina pUrNa hone para usa dina yadi Ardra nakSatra, siMhayoni nakSatra evaM gajayoni nakSatra hoM to strI ko sUtaka kA snAna nahIM karanA caahie| sAtha hI ina nakSatroM ke nAmoM kA ullekha karate hue kahA hai ki ina nakSatroM meM snAna karane para prasava nahIM hotA hai| 8. nAmakaraNa - saMskAra vidhi- prastuta AThaveM udaya meM nAmakaraNa saMskAra kI vidhi vistAra pUrvaka kahI gaI hai| isa saMskAra ke antargata yaha batAyA gayA hai ki yaha saMskAra zucikarma ke dina yA usake dUsare yA tIsare dina athavA kisI zubha dina meM zizu ke caMdrabala ko dekhakara kiyA jAtA hai / prastuta vidhi kA avalokana karane se yaha siddha hotA hai ki isa saMskAra ko sampanna karane meM jyotiSI kI mukhya bhUmikA hotI hai| isake sAtha hI isameM yaha bhI nirdiSTa haiM ki janma kuMDalI ke bAraha grahoM evaM usameM sthita navagrahoM kA pUjana vizeSa rUpa se kiyA jAtA hai| janma nakSatra ke anusAra nikAlA gayA nAma prathama kulavRddhA ke kAna meM kahA jAtA hai| phira paramAtmA ke maMdira meM nAma kA prakaTIkaraNa kiyA jAtA hai| guru ke samIpa maMDalI paTTa kA pUjana kiyA jAtA hai, guru kI navAMgI pUjA kI jAtI hai, guru ke dvArA U~kAra, hrIMkAra, zrIMkAra se yukta vAsacUrNa pradAna kiyA jAtA hai ityAdi / 6. annaprAzana- saMskAra vidhi- annaprAzana saMskAra meM zizu ke janma ke pazcAt use prathama bAra anna kA AhAra karAyA jAtA hai| AcAra dinakara meM isa saMskAra kI carcA karate hue batAyA gayA hai ki yaha saMskAra bAlaka ke janma se chaThe mAsa meM evaM bAlikA ke janma se pA~cave mAsa meM kiyA jAtA hai| isa saMskAra ke lie yogya dina, nakSatra, vAra Adi kA ullekha kiyA gayA hai| isameM yaha bhI kahA gayA hai ki yaha saMskAra sampanna karane ke lie vividha prakAra ke vyaMjana banAye jAte haiM aura ye vyaMjana jinapratimA, gautamasvAmI kI pratimA, kuladevatA evaM gautradevI kI pratimA ke samakSa car3hAye jAte haiN| Page #220 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 190 / saMskAra evaM vratAropaNa sambandhI sAhitya 10. karNavedha saMskAra vidhi - isa saMskAra meM zizu kA karNa chedana kara vidhi-vidhAna pUrvaka AbhUSaNa pahanAyA jAtA hai| prastuta kRti meM batAyA gayA hai ki yaha saMskAra tIsare - pA~caveM yA sA~taveM varSa meM kiyA jAtA hai usameM bhI jisa mAsa meM zizu kA sUrya balavAna ho usa mAsa ke zubha vAra Adi meM karanA caahie| isa saMskAra vidhi ko sampanna karane ke viSaya meM yaha bhI kahA gayA hai ki karNavedha saMskAra kI vidhi apane - apane kula kI paramparAnusAra kuladevatA ke sthAna para, parvata para, nadI ke kinAre athavA ghara meM karanI caahie| 11. cUDAkaraNa- saMskAra vidhi - cUDA kA tAtparya bAloM ke guccha yA zikhA se hai jo muNDita sira para rakhI jAtI hai| isa saMskAra meM janma ke uparAnta pahalI bAra sira para eka bAlaguccha ( zikhA ) rakhakara zeSa sira ke bAloM kA muNDana kiyA jAtA hai| isa saMskAra ko sampanna karane ke lie zubha dina, nakSatra, vAra Adi batAye gaye haiN| yaha saMskAra kina dinoM meM na kareM, usakA bhI ullekha kiyA gayA hai| mukhya rUpa se bAlaka kA caMdrabala evaM tArAbala dekhakara kSaura karma kiye jAne kA ullekha hai| isake sAtha yaha saMskAra bhI pUrvokta kula devatA Adi ke sthAnoM para kiyA jAnA cAhie aisA kahA gayA hai| 12. upanayana saMskAra vidhi- upanayana kA artha hai- samIpa yA sannikaTa le jaanaa| isa saMskAra meM bAlaka ko vidhi-vidhAna pUrvaka AcArya ke pAsa le jAkara jJAnArjana hetu brahmacarya vrata kI dIkSA dekara vidyArthI banAyA jAtA hai| vastutaH yaha saMskAra manuSyoM ke varNa vizeSa meM praveza kara tadanurUpa veza evaM mudrA dhAraNa karane ke lie tathA apane - apane guru ke upadiSTa dharmamArga meM praveza karane ke lie kiyA jAtA hai| aisA AcAra dinakara kA abhimata hai| prastuta vidhi meM jina upavIta kA svarUpa isa prakAra pratipAdita haisarvaprathama donoM stanoM ke antara se samarUpa caurAzI dhAgoM kA eka sUtra kareM, phira use triguNa kareM punaH usa triguNa sUtra kA triguNa kareM aisA eka tantu hotA hai, usake sAtha aise do tantu aura jor3a dene para eka agra hotA hai| sabhI varNoM meM aisA agra dhAraNa karane kI alaga-alaga vyavasthA hai| isa prakAra jina upavIta meM navataMtu garbhita trisUtra hote haiM jo kramazaH brahmacarya kI navagupti ke tathA jJAna- darzana - cAritra rUpa triratna ke pratIka haiN| isameM mekhalA maMtra, kopIna maMtra, jinopavIta dhAraNa karane maMtra tathA vratabaMdhana vidhi, cAroM varNoM sambandhI vratAdeza vidhi, vratavisarga vidhi, godAna vidhi, zUdra ko uttarIya vastra pradAna karane kI vidhi, baTuka arthAt brahmacArI ko vidyArthI banAne kI vidhiyA~ bhI pratipAdita haiN| Page #221 -------------------------------------------------------------------------- ________________ jaina vidhi-vidhAna sambandhI sAhitya kA bRhad itihAsa/191 13. vidyAraMbha-saMskAra vidhi- yaha saMskAra bAlaka ko vidhipUrvaka vidyAdhyayana karavAne se sambandhita hai| prastuta kRti meM isa saMskAra ko prAraMbha karane ke lie zubha dina-vAra- nakSatrAdi kA ullekha kiyA gayA hai| sAtha hI vidyAdhyayana kA AraMbha karane meM varjita tithiyA~ bhI batAyI gaI haiN| isa grantha ke anusAra yaha saMskAra sampanna karane ke lie bAlaka ko sarvaprathama jinAlaya ke darzanAdi karavAte haiM, usake bAda upAzraya meM virAjita sAdhu yA sAdhvI ke darzana-vaMdanAdi karavAte haiM, usake bAda yatigurU ke samIpa le jAte haiM, tatpazcAt pAThazAlA meM praviSTa karate haiN| pUrvokta sabhI sthaloM para kucha vidhi-vidhAna bhI sampanna kiye jAte haiN| 14. vivAha-saMskAra vidhi- prastuta grantha meM vivAha saMskAra kI carcA karate hue aneka binduoM para prakAza DAlA gayA hai| sarvaprathama isameM kahA gayA hai ki jinakA kula aura zIla samAna hoM, unameM hI paraspara vivAha sambandha karanA caahie| vikRta kulavAlI kanyA ke sAtha vivAha nahIM karanA caahie| vikRta kula Adi ke lakSaNa bhI kahe gaye haiN| yadi donoM ke kula vikRta hoM to pA~ca zuddhiyoM ko dekhakara vivAha karane kA pratipAdana hai| vivAha kaba karanA cAhie isa saMbaMdha meM usake umra kA bhI nirdeza kiyA gayA hai| isake sAtha hI ATha prakAra ke vivAhoM kA nirUpaNa kiyA gayA hai unameM 1. brAhma 2. prajApatya 3. ArSa aura 4. devatA ina cAra prakAra ke vivAha ko prazasta mAnA gayA hai kyoMki ye vivAha mAtA-pitA kI icchAnusAra hote haiM jabaki 1. gAMdharva 2. AsurI 3. rAkSasa evaM 4. paizAca ye cAra prakAra ke vivAha aprazasta (pAparUpa) mAne gaye haiM, cUMki ye cAroM vivAha svecchAnusAra hote haiN| isa saMskAra meM prastuta viSaya ke atirikta nimnavidhiyoM kA bhI samyak nirUpaNa kiyA gayA hai- yathA 1. kanyAdAna karane kI vidhi 2. kulakara sthApanA kI pUjA vidhi 3. bArAta prasthAna karane kI vidhi 4. toraNa dvAra para karane yogya vidhi 5. ca~varI (vedI) nirmita karane kI vidhi 6. cAra pradakSiNA (phere) vidhi 7. kaMkaNa mocana vidhi 8. vara-vadhU visarjana vidhi 6. kulakara visarjana vidhi 10. vezyA vivAha vidhi ityaadi| __vivAha se pUrva donoM pakSoM meM aneka kriyAe~ kI jAtI haiM usakA bhI nirdeza kiyA gayA hai| kRti ke antargata ina saMskAra sambandhI kriyAoM ko sampanna karane meM deza evaM kulAcAra ko vizeSa mahattva diyA gayA hai| 15. vratAropaNa saMskAra vidhi- isa grantha meM vratAropaNa saMskAra vidhi kA ullekha karate hue sarvaprathama samyaktvavrata grahaNa karane kI vidhi kahI gaI hai| isa vidhi ke antargata vratAropaNa karAne vAle guru ke lakSaNa, vratagrAhI ke ikkIsa guNa, Page #222 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 192 / saMskAra evaM vratAropaNa sambandhI sAhitya sudeva - suguru- sudharma kA svarUpa tathA kudeva - kuguru-kudharma kA svarUpa bhI batAyA gayA hai| usake bAda dezaviratisAmAyikavrata grahaNa karane kI vidhi, bArahavrata grahaNa karane kI vidhi, gyAraha pratimAoM ko grahaNa karane kI vidhi nirdiSTa kI gaI haiN| tadanantara zrutasAmAyika grahaNa karane kI vidhi kA nirUpaNa kiyA gayA hai isameM yogodvahana rUpa upadhAna vidhi kA bhI pratipAdana kiyA gayA hai| isake sAtha hI isameM sAta prakAra ke upadhAna kI sAmAcArI evaM unakI tapavidhi bhI varNita kI gayI hai| tatpazcAt prasaMgAnurUpa zrAvaka kI dinacaryA kA sundara vivacena kiyA gayA hai| arhatkalpa ke anusAra zrAvaka kI pUjAvidhi vistArapUrvaka kahI gaI hai| jisameM aSTa prakAra ke dravyAdi ko pavitra karane ke mantra bhI diye gaye haiM isa kalpa meM jina pratimA kI pUjA ke sAtha navagrahapaTTa pUjA evaM lokapAlapaTTa pUjA karane kA bhI vidhAna prastuta kiyA gayA hai| 16. antya - saMskAra vidhi - isa adhikAra meM kisI zrAvaka kA kAladharma hone para usake antima saMskAra ko sampanna karane kI vidhi kahI gaI hai| isake pUrva antima ArAdhanA karane kI vidhi kA vivecana kiyA gayA hai usameM antima ArAdhanA hetu anazana (saMlekhanA ) Adi kA grahaNa kahA~ kare, kaba kareM, kisake samakSa kareM, aura kisa prakAra kareM ityAdi kI samyak carcA kI gaI hai| isake sAtha hI isameM yaha bhI kahA gayA hai ki antima ArAdhanA kI vidhi ko sampanna karane vAlA zrAvaka sabhI jIvoM se kSamAyAcanA kareM, pUrvabhavo meM kiye gaye pApoM kA mithyAdRSkRta deM, samyaktvavrata sahita bArahavrata ko svIkAra kareM, tathA arihaMta, siddha, sAdhu aura dharma ina cAra kI zaraNa grahaNa kreN| prastuta vidhi ke antargata antima saMskAra karane ke sambandha meM yaha kathana kiyA gayA hai ki yaha saMskAra zrAvaka yA jaina brAhmaNa dvArA sampanna kiyA jAnA caahie| isake sAtha hI cAroM varNoM ke anusAra antima saMskAra karane kI vidhi dikhalAyI gaI hai| amuka-amuka nakSatroM meM maraNa hone para kuza ke putaleM Adi banAne kA bhI nirdeza diyA gayA hai| agni saMskAra ke bAda citA kI bhasma evaM asthiyoM kA visarjana tathA zoka kA nivAraNa kaise kareM isakA bhI ullekha kiyA hai| sAtha hI mRtaka ko snAna karAne ke samaya kina-kina nakSatroM kA tyAga kareM tathA kina-kina vAroM meM preta sambandhI kriyA kareM isakA bhI pratipAdana kiyA gayA hai| isake atirikta isa grantha meM yaha bhI pratipAdita hai ki mRtyu ke pazcAt kitane dina kA sUtaka ho, garbhapAta meM kitane dina kA sUtaka ho, bAlaka kI mRtyu hone para kitane dina kA sUtaka ho ityaadi| anta meM apane-apane varNa ke anusAra sUtaka ke kalyANa rUpa paramAtmA kI snAtrapUjA evaM sAdharmika vAtsalya karane kA nirdeza kiyA gayA hai| Page #223 -------------------------------------------------------------------------- ________________ jaina vidhi-vidhAna sambandhI sAhitya kA bRhad itihAsa/193 (kha) sAdhu jIvana se sambandhita vidhi-vidhAna isameM sAdha jIvana se sambandha rakhane vAle solaha prakAra ke vidhi-vidhAna pratipAdita huye haiM unakA sAmAnya sparUpa isa prakAra hai 1. brahmacaryavrata-grahaNa vidhi - isameM brahmacaryavrata pAlana karane ke yogya kauna ho sakatA hai? usa adhikArI vyakti ke lakSaNa batAye gaye haiM sAtha hI brahmacarya vrata grahaNa kI vidhi batalAyI gaI hai| 2. kSullakatvadIkSA grahaNa vidhi - isa udaya meM kSullaka dIkSA grahaNa karane kI vidhi batAyI gayI hai, sAtha hI isameM kahA gayA haiM ki jisane tIna varSa paryanta trikaraNa kI zuddhipUrvaka brahmacaryavrata kA pAlana kiyA ho vahI kSullaka dIkSA ke yogya hotA hai| kSullaka dIkSA lene vAlA zikhAdhArI yA muNDita mastaka vAlA hotA hai aisA bhI isa kRti meM ullekha hai| 3. pravrajyA-grahaNa vidhi - isa udaya meM aThAraha dIkSA grahaNa karane kI vidhi pratipAdita hai| isake sAtha hI dIkSA ke lie ayogya aThAraha prakAra ke puruSa, bIsa prakAra kI striyA~ evaM dasa prakAra ke napuMsaka kI carcA kI gaI haiN| dIkSA ke lie yogya dina-vAra nakSatrAdi kA ullekha kiyA gayA hai tathA ziSya kA nayA nAmakaraNa sapta zuddhi ko dekhakara karanA cAhie aisA nirdeza bhI diyA gayA hai| itanA hI nahIM jinakalpiyoM kI dIkSA vidhi kA vaiziSTya batAte hue kahA gayA hai ki jinakalpI muni dIkSA ke samaya coTI (aTTA) grahaNa ke sthAna para sampUrNa keza loca karate haiM, veza grahaNa ke sthAna para tRNamaya eka vastra aura mayUrAdi piccha kA rajoharaNa rakhate haiM tathA pANi pAtra arthAt hAtha meM bhojana karate haiN| 4. upasthApanA vidhi - isa udaya meM upasthApanA arthAt paMcamahAvrata AropaNa karane kI vidhi prarUpita kI gayI hai| upasthApanA karane ke pUrva AvazyakasUtra, dazavaikAlikasUtra evaM mAMDalI ke yoga avazya karavAne cAhie, usameM bhI prajJAhIna kI upasthApanA dazavakAlika sUtra ke cAra adhyayana par3hAye binA nahIM karanI cAhie, aisA vizeSa ullekha kiyA gayA hai tathA upasthApanA ke lie zubha dina-nakSatrAdi kA varNana kiyA gayA haiN| 5. yogodvahana vidhi - isa udaya meM yoga zabda kI paribhASA batAte hue yogavahana yogya sAdhU ke lakSaNa, yogavahana karAne vAle guru ke lakSaNa, yogavahana meM sahAyaka banane vAle sAdhu ke lakSaNa, yogavahana yogya kSetra, vasati evaM sthaNDila ke lakSaNoM kI carcA kI gaI haiN| isake sAtha hI yogavahana meM upayogI upakaraNa evaM yogavahana karane yogya kAla (samaya) batAyA gayA hai| phira 53 zlokoM meM gaNiyoga Page #224 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 194 / saMskAra evaM vratAropaNa sambandhI sAhitya kI carcA kI gaI hai / 6 zlokoM meM yogabhaMga kI prAyazcitta vidhi kA nirUpaNa kiyA gayA hai / usake bAda kAlika sUtroM ke yogavahana meM karane yogya Avazyaka vidhi-vidhAna batAye gaye haiM unameM 1. carasaMghaTTA (saMsparza) grahaNa karane kI vidhi 2. sthirasaMghaTTA grahaNa karane kI vidhi - isameM bhI hastasaMghaTTA, pAdasaMghaTTA, rajoharaNasaMghaTTA, jholIsaMghaTTA, pAtrasaMghaTTA, dorIsaMghaTTA Adi grahaNa karane kI vidhiyA~ pramukha rUpa se varNita huI haiM isake sAtha hI kAla grahaNa ke lie ucitonucita kAla (samaya) batAyA gayA hai sAtha hI maraNa sUtaka evaM Rtu sambandhI asvAdhyAya kAla kA sUcana kiyA gayA hai| isake atirikta yogavahana prAraMbha karane ke pUrva yogavAhI loca kiyA huA, aura vasati zuddha kiyA huA upakaraNa Adi ko dhoyA huA honA cAhie isakA nirdeza diyA gayA hai| yogArambha ke yogya dina, vAra, nakSatrAdi kI zuddhi kA varNana kiyA gayA hai| zruta, zrutaskandha, adhyayana, zataka, varNa, uddezakAdi kI paribhASAe~ dI gaI haiN| AgAr3ha, anAgAr3ha, kAlika, utkAlika sUtroM para vicAra kiyA gayA hai| sAtha hI kAlagrahaNa kI vidhi evaM svAdhyAyaprasthApana kI vidhi kahI gaI haiN| isameM yogodvahana ke prAraMbha meM evaM samApti meM, zrutaskandha ke AraMbha meM evaM samApti meM jo nandi kriyA hotI hai usakI vidhi bhI kahI gaI hai / tadanantara kramazaH AvazyakasUtra, dazavaikAlikasUtra, uttarAdhyayanasUtra, AcArAMgasUtra, sUtrakR tAMgasUtra, vyavahArasUtra, dazAzrutaskaMdhasUtra, jJAtAdharmakathAsUtra, praznavyAkaraNasUtra, vipAkasUtra, upAMgasUtra, prakIrNakasUtra, mahAnizIthasUtra evaM bhagavatIsUtra kI yogatapa vidhi kA varNana kiyA gayA hai| ina sUtroM kI yogavidhi ke antargata pratyeka sUtra ke dina, khamAsamaNa kAyotsarga, mukhavastrikA pratilekhana, kAlagrahaNa Adi kitane-kitane hote haiM? inakA bhI vivecana kiyA gayA hai| 6. vAcanA-grahaNa vidhi isa udaya meM vAcanA lene yogya arthAt adhyayana karane yogya muni ke lakSaNa, vAcanA dene yogya arthAt adhyApana karAne yogya guru ke lakSaNa, vAcanA sAmagrI ke lakSaNa batAte hue vAcanA kI vidhi kahI gaI hai| isake sAtha hI vAcanA ( adhyayana ) kA krama batalAte hue kahA hai ki - prathama dazavaikAlikasUtra, phira AvazyakasUtra, phira uttarAdhyayanasUtra - usake pazcAt jisa krama se yogavahana karane kA nirdeza diyA gayA hai usa krama se vAcanA kA AdAna-pradAna karanA caahie| 7. vAcanAnujJA vidhi - isa udaya meM vAcanAcArya pada para sthApita karane yogya muni ke lakSaNa evaM vAcanAcArya pada ke lie zubha tithi, vAra, nakSatra, lagnAdi kI carcA karate hue vAcanAcArya pada sthApanA kI vidhi varNita kI gaI hai | Page #225 -------------------------------------------------------------------------- ________________ jaina vidhi-vidhAna sambandhI sAhitya kA bRhad itihAsa/195 8. upAdhyAyapada-sthApanA vidhi - isameM upAdhyAya padasthApanA vidhi ko kucha antara ke sAtha AcArya padasthApanA ke samAna batAyI gaI hai upAdhyAyapada para sthApita kiye jAne vAle muni ke sandarbha meM yaha vizeSa kahA gayA hai ki unheM akSamuSTi pradAna nahIM karate haiN| unake lie kAlagrahaNa vidhi evaM bRhatnaMdipATha kA zravaNa bhI nahIM hotA hai| kevala tIna bAra laghunandi kA pATha sunAte haiM aura varddhamAna vidyA paTTa pradAna karate haiN| 6. AcAryapada-sthApanA vidhi - isa udaya meM AcAryapada sthApanA kI vidhi kA varNana karate hue AcAryapada pradAna ke yogya nakSatra, vAra, dina, mAsa, varSa, lagna, graha Adi kI zuddhi dIkSA vidhi ke samAna jAnanI cAhie, aisA nirdeza kiyA gayA hai| isake sAtha hI AcAryapada ke yogya evaM ayogya muni ke lakSaNa batAye gaye haiN| isake atirikta AcAryapada pradAna karate samaya mastaka para nikSepa kiye jAne vAlA vAsacUrNa solaha mudrAoM evaM sUrimantra se mantrita hotA hai aisA sUcana kiyA gayA hai| anta meM zrAvaka varga ke dvArA ATha yA daza dina taka saMgha pUjAdi mahotsava kiye jAne kA ullekha hai| 10. bArahapratimA dhAraNa/grahaNa vidhi - isa udaya meM pratimA vahana yogya muni ke lakSaNa, pratimA grahaNa ke yogya zubha dinAdi, bAraha pratimAoM ke nAma evaM una bAraha pratimAoM ke grahaNa karane kI vidhi vivecita kI gaI hai| isake sAtha hI bAraha pratimAoM kI sarva dinoM kI saMkhyA 28 mAsa aura 26 dina batAyI gaI haiM tathA tapa saMkhyA meM 840 datti, 26 upavAsa aura 28 ekabhakta hote haiM aisA sUcana kiyA gayA hai| 11. vratinI (sAdhvI) vratadAna vidhi - isa udaya meM dIkSA lene yogya striyoM ke lakSaNa evaM unake vratadAna kI vidhi batAyI gaI hai| 12. pravartinIpada sthApanA vidhi - isa udaya meM pravartinIpada ke yogya sAdhvI ke lakSaNa batAte hue pravartinIpada sthApanA kI vidhi pradarzita kI gaI hai| 13. mahattarApada-sthApanA vidhi - isameM mahattarApada ke yogya sAthvI ke lakSaNa evaM mahattarApada sthApanA kI vidhi carcita hai ___ 14. ahorAtra-dinacaryA vidhi - isa udaya ke prArambha meM yaha kahA gayA hai ki dharmopakaraNa ke binA sAdhu-sAdhvI kI caryA vidhi kahanA asaMbhava hai ataH isameM sarvaprathama jinakalpI sAdhu ke 12 upakaraNa, sthavira kalpI sAdhu ke 14 upakaraNa, sthavira kalpI sAdhviyoM ke 25 upakaraNa, svayaMbuddha sAdhu ke Page #226 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 196/saMskAra evaM vratAropaNa sambandhI sAhitya 12 upakaraNa kahe gaye haiM isake sAtha hI pratyeka upakaraNa kA svarUpa evaM parimANa, unakA upayoga kaba kaise karanA cAhie? Adi kA vistAra pUrvaka vivecana kiyA gayA hai| tadanantara sAdhu kI ahorAtracaryA vidhi kA samyak rUpa se pratipAdana kiyA gayA hai isameM prasaMgavaza vihAra kA kAla, vihAra karane yogya muni ke lakSaNa, vihAra yogya upakaraNa, vihAra yogya deza (isameM Arya-anArya dezoM ke nAma) vihAra prasthAna ke yogya dinAdi kA ullekha bhI kiyA gayA hai| 15. RtusambandhI-caryA vidhi - isa udaya ke prAraMbha meM vastra, pAtra. sthAna, zarIrAdi kI zuddhi hetu kalpatarpaNa vidhi dikhalAyI gayI hai isake sambandha meM 'chahamAsika kalpa utArane kI vidhi' bhI kahI gaI hai| tadanantara hemanta, basanta, zizira Adi RtuoM ke samaya sAdhU ko kyA-kyA karanA cAhie, usa para prakAza DAlA gayA hai| yahA~ prasaMgavaza loca karaNa vidhi, malamAsa meM varjita kAryAdi kA bhI saMkSipta vivecanA kiyA gayA hai| 16. antimaArAdhanA vidhi- isa adhikAra meM maraNa prApta acitta muni ke zarIra kA pariSThApana kaise karanA cAhie usake sambandha meM nimna vidhAnoM kA ullekha kiyA gayA hai| isameM nirdeza hai ki pahale se hI dUra-madhya evaM nikaTa aise tIna prakAra kI sthaNDila bhUmi dekha lenI caahie| zava ko rAtri bhara rakhanA par3e to gItArtha sAdhuoM ko rAtri meM jAgaraNa karanA caahie| isake sAtha hI mRtAtmA rAtri meM uTha jAye to use kaise zAnta karanA cAhie? sthaNDila bhUmi kI ora le jAte samaya mRtAtmA ke paoNva kisa dizA kI ora rakhane cAhiye? pariSThApana karane kI bhUmi para kyA vidhi karanI cAhie? paiMtAlIsa, paccIsa evaM pandraha muhUrta vAle nakSatroM meM kisI muni kA maraNa hone para kitane putale banAne cAhie? pariSThApita karane ke bAda kaise lauTanA cAhie? vasati (upAzraya) meM kyA-kyA vidhi karanI cAhie ityAdi para sundara prakAza DAlA gayA hai| (ga) sAdhu evaM gRhastha donoM se sambandhita vidhi vidhAna AcAradinakara ke dUsare bhAga meM ATha vidhi-vidhAna sAdhu evaM gRhastha donoM se sambandhita kahe gaye haiN| ve vidhAna nimna haiM 1. pratiSThAdhikAra vidhi - isa udaya meM pratiSThA kA svarUpa batAte hue bIsa prakAra kI pratiSThAvidhiyoM ke nAmoM kA ullekha kiyA gayA hai| ve bIsa nAma ye haiM - 1. bimba pratiSThA vidhi- yaha pratiSThA vidhi zailamaya, kASThamaya, dhAtumaya, lepyamaya evaM gRhacaitya meM sthApita bimboM ke viSaya meM jAnanI caahie| isa vidhi ke antargata nimna viSayoM kI carcA kI gaI haiM- 1. caitya meM sthApita kiye jAne vAle Page #227 -------------------------------------------------------------------------- ________________ bimba kA parimANa 2. pUjanIya - apUjanIya pratimA kA svarUpa 3. gRha meM sthApita karane yogya bimba kA lakSaNa 4. 24 tIrthaMkaroM ke janmanakSatra evaM rAzi 5. pratiSThA hetu lagna zuddhi 6. pratiSThA hetu kSetra zuddhi 7. pratiSThA ke samaya upayoga Ane vAlI sAmagrI kI sUcI 8. pratiSThA ke samaya upayogI krayANaka sUcI 6. krayANaka kA artha 10. aThAraha abhiSeka meM prayukta hone vAlI sAmagrI kI sUcI 11. pratiSThA vidhi 12. zAntidevatA, ambikAdevatA, samasta vaiyAvRtyakaradevatA ke nimitta kAyotsarga vidhi 13. kalaza - balisAmagrI puSpAdi abhimantraNa vidhi 14 - 18. abhiSeka vidhi 16. nandyAvartta sthApanA evaM pUjana vidhi isameM devakulikA, maNDapa, maNDapikA Adi kI jaina vidhi-vidhAna sambandhI sAhitya kA bRhad itihAsa / 197 2. caitya pratiSThA vidhi pratiSThA samAviSTa hai| - 3. kalaza-pratiSThA vidhi - isameM svarNa, pASANa yA miTTI ke kalazoM kI pratiSThA vidhi kahI gaI hai| 4. dhvaja - pratiSThA vidhi - isa vidhi ke antargata patAkA mahAdhvajarAja Adi kI pratiSThA kA ullekha hai| 5. bimbakara- pratiSThA vidhi - isa vidhi meM jalapaTTAsana- toraNAdi kI pratiSThA samajhanI caahie| 6. devI - pratiSThA vidhi - isameM ambikA Adi gacchadevatA, zAsanadevatA, kuladevatA Adi kI pratiSThA vidhi kA vivecana hai| 7. kSetrapAla - pratiSThA vidhi - isa pratiSThA vidhi meM baTukanAtha, hanumAna, dezapUjita devAdi ko pratiSThita karane kI vidhi kA ullekha hai| 8. gaNezAdidevatA-pratiSThA vidhi - isameM vinAyaka devatA Adi kI mUrtiyoM ko sthApita karane kI vidhi nirdiSTa hai| 6. siddhamUrti - pratiSThA vidhi - isameM puMDarika svAmI, gautama svAmI Adi pUrva siddha pratimAoM kI pratiSThA vidhi kA varNana hai| 10. devatAvasarasamavasaraNa pratiSThA vidhi - isa adhikAra meM sthApanAcArya evaM samavasaraNa kI pratiSThA vidhi kA nirUpaNa hai| 11. mantrapaTa - pratiSThA vidhi - isameM dhAtu, utkIrNa evaM vastramaya paTTa kI pratiSThA vidhi kahI gaI hai| 12. pitRmUrti - pratiSThA vidhi - prAsAdasthApita, gRhasthApita, paTTikAsthApita pratiSThA vidhi kA varNana hai| Page #228 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 198/saMskAra evaM vratAropaNa sambandhI sAhitya 13. yatimUrti-pratiSThA vidhi- isa adhikAra meM AcArya, upAdhyAya evaM sAdhu kI pratimA ko sthApita karane kI vidhi kA pratipAdana kiyA gayA hai| ___14. graha-pratiSThA vidhi- isameM sUrya, candra, graha, nakSatra tArA Adi kI mUrtiyoM ko sthApita karane kI vidhi varNita hai| 15. caturnikAya-pratiSThA vidhi- isake antargata digpAlaindra evaM zAsana yakSAdi kI mUrti kI pratiSThA vidhi kA ullekha hai| yaha jJAta raheM ki zAsana deviyoM kI pratiSThA vidhi deviyoM kI pratiSThA vidhi ke antargata varNita hai| 16. gRhamandira-pratiSThA vidhi- yaha vidhi bhitti, stambha, dehalI, dvAra Adi kI pratiSThA se sambandhita hai| 17. vApyAdi jalAzaya-pratiSThA vidhi - isameM kUpa, taDAga Adi jalAzaya se sambandhita sthAnoM kI pratiSThAvidhi varNita hai| 18. vRkSa-pratiSThA vidhi- yahA~ vRkSa kA tAtparya udyAna vanadevatA Adi kI pratiSThA vidhi se hai| 16. aTTAlikAdi kI pratiSThA vidhi - isameM makAna ke UparI chata kI pratiSThA vidhi varNita hai| 20. durga kI pratiSThA vidhi- yahA~ durgapratolI? yantrAdi samajhanA caahie| ___ isa pratiSThA vidhi ke anta meM adhivAsanA vidhi, pratiSThAdi kI dina zuddhi aura pratiSThA kA lakSaNa batAyA gayA hai| 2. zAntyAdhikAra vidhi - isa zAntika vidhi nAmaka adhikara meM sarvaprathama zAnti ke prakAra batAye gaye haiN| usake bAda zAntika vidhi kI carcA karate hue yaha ullekha kiyA gayA hai ki yaha vidhi zAntinAtha prabhu kI pratimA ke samakSa karanI caahie| unakI pUjA karane ke lie- bimba ke Age sAta pITha rakhane cAhiyeM, jo svarNa, rUpaya, tAmra yA kAMsA se nirmita hoN| usake bAda prathama pITha para paMca parameSThI kI sthApanA, dvitIya pITha para dikpAloM kI sthApanA, tRtIya pITha para tIna-tIna ke krama se cAroM dizAoM meM bAraha rAziyoM kI sthApanA, caturtha pITha para sAta-sAta ke krama se cAroM dizAoM meM sattAIsa nakSatroM kI sthApanA, paMcama pITha para dizAoM ke krama se nau grahoM kI sthApanA, SaSTama pITha para solaha vidyAdevIyoM kI sthApanA evaM saptama pITha para gaNapati kI sthApanA karanI caahie| tatpazcAt mantroccAraNa pUrvaka pUrvokta deva-devIyoM nakSatra, rAzi, graha Adi pratyeka ke nAmoM kA uccAraNa karate hue pratyeka pITha kA pUjana karanA caahie| Page #229 -------------------------------------------------------------------------- ________________ jaina vidhi-vidhAna sambandhI sAhitya kA bRhad itihAsa/199 isake atirikta prastuta vidhi meM agralikhita vidhAnoM kA bhI nirUpaNa kiyA gayA hai ve vidhAna ye haiM - 1. graha zAnti kA vidhAna 2. nakSatra evaM graha zAnti-vidhAna 3. mUlA evaM AzleSA nakSatroM kI zAnti kA vidhAna 4. pUrvASAr3hAdi kA zAntika vidhAna 5. snAnAdi dvArA nakSatra zAnti kA vidhAna 6. prakArAntara se grahazAnti kA vidhAna 7. prakArAntara se graha pUjA kA vidhAna 8. snAnAdi dvArA grahazAnti kA vidhAna aura 6. sUryAdi grahoM kI stuti aadi| 3. pauSTikAdhikAra vidhi- isa adhikara meM pauSTika vidhi kA vivecana karate hue kahA gayA hai ki yaha pauSTika karma AdinAtha prabhu kI pratimA ke samakSa karanA caahie| pauSTika karma ko samyak prakAra se sampanna karane ke lie bRhatsnAtravidhi ke dvArA paccIsa bAra pratimA para puSpAMjali kA kSepaNa karanA caahie| pratimA ke Age pUrvavata pA~ca pITha kI sthApanA karanI caahie| prathama pITha para causaTha sura-asurendra kI sthApanA evaM unakA pUjana karanA caahie| dvitIya pITha para dikpAloM kI sthApanA evaM unakA pUjana karanA caahie| tRtIya pITha para kSetrapAla sahita navagraha kI sthApanA aura unakA pUjana karanA caahie| caturtha pITha para solaha vidyAdevIyoM kI sthApanA evaM unakA pUjana karanA cAhie tathA paMcama pITha para SaTdraha devIyoM kI sthApanA aura unakI pUjana vidhi karanI caahie| isa vidhi ke antargata pauSTika daNDaka (pATha) kA varNana karate hue kahA gayA hai ki pauSTika kalaza ko pUrNa karane taka kama se kama tIna bAra pauSTika daNDaka kA pATha karanA cAhie tathA kalaza pUrNa ho jAne para kalaza ke jala se pauSTikakarma karane vAloM kA kuza dvArA abhisiMcana karanA caahie| isake sAtha hI pauSTika karma karane yogya sthAnoM para bhI vicAra kiyA gayA hai| 4. balipradAna vidhi- isa adhikAra meM balizabda kA artha batAyA gayA hai| isake sAtha hI isameM tIna prakAra ke balividhAna kA varNana kiyA gayA hai 1. jina pratimA ke samakSa car3hAne yogya bali 2. viSNu, rudra ke nimitta car3hAne yogya bali aura 3. pitR-vyavahAra ke nimitta car3hAne yogya bli| 5. prAyazcittadAna vidhi - isa adhikAra meM prAyazcitta se sambandhita aneka viSayoM para vivecana kiyA gayA hai hama vistArabhaya se ullikhita viSayoM kA mAtra nAmollekha kara rahe haiN| sarvaprathama 1. prAyazcitta ke hetu 2. prAyazcitta kA AcaraNa 3. prAyazcitta dene vAle guru ke lakSaNa 4. prAyazcitta karane vAle ke lakSaNa 5. AlocanA grahaNa karane kA kAla 6. prAyazcitta na karane para hone vAle doSa 7. prAyazcitta karane para hone vAle lAbha aura 8. prAyazcitta grahaNa vidhi kA samyak Page #230 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 200 / saMskAra evaM vratAropaNa sambandhI sAhitya vivecana kiyA gayA hai| usake bAda 1. AlocanA 2. pratikramaNa 3. tadubhaya 4. viveka 5. kAyotsarga 6. tapa 7. cheda 8. mUla 6. anavasthApya aura 10. pArAMcita ina dasa prakAra ke prAracittoM kA varNana kiyA gayA hai| tadanantara jItakalpa, zrAvakajItakalpa, laghujItakalpa evaM vyavahArajItakalpa ke anusAra muni aura zrAvaka ke dvArA kiye jAne vAle aparAdha sthAnoM kI apekSA kaunasA prAyazcitta kitanA diyA jAnA cAhiye, usa vidhi kA pratipAdana kiyA gayA hai| isake sAtha hI prakIrNa - prAyazcitta aura bhAva prAyazcitta batAye gaye haiN| usake bAda snAna ke yogya arthAt snAna karane se jina pApoM kI zuddhi hotI haiM aise prAyazcittoM kA tapa ke yogya prAyazcittoM kA, dAna ke yogya prAyazcittoM kA aura vizodhana ke yogya prAyizcittoM kA svarUpa ullikhita kiyA gayA hai| anta meM prAyazcitta sambandhI koSThaka diye gaye haiN| 6. Avazyaka vidhi- yaha adhikAra sAmAyika, caturviMzatistava, vaMdana, pratikramaNa, kAyotsarga evaM pratyAkhyAna ina chaha Avazyaka vidhiyoM se sambandhita hai| isa adhikAra meM mukhya rUpa se chaH AvazyakoM kA vistRta varNana kiyA gayA hai| hama una viSayoM kA vizeSa pratipAdana na karate hue mAtra saMkSipta jAnakArI prastuta kareMge isameM Avazyaka vidhi kI carcA karane se pUrva 1. jItakalpa sambandhI 2. trayodaza krama se koSa sambandhI 3. nirapekSa kRtAdi sambandhI 4. Rtuparatva dAna sambandhI yantra evaM koSThaka diye gaye haiN| usake pazcAt SaT- Avazyaka vidhi ke antargata pratyeka meM agralikhita viSayoM para prakAza DAlA gayA hai| sarvaprathama cAra prakAra ke svAdhyAya kA svarUpa batAyA gayA hai sAmAyika Avazyaka - isa prathama Avazyaka meM sAmAyika vidhi kA vivecana huA hai isake sAtha pauSadha vidhi bhI kahI gaI hai| rAjAdi ke dvArA kI jAne vAlI Avazyaka vidhi bhI batAyI gaI haiN| caturviMzatistava Avazyaka - isa dUsare Avazyaka meM caturviMzatistavasUtra, caityastavasUtra, zrutastavasUtra, siddhastavasUtra, mahAvIrastavasUtra ityAdi kI vyAkhyA kI gaI haiN| vandana Avazyaka - isa Avazyaka ke antargata vandana ke 168 prakAroM para vicAra kiyA gayA hai ve prakAra isa taraha jJAtavya haiM- mukhavastrikA pratilekhana ke paccIsa prakAra, zarIra pratilekhanA ke paccIsa prakAra, vandana ke paccIsa Avazyaka, vandana ke chaH sthAna, guru ke chaH vacana, vandana se hone vAle chaH lAbha, vandana ke yogya pA~ca vyakti, vandana ke lie ayogya pA~ca prakAra ke vyakti, vandana sambandhI pA~ca udAharaNa, eka avagraha, pA~ca prakAra ke abhidhAna, pA~ca prakAra ke pratiSedha, guru kI Page #231 -------------------------------------------------------------------------- ________________ jaina vidhi-vidhAna sambandhI sAhitya kA bRhad itihAsa/201 taitIsa AzAtanA, vandanA ke battIsa doSa, vandana karane ke ATha kAraNa evaM vandana na karane se hone vAle chaH doSa isa prakAra vandana sambandhI 168 viSayoM kA vivecana huA hai| pratikramaNa Avazyaka - pratikramaNa Avazyaka vidhi kA pratipAdana karate hue nimna binduoM para prakAza DAlA gayA hai- 1. sAdhu ke aticAroM kI AlocanA kA svarUpa 2. pA~ca prakAra ke AcAroM kA svarUpa 3. saMghAdi se kSamAyAcanA kA svarUpa 4. zayana ke pUrva karane yogya aticAroM kA pratikramaNa 5. zayana sambandhI aticAroM kA pratikramaNa 6. bhikSA meM lage hue doSoM kA pratikramaNa 7. pratilekhanAdi aticAroM kA pratikramaNa 8. eka se lekara taiMtIsa sthAnoM kA pratikramaNa 6. taiMtIsa AzAtanAoM kA pratikramaNa 10. pAkSika sUtra kI vyAkhyA 11. vaMdittusUtra kI vyAkhyA 12. vratoM ke aticAroM kA pratikramaNa ityaadi| kAyotsarga Avazyaka- isa Avazyaka ke antargata kAyotsarga ke doSa, kAyotsarga ke vikalpa Adi kA varNana hai pratyAkhyAna Avazyaka- isa Avazyaka meM pratyAkhyAna kA svarUpa, pratyAkhyAna kI chaH zuddhi, dasa prakAra ke pratyAkhyAna, piNDita pratyAkhyAna Adi kA ullekha kiyA gayA hai| 7. tapavidhi - isa adhikAra meM tapa kA svarUpa, tapa karane yogya zrAvaka ke guNa tathA tapa yogya zubha dinAdi kA varNana kiyA gayA hai| tadanantara tIna bhAgoM meM vibhAjita kara 65 prakAra kI tapa vidhiyoM kA svarUpa darzAyA gayA hai| 1. tIrthakara paramAtmA dvArA kahe gaye tapa- isameM upadhAnAdi 11 prakAra ke tapa liye gaye haiN| 2. gItArthoM dvArA Acarita evaM kathita tapa- isa dUsare prakAra meM kalyANaka Adi 57 prakAra ke tapa ginAye gaye haiN| 3. phala pradhAna tapa- isa tIsare prakAra meM rohiNI Adi 27 prakAra ke tapa vidhiyoM kA vivecana kiyA gayA hai| prastuta kRti meM ina tapoM ke yantra bhI diye gaye haiN| 5. padAropaNaadhikAra vidhi- isa antima adhikAra meM 17 prakAra ke vyakti vizeSoM kI padAropaNa vidhi kA ullekha kiyA gayA hai| unake nAma nimna haiM - 1. yatiyoM kI padAropaNa vidhi 2. AcArya kI padAropaNa vidhi 3. upAdhyAya kI padAropaNa vidhi 4. sthAnapati kI padAropaNa vidhi 5. karma adhikArI kI padAropaNa vidhi 6. kSatriya kI padAropaNa vidhi 7. rAjA kI padAropaNa vidhi 8. rAnI kI padAropaNa vidhi 6. sAmanta kI padAropaNa vidhi 10. maNlezvara kI padAropaNa vidhi 11. grAmAdhipati kI padAropaNa vidhi 12. mantri kI padAropaNa vidhi 13. senApati pada para sthApita karane kI vidhi 14. vaizya aura zudra kI vidhi 15. pazuoM kI padAropaNa vidhi 16. saMghapati kI padAropaNa vidhi 17. nAmakaraNa kI vidhi isake Page #232 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 202 / saMskAra evaM vratAropaNa sambandhI sAhitya sAtha hI isameM 42 prakAra kI mudrAoM kA svarUpa phalasahita batAyA gayA hai| isa prakAra yaha grantha 40 vidhi-vidhAnoM ke sAtha sampUrNa hotA hai| yaha kRti saMskRta pradhAna hone para bhI, isameM AgamoM evaM Agamettara granthoM se aneka prAkRta gAthAe~ nibaddha kI gaI haiN| kahIM kahIM to pUrA kA pUrA prakaraNa yA grantha hI uddhRta hai| jaise- mAnadevasUrikRta upadhAnavidhi, jisameM 54 gAthAe~ hai vaha mahAnizItha se uddhRta kiyA gayA hai| isake atirikta kaI sthaloM para prAkRta gAthAe~ bhI dRSTigata hotI haiM jaise- vratAropaNa saMskAra meM guru ke guNa evaM zrAvaka ke guNoM kI gAthAe~ prAkRta meM hai| devavandana ke samaya kahe jAne vAlA 'arahaNAdistotra' 37 gAthAoM meM nibaddha hai / parigraha parimANa kA Tippanaka 46 padyoM sahita prAkRta meM hai / ahorAtracaryA vidhi ke antargata upakaraNa saMkhyA sambandhI 51 gAthAe~ prAkRta meM uddhRta kI gaI haiM ityAdi / anta meM granthakAra ne prazasti rUpa 31 zloka diye haiM unameM unhoMne paramAtmA mahavIra kI paramparA se apanI paramparA kA sambandha sthApita karane kA prayAsa kiyA hai| bIca meM haribhadrasUri, abhadevasUri, vallabhasUri Adi aneka pUrvAcAryoM ke nAma diye haiN| usake bAda sva paramparA kA ullekha karate hue kramazaH jinazekharasUri, padmacandragaNi, abhayadevasUri, devabhadra, bhadraMkarasUri, candrasUri, vijayacandrasUri, jinabhadrasUri, guNacandrasUri unake ziSya jayAnandasUri aura unake ziSya vardhamAnasUri hue, aisA nirdeza kiyA gayA hai| ye vardhamAnasUri kharataragaccha kI rudrapallIya zAkhA ke the| isameM grantha racanA kA prayojana, grantha racanA kA sthala, grantharacanA kA kAla bhI ullikhita huA hai| anta meM kSamAyAcanA karake grantha kI iti zrI kI gaI hai| oghaniryukti oghaniryukti nAmaka yaha grantha' cauthe mUlasUtra ke rUpa meM mAnA gayA hai| isameM sAdhucaryA sambandhI niyama aura AcAra-vicAra viSayaka kaI prakAra ke vidhi-vidhAna pratipAdita kiye gaye haiM / isake karttA AcArya bhadrabAhusvAmI hai| isa niryukti para droNAcArya ne vRtti likhI hai| isameM 811 prAkRta gAthAe~ haiN| isa grantha meM pratilekhana dvAra, piMDa dvAra, upadhinirUpaNa, anAyatanavarjana, pratisevanA dvAra, AlocanA dvAra aura vizuddhi dvAra ityAdi viSayoM kA nirUpaNa huA hai| jaina , yaha grantha droNAcAryavihita vRtti sahita- Agamodayasamiti, mahesAnA, san 1916 meM prakAzita huA hai| isaka eka saMskaraNa san 1657, vijayadAnasUrIzvara jaina granthamAlA - sUrata se prakAzita hai| Page #233 -------------------------------------------------------------------------- ________________ jaina vidhi-vidhAna sambandhI sAhitya kA bRhad itihAsa/203 zramaNa-saMgha ke itihAsa kA saMkalana karane kI dRSTi se yaha grantha atyanta mahattvapUrNa hai| __ isa grantha kI viSaya vastu saMkSepa meM isa prakAra hai - pratilekhanAdvAra- pratilekhanA kA artha hai- sthAna Adi kA bhalIprakAra nirIkSaNa krnaa| isake dasa dvAra kahe haiM- aziva, durbhikSa, rAjabhaya, kSobha, anazana, mArgabhraSTa, manda, atizaya, manda, atizayayukta, devatA aura aacaary| ina dasa dvAroM meM 1. devAdijanita upadrava ko aziva kahA gayA hai tathA aziva ke samaya sAdhujana dezAntara meM gamana kareM, aisA nirdeza diyA gayA hai| 2. durbhikSa hone para gaNabheda karake rogI sAdhu ko apane sAtha rakhane kA vidhAna batalAyA hai| 3. rAjA kinhIM kAraNoM se kupita hokara sAdhu kA bhojana, pAnI yA upakaraNa ko apahRta karane ke lie taiyAra ho jAye to aisI sthiti meM sAdhu gaccha ke sAtha hI rheN| 4. kisI nagara Adi meM kSobha yA Akasmika kaSTa ke Ane para ekAkI vihAra kreN| 5. anazana ke lie saMghAr3e (samudAya) ke abhAva meM ekAkI gamana kreN| 6. rogapIr3ita hone para saMghAr3e ke abhAva meM auSadhi Adi ke lie ekAkI hI gamana kreN| 7. devatA kA upadrava hone para ekAkI vihAra kareM, ityAdi sUcanAe~ dI gaI haiN| Age vihAra kI vidhi, mArga pUchane kI vidhi, varSAkAla meM kASTha kI pAdalekhanikA se bhUmi pramArjana karane kI vidhi, nadI pAra karane kI vidhi Adi kA pratipAdana kiyA gayA hai tathA saMyama pAlana ke lie AtmarakSA ko Avazyaka mAnA gayA hai| isI krama meM grAma meM praveza, rugNa sAdhu kA vaiyAvRtya, vaidya ke pAsa gamana Adi ke viSaya meM batAyA gayA hai ki tIna, pA~ca yA sAta sAdhu, svaccha vastra dhAraNa kara, zakuna dekhakara jaayeN| yadi vaidya kisI anya ke upacAra meM lagA huA ho to usa samaya usase na boleM, zucisthAna meM baiThA ho to rogI kA hAla sunAye, upacAra vidhi ko dhyAnapUrvaka suneN| isake Age bhikSAvidhi evaM vasatividhi ke bAre meM vivecana karate hue kahA gayA hai ki bAla-vRddha sAdhu ko isa kArya ke lie nahIM bhejanA caahie| vasati ko paMsada karate samaya, mala-mUtra kA pariSThApana karate samaya, bhikSA grahaNa karate samaya Asa-pAsa ke mArgoM ko bhalIbhA~ti dekhanA caahie| isake sAtha hI kaunasI dizA meM vasati hone se kalaha hotA haiM, kaunasI dizA meM udararoga hotA haiM, kaunasI dizA meM pUjA-satkAra hotA hai- isakA varNana kiyA gayA hai| isameM saMthAre ke lie tRNa kA, apAna pradeza poMchane ke lie miTTI Adi ke DheloM kA, vasati meM Thaharate samaya vasati ke mAlika se pUchane Adi kA bhI vicAra kiyA gayA hai| isI krama meM Age kahA haisAdhu zakuna dekhakara gamana kreN| kina-kina prasaMgoM meM zubha aura azabha zakuna hote hai evaM unakA kyA phala hotA hai ? yaha bhI batAyA gayA hai| Page #234 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 204/saMskAra evaM vratAropaNa sambandhI sAhitya isI prasaMga meM kauna kisa upakaraNa ko lekara gamana kareM ? isakA varNana kiyA gayA hai usa samaya AcArya ko saba bAtoM kA saMketa kara denA cAhie ki hama loga amuka samaya meM gamana kareMge, amuka jagaha ThahareMge Adi isa taraha gaccha gamana kI vidhi batAyI gayI hai| mArga jAnane vAle sAdhu ko sAtha rakhane kA evaM vasati meM pahu~cakara pAMva pramArjana karane kA vidhAna batalAyA gayA hai| vikAla ke samaya vasati meM praveza karane ke doSa batAye gaye haiN| Age vasati meM praveza karane ke bAda saMthArA lagAne kI vidhi batalAyI gayI hai| cora kA bhaya hone para mala-mUtra tyAga kI vidhi kahI gaI hai| tadanantara sAdharmika kRtyoM para prakAza DAlA gayA hai| sAdhu ke lie pramANayukta vasati meM rahane kA vidhAna kiyA hai| AcArya se pUchakara bhikSA ke lie gamana karane kA varNana kiyA gayA hai| yadi koI sAdhu binA pUche hI calA gayA ho aura samaya para na lauTA ho to usakI khoja karane kI vidhi, bhikSA ke lie gaye hue sAdhu ko cora Adi uThA leM jAyeM to baMdhana se chur3avAne kI vidhi, pratilekhanA vidhi, mala-mUtra tyAga vidhi Adi para prakAza DAlA gayA hai| piNDadvAra- isa dvAra meM eSaNA ke tIna prakAra kahe haiM 1. gaveSaNa-eSaNA, 2. grahaNa- eSaNA, aura 3. graas-essnnaa| isa sambandha meM yaha nirdeza diyA gayA hai ki jaina zramaNa ko ina tIna prakAra kI eSaNAoM se vizuddha AhAra grahaNa karanA caahiye| tadanantara cIra prakSAlana ke doSa, cIra-prakSAlana na karane ke doSa, rogiyoM ke vastra bAra-bAra dhone kA vidhAna, vastroM ko kauna se jala se dhonA, pahale kisake vastra dhonA Adi kA vidhAna, pAtra-lekhana vidhi, lepa ke prakAra Adi batAye gaye haiN| isI krama meM paragrAma meM bhikSATana kI vidhi batAI hai| nIce dvAra vAle ghara meM bhikSA na grahaNa karane kA vidhAna batAyA hai| bhArI vastu se Dhake hue AhAra ko grahaNa karane kA niSedha kiyA gayA hai| bhikSAgrahaNa kara vasati meM praveza karane kI vidhi, AlocanA vidhi, guru ko bhikSA dikhAne kI vidhi Adi para prakAza DAlA gayA hai| isI krama meM Age AhAra karate samaya thUkane Adi ke lie tathA asthi, kaMTaka Adi pheMkane ke lie bartana rakhane kA vidhAna batalAyA gayA hai| bhojana kA krama, bhojana-zuddhi, bhojana karane ke kAraNa batAye gaye haiN| bacI huI bhikSA ke parityAga kI vidhi, sthaMDila meM mala Adi ke tyAga kI Avazyaka vidhi evaM Avazyaka ke lie kAlavidhi kA prarUpaNa kiyA gayA hai| upadhidvAra- isa dvAra meM jinakalpI muni ke lie bAraha, sthavirakalpI muni ke lie caudaha aura sAdhviyoM ke lie paccIsa upakaraNa batAye gaye haiN| isakI carcA ' Page #235 -------------------------------------------------------------------------- ________________ jaina vidhi-vidhAna sambandhI sAhitya kA bRhad itihAsa/205 yathAprasaMga vistAra se kreNge| Age pAtra kA lakSaNa, pAtra grahaNa karane kI AvazyakatA, pAtra ke prayojana Adi batAye gaye haiN| tadanantara anAyatanavarjana dvAra, (762-84), pratisevanA dvAra (785-88), AlocanA dvAra- (786-61) evaM vizuddhi dvAra (762-804) kA nirUpaNa kiyA gayA hai| saMkSepataH yaha grantha jaina mani kI AcAravidhi kA vizada nirUpaNa karane vAlA aura vistRta pratipAdana karane vAlA hai| isameM jaina muni kI Avazyaka evaM AcAra viSayaka prAyaH sabhI prakAra ke vidhi-vidhAna ullikhita hue haiN| upasthAnavidhi yaha kRti zivanidhAnagaNi kI hai| isameM upasthApanA (bar3I dIkSA) vidhi kA varNana huA hai| upAsakasaMskAra isake kartA digambara muni padmanandi hai| yaha racanA saMskRta ke 62 padyoM meM hai|' isameM zrAvaka ke saMskAra grahaNa kA vivecana huA hai| upadhAnasvarUpa isakA lekhana zrI devasUri ne kiyA hai| isameM bhI upadhAnavidhi kA svarUpa vivecita hai| upadhAnavidhi yaha racanA ajJAtakartRka hai| aneka jJAna bhaMDAroM meM upalabdha hai| upadhAnapauSadhavizeSavidhi ___ isake kartA zrI cakrezvarasUri hai| isameM upadhAna aura pauSadha donoM prakAra kI vidhiyoM kA vivecana huA hai| upAdhyAyapadopasthAna yaha racanA aprakAzita hai| hameM upalabdha bhI nahIM huI hai| isake bAre meM itanA niHsaMdeha kaha sakate haiM ki isameM upAdhyAyapadasthApanA vidhi kA ullekha huA hai| ' jinaratnakoza pR. 56 2 vahI, pR. 54 3 vahI pR. 54 4 vahI, pR. 55 Page #236 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 206 / saMskAra evaM vratAropaNa sambandhI sAhitya upadhAna-vidhi tathA posaha - vidhi yaha kRti' gujarAtI gadya meM nibaddha hai| isakA saMpAdana paM. kaMcanavijaya gaNi ne kiyA hai| prakAzana kI dRSTi se yaha pustaka avazya hI arvAcIna hai vastutaH ye vidhAna zAstrasammata evaM tIrthaMkaropadiSTa haiN| upadhAna evaM pauSadha sambandhI aneka kRtiyA~ mere dekhane meM AI haiM kintu ina vidhiyoM kA kramika evaM vistRta svarUpa jo yahA~ varNita haiM vaha anyatra durlabha prAyaH hai| isameM ullikhita kucheka vidhAna to tatsambandhI granthoM meM samatulya hI hai| dUsarI bAta Adhunika ArAdhakoM ke bodha ke lie yaha kRti adhika lAbhadAyI pratIta hotI hai| isakI viSaya vastu avazyameva hI paThanIya haiN| hama viSaya vastu kA nAma nirdeza mAtra kara rahe haiM vaha isa prakAra hai (ka) upadhAna vidhi kI viSayavastu 1. upadhAna arthAt kyA? 2. upadhAna zabda kA artha 3. upadhAna karane kI AvazyakatA 4. upadhAna ke payAryavAcI nAma divasa, tapa Adi 5. upadhAna tapa ke ekAzana meM grahaNa karane yogya bhojya padArtha 6. upadhAna kI vAcanAe~ 7. upadhAna praveza vidhi evaM prabhAtakAlIna vidhi 8 sandhyAkAlIna anuSThAna vidhi 6. pratidina karane yogya kriyA vidhi 10. kAyotsarga vidhi 11. khamAsamaNa vidhi 12. svAdhyAya dhyAna vidhi 13. puruSoM ke rakhane yogya upakaraNa 14. striyoM ke rakhane yogya upakaraNa 15. vAcanA - grahaNa karane kI vidhi 16. AlocanA meM dina kina kAraNoM se girate haiM? 17 upadhAna meM AlocanA kina kAraNoM se AtI haiM? 18. mAlAparidhAna vidhi 16. AlocanA grahaNa vidhi 20. upadhAna sambandhI vizeSa jJAna bindU 21. devavaMdana vidhi 22. chaH ghaDI dina kA bhAga bItane para porisI paDhAne kI vidhi 23. rAtrika muhapatti pratilekhana vidhi 24 pratyAkhyAna vidhi 25. pauSadha - grahaNa vidhi 26. sandhyAkAlIna pratilekhana vidhi 27. caubIsa mAMDalA vidhi 28. saMthArA porisI vidhi 26. sthaMDila gamana vidhi 30. pauSadha pAraNa vidhi 31. upadhAna meM kambalI oDhane kA kAla - acitta pAnI kA kAla 32. jinamaMdira- darzana gamana vidhi 33. sAmAyika meM varjana karane yogya battIsa doSa 34. kAyotsarga meM varjana karane yogya unnIsa doSa 35 tapa ciMtana kAyotsarga vidhi ityAdi / pauSadha vidhi kI viSayavastu prAyaH upadhAna aura pauSadha meM kI jAne vAlI kriyAe~ samAna hI hotI haiM kyoMki upadhAna - pauSadha pUrvaka hI hotA hai tathApi isameM pauSadha sambandhI kaI 9 yaha vi.saM. 2005 meM, dhIrajalAla prabhudAsa velANI, bhAvanagara se prakAzita hai| Page #237 -------------------------------------------------------------------------- ________________ jaina vidhi-vidhAna sambandhI sAhitya kA bRhad itihAsa/207 vizeSa bindU diye gaye haiM jo jAnane yogya haiM aura pauSadha vidhi ko saphala banAne vAle haiN| isameM 'pauSadha vidhi' se sambandhita sabhI sUtra diye gaye haiN| yaha isa kRti kI viziSTatA hai| pauSadha vidhi kI viSaya vastu nAmanirdeza rUpa meM isa prakAra hai :- 1. pauSadha grAhI ke lie jAnane yogya sUcanAe~ 2. pauSadha kaba lenA cAhie? 3. pauSadha ke lie Avazyaka upakaraNa 4. mUtra-visarjana gamana vidhi 5. sthaMDila gamana vidhi 6. pauSadha lene ke bAda rAtrika pratikramaNa karanA ho to usakI vidhi 7. pauSadha grahaNa kI vidhi 8. pauSadha grahaNa pATha 6. pauSadha grahaNa karane ke bAda prabhAtakAlIna pratilekhana kI vidhi 10. devavaMdana kI vidhi 11. rAtrika muhapatti pratilekhana kI vidhi 12. pratyAkhyAna pArane kI vidhi 13. pauSadhadhArI ne AyaMbila nIvi yA ekAzana kiyA ho usakI vidhi 14. bhojana ke bAda caityavaMdana karane kI vidhi 15. rAtrika pauSadha grahaNa vidhi 16. sandhyA ko pratikramaNa karane ke pUrva karane yogya kriyAe~ 17. rAtrika pauSadhadhArI ke lie rAtrika pratikramaNa kI vidhi 18. pauSadha meM TAlane yogya 16. pauSadha ke pA~ca aticAra ityaadi| isa kRti ke anta meM pistAlIzaAgama tapa aura caudaha pUrva tapa kI vidhi bhI dI gaI hai| spaSTataH isa kRti kA saMkalana aneka dRSTiyoM se upayogI hai| upadhAna vidhi yaha eka saMkalita kRti' hai| isakA saMyojana tapAgacchIya rAmacandrasUri ke ziSya kAntivijaya gaNi ne kiyA hai| yaha kRti gujarAtI bhASA meM hai| isa kRti kI prastAvanA par3hane jaisI hai| isameM upadhAna zabda kI vyutpatti 'upadadhAti puSNAti zrutamityupadhAnama' kI hai aura likhA hai ki yahA~ jItavyavahAra ke anusAra upadhAnavidhi kahI gaI hai| tatsaMbaMdhI vizeSa adhikAra mahAnizIthasUtra meM dRSTigocara hotA hai sAtha hI mahAnizIthasUtra kA yoga kiyA huA sAdhu hI upadhAna tapa karavAne kA adhikArI hotA hai aisA nirdiSTa kiyA hai| aba, prastuta kRti meM upadhAna vidhi se sambandhita jo kucha kahA gayA hai unakA nAmollekha isa prakAra hai- 1. prathama upadhAna meM praveza karane kI vidhi 2. devavandana vidhi 3. sapta khamAsamaNa vidhi 4. pravedaNA (naMdi) vidhi 5. dvitIya upadhAna meM praveza karane kI vidhi 6. tRtIya, caturtha, paMcama aura SaSTama upadhAna meM praveza karane kI saMkSipta vidhi| 7. prAtaH kAla meM puruSoM ko karavAne yogya kriyA vidhi 7.1 pratilekhana vidhi 7.2 devavandana vidhi 7.3 pravedanA (paveyaNA) vidhi ' yaha kRti zrI sihora jaina saMgha- jJAna khAtA se vi.saM. 2502 meM prakAzita huI hai| Page #238 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 208/saMskAra evaM vratAropaNa sambandhI sAhitya 7.4 rAtrika mu~hapatti pratilekhana vidhi 8. pratidina sAyaMkAla meM puruSoM ko karavAne kI kriyA 8.1 sandhyAkAlIna pratilekhana vidhi 6.2 caubIsa mAMDalA vidhi 6. zrAvikAoM ko pratidina prAtaHkAla meM karavAne yogya vidhiyA~ 10. zrAvikAoM ko pratidina sandhyAkAla meM karavAne yogya vidhiyA~ 11. vAcanA vidhi- isameM namaskAra maMtra Adi sUtroM kI jitanI-jitanI vAcanAe~ hotI haiM sabhI kI pRthak-pRthak vidhi kahI gaI haiN| 12. kAyotsarga vidhi 12.1 khamAsamaNa vidhi 13. navakAravAlI ginane kI vidhi 14. upadhAna meM pratidina karane yogya kriyAe~ 15. upadhAna meM kina kAraNoM se dina girate haiM ? 16. upadhAna meM AlocanA ke kAraNa 17. mAlAropaNa vidhi 17.1 samuddeza vidhi 17.2 anujJA vidhi 18. mAlA bhUmi para gira jAye to punaH abhimantrita karane kI vidhi 16. AlocanA grahaNa vidhi 20. pAlI palaTavA vidhi| isa kRti ke aMta meM 'upadhAnamaMtra' bhI diyA gayA hai| upadhAna vidhAna isa pustaka kA lekhana vijayadakSasUri ne kiyA hai| yaha kRti' gujarAtI meM hai| isameM upadhAna saMbaMdhI Avazyaka vidhi-vidhAna saMkalita kiye gaye haiN| isake sAtha upadhAna kA svarUpa, upadhAna kI mahimA, upadhAna kI viziSTatA, upadhAna tapa se hone vAle mahAn lAbha, upadhAna kI ArAdhanA karane vAloM ke lie upayogI sUcanAe~, upadhAna tapa meM dina girane ke kAraNa, AlocanA ke kAraNa, pratidina kI Avazyaka kriyAe~, sthApanAcAryajI khulle rakhakara karane yogya kriyAe~ ityAdi viSayoM para bhI prakAza DAlA gayA hai| upadhAna svarUpa ___ yaha pustaka gujarAtI gadya meM hai| isakA lekhana dhIrajalAla TokarazI zAha ne kiyA hai| yaha kRti upadhAna karane vAloM ke lie atyanta upayogI siddha huI hai| isa kRti ke prArambha meM yaha batAyA gayA haiM ki upadhAna kriyA guru kI nizrA meM hI kyoM karanI cAhie? usake bAda upadhAna karane ke pUrva zrAvaka ko dRr3ha zraddhAvAlA aura gRha evaM vyApAra kI cintA se mukta hone kA nirdeza kiyA hai| isake pazcAta zrAvaka aura zrAvikA ke lie upadhAna tapa meM avazya rakhane yogya vastra evaM upakaraNoM kI carcA kI hai| tadanantara kramazaH tapAgacchIya paramparAnusAra chaH prakAra ke upadhAna aura unake dina evaM tapa kA parimANa batAyA gayA hai| tadanantara chaH prakAra ke upadhAna kI vAcanA vidhi ' yaha kRti vi.saM. 2028 meM, zrI UMjhA jaina saMgha (u.gu.) dvArA prakAzita huI hai| 2 yaha kRti zrI vijayadAnasUrIzvara jI jaina granthamAlA-gopIpurA, sUrata se vi.saM. 2012 meM prakAzita huI hai| Page #239 -------------------------------------------------------------------------- ________________ jaina vidhi-vidhAna sambandhI sAhitya kA bRhad itihAsa / 209 batAI gaI hai / upadhAna tapa meM praveza karane vAle sAdhakoM ko kaba kauna sI kriyA Adi karanI cAhie isakA bhI nirdeza kiyA gayA hai| isake sAtha hI upadhAna tapa meM kina kAraNoM aura kina doSoM se vaha dina nirasta mAnA jAtA hai, kina kAraNoM se AlocanA AtI hai, Adi kI carcA hai| upadhAna kriyA ke sambandha meM sAmAnya jAnakArI aura aneka sUcanAe~ bhI dI gaI haiN| tadanantara upadhAna viSayaka vidhi-vidhAnoM kA nirUpaNa kiyA gayA hai| unake nAma nirdeza isa prakAra haiM- 1. upadhAna meM praveza karane kI vidhi 2. prAtaH kAlIna gamanAgamana kI AlocanA vidhi 3. 100 logassasUtra ke kAyotsarga kI vidhi 4. pauSadha grahaNa vidhi 5. sAmAyika grahaNa vidhi 6. 'bahuvelaM' Adeza lene kI vidhi 7. pratilekhanA vidhi 8. paveyaNA (pravedana ) vidhi 6. svAdhyAya vidhi 10. rAtrika mukhavastrikA pratilekhana vidhi 11. devavaMdana vidhi 12. paurisI par3hane kI vidhi 13. namaskAramaMtra ginane kI vidhi 14. pratyAkhyAna pArane kI vidhi 15. sandhyAkAlIna kriyA vidhi 16. caubIsa mAMDalA vidhi 17. zrAvikAoM ke lie vizeSa vidhi 18. saMthArA pauruSI par3hane kI vidhi 16. mAlA pahanane kI vidhi spaSTataH yaha kRti AkAra meM laghu hai kintu upadhAnavidhi kA sarvAMga vivecana prastuta karatI hai| upadhAnaprakaraNa isake racayitA mAnadevasUri hai| yaha prakaraNa ati pracalita hai| vidhimArgaprapA, AcAradinakara, namaskArasvAdhyAya Adi granthoM meM isako uddhRta kiyA gayA hai / isa prakaraNa meM sAta prakAra ke upadhAna kA savidhi pratipAdana huA hai| yaha prAkRta padya meM hai / ' jaina saMskAra rIti rivAja evaM jaina vivAha vidhi yaha pustaka ema. pI. jaina dvArA saMkalita kI gaI hai| yadyapi racanA sAmagrI evaM AkAra kI dRSTi se laghu hai, tathApi gRhastha Azrama meM rahane vAle sAdhakoM kI dRSTi se parama upayogI hai| isameM janma se lekara mRtyu paryanta jitane vidhi-vidhAna evaM saMskAra sampanna kiye jAte haiM ve sabhI jaina paddhati ke AdhAra para prastuta kiye gaye haiN| pustaka kI viSayavastu par3hane se jJAta hotA hai ki isameM ullikhita vidhi-vidhAna jaina paramparA ke sabhI anuyAyiyoM ke lie sarva sAmAnya hai| vastutaH gRhastha sAdhakoM ke lie svaparamparA kA pAlana karane hetu isameM pratipAdita pratyeka vidhAna par3hane yogya, jAnane yogya aura sampanna karane yogya haiN| ' jinaratnakoza pR. 54 . Page #240 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 210 / saMskAra evaM vratAropaNa sambandhI sAhitya isa kRti ke prAraMbha meM saMkalanakartA dvArA maMgalAcaraNa ke nimitta eka zloka diyA gayA hai| usameM aneka vizeSaNoM ke sAtha carama tIrthAdhipati mahAvIra prabhu ko vandana kiyA gayA hai / anta meM prazasti rUpa chaH zloka diye gaye haiM usase jJAta hotA hai ki saMkalanakarttA kharataragaccha paramparA ke anuyAyI hai- unhoMne apanI guru paramparA isa prakAra dI hai- kharataragacchIya maMDana jinakIrtiratnasUri huye, usa zAkhA ke antargata kriyoddhAra karane vAle jinakRpAcandra sUri huye haiM, unake ziSya upAdhyAya sukhasAgara hue, unake ziSya muni maMgalasAgara ke dvArA prastuta kRti vidhiprapAdi prAcIna granthoM ke anusAra, vi. saM. 1667 nAgapura meM taiyAra kI gaI hai| mukhyataH isameM do prakAra ke vidhi-vidhAna diye gaye haiM 1 prathama prakAra ke vidhi-vidhAna solaha saMskAroM se sambandhita hai 2. dUsare prakAra ke vidhi-vidhAna jaina vivAha paddhati se sambaddha hai| isa kRti meM solaha saMskAroM se sambandhita nimnalikhita viSayoM para carcA huI hai yathA- garbhAdhAna saMskAra vidhi, snAna vidhi, cUr3A pahanAne kI vidhi, maMdira darzana vidhi, zizu ko jaina banAne kI vidhi, ghATa or3hane ( saubhAgyasUcaka lAlaraMga kI sAr3I or3hane) kI vidhi, jaina paddhati ke anusAra janmadina manAne kI vidhi / isake sAtha videzI evaM Adhunika saMskRti ke AdhAra para janmadina manAne kI rIti bhI dikhalAyI gaI hai| isameM jaina paddhati se vivAha sampanna karane kI vidhi batalAyI gaI haiM jaise 1. tilaka lagAnA, 2 . sagAI karanA 3. nimantraNa patra preSita karanA 4. mUMga hAtha meM lenA 5. kalaza yA bhAMr3A lAnA 6. bindorA jimAnA 7. battIsI nyautanA 8. mAyarA bharanA 6. bhiyAnA yA usarI karanA - isa vidhAna meM vara yA vadhU ko caukI para biThAkara aura rolI kA tilaka lagAkara patAze ko ghI meM karake khilAyA jAtA hai| 10. pIThI lagAnA 11. tela car3hAnA 12. pheroM ke lie vedI kI racanA karanA 12.1 staMbhAropaNa ( yaha caMvarI ke dakSiNa-pazcima kone meM kiyA jAtA hai ) 13. ca~varI banAnA 14. toraNa bAMdhanA 15. bArAta kA svAgata karanA 16. varamAlA pahanAnA 17. prItibhoja karanA 18. phere kA saMskAra karanA 16. kanyA ko vidAI denA 20. maseDe kI rIti karanA- isameM vivAha ke dUsare dina vara-vadhU ko kanyA ke pitA ke ghara bhojana hetu bulAyA jAtA hai phira kanyA ko bheMTa diyA huA sAmAna dekara vidA kiyA jAtA hai aura bhI kriyAe~ hotI haiN| 21. vara pakSa ke rIti-rivAja - jaise vara nikAsI karanA ( yaha vidhi bArAta prasthAna ke samaya kI jAtI hai, TUTayA karanA- arthAt bArAta prasthAna hone ke bAda mahilAoM dvArA kiyA gayA manoraMjana, dUlhA-dulhana kA gRha praveza, suhAga thAla lUTAnA ityAdi vidhiyoM kA nirUpaNa kiyA gayA hai| Page #241 -------------------------------------------------------------------------- ________________ jaina vidhi-vidhAna sambandhI sAhitya kA bRhad itihAsa / 211 isake sAtha maMtroccAraNa pUrvaka sampanna kiye jAne vAle vidhi-vidhAna bhI diye gaye haiM yathA- 1. pANigrahaNa saMskAra vidhi 2. kanyAdAna vidhi 3. sAta pradakSiNA (pherA) vidhi | anta meM vadhU ke prati vara ke sAta vacana aura vara ke prati kanyA ke sAta vacana batAye gaye haiN| jainavivAha paddhati isa nAma kI do kRtiyA~ hai eka kRti jinasena dvArA racI gaI hai| dUsarI ajJAtakartRka hai| tIsarI kRti 'jainavivAhavidhi' ke nAma se hai| ina tInoM kRtiyoM meM jaina paramparA ke anusAra vivAha karane kI rIti batalAyI gaI hai| ' jaina vivAha paddhati yaha saMkalita pustikA hai| paM. haMsarAja zAstrI ne zvetAmbara paramparA ke anusAra isameM jaina vivAha paddhati kA saMgraha kiyA hai| isa kRti meM vivAha se pUrva kI vidhi, toraNa pratiSThA vidhi, vara dvArA saMkalpa vidhi, agni sthApanA vidhi, granthi baMdhana vidhi, kaMkaNa baMdhana vidhi, vara aura vadhU ke paraspara meM eka-dUsare ke lie sAta-sAta pratijJA vacana kara mocana, granthi - mocana, visarjana vidhi ityAdi kA varNana huA hai| dIkSA - baDI dIkSAdi vidhi-saMgraha yaha pustaka acalagacchIya mAnyatAnusAra racI gaI hai| isa kRti kI lipi gujarAtI hai| yaha mukhyataH prAkRta bhASA meM hai| yaha racanA apane nAma ke anusAra dIkSA - bar3I dIkSA Adi svIkAra karane se sambandhita vidhiyoM kA vivecana karatI haiN| isa kRti meM ullikhita vidhiyoM nimna haiM - 1. dIkSA grahaNa karane kI vidhi 2. yoga meM praveza karane kI vidhi 3. pravedana karane kI vidhi 4. sandhyA ke samaya karane yogya vidhi 5. yoga saMbaMdhI yantra 6. kAyotsarga vidhi 7. yoga meM se bAhara nikalane kI vidhi 8. anuyoga vidhi 6. baDI dIkSA grahaNa karane kI vidhi 10. mAMDale ke sAta AyaMbila kI vidhi | yaha saMgraha pUrNacandrasUrIjI dvArA saMkalita kiyA gayA hai tathA vAsarar3A zvetAmbara mUrtipUjaka jaina saMgha tA. vAva, banAsakAMThA, se prakAzita hai| jinaratnakoza pR. 145 2 yaha kRti san 1638 meM zrI jaina sumati mitra maNDala jaina bAjAra, rAvalapiMDI siTI se prakAzita hai| Page #242 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 212/saMskAra evaM vratAropaNa sambandhI sAhitya dIkSAvidhi tathA vratavidhi yaha ajJAtakartRka racanA prAkRta evaM gujarAtI mizrita gadya meM gumphita hai aura atyanta saMkSipta hai|' saMbhavataH yaha kRti saMkalita kI haI pratIta hotI hai| isameM apane nAma ke anusAra dIkSA evaM vrata sambandhI vidhiyoM kA ullekha huA hai| isa kRti meM nimnavidhiyA~ dI gaI haiM- 1. dIkSA grahaNa karane kI vidhi 2. brahmacarya vrata dhAraNa karane kI vidhi 3. bIzasthAnaka Adi tapa grahaNa karane kI vidhi 4. paiMtAlIsaAgama kI tapa ArAdhanA vidhi 5. caudahapUrva kI tapa ArAdhanA vidhi| prastuta prati ke avalokana se itanA spaSTa hotA hai ki yaha kRti devamuni ke ziSya dharaNendra muni kI prareNA se prakAzita huI hai| isa kRti meM dIkSAvidhi kA ullekha tapAgacchIya paramparAnusAra huA hai| dIkSAvidhi __ hameM jinaratnakoza meM jainadIkSAvidhi sambandhI sAta kRtiyoM ke nAma dekhane ko mile haiM unameM 'dIkSAkulaka' 'dIkSAdividhi' 'dIkSApaTala' ye tIna kR tiyA~ baMgAla ke jJAnabhaMDAroM meM surakSita haiN| isakA vivaraNa upalabdha nahIM huA hai| 'dIkSAdvAtriMzikA' nAmaka racanA digambara muni paramAnanda kI hai| 'dIkSAvidhAnapaMcAzaka' AcArya haribhadrasUri kA hai| 'dIkSAvidhi' nAma kI do kR tiyA~ eka prAkRta meM haiM aura eka saMskRta meM hai| ye racanAe~ haMsavijayajI kI / lAyabrerI meM maujUda haiN| dIkSAvidhi yaha kRti saMskRta-hindI mizrita bhASA meM hai| isameM mUlataH vidhimArgaprapA Adi granthAnusAra dIkSA vidhi kA saMkalana kiyA gayA hai| isakA saMzodhana AnandasAgara jI ne kiyA hai| yaha dIkSAvidhi kharataragaccha kI paramparAnusAra nirdiSTa hai| isameM dIkSAvidhi se sambandhita nimna vidhAna kahe gaye haiM - 1. dIkSA grahaNa se pUrva dina kI vidhi 2. dIkSA ke dina nandI sthApanA hetu karane yogya vidhiyA~ 2.1 nandI sthApanA vidhi| 2.2 dikpAla sthApanA vidhi| 2.3 navagraha sthApanA vidhi| 3. dIkSA vidhi- isake antargata nimna vidhAna sampanna kiye jAte haiM- 3.1 dIkSA kA nirNaya, 2. dIkSArthI kI parIkSA, 3. dIkSArthI mAtA-pitA dvArA anumati grahaNa, 4. devavandana-vidhi, 5. upakaraNa maMtra vidhAna, 6. veza arpaNa, 7. ' isakA prakAzana vi.saM. 1674 meM zrI yazovijaya jaina granthamAlA se huA hai| 2 jinaratnakoza pR. 174-175 Page #243 -------------------------------------------------------------------------- ________________ jaina vidhi-vidhAna sambandhI sAhitya kA bRhad itihAsa / 213 veza dhAraNa, 8. coTI- grahaNa, 6. samyaktva sAmAyika - dezaviratisAmAyika kA svIkAra, 10. akSata abhimantraNa - vidhi, 12. stobhavandana - vidhi 4. nUtananAmakaraNa - vidhi / 5. guru dvArA navIna sAdhu ko dharmopadeza / 6. visarjana vidhi 1. dazadikpAla virsajana, 2. navagraha visarjana evaM 3. nandi visarjana vidhi ' dIkSA-yogavidhi yaha bhI eka saMkalita kI gaI kRti hai| isakA sampAdana yogirAja zAntivimalagaNi ne kiyA hai| yaha prAcIna gujarAtI bhASA meM nibaddha hai| isa kRti meM tapAgacchIya paramparAnusAra vidhiyoM kA saMgraha kiyA hai| yadyapi dIkSA vidhi kA vivaraNa kaI granthoM meM upalabdha hotA hai kintu dIkSAvidhi ke sAtha-sAtha upasthApanA ( baDI dIkSA) kI bhUmikA meM praveza karane ke lie AvazyakasUtra evaM dazavaikAlikasUtra aura mAMDalI ke yoga ( tapa anuSThAna ) anivAryataH karane hote haiM ina yoga vidhiyoM sambandhI aura dIkSA sambandhI ye sabhI vidhi-vidhAna eka sAtha saMkalita hoM aura vaha bhI pUrNa spaSTatA ke sAtha hoM usa sambandha meM hameM yaha prathama kRti dekhane ko milI hai| isameM yoga vidhiyoM kA vistAra ke sAtha nirUpaNa huA hai| isameM kucha anya vidhiyA~ bhI dI gaI hai| prastuta kRti meM saMkalita vidhiyA~ nimnalikhita haiM- 1. dIkSA grahaNa vidhi 2. upasthApanA vidhi 3. vratoccAraNa vidhi- isameM brahmacaryavrata, bIzasthAnaka tapa jJAnapaMcamI tapa, rohiNI tapa, maunaekAdazI tapa, bArahavrata aura samyaktvavrata ina sabhI tapoM evaM vratoM ko grahaNa karane kI vidhiyA~ dI gaI haiM / 4. saMghapati ko tIrthamAla paharAne kI vidhi 5. bAraha mAsa meM kAyotsarga karane kI vidhi 6. loca karane kI vidhi 7. AvazyakasUtra yoga vidhi - isa sUtra kA yoga ATha dina meM pUrA hotA hai| isameM ATha hI dinoM kI vidhiyA~ pRthak-pRthak dI gaI hai| ve isa prakAra haiM- 1. AvazyakasUtra ke prathama dina kI vidhi 1.1 AvazyakasUtra yoga meM praveza karane kI vidhi 1.2 Avazyaka zrutaskaMdha ke uddezanaMdI kI vidhi 1.3 Avazyaka zrutaskaMdha kI uddeza vidhi 1.4 Avazyaka zrutaskaMdha ke prathama adhyayana kI uddeza vidhi 1.5 Avazyaka zrutaskaMdha ke prathama adhyayana kI samuddeza vidhi 1.6 Avazyaka zrutaskaMdha ke prathama adhyayana kI vAcanA vidhi 1.7 Avazyaka zrutaskaMdha ke prathama adhyayana kI anujJA vidhi 1.8 pravedana vidhi 1.6 svAdhyAya (sajjhAya ) vidhi 2. AvazyakasUtra ke dvitIya dina kI vidhi 2.1 Avazyaka zrutaskaMdha ke dUsare adhyayana kI uddeza vidhi, samuddeza vidhi, vAcanA vidhi, anujJA vidhi aura - , yaha pustaka zrI Ananda jJAna mandira, sailAnA se vi.saM. 2051 meM prakAzita huI hai| Page #244 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 214/saMskAra evaM vratAropaNa sambandhI sAhitya pravedana vidhi 3. AvazyakasUtra ke tRtIya dina kI vidhi- 3.1 Avazyaka zrutaskaMdha ke tIsare adhyayana kI uddeza vidhi, samuddeza vidhi, vAcanA vidhi, anujJAvidhi aura pravedana vidhi 4. AvazyakasUtra ke caturtha dina kI vidhi- 4.1 Avazyaka zrutaskaMdha ke cauthe adhyayana kI uddeza vidhi, samuddeza vidhi, vAcana vidhi, anujJAvidhi aura pravedana vidhi 5. AvazyakasUtra ke paMcama dina kI vidhi- 5.1 samuddeza vidhi, vAcanA vidhi, anujJAvidhi aura pravedana vidhi 6. AvazyakasUtra ke SaSThama dina kI vidhi, samuddeza vidhi, vAcanA vidhi, anujJAvidhi aura pravedana vidhi 7. AvazyakasUtra ke saptama dina kI vidhi- 7.1 Avazyaka zrutaskaMdha kI samuddeza vidhi, vAcanA vidhi evaM pravedana vidhi 8. AvazyakasUtra ke aSTama dina kI vidhi8.1 Avazyaka zrutaskaMdha kI anujJAnaMdI vidhi, Avazyaka zrutaskaMdha kI anujJA vidhi aura pravedana vidhi 6. pAlI pravedana (paveyaNA) vidhi- Avazyaka sUtra yoga ke mUla dina pUrNa hone ke bAda vRddhi ke cAra dina tathA anya dina gire hoM, to una dinoM meM karane kI vidhi 8. zrI dazavaikAlikasUtra yoga vidhi- isa sUtra ke yoga pandraha dina meM pUre hote haiN| pratyeka dina kI pRthak-pRthak vidhi isa prakAra hai 1. dazavaikAlikasUtra ke pahale dina kI vidhi- 1.1 dazavaikAlikasUtra ke yoga meM praveza karane kI vidhi 1.2 dazavaikAlika zrutaskaMdha ke uddeza-naMdI kI vidhi 1.3 dazavakAlika zrutaskaMdha kI uddeza vidhi 1.4 dazavaikAlika zrutaskaMdha ke prathama adhyayana kI uddeza vidhi 1.5 dazavaikAlika zrutaskaMdha ke prathama adhyayana kI samuddeza vidhi 1.6 dazavaikAlika zrutaskaMdha ke prathama adhyayana kI vAcanA vidhi 1. 7 dazavakAlika zrutaskaMdha ke prathama adhyayana kI anujJA vidhi 1.8 pravedana vidhi| 2. dazavaikAlikasUtra ke dUsare dina kI vidhi- 2.1 dazavaikAlika zrutaskaMdha ke dUsare adhyayana kI uddeza vidhi, samuddeza vidhi, vAcanA vidhi, anujJA vidhi aura pravedana vidhi| 3. dazavakAlika sUtra ke tIsare dina kI vidhi- 3.1 dazavakAlika sUtra ke tIsare adhyayana kI uddeza vidhi, samaddeza vidhi, anujJAvidhi aura pravedana vidhi| 4. dazavaikAlikasUtra ke cauthe dina kI vidhi- 4.1 dazavaikAlika zrutaskaMdha ke cauthe adhyayana kI uddeza vidhi, samuddeza vidhi, vAcanA vidhi, anujJA vidhi aura pravedana vidhi| 5. dazavaikAlikasUtra ke pA~cave dina kI vidhi- 5.1 dazavakAlika zrutaskaMdha ke pA~cave adhyayana kI uddeza vidhi, pA~caveM adhyayana ke prathama uddezaka kI uddeza vidhi, dvitIya uddezaka kI uddeza vidhi, prathama-dvitIya uddezaka kI samuddeza vidhi, pA~caveM adhyayana kI samuddeza vidhi, vAcanA vidhi, prathama-dvitIya uddezaka kI anujJA vidhi, pA~cave adhyayana kI anujJA vidhi aura pravedana vidhi| 6. dazavaikAlika sUtra ke chaThe dina kI vidhi- 6.1 dazavakAlika zrutaskaMdha ke chaThe adhyayana kI uddeza vidhi, samuddeza vidhi, vAcanA vidhi, anujJA vidhi aura pravedana vidhi 7. Page #245 -------------------------------------------------------------------------- ________________ jaina vidhi-vidhAna sambandhI sAhitya kA bRhad itihAsa / 215 dazavaikAlika - sUtra ke sAtaveM dina kI vidhi - 7 . 1 dazavaikAlika zrutaskaMdha ke sAtaveM adhyayana kI uddeza vidhi, samuddeza vidhi, vAcanA vidhi, anujJA vidhi aura pravedana vidhi 8. dazavaikAlika sUtra ke AThaveM dina kI vidhi - 8. 1 dazavaikAlika zrutaskaMdha ke AThaveM adhyayana kI uddeza vidhi, samuddeza vidhi, vAcanA vidhi, anujJAvidhi aura pravedana vidhi / 6. dazavaikAlikasUtra ke nauveM dina kI vidhi - 6.1 dazavaikAlika zrutaskaMdha ke navameM adhyayana kI uddeza vidhi navameM adhyayana ke prathama uddezaka kI uddeza vidhi, dvitIya uddezaka kI uddeza vidhi, prathama dvitIya uddezaka kI samuddeza vidhi, vAcanA vidhi, prathama dvitIya uddezaka kI anujJA vidhi aura pravedana vidhi / 10. dazavaikAlikasUtra ke dazaveM dina kI vidhi - 10. 1 dazavaikAlika zrutaskaMdha ke navameM adhyayana ke tRtIya uddezaka kI uddeza vidhi, navameM adhyayana kI samuddeza vidhi, vAcanA vidhi, tRtIya - caturtha uddezaka kI anujJA vidhi, navameM adhyayana kI anujJA vidhi aura pravedana vidhi / 11. dazavaikAlikasUtra ke gyArahaveM dina kI vidhi- 11.1 dazavaikAlika zrutaskaMdha ke dazaveM adhyayana kI uddeza vidhi, samudeza vidhi, vAcanA vidhi, anujJA vidhi aura pravedana vidhi / 12. dazavaikAlikasUtra ke bArahaveM dina kI vidhi - 12. 1 dazavaikAlika zrutaskaMdha kI prathama cUlikA kI uddeza vidhi, samuddeza vidhi, vAcanA vidhi, anujJA vidhi aura pravedana vidhi / 13. dazavaikAlikasUtra ke terahaveM dina kI vidhi - 13. 1 dazavaikAlika zrutaskaMdha kI dvitIya cUlikA kI uddeza vidhi, samuddeza vidhi, vAcanA vidhi, anujJA vidhi aura pravedana vidhi| 14. dazavaikAlikasUtra ke caudahaveM dina kI vidhi - 14. 1 dazavaikAlika zrutaskaMdha kI samuddeza vidhi, vAcanA vidhi aura pravedana vidhi / 15. dazavaikAlikasUtra ke pandrahaveM dina kI vidhi - 15.1 dazavaikAlika zrutaskandha kI anujJA naMdI kI vidhi, zrutaskaMdha kI anujJA vidhi evaM pravedana vidhi | 16. dazavaikAlikasUtra kI pAlI pravedana vidhi | 6. maMDalI yoga vidhi - maMDalI yoga karate samaya pratidina karane yogya evaM sandhyA ke samaya karane yogya kriyA vidhi 10. AvazyakasUtra ke yoga se bAhara nikalane kI vidhi 11. dazavaikAlikasUtra ke yoga se bAhara nikalane kI vidhi 12. pAlI parivartana ( tapa parivartana) kI vidhi isameM AvazyakasUtrayoga, dazavaikAlikasUtrayoga evaM mAMDalIyoga sambandhI yaMtra ( koSThaka) bhI diye gaye haiM / prastuta kRti kA avalokana karane se niHsandeha spaSTa hotA hai ki yaha dIkSA vidhi kI bahuupayogI racanA hai / ' , yaha kRti zrI amRta - himmata - zAntivimalajI jaina granthamAlAvatI zrI jasavaMtalAla giradharalAla zAha kuberanagara, ahamadAbAda, vi. saM. 2018 se prakAzita hai| Page #246 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 216/saMskAra evaM vratAropaNa sambandhI sAhitya dvAdazavratoccAraNavidhi ___ yaha kRti ajJAtakartRka prAkRta bhASA meM nibaddha hai| hameM dekhane ko nahIM milI haiM kinta kRtinAma se itanA spaSTa hai ki isameM jaina gRhastha ke bArahavrata svIkAra karane kI vidhi ullikhita huI hai| dvAdazavratapUjAvidhAna yaha ajJAtakartRka racanA pUnA bhaMDAra meM upalabdha hai| isameM ahiMsA, satya, acaurya Adi gRhastha ke bArahavrata kI pUjAvidhi dI gaI haiM, aisA kRti nAma se sUcita hotA hai|' dharmabinduprakaraNa dharmabinduprakaraNa nAmaka yaha grantha AcArya haribhadrasUri kA hai| yaha saMskRta gadya evaM padya mizrita zailI meM racA gayA hai| isa grantha kA racanAkAla 8 vIM zatI mAnA jAtA hai| yaha gRhastha aura sAdhu sambandhI vidhi-vidhAnoM kA AkAra grantha hai| isa grantha kI viSayavastu paThanIya-mAnanIya evaM anukaraNIya hai| isameM gRhastha-sAdhu donoM kI prArambhika bhUmikAoM kA sundara varNana kiyA gayA haiN| isa grantha ke nAma se yaha spaSTa hotA haiM ki isameM dharma ke Avazyaka bindu kahe gaye haiN| 'dharma' bhAratIya saMskRti kA atyaMta mahattvapUrNa aura atipriya viSaya rahA hai| dharma ke viSaya ko lekara bhArata meM jitanI-jitanI vicAraNAe~ huI haiM utanI vicAraNA kisI anyadeza meM nahIM huI haiN| una sabhI dharmadarzanoM meM jainadarzana nai dharma sambandhI jo viziSTa paribhASAe~ prastuta kI haiM ve sabhI ke lie vizeSa abhyAsa aura parizIlana ke yogya haiN| sabhI kSetroM meM sukha-zAMti-samRddhi-unnati aura kalyANa ko dene vAlA dharma kitanA virATa aura vyApaka hai ki hRdaya Azcaryacakita ho jAye vastutaH dharma hamArA prANa hai, zakti hai, sAdhanA hai, saba kucha hai, usakI carcA jitanI kI jAye, kama hai| . jaina sAhitya meM hI nahIM, bhAratIya sAhitya meM bhI dharmabindu kA sthAna atyanta mahatva kA rahA huA hai| bhArata meM dhArmika manuSya kA sthAna atyanta U~cA 'jinaratnakoza - pR. 184 2 yaha grantha municandrasUri kI TIkA ke sAtha zrI jinazAsanaArAdhanA TrasTa, muMbaI ne vi.saM. 2050 meM prakAzita kiyA hai| isakA eka prakAzana vi.saM. 1667 meM bhI huA hai| isakA gujarAtI anuvAda san 1622 meM prakAzita huA hai| isake atirikta municandrasUri kI TIkA sahita mUla kRti kA amRtalAlamodIkRta hindI anuvAda hindI jaina sAhitya pracAraka maNDala, ahamadAbAda san 1651 prakAzita kiyA hai| Page #247 -------------------------------------------------------------------------- ________________ jaina vidhi-vidhAna sambandhI sAhitya kA bRhad itihAsa/217 mAnA gayA hai| yahA~ dhyAtavya hai ki viziSTa dhArmika hone ke pahale sAdhAraNa gRhastha aura acchA mAnava banane kI adhika jarUrata hai| acche-paropakArI yA sadgRhastha banane ke lie jina guNoM kI atyaMta AvazyakatA hai unakA vistRta varNana dharmabindu ke prathama adhyAya meM kiyA gayA hai isake atirikta vyApAra kisa prakAra karanA cAhie, vivAha kaba karanA cAhiye, vivAha kisake sAtha karanA cAhie, vastra kaise pahanane cAhie, kyA khAnA cAhie, kisa prakAra khAnA cAhie, ghara kahA~ banAnA cAhie, mAtA-pitA kI sevA kisa prakAra karanI cAhie ityAdi aneka jIvana upayogI bindu isa grantha meM par3hane ko milate haiN| vastutaH yaha grantha ATha adhyAyoM meM vibhakta hai| pahale adhyAya meM 58 sUtra, dUsare adhyAya meM 75, tIsare meM 63, cauthe meM 43, pA~cave meM 68, chaThe meM 76, sAtaveM meM 38, AThaveM adhyAya meM 61 inakI kula sUtrasaMkhyA 542 haiN| prastuta grantha meM upalabdha vivaraNa saMkSepa meM isa prakAra hai - prathama adhyAya kA nAma 'gRhasthasAmAnyadharmavidhi' hai| isa adhyAya ke prAraMbha meM dharma kI vyAkhyA karake dharma kA svarUpa dharma kA phala aura dharma ke bheda batAye gaye haiN| unameM kahA hai ki maitrI, pramoda, kAruNya aura mAdhyastha ina cAra bhAvanAoM sahita kiyA sadguSThAn hI dharma hai| jinameM ye cAra bhAvanAe~ na hoM vaha dharma ke lie ayogya kahA gayA hai| isameM 1. gRhasthadharma aura 2. yatidharma ye do bheda kiye gaye haiN| punaH gRhasthadharma ke bhI 1. sAmAnya gRhasthadharma aura 2. vizeSa gRhasthadharma aise do bheda kiye haiN| prathama adhyAya meM sAmAnya gRhasthadharma vidhi kA ullekha karate hue vyApAra, vivAha, nivAsa, bhojana, paridhAna, atithi satkAra Adi ko lekara 35 mArgAnusArI guNoM para carcA kI gaI haiN| jaise- zrAvaka ko nyAyopArjita dravya kA saMgraha karanA cAhiye, samAnadharmI kuTumba meM vivAha karanA cAhie, svadharmI logoM ke samIpa bane hue gharoM meM rahanA cAhie, bhojana sAttvika karanA cAhie, zakti ke anusAra vyaya karanA cAhie, kisI ko udvega ho vaisI pravRtti nahIM karanI cAhie, mAtA-pitA kI bhakti karanI cAhie ityAdi satyamArga kA anusaraNa aura gRhastha dharma kA samyak paripAlana kara sakeM usa prakAra ke guNoM kI varNana kiyA hai| dvitIya adhyAya kA nAma 'gRhasthadezanAvidhi' hai| isa adhyAya ke prAraMbha meM upadezaka kaisA honA cAhie aura upadezaka ko dravya, kSetra, kAla evaM bhAva kA vicAra karake kisa jIva ko kisa prakAra kA upadeza denA cAhiye isakA suMdara aura bodhaka varNana kiyA gayA hai| upadeSTA jisa viSaya meM upadeza de rahA ho- ve guNa to svayaM meM hone hI caahie| prasaMgopAtta jJAnAcAra, darzanAcAra, cAritrAcAra, tapAcAra aura vIryAcAra kA varNana kiyA hai| tadanantara yaha upadeza diyA gayA hai ki puNya-phala ke Page #248 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 218/saMskAra evaM vratAropaNa sambandhI sAhitya rUpa meM devaloka kI samRddhi, zuddha kula meM janma, anukUla sAmagrI Adi milatI hai tathA pApa phala ke rUpa meM naraka kA duHkha, cAMDAla Adi nIca kula meM janma ityAdi hotA hai| anta meM bAraha bhAvanAoM kA varNana karate hue yaha batalAyA gayA hai ki bhAvanAe~ rAga-dveSa kA kSaya karane meM mukhya kAraNabhUta haiN| ataH ina bhAvanAoM kA cintana pratidina karanA caahie| tRtIya adhyAya kA nAma 'gRhasthavizeSadezanAvidhi' hai| isameM nirdeza kiyA hai ki pUrvokta dharma kA sAmAnya svarUpa samajhane se vairAgya A jAye aura vrata grahaNa karane kI icchA ho jAye to kisa prakAra vrata pradAna karanA cAhie isa sambandha meM 'dharma pradAna vidhi' kahI gaI hai| usake bAda bAharavratoM kA svarUpa pratipAdita kiyA gayA hai ina vratoM kA samyak paripAlana ho sake- usa nimitta zrAvaka kI dinacaryA para bhI saMkSepa meM prakAza DAlA gayA hai| catartha adhyAya kA nAma 'yatisAmAnyadezanAvidhi' hai| jisa gRhastha ne vizeSa dharma kA vidhipUrvaka pAlana kiyA hai vaha gRhastha dIkSAdharma aMgIkara karane ke lie upasthita ho jAye to usameM 16 guNa kauna se hone cAhie tathA dIkSA dene vAle guru meM 15 guNa kauna se hone cAhie? isakA anya-anya AcAryoM ke abhiprAya pUrvaka varNana kiyA gayA hai| isake sAtha yati sambandhI dezanAvidhi meM yaha bhI kahA hai ki dIkSAgrAhI ko mAtA-pitA evaM jyeSTha kuTumbiyoM kI anumati lenI caahiye| dIkSA ke lie muhUrta Adi dekhanA caahiye| dIkSA ke bAda navadIkSita ko kaise rahanA cAhiye isakA bhI varNana kiyA hai| isameM mukhyataH pravrajyAdAna vidhi, pravrajyAgrahaNa vidhi, pravrAjakagato vidhi ye tIna viSaya ullikhita hue haiN| paMcama adhyAya kA nAma 'yatidharmadezanAvidhi' hai| isameM yati dharma ke do bheda kiye gaye haiM 1. sApekSa yatidharma aura 2. nirepakSa ytidhrm| sApekSa yatidharma kA pAlana karane vAle muniyoM ko bhikSA kisa prakAra grahaNa karanI cAhie? kisa prakAra kI pravRtti karanI cAhie? jisase kisI AtmA ko pIr3A na ho tathA unheM vikathA Adi kA tyAga karanA cAhiye ityAdi kA varNana kiyA hai| isake sAtha hI dIkSA lene ke lie kitane prakAra ke puruSa, strI evaM napuMsaka ayogya haiM? zIlarakSA ke lie kina navavAr3oM kA paripAlana karanA cAhie? saMlekhanA kA kyA svarUpa hai? kI carcA kI gaI hai| anta meM 'nirapekSa yatidharma' kA svarUpa kahA gayA hai| SaSThama adhyAya kA nAma 'yatidharmavizeSadezanAvidhi' hai| isa adhyAya ke prAraMbha meM yaha pratipAdita hai ki sApekSa yatidharma aura nirapekSa yatidharma kA pAlana karane ke lie kauna-kauna se guNa Avazyaka haiM aura zAsana kI sthiratA ke lie tathA jaina samAja jJAnArjana ke kSetra meM Age bar3hatA rahe usa apekSA se sApekSa yatidharma kI vizeSa Page #249 -------------------------------------------------------------------------- ________________ jaina vidhi-vidhAna sambandhI sAhitya kA bRhad itihAsa /219 AvazyakatA kaise haiM? isake sAtha hI bhAvanA mokSa kA parama kAraNa hai, dravya aura bhAva se bhagavaMta kI bhakti karanI cAhiye, cAritra grahaNa karane ke bAda bhAva sthira rahe, usake lie sAdhuoM ko kauna-kauna sI bhAvanA kA cintana karanA cAhiye aura kaisA AcaraNa karanA cAhiye ityAdi viSayoM para bhI prakAza DAlA gayA hai| saptama adhyAya kA nAma 'dharmaphaladezanAvidhi' hai| isameM dharmaphala ke do prakAra kahe haiM 1. anaMtara phala aura 2. paraMparA phl| jo phala turanta milatA ho vaha anaMtara phala hai aura jo phala anya utkRSTa phala kA kAraNa ho, vaha utkRSTa phala bhI tIsare phala kA kAraNa ho vaha paraMparA phala hai| Age zubha pariNAma hI mokSa kA uttamottama kAraNa hai aisA pratipAdana kiyA gayA hai| anta meM yaha kahA gayA haiM ki isa jagat meM jo kucha zubha milatA hai vaha sabhI dharma ke prabhAva se milatA hai| isalie manuSya jaisA uttamabhava jo prApta huA hai isameM dharma kI sAdhanA karanA yahI isa prakaraNa kA sAra hai| aSTama adhyAya kA nAma 'dharmaphalavizeSadezanAvidhi' hai| isa adhyAya meM unhIM viSayoM kA vistRta pratipAdana kiyA gayA hai jo viSaya sAtaveM adhyAya meM carcita hue haiN| isameM kahA hai ki jagata hitakArI tIrthakara pada kI prApti bhI dharmAbhyAsa se hI hotI hai taba sAmAnya vastuoM ke lAbha kA to kahanA hI kyA hai? isameM tIrthaMkara kA mAhAtmya pratipAdita huA hai tathA mokSaprApti meM bAdhaka tattva rAga, dveSa, aura moha ina tIna zatruoM kA varNana karake inako jItane ke upAya bhI dikhAye gaye haiN| Age muktajIvoM kI sthiti kaisI hotI haiM aura una jIvoM ko paramAnaMda kI prApti kisase hotI haiM tathA zakla dhyAna se jIva kisa prakAra U~cA uThatA hai, ityAdi kA vivecana kiyA gayA hai| __isa grantha ke samagra vivecana se phalita hotA hai ki isameM gRhastha ke sAmAnya guNa arthAt mArgAnusArI ke guNoM se lekara tIrthaMkara pada kI prApti paryanta ke sabhI upAya kramazaH batAye gaye haiN| isase spaSTa hai ki yaha grantha aneka AtmAoM ke Atma kalyANamArga meM sahAyaka bhUta banane jaisA hai| isameM gRhastha aura sAdhu kI karttavya vidhiyoM kA suMdara nirUpaNa huA hai| isa vajaha se yaha grantha vizeSa lokapriya banA hai| isameM prAraMbha ke tIna adhyAya zrAvaka saMbaMdhI hai aura bAda ke pA~ca adhyAya sAdhuoM ke karttavya tathA antima adhyAya tIrthakara pada kI prApti ke upAyoM kA sUcana karane vAlA hai| mUlataH yaha upadezaparaka grantha hai| hameM jo grantha upalabdha huA hai vaha sAta pariziSTa vibhAgoM se yukta hai| TIkA- dharmabindu grantha para municaMdrasUri ne 3000 zloka parimANa vRtti racI hai isa vRtti kA racanAkAla vi.saM. 1181 hai| Page #250 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 220/saMskAra evaM vratAropaNa sambandhI sAhitya nandI vidhi isa sambandha meM hameM koI jAnakArI upalabdha nahIM hai| isa kRti nAma ke anusAra itanA kaha sakate haiM ki isameM nandIracanA kI vidhi ullikhita honI caahie|' nandImaMgalavidhi isake nAma ke anusAra isameM nandIracanA (samavasaraNaracanA/nAMdamAMDanA) kI vidhi kA nirUpaNa honA caahie| yaha digambara bhaMDAra meM surakSita hai| hameM upalabdha nahIM huI hai| nandIyogavidhi yaha racanA prAkRta meM hai| isakA kAla vi.saM. 1526 hai| isameM nandipUrvaka yogavahana karane kI vidhi kahI gaI hai| nandIvratoccAravidhi yaha racanA nandIvidhAna pUrvaka vrata grahaNa karane kI vidhi se sambandhita hai| nirvANakalikA __isa grantha ke kartA pAdaliptasUri hai| DaoN. sAgaramala jaina ke anusAra haiM ye pAdaliptasUri AryarakSita (dUsarI zatI) ke samakAlIna evaM unake mAmA pAdaliptasUri se bhinna haiN| sambhavataH ye dazavIM-gyArahavIM zatI ke AcArya haiN| yaha kRti saMskRta gadya meM hai aura ikkIsa prakaraNoM meM vibhakta hai| isameM mukhya rUpa se pratiSThA vidhi kA vivecana hai| prAcIna granthoM ke Aloka meM dekheM to pratiSThA vidhi-vidhAna kA prAthamika svarUpa haribhadra ke SoDazaka, paMcAzaka Adi granthoM meM dekhane ko milatA hai| isake anantara nirvANakalikA meM hI dRSTigata hotA hai| nirvANakalikA kI viSayavastu kA saMkSipta vivaraNa nimnalikhita hai - isa grantha ke prArambha meM maMgalAcaraNa, viSayanirUpaNa evaM grantha prayojana hetu do zloka diye gaye haiM unameM vardhamAna mahAvIrasvAmI ko namaskAra karake aura 'jinaratnakoza pR. 166 2 vahI pR. 166 3 vahI pR. 166 * (ka) isa kRti kA saMzodhana mohanalAla bhA.vAnadAsa jhaverI ne kiyA hai| (kha) isakA prakAzana zeTha nathamalajI kanaheyAlAlajI rAMkA, mubAdevI posTa ke Upara, tIsarA mAlA, muMbaI ne, san 1626 meM kiyA hai| or Page #251 -------------------------------------------------------------------------- ________________ jaina vidhi-vidhAna sambandhI sAhitya kA bRhad itihAsa/221 jinAgama se samuddhRta karake nityakarma vidhi, dIkSA vidhi aura pratiSThA vidhi kahane kI pratijJA kI gaI hai| prathama prakaraNa meM nityakarmavidhi kA vivecana huA hai| usameM upAsaka kI deha zuddhi kA, dvArapUjA kA, pUjAgRha meM praveza karane kA, do prakAra ke karanyAsa kA, bhUmizuddhi kA, mAntrika snAna kA, tIna prakAra ke aMganyAsa kA, pA~ca prakAra kI zuddhi kA, sAmAnya se jina pUjA kA, guru pUjA kA, caturmukha siMhAsana pUjA kA, arihanta aura siddha paramAtmA kI mUrti nyAsa karane kA, AhAnAdi kA, devasnAnAdi vidhi kA, paMcaparameSThiyaMtra kI pUjA karane kA, AratI-maMgaladIpaka kA, tIna prakAra ke jApa kA, gRha devatA kI pUjA kA, balipradAna Adi kA vidhAna batAyA gayA haiN| dUsare prakaraNa meM dIkSAvidhi kA pratipAdana huA hai| isameM gRhastha kI mAntrika dIkSA kA, sarvatobhadramaNDala kA aura aSTasamayAdi dhAraNA kA vidhAna kahA gayA hai| tIsarA prakaraNa AcAryAbhiSeka se sambandhita hai| isa prakaraNa meM maNDapa svarUpa kA, vedikA svarUpa kA, ATha prakAra ke kumbha kA, ATha prakAra ke zaMkha kA, anuyoga kI anujJA ke lie nandipATha zravaNa kA, AcAryapadasthApanA ke samaya rAjA ke cinha vizeSa zibikA Adi kA varNana huA hai| cautheM prakaraNa meM jinacaitya kA nirmANa karane ke lie bhUmi kI parIkSA vidhi kA ullekha hai| pA~caveM prakaraNa meM zilAnyAsa vidhi kahI gaI hai| chaThA prakaraNa pratiSThA vidhi se sambandhita hai| isameM zilpI, indra evaM AcArya ke guNoM kA, adhivAsanA maNDapa kA, snAna maNDapa kA, toraNa-patAkAdi maNDapa ke alaMkAra Adi kA varNana kiyA gayA hai| sAtaveM prakaraNa meM pAda pratiSThA kI vidhi varNita hai, isa prakaraNa meM pA~ca prakAra kI zilA ke snAnAdi kA varNana kiyA gayA hai| AThaveM prakaraNa meM jinacaitya ke mukhya dvAra kI pratiSThA vidhi pratipAdita hai| nauveM prakaraNa meM jinabimba kI pratiSThA vidhi kA ullekha huA hai isameM kSetrazuddhi, AtmarakSA, bhUtabaliabhimantraNa, sakalIkaraNa, digbandhana, bimbasnapana,nandyAvarttamaNDala Alekhana, nandyAvarttamaNDala pUjana, sahajaguNasthApana, adhivAsanA, aMjanazalAkA, jina bimba kI sthApanA (pratiSThA), pratiSThAdi devatA kA kAyotsarga, aSTadivasIya yA tridivasIya mahotsava, AhUta devoM kA visarjana Adi vidhi-vidhAna nirUpita hue haiN| isake sAtha hI lepAdi kI huI acala bimba kI pratiSThA vidhi, samastavaiyAvRtyakara devI-devatA kI pratiSThA vidhi aura sarasvatI-maNibhadra-brahmazAnti- ambikAdevI kI pratiSThAvidhi bhI kahI gaI hai| dazaveM prakaraNa meM hRtpratiSThA vidhi kA varNana hai| gyArahaveM prakaraNa meM cUlikA pratiSThA vidhi ullikhita hai| bArahaveM prakaraNa meM kalaza-dhvajA aura dharmacakra kI pratiSThAvidhi Page #252 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 222/saMskAra evaM vratAropaNa sambandhI sAhitya pratipAdita hai| terahaveM prakaraNa meM jIrNoddhAra vidhi kA ullekha huA hai| caudahaveM prakaraNa meM pratiSThopayogI mudrA vidhiyoM kA nirUpaNa kiyA gayA hai| pandrahaveM prakaraNa meM prAyazcitta vidhi kahI gaI hai| solaha se unnIsa taka ke prakaraNoM meM ahaMdAdi kA varNAdi krama kahA gayA hai| isake sAtha hI tIrthaMkaroM kI janma rAzi, tIrthaMkaroM ke nakSatra, yakSa-yakSiNI kA svarUpa, zrutadevatA-solaha vidyA deviyoM, dazadikpAloM, navagrahoM, brahmazAntiyakSa Adi kSetrapAloM kA svarUpa evaM unake AyudhAdi kA varNana kiyA gayA hai| niSkarSataH yaha vidvad kRti siddha hotI hai| isakA adhyayana vistAra ke sAtha kiyA jAye to isameM se kaI navIna evaM tathyamUlaka bAteM dekhane ko mila sakatI hai| yaha racanA saMskRta gadya pradhAna hone para bhI isameM svaracita evaM uddhRta kaI prAkRta padya bhI ullikhita haiN| paMcasUtra yaha ajJAtakartRka racanA hai| isameM pA~ca sUtra hai yaha bAta isa kRti ke nAma se hI spaSTa ho jAtI hai| yaha kRti dIkSAvidhi se sambandhita hai| isameM viSayAnukrama isa prakAra hai- 1. pApa kA pratighAta aura guNa ke bIja kA AdhAna 2. zramaNa dharma kI paribhAvanA 3. pravrajyA grahaNa karane kI vidhi 4. pravrajyA kA pAlana aura 5. pravrajyA kA phl-mokss| prathama sUtra meM arihanta Adi cAra zaraNa kA svIkAra aura sukRta kI anumodanA karane kA varNana hai| dUsare sUtra meM adharma-mitroM kA tyAga, kalyANa mitroM kA svIkAra tathA lokaviruddha AcaraNoM kA parihAra ityAdi bAteM kahI gaI haiN| tIsare sUtra meM dIkSA ke lie mAtA-pitA kI anujJA kaise prApta karanI cAhie yaha dikhalAyA hai| cauthe sUtra meM ATha pravacana-mAtA kA pAlana, bhAva cikitsA ke lie prayAsa tathA loka saMjJA kA tyAga ina bAtoM kA nirUpaNa hai| pA~cave sUtra meM mokSa ke svarUpa kA varNana hai| TIkAe~- isa para haribhadrasari ne 850 zloka parimANa eka TIkA likhI hai| ncAmAcArya yazovijayanI ne irA anya ko 'paMcasUtrI' kahakara TIkA racI hai| isa para municandrasUri evaM kisI ajJAta ne eka-eka avacUri likhI hai| padhAro pauSadha karIye yaha pauSadha sambandhI granthoM ke AdhAra se saMkalita kI gaI viziSTa kRti hai| yaha gujarAtI gadya meM nibaddha hai| isameM pauSadhavrata ke yogya kramazaH nimnalikhita vidhiyA~ dI gaI haiM- 1. pauSadha grahaNa karane kI vidhi 2. prAtaHkAlIna pratilekhanA Page #253 -------------------------------------------------------------------------- ________________ jaina vidhi-vidhAna sambandhI sAhitya kA bRhad itihAsa/223 vidhi 3. gamanAgamana kI AlocanA vidhi 4. devavandana vidhi 5. svAdhyAya vidhi 6. rAtrika sambandhI mukhavastrikA pratilekhana vidhi 7. jinamaMdira darzana karane kI vidhi 8. pratyAkhyAna pArane kI vidhi 6. pratyAkhyAna pArane ke bAda caityavaMdana karane kI vidhi 10. vAcanA grahaNa karane kI vidhi 11. madhyAhkAlIna pratilekhanA vidhi 12. sthaMDila bhUmi pratilekhana vidhi 13. pauSadha pArane kI vidhi 14 sthApanAcArya pratilekhanA vidhi| inake sivAya, pauSadhavrata kA samyak paripAlana ho-etadartha nimna viSayoM kI carcA kI gaI haiM* pauSadha ke aThAraha doSa tathA pA~ca aticAra * sAmAyika ke battIsa doSa tathA pA~ca aticAra sAmAyika aura pauSadha kA phala namaskAramaMtra evaM pratikramaNa kA mahAn phala * pratyAkhyAna, kAyotsarga aura brahmacarya kA phala * vaMdana (vAMdaNA) ke 25 Avazyaka aura 17 saMDAzaka, kAyotsarga ke unnIsa doSa Adi niHsandeha isa kRti kA saMkalana prAjJa evaM sUkSma dRSTikoNa se huA hai| paMcavastuka isa grantha ke praNetA AcArya haribhadra hai| yaha kRti jaina mahArASTrI prAkRta bhASA meM nibaddha haiN| isameM kula 1714 padya haiN| isa kRti kA racanAkAla paramparAgata dhAraNA ke anasAra chaThI zatI kA uttarArdha hai kintu vidvajjana AThavIM zatI kA uttarArdha mAnate haiN| isa grantha kA viSaya grantha nAma se hI spaSTa ho jAtA hai| pA~ca vastuoM arthAt pA~ca kriyAoM ko AdhAra banAkara vivecana karane vAlA yaha grantha paMcavastuka hai| isameM varNita pA~ca vastue~ atyanta mananIya aura mahattvapUrNa haiN| mokSamArga kI sAdhanA meM cAritra eka anivArya AvazyakatA hai| isa grantha meM zramaNajIvana ke janma (dIkSA) se lekara kAladharma (saMlekhanA) paryanta kI samagracaryA kA pA~ca adhikAroM meM vivecana kiyA gayA hai| vastutaH yaha grantha jaina muni kI AcAra vidhi se sambandhita hai| yaha isa vidhA kA eka Akara grantha bhI kahA jA sakatA hai| yaha kRti nimna pA~ca adhikaroM meM vibhakta hai| ina adhikAroM kI saMkSipta viSayavastu isa prakAra hai ' devacanda lAlabhAI jaina pustakoddhAra saMsthA ne yaha grantha svopajJa TIkA ke sAtha san 1932 meM prakAzita kiyA hai| Page #254 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 224/saMskAra evaM vratAropaNa sambandhI sAhitya prathama pravrajyAvidhi adhikAra- isa adhikAra ke antargata 228 padya haiN| isameM dIkSA sambandhI vidhi-vidhAna pratipAdita haiM jinameM pravrajyA kA artha, pravrajyA ke paryAyavAcI zabda, dIkSA adhikArI guru ke guNa, ziSya ko hitazikSA na dene se hone vAlI hAni, dIkSA lene vAle mumukSu ke solaha guNa, dIkSA kI duSkaratA, dIkSA ke lie yogya-ayogya vaya, bAladIkSA kA saiddhAMtika evaM tArkika dRSTi se sacoTa samarthana, saMyama kI anumati ke lie mAtA-pitA ko samajhAne kI zAstrIya vidhi, dIkSA dAna ke lie zubhAzubha nakSatra-tithi Adi kA vicAra, mumukSa kI yogyatA kA nirNaya, dIkSAvidhi evaM hitazikSA pradAna ityAdi para vizeSa prakAza DAlA gayA hai| dvitIya dainikacaryAvidhi adhikAra- isa nitya kriyA sambandhI adhikAra meM 381 padya haiN| yaha adhikAra muni jIvana ke dainandina kriyA kalApoM sambandhI vidhi-vidhAna kI carcA karatA hai| isameM pratidina karane yogya kriyA ke dasa dvAra pratilekhanAdi kI zAstrIya vidhi, pratilekhanA ke doSa, prAtaHkAlIna pratilekhanA kA kAla, pratilekhanA meM vastroM kA krama, vasati pramArjana kI vidhi, pAtra pratilekhana kI vidhi, pratilekhita vastra-pAtrAdi ko rakhane kI vidhi, AhAra hetu bhramaNa karane se pUrva karane yogya vidhi, bhikSA grahaNa karane sambandhI niyama, bhikSA lAkara vasati meM praveza karane kI vidhi, bhikSA meM lage hue doSoM kI AlocanA vidhi, guru ko AhAra-pAnI dikhAne kI vidhi, AhAra sevana vidhi, pAtra dhone kI vidhi, bhojana karane ke kAraNa, sthaMDila bhUmi jAne kI vidhi, mArga para calane kI vidhi, IMTa ke Tukar3e Adi grahaNa karane kI vidhi, malavisarjana vidhi, pratilekhanA karane ke bAda kI vidhi, saryAsta ke pUrva karane yogya vidhi, daivasika pratikramaNa vidhi, AlocanA se hone vAle lAbha, rAtrika pratikramaNa vidhi, pratyAkhyAna ke AgAra, pratyAkhyAna meM AgAra rakhane ke kAraNa, svAdhyAya se hone vAle lAbha, sUtra pradAna karane kI vidhi, vidhipUrvaka sUtradAna se hone vAle lAbha, avidhi pUrvaka sUtradAna karane se hone vAlI hAniyA~, yogodvahana vidhi ityAdi viSayoM kA vistArapUrvaka vivacena kiyA gayA hai| tRtIya upasthApanAvidhi adhikAra- prastuta adhikAra meM 321 padya haiN| isameM bar3I dIkSA arthAt mahAvratAropaNa vidhi kA vivecana huA hai| sAtha hI isameM vratasthApanA ke dvAra, vratasthApanA ke yogya jIva kA varNana, vratasthApanA kaba?, pRthvIkAyAdi meM jIvatva kI siddhi, cha:vratoM kA svarUpa, vratoM ke aticAra, navadIkSita kI parIkSA vidhi, gurukulavAsa dvArA guNoM kA lAbha, gurukulavAsa aura gacchavAsa kI saMlagnatA, vasati ke guNa-doSa, pArzvasthAdi sAdhuoM kA samparka rakhane se hone vAlI hAniyA~, bhikSA meM tyAjya padArtha, gocarI ke bayAlIsa doSa, mAMDalI ke pAMca doSa, AhAra kA parimANa, upadhi evaM upakaraNoM kI saMkhyA, unake prayojana aura mApa, cAritra kI Page #255 -------------------------------------------------------------------------- ________________ jaina vidhi-vidhAna sambandhI sAhitya kA bRhad itihAsa/225 yogyatA aura ayogyatA kA vicAra, tapa kA svarUpa, tapa ke brAhmAbhyaMtara bheda, bhAvanA kA mahatva, bhAvanA se hone vAle lAbha, vihAra karane kI vidhi, yatikathA karane se hone vAle lAbha ityAdi kA nirUpaNa bhI kiyA gayA hai| caturtha anuyoga-gaNAnujJAvidhi adhikAra caturtha adhikAra meM 434 gAthAe~ haiM jinameM mukhyataH AcAryapadasthApanA, vAcanAcAryapadasthApanA, gaNa-anujJA viSayaka vidhi-vidhAnoM kI carcA kI gaI haiN| isake sAtha hI 'stavaparijJA" jo ki eka pAhuDa mAnA jAtA hai, vaha uddhata kiyA gayA hai| yaha isa grantha kI mahattA meM sahasraguNI vRddhi karatA hai| isake dvArA dravyastava aura bhAvastava para prakAza DAlA gayA hai| isake atirikta nimna binduoM kA bhI saTIka pratipAdana kiyA gayA hai jaise- anuyoga kI anujJA ke yogya kauna? ayogya kI anujJA karane se hone vAlI hAniyA~, mRSAvAda Adi cAra dvAroM kA varNana, kaisA ziSya arthavAcanA ke yogya hai? yogyaziSya ko vAcanA dene se hone vAle lAbha, vyAkhyAna vidhi, vAcanA vidhi, vAcanA zravaNa vidhi, vidhipUrvaka zravaNa karane kA phala, svabhAvAdi pAMca kAraNa, AtmA kI nityAnityatA, mokSa kI siddhi aadi| stavaparijJA ke AdhAra para agralikhita binduoM para carcA kI gaI haiM - stavaparijJA kA artha, dravyastava bhAvastava kI vyAkhyA, bhUmizuddhi saMbaMdhI pA~ca dvAra, maMdira nirmANa meM garmapAnI kA upayoga, jinabiMba nirmANa kI vidhi, jinabiMba kI pratiSThA vidhi, pratiSThA ke bAda saMghapUjA kA vidhAna, jinabiMba kI pUjA vidhi, sAdhudarzana kI bhAvanA karane se hone vAle lAbha, aThArahahajAra zIlAMga, nizcaya evaM vyavahAra se cAritra ArAdhanA kA svarUpa, jinapUjAdi meM hone vAlI hiMsA-ahiMsA kI samIkSA, jinapUjA saMbaMdhI praznottarI, gaNAnujJA ke yogya kauna?, pravartinI pada ke yogya kauna?, ayogya ko pada pradAna karane se hone vAle doSa, nUtana AcArya ko hita zikSA kA dAna, gurukulavAsa se hone vAle lAbha, ityaadi| isa prakAra isa adhikAra meM mahattvapUrNa viSayoM para prakAza DAlA gayA hai paMcama saMlekhanAvidhi adhikAra ___ isa adhikAra meM sallekhanA sambandhI vidhi-vidhAna diye gaye hai| isameM 350 gAthAe~ hai, jinameM mukhya rUpa se adholikhita viSayoM kA sparza kiyA gayA haive isa prakAra haiM- saMlekhanA kA svarUpa, saMlekhanA saMbaMdhI dasa dvAra, AhAra kI ' isake viSaya meM vizeSa jAnakArI 'jaina satyaprakAza' (varSa 21, aMka 12) meM prakAzita 'thayapariNNA ane tenI yazovyAkhyA' nAmaka lekha meM dI gaI hai| dekheM, jaina sAhitya kA bRhad itihAsa- bhA. 4, pR. 270 Page #256 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 226/saMskAra evaM vratAropaNa sambandhI sAhitya sAta aura vastra kI cAra eSaNA, jinakalpI ke prakAra, dasa prakAra kI sAmAcArI, jinakalpI kI sAmAcArI, AtmahatyA se saMlekhanA kI pRthaktA, saMlekhanA kA phala, saMlekhanA grahaNa kA adhikArI kauna? saMlekhanA meM rakhane yogya sAvadhAnI, aadi| anta meM grantha racanA kA hetu evaM gAthAoM kA parimANa batAte hue paMcavastuka graMtha kA samApana kiyA gayA hai|' TIkA - isa kRti kI 5050 zloka parimANa 'ziSyahitA' nAmaka svopajJa TIkA bhI milatI hai| nyAyAcArya yazovijayajI ne 'mArgavizuddhi' nAmaka eka kR ti 'paMcavastuka' ke AdhAra para likhI hai| inhoMne 'pratimAzataka' ke zloka 67 kI svopajJa TIkA meM 'thayapariNNA' ko uddhRta karake usakA saMkSepa meM spaSTIkaraNa bhI kiyA hai| paMcasthAnaka paMcasthAnaka nAmaka yaha kRti haribhadrasUri kI hai| isa kRti ke nAma se avagata hotA hai ki isameM pA~ca sthAnoM arthAta pA~ca prakAra ke vidhAnoM kA vivacena honA caahiye| isa kRti kA gujarAtI anuvAda ema.DI.desAI dvArA kiyA gayA hai| yaha kRti gujarAtI anuvAda ke sAtha 'jaina zvetAmbara kAnpharensa muMbaI' se san 1635 meM prakAzita huI hai| paMcAcArakulaka isa kulaka ke racanAkAra kA nAma ajJAta hai| yaha prAkRta bhASA meM nibaddha hai| isameM kula 8 gAthAe~ haiN| isa kRti meM agralikhita paMcAcAra kA svarUpa evaM paMcAcAra pAlana karane kI vidhi varNita hai, aisA kRti nAma se spaSTa ho jAtA haiN| paMca AcAra ke nAma ye haiM- 1. jJAnAcAra 2. darzanAcAra 3. cAritrAcAra 4. tapAcAra 5. viiryaacaar| isa kRti kA racanAkAla evaM kartA Adi ajJAta hai| paMcAzakaprakaraNa AcArya haribhadra kI yaha kRti jaina mahArASTrI prAkRta meM racita hai| isa kRti meM unnIsa paMcAzaka saMgRhIta haiM, jisameM dUsare meM 44 aura sattarahaveM meM 52 ' yaha kRti gujarAtI anuvAda ke sAtha arihaMtaArAdhakaTrasTa, muMbaI- bhivaMDI se prakAzita hai| 2 AgamoddhAraka AnandasAgarasUri ne isakA gujarAtI anuvAda kiyA hai aura vaha RSabhadevajI kesarImalajI zvetAmbara saMsthA ne san 1637 meM prakAzita kI hai| 3 dekheM, jinaratnakoza pR. 230 Page #257 -------------------------------------------------------------------------- ________________ tathA zeSa meM 50-50 padya haiN| vastutaH paMcAzaka prakaraNa unnIsa laghugranthoM kA eka saMkalana hai| jaina vidhi-vidhAna sambandhI sAhitya kA bRhad itihAsa / 227 yaha vidhi-vidhAna saMbaMdhI viSayoM kA maulika grantha hai isa grantha meM gRhastha ke dvArA, sAdhu ke dvArA evaM gRhastha-sAdhu donoM ke dvArA samajhane yogya evaM pAlana karane yogya vidhi-vidhAna ullekhita haiN| isake sAtha hI una una viSayoM se sambandhita apekSita vidhiyoM kA saMkSipta vivecana bhI kiyA gayA hai| vastutaH jaina AcAra aura karmakANDa ke sandarbha meM yaha AThavIM zatAbdI kI eka mahattvapUrNa kRti hai / prastuta kRti ke unnIsa paMcAzakoM kI viSayavastu saMkSepa meM isa prakAra haiM1. zrAvaka dharmavidhi - paMcAzaka isa kRti ke prathama paMcAzaka meM zrAvakadharma svIkAra karane kI vidhi kA vivecana hai| isake sAtha hI zrAvaka kA sAmAnya AcAra, zrAvaka ke prakAra zrAvaka ke bAraha vrata, una vratoM ke aticAroM kA bhI vistAra se varNana kiyA gayA hai| kahA gayA hai ki- samyaktvAdi vratoM ke grahaNa, pAlana evaM rakSaNa ke upAya tathA unake viSaya evaM prayatna Adi pA~ca bAtoM para zrAvaka ko vizeSa dhyAna denA caahie| isake atirikta bhI anya kucha sAmAnya AcAra ke niyamoM para bhI prakAza DAlA gayA hai| - 2. dIkSAvidhi paMcAzaka isa paMcAzaka ke antargata mumukSuoM ke dIkSA vidhAna para prakAza DAlA gayA hai| isake sAtha hI dIkSA yogya bhUmi kA zuddhikaraNa, samavasaraNa kI racanA kA vidhAna, dIkSArthI kI parIkSA ityAdi kA varNana kiyA gayA hai| 3. caityavandanavidhi paMcAzaka isa tRtIya paMcAzaka meM caityavandana vidhi kA pratipAdana kiyA gayA hai| usameM vandanA ke prakAra, caityavandana karane ke adhikArI, caityavandana kA mahattva, caityavandana ke samaya bole jAne yogya viSayoM kA sparza kiyA gayA hai| 4. pUjAvidhi paMcAzaka isa caturtha paMcAzaka meM pUjA vidhi kA varNana hai, jisake antargata 1. pUjA kA kAla, 2. zArIrika zucitA, 3. pUjA sAmagrI, 4. pUjA vidhi, 5. stuti - stotra ina paMcadvAroM kA tathA praNidhAna (saMkalpa) aura pUjA nirdoSatA kA kramazaH vivecana kiyA gayA hai| isameM yaha bhI batAyA gayA hai ki sAmAnyatayA prAtaH, madhyAha aura sAyaMkAla meM pUjA kI jAtI hai, lekina AcArya haribhadra ne yahA~ batAyA hai ki naukarI, vyApAra Adi AjIvikA ke kAryoM se jaba bhI samaya mile taba pUjA karanI caahie| yaha apavAda mArga hai| 5. pratyAkhyAna vidhi paMcAzaka kiyA gayA hai| isa paMcAzaka meM - prastuta paMcAzaka meM pratyAkhyAna vidhi kA pratipAdana mUlaguNa aura uttaraguNa ke AdhAra para pratyAkhyAna Page #258 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 228 / saMskAra evaM vratAropaNa sambandhI sAhitya ke do bheda kiye gaye haiN| sAdhu ke mahAvrata aura zrAvaka ke aNuvrata mUlaguNa pratyAkhyAna haiM tathA piNDavizuddhi Adi sAdhu ke aura digvirati ityAdi vrata zrAvaka ke uttaraguNa haiN| isake sAtha hI dasa prakAra ke kAlika pratyAkhyAna aura una pratyAkhyAnoM ko vidhipUrvaka grahaNa karane sambandhI sAtadvAra kahe gaye haiM / 6. stavanavidhi paMcAzaka isa paMcAzaka meM haribhadrasUri ne stuti yA stavana vidhi kA varNana kiyA hai| isameM dravya aura bhAva kI dRSTi se stavana do prakAra kA batAyA gayA hai| zAstrokta vidhipUrvaka jinamandira kA nirmANa, jinapratimAoM kI pratiSThA, tIrthoM kI yAtrA, jinapratimAoM kI pUjA, Adi dravyastava haiM tathA mana-vacana aura karma se vItarAgatA kI upAsanA karanA bhAvastava hai| isake sAtha hI dravyastava aura bhAvastava kI vistRta carcA kI gaI hai| - 7. jinabhavana nirmANavidhi paMcAzaka AcArya haribhadra ne sAtaveM paMcAzaka meM jinabhavana- nirmANavidhi kA nirUpaNa kiyA hai| isameM jinabhavana nirmANa ke lie nirmAtA kI kucha yogyatAe~ Avazyaka batAI gaI hai| haribhadrasUri ke anusAra jina bhavana-nirmANa karAne kA adhikArI vahI vyakti hai jo gRhastha ho, zubhabhAva vAlA ho, samRddha ho, kulIna ho, dhairyavAn ho, buddhimAna ho aura dharmAnurAgI ho| sAtha hI AgamAnusAra jinabhavana ke nirmANa vidhi kA jJAtA ho| isa sambandha meM pA~ca dvAroM kA nirdeza bhI kiyA gayA hai veM pAMca dvAra isa prakAra haiM - - 1. bhUmizuddhidvAra - jinabhavana kA nirmANa karane yogya bhUmi kA zodhana (zuddhi) krnaa| 2. dalazuddhidvAra- jinamandira nirmANa ke lie kASTha, patthara Adi kharIdate samaya hone vAle zakuna aura apazakuna jAnanA dekhanA, 3 . bhRtakAnatisandhAnadvAra - jinamandira nirmANa sambandhI koI bhI kArya karate samaya majadUroM kA zoSaNa nahIM karanA / 4. svAzaya vRddhidvAra - jinabhavana nirmANa ke samaya jinendra deva ke guNoM kA yathArtha jJAna karanA evaM jinabimba kI pratiSThA ke liye kI gayI pravRtti se hone vAlA zubha pariNAma svAzayavRddhi hai / 5. yAtanAdvAra - jinabhavana ke nirmANa hetu lakar3I lAnA, bhUmi khodanA Adi kAryoM meM jIva - hiMsA na hoM yA kama se kama ho isake liye sAvadhAnI rkhnaa| 8. jinabimbapratiSThA vidhi paMcAzaka isa AThaveM paMcAzaka meM jinabimba kI pratiSThA vidhi kA vivecana kiyA gayA hai| isa paMcAzaka ke prAraMbha meM granthakAra ne yaha kahA hai ki jinabimba kA nirmANa karavAne vAle vyakti ko yaha dhyAna rakhanA cAhie ki vaha kisI nirdoSa cAritra vAle zilpI se hI bimba kA nirmANa karavAeM aura use paryApta pArizramika deN| yadi nirdoSa cAritra vAlA zilpI nahIM milatA hai aura dUSita caritra vAle zilpakAra se jinabimba kA nirmANa karavAnA par3e to Page #259 -------------------------------------------------------------------------- ________________ jaina vidhi-vidhAna sambandhI sAhitya kA bRhad itihAsa / 229 usakA pArizramika pUrva hI nirdhArita kara denA caahie| use vaha dhanarAzi meM kharca na kara ske| usake bAda zubhamuhUrtta meM jinabimba kI vidhipUrvaka sthApanA, cAra sadhavA striyoM dvArA pauMkhanA vidhi, bimba kI utkRSTa pUjA evaM saMgha kI pUjA Adi karane kA ullekha kiyA gayA hai| 6. yAtrAvidhi paMcAzaka yaha nauvAM paMcAzaka yAtrA karane kI vidhi se sambandhita hai| yahA~ yAtrA se abhiprAya mokSarUpI phala pradAtA jinezvara paramAtmA kI pratimA zobhAyAtrA se hai| isameM jinayAtrA se sambandhita chaH dvAra batAye gaye haiN| ve ye haiM- 1. dAna 2. tapa 3. zarIra zobhA 4. ucita gItanAdya 5. stuti - stotra aura 6. prokSaNaka | isa paMcAzaka meM yaha bhI batAyA gayA hai ki jaina dharma meM tIrthaMkaroM ke pA~ca kalyANaka divasa mAne gaye haiM 9. garbha meM Agamana 2. janma 3. abhiniSkramaNa 4. kevalajJAna aura 5. moksspraapti| ina kalyANakoM ke dinoM meM jinezvara paramAtmA kI zobhAyAtrA nikAlanA zreyaskara mAnA gayA hai| ina dinoM meM zobhAyAtrA karane se nimna lAbha hote haiM- 1. tIrthaMkaroM kA loka meM sammAna hotA hai 2. pUrvapuruSoM dvArA Acarita paramparA kA pAlana hotA hai 3. devoM- indroM Adi dvArA nirvAhita paramparA kA anumodana hotA hai 4. jinamahotsava gaMbhIra evaM sahetuka haiM- aisI loka meM prasiddhi hotI hai / 5. jina zAsana kI prabhAvanA hotI hai aura 6. jinayAtrA meM bhAga lene se vizuddhi mArgAnusArI guNoM ke pAlana karane sambandhI adhyavasAya utpanna hote haiM tathA vizuddha mArgAnusArI guNoM ke pAlana se sabhI vAMchita kAryoM kI siddhi hotI hai| ataH zraddhAlu evaM sajjana manuSyoM ko gurumukha se jinayAtrA mahotsava vidhi ko jAnakara jinayAtrAoM kA Ayojana karanA cAhie / 10. upAsakapratimAvidhi paMcAzaka prastuta paMcAzaka meM upAsakapratimA vidhi kA varNana kiyA gayA hai| isameM haribhadrasUri ne gyAraha pratimAoM ke svarUpa kA varNana nimna prakAra se kiyA hai 1. darzana pratimA - zama - saMvegAdi pA~ca guNoM se yukta aura zaMkAdi aticAroM se rahita hokara samyagdarzana kA pAlana karanA darzana pratimA hai| 2. vrata pratimA- sthUla-prANAtipAta viramaNa Adi pA~ca aNuvratoM kA samyak rUpa se pAlana karanA vrata pratimA hai / 3. sAmAyika pratimA - sAvadyayoga kA tyAga karanA, samabhAva kI sAdhanA karanA sAmAyika pratimA hai / yaha sAmAyika vrata zrAvaka dvArA eka muhurtta Adi kI nirdhArita samayAvadhi ke lie kiyA jAtA hai / 4. pauSadha - pratimA - jinadeva dvArA prApta vidhi ke anusAra AhAra, dehasaMskAra, abrahmacarya evaM sAMsArika Arambha-samArambha kA tyAga karanA pauSadha pratimA hai / 5. kAyotsarga-pratimAuparyukta cAroM pratimAoM kI sAdhanA karate hue zrAvaka ko aSTamI va caturdazI ke Page #260 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 230/saMskAra evaM vratAropaNa sambandhI sAhitya dina kAyotsarga karanA caahie| kAyotsarga meM paramAtmA kA dhyAna yA rAgAdi doSoM kI AlocanA karanA kAyotsarga pratimA hai| 6. abrahmavarjana pratimA- uparyukta pA~coM pratimAoM se yukta zrAvaka dvArA avicala citta hokara kAmavAsanA kA pUrNatayA tyAga kara denA abahmavarjana arthAt brahmacarya pratimA hai| 7. sacittavarjana- pratimAazana, pAna, khAdima aura svAdima ina cAroM prakAra ke sacitta bhojana kA tyAga karanA sacittavarjana pratimA hai| 8. Arambhavarjana pratimA- isa pratimA meM zrAvaka khetI Adi ve sabhI kArya jinameM hiMsA hotI hai, svayaM chor3a detA hai lekina naukaroM se karavAtA hai| 6. preSyavarjana-pratimA- isa pratimA ko dhAraNa karane vAlA zrAvaka khetI Adi Arambhajanya kArya naukaroM se nahIM karavAtA hai| vaha sArI jimmedAriyA~ apane putra, pArivArikajanoM Adi para chor3a detA hai| na to vaha svayaM hiMsAdi pApakarma karatA hai aura na anya se karavAtA hai| mAtra parivArajanoM dvArA pUche jAne para yogya salAha detA hai| 10. uddiSTavarjana-pratimA- isa pratimA ko vahana karane vAlA zrAvaka svayaM ke nimitta se bane hue bhojana Adi kA bhI tyAga kara detA hai| mAtra parivArajanoM ke yahA~ jAkara nirdoSa bhojana grahaNa karatA hai| 11. zramaNabhUta pratimA- isa pratimA ko dhAraNa karane vAlA zrAvaka muNDita hokara sAdhu ke samAna sabhI upakaraNa lekara bhikSAvRtti se jIvana yApana karatA hai isa vidhi ke anta meM kahA gayA hai ki jo zrAvaka pUrvokta pratimAoM kA samyak rUpa se pAlana kara letA hai, vaha pravrajyA ke yogya bana jAtA hai| 11. sAdhudharmavidhi paMcAzaka- yaha paMcAzaka sAdhudharmavidhi kA pratipAdana karatA hai| jo cAritrayukta hotA hai vahI sAdhu hai| isameM dezacAritra aura sarvacAritra ke bheda se cAritra do prakAra kA kahA gayA hai| gRhastha dezacAritra se yukta hotA hai evaM sAdhu sarvacAritra se yukta hotA hai| isake sAtha hI isa paMcAzaka meM sarvavirati cAritra ke pA~ca prakAroM kA vizada varNana kiyA gayA hai| 12. sAdhusAmAcArIvidhi paMcAzaka- isa bArahaveM paMcAzaka meM haribhadrasUri ne sAdhusAmAcArI vidhi kA varNana kiyA hai| sAdhu sAmAcArI kA tAtparya hai- sAdhuoM ke dvArA pAlana karane yogya AcAra sambandhI niym| sAdhu sAmAcArI dasa prakAra kI kahI gaI haiM unake nAma nimna haiM- 1.icchAkAra 2.mithyAkAra 3.tathAkAra 4.AvazyikI 5.niSIdhikA 6.ApRcchanA 7.pratipRcchanA 8.chandanA 6.nimaMtraNA aura 10.upsmpdaa| isa paMcAzaka meM ina dasa sAmAcAriyoM kA vistArapUrvaka vivecana kiyA gayA hai| 13. piNDavidhAnavidhi paMcAzaka - yaha paMcAzaka jaina muni kI AhAra vidhi kA vivecana karatA hai| piNDa arthAt bhojn| Ahara karate samaya AhAra kI zuddhatA kA dhyAna rakhanA piNDavidhAna hai| isameM muni ke AhAra sambandhI biyAlIsa doSoM Page #261 -------------------------------------------------------------------------- ________________ jaina vidhi-vidhAna sambandhI sAhitya kA bRhad itihAsa / 231 kI carcA kI gayI hai| 14. zIlAMgavidhAnavidhi paMcAzaka isa paMcAzaka meM zIlAMgoM kA nirUpaNa kiyA gayA hai| zramaNoM ke zIla sambandhI vividha pahaluoM ko zIlAMga kahA gayA hai| inakI saMkhyA aThAraha hajAra haiN| ye sabhI zIlAMga akhaNDa bhAva cAritra vAle zramaNoM meM pAye jAte haiN| tIna yoga, tIna karaNa, cAra saMjJA, pA~ca indriya, dasa kAya aura dasa zramaNadharma inake pArasparika guNana se aThAraha hajAra zIlAMga hote haiM yathA 3X3X4X5X10X10- 18000 / isa paMcAzaka meM yaha bhI batAyA gayA hai ki zIlAMgoM kI aThAraha hajAra kI yaha saMkhyA akhaNDa bhAvacAritra sampanna muni meM kabhI kama nahIM hotI hai, kyoMki pratikramaNa sUtra meM ina aThAraha hajAra zIlAMgoM ko dhAraNa karane vAle muniyoM ko hI vandanIya kahA gayA hai| dUsarI bAta yaha kahI gaI hai ki aThAraha hajAra meM se koI eka bhI saMkhyA hone para sarvavirati nahIM hotI hai aura sarvavirati ke binA muni nahIM hotA hai tathA sacce munitva bhAva ke binA mokSa meM gamana nahIM hotA hai| isa prakAra sampUrNa zIlAMgoM se yukta sAdhu hI sAMsArika duHkhoM kA anta karate haiM, anya dravyaliMgI sAdhu nahIM / 15. AlocanAvidhi paMcAzaka yadi kisI kAraNavaza zIlAMgoM kA atikramaNa ho jAtA hai to usakI zuddhi ke lie AlocanA karanI par3atI hai| ataH pandrahaveM paMcAzaka meM AlocanAvidhi kA varNana kiyA gayA hai| apane duSkRtyoM ko guru ke samakSa zuddhabhAva se kucha bhI chipAe binA batAnA AlocanA hai| isa paMcAzaka ke antargata AlocanA ke yogya vyakti, AlocanA dene yogya guru, AlocanA krama, manobhAvoM kA prakAzana aura dravyAdi zuddhi ye pA~ca dvAra kahe gaye haiN| isake sAtha hI AlocanA kA kAla, AlocanA nahIM karane se hone vAle duSTa pariNAma, nizalya bhAva se AlocanA karane kA phala ityAdi kA bhI varNana kiyA gayA hai| - 16. prAyazcittavidhi paMcAzaka isa solahaveM paMcAzaka meM prAyazcitta vidhi kA vivecana kiyA gayA hai| sAmAnyatayA jisase prAyaH citta zuddhi hotI hai use prAyazcitta kahate haiN| isameM prAyazcitta ke AlocanA, pratikramaNa, mizra, viveka, vyutsarga, tapa, cheda, mUla, anavasthApya aura pArAMcika ina dasa prakAroM ko vistArapUrvaka samajhAyA gayA hai| Age ke sAta prAyazcittoM ko vraNa dRSTAnta se batAyA gayA hai| usake bAda Agama ke anusAra Agama zruta, AjJA, dhAraNA aura jIta aise pA~ca prakAra ke prAyazcitta dene kI vidhi batalAyI gayI hai| ina pA~ca prakAra ke vyavahAroM ke AdhAra para aneka prakAra ke prAyazcitta kahe gae haiN| - Page #262 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 232/saMskAra evaM vratAropaNa sambandhI sAhitya 17. kalpavidhi paMcAzaka - isa paMcAzaka meM kalpavidhi kA varNana haiN| isameM kalpa ke do prakAra kahe haiM 1. sthita kalpa aura 2. asthita klp| sthitakalpa ve haiM jo sadA AcaraNIya hote haiN| asthitakalpa kisI kAraNa se AcaraNIya hote haiM aura kisI kAraNa se AcaraNIya nahIM hote haiN| sAmAnyatayA Acelakya Adi ke bheda se kalpa ke dasa prakAra hote haiM - 1. Acelakya 2. auddezika 3. zayyAtarapiNDa 4. rAjapiNDa 5. kRtikarma 6. vrata (mahAvrata) 7. jyeSTha 8. pratikramaNa 6. mAsakalpa aura 10. paryuSaNAkalpa ye dasa kalpa prathama aura antima tIrthaMkara ke zAsanakAla ke sAdhuoM ke lie sthitakalpa rUpa hote haiM aura madhyavartI bAIsa tIrthaMkaroM ke sAdhuoM ke lie inameM cha: kalpa asthita hote haiM aura cArakalpa sthita hote haiN| isa paMcAzaka meM ina dasa prakAra ke kalpa kA svarUpa samyak rUpa se kahA gayA hai| 18. bhikSupratimAkalpavidhi paMcAzaka - isa aThArahaveM paMcAzaka meM bhikSupratimAkalpavidhi kA varNana huA hai| viziSTa kriyA vAle sAdhu kA prazasta adhyavasAya rUpI zarIra hI pratimA kahalAtA hai| isameM Avazyakaniyukti ke anusAra mAsikI, dvimAsikI, traimAsikI, caturmAsikI, paMcamAsikI, SaSTamAsikI, saptamAsikI- ye eka mahine se prAraMbha hokara kramazaH do, tIna, cAra, pA~ca, chaH aura sAta mahIne taka pAlana karane yogya sAta pratimAe~ kahI gaI haiN| AThavIM, nauvIM aura dasavI pratimA saptadivasIya tathA gyArahavIM aura bArahavIM pratimA eka divasa rAtri kI hotI hai isa prakAra kula bAraha pratimAoM kA sundara nirUpaNa kiyA gayA hai| 16. tapavidhi paMcAzaka- yaha paMcAzaka tapa vidhi kA vivecana karane vAlA hai| AcArya haribhadra ke anusAra jisase kaSAyoM kA nirodha ho, brahmacarya kA pAlana ho, jinendradeva kI pUjA ho tathA bhojana kA tyAga ho, ve sabhI tapa kahalAte haiN| isameM bAraha prakAra ke bAhyatapa evaM bAraha prakAra ke Abhyantara tapa kA vivecana kiyA gayA hai| ina bAraha prakAra ke tapoM ke atirikta nimna tapoM kA svarUpa bhI kahA gayA hai - 1. prakIrNakatapa- tIrthaMkaroM dvArA unakI dIkSA, kaivalya-prApti aura nirvANa prApti ke samaya jo tapa kiye gaye the, tadanusAra jo tapa kiye jAte haiM ve prakIrNaka tapa kahalAte haiM 2. cAndrAyaNa tapa 3. rohiNI Adi vividha tapa 4. nirujaziravA tapa 5. paramabhUSaNa tapa 6. jJAna-darzana-cAritra tapa 7. saubhAgyakalpavRkSa tapa ityaadi| Page #263 -------------------------------------------------------------------------- ________________ jaina vidhi-vidhAna sambandhI sAhitya kA bRhad itihAsa / 233 TIkAe~- isa para abhayadevasUri ne vi. saM. 1124 meM eka vRtti' likhI hai| haribhadrasUri ne bhI TIkA likhI hai aisA jinaratnakoza (pR. 231) meM ullekha hai / isa para eka ajJAta kartRka TIkA bhI hai| vIragaNi ke praziSya evaM candrasUri ke ziSya yazodeva ne bhI pahale paMcAzaka para jaina mahArASTrI meM vi. saM. 1172 meM eka cUrNi likhI thI, jisameM prArambha meM tIna padya aura anta meM prazasti ke cAra padya haiM, zeSa grantha gadya meM hai| isa cUrNi meM samyaktva ke prakAra, usakI yatanA, abhiyoga aura dRSTAnta ke sAtha-sAtha manuSya bhava kI durlabhatA Adi anyAnya viSayoM kA nirUpaNa kiyA gayA hai| isa cUrNi meM sAmAcArI ke viSayoM kA aneka bAra ullekha huA hai| yaha maNDanAtmaka zailI meM racita hone ke kAraNa isameM 'tulAdaNDa nyAya' kA ullekha bhI hai| isa cUrNi kI racanA meM AdhArabhUta sAmagrI ke rUpa meM anta meM vividha granthoM kA sAkSya diyA gayA hai aura paMcAzaka kI abhayadevasUrikRtavRtti, AvazyakacUrNi aura vRtti, navapadaprakaraNa aura zrAvaka prajJapti ke upayoga kiye jAne kA ullekha kiyA hai| 3 paMcAMgulividhAna yaha racanA ajJAtakartRka hai| isa racanA kA ullekha 'jinAnanda bhaMDAra gopIpurA, sUrata' kI hastaprata lisTa meM haiN| hameM mUlakRti dekhane ko nahIM milI hai / sambhAvanA yaha hai ki isa kRti meM paMcAMgulI devI kI ArAdhanA - upAsanA athavA pratiSThAdi kA vidhAna honA caahie| jaina paramparA meM zrI sImaMdharasvAmI tIrthaMkara prabhu kI zAsanadevI paMcAMgulI mAnI gaI hai, yaha kRti usI kI ArAdhanA se sambandhita ho sakatI hai| 9 yaha grantha abhayadevasUrikRta vRtti ke sAtha jaina dharma prasAraka sabhA ke dvArA san 1612 meM prakAzita huA hai| 2 prathama paMcAzaka kI yaha cUrNi pA~ca pariziSToM ke sAtha devacanda lAlabhAI jaina pustakoddhAra saMsthA ne san 1652 meM prakAzita kI hai| 3 prathama paMcAzaka kA muni zubhaMkaravijayakRta gujarAtI anuvAda 'nemi - vijJAna - granthamAlA' (san 1646 ) se prakAzita huA hai aura usakA nAma 'zrAvakadharma vidhAna' rakhA hai| Adi ke cAra paMcAzaka evaM utane bhA. kI abhayadevasUri kI vRtti kA sArAMza paM. candrasAgaragaNi ne gujarAtI meM taiyAra kiyA hai| yaha sArAMza siddhacakra sAhitya pracAraka samiti ne san 1646 meM prakAzita kiyA hai| Page #264 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 234/saMskAra evaM vratAropaNa sambandhI sAhitya posahavidhi yaha pustaka' gujarAtI bhASA meM nibaddha hai| isakA saMkalana vijayamohanasUri ke ziSya pratApavijayagaNi ne kiyA hai| 'pauSadha vidhi' se sambandhita kucha pratiyA~ hameM dekhane ko milI hai unakA saMkSipta vivaraNa una-una kRtiyoM ke sAtha kara cuke haiN| yaha kRti bhI usake tulya hI hai| vizeSatayA prastuta kRti meM pauSadha vidhi se sambaddha 41 viSayoM para vicAra kiyA gayA hai jinameM pauSadha sambandhI vizeSa jAnakArI, pauSadha sambandhI samasta vidhAna evaM pauSadha svarUpa ityAdi kA varNana hai| posahiya pAyacchittasAmAyArI (pauSadhika prAyazcitta sAmAcArI) yaha racanA ajJAtakartRka hai| isameM jaina mahArASTrI prAkRta ke 10 padya haiN| TIkA- isa para tilakAcArya ne eka vRtti bhI likhI hai| hameM jinaratnakoza (pR. 256) meM se pauSadha vidhi se sambandhita nimna kR tiyoM kA sAmAnya vivaraNa bhI prApta huA hai| pauSadha prakaraNa- isakA dUsarA nAma pauSadhaSaTtriMzikA hai| isake kartA kharataragacchIya pramodamANikya ke ziSya jayasoma haiN| yaha racanA vi.saM. 1643 kI hai| isa para svopajJa TIkA racI gaI hai| pauSadhavidhiprakaraNa - yaha kRti prAkRta meM jinavallabhasUri ne racI hai| TIkA- isa para jinamANikyasUri ke ziSya jinacandrasUri ne, vi.saM. 1617 meM 3555 zloka parimANa TIkA racI hai| pauSadhavidhiprakaraNa- isakI racanA zrI cakrezvarasUri ne kI hai| isameM 62 gAthAe~ haiN| posahavihipayaraNa (pauSadhavidhiprakaraNa) yaha kRti devabhadrasUri dvArA racI gaI hai| unhoMne yaha racanA jaina mahArASTrI prAkRta meM 118 padyoM meM kI hai| isI nAma kI eka kRti cakrezvarasUri ne 62 padyoM meM likhI hai| isa donoM kRtiyoM meM pauSadhavidhi kA nirUpaNa huA hai| rAtripauSadhavidhi- yaha aprakAzita hai| pravrajyAvidhAnakulakam yaha kRti mahArASTrI prAkRta kI padyAtmaka zailI meM hai| isake kula 32 padya haiN| yaha pUrvatanAcArya viracita hai| granthakartA kA nAma ajJAta hai| isa grantha para ' yaha pustaka vI.saM. 2455 meM, zrI muktikamala jaina mohana jJAnamaMdira, mahAjananI pola-baDodarA se prakAzita huI hai| Page #265 -------------------------------------------------------------------------- ________________ jaina vidhi-vidhAna sambandhI sAhitya kA bRhad itihAsa/235 candragacchIya zrI pradyumnasUri ne vi.saM. 1328 meM, 4500 zloka parimANa vistRta TIkA racI hai|' prastuta kRti ke nAma se hI yaha spaSTa avagata hotA hai ki yaha grantha pravrajyA (dIkSA) vidhAna kA vistRta vivaraNa prastuta karane vAlA hai| yadyapi isameM dIkSA yA tatsambandhI vidhAna utane carcita nahIM hue haiM, kintu pravrajyA grahaNa karane vAle jIva ko saMsAra kI asAratA kA bhalIbhA~ti bodha ho jAye, saMyama-tyAga-tapa ke prati hRdaya se ahobhAva jaga jAye tathA saMyamI jIvana svIkAra karane ke bAda vratoM evaM Avazyaka niyamoM kA paripAlana samyak prakAra se kara pAyeM isa viSaya para adhika bala diyA gayA hai| pratyeka prasaMga ko sodAharaNa spaSTa karane kA bhI prayAsa kiyA gayA hai| yaha isa kRti kI anokhI viziSTatA hai| yahA~ dhyAtavya haiM ki isa grantha kA viSaya nirUpaNa karate hue vidhi yA vidhAna zabda kA prayoga bhale hI alpa huA ho, kintu jo kucha ullikhita haiM usakA mUla sambandha vidhi-vidhAna se hI rahA huA hai| isa grantha kI viSayavastu dasa dvAroM meM vibhakta hai| prAraMbha meM maMgalAcaraNa ko lekara koI gAthA nahIM hai anta meM chaH zloka prazasti rUpa meM diye gaye haiN| isa grantha kI viSaya vivecanA saMkSepa meM isa prakAra hai prathama dvAra kA nAma 'manuSyadurlabhatA' hai| isameM saMsAra kI viSamatA ko samajhAte hue nimna dasa dRSTAnta kahe gaye haiM 1. brahmadatta 2. pAzaka 3. dhAnya 4. dyUta 5. ratna 6. svapna 7. cakra 8. carma 6. yuga aura 10 prmaannu| dvitIya dvAra kA nAma 'bodhiduSprApatA' hai| isameM samajhAyA gayA hai ki jinadharma kA bodha honA atyanta muzkila hai| isa sambandha meM zrI RSabhadeva kA caritra kahA gayA hai| bodhi dharma kI aprApti ke viSaya meM rAjA ko mArane vAle udAyI kA aura arhaddatta kA caritra kahA gayA hai| tRtIya dvAra kA nAma 'pravrajyAdurApattvam' hai| isameM varNana hai ki pravrajyA sukRta puNya kA phala hai| pravrajyA duSprApatva ke viSaya meM jamAlI Adi ATha nihmavoM ke dRSTAnta diye gaye haiN| caturtha dvAra kA nAma 'pravrajyAsvarUpaprakAzana' hai| isa dvAra meM pravrajyA kA svarUpa kahate hue paMcamahAvrata, chaTThA rAtribhojanaviramaNavrata, gocarI ke biyAlIsa doSa, grAsaiSaNA ke pAMca doSa, pA~casamiti, tInagupti, tapavidhAna kA upadeza, amamatva, akiMcanatva, bAraha pratimA, yAvajjIvana asnAna, anavarata bhUmizayyA, kezoddharaNa, ' yaha grantha zrI RSabhadevajI kezarImalajI zvetAmbara saMsthA se san 1938 meM prakAzita huA hai| yaha kRti pradyumnasUri kI vRtti sahita mudrita hai| Page #266 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 236/saMskAra evaM vratAropaNa sambandhI sAhitya gurukulavAsa, bAIsa parISaha Adi kA samyak nirUpaNa kiyA hai| yaha prakaraNa par3hate-par3hate dIkSA kA sAkSAt svarUpa anubhava hone lagatA hai| saccI sAdhutA kA jIvana jIne vAlI AtmAoM ke prati mastaka svataH jhuka jAtA hai| granthakAra ne isa dvAra meM jo sAmagrI prastuta kI hai vaha jina zAsana ke lie amara dena hai| yahA~ AhAra ke sambandha meM maMkha, yatibhaginI, vaNiga, gopa, mitrakathA, madhubindu ke dRSTAnta diye hai| tapavidhAna kA ullekha karate samaya vAsudeva, harikezi, gajasukumAla ke udAharaNa prastuta kiye haiN| bAIsa parISaha ke viSaya meM kramazaH hastimitra, dhanazarma, vaNikcatuSka, arhannaka, zramaNabhadra, somadeva, arhaddatta, sthUlibhadra, saMgamasthavira, kurudattaputra, bhAtRdvaya, skandha, baladeva, DhaMDhaNaRSi, hatazatru, bhadra, zrAvaka, zreSThi, kAlaka, AbhIra, sthUlibhadra, ASAr3hAcArya ke kathAnaka nirdiSTa hai| paMcama dvAra kA nAma 'pravrajyAduSkarattva' hai| inameM pravrajyA kI duSkaratA ko batAte hue surendradatta kI kathA kahI hai| SaSThama dvAra kA nAma 'dharmaphaladarzana' hai| isameM bharatacakravartI kI kathA darzita kI hai| saptama dvAra kA nAma 'vratanirvAhana' hai| isa viSaya meM vajrasvAmI, prasannacandrarAjarSi evaM siddhavati ke kathAnaka kahe gaye haiN| aSTama dvAra kA nAma 'vratanirvAha' hai| isameM vrata kA nirvAha prazaMsanIya rUpa se ho, isakA ullekha hai| navama dvAra kA nAma 'mohataruccheda' hai| isameM kahA hai ki sAdhu (pravrajita) ko apramatta bhAva se rahanA caahiye| isa para agar3adatta RSi kA kathAnaka hai tathA pravrajita ko punaH sthira karane ke viSaya meM abhayakumAra kI kathA dI hai| dazama dvAra kA nAma 'dharmasarvasvadezanA' hai| isameM mukhya rUpa se nirdeza diyA hai ki kSaNabhaMgura saMsAra meM dharma hI sArarUpa tattva hai| vaha dharma bhI saMyama rUpa hI utkRSTa kahA gayA hai| isa grantha vivecana se yaha saspaSTa jJAta ho jAtA hai ki pravrajyA kyA hai? pravrajita sAdhu ko kaisA honA cAhiye ? aura pravrajita hone vAle jIva ko saMyama kA vAstavika bodha kaise karAyA jAnA cAhie ? pravrajyA dene vAle evaM pravrajyA lene vAle jIva ko pravrajyAvidhAnakulakam kA adhyayana avazya karanA caahiye| isameM kula 68 kathAe~ haiN| bRhadyoga vidhi AcArya devendrasAgarasUrI dvArA saMpAdita yaha pustaka gujarAtI lipi meM hai|' yaha eka saMkalita kI gaI kRti hai| isa kRti meM ullikhita prAyaH vidhi-vidhAna tapAgaccha paramparA ke anusAra hai| ' yaha pustaka subodhasAgarajI jaina jJAnamaMdira, vIsanagara (guja.) se, vi.saM. 2021 meM prakAzita Page #267 -------------------------------------------------------------------------- ________________ jaina vidhi-vidhAna sambandhI sAhitya kA bRhad itihAsa / 237 prastuta pustaka apane nAma ke anusAra na kevala yogodvahana ( Agama par3hane va par3hAne ke nimitta kI jAne vAlI kriyA) ke samaya kI jAne vAlI yoga kriyA kA ullekha karatI hai apitu dIkSAvidhi, padasthApanAvidhi, upasthApanA vidhi Adi ke nimitta kiye jAne vAle yogoM evaM anuSThAnoM kI carcA karatI haiN| isa pustaka meM sAdhujIvana se sambandhita samasta yoga paraka vidhi-vidhAnoM kA nirUpaNa kiyA gayA hai| prastuta kRti meM diye gaye ye vidhi-vidhAna prAyaH sAdhu-sAdhvI dvArA hI anuSThita kiye jAne yogya haiN| isa pustaka ke anta meM yogacarcA ke sivAya 1. sAdhu kI kAladharma vidhi evaM 2. upadhAna vidhi bhI varNita hai ye donoM vidhAna sAdhu dvArA hI sampanna karavAye jAne kI dRSTi se saMkalita kiye gaye haiN| isa grantha kI prastAvanA meM zAstrIya AdhAra se yaha batAyA gayA hai ki kisa Agama ko par3hane ke lie kitane varSa kI dIkSA paryAya honA caahie| sAtha hI yogodavahana kA mahattva, gRhastha ko Agama par3hAne se doSa ityAdi carcA bhI kI gaI hai| prastuta kRti meM saMkalita vidhiyoM evaM tatsambandhI viSayoM ke nAma adholikhita haiM 1. yoga meM praveza karane kI vidhi 2. kAlikasUtra ke yoga karate samayanuMtarA ( AmantraNa ) dene kI vidhi 3. kAlagrAhI dvArA karane yogya vidhi 4. dAMDIdhara dvArA karane yogya vidhi 5. kAla pravedana ( kAlagrahaNa karate samaya karane yogya) vidhi 6. paveyaNA vidhi arthAt prAtaH kAla kI Avazyaka kriyA pUrNa hone ke bAda pratyAkhyAna ke lie karane yogya vidhi 7. pAlI pAlaTavAno ( tapa parivartana ) vidhi 8. svAdhyAya prasthApanA vidhi 6. kAlamAMDalA ( pATalI) vidhi 10. saMghaTTAgrahaNa vidhi 11. sandhyA ke samaya kriyA karane kI vidhi 12. yoga meM se bAhara nikalane kI vidhi 13. anuyoga vidhi 14. upasthApanA ( baDI dIkSA) vidhi 15. pravrajyA (dIkSA) vidhi 16. sarvayogadina, kAla, naMdi Adi kI saMkhyA kA yantra ( koSThaka) 17. anuSThAna vidhi - yoga sambandhI viziSTa vidhAna 18. rAtri meM karane yogya anuSThAna kI jAnakArI 16. asvAdhyAya vidhi 20. naSTadaMta vidhi 21. yoga ke viSaya meM vizeSa vivaraNa 22. yogasaMbaMdhI vizeSa sUcanAe~ 23. svAdhyAya bhaMga ke sthAna 24. cUlA pravedana vidhi - vartamAna meM yaha vidhi pracalita nahIM hai 25. gaNipadasthApanA vidhi 26. AcAryapada upAdhyAyapada evaM panyAsapada sthApanA vidhi aadi| bhaTTArakapadasthApanAvidhi yaha racanA saMskRta yA prAkRta meM hai| yaha racanA hame upalabdha nahIM ho pAI hai| ataH isake sambandha meM adhika kucha kahanA sambhava nahIM hai / yaha nAgapura Page #268 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 238 / saMskAra evaM vratAropaNa sambandhI sAhitya se san 1626 meM prakAzita huI hai / ' mantradIkSA yaha atyanta laghu pustikA hai / mantradIkSA eka choTA sA upakrama hai| zvetAmbara terApaMtha paramparA meM isa vidhAna kA abhI - abhI pracalana huA hai| mantra dIkSA kA uddezya spaSTa karate hue gaNAdhipati tulasI ne likhA hai ki- baccoM ko mahAmantra se paricita karAnA aura usake prayoga se hone vAle lAbha kA anubhava karanA hI mantra dIkSA hai / namaskAra mahAmantra AbAlavRddha sabake lie upayogI hai| baccoM ko vizeSa saMskAra dene ke lie mantradIkSA ko eka saMskAra ke rUpa meM pratiSThita kiyA gayA hai jisa prakAra nAmakaraNa, annaprAzana, cUr3Akarma, karNavedha, upanayana Adi solaha saMskAra mAne gaye haiM, usI prakAra AdhyAtmika vikAsa ke lie nizcita saMskAroM meM yaha eka hai / unhoMne kahA hai maMtra dIkSA koI pradarzana yA pAbandI nahIM hai varan sadAcaraNa kI ora prasthAna tathA Antarika vizvAsa ko jagAne kA upakrama hai| yAni naitika saMskAroM kI prAraMbhika zikSA - maMtra dIkSA hai| maMtra dIkSA saMskAra vidhi kI mahattA evaM upayogitA kA ullekha karate hue kahA gayA haiM ki bAlaka kA mana kore kAgaja ke samAna hotA hai, jisa para jaisA citra cAheM ukerA jA sakatA hai| vaijJAnika tathyoM ne bhI isa bAta kI puSTi kI hai ki pA~ca se nau varSa kI umra kA samaya baccoM ke mAnasika vikAsa evaM Antarika AsthA ke jAgaraNa kA hotA hai| isa umra meM baccoM ko jo Thosa AhAra milatA hai vaha jIvana bhara use zakti pradAna karatA hai| namaskAra mahAmaMtra ke prati samarpaNa kA bhAva jage, isa prayoga kA nAma hI maMtra dIkSA hai| dIkSA ke isa kAryakrama meM baccoM kI mUlabhUta AsthAoM ke sAtha namaskAra mahAmaMtra kA uccAraNa karavAyA jAtA hai| isa kRti meM vandanavidhi, sAmAyikasUtra, sAmAyika - AlocanAsUtra ke sAtha-sAtha maMtradIkSA ke saMkalpasUtra, zikSAsUtra bhI diye gaye haiN| spaSTataH mantradIkSA saMskAra vidhi kA eka nayA upakrama hai| isakA prayoga sabhI ke lie upayogI hai| 2 - jinaratnakoza (pR. 323) meM yogavidhi nAma kI pA~ca racanAe~ milatI haiN| . yahA~ yogavidhi se tAtparya - yogavahana vidhi honA cAhiye / yogavidhi - yaha racanA zrI indrAcArya kI hai| yogavidhi - isake karttA bhAnuprabha ke 9 jinaratnakoza- pR. 261 2 akhila bhAratIya terApaMtha yuvaka pariSad- lADanUM (AThavAM saMskaraNa) Page #269 -------------------------------------------------------------------------- ________________ jaina vidhi-vidhAna sambandhI sAhitya kA bRhad itihAsa/239 ziSya ajitadeva muni hai| isakA racanAkAla vi.saM. 1273 hai| yogavidhi- isakI koI jAnakArI nahIM milI hai| yogavidhi- isake racayitA zivanandigaNi hai| yogavidhi- yaha ajJAtakartRka racanA hai| yogavivaraNa- isake kartA zrI yAdavasUri haiN| rAtripauSadhavidhi- yaha aprakAzita hai| isameM rAtrikAlIna pauSadhavidhi kA vivecana hai| vihimaggappavA-vidhimArgaprapA jaina sAhitya kI mahAna paramparA ko avicchinna banAne meM aneka sAhityakAroM aura unake granthoM kA mahattvapUrNa yogadAna rahA hai| jaina sAhitya kI isa paramparA meM vidhimArgaprapA kA advitIya sthAna hai| isa kRti ke praNetA kharataragacchIya jinaprabhasUri hai|' unakI yaha racanA jaina mahArASTrI prAkRta meM hai| isa kRti kA racanAkAla vi.saM. 1363 hai| yaha racanA kosala (ayodhyA) meM huI thii| isa grantha kA zloka parimANa 3575 hai| yaha grantha prAyaH gadya meM hai| 'vidhimArga' yaha kharataragaccha kA hI pUrva nAma hai| prastuta grantha vidhi-vidhAnoM kA amUlya nidhi rUpa hai| isameM nitya (pratidina karane yogya) aura naimittika (vizeSa avasara yA kabhI-kabhI karane yogya) sabhI prakAra ke vidhi-vidhAna samAviSTa haiN| isameM jaina dharma ke vidhi-vidhAnoM kA pramANika ullekha kiyA hai| jaina vidhi-vidhAnoM se sambandhita aise prAmANika grantha virale hI dekhane ko milate haiN| 'vidhimArgaprapA' nAma kI sArthakatA- isa grantha kA vaiziSTaya yaha hai ki AcArya jinaprabhasUri ne grantha ke antargata grantha ke nAmAnurUpa, viSayoM kA cayana kiyA hai| 'vidhimArgaprapA' aisA grantha kA nAmabhidhAna anvarthaka aura saMgata hai| yadyapi isakI prAcIna sabhI pratiyoM meM tathA anyAnya ullekhoM meM saMkSepa meM isakA nAma 'vidhiprapA' hI prAyaH ullikhita hai| sAmAnya artha meM to 'vidhimArga' kA 'kriyAmArga' aisA bhI artha vivakSita hotA hai para vizeSa artha meM 'kharataragacchIya vidhi (kriyA) mArga' aisA ' (ka) isa kRti kA prathama saMskaraNa san 1141, jinadattasUri bhaNDAra granthamAlA se prakAzita huA hai| (kha) dUsarA saMskaraNa 'prAkRta bhAratI akAdamI jayapura se nikalA hai| (ga) tIsarA saMskaraNa hindI anuvAda ke sAtha mahAvIra svAmI jaina derAsara, pAyadhunI, mubaMI se, san 2006 meM prakAzita huA hai| 2 isa grantha kA mukhya saMpAdana muni jinavijayajI ne kiyA hai| tIsarA saMskaraNa bhI kAphI kucha naye saMzodhanoM ke sAtha taiyAra kiyA gayA hai| 3 pratiSThA vidhi nAmaka chaH dvAra evaM mudrAvidhi nAmaka 37 vaoN dvAra kA nirUpaNa (67 se 117) prAyaH saMskRta meM hai| Page #270 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 240/saMskAra evaM vratAropaNa sambandhI sAhitya bhI artha abhipreta hai, kyoMki kharataragaccha ke do nAma prasiddha haiM (9) vidhipakSa (vidhimArga) aura (2) suvihita pakSa (suvihita maarg)| isa grantha kI sAmAcArI meM jo vidhi-vidhAna pratipAdita kiye gaye haiM, ve pradhAnatayA kharataragaccha ke pUrva AcAryoM dvArA svIkRta aura sammata rahe haiN| ina vidhi-vidhAnoM kI prakriyA meM anya gaccha ke AcAryoM kA kahIM kucha matabheda ho sakatA hai aura hai bhI shii| ataeva granthakAra ne spaSTa rUpa se isake nAma se kisI ko kucha bhrAnti na ho, isalie isakA "vidhimArgaprapA' aisA anvarthaka nAmakaraNa kiyA hai| taduparAnta isa grantha prazasti kI prathama gAthA meM yaha bhI sacita kiyA hai ki- "bhinna-bhinna gacchoM meM pravartita anekavidha sAmAcAriyoM ko dekhakara ziSyoM ko kisI prakAra kA matibhrama na hoM, isalie apane gaccha pratibaddha aisI yaha sAmAcArI jinaprabhasUri ke dvArA likhI gaI hai|" ataeva isakA vidhimArgaprapA nAma sarvathA susaMgata hai| 'vidhimArgaprapA' grantha kA vaiziSTaya- vidhi-vidhAnoM kI apekSA se isa grantha kI mahattA tathA mAnyatA na kevala kharataragaccha paramparA taka hI sImita hai varan paravartI acalagaccha, tapAgaccha, pArzvacandragaccha Adi aneka paramparAe~ bhI isako prAmANika rUpa se svIkRta karatI haiM aneka vidha paramparAoM ne aMza rUpa se yA pUrNa rUpa se ho kisI na kisI rUpa meM, isa grantha kA anukaraNa kiyA hai aura ise pramANika grantha kI koTi me sthAna diyA hai| kalyANavijayagaNikRta kalyANakalikA, sakalacandragaNikRta pratiSThAkalpa samaya- sundarakRta sAmAcArIzataka, rAyacandramunikRta zuddhasAmAcArIprakaraNa ityAdi kaI granthoM meM vidhimArgaprapA kA pramANikatA ke sAtha nirdeza kiyA gayA hai| itanA hI nahIM, vidhi-vidhAnoM kA nirUpaNa karate samaya jinaprabhasUri ko jahA~ kahIM bhI sAmAcArI bheda yA paramparA bheda kA mAlUma huA hai vahA~-vahA~ anya paramparAoM ke anusAra unakI mAnyatA kA sUcana kara diyA hai| yahI vajaha hai ki yaha grantha sAmAcArI kI dRSTi se sarvopayogI banA hai| isake atirikta grantha kI dUsarI viziSTatA yaha haiM ki granthakAra ne granthAntargata jina-jina vidhi-vidhAnoM ko pratipAdita kiyA hai ve pUrvAcAryoM ke sampradAyAnusAra hI likhe gaye haiM na ki kevala svamati yA apanI klpnaanusaar| jarman vidvAna pro. vevarane 'sekreDa buksa opha dI jains' nAma kA suprasiddha maulika nibandha likhA hai usameM mukhya AdhAra isI grantha kA liyA hai| sacamuca yaha grantha jaina vidhividhAnoM kA paricaya prApta karane vAle icchukoM ke lie sundara prapAtulya evaM sarvazreSTha hai| viSaya kI dRSTi se yaha grantha mahattvapUrNa sAmagrI prastuta karatA hai| samagra vidhi-vidhAnoM kA aisA vizada aura kramabaddha rUpa anyatra kahIM bhI dekhane meM nahIM Page #271 -------------------------------------------------------------------------- ________________ jaina vidhi-vidhAna sambandhI sAhitya kA bRhad itihAsa/241 AyA hai| yahI kAraNa hai ki paravartI paramparAoM ne vidhi-vidhAna kI dRSTi se isa grantha kA kisI na kisI rUpa meM anukaraNa kiyA hai| grantha kA pratipAdya viSaya - jaisA ki isake nAma se hI parijJAta hotA hai ki yaha grantha sAdhu aura zrAvaka ke nitya aura naimittika donoM hI prakAra kI kriyAoM ke lie eka sundara 'prapA' ke samAna hai| isameM kula milAkara 41 dvAra yAni prakaraNa haiN| ina dvAroM ke nAma, grantha ke anta meM svayaM granthakAra ne 1 se 6 taka kI gAthAoM meM sUcita kiye haiN| ina mukhya dvAroM meM kahIM-kahIM kitaneka avAntara dvAra bhI sammilita haiM- jo yathAsthAna ullikhita kiye gaye haiN| ina avAntara dvAroM kA nAma-nirdeza grantha kI viSayAnukramaNikA meM kara diyA gayA hai| udAharaNArtha- pA~caveM dvAra ke antargata paMcamaMgala-upadhAna, unnIsaveM ke antargata dazavaikAlika, uttarAdhyayana, AcArAMga Adi cAra aMga, nizIthAdi chedasUtra, chaThe se gyAraha aMga, aupapAtika Adi upAMga, prakIrNaka, mahAnizItha evaM yogavidhAna prakaraNa, tIsaveM AlocanA vidhi nAmaka prakaraNa ke antargata jJAnAcAra, darzanAcAra, cAritrAcAra, tapAcAra, vIryAcAra aura dezavirati Adi dezavirati ke prAyazcitta evaM AlocanAgrahaNavidhi prakaraNa, isI taraha igatIsaveM paiTThAvihI nAmaka prakaraNa meM pratiSThAvidhisaMgraha gAthA, adhivAsanAdhikAra, nandyAvarttalekhana, jalAnayana, kalazAropaNa aura dhvajAropaNa vidhi, pratiSThopakaraNasaMgraha, kUrma pratiSThAvidhi, pratiSThAsaMgrahakAvya, pratiSThAvidhi gAthA aura kahArayaNakosa (kathAratnakoza) meM se dhvajAropaNavidhi Adi AnuSAMgika vidhiyoM ke svataMtra prakaraNa sanniviSTa haiN| ina 41 dvAroM meM se prathama ke 12 dvAroM kA viSaya mukhya karake zrAvaka jIvana ke sAtha sambandha rakhane vAlI kriyAoM se sambandhita hai| 13 veM dvAra se lekara 26 veM dvAra taka meM varNita vidhiyA~ prAyaH karake sAdhu jIvana ke sAtha sambandha rakhatI haiM aura Age ke 30 veM dvAra se lekara anta ke 41 3 dvAra taka meM varNita kriyA-vidhAna sAdhu aura zrAvaka donoM ke jIvana ke sAtha sambandha rakhane vAle haiN| prastuta grantha ke prArambha meM maMgalAcaraNa evaM prayojana ko lekara eka gAthA dI gaI hai jisameM bhagavAna mahAvIra ko namaskAra kiyA hai aura guropadeza kA samyak smaraNa karake zrAvakoM evaM sAdhu ke kRtyoM kI sAmAcArI likhane kI pratijJA kI gaI hai| anta meM solaha padyoM kI prazasti haiN| isa prazasti ke Adi ke chaH padyoM meM prastuta kRti jina 41 dvAroM meM vibhakta haiM unake nAma diye gaye haiM aura terahaveM padya ke dvArA kartA ne sarasvatI evaM padmAvatI se zruta kI Rddhi samarpita karane kI prArthanA kI hai sAtha hI isa kRti kA prathamAdarza kartA ke ziSya Page #272 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 242/saMskAra evaM vratAropaNa sambandhI sAhitya 'udayAkaraNagaNI' ne likhA thA, isakA bhI prazasti meM ullekha kiyA gayA hai| uparyukta 41 dvAroM kA pratipAdya viSaya isa prakAra haiMpahalA- samyaktvaAropaNavidhi dvAra - isa prathama dvAra meM zrAvaka ko kisa taraha samyaktvavrata grahaNa karanA cAhie, isakI vidhi batalAyI gayI hai| isake sAtha hI samyaktva grahaNa ke samaya zrAvaka ke lie kina-kina nitya aura naimittika dharmakRtyoM kA karanA Avazyaka hai aura kina-kina dharma pratikUla kRtyoM kA niSedha karanA ucita hai, ise saMkSepa meM kahA gayA hai| dUsarA- parigrahaparimANavidhi dvAra - dUsare dvAra meM samyaktvavrata grahaNa karane ke pazcAt jaba zrAvaka ko dezavirati arthAt zrAvaka dharma ke paricAyaka bAraha vratoM ko grahaNa karane kI icchA hoM, taba unakA grahaNa kaise kiyA jAya isakI vidhi batalAyI gayI hai| isa dvAra kA nAma parigrahaparimANa vidhi hai, kyoMki isameM mukhya karake zrAvaka ko parigraha yAni sthAvara aura jaMgama saMpatti kI maryAdA kA niyama lenA hotA hai| isalie isakA nAma 'dezavirati vratAropaNa' na rakhakara 'parigrahaparimANavidhi' rakhA hai| isameM yaha bhI kahA gayA hai ki isa prakAra kA parigraha parimANa vrata lene vAle zrAvaka yA zrAvikA ko apane niyamoM kI eka sUcI banA lenI cAhie aura isa sUcI meM niyamoM ke sAtha yaha likhA rahanA cAhie ki yaha vrata maiMne amuka AcArya ke pAsa, amuka saMvat meM amuka mAsa aura amuka tithi ke dina grahaNa kiyA hai| tIsarA- sAmAyikaAropaNavidhi dvAra - isa dvAra meM dezavirati yAni zrAvaka dharma sambandhI bAraha vrata lene ke bAda zrAvaka ko kabhI chaH mahine taka ubhaya sandhyAoM meM sAmAyika karane kA vrata bhI lenA cAhie, yaha kahA gayA hai aura sAtha hI isakI grahaNa vidhi bhI kahI gaI hai| cauthA- pAMcavA-sAmAyika grahaNa-pAraNavidhi dvAra - ina do dvAroM meM sAmAyikavrata grahaNa karane kI aura sAmAyikavrata pUrNa karane kI vidhi nirUpita kI gaI hai| yaha vidhi prAyaH sabako sujJAta hI hai| chaThA- upadhAnavidhi dvAra - isa chaThe dvAra meM upadhAna arthAt zrAvaka ke adhyayana viSayaka kriyA-vidhi kA vistRta varNana hai| yahA~ upadhAna vidhi ke prArambha meM kahA gayA hai ki- koI AcArya isa prasaMga meM, zrAvaka kI gyAraha pratimAe~ jo zAstroM meM pratipAdita kI gaI haiM unameM se Adi kI cAra pratimAoM ko grahaNa karane kA bhI vidhAna karate haiM, paraMtu vaha hamArI paramparA ko sammata nahIM hai| kyoMki zAstrakAroM Page #273 -------------------------------------------------------------------------- ________________ ne aisA kahA hai ki vartamAnakAla meM pratimAgrahaNa rUpa zrAvakadharma vyucchinna (vinaSTa) prAyaH ho gayA hai isalie pratimAoM kA vidhAna karanA ucita nahIM hai / tadanantara upadhAna tapa meM praveza karane kI vidhi kA nirUpaNa kiyA haiN| isake sAtha hI sAta prakAra ke upadhAna tapa kI utsarga aura apavAda rUpa sAmAcArI kA kathana kiyA gayA hai| isameM pauSadhagrahaNa kI vidhi, upadhAnatapa kI Avazyaka (dainika) vidhi, upadhAna se bAhara nikalane kI vidhi, Adi kA bhI ullekha kiyA gayA hai| sAtavA~ - mAlAropaNavidhi dvAra upadhAna tapa kI samApti para mAlAropaNa kriyA kI jAnI cAhie, isalie isa dvAra meM vistAra ke sAtha mAlAropaNa vidhi jJApita kI gaI hai| isa vidhi meM mAnadevasUrikRta 54 gAthA kA 'uvahANavihI' nAmaka pUrA prAkRta prakaraNa, jo mahAnizItha nAmaka Agama siddhAnta ke AdhAra para racita hai, uddhRta kiyA gayA hai| AThavA~ - upadhAnapratiSThApaMcAzakaprakaraNa dvAra- yaha dvAra upadhAna tapa kI prAmANikatA evaM usakI prAcInatA ko siddha karatA hai / isa dvAra ke prAraMbha meM ullekha hai ki mahAnizIthagrantha kI prAmANikatA ke viSaya meM prAcIna kAla se hI kucha AcAryoM meM matabheda calA A rahA hai aura ve isa upadhAna vidhi ko anAgamika kahate haiM isalie isa 8 veM dvAra meM, isa vidhi ke samarthana rUpa 'uvahANapaiTThApaMcAsaya' (upadhAnapratiSThA- paMcAzaka) nAmaka 51 gAthA kA eka saMpUrNa prakaraNa, jo kisI pUrvAcArya kA banAyA huA hai, vaha uddhRta kara diyA hai| isa prakaraNa meM mahAnizIthasUtra kI prAmANikatA ke sAtha upadhAnavidhi kA yatheSTha pratipAdana kiyA gayA hai| jaina vidhi-vidhAna sambandhI sAhitya kA bRhad itihAsa / 243 nauvA~ - pauSadhavidhi dvAra isa dvAra meM zrAvaka ko parva dinoM meM pauSadhavrata grahaNa karanA cAhie, isakA vidhAna hai| sAtha hI isa vrata ke grahaNa evaM pAraNa kI vidhi pratipAdita kI gaI hai| isakI antima gAthA meM kahA gayA hai ki jinavallabhasUri ne jo 'pauSadhavidhi prakaraNa' banAyA hai usI ke AdhAra para yahA~ yaha vidhi likhI gaI hai, jinheM vizeSa kucha jAnane kI icchA hoM, unheM vaha prakaraNa par3ha lenA caahie| dazavA~- pratikramaNavidhi dvAra isa dvAra meM pratikramaNa sAmAcArI kA varNana kiyA gayA hai| jisameM daivasika, rAtrika, pAkSika, cAturmAsika aura sAMvatsarika ina pA~ca prakAra ke pratikramaNa kI vidhi yathAkrama pUrvaka nirdiSTa hai| ina vidhiyoM ke antargata billIdoSa nivAraNa vidhi, chIMkadoSa nivAraNa vidhi aura pratikramaNa ke samaya baiThane yogya vatsAkAra maMDalI kI sthApanA vidhi kA bhI nirdeza hai| - gyArahavA~ - tapavidhi dvAra isa dvAra meM tapovidhi kA vidhAna hai| isameM kalyANaka tapa, sarvAMgasundara tapa, paramabhUSaNa tapa, Ayatijanaka tapa, saubhAgyakalpavRkSa tapa, - Page #274 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 244/saMskAra evaM vratAropaNa sambandhI sAhitya indriyajaya tapa, kaSAyajaya tapa, yogazuddhi tapa, aSTakarmasUdana tapa, rohiNI tapa, aMbA tapa, jJAnapaMcamI tapa, nandIzvara tapa, satyasukhasaMpatti tapa, puNDarIka tapa, mAtR tapa, samavasaraNa tapa, akSayanidhi tapa, vardhamAna tapa, davadantI tapa, candrAyaNa tapa, bhadra mahAbhadra-bhadrottara- sarvatobhadra tapa, ekAdazAMga-dvAdazAMga ArAdhana tapa, aSTApada tapa, bIzasthAnaka tapa, sAMvatsarika tapa, aSTamAsika tapa, chahamAsika tapa ityAdi 45 prakAra ke tapoM kI vidhi kA vistRta varNana kiyA gayA hai| isa vidhi ke anta meM kahA gayA hai ki ina tapoM ke atirikta kaI loga mANikyaprastArikA tapa, mukuTasaptamI tapa, amRtASTamI tapa, avidhavAdazamI tapa, gautamapaDavA tapa, mokSadaNDaka tapa, aduHkhadarzI tapa, akhaNDadazamI tapa ityAdi tapAcaraNa karate hue bhI dikhAI dete haiM, parantu ve tapa Agama vihita na hone se jinaprabhasUri ne unakA isa dvAra meM varNana nahIM kiyA hai| isI taraha ekAvalI, kanakAvalI, ratnAvalI, muktAvalI, guNasaMvatsara Adi jo tapa haiM, unhe isa kAla meM karanA duSkara hone se unakA bhI varNana nahIM kiyA gayA hai| bArahavA~- nandiracanAvidhi dvAra - isa dvAra meM vistAra ke sAtha nandiracanA vidhi varNita kI gaI hai| sAtha hI nandiracanA ke prasaMga para bole jAne yogya 18 stutiyA~ evaM stotra bhI diye gaye haiM tathA dIkSA ke lie upasthita hue bhavyAtmA kI yogyatA-ayogyatA ke viSaya meM parIkSA vidhi bhI kahI gaI hai| terahavA~ - pravrajyAvidhi dvAra - isa dvAra meM pravrajyA vidhi arthAt munidharma kI dIkSA vidhi kA viziSTa vidhAna batAyA gayA hai| isake sAtha hI dIkSA ke pUrva dina karane yogya vidhi, dIkSA ke dina gRhatyAga kI vidhi evaM samavasaraNa (nandiracanA) kI pUjA vidhi kA bhI saMkSepa meM ullekha kiyA gayA hai| caudahavA~- locakaraNavidhi dvAra - isameM zubha muhUrta, nakSatra, dina, vAra kI carcA ke sAtha locakaraNa vidhi batalAyI gayI hai| isameM svayaM ke dvArA loca karane aura dUsaroM ke dvArA loca karavAne rUpa donoM prakAra kI loca vidhi kA nirdeza hai| pandrahavA~- upayogavidhi dvAra - isa dvAra meM pravrajita muni ko pratyeka kArya zAstra ke niyamAnusAra evaM upayogapUrvaka karanA cAhie, aisA jJApita kiyA gayA hai| upayoga arthAt sjgtaa| sAdhu kI dainannida caryA meM AhAra hetu bhramaNa ke lie jAne se pUrva Avazyaka kriyA ke rUpa meM 'upayogavidhi' kI jAtI hai jisameM 'upayoga pUrvaka pravRtti karane kA Adeza' lekara annatthasUtra pUrvaka eka namaskAramantra kA kAyotsarga kiyA jAtA hai tathA kAyotsarga pUrNa kara pragaTa meM eka namaskAramantra bolakara guru kahate haiM- 'laabh'| ziSya kahatA hai- 'kaha leshN'| punaH guru kahate haiM- 'tahati jaha gahiyaM puvvasAhUhi' ityaadi| Page #275 -------------------------------------------------------------------------- ________________ jaina vidhi-vidhAna sambandhI sAhitya kA bRhad itihAsa/245 isa vidhi ke antargata jinaprabhasUri ne yaha sUcana kiyA hai ki upayogavidhi ke kAyotsarga meM 'namaskAra mantra' kA smaraNa karane ke bAda guru ko tIna bAra 'annapUrNA' mantra kA smaraNa karanA caahie| vaha mantra bhI isameM ullikhita kiyA gayA hai| vartamAna meM mantrasmaraNa kI paramparA dRSTigata nahIM hotI hai| isameM upayoga vidhi se sambandhita kucha kriyA-kalApoM kA bhI saMkSepa meM sUcana kiyA gayA hai| solahavA~- AdimaaTanavidhi dvAra - isa dvAra meM jaba navadIkSita sAdhu upayoga yukta vidhi karane meM yogya bana jAye, taba use prathama bhikSA grahaNa karane ke lie kaise aura kisa zubha dina meM jAnA cAhie? isakI vidhi nirUpita kI gaI hai| sAtha hI bhikSA kI AlocanA vidhi evaM bhikSA kI grahaNa vidhi bhI nirdiSTa kI gaI hai| satarahavA~- maNDalI tapa vidhi dvAra- zvetAmbara mUrtipUjaka paramparA ke anusAra navadIkSita muni ko sAmudAyika maMDalI meM sammilita karane ke lie sAta prakAra kI maMDalI- yathA pratikramaNa, bhojana, zayana, vAcana, Adi ke nimitta sAta dina AyaMbila karavAye jAte haiM tadanantara sAmUhika kriyAkalApoM ke lie use anumati pradAna kI jAtI hai ataH isa dvAra meM maNDalItapa kI vidhi kA varNana hai| . aThArahavA~- upasthApanAvidhi dvAra - jaba nUtana zramaNa ko maNDalI taponuSThAna ke dvArA sAmUhika maMDalI meM praviSTa hone kI anumati de dI jAtI hai, taba vaha upasthApanA ke yogya ho jAtA hai isalie isa dvAra meM upasthApanA (paMcamahAvrataAropaNa) karane kI vidhi darzita kI gaI hai| isa vidhi ke anta meM upadezaparaka kucha gAthAeM bhI kahI gayI haiM, jinameM suprasiddha 'rohiNI' kA dRSTAnta varNita kiyA gayA hai| isameM pAtra kI yogyatA kI apekSA se upasthApanA karane kA utkRSTa- madhyama aura jaghanya kAla bhI batAyA gayA hai| unnIsavA~- yogavidhi dvAra - yahA~ jJAtavya hai ki upasthApita ho jAne ke bAda sAdhu ko sUtroM kA adhyayana karanA cAhiye aura yaha sUtrAdhyayana yogodvahana pUrvaka kiyA jAtA hai isalie 16 veM dvAra meM yogavahana vidhi kA savistAra varNana kiyA gayA hai| yaha yogavahana vidhi kA dvAra bahuta vistRta hai| isameM sarvaprathama yogavahana karane yogya muni ke lakSaNa batAye gaye haiN| isake sAtha hI yogavahana prArambha karane yogya zubha dina, vAra, nakSatra, muhUrtAdi kA nirdeza diyA gayA hai, yoga ke prakAra evaM AgAr3ha-anAgAr3ha sUtroM ke nAma kA sUcana kiyA gayA hai| asvAdhyAya ke bheda nirUpita kiye gaye haiN| isameM kula 32 prakAra ke asvAdhyAya sthAnoM kI carcA kI Page #276 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 246 / saMskAra evaM vratAropaNa sambandhI sAhitya tadanantara kAlagrahaNa vidhi, kAlamaMDala vidhi, kAla dizA, kAlagrahaNa ke bheda, kAlagrahaNa ke prakAra, svAdhyAyaprasthApanA vidhi, saMghaTTAgrahaNa vidhi, yogautkSepa vidhi, yoganaMdI vidhi, yoganikSepa vidhi, yogavAhiyoM kI kRtya sAmAcArI, yoga kI kalpyAkalpya vidhi, ityAdi kA nirUpaNa kiyA gayA hai| usake bAda AvazyakAdi sUtroM kA pRthak-pRthak tapovidhAna batalAyA gayA hai| isa vidhAna meM prAyaH sabhI sUtroM ke adhyayanAdi kA saMkSepa meM nirdeza kara diyA gayA hai| isake anta meM isa samagra yogavidhi kA vivecana karane vAlA 68 gAthAoM kA 'jogavihANa' nAmaka prakaraNa diyA gayA hai, jo zAyada granthakAra kI apanI eka svataMtra racanA hai| bIsavA~- kaSpatiSpavidhi dvAra - yaha yogodvahana ' kappatippa' kalpatrepa arthAt AcArAdi kI zuddhipUrvaka kiyA jAtA hai isalie isa dvAra meM sthAnazuddhi, vastrazuddhi, pAtrazuddhi, zarIrazuddhi Adi kI dRSTi se kalpatrepa sAmAcArI varNita kI gaI hai| isame 'chahamAsika kalpa uttAraNa' kI vidhi bhI kahI gaI hai| ikkIsavA~ - vAcanAvidhi dvAra jaba kalpatrepa pUrvaka sUtroM kA yogodvahana kara liyA jAye, taba sUtroM ke jJAna kA arjana karane ke lie sAdhu ko dazavaikAlika, uttarAdhyayana, nandI, anuyogadvAra, aMga, upAMga, prakIrNaka, cheda Adi Agama granthoM kA adhyayana karanA cAhie, isalie ikkIsaveM dvAra meM vAcanA pradAna aura vAcanA grahaNa kI vidhi batalAyI gaI hai| isameM vAcanA pradAna karane vAle upAdhyAya (sAdhu) kucha vizeSa kRtya bhI kahe gaye haiN| ke - bAIsavA~- vAcanAcAryapadasthApanAvidhi dvAra jaba zramaNa vAcanA dene ke yogya ho jAyeM, usa samaya usa zramaNa ko vAcanAcAryapada para sthApita kiyA jAnA cAhie, isalie isa dvAra meM vAcanAcAryapadasthApanA vidhi kA ullekha kiyA gayA hai| sAtha hI isameM vardhamAnavidyA ko pradAna karane kI vidhi aura usakI sAdhanA vidhi ko bhI samucita rUpa se ullikhita kiyA hai| teisavA~- upAdhyAyapadasthApanA vidhi dvAra isameM upAdhyAyapadasthApanA kI vidhi kahI gaI hai| isa vidhi ke prAraMbha meM yaha spaSTa rUpa se kaha diyA gayA hai ki usI sAdhu ko vAcanAcArya yA upAdhyAya banAnA cAhie, jo samagra sUtrArtha ke grahaNa dhAraNa aura vyAkhyAna karane meM samartha hoM, sUtra kI vAcanA dene meM pUrNa parizramI hoM aura AcArya pada ke yogya hoN| isa pada para AsIna muni ko AcArya ke atirikta anya sabhI sAdhu-sAdhvI cAheM ve dIkSA paryAya meM choTe hoM yA bar3e hoM vandana kareM, aisI sAmAcArI dikhalAyI gaI hai| - caubIsavA~ - AcAryapadasthApanAvidhi dvAra isa dvAra meM atyanta vistAra ke sAtha AcAryapadasthApanA vidhi batalAyI gayI hai| vidhi ke prArambha meM AcArya pada ke yogya Page #277 -------------------------------------------------------------------------- ________________ jaina vidhi-vidhAna sambandhI sAhitya kA bRhad itihAsa/247 vyakti kA vidhAna karate hue kahA hai ki jo sAdhu AcAra, zruta, zarIra, vacana, vAcanA, matiprayoga, matisaMgraha aura parijJA rUpa ina ATha gaNisaMpadAoM se yukta hoM, deza, kula, jAti aura rUpa Adi se nirdoSa hoM, bAraha varSa taka jisane sUtroM kA adhyayana kiyA ho, bAraha varSa taka jisane zAstroM ke sAra kA artha prApta kiyA hoM, aura bAraha varSa taka apanI prabhAvaka zakti kI parIkSA ke nimitta jisane deza paryaTana kiyA hoM- vaha sAdhu AcArya banane ke yogya haiM aura aise yogya vyakti ko AcArya pada para niyukta karanA caahie| AcAryapadasthApanA vidhi ke antargata kucha pramukha binduoM ko vizeSa rUpa se ujAgara kiyA hai| jaise ki- nandiracanA ke sAtha nirNIta lagna meM pUrvaAcArya navIna AcArya ko sUrimantra pradAna kreN| yaha sUrimantra mUla rUpa se 2100 akSara pramANa vAlA thA, vaha bhagavAna mahAvIrasvAmI ne gautamasvAmI ko diyA thA aura unhoMne use 32 zlokoM meM gumphita kiyA thaa| kAlakrama ke prabhAva se isa mantra kA hAsa ho rahA hai aura duHSama nAmaka pA~cave Are ke antima AcArya duHprasahasUri ke samaya meM yaha sUrimantra DhAI zloka parimANa raha jaayegaa| yaha mantra gurumukha se hI par3hA-sunA jAtA hai| ise likhakara pradAna nahIM kiyA jAtA hai| granthakAra ne isa vidhi ke antargata yaha bhI nirdeza diyA hai ki jisa sAdhu (AcArya) ko isa sUrimantra kI sAdhanA vidhi dekhanI hoM, unheM jinaprabhasUri racita sUrimantrakalpa nAmaka prakaraNa kA avazya adhyayana karanA caahiye| isameM eka vizeSa bAta yaha kahI gaI hai ki jaba ziSya ko AcArya pada dene kI vidhi samApti para hoM taba svayaM AcArya apane Asana se uThakara ziSya kI jagaha baiThe aura ziSya ko apane Asana para biThAyeM tathA svayaM usako dvAdazAvartta vidhi se vandana kreN| yaha 'vandanavidhi' yaha batalAne ke lie kI jAtI hai ki tuma bhI mere hI samAna AcArya pada ke dhAraka ho gaye hoM- isI krama meM pada-pradAtA AcArya navIna AcArya ko kucha upadeza (vyAkhyAna) dene ko kahate haiM taba guru AjJA ko svIkAra karake navIna AcArya pariSadA ke yogya kucha vyAkhyAna karate haiN| upadeza kI samApti para saba sAdhu navIna padadhArI ko dvAdazAvarta vandana karate haiM yaha sAmAcArI hai| phira vaha navIna AcArya guru (pUrva AcArya) ke Asana para se uThakara apane Asana para jAkara baiThate haiM aura guru (pUrva AcArya) apane mUla Asana para baiThate haiN| tadanantara mUla guru nUtana AcArya ko zikSAbodha dete haiM use anuziSTi kahA gayA hai| isa anuziSTi meM mUla AcArya navIna AcArya ko kina-kina bAtoM kI zikSA detA hai, isakA pratipAdana karane ke lie jinaprabhasUri ne 55 gAthAoM kA eka svataMtra prakaraNa diyA hai, jo bahuta hI bhAvapravaNa aura sAragarbhita hai| Page #278 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 2248 / saMskAra evaM vratAropaNa sambandhI sAhitya isameM AcArya ko apane samudAya ke sAtha kaisA vyavahAra karanA cAhiye aura kisa taraha gaccha kI pratipAlanA karanI cAhiye usakA bar3A mArmika upadeza diyA gayA hai| AcArya ko apane cAritra meM sadaiva sAvadhAna rahanA cAhie aura apane anuvarttiyoM kI cAritra rakSA kA bhI pUrA khyAla rakhanA cAhie | sabako samadRSTi se dekhanA caahiye| unheM apane aura dUsare logoM ke bIca kisI prakAra kA virodhAbhAva paidA ho, aisA vacana kadApi nahIM bolanA caahiye| svayaM ko kaSAyoM se mukta hone ke lie satat prayatnavAna rahanA cAhie - ityAdi zikSAvacana kahe gaye haiN| paccIsavA~ - pravarttinIpadasthApanAvidhi dvAra, chabbIsavA~- mahatarApadasthApanavidhi dvAra ina do dvAroM meM pravarttinIpadasthApanA aura mahAttarApadasthApanA vidhi kA nirUpaNa kiyA gayA hai isake sAtha hI AcAryapadasthApanA ke samAna mahattarApada aura pravarttinIpada prApta karane vAlI sAdhvI ke lie bhI zikSA pUrNa vacana kahe gaye haiM / pravarttinI ko anuziSTi dete hue AcArya kahate haiM ki tumane jo yaha pada grahaNa kiyA hai isakI sArthakatA tabhI hogI jaba tuma apanI ziSyAoM ko aura anugAminI sAdhviyoM ko jJAnAdi sadguNoM meM pravarttita kara unake kalyANa-patha kI mArgadarzikA bnogii| tumheM na kevala unhIM sAdhviyoM ke lie hitakArI pravRtti karanI hai jo viduSi haiM, ucca kulIna haiM jinakA bahuta bar3A svajana varga hai, yA jo seTha, sAhUkAra Adi dhanikoM kI putriyA~ haiM, apitu tumheM una sAdhviyoM ke lie bhI usI prakAra kI hitakArI prakRti karanI haiM jo dIna aura duHsthita dazA meM ho, ajJAnI ho, zaktihIna ho, zarIra se vikala ho, niHsahAya ho, bandhuvarga rahita ho, vuddhAvasthA se jarjarita ho aura saMyogavaza vikaTa paristhiti meM par3a jAne ke kAraNa saMyama se patita ho gaI ho| ina sabakI tumheM guru kI taraha, praticArikA kI taraha, dhAya mAtA kI taraha, priyasakhI kI taraha bhaginI - jananI mAtAmahI evaM pitAmahI kI taraha vAtsalyapUrvaka pratipAlanA karanI cAhiye / sattAIsavA~ - gaNAnujJApadasthApanAvidhi dvAra isa dvAra meM anuziSTapUrvaka gaNAnujJAvidhi kahI gaI hai| gaNAnujJA kA yaha vidhAna mukhyAcArya kA kAladharma hone para athavA unake dvArA kisI taraha se asamartha ho jAne para yogya ziSya ko gaNa saMcAlana ke lie pradAna kiyA jAtA hai| isa vidhi meM prAyaH vaisI hI prakriyA aura upadezAdi garbhita haiM jaisA AcAryapadasthApanA vidhi meM nirdiSTa kiyA gayA hai| isameM ullekha hai ki jisa muni ko guNAnujJA kA adhikAra diyA jAtA hai vaha navIna AcArya sampUrNa gaccha kA adhinAyaka banatA hai aura usI kI AjJA meM sArA saMgha vicaraNa karatA hai| - Page #279 -------------------------------------------------------------------------- ________________ jaina vidhi-vidhAna sambandhI sAhitya kA bRhad itihAsa/249 aTThAIsavA~- anazanavidhi dvAra - isa dvAra meM vRddhAvasthA ko prApta hone para aura jIvana kA anta dikhAI dene para sAdhu ko paryantArAdhanA kisa prakAra karanI cAhie aura kisa prakAra anazanavrata svIkAra karanA cAhie? isakA Agamavihita vidhAna batalAyA gayA hai| isake anta meM zrAvaka ke lie bhI isa antima ArAdhanA karane kA vidhAna batalAyA gayA hai| unatIsavA~- mahApariSThApanikAvidhi dvAra - antima ArAdhanA ke anantara jaba sAdhu kAladharma ko prApta ho jAye, taba usake zarIra kA aMtima saMskAra kisa prakAra kiyA jAnA cAhie? vaha isa dvAra meM batalAyA gayA hai| isameM mahApariSThApanikA vidhi ko lekara solaha yA sataraha dvAroM kI carcA kI gaI haiM, jinameM mRtaka sAdhu kA saMthArA kisa prakAra karanA cAhie, parityAga yogya kitanI sthaMDila bhUmi kI prekSA karanI cAhiye, mRtaka ko rAtriparyanta rakhane para kise jAgate rahanA cAhie, rAtri meM mRtAtmA uTha jAye to kyA vidhi karanI cAhie? kisa dizA meM mastaka karake le jAnA cAhie, parityAga ke samaya sthaMDila bhUmi para kyA vidhi karanI cAhiye, khaMdhe para uThAkara le jAne vAle sAdhuoM ko kaise lauTanA cAhie, kisa nakSatra meM kitane putale banAne cAhie, tIna kalpa kahA~-kahA~ utArane cAhie? ityAdi kA samyak nirUpaNa prastuta kiyA hai| tIsavA~- AlocanA-prAyazcittavidhi dvAra - isa dvAra meM sAdhu aura zrAvaka donoM ke vratoM meM lagane vAle prAyazcittoM kA vistRta varNana kiyA gayA hai| isa prAyazcitta vidhAna meM eka taraha se yatijIta kalpa aura zrAddhajItakalpa-ina donoM granthoM kA pUrA sAra A gayA hai| isameM zrAvaka ke samyaktvamUlaka bAraha vratoM kA prAyazcitta vidhAna pUrNa rUpa se de diyA gayA hai aura isI taraha sAdhu ke mUlaguNoM aura uttaraguNoM meM lagane vAle choTe-bar3e sabhI prAyazcittoM kA yatheSTa varNana kiyA gayA hai| ___ sAdhu ke bhikSA viSayaka doSoM kA vidhAna karane vAlA piMDAloyaNAvihANa nAmaka 73 gAthA kA eka svataMtra prakaraNa bhI nayA banAkara granthakAra ne isameM sanniviSTa kara diyA hai aura isI taraha eka dUsarA 64 gAthA kA 'AlocanA-vihI' nAmaka svataMtra prakaraNa bhI isa dvAra ke antima bhAga meM grathita kiyA gayA hai| isa AlocanA ke bheda-prabheda evaM prakAroM tathA usake vibhinna dvAroM kA vistAra se nirUpaNa haiM, jinameM vizeSa rUpa se AlocanA ke guNa-doSa, AlocanA kisake pAsa, kaba aura kaise kI jAye? isakI carcA hai| ikatIsa se lekara chattIsa- pratiSThAvidhi dvAra - ye chaH dvAra pratiSThA vidhi se sambandhita haiN| ina dvAroM meM anukrama se jinabimba pratiSThA, kalaza pratiSThA, dhvajAropaNa pratiSThA, kUrma pratiSThA, yantra pratiSThA aura sthApanAcArya pratiSThA- ye cha: Page #280 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 250/saMskAra evaM vratAropaNa sambandhI sAhitya vidhiyA~ varNita haiN| inhIM dvAroM ke antargata adhivAsanA adhikAra, nandyAvarttasthApanA vidhi, jalAnayana vidhi Adi prasaMgocita kaI vidhi-vidhAnoM kA samAveza kiyA gayA hai| isameM pratiSThopayogI sAmagrI kA bhI nirdeza hai aura mantra tathA stuti Adi kA bhI uttama saMgraha hai| pratiSThA vidhAna ke lie yaha prakaraNa bahuta hI AdhArabhUta samajhA jAtA hai| saiMtIsavA~- mudrAvidhi dvAra - isa dvAra meM vibhinna deva-deviyoM ke AhAna, sthApana, pUjana, visarjana evaM pratiSThA kI mudrAoM kA vivaraNa diyA gayA hai| isameM kula 75 ke lagabhaga mudrAoM kA varNana haiN| ar3atIsavA~- causaThayoginIupazamavidhi dvAra - isa dvAra meM causaTha yoginiyoM ke nAma, unake nAmoM kA yantrAdi para Alekhana evaM pUjana Adi kA vivaraNa prastuta kiyA gayA hai| unacAlIsavA~- tIrthayAtrAvidhi dvAra - isa dvAra meM tIrthayAtrA karane vAle ko kisa taraha yAtrA karanI cAhiye aura jo yAtrA nimitta saMgha nikAlanA cAhe use kisa vidhi se prasthAnAdi karanA cAhiye, isa viSaya kA vidhAna kiyA gayA hai| saMgha nikAlane vAle ko kisa-kisa prakAra kI sAmagrI kA saMgraha karanA cAhiye aura yAtriyoM ko kisa-kisa prakAra kI sahAyatA paha~cAnI cAhie tathA saMgha yAtrA meM dharma-zAsana prabhAvanA hetu kyA-kyA karanA cAhiye? ityAdi bAtoM kA saMkSepa meM, parantu sArabhUta rUpa se ullekha kiyA gayA hai| cAlIsavA~- tithinirNayavidhi dvAra - isa dvAra meM parvAdi tithiyoM kA pAlana kisa niyama se karanA cAhiye, granthakAra ne isakA vidhAna apane gaccha kI sAmAcArI ke anusAra kiyA hai| isa tithi vyavahAra ke viSaya meM bhinna-bhinna gaccha ke anuyAyiyoM kI bhinna-bhinna mAnyatAe~ haiN| koI udaya tithi ko pramANa rUpa mAnate haiM, to koI bahuyukta tithi ko grAhya mAnate haiN| isa kAraNa pAkSika, cAturmAsika aura sAMvatsarika parva kI tithiyoM ke viSaya meM bhI gacchoM meM matabheda haiN| tithi ko lekara jaina saMpradAyoM meM prAcIna kAla se matabheda calA A rahA hai| jinaprabhasUri ne isa grantha meM usa sAmAcArI kA pratipAdana kiyA hai jo Agamokta hai, gItArtha dvArA . Acarita hai tathA kharataragaccha meM sAmAnyatayA mAnya haiN| isakatAlIsavA~- aMgavidyAsiddhividhi dvAra - isa antima dvAra meM aMgavidyAsiddhi vidhi kahI gaI hai| jaina dharma meM nimitta zAstra se sambandhita 'aMgavidyA' nAmaka eka zAstra grantha hai, jo Agama meM to nahIM ginA jAtA, parantu use Agama ke jitanA hI pradhAna mAnA gayA hai| isalie prastuta grantha kI sAdhanA vidhi yahA~ svatantra rUpa se batAyI gayI hai| Page #281 -------------------------------------------------------------------------- ________________ jaina vidhi-vidhAna sambandhI sAhitya kA bRhad itihAsa/251 yahA~ grantha kI viSaya vastu ke paricaya se yaha spaSTa ho jAtA hai ki yaha grantha kitanA mahattvapUrNa aura alabhyasAmagrI se paripUrNa hai| spaSTataH yaha grantha vidhi-vidhAnoM kA viziSTa bhaNDAra hai| jinaprabhasUri ne isa grantha kI racanA na kevala svamati se kI hai aura na hI sAmAnya granthoM ke AdhAra para kI hai, apitu Agamokta paramparA kA anusaraNa karate hue pUrvAcArya praNIta sarvasAmAnya granthoM, guru paramparA se prApta jJAna evaM svagaccha kI sAmAcArI ke AdhAra para kI hai| vidhimArgaprapA kA adhyayana karane ke bAda yaha bhI spaSTa ho jAtA hai ki unhoMne dIrgha kAla kI paryAya meM aneka prakAra ke vidhi-vidhAna svayaM anuSThita kiye haiM aura anekoM sAdhu-sAdhvI, zrAvaka zrAvikAoM ko anuSThita karavAye haiM isI vajaha se unakA yaha grantha svayaM ke dvArA anubhUta kiyA gayA, zAstra pramANita aura saMpradAyagata paraMparA se yukta hai| prastuta grantha ko sarvamAnya, sarvasulabha, prAmANika aura anukaraNIya banAne ke lie unhoMne sthala-sthala para kaI pUvAcAryoM kI mAnyatAoM aura paramparAoM ko ullikhita kiyA hai| itanA hI nahIM, prasaMgavaza kucha to pUre ke pUre pUrvaracita prakaraNa hI uddhRta kara diye haiN| udAharaNArtha- upadhAna vidhi meM- mAnadevasUrikRta 'uvahANavihI' nAmaka prakaraNa, jisakI 54 gAthAe~ haiM uddhRta kiyA gayA hai| upadhAna- pratiSThAprakaraNa meM- kisI pUrvAcArya dvArA nirmita 'uvahANapaiTThA paMcAsaya' nAmaka prakaraNa avatarita kiyA gayA hai, jisakI 51 gAthAe~ haiN| pauSadhavidhiprakaraNa meM- jinavallabhasUrikRta vistRta 'posahavihipayaraNa' kA 15 gAthAoM meM pUrA sAra de diyA hai| nandiracanAvidhi meM 36 gAthA kA 'arihANAdi thutta' uddhRta kiyA gayA hai| yoga vidhi meM- uttarAdhyayanasUtra kA 'asaMkhaya' nAmaka 13 padyoM vAlA cauthA adhyayana uddhRta kiyA hai| pratiSThA vidhi meM- candrasUrikRta 'pratiSThAsaMgrahakAvya' tathA 'kathAratnakoza' nAmaka grantha meM se pacAsa gAthAvAlA 'dhvajAropaNavidhi' nAmaka prakaraNa uddhRta kiyA gayA hai| grantha ke anta meM jo 'aMgavidyAsiddhividhi' nAmaka prakaraNa hai vaha saiddhAntika vinayacandrasUri ke upadeza se likhA gayA hai| isa prakAra hama dekhate haiM ki isa grantha meM jo vidhi-vidhAna pratipAdita kiye gaye haiM ve pUrvAcAryoM ke saMpradAyAnusAra hI likhe gaye haiN| prasaMgavaza yahA~ yaha kahanA ucita hogA ki jinheM jaina saMpradAyagata gaNa-gacchAdi ke bheda-prabhedoM ke itihAsa kA acchA jJAna haiM ve bhalIbhAMti jAnate haiM ki jainamata meM jo bhI gaccha aura saMpradAya utpanna hue haiM aura unameM paraspara jo virodhAbhAsa vyApta haiM usakA mukhya kAraNa unake vidhi-vidhAnoM kI prakriyA meM matabheda kA honA hai| kevala saiddhAntika yA tAttvika matabheda ke kAraNa vaisA bahuta hI kama huA hai| Page #282 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 252 / saMskAra evaM vratAropaNa sambandhI sAhitya vidhimArgaprapA meM nirdiSTa viSayavastu kI kramikatA kA vaiziSTya AcArya jinaprabhasUri ne jisa krama ke sAtha vidhiyoM kA nirUpaNa kiyA hai vaha niHsandeha avalokanIya hai| unhoMne sarvaprathama 'samyaktva - vratAropaNa vidhi' ko prastuta kiyA hai cUMki samyaktvazuddhi aura samyaktva dhAraNa ke binA zrAvaka-zrAvaka kI koTi meM nahIM ginA jA sakatA hai aura na vaha isa jIvana meM dhArmika yA AdhyAtmika vikAsa meM Age bar3ha sakatA hai| samyaktva grahaNa karanA sAdhanA kA prathama sopAna hai| samyaktva vizuddhi ke binA bhavabhramaNa kA anta nahIM hai| samyakatva AdhyAtmikatA kA mUla bIja hai| usake pazcAt 'parigrahaparimANavidhi' kA ullekha kiyA hai kyoMki samyaktva grahaNa ke pazcAt dezavirati kI bhUmikA meM praviSTa hone evaM pApa kAryoM se vimukha banane hetu zrAvaka bArahavratoM ko aMgIkRta karatA hai / tatpazcAt 'chaH mAsika sAmAyikagrahaNa vidhi' kI carcA kI hai jisakA tAtparya hai zrAvaka bArahavratoM kI paripAlanA karate hue kabhI-kabhAra kucha vizeSa samaya ke lie sarva virati pAlana ke abhyAsa rUpa meM sarvasAvadya yogoM kA tyAga kara samabhAva kI sAdhanA pUrvaka vratoM ko viziSTa rUpa se puSTa kreN| usake bAda sAmAnya jJAna ke lie sAmAyika grahaNa aura sAmAyika pAraNa kI vidhi kahI gaI hai jo bAraha vratadhArI aura sAmAyika niyamadhArI sAdhakoM ke lie anivArya hai| tadanantara chaThe se veM dvAra taka 'upadhAna vidhi' ko vistAra se jJApita kiyA hai| gurU kI sannidhi pUrvaka evaM viziSTa tapa pUrvaka namaskArasUtra, IriyAvahisUtra, caityastavasUtra Adi ko vAcanA ke sAtha grahaNa karanA upadhAna hai| yahA~ bArahavratadhArI zrAvaka ke lie namaskAra mantra kA smaraNa evaM Avazyaka sUtroM kA jJAna anivArya hone se sAmAyika vratAropaNa ke pazcAt upadhAna vidhi kA ullekha kiyA hai / 6 veM dvAra meM 'pauSadhavidhi' kA nirUpaNa hai, kyoMki upadhAna tapa pauSadhapUrvaka hI sampanna hotA hai| 10 veM dvAra meM 'pratikramaNa sAmAcArI' kA varNana hai, jo krama kI apekSA se sarvathA upayukta hai| pauSadha aura upadhAna anuSThAna meM rAtrika, daivasika aura pAkSika tInoM prakAra ke pratikramaNa Avazyaka kRtya ke rUpa meM kiye jAte haiM isalie pauSadha ke bAda pratikramaNa vidhi kahI gaI hai| 11 veM dvAra meM vividha prakAra kI 'tapavidhi' kA varNana hai| jaba sAdhaka upadhAna karane ke yogya bana jAtA hai aura dIrgha tapasyA ke dvArA apanI zakti ko parakha letA hai taba use kramazaH choTe-bar3e tapa karane kI bhAvanA udbhUta hotI hai / ataH tapavidhi ko upadhAnatapa ke bAda nirUpita kiyA hai| Page #283 -------------------------------------------------------------------------- ________________ jaina vidhi-vidhAna sambandhI sAhitya kA bRhad itihAsa/253 12 veM dvAra meM 'nandiracanA vidhi' kA nirUpaNa hai jo kramasUcI meM apanA viziSTa sthAna rakhatI hai| isake pUrva nirdiSTa kiye gaye samyaktvAropaNa, bArahavratAropaNa, upadhAnavidhi, tapavidhi Adi vidhAna nandiracanA pUrvaka hI niSpanna hote haiM ataH yahA~ nandiracanA kA ullekha karanA yogya hai| 13 veM dvAra meM pravrajyA (dIkSA) vidhi kA varNana hai| jaba sAdhaka dezavirati kA anupAlana karane tathA tapasyAdi karane meM sakSama bana jAye, taba usako sarvavirati meM praviSTa honA caahie| isI hetu pUrvaka dIkSAvidhi ko varNita kiyA hai| 14 veM dvAra meM 'kezalUMcana vidhi' varNita hai kyoMki dIkSA ke samaya pramukha rUpa se kezalUMcana kI prakriyA hotI hai| ataH yahA~ isakA nirdeza pUrvakrama se pUrNataH mela khAtA hai| 15 veM dvAra meM 'upayoga vidhi' ko nirUpita kiyA hai, kyoMki dIkSita banane ke bAda sAdhu samasta kriyAe~ upayogapUrvaka arthAt sAvadhAnI pUrvaka sampanna kreN| jaina dharma meM yatanApUrvaka kI gaI kriyAe~ alpabandha kAraka hotI haiM, kyoMki yatanA ko saMyama kA sAra batAyA gayA hai| usake pazcAt 16 veM dvAra meM 'bhikSAgamana vidhi' kA nirUpaNa hai| yadyapi 'upayoga vidhi' meM bhikSAvidhi kA antarbhAva ho jAtA hai kintu isa vidhAna meM aura adhika sAvadhAnI rakhanI hotI hai, sAtha hI zarIra nirvahana ke lie yaha aparihArya kRtya hone se isa vidhi kI pRthaka rUpa se vivecanA kI hai| tadanantara 17 veM evaM 18 veM dvAra meM 'maNDalItapa vidhi' aura 'upasthApanA vidhi' kI carcA kI hai| jaba zramaNa dIkSA pAlana karane meM pUrNa rUpa se yogya aura sakSama ho jAtA hai, kezacana, bhikSAgamana Adi samasta prakAra kI kaThinAIyoM ko bhalIbhAMti sahana karane meM samartha bana jAtA hai taba maMDalI meM arthAt sabake sAtha meM svAdhyAya- pratikramaNa -bhojanAdi karane hetu use tapa pUrvaka vizeSa anuSThAna karavAkara maNDalI ke sAtha samasta kriyAkalApa karane kI anumati dI jAtI hai| phira AvazyakasUtra aura dazavaikAlikasUtra kA tapa pUrvaka adhyayana karavAkara usakI upasthApanA kI jAtI hai| 16 veM dvAra meM 'yogodvahana vidhi' kI carcA hai kyoMki upasthApanA hone ke bAda sAdhu ko sUtroM kA adhyayana karanA cAhiye aura yaha sUtrAdhyayana yogodvahana ke binA nahIM kiyA jAtA hai| 20 veM dvAra meM kalpatrepAvidhi kA nirUpaNa kiyA gayA hai, kyoMki yogavahana kalpatrepa samAcArI pUrvaka hI kiye jAte haiN| 21 veM dvAra meM 'Agama vAcanA vidhi' ko vidita kiyA hai, kyoMki jaba zramaNa aMga-upAMga-cheda-mUla sUtroM kA samyak jJAtA bana jAtA hai taba use anya ziSyoM ko Agama sUtroM kI vAcanA denI cAhiye isalie 'Agama vAcanA vidhi' Page #284 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 254 / saMskAra evaM vratAropaNa sambandhI sAhitya batAyI gayI hai / 22 se 26 veM dvAra taka taratamatA kI apekSA se vAcanAcArya, upAdhyAya AcArya, pravarttinI evaM mahattarApadasthApanA kI vidhiyoM kA varNana kiyA gayA hai| kramabaddhatA kI dRSTi se jaba AgamAdi kA pUrNa jJAtA hokara yathAyogya guNavAna bana jAe, taba usa zramaNa kI zAstra nirdiSTa yogyatA ko dhyAna meM rakhate hue vAcanAcArya Adi kA pada pradAna karanA cAhiye aura sAdhvI ko pravarttinI athavA mahattarA kI padavI denI cAhiye / 27 veM dvAra meM 'gaNAnujJA vidhi' batalAyI gayI hai| AcArya ke kAladharma ko prApta hone para yA anya kisI taraha se asamartha ho jAne para gaNa ke saMcAlana hetu 'gaNAnujJA' pada pradAna kiyA jAtA hai| isalie padasthApanA vidhi ke krama meM hI prastuta - vidhi ko bhI saMyukta kara diyA gayA hai| tadanantara 28 veM dvAra meM 'anazana vidhi' kA svarUpa pratipAdita hai| cUMki aneka prakAra kI ArAdhanA - sAdhanA - sevA - tapasyA ko karate hue vRddha hone para aura jIvana kA anta samIpa dikhAI dene para sAdhu aura zrAvaka donoM ko anazana ArAdhanA karanI cAhie / 26 veM dvAra meM 'mahApariSThApanikA vidhi' kA prarUpaNa kiyA gayA hai| pUrvollikhita vidhiyoM ke krama meM antima ArAdhanA ke bAda, AyuSya ke pUrNa hone para jaba sAdhu kAladharma ko prApta ho jAyeM, taba usake zarIra kA antima saMskAra kisa prakAra kiyA jAnA cAhiye, yaha batAyA gayA hai| tatpazcAt 30 veM dvAra meM 'prAyazcitta aura AlocanA' vidhi kA savistRta nirUpaNa kiyA gayA hai / yahA~ se lekara 41 veM dvAra paryanta kI vidhiyoM kA ullekha vizeSakrama se na hokara unakI upAdeyatA ko dRSTi meM rakhakara kiyA gayA hai| vaise prAyazcitta aura AlocanA kA Asevana evaM grahaNa sAdhaka jaba cAhe taba kara sakatA hai| isake lie koI nizcita Ayu, samaya athavA dina kI apekSA nahIM hotI hai| isalie bAda ke krama meM isakA vivaraNa sarvaprathama prastuta kiyA gayA hai| 31 se lekara 36 veM dvAra taka 'pratiSThAvidhi' nAmaka prakaraNa kI racanA kI gaI hai| jo sabhI dRSTiyoM se upayogI aura ucita pratIta hotI hai / 37 ve dvAra meM 'mudrAvidhi' kA pratipAdana kiyA hai jo pUrvApekSA se kramapUrvaka hI hai| kyoMki pratiSThA aura tatsambandhI bahuta sI kriyAoM meM mudrAoM kA prayoga anivArya rUpa se hotA hai isalie pratiSThA ke pazcAt mudrAoM ke svarUpoM kA kathana kiyA gayA hai / 38 dvAra meM 'causaTha yoginIupazama vidhi' kA nirUpaNa hai yaha bhI kramapUrvaka hI hai| kyoMki nandIracanA aura pratiSThA viSayaka kriyAoM meM 64 yoginiyoM ke yantrAdi kA Alekhana kiyA jAtA hai isalie pratiSThAvidhi ke pazcAt isakA ullekha kiyA gayA hai / 36 veM dvAra meM 'tIrthayAtrA vidhi' kA kathana hai| jaba mandira nirmANa aura pratiSThAdi kRtya sampanna ho jAyeM, taba Page #285 -------------------------------------------------------------------------- ________________ jaina vidhi-vidhAna sambandhI sAhitya kA bRhad itihAsa/255 vividha jinAlayoM ke darzana kI bhAvanA utpanna hone para tIrthayAtrA karanI caahiye| tIrthayAtrA se mandiroM kI zobhA uttarottara bar3hatI haiN| 40 veM dvAra meM 'tithi vidhi' kA samyak vivecana hai, jo parva tithi ke avasara para japa Adi viziSTa sAdhanA kI dRSTi se mahattvapUrNa sAmagrI prastuta karatA hai| 41 veM antima dvAra meM 'aMgavidyAsiddhi vidhi' kahI gaI hai| jisakA laukika- lokottara donoM prakAra kI sAdhanA kI dRSTi se mahattva rahA huA hai| isa prakAra uparyukta vivecana ke AdhAra para yaha spaSTa hotA hai ki jinaprabhasUri ne ina vidhiyoM kA nirUpaNa isake krama ko dhyAna meM rakhate hue atyanta sUkSmatA ke sAtha kiyA hai tathA jina zAsana ke ArAdhakoM ko jaina vidhi-vidhAna kA eka viziSTa khajAnA pradAna kiyA hai| vidhisaMgraha tapAgacchIya prabodhasAgarajI ke ziSya pramodasAgarasUri ke dvArA saMgrahIta kI gaI yaha kRti gujarAtI bhASA meM nibaddha hai| isameM dIkSA saMbaMdhI, yogavahana saMbaMdhI, padapradAna saMbaMdhI evaM vrata-tapagrahaNa saMbaMdhI vidhiyA~ dI gaI haiN| una vidhiyoM ke nAma ye haiM - 1. dIkSA vidhi 2. yoga meM praveza karane kI vidhi 3. yoga praveza ke dina naMdi karane kI vidhi 4. yoga praveza dina kI anuSThAna vidhi 5. yoga praveza dina kI pravedana (paveyaNA) vidhi 6. sajjhAya vidhi 7. AvazyakasUtra kI yoga vidhi 8. yoga vahana kAla meM pratidina karane yogya pavedaNA vidhi 6. dazavaikAlikasUna kI yoga vidhi 10. dina vRddhi aura dina girane ke kAraNa 11. yoga kI sandhyAkAlIna vidhi 12. yoga meM se bAhara nikalane kI vidhi 13. mAMDalI ke sAta AyaMbila kI vidhi 14. pAlI palaTane kI vidhi 15. anuyoga vidhi 16. upasthApanA vidhi 17. bRhadyoga vidhi 18. nutarA dene kI vidhi 16.kAlagrAhI aura dAMDIdhara kI vidhi 20. svAdhyAya prasthApanA vidhi 21. pavedaNA vidhi 22. svAdhyAya vidhi 23. kAla maMDala aura saMghaTTA vidhi 24. bRhad yoga kI sandhyAkAlIna kriyA vidhi 25. AcAryapada, vAcakapada, panyAsapada aura gaNipada pradAna vidhi 26. bArahavrata aura bIzasthAnaka tapa grahaNa vidhi 27. tIrthamAlA pahanAne kI vidhi| isa kRti ke antargata yogavahana yaMtra, yogavahana saMbaMdhI sUcanAe~ evaM sajjhAya- pATalI-kAlagrahaNa Adi khaNDita hone ke kAraNa bhI batalAye gaye haiN| ' yaha kRti AgamoddhAraka jJAnazAlA, ema.ema.jaina sosAyaTI varasoDAnI cAla, sAbaramatI, ahamadAbAda se prakazita hai| Page #286 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 256/saMskAra evaM vratAropaNa sambandhI sAhitya spaSTataH yaha saMkalana zramaNa varga ke lie upayogI siddha huA jAna par3atA hai| isa prakAra kI saMkalita kRtiyA~ aura bhI prakAzita huI haiN| una kRtiyoM kA avalokana karane se pratIta hotA hai ki prAyaH samAna prakAra kI vidhiyoM ke pRthak-pRthaka saMskaraNa apanI-apanI paramparA yA samudAya kI apekSA se ho sakate haiN| saptopadhAnavidhi yaha kRti muni maMgalasAgarajI dvArA saMkalita hai|' isa kRti kA saMkalana vi.saM. 1666 meM huA hai| yaha kRti saMkalana kI dRSTi se arvAcIna hai parantu isameM pratipAdita upadhAna vidhi prAcIna granthoM ke AdhAra para dI gaI hai| prastuta kR ti kI prastAvanA meM AdhArabhUta granthoM ke jo nAma diye gaye haiM unameM mahAnizItha, vidhimArgaprapA, AcAra- dinakara, sAmAcArIzataka Adi pramukha haiN| yaha kRti saMskRta gadya meM hai| isa kRti meM apane nAma ke anusAra sAta prakAra kI upadhAna tapa vidhi kA samyak vivecana kiyA gayA hai| sadguru ke mukha se namaskAramantrAdi sUtroM ko yathAvidhi evaM tapa pUrvaka dhAraNa karanA yA grahaNa karanA upadhAna tapa hai| upadhAna sAta hote haiN| pUrvakAla meM sabhI upadhAna eka sAtha vahana kiye jAte the, parantu deza-kAlAdi ko dekhakara gItArtha AcAryoM ne isa tapavidhi ko sugama aura sarala banAyA hai| vartamAna meM prAyaH tIna paripATI ke dvArA sAta prakAra ke upadhAna vahana kiye-karavAye jAte haiN| prathama upadhAna 51 dinoM kA hotA hai, dUsarA upadhAna 35 dinoM kA hotA hai tathA tIsarA upadhAna 28 dinoM meM pUrNa hotA haiN| sAta upadhAna ke nAma ye haiM - 1. paMcamaMgalamahAzrutaskandha upadhAna- namaskAramaMtra 2. iriyAvahiyAzrutaskandha upadhAna- iriyAvahisUtra 3. bhAvaarihaMtastava upadhAna- NamutthuNasUtra 4. sthApanAarihaMtastava upadhAna- arihaMtaceiyANaMsUtra 5. nAmaarihantastava upadhAnalogassasUtra 6. dravya- arihaMtastava upadhAna- pukkharavaradIsUtra 7. siddhastava upadhAna siddhANaMbuddhANaMsUtra prastuta kRti meM upadhAna vidhi se sambandhita jo vidhi-vidhAna ullekhita huye haiM unake nAmollekha isa prakAra haiM 1. upadhAna praveza vidhi 2. upadhAna praveza ke dina prabhAta kAla kI kriyA vidhi 3. upadhAna praveza ke dina karane yogya nandiracanA vidhi 4. upadhAna tapa utkSepa vidhi 5. aThAraha stutiyA~ pUrvaka devavandana vidhi 6. uddeza ' yaha kRti vi.saM. 2008, jinadattasUri jJAna bhaNDAra,gopIpurA, sUrata se prakAzita hai| ' prastuta kRti meM upadhAna vidhi kharataragacchIya paramparAnusAra dI gaI hai| Page #287 -------------------------------------------------------------------------- ________________ jaina vidhi-vidhAna sambandhI sAhitya kA bRhad itihAsa/257 (sapta-khamAsamaNa) vidhi 7. naMdi pravedana (paveyaNA) vidhi 8. upadhAnavAhiyoM ke lie prAbhAtika pauSadha grahaNa vidhi, 6. upadhAnavAhI dvArA vandanaka SaTaka (paveyaNA) vidhi 10. upadhAnavAhiyoM ke lie daza khamAsamaNa vidhi 11. tRtIya prahara meM karane yogya upadhAna evaM pauSadha kriyA vidhi 12. upadhAna kI vAcanA vidhi 13. upadhAna kI vAcanA ke sUtra-pAThoM kA sAmAnya artha 14. mAlAparidhAna vidhi- samuddeza vidhi 15. anujJA vidhi 16. upadhAna nikSepa vidhi 17. pratipUrNa vigaya paarnnvidhi| isameM laghunandI pATha evaM upadhAna-mAlA kA mAhAtmya bhI diyA gayA hai jo prAkRta gadya-padya meM hai| isa kRti ke antya meM prastuta vidhAna se sambandhita pariziSTa bhAga bhI saMgrahita kiyA gayA hai- usameM kAyotsarga vidhi, navakAravAlI guNana vidhi, upadhAnavAhiyoM kI dainika kriyAvidhi, upadhAna meM AlocanA evaM dina girane ke kAraNa, upadhAna ke samaya bole jAne yogya, caityavaMdana-stuti-stavanAdi, puruSa evaM striyoM ke rakhane yogya upakaraNa, pratyAkhyAna pArane kI vidhi, sthaMDila gamana vidhi, caubIsa sthaMDila bhUmi pratilekhanA kA pATha, upadhAna sambandhI vizeSa bola aura AlocanA grahaNa vidhi Adi kA ullekha huA haiN| isa kRti ke antargata do upadhAna yaMtra bhI diye gaye haiM unameM se eka yaMtra kharataragaccha paramparAnusAra hai tathA dUsarA yaMtra tapAgacchIya vidhi ke anusAra hai| niHsandeha yaha kRti bahuta hI upayogI evaM upadhAna adhikAriyoM ke lie lAbhadAyI hai| sammattupAyaNavihi- (samyaktvotpAdanavidhi) yaha kRti municandrasUri ne likhI hai aura vaha jaina mahArASTrI ke 265 padyoM meM racI gaI hai| yaha grantha hameM upalabdha nahIM huA hai tathApi isa kRti nAma se spaSTa hotA hai ki isameM samyagdarzana ko prApta karane kI vidhi yA upAya batAye gaye haiN| sAmAcArIsaMgraha __ kulaprabhasUri ke ziSya narezvarasUri viracita yaha grantha mukhyataH saMskRta bhASA meM nibaddha hai, kintu kucha dvAra prAkRta bhASA meM bhI haiN| yaha kRti 'vallabha nAmaka' svopajJa TIkA se yukta hai aura nau paricchedoM meM vibhakta hai| isa grantha kA zloka parimANa 4000 hai| ___ isa grantha ke prArambha meM 11 prAkRta gAthAe~ haiM, jo marugurjara se prabhAvita haiN| prathama gAthA meM zAsanopakArI mahAvIra prabhu ko vandana karake prastuta kRti kI racanA karane kA uddezya batalAyA gayA hai| dUsarI gAthA meM racanAkAra dvArA svayaM Page #288 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 258/saMskAra evaM vratAropaNa sambandhI sAhitya apanA evaM apane guru kA nAmollekha kiyA gayA hai| zeSa nau gAthAoM meM zrAvaka aura sAdhuoM ke anuSThAna saMbaMdhI 50 dvAroM kA nAma nirdeza kiyA gayA hai| una dvAroM kI viSayavastu saMkSepa meM nimnalikhita haiM - pahalA dvAra jinamandira ke yogya bhUmi kA zubhAzubhattva batAtA hai| dUsarA dvAra- kUrma pratiSThA vidhi kA varNana karatA hai| tIsare dvAra meM jina bhavana kI nirmANa vidhi batAyI gayI hai| cauthe dvAra meM jina pratimA ke lakSaNa kahe gaye haiN| pA~cavA dvAra jina biMba kI pratiSThA vidhi se sambandhita hai| chaThe dvAra meM mithyAtva kA svarUpa, mithyAtva ke bheda, evaM usake tyAga kA upadeza diyA gayA hai| AThaveM dvAra meM vAsacUrNa ko abhimantrita karane kI vidhi kahI gayI hai| navameM dvAra meM samyaktvavrata AropaNa vidhi kA nirdeza hai| dazavAM dvAra upAsaka pratimAoM ko grahaNa karane kI vidhi kA pratipAdana karatA hai| gyArahavAM dvAra upadhAna vidhi kA hai| bArahavAM dvAra' mAlAropaNa vidhi kI carcA karatA hai| terahavAM dvAra tapagrahaNa-vratagrahaNa-upadhAnapravezAdi ke dina karane yogya nandI vidhi kA vivecana karatA hai| caudahaveM dvAra meM dezavirativrata (parigrahapariNAmavrata) grahaNa karane kI vidhi pratipAdita hai| pandrahaveM dvAra meM pravrajyAvidhi kA varNana hai| solahavA~ dvAra vihAra vidhi se sambaddha hai| satarahaveM dvAra meM asvAdhyAya kA sparUpa kahA gayA hai| aThArahaveM dvAra meM Avazyakasatra kI nandI vidhi kA varNana hai| unnIsaveM dvAra dazavaikAlika sUtra kI nandI vidhi kahI gaI hai| bIsaveM dvAra meM yogavahana sambandhI khamAsamaNa vidhi kahI gaI hai ikkIsaveM dvAra meM saMghaTTAdi kI vidhi kA nirUpaNa hai| bAIsaveM dvAra meM upasthApanA vidhi kA vivecana hai| tevIsaveM dvAra meM loca pravedana (anumati grahaNa) kI vidhi kA varNana hai| caubIsaveM dvAra meM maMDalItapa vidhi batalAyI gayI hai| paccIsavA~ dvAra kAlagrahaNa vidhi se sambandhita hai| chabbIsaveM dvAra meM vasati pravedana vidhi, sattAIsaveM dvAra meM kAla pravedana vidhi, aTThAIsaveM dvAra meM yoga utkSepa (yoga se bAhara nikalane) vidhi, unatIsaveM dvAra meM yoganikSepa (yoga praveza) vidhi kahI gaI hai| tIsavA~ dvAra svAdhyAya prasthApanA vidhi kA AkhyAna karatA hai| igatIsaveM dvAra meM AcArAMgAdi sUtroM kI nandI vidhi kahI gaI haiM battIsaveM dvAra meM kAla saMbaMdhI khamAsamaNa vidhi, tetIsaveM dvAra meM kAla maMDala vidhi, cautIsaveM dvAra meM anuSThAna kI vidhi, paiMtIsaveM dvAra meM saMghaTTA grahaNa vidhi, chattIsaveM dvAra meM utsaMghaTTA vidhi, saiMtIsaveM dvAra meM AuttavANaya kA svarUpa batAyA gayA hai| aDatIsavA~ dvAra ' isa dvAra meM prasaMgavaza 71 tapoM kA svarUpa vivecita hai| Page #289 -------------------------------------------------------------------------- ________________ jaina vidhi-vidhAna sambandhI sAhitya kA bRhad itihAsa/259 yogavAhiyoM kI kalpyAkalpya vidhi kA nirUpaNa karatA hai| unacAlIsavA~ dvAra yogavAhiyoM kI AhAra vidhi prastuta karatA hai| cAlIsaveM dvAra meM yogavAhiyoM ke aparAdha sthAna kahe gaye haiN| ikatAlIsavA~ dvAra saMghaTTA rakhane kI vidhi se sambaddha hai| bayAlIsavA~ dvAra AuttavANaya vidhi ko darzAtA hai| taiyAlIsaveM dvAra meM sabhI sUtroM ke yoga dina-kAla saMkhyAdi kA nirUpaNa hai| cauvAlIsaveM dvAra meM AcAryapadasthApanA vidhi, paiMtAlIsaveM dvAra meM upAdhyAyapadasthApanA vidhi, chayAlIsaveM dvAra meM mahattarApadasthApanA vidhi kA pratipAdana hai| saiMtAlIsavA~ dvAra AlocanA vidhi kahatA hai| aDatAlIsaveM dvAra meM sAdhu kI antima ArAdhanA vidhi kahI gaI hai| unapacAsaveM dvAra meM zrAvaka kI antimaArAdhanA vidhi kA vivaraNa hai| paccAsavA~ dvAra- mRtaka saMyata kI pariSThApanA vidhi se sambandhita hai| yaha kRti aprakAzita hai| kRti kA racanAkAla hameM jJAta nahIM huA hai| sAmAcArIprakaraNa yaha kRti prAkRta evaM saMskRta mizrita gadya meM gumphita hai| yaha racanA kisI ajJAta prAcIna AcArya dvArA nirmita hai| isa grantha kA zloka parimANa 1176 hai| isa grantha kI prArambhika tIna gAthAe~ maMgalAcaraNa evaM viSayasthApana rUpa haiM tathA anta kI do gAthAe~ kRti ke adhyayana ke phala se sambandhita haiN| isa kRti kI Adya gAthA meM bhagavAna mahAvIra ko vandana karake zramaNa aura zrAvakoM ke kalyANArtha saMvigna purUSoM dvArA Acarita AcAra (kriyAnuSThAna) vidhi ko kahane kI pratijJA kI gaI hai| usake bAda kI do gAthAe~ isa kRti meM nirUpita ikkIsa dvAroM ke nAmollekha se sambandhita haiN| anta kI gAthAoM meM yaha kahA gayA hai jo bhavyAtmA pUrvokta AcAra-vidhi kA samyak paripAlana karatA hai vaha janma-maraNa kI paramparA kA viccheda karake zIghrameva siddhi sthAna kA varaNa kara letA hai| prastuta kRti ke 21 dvAroM kA viSayAnukrama isa prakAra hai - pahalA dvAra samyaktvavrata kI AropaNa vidhi se sambandhita hai| dUsarA dvAra dezavirativrata kI AropaNa vidhi kI vivecanA karatA hai| tIsarA dvAra darzanAdi cAra pratimAoM ko grahaNa karane kI vidhi se yukta hai| cauthA dvAra tapa svarUpa' vidhi kA vivaraNa prastuta karatA hai| pA~cavAM dvAra pratikramaNAdi kI vidhi kA pratipAdana karatA ' (ka) isa vidhi meM kula 66 tapoM kA vivecana hai, unameM bhI dIrghAvadhi vAle kanakAvalI, ratnAvalI, bhadra, mahAbhadra, guNasaMvatsara Adi tapoM kA sayantra varNana kiyA gayA hai| (kha) isa tapavidhi ke prAraMbha meM 'upadhAna ko mahAnizItha sUtra se jAnanA cAhie' aisA ullekha Page #290 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 260 / saMskAra evaM vratAropaNa sambandhI sAhitya hai| chaThA dvAra pauSadha grahaNa vidhi kA nirUpaNa karatA hai| sAtavA~ dvAra pravrajyA grahaNa kI vidhi kA vivecana karatA hai| AThavA~ dvAra upasthApanA vidhi se samanvita hai| navamA~ dvAra kAlagrahaNa kI vidhi ko vyAkhyAyita karatA hai / dazavA~ dvAra yogavahana kI tapa vidhi kA varNana karatA hai| gyArahavA~ dvAra AcAryapadasthApanA vidhi kA ullekha karatA hai| bArahavA~ dvAra upAdhyAya padasthApanA vidhi kI pratipAdanA karatA hai| terahavA~ dvAra pravarttakapadasthApanA vidhi se sambandhita hai| caudahavA~ dvAra sthavirapadasthApanA vidhi kI carcA karatA hai / pandrahavA~ dvAra gaNAvacchedakapadasthApanA vidhi prastuta karatA hai| solahavA~ dvAra mahattarApada kI sthApanA vidhi se yukta hai| satarahavA~ dvAra pravarttinIpada kI sthApanA vidhi ko prarUpita karatA hai| aThArahavA~ dvAra vAcanAcAryapada kI sthApanA vidhi ko prastuta karatA hai| unnIsavA~ dvAra aMtima samaya kI ArAdhanA vidhi ko pragaTa karatA hai| bIsavA~ dvAra acittasaMyata mahApariSThApanA ( muni ke mRtazarIra ke pratisthApita ) vidhi kI jAnakArI detA hai| ikkIsavA~ dvAra jina bimba kI pratiSThA vidhi kA ullekha karatA hai| isameM grantha samApti ke anantara pariziSTa ke rUpa meM yogavidhi se sambandhita yantrAdi diye gaye haiN| isake sAtha hI nIvi saMbaMdhI kalpyAkalpya vidhi, yoga - vidhAna meM prayukta hone vAlI stutiyA~, tIsa nIviyAtA, asvAdhyAya vidhi, naSTadaMta vidhi, evaM yoga ke vizeSa bola Adi kI carcA bhI kI gaI haiN| yaha kRti aprakAzita hai| sAmAcArI tilakAcArya dvArA racita sAmAcArI nAmaka yaha kRti mukhyataH saMskRta gadya meM hai|' ye pUrNimAgacchIya' candraprabhasUri ke vaMzaja zivaprabhasUri ke ziSya the| unakI yaha kRti 1421 zloka parimANa hai| isa kRti kA racanAkAla lagabhaga 13 vIM zatI kA uttarArdha hai| isake prAraMbha meM eka zloka maMgalarUpa aura anta meM sAta zloka prazasti rUpa diye gaye haiM / prastuta sAmAcArI ke prArambhika zloka meM samyagdarzana AropaNa nandI' Adi vidhiyoM ke kathana karane kI pratijJA kI gaI hai / tatpazcAt 9 yaha kRti zeTha DAhyAbhAI mokamacaMda pAMjarApola, ahamadAbAda se prakAzita hai| isakI eka tADapatrIya hastalikhita prati vi.saM. 1406 kI prApta hai| dekheM, jaina sAhitya kA bRhad itihAsa bhA. 4, pR. 268 2 pAThAMtare AgamikagacchIya yahA~ nandi zabda se tAttpArya- samavasaraNa ke pratirUpa meM tIrthaMkara paramAtmA kI pratimA ko ucca Asana para birAjamAna karanA hai| tathA akSata- naivedya Adi ke dvArA sthApita pratimA kI pUjA karanA hai / Page #291 -------------------------------------------------------------------------- ________________ jaina vidhi-vidhAna sambandhI sAhitya kA bRhad itihAsa/261 una saba vidhiyoM kA 37 adhikAroM meM nirUpaNa kiyA gayA hai| ina sabhI adhikAroM meM una-una vidhiyoM se sambandhita jAnane yogya, grahaNa karane yogya aura AcaraNa karane yogya viSayoM kA samucita rUpa se ullekha huA hai| prastuta kRti ke saiMtIsa adhikAroM kI viSayavastu saMkSepa meM isa prakAra haipahalA adhikAra dezavirati saha samyaktva-AropaNa kI nandI vidhi se sambandhita hai| isa prathama adhikAra meM dezavirati sahita samyaktva ko grahaNa karane kI vidhi kA vivecana hai, isake sAtha hI isameM samyaktva kI prApti ke lie mithyAtva ke hetuoM kA trikaraNa evaM triyoga pUrvaka varjana karane kA nirdeza bhI diyA gayA hai| isa sambandha meM lekhaka ne zAstrIya gAthAoM ko pramANa ke rUpa meM prastuta kiyA hai| dUsarA adhikAra dezavirati AropaNa kI nandI vidhi se sambaddha hai| isa dUsare adhikAra meM zrAvaka ke dvArA dezavirati (vratAdi) grahaNa karane ke nimitta nandI vidhi varNita kI hai| isake sAtha hI isameM yaha bhI batAyA gayA hai ki dezavirati rUpa zrAvaka dharma kA nirdoSa rUpa se pAlana karane para devaloka, munaSyaloka aura mokSa ke sukhoM kI prApti hotI hai| tIsare adhikAra meM vibhinna vikalpoM (bhaMgoM) ke sAtha zrAvaka ke vratoM aura abhigrahoM ke pratyAkhyAna kI vidhi kA varNana hai| isa vidhi meM yaha batAyA gayA hai ki zrAvaka vrata tIna yoga aura tIna karaNa kI apekSA se kina-kina vikalpoM ke sAtha grahaNa kiye jA sakate haiN| cauthe adhikAra meM zrAvaka ke lie gyAraha pratimAoM ko grahaNa karane saMbaMdhI vidhi darzAyI gayI hai| pA~caveM adhikAra meM zrAvaka kI gyAraha pratimAoM kA sAmAnya svarUpa pratipAdita kiyA gayA hai| chaThe adhikAra meM upadhAna praveza kI vidhi varNita hai| sAtaveM adhikAra meM upadhAnatapa kI samAcArI ke sAtha-sAtha mahAnizItha sUtra ke sandarbhoM sahita tapa kI mahimA kA varNana kiyA hai| AThaveM adhikAra meM mAlAropaNa kI nandI vidhi ko batAte hue upadhAna tapa karane vAle ko pahanAne vAlI mAlA ke svarUpa kA varNana, usake abhimantraNa kI vidhi evaM usako diye jAne vAle upadezoM yA nirdezoM kA ullekha kiyA gayA hai| __navamA~ sAmAyikavrata nAmaka adhikAra hai| isameM sAmAyika vrata ke grahaNa karane kI vidhi kA nirdeza hai| dasaveM adhikAra meM pauSadhavrata grahaNa karane kI sAmAnya vidhi varNita hai| gyArahaveM adhikAra meM sAmAyika aura pauSadha pArane kI vidhi dI gaI hai| bArahaveM adhikAra meM pauSadhavrata meM karane yogya Avazyaka kriyAoM jaise pratilekhana Adi kI carcA kI gaI haiN| terahavA~ tapa kulaka adhikAra hai| isa adhikAra meM tapa ke battIsa prakAroM kA aura tIrthakaroM dvArA dIkSA, kevalajJAna aura Page #292 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 262 / saMskAra evaM vratAropaNa sambandhI sAhitya nirvANa ke samaya kiye gaye tapoM kA varNana hai| caudahaveM adhikAra meM vibhinna prakAra koM tapoM ko grahaNa karane kI vidhi evaM kucha tapoM kA sAmAnya svarUpa vivecita hai| pandrahavA~ zrAvaka prAyazcitta nAma kA adhikAra hai| isa adhikAra ke antargata bAraha vratoM evaM paMcAcAroM saMbaMdhI prAyazcittoM kA saMkSepa meM varNana kiyA gayA hai| solahaveM adhikAra meM dIkSA vidhi vivecita hai| sAtha hI guru ke dvArA ziSya ko diye jAne vAle upadezoM evaM nirdezoM kA vivecana bhI hai| isameM pravrajyA kI mahattA batAne ke lie mahAbhArata ke kucha zloka bhI avatarita kiye gaye haiN| aThArahaveM adhikAra meM loca ke pUrva yA pazcAt karane yogya Avazyaka kriyAoM kA ullekha kiyA gayA hai| unnIsavA~ evaM bIsavA~ adhikAra upasthApanA ( baDI dIkSA) vidhi se sambandhita hai| ina do adhikAroM meM kramazaH paMcamahAvratoM kI AropaNa vidhi kI carcA ke sAtha-sAtha mahAvratoM ke paripAlana ke sandarbha meM rohiNI dRSTAnta kA vistRta vivecana kiyA gayA hai| ikkIsavA~ adhikAra rAtrika-daivasika evaM pAkSika pratikramaNa saha sAdhu dinacaryA vidhi kA vivecana karatA hai| isa adhikAra meM mukhya rUpa se ina tInoM pratikramaNoM kI vidhi kahI gaI haiN| isake sAtha sAdhu ke jAgane kA kAla, caityavaMdana vidhAna, kuHsvapnoM sambandhI doSoM ke nivAraNArtha kAyotsarga vidhi, svAdhyAya - dhyAna kA kAla, paurUSI Adi kA kAlajJAna, AhAra vidhi, zayana vidhi, ityAdi kA vistRta vivecana hai| bAvIsa se taiMtIsa taka bAraha adhikAra yogavahana vidhi se sambandhita haiN| ina bAraha adhikAroM meM kramazaH 22. utkSepa aura nikSepapUrvaka yoga nandI vidhi 23. yoga anuSThAna vidhi 24. yogatapa vidhi 25. yoga meM karaNIya khamAsamaNa vidhi 26. yogavahana kI kalpyAkalpya vidhi 27. gaNi aura yogI kI upahaMnana vidhi 28. asvAdhyAyakAla kI jJAna vidhi 26. kAlagrahaNa vidhi 30. vasati aura kAla pravedana vidhi 31. svAdhyAya prasthApanA vidhi 32. kAlamaNDala pratilekhana vidhi kI samyak vivecana kI gaI haiM / teMtIsavA~ adhikAra vAcanAcAryapadasthApanA vidhi kA ullekha karatA hai| cautIsavA~ adhikAra vAcanAcArya vidyAyantra lekhanavidhi se sambandhita hai| ina doM vidhiyoM meM mukhyataH vardhamAnavidyA, vardhamAnayaMtra, yaMtralekhana ke prakAra, ityAdi ko suspaSTa rUpa se batAyA gayA hai| vardhamAnavidyA kA jApa evaM usakA mAhAtmya bhI ullikhita kiyA gayA hai| prasaMgavaza isa grantha ke antargata saMskRta meM chaH zlokoM kA caityavandana, mithyAtva ke hetuoM kA nirUpaNa karane vAlI ATha gAthAe~, upadhAna vidhi viSayaka paiMtAlIsa gAthAe~, tapa ke bAre meM paccIsa gAthAoM kA kulaka, svAdhyAya yogya teraha gAthAe~, saMskRta ke chattIsa zlokoM meM rohiNI kI kathA, taiMtIsa AgamoM ke, nAma Adi bAteM bhI AtI haiN| isake atirikta granthakarttA dvArA viracita nimna kRtiyoM Page #293 -------------------------------------------------------------------------- ________________ jaina vidhi-vidhAna sambandhI sAhitya kA bRhad itihAsa/263 ke bhI ullekha milate haiN| samyaktvazAstravRtti, pratyekabuddhacaritra, caityavandanA, pratikramaNasUtra, Avazyakaniyukti vRtti, dazavaikAlikavRtti, jItakalpavRtti ityaadi| subodhAsAmAcArI yaha kRti jaina mahArASTrI prAkRta bhASA meM nibaddha' hai| yaha kRti mukhyatayA gadya meM hai| isa grantha ke kartA zIlaprabhasUri ke praziSya dhanezvarasUri ke ziSya zrI candrasUri haiN| ina candrasUri ke dvArA racita munisuvratasvAmicaritra kA bhI ullekha upalabdha hotA hai| prastuta kRti kA grantha parimANa 1386 zloka hai| isa kRti kA racanAkAla lagabhaga 13 vIM zatI kA uttarArdha hai| isa grantha ke prAraMbha meM cAra zloka diye gaye haiN| prathama zloka meM bhagavAna mahAvIrasvAmI ko namaskAra karake anuSThAna vidhi kahane kI pratijJA kI gaI hai usake pazcAta tIna zlokoM meM prastuta kRti ke bIsa dvAroM kA nAmollekha kiyA gayA hai| ina 20 dvAroM meM varNita viSayavastu kA sAmAnya vivecana isa prakAra hai - pahale dvAra meM samyaktvavrata grahaNa karane kI vidhi varNita hai| dUsare dvAra meM parigrahaparimANa (dezavirati-zrAvakadharmavratAropaNa) vidhi evaM cha:mAsika sAmAyika grahaNa karane kI vidhi kA nirdeza kiyA gayA hai| tIsare dvAra meM 1. darzana 2. vrata 3. sAmAyika 4. aura pauSadha ina cAra pratimAoM ko svIkAra karane kI vidhi batalAI gaI hai| cauthe dvAra meM upadhAna vidhi evaM upadhAnaprakaraNa kA ullekha kiyA gayA hai| pA~cave dvAra meM mAlAropaNa vidhi varNita hai| chaThe dvAra meM indriyajayAdi vividha prakAra kI tapa vidhiyoM kA nirUpaNa kiyA gayA hai| sAtaveM dvAra meM antima ArAdhanA vidhi darzita kI gaI hai| AThaveM dvAra meM zrAvakadvArA kI jAne yogya antima ArAdhanA vidhi dikhalAyI gaI hai| nauMve dvAra meM pravrajyA vidhi kA ullekha hai| dazave dvAra meM upasthApanA (paMcamahAvrata AropaNa) vidhi kA nirdeza hai| ___ gyArahaveM dvAra meM lUMcana vidhi kahI gaI hai| bArahaveM dvAra meM pratikramaNa vidhi kA varNana hai| terahaveM dvAra meM AcAryapada para sthApita karane kI vidhi kA ' aNuTThANavihi (anuSThAna vidhi) athavA suhaboha sAmAyArI (sukhabodhAsAmAcArI) aisA nAma bhI samprAta hai- dekheM jaina sAhitya kA bRhad itihAsa, bhA.4, pR. 268 2 yaha kRti 'subodhasAmAcArI' ke nAma se devacanda lAlabhAI jaina pustakoddhAra saMsthA ne san 1624 meM chapavAI hai| 2 chaha mahine taka ubhayasaMdhyAoM meM sAmAyika karane kI pratijJA karanA * kisI AcArya ne 53 gAthAoM kA jaina mahArASTrI prAkRta meM yaha prakaraNa likhA hai| isakA prArambha 'paMca namokkAre kila' se hotA hai| 5 saiMtIsa prakAra ke tapa kA svarupa saMskRta meM diyA gayA hai| Page #294 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 264 / saMskAra evaM vratAropaNa sambandhI sAhitya ullekha hai| caudahaveM dvAra meM upAdhyAyapada para sthApita karane kI vidhi batalAyI gayI hai / pandrahaveM dvAra meM mahattarApada para sthApita karane kI vidhi dikhalAyI gayI hai| solahaveM dvAra meM gaNAnujJA (gaccha yA samudAya saMbaMdhI viziSTa dAyitva anumati dene athavA gacchAdhipati pada para AsIna karane) kI vidhi kA AkhyAna hai| satarahaveM dvAra meM yoga vidhi kA varNana hai / aThArahaveM dvAra meM acittasaMyata ( mRtadeha ) pratisthApana vidhi kahI gaI hai| unnIsaveM dvAra meM pauSadhavrata vidhi evaM samyaktvAdi kI mahimA kA pratipAdana kiyA gayA hai| bIsaveM dvAra meM jinabiMba kI pratiSThA vidhi' kahI gaI hai| isake sAtha hI isameM dhvajA ko sthApita karane kI vidhi aura kalaza ko sthApita karane kI vidhi bhI nirUpita hai| prastuta kRti kA ullekha jaijIyakalpa (yatijItakalpa) kI vRtti meM sAdhuratnasUri ne kiyA hai| 9 vividha pratiSThA kalpa ke AdhAra para isakI yojanA kI gaI hai aisA anta meM kahA gayA hai| Page #295 -------------------------------------------------------------------------- ________________ adhyAya-7 26608 samAdhimaraNa sambandhI vidhi-vidhAnaparaka sAhitya 388888338863863 Page #296 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 266/samAdhimaraNa sambandhI sAhitya adhyAya 7 samAdhimaraNa sambandhI vidhi-vidhAnaparaka sAhitya sUcI kra. kRti kRtikAra kRtikAla | 1 abhayadevasUri praNIta abhayadevasUri laga. vi.saM. 11 vIM ArAdhanAprakaraNa zatI AturapratyAkhyAna (prathama) vIrabhadrAcArya vi.saM. 10 vIM zatI 3 AturapratyAkhyAna (dvitIya) ajJAtakRta vi.saM. 5 vIM zatI 4 AturapratyAkhyAna (tRtIya) vIrabhadrAcArya vi.saM. 10 vIM zatI 5 Atmavizodhikulaka ajJAtakRta laga. vi.saM. 10-11 vIM zatI / 6 ArAhaNA (ArAdhanA) pANItalabhojI zivArya vi.saM. kI chaThI zatI 7|ArAdhanAsAra athavA ajJAtakRta laga. vi.saM. 10 vIM paryantArAdhanA (prA.) zatI 8 ArAdhanApatAkA vIrabhadrAcArya vi.saM. 10 vIM zatI 6 ArAdhanAkulaka (prA.) ajJAtakRta laga. vi.saM. 11-13 vIM zatI 10 ArAdhanAkulaka ajJAtakRta laga. vi.saM. 10 vIM zatI 11 ArAdhanAkulaka abhayadevamUri vi.saM. 11-12 vIM zatI 12 ArAdhanAkulaka ajJAtakRta laga. vi.saM. 11-13 vIM zatI 13 ArAdhanAkulaka ajJAtakRta laga. vi.saM. 11-13 vIM zatI 14|ArAdhanAkulaka ajJAtakRta laga. vi.saM. 14-15 vIM zatI Page #297 -------------------------------------------------------------------------- ________________ jaina vidhi-vidhAna sambandhI sAhitya kA bRhad itihAsa/267 11 ArAdhanA (apa.) nayanandi 16 ArAdhanA (saM.) 17|ArAdhanA A. amitagati abhayadevasUri 18 ArAdhanA ajitadevasUri 16 ArAdhanA somasUri laga. vi.saM. 11-12 vIM zatI vi.saM. 12 vIM zatI / vi.saM. 11-12 vIM zatI laga. vi.saM. 12-13 vIM zatI laga. vi.saM. 15-16 vIM zatI vi.saM. 1667 vi.saM. 1562 vi.saM. kI 10-11 vIM zatI laga. vi.saM. 10 vIM zatI 20 ArAdhanA 21 ArAdhanA vi.saM. 5 vIM zatI upA. samayasundara ajJAtakRta 22 causaraNapaiNNayaM vIrabhadrAcArya (catuHzaraNa-prakIrNaka) 23 jinazekhara zrAvaka prati jinazekhara sulasA zrAvakaArAdhita ArAdhanA (prA.) 24prAcIna AcAryakRta prAcIna AcArya ArAdhanA patAkA 25 nandanamuni ArAdhita ajJAtakRta ArAdhanAvidhi (saM.) 26 bhattapaiNNayaM (bhaktaparijJA- ajJAtakRta prakIrNaka) (prA.) 27 maraNavibhakti yA ajJAtakRta maraNasamAdhi (prA.) 28 mahApaccakkhANapaiNNayaM prAcIna AcAryakRta (mahApratyAkhyAna-prakIrNaka) vi.saM. 10 vIM zatI laga. vi.saM. 5 vIM zatI laga. vi.saM. 5 vIM zatI pUrva vi.saM. 5 vIM zatI pUrva Page #298 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 268 / samAdhimaraNa sambandhI sAhitya 26 midhyAdRSkRtakulaka (prathama) 30 mithyAdRSkRtakulaka (dvitIya) 31 saMthAragapaiNNayaM (saMstAraka-prakIrNaka) (prA.) ajJAtakRta ajJAtakRta laga. vi. saM. 11-12 vIM zatI laga. vi.saM. 11-12 vIM zatI laga. vi. saM. 5 vIM zatI pUrva Page #299 -------------------------------------------------------------------------- ________________ jaina vidhi-vidhAna sambandhI sAhitya kA bRhad itihAsa/269 adhyAya 7 samAdhimaraNa sambandhI vidhi-vidhAnaparaka sAhitya vartamAna kI zvetAmbara paramparA meM mAnya paiMtAlIsa AgamasUtroM meM prakIrNakasUtra bhI samAviSTa kiye gaye haiN| prakIrNaka zabda 'pra' upasarga pUrvaka, 'kR' dhAtu se 'kta' pratyaya aura 'kan' pratyaya hone para banA hai| isakA zAbdika artha hainAnAsaMgraha, phuTakara vastuoM kA saMgraha aura vividha vastuoM kA adhyaay| vastutaH vividha viSayoM para saMkalita grantha prakIrNaka kahalAte haiN| paramparAgata mAnyatA pratyeka zramaNa dvArA eka prakIrNaka racane kA ullekha karatI haiN| samavAyAMgasUtra meM RSabhadeva ke caurAzI hajAra ziSyoM ke utane hI prakIrNakoM kA ullekha haiN|' bhagavAna mahAvIra ke tIrtha meM bhI caudaha hajAra zramaNoM dvArA utane hI prakIrNaka racane kI mAnyatA hai| saMprati jaina sAhitya meM kula battIsa prakIrNakoM kI carcA upalabdha hotI haiN| unameM gyAraha prakIrNaka pRthak-pRthak viSayoM ko AdhAra banAkara race gaye haiM tathA ikkIsa prakIrNaka kisI na kisI rUpa meM samAdhimaraNa vidhi kA pratipAdana karate ullekhanIya hai ki nandanamuni ArAdhita ArAdhanA prakIrNaka ke atirikta samasta prakIrNaka prAkRta bhASA meM race gaye haiN| inameM 8 se lekara 1261 taka kI gAthAoM vAle prakIrNaka haiN| kucha prakIrNaka samAna zIrSaka vAle bhI haiN| AturapratyAkhyAna nAma ke tIna prakIrNaka haiM tathA catuHzaraNa ArAdhanApatAkA aura mithyAduSkRtakulaka nAma vAle do-do prakIrNaka haiN| ye sabhI prakIrNaka samAdhimaraNa kA, svarUpa, mAhAtmya, vidhi evaM samAdhimaraNa se hone vAle lAbha ityAdika viSayoM kA pratipAdana karane vAle haiN| inakA pratipAdya viSaya yahI hai| ataH ye grantha jIvana kI antima ArAdhanA ke mahattvapUrNa aMgoM evaM usake vidhi-vidhAnaparaka kRtyoM ko prastuta karane vAle hai| ina prakIrNaka granthoM kA saMkSipta varNana isa prakAra haiM - abhayadevasUri praNIta ArAdhanAprakaraNa __ yaha kRti abhayadevasUri kI hai| isa prakIrNaka' meM 85 gAthAe~ nibaddha kI gaI haiN| isa prakIrNaka meM maraNavidhi arthAt anazanavratagrahaNavidhi se sambandhita cha: samavAyAMgasUtra, saMpA. madhukaramuni, samavAya 84 Agama prakAzana samiti, 1682, 2 vahI, samavAya 14 * paiNNayasuttAI, bhA. 1, pR. 224-231 Page #300 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 270 / samAdhimaraNa sambandhI sAhitya dvAroM' kA pratipAdana kiyA gayA hai una dvAroM kI saMkSipta viSaya vastu isa prakAra hai1. AlocanAdvAra - isa dvAra meM yaha pratipAdita haiM ki vividha tapoM ke dvArA zarIra ke kSINa hone para evaM mRtyu Asanna hone para ArAdhaka ko mRtyu bhaya kI cintA na karake zalyamaraNa ke guNa-doSoM kA vicAra karanA caahie| zalyamaraNa se yaha jIva saMsAra rUpI aTavI meM bhramaNa karatA rahatA hai| mAyA - nidAna - mithyAtva - zalya ko dUra kara samyak ArAdhanA karane vAlA tIsare bhava meM nirvANa prApta karatA hai, ityAdi kA cintana karake ArAdhaka ko guru ke samakSa binA kucha chipAye sarala citta se AlocanA karanI caahie| jo kucha bhI akArya kiyA ho usakA pratikramaNa karanA cAhie tathA pA~ca prakAra ke jJAna, ATha prakAra ke darzanAcAra, jina, siddha, AcArya, vAcaka, sAdhu-sAdhvI, zrAvaka-zrAvikA caitya Adi ke sambandha meM huI AzAtanA kI AlocanA karanI caahie| samiti gupti rUpa athavA mUlaguNa evaM uttaraguNa rUpa cAritra kI, jo virAdhanA huI ho, usakI bhI AlocanA karanI caahie| yadi vIrya ( puruSArtha ) meM vidhipUrvaka pravRtta na huA hoM to usakI bhI samyak AlocanA karanI caahie| 2. vratoccAra dvAra isa dvAra meM yaha nirUpita haiM ki ArAdhaka ko suguru ke samIpa meM AlocanA pUrvaka zalyAdi bhAva dUra karane cAhie aura mahAvratoM ke pAlana kI bhAvapUrvaka pratijJA karanI cAhie, use prANAtipAta, asatya, adattAdAna, maithuna aura parigraha kA sarvathA parityAga karanA cAhie / phira sabhI kaSAyoM aura mithyAdarzanazalya kA tyAga kara zraddhApUrvaka saMstAraka para ArUr3ha hone ke lie gamana karanA caahie| - 3. kSamApanAdvAra isa tRtIya dvAra meM batAyA gayA hai ki ArAdhaka ko caturvidha saMgha evaM saMsAra meM jisake prati bhI mohavaza aparAdha kiyA hai, unase kSamApanA karanI caahie| isa dvAra meM ArAdhaka ke dvArA sabhI prakAra ke jIvoM se kSamAyAcanA karane kA nirdeza hai| 4. anazanadvAra isa dvAra meM sarva prakAra ke AhAra kA tyAgakara, ArAdhaka dvArA anazana grahaNa karane kA nirUpaNa kiyA gayA hai| 5. zubhabhAvanAdvAra isa paMcama dvAra meM yaha varNita hai ki ArAdhaka ko ekatva Adi bAraha bhAvanAoM kA cintana karanA caahie| ina bhAvanAoM kA cintana karane se anazanavrata kA nirvighna pAlana hotA hai| ' vahI, pR. 224 gA. 1 Page #301 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 6. namaskArabhAvanA dvAra isa antima dvAra meM yaha vivecita haiM ki ArAdhaka ko svasAdhanA kI saphalatA ke lie paMcaparameSThiyoM ko bhAvapUrvaka vandana karanA caahie| sAtha hI namaskAra mantra kA mahAtmya batAyA gayA hai| jaina vidhi-vidhAna sambandhI sAhitya kA bRhad itihAsa / 271 - AturapratyAkhyAna ( prathama ) AturapratyAkhyAna nAma se tIna prakIrNaka upalabdha hote haiN| inameM se eka vIrabhadrAcArya (10 vIM zatAbdI) racita hai| nandIsUtracUrNi, haribhadrasUri kI nandIvRtti aura pAkSikavRtti meM isa prakIrNaka kA paricaya isa prakAra diyA gayA hai- yadi koI muni dAruNa yA asAdhya bImArI se pIDita ho to gItArtha puruSa pratidina usa asAdhya bImArI meM AhAra kI mAtrA ghaTAte hue pratyAkhyAna karavAyeM, jaba vaha vyakti dhIre-dhIre AhAra ke viSaya meM pUrNatayA anAsakta ho jAye taba use bhavacarima pratyAkhyAna karavAyeM arthAt jIvana paryanta AhAra pAnI kA tyAga krvaayeN| yaha nirUpaNa jisa adhyayana meM ho use Atura pratyAkhyAna kahate haiN| uparyukta paribhASA se siddha hotA hai ki AturapratyAkhyAna prakIrNaka bhavacarima pratyAkhyAna (aNagArI saMthArA ) grahaNa karane kI vidhi se sambandhita hai| isameM mukhya rUpa se kSamApanA, duSkRtagarhA, sukRta anumodanA, evaM ekatva bhAvanA ityAdi pUrvaka saMthArA grahaNa karane kI vidhi kA saMketa diyA gayA hai| prastuta prakIrNaka kI racanA gadya-padya mizrita hai| isameM sUtra aura gAthAoM kI milI julI saMkhyA tIsa hai| isameM prathama pA~ca gAthAoM meM kramazaH paMcaparameSThI kI stuti karate hue pApa - tyAga karane kI pratijJA kI gaI hai| isake pazcAt arihaMta, siddha, pravacana, AcArya, gaNadhara yA caturvidha saMgha kI AzAtanA kI ho, usake lie ina sabhI se kSamApanA karane kA nirdeza hai| phira gAthA 11 aura 12 meM zarIrAdi ke mamatva tyAga kI bAta kahI gaI haiN| gAthA 13 aura 14 meM sAgAra evaM nirAgAra pratyAkhyAna kA svarUpa batAyA gayA hai| isake pazcAt saMsAra meM ananta kAla taka paribhramaNa karate hue vividha jAtIya sthAvara jIvoM, vikalendriya jIvoM evaM cAra gati ke jIvoM ko mana-vacana-kAyA se kaSTa pahu~cAyA hoM to kSamApanA karatA hU~- aisA kahA gayA hai| antima tIna gAthAe~ AtmazikSA ke rUpa meM haiN| inameM ekatva bhAva dvArA AtmA ko anuzAsita karane kA nirdeza hai tathA sabhI bahirbhAvoM ke tyAga kA upadeza hai| 2 9 paiNNayasuttAI, bhA. 1, gA. 77-85 AurapaccakkhANaM paiNNayaM paiNNayasuttAiM, bhA. 1, pR. 160-163 3 AurapaccakkhANaM paiNNayaM - paiNNayasuttAiM bhA. 1, gAthA 28-30 Page #302 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 272/samAdhimaraNa sambandhI sAhitya isa prakAra hama pAte haiM ki isa prakIrNaka meM anazanavidhi kA sundara svarUpa prastuta huA hai| AturapratyAkhyAna (dvitIya) isa prakIrNaka' meM kula 34 gAthAe~ haiN| yaha prakIrNaka bhI anazana grahaNa karane kI vidhi se sambandhita hai| isa prakIrNaka meM anazana vidhi nimna zIrSakoM ke AdhAra para prastuta kI gaI hai, ve bindU ye haiM - upodghAta, avirati-pratyAkhyAna, mithyAduSkRta, mamatva-tyAga, zarIra ke lie upAlambha, zubha bhAvanA, arihaMtAdi kA smaraNa, pApasthAnaka tyAga aadi| prastuta kRti kI prathama gAthA meM kuza-zayyA para bhAvapUrvaka baiThe hue evaM jhuke hue hAthoM sahita rogoM (saMsarga tyAga) ke pratyAkhyAna kI carcA hai| avirati pratyAkhyAna ke sandarbha meM samasta prANahiMsA, asatyavacana, adattAdAna, rAtribhojana-avirati, abrahmacarya aura parigraha se virata hone kA tathA svajana, parijana, putra-strI, AtmIyajanoM ke prati saba prakAra kI mamatA tyAga karane kA nirdeza diyA gayA hai| mithyAduSkRta ke prasaMga meM nairayika, tiryaca, deva ora manuSya ke sAtha jo bhI pApa huye hoM, sabake prati mithyAduSkRta karane kA nirdeza hai| mamatva tyAga ke prasaMga meM marakatamaNi ke samAna kAntivAle, zAzvata zreSTha bhavanoM ko chor3akara jIrNa caTAI se bane gharoM meM Asakta na hone kA nirUpaNa hai| isake sAtha hI ArAdhaka ke lie yaha upadeza diyA gayA hai ki aba tumane svarNamaya-puSpa parAga ke samAna sukumAla zarIra kA tyAga kara diyA hai lekina jIrNa zarIra meM bhI Asakta nahIM bananA hai tathA pitta, zukra aura rudhira se apavitra, durgandha yukta zarIra para bhI Asakta nahIM bananA hai| gAthA 14 se 18 meM sukRta kArya na karane ke lie zarIra ko upAlambha diyA gayA hai| tadanantara zubha bhAvanA ke prasaMga meM yaha kahA gayA haiM ki isa saMsAra meM duHkha jitanA sulabha hai saddharma kI prApti utanI hI durlabha hai| sAtha hI isameM maraNa samaya samIpa Ane para arihaMtAdi kA smaraNa karanA cahie aisA kahA gayA hai| anta meM gAthA 26 se 34 meM paMcaparameSThiyoM ko namaskAra kiyA gayA hai, phira aThAraha pApasthAnoM ke tyAga kA nirdeza diyA gayA hai| aura sabhI pApoM kA micchAmi dukkaDaM dene ko kahA gayA hai| spaSTataH isa prakIrNaka meM samAdhimaraNa (saMthArA grahaNa) svIkAra kI vidhi ati saMkSepa meM carcita hai parantu samAdhimaraNa ke lie mana ko zAnta evaM virakta kaise banAye rakheM, etadartha tatsambandhI upadeza kA vistRta vivecana kiyA gayA hai| ' AurapaccakkhANaM paiNNaya, paiNNayasuttAI bhA. 1, pR. 305-308 Page #303 -------------------------------------------------------------------------- ________________ AturapratyAkhyAna (tRtIya) isa prakIrNaka' meM 71 gAthAe~ haiN| yaha kRti AcArya vIrabhadra kI mAnI jAtI hai| yaha prakIrNaka samAdhimaraNa se sambandhita hone ke kAraNa ise antakAla prakIrNaka bhI kahA jAtA hai| ise bRhadAtura pratyAkhyAna bhI kahate haiM / yahA~ dasavIM gAthA ke pazcAt kucha gadyAMza bhI haiN| isameM maMgalAcaraNa kA abhAva hai| jaina vidhi-vidhAna sambandhI sAhitya kA bRhad itihAsa / 273 ye isameM maraNa ke bAlamaraNa, bAlapaNDitamaraNa aura paNDitamaraNa tIna bheda kiye gaye haiN| bAlamaraNa evaM paNDitamaraNa kA sAmAnya vivecana kiyA gayA hai| isameM batAyA gayA hai ki samyagdRSTi dezavirata jIva kA bAlapaNDita maraNa hotA hai| paNDitamaraNa kI carcA karate hue usake tresaTha aticAroM kI zuddhi, jina vandanA, gaNadhara vandanA, aura pA~ca mahAvratoM ke atikramaNa ke doSoM kI AlocanA evaM unakA pUrNa pratyAkhyAna karane ke pazcAt saMthArA grahaNa karane kI pratijJA karane kA nirdeza hai| saMthArA grahaNa karane kI vidhi ke antargata sAmAyika grahaNa, sarva bAhyAbhyantara upadhi kA parityAga, aThAraha pApasthAnoM kA tyAga, ekamAtra AtmA ke avalambana, ekatva bhAvanA, pratikramaNa, AlocanA, kSamApanA ityAdi ke nirUpaNa kiyA gayA hai| 1 tadanantara asamAdhimaraNa kA phala batAte hue kahA gayA hai ki jo aSTa madoM se yukta, caMcala aura kuTila buddhi pUrvaka maraNa ko prApta hote haiM ve ArAdhaka nahIM hai balki unakA saMsAra cakra bar3ha jAtA hai| yahA~ bAlamaraNa ke prasaMga meM kahA gayA hai ki jinavacana ko na jAnane vAle bahuta se ajJAnI bAlamaraNa marate haiN| ye zastragrahaNa, viSabhakSaNa, Aga se jalane aura jala meM praveza karane se marate haiM / yahA~ janma-maraNa aura naraka kI vedanA kA smaraNa kara paNDitamaraNa rUpa mRtyu ke varaNa kA upadeza hai| isake pazcAt paNDita maraNa kI ArAdhanA vidhi kA varNana hai / paNDitamaraNa kI bhAvanAoM ke prasaMga meM kahA gayA haiM ki paNDitamaraNa ko prApta hone vAlA ArAdhaka utkRSTataH tIna bhava karake nirvANa ko prApta karatA hai / anta meM batAyA gayA hai ki samAdhimaraNa ko svIkAra karane vAlA ArAdhaka anazanavrata ko vidhipUrvaka aMgIkAra karake yaha vicAra karatA hai ki mRtyu dhairyavAna kI bhI hotI hai aura kAyara kI bhI, to kyoM na dhairya se mRtyu ko prApta kiyA jAye ? isa prakAra kA cintana karatA huA vaha dhIra, zAzvata sthAna ko prApta karatA hai / niSkarSataH yaha prakIrNaka saMthArAgrAhI kI manobhUmikA ko tadrUpa banAne ke lie amUlya sAmagrI prastuta karatA hai / AurapaccakkhANaM paiNNayaM, paiNNayasuttAIM bhA. 1, pR. 326-336 - Page #304 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 274/samAdhimaraNa sambandhI sAhitya Atmavizodhikulaka __ yaha prAkRta bhASA meM nibaddha hai| isameM 24 gAthAe~ haiN| isa kulaka kA pratipAdya viSaya vividha prakAra ke dRSkRtoM kI nindA karanA hai| isameM ArAdhaka kI Atmazuddhi kA samyak mArga prastuta kiyA gayA hai| ___ isa kulaka meM batAyA gayA hai ki samAdhimaraNa grahaNa karane vAlA sAdhaka prathama arihaMta, siddha, gaNadhara Adi ke sammukha khar3e ho karake apane duzcaritroM kI samAlocanA karatA hai| usake bAda sUkSma aura sthUla jIvoM ke prati pramAda evaM darpa se jo bhI akRtya huye ho, jAne yA anajAne meM jJAna saMbaMdhI aticAra lage ho, jina vacanoM ke prati azraddhA utpanna huI hoM, sAMsArika vastuoM ke prati samabhAva na rahA hoM, chaH prakAra ke jIvanikAyoM ke prati jAne yA anajAne meM pramAda (hiMsA) huA ho evaM hAsa-parihAsa meM yA ajJAna meM mithyA bhASaNa kiyA ho usake lie nindA karatA hai| sAtha hI lobhavaza dUsare kI adatta vastu grahaNa kI hoM yA vastu chipAyI ho, parigraha bhAva se sacitta-acitta aura mizra vastuoM kA grahaNa kiyA ho, ArttadhyAna se caritra ko malina kiyA ho, AhAra-bhaya-maithuna saMjJA se parAbhUta ho anya jo bhI akatya kiyA ho, usakI tIna yoga aura tIna karaNa se nindA karatA hai| isI prakAra caraNa, karaNa, zIla aura bhikSu pratimAoM meM jo aticAra lage hoM, arihaMta-siddhAdi kI AzAtanA kI ho, isake atirikta pramAda-doSa se anya aparAdha kiye hoM unakI nindA karatA haiM isake bAda AhAra aura samasta zArIrika kriyAoM kA tyAga karatA hai| anta meM AlocanA dvArA Atma vizuddhi kA mAhAtmya batAyA gayA hai| ArAhaNA (ArAdhanA) __isa kRti kA aparanAma bhagavatI ArAdhanA aura mUlArAdhanA bhI hai| isa grantha ke racayitA pANitalabhojI zivArya hai| isameM 2166 padya jaina zaurasenI meM haiN| yaha kRti ATha paricchedoM meM vibhakta hai| isakA samaya vi.saM. kI chaThI zatI hai| yaha grantha mukhyatayA munidharma kA pratipAdana karatA hai aura samAdhimaraNa kA svarUpa samajhAtA hai| isameM sallekhanA vidhi evaM mRtasAdhu ke pariSThApana kI vidhi kA vistRta nirUpaNa huA hai|' ' yaha grantha vijayodayATIkA evaM hindITIkA sahita zrI hIrAlAla khuzAlacaMda dozI, phalaTaNa (vAkharIkara) ne san 1660 meM prakAzita kiyA hai| isa grantha kA saTIkA anuvAda paM. kailAzacandra zAstrI ne kiyA hai| Page #305 -------------------------------------------------------------------------- ________________ jaina vidhi-vidhAna sambandhI sAhitya kA bRhad itihAsa/275 vistAra se kaheM to isameM sAmAnyatayA ArAdhanA kI upayogitA, samyagdarzana samyak jJAna, samyak cAritra aura samyak tapa ina cAra prakAra ke ArAdhanA kI mahimA, maraNa ke satraha prakAra, sUtrakAra ke cAra prakAra, samyaktva ke ATha aticAra, samyaktva kI ArAdhanA kA phala, samyaktva ke svAmI Adi bhaktaparijJAmaraNa ke prakAra tathA savicAra bhakta pratyAkhyAna kA nirUpaNa adholikhita cAlIsa adhikAroM meM kiyA gayA hai1. tIrthaMkara, 2. liMga, 3. zikSA, 4. vinaya, 5. samAdhi, 6. aniyatavihAra, 7. pari- NAma, 8. upAdhityAga, 6. dravyathiti aura bhAvazriti, 10. bhAvanA, 11. sallekhanA, 12. dizA, 13. kSamaNa, 14. anuviziSTa zikSA, 15. paragaNacarcA, 16. mArgaNA, 17. susthita, 18. upasampadA, 16. parIkSA, 20. pratilekhanA, 21. ApRcchA, 22. praticchanna, 23. AlocanA, 24. AlocanA ke guNa-doSa, 25. zayyA, 26. saMstara, 27. niryApaka, 28. prakAzana, 26. AhAra, 30. pratyAkhyAna, 31. kSAmaNa, 32. kSapaNa, 33. anuziSTi, 34. sAraNa, 35. kavaca, 36. samatA, 37. dhyAna, 38. lezyA, 36. ArAdhanA kA phala aura 40. vijahanA kSapaka kI maraNottara kriyaa|| ___ ina adhikAroM meM yathAlandI kI AcAra vidhi gacchapratibaddha yathAlanda tapavidhi, parihArasaMyama vidhi, jinakalpavidhi, parigrahatyAgavidhi, prAyazcittadAnavidhi, kSapaka kI parIkSAvidhi, AlocanA kI vidhi, kSapaka kI maraNottara kriyAvidhi, AryikA kI maraNottara vidhi, mRtaka ke sAtha putale kA vidhAna, niruddhatara samAdhi kI vidhi, iMginImaraNa- anazanavidhi, prAyopagamana anazanavidhi, kSapakazreNi para ArohaNa karane kI vidhi, kSapaka ke zarIra sthApana Adi kI vidhi kA ullekha huA hai| ina vidhi-vidhAnoM ke atirikta jinaliMga dhAraNa karane vAle ke guNa, kezaloca na karane se lagane vAle ke doSa, pIchI se pratilekhanA karane kA prayojana, pA~ca prakAra kI zuddhi, bhakta pratyAkhyAna kA kAla, zarIra sallekhanA evaM Abhyantara sallekhanA kA krama, samAdhi ke lie niryApaka kI khoja, khoja ke lie jAte hue kSapaka ke guNa, pA~ca prakAra kA vyavahAra, AlocanA karane yogya sthAna, hiMsA Adi pA~ca pApoM kA svarUpa, paMca mahAvrata kI mahimA, tapa ke guNa, kSapaka vicalita ho to usako sthira karane ke upAya, samudghAta vidhAna, utkRSTa-madhyama-jaghanya ArAdhanA kA phala Adi binduoM para bhI vicAra kiyA gayA hai| saMkSepataH yaha racanA sallekhanA vidhi se sambandhita hai| isake sAtha hI tatsambandhI viSayoM evaM vidhiyoM kA bhI nirUpaNa huA hai| isa grantha ke prArambha meM arihaMta paramAtmA ko vandana kiyA gayA hai tathA cAra prakAra kI ArAdhanA kA phala Page #306 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 276/samAdhimaraNa sambandhI sAhitya prApta karane ke lie kramazaH una ArAdhanA vidhi ko kahane kI pratijJA kI gaI haiN| anta meM grantha prazasti chaha gAthAoM ke dvArA kI gaI hai| usameM granthakAra ne apanI gurUparamparA kA paricaya dete hue jinanaMdI, sarvagupta aura mitranandI ina tInoM kA Arya zabda ke sAtha ullekha kiyA hai tathA isameM jo kucha Agama ke viruddha likhA gayA ho; usako jJAnIjana sudhArane kI kRpA kareM aisI prArthanA kI gaI hai| TIkAe~ - isa grantha para kaI TIkAe~ racita haiN| eka TIkA hai, jise kucha vidvAna vasunandi kI racanA mAnate haiN| isake atirikta isa para candranandI ke praziSya baladeva ke ziSya aparAjita kI 'vijayodayA' nAma kI eka TIkA hai| AzAdhara kI TIkA kA nAma 'darpaNa' hai| ise 'mUlArAdhanAdarpaNa' bhI kahate haiN| amitagati kI TIkA kA nAma 'maraNakaraNDikA' hai| ina TIkAoM ke atirikta isa para eka ajJAtakartRka paMjikA bhI hai| ArAdhanAsAra athavA paryantarAdhanA ArAdhanAsAra nAmaka yaha kRti prAkRta bhASA meM nibaddha hai| isameM kula 236 gAthAe~ haiN| isa kRti ke racanAkAra evaM isakA racanAkAla ajJAta hai| yaha kRti antima ArAdhanA arthAt anazanavrata svIkAra karane kI vidhi se sambandhita haiN| isameM antima ArAdhanAvidhi se sambaddha rakhane vAle caubIsa dvAroM kA vistRta vivecana kiyA gayA hai| isa kRti ke prArambha meM maMgalAcaraNa evaM abhidheya kA kathana kiyA gayA hai| usake pazcAta paryantArAdhanA ke caubIsa dvAroM kA nAma nirdeza kiyA gayA hai yahA~ nAmanirdeza pUrvaka caubIsa dvAroM kA sAmAnya vivaraNa nimna haiM - pahalA saMlekhanA dvAra - isa dvAra meM saMlekhanA Abhyantara aura bAhya do prakAra kI kahI gaI haiN| kaSAyoM ko kSINa karanA Abhyantara saMlekhanA hai aura zarIra ko kSINa karanA bAhya saMlekhanA hai| zArIrika saMlekhanA utkRSTa-madhyama aura jaghanya tIna prakAra kI hotI hai| kAla kI dRSTi se yaha saMlekhanA kramazaH bAraha dina, bAraha mAsa aura bAraha pakSa kI hotI hai| dUsarA sthAna dvAra - isa dvAra meM ArAdhaka ko gandharva, naTa, vezyA Adi ke sthAna para saMlekhanA grahaNa karane ko varjita batAyA gayA hai| 'jinadAsa pArzvanAtha ne isakA hindI meM anuvAda kiyA hai| sadAsukha kA bhI eka anuvAda hai| yaha grantha apanI anya TIkAoM ke sAtha bhI prakAzita huA hai| 2 ArAhaNAsAra/pajjaMtArAhaNA-paiNNayasuttAI bhA. 2, pR. 136-162 Page #307 -------------------------------------------------------------------------- ________________ jaina vidhi-vidhAna sambandhI sAhitya kA bRhad itihAsa/277 tIsarA vikaTanA dvAra - isa dvAra meM gItArtha guru ke samIpa bhAvapUrvaka AlocanA karane kA nirdeza hai| isameM kahA gayA haiM ki antima ArAdhanA karane ke pUrva mUlaguNa, uttaraguNa, jJAnAcAra, darzanAcAra, cAritrAcAra, tapAcara aura vIryAcAra meM rAga-dveSa vaza jo bhI aticAra lage hoM, unakI AlocanA avazya karanI caahie| cauthA samyaka dvAra - isa dvAra meM ArAdhaka ke lie zaMkA-kAMkSAdi doSoM se rahita samyaktva vrata ke pAlana kA nirdeza kiyA gayA hai| pA~cavA aNuvrata dvAra - isameM ArAdhaka dvArA yAvajjIvana ke lie paMca aNuvratoM ke pAlana karane kA saMkalpa kiyA gayA hai| chaThA guNavrata dvAra - isa dvAra meM guNavratoM kA nAma-nirdeza evaM unako grahaNa karane kI carcA hai| sAtavA~ pApasthAna dvAra - isameM aThAraha pApasthAnoM ke tyAga kA nirUpaNa hai| AThavA~ sAgAra dvAra - isameM iSTa Adi padArthoM evaM vastuoM ke tyAga kA varNana nauvA~ catuHzaraNa-gamana dvAra - isa dvAra meM ArAdhaka dvArA arihanta, siddha, sAdhu aura saMgha rUpa catuHzaraNa meM jAne kA nirdeza hai| dasavA~ duSkRtagardA dvAra - isameM ArAdhaka dvArA duSkRta kI nindA karane kA varNana hai| gyArahavA~ sukRtAnumodanA dvAra - isameM ArAdhaka dvArA jIvana meM kiye gaye sadkAryoM kI anumodanA kA svarUpa vivecita hai| bArahavA~ viSaya dvAra - isa dvAra meM zabda, rUpa, rasa, gandha aura sparza rUpa viSayoM ke tyAga kA varNana hai| terahavA~ saMghAdi-kSamApanA dvAra - isameM ArAdhaka ke dvArA saMghAdi se kSamAyAcanA kiye jAne kA varNana hai| caudahavA~ caturgati-jIvakSamApanA dvAra - isa dvAra meM yaha pratipAdita hai ki ArAdhaka ko cAroM gati ke jIvoM se kisa prakAra kSamApanA karanI caahie| pandrahavA~ caitya-namanotsarga dvAra - isa dvAra meM caityavandana karane evaM kAyotsarga karane kA varNana kiyA gayA hai| solahavA~ anazana dvAra - isa dvAra meM ArAdhaka ke dvArA guruvandana pUrvaka anazanavrata grahaNa karane kI vidhi batAyI gaI hai| satarahavA~ anuziSTi dvAra - isameM vedanA pIDita kSapaka ke prati upadeza dene kA nirUpaNa hai| Page #308 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 278/samAdhimaraNa sambandhI sAhitya aThArahavA~ bhAvanA dvAra - isa dvAra meM ArAdhaka ko bAraha bhAvanAoM kA cintana karane kA upadeza diyA gayA hai| unnIsavA~ kavaca dvAra - isa dvAra meM vedanA vaza caMcala citta vAle ArAdhaka ke lie guru dvArA sthirIkaraNa kA upadeza diyA gayA hai| bIsavA~ namaskAra dvAra - isameM ArAdhaka ke dvArA paMcaparameSThiyoM ko namaskAra kiye jAne kA evaM paMcaparameSThI dhyAna kA varNana hai sAtha hI namaskAra kA mAhAtmya bhI batAyA gayA hai| ikkIsavA~ zubhadhyAna dvAra - isa dvAra meM anazanavratI ko dharmadhyAna aura zukladhyAna ke bAre meM upadeza diyA gayA hai| bAvIsavA~ nidAna dvAra - isa dvAra meM ArAdhaka ke dvArA nidAna karane kA niSedha kiyA gayA hai| teIsavA~ aticAra dvAra - prastuta dvAra meM anazanavrata kA samyak paripAlana na karane se lagane vAle aticAroM kA varNana kiyA gayA hai| caubIsavA~ phala dvAra - isa antima dvAra meM ArAdhanA kA phala batAyA gayA hai| ArAdhanApatAkA yaha prakIrNaka vIrabhadrAcArya dvArA prAkRta bhASA meM racita hai| isameM 686 gAthAyeM haiN| yaha grantha samAdhimaraNa svIkAra karane kI vidhi evaM tatsambandhI aneka viSayoM kA sAMgopAMga vivaraNa prastuta karatA hai| prastuta kRti meM mukhya viSaya kA pratipAdana karane ke pUrva pIThikA dI gaI hai| isameM pahale maraNa ke bheda-prabhedoM kA varNana huA hai| samAdhimaraNa ke savicAra aura avicAra do bhedoM meM se savicAra bhaktaparijJAmaraNa kA vistRta vivecana kiyA gayA hai| prastuta kRti ke viSaya ko 1. parikarmavidhi, 2. gaNasaMkramaNa, 3. mamatva-uccheda aura, 4. samAdhilAbha ina cAra dvAroM meM vargIkRta kiyA gayA haiM isake sAtha hI ina cAra dvAroM ke kramazaH gyAraha, dasa, dasa aura ATha pratidvAra batalAye haiN| prastuta grantha ke prArambha meM bhagavAna mahAvIra ko vandana karake gautamAdi pUrvAcAryoM dvArA anubhUta aura kathita ArAdhanA ke svarUpa ko kahane kA saMkalpa kiyA gayA hai| isake pazcAt pIThikA ke rUpa meM 1. ArAdhanA ke cAra upAyoM kA nirUpaNa, 2. ArAdhanA aura virAdhanA ke pariNAma, 3. ArAdhanA ke upAya ke bheda ke sambandha meM matAntara kI carcA, 4. ArAdhanA evaM virAdhanA ke svarUpa kA ' sirivIrabhaddAyariyaviraiyA 'ArAhaNApaDAyA', paiNNayasuttAI, bhA.2, pR. 85-168 Page #309 -------------------------------------------------------------------------- ________________ jaina vidhi-vidhAna sambandhI sAhitya kA bRhad itihAsa/279 pratipAdana pA~ca prakAra ke maraNa - (1) paMDita-paMDita (2) paMDita (3) bAla paMDita (4) bAlamaraNa aura 5. bAla- bAlamaraNa kA kathana hai| sAtha hI isameM batAyA gayA hai ki kina jIvoM kA kaunasA maraNa hotA hai? likhA hai ki kSINakaSAyakevali prathamamaraNa, zreSThamuni kA dvitIyamaraNa, dezavirata aura avirata kA tRtIyamaraNa, mithyAdRSTi kA bAlamaraNa aura sabase jaghanya kaSAya-kaluSita citta vAlI AtmA kA pA~cavA maraNa hotA hai| tatpazcAt zrutadevatA kI vandanA kara mukhya viSaya kA Arambha kiyA gayA hai isameM savicArabhaktaparijJAmaraNa ke cAra dvAroM kA sAmAnya vivecana isa prakAra pratipAdita haiM - 1. parikarmavidhi dvAra- isa dvAra ke antargata prathama 'arha' nAmaka pratidvAra meM bhaktaparijJA anazana grahaNa karane vAle muni kI yogyatA kA kathana haiN| dvitIya 'liMga' pratidvAra meM mukhavastrikA, rajoharaNa, zarIra-aparikarmatva, acelatva aura kezaloca rUpa muni ke liMgoM kA varNana haiN| tRtIya 'zikSA' pratidvAra meM sAta zikSApadoM kA nirUpaNa haiN| caturtha 'vinaya' meM jJAnAdi pA~ca prakAra ke vinaya kA svarUpa varNita hai| paMcama 'samAdhi' pratidvAra meM manonigraha ke viSaya kA prarUpaNa hai| SaSThama 'aniyatavihAra' nAmaka pratidvAra meM darzana zuddhi Adi kI apekSA pA~ca 'aniyata vAsa ke hone vAle guNoM kA varNana haiN| saptama 'pariNAma' nAmaka pratidvAra meM anazanavrata grahaNa karate samaya hone yogya pariNAmoM kI vivecanA hai| aSTama 'tyAga' pratidvAra meM saMyama sAdhanA meM upayogI upadhi ke atirikta zeSa upadhi ke tyAga kA nirUpaNa hai| navama 'niHzreNi' pratidvAra meM bhAvazreNi ArohaNa ke viSaya kA varNana hai| dazama 'bhAvanA' pratidvAra meM kramazaH pA~ca saMkliSTa bhAvanAoM se hAni aura asaMkliSTa bhAvanAoM se lAbha kA pratipAdana hai| ekAdaza 'saMlekhanA' pratidvAra meM saMlekhanA ke bhedoM kA vistAra se vivecana hai| 2. gaNasaMkramaNa dvAra- isa dvAra meM ullikhita 10 pratidvAroM ke nAma ye haiM- 1. dizA, 2. kSamaNA, 3. anuziSTi, 4. paragaNA , 5. susthita gaveSaNA, 6. upasampadA, 7. parijJA, 8. pratilekhA, 6. ApRcchanA aura 10. praticchA prathama 'dizA' pratidvAra meM anazanagrAhI ke dvArA gaNa niSkramaNa karane hetu arthAt saMlekhanAvrata grahaNa karane ke lie zubhatithi, zubhanakSatra, zubhalagna aura zubhadizA ko dekhane kA nirdeza diyA gayA hai| dvitIya 'kSAmaNA' pratidvAra meM ArAdhaka dvArA samasta gaNa se kSamApanA karane kA varNana hai| tRtIya upadeza pratidvAra meM gaNAdhipati dvArA kSapaka (ArAdhaka muni) sahita anya ziSyoM ko vistAra pUrvaka vividha upadeza dene kA pratipAdana hai| caturtha 'paragaNacaryA' pratidvAra meM yaha batAyA gayA haiM ki Page #310 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 280/samAdhimaraNa sambandhI sAhitya svagaNa meM anazanavrata grahaNa karane se kucha svAbhAvika vighna upasthita hote haiM ataH anya gaNa meM ArAdhanA svIkArane kA nivedana hai| paMcama 'susthita gaveSaNA' pratidvAra meM vibhinna doSoM kI samyak AlocanA kA nirUpaNa kiyA gayA hai| SaSTama 'upasaMpadA' pratidvAra meM vAcaka AcArya dvArA muni kI ArAdhanA kI patAkA rUpa vrata pradAna karane kI svIkRti kA varNana hai, saptama 'parijJA' paridvAra meM evaM aSTama 'pratilekhA' paridvAra meM AhAra Adi ke sambandha meM niryAmaka AcArya dvArA kSapaka kI ArAdhanA kA nirIkSaNa kiye jAne kA varNana hai| navama 'ApRcchanA' evaM dazama 'praticchA' nAmaka pratidvAra meM praticAraka kI anumati hetu niryAmaka AcArya se kathana evaM praticchaka kI niyukti kA nizcaya sambandhI nirUpaNa hai| 3. mamatvavyuccheda dvAra- isa dvAra ke antargata 10 pratidvAroM ke nAma isa prakAra prastuta hai :- 1. AlocanA, 2. guNa-doSa, 3. zayyA, 4. saMstAraka, 5. niryAmaka, 6. darzana, 7. hAni, 8. pratyAkhyAna, 6. kSamaNA aura, 10. kssmnn| prastuta dvAra ke prathama pratidvAra meM kSapaka (muni) kRta AlocanA kA vistAra se nirUpaNa hai| dvitIya 'guNa-doSa' pratidvAra meM samyak AlocanA karane se hone vAle guNa aura samyak AlocanA na karane se hone vAle doSa kA pratipAdana haiN| tRtIya 'zayyA' pratidvAra meM kSapaka ke lie upayukta vasati kA varNana hai| catartha 'saMstAraka' pratidvAra meM kSapaka ke lie yogya saMstAraka kI carcA hai| paMcama pratidvAra meM vividha prakAra kI vaiyAvRtya karane meM pravINa ar3atAlIsa prakAra ke niryAmakoM kA svarUpa pratipAdita hai| SaSThama 'darzana' pratidvAra meM ArAdhaka dvArA AhAra kA tyAga karane kA nirUpaNa hai| saptama 'hAni' pratidvAra meM utkRSTa AhAra kA darzana karAne para kisI kSapaka ko rasAsakta jAnakara usa-usa utkRSTa AhAra se hAni kA nirUpaNa karate hue kSapaka ko Asakti se virata karane kA nirdeza hai| aSTama 'pratyAkhyAna' pratidvAra meM kSapaka dvArA sarvAhAra ke tyAga kA varNana hai| navama 'kSamaNA' pratidvAra meM guru kI preraNA se saMlekhanAdhArI dvArA sarvasaMgha ke prati kSamAyAcanA karane kA pratipAdana hai| dazama 'kSamaNa' pratidvAra meM kSapaka dvArA sarvasaMgha ko kSamAdAna karane kA prarUpaNa hai| usake pazcAt mamatva vyuccheda kA phala batAyA gayA hai| 4. samAdhilAbhadvAra- isa dvAra meM pratipAdita ATha pratidvAra saMkSepa meM isa prakAra haiM - 1. anuziSTi, 2. sAraNA, 3. kavaca, 4. samatA, 5. dhyAna, 6. lezyA, 7. ArAdhanA- phala aura 8. vijhnaa| prathama 'anuziSTi' pratidvAra meM saMstAraka AsIna kSapaka ke lie nava prakAra kI bhAva saMlekhanA kA upadeza hai| isake sAtha hI mithyAtva-vamana, samyaktva bhAvanA, Page #311 -------------------------------------------------------------------------- ________________ arhannamaskAra, paMcamahAvrata rakSA, kaSAyatyAga, indriyavijaya aura tapa ke udyama karane kA upadeza bhI hai| upadeza ke anta meM kSapaka dvArA upadeza svIkAra karane kA ullekha hai| dvitIya 'sAraNA' pratidvAra meM kSapaka ke dvArA dhyAna karate samaya vidhanakArI vedanAoM kA prasaMga upasthita hone para cikitsA Adi kA nirUpaNa hai| tRtIya 'kavaca' pratidvAra meM vividha pariSahoM ko samatApUrvaka sahana karane kA pratipAdana kiyA gayA hai| caturtha 'samatA' pratidvAra meM kSapaka dvArA samabhAva aMgIkAra karane kA pratipAdana hai| paMcama dhyAna pratidvAra meM kSapaka dvArA ArttadhyAna evaM raudradhyAna ke parityAga pUrvaka dharmadhyAna evaM zukladhyAna ko aMgIkara karane kA varNana kiyA gayA hai| SaSTama 'lezyA' pratidvAra meM prazasta lezyAoM kI pratipatti kA sUcana kiyA gayA hai| saptama ' ArAdhanAphala' pratidvAra meM utkRSTa madhyama evaM jaghanya ke prakAra se ArAdhanA phala kA nirUpaNa kiyA gayA hai| sAtha hI zithilAcAriyoM kI aprazasta gati kA kathana kiyA gayA hai| aSTama 'vijahanA' pratidvAra meM samaya Ane para kSapaka dvArA zarIra ke parityAga kA evaM usake pazcAt kI kriyAoM kA vistAra se nirUpaNa kiyA gayA hai| jaina vidhi-vidhAna sambandhI sAhitya kA bRhad itihAsa / 281 yahA~ taka savicAra bhaktaparijJAmaraNa kA varNana pratipAdita hai isake pazcAt avicAra bhaktaparijJAmaraNa kA nirUpaNa kiyA gayA haiN| yaha tIna prakAra kA kahA gayA hai 1. niruddha, 2. niruddhatara, aura 3. parama niruddha / 1. niruddha- jaMghAbala ke kSINa hone para athavA rogAdi ke kAraNa kRza zarIra vAle sAdhu kA guphAdi meM hone vAlA maraNavizeSa niruddha avicArabhaktaparijJAmaraNa hai| 2. niruddhatara- vyAla, agni, vyAghra, zUla Adi ke kAraNa apanI Ayu ko saMkucita jAnakara muni kA guphAdi meM maraNa honA niruddhatara hai / 3. parama niruddha - jaba muni kI vANI vAtAdi ke kAraNa avaruddha ho jAye taba vaha Ayu ko samApta jAnakara jo zIghra maraNa karatA hai vaha parama niruddha hai| isa prakAra samAdhimaraNa ke do prakAroM kA isameM samyak vivecana huA hai| prastuta grantha ke anta meM iMginImaraNa svIkAra karane kI vidhi bhI batAyI gaI haiM tathA yaha bhI kahA gayA hai ki isa maraNa ko svIkAra kara kucha siddha hote haiM aura kucha deva gati ko prApta karate haiM / ArAdhanAkulaka - ArAdhanAkulaka' nAmaka yaha racanA sabhI prakIrNakoM meM sabase laghu hai / isameM kula 8 gAthAe~ hai| isameM samAdhimaraNa ko svIkAra karane kI saMkSipta vidhi kahI gaI haiN| usameM ArAdhaka dvArA samAdhimaraNa vrata kI pratijJA kA uccAraNa 1 ArAhaNA kulayaM paiNNayasuttAI, bhA. 2, pR. 244 Page #312 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 282 / samAdhimaraNa sambandhI sAhitya karanA, sabhI jIvoM se kSamAyAcanA karanA, aThAraha pApasthAnoM kA tyAga karanA, rAga-dveSa aura moha vaza tIna karaNa aura tIna yoga se ihabhava aura parabhava meM jo dharma viruddha kRtya kiye hoM unakI nindA karanA, sukRta kI anumodanA karanA, catuHzaraNa ko grahaNa karanA, aura ekatva bhAvanA kA cintana karanA ityAdi kA nirdeza mAtra hai| prastuta nAma kI cAra kRtiyA~ aura prApta hotI haiN| hameM ina kRtiyoM ke sambandha meM jAnakArI prApta nahIM haiM kyoMki ye hameM dekhane ko nahIM milI haiN| tathApi kRti nAma se itanA to avazya spaSTa ho jAtA haiM ki ye ArAdhanA - vidhi se sambandhita hai| ina kRtiyoM kA prApta vivaraNa isa prakAra hai ArAdhanA kulaka - isa kRti kA aparanAma samArAdhanA kulaka hai| isake kartA ke sambandha meM koI jAnakArI upalabdha nahIM hai| ArAdhanA kulaka - yaha kRti jinezvarasUri ke ziSya abhayadevasUri kI hai|' isameM prAkRta kI 85 gAthAe~ haiM / ArAdhanA kulaka - isameM prAkRta kI 66 gAthAe~ haiN| yaha kRti ajJAtakartRka hai| ArAdhanA kulaka - isameM 17 gAthAe~ haiN| yaha racanA ajJAta muni kI hai| AlocanA kulaka - isa prakIrNaka meM mAtra 12 gAthAe~ haiN| isameM mukhya rUpa se vividha dRSkRtoM kI vidhivat AlocanA vidhi batAI gaI hai| sarvaprathama jJAna, darzana aura cAritra meM lage hue aticAroM kI nindA, phira mUlaguNa- uttaraguNa ke aticAroM kI nindA, pazcAt rAga-dveSa aura cAroM kaSAyoM ke vazIbhUta jo kRtya kiye haiM unakI nindA, darpa aura pramAda se jo kRtya kiye haiM unakI nindA, ajJAna, mithyAtva, vimoha, aura kaluSatA ke kAraNa jo kRtya kiye haiM unakI nindA, jina pravacana, sAdhu kI AzAtanA aura avinaya kiyA ho usakI nindA kI gaI haiN| Age indriyoM ke vazIbhUta hokara kiye gaye kAryoM kI AlocanA kI gaI hai tathA antima gAthA meM AlocanA kA mAhAtmya batAyA gayA hai| spaSTataH ye prakIrNaka duSkRta kI garhA karane sambandhI vidhi vidhAna kA samyak nirUpaNa karate haiN| , dekheM, jinaratnakoza pR. 32 2 AloyaNAkulayaM-paiNNayasuttAI, bhA. 2, pR. 246 - 250 Page #313 -------------------------------------------------------------------------- ________________ jaina vidhi-vidhAna sambandhI sAhitya kA bRhad itihAsa/283 ArAdhanA prastuta nAma kI nau racanAe~ milatI haiN| ye kRtiyA~ hameM upalabdha nahIM ho pAI haiM kintu jinaratnakoza (pR. 31-32) ke AdhAra se jitanI jAnakArI prApta ho sakI haiM vaha isa prakAra hai - ArAdhanA - yaha kRti nayanandi kI hai aura apabhraMza zailI meM likhI gaI hai| ArAdhanA - isake racanA kartA nemisena ke praziSya evaM mAdhavasena ke ziSya amitagati hai yaha racanA saMskRta meM hai| ArAdhanA - yaha racanA abhayadevasUri kI hai isameM 85 gAthAe~ haiN| isakA dUsarA nAma ArAdhanAkulaka hai| ArAdhanA - isake kartA gaNadharagacchIya zrI mahezvarasUri jI ke ziSya zrI ajitadevasUri jI hai| TIkA - eka TIkA gaNadharanandi ke praziSya, bAladeva ke ziSya aparAjita ne racI hai| yaha TIkA zrI vijayodayA nAma se prasiddha hai| eka TIkA paM. AzAdharajI ne racI hai| eka TIkA paMjikA nAma se prasiddha huI hai, yaha ajJAtakartRka hai| eka TIkA muni dilasukha ke ziSya zivAjI ne likhI hai| eka TIkA lagabhaga nandigaNI kI hai| eka TIkA amitagati kI milatI hai jo 'maraNakaraNa' ke nAma se jAnI jAtI hai| ArAdhanA - yaha paryantArAdhanA ke nAma se bAlabhAI kAkalabhAI ahamadAbAda saM. 1662 meM prakAzita ho cukI hai| isakI gaNanA prakIrNaka granthoM meM hotI hai| isake kartA somasUri hai| isameM 70 gAthAe~ haiN| ArAdhanA - yaha racanA kharataragacchIya sakalacandra ke ziSya samayasundara kI hai aura vi.saM. 1667 meM likhI gaI hai| ArAdhanA - ina kRtiyoM meM antima ArAdhanA Adi ke vidhAna diye gaye haiN| yaha 551 zloka parimANa hai| isakA kAla vi.saM. 1562 hai| yaha ajJAtakartRka hai| causaraNapaiNNayaM (catuHzaraNa-prakIrNaka) catuHzaraNa nAmaka yaha kRti' kuzalAnubaMdhIcatuHzaraNa evaM catuHzaraNa ina do 'causaraNa paiNNayaM-paiNNayasuttAI, bhA. 1, pR. 306-311 Page #314 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 284/samAdhimaraNa sambandhI sAhitya bhAgoM meM vibhakta haiN| donoM meM kramazaH 63 evaM 27 kula 60 gAthAe~ hai| isa kRti ke racayitA vIrabhadra hai| isa kRti kA racanA kAla dazavIM zatAbdI mAnA gayA hai| ___ yaha kRti mukhyataH catuHzaraNa (arihaMta, siddha, sAdhu aura kevali prarUpita dharma rUpa cAra uttama sthAnoM kI zaraNa) svIkArane kI vidhi se sambaddha hai| isake sAtha hI duSkRta kI gardA aura sukRta kI anumodanA karane kI sAmAnya vidhi bhI pratipAdita hai| kuzalAnubaMdhIcatuHzaraNa meM nimnalikhita vivaraNa upalabdha hotA hai - isameM sarvaprathama chaH AvazyakoM ke nAmoM kA ullekha kara unakA vistArapUrvaka vivecana kiyA gayA hai tathA yaha batAyA gayA hai ki sAmAyika se cAritra zaddhi, caturviMzati, jinastavana se darzana vizuddhi, vandana se jJAna kI nirmalatA, pratikramaNa se ratnatraya kI zuddhi, kAyotsarga se tapa kI vizuddhi tathA pratyAkhyAna se vIrya kI zuddhi hotI hai| Age kI gAthAoM meM vividha vizeSaNoM ke sAtha arihaMtAdi cAra kI zaraNa grahaNa karane kI sAmAnya vidhi kahI gaI hai isake sAtha hI dRSkRta kI gardA kaise kI jAe aura sukRta kI anumodanA kaise kI jAe, isakA vidhivat nirUpaNa kiyA gayA hai| anta meM kahA gayA hai ki jo jIva cutaHzaraNa ko samyak rIti pUrvaka svIkAra nahIM karatA hai vaha mAnava jIvana hAra jAtA hai|' catuHzaraNa prakIrNaka meM bhI AMzika bhinnatA ke sAtha uparyukta viSaya kI hI carcA kI gaI hai| spaSTataH prastuta prakIrNaka ArAdhanA evaM sAdhanA kI dRSTi se atyanta mahattvapUrNa hai| arihaMtAdi ke prati samarpaNa bhAva, svakRta pApoM ke prati glAni ke bhAva evaM puNya kAryoM ke prati anumodanA ke bhAva jAgRta karane ke lie yaha kRti avazya paThanIya hai| jinazekhara zrAvaka prati sulasa zrAvaka ArAdhita ArAdhanA ___ yaha prakIrNaka prAkRta bhASA meM nibaddha hai| isameM 74 gAthAe~ dI gaI hai| yaha kRti samAdhimaraNa- anazanavrata grahaNa karane se sambaddha hai| isameM antima ArAdhanA sambandhI pAMca viSayoM para carcA kI gaI hai| anta meM sarva jIvoM se kSamAyAcanA, vedanA ko samabhAva pUrvaka sahana karane evaM anazanavrata meM sthira rahane kA upadeza diyA gayA hai| pUrvokta pA~ca viSayoM ke nAma nimna haiM - 1. anazana kI preraNA, 2. arihaMta, siddha, AcArya, upAdhyAya aura sAdhu kA svarUpa evaM unakI vandanA, 3. namaskAra kA mAhAtmya aura maMgalacatuSka kA nirUpaNa, 4. AlocanA ' prakIrNaka sAhityaH manana aura mImAMsA, pra. Agama, ahiMsA samatA evaM prAkRta saMsthAna, udayapura pR. 13-14 2 paiNNayaMsuttAI, bhA.. 2, pR. 232-236 Page #315 -------------------------------------------------------------------------- ________________ jaina vidhi-vidhAna sambandhI sAhitya kA bRhad itihAsa/285 evaM vrata grahaNa kA kthn| ina viSayoM kA saMkSepa varNana nimna haiM - 1. anazana kI preraNA- isa viSaya ke antargata mRtyu ke Asanna hone para anazana grahaNa karane kI preraNA dI gaI hai| 2. arihaMta-siddhAdi kA svarUpa evaM vandanA- isameM arihaMta kI vandanA ke prasaMga meM arihanta, arUhaMta, arahaMta nAmoM kA anvayArtha batAyA gayA hai| arihaMta kA anvayArtha cAra prakAra se kiyA gayA hai| siddha ke svarUpa varNana prasaMga meM unheM sampUrNa karmoM ko jalAnevAlA, varNa gandha, rasa-sparzAdi se rahita, jarA-maraNa Adi se mukta kahA gayA hai| AcArya kA svarUpa evaM unakI vandanA ke prasaMga meM unheM paMcAcAra kA samyak AcaraNa karane vAlA kahA gayA hai| inheM jagata kA tRtIya maMgala bhI kahA hai| upAdhyAya ke svarUpa aura vandana krama meM inheM gyAraha aMga va bAraha upAMga ko par3hane-par3hAne vAlA kahA gayA hai| sAdhu vandanA ke prasaMga meM sAdhu guNoM kI carcA kI gaI hai tathA pAMca samiti, tIna gupti, pratilekhanA, pramArjanA, loca Adi meM apramatta rahane vAlA kahA gayA hai| 3. namaskAra kA mAhAtmya aura maMgala catuSka kA nirUpaNa - isake antargata prastuta prasaMga kA sAmAnya varNana kiyA gayA hai| 4. AlocanA evaM vrata grahaNa- isameM AlocanA aura vratoccAraNa vidhi kA sAmAnya kathana kiyA gayA hai| sarvajIva kSamApanA ke prasaMga meM kramazaH pRthvIkAya se vanaspatikAya paryanta, dvIndriya se caturindriya paryanta, jalacara, thalacara, nabhacara Adi vividha paMcendriyatiryaMca, manuSyoM, cAra prakAra ke devoM, nairayika jIvoM tathA cAroM gatiyoM meM prApta caurAsIlAkhayoni ke jIvoM ke prati kRta vaira ke lie mithyAduSkRta aura unase kSamApanA karane kA nirdeza hai| anta meM vedanA sahana aura anazana grahaNa kA upadeza hai| uparyukta vivecana se yaha sujJAta hotA hai ki yaha prakIrNaka anazanavrata grahaNa vidhi kA samyak nirUpaNa karatA hai| nandanamuniArAdhita ArAdhanA vidhi yaha prakIrNaka' saMskRta padya meM hai| isameM 40 zloka nibaddha hai| unameM / nandanamunikRta duSkRtagardA, samastajIva kSamApanA, zubhabhAvanA, catuHzaraNa kA grahaNa, paMca parameSThI namaskAra aura anazanavrata kA grahaNa isa taraha chaH prakAra kI ArAdhanA vidhi carcita hai| ' paiNNayasuttAI, bhA. 2, pR. 240-243 Page #316 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 286/samAdhimaraNa sambandhI sAhitya prastuta prakIrNaka kA Arambha niSkalaMka zramaNa cAritra kA pAlana kara Ayu ke anta meM anazanavrata grahaNa karane kI vidhi se huA hai| tatpazcAt pUrvokta chaH prakAroM kA nirUpaNa isa prakAra prastuta hai - 1. duSkRtagardA - isa adhikAra meM anazanavrata grahaNa karane vAle ArAdhaka dvArA jJAnAcAra Adi ke ATha prakAra, mahAvrata ke pA~ca prakAra, AhAra ke cAra prakAra, tapa ke bAraha prakAra, cAritrAcAra ke ATha prakAra, vIryAcAra ke tIna prakAra ityAdi meM lage hue doSoM se virata hone ke lie unakI tIna karaNa - tIna yoga pUrvaka nindA kI gaI hai| 2. samastajIva kSamApanA - isa adhikAra meM dUsaroM ke prati kuvacana bolA ho, upakAriyoM ke prati apakAra kiyA hoM, mitra-svajana Adi evaM cAragati rUpa jIvoM ke dukha meM nimitta banA hoM, to una sabhI se kSamAyAcanA karane kA kathana kiyA gayA hai| 3. zubhabhAvanA - isa adhikAra ke prasaMga meM jIvana, yauvana, lakSmI, aura priya samAgama ko taraMga kI taraha caMcala batAte hue vyAdhi, janma, jarA, mRtyu se grasta prANiyoM ke lie jina kathita dharma hI eka mAtra zaraNa hai- aisA prarUpita kiyA gayA 4. catuHzaraNagrahaNa - isameM ArAdhaka ke sammukha zarIrAdi bAhya vastuoM kI nazvaratA tathA azucitva kA nirUpaNa kiyA gayA hai sAtha hI uttama zaraNa rUpa jinadharma ko mAtA, guru ko pitA, sAdhuoM ko sahodara, aura sAdharmikoM ko bAndhava batAyA gayA hai| 5. paMcaparameSThI namaskAra- isameM ArAdhaka dvArA RSabhAdi tIrthaMkaroM evaM bharata-airavata kSetra ke tIrthaMkaroM ko namaskAra kiyA gayA hai| punaH AcArya, upAdhyAya Adi paMca parameSThI ko vandanA kI gaI hai| 6. anazanavratagrahaNa- isameM anazanavrata grahaNa karane kI sAmAnya vidhi kA pratipAdana huA hai| anta meM bhavabhIruoM ke lie uparokta SaDvidha ArAdhanA vidhi kA pAlana karane rUpa nirdeza diyA gayA hai| prAcInaAcAryakRta ArAdhanApatAkA yaha kRti' prAkRta bhASA meM nibaddha hai| isameM kula 632 gAthAyeM haiN| yaha racanA prAcIna AcArya kI hai aisA ullekha milatA hai| isameM samAdhimaraNa grahaNa ' paiNNayasuttAI, bhA. 2, pR. 184 Page #317 -------------------------------------------------------------------------- ________________ jaina vidhi-vidhAna sambandhI sAhitya kA bRhad itihAsa/287 karane se sambandhita battIsa dvAroM kA nirUpaNa kiyA gayA hai| grantha ke prArambha meM maMgalAcaraNa aura grantha racanA kA prayojana nirdiSTa kiyA gayA hai| usake bAda battIsa dvAroM kI viSayavastu kA saMkSipta vivaraNa isa prakAra prastuta hai- pahale 'saMlekhanA' dvAra meM saMlekhanA ke kaSAya aura zarIra ye do bheda kahe gaye haiM punaH isake sAtha utkRSTa, madhyama aura jaghanya tIna bheda batAye gaye haiN| isake sAtha hI saMlekhanA dhAraNa karane vAle ke svarUpa kA varNana aura gurU ke caraNoM meM gamana kA nirUpaNa kiyA gayA hai| dUsare 'parIkSA' dvAra meM saMlekhanA dhAraNa karane kI icchA vAle muni kI guru ke dvArA kaise parIkSA lI jAye isako batAyA gayA hai| tIsare 'niryAmaka' dvAra meM niryAmaka kA svarUpa evaM niryAmaka sAdhuoM ke kartavya kA nirUpaNa kiyA gayA hai| cauthe 'yogyatA' dvAra meM bhaktapratyAkhyAna grahaNa karane vAle ArAdhaka kI yogyatA kA sUcana kiyA gayA hai| pA~cave 'gItArtha' dvAra meM agItArtha ke samIpa anazana grahaNa kA niSedha tathA usake samIpa meM anazana karane se hone vAle doSoM kA nirUpaNa kiyA gayA hai| isake sAtha hI 'uttamArtha' (anazana) kI sAdhanA nimitta gItArtha ke sAnnidhya meM karane se ArAdhaka ko hone vAle lAbha kA vizada varNana kiyA gayA hai| __ chaTTe 'asaMvigna' dvAra meM asaMvigna sAdhu ke nikaTa anazanagrahaNa kA niSedha kiyA gayA hai aura saMvignamuni ke samIpa uttamArthakaraNa kA nirdeza diyA gayA hai| sAtaveM 'nirjaraNA' dvAra meM svAdhyAya, kAyotsarga, vaiyAvRtya evaM anazana se hone vAlI asaMkhya bhavoM kI karma-nirjarA kA nirUpaNa kiyA gayA hai| AThaveM 'sthAna' dvAra meM samAdhimaraNa grahaNa karane vAle sAdhaka ke lie dharmadhyAna meM bAdhaka sthAnoM kA nirdeza diyA gayA hai| navameM 'vasati' dvAra meM saMlekhanA dhAraka yogya vasati kA nirUpaNa kiyA gayA hai| dasaveM 'saMstAraka' dvAra meM saMlekhanAdhArI ke yogya saMstAraka ke viSaya meM utsarga evaM apavAda kA kathana kiyA gayA hai| gyArahaveM 'dravyadAna' dvAra meM ArAdhaka ke antimakAla meM Ahara-pAna dAna ke viSaya meM nirUpaNa kiyA gayA hai| bArahaveM 'samAdhipAnaviveka' dvAra meM ArAdhaka kI samAdhi ke lie madhurapAna, virecana Adi dravyanAmoM ke nirdezapUrvaka una dravyoM ke dAna kA varNana kiyA gayA hai| terahaveM 'gaNanisarga' dvAra meM saMlekhanAdhArI ke gacchAcArya hone para usake dvArA yogya gaNAdhipa kI sthApanA, sthApita gaNAdhipa aura gaNa ke prati kSapakAcArya kA hRdayaMgama vaktavya, kSapakAcArya aura gaNa kA paraspara kSamApana ityAdi viSayoM para prakAza DAlA gayA hai| caudahaveM 'caityavandana' dvAra meM anazana grahaNa karane kI icchA vAle muni dvArA anazana karane hetu guru se anujJA kA nivedana karanA, caityavandana ke nirdeza sahita guru dvArA anujJA pradAna karanA aura ArAdhaka dvArA Page #318 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 288/samAdhimaraNa sambandhI sAhitya caityavandana karane kA nirdeza hai sAtha hI zrAvaka ke sandarbha meM anazana grahaNa karane kI vidhi kA vistAra se nirUpaNa kiyA gayA hai| pandrahaveM 'AlocanA' dvAra meM saMlekhanAgrAhI ko saMvigna gItArtha guru ke samakSa hI AlocanA karanI cAhie kyoMki agItArtha ke samakSa AlocanA karane se aneka doSa hote haiM isakA pratipAdana kiyA gayA hai| isake sAtha hI jJAnAticAra, darzanAticAra, cAritrAticAra, tapavicAra, vIryAticAra AlocanA evaM zrAvakAzrita AlocanA ke viSayoM kA vistRta nirUpaNa kiyA gayA hai| solahaveM 'vratoccAra' dvAra meM guru ke samIpa meM ArAdhaka muni dvArA paMcamahAvrata kA AropaNa evaM zrAvaka dvArA paMca aNuvrata kA grahaNa karane kA nirdeza hai| satrahaveM 'catuHzaraNa' dvAra meM ArAdhaka dvArA arihaMtAdi cAra uttama AtmAoM kI zaraNa grahaNa karane kA prarUpaNa hai| aThArahaveM 'duSkRtagarhA' dvAra meM ArAdhaka dvArA loka paraloka meM kiye gaye vividha hiMsAtmaka kAryoM kI nindA karane kA vistRta varNana kiyA gayA hai| unnIsaveM 'sukRta anumodanA' dvAra meM saMlekhanAdhArI ArAdhaka dvArA ihaloka paraloka meM kiye gaye sadkAryoM kI anumodanA karane kA vistRta pratipAdana hai| sukRta kAryoM meM jinabhakti, cAritrapAlana, sAmAcArI pAlana, dharmopadeza, zAstra-avagAhana ziSya niSpatti, AcArya padAdi sthApana, vividha tapAnuSThAna unmArga nivAraNa Adi munikRta anumodanA ke viSaya hai| isake atirikta anya bhI svakRta-kArita evaM anumodita sukRta kAryoM kA ullekha kiyA gayA hai| bIsaveM 'jIvakSamaNA' dvAra meM saMlekhanAdhArI muni dvArA cAroM gatiyoM ke jIvoM ke prati kiye gaye aparAdhoM ke lie kSamAyAcanA karane kA nirUpaNa hai| ikkIsaveM 'svajanakSamaNA' dvAra meM AtmIyajanoM jaise mAtA-pitA, mitra, bhaginI, putrI, bhAryA, Adi bandhu-bAndhava ke sambandha meM isa jIvana meM aura pUrva jIvana meM kiye gaye aparAdhoM kI ArAdhaka dvArA kI gaI kSamApanA kA vistAra se varNana hai| bAvIsaveM 'saMghakSamaNA' dvAra meM sAdhu-sAdhvI, zrAvaka-zrAvikA, rUpa caturvidha saMgha ke prati kiye gaye aparAdhoM kI kSapaka kRta kSamApanA kA varNana hai| isameM . prasaMgavaza saMgha kA svarUpa, saMgha ke bahumAna se mokSa paryanta vividha sukhoM kI prApti kA nirUpaNa bhI kiyA gayA hai| tevIsaveM 'jinavarAdi kSamaNA' dvAra meM ArAdhaka dvArA bharata, airAvata, mahAvideha kSetra ke tInoM kAloM ke gaNadharoM sahita evaM saMgha sahita tIrthaMkaroM ke prati kiye gaye aparAdhoM kI kSamApanA kA pratipAdana hai| caubIsaveM 'AzAtanA pratikramaNa' dvAra meM gurusambandhI taiMtIsa AzAtanA evaM unake doSoM kA pratikramaNa, unnIsa AzAtanA evaM unake doSoM kA pratikramaNa tathA sUtraviSayaka caudaha AzAtanA evaM unake doSoM kA pratikramaNa nirUpita hai| paccIsaveM Page #319 -------------------------------------------------------------------------- ________________ jaina vidhi-vidhAna sambandhI sAhitya kA bRhad itihAsa / 289 'kAyotsarga' dvAra meM saMlekhanAdhArI kI ArAdhanA vighna rahita hoM, etadartha kAyotsarga karane kA nirUpaNa kiyA gayA hai| chabbIsaveM 'zakrastava' dvAra meM kSapaka ( muni) dvArA zakrastava kA pATha karane sambandhI sUcana hai / sattAisaveM 'pApasthAna- vyutsarjana' dvAra meM ArAdhaka dvArA aThAraha pApasthAnoM ke tyAga karane kA pratipAdana hai| sAtha hI aThAraha pApasthAnoM ke tyAga ke sambandha meM 18 dRSTAntoM kA nirUpaNa kiyA gayA hai| aTThAisaveM 'anazana' dvAra meM ArAdhaka muni dvArA sAkAra - nirAkAra ke tyAgapUrvaka anazana grahaNa karane kI vidhi kA vistAra se nirUpaNa hai / unatIsaveM 'anuziSTi' dvAra meM anuziSTi ( upadeza yA zikSArUpavacana) ke sambandha meM satraha pratidvAroM kA varNana hai| ina satraha pratidvAroM kA viSaya saMlekhanAdhArI muni ke lie parama upayogI hone se yahA~ ullikhita kara rahe haiM prathama 'mithyAtva parityAga anuziSTi' pratidvAra meM mithyAtva kA doSa batAte hue mithyAtva ko tyAgane kA nirdeza hai| dvitIya 'samyaktva sevanAnuziSTi' dvAra meM samyaktva ke prabhAva kA nirUpaNa hai| tIsare 'svAdhyAya - anuziSTi' pratidvAra meM paMcavidha svAdhyAya kA svarUpa, svAdhyAya kA mAhAtmya, utkRSTAdi svAdhyAya kA nirUpaNa, svAdhyAya kA phala kahA gayA hai| cauthe 'paMcamahAvratarakSA anuziSTi' pratidvAra meM paMcamahAvrata kI rakSA sambandhI upadezoM kA pratipAdana hai| pAMcave 'madanigraha-anuziSTi' pratidvAra meM jAti, kula, bala, rUpa, tapa, aizvarya, zruta, aura lAbha aise ATha mada ke tyAga kA nirdeza evaM ATha madoM ke sambandha meM ATha dRSTAnta diye gaye haiN| chaTTe, 'indriyavijaya' pratidvAra meM indriya para vijaya prApta na karane vAle ke doSa aura indriya nigraha ke guNoM kA varNana hai / indriyoM para vijaya prApta karane sambandhI pA~ca dRSTAnta bhI diye gaye haiN| sAtaveM 'kaSAyavijaya' pratidvAra meM kaSAya ke bheda-prabheda, kaSAya tyAga, krodhAdi doSoM kA nirUpaNa evaM kSamA kI pradhAnatA kahI gaI hai| AThaveM 'pariSahasahana anuziSTi' pratidvAra meM bAIsa pariSahoM ke nAma, aura unake vijaya kI preraNA kA nirdeza hai| nauveM 'upasargasahana' pratidvAra meM SoDaza upasarga kA nirUpaNa evaM upasarga ke sahana kA upadeza hai| dasaveM 'pramAda' pratidvAra meM pramAda tyAga kA kathana, pramAda ke bheda, pramAda ke kAraNa, mahAjJAnI kA bhI bhavabhramaNa ityAdi viSayoM kA varNana hai| gyArahaveM 'tapazcaryA' pratidvAra meM tapa kA mAhAtmya batAte hue tapazcaryA kA upadeza diyA gayA hai| bArahaveM rAgAdi pratiSedha meM rAga-dveSa ke tyAga kA nirUpaNa hai terahaveM 'nidAna tyAga' pratidvAra meM 6 prakAra ke nidAna, nidAna karane se hone vAle doSa, nidAnoM se sambandhita dRSTAnta Adi kA kathana hai| caudahaveM 'kubhAvanA tyAga' meM paccIsa prakAra kI kubhAvanAe~, kubhAvanA se hAni, kubhAvanA ke tyAga se lAbha Page #320 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 290/samAdhimaraNa sambandhI sAhitya kA varNana hai| pandrahaveM 'saMlekhanAcArapariharaNa' pratidvAra meM saMlekhanA sambandhI pA~ca aticAra, tathA unake tyAga kA upadeza diyA gayA hai| solahaveM 'zubhabhAvanA' pratidvAra meM bAraha zubha bhAvanAoM ke nAma svarUpAdi kA varNana hai| satrahaveM 'paMcaviMzamahAvratabhAvanA' pratidvAra meM pAMca mahAvrata kI paccIsa bhAvanAoM ke nAma svarUpa Adi kA vivaraNa hai| isa prakAra ukta 17 dvAroM kA varNita viSaya saMlekhanAdhArI muni ke lie dRr3ha Alambana rUpa hai| tIsaveM 'kavaca' dvAra meM saMlekhanAdhArI muni ke lie kramazaH pAnaka kA bhI pratyAkhyAna karavAye jAne kA nirdeza hai isake sAtha hI vedanAbhibhUta kSapaka kI cikitsA kSapaka ke prati caturgati duHkha ke sambandha meM guru kA vistAra se upadeza varNana hai| ikatIsaveM 'ArAdhanAphala' dvAra meM ArAdhanA kA phala savistAra batAyA gayA hai| antataH upasaMhAra rUpa meM ArAdhanA kA mAhAtmya batAyA gayA hai| uparyukta vivecana se yaha sunizcita haiM ki prastuta kRti saMlekhanAgrahaNa (samAdhimaraNa grahaNa) karane vAle ArAdhakoM kI dRSTi se atyanta mahattvapUrNa haiM tathA isameM saMlekhanA vidhi sambandhI sUkSma se sUkSma viSayoM kA nirUpaNa huA hai| bhattapaiNNayaM (bhaktaparijJA prakIrNaka) yaha prAkRta meM nibaddha eka padyAtmaka racanA hai| isameM kula 172 gAthAe~ haiN| isakA pratipAdya viSaya bhaktaparijJA nAmaka anazanavrata ko vidhipUrvaka grahaNa karanA evaM usake svarUpa ko vivecita karanA hai| ___ anazanavrata yA saMlekhanA ke tIna prakAroM meM bhaktaparijJA anazanavrata prathama hai| isa kRti ke prArambha meM bhagavAna mahAvIra ko vandana karake kRti kA abhidheya batAyA gayA hai| bhaktaparijJA ke savicAra aura avicAra do bheda kahe haiN| jo pUrva vicAra pUrvaka saMlekhanA lI jAtI hai vaha savicAra maraNa aura mRtyu kI anAyAsa upasthiti ko dekhakara saMlekhanA kI jAtI hai, vaha avicAramaraNa kahI jAtI hai| prastuta grantha meM yaha batAyA gayA hai ki paramasukha kI pipAsA vAlA, viSaya sukha se vimukha banA huA, mokSecchA se vyAdhigrasta muni athavA gRhastha mRtyu ke nikaTa Ane para bhaktaparijJA anazana kI ora unmukha hotA hai| tatpazcAt sAdhaka dvArA bhaktaparijJA anazana (maraNa) grahaNa karane kI abhilASA ko guru ke sammukha vyakta karane aura guru dvArA AlocanA aura kSamApanA pUrvaka bhaktaparijJA anazana grahaNa karane kI svIkRti kA ullekha kiyA gayA hai| usake bAda vaha ArAdhaka guru ke Adeza ko zirodhArya kara, guru ko vidhipUrvaka vandana karatA hai, ' bhantapaiNNayaM - paiNNayasuttAI, bhA. 1, pR. 312-328 Page #321 -------------------------------------------------------------------------- ________________ jaina vidhi-vidhAna sambandhI sAhitya kA bRhad itihAsa / 291 Atmazuddhi ke lie samyak AlocanA karatA hai, gaNi (AcArya) AlocanA sunane ke bAda use prAyazcitta dete haiN| yahA~ yaha ullekhanIya haiM ki cAhe vaha ArAdhaka mahAvratoM kA akhaNDa pAlana karane vAlA muni rahA ho, phira bhI use ina mahAvratoM kA yAvajjIvana pAlana karate rahane kI punaH pratijJA karanI hotI hai| yadi ArAdhaka dezavirata ho to vaha bhI yAvajjIvana ina vratoM ke pAlana kI pratijJA karatA hai| tadanantara nidAna rahita ho vaha apane dravya ko dharmakAryoM ke nimitta vyaya karatA hai / sarvavirati ArAdhaka saMstAraka pravrajyA prApta kara nikhadya sAmAyikacAritra grahaNa karatA hai phira vaha guru ke caraNoM meM yaha nivedana karatA hai ki 'he bhagavan! ApakI anumati se maiM bhaktaparijJA grahaNa karatA huuN'| isake pazcAt vaha sarvadoSoM kI AlocanA karatA hai, bhava ke anta taka trividha AhAra kA pratyAkhyAna karatA hai| yahI bhaktaparijJA nAmaka anazanavrata grahaNa karane kI saMkSipta vidhi hai / tadanantara ArAdhaka kI bhojya dravyoM meM Asakti haiM yA nahIM isakI parIkSA kA ullekha hai| Age kI gAthAoM meM bhaktaparijJA anazanavrata ke viSaya meM yaha bhI kahA gayA haiM ki bhaktaparijJA anazana ko grahaNa karane ke samaya saMgha kI anumati se kSapaka ko caturvidha yA trividha AhAra kA pratyAkhyAna karavAyA jAtA hai| phira kAlakrama meM vaha pAnaka AhAra kA bhI tyAga kara detA hai| isake pazcAt vaha vidhipUrvaka sarvasaMgha, AcArya, upAdhyAya, ziSya, sAdharmika, kula aura gaNa se kSamApanA karatA hai| isake pazcAt gaNi dvArA ArAdhaka ko vistRta upadeza dene kA vivaraNa hai| tatpazcAt namaskAra kA mAhAtmya batAte hue kahA hai ki maraNa kAla meM yadi eka bhI tIrthaMkara ko bhAvapUrvaka namaskAra kiyA gayA ho to vaha saMsAra cakra ke ucchedana meM samartha bana jAtA hai| isI anukrama meM udAharaNoM evaM rUpakoM se namaskAramaMtra ke smaraNa kA phala batAyA gayA hai isake pazcAt isameM vividha dRSTAntoM evaM upamAoM ke dvArA ArAdhaka ko tIna karaNa, tIna yoga, SaTnikAya jIvoM kI hiMsA kA tyAga karane, sarvaprakAra ke asatya vacanoM kA tyAga karane, alpa ho yA adhika paradravya haraNa kA tyAga karane, brahmacarya kI rakSA karane tathA Asakti evaM parigraha tyAga karane kA upadeza diyA gayA hai| isake pazcAt isa grantha meM indriya-viSayoM se vimukha rahane kA upadeza evaM indriyAsakta vyaktiyoM kI durdazA ke dRSTAntoM ko bhI nirUpita kiyA gayA hai| ina upadezoM se AhlAdita citta vAlA hokara vaha ArAdhaka vinayapUrvaka nivedana karatA hai ki maiM Apake kahe anusAra AcaraNa kruuNgaa| tatpazcAt avantisukumAla, sukozalamuni, cANakya Adi udAharaNoM ke Page #322 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 292/samAdhimaraNa sambandhI sAhitya AdhAra para vedanA parISaha ko sahana karane kA upadeza diyA gayA hai| anta meM yaha nirUpita kiyA haiM ki ArAdhaka dvArA svayaM ko dhanya mAnanA cAhie ki isa samAdhi maraNa ke eka prayatna se jIva dUsare janma meM bhI dukha aura durgati ko prApta nahIM hotA hai| yaha samAdhi maraNa apUrva cintAmaNiratna evaM kalpavRkSa hai| isakI jaghanya ArAdhanA se sAdhu saudharma devaloka meM mahARddhizAlI deva hotA hai| samAdhimaraNa kI utkRSTa ArAdhanA se sAdhaka (gRhastha) bArahaveM devaloka meM utpanna hotA hai aura sAdhu nirvANa ko athavA sarvArthasiddhi vimAna ko prApta karatA hai| uparyukta vivecana se yaha suspaSTa hai ki isa prakIrNaka meM atha se anta taka bhaktaparijJA-anazana-vidhi kA sundara pratipAdana huA hai sAtha hI ArAdhaka ko vistAra ke sAtha upadeza bhI diyA gayA hai| maraNavibhatti (maraNavibhakti yA maraNasamAdhi) ___ maraNavibhakti nAmaka prakIrNaka prAkRta bhASA meM nibaddha hai|' isameM 661 gAthAe~ hai| yaha kRti apane nAma ke anusAra samAdhimaraNa svIkAra karane kI vidhi, usakA svarUpa evaM samAdhimaraNa kA mAhAtmya pratipAdita karane vAlI hai| samAdhimaraNa sambandhI granthoM meM yaha apanA viziSTa sthAna rakhatI haiN| prastuta prakIrNaka kA adhyayana karane se yaha jJAta hotA haiM ki anya laghu prakIrNakoM meM pratipAdita viSayavastu kA isameM vistAra se varNana hai| itanA hI nahIM mahApratyAkhyAna kI lagabhaga 60 gAthAyeM isameM upalabdha haiN| anya laghu prakIrNakoM meM nirdezita tathyoM kA isameM vistAra kara diyA gayA hai| udAharaNArtha AcArya ke chattIsa guNoM, AlocanA ke doSoM Adi kA isameM nAma sahita varNana haiM jabaki anya prakIrNakoM meM saMkhyA mAtra batA dI gaI hai| granthakAra ke anusAra 1. maraNasamAdhi, 2. maraNavizodhi, 3. maraNavibhakti, 4. saMlekhanAzruta, 5. bhaktaparijJA, 6. AturapratyAkhyAna, 7. mahApratyAkhyAna aura 8. ArAdhanA ina ATha prAcIna zrutagranthoM ke AdhAra para prastuta prakIrNaka kI racanA huI hai| ataH una prakIrNakoM kI aneka gAthAe~ prastuta kRti meM upalabdha ho jAtI hai| prastuta kRti kA Arambha maMgalAcaraNa se huA hai| usake pazcAt ziSya dvArA yaha jijJAsA prastuta karane para ki samAdhimaraNa kisa prakAra hotA hai? taba AcArya kahate haiM ki jo sAdhu sampUrNa cAritra aura zIla se yukta haiM ve samAdhimaraNa prApta karate haiN| tadanantara samAdhimaraNa vrata grahaNa karane kI vidhi batAyI gaI hai| prastuta vidhi sampanna karane ke lie kahA gayA hai ki ArAdhaka ko ' maraNavibhatti paiNNayaM-paiNNayasuttAI, bhA. 1, pR. 66-156 Page #323 -------------------------------------------------------------------------- ________________ jaina vidhi-vidhAna sambandhI sAhitya kA bRhad itihAsa / 293 darzana, jJAna, cAritra aura pravrajyA ke aticAroM kI AlocanA karanI cAhie, kyoMki AlocanA karane vAlA sAdhu hI karma kSaya karatA hai / tatpazcAt AlocanA, Atma zalyatyAga Adi kA vistAra se nirUpaNa kiyA gayA hai| samAdhimaraNa ke kAraNabhUta caudaha dvAra batAye gaye haiM ve samAdhimaraNa grahaNa karane kI vidhi ko sUcita karate haiM una dvAroM kA nAmollekha pUrvaka sAmAnya varNana isa prakAra prastuta haiM- 1. AlocanA, 2. saMlekhanA, 3. kSamApanA 4. kAla, 5. utsarga, 6. udgrAsa, 7. saMthArA, 8. nisarga, 6. vairAgya, 10. mokSa, 99. dhyAnavizeSa, 12. lezyA 13. samyaktva, aura 14. pAdopagamana / prathama dvAra meM niHzalya hokara AlocanA karane kA nirdeza hai| sAtha hI AlocanA ke dasa doSa batAye gaye haiM / dvitIya dvAra meM saMlekhanA ke Abhyantara aura bAhya bhedoM kA nirUpaNa hai| sAtha hI AturapratyAkhyAna evaM paMcamahAvratoM kI rakSA Adi ke upAyoM kA vistAra se nirdeza hai| tRtIya dvAra meM AcArya, upAdhyAya, sAdharmika, kula, gaNa sabhI se kSamAyAcanA karane aura unako kSamA karane kA tathA AtmazalyoddhAra Adi kA nirUpaNa hai| caturtha dvAra meM samAdhimaraNa kA utkRSTa, madhyama aura jaghanya kAla batAyA gayA hai| paMcama dvAra meM vedanA sahana karane kA upadeza diyA gayA hai| isI krama meM garbhAvAsa Adi duHkhoM tathA vividha jAtigata janmoM ke duHkhoM kA nirUpaNa kiyA gayA hai tathA isake mAdhyama se nirveda janaka upadeza diyA gayA hai| Age ke dvAroM meM zarIra se mamatva kA tyAga tathA solaha prakAra ke rogAMtakoM ko sahana karane meM sanatkumAra cakravartI kA dRSTAnta diyA hai / tRSNA - pariSaha ke lie prANa tyAga karane vAle municandra, zIta - pariSaha meM rAjagRha ke bAhara siddhi ko prApta cAra sAdhuoM kA dRSTAnta, uSNa pariSaha ke lie sumanabhadra RSi, kSamA meM AryarakSita Adi ke dRSTAnta varNita haiN| antima caturdaza pAdapopagamana dvAra meM pAdapopagamana anazana kA svarUpa batAte hue kahA hai ki trasa jIvoM se rahita, ekAnta, AvAgamanarahita, nirdoSa evaM vizuddha sthaMDila bhUmi para abhyudyata maraNa karanA caahie| pUrvabhava ke vaira se koI deva upasarga kareM, saMhAra kareM yA kaisA bhI upadrava kareM parantu pAdapopagamana anazana svIkAra karane vAlA sAdhaka nizcala raheM / isake atirikta isa prakIrNaka meM dvAdaza bhAvanAoM kA nirUpaNa prApta hotA hai / saMvega ko dRr3ha karane vAlI ina bhAvanAoM ko zramaNa aura zrAvaka donoM dvArA bhAvita karane kA upadeza hai| anta meM paNDitamaraNa grahaNa karane kA upadeza dete hue kahA gayA hai ki mUr3ha loga aneka doSoM se yukta manuSya janma ke alpa sukha ko dekhakara upadeza ko hRdaya meM dhAraNa nahIM karate haiN| sAre sAMsArika duHkhoM ko manuSya vaisA hI sukha mAnatA hai jaise Page #324 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 294 / samAdhimaraNa sambandhI sAhitya nIma ke vRkSa para utpanna kIr3A madhuratA se anabhijJa nIma kI kaTutA ko hI madhura mAnatA hai / isalie lokasaMjJA kA tyAgakara paNDitamaraNa maranA cAhie / mahApaccakkhANapaiNNayaM ( mahApratyAkhyAna prakIrNaka) mahApratyAkhyAna nAmaka yaha prakIrNaka' prAkRta bhASA kI eka padyAtmaka racanA hai| yaha grantha mUlataH samAdhimaraNa svIkAra karane kI vidhi se sambandhita hai| mahApratyAkhyAna kA zAbdika artha sabase bar3A pratyAkhyAna hotA hai| pratyAkhyAna kA tAtparya tyAga se hai| isake anusAra sabase bar3A tyAga mahApratyAkhyAna kahalAtA hai| vyakti ke jIvana meM sabase bar3A tyAga yadi koI hai to vaha hai- deha tyAga / pratyAkhyAna pUrvaka deha tyAga karanA hI samAdhimaraNa hai| samAdhimaraNa grahaNa karane kI vidhi kA vizeSa ullekha hone se hI prastuta kRti ko mahApratyAkhyAna nAma diyA gayA hai| pAkSikavRtti' meM mahApratyAkhyAna kA paricaya dete hue kahA gayA hai ki jo sthavirakalpI jIvana kI sandhyA velA meM vihAra karane meM asamartha hote haiM, unake dvArA jo anazanavrata ( samAdhimaraNa ) svIkAra kiyA jAtA hai, usakA jisameM vistAra se varNana kiyA gayA ho, use mahApratyAkhyAna kahate haiM / prastuta kRti ke racanAkAra ke sambandha meM kahIM para bhI koI nirdeza upalabdha nahIM hotA hai| nandIsUtra, pAkSikasUtra Adi meM jo saMketa milate haiM usake AdhAra para mAtra yahI kahA jA sakatA hai ki yaha pA~ca vIM zatAbdI yA usake pUrva ke kisI sthavira AcArya kI kRti hai tathA isakA racanAkAla bhI IsvI san pA~ca vIM zatAbdI ke pUrva kA hai| isa prakIrNaka meM kula 142 gAthAe~ haiM jinameM samAdhimaraNa grahaNa karane kI vidhi se sambandhita nimnalikhita vivaraNa upalabdha hotA hai grantha ke prArambha meM maMgalAcaraNa karate hue sarvaprathama tIrthaMkaroM, jinoM, siddhoM aura saMyamiyoM ko praNAma kiyA gayA hai| usake bAda samAdhimaraNa grahaNa karane vAlA kramazaH kina-kina kA tyAga kareM evaM use kisa viSaya kA upadeza diyA jAye, ityAdi para prakAza DAlate hue likhA hai ki samAdhimaraNa grahaNa karane vAlA sAdhaka prathama bAhya evaM Abhyantara samasta prakAra kI upadhi kA mana, vacana evaM kAyA tInoM prakAra se tyAga kreN| phira sabhI jIvoM se kSamAyAcanA kreN| tatpazcAt kRta pApoM kI nindA, garhA aura AlocanA kreN| zarIra saMbaMdhI cAroM prakAra ke AhAra, upakaraNa tathA sarva 9 yaha prakAzana hindI anuvAda ke sAtha san 1661, ' Agama ahiMsA-samatA evaM prAkRta saMsthAna, udayapura' se huA hai| 2 pAkSikasUtra, pR. 78, uddhRta mahApratyAkhyAnaprakIrNaka bhUmikA pR. 6 - Page #325 -------------------------------------------------------------------------- ________________ jaina vidhi-vidhAna sambandhI sAhitya kA bRhad itihAsa/295 dravyoM ke prati mamatva buddhi kA tyAga kareM tathA Atma-dharma evaM Atma svarUpa kA cintana kara svayaM meM sthira bne| usake bAda mUlaguNa evaM uttaraguNa meM lage hue aticAroM kI Atma-nindA pUrvaka AlocanA kreN| tadanantara samAdhigrahaNa kA icchuka sAdhaka ekatva bhAvanA kA cintana kareM, saMyoga sambandhoM kA parityAga kareM, asaMyama Adi kI nindA aura mithyAtva kA tyAga kareM, ajJAta aparAdha kI AlocanA kreN| tatpazcAt sAdhaka kI AlocanA pUrNataH vizuddha baneM, etadartha guru usako mAyA tyAga kA upadeza deM, Alocaka kA svarUpa batAyeM, AlocanA kA phala batAyeM, AlocanA zalyarahita karane kA mAhAtmya kheN| prAyazcitta grahaNa kI anivAryatA pragaTa kreN| hiMsA Adi na karane kA use pratyAkhyAna krvaayeN| azanAdi cAra prakAra ke AhAra kA parityAga krvaayeN| gRhIta AcAra niyama khaNDita na hoM, tathA isakA nirdoSa pAlana hoM vaisA upadeza deM, pratyAkhyAna kA svarUpa smjhaayeN| vairAgya kA upadeza deN| paMDitamaraNa kI prarUpaNA kreN| nirvedabhAva kA vyAkhyAna kreN| tatpazcAt guru bhagavanta anazanavratagrAhI sAdhu ke lie paMca mahAvrata kI rakSA svarUpa unakI prarUpaNA kreN| guptisamiti meM sthira kreN| tapa kA mAhAtmya smjhaayeN| AtmArtha sAdhana kI prarUpaNA kreN| agrima gAthAoM meM akRta-yoga aura kRta-yoga ke guNa-doSa kI prarUpaNA karate hue kahA hai ki koI zruta sampanna bhale hI hoM, kintu yadi vaha bahirmukhI indriyoM vAlA, chinna cAritra vAlA tathA asaMskArita hoM to vaha mRtyu ke samaya avazya adhIra ho jAtA hai| aisA vyakti mRtyu ke avasara para parISaha sahana karane meM asamartha hotA hai, kintu jo vyakti viSayasukhoM meM Asakta nahIM rahatA, bhAvIphala kI AkAMkSA nahIM rakhatA, tathA jisake kaSAya naSTa ho gae hoM, vaha mRtyu ko sAmane dekhakara bhI vicalita nahIM hotA hai| vastutaH yahI samAdhimaraNa kI avasthA hai| Age samAdhimaraNa kA hetu kyA hai? isa viSaya meM kahA gayA hai ki na to tRNoM kI zayyA hI samAdhimaraNa kA kAraNa hai aura na prAsuka bhUmi hii| apitu jisakA mana vizuddha ho, vahI samAdhimaraNa kA pramukha kAraNa hai| Age anazanavratadhArI sAdhaka ke jIvana meM kSaNabhara ke lie bhI pramAda kA doSa na A jAyeM, isakA prarUpaNa kiyA gayA hai| isake sAtha hI saMvara kA mAhatmya tathA jJAna kA prAdhAnya kahA gayA hai| Age jinadharma ke prati zraddhA rakhane kA kathana kiyA gayA hai Age kI gAthAoM meM vividha prakAra ke tyAga kA ullekha karate hue sAdhaka ko iMgita karake kahA gayA haiM ki jo mana se cintana karane yogya nahIM hai, vacana se kahane yogya nahIM hai, tathA zarIra jo karane yogya nahIM hai una sabhI niSiddha karmoM kA trividha rUpa se tyAga kreN| Page #326 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 296/samAdhimaraNa sambandhI sAhitya isI anukrama meM punaH upadeza hai ki arihaMta Adi pA~ca padoM kA zaraNa svIkAra kara evaM unakA smaraNa karate hue sAdhaka apane pApakoM kA tyAga kreN| Age vedanA viSayaka carcA karate hue kahA hai ki yadi muni Alambana letA hai to use duHkha prApta hotA hai| ataH yahA~ samasta prANiyoM ke prati samabhAva pUrvaka rahate hue vedanA sahana karane kA upadeza diyA gayA hai| tatpazcAt samAdhimaraNa kA mAhAtmya batalAte hue kahA haiM ki yaha maraNa mahApuruSoM ke dvArA Acarita aura jinakalpiyoM dvArA sevita hai| tumhAre dvArA bhI isa vrata kA akhaNDa pAlana kiyA jAnA caahie| anta meM carama tIrthaMkara dvArA upadiSTa kalyANakArI samAdhimaraNa ko aMgIkAra karane kI sAdhaka dvArA pratijJA kI gayI hai| isake sAtha hI isameM sAdhaka ke lie kahA gayA haiM ki vaha cAra kaSAya, tIna gArava, pA~ca indriyoM ke viSaya tathA parISahoM kA vinAza karake ArAdhanA rUpI patAkA ko phhraae| isa prakAra hama dekhate haiM ki yaha prakIrNaka samAdhimaraNa vidhi kA sArabhUta pratipAdana karatA hai| mithyAduSkRtakulaka (prathama) isa nAma ke do kulaka prApta hote haiN| prathama kulaka' samasta jIvoM se kSamAyAcanA karane kI vidhi se sambandhita hai| isa kulaka kA prArambha maMgalAcaraNa se na hokara viSaya se hI huA hai| isameM kula 15 gAthAe~ haiN| isa kulaka kI Arambhika do gAthAoM meM ArAdhaka dvArA kramazaH sAmAnya rUpa se narakAdi cAroM gatiyoM ke sabhI prANiyoM se kSamApanA kI gaI hai| isake pazcAt cAroM gatiyoM ke samasta jIvoM se alaga-alaga kSamApanA kI gaI hai| tadanantara paMca parameSThI ke prati jo kucha pApa huA ho, usakI nindA ke lie kSamApanA kI gaI hai| tatpazcAt darzana-jJAna aura cAritra meM, jinezvara paramAtmA dvArA prakAzita samyaktva dharma meM, caturvidha saMgha saMbaMdhI kAryoM meM evaM mahAvratoM aura aNuvratoM ke pAlana karane meM jo kucha skhalanA huI hoM, usase nivRtta hone ke lie micchAmi dukkaDaM diyA gayA hai| isake pazcAt pRthvIkAyika jIvoM se lekara trasaparyanta jIvoM se kSamAyAcanA kI gaI hai| anta meM sabhI AtmIyajanoM ke prati kSamApanA kI gaI hai aura kSamApanA se hone vAle lAbha kI carcA kI gaI hai| ' micchAdukkaDa kulayaM- paiNNayasuttAI, bhA. 2, pR. 245-246 Page #327 -------------------------------------------------------------------------- ________________ jaina vidhi-vidhAna sambandhI sAhitya kA bRhad itihAsa / 297 mithyAduSkRtakulaka (dvitIya) isa kulaka' meM 17 gAthAe~ haiN| yaha prAkRta bhASA meM racita hai| isameM maMgalAcaraNa kA abhAva hai| isa kRti ke racanAkAra evaM racanAkAla kI jAnakArI upalabdha nahIM hai| parantu prastuta kRti kA avalokana karane se itanA spaSTa ho jAtA haiM ki yaha kulaka mukhyataH caurAsIlAkha jIvayoni ke sAtha bhava-bhava meM kiye gaye rAga-dveSa mohAdi rUpa pApa kAryoM se virata hone ke lie unaka 'micchAmi dukkaDaM ' dene kI vidhi se sambaddha hai| prastuta kulaka ke prArambha meM yaha batAyA gayA haiM ki ArAdhaka sarvaprathama saMsAra cakra kI vividha yoniyoM meM bhramaNa karate hue jina-jina prANiyoM ko usane dukha diye hoM unake prati midhyAduSkRta deN| usake bAda vibhinna bhavoM meM jo mAtA-pitA, patnI, mitra, putra aura putriyA~ rahI haiM, jinakA anazana grahaNa ke samaya tyAga kiyA jA rahA hai unake prati mithyAduSkRta deN| tadanantara rAga-dveSa vaza jina ekendriya jIvoM kA vadha kiyA ho, mRSA bhASaNa kiyA ho, lobha doSa se parigraha kA sevana kiyA ho, rAga ke kAraNa azanAdi bhojana kiyA ho usake lie 'micchAmi dukkar3a deN| tatpazcAt ihaloka aura paraloka meM mithyAtva moha se mUr3ha hokara sAdhuoM kI sevA na kI ho, sAdharmika vAtsalya na kiyA ho, caturvidha saMgha kI bhakti na kI ho usake lie mithyAduSkRta deN| anta meM cAroM gatiyoM ke jIvoM ke prati jo kucha pApa kiyA ho usakA 'micchAmi dukkaDaM' de| isa prakAra sabhI pApa karmoM se nivRtta hone ke lie 'micchAmi dukkaDaM' dene ko kahA gayA hai| saMthAragapaiNNayaM (saMstAraka - prakIrNaka) saMstAraka prakIrNaka' prAkRta bhASA meM nibaddha eka padyAtmaka racanA hai| isameM kula 122 gAthAe~ haiN| ye sabhI gAthAe~ sAmAnyataH samAdhimaraNa grahaNa karane kI sAMketika vidhi aura usakI pUrva prakriyA kA nirdeza karatI haiN| isakA pratipAdya viSaya samAdhimaraNa hai| jaina paramparA meM samAdhimaraNa ke jo paryAyavAcI nAma pAye jAte haiM unameM 'saMlekhanA' aura 'saMthArA' ye do nAma ati prAcIna haiN| saMthArA arthAt saMstara ( sam + tR + ap) zabda kA sAmAnya artha to 'zayyA' hotA hai kintu 'saMthArA' zabda kA saMskRta rUpAntaraNa 'saMstAraka' bhI hai| saMstAraka zabda kA artha hai- samyak rUpa se pAra utArane vAlA arthAt jo vyakti ko saMsAra vahI bhA. 2, pR. 247-248 9 saMthAraga paiNNayaM - paiNNayasuttaiM, bhA. 1, pR. 280-261 Page #328 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 298/samAdhimaraNa sambandhI sAhitya samudra se athavA janma-maraNa ke cakra se pAra utAratA hai vaha saMstAraka (saMthArA) hai| isa prakAra 'saMstAraka' zabda vastutaH samAdhimaraNa se hI sambandhita hai| saMstAraka prakIrNaka ke racayitA kA ullekha spaSTataH kahIM bhI upalabdha nahIM hotA hai| anumAnataH isakA racanA kAla IsA kI sAtavIM zatAbdI ke pazcAt terahavIM tathA teharavIM zatAbdI ke pUrva mAnA gayA hai| prastuta grantha meM jo vivaraNa upalabdha hotA hai vaha saMkSepa meM isa prakAra hai- sarvaprathama maMgalAcaraNa ke rUpa meM tIrthaMkara RSabhadeva evaM mahAvIra ko namaskAra kiyA gayA hai| sAtha hI prastuta grantha meM varNita samAdhimaraNa kI AcAra-vyavasthA ko dhyAna pUrvaka sunane kA kathana kiyA gayA hai| Age samAdhimaraNa kI sAdhanA ko suvihitoM ke jIvana kA sAdhya mAnA gayA hai| isake sAtha hI vibhinna udAharaNoM evaM vividha upamAoM se samAdhimaraNa kI zreSThatA evaM usake guNa batAye gaye haiN| usake bAda samAdhimaraNa ko sAdhakoM ke lie kalyANakArI evaM Atmonnati kA parama sAdhana mAnA gayA hai| itanA hI nahIM, samAdhimaraNa ko tIrthakara deva praNIta evaM sabhI maraNoM meM zreSThamaraNa kahA gayA hai| tatpazcAta samAdhimaraNa dhAraNa karane vAle sAdhakoM kA svarUpa batAyA gayA hai| Age kI gAthAoM meM samAdhimaraNa kA svarUpa, use kaba liyA jA sakatA hai tathA usakI samyak rUpeNa sAdhanA kI vidhi kyA hai? isakA pratipAdana kiyA gayA hai| tadanantara saMstAraka ke lAbha kI carcA kI gayI hai aura kahA gayA haiM ki varSA Rtu meM vividha prakAra ke tapoM kI samyak prakAra se sAdhanA karake hemanta Rtu meM saMstAraka para Arur3ha honA caahie| Age kI gAthAoM meM samAdhimaraNa grahaNa karane vAle sAdhakoM kI kSamAbhAvanA kA nirUpaNa karate hue kahA gayA haiM ki vaha sarva prakAra ke AhAra kA jIvanaparyanta ke lie tyAga karatA hai tIna karaNa, tIna yoga se vaha apane aparAdhoM ke lie samasta saMgha se kSamAyAcanA karatA hai| tatpazcAt samAdhimaraNa grahaNa karane vAlA vyakti kisa prakAra sAdhu-sAdhvI, zrAvaka-zrAvikA evaM samasta prANivarga se kSamAyAcanA karatA hai isakA punaH nirUpaNa kiyA gayA hai| sAtha hI yaha bhI pratipAdita kiyA hai ki samAdhimaraNa grahaNa karane vAlA vyakti Atmazuddhi hetu svayaM bhI sabhI prANiyoM ko kSamA pradAna karatA hai| aMta meM samAdhimaraNa grahaNa karane kA mAhAtmya pragaTa karate hue likhA hai ki saMstAraka para Arur3ha huA sAdhaka eka lAkha karor3a azubha bhava ke dvArA jo asaMkhyAta karma bA~dhe hoM, unheM eka kSaNa meM hI dUra kara detA hai| itanA hI nahIM, jo dhIra vyakti samAdhimaraNa pUrvaka deha tyAgatA hai vaha usI bhava meM yA adhika se adhika tIna bhava meM mukta ho jAtA hai| anta kI gAthA prazasti rUpa hai usameM Page #329 -------------------------------------------------------------------------- ________________ jaina vidhi-vidhAna sambandhI sAhitya kA bRhad itihAsa/299 granthakAra ne grantha kA samApana yaha kahakara kiyA hai ki zreSTha zramaNa mujhako sukha-saMkramaNa arthAt samAdhimaraNa pradAna kreN| niSkarSataH yaha prakIrNaka samAdhimaraNa grahaNa karane vAle sAdhakoM kI pariNati ko uttarottara Age bar3hAne meM dRr3ha Alambana rUpa hai tathA samAdhimaraNa grahaNa karane kI vidhi ke sAtha-sAtha samAdhi ke pUrva, samAdhi ke samaya evaM samAdhi ke pazcAt jAnane yogya, samajhane yogya evaM AcaraNa karane yogya binduoM kA samyak saMkalana rUpa hai| Page #330 -------------------------------------------------------------------------- ________________ Page #331 -------------------------------------------------------------------------- ________________ adhyAya-8 prAyazcita sambandhI vidhi-vidhAnaparaka sAhitya WED) Page #332 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 302/prAyazcitta sambandhI sAhitya adhyAya 8 prAyazcitta sambandhI vidhi-vidhAnaparaka sAhitya-sUcI kra. kRti kRtikAra kRtikAla 1 AlocanAdAnaTippana bhuvanaratnagaNi / laga. vi.saM. 15-16 vIM zatI 2 |AlocanAtapodAnaTippana ajJAtakRta laga. vi.saM. 15-16 vIM zatI 3 AlocanAprAyazcittavidhi kSemakalyANagaNi vi.saM. 1801 4 AlocanA ratnAkara vijayagaNi laga. vi.saM. 15-16 vIM zatI 5 AlocanA vicAra (saM.) ajJAtakRta laga. vi.saM. 14-15 vIM zatI 6 AlocanAvidhi kSamAkalyANagaNi laga. vi.saM. 15-17 vIM zatI 7 AlocanAvidhi . 8 AlocanAvidhAna 6 AlocanAvidhAna ajJAtakRta laga. vi.saM. 15-16 vIM zatI pRthvIcandrasUri laga. vi.saM. 14-15 vIM zatI ajJAtakRta laga. vi.saM. 15-17 vIM zatI padmanandi laga. vi.saM. 15-16 vIM zatI ajJAtakRta laga. vi.saM. 15-16 vIM zatI gaNadharagautamasvAmI (?) 10 AlocanA (saM.) 11 AlocanA 12 AlocanA Page #333 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 13 chedazAstra (prA.) 14 chedapiNDa (prA.) jaina vidhi-vidhAna sambandhI sAhitya kA bRhad itihAsa / 303 ajJAtakRta 15 jItakalpasUtra 16 jItakalpabhASya (prA.) 17 jItakalpabRhaccUrNi (prA.) siddhasenasUri somaprabhasUri 18 jai - jIya- kappo (prA.) (yatijItakalpa) 16 dazAzrutaskandhasUtra chedasUtra 20 dazAzrutaskandhaniyukti (prA.) Arya bhadra 21 nizIthasUtra Arya bhadra 22 nizIthaniyukti (prA.) 23 nizIthabhASya (prA.) 24 nizIthacUrNi (prA.saM.) 25 prAyazcittagrantha (saM.) 26 prAyazcittatapavidhi 27 prAyazcittacUlikA (saM.) gurudAsa indranandi yogIndra AryabhadrabAhu ( prathama ) vi.saM. kI 6-7 vIM jinabhadragaNi laga. vi. saM. chaThIM zatI Arya bhadra saMghadAsagaNi jinadAsagaNimahattara laga. vi. saM. 10-11 vIM zatI bhaTTAkalaMkadeva (?) ajJAtakRta vi.saM. kI 14 vIM zatI laga. vi.saM. 7-8 vIM zatI vi.saM. 14 vIM zatI ke pUrva vi.saM. 2- 5 vIM zatI ke madhya laga. IsA pUrva tIsarI zatI vi.saM. 2- 5 vIM zatI ke madhya laga. vi. saM. chaThIM zatI laga. vi.saM. 7-8 vIM zatI vi.saM. 8 vIM zatI laga. vi.saM. 15-16 vIM zatI laga. vi. saM. 11-12 vIM zatI Page #334 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 304/prAyazcitta sambandhI sAhitya | 28 prAyazcittasAmAcArI 26 prAyazcitta pradAna vicAra ajJAtakRta 30prAyAzcatta nirUpaNamuni somasena 31 prAyazcitta vizuddhi ajJAtakRta 32 prAyazcitta vidhAna ajJAtakRta 33 prAyazcitta (saM.) 34 prAyazcitta (prA.) 35 prAyazcitta 36 prAyazcitta A. vidyAnandI indranandI A. akalaMka ajJAtakRta vi.saM. 13 vIM zatI laga. vi.saM. 17-18 vIM zatI vi.saM. 1660 laga. vi.saM. 15-16 vIM zatI laga. vi.saM. 16-17 vIM zatI vi.saM. 6 vIM zatI vi. kI 14 vIM zatI vi.saM. 1678 laga. vi.saM. 16-17 vIM zatI laga. I.pU. tIsarI rI zatI vi.saM. 2 se 5 vIM zatI laga. vi.saM. chaThI 37 bRhatkalpasUtra Arya bhadra 38 bRhatkalpaniyukti (prA.) Arya bhadra 36 bRhatkalpabhASya (prA.) saMghadAsagaNi (?) zatI 40 bRhatkalpacUrNi (prA.saM.) jinadAsagaNimahattara laga. vi.saM. 7-8 vIM zatI 41 mahAnizIthasUtra (prA.) uddhAraka A. haribhadra vi. kI 8 vI (prathama) Page #335 -------------------------------------------------------------------------- ________________ jaina vidhi-vidhAna sambandhI sAhitya kA bRhad itihAsa/305 42 vyavahArasUtra Arya bhadra laga. I.pU. tIsarI zatI 43 vyavahAraniyukti (prA.) Arya bhadra vi.saM. kI 2-5 vIM zatI 44 vyavahArabhASya (prA.) 45 vyavahAracUrNi (prA.saM.) 46 vyavahAravivaraNa saMghadAsagaNi (?) laga. vi.saM. chaThI zatI jinadAsagaNimahattara laga. 7-8 vIM zatI ajJAtakRta laga. vi.saM. kI 12 vI zatI dharmaghoSasUri vi.saM. 1357 47 saDDha-jIyakappo (prA.) (zrAddhajItakalpa) Page #336 -------------------------------------------------------------------------- ________________ Page #337 -------------------------------------------------------------------------- ________________ adhyAya 8 prAyazcitta sambandhI vidhi- vidhAnaparaka sAhitya AlocanAdAnaTippaNa isake karttA bhuvanaratnagaNi hai / yaha AlocanA grahaNa karane sambandhI praveza patra pustikA hai| eka nirdhArita laghupustaka meM AlocanA dAna ko likhanA TippaNa kahalAtA hai| ' AlocanAtapodAnaTippana yaha kRti anupalabdha hai| isake bAre meM pUrvavat hI jAnanA cAhie / AlocanAprAyazcittavidhi isake karttA kharataragaccha ke gaNipravara kSemakalyANa hai| isameM AlocanA dAna evaM prAyazcitta grahaNa donoM prakAra kI vidhi kA pratipAdana huA hai| AlocanA ratnAkara isake racanAkAra muni vijayagaNi hai / yaha kRti AlocanAdAtA evaM Alocaka ke lie samudra ke samAna athAha rahasya ko pragaTa karane vAlI hai| AlocanAvicAra jaina vidhi-vidhAna sambandhI sAhitya kA bRhad itihAsa / 307 2 yaha kRti saMskRta meM hai| isakI vizeSa jAnakArI kA abhAva hai| AlocanAvidhi - yaha prata ahamadAbAda ke delA upAzraya bhaMDAra meM hai / AlocanAvidhi isake racayitA kSamAkalyANagaNi hai| isakA apara nAma AlocanA- prAyazcitta vidhi hai| , AlocanAvidhAna - yaha racanA ajJAtakartRka hai / AlocanAvidhAna - isake karttA muni yazobhadra ke ziSya pRthvIcandrasUri hai / ye sabhI kRtiyA~ AlocanAdAna vidhi yA AlocanAgrahaNa vidhi kA vivecana karatI haiM yaha bAta kRti ke nAma se hI spaSTa ho jAtI hai / jinaratnakoza pR. 34 2 vahI pR. 34 3 - vahI pR. 34 Page #338 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 308 / prAyazcitta sambandhI sAhitya jinaratnakoza' meM AlocanA nAma se tIna kRtiyA~ dI gaI hai| inakA vivaraNa isa prakAra prApta huA hai 1. AlocanA - isake karttA digambara muni padmanandi hai / yaha saMskRta bhASA ke 33 padyoM meM kArikA nAma se racI gaI hai| 2. AlocanA yaha ajJAtakartRka hai| isameM 175 zloka haiN| isa para eka TIkA grantha bhI likhA gayA hai| 3. AlocanA yaha kRti gaNadharagautamasvAmI racita mAnI gaI hai| ise daivasika pratikramaNa vidhi bhI kahate haiM / isa para paM. prabhacandra ne TIkA likhI hai| ukta tInoM racanAe~ AlocanAvidhi se sambandhita pratIta hotI haiN| chedazAstra - isakA dUsarA nAma 'chedanavati' bhI hai, kyoMki isameM navati 60 gAthAye haiM lekina mudrita grantha 64 gAthAoM meM hai| yaha kRti prAkRta padya meM hai| isake sAtha eka choTI sI vRtti bhI hai parantu isase na to mUlagrantha ke karttA kA nAma jJAta ho sakA hai aura na vRtti ke karttA kA nAma hI / aisI sthiti meM isake racanAkAla kA nizcaya karanA aura bhI asambhava hai / 2 isakI saMskRtachAyA paM. pannAlAla sonI dvArA likhI gaI hai| prastuta kRti meM sAdhuoM ke mUlaguNa aura uttaraguNa meM lagane vAle doSoM ke prAyazcitta vidhAna kI carcA hai| yaha bAta grantha ke maMgalAcaraNa se spaSTa hotI hai| jaisA ki grantha ke prArambha meM pA~ca guruoM evaM gaNadhara devoM ko namaskAra karake sAdhuoM ke zodhanasthAnoM ko kahane kI pratijJA kI gaI hai| usake bAda prAyazcitta ke paryAyavAcI aura prAyazcitta yogya tapa kA ullekha kiyA hai| mukhyatayA isa grantha meM pA~ca mahAvrata, chaThA rAtribhojanavrata, pA~ca samiti, indriyanirodha, Avazyakazuddhi, loca, acelaka, dantadhAvana, pratikramaNa, cUlikA aura sAdhviyoM ke kucha vizeSa prAyazcitta kahe gaye haiM / anta meM tIna gAthAoM kI prazasti dI gaI hai| 9 jinaratnakoza pR. 34 2 yaha kRti 'prAyazcittasaMgraha' nAmaka grantha meM saMkalita hai, isakA prakAzana nAthurAmapremI mANikacandra- jainagranthamAlA, hIrAbAga, muMbaI naM. 4, vi.saM. 1678 meM huA hai| Page #339 -------------------------------------------------------------------------- ________________ jaina vidhi-vidhAna sambandhI sAhitya kA bRhad itihAsa / 309 chedapiNDa yaha racanA prAkRta padya meM hai| isakI saMskRta chAyA paM. pannAlAla ne likhI hai / grantha kI antima gAthA ( naM. 360 ) ke anusAra isakA gAthA parimANa 333 aura granthAgra 420 hai / vartamAna grantha kI gAthA saMkhyA 362 hai / yahA~ cheda zabda prAyazcitta kA paryAyavAcI hai / yaha grantha indranandi-saMhitA kA cauthA adhyAya athavA usakA eka bhAga hai, parantu aneka bhaMDAroM meM yaha svataMtra rUpa se bhI milatA hai| isake karttA indranandi yogIndra hai, jo saMbhavataH nandisaMgha ke AcArya the| isa grantha kA racanAkAla vikrama kI 14 vIM zatI nizcita hotA hai| isa viSaya meM ullekha milatA hai, ki yaha chedapiNDa jisa indranandi saMhitA kA eka bhAga hai, usameM eka adhyAya pUjA viSayaka hai aura usakA nAma pUjAkrama hai| isase yaha siddha hotA hai ki ayyapArya ne jinakA ullekha kiyA hai ve yahI indranandi hone cAhie / digambara paramparA meM indranandi nAma ke kaI AcArya hue haiM unameM eka gommaTasAra ke karttA hai gommaTasAra kA kAla lagabhaga dasavIM-gyAravIM zatI hai, ataeva saMbhava haiM ki ye indranandi bhI lagabhaga isI samaya ke AcArya ho, kintu itanA nizcita hai ki isake karttA indranandi hai / prastuta grantha ke prArambha meM maMgalAcaraNa evaM prayojana ko lekara do zloka diye gaye haiM unameM arihanta paramAtmA ko namaskAra karake nizcayanaya kA Azraya lekara muni evaM gRhastha ke mUlottaraguNAdi meM pramAda - darpAdi ke dvArA lagane vAle aticAroM meM prAyazcitta kahane kI pratijJA kI gaI hai / anta meM sAta padya prazasti rUpa meM haiN| isa kRti meM sAmAnyatayA sAdhu aura zrAvaka ke prAyazcittoM kA nirUpaNa huA hai| sAdhvAcAra sambandhI pA~camahAvrata, chaThA rAtribhojanaviramaNavrata, pA~casamiti, loca, Avazyaka, tadubhaya, viveka, vyutsarga, cAturmAsikatapa, chaHmAsikatapa, cheda, mUla, pArAMcika Adi tathA zrAvakAcAra sambandhI aSTamUlaguNa, pA~ca aNuvrata, sAta zikSAvrata ityAdi pramukha viSayoM ke prAyacitta kahe gaye haiM / jItakalpa jItakalpa ko chedasUtra mAnA gayA hai| chedasUtroM meM isakA pA~cavAM sthAna hai| isa sUtra ke praNetA prasiddha bhASyakAra jinabhadragaNi- kSamAzramaNa hai| isa grantha kA 9 yaha grantha 'prAyazcittasaMgraha' nAmaka grantha meM saMkalita hai| Page #340 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 310/prAyazcitta sambandhI sAhitya racanAkAla vikrama kI chaThI-sAtavIM zatI hai| yaha prAkRta padya meM hai| isameM kula 103 gAthAe~ haiN| yaha grantha anya chedasUtroM kI bhA~ti hI prAyazcitta ke vidhi-vidhAnoM se sambandhita hai| mUlataH isa grantha meM nirgrantha-nirgranthiyoM ke bhinna-bhinna aparAdha sthAna viSayaka prAyazcitta kA vidhAna jIta vyavahAra' ke AdhAra para kiyA gayA hai| isa grantha ke prArambha meM sarvaprathama pravacana ko namaskAra kiyA gayA hai evaM AtmA kI vizuddhi ke lie jIta vyavahAragata prAyazcitta dAna kA saMkSipta nirUpaNa karane kA saMkalpa kiyA hai| Age kahA hai ki prAyazcitta tapoM meM pradhAna hai ataH mokSamArga kI dRSTi se prAyazcitta kA atyadhika mahattva hai| mokSa ke hetubhUta cAritra kI vizuddhi ke lie prAyazcitta atyAvazyaka hai| etadartha mumukSu ke lie prAyazcitta kA jJAna anivArya hai| isameM prAyazcitta ke nimna dasa bheda batAye gaye haiM - 1. AlocanA, 2. pratikramaNa, 3. tadubhaya, 4. viveka, 5. vyutsarga, 6. tapa, 7. cheda, 8. mUla, 6. anavasthApya aura 10. pArAMcikA ___ Age batAyA gayA hai ki kina-kina avasthAoM meM kauna-kauna se prAyazcitta diye jAte haiM tathA kisa doSa ke lie kauna se prAyazcitta kA vidhAna hai usakA saMkSipta vivaraNa isa prakAra hai - 1. AlocanAyogya - AhArAdi grahaNa, bahirnigamana, malotsarga Adi kriyAoM meM jo doSa lagate haiM unakI zuddhi ke lie AlocanA prAyazcitta kA vidhAna batAyA hai| arthAt ye doSa AlocanA karane mAtra se zuddha ho jAte haiN| 2. pratikramaNayogya - gupti aura samiti meM pramAda karanA, guru kI AzAtanA karanA, vinaya bhaMga karanA, guru kI AjJAdi kA pAlana nahIM karanA, laghu mRSAdi kA prayoga karanA, avidhipUrvaka khA~sI, jambhAI, vAyunissaraNa karanA, asaMkliSTa karma karanA, kandarpa, hAsya, vikathA, kaSAya, viSayAnusaMga karanA ityAdi pravRttiyoM se, jo doSa lagate haiM, unakI zuddhi ke lie pratikramaNa prAyazcitta kA vidhAna kahA hai arthAt ye doSa pratikramaNa karane mAtra se dUra ho jAte haiN| 3. tadubhayayogya - saMbhrama, bhaya, Apata, sahasA, anAbhoga, anAtmavaza arthAta nidrAdi avasthAoM meM duzcintana, duHbhASaNa, duzceSTA Adi aneka pravRttiyoM se ' jo vyavahAra paramparA se prApta ho evaM zreSTha puruSoM dvArA anumata ho vaha jIta vyavahAra kahalAtA hai jItakalpabhASya gA. 675 2 jItakalpUsatra - 2 3 vahI. 5-8 4 vahI. 6-12 Page #341 -------------------------------------------------------------------------- ________________ jaina vidhi-vidhAna sambandhI sAhitya kA bRhad itihAsa/311 lagane vAle doSoM ke lie ubhaya (AlocanA aura pratikramaNa) prAyazcitta kA vidhAna 4. vivekayogya - jisa AhAra ko grahaNa karane kA samaya bIta cukA ho aisA kAlAtIta AhAra grahaNa karanA, avidhi pUrvaka upadhi, zayyA Adi grahaNa krnaa| ityAdi se lagane vAle doSoM ke nivAraNArtha viveka prAyazcitta kA vidhAna hai| 5. vyutsargayogya - gamana, Agamana, vihAra, zruta, sAvadya svapna, nAva-nadI-santAra Adi se sambandhita lagane vAle doSoM kI zuddhi ke lie kAyotsarga prAyazcitta kA vidhAna hai| vibhinna vyutsoM (kAyotsarga) ke lie vibhinna ucchavAsoM kA parimANa batAyA gayA hai| 6. tapayogya - jJAnAcAra, darzanAcAra, cAritrAcAra, tapAcAra aura vIryAcAra ina pA~ca AcAroM meM lagane vAle doSoM kI zuddhi ke lie tapa prAyazcitta kA vidhAna batAyA hai isameM vibhinna prakAra ke doSoM (aparAdhoM) kI apekSA se ekAzana, AyaMbila, nivi, upavAsa, SaSThabhakta, (belA), aSTamabhakta (telA) Adi chaH prakAra ke tapa dAna kA ullekha huA hai| isameM dravya, kSetra, kAla aura bhAva kI dRSTi se bhI tapodAna kA vicAra kiyA gayA hai| itanA hI nahIM gItArtha, agItArtha, sahanazIla, asahanazIla, zaTha, azaTha, pariNAmI, apariNAmI, atipariNAmI, ghRti-deha sampanna, ghRti-dehahIna, Atmatara, paratara, ubhayatara, nobhayatara, anyatara, kalpasthita, akalpasthita Adi puruSoM kI dRSTi se bhI tapa prAyazcitta dAna kA vyAkhyAna kiyA gayA hai|" 7. chedayogya - jo tapa ke garva se unmatta hai athavA jo tapa ke lie sarvathA asamartha hai athavA jisakI tapa para tanika bhI zraddhA nahIM hai athavA jisakA tapa se damana karanA kaThina hai usake lie cheda prAyazcitta kA vidhAna hai|' cheda kA artha hai- dIkSAvasthA kI kAla gaNanA ko nyUna karanA arthAt dIkSAparyAya meM kamI (cheda) kara denA, dIkSAparyAya kA cheda krnaa| 'jItakalpasUtra - 13-15 2 vahI. 18 3 vahI. 16-20 4 vahI. 23-76 5 vahI. 80-2 Page #342 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 312/prAyazcitta sambandhI sAhitya 8. mUlayogya - paMcendriya jIva kA ghAta karanA, maithuna pratisevana karanA Adi aparAdha sthAnoM ke lie mUla nAmaka prAyazcitta kA vidhAna hai|' 6. anavasthApyayogya - tIvra krodhAdi karane vAle, tIvra dveSa rakhane vAle, ghora hiMsA karane vAle zramaNa ke lie anavasthApya-prAyazcitta kA vidhAna kiyA gayA hai| 10. pArAMcikayogya - tIrthakara, pravacana, zruta, AcArya, gaNadhara Adi kI punaH punaH AzAtanA karane vAlA pArAMcika prAyazcitta kA adhikArI hotA hai| isI prakAra kaSAyaduSTa, viSayaduSTa, styAnarddhi, nidrApramatta evaM anyonyakArI pArAMcika prAyazcitta ke bhAgI hote haiN| uparyukta dasa prAyazcittoM meM se antima ke do prAyazcitta (anavasthApya va pArAMcika) caturdazapUrvadhara (bhadrabAhu svAmI) taka hI astitva meM rhe| tadanantara unakA viccheda ho gyaa| jItakalpabhASya yaha bhASya mUlasUtra para racA gayA hai| yaha prAkRta padya meM hai| isameM kula 2606 gAthAe~ haiN| jItakalpabhASya ke praNetA jinabhadragaNi kSamAzramaNa hai| yaha granthakAra kI svopajJaTIkA hai| isa bhASya meM bRhatkalpa-laghubhASya, vyavahArabhASya, paMcakalpamahAbhASya, piMDaniyukti Adi granthoM kI aneka gAthAe~ akSarazaH milatI hai| isase yaha kahA jA sakatA hai ki prastuta bhASyagrantha kalpabhASya Adi granthoM kI gAthAoM kA saMgraharUpa graMtha hai| isa bhASya kI racanA mUlasUtra para hone se isameM prAyazcittasthAna, prAyazcittadAtA, prAyazcitta kI sApekSatA, prAyazcitta ke bheda, AgamAdi pA~ca vyavahAra Adi kA sundara vivecana huA hai| prAyazcitta kA artha - prastuta bhASya ke prAraMbha meM sarvaprathama pravacana zabda kA niruktArtha kara pravacana ko namaskAra kiyA hai| phira 'prAyazcitta' zabda kA niruktArtha kiyA hai| prAyazcitta ke prAkRta meM do rUpa pracalita hai; 'pAyacchita' aura 'pacchitta' ina donoM kI vyutpattimUlaka vyAkhyA karate hue kahA gayA hai ki jo pApa kA cheda karatA hai vaha 'pAyacchita' hai aura prAyaH jisase citta zuddha hotA hai vaha 'pacchitta' hai| prAyazcitta ke sthAna - Age prAyazcitta kA vivecana karate hue prAyazcitta dAna ke yogya vyakti kA svarUpa batAyA gayA hai, AlocanA ke zravaNa kA krama 'jItakalpasUtra. 83-5 2 vahI. 85-63 3 vahI. 64-6 Page #343 -------------------------------------------------------------------------- ________________ jaina vidhi-vidhAna sambandhI sAhitya kA bRhad itihAsa / 313 nirUpita kiyA gayA hai tathA prAyazcitta ke aThAraha, battIsa evaM chattIsa sthAnoM kA vicAra kiyA gayA hai| prAyazcitta dAtA isa bhASya meM prAyazcittadAna kI carcA karate hue yaha spaSTa kiyA hai ki saMprati prAyazcitta dene vAle yogya vyakti kA abhAva hone para bhI yaha mAnanA hogA ki prAyazcitta vidhi kA mUla srota pratyAkhyAnapUrva kI tRtIya vastu meM hai aura usake AdhAra para kalpa, prakalpa tathA vyavahAra granthoM kA nirmANa huA hai| ye grantha aura inake jJAtA Aja bhI vidyamAna haiM ataH prAyazcitta kA vyavahAra ina sUtroM ke AdhAra para saralatA pUrvaka kiyA jA sakatA hai aura isa prakAra cAritra kI zuddhi ho sakatI hai| prAyazcitta dAna kI sApekSatA- Age ke prasaMga meM prAyazcitta vidhAtAoM kA sadbhAva siddha kiyA gayA hai| sApekSa prAyazcitta dAna ke lAbha aura nirapekSa prAyazcitta dAna kI hAni kA varNana kiyA gayA hai| isameM mUlarUpa se nirdeza diyA hai ki prAyazcitta dAna meM dAtA ko dayA bhAva rakhanA cAhie tathA jise prAyazcitta denA hai usakI zakti kI ora bhI dhyAna rakhanA caahie| aisA hone para hI prAyazcitta kA prayojana siddha hotA hai| isa sandarbha meM yaha bAta bhI kahI gaI hai ki kahIM prAyazcitta dene meM itanA adhika dayAbhAva bhI na A jAe ki doSoM kI paramparA bar3hane lage aura sAdhaka ke cAritra kI zuddhi hI na ho ske| yaha zAstrokta vacana hai ki prAyazcitta ke abhAva meM cAritra sthira nahIM raha sakatA hai / cAritra ke abhAva meM tIrtha kI zUnyatA kA prasaMga banatA hai| tIrtha ke abhAva meM nirvANa prApti ke viccheda kA prasaMga upasthita hotA hai tathA nirvANa ke abhAva meM dIkSA svIkAra kI zUnyatA kA prazna upasthita hotA hai punaH dIkSA ke abhAva meM cAritra kA abhAva, cAritra ke abhAva meM tIrtha kA abhAva isa prakAra anavasthA kI paramparA calatI rahatI hai ataH prAyazcitta kI vidyamAnatA atyanta jarUrI hai| bhaktaparijJA - iMginImaraNa va pAdapopagamana - isI krama meM prAyazcitta ke vidhAna kA vizeSa samarthana karate hue prasaMgavazAt bhaktaparijJA, iMginImaraNa evaM pAdapopagamana ina tIna prakAra kI mAraNAntika sAdhanAoM kI vidhi kA nirUpaNa kiyA gayA hai| prAyazcitta ke bheda - Age prAyazcitta ke dasa bheda aura una-una prAyazcitta ke yogya doSapUrNa kriyAoM kA saMkSipta svarUpa varNita kiyA gayA hai| sAtha hI prAyazcitta sthAna ke yogya viSayoM para kucha udAharaNa bhI diye gaye haiN| dasa prakAra ke prAyazcitta kI carcA mUlasUtra meM kara cuke haiN| ataH punarAvartana apekSita nahIM haiN| hA~ ! itanA avazya hai ki bhASya meM tatsambandhI carcA adhika vistAra ke sAtha huI hai / Page #344 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 314/prAyazcitta sambandhI sAhitya spaSTataH yaha bhASya jaina AcArazAstra evaM AcArazuddhi kI dRSTi se mahattvapUrNa sthAna rakhatA hai| vartamAna paramparA meM prAyazcitta kA vidhAna jIta-vyavahAra ke anusAra hI pravartita hai usa dRSTi se isa grantha kI upAdeyatA kaI guNA adhika hai| jItakalpa-bRhaccUrNi prastuta cUrNi siddhasenasUri kI hai| isa cUrNi ke adhyayana se aisA jJAta hotA hai ki isake atirikta jItakalpasUtra para eka aura cUrNi bhI likhI gaI thii| yaha cUrNi atha se iti taka prAkRta meM hai| isameM eka bhI vAkya aisA nahIM hai, jisameM saMskRta zabda kA prayoga huA ho| jItakalpacUrNi meM unhIM viSayoM kA saMkSipta gadyAtmaka vyAkhyAna huA hai| jinakA jItakalpabhASya meM vistAra se vivecana kiyA gayA hai| isase spaSTa hotA hai ki yaha cUrNi-bhASya ke AdhAra para hI racI gaI hai| isa cUrNi meM aneka gAthAe~ uddhRta kI gaI hai; kintu ina gAthAoM ko uddhRta karate samaya siddhasena ne kisI grantha kA nirdeza na karake 'taM jahA bhaNiyaM ca' 'so-imo' ityAdi vAkyoM kA prayoga kiyA hai| isameM aneka gadyAMza bhI uddhRta kiye gaye haiN| prArambha meM gyAraha gAthAoM dvArA bhagavAna mahAvIra, ekAdaza gaNadhara, viziSTa jJAnI tathA sUtrakAra jinabhadrakSamAzramaNa ko namaskAra kiyA hai| phira Agama, zruta, AjJA, dhAraNA evaM jIta vyavahAra kA svarUpa samajhAyA gayA hai| tadanu 'jIta' zabda kA artha, dasa prakAra ke prAyazcitta, nau prakAra ke vyavahAra, mUlaguNa-uttaraguNa Adi kA vivecana kiyA gayA hai| punaH anta meM jinabhadra ko namaskAra karate hue gAthAoM ke sAtha cUrNi kI samApti kI hai|' jai-jIya-kappo (yatijItakalpa) isa kRti ke racayitA dharmaghoSasUri ke ziSya aura 28 yamaka stuti ke praNetA somaprabhasUri hai| isa kRti kA saMzodhana zrI mANikyasAgarasUri ke ziSya muni lAbhasAgaragaNI ne kiyA hai| yaha kRti jaina mahArASTrI prAkRta ke 306 padyoM meM nibaddha hai| prastuta kRti mUlataH prAyazcitta vidhAna se sambandhita hai| kRti ke nAmAnusAra isameM zramaNa ke AcAra viSayaka prAyazcitta kahe gaye haiN| sAtha hI kucha vidhiyoM kA bhI ullekha kiyA gayA hai| ' AdhAra- jaina sAhitya kA bRhad itihAsa bhA. 3 pR. 261 2 yaha grantha sAdhuratnasUri kI vRtti sahita AgamoddhAraka granthamAlA zA. ramaNalAla jayacanda kapaDagaMja (ji.) kher3A se prakAzita hai| Page #345 -------------------------------------------------------------------------- ________________ jaina vidhi-vidhAna sambandhI sAhitya kA bRhad itihAsa / 315 yahA~ ullekhanIya hai ki pApazuddhi ke lie prAyazcitta kA vidhAna anivAryataH Avazyaka mAnA gayA hai kintu prAyazcitta dene kA adhikAra hara kinhIM zramaNoM ko nahIM hotA hai aura jina zramaNoM ke lie prAyazcitta dAna kA adhikAra kahA gayA hai ve saMvigna gItArtha muni bhI pA~ca prakAra ke hote haiM 1. Agama vyavahArI, 2. zruta vyavahArI, 3. AjJA vyavahArI, 4. dhAraNA vyavahArI aura 5. jIta vyavahArI / ina pA~ca vyavahAroM meM se antima jItavyavahAra ko prastuta karane vAlA athavA jIta prAyazcitta ko batAne vAlA 'jItakalpasUtra' nAma kA grantha hai| isa jItakalpasUtra ke AdhAra para aneka jItakalpa aura unake upavibhAgarUpa bhI jItakalpa nAmaka grantha nirmita hue haiN| inameM se tIna prakAra ke jItakalpa dekhane ko milate haiM 1. yatijItakalpa, 2. zrAddhajItakalpa, aura 3. laghuzrAddhajItakalpa | isa vivaraNa se nizcita hotA hai ki yaha yatijItakalpa, jItakalpasUtra ke AdhAra para hI racA gayA hai| dUsarI bAta yaha hai ki yatijItakalpa ke prArambha kI caubIsa gAthAe~ jinabhadragaNikRta jItakalpa meM se lI gaI haiN| isa kRti kI racanA ke viSaya meM koI ullekha upalabdha nahIM hotA hai, kintu isa grantha kI vRtti ke AdhAra para itanA siddha ho jAtA hai, ki yaha kRti 14 vIM zatI se pUrva kI hai| yaha Upara meM kaha cuke haiM ki yaha grantha prAyazcitta vidhAna kA pratipAdaka grantha hai aura vaha bhI muni AcAra se hI sambaddha hai| yaha prAyazcitta adhikAra bhI jItakalpa evaM vyavahAra sUtra ke anusAra hI nirdiSTa hai| yaha bAta prastuta grantha kI prathama gAthA se bhI spaSTa hotI hai| isa kRti ke prArambha meM maMgalAcAraNa rUpa evaM prayojana rUpa eka gAthA kahI gaI hai usameM zrutajJAna ko praNAma karake, AtmA kA vizeSa zodhana karane ke lie, jItavyavahArasUtra ke anusAra saMkSepa meM prAyazcitta dAna kahane kI pratijJA kI gaI hai / upasaMhAra rUpa antima gAthA meM yaha kahA gayA haiM ki isa grantha meM jIta - nizIthAdi sUtra ke anusAra sva aura para ke lie yatioM ke prAyazcitta ka gaye haiN| unameM koI bhI truTi ho to gItArthajana usakA zodhana kreN| yatijItakalpa meM ullikhita prAyazcitta Adi vidhi-vidhAnoM kA viSayAnukrama isa prakAra hai - 1. darpikA pratisevanA sambandhI prAyazcitta vidhAna 2. kalpikA pratisevanA sambandhI cAra prakAra ke prAyazcitta vidhAna 3. prAyazcitta ke bheda / 4. AlocanA sambandhI prAyazcita vidhAna 5. pratikramaNa sambandhI prAyazcitta vidhAna 6. vivekayogya aura vyutsargayogya prAyazcitta vidhAna 7. jJAnAcArAticAra sambandhita prAyazcitta vidhAna 8. jinapratimA Adi kI AzAtanA se sambandhita prAyazcitta vidhAna 6. prathama mahAvratAticAra sambandhI prAyazcita vidhAna 10. sAdhuoM ke lie jalamArga para gamana Page #346 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 316/prAyazcitta sambandhI sAhitya karane kI vidhi 11. dvitIya-tRtIya-caturtha evaM pa~cama mahAvrata meM lage hue aticAroM kA prAyazcitta vidhaan| 12. solaha udgama doSa sambandhI prAyacitta vidhAna 13. solaha utpAdanA doSa sambandhI prAyazcitta vidhAna 14. dasa grahaNaiSaNA doSa sambandhI prAyazcitta vidhAna 15. pA~ca grAsaiSaNA doSa sambandhI prAyazcitta vidhAna 16. upadhi sambandhI prAyazcitta vidhAna 17. pAtra viSayaka prAyazcitta vidhAna 18. sAdhviyoM ke lie vastradAna kI vidhi 16. avadhAvita pratyAvRtta sAdhu viSayaka prAyazcitta 20. AropaNA Adi prAyazcitta ke pA~ca prakAra 21. chedayogya aura mUlayogya prAyazcitta vidhAna 22. anavasthApya yogya prAyazcitta vidhAna 23. anavasthApya tapa vidhi 24. pArAMcika prAyazcitta kA vidhAna 25. yogavidhi viSayaka aticAroM kA prAyazcitta vidhAna 26. pravrajyAdi vidhi| ukta vidhi-vidhAnoM ke anantara AgamAdi pA~ca prakAra kA nirUpaNa kiyA gayA hai| vrataSaTka ke aThAraha sthAna batAye gaye haiN| isake sAtha hI pA~ca prakAra kI upasampadA, icchAdi sAmAcArI, laghumRSA ke dRSTAnta, ATha prakAra ke jJAnAticAra, ATha prakAra ke darzanAticAra, zruta adhyayana ke lie yogya paryAya, dIkSA ke lie ayogya kauna?, zayyAtara, navaprakAra kI vasati, prakSepa doSa kA svarUpa, yathAchandAdi kA svarUpa, atikramAdi kA svarUpa, AlocanA grahaNa karane yogya puruSa, nau prakAra kA tapadAna sambandhI vyavahAra, nau prakAra kA Apatti tapa sambandhI ityAdi viSayoM para bhI prakAza DAlA gayA hai| TIkA - yatijItakalpa para somatilakasUri ne eka vRtti likhI thI, kintu vaha aprApya hai| dUsarI vRtti devasundarasUri ke ziSya sAdhuratnasUri ne racI hai| yaha 5700 zloka parimANa hai| unhoMne somatilakasUri kI vRtti kA ullekha kiyA hai| niHsandeha yaha kRti munijIvana ke lie, jIvana vizuddhi ke lie evaM zuddha dazA ko upalabdha karane ke lie ati upayogI hai| dazAzrutaskandhasUtra AgamoM kA prAcInatama vargIkaraNa aMga evaM pUrva ina do bhAgoM meM milatA hai| AryarakSita ne Agama sAhitya ko cAra anuyogoM meM vibhakta kiyaa| ve vibhAga ye haiM- 1. caraNakaraNAnuyoga, 2. dharmakathAnuyoga, 3. gaNitAnuyoga aura 4. drvyaanuyog| Agama saMkalana ke samaya AgamoM ko do vargoM meM vibhakta kiyA gayA (1) aMga praviSTa evaM (2) agbaahy| naMdIsUtra meM AgamoM kA vibhAga kAla kI dRSTi se bhI kiyA gayA hai| prathama evaM aMtima prahara meM par3he jAne vAle Agama ko 'kAlika' tathA sabhI praharoM meM par3he jAne vAle Agama ko 'utkAlika' kahA gayA Page #347 -------------------------------------------------------------------------- ________________ jaina vidhi-vidhAna sambandhI sAhitya kA bRhad itihAsa/317 haiN|' sabase uttaravartI vargIkaraNa meM Agama ke cAra vibhAga milate haiM- aMga, upAMga, mUla evaM ched| vartamAna meM AgamoM kA yahI vargIkaraNa adhika prasiddha hai| chedasUtra - prastuta Agama kA nAma chedasUtroM meM AtA hai| dazAzrutaskandha, bRhatkalpa, vyavahAra, nizItha, mahAnizItha aura paMcakalpa athavA jItakalpa ye chaha chedasUtra ke nAma se prasiddha haiM ina chedasUtra viSayaka vidhi-vidhAna sambandhI jAnakArI prastuta karane ke pUrva 'cheda' ke sambandha meM sAmAnya Alekhana karanA apekSita hai| sambhavataH cheda nAmaka prAyazcitta ko dRSTi meM rakha kara ina sUtroM ko cheda sUtra kahA jAtA hai| vartamAna meM upalabdha cha: chedasUtroM meM cheda ke atirikta anya aneka prakAra ke prAyazcittoM evaM viSayoM kA bhI varNana dRSTigocara hotA hai jise dhyAna meM rakhate hue yaha kahanA kaThina hai ki chedasUtra zabda kA sambandha cheda nAmaka prAyazcitta se hai athavA aura kisI se| hA~ ! itanA avazya hai ki jainadharma AcAra zuddhi para adhika bala detA hai| AcAra ke niyamoM ke pAlana meM unhoMne itanA adhika bala diyA hai ki svapna meM bhI yadi hiMsA yA asatyabhASaNa ho jAe to usakA bhI prAyazcitta karanA caahie| aMga AgamoM meM prakIrNa rUpa se sAdhvAcAra kA varNana milatA hai kAlAntara meM sAdhvAcAra ke vidhi-niSedha paraka granthoM kI svataMtra apekSA mahasUsa kI jAne lgii| dravya, kSetra, kAla Adi ke anusAra AcAra sambandhI niyamoM meM bhI parivartana Ane lgaa| paristhiti ke anusAra kucha vaikalpika niyama bhI banAe gae, jinheM apavAda mArga kahA gyaa| ina chedasUtroM meM sAdhu kI vividha sAmAnya AcAra-saMhitAoM ke sAtha-sAtha apavAda mArga Adi kA bhI vidhAna kiyA gayA hai| ye sUtra sAdhu jIvana kA saMvidhAna hI prastuta nahIM karate, kintu pramAdavaza skhalanA hone para daMDa kA bhI vidhAna karate haiN| inheM laukika bhASA meM daMDa-saMhitA tathA adhyAtma kI bhASA meM prAyazcittavidhAna sUtra kahA jA sakatA hai| ina sUtroM meM mUlataH prAyazcittavidhi kA varNana hai| prAyazcitta se cAritra kI vizuddhi hotI hai| chedasUtroM ke jJAtA zrutavyavahArI kahalAte haiM aura unako hI AlocanA dene kA adhikAra hai| chedasUtra rahasya sUtra hai| yoniprAbhRta Adi granthoM kI bhA~ti inakI gopanIyatA kA bhI nirdeza hai| inakI vAcanA hara eka ko nahIM dI jA sakatI hai| inakI vAcanA ke sambandha meM jo zAstrokta ullekha prApta haiM usake lie nizIthabhASya' nirzIthacUrNi, paMcakalpabhASya' Adi draSTavya hai| ' naMdIsUtra 77-78 2 nizIthabhASya 5647, cU. pR. 160 5 NAUNaM chedasuttaM, pariNAmage hoti dAyabvaM, paMcakalpabhASya 1223 Page #348 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 318 / prAyazcitta sambandhI sAhitya kahA jAtA hai ki dazAzrutaskandha, bRhatkalpa, vyavahAra evaM nizItha ina cAra chedasUtroM kA niryUhaNa pratyAkhyAnapUrva kI tRtIya AcAravastu se huA hai, aisA ullekha niryukti evaM bhASya sAhitya meM milatA hai|' dazAzruta, kalpa evaM vyavahAra kA niryUhaNa bhadrabAhu ne kiyA yaha bhI aneka sthAnoM para nirdiSTa hai| 2 mUlataH chedasUtroM kI jAnakArI anivArya hai| prAyazcitta svarUpa ko samajhanA adhika anivArya hai| granthoM meM dasa prakAra ke prAyazcitta kahe gaye haiM inameM cheda sAtavA~ prAyazcitta hai| prArambha se lekara sAta paryanta prAyazcitta veSayukta zramaNa ko diye jAte haiN| aMtima tIna prAyazcitta zramaNa ko veSamukta karake diye jAte haiN| chedasUtroM kA viSaya- uparyukta kathana se yaha jJAta hotA hai ki sAdhanAmaya jIvana meM yadi sAdhaka ke dvArA koI doSa ho jAye to usase doSamukta kaise huA jAye, usakA parimArjana kaise kiyA jAye, yaha chedasUtroM kA sAmAnya varNya viSaya hai isa dRSTi se chedasUtroM ke viSayoM ko cAra bhAgoM meM vibhAjita kiyA gayA hai| 1. utsarga mArga, 2. apavAdamArga, 3. doSasevana, 4. prAyazcitta vidhAna / 9. jina niyamoM kA pAlana karanA sAdhu sAdhvI varga ke lie anivArya hai vaha utsargamArga hai / 2. apavAda kA artha hai - vizeSa vidhi| vaha do prakAra kI hai 1 . nirdoSa vizeSa vidhi aura 2. sadoSa vizeSa vidhi | sAmAnya vidhi se vizeSa vidhi balavAna hotI hai| ApavAdika vidhi sakAraNa hotI hai / uttaraguNa pratyAkhyAna meM jo AgAra (chUTa yA apavAda) rakhe jAte haiM ye saba nirdoSa apavAda haiN| parantu prabalatA ke kAraNa mana na hote hue bhI vivaza hokara jisa doSa kA sevana karanA par3atA hai yA kiyA jAye, vaha sadoSa apavAda vidhi hai / prAyazcitta se usakI zuddhi ho jAtI hai / ataH yaha mArga sAdhaka ko Artta - raudra dhyAna se bacAtA hai| yaha mArga prazaMsanIya to nahIM hai kintu itanA nindanIya bhI nahIM hai| cUMki anAcAra kisI bhI rUpa meM apavAda vidhi kA aMga nahIM bana sakatA hai| 3. doSa sevana kA artha hai - utsarga aura apavAda mArga kA bhaMga krnaa| 4. prAyazcitta vidhAna kA artha hai- khaMDita niyama ke zuddhikaraNa ke uddezya se kI jAne vAlI viziSTa vidhi prakriyA prAyazcitta hai| 1 (ka) vyavahAra bhASya 4173 (kha) AcAradasA kappo, vavahAro navamapuvvaNI saMdo, paMcakalpa bhASya 23 2 (ka) vaMdAmi bhaddabAhuM, pAINaMcarima sayala suyanANIM / suttassa kAraNamisiM, dasAsu kappe ya vavahAre / / (kha) paMcakalpabhASya 12 dazAzrutaskandha niryukti Page #349 -------------------------------------------------------------------------- ________________ jaina vidhi-vidhAna sambandhI sAhitya kA bRhad itihAsa/319 saMkSepataH prabalakAraNa ke upasthita hone para anicchA, vismRti yA pramAdavaza jina doSoM kA sevana ho jAtA hai usakI zuddhi ke lie prAyazcitta kA vidhAna karanA yahI chedasUtroM kA mUlabhUta lakSya rahA hai| chedasUtroM kI varNana zailI - chedasUtroM meM tIna prakAra kI zailI dRSTigata hotI hai1. heyAcAra, 2. jJeyAcAra, 3. upaadeyaacaar| inakA vistRta vicAra karane para yaha rUpa phalita hotA hai- 1. vidhikalpa, 2. niSedhakalpa, 3. vidhi-niSedhakalpa, 4. prAyazcittakalpa, 5. prakIrNakA / inameM se prAyazcittakalpa ke atirikta anya vidhikalpAdi ke cAra vibhAga hote haiM - 1. nirgranthoM ke vidhikalpa 2. nirgranthiniyoM ke vidhikalpa 3. nirgrantha nirgranthiniyoM ke vidhikalpa 4. sAmAnya vidhikalpa isI prakAra niSedhakalpa Adi ke bhI vibhAga samajhane caahie| isa sambandha meM yahA~ aura adhika vistRta varNana karanA saMbhava nahIM hai| granthAvalokana se pAThakagaNa svayaM jJAta kara le| svarUpataH ye chedasUtra prAyazcitta vidhi-vidhAna se sambandhita haiM aura doSa parimArjana ke lie samyaka vidhi prakriyA ko prastuta karane vAle haiN| sarvaprathama prastuta sUtra kI viSayavastu para saMkSepa meM prakAza DAlate haiN| sthAnAMgasUtra meM isakA aparanAma AcAradazA prApta hotA hai| sthAnAMgasUtra ke dasaveM sthAna meM varNita dasa dazAoM meM isakA nAma hone se saMbhavataH isa sUtra kA nAma 'dazAsUtra' rakhA gayA ho| dazAzrutaskaMdha meM dasa adhyayana hai isalie bhI isakA nAma dazAzrutaskaMdha ho sakatA hai| yaha sUtra prAkRta bhASA meM nibaddha hai| isameM 216 gadya sUtra haiN| 52 padya sUtra haiN| yaha kRti 1830 zloka parimANa hai| yahA~ dhyAtavya hai ki chedasUtra ke do kArya haiM- doSoM se bacAnA aura pramAdavaza lage hue doSoM kI zuddhi ke lie prAyazcitta kA vidhAna krnaa| isameM doSoM se bacane kA vidhAna hai| isa sUtra meM vizeSa vidhi kA sAmAnya varNana prApta hotA hai, kintu jo bhI vivaraNa upalabdha haiM vaha pApAcAra evaM doSasevana se bacane ke mahattvapUrNa upAya pradAna karatA hai| isameM yaha batAyA gayA hai ki sAdhaka sanmArga meM kaise pravRtta ho? unmArga kI ora jAne se kaise baceM? saMyama mArga kI zuddha paripAlanA kaise kareM? isake prathama adhyayana meM bIsa asamAdhisthAnoM kA varNana hai| jina satkAryoM ke karane se citta meM zAMti ho, AtmA mokSamArga meM pravRtta raheM, vaha samAdhi hai| jina duSkAryoM ke karane se citta meM azAMta bhAva utpanna ho aura AtmA bhraSTa ho jAye, vaha asamAdhi hai| asamAdhi ke bIsa prakAra bhI varNita haiM - jaise jaldI-jaldI calanA, rAtri meM bhUmi pramArjana kiye binA pUMje calanA, nindA Adi karanA, krodha karanA, kalaha karanA aadi| ina pravRttiyoM ke karane se svayaM ko evaM anya jIvoM Page #350 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 320/prAyazcitta sambandhI sAhitya ko asamAdhi utpanna hotI hai| sAdhakIya jIvana dUSita hotA hai| ataH ye asamAdhisthAna sAdhaka ko jAgRta karate haiM, pApakAryoM se bacane kA sahI mArga batAte haiN| ye bIsa sthAna sAdhaka ke lie sevanIya nahIM hai| jo sahI vidhi hai usakA AcaraNa hI bhavaparamparA kA chedaka hai| . dvitIya adhyayana meM ikkIsa zabala doSoM kA varNana kiyA gayA hai, jina kAryoM ke karane se cAritra kI nirmalatA naSTa ho jAtI hai aura cAritra malaklinna hone se ka--ra (vicitravarNA) ho jAtA hai ve doSa zabala kahalAte haiN| jaisarAtribhojana karanA, AdhAkarmaAhAra grahaNa karanA, jIvahiMsA karanA, jAnabUjhakara sacitta bhUmi para baiThanA, pratyAkhyAna kA bhaMga karanA, mAyAsthAna kA sevana karanA ityaadi| zabaladoSa duSpravRttiyoM se bacane evaM satkArya karane kA vidhAna prastuta karate haiN| / tRtIya adhyayana meM taiMtIsa prakAra kI AzAtanAoM para prakAza DAlA gayA hai| jisa kriyA ke karane se jJAna, darzana aura cAritra kA hAsa hotA hai use AzAtanA (avajJA) kahate haiN| jaise- guru ke Age ziSya kA calanA, guru kI samazreNI meM calanA, guru ke pUrva kisI se saMbhASaNa karanA, guru vacanoM kI avahelanA karanA, guru kI bhUla nikAlanA aadi-aadi| ye AzAtanAe~ avidhi kI paricAyaka haiN| isase spaSTa hotA haiM ki AzAtanAoM se bacane kI bhI eka vidhi hai, eka mArga hai| caturtha adhyayana meM ATha prakAra kI gaNisampadAoM kA varNana haiN| sAdhuoM athavA jJAnAdi guNoM ke samudAya ko 'gaNa' kahate haiM gaNa kA jo adhipati hotA hai vahI 'gaNI' kahalAtA hai| isameM gaNI kI sampadA arthAt gaNi (AcArya) ke guNoM evaM yogyatAoM kA varNana hai| ATha sampadAe~ ye haiM- 1. AcAra-sampadA, 2. zruta-sampadA, 3. zarIra-sampadA, 4. vacana-sampadA, 5. vAcanA-sampadA, 6. mati-sampadA, 7. prayoga- sampadA aura 8. saMgraha parijJA smpdaa| ina sampadAoM ke bheda-prabheda bhI batAye gaye haiN| ina saMpadAoM meM vidhimArga ke saMketa bhI milate haiM jaise- saMgrahaparijJA sampadA cAra prakAra kI batalAyI hai 1. varSARtu meM saba muniyoM ke lie yogya sthAna kI parIkSA karanA, 2. saba muniyoM ke lie lauTAye jAne vAle pITha-phalaka-zayyA saMstAraka kI vyavasthA karanA Adi sAMketika vidhAna hai| pA~cave adhyayana meM 10 prakAra ke cittasamAdhi sthAnoM kA ullekha hai| chaThe adhyayana meM gyAraha prakAra kI upAsaka pratimAoM kA varNana kiyA gayA hai| ina pratimAoM kI samyak ArAdhanA kaba, kaise kI jAtI hai isakI samucita vidhi kA Page #351 -------------------------------------------------------------------------- ________________ jaina vidhi-vidhAna sambandhI sAhitya kA bRhad itihAsa/321 bhI nirdeza diyA gayA hai| sA~taveM adhyayana meM zramaNa kI bAraha pratimAoM kA nirUpaNa kiyA gayA hai| ina pratimAoM kA vistRta varNana karanA yahA~ apekSita nahIM hai mAtra hameM yaha jJAta honA cAhie ki isameM bAraha pratimAoM ko grahaNa karane kI suvyavasthita vidhi dI gaI hai| isake sAtha hI ina pratimAoM kA svarUpa, avadhi evaM ArAdhanA vidhi kA bhI ullekha huA hai| AThaveM adhyayana meM paryuSaNAkalpa kA varNana hai| paryuSaNA-varSARtu meM muniyoM ke eka sthAna para sthiravAsa karane kA nAma paryuSaNA hai| isa niyata avadhi meM sAdhaka AtmA ke nikaTa rahane kA prayatna karatA hai ataH vaha parivasanA bhI kahA jAtA hai| paryuSaNA kA artha sevA bhI hai| isa kAla meM sAdhaka AtmA ke jJAnadarzanAdi guNoM kI sevA-upAsanA karatA hai ataH use pajjusaNA kahate haiN| paryuSaNa kA eka artha- cAturmAsa hetu sthita honA hai| paryuSaNa kA pAlana karanA bhI eka prakAra kA vidhi vidhAna hai| vartamAna meM paryuSaNa kA mahattva gRhastha sAdhakoM kI dRSTi se bhI bar3hatA jA rahA hai| yahAM itanA avazya ullekhanIya hai ki vartamAna yuga meM sarvAdhika rUpa se pracalita kalpasUtra kA 'sAdhu sAmAcArI' nAmaka antima adhikAra dazAzrutaskandha ke isa AThaveM adhyayana se hI uddhRta kiyA gayA hai tathA Adi ke do adhikAra alaga se banAkara saMyukta kiye gaye haiN| nauveM uddezaka meM tIsa mahAmohanIya sthAnoM kA varNana kiyA hai| jo AtmA ko mohita karatA hai yA jisake saMsarga se AtmA viveka zUnya ho jAtI hai vaha mohanIya karma haiN| yaha ATha karmoM meM pradhAna mAnA gayA hai| yahA~ mahAmohanIya ke tIsa sthAna karmabaMdha rUpa kahe gaye haiM mahAmohanIya ke kucha sthAna nimna haiM - 1. trasa prANiyoM ko jala meM DUbokara mAranA 2. agni ke dhue~ se jIvoM kI hiMsA karanA 3. asatya AkSepa lagAnA 4. mizra bhASA kA prayoga karanA 5. vizvAsa ghAta karanA 6. dhokhA denA 7. kRtaghna bananA 8. upakArI kA upaghAta karanA 6. dharma se bhraSTa karanA 10. jJAnI kA avarNavAda (nindA) karanA 11. nyAyamArga se viparIta prarUpaNA karanA 12. saMgha meM matabheda paidA karanA 13. AcAryAdi kA avinaya karanA 14. kisI ko jAna-bUjhakara duHkhI karanA 15. atyadhika kAmavAsanA karanA aadi| dazaveM adhyayana kA nAma Ayati-sthAna hai| isameM vibhinna nidAna karmoM kA varNana kiyA gayA hai| Ayati kA artha hai - janma athavA jaati| nidAna- janma kA hetu hone ke kAraNa Ayati sthAna mAnA gayA hai| isa dazA meM bhagavAna mahAvIra ke dRSTAnta dvArA samajhAyA gayA hai ki nirgrantha pravacana sarvottama hai| nirgrantha pravacana hI saba karmoM se mukti dilAne vAlA Page #352 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 322/prAyazcitta sambandhI sAhitya evaM mokSa kA eka mAtra sAdhana hai| ataH nidAna nahIM karanA cAhie aura kiyA ho to AlocanA-prAyazcitta karake usase mukta ho jAnA caahiye| isake sAtha nau prakAra ke nidAnoM kA bhI ullekha kiyA gayA hai| niSkarSataH uparyukta sabhI adhyayana kisI na kisI rUpa meM vidhi-niSedha ke saMketa dete haiN| itanA hI nahIM, zramaNa jIvana ke lie kaunasA mArga sahI hai? usa mArga kA anusaraNa kisa prakAra kiyA jA sakatA hai? ityAdi kA sUkSmavidhAna bhI batalAte haiN| dazAzrutaskandha kI viSayavastu para vicAra karate hue AcArya devendramuni' ne kahA hai ki asamAdhisthAna cittasamAdhisthAna, mohanIyasthAna aura AyatisthAna meM jina tattvoM kA saMkalana kiyA gayA hai, ve vastutaH yogavidyA se sambaddha haiN| yoga kI dRSTi se citta ko ekAgra tathA samAhita karane ke lie ye adhyayana atyanta mahattvapUrNa haiN| upAsakapratimA aura bhikSupratimA, zrAvaka va zramaNa kI kaThoratama sAdhanA ke uccatama niyamoM kA parijJAna karAte haiN| zabaladoSa aura AzAtanA ina do dazAoM meM sAdhu jIvana ke dainika niyamoM kA vivecana kiyA gayA hai aura kahA gayA hai ki ina niyamoM kA paripAlana honA hI caahie| caturtha dazA gaNisampadA meM AcAryapada para birAjita zramaNa ke vyaktitva ke prabhAva tathA zarIrika prabhAva kA atyanta upayogI varNana kiyA gayA hai| AcArya ne dazAzrutaskandha ke pratipAdya para jJeyAcAra, upAdeyAcAra aura heyAcAra kI dRSTi se bhI vicAra kiyA hai - asamAdhisthAna, zabaladoSa, AzAtanA, mohanIyasthAna aura AyatisthAna meM sAdhaka ke heyAcAra kA pratipAdana hai| gaNisampadA meM agItArtha anagAra ke jJeyAcAra kA aura gItArtha anagAra ke lie upAdeyAcAra kA kathana hai| cittasamAdhisthAna meM upAdeyAcAra kA kathana hai| upAsaka pratimA meM anagAra ke lie jJeyAcAra aura sAgAra zramaNopAsaka ke lie upAdeyAcAra kA kathana hai| bhikSu pratimA meM anagAra ke lie upAdeyAcAra aura sAgara ke lie jJeyAcAra kA kathana hai| aSTamadazA paryuSaNAkalpa meM anagAra ke AcAra kA varNana hai| - isa prakAra yaha kahA jA sakatA hai ki dazAzrutaskandha AcAra niyamoM kA pratipAdana karane vAlA mahattvapUrNa grantha hai aura isakI viSayavastu tArkika DhaMga se saMyojita hai| vyAkhyA sAhitya - dazAzrutaskandha para vyAkhyA sAhitya ke rUpa meM bhadrabAhukRta niyukti, ajJAtakartRkacUrNi, brahmarSi yA brahmamunikRta TippaNaka evaM eka ajJAtakartRka ' trINichedasUtrANi-devendramuni zAstrI pR. 12-13 Page #353 -------------------------------------------------------------------------- ________________ jaina vidhi-vidhAna sambandhI sAhitya kA bRhad itihAsa / 323 paryAya upalabdha hai| isameM se niryukti aura cUrNi kA prakAzana huA hai| inameM 141 gAthA parimANa, cUrNi 2225 yA 2161 zloka parimANa, brahmamuni kRta TIkA 5152 zloka parimANa hai / ' dazAzrutaskandha niryukti - yaha niryukti dazAzrutaskandha nAmaka chedasUtra para hai| yaha prAkRta padya meM hai| isameM 141 gAthAe~ hai / isa kRti ke prArambha meM niyuktikAra ne dasA, kalpa aura vyavahAra sUtra ke kartA bhadrabAhu ko namaskAra kiyA hai| viSaya nirUpaNa kA prArambha dazA ke nikSepa se kiyA gayA hai| dravya nikSepa kI dRSTi se dazA vastu kI avasthA hai to bhAvanikSepa kI dRSTi se jIvana kI avasthA haiN| prathama adhyayana asamAdhisthAna kI niyukti meM dravya aura bhAvasamAdhi kA svarUpa batAyA gayA hai tathA sthAna ke sambandha meM pandraha prakAra ke nikSepoM kA ullekha kiyA hai| dvitIya adhyayana zabala kI niryukti meM zabala kA nAmAdi cAra nikSepoM se vyAkhyAna kiyA gayA hai| tRtIya adhyayana AzAtanA kI niyukti meM do prakAra kI AzAtanAoM kI vyAkhyA hai| caturtha adhyayana gaNi sampadA kI niryukti meM 'gaNi aura saMpadA' padoM kA nikSepapUrvaka vicAra kiyA gayA hai| paMcama adhyayana kI niyukti meM 'citta aura samAdhi' kA nikSepa pUrvaka kathana kiyA gayA hai| SaSTama adhyayana kI niryukti meM 'upAsaka' aura 'pratimA' kA nikSepa pUrvaka vyAkhyAna kiyA gayA hai| saptama adhyayana meM bhAvabhikSu kI pA~ca pratimAoM kA ullekha kiyA gayA hai| aSTama adhyayana kI niryukti meM paryuSaNAkalpa kA vyAkhyAna kiyA gayA hai| navama adhyayana meM moha ke nAmAdi cAra prakAra kahe gaye haiM aura moha ke paryAyavAcI nAma batAye gaye haiN| dazama adhyayana meM janma-maraNa kA kyA kAraNa hai aura mokSa kisa prakAra hotA hai ina donoM praznoM kA samAdhAna kiyA gayA hai| saMkSepataH isa niryukti meM mUlasUtra kI viziSTa vivecanA kI gaI hai| jo prAyazcitta vidhAna se gaharA sambandha rakhatI hai| dazAzrutaskandhaniryukti eka adhyayana - DaoN. azokakumArasiMha, pR. 53 Page #354 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 324/prAyazcitta sambandhI sAhitya nizIthasUtra prastuta Agama kA nAma 'nizItha' hai| AcArAMganiyukti' meM 'AyArakappa' aura 'nisIha' ye do nAma prApta hote haiN| chedasUtroM meM nizItha kA pramukha sthAna hai| nizItha kA artha aprakAzya' hai| yaha sUtra apavAda bahula hai| ataH isa sUtra kA vAcana aparipakva ko nahIM karAyA jA sakatA hai| chedasatra bhI do prakAra ke nirdiSTa haiN| kucha aMga praviSTa ke antargata Ate haiM aura kucha aMgabAhya ke antargata Ate haiN| nizIthasUtra aMga praviSTa ke antargata AtA hai| ___nizItha ke racanAkAra ke viSaya meM kaI mata-matAntara hai| satyamUlaka kathana karanA yahA~ zakya nahIM hai| vastutaH yaha gopanIya rakhA jAne yogya sUtra hai| yaha artha sUtra ke nAma se hI pragaTa hotA hai| isake viSaya meM ullekha milate haiM ki jaise rahasyamaya vidyA, mantra, tantra, yoga Adi anadhikArI yA aparipakva buddhi vAle vyakti ko nahIM batAyI jAtI hai vaise hI nizIthasUtra bhI gopya hai| nizItha kA adhyayana vahI kara sakatA hai jo tIna varSa kA dIkSita ho aura gAMbhIrya Adi guNoM se yukta ho| praur3hatA kI dRSTi se bagala meM bAlavAlA evaM solaha varSa kI Ayu paryAyavAlA sAdhu hI nizItha kA pAThaka ho sakatA hai| vyavahArasUtra meM kahA gayA hai ki nizItha kA jJAtA hue binA koI bhI zramaNa apane sambandhiyoM ke yahA~ bhikSA ke lie nahIM jA sakatA hai aura na hI vaha upAdhyAya Adi pada ke yogya mAnA jA sakatA hai| zramaNa-maNDalI kA agraja hone meM aura svatantra vihAra karane meM bhI nizItha kA jJAna Avazyaka hai| itanA hI nahIM nizItha kA jJAtA hue binA koI sAdhu prAyazcitta dene kA adhikArI bhI nahIM ho sakatA hai| isIlie vyavahArasUtra meM nizItha ko eka mAnadaNDa ke rUpa meM prastuta kiyA hai| ___ yaha AcArAMga kI pA~cavI cUlA hai| ise eka svatantra adhyayana bhI svIkArA gayA haiN| yaha gopanIya hone se isakA apara nAma nizIthAdhyayana hai| svarUpataH yaha prAyazcitta sambandhI vidhi-vidhAna kA Akara aura mUlabhUta ' AcArAMganiyukti gA. 261-347 2 nizIthabhASya zloka 64 3 (ka) nizIthacUrNi 6165 (kha) vyavahArabhASya u.7, bhA. 202-3 (ga) vyavahArasUtra u.10, gA. 20-21 " vahI u.6, sU. 3 * vyavahArasUtra u.3, sU. 1 Page #355 -------------------------------------------------------------------------- ________________ jaina vidhi-vidhAna sambandhI sAhitya kA bRhad itihAsa/325 grantha hai| isameM sAdhu-sAdhvI ke saMyamI jIvana meM lagane vAle doSoM kI zuddhi ke lie cAra prakAra ke prAyazcitta kA vidhAna kiyA gayA hai| yaha prAkRta gadya meM haiN| isameM lagabhaga 1500 sUtra haiN| ve bIsa uddezakoM meM vibhakta haiN| ina bIsa uddezakoM meM prAyazcitta dene kI prakriyA (vidhi) pratipAdita kI gaI hai| prathama uddezaka meM mAsika anudghAtika (gurumAsa) prAyazcitta kA vidhAna hai| dUsare se lekara pA~cave uddezaka taka mAsika udghAtika (laghumAsa) prAyazcitta kA ullekha hai| uddezka chaha se lekara gyAraha taka cAturmAsika anudghAtika (gurucAturmAsa) prAyazcitta kA prAvadhAna hai| uddezaka bAraha se lekara bIsa taka cAturmAsika udghAtika (laghucAturmAsa) prAyazcitta kA kathana hai| yahA~ yaha dhyAtavya hai ki ina adhyayanoM kA jo vibhAjana kiyA gayA hai usakA AdhAra mAsika udghAtika, mAsika anudghAtika, cAturmAsika udghAtika, cAturmAsika anudghAtika aura AropaNA, ye pA~ca vikalpa haiN| mukhyataH prAyazcitta ke do hI prakAra hai- mAsika aura caaturmaasik| zeSa dvimAsika, trimAsika, chahamAsika paryanta ye prAyazcitta AropaNA ke dvArA banate haiN| bIsaveM adhyayana kA pramukha viSaya AropaNA' hI hai| yahA~ prAyazcitta vidhAna kI carcA karane ke pUrva yaha darzAnA Avazyaka hai ki prastuta sUtra meM prAyazcitta ke jo cAra prakAra batAye gaye haiM ve prAyazcitta kina-kina sthitiyoM meM kisa-kisa prakAra se lagate haiM? tatsambandhI prAyazcittatAlikA isa prakAra haiM - (parAdhInatA meM yA asAvadhAnI meM hone vAle aparAdhAdi kA prAyazcitta) | prAyazcitta / jaghanyatapa | madhyamatapa / utkRSTatapa 1. laghumAsa cAra ekAzanA | pandraha ekAzanA | sattAvIsa ekAzanA 2. gurumAsa cAra nIvi pandraha nIvi | tIsa nIvi 3.laghu caumAsI cAra AyaMbila | sATha nIvi eka sau ATha upavAsa | 4.guru caumAsI cAra upavAsa cAra chaThTha (belA) | eka sau bIsa upavAsa yA cAra mAsa dIkSA payArya cheda ' vinayapiTaka ke pAtimokkha vibhA. meM bhikSu-bhikSuNiyoM ke vividha aparAdhoM ke lie vividha prAyazcittoM kA varNana hai, uddhRta - jaina sAhitya kA itihAsa bhA. 3 pR. 221 / / 2 AropaNA - eka doSa se prApta prAyazcitta meM dUsare doSa ke Asevana se prApta prAyazcitta kA AropaNa karanA AropaNA hai| yaha pA~ca prakAra kI kahI gaI haiM 1. prasthApitA, 2. sthApitA, 3. kRtsanA, 4. akRtsanA, 5. haaddhdd'aa| Page #356 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 326/prAyazcitta sambandhI sAhitya AturatA se laganevAle aticArAdi ke prAyazcitta prAyazcitta jaghanyatapa | madhyamatapa | utkRSTatapa | 1. laghumAsa cAra AyaMbila pandraha AyaMbila sattAvIsa AyaMbila 2. gurumAsa cAra AyaMbila evaM pandraha AyaMbila | tIsa AyaMbila pAraNe meM cora evaM pAraNA meM pAraNe meM cora | vigaya kA tyAga |cora vigaya kA vigaya kA tyAga tyAga | 3. laghu caumAsI cAra upavAsa cAra chaTha (bele) eka sau ATha upavAsa | 4. guru caumAsI cAra chaTha yA cAra cAra aThThama yA eka sau bIsa dina kA cheda | cAra dina kA cheda | upavAsa yA cAra mAsa kA cheda tIvra mohadaya (Asakti) se lagane vAle aticArAdi ke prAyazcitta | prAyazcitta nAma jaghanyatapa madhyamatapa | utkRSTatapa 1. laghumAsa cAra upavAsa pandraha upavAsa | sattAvIsa upavAsa 2. gurumAsa cAraupavAsa | pandraha upavAsa tIsa upavAsa cauvIhAra tyAga cauvIhAra tyAga cauvIhAra tyAga | 3. laghu caumAsI cAra bele, pAraNe | cAra tele, pAraNe | eka sau ATha meM AyaMbila meM AyaMbila upavAsa, pAraNe meM AyaMbila 4. guru caumAsI cAra tele, pAraNe | pandraha tele pAraNe | eka sau bIsa meM AyaMbila yA meM AyaMbila yA | upavAsa, pAraNe meM 40 dina kA dIkSA 60 dina kA dIkSA | AyaMbila yA 120 cheda dina kA dIkSA cheda yahA~ jAnane yogya hai ki pratisevI kI vaya, sahiSNutA aura deza-kAla ke anusAra gItArtha muni 'tAlikA' meM kahe prAyazcitta se hInAdhika tapa-cheda Adi de sakate haiN| dUsarI bAta yaha hai ki nizIthasUtra meM jahA~-jahA~ bhI ukta cAra prakAra ke prAyazcitta ke vidhAna kahe gaye haiM vahA~-vahA~ parAdhInatA, AturatA evaM Asakti Adi kI apekSA tathA pariNAmoM aura adhyavasAyoM kI tIvra, tIvratara, tIvratama koTiyA~ ke AdhAra para samajhane jAnane caahiye| cheda Page #357 -------------------------------------------------------------------------- ________________ jaina vidhi-vidhAna sambandhI sAhitya kA bRhad itihAsa/327 nizIthasatra ke pratyeka uddezaka meM pahale tattad prAyazcitta ke yogya kAryoM-doSoM kA ullekha kiyA gayA hai anta meM una saba ke lie tatsambaddha prAyazcitta vizeSa kA nAmollekha kara diyA gayA hai| nizIthasUtra meM ullakhita prAyazcita yogya doSoM evaM tatsambandhI prAyazcitta vidhAna kA vivaraNa isa prakAra haipahalA uddezaka - isa uddezaka meM nimnokta kriyAoM ke lie gurumAsa athavA mAsa-guru (upavAsa) prAyazcitta kA vidhAna kiyA gayA hai - hastakarma karanA, aMgAdAna (kaSThAdi kI nalI ko aMgAdAna meM pravaSTi) karavAnA, aMgAdAna kA mardana karanA, tela Adi se aMgAdAna kA abhyaMga karanA, padmacUrNa Adi se aMgAdAna kA ubaTana karanA, aMgAdAna ko pAnI se dhonA, aMgAdAna meM nalI ko praviSTa karanA, aMgAdAna karanA, aMgAdAna ke Upara kI tvacA ko dUra kara andara kA bhAga khulA karanA, aMgAdAna ko sUMghanA, sacitta puSpAdi sUMghanA, sacitta padArtha para rakhA huA sugandhita dravya sUMghanA, mArga meM kIcar3a Adi se pairoM ko bacAne ke lie dUsaroM se patthara, Adi rakhavAnA, U~ce sthAna para car3hane ke lie dUsaroM se sIr3hI Adi rakhavAnA, bhare hue pAnI ko nikAlane ke lie nAlI Adi banavAnA, suI Adi tIkhI karavAnA. kaiMcI ko teja karavAnA, nakhachedaka ko ThIka karavAnA, karNa zodhaka ko sApha karavAnA, niSprayojana suI kI yAcanA karanA, niSprayojana kaiMcI mA~ganA, avidhipUrvaka suI Adi mAMganA, apane lie mA~gakara lAyI huI suI se paira Adi kA kA~TA nikAlanA, suI Adi ko avidhipUrvaka vApasa sauMpanA, alAbu tumbe kA pAtra, dAru-lakar3I kA pAtra aura mRtti miTTI kA pAtra dUsaroM se sApha karavAnA sudharavAnA, daNDa, lAThI Adi dUsaroM se sudharavAnA, pAtra para zobhA ke lie kArI Adi lagAnA, pAtra ko avidhi pUrvaka bA~dhanA, pAtra ko eka hI baMdha (gA~Tha) se bA~dhanA, pAtra ko tIna se adhika baMdha se bA~dhanA, pAtra ko atirikta bandha se bA~dhakara Der3ha mahine se adhika rakhanA, vastra para (zobhA ke lie) eka kArI lagAnA, vastra para tIna se adhika kAriyA~ lagAnA, avidhi se vastra sInA, vastra ke eka palle ke (zobhA nimitta) eka gA~Tha denA, vastra ke tIna palloM ke tIna se adhika gA~Tha denA (jIrNa vastra ko adhika samaya taka calAne ke lie), vastra ko niSkAraNa mamatva bhAva se gA~Tha dekara ba~dhA rakhanA anya jAti ke vastra grahaNa karanA, atirikta vastra DeDha mahine se adhika rakhanA, apane rahane ke makAna kA dhUA~ dUsare se sApha karavAnA, nirdoSa AhAra meM sadoSa AhAra kI thor3I sI mAtrA milI ho usa AhAra (pUtikarma) kA upabhoga krnaa|| dvitIya uddezaka - isa dvitIya uddezaka meM una kriyAoM (doSoM-aparAdhoM) kA nirdeza kiyA gayA hai jinake doSoM kI zuddhi ke lie laghumAsa athavA mAsalaghu (ekAzana) Page #358 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 328/prAyazcitta sambandhI sAhitya kA prAyazcitta AtA hai| mAsalaghu prAyazcitta ye yogya doSa ye haiM - dArudaNDa kA pAdapoMchana karanA, dArudaNDa kA pAdapoMchana rakhanA, dArudaNDa kA pAdapoMchana (zobhA ke lie) dhonA, acitta bhAjana Adi meM rakhI huI gandha ko sUMghanA, kIcar3a ke rAste meM patthara Adi rakhanA, pAnI nikAlane kI nAlI Adi banavAnA, bA~dhane kA pardA Adi banavAnA, suI ko svayameva sudhAranA, kaiMcI Adi ko svayameva sudhAranA, thor3A sA bhI kaThora vacana bolanA, jarA sA bhI jhUTha bolanA, jarA sI bhI corI karanA, thoDe se bhI acitta pAnI se hAtha, pA~va, kAna, A~kha, dA~ta, nakha, mukha dhonA, akhaNDa carma rakhanA, akhaNDa (binA phAr3A) vastra rakhanA, alAbu Adi se pA~va ko svayameva sudhAranA-ghisanA, daNDa Adi ko svayameva sudhAranA, kisI para dabAva DAlakara pAtra Adi lenA, hamezA agrapiNDa (cAvala Adi pake hue padArthoM kA Upara kA prathama bhAga, pahalI hI pahalI roTI Adi) grahaNa karanA, hamezA eka hI ghara kA AhAra khAnA, nitya bhAga (dAna ke lie nikAlA jAne vAlA kucha hissA) kA upabhoga karanA, hamezA eka hI sthAna para rahanA, dAtA kI prazaMsA karanA, bhikSAkAla ke pUrva athavA pazcAt niSkAraNa apane paricita gharoM meM praveza karanA, anyatIrthika Adi ke sAtha sthaMDilabhUmi ke lie jAnA, aneka prakAra ke khAdyapadArtha grahaNa kara unameM se acchI-acchI cIjeM khA jAnA evaM kharAba cIjeM pheMka denA, zayyAtara ke ghara kA AhAra pAnI grahaNa karanA, mA~ga kara lAye hue zayyA saMstAraka ko maryAdA se adhika samaya taka rakhanA, upAzraya kA parivartana karate samaya binA svAmI kI anumati ke kisI prakAra kA sAmAna eka sthAna se dUsare sthAna para le jAnA, prAtihArika (vApisa dene yogya) zayyA saMstAraka svAmI ko sauMpe binA vihAra kara lenA, binA pratilekhana ke upadhi upakaraNa rakhanA aadi-aadi| tIsarA uddezaka - tRtIya uddezaka meM bhI una doSoM kA ullekha kiyA gayA hai jinakI zuddhi ke lie mAsalaghu kA prAyazcitta vidhAna hai| ve doSa nimnokta haiM - dharmazAlA, ArAmagRha, gRhapatikula, tathA anyatIthikAgRha meM jAkara azanAdi kI yAcanA karanA, inkAra kara dene para bhI kisI ke ghara meM AhArAdi ke nimitta praveza karanA, bhojAdi meM se AhArAdi grahaNa karanA, pA~vo ko sApha karanA, pairoM meM tela Adi lagAnA, pairoM ko uSNa yA zIta jala se dhonA, gurde athavA kukSI meM utpanna kRmiyoM ko aMgulI se nikAlanA, laMbe nAkhUnoM ko kATanA, guhya sthAna ke laMbe bAloM ko kATanA, jaMghA-kukSi dAr3hI mUchoM ke laMbe bAloM ko kATanA, dA~to ko ghisanA, dA~toM meM raMga lagAnA, A~khe masala kara sApha sutharI karanA, pA~va Adi ragar3a-ragar3a kara sApha karanA, zarIra kA pasInA sApha karanA, Page #359 -------------------------------------------------------------------------- ________________ jaina vidhi-vidhAna sambandhI sAhitya kA bRhad itihAsa/329 sana Adi kA dhAgA vazIkaraNa ke lie baTanA, ghara ke sAmane laghunIti-baDInIti paraThanA, sArvajanika sthAna, kIcar3a phUlana yuktasthAna, ikSuvana Adi udyAga meM mala-mUtra pheMkanA ityaadi| cauthA uddezaka- isa uddezaka meM bhI mAsalaghu prAyazcitta se sambandhita kriyAoM para prakAza DAlA gayA hai| isameM likhA hai ki jo sAdhu rAjA ko vaza meM karatA hai, rAjA kI pUjA karatA hai, rAjarakSaka, nagarakSaka, nigamarakSaka, sarvarakSaka ko apane vaza meM karatA hai unakI arcA pUjA karatA hai, AcArya upAdhyAya ko binA diye AhAra karatA hai, binA gaveSaNA ke AhAra karatA hai, nirgrantha athavA nirgranthI ke upAzraya meM binA kisI saMketa kiye praveza karatA hai, paraspara ha~sI majAka karatA hai, nayA kleza utpanna karatA hai, kSamA mAMgane dene ke bAda punaH kleza karatA hai, mu~ha phAr3a-phAr3akara ha~satA hai, pArzvastha (zithilAcArI) ke sAtha sambandha rakhatA hai, gIle hAtha, bartana, cammaca Adi se AhArAdi grahaNa karatA hai, sthaMDila bhUmi kI pratilekhanA nahIM karatA hai, avidhipUrvaka laghunIti- bar3InIti kA tyAga karatA hai usake lie laghumAsika (mAsalaghu) prAyazcita kA vidhAna hai| pA~cavAM uddezaka- pA~cavA uddezaka bhI mAsalaghu prAyazcitta se sambandhita haiN| isameM ullekha haiM ki jo sAdhu-sAdhvI sacitta vRkSa ke mUla para kAyotsarga kareM, baiThe, khar3e rahe, azanAdi cAroM prakAra kA AhAra kareM, svAdhyAya kareM, apanI cAdara gRhastha se silAve, cAdara maryAdA se adhika laMbI banAve, prAtihArika pAdapoMchana ko usI dina vApisa na lauTAve, sacitta lakar3I kA daNDa Adi banAve mukha kA vINA jaisA banAve, patra, phUla, phala Adi kI vINA banAve, ina vINAoM ko bajAve, anya prakAra ke zabdoM kI nakala kare sAmAcArI viruddha AcAra vAle sAdhu sAdhvI ke sAtha AhAra-vihAra kareM, parimANa se adhika laMbA rajoharaNa rakhe, bahuta choTA evaM patalA rajoharaNa rakhe, rajoharaNa ko apane se bahuta dUra rakheM, rajoharaNa para baiThe, rajoharaNa ko sira ke nIce rakhe usake lie mAsalaghu prAyazcitta kA vidhAna hai| chaThA uddezaka- isa uddezaka meM maithuna sambandhI kriyAoM ke lie guru cAturmAsika prAyazcitta kA vidhAna batalAyA gayA hai| ve kriyAe~ nimna haiM - strI se maithuna sevana ke lie prArthanA karanA, maithuna kI kAmanA se hastakarma karanA, strI kI yoni meM lakar3I Adi DAlanA, apane liMga kA parimardana karanA, apane aMgAdAna kI tela Adi se mAliza karanA, nirlajja vacana bolanA, kleza karanA, vasati chor3akara anyatra jAnA, viSaya bhoga ke lekha karanA, vasati chor3akara anyatra jAnA, viSayabhoga ke lekha likhanA-likhavAnA, lekha likhane-likhavAne kI icchA se bAhara jAnA ityaadi| Page #360 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 330/prAyazcitta sambandhI sAhitya sAtavA~ uddezaka- isa uddezaka meM bhI maithuna viSayaka kriyAoM para prakAza DAlA gayA hai aura una kriyAoM se lage doSoM kI zuddhi ke lie gurucAturmAsika prAyazcitta kA vidhAna batalAyA hai| ve doSayukta kriyAe~ nimna haiM - maithuna kI abhilASA se tRNamAlA, daMtamAlA, zaMkhamAlA, puSpamAlA Adi banAnA, rakhanA evaM dhAraNa karanA, lauha, tAmra, raupya, suvarNa Adi kA saMcaya evaM upabhoga karanA, hAra, arghahAra, ekAvalI, muktAvalI, ratnAvalI, kuMDala, mukuTa, suvarNasUtra Adi banAnA evaM dhAraNa karanA, carma se vividha prakAra ke vastra banAnA evaM dhAraNa karanA, suvarNa ke vividha jAti ke vastra banAnA evaM dhAraNa karanA, rAgAtmaka bhAva paidA karane vAle sthAnoM ko hilAnA yA masalanA, pazu-pakSI ke pA~va, paMkha, pU~cha Adi gupta aMga meM lagAnA, pazu-pakSI ko strI rUpa mAnakara usakA AliMgana, cumbana karanA, maithunecchA se kisI ko AhArAdi denA, zAstra par3hAnA, vAcanA denA ityaadi| AThavA~ uddezaka- yaha uddezaka bhI guru cAturmAsika prAyazcitta se sambandhita hai| isameM batAyA gayA hai ki jo sAdhu dharmazAlA Adi meM akelI strI ke sAtha rahatA hai, svAdhyAya karatA hai, rAtri athavA saMdhyA meM striyoM se ghirA huA lambI-caur3I kathA kahatA hai, svagaNa yA paragaNa kI sAdhviyoM ke sAtha vihAra karatA hai, apane svajanoM ke sAtha rahatA hai, sAtha vihAra karatA hai, rAjA Adi dvArA vizeSa taura para taiyAra kiyA gayA AhArAdi grahaNa karatA hai, rAjA kI hastizAlA, gajazAlA, guhyazAlA, maithunazAlA Adi meM jAkara AhArAdi grahaNa karatA hai, rAjA dvArA dIna-dukhiyoM ko diye jAne vAle AhAra meM se kisI prakAra kI sAmagrI grahaNa karatA hai to use gurucAturmAsa kA prAyazcitta lagatA hai| nauvA~ uddezaka - isa uddezaka meM bhI una una doSa pradhAna kriyAoM kA varNana haiM jinakA sevana karane para guru cAturmAsa kA prAyazcitta AtA hai| nimnalikhita kriyAe~ gurucAturmAsa prAyazcitta ke yogya haiM - rAjapiNDa grahaNa karanA, rAjA ke antaHpura meM praveza karanA, rAjA ke dvArapAla Adi se AhArAdi maMgavAnA, rAjA ke yahA~ taiyAra kiye gaye bhojana ke caudaha bhAgoM meM se kisI bhI bhAga kA AhAra grahaNa karanA, nagara meM praveza karate samaya athavA bAhara jAte samaya rAjA ko dekhane kA vicAra karanA, rAjA ke nivAsa-sthAna ke Asa-pAsa svAdhyAya Adi karanA, 'caudaha bhA. ye haiM - 1. dvArapAla kA bhA. 2. pazuoM kA bhA., 3. bhRtyoM kA bhA., 4. bali kA bhA., 5. dAsa-dAsiyoM kA bhA., 6. ghoDoM kA bhA., 7. hAthiyoM kA bhA., 8. aTavI Adi ko pAra kara Ane vAloM kA bhA., 6. durbhikSa pIDitoM kA bhA., 10. duSkAla pIr3itoM kA bhA., 11. bhikhAriyoM kA bhA. 12. rogiyoM kA bhA., 13. varSA ke nimitta dAna karane kA bhA. aura 14. atithiyoM kA bhaa.| Page #361 -------------------------------------------------------------------------- ________________ dasa' rAjyAbhiSeka kI rAjadhAniyoM meM rAjyotsava hote samaya mahIne meM do-tIna bAra praveza karanA athavA nikalanA / jaina vidhi-vidhAna sambandhI sAhitya kA bRhad itihAsa / 331 dasavA~ uddezaka yaha uddezaka bhI guru cAturmAsika prAyazcitta se sambandhita hai| isameM nirdeza hai ki jo sAdhu AcArya ko kaThora evaM karkaza vacana kahatA hai, AcArya kI avajJA karatA hai, anantakAya mizrita AhAra karatA hai, AdhAkarmika ( sAdhu ke nimitta banAyA huA ) AhAra karatA hai, lAbhAlAbha kA nimitta batAtA hai, kisI nirgrantha-nirgranthI yA dIkSArthI gRhastha- gRhasthinI ko bahakAtA yA apaharaNa karatA hai, sUryodaya athavA sUryAsta ke prati niHzaMka hokara AhAra pAnI karatA hai, rAta ko athavA zAma ko DakAra Ane para sAvadhAnI pUrvaka nahIM thuMkatA hai, varSARtu ke prathama mAsa meM grAmAnugrAma vicaraNa karatA hai, paryuSaNa ke kAla ke binA hI paryuSaNa karatA hai, paryuSaNa (saMvatsarI) ke dina goloma mAtra bhI bAla rakhatA hai, paryuSaNa ke dina AhAra karatA hai, cAturmAsa prArambha hone ke bAda aura cAturmAsa pUrNa hone ke pahale vastra kI yAcanA karatA hai vaha guru cAturmAsa prAyazcitta kA bhAgI hotA hai| gyArahavA~ uddezaka yaha uddezaka bhI guru cAturmAsika prAyazcitta ke yogya kriyAoM kA pratipAdana karatA hai| ve kriyAe~ nimnalikhita haiM- lauha pAtra banAnA, lauha pAtra rakhanA, isI prakAra anya dhAtuoM ke pAtra upayoga meM lAnA, daMta, zrRMga, vastra, carma, ratna zaMkha Adi ke pAtra kAma meM lAnA, (sAdhu ko miTTI, alAbu evaM kASTha ke pAtra hI upayoga meM lene kA vidhAna hai), do kosa ( ardhayojana ) se Age pAtra kI yAcanA karane jAnA, dharma kA avarNavAda karanA, adharma kI prazaMsA karanA, svayaM ko bhayabhIta karanA yA anya ko bhayabhIta karanA, svayaM saMyama dharma se vimukha honA evaM dUsaroM ko usase vimukha karanA, rAtribhojana karanA, bAsI AhArAdi kA upabhoga karanA, ayogya ko dIkSA denA, ayogya sAdhu-sAdhvI kI sevA karanA, bAlamaraNa kI prazaMsA karanA / bAlamaraNa 17 prakAra ke kahe gaye haiN| 1. parvata se girakara maranA, 2. reta meM praveza kara maranA, 3. khaDDe meM girakara maranA, 4 vRkSa se girakara maranA, 5 . kIcar3a meM pha~sakara maranA, 6. pAnI meM praveza kara maranA, 7. pAnI meM kUdakara maranA, 8. agni meM praveza kara maranA, 6. agni meM kUdakara maranA, 10. viSa kA bhakSaNa kara maranA, 11. zastra se AtmahatyA karanA, 12. indriyoM ke vaza - , dasa rAjya ye haiM hastinApura aura rAjagRha / 2 paryuSaNa (bhAdrapada zuklA) kI tithi paMcamI varSARtu prArambha hone ke pacAsa dina bAda evaM samApta hone ke 70 dina pahale AtI hai| dekhie, samavAyAMga sU. 70 - campA, mathurA, vArANasI, zrAvastI, sAketa, kaMpilla, kauzambI, mithilA, Page #362 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 332/prAyazcitta sambandhI sAhitya ho mRtyu prApta karanA, 13. punaH usI bhava meM utpanna hone kA Ayukarma bA~dhakara maranA, 14. zalyapUrvaka maranA, 15. phA~sI lagAkara maranA, 16. mRtaka ke kalevara meM praveza kara maranA, 17. saMyamabhraSTa hokara maranA ityaadi| bArahavA~ uddezaka - prastuta uddezaka meM laghu cAturmAsika prAyazcitta ke yogya doSoM para vicAra kiyA gayA hai| ve doSajanya kriyAe~ nimna haiM- trasaprANI ko muMjapAza, kASThapAza, carmapAza, rajjupAza, sUtrapAza Adi se bA~dhanA, pratyAkhyAna kA bhaMga karanA, sacitta mizrita AhAra, kA upabhoga karanA, saloma carma rakhanA, sAdhvI kI saMghATI (cAdara) gRhastha se silAnA, pRthvIkAyAdi kI virAdhanA karanA, gRhastha ke bhAjana (pAtra) meM bhojana karanA, gRhastha ke vastra pahananA, gRhastha kA auSadhopacAra karanA, nirjhara, guphA, sarovara, Adi viSama sthAnoM ko dekhane ke lie Atura rahanA, gozAlA, azvazAlA Adi dekhane kI abhilASA rakhanA, prathama paurUSI meM grahaNa kiyA huA AhAra antima paurUSI taka rakhanA, pahale dina gobara grahaNa kara dUsare dina kAma meM lenA, isI prakAra Alepana Adi vastuoM kA bhI maryAdA kAla pUrNa hone ke bAda unakA upayoga karanA, apane upakaraNa gRhastha se uThavAnA, gRhastha Adi se kAma karavAkara badale meM AhArAdi denA ityaadi| terahavA~ uddezaka- yaha uddezaka bhI laghu-cAturmAsika prAyazcitta se sambaddha hai| isameM pratipAdita haiM ki jo sAdhu pRthvIkAyAdi se saTakara baiThe, soye, svAdhyAya kare, sacitta raja se bharI huI zilA para zayana kare, snAna karane ke sthAna para uThe-baiThe, khule AkAza meM soye-baiThe, gRhastha ko zilpa-kalA Adi sikhA, gRhastha para kopa kare, unheM kaThora vacana kahe, unheM bhaviSya Adi batalAveM, maMtra-taMtra sikhAve, darpaNa, talavAra, maNi, pAnI Adi meM apanA mukha dekhe, vamana kare, virecana leM, zithilAcArI ko vandana namaskAra kare, dhAtrI-dUtI-nimitta-AjIvaka-cikitsApiNDa ke dvArA AhAra grahaNa kareM, krodhAdipUrvaka AhAra grahaNa kare usake lie laghu-cAturmAsika prAyazcitta kA vidhAna hai| caudahavA~ uddezaka - isa uddezaka meM pAtra sambandhI doSapUrNa kriyAoM para prakAza DAlA gayA hai aura batAyA gayA hai ki jo bhikSu svayaM pAtra mola leM, dUsaroM se mola livAve, mola lekara detA ho, use grahaNa kareM, udhAra le, udhAra livAve, udhAra diyA huA grahaNa kare, adala-badala kare, karavAve yA adala-badala kara dene vAle se grahaNa kare, balapUrvaka le, svAmI kI anumati ke binA le, sanmukha lAkara dene vAle se grahaNa kareM, atirikta pAtra gaNI kI AjJA ke binA dUsare sAdhuoM ko de, naye pAtra meM tela Adi lagAve, sacitta pRthvI para pAtra dhUpa meM rakhe, chata, khATa, khaMbhe Adi para pAtra sUkhAve, pAtra ke lobha se kahIM rahe athavA varSAvAsa kare vaha laghu cAturmAsika prAyazcitta kA adhikArI hotA hai| Page #363 -------------------------------------------------------------------------- ________________ jaina vidhi-vidhAna sambandhI sAhitya kA bRhad itihAsa/333 pandrahavA~ uddezaka - prastuta uddezaka meM bhI laghu-cAturmAsika prAyazcitta sambandhI kriyAoM para prakAza DAlA gayA hai| isameM ullikhita haiM ki jo sAdhu kisI sAdhu ko AkrozapUrNa kaThora vacana kahe, kisI sAdhu kI AzAtanA kare, sacitta Ama Adi khAye, sacitta padArtha para rakhA huA acitta Ama Adi khAye, gRhastha Adi se apane hAtha-pA~va dabavAve, tela Adi kI mAliza karavAve, gRhastha ko AhAra-pAnI de, gRhastha ke dhAraNa karane kA zveta vastra grahaNa kare, vibhUSA ke lie pA~va Adi kA pramArjana kare, nakha Adi kATe, dA~ta Adi sApha kareM, vastra Adi dhove usake lie laghu-cAturmAsika prAyazcitta kA vidhAna hai| solahavA~ uddezaka- isa solahaveM uddezaka meM bhI laghu-cAturmAsika prAyazcitta kA hI vidhAna kiyA gayA hai| isameM nirUpita hai ki jo sAdhu pati-patnI ke zayanAgAra meM praveza kare, sadAcArI ko durAcArI aura durAcArI ko sadAcArI kahe, klezapUrvaka sampradAya kA tyAga karane vAle sAdhu ke sAtha khAna-pAna tathA anya prakAra kA vyavahAra rakhe, anArya deza meM vicarane kI icchA kare, jUgupsita kuloM se AhAra grahaNa kareM, gRhastha Adi ke sAtha AhAra pAnI kare, sacitta bhUmi para laghunIti-bar3InIti kA utsarga kare vaha laghu cAturmAsika prAyazcitta kA bhAgI hotA hai| satrahavA~ uddezaka - yaha uddezaka bhI laghu-cAturmAsika prAyazcitta se sambandhita hai| isameM ullekha haiM ki kutahala ke lie kisI trasa prANI ko rassI Adi se bA~dhanA athavA baMdhe hue prANI. ko kholanA, tUNa Adi kI mAlA banAnA, rakhanA athavA pahananA, khilaune Adi banAnA- unase khelanA, samAna AcAra vAle sAdhu-sAdhvI ko sthAna Adi kI suvidhA na denA, atiuSNa AhAra grahaNa karanA, gIta gAnA, vAdyayantra bajAnA, nRtyakaranA, vINA Adi sunane kI icchA karanA ityAdi kriyAe~ karane vAle sAdhu ke lie laghu cAturmAsika prAyazcitta kA vidhAna kahA gayA hai| aThArahavA~ uddezaka - isa uddezaka meM bhI laghu-cAturmAsika prAyazcitta se sambandhita aneka doSapUrNa kriyAoM kI carcA kI gaI haiN| ve isa prakAra haiM - akAraNa nAva meM baiThanA, nAva ke kharca ke lie paise lenA, dUsaroM ko paise dilAnA, nAva udhAra lenA, nAva meM baiThanA, sthala para par3I huI nAva ko pAnI meM DalavAnA, nAva meM bhare hue pAnI ko bAhara, pheMkanA, UrdhvagAminI yA adhogAminI naukA para baiThanA, nAva calAnA yA nAvika ko sahayoga denA, nAva meM AhArAdi grahaNa karanA, vastra kharIdanA, vastra ko sacitta pRthvI Adi para sukhAnA, avidhipUrvaka vastra kI yAcanA karanA ityaadi| unnIsavA~ uddezaka - prastuta uddezaka meM nimnokta kriyAoM ke lie laghu-cAturmAsika prAyazcitta kA vidhAna batAyA gayA hai - acitta vastu kA mola karanA, mola Page #364 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 334 / prAyazcitta sambandhI sAhitya livAnA, mola lekara dene vAle se grahaNa karanA, udhAra lenA-livAnA Adi, rogI sAdhu ke lie tIna datti' se adhika acitta vastu grahaNa karanA, acitta vastu (gur3a Adi) ko pAnI meM galAnA, asvAdhyAya kAla meM svAdhyAya karanA, indramahotsava, yajJamahotsava evaM bhUta mahotsava ke samaya svAdhyAya karanA, caitra pratipadA, ASAr3hI pratipadA, bhAdrapada pratipadA evaM kArtika pratipadA ke dina svAdhyAya karanA, AcArAMga ko chor3akara anya sUtra par3hAnA, ayogya ko zAstra par3hAnA, yogya ko zAstra na par3hAnA, AcArya upAdhyAya se na par3hakara apane Apa hI svAdhyAya karanA, pArzvastha Adi zithilAcAriyoM ko par3hAnA athavA unase par3hanA ityAdi / bIsavA~ uddezaka isa bIsaveM uddezaka ke prArambha meM sakapaTa evaM niSkapaTa AlocanA ke lie vividha prAyazcittoM kA vidhAna kiyA gayA hai| jo sAdhaka niSkapaTa AlocanA karatA hai usa sAdhaka ko jitanA prAyazcitta AtA hai usase kapaTayukta AlocanA karane vAle ko eka mAsa adhika prAyazcitta AtA hai| bhagavAn mahAvIra ke zAsana meM utkRSTa chaH mAsa ke prAyazcitta kA hI vidhAna hai| isa uddezaka meM prathama vividha bhaMga batAkara prAyazcitta kA nirUpaNa kiyA gayA hai| prAyazcitta sthAnoM kI AlocanA prAyazcitta dene para aura usake vahana kAla meM sAnugraha - niranugraha sthApita aura prasthApita kA bhI spaSTa nirUpaNa kiyA gayA hai| nizIthasUtra ke prastuta paricaya se spaSTa hotA hai ki yaha prAyazcitta sambandhI vidhi-vidhAna kA eka Akara aura mahattvapUrNa grantha hai / gurumAsika, laghumAsika, guru cAturmAsika aura laghucAturmAsika prAyazcitta vidhAna ke yogya samasta mahattvapUrNa kriyAoM kA samAveza huA hai / niHsaMdeha yaha anya AgamoM se vilakSaNa hai| nizIthaniryukti jaina paramparA meM mUla sUtra ke rahasyoM ko samajhane evaM abhivyakta karane hetu samaya-samaya para vividha vyAkhyA sAhitya kA nirmANa huA hai| unameM niyukti ko prathama sthAna milA hai| nizItha ke mUlasUtra para bhI niryukti likhI gaI hai jise atirikta niyuktiyoM meM mAnA jAtA hai| nizItha niryukti prAkRta padya meM hai / isa niyukti kI gAthAe~ nizItha bhASya meM isa prakAra samAviSTa ho gaI haiM ki unheM alaga nahIM kiyA jA sakatA hai| jahA~ para cUrNikAra saMketa karate haiM vahIM para yaha patA calatA hai ki yaha niyukti kI gAthA hai , eka bAra meM yA eka dhAra meM jitanA AhAra AhAra diyA jAye yA grahaNa kiyA jAye vaha datti kahalAtA hai| Page #365 -------------------------------------------------------------------------- ________________ jaina vidhi-vidhAna sambandhI sAhitya kA bRhad itihAsa/335 aura yaha bhASya kI gAthAe~ haiN| isameM mUlagrantha ke pratyeka pada para vyAkhyA na kara mukhya rUpa se pAribhASika zabdoM kI vyAkhyAe~ kI gaI hai| yaha vyAkhyA zailI nikSepa paddhati paraka hai| nikSepa paddhati meM kisI eka pada ke sambhAvita aneka artha karane ke pazcAt unameM se aprastuta arthoM kA niSedha kara prastuta artha kA grahaNa kiyA jAtA hai| nyAyazAstra meM yaha paddhati atyanta pracalita rahI hai| Aryabhadra yA bhadrabAhusvAmI ne jo bhI niyuktiyA~ likhI haiM unameM prAyaH isa nikSepa paddhati ko hI apanAyA hai| yahA~ yaha batAnA apekSita laga rahA hai ki bhadrabAhu ne Avazyakaniyukti meM likhA hai ki- eka zabda ke aneka artha hote haiM para kauna sA artha kisa prasaMga ke lie upayukta hai ityAdi ko dhyAna meM rakhate hue sahI dRSTi se artha nirNaya karanA aura usa artha kA mUlasUtra ke zabdoM ke sAtha sambandha sthApita karanA niyukti kA prayojana hai| dUsare zabdoM meM kahA jAye to sUtra aura artha kA nizcita sambandha batAne vAlI vyAkhyA niyukti hai athavA nizcaya se artha kA pratipAdana karane vAlI yukti niyukti hai| suprasiddha jarmana vidvAn sArapeNTiyara ne niyukti kI paribhASA karate hue likhA hai ki 'niyuktiyA~ apane pradhAna bhAga ke kevala iMDeksa kA kAma karatI haiN| ve sabhI vistAra yukta ghaTanAvaliyoM kA saMkSepa se ullekha karatI haiN| nizIthaniyukti meM bhI sUtragata zabdoM kI vyAkhyA nikSepa paddhati se kI gaI hai| saMbhavataH nizIthaniyukti eka prakAra se AcArAMganiyukti kA hI aMga hai, kyoMki AcArAMganiyukti ke aMta meM svayaM niyuktikAra ne likhA hai ki paMcama cUlikA nizItha kI niyukti maiM bAda meM kruNgaa| saMkSepataH nizItha mUlasUtra kI bhA~ti nizIthaniyukti bhI prAyazcitta vidhi-vidhAna kA maulika grantha hai| isameM prAyazcitta yogya doSapUrNa kriyAoM (zabdoM) kA sUtrazaH artha kiyA gayA hai| nizIthabhASya niyuktiyoM kI vyAkhyA zailI atyanta gUr3ha aura saMkSipta hotI haiN| usakA mukhya lakSya pAribhASika zabdoM kI vyAkhyA karanA hotA hai| parantu niyuktiyoM ke gambhIra rahasyoM ko prakaTa karane vAle padyAtmaka prAkRta vyAkhyAe~ bhASya kahalAtI hai| niyuktiyoM ke zabdoM meM chipA huA artha bAhulya bhASya dvArA abhivyakta hotA hai| ' Avadhyakaniyukti gA. 88 2 'sUtrArthayoH parasparaM niyojana sambandhanaM niyukti - vahI 83 3 nizcayena arthapratipAdika yuktiH niyuktiH - vahI 1/2/1 * uddhRta-nizIthasUtra, bhUmikA devendramuni pR. 65 5 paMcamacUlA nisIhaM, tassa ya uvari bhaNIhAmi - Avazyakaniyukti gA. 346 Page #366 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 336 / prAyazcitta sambandhI sAhitya nizIthabhASya ke racayitA saMghadAsagaNi hai / prastuta bhASya kI aneka gAthAe~ bRhatkalpa aura vyavahArabhASya meM haiN| isameM aneka rasaprada sarasa kathAe~ bhI hai| saMkSepataH taH yaha bhASya vividha dRSTiyoM se zrAvakAcAra evaM tatsambandhI prAyazcitta vidhAna kA nirUpaNa karatA hai| nizIthacUrNi nizIthasUtra para do-do cUrNiyA~ nirmita huI haiM kintu vartamAna meM usa para eka hI cUrNi upalabdha hai| nizIthacUrNi ke racayitA jinadAsagaNi mahattara haiN| isa cUrNi ko vizeSa cUrNi kahate haiN| yaha cUrNi mUlasUtra, niryukti evaM bhASya gAthAoM ke vivecana ke rUpa meM hai| isakI bhASA saMskRta mizrita prAkRta hai| nizIthacUrNi meM nizItha ke mUla bhAvoM ko spaSTa karane ke lie kucha naye tathya cUrNikAra ne apanI ora se diye haiN| nizIthasUtra ke bIsa adhyayanoM kA saMkSipta sAra kahA jA cukA hai| yahA~ nizItha cUrNi meM prAyazcitta vidhAna ke yogya aura vizeSa jo bhI doSa yA aparAdhapUrNa kriyAoM kA nirUpaNa kiyA gayA hai unakA saMkSipta vivecana yaha haiM prArambha meM arihaMtAdi ko namaskAra kiyA gayA hai tathA AcArya, agra, prakalpa, cUlikA, aura nizItha kA nikSepa paddhati se cintana kiyA gayA hai| nizItha kA artha aprakAza-adhaMkAra kiyA hai| AcAra kA vizeSa kathana karate hue niryukti gAthA ko bhadrabAhukRta batAyA hai| Age cAra prakAra ke pratisevaka puruSa batAye gaye haiM jo utkRSTa, madhyama athavA jaghanya koTi ke hote haiN| ina puruSoM kA vividha bhaMgoM ke sAtha vistArapUrvaka varNana kiyA gayA hai| isI prakAra strI aura napuMsaka pratisevakoM kA bhI svarUpa batAyA gayA hai| Age SaDjIvanikAya, ahiMsAdi chaH vrata, piNDavizuddhi Adi kA varNana kiyA gayA hai / punaH pIThikA kA upasaMhAra karate hue yaha kahA gayA hai ki nizItha pIThikA kA sUtrArtha bahuzruta ko hI denA cAhie, ayogya puruSa ko nhiiN| prathama uddezaka meM caturtha mahAvrata kA vistAra se vivecana hai| dUsare uddezaka meM dravyasaMstava causaTha prakAra kA batAyA gayA hai usameM caubIsa prakAra ke dhAnya, caubIsa prakAra ke ratna, tIna prakAra ke sthAvara, do prakAra ke dvipada, dasa prakAra ke catuSpada Ate haiN| isake sAtha hI zayyAtara kauna hotA hai, vaha zayyAtara kaba banatA hai, usake piNDa ke prakAra, azayyAtara kaba banatA hai, sAgArika piNDa ke grahaNa se doSa, kisa paristhiti meM sAgArika piNDa grahaNa kiyA jA sakatA hai ityAdi viSayoM Page #367 -------------------------------------------------------------------------- ________________ jaina vidhi-vidhAna sambandhI sAhitya kA bRhad itihAsa/337 para cintana kiyA gayA hai| zayyA saMstAraka' kA antara batAyA gayA hai| upadhi ke vivecana meM avadhiyukta aura upagRhIta ye do prakAra batAye haiN| jina kalpikoM ke lie bAraha prakAra kI, sthavira kalpikoM kI lie caudaha prakAra kI aura sAdhviyoM ke lie paccIsa prakAra kI upadhi avadhi yukta kahI hai| tIsare uddezaka meM bhikSAgrahaNa meM lagane vAle doSoM aura unakI zuddhi ke lie prAyazcitta kA vidhAna hai, anya doSoM ke sambandha meM bhI cintana kiyA hai cauthe uddezaka meM kAyotsarga ke vividha prakAra, sAmAcArI, rAjA, amAtya, rAjapurohita, zreSThi, sArthavAha, gaNadhara Adi ke lakSaNa, saMraMbha, samAraMbha aura AraMbha ke bheda prabhedAdi kA ullekha huA hai| pA~cave uddezaka meM zayyA ke caudaha prakAra, saMbhoga kA artha, saMbhogika sambandha ko samajhAne ke lie kucha aitihAsika AkhyAna diye haiN| chaThe uddezaka meM maithuna sambandhI doSa aura tatsambandhI prAyazcitta kahe gaye haiN| sAtaveM uddezaka meM kAmI bhikSu ke lie patra puSpAdi kI mAlAe~ banAnA pahananA Adi kA niSedha kiyA hai vikRta AhAra kA bhI niSedha kiyA gayA hai| AThaveM uddezaka ke prAMrabha meM akelA sAdhu caturtha mahAvrata kI surakSA ke lie kyA-kyA na kare usakA nirdeza hai| anta meM strI aura puruSa ke AkAroM ke viSaya meM kucha Avazyaka bAteM kahI gaI haiN| navameM uddezaka meM mukhyataH piNDa kA vicAra kiyA gayA hai| usameM sAdhu ko kisa-kisa ke nimitta kA banA huA AhAra kalpita nahIM hotA hai vaha batAyA gayA hai tathA sAdhu ko kahA~-kahA~ AhAra ke lie nahIM jAnA cAhie niSiddha sthAna meM jAne se lagane vAle doSa aura prAyazcitta bhI kahe gaye haiN| dazaveM uddezaka meM AdhAkarmika Adi AhAra ke doSoM kA sevana karane yA, rugNa kI upekSA karane para prAyazcitta kA vidhAna hai| varSAvAsa-pa!SaNA ke ekArthaka zabda diye gaye haiN| gyArahaveM uddezaka meM pAtra-grahaNa kI carcA hai, bhaya ke cAra prakAra kahe haiM, ayogya kI dIkSA kA niSedha kiyA hai aura aThAraha, bIsa evaM dasa prakAra ke dIkSA ke ayogya purUSa batalAye gaye haiN| bArahaveM uddezaka meM trasaprANI sambandhI bandhana mukti, pratyAkhyAna, bhaMga Adi kA varNana huA hai| terahaveM uddezaka meM sacitta pRthvI Adi kA sparza karanA, dhAtrAdi pA~ca piNDa dvArA bhikSA grahaNa karanA, vamana virecana karma karanA Adi sAdhu ke lie doSakArI kahA hai aura inakA prAyazcitta vidhAna bhI kahA gayA hai| caudahaveM uddezaka meM pAtra sambandhI doSoM kA nirUpaNa kara usase mukta hone ke ' zayyA sampUrNa zarIra ke barAbara hotI hai aura saMstAraka DhAI hAtha lambA hotA hai| 2 saMbhoga - yathokta vidhi se ekatra AhAropabhoga / jina sAdhuoM meM paraspara khAna-pAna Adi kA vyavahAra hotA hai, ve sAMbhogika kahalAte haiN| Page #368 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 338 / prAyazcitta sambandhI sAhitya lie prAyazcitta kA vidhAna kahA hai / pandrahaveM uddezaka meM zramaNa - zramaNiyoM ko sacitta Ama khAne kA niSedha kiyA hai| zramaNa zramaNiyoM kI dRSTi se tAlapralamba ke grahaNa kI vidhi para bhI prakAza DAlA gayA hai| solahaveM uddezaka meM zramaNa ko dehavibhUSA aura ati ujjavala upadhi dhAraNa kA niSedha kiyA hai| unheM aise sthAna para rahanA cAhie jahA~ brahmacarya kI virAdhanA na ho / sAdhu ko ghRNita kula meM se AhAra grahaNa nahIM karanA cAhie yaha bhI batAyA gayA hai| satrahaveM adhyayana meM gIta, hAsya, vAdya, nRtya, abhinaya Adi kA svarUpa batAkara zramaNa ke lie unakA AcaraNa karanA yogya nahIM mAnA gayA hai| aThArahaveM uddezaka meM naukA sambandhI doSoM para cintana kiyA gayA hai| naukA para ArUDha honA, naukA kharIdanA, naukA meM pAnI bharanA yA khAlI karanA, naukA ko khenA, nAva se rassI bAMdhanA, Adi ke prAyazcitta kA varNana hai / unnIsaveM uddezaka meM svAdhyAya aura adhyApana ke sambandha meM cintana kiyA gayA hai| isameM asvAdhyAya kAla meM svAdhyAya karane se lagane vAle doSa, ayogya ko svAdhyAya karAne se lagane vAle doSa aura yogya vyakti ko na par3hAne se lagane vAle doSoM para prakAza DAlA gayA hai| bIsaveM uddezaka meM mAsika Adi parihAra sthAna, pratisevana, AlocanA, prAyazcitta Adi para cintana kiyA gayA hai| anta meM cUrNikAra ne apanA nAma nirdeza kiyA hai aura cUrNi kA nAma 'vizeSacUrNi' likhA hai|' niSkarSataH yaha cUrNi apane Apa meM viziSTa hai| isameM AcAra ke niyamopaniyama evaM AcAravidhi meM lagane vAle doSa aura tatsambandhI prAyazcitta vidhAna kA savistRta vyAkhyAna huA hai| sAtha hI bhArata kI sAMskRtika, sAmAjika, dArzanika, prAcIna sAmagrI kA isameM anUThA saMgraha hai| aneka aitihAsika aura paurANika kathAoM kA sundara saMkalana hai / nizIthacUrNidurgapadavyAkhyA jaina paramparA meM zrI candrasUri nAma ke do AcArya hue haiN| eka maladhArI hemacandrasUri ke ziSya the aura dUsare candrakula ke zrI zIlabhadrasUri aura dhanezvarasUri guru- yugala ke ziSya the| unhoMne nizIthacUrNi ke bIsaveM adhyayana para 'nizIthacUrNi - durgapadavyAkhyA' nAmaka TIkA likhI hai| cUrNi ke kaThina sthaloM ko sarala va sugama banAne ke lie isakI racanA kI gaI hai, jaisA ki vyAkhyAkAra ne svayaM svIkAra kiyA hai| parantu yaha vRtti mahinoM ke prakAra, dina Adi ke sambandha meM vivecana karane se nIrasa ho gaI hai| 1 nizIthasUtra-madhukaramuni, Agama prakAzana samiti byAvara, bhUmikA ke AdhAra para Page #369 -------------------------------------------------------------------------- ________________ jaina vidhi-vidhAna sambandhI sAhitya kA bRhad itihAsa/339 prAyazcitta grantha yaha kRti saMskRta padya meM hai| isameM kevala zrAvakoM ke prAyazcitta kA nirUpaNa hai| isakI zloka saMkhyA 88 hai| isameM koI prazasti Adi nahIM hai, kevala Adi aura anta meM isake kartA kA nAma zrImad bhaTTAkalaMkadeva batalAyA gayA hai| parantu jAna par3atA hai ki ye tattvArtha, rAjavArtika Adi mahAna granthoM ke kartA akalaMkadeva se bhinna koI dUsare hI vidvAna hoNge| isameM koI Azcarya nahIM hai ki pratiSThA-pATha ke kartA akalaMka hI isake racayitA ho| itanA nizcita hai ki pratiSThA pATha ke kartA akalaMka 15 vIM zatI ke bAda hue haiN| unhoMne AdipurANa, jJAnArNava, ekAsandhisaMhitA, sAgAradharmAmRta, AzAdhara- pratiSThApATha, bahmasUri trivarNAcAra, nemicandra-pratiSThApATha Adi granthoM ke bahuta se padya apane grantha meM liye haiN| ataeva ve ina saba granthakartAoM ke bAda ke vidvAn haiM, yaha kahanA koI asaMgata nahIM hogaa| isa grantha kI racanA zailI se bhI mAlUma hotA hai ki na to yaha utanA prAcIna hI hai aura na bhaTTa akalaMkadeva kI racanAoM ke samAna isameM koI praur3hatA hI hai| isameM 'mokkulA' zabda jo bIsoM jagaha AyA hai vaha saMskRta nahIM hai, dezabhASIya hai| gujarAtI aura mAravAr3I meM 'mokalA' zabda vipulatA kA yA adhikatA kA vAcaka hai| laghu abhiSeka aura mokalA arthAt bar3A abhiSeka Adi aura bhI aisI kaI bAteM haiM jinase isakI arvAcInatA prakaTa hotI hai; jaise aneka aparAdhoM ke daNDa meM gauoM kA dAna aura taambuuldaan| jahA~ taka merI jAnakArI hai ki aneka jaina AcAryoM ne 'go-dAna' kA niSedha kiyA hai| isake sivAya isa grantha kA pUrva ke tIna prAyazcitta granthoM ke sAtha matabheda bhI mAlUma hotA hai udAharaNa ke lie yaha zloka draSTavya hai - jananItanujAdInAM cANDAlAdistriyAmapi / saMbhoge sati zuddhayarthaM paMcAzadupavAsakAH / / arthAt mAtA, putrI cANDAlI Adi ke sAtha vyabhicAra karane vAle ko paMcAzat upavAsa karane cAhie; parantu anya tInoM granthoM, yathA prAyazcittacUlikA, chedapiNDa, chedazAstra meM isa pApa ke prAyazcitta meM battIsa upavAsa likhe hai| isI taraha anyAnya pApoM ke prAyazcitta ke sambandha meM bhI matabheda hai| niSkarSataH yaha kRti arvAcIna hai|' hameM jinaratnakoza (pR. 276-280) ' yaha grantha 'prAyazcittasaMgraha' ke nAma se mANikacandra-digambara jaina granthamAlA samiti, hIrAbAga, muMbaI naM. 4 se prakAzita huA hai| Page #370 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 340 / prAyazcitta sambandhI sAhitya meM prAyazcitta vidhi-vidhAna sambandhI nimna racanAe~ prApta hotI haiN| unakA upalabdha varNana isa prakAra hai - prAyazcittatapavidhi - isakI koI jAnakArI nahIM milI hai| prAyazcitta cUlikA yaha grantha saMskRta meM hai aura saTIka hai| mUla grantha kI zloka saMkhyA 166 hai| isakI eka mUla prati ke AdhAra se mAlUma hotA hai ki mUlagrantha ke karttA zrI gurudAsa hai aura vRtti ke karttA zrI nandiguru hai / prastuta kRti kI bhUmikA meM yaha likhA gayA hai ki mUlakarttA kA nAma bilkula aparicita aura vilakSaNa hai ataH unheM isa nAma ke hone meM sandeha hai| yadi granthakarttA kA nAma gurudAsa hI hai, to bhI hame unake viSaya meM koI jAnakArI prApta nahIM hotI hai| isameM ullekha haiM ki rAjA bhoja ke samaya meM zrIcandra nAma ke eka vidvAna huye the, unakA 'purANasAra' nAmaka eka grantha hai| vaha vi. saM. 1070 kA banA huA hai| usakI prazasti meM unhoMne likhA hai ki sAgarasena nAmaka AcArya se mahApurANa par3hakara zrI nandi ke ziSya zrIcandra muni ne yaha grantha banAyA hai / isI taraha AcArya vasunandi ne apane zrAvakAcAra meM bhI eka zrI nandi kA ullekha kiyA hai jo unakI guru paramparA meM the- zrI nandi, nayanandi, nemicandra aura vasunandi / vasunandi kA samaya bArahavIM zatAbdI hai, ataH unake dAdAguru ke guru avazya hI unase 100 varSa pahale hue hoMge aura isa taraha saMbhavataH zrIcandra ke guru aura vasunandi ke paradAdA guru eka hI hoNge| ukta varNana ke AdhAra para yadi prAyazcitta TIkA ke karttA zrI nandiguru aura zrIcandra ke guru zrI nandi' eka hI haiM, to kahanA hogA ki yaha TIkA vikrama kI 11 vIM zatI meM racI gaI hai aura aisI meM mUlagrantha usase bhI pahale kA banA huA honA caahie| dazA isa grantha meM sAdhu aura upAsaka donoM se sambandhita prAyazcitta kahe gaye haiN| grantha ke prArambha meM maMgalAcaraNa evaM prayojanarUpa tIna zloka diye gaye haiM / prastuta kRti meM bhI pA~ca mahAvrata, chaThA rAtribhojanaviramaNavrata, pA~ca samiti, Avazyakazuddhi, pratikramaNa ityAdi meM lagane vAle doSoM ke prAyazcitta nirUpita kiye gaye haiN| , yaha kRti nAthurAmapremI, mANikacandra jaina granthamAlA, hIrAbAga, muMbaI naM. 4, vi.saM. 1678 kI prakAzita hai| bAbA dulIcandajI kI sUcI meM zrInandi muni ke eka ' yatisAra' nAmaka saTIka grantha kA ullekha hai| usameM yaha likhA hai ki yaha grantha jayapura meM maujUda hai| 2 jainahitaiSI bhA. 14 pR. 118 - 16 meM bAbU jugalakizorajI ne isa viSaya para eka vistRta noTa diyA hai| 3 yaha kRti 'prAyazcittasaMgraha' nAmaka pustikA meM saMkalita hai| Page #371 -------------------------------------------------------------------------- ________________ jaina vidhi-vidhAna sambandhI sAhitya kA bRhad itihAsa / 341 prAyazcitta sAmAcArI - isake karttA tilakAcArya hai| prAyazcitta pradAna vicAra baDI ke jJAnabhaMDAra meM maujUda hai| prAyazcitta nirUpaNa yaha grantha digambara muni somasena ne racA hai| prAyazcittavizuddhi yaha racanA sUrata ke jJAnabhaMDAra meM upalabdha hai| prAyazcitta vidhAna - yaha muni haMsasAgarajI ke jJAnabhaMDAra meM surakSita hai| prAyazcitta- isake karttA vidyAnandI hai / unakI yaha racanA saMskRta meM haiN| prAyazcitta yaha racanA indranandI kI prAkRta meM hai| prAyazcitta yaha racanA akalaMka kI hai| isameM 60 zloka hai| yaha zrAvakAcAra ke nAma se prasiddha hai| yaha muMbaI se vi.saM. 1678 meM prakAzita huI hai| prAyazcitta yaha ajJAtakartRka hai| isake anta meM 60 gAthAe~ kramabaddha hai| bRhatkalpasUtra jaina Agama sAhitya meM bRhatkalpa sUtra kA ati mahattvapUrNa sthAna rahA hai / chedasUtroM meM isakA dUsarA sthAna hai| anya chedasUtroM kI bhA~ti isa sUtra meM bhI zramaNoM ke AcAra viSayaka vidhi - niSedha, utsarga - apavAda, tapa, prAyazcitta Adi kA cintana kiyA gayA hai| isameM chaha adhyayana haiM, 81 adhikAra haiN| isakA graMthamAna 473 zloka parimANa hai| isameM kula 206 sUtra haiN| yaha kRti gadya meM hai| - - - kalpa kA artha - prastuta sUtra meM 'kalpa' zabda kA artha AcAra maryAdA hai| jisa zAstra meM sAdhu AcAra kI maryAdAoM evaM AcAra vidhiyoM kA varNana ho, vaha kalpa kahalAtA hai| jisa sUtra meM prabhu mahAvIra, prabhu pArzvanAtha, prabhu ariSTanemi aura prabhu RSabhadeva ke jIvanavRtta ke sAtha-sAtha sAdhu sAmAcArI kA varNana ho, vaha paryuSaNA kalpa hone se laghukalpa ke nAma se jAnA jAtA hai| jisa zAstra meM sAdhuoM kI AcAra maryAdA kA vistRta varNana ho, vaha bRhatkalpa kahalAtA hai| isameM sAmAyika, chedopasthApanIya aura parihAravizuddhi ina tInoM cAritroM ke vidhi-vidhAnoM kA samyak varNana hai| - yahA~ dhyAtavya hai ki paryuSaNAkalpa ( kalpasUtra ) se prastuta kalpasUtra kA nAma bhinna dikhAne ke lie isakA nAma 'bRhatkalpa' rakha diyA gayA hai| vastutaH 'bRhatkalpa' nAma kA koI Agama nahIM hai| naMdIsUtra meM isakA nAma 'kappo' hai| isa grantha kA vidhi-vidhAna paraka vivaraNa isa prakAra haiprathama uddezaka isa uddezaka meM 50 sUtra hai| isameM prathama ke pA~ca sUtra tAlapralaMba viSayaka hai| isameM nirgrantha aura nirgranthiyoM ke lie tAlapralaMba ko grahaNa karane kA niSedha kiyA gayA hai, kintu vidhipUrvaka vidArita, pakvatAlapralaMba lenA kalpya hai, aisA pratipAdita kiyA gayA hai| isake Age mAsakalpa viSayaka niyama meM zramaNoM ke Page #372 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 342/prAyazcitta sambandhI sAhitya RtubaddhakAla-hemanta aura grISmaRtu ke 8 mahinoM meM eka sthAna para rahane ke adhikatama samaya kA vidhAna kiyA gayA hai| zramaNoM ko prAcIra ke andara evaM prAcIra se bAhara nimnokta 16 prakAra ke sthAnoM meM varSARtu ke atirikta anya samaya meM eka sAtha, eka mAsa se adhika ThaharanA nahIM kalpatA hai| ve 16 sthAna ye haiM - 1. grAma- jahA~ rAjya kI ora se 18 prakAra ke kara liye jAte hoN| 2. nagarajahA~ 18 prakAra ke kara na liye jAte hoN| 3. kheTa- jisake cAroM ora miTTI kI dIvAra ho| 4. karbaTa- jahA~ kama loga rahate hoN| 5. maDamba- jisake bAda DhAI kosa taka koI gA~va na ho| 6. pattana- jahA~ saba vastue~ upalabdha hoN| 7. Akara- jahA~ dhAtu kI khAne hoN| 8. droNamukha- jahA~ jala aura sthala ko milAne vAlA mArga ho, jahA~ samudrI mAla Akara utaratA ho| 6. nigama- jahA~ vyApAriyoM kI bastI ho| 10. rAjadhAnI- jahA~ rAjA ke rahane kA mahala Adi ho| 11. Azrama- jahA~ tapasvI Adi rahate ho| 12. niveza- sanniveza jahA~ sArthavAha Akara utarate ho| 13. sambAdha-saMbAha- jahA~ kRSaka rahate hoM athavA anya gA~va ke loga apane gA~va se dhana Adi kI rakSA nimitta parvata, guphA Adi meM Akara Thahare hue hoN| 14. ghoSa- jahA~ gAya Adi carAne vAle gvAle rahate hoN| 15. aMzikA- gA~va kA ardha, tRtIya athavA caturthabhAga 16. puTabhedana- jahA~ para gA~va ke vyApArI apanI cIjeM becane Ate hoN| isa prakAra vidhi-niSedha rUpa evaM vidhi-vidhAna rUpa aneka prasaMgoM kI carcA kI gaI haiM hama unakA vistRta varNana na karate hue nAmanirdeza mAtra kara rahe haiN| yathAvazyaka spaSTIkaraNa kiyA jAne kA bhI prayAsa rhegaa| punaH prathama uddezaka meM ye vidhAna ullikhita haiM - 1. sAdha-sAdhvI ke tAlapralaMba grahaNa karane saMbaMdhI vidhi-niSedha 2. grAmAdi meM sAdhu-sAdhvI ke rahane kI klpmryaadaa| 3. grAmAdi meM sAdhu-sAdhvI ke eka sAtha rahane sambandhI vidhi-nissedh| 4. ApaNagRha Adi meM sAdhu-sAdhviyoM ke rahane sambandhi vidhi-nissedh| 5. binA dvAra vAle sthAna meM sAdhu-sAdhvI ke rahane kI vidhi| 6. sAdhu-sAdhvI ko ghaTImAtraka grahaNa karane ke vidhi-niSedhA 7. cilamilikA (maccharadAnI) grahaNa karane kA vidhaan| 8. sAgArika kI nizrA lene kA vidhaan| 6. gRhastha yukta upAzraya meM rahane ke vidhi-niSedha 10. pratibaddha zayyA meM Thaharane ke vidhi-nissedh| 11. vihAra sambandhI vidhi-nissedh| 12. gocarI Adi meM niyaMtrita vastra Adi ke grahaNa karane kI vidhi 13. rAtri meM AhArAdi kI gavaiSaNA kA ApavAdika vidhAna 14. AryakSetra meM vicaraNa karane kA vidhaan| Page #373 -------------------------------------------------------------------------- ________________ jaina vidhi-vidhAna sambandhI sAhitya kA bRhad itihAsa/343 isameM pratipAdita vidhi-vidhAna AvAsa se sambaddha hai| dvitIya uddezaka- isa uddezaka meM paccIsa sUtra haiM- unameM upAzraya zayyAtara piMDa evaM vastra grahaNa sambandhI nimnalikhita vidhAna kahe gaye haiM - 1. dhAnyayukta upAzraya meM rahane ke vidhi-nissedh| 2. surAyukta makAna meM rahane kA vidhi-niSedha va praayshcitt| 3. jalayukta upAzraya meM rahane kA vidhi-niSedha va praayshcitt| 4. agni yA dIpaka yukta upAzraya meM rahane ke vidhi-niSedha evaM praayshcitt| 5. khAdya padArtha yukta makAna meM rahane ke vidhi-niSedha aura prAyazcitta 6. dharmazAlA Adi meM Thaharane ke vidhi-niSedha 7. aneka svAmiyoM vAle makAna kI AjJA lene ke vidhi-nissedh| 8. saMsRSTa-asaMsRSTa zayyAtara piMDa ko grahaNa karane ke sambandha meM vidhi-nissedh| 6. zayyAtara ke ghara Aye yA bheje gaye AhAra ke grahaNa kI vidhi| 10. zayyAtara ke aMzayukta AhAra grahaNa karane kI vidhi aura niSedhA 11. nirgrantha-nirgranthI ke lie kalpanIya vastra kI vidhi 12. nirgrantha-nirgranthI ke lie kalpanIya rajoharaNa kI vidhi tRtIya uddezaka - isa uddezaka meM ikatIsa sUtra haiM unameM mukhya rUpa se vastragrahaNa, zayyA-saMstAraka grahaNa, mArga me nivAsa maryAdA, avagraha parimANa Adi se sambandhita vidhi-niSedha aura vidhi-vidhAna kahe gaye haiM ve nimna haiM :1. sAdhu-sAdhvI dvArA vastra grahaNa karane ke vidhi-nissedh| 2. sAdhu-sAdhvI ko avagrahAnantaka aura avagrahapaTTaka dhAraNa karane ke vidhi-nissedh| 3. sAdhvI ko apane dvArA vastra grahaNa karane kA nissedh| 4. dIkSA ke samaya grahaNa karane yogya upadhi kA vidhaan| 5. yathArAtnika ke lie vastra grahaNa kA vidhaan| 6. yathArAtnika ke lie zayyA-saMstAraka grahaNa kA vidhaan| 7. yathArAMtnika ke lie kRtikarma karane kA vidhaan| 6. gRhastha ke ghara meM maryAdita bhASaNa kA vidhaan| 6. gRhastha ke ghara meM maryAdita dharmakathA kA vidhaan| 10. gRhastha ke zayyA-saMstAraka lauTAne kA vidhaan| 11. zayyAtara kA zayyA-saMstAraka vyavasthita karake lauTAne kA vidhaan| 12. khoye hue zayyA-saMstAraka ke anveSaNa kA vidhaan| 13. svAmI-rahita ghara kI pUrvAjJA evaM punaH AjJA kA vidhaan| 14. pUrvAjJA se mArga Adi meM Thaharane kA vidhaan| 15. senA ke samIpavartI kSetra meM gocarI jAne kA vidhAna evaM rAta rahane kA prAyazcittA caturtha uddezaka - isa uddezaka meM saiMtIsa sUtra haiN| inameM bhinna-bhinna viSayoM se sambandhita vidhi-vidhAna evaM prAyazcitta sthAna batAye gaye haiN| unameM se kucheka nimna haiM - 1. anudghAtika, pArAMcika anavasthApya prAyazcitta ke sthAna 2. vAcanA dene ke Page #374 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 344/prAyazcitta sambandhI sAhitya yogya yA ayogya ziSya lakSaNa 3. zikSA-prApti karane ke yogya yA ayogya ke lakSaNa 4. prathama prahara ke AhAra ko caturtha prahara meM rakhane kA niSedha 5. do kosa se Age AhAra le jAne kA nissedh| 6. anAbhoga se grahaNa kiye aneSaNIya AhAra kI vidhi 7. auddezika AhAra ke kalpya akalpya sambandhI nirdeza 8. zrutagrahaNa ke lie anya gaNa meM jAne kI vidhi 6. sAMbhogika-vyavahAra ke lie anya gaNa meM jAne kI vidhi 10. AcArya Adi ko vAcanA dene ke lie anyagaNa meM jAne sambandhI vidhi-niSedha 11. kalaha karane vAle bhikSu se sambandha rakhane sambandhI vidhi-nissedh| 12. parihAra-kalpasthita bhikSu kI vaiyAvRtya karane kA vidhaan| 13. mahAnadI pAra karane ke vidhi-nissedh| 11. ghAsa ke r3hakI huI chata vAle upAzraya meM rahane ke vidhi-niSedha ityaadi| pA~cavA uddezaka - isa uddezaka meM brahmacarya sambandhI dasa prakAra ke viSayoM se sambandhita bayAlIsa sUtra haiN| brahmacarya sambandhI prathama cAra sUtroM meM granthakAra ne batAyA hai ki yadi koI deva strI kA rUpa banAkara sAdhu kA hAtha pakar3e aura vaha sAdhu usa hastasparza ko sukhajanaka mAne to use abrahma kA daNDa AtA hai isI prakAra sAdhvI ke lie bhI uparyukta avasthA meM guru cAturmAsika prAyazcitta kA vidhAna hai| * adhikaraNa viSayaka vidhAna meM kahA hai ki yadi koI bhikSa kleza ko zAnta kiye binA hI anya gaNa meM jAkara mila jAye evaM usa gaNa ke AcArya ko yaha mAlUma ho jAye ki yaha sAdhu kalaha karake AyA huA hai to use cheda prAyazcitta denA cAhiye aura samajhA-bujhAkara punaH apane gaNa meM bheja denA caahiye| udgAra satra meM batAyA hai ki nirgrantha-ninthiyoM ko DakAra (udgAra) Adi Ane para thUka kara mukha sApha kara lene se rAtribhojana kA doSa nahIM lagatA hai| AhAra viSayaka sUtra meM saMsakta AhAra ke khAne evaM paraThane kA sacitta jalabindu se yukta AhAra ko khAne evaM paraThane kA vidhAna batAyA hai| brahmacaryarakSA viSayaka sUtroM meM batAyA gayA haiM ki pezAba Adi karate samaya sAdhu-sAdhvI kI kisI indriya kA pazu-pakSI se sparza ho jAyeM aura vaha use sukhadAyI mAne to gurucAturmAsika prAyazcitta lagatA hai| isa adhikAra meM nirgranthinI ko akelA rahanA, nagna rahanA, pAtra rahita rahanA, grAmAdi ke bAhara AtApanA lenA, utkaTAsana-vIrAsana meM baiThakara kAyotsarga karanA, pITha vAle Asana para baiThanA-sonA, nAlayukta alAbu pAtra rakhanA Adi kA niSedha kiyA gayA hai| Page #375 -------------------------------------------------------------------------- ________________ jaina vidhi-vidhAna sambandhI sAhitya kA bRhad itihAsa/345 * parivAsitakRta sUtra meM sAdhu-sAdhvI ko rAtri meM rakhe hue AhAra ko grahaNa karane kA niSedha kiyA gayA hai| taila Adi ke upayoga kA bhI niSedha kiyA gayA hai| parihArakalpaviSayaka sUtra meM nirdeza diyA hai ki parihArakalpa meM sthita sAdhu ko yadi sthavira Adi ke Adeza se anyatra jAnA par3e to turanta jAnA cahie evaM kArya pUrNa karake punaH lauTa AnA caahiye| aisA karate samaya cAritra meM kisI prakAra kA doSa laga jAye to prAyazcitta grahaNa karanA caahiye| pulAkabhakta sUtra meM isa bAta para jora diyA gayA hai ki sAdhviyoM ko eka sthAna se pulAkabhakta-sarasaAhAra prApta ho jAye to usa dina usa AhAra se saMtoSa karake dUsarI jagaha AhAra lAne ke lie nahIM jAnA chiye| yadi udarapUrti na huI ho to dUsarI bAra bhikSA ke lie jAne meM koI doSa nahIM hai| SaSTama uddezaka - isa SaSTama uddezaka meM bIsa sUtra haiN| isa uddezaka ke prArambha meM sAdhu-sAdhvI ke chaH prakAra kI bhASA na bolane kA vidhAna prastuta kiyA hai| tadanantara prANAtipAta Adi pA~ca mahAvratoM ke sambandha meM kisI para mithyA Aropa lagAne vAloM se sambandhita prAyazcitta batAye gaye haiN| tatpazcAt sAdhu-sAdhvI ke paraspara kaNTaka Adi nikAlane kI vidhi batAI gayI hai| isake Age sAdhu ke DUbane, girane, phisalane Adi kA maukA Ane para evaM sAdhvI ko ke DUbane kI sthiti meM sAdhu hAtha Adi pakar3akara eka-dUsare ko DUbane se bacA sakate hai, isakA vidhAna kiyA gayA hai| kSiptacitta nirgrantha yA nirgranthI ke viSaya meM bhI paraspara pUrvavat hI vidhi-niSedha samajhanA caahie| anta meM sAdhvAcAra ko naSTa karane vAle chaH sthAna evaM chaH prakAra kI kalpasthiti kA varNana kiyA hai| bRhatkalpa ke isa paricaya se spaSTa hotA hai ki jaina AcAra kI dRSTi se isa laghukAya grantha kA vizeSa mahattva rahA huA hai| isameM sAdhu-sAdhviyoM ke dainika vyavahAra sambandhI kriyAkalApoM kA sundara citraNa prastuta huA hai| isI vizeSatA ke kAraNa yaha kalpasUtra (AcAra vidhi) kA zAstra kahA jAtA hai| bRhatkalpaniyukti yaha niyukti bhASyamizrita avasthA meM milatI hai| yaha mUla sUtra para racI gaI hai| yaha prAkRtapadya meM hai| isa niyukti kA varNya viSaya vahI hai jo bRhatkalpa mUlasUtra kA hai| bRhatkalpa kA pratipAdya viSaya kaha cuke haiN| yahA~ vizeSa itanA dhyAna dene yogya hai ki niyukti meM kaI zabdoM evaM padoM kA vivecana nAmAdi nikSepa pUrvaka kiyA gayA hai tathA kaI zabdoM ke bheda-prabhedAdi batAye gaye haiN| prasaMgocita kucha Page #376 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 346/prAyazcitta sambandhI sAhitya vidhi-vidhAna vistRta rUpa se kahe gaye haiN| prArambha meM tIrthaMkaroM ko namaskAra kiyA gayA hai| usake bAda jJAna ke vividha bhedoM kA nirdeza kiyA gayA hai| cAra prakAra ke maMgala batAye gaye hai maMgala kA nikSepa paddhati se vyAkhyAna kiyA gayA hai aura jJAna ke bhedoM kI carcA kI gaI hai| tadanantara nAma, sthApanA, dravya, kSetra, kAla, vacana aura bhAva ina sAta bhedoM se anuyoga kA nikSepa kahA gayA hai| nirUkta kA artha nizcita-ukta kiyA hai| sUtra evaM artha do prakAra ke nirUkta kahe gaye haiN| anuyoga kA artha batAkara 'kalpa' ke cAra anuyoga dvAra kahe haiM Age kalpa aura vyavahAra sUtra kA zravaNa karane vAlA jIva bahuzruta, cirapravrajita, acaMcala, medhAvI, vidvAna, prAptAnujJAta aura bhAvapariNAmaka hotA hai, aisA ullekha kiyA gayA hai|' tatpazcAt prathama adhyayanAdi meM pralamba, grahaNa, grAma, nagarAdi solahapada Arya, jAti, kula Adi kaI zabdoM ke bhedAdi kahe gaye haiM aura inakA nikSepa-paddhati se vyAkhyAna kiyA gayA hai| bRhatkalpa-laghubhASya bRhatkalpa-laghubhASya ke praNetA saMghadAsagaNi kSamAzramaNa hai| isameM bRhatkalpa sUtra ke padoM kA suvistRta vivecana kiyA gayA hai| laghubhASya hote hue bhI isakI gAthA saMkhyA 6460 hai| yaha cha: uddezakoM meM vibhakta hai| isake atirikta bhASya ke prArambha meM eka vistRta pIThikA bhI hai jo 805 padyoM meM hai| isa bhASya meM sAdhu-sAdhvI ke AcAra maryAdA sambandhI vidhi-niSedha kA evaM tattsambandhI vidhi-vidhAnoM kA vyApaka nirUpaNa huA hai isake sAtha hI bhArata kI kucha mahattvapUrNa sAMskRtika sAmagrI kA bhI ullekha dRSTigata hotA hai| hama isa bhASya ke prArambha meM varNita pIThikA, anuyoga, maMgala, kalpa, kalpikadvAra Adi kI carcA na karate hue adhyayanAdi ke antargata jo bhI atirikta vidhi-vidhAna carcita huye haiM unakA nAma nirdeza kara rahe haiM prastuta bhASya kI pIThikA ke anta meM 'chedasUtroM ke arthazravaNa vidhi' kA saMketa milatA hai - prathama uddezaka - isa uddezaka meM nimna vidhiyoM kA sUcana milatA hai - pralamba grahaNa kI vidhi evaM doSa, nirgrantha-nirgranthiyoM ke dezAntara gamana ke kAraNa aura usakI vidhi, rugNAvasthA sambandhI vidhi-vidhAna, duSkAla Adi meM nirgrantha-nirgranthiyoM ke lie eka-dUsare ke avagRhIta kSetra meM rahane kI vidhi, tatsambandhI 144 bhaMga aura tadviSayaka prAyazcittavidhi, jinakalpika ko dIkSA kI dRSTi se dharmopadeza kI vidhi, samavasaraNa kI racanA vidhi, jinakalpa grahaNa karane 'jaina sAhitya kA bRhad itihAsa, bhA. 3, pR. 113 Page #377 -------------------------------------------------------------------------- ________________ jaina vidhi-vidhAna sambandhI sAhitya kA bRhad itihAsa / 347 kI vidhi, jinakalpa grahaNa karane vAle AcArya ke dvArA kalpa grahaNa karate samaya gacchapAlana ke lie navIna AcArya kI sthApanA vidhi, gaccha aura naye AcArya ke lie sUcanAe~, gaccha, saMgha Adi se kSamAyAcanA karane kI vidhi, gacchavAsIyoM sthavirakalpikoM kI mAsakalpa viSayaka vidhi, vihAra kA samaya, maryAdA evaM vihAra karane ke lie gaccha ke nivAsa aura nirvAhayogya kSetra kI jAMca karane kI vidhi, kSetra kI pratilekhanA ke lie kSetrapratyupekSakoM ko bhejane ke pahale usake lie yogya sammati aura salAha lene ke lie sampUrNa gaccha ko bulAne kI vidhi, gaccha ke rahane yogya kSetra pratilekhanA ke lie jAne kI vidhi, kSetra meM parIkSA karane kI vidhi, kSetra kI pratilekhanA ke lie jAne vAle kSetra pratyupekSakoM dvArA vihAra mArga meM sthaNDila bhUmi, pAnI, vizrAmasthAna, bhikSA, vasati, cora Adi ke upadrava Adi kI jAMca karane kI vidhi, pratilekhanA karane yogya kSetra meM praveza karane kI vidhi, bhikSAcaryA dvArA usa kSetra ke logoM kI manovRtti kI parIkSA vidhi, gacchavAsI yathAlaMdikoM ke lie kSetra kI parIkSA vidhi, kSetrapratyupekSakoM dvArA acAryAdi ke samaya kSetra ke guNa-doSa nivedana karane tathA jAne yogya kSetra kA nirNaya karane kI vidhi, vihAra karane ke pUrva jisakI vasati meM rahe hoM use pUchane kI vidhi, avidhi se pUchane para lagane vAle doSa aura unakA prAyazcitta vidhAna, vihAra karane ke pUrva vasati ke svAmI ko vidhipUrvaka upadeza, vihAra karate samaya zubha divasa aura zubha zakuna dekhane ke kAraNa evaM usakI vidhi, vihAra ke samaya AcArya, bAlasAdhu Adi ke sAmAna ko kise kisa prakAra uThAnA cAhie usakI vidhi, ananujJAta kSetra meM nivAsa karane se lagane vAle doSa aura unakA prAyazcitta vidhAna, pratilikhita kSetra meM praveza aura zubhAzubha zakunadarzana parIkSaNa, AcArya dvArA vasati meM praveza karane kI vidhi, vasati meM praveza karane ke bAda jholI - pAtra liye hue amuka sAdhuoM ko sAtha nikalane kI vidhi, jholI pAtra sAtha rakhane ke kAraNa, sthApanA kuloM meM jAne kI vidhi, eka-do dina chor3akara sthApanA kuloM meM nahIM jAne se lagane vAle doSa, sthApanA kuloM meM se vidhipUrvaka ucita dravyoM kA grahaNa, jisa kSetra meM eka hI gaccha ThaharA huA ho usa kSetra kI dRSTi se sthapanA kuloM meM se bhikSA grahaNa karane kI sAmAcArI, jisa kSetra meM do tIna gaccha eka vasati meM athavA bhinna-bhinna vasatiyoM meM Thahare hue hoM, usa kSetra kI dRSTi se bhikSA lene kI samAcArI, sthavira kalpikoM kI vizeSa sAmAcArI kA vidhAna, prAbhAtika pratilekhanA ke samaya se sambandhita vividha Adeza evaM vidhi, pratilekhanA ke doSa aura prAyazcitta vidhAna, gacchavAsI Adi ko upAzraya se bAhara kaba, kaise aura kitanI bAra nikalanA cAhie?, gRhasthAdi ke lie taiyAra kiye gae ghara, vasati Adi meM rahane aura na rahane sambandhI vidhi aura prAyazcitta vidhAna, eSaNApUrvaka piNDa Adi grahaNa karane kI Page #378 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 348/prAyazcitta sambandhI sAhitya vidhi, milakara bhikSA ke lie jAne kI vidhi, akele bhikSA ke lie jAne ke kalpita kAraNa vidhi aura tatsambandhI prAyazcitta vidhAna, pAtra dhone kI vidhi, tIrthakara Adi ke samaya jaba saiMkar3oM gaccha eka sAtha rahate hoM, taba AdhAkarmAdi piNDa se bacanA kaise saMbhava hotA hai? isa zaMkA kA samAdhAna, gaccha ke AdhArabhUta yogya ziSya kI talAza vidhi, rAjA kI prArthanA Adi kAraNoM se rathayAtrA ke mele meM jAne vAle sAdhuoM ko upAzraya Adi kI pratilekhanA kisa prakAra karanI cAhie, bhikSAcaryA kisa prakAra karanI cAhie, strI, nATaka Adi ke darzana kA prasaMga upasthita hone para kisa prakAra kA vyavahAra karanA cAhie, maMdira meM jAle, ghosaleM Adi hone para kisa prakAra yatanA rakhanI cAhie, kSullakaziSya bhraSTa na hone pAe~ tathA pArzvastha sAdhuoM ke vivAda nipaTa jAe~ ityAdi kI vidhi, puraHkarma sambandhI prAyazcitta vidhAna, puraHkarma viSayaka avidhi vidhi, rugNa sAdhu ke samAcAra milate hI usakA patA lagAne ke lie jAne kI vidhi, glAna sAdhu kI sevA ke lie jAne meM dukha kA anubhava karane vAle ke lie prAyazcitta vidhAna, udgama Adi doSoM kA bahAnA karane vAle ke lie prAyazcitta vidhAna, glAna sAdhu kI sevA ke bahAne se gRhasthoM ke yahA~ se utkRSTa padArtha, vastra, pAtra Adi lAne vAle tathA kSetrAtikrAnta, kAlAtikrAnta Adi doSoM kA sevana karane vAle lobhI sAdhu ko lagane vAle doSa aura unakA prAyazcitta vidhAna, glAna sAdhu ke lie pathyApathya kisa prakAra lAnA cAhie, kahA~ se lAnA cAhie kahA~ rakhanA cAhie ityAdi vidhi, glAna sAdhu ke vizoSaNa sAdhya roga ke lie upavAsa kI cikitsA vidhi, ATha prakAra ke vaidya, inake kramabhaMga se lagane vAle doSa aura prAyazcitta vidhAna, vaidya ke pAsa jAne kI vidhi, vaidya ke pAsa glAna sAdhu ko le jAnA yA glAna sAdhu ke pAsa vaidya ko lAne kI vidhi, vaidya ke pAsa kaisA sAdhu jAe~, kitane sAdhu jAe~, unake vastra Adi kaise hoM, jAte samaya zakuna kaise hoM ityAdi vidhi, vaidya ke Ane ke lie zrAvakoM ko saMketa karane kI vidhi, vaidya ke pAsa jAkara rugNa sAdhu ke svAsthya ke samAcAra kahane kA krama, glAna sAdhu ke lie vaidya kA upAzraya meM AnA aura upAzraya meM Aye hue vaidya ke sAtha vyavahAra karane kI vidhi, vaidya ke upAzraya meM Ane para AcArya Adi ke uThane vaidya ko Asana dene aura rogI ko dikhAne kI vidhi, avidhi se uThane Adi meM doSa aura unakA prAyazcitta vidhAna, bAhara se vaidya ko bulAne evaM usake khAnapAna kI vyavasthA karane sambandhI vidhi, rogI sAdhu aura vaidya kI sevA karane ke kAraNa rogI tathA unakI sevA karane vAle ko apavAda sevana ke lie prAyazcitta vidhAna, glAna sAdhu kI upekSA karane vAle sAdhuoM ko sevA karane kI zikSA nahIM dene vAle AcArya ke lie prAyazcitta vidhAna, nirdayatA se rugNa sAdhU ko upAzraya galI Adi sthAnoM meM chor3akara cale jAne vAle AcArya Page #379 -------------------------------------------------------------------------- ________________ jaina vidhi-vidhAna sambandhI sAhitya kA bRhad itihAsa / 349 ko lagane vAle doSa aura unakA prAyazcitta vidhAna, eka gaccha rugNa sAdhu kI sevA kitane samaya taka kare aura bAda meM usa sAdhu ko kise sauMpe ityAdi kI vidhi, gaccha ke sAtha sambandha rakhane vAle yathAlaMdika kalpadhAriyoM ke vandanAdi vyavahAra vidhi, eka kSetra meM eka mAsa se adhika rahane ke ApavAdika kAraNa tathA usa kSetra meM rahane evaM bhikSAcaryA karane kI vidhi, grAma, nagarAdi ke bAhara dUsarA mAsakalpa karate samaya tRNa, phalaka Adi vidhi - avidhi se le jAne para lagane vAle doSa aura prAyazcitta, nirgranthI ke mAsakalpa kI maryAdA vidhi, nirgranthI kI vihAra vidhi, nirgranthiyoM ke rahane yogya kSetra kI gaNadhara dvArA pratilekhanA, sAdhviyoM ke rahane yogya vasati evaM unake rahane yogya kSetra meM le jAne kI vidhi, bhikSAcaryA ke lie samUha rUpa se jAne ke kAraNa aura usakI yatanA vidhi eka dvAra vAle kSetra meM rahane vAle sAdhu-sAdhviyoM kI vicArabhUmi - sthaMDilabhUmi, bhikSAcaryA, vihArabhUmi, caityavandanAdi kAraNoM se lagane vAle doSa aura unake lie prAyazcitta vidhAna, jahA~ nirgrantha-nirgranthiyA~ eka-dUsare ke pAsa meM rahate hoM vahA~ rAtri ke samaya dharmakathA, svAdhyAya Adi karane kI vidhi, durbhikSa Adi kAraNoM se akasmAt aneka dvAra vAle grAmAdi meM eka sAtha Ane kA avasara upasthita hone para upAzraya Adi kI prApti kA prayatna tathA yogya upAzraya ke abhAva meM eka-dUsare ke upAzraya ke samIpa rahane kA prasaMga Ane para eka-dUsare ke vyavahAra se sambandha rakhane vAlI yatanAvidhi, grAma Adi meM zramaNa aura zramaNiyoM kI bhikSA- bhUmi, sthaMDila - bhUmi, vihAra bhUmi Adi bhinna-bhinna hoM vahIM unheM rahane kA vidhAna, ApaNagRha, rathyAmukha zrRMgATaka, catuSka, aMtarApaNa Adi ke sthAnoM para bane hue upAzraya meM rahane vAlI sAdhviyoM ke lie vividha yatanAvidhi, binA daravAje vAle upAzraya meM rahane vAlI pravarttinI, gaNAvacchedinI, abhiSekA aura zramaNiyoM ko lagane vAle doSa aura prAyazcitta vidhAna, ApavAdika rUpa se binA dvAra ke upAzraya meM rahane kI vidhi, isa prakAra ke upAzraya meM dvidalakaTakAdi bA~dhane kI vidhi, prasravaNa- pezAba Adi ke liye bahAra jAne Ane meM vilamba karane vAlI zramaNiyoM ko phaTakArane kI vidhi, zramaNI ke bajAya koI anya vyakti upAzraya meM na ghusa jAe isake lie usakI parIkSA karane kI vidhi, pratihAra sAdhvI dvArA upAzraya ke dvAra kI rakSA evaM zayana saMbaMdhI yatanA vidhi, rAtri ke samaya koI manuSya upAzraya meM ghusa jAe to use bAhara nikAlane kI vidhi, pAnI ke pAsa khar3e rahane Adi dasa sthAnoM se sambandhita sAmAnya prAyazcitta vidhAna, jala ke kinAre baiThane Adi dasa sthAnoM kA sevana karane vAle AcArya, upAdhyAya bhikSu, sthavira aura kSullaka ina pA~ca prakAra ke zramaNoM tathA pravarttinI, abhiSekA, bhikSuNI, sthavirA aura kSullikA ina pA~ca prakAra kI zramaNiyoM kI dRSTi se vividha prakAra kI prAyazcitta vidhi, devapratimAyukta Page #380 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 350/prAyazcitta sambandhI sAhitya upAzrayoM meM rahane se lagane vAle doSa aura prAyazcitta isI prakAra manuSya aura tiryaMca sambandhI pratimAyukta vasati meM Thaharane se lagane vAle doSa aura tadviSayaka prAyazcitta vidhi, upahAsa Adi karane vAle ke lie prAyazcitta vidhi, sAdhu-sAdhviyoM ke ApasI jhagar3e ko nipaTAne kI vidhi, mArga meM anna-jala prApta na hone para usakI prApti kI vidhi, utsargarUpa se rAtri meM saMstAraka, vasati Adi grahaNa se lagane vAle doSa aura prAyazcitta, rAtri meM vasati Adi grahaNa karane kI ApavAdika vidhi, gItArtha nirgranthoM ke lie vasati-grahaNa kI vidhi, agItArtha mizrita gItArtha nirgranthoM ke lie vasati-grahaNa kI vidhi, aMdhere meM vasati kI pratilekhanA ke lie prakAza kA upayoga karane kI vidhi, grAmAdi ke bAhara vasati grahaNa karane ke lie yatanAe~, rAtri meM vastrAdi grahaNa karane se lagane vAle doSa evaM prAyazcitta, saMyatabhadra-gRhiprAnta cora dvArA lUTe gaye gRhastha ko vastrAdi dene kI vidhi, gRhibhadra-saMyata prAnta cora dvArA zramaNa aura zramaNI ina do meM se koI eka lUTa liyA gayA ho to paraspara vastra AdAna-pradAna karane kI vidhi, zramaNa-gRhastha, zramaNa-zramaNI, samanojJa- anAmojJa athavA saMvigna-asaMvigna ye donoM pakSa laTa liye gaye hoM to usa samaya eka-dUsare ko vastra AdAna-pradAna karane kI vidhi, prasaMgavazAt mArga meM AcArya ko gupta rakhane kI vidhi, ApavAdika rUpa se rAtri ke samaya paMcagamana karane ke lie sArthavAha se anujJA lene kI vidhi, saMkhar3i meM jAne se lagane vAle doSa aura prAyazcitta vidhi, rAtri ke samaya nirgrantha-nirgranthI ko vihArabhUmi- nIhAra bhUmi meM akele jAne kA prasaMga bane to vividha prakAra kI yatanAvidhi' Adi ke ullekha hai| dvitIya uddezaka - isa uddezaka meM ullikhita vidhAna ye haiM- vasati ke eka athavA aneka sAgArikoM ke AhAra Adi ke tyAga kI vidhi, dUsaroM ke yahA~ se Ane vAlI bhojana-sAmagrI kA dAna karane vAle sAgArika aura grahaNa karane vAle zramaNa kI karttavya vidhi, pA~ca prakAra ke vastra jADiMka, bhADiMka, sAnaka potaka aura tirIDa paTTaka kA svarUpa, saMkhyA evaM isa upadhi ke paribhoga kI vidhi, pA~ca prakAra ke rajoharaNa-aurNika, auSTrika, sAnaka, vaccakacippaka aura muMjacippaka kA svarUpa kAraNa, krama aura unake grahaNa karane kI vidhi| tRtIya uddezaka - yaha uddezaka agralikhita vidhi-vidhAna kI carcA karatA hai| kisI kAraNa se nirgrantha ko nirgranthiyoM ke upAzraya meM praveza karane kA prasaMga upasthita ho jAye to tadviSayaka AjJA evaM usakI vidhi, varNa-pramANAdi se rahita carma ke upabhoga aura saMgraha kA vidhAna, abhinna vastra ke grahaNa karane kI vidhi, vibhUSA ke lie upadhi 'jaina sAhitya kA bRhad itihAsa para AdhArita, bhA-3 pR. 116-218 Page #381 -------------------------------------------------------------------------- ________________ jaina vidhi-vidhAna sambandhI sAhitya kA bRhad itihAsa/351 ke prakSAlana Adi se lagane vAle doSa aura prAyazcitta, pAtra-viSayaka vidhi, uSNodaka Adi se bhAvita kalpyapAtra aura unake grahaNa kI vidhi, mAtraka-viSayaka vidhi, apahRta nirgranthI ke paripAlana kI vidhi, avahelanA Adi karane vAlI zramaNiyoM ko vidhipUrvaka bAhara nikAlane kA vidhAna, prathama dIkSA lene vAle ziSya ke lie caitya, AcArya, upAdhyAya, bhikSu Adi kI pUjA-satkAra vidhi, varSAvAsa ke kSetra se nikale hue zramaNa-zramaNiyoM ke lie vastrAdi grahaNa karane kI vidhi, vastra vibhAjana kI vidhi, AcAryAdi ko vandana karane kI vidhi, vidhi kA viparyAsa karanevAle ke lie prAyazcitta, AcArya se paryAya jyeSTha ko AcArya vandana kare yA nahIM usakA vidhAna, zreNisthitoM ko vandanA karane kI vidhi, apavAda rUpa se pArzvasthAdi ke sAtha kina sthAnoM meM kisa prakAra ke abhyutthAna aura vandana kA vyavahAra karanA cAhie isakI vidhi, sAvadhAnI rakhane para bhI upakaraNa Adi kI corI ho jAne para unheM DhUMDhane ke lie rAjapuruSoM ko vidhipUrvaka samajhAne kA kathana ityaadi| caturtha uddezaka - isa adhyayana meM anudghAtika Adi se sambandha rakhane vAle solaha prakAra ke sUtra sambandhI vidhAna pratipAdita haiM unameM se kucha ye haiM - anaiSaNIya AhAra ko pratisthApita karane kI vidhi, upasampadA grahaNa karane kI vidhi, mRtyuprApta bhikSu Adi ke zarIra kI pariSThApana vidhi ityAdi isake antargata 16 prakAra ke vidhAna batAye gaye haiN| paMcama uddezaka - isa uddezaka meM upalabdha vidhi-vidhAna nimna haiM - kleza kI zAnti na karate hue svagaNa ko chor3akara anyagaNa meM jAne vAle bhikSu, upAdhyAya, AcArya Adi se sambandhita prAyazcitta vidhi, kleza ke kAraNa gaccha kA tyAga na karate hue kleza yukta citta se gaccha meM rahane vAle bhikSu Adi ko zAnta karane kI vidhi, vamanAdi viSayaka doSa, kAraNa, prAyazcitta evaM udgAra kI dRSTi se bhojana viSayaka vividha yatanAe~ apavAda Adi, jisa pradeza meM AhAra, jala Adi jIvAdi se saMsakta hI milate hoM, usa pradeza meM aziva durbhikSa Adi kAraNoM se jAnA par3e to vahA~ AhAra grahaNa karane kI vidhi, usa pradeza meM pAnI ke grahaNa karane kI vidhi, usake pariSThApana kI vidhi, akelI rahane vAlI nirgranthI ko lagane vAle doSa-prAyazcitta, pAtrarahita nirgranthI ko lagane vAle doSa prAyazcitta, parivAsita AhAra kI vidhi ityaadi| SaSTama uddezaka - isa uddezaka meM vacana Adi se sambandhita kucha vyAkhyAna kiyA gayA hai| sAdhu ko bolane ke viSaya meM kaisA viveka rakhanA cAhie? zramaNa-zramaNiyoM ko durgama mArga se nahIM jAnA caahie| kSiptacitta huI nirgranthI ko samajhAne kA kyA mArga hai? kSiptacitta nirgranthI dekha-rekha kI kyA vidhi hai? kSiptacitta hone kA kyA kAraNa hai? Page #382 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 352 / prAyazcitta sambandhI sAhitya kSiptacitta zramaNI ke lie kina yatanAoM kA pAlana Avazyaka hai? Adi praznoM kA vicAra karate hue bhASyakAra ne unmAda, upasarga, kleza, prAyazcitta, bhaktapAna Adi viSayoM kI dRSTi se nirgranthI viSayaka vidhi - niSedha, pratipAdana kiyA hai| anta meM prastuta bhASya kI samApti karate hue kalpAdhyayana zAstra ke adhikArI aura anadhikArI kA saMkSipta nirUpaNa kiyA gayA hai| bRhatkalpa laghubhASya ke isa sAragrAhI saMkSipta paricaya se spaSTa haiM ki isameM jaina sAdhuoM ke AcAra vicAra evaM tatsambandhI vidhi-vidhAna kA atyanta sUkSma evaM gahana vivecana kiyA gayA hai| vivecana ke kucha sthala aise bhI haiM jinakA manovaijJAnika dRSTi se acchA adhyayana ho sakatA hai| tatkAlIna bhAratIya sAmAjika, sAMskRtika, dhArmika, rAjanItika Adi paristhitiyoM para prakAza DAlane vAlI sAmagrI kA bhI isameM bAhulya hai| ina saba dRSTiyoM se bhAratIya sAhitya ke itihAsa meM prastuta bhASya kA niHsandeha eka mahattvapUrNa sthAna hai| yaha kahanA sarvathocita hogA ki jaina vidhi-vidhAna paraka evaM AcAra paraka sAhitya para saMghadAsagaNi mahattara kA mahAn upakAra rahA hai| jinhoMne isa prakAra ke samRddha, suvyavasthita evaM sarvAMgasundara grantha kA nirmANa kiyA / bRhatkalpa - bRhadbhASya yaha bhASya bRhatkalpa - laghubhASya se AkAra meM bar3A hai| yaha bAta isake nAma se hI spaSTa ho jAtI hai| durbhAgya se yaha apUrNa hI upalabdha hai| isameM pIThikA aura prArambha ke do adhyayana to pUrNa haiM kintu tRtIya uddezaka apUrNa hai| anta meM tIna uddezaka anupalabdha haiN| prastuta bhASya meM laghubhASya samAviSTa hai| isa bRhadbhASya ke prAraMbha meM aisI kucha gAthAe~ haiM jo laghubhASya meM bAda meM AtI hai| bRhadbhASyakAra ne laghubhASya kI kucha gAthAe~ binA kisI vyAkhyAna ke vaisI kI vaisI udghRta kI hai| isa bhASya meM kaI aise uddharaNa haiM jinhe dekhane se lagatA hai ki isa bRhadbhASya meM laghubhASya ke viSayoM kA hI vistArapUrvaka vicAra kiyA gayA hai| aisI dazA meM pUrA bRhadbhASya kA vizAlakAya grantha honA cAhie jisakA kalevara lagabhaga pandraha hajAra gAthAoM ke barAbara ho| apUrNa upalabdha prati jo anumAnataH sAta hajAra gAthA parimANa hai| ye gAthAe~ laghubhASya kI gAthAoM (tIna uddezaka ) se karIba dugunI hai| saMkSepataH yaha kRti adhUrI upalabdha hai| ataH merI zodha kA jo viSaya hai usakA varNana karanA zakya nahIM hai / tathApi yaha nizcita hai ki isameM laghubhASya kI apekSA aura bhI vidhi - vidhAna samAhita hai| a Page #383 -------------------------------------------------------------------------- ________________ jaina vidhi-vidhAna sambandhI sAhitya kA bRhad itihAsa/353 bRhatkalpacUrNi yaha cUrNi mUlasUtra evaM laghubhASya para hai| yaha saMskRta mizrita prAkRta bhASA meM hai| isa cUrNi kA varNya viSaya vahI hai jo bRhatkalpa mUlasUtra kA hai| hama sUtra evaM bhASya donoM ke pratipAdya viSaya kI carcA pUrva meM kara cuke hai| ataH yahA~ punaH ullekha kI AvazyakatA nahIM hai| vizeSa itanA hai ki prastuta cUrNi meM bhASya ke hI anusAra pIThikA tathA chaH uddezaka haiN| pIThikA ke prArambha meM jJAna ke svarUpa kI carcA karate hue cUrNikAra ne tattvArthAdhigama kA eka sUtra uddhRta kiyA hai| prastuta cUrNi ke prArambha kA aMza dazAzrutaskandhacUrNi ke prArambha ke aMza se bahuta kucha milatA-julatA hai| bhASA kI dRSTi se bhI dazAzrutaskandhacUrNi bRhatkalpacUrNi se prAcIna mAlUma hotI hai| isameM cUrNikAra ke nAma kA koI ullekha yA nirdeza nahIM hai| anta meM isakA granthAgra 5300 kahA hai|' mahAnizIthasUtra jaina AgamoM meM mahAnizItha kA sthAna anUThA aura anupama hai| upadhAna tapa kI prAmANikatA ko puSTa karane ke sandarbha meM yaha grantha adhika carcita huA hai yaha gadya-padya mizrita prAkRta bhASA meM hai| isakA granthamAna 4554 zloka parimANa hai| isameM cha: adhyayana aura do cUlikA hai| isake racanAkAra evaM isakA racanAkAla ye donoM hI viSaya anirNIta hai| devendramuni ne isa sandarbha meM likhA hai ki vartamAna meM jo mahAnizItha sUtra hai usakI racanA vikrama kI AThavIM zatI yA usake pazcAt ke samaya ko sUcita karatI hai| Aja kA mahAnizItha nandIsUtra nirdiSTa mahAnizItha nahIM hai| isameM anekoM viSaya aura paribhASAe~ usa prakAra kI upalabdha haiM jo isa kRti ko vi.saM. kI AThavIM zatI se pahale kI pramANita nahIM hone detii| sAtha hI isa Agama meM aisI aneka bAte haiM jisakA mela aMgasAhitya se nahIM hotA hai ataH yaha mahAnizItha eka svataMtra kRti hai aura usake kartA kA nAma ajJAta hai| paramparA kI dRSTi se vartamAna mahAnizItha ke punaruddhArakartA AcArya haribhadra mAne jAte haiN| bhASAzAstra kI dRSTi se evaM viSaya vaividhya kI dRSTi se bhI isa Agama kI gaNanA arvAcIna AgamoM meM kI jAtI hai| dUsarI bAta yaha hai ki isameM aneka sthaloM para 'jaina sAhitya kA bRhad itihAsa para AdhArita, bhA-3, pR. 323 2 prabandha parijAta, pR. 76, udadhRta-jaina Agama sAhitya manana aura mImAMsA, devendra muni, pR. 408-6 Page #384 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 354/prAyazcitta sambandhI sAhitya Agametara granthoM ke ullekha va uddharaNa prApta hote haiN| mUlataH yaha vidhi-vidhAna paraka grantha hai| isameM upadhAna vidhi, prAyazcitta vidhi, tapa vidhi, zAstroddhAra vidhi, AlocanA vidhi, kuzIlasaMsarga varjana vidhi ityAdi kA samyak vivecana huA hai| anya bhI Avazyaka bAteM isameM kahI gaI haiN| isakA saMkSipta vivaraNa isa prakAra hai - prathama adhyayana- isakA nAma 'zalyoddharaNa' hai| isa grantha ke prArambha meM tIrtha aura arhantoM ko namaskAra kiyA gayA hai| 'suyaM me' vAkya se viSaya ko prArambha kiyA hai| usake bAda vairAgya kI abhivRddhi karane vAlI gAthAe~ haiM jinameM sAdhaka ko zalyarahita honA cAhie isa bAta para bala diyA gayA hai| isameM 'hayaM nANaM' Adi Avazyaka niyukti kI gAthAe~ gRhIta kI gaI hai| Age zAstroddhAra kI vidhi para prakAza DAlate hue likhA hai ki zrutadevatA-vidyA kA Alekhana kara evaM use maMtrita kara zayana karane para svapna saphala hote haiN| tadanantara pAparUpI zalya kI nindA evaM AlocanA kI dRSTi se aThAraha pApasthAnaka batAye gaye haiN| dUSita AlocanA ke dRSTAnta diye gaye haiN| mokSa prApta karane vAlI aneka niHzalya zramaNiyoM ke nAma diye gaye haiN| apane aparAdha ko vidhipUrvaka na kahane vAloM kI evaM chupAne vAloM kI durgati hotI hai yaha bhI batAyA gayA hai| dvitIya adhyayana - isakA nAma 'karmavipAka' hai| isameM zArIrika Adi duHkhoM kA varNana hai| strI varjana kA upadeza diyA gayA hai aura pApoM kI AlocanA para prakAza DAlA gayA hai| tRtIya adhyayana - isakA nAma 'kuzIla lakSaNa' hai| isameM kuzIla sAdhuoM ke saMsarga se dUra rahane kA upadeza diyA gayA hai| isameM sAtha hI inameM namaskAramaMtra upadhAna vidhi jinapUjA Adi kA vivecana hai| maMtra-taMtra Adi aneka vidhAoM ke nAma batAye haiN| yahA~ yaha bhI batAyA hai ki vrajasvAmI ne vyucchinna paMcamaMgala kI niyukti Adi kA uddhAra karake ise mUlasUtra meM sthAna diyA hai| AcArya haribhadra ne khaNDita prati ke AdhAra se isakA uddhAra kiyA hai| inake pUrvavartI yugapradhAna AcArya siddhasenadivAkara, vRddhavAdI, yakSasena, devagupta, yazovardhana kSamAzramaNa ke ziSya ravigupta, nemicandra, jinadAsagaNI kSamAzramaNa Adi ne mahAnizItha ko atyadhika mahattva diyA hai, isase sUcita hotA hai yaha sUtra AcArya haribhadra ke pUrva bhI vidyamAna thaa| namaskAramaMtra ke pazcAt iriyAvahi Adi sUtroM kA nirdeza hai| sAtha hI una sUtroM kI tapasyA vidhi aura unase hone vAle lAbha kA ullekha hai| Page #385 -------------------------------------------------------------------------- ________________ caturtha adhyayana isakA nAma 'kuzIla saMsarga' hai| isameM zithila AcAra kA svarUpa batAyA gayA hai| sAtha hI kahA hai ki zithila AcAra kA samarthana karanA bhI doSa hai| usase vrata bhaMga hotA hai| kuzIla ke saMsarga se ananta saMsAra kI abhivRddhi hotI hai aura usake saMsarga kA jo parityAga karatA hai use siddhi milatI hai| - paMcama adhyayana isa adhyAya kA nAma 'navanItasAra' hai| isameM gaccha ke svarUpa kA vivecana huA hai| vijJoM kA aisA mAnanA haiM ki gacchAcAra nAmaka prakIrNaka kA mUla AdhAra prastuta adhyayana hai| isameM dasa AcAryoM kA varNana hai / dravyastava karane vAle ko asaMyata batAyA hai| jinAlayoM ke saMrakSaNa aura unake jIrNoddhAra kI bhI carcA kI gaI hai| jaina vidhi-vidhAna sambandhI sAhitya kA bRhad itihAsa / 355 - SaSTama adhyayana yaha adhyayana 'gItArtha vihAra' nAma kA hai| isameM prAyazcitta ke dasa aura AlocanA ke cAra bhedoM kA vyAkhyAna hai / dazapUrvI nandISeNa ke dRSTAnta ko ullikhita kara yaha prareNA dI gayI hai ki doSa kA sevana hone para pratyeka sAdhaka ko prAyazcitta karanA cAhie / isameM prAyazcitta kI vidhi bhI batAyI gayI hai| Arambha samAraMbha ke tyAga kA upadeza diyA gayA hai| agItArtha ke viSaya meM lakSaNAryA kA dRSTAnta diyA gayA hai| isameM AcArya bhadra ke eka gaccha meM pA~ca sau sAdhu evaM bAraha sau sAdhviyA~ hone kA ullekha bhI hai| prathama cUlA yaha prathama cUlA 'ekAnta nirjarA' nAma kI hai| isameM prAyazcitta vidhAna kA vistRta pratipAdana huA hai| unameM prAyazcitta ko vidhi pUrvaka kyoM aMgIkAra karanA cAhiye? avidhi kA sevana karane vAle jIva kI kyA durdazA hotI hai ? prAyazcitta ke kitane sthAna hai ? kisa Avazyaka kI kyA vidhi hai ? caityavaMdanAdi kriyAe~ avidhipUrvaka karane se kyA-kyA doSa lagate haiM? kisa aparAdha ( doSa - sevana rUpa pApa pravRtti Adi ) kA kyA prAyazcitta hai ? ityAdi kA sundara vivecana huA hai| saMkSepataH caityavandana sambandhI prAyazcitta, svAdhyAya meM bAdhA upasthita karane vAle ke lie prAyazcitta, pratikramaNa ke prAyazcitta, jJAnAcAra Adi ke prAyazcitta, bhikSA sambandhI prAyazcitta kahe gaye haiN| isameM se 'prAyazcittasUtra' vicchinna ho gayA hai - yaha carcA bhI kI gaI hai| vidyA mantroM kI bhI carcA kI gaI hai jo jalAdi upadravoM se rakSA karate haiN| dvitIya cUlA dvitIya cUlA kA nAma susar3ha aNagArakahA hai| isameM vidhipUrvaka dharmAcaraNa kI prazaMsA kI gaI hai| hiMsA ke sambandha meM susar3ha Adi - Page #386 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 356/prAyazcitta sambandhI sAhitya kI kathAe~ haiN| isameM satIprathA aura rAjA ke putrahIna hone para kanyA ko rAjagaddI para baiThAne kA ullekha hai|' niSkarSataH yaha vizAlakAya grantha hai isameM vividha viSayoM kA varNana huA hai| isa grantha meM ullikhita bAteM Aja bhI zvetAmbara mUrtipUjaka paramparA meM prAmANika rUpa se svIkAra kI jAtI hai yahI isa grantha kI viziSTatA hai| prAyazcitta vidhAna kI dRSTi se to isakI maulikatA svataH siddha hai| mahAnizItha para koI bhI vyAkhyA sAhitya nahIM likhA gayA hai| vyavahArasUtra jainAgamoM meM chaha chedasUtroM kA viziSTa sthAna mAnA gayA hai| unameM vyavahArasUtrakA tIsarA sthAna hai| isake racayitA Arya bhadrabAhu (prathama) ko mAnA jAtA hai| isakA racanAkAla I.pU. tIsarI zatI ke lagabhaga hai| yaha sUtra 10 uddezakoM meM vibhakta hai| isameM upalabdha mUla pATha 373 anuSTupa zloka parimANa hai aura sUtra saMkhyA 267 hai| isa grantha ke dasaveM uddezaka ke aMtima (pA~caveM) sUtra meM pA~ca vyavahAroM ke nAma haiN| isa sUtra kA nAmakaraNa bhI pA~ca vyavahAroM ko pramukha mAnakara hI kiyA gayA hai| mUlataH yaha sUtra prAyazcitta sambandhI vidhi-vidhAna se sambaddha hai| vyavahAra sUtra kA vyutpatti artha vyavahAra zabda vi+ava+ha+ghaJ varNoM se niSpanna banA hai| 'vi' aura 'ava' ye do upasarga hai| hR-haraNe dhAtu hai| 'ha' dhAtu se ghaJ pratyaya lagane para hAra banatA hai| vi+avana+hAra ina tInoM se vyavahAra zabda kI racanA huI hai| yahA~ 'vi' vividhatA yA vidhi kA sUcaka hai| 'ava' saMdeha kA sUcaka hai| 'hAra' haraSa kriyA kA sUcaka hai| phalitArtha yaha hai ki vivAda viSayaka nAnA prakAra ke saMzayoM kA jisase haraNa hotA hai vaha 'vyavahAra' hai| yaha vyavahAra zabda kA vizeSArtha hai| vyavahAra sUtra ke pramukha viSaya - isa satra ke pramukha tIna viSaya haiM - 1. vyavahAra, 2. vyavahArI aura 3. vyvhrttvy| isa sUtra ke 10 veM uddezaka meM pratipAdita pA~ca prakAra kA vyavahAra karaNa (sAdhana) hai, gaNa kI zuddhi karane vAle gItArtha (AcAryAdi) vyavahArI arthAt ' yaha grantha mahAnizItha-suya-khaMdyaM ke nAma se, san 1964 meM, prAkRta grantha pariSad ahamadAbAda se prakAzita huI hai| 2 yaha grantha madhukara muni jI dvArA sampAdita hai isakA prakAzana vi.saM. 2048 meM zrI AgamaprakAzana samiti, pIpaliyA bAjAra byAvara' se prakAzita huA hai| Page #387 -------------------------------------------------------------------------- ________________ jaina vidhi-vidhAna sambandhI sAhitya kA bRhad itihAsa/357 kartA hai aura zramaNa-zramaNiyA vyavaharttavya (vyavahAra karane yogya) haiM jisa prakAra kumbhakAra (kartA), cakra, daNDa, mRttikA sUtra Adi karaNoM dvArA kumbha (karma) kA sampAdana karatA hai isI prakAra vyavahArajJa, vyavahAroM dvArA vyavaharttavyoM (gaNa) kI aticAra zuddhi kA sampAdana karatA hai| vyavahAra vyAkhyA - vyavahAra kI pramukha vyAkhyAe~ do prakAra kI haiM - 1. sAmAnya aura 2. vishess| sAmAnya vyAkhyA hai- dUsare ke sAtha kiyA jAne vAlA aacrnn| vizeSa vyAkhyA hai- abhiyoga kI samasta prakriyA arthAt nyAyA vyavahAra ke bheda prabheda - vyavahAra do prakAra kA kahA gayA hai- 1. vidhi vyavahAra aura 2. avidhi vyvhaar| avidhi vyavahAra mokSa-virodhI hone se isa sUtra kA viSaya nahIM hai, apitu vidhi vyavahAra hI isakA viSaya hai| vyavahAra ke do, tIna, cAra aura bhI bheda-prabheda kiye gaye haiN| yahA~ vyavahArasUtra meM ullikhita vidhi-niSedha evaM vidhi vidhAna kA vivecana karane se pUrva pA~ca vyavahAra vyavahArI aura vyavaharttavya tInoM kA saMkSepa varNana karanA avazyaka pratIta hotA hai| ve pA~ca vyavahAra nimna haiM1. Agama vyavahAra- kevalajJAniyoM, manaH paryavajJAniyoM aura avadhijJAniyoM dvArA Acarita yA prarUpita vidhi-niSedha Agama vyavahAra hai| navapUrvI, dazapUrvI aura caudaha pUrvadhAriyoM dvArA Acarita vidhi-niSedha bhI Agama vyavahAra hI hai| 2. zruta vyavahAra- ATha pUrva kA pUrNa jJAna aura navameM pUrva kA AMzika jJAna dhAraNa karane vAle ke dvArA Acarita yA prarUpita vidhi-niSedha zrutavyavahAra hai| dazA, kalpa, vyavahAra Acaraprakalpa (nizItha) Adi chedasUtroM dvArA nirdiSTa vidhi-niSedha bhI zrutavyavahAra hai| 3. AjJA vyavahAra- do gItArtha zramaNa eka dUsare se alaga dUra dezoM meM vihAra kara rahe hoM aura nikaTa bhaviSya meM milane kI sambhAvanA na hoN| unameM se kisI eka ko kalpikA pratisevanA kA prAyazcitta lenA ho to apane aticAra (doSa) kahakara gItArtha ziSya ko anya gItArtha ke samIpa bhejeN| yadi gItArtha ziSya na ho to dhAraNAkuzala agItArtha ziSya ko sAMketika bhASA meM apane aticAra kahakara dUrastha gItArtha muni ke pAsa bhejeM aura usa ziSya ke dvArA kahI gaI AlocanA sunakara vaha gItArtha muni dravya, kSetra, kAla, bhAva, saMhanana, dhairya, bala Adi kA vicAra kara svayaM vahA~ AveM aura prAyazcitta deM athavA gItArtha ziSya ko samajhAkara bhejeN| yadi gItArtha ziSya na ho to AlocanA kA sandeza lAne vAle ke sAtha hI sAMketika bhASAoM meM aticAra zuddhi ke lie prAyazcitta kA saMdeza bheje yaha AjJA vyavahAra hai| Page #388 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 358 / prAyazcitta sambandhI sAhitya 4. dhAraNA vyavahAra kisI gItArtha zramaNa ke dravya, kSetra, kAla aura bhAva kI apekSA se jisa aticAra kA jo prAyazcitta diyA jAtA rahA hai usakI dhAraNA karake usI prakAra ke aticAra kA sevana karane vAle ko dhAraNAnusAra jo prAyazcitta diyA jAtA hai, vaha dhAraNA vyavahAra hai| - 5. jIta vyavahAra- gItArtha dvArA pravarttita zuddha vyavahAra jIta vyavahAra hai| zrutokta prAyazcitta se hIna yA adhika kintu paramparA se Acarita prAyazcitta denA jIta vyavahAra hai| sUtrokta kAraNoM ke atirikta anya kAraNa upasthita hone para jo aticAra lage haiM unakA pravartita prAyazcitta aneka gItArthoM dvArA Acarita ho to vaha bhI jItavyavahAra hai| aneka gItArthoM dvArA nirdhArita evaM sarvasammata vidhi - niSedha bhI jIta vyavahAra hai| vyavahArI, vyavahArajJa, vyavaharttA ye samAnArthaka haiN| jo priyadharmI ho, dRDhadharmI ho, pApabhIru ho aura sUtrArtha kA jJAtA ho vaha vyavahArI hotA hai| vyavahAra karane yogya nirgrantha vyavaharttavya haiN| ye aneka prakAra ke kahe gaye haiN| / mUlataH nirgrantha pA~ca prakAra ke hote haiM 1. pulAka, 2. bakuza, 3. kuzIla, 4. nirgrantha aura 5. snAtaka / ina pA~ca nirgranthoM ke aneka bheda-prabheda haiN| ye saba vyavahArya hai / vyavahAra sUtra ke ye tIna viSaya pramukha mAne gaye haiM kintu isakA adhyayana karane se aura bhI viSaya pramukha lagate haiM jaise vyavahAra ke AdhAra para 1. guru, 2. laghuka aura 3. laghusvaka prAyazcitta denA vyavahAra hai| isameM prAyazcitta kI upAdeyatA, prAyazcitta ke bheda-prabheda, dasa prakAra ke prAyazcitta, prAyazcitta kA hetu, pratisevanA ke prakAra, vyavahAra kI zuddhi, AlocanA aura Alocaka kA svarUpa Adi kI carcA hai| yahA~ pratyeka viSayoM kA vistRta varNana karanA apekSita nahIM laga rahA hai| ataH hama kevala vyavahArasUtra meM pratipAdita vidhi-vidhAna kA nAma - nirdeza kara rahe haiM isake 10 uddezakoM ke AdhAra para vidhi vidhAnoM kI viSaya vastu nimnalikhita hai prathama uddezaka - isa uddezaka meM mukhyataH kapaTarahita tathA kapaTasahita Alocaka ko prAyazcitta dene kI vidhi varNita hai| -- dvitIya uddezaka isa uddezaka meM pA~ca vidhAna upalabdha hote haiM - 1. vicarane vAle sAdharmika ke parihAra tapa kA vidhAna / 2. anavasthApya aura pArAMcika bhikSu kI upasthApanA vidhi 3. akRtyasevana kA AkSepa aura usake nirNaya kI vidhi 4. eka pakSIya bhikSu ko pada dene kA vidhAna 5. pArihArika aura apArihArikoM ke paraspara AhAra sambandhI vyavahAra kA vidhAna / Page #389 -------------------------------------------------------------------------- ________________ tRtIya uddezaka- isameM pA~ca prakAra ke vidhAna varNita haiM- 1. gaNa dhAraNa karane arthAt AcArya pada dene sambandhI vidhi - niSedha / 2. upAdhyAya Adi pada dene ke vidhi - niSedha 3. alpaparyAya vAle ko pada dene kA vidhAna 4. abrahmasevI ko pada dene ke vidhi - niSedha 5. saMyama tyAgakara jAne vAle ko pada dene ke vidhi - niSedha jaina vidhi-vidhAna sambandhI sAhitya kA bRhad itihAsa / 359 caturtha uddeza isa uddezaka meM tIna vidhAna kahe gaye haiM- 9. upasthApanA kA vidhAna 2. abhinicArikA' meM jAne ke vidhi - niSedha 3. ratnAdhika ko agraNI mAnakara vicarane kA vidhAna paMcama uddezaka - isameM pA~ca vidhAnoM kA ullekha haiM - 1. AcAra - prakalpa - vismRta ko pada dene kA vidhi-niSedha 2. sthavira ke lie AcAra prakalpa ke punarAvarttana karane kA vidhAna 3. paraspara AlocanA karane ke vidhi - niSedha / 4. paraspara sevA karane kA vidhi - niSedha 5. sarpa daMza cikitsA ke vidhi - niSedha | SaSTama uddezaka yahA~ tIna vidhAna ullikhita hai- 1. svajana parajana gRha meM gocarI jAne kA vidhi - niSedha 2. agItArthoM ke rahane kA vidhi-niSedha aura prAyazcitta vidhAna 3. akele bhikSu ke rahane kA vidhi - niSedha saptama uddeza isa uddezaka meM chaha prakAra ke vidhi - niSedhoM kA varNana kiyA gayA hai 1. sambandha viccheda karane sambandhI vidhi - niSedha 2. pravrajita karane sambandhI vidhi-niSedha 3. kalaha upazamana sambandhI vidhi - niSedha 4. zramaNa ke mRta zarIra ko paraThane kI aura upakaraNoM ko grahaNa karane kI vidhi 5. AjJA grahaNa karane kI vidhi 6. rAjya parivartana meM AjJA grahaNa karane kA vidhAna aSTama uddezaka- isameM chaha prakAra kI vidhi - nirupita haiM- 1. zayana sthAna ke grahaNa kI vidhi 2. zayyA - saMstAraka ke lAne kI vidhi 3. ekAkI sthavira ke bhaNDopakaraNa aura gocarI jAne kI vidhi 4. zayyA - saMstAraka ke lie punaH AjJA lene kA vidhAna 5. zayyA - saMstAraka grahaNa karane kI vidhi 6. atirikta pAtra lene kA vidhAna navama uddezaka- isameM vidhi-niSedha rUpa tIna vidhAna pratipAdita haiM- 1. zayyAtara ke mehamAna, naukara evaM jJAtijana ke nimitta se bane AhAra ke lene kA vidhi - niSedha | 2. zayyAtara kI bhAgIdArI vAlI vikraya zAlAoM se AhAra lAne sambandhI , anibhicArikAgamana- jahA~ AcArya upAdhyAya mAsakalpa Thahare hoM, ziSyoM ko sUtrArtha kI vAcanA dete hoM, vahA~ se glAna, asamartha evaM tapa se kRza zarIra vAle sAdhu nikaTa hI kisI gopAlaka bastI meM dugdhAdi vikRti sevana ke lie jAe~ to unakI caryA ko yahA~ 'abhinicArikA gamana' kahA gayA hai| Page #390 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 360 / prAyazcitta sambandhI sAhitya vidhi - niSedha / 3. moka - pratimA kA vidhAna | dasama uddezaka- isa uddezaka meM do vidhAna hI upalabdha hote haiM- 9. pA~ca prakAra ke vyavahAra kI vidhi 2. bAlaka-bAlikAoM ko bar3I dIkSA dene kI vidhi niSkarSataH yaha vyavahArasUtra zAstrIya aura prAcIna vidhi-vidhAnoM kA bhaNDAra rUpa hai| isameM varNita vidhi-niSedha rUpa viSayavastu avalokanIya aura paThanIya hai| isameM jAnane yogya aura bhI binduoM kA nirUpaNa kiyA gayA hai kintu ve Avazyaka na hone se carcita nahIM kiye gaye haiN| vyavahAra sUtra ke sampAdana evaM lekhana kA yaha prayojana siddha hotA hai ki jisa prakAra zArIrika svAsthya lAbha ke lie udara zuddhi Avazyaka hai aura udara zuddhi ke lie AhArazuddhi atyAvazyaka hai isI prakAra AdhyAtmika Arogya lAbha ke lie nizcaya zuddhi Avazyaka hai aura nizcaya zuddhi ke lie vyavahAra zuddhi anivArya hai| jaise sAMsArika jIvana meM vyavahAra zuddhi vAle ( rUpaye-paisoM ke lene dene meM prAmANika ) ke sAtha hI lena-dena kA vyavahAra kiyA jAtA hai| vaise hI AdhyAtmika jIvana meM bhI vyavahAra zuddha sAdhaka ke sAtha hI kRtikarmAdi ( vandana - pUjanAdi) vyavahAra kiye jAte haiN| vyavahAraniryukti jaina AgamoM ke vyAkhyA granthoM meM niyukti sabase prAcIna padyabaddha vyAkhyA hai / bhASya sAhitya meM vyAkhyA ke tIna prakAra batAe gae haiN| unameM niyukti kA dUsarA sthAna' hai| prathama vyAkhyA meM ziSya ko kevala sUtra kA artha batAyA jAtA hai, dUsarI vyAkhyA meM niyukti ke sAtha sUtra kI vyAkhyA kI jAtI hai tathA tIsarI vyAkhyA meM sUtra kI sarvAMgINa vyAkhyA kI jAtI hai| niryuktiyoM kI saMkhyA - Avazyakaniryukti meM AcArya bhadrabAhu ne 10 niyuktiyA~ likhane kI pratijJA kI hai / unakA krama isa prakAra hai- 1. Avazyaka, 2. dazavaikAlika, 3. uttarAdhyayana, 4. AcArAMga 5. sUtrakRtAMga, 6. dazAzrutaskaMdha, 7. bRhatkalpa, 8. vyavahAra, 6. sUryaprajJapti 10. Rssibhaassit| vartamAna meM ina dasa niyuktiyoM meM kevala ATha niyuktiyA~ hI prApta haiN| isake atirikta piMDaniryukti, oghaniryukti, paMcakalpaniryukti aura nizItha niyukti Adi kA bhI svataMtra astitva mAnA gayA hai| DA. ghATage ke anusAra ye kramazaH dazavaikAlikaniyukti, Avazyakaniryukti, bRhatkalpaniyukti aura AcArAMganiryukti kI pUraka niyuktiyA~ hai / isa saMdarbha meM vicAraNIya prazna yaha hai sutattho khalu padamo, bIo nijjutti mIsao bhaNio taio ya niravaseso, esa vihI hoI aNuoge vizeSAvazyaka bhASya. gA. 566 Page #391 -------------------------------------------------------------------------- ________________ ki oghaniryukti Adi svataMtra evaM bRhatkAya racanA ko Avazyaka niryukti Adi kA pUraka kaise mAnA jA sakatA hai? isa viSaya para vyavahAra niryukti kI prastAvanA' draSTavya hai| jaina vidhi-vidhAna sambandhI sAhitya kA bRhad itihAsa / 361 niryuktikAra - yadyapi niyuktikAra ke rUpa meM AcArya bhadrabAhu kA nAma prasiddha hai / niryuktikAra ke viSaya meM vidvAnoM meM paryApta matabheda hai| viMTaranitsa, hIrAlAla kapADiyA Adi ne caturdazapUrvadhara bhadrabAhu ko hI niyuktikAra ke rUpa meM svIkRta kiyA hai| muni puNyavijayajI ne aneka pramANoM ke AdhAra para dvitIya bhadrabAhu ko niryuktikAra ke rUpa meM siddha kiyA hai| DaoN. sAgaramala jaina ne ina donoM se bhinna Aryabhadra ko niyuktikAra mAnA hai| vyavahAra niyukti - AcArya bhadrabAhu kI pratijJA ke anusAra vyavahAra niryukti kA krama AThavAM hai| yaha kRti padya prAkRta meM hai| isameM kula 551 gAthAe~ haiN| aisA ullekha hai ki vyavahArasUtra aura bRhatkalpasUtra eka dUsare ke pUraka hai| jisa prakAra bRhatkalpa sUtra meM zramaNa jIvana kI sAdhanA ke lie Avazyaka vidhi-vidhAna, doSa, apavAda Adi kA nirdeza hai usI prakAra vyavahArasUtra meM bhI inhIM viSayoM se saMbaMdhita ullekha haiN| isa prakAra ye donoM niyuktiyA~ paraspara pUraka hai / tathApi vyavahAra niyukti meM mukhya rUpa se vyavahAra, vyavahArI evaM vyavaharttavya kA varNana haiN| dUsarI ullekhanIya bAta yaha hai ki vyavahAraniryukti bhASya mizrita avasthA meM hI milatI hai| Age vyavahAra bhASya kA vistRta varNana apekSita hone se yahA~ vyavahAra niryukti gata vidhi-vidhAnoM para saMkSipta prakAza DAla rahe haiN| adhyayana karane se jJAta hotA hai ki isameM ullikhita kiye gaye prAyaH vidhi-vidhAna vyavahAra bhASya meM bhI upalabdha haiM vyavahAraniryuktigata vidhi-vidhAna kA sAmAnya varNana nimna haiM 1. prAyazcitta - dAna vidhi, 2. vividha vibhAga AlocanA vidhi, 3. vAcanA ke lie samAgata ayogya ziSya kI vAraNA - vidhi, 4. zrutavyavahArI ko AlocanA karAne kI vidhi, 5. kisa tIrthaMkara ke kAla meM utkRSTataH kitane dinoM kA tapa prAyazcitta dene kA vidhAna, 6 prazasta dravya, kSetra, kAla aura bhAva meM AlocanA karane kA vidhAna, 7. pArihArika kI nirgamana vidhi, 8. avasanna kI prAyazcitta vidhi, 6. gaNa se apakramaNa karane para prAyazcitta evaM yatanAvidhi, 10. aneka sAdharmikoM dvArA akRtya sthAna sevana kI prAyazcitta vidhi, 11. gRhIbhUta karane kI ApavAdika 9 vyavahAraniryukti, pR. 33, saM. AcArya mahAprajJa 2 muni hajArImala smRti grantha, pR. 718-16 3 jaina sAhitya kA bRhad itihAsa bhA. 3, pR. 115 Page #392 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 362/prAyazcitta sambandhI sAhitya vidhi, 12. bhUtArtha jAnane kI aneka vidhiyA~ kA ullekha, 13. gaNadhAraNa ke yogya kI parIkSA vidhi, 14. eka hI kSetra meM samAptakalpa aura asamAptakalpa ke rahane kI vidhi, 15. maMDalI vidhi se adhyayana kA upakrama, 16. ghoTaka-kaMDUyita vidhi se sUtrArtha kA grahaNa, 17. sApekSa AcArya dvArA anya AcArya kI sthApanA vidhi, 18. AcArya ke kAlagata hone para anya ko gaNadhara banAne kI vidhi, 16. mAyA se yoga visarjana karane kI vidhi, 20. sAdhAraNa kSetra se nirgamana kI vidhi, 21. AlocanA svapakSa meM karane kA nirdeza, isakA atikramaNa karane se hone vAlI hAniyA~ tathA prAyazcitta vidhi, 22. AcArya ke caraNa-pramArjana kI vidhi, 23. bahuzruta ko bhI ekAkI rahane kA niSedha tathA usakI prAyazcitta vidhi, 24. eka yA aneka sAdhu ke divaMgata hone para pariSThApana vidhi, 25. sAta ke kama muni divaMgata hone para pariSThApana kI vidhi, 26. zava-pariSThApana kI vizeSa vidhi evaM usake na karane para prAyazcitta vidhAna, 27. varSAkAla meM phalaka na grahaNa karane para prAyazcitta vidhAna, 28. prAtihArika aura sAgArika zayyA-saMstAraka ko bAhara le jAne kI vidhi, 26. vismRta upadhi ko lAne kI vidhi, 30. moka pratimA kI vidhi, 31. mahatI moka pratimA kI vidhi 32. varSAvAsa ke yogya kSetra kI pratilekhana vidhi, 33. Agama vyavahArI dvArA Agama ke AdhAra para prAyazcitta pradAna Adi ke ullekha haiN|| niSkarSataH kahA jA sakatA hai ki vyavahAraniyukti vyavahArabhASya ke samatulya hI hai| vizeSa itanA hai ki niyukti saMkSipta hotI hai jabaki bhASya apekSAkRta vistRta hote haiN| vyavahAracUrNi vyavahArasUtra para cAra prakAra kA vyAkhyA sAhitya milatA haiM - 1. niyukti, 2. bhASya, 3. cUrNi aura 4. ttiikaa| vyavahArasUtra kI cUrNi abhI taka aprakAzita hai| vyavahArabhASya AgamoM ke vyAkhyA granthoM meM bhASya kA dUsarA sthAna hai| vyavahArabhASya kI gAthA 4663 meM bhASyakAra ne apanI vyAkhyA ko bhASya nAma se saMbodhita kiyA hai| niyukti kI racanA atyanta saMkSipta zailI meM hotI hai| usameM kevala pAribhASika zabdoM para hI vivecana yA carcA milatI hai| kintu bhASya meM mUla Agama tathA niyukti donoM kI vistRta vyAkhyA kI jAtI hai| vaidika paramparA meM bhASya lagabhaga gadya meM likhe gaye haiM, lekina jaina paramparA meM bhASya prAyaH padyabaddha milate haiN| jisa prakAra niyukti ke rUpa meM mukhyataH 10 niyuktiyoM ke nAma milate haiM vaise hI bhASya Page #393 -------------------------------------------------------------------------- ________________ jaina vidhi-vidhAna sambandhI sAhitya kA bRhad itihAsa / 363 bhI 10 graMthoM para likhe gae, aisA ullekha milatA hai| ve grantha ye haiM 1. Avazyaka, 2. dazavaikAlika, 3. uttarAdhyayana, 4. bRhatkalpa, 5. paMcakalpa, 6. vyavahAra, 7. nizItha, 8. jItakalpa, 6. oghaniryukti aura 10. piMDaniyukti / muni puNyavijayajI ke anusAra vyavahAra aura nizItha para bRhadbhASya bhI likhA gayA thA, jo Aja anupalabdha hai| inameM bRhatkalpa, vyavahAra evaM nizItha ina tInoM granthoM ke bhASya gAthA - parimANa meM bRhad haiN| jItakalpa, vizeSAvazyaka evaM paMcakalpa parimANa meM madhyama, piMDaniryukti, oghaniryukti para likhe gae bhASya graMthAgra meM alpa tathA dazavaikAlika evaM uttarAdhyayana ina do granthoM ke bhASya graMthAgra meM alpatama haiN| uparyukta dasa bhASyoM meM nizItha, jItakalpa evaM paMcakalpa ko saMkalana pradhAna bhASya kahA jA sakatA hai| kyoMki inameM anya bhASyoM evaM niyuktiyoM kI gAthAe~ hI adhika saMkrAnta huI hai| jItakalpabhASya meM to jinabhadragaNi kSamAzrama spaSTa likhate hai ki- 'kalpa, vyavahAra aura nizItha udadhi ke samAna vizAla haiN| ataH ina zrutaratnoM kA navanIta rUpa sAra yahA~ prastuta kiyA jA rahA hai / ' jina granthoM para niyuktiyA~ nahIM hai ve bhASya mUlasUtra kI vyAkhyA hI karate haiM jaisejItakalpa bhASya aadi| kucha bhASya niyukti para hI likhe gaye haiM jaise oghaniryukti bhASya evaM piMDaniryukti bhASya Adi / chedasUtroM ke bhASyoM meM vyavahAra bhASya kA mahattvapUrNa sthAna hai| yaha bhASya dasa uddezakoM meM vibhakta hai| isameM kula 4664 padya haiN| vyavahAra bhASya ke karttA ke bAre meM sabhI kA mataikya nahIM hai| prAcIna kAla meM lekhaka binA nAmollekha ke kR tiyA~ likha dete the / kAlAntara meM yaha nirNaya karanA kaThina ho jAtA thA ki vAstava meM mUla lekhaka kauna the? kahIM-kahIM nAma sAmya ke kAraNa bhI mUla lekhaka kA nirNaya karanA kaThina hotA hai| paMDita dalasukhabhAI mAlavaNiyA ne vyavahAra ke bhASya karttA siddhasenagaNi ko mAnA hai| muni puNyavijayajI ke anusAra vyavahAra ke bhASyakAra saMghadAsagaNa hai| vyavahAra bhASya kA racanAkAla bhI vivAdAspada hai| kyoMki bhASyakAra saMghadAsagaNi kA samaya bhI vivAdAspada hai| paM. dalasukha mAlavaNiyA ne jinabhadra kA samaya chaThIM -sAtavIM zatAbdI siddha kiyA hai ataH bhASyakAra saMghadAsagaNi kA samaya 9 jItakalpabhASya gA. 2605 2 isa bhASya kA saMpAdana AcArya mahAprajJa - samaNI kusumaprajJA ne kiyA hai| yaha vi.saM. 2053, jaina vizva bhAratI, lADanUM se prakAzita hai| Page #394 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 364/prAyazcitta sambandhI sAhitya pAMcavIM-chaThI zatAbdI honA caahie| spaSTataH bhASya granthoM kA racanAkAra cauthI se chaThI zatAbdI taka hI honA caahie| hama vyavahAra sUtra ke sambandha meM yaha kaha Aye haiM ki yaha pramukha rUpa se vidhi-vidhAna kA pratipAdaka grantha hai| usameM bhI vizeSa rUpa se yaha prAyazcitta nirdhAraka grantha hai tathA AlocanA, prAyazcitta gaNa mRtyu, upAzraya, upakaraNa, pratimAe~ Adi viSayoM para vizeSa prakAza DAlatA hai| tathApi isameM prasaMgavaza samAja, arthazAstra, rAjanIti, manovijJAna, Adi aneka viSayoM kA vivecana milatA hai| bhASyakAra ne vyavahAra ke pratyeka sUtra kI vistRta vyAkhyA prastuta kI hai| yahA~ vyavahArabhASya ke paricaya meM unhIM viSayoM kI ora dhyAna diyA jAyegA, jo hamArI zodha kA mukhya dhyeya hai - pIThikA - vyavahAra bhASyakAra ne apane bhASya ke prArambha meM pIThikA dI hai| pIThikA meM sarvaprathama vyavahAra, vyavahArI aura vyavaharttavya kA nikSepa paddhati se svarUpa varNana kiyA gayA hai| jo svayaM vyavahAra kA jJAtA hai vaha gItArtha hai| agItArtha ke sAtha puruSa ko vyavahAra nahIM karanA cAhie kyoMki yathocita vyavahAra karane para bhI yaha samajhegA ki mere sAtha ucita vyavahAra nahIM kiyA gyaa| ataH gItArtha ke sAtha hI vyavahAra karanA caahie|' vyavahAra Adi meM doSoM kI sambhAvanA rahatI hai, ataH unake lie prAyazcittoM kA bhI vidhAna kiyA jAtA hai| isI tathya ko dRSTi meM rakhate hue bhASyakAra ne prAyazcitta kA artha, bheda, nimitta, adhyayana vizeSa Adi dRSTiyoM se vivecana kiyA hai| prastuta bhASya meM prAyazcitta kA ThIka vahI artha kiyA gayA hai jo jItakalpa bhASya meM upalabdha hai| pratisevanA, saMyojanA AropaNA aura parikuMcanA- ina cAroM ke lie cAra prakAra ke prAyazcitta batAye gaye haiN| prathama uddezaka - pIThikA kI samApti ke bAda AcArya sUtra-sparzika niyukti kA vyAkhyAna prArambha karate haiM isameM kaI prakAra ke viSayoM kA pratipAdana kiyA gayA hai| unameM vidhi-vidhAna se sambandhita nimna vivaraNa upalabdha hotA hai - 1. atikrama Adi ke lie prAyazcitta kA vidhAna, 2. pratisevanA prAyazcitta ke ' vyavahArabhASya gA. 27 2 vahI gA. 34 takalpa bhASya gA.5 Page #395 -------------------------------------------------------------------------- ________________ dasa bhedoM kA ullekha 3. AlocanA prAyazcitta kisake pAsa, kaba, kaise, kyoM? 4 4. aprazasta samiti, gupti ke lie prAyazcitta kA vidhAna 5. guru ke prati utthAnAdi vinaya na karane para prAyazcitta kA ullekha 6. pratikramaNAdi dasa prakAra ke prAyazcitta kA viSaya, parimANa, kaba aura kyoM ? 7. vastrAdi ke skhalita hone para namaskAra mahAmaMtra kA ciMtana athavA solaha, battIsa Adi zvAsocchvAsa kA kAyotsarga vidhaan| 8. prANivadha Adi meM sau zvAsocchvAsa kA kAyotsarga vidhAna 6. prANivadha Adi meM 25 zlokoM kA dhyAna tathA strIviparyAsa meM 108 zvAsocchvAsa ke kAyotsarga kA prAyazcitta vidhaan| 10. mAsika Adi vividha prAyazcittoM kA vidhAna 11. gItArtha ke darpa pratisevanA kI prAyazcitta vidhi 12. AcArya Adi kI cikitsAvidhi 13. kalpa aura vyavahAra bhASya meM prAyazcitta tathA AlocanA vidhi kA bheda / 14. vihAra- vibhAga AlocanA vidhi 15. AlocanA vidhi 16. upasaMpadyamAna ke prakAra tathA AlocanA vidhi 17. dinoM ke AdhAra para prAyazcitta kI vRddhi kA vidhAna 18. muni ko gaNa se bahiSkRta karane sambandhI dasa kAraNa 16. kalaha Adi karane para prAyazcitta kA vidhAna 20. ekAkI-apariNata Adi doSoM se yukta ke lie prAyazcitta kA vidhAna / 21. ziSya, AcArya tathA pratIcchaka ke prAyazcitta kI vidhi 22. AcArya aura ziSya meM pArasparika parIkSA vidhi 23. AcArya dvArA ziSya kI parIkSA vidhi 24. vAcanA ke lie samAgata ayogya ziSya kI vAraNA - vidhi 25. vibhinna sthitiyoM meM ziSya aura AcArya donoM ko prAyazcitta kA vidhAna 26. jJAnArtha upasaMpadyamAna kI prAyazcitta-vidhi 27. darzanArtha tathA cAritrArtha upasaMpadyAna kI prAyazcitta - vidhi 28. gacchavAsI kI prAghUrNaka dvArA vaiyAvRtya - vidhi 26. kSapaka kI sevA na karane se AcArya ko prAyazcitta kA vidhAna 30. prazasta kSetra meM AlocanA dene kA vidhAna 31. prazasta kAla meM AlocanA dene kA vidhAna 32. zrutavyavahArI ko AlocanA karAne kI vidhi 33. utkRSTa AropaNA kI parijJAna vidhi 34. saMvedha saMkhyA jAnane kA upAya 35. atikrama Adi ke AdhAra para prAyazcitta kA vidhAna 36. sthavirakalpa ke AcAra ke AdhAra para sUtra meM abhihita sabhI prakAra ke prAyazcitta kA vidhAna 37. nAlikA se kAlajJAna kI vidhi 38. caturdazapUrvI ke AdhAra para doSoM kA ekatva tathA prAyazcitta daan| 36. chaha mAsa se adhika prAyazcitta na dene kA vidhAna 40. cheda aura mUla kaba aura kaise ? 41. saMcaya, asaMcaya tathA udghAta, anudghAta kI prasthApana vidhi 42. ubhayatara puruSa dvArA vaiyAvRtya na karane para vahI gA . 55 - 56 jaina vidhi-vidhAna sambandhI sAhitya kA bRhad itihAsa / 365 Page #396 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 366 / prAyazcitta sambandhI sAhitya prAyazcitta kA vidhAna 43. bhinna mAsa Adi prAyazcitta dene kI vidhi 44. udghAta aura anudghAta kI prAyazcitta - vidhi 45. Atmatara tathA paratara ko prAyazcitta dene kI vidhi 46. anyatara ko prAyazcitta dene kI vidhi 47. prazasta dravya, kSetra, kAla aura bhAva meM AlocanA karane kA vidhAna 48. abhizayyA' meM jAne kI ApavAdika vidhi 46. Avazyaka ko pUrNakara yA na kara abhizayyA meM jAne kA vidhAna 50. sAdhuoM kI nistAraNa - vidhi sAdhviyoM kI nistAraNa-vidhi 52. durlabha - bhakta kI nistAraNa vidhi 53. parihAratapa kA nikSepaNa kaba? kaise? 51. isa prakAra isa prathama uddezaka meM bhinna-bhinna vyaktiyoM kI apekSA se vividha prakAra ke prAyazcittoM kA vidhAna kiyA gayA hai| sAdhuoM ke vihAra kI carcA kI gaI hai| dvitIya uddezaka - isa uddezaka meM bhASyakAra ne nimna vidhAnoM ko carcita kiyA hai1. pratimA pratipatti kI vidhi aura usake bindu 2. AcArya Adi kI pratimA pratipatti vidhi 3. pratimA kI samApti - vidhi aura pratimA pratipanna kA satkAra pUrvaka gaNa meM praveza 4. AcArya dvArA niSedha karane para pratimA svIkAra karane kA pariNAma aura usake lie prAyazcitta kA vidhAna 5. devatAkRta anya upadravoM meM palAyana karane para prAyazcitta kA vidhAna 6. devIkRta mAyA meM mohita zramaNa ko prAyazcitta kA vidhAna 7. anyAnya prAyazcittoM kA vidhAna 8. vividha prAyazcittoM kA vidhAna 6. niMdA aura khiMsanA ke lie prAyazcitta vidhAna 10. pArzvastha kA svarUpa evaM usake prAyazcitta kI vidhi 11. utsava ke binA athavA utsava meM zayyAtarapiMDa grahaNa kI prAyazcitta vidhi 12. pArzvastha ke saMsarga ke prAyazcittoM kA vidhAna 13. pArzvastha tathA yathAchaMda kI prAyazcitta vidhi 14. kuzIla Adi kI prAyazcita vidhi 15. prAyazcitta dAna kI bhinna-bhinna vidhiyoM kA saMketa / 6. ekAkI glAna ke marane para hone vAle doSa tathA unakA prAyazcitta vidhAna 17. do sAdharmikoM kI paraspara prAyazcitta vidhi 18. prAyazcitta vahana na kara sakane vAle muni kI caryA vidhi 16. samartha hone para sevA lene se prAyazcitta dAna | 20. kSiptacitta muni ke svastha hone para prAyazcitta kI vidhi 21. gRhastha se kalaha kara Aye hue sAdhu ke lie kSamAyAcanA karane kA vidhAna 22. itvarika aura yAvatkathika tapa kA prAyazcitta vidhAna 23. gRhIbhUta karake upasthApanA dene kA nirdeza evaM gRhIbhUta karane kI vidhi 24. gRhIbhUta karane kI ApavAdika vidhi 1 abhizayyA- jahA~ dina meM athavA rAtri meM vahIM rahakara prAtaH vasati meM Ate haiM, use abhizayyA kahate haiN| Page #397 -------------------------------------------------------------------------- ________________ jaina vidhi-vidhAna sambandhI sAhitya kA bRhad itihAsa / 367 25. bhUtArtha jAnane kI aneka vidhiyoM kA varNana 26. gaccha nirgata muni punaH gaNa meM Ane kA pratiSedha karatA hai to usase upadhigrahaNa kI prakriyA 27. vyaktiliMga viSayaka muni ke prAyazcitta kA nirUpaNa 28. AcArya pada para sthApita gItArtha muniyoM ke lie upakaraNa dAna kI vidhi 26. gaNa dvArA asammata muni ko AcArya banAne para prAyazcitta kA vidhAna 30 parihAra tapa kA kAla aura pariharaNa vidhi 31. saMsRSTa hAtha Adi ke cATane para prAyazcitta kA vidhAna 32. AcArya Adi ke Adeza para saMsRSTa hAtha Adi cATane kA vidhAna / isa prakAra isa dUsare uddezaka meM bhI bhinna-bhinna vyaktiyoM kI apekSA se kaI prakAra ke prAyazcitta kI vidhi kA varNana huA hai| isake sAtha hI pArzvastha Adi sAdhu, kSiptacitta-dIptacitta kA svarUpa, AcArya, upAdhyAya Adi kI sthApanA vidhi, doSa, apavAda Adi tathA pArihArika aura apArihArika ke pArasparika vyavahAra khAna-pAna, rahana-sahana Adi kA bhI vicAra kiyA gayA hai| tRtIya uddezaka- isa uddezaka kA prArambha gaNadhAraNa kI icchA karane vAle bhikSu kI yogyatA - ayogyatA ke nirUpaNa se huA hai| 'gaNa' kA nikSepa paddhati se vivecana kiyA gayA hai| gaNadhAraNa kyoM kiyA jAtA hai ? isakA samAdhAna kiyA gayA hai / tadanantara prastuta uddezaka ke sUtroM meM nimna vidhAnoM kA varNana prApta hotA hai - 1. gaNadhAraNa ke yogya kI parIkSA vidhi 2. ziSya kA prazna aura gurudvArA parIkSA vidhi kA samarthana 3. gaNadhAraNa ke lie ayogya kauna ? 4. sthaviroM ko pUche binA gaNa-dhAraNa kA prAyazcitta vidhAna 5. prAcInakAla meM zastraparijJA se upasthApanAvidhi, Aja dazavaikAlika ke cAra adhyayana se upasthApanA kI vidhi kA vidhAna 6. tatkAla pravrajita ko AcArya pada kyoM? kaise? 7. rAjaputra, amAtyaputra Adi kI dIkSA, utpravrajana punaH dIkSA tathA pada-pratiSThApana 8 zrutavihIna para lakSaNayukta ko AcArya pada dene kI vidhi 6. mohodaya kI cikitsA vidhi 10. pratisevI muni ko tIna varSa taka vaMdanA na karane kA vidhAna 11. saMgha meM sacitta Adi ke lie vivAda hone para usake samAdhAna kI vidhi | isake atirikta yahA~ maithunasevana ke doSoM kA svarUpa batAte hue AcArya, upAdhyAya, gaNAvacchedaka sAdhu Adi ke lie bhinna-bhinna prAyazcittoM kA vidhAna evaM pravrajyA ke niyamoM para prakAza DAlA gayA hai| mRSAvAda Adi anya aticAroM ke sevana kA varNana karate hue tatsambandhI prAyazcittoM kA vivecana kiyA jAtA hai / vyavahArI aura avyavahArI kA svarUpa batAte hue bhASyakAra ne eka AcArya kA udAharaNa diyA hai unameM ATha prakAra ke vyavahArI ziSya kI prazaMsA karane kA niSedha kiyA gayA hai| ityAdi viSayoM ke sAtha yaha uddezaka pUrNa hotA hai / Page #398 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 368/prAyazcitta sambandhI sAhitya caturtha uddezaka - isa uddezaka meM mukhya rUpa se sAdhuoM ke vihAra sambandhita vidhi-vidhAna hai| isameM likhA hai ki- zIta aura uSNakAla ke ATha mahinoM meM AcArya aura upAdhyAya ko koI anya sAdhu sAtha meM na ho to vihAra nahIM karanA caahie| gaNAvacchedaka ko sAtha meM do sAdhu hone para hI vihAra karanA caahie| isI prakAra AcArya aura upAdhyAya ko anya sAdhu sAtha meM ho to bhI alaga cAturmAsa nahIM karanA caahie| anya do sAdhuoM ke sAtha meM hone para hI alaga cAturmAsa karanA caahie| gaNAvacchedaka ke lie cAturmAsa meM kama se kama tIna sAdhuoM kA sahavAsa anivArya hai| isa sambandha meM aura bhI nirdeza diye gaye haiN| isake atirikta caturtha uddezaka meM ye vidhi-vidhAna prApta hote haiM1. varSAvAsa meM vasati ko zUnya na karane kA nirdeza, zUnya karane se hone vAle doSa tathA prAyazcitta kA vidhAna 2. ayogya kSetra meM varSAvAsa bitAne se prAyazcitta-vidhAna 3. do-tIna muniyoM ke rahane se samIpastha gharoM se gocarI kA vidhAna 4. upAzraya-nirdhAraNa kI vidhi 5. varSAkAla meM samAptakalpa aura asamAptakalpa vAle muniyoM kI paraspara upasaMpadA vidhi 6. ghoTakakaMDUyita vidhi se sUtrArtha kA grahaNa 7. samAptakalpa kI vidhi kA vivaraNa 8. RtubaddhakAla meM gaNAvacchedaka ke sAtha eka hI sAdhu ho to usase hone vAle doSa evaM prAyazcitta-vidhi 6. gaNa-nirgata muni saMbaMdhI prAcIna aura arvAcIna vidhi 10. nirvAcita rAjA mUladeva kI anuzAsana vidhi 11. anya muniyoM ke sAtha rahane se pUrva jJAnAdi kI hAni-vRddhi kI parIkSA vidhi 12. sApekSa upanikSepa meM rAjA dvArA rAjakumAroM kI parIkSA vidhi 13. jIvita avasthA meM pUrva AcArya dvArA nae AcArya kI sthApanA vidhi 14. AcArya dvArA anumatta ziSya ko gaNa na sauMpane para prAyazcitta kA vidhAna 15. gItArtha muniyoM ke kathana para yadi koI AcArya pada kA parihAra na kare to prAyazcitta vidhi 16. roga se avadhAvanotsuka muni kI cikitsA vidhi 17. AcArya kI anujJA ke binA gaNamukta hone para prAyazcitta vidhi 18. AcArya dvArA kSetra kI pratilekhanA vidhi 16. videza yA svadeza meM dUra prasthAna karane kI vidhi 20. upasaMpadyamAna kI parIkSA vidhi 21. Abhavad vyavahAra vidhi tathA prAyazcitta vidhi 22. yoga visarjana kA kAraNa aura vidhi 23. gacchavAsa ko sahayoga dene kI vidhi ityaadi| paMcama uddezaka - isa uddezaka meM sAdhviyoM ke vihAra kI vidhi evaM niyamoM para prakAza DAlA gayA hai| pravartinI Adi vibhinna padoM ko dRSTi meM rakhate hue vividha vidhi vidhAnoM kA nirUpaNa kiyA gayA hai hai| pravartinI ke lie zIta aura uSNaRtu meM eka sAdhvI ko sAtha me rakhakara vihAra karane kA niSedha kahA hai| ina RtuoM Page #399 -------------------------------------------------------------------------- ________________ jaina vidhi-vidhAna sambandhI sAhitya kA bRhad itihAsa/369 meM kama se kama do sAdhviyA~ usake sAtha rahanI caahie| gaNAvacchedinI ke lie kama se kama tIna sAdhviyoM ko sAtha rakhane kA niyama hai| varSARtu ke lie ukta saMkhyAoM meM aura eka kI vRddhi kI gaI hai| anya bhI jo vidhi-vidhAna isa uddezaka meM ullikhita haiM ve ye haiM - 1. kRtikarma kA vidhAna, 2. garva se kRtikarma na karane para prAyazcitta vidhi| 3. avidhi se kRtikarma karane para prAyazcitta vidhi, 4. kRtikarma kI vidhi, 5. AlocanA kI vidhi evaM usake doSa, 6. Agama vyavahArI ke abhAva meM sAdhviyoM dvArA prAyazcitta dAna vidhi, 7. sAdhviyoM kA zramaNoM ke pAsa tathA zramaNoM kA sAdhviyoM ke pAsa prAyazcitta lene kA vidhAna, 8. sAdhvI kA zramaNoM ke pAsa AlocanA karane kI vidhi, 6. sAMbhogika nirgrantha-nirgranthiyoM kI pArasparika sevA kaba? kaise?, 10. zramaNa dvArA glAna zramaNI kI tathA zramaNI dvArA glAna zramaNa kI vaiyAvRtya karane kI vidhi, 11. nirgrantha kI nirgranthI dvArA tathA nirgranthI kI nirgrantha dvArA vaiyAvRtya karAne para prAyazcitta kA vidhAna ityaadi| isa prakAra isa uddezaka kI antima gAthAoM meM 'saMbhogika' zabda kA vistArapUrvaka vivecana kiyA gayA hai| saMbhoga ke chaH prakAra batAye haiN| unameM bhI oghasaMbhoga ke 12 aura upasaMbhoga ke 6 bheda kahe gaye haiM nizItha ke paMcama uddezaka meM varNita saMbhogavidhi ke prAyazcitta Adi ke varNana ke anusAra yahA~ bhI saMbhoga vidhi kA varNana samajha lenA caahie| SaSTama uddezaka - isa uddezaka ke prArambha meM kahA gayA hai ki sAdhu ko apane sambandhI ke yahA~ se AhAra Adi grahaNa karane kI icchA hone para apane se vRddha sthavira Adi kI AjJA lie binA AhAra nahIM lenA cAhiye, anyathA sthavira Adi kI AjJA ke apane sambandhiyoM ke yahA~ se AhAra lene vAle ke lie cheda athavA parihAratapa ke prAyazcitta kA vidhAna kahA hai| AjJA milane para bhI yadi jAne vAlA sAdhu alpabodhI ho to use akele na jAkara kisI bahuzruta sAdhu ke sAtha hI jAnA caahie| isa SaSTha uddezaka kI vyAkhyA meM jina vidhi-vidhAnoM kA samAveza kiyA gayA hai ve isa prakAra hai1. jinakalpika aura sthavira kalpika ke pArasparika vaiyAvRtya kA vidhAna 2. sarpadaMza ke lie jJAtavidhi kA jJAna 3. svAdhyAya tathA bhikSAbhAva dvArA ziSya kI parIkSA-vidhi 4. upasarga-sahiSNu kI parIkSA vidhi 5. svajJAtika muni dvArA dharmakathA karane kA nirdeza aura vidhi 6. AcArya ke caraNa-pramArjana kI vidhi, avidhi se karane para doSa tathA prAyazcitta vidhAna 7. AcArya ko gocarI se Page #400 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 370 / prAyazcitta sambandhI sAhitya nivArita na karane para prAyazcitta vidhAna 8. sUtrAdhyayana kie binA ekalavAsa karane kA niSedha aura usakI prAyazcitta vidhi 6. apaThita zruta vAle aneka muniyoM kA eka gItArtha ke sAtha rahane kA vidhAna 10 apaThita zruta muniyoM ke ekAntavAsa kA vidhAna 11. pRthak-pRthak vasati meM rahane kA vidhAna aura usakI yatanA-vidhi 12. bahuzruta ke tvagdoSa hone ke kAraNa ekAkI rahane kA vidhAna 13. abahuzruta ke tvak - doSa hone para yatanA vidhi 14. saMyama bhraSTa sAdhvI ko gaNa se visarjita karane kI vidhi ityAdi / saptama uddezaka saptama uddezaka meM nimna vidhi-vidhAnoM kA vivecana kiyA gayA hai| 1. jo sAdhu-sAdhvI sAMbhogika hai arthAt eka hI AcArya ke saMrakSaNa meM haiM unheM apane AcArya se pUche binA anya samudAya se Ane vAlI, aticAra Adi doSoM se yukta sAdhvI ko apane saMgha meM nahIM lenA caahie| jisa sAdhvI ko AcArya prAyazcitta Adi se zuddha kara deM use apane saMgha meM na lene vAlI sAdhviyoM ko AcArya dvArA yathocitta daNDa diyA jAnA cAhie / 2. jo sAdhu-sAdhvI eka guru kI AjJA meM hai ve anya samudAya ke sAdhuoM ke sAtha gocarI kA vyavahAra kara sakate haiM / 3. kisI bhI sAdhu ko apanI vaiyAvRtya ke lie strI ko dIkSA nahIM denI caahie| isa viSaya meM aura bhI vivecana kiyA gayA hai| 4. pravrajyA ke pAraga (yogya) - apAraga (ayogya) kA parIkSaNa 5 samAgata nirgranthI ke gaNa meM ne lene ke kAraNa evaM tatsambandhI prAyazcitta vidhAna 6. Agata muniyoM kI dravya Adi meM parIkSA vidhi 7. jJAta-ajJAta ke sAtha binA AlocanA ke sahabhoja karane para prAyazcittavidhAna 8. Agata muniyoM kA tIna dinoM kA Atithya aura bhikSAcaryA kI vidhi 6. saMyatIvarga ko viMsabhojika karane kI vidhi 10. kalaha aura adhikaraNa ke vividha pahalU aura unakI upazamana vidhi 11. nirgranthiniyoM ke pArasparika kalaha ke kAraNa evaM usake upazamana kI vidhi 12. zramaNa - zramaNiyoM ko svapakSa meM hI vAcanA dene kA vidhAna 13. svapakSa - parapakSa kI uddezana - vidhi aura apavAda 14. kauna - kisako kaise vAcanA de ? 15. vAcanA ke samaya sAdhviyA~ kaise baiThe? 16. daivasika aticAra kI cintana vidhi 17. Avazyaka ( daivasika pratikramaNa) ke bAda kAla pratyupekSaNA kI vidhi 18. prAdoSika kAlagrahaNa kara guru ke pAsa Ane kI vidhi aura guru ko nivedana 16. kAla catuSka kI upaghAta vidhi 20. svAdhyAya kI prasthApanA vidhi 21 mRta sAdhu kI pariSThApana - vidhi tathA upakaraNoM kA samarpaNa 22. pratyupekSaNa na karane ke doSa aura prAyazcitta 23. zamazAna meM pariSThApana kI vidhi 24. sAta se kama muni hone para pariSThApana kI Page #401 -------------------------------------------------------------------------- ________________ jaina vidhi-vidhAna sambandhI sAhitya kA bRhad itihAsa/371 vidhi 25. gRhasthoM dvArA muni ke zava kA pariSThApana usake doSa aura prAyazcitta 26. akele muni dvArA zava ke pariSThAna kI vidhi 27. zava kI upadhigrahaNa kI vidhi 28. vidhavA Adi ko zayyAtara banAne kA ApavAdika vidhAna ityaadi| isa prakAra sAdhu-sAdhviyoM ke svAdhyAya ke lie upayukta tathA anupayukta kAla kA bhASyakAra ne ati vistRta varNana kiyA hai| sAtha hI svAdhyAya kI vidhi Adi anya Avazyaka bAtoM para bhI pUrNa prakAza DAlA gayA hai| paraspara vAcanA dene ke kyA niyama hai? isakA bhI vistArapUrvaka pratipAdana kiyA hai| aSTama uddezaka - isa uddezaka ke bhASya meM mukhya rUpa se vidhi-vidhAnoM sambandhI nimna carcA prApta hotI hai - 1. rAjA ko anukUla banAne kA vidhAna, 2. RtubaddhakAla, varSAvAsa aura vRddhAvAsa ke yogya zayyA-saMstAraka kA vidhAna, 3. saMstAraka ke lie taNa grahaNa karane kI vidhi, 4. jinakalpika aura sthavira kalpika ke lie tRNoM kA parimANa, 5. glAna aura anazana kie hue muni ke lie saMstAraka kI vidhi, 6. phalaka ko upAzraya ke bAhara se lAne kI vidhi, 7. Rtubaddha kAla meM saMstAraka na lene para prAyazcitta kA vidhAna, 8. varSAkAla meM saMstAraka grahaNa na karane para prAyazcitta aura usake kAraNa, 6. varSAkAla meM phalaka-saMstAraka grahaNa kI vidhi, 10. daMDa Adi upakaraNoM kI sthApanA vidhi, 11. mArga meM sthavira ke bhaTaka jAne para anveSaNa vidhi, 12. zUnyagRha meM AhAra karane kI vidhi, 13. prAtihArika tathA sAgArika zayyA- saMstAraka ko bAhara le jAne kI vidhi aura prAyazcitta, 14. ananujJApya saMstAraka ke grahaNa kA vidhAna, 15. dattavicAra aura adattavicAra avagrahoM meM tRNaphalaka Adi lene kI vidhi aura niSedha, 16. vasati ke svAmI ko anukula karane kI vidhi, 17. vismRta upadhi kI dUsare muniyoM dvArA nirIkSaNa vidhi, 18. upadhi-pariSThApana kI vidhi tathA Anayana vidhi, 16. atirikta pAtra grahaNa karane kI vidhi, 20. pAtra pratilekhana kI vidhi, 21. AnIta pAtroM kI vitaraNa vidhi, 22. nirdiSTa ko pAtra na dene para prAyazcitta vidhAna, 23. glAna Adi ko pAtra dene kI vidhi ityAdi navama uddezaka - isa uddezaka kA mukhya viSaya hai zayyAtara arthAt sAgArika ke jJAtika, svajana, mitra Adi AgaMtukoM se sambandhita AhAra ke grahaNa-agrahaNa kA viveka tathA sAdhuoM kI vividha pratimAoM kA vidhAna sAgarika ke ghara ke andara yA bAhara koI Agantuka bhojana kara rahA ho aura usa bhojana se sAgArika kA sambandha ho, to usa AhAra meM se sAdhu Agantuka ke Agraha karane para bhI kucha na leN| isI prakAra sAgarika ke dAsa-dAsI Adi ke AhAra ke viSaya meM bhI samajhanA caahie| auSadhi Adi ke viSaya meM bhI yahI niyama hai| Page #402 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 372/prAyazcitta sambandhI sAhitya pratimAoM ke vivecana meM tatsambandhI kAla, zikSA parimANa, kalpAdi grahaNa kA prayojana, mokapratimA kA svarUpa, moka pratimA sampanna kara upAzraya meM anusaraNIya vidhi Adi Avazyaka bAtoM para saMkSipta prakAza DAlA gayA hai| dazama uddezaka - isa uddezaka meM yavamadhya pratimA aura vajramadhya-pratimA kI vidhi para vizeSa rUpa se vicAra kiyA gayA hai| pA~ca prakAra ke vyavahAra kI upayoga vidhi kA vistRta vivecana karate hue bAladIkSA kI vidhi para bhI prakAza DAlA gayA hai| dasa prakAra kI sevA kA varNana karate hue usase hone vAlI mahAnirjarA kA bhI nirUpaNa kiyA gayA hai| nirgrantha pAMca prakAra ke mAne gaye haiN| inake lie vividha prakAra ke prAyazcittoM kA vidhAna kiyA gayA hai prAyazcitta dasa prakAra ke kahe gaye haiN| kisake lie kitane prAyazcitta ho sakate haiM jaise pulAka ke lie chaH prakAra ke prAyazcitta hai| nirgrantha ke lie AlocanA aura viveka ina do prAyazcittoM kA vidhAna hai| snAtaka ke lie kevala eka prAyazcitta viveka kA vidhAna kiyA gayA hai| isake antargata aura bhI vidhi-vidhAna prApta hote haiM ve isa prakAra haiM - 1. vRSabha kSetra ke prakAra tathA vahA~ rahane kI vidhi, 2. abhidhAryamANa AcArya ke jIvita aura kAlagata hone para saMpAdanIya vidhi, 3. sAmAyika Adi pA~ca prakAra ke nirgantha tathA unake prAyazcittoM kA vidhAna, 4. asaMvigna ke samIpa anazana karane ke doSa aura prAyazcitta vidhAna, 5. ratnatrayI saMbaMdhI aticAroM kI AlocanA vidhi, 6. kAlagata anazanakartA kI cihakaraNa, prakAra aura vidhi 7. dUrastha AcArya ke pAsa AlocanA karane kI vidhi meM AjJAvyavahAra kA nirdeza tathA ziSya kI parIkSA-vidhi, 8. AcArAMga Adi aMgoM kI adhyayana vidhi aadi| uparyukta vivaraNa se yaha jJAta hotA hai ki vyavahAra bhASya eka Akara grantha hai| isameM aneka viSayoM kA samAveza hai| TIkAkAra malayagiri ne isa para TIkA likhakara isako aura adhika prazasta banA diyA hai| yadyapi isa grantha kA mukhya pratipAdya prAyazcitta dekara sAdhaka kI vizodhi karanA hai, parantu isa pratipAdya ke parivArzva meM graMthakAra ne aura bhI aneka tathyoM kA pratipAdana kiyA hai| prastuta graMtha bhASyakAlIna sabhyatA evaM saMskRti para vizada prakAza DAlatA hai| graMthakAra ne jaina paramparAgata vidhi-vidhAnoM kA avikala saMkalana kara unakI pAraMparikatA ko avicchinna rakhA hai| isameM pA~coM vyavahAroM ke saMdarbha meM aneka mahattvapUrNa maMtavyoM kA ullekha prApta hotA hai| yahA~ hamane bhASyagata vidhi-vidhAna paraka viSayoM kA hI nirUpaNa kiyA hai| vadhi-nAmaparakASA kA hI Page #403 -------------------------------------------------------------------------- ________________ jaina vidhi-vidhAna sambandhI sAhitya kA bRhad itihAsa / 373 vyavahAra vivaraNa prastuta vivaraNa (TIkA) mUlasUtra, niryukti evaM bhASya para hai| isake TIkAkAra AcArya malayagiri hai| unake jIvanavRtta ke bAre meM itihAsa meM vizeSa sAmagrI nahIM miltii| na hI unakI guru paramparA kA ullekha milatA hai| ye hemacandra ke samavartI the| unake sAtha unhoMne viziSTa sAdhanA se vidyAdevI kI ArAdhanA kI thii| devI se unhoMne jaina AgamoM kI TIkA karane kA varadAna mAMgA thaa| inakA samaya vidvAnoM ne 12 vIM zatI ke AsapAsa mAnA hai| AcArya malayagiri kI prasiddhi TIkAkAra ke rUpa meM adhika huI hai| ye TIkAe~ viSaya-vaizadya evaM nirUpaNa kauzala donoM dRSTiyoM se saphala hai| malayagiri viracita nimnokta Agamika TIkAe~ Aja bhI upalabdha haiM 1. vyAkhyAprajJapti, 2. rAjapraznIya TIkA, 3. jIvAbhigama TIkA, 4. prajJApanA TIkA, 5. candraprajJapti TIkA, 6. sUryaprajJapti TIkA, 7. nandI TIkA, 8. vyavahAra vRtti, 6. bRhatkalpapIThikA vRtti, 10. Avazyaka vRtti, 11. piNDaniryukti TIkA, 12. jyotiSkaraNDaka TIkA / unakI nimnalikhita AgamikA TIkAe~ anupalabdha haiM 1. jambUdIpa prajJapti TIkA, 2. odhaniryukti TIkA, 3. vizeSAvazyaka bhASya TIkA / inake atirikta malayagiri kI anya granthoM para sAta TIkAe~ aura upalabdha haiM evaM tIna TIkAe~ anupalabdha haiN| inakA eka svaracita zabdAnuzAsana bhI upalabdha hai| isa prakAra AcArya malayagiri ne kula chabbIsa granthoM kA nirmANa kiyA, jinameM paccIsa TIkAe~ haiN| yaha grantharAzi lagabhaga do lAkha zlokaparimANa hai| spaSTataH ye AcArya Agamika TIkAkAroM meM sabase Age rahe haiN| inakI pANDityapUrNa TIkAoM kI vidvatsamAja meM bar3I pratiSThA hai / ' vyavahAra TIkA saMskRta gadya-padya mizrita bhASA meM hai| isa vivaraNa kA granthamAna 34625 zloka pramANa hai| - grantha ke prArambha meM TIkAkAra ne sarvaprathama bhagavAn neminAtha, apane gurudeva evaM vyavahAra cUrNikAra ko sAdara namaskAra kiyA hai tathA vyavahAra sUtra kA vivaraNa likhane kI pratijJA kI hai / isa vivaraNa ke prArambha meM prastAvanA rUpa pIThikA hai jisameM kalpa, vyavahAra, doSa, prAyazcitta Adi para prakAza DAlA gayA hai| isa sambandhI vidhi-vidhAnoM kA bhI ullekha kiyA gayA hai| yahA~ kalpa (bRhatkalpa) sUtra aura vyavahAra sUtra kA antara spaSTa karate hue prArambha meM hI AcArya kahate haiM " jaina sAhitya kA bRhad itihAsa, bhA. 3, pR. 43 Page #404 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 374/prAyazcitta sambandhI sAhitya ki kalpAdhyayana meM prAyazcitta kA kathana to kiyA gayA hai kintu prAyazcitta dAna kI vidhi nahIM batAI gaI hai| vyavahAra meM prAyazcitta dAna aura AlocanA vidhi kA abhidhAna hai| Age kahA hai ki vyavahArokta prAyazcitta dAna ke lie yaha Avazyaka haiM ki prAyazcitta dene vAlA aura prAyazcitta lene vAlA donoM gItArtha ho| agItArtha na to prAyazcitta dene kA adhikArI hai aura na lene kaa| prAyazcitta kyA hai? isa prazna ko lekara AcArya ne prAyazcitta kA artha batAte hue usake pratisevanA, saMyojanA, AropaNA aura parikuMcanA ina cAra bhedoM kA savistAra vyAkhyAna kiyA hai| pratisevanA rUpa prAyazcitta ke dasa prakAra kahe gaye haiN| ina dasa prakAra ke prAyazcittoM kI dAna vidhi ke vyAkhyAna ke sAtha pIThikA kA vivaraNa samApta hotA hai| niSkarSataH vyavahAra para likhI gayI yaha TIkA vyavahAra sUtra evaM bhASya ke aneka rahasyoM ko prakaTa karane vAlI hai| vyAkhyA ke prasaMga meM aneka pAribhASika zabdoM kI paribhASAe~ unakI TIkA meM milatI haiM, jaise- atra guruzabdenopAdhyAya ucyate (167 TI.pa. 55), cAritrasya pravartakaH prajJApaka ucyate (4174 TI.pa. 47), dharme viSIdatAM protsAhakaH sthaviraH (217 TI.pa. 13) / kahIM-kahIM do samAna zabdoM kA arthabheda bhI unhoMne bahuta nipuNatA se prastuta kiyA hai| vyAkhyA ke sAtha-sAtha unhoMne usa samaya kI paramparAe~ evaM sAMskR tika tattvoM kA samAveza bhI apanI TIkA meM kiyA hai| bhASyakAra ne kathA kA saMkSipta saMketa kiyA hai kintu unhoMne pUrI kathA kA vistAra diyA hai| binA TIkA ke una kathAoM ko samajhanA Aja atyanta kaThina hotaa| TIkA meM unhoMne kisI viSaya kI puSTi meM anya granthoM ke uddharaNa bhI diye haiM, jo unakI bahuzrutatA ke dyotaka haiN| isa prakAra zodha ke AdhAra para prAyazcitta dAna evaM tatsambandhI vidhi-vidhAnoM ko atyanta sugamatA pUrvaka samajhA jA sake etadartha 'vyavahAra vivaraNa' atyadhika upayogI siddha hotI hai| saDDhajIyakappo (zrAddhajItakalpa) ___ isa grantha' ke kartA racanA navyakarmagranthAdi kI racanA karane vAle ' (ka) isa kRti kA saMzodhana tapAgacchIya mANikyasAgarasUri ke ziSya lAbhasAgaragaNi ne kiyA (kha) yaha kRti mUlapATha ke sAtha vRtti sahita zrI sImaMdhara svAmI jaina jJAna maMdira, mahesANA se vi.saM. 2027 meM prakAzita huI hai| Page #405 -------------------------------------------------------------------------- ________________ jaina vidhi-vidhAna sambandhI sAhitya kA bRhad itihAsa/375 devendrasUri ke ziSya dharmaghoSasUri hai| yaha kRti jaina mahArASTrI prAkRta meM nibaddha hai| isameM 142 gAthAe~ haiM tathA kisI-kisI ke mata se isameM 225 padya haiN| yaha kRti vi.saM. 1357 meM racI gaI hai| yaha prAyazcitta vidhAna kA sarvamAnya grantha hai| isameM zrAvaka ke prAyazcitta vidhAna kA nirUpaNa huA hai ataH isa kRti kA nAma 'zrAddhajItakalpa' haiN| yahA~ ullekhanIya hai ki AgamasAhitya meM chedasUtra aura jItavyavahArAdi sUtra prAyazcitta viSayaka kahe gaye haiM tathA una granthoM ko usa rUpa meM vizeSa mAnyatA milI hai| itanA hI nahIM una granthoM meM mukhyatayA sAdhu-saMbaMdhI prAyazcitta vidhAna kA hI nirUpaNa huA hai| jabaki isa grantha kI viziSTatA yaha hai ki isameM zrAvaka saMbaMdhI prAyazcitta kA vivecana huA hai| prastuta grantha kI dUsarI vizeSatA yaha haiM ki zrAvaka saMbaMdhita prAyazcitta vidhAna kA yaha prathama grantha hai| isake pahale isa viSaya kA koI grantha racA gayA ho, lekina vaha hamAre dekhane meM nahIM AyA hai| isa grantha meM prAyazcitta vidhi se milate-julate anya aneka sAkSIpATha diye gaye haiM parantu una sAkSI pAThoM meM koI bhI grantha isa grantha kI samAnatA karane vAlA dikhAI nahIM detA hai| isa kRti kI tIsarI vizeSatA kahI jA sakatI hai ki jisa prakAra zrAvaka viSayaka prAyazcitta Adi kA yaha prathama grantha hai usI prakAra aMtima grantha bhI hai| isa racanA ke bAda tadviSayaka koI grantha racA gayA ho aisA jJAta nahIM hai| hameM aba taka isa prakAra kI koI kRti dekhane-par3hane ko nahIM milI hai| isase niHsaMdeha siddha hotA hai ki zrAvakasaMbaMdhI prAyazcitta vidhAna kA yaha prathama aura aMtima grantha hai| yaha jAnane yogya hai ki 'zrAddha-jItakalpa' kI racanA vyavahAra-nizItha-bRhatkalpa Adi sUtroM ke AdhAra para huI hai| isakA nirNaya isa grantha kI vRtti ke prArambhika zloka se hI ho jAtA hai| isa vivaraNa se yaha bhI spaSTa hotA hai ki Agama sAhitya meM gauNa pakSa ke AdhAra para hI ye zrAvaka saMbaMdhI prAyazcittAdi varNita haiN| isa grantha kI vRtti kA prArambhika varNana par3hane se yaha bhI avagata hotA hai ki isa kRti ke pUrva vividha sAmAcAriyoM ke AmnAyagata aneka jItakalpa usa samaya meM vidyamAna the| punaH isa grantha kA mukhya viSaya zrAvakAdi ke vrata-niyama meM aticAra lage hoM athavA vratabhaMga huA hoM usakI zuddhi ke lie prAyazcitta kA varNana karanA hai| isake sAtha hI isa grantha ko par3hane kA adhikArI kauna hai? usa viSaya meM bhI granthakAra ne spaSTatA kI hai| isase jJAta hotA hai ki chedasUtroM yA anya Agama granthoM kI taraha isa grantha kA koI bhI vyakti anadhikAra pUrvaka vAMcana kara isakA upayoga nahIM kara sakatA hai| 2 dekhiye - jaina sAhitya kA bRhad itihAsa, bhA. 4, pR. 288 Page #406 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 376/prAyazcitta sambandhI sAhitya aba zrAddhajItakalpa ke anusAra zrAvakAdhikAra saMbaMdhI prAyazcitta vidhAna kA saMkSipta vivaraNa isa prakAra hai| isa grantha meM nimna viSaya ullikhita hue haiM - 1. AgamAdi pA~ca prakAra ke vyavahAra kA varNana, 2. AlocanA grahaNa vidhi, 3. AlocanA grahaNa karane kA kAla, 4. AlocanA grahaNa ke yogya kauna?, 5. AlocanA dAna ke yogya kauna?, 6. AlocanA ke lie yogya guru ke abhAva meM apavAda, 7. AcArya- upAdhyAyAdi kA svarUpa, 8. AlocanA kisake samAna karanI cAhiye, 6. AlocanA karane vAle ArAdhaka ke dasa guNa aura dasa doSa, 10. samyak AlocanA se hone vAle guNa, 11. agItArtha sAdhu ke pAsa AlocanA karane se hone vAle doSa, 12. gItArtha guru ke pAsa AlocanA na karane se lagane vAle doSa aura AlocanA karane se hone vAle guNa, 13. samyak AlocanA karane kA aura nahI karane kA phala, 14. aticAra Apatti ke prakAra, 15. prAyazcitta ke bheda, 16. anavasthApya aura pArAMcita prAyazcitta kA svarUpa, 17. AlocanA karane kA phala aura usake saMbaMdha meM rAghAvedhaka kA dRSTAnta, 18. jJAnAcAra aura darzanAcAra meM lagane vAle aticAroM kI zuddhi ke lie prAyazcitta vidhAna, 16. bhikSA ke doSa, 20. AhAra karane evaM AhAra na karane ke kAraNa, 21. azuddha AhAra-pAnI baharAne vAle ke lie prAyazcitta vidhAna, 22. sAdhu ke samIpa meM svayaM kI auSadhAdi kA kAma karavAne vAle zrAvaka ke lie prAyazcitta, 23. sakAraNa pArzvasthAdi sAdhu ko vaMdana na karane se lagane vAlA prAyazcitta, 24. samyaktvavrata ke saMbaMdha meM kanyA ke nimitta phala ko grahaNa karanA, vRkSAropaNa karanA, balividhAna karanA, mithyAdeva ko vaMdana karanA, mithyAdRSTiyoM ke tIrtha meM snAna karanA ityAdi pravRtti karane vAle zrAvaka ke lie prAyazcitta vidhAna, 25. pUjA karate hue hAtha meM se pratimA gira jAye, avidhi se pUjA kareM, guru tathA guru ke Asana Adi kI paoNva se AzAtanA ho jAye, sthApanAcAryajI hAtha se gira jAye usa viSaya meM prAyazcitta vidhAna, 26. dvIndriyAdi jIvoM kA saMghaTTA ho jAye, anachAnA pAnI pI leM, anachAnA pAnI garama kara leM tathA usase snAna kara leM, binA dekhe agni meM Idhana DAla deM ityAdi prathama ahiMsAvrata ke sambandha meM prAyazcitta kA vidhAna, 27. isI prakAra satyANuvrata, acauryANuvrata, brahmacaryANuvrata, parigraha parimANavrata meM evaM rAtri bhojana, bAIsa abhakSya, battIsa anantakAya kA sevana karane se lagane vAle doSoM kA prAyazcitta vidhAna, 28. cAra zikSAvrata ke sambandha meM sAmAyika-dezAvagAsika-pauSadha-atithisaMvibhAga ina cAra zikSAvratoM meM lagane vAle aticAroM kI zuddhi ke lie prAyazcitta vidhAna, 26. tapAcAra aura vIryAcAra ke saMbaMdha meM yathAzakti tapa na karanA, tapasvI kI niMdA karanA, tapa meM aMtarAya denA, navakArasI Adi pratyAkhyAna bhaMga karanA, akAraNa pratikramaNa nahIM karanA, baiThe-baiThe pratikramaNa karanA, sAta kSetra meM dAna karane kI zakti ko chupAnA, tapa-svAdhyAya-pUjA Adi ke lie zakti hone para bhI alpa-mAtrA meM karanA, sAdharmI Page #407 -------------------------------------------------------------------------- ________________ jaina vidhi-vidhAna sambandhI sAhitya kA bRhad itihAsa/377 bhakti nahIM karanA, abhigraha dhAraNa nahIM karanA ityAdi meM lagane vAle aticAroM evaM doSoM kI zuddhi ke lie prAyazcitta kA vidhAna, 30. dravya-kSetra-kAla-bhAva-puruSa pratisevanA ke bheda se prAyazcitta ke bheda, 31. dravya-kSetra-kAla kA svarUpa, 32. bhAvapuruSa kA svarUpa, 33. pratisevanA ke cAra aura kalpanA ke caubIsa prakAra, 34. dAna, tapa kAla prAyazcitta ke do-do bheda, 35. zrutavyavahAra ke Azrita nau prakAra ke tapa, 36. nau prakAra meM Apatti tapa, 37. gurUpakSa, laghupakSa aura laghukapakSa sambandhI nau prakAra kA dAna tapa, 38. varSA kAla sambandhI dAna tapa ke bheda ityaadi| isa kRti ke ukta varNana se sUcita hotA hai ki isameM mukhyataH zrAvaka ke bArahavrata, samyakatvavrata evaM jJAnAcAra Adi paMcAcAra sambandhI prAyazcitta vidhAna kA ullekha huA hai| sAtha hI prAyazcitta ke aneka prakAra, dravyAdi kI apekSA prAyazcitta dAna, tapa ke aneka prakAra, AlocanA ke guNa-doSa, yogya-ayogya Adi viSaya bhI pratipAdita hue haiN| dAnatapa ke sambandha meM do yaMtra bhI ullikhita kiye haiM unameM eka yaMtra 81 vikalpoM meM vibhakta hai| ye donoM yaMtra samajhane jaise haiN| prastuta kRti kI prastAvanA ke AdhAra para yaha kahanA Avazyaka pratIta hotA hai ki jisa prakAra yaha grantha zrAvaka prAyazcitta ke viSaya meM suvikhyAta hai usI prakAra isa grantha ke kartA bhI laghu stuti-strota Adi kI racanA ke viSaya meM usa samaya ke vikhyAta muni hue haiN| granthakartA dharmaghoSasUri kI kaI racanAe~ dRSTigata hotI hai unameM ajiasaMtithaya, AdinAha, isimaMDalathottaM, jugappahANathotta, dusamakAlathavaNa, sarvajinastuti, sAdhAraNajinastuti, situMjakappo, giranArakalpa, sametazikharakalpa, aSTApadatIrthakalpa, samavasaraNapayaraNa, joNithayaM, lokanAlikA dvAtriMzikA, saMghAcAraTIkA, kAyaTTiipayaraNa, kAlasaptatikApayaraNa, kAyasthitistava, bhavasthitistava Adi pramukha haiN| ina sabhI kRtiyoM meM devavaMdana bhASya para racI gaI 'saMghAcAravRtti' sabase bar3I racanA hai| isa grantha ke kartA ke viSaya meM yaha ullekha bhI milatA hai ki inhoMne maMtradhyAna se prAcIna kapardiyakSa ko pratibodhita kiyA hai| Apake upadeza se zatrujayagiri Upara RSabhadeva prabhu ke prAsAda Adi 84 jinAlayoM kA nirmANa huA hai| giranAra kA chaha 'rI' pAlaka saMgha nikalA hai aura giranAra tIrtha ke cAroM dizAoM meM bAraha yojana bhUmi parimANa meM rahe hue sabhI jinAlayoM para cA~dI kI dhvajAe~ karavAI haiM aura chaha jJAnabhaMDAra banavAye haiN| vRtti- isa grantha para somatilakasUri ne eka vRtti likhI hai vaha 2547 zloka-parimANa hai| isake atirikta isa grantha para ajJAtakartRka eka avacUri bhI hai| Page #408 -------------------------------------------------------------------------- ________________ Page #409 -------------------------------------------------------------------------- ________________ AVODI 190AMAal [ adhyAya-9 yoga-madrA-dhyAna sambandhI vidhi-vidhAnaparaka sAhitya - Page #410 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 380/yoga-mudrA-dhyAna sambandhI sAhitya adhyAya 6 yoga-mudrA-dhyAna sambandhI vidhi-vidhAnaparaka sAhitya-sUcI kra. kRti kRtikAra kRtikAla 1 jhANajjhayaNa athavA (jinabhadragaNi laga. vi.saM. chaThI jhANasaya(saM.) zatI 2 tattvAnuzAsana (saM.) nAgasenAcArya vi.saM. 11-12 vIM zatI 3 dhyAnacatuSTayavicAra ajJAtakRta laga. vi.saM. 17 vIM zatI 4 dhyAna dIpikA muni sakalacandra vi.saM. 1621 5 dhyAnadaNDakastuti (saM.) ajJAtakRta laga. vi.saM. 13-14 vIM zatI 6 dhyAnastava (saM.) muni bhAskaranandI laga. vi.saM. 15-16 vIM zatI | 7 dhyAnasvarUpa muni bhAvavijaya vi.saM. 1666 8 dhyAnasAra yazakIrti laga. vi.saM. 17-18 vIM zatI 6 dhyAnasAra ajJAtakRta laga. vi.saM. 16-17 vIM zatI | 10 dhyAnamAlA namidAsa laga. vi.saM. 17-18 vIM zatI | 11 dhyAnadIpikA (gu.) devacandra vi.saM. 1766 | 12 dhyAna vicAra (saM.) ajJAtakRta laga. vi.saM. 15-16 vIM zatI 13 prekSAdhyAna caitanya-kendraprekSA AcArya mahAprajJa vi.saM. 20-21 vIM zatI (hi.) Page #411 -------------------------------------------------------------------------- ________________ jaina vidhi-vidhAna sambandhI sAhitya kA bRhad itihAsa/381 (hi.) 14 prekSAdhyAna lezyAdhyAna (hi.) AcArya mahAprajJa vi.saM. 20-21 vIM zatI 15 prekSAdhyAna Asana-prANAyAma muni kizanalAla vi.saM. 20-21 vIM zatI 16 prekSAdhyAna zarIraprekSA (hi.) AcArya mahAprajJa vi.saM. 20-21 vIM zatI 17 prekSAdhyAna prANacikitsA (hi.) sAdhvI rAjImatI / zatI 18 mudrAvijJAna (hi.) upA. rajanIkAMta vi.saM. 20-21 vIM zatI 16 |yogabindu (saM.) A. haribhadra vi.saM. 8 vIM zatI 20 yogadRSTisamuccaya (saM.) A. haribhadra vi.saM. 8 vIM zatI 21 yogazataka (prA.) A. haribhadra vi.saM. 8 vIM zatI 22|yogaviMzikA (prA.) A. haribhadra vi.saM. 8 vIM zatI 23 yogapradIpa (saM.) ajJAtakRta laga. vi.saM. 12 vIM zatI 24 yogazAstra (saM.) 25 yaugika kriyAe~ (hi.) hemacandrAcArya kizanalAla vi.saM. 12 vIM zatI vi.saM. 20-21 vIM zatI vi.saM. 20-21 vIM zatI laga. vi.saM. 11 vIM 26 hastamudrA prayoga aura pariNAma muni kizanalAla (hi.) 27 jJAnArNava (saM.) A. zubhacandra zatI Page #412 -------------------------------------------------------------------------- ________________ Page #413 -------------------------------------------------------------------------- ________________ jaina vidhi-vidhAna sambandhI sAhitya kA bRhad itihAsa/383 adhyAya 6 yoga-mudrA-dhyAnasambandhI vidhi-vidhAnaparaka sAhitya jhANajjhayaNa athavA jhANasaya isa kRti kA saMskRta nAma dhyAnAdhyayana aura dhyAnazataka hai| AcArya haribhadrasUri ne ise dhyAnazataka nAma se nirdiSTa kiyA hai| isa kRti' ke kartA aura kRti kA kAla donoM vivAdaspada haiN| 'jaina sAhitya kA bRhad itihAsa' (bhA.4) meM isa para kucha vicAra kiyA gayA hai| paramparA se isake kartA jinabhadragaNikSamAzramaNa mAne jAte haiM- jinakA kAla vikrama kI chaThI zatI mAnA gayA hai| isakI mudrita pratiyoM meM 105 gAthAe~ haiN| isakI Adya gAthA meM bhagavAna mahAvIra svAmI ko praNAma kiyA gayA hai aura unheM yogIzvara kahA hai| isakA mukhya viSaya dhyAna sAdhanA kA nirUpaNa karanA hai| isa uddezya se dUsarI gAthA meM dhyAna kA lakSaNa batalAyA gayA hai| isake atirikta chayastha ke dhyAna kA samaya, kevalajJAniyoM kI dhyAna kI sthiti, dhyAna ke cAra prakAra aura unake phala, ArtadhyAna ke cAra bhedoM kA svarUpa, raudradhyAna ke cAra bhedoM kA svarUpa, dharmadhyAna aura zukladhyAna ke adhikArI, unakI lezyA evaM liMga, dhyAna sAdhanA sambandhI deza, kAla, Asana aura Alambana, kevalajJAniyoM dvArA kI jAne vAlI yoga-nirodha kI vidhi tathA dharmadhyAna aura zukladhyAna ke phala ityAdi viSaya nirUpita hue haiN| TIkA - isa para haribhadrasUri ne eka TIkA racI hai usameM sarvaprathama dhyAna ke bAre meM saMkSipta jAnakArI dI haiN| isa para eka anya ajJAtakartRka TIkAe~ bhI hai| tattvAnuzAsana nAgasenAcArya praNIta yaha kRti saMskRta bhASA meM nibaddha hai| hameM yaha grantha upalabdha nahIM huA hai, kevala namaskAra svAdhyAya nAmaka saMkalita kRti meM, 'navakAra- dhyAnavidhi ke rUpa meM isakI 163 gAthAe~ upalabdha huI haiN| isake AdhAra para yaha kahA jA sakatA hai ki yaha dhyAna kA adbhuta grantha hai| isa kRti kA avalokana karane se pratIta hotA hai ki dhyAna ke abhyAsiyoM ko yaha grantha - ' yaha kRti Avassayanijjatti aura haribhadrIya ziSyahitA nAma kI TIkA ke sAtha 'Agamodayasamiti' se prakAzita hai| isa TIkA kI eka svataMtra hastaprati bhI milatI hai| Page #414 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 384/yoga-mudrA-dhyAna sambandhI sAhitya avazya dekhanA caahie| isameM sAmAnyataH vyavahAra dhyAna ke Alambana evaM nizcaya dhyAna ke AtmAlaMbana kA suMdara varNana kiyA gayA hai| yaha grantha svayaM granthakAra kI adbhuta pratibhA kA pramANa prastuta karatA hai| isa grantha kI zailI uttama haiN| isa grantha ke prArambha meM ekAgra mana pUrvaka paMcaparameSThI ke namaskArarUpa mahAmaMtra kA jApa athavA jinezvara praNIta zAstroM ke adhyayana ko sarvotkRSTa svAdhyAya batalAyA gayA hai aura kahA hai ki AtmA svAdhyAya ke dvArA hI dhyAna meM Age bar3hatI hai aura dhyAna se svAdhyAya vizeSa hotA hai| isa prakAra dhyAna aura svAdhyAya rUpa saMpatti se paramAtma tattva kA prakAza hotA hai| sarvaprathama isameM nAma, sthApanA, dravya aura bhAva ina cAra prakAra ke dhyAna kI carcA kI gaI hai| 1. nAmadhyAna - isa vidhi ke anusAra arihaMta paramAtmA kA hRdaya meM dhyAna karanA caahie| yaha dhyAna karane vAlA sAdhaka 'a-si-A-u-sA' ina parameSThioM ke Adya akSaroM kA cAra dala vAle hRdayakamala meM dhyAna kreN| isI prakAra mati Adi pA~ca jJAnoM kA dhyAna kreN| 'namo arihaMtANaM' ina saptAkSara maMtra kA sAta mukhachidroM meM (do karNa ke, do nAsikA ke, do cakSu ke evaM eka mukha ke chidra meM) dhyAna kreN| 'a-ka-ca-Ta-ta-pa-ya-za' ina akSaroM kA aSTadala kamala vAle hRdaya meM dhyAna kreN| ye bIjAkSara gaNadharavalaya (48 labdhipada) se sahita aura hrIMkAra se veSTita haiM, aisA ciMtana karanA caahie| isI krama meM 'a se ha' paryanta akSaroM kA svacakroM' para dhyAna kreN| isa dhyAna prakriyA ko prArambha karane ke pUrva ukta akSaroM ko bhUmimaMDala para Alekhita karake unakI pUjA karanI caahie| 2. sthApanAdhyAna - zAzvata aura azAzvata jina pratimAoM kA Agama meM jaisA varNana kiyA gayA hai unakA vaisA hI zaMkA rahita dhyAna karanA sthApanA dhyAna hai| 3. dravyadhyAna - AtmA, pudagala, dharma, adharma, AkAza aura kAla ina chaH prakAra ke dravyoM ke svarUpa kA ciMtana karanA dravya dhyAna hai| 4. bhAvadhyAna - arihaMta-siddha-AcArya-upAdhyAya aura sAdhu ke guNoM kA smaraNa yA ciMtana karanA bhAva dhyAna hai| isake pazcAt isameM pUraka evaM recaka prANAyAma pUrvaka tathA mArutI-dhAraNA evaM jalIya dhAraNA pUrvaka arha dhyAna karane kI vidhi kahI gaI hai| tatpazcAt dhyAna kA phala, dhyAna yogya sAmagrI, dhyAna ke lie mukhya cAra hetuoM, dhyAnAbhyAsa ke lie preraka tattva Adi kA ullekha kiyA gayA hai| aMta meM cAra sArabhUta tattvoM ' vizeSa jAnakArI ke lie dekheM- zrI siMhatilakasUrikRta 'parameSThividyAyantrakalpa', namaskAra svAdhyAya pR. 111 se 126 taka Page #415 -------------------------------------------------------------------------- ________________ jaina vidhi-vidhAna sambandhI sAhitya kA bRhad itihAsa / 385 kA ullekha karate hue kahA hai ki baMdha, baMdha ke hetu, mokSa aura mokSa ke hetu ina cAra tattvoM meM sArabhUta tattva mokSa hai aura vaha mokSa dhyAnapUrvaka hI hotA hai| spaSTataH yaha kRti dhyAnavidhi ko prastuta karane vAlI bejor3a kRti hai / isameM vyavahAra aura nizcaya donoM prakAra ke dhyAna kA vizada varNana kiyA gayA hai| isa kRti kA yaha saMdarbhita aMza 'namaskArasvAdhyAya' bhA. 2 meM saMgrahIta hai| jinaratnakoza (pR. 166) meM dhyAnaviSayaka jina kRtiyoM kA nirdeza huA hai unakI sAmAnya jAnakArI isa prakAra hai| dhyAnacatuSTayavicAra - isa kRti ke nAmAnusAra isameM Artta, raudra, dharma aura zukla ina cAra prakAra ke dhyAna kA nirUpaNa honA caahie| dhyAna dIpikA yaha kRti muni sakalacandra ne vi.saM. 1621 meM racI hai| dhyAnadaNDakastuti - prastuta kRti ' saMskRta bhASA meM padyAtmaka zailI meM racita hai| isakA mukhya viSaya bhI dhyAna-sAdhanA kA nirUpaNa karanA hai| dhyAnastava yaha bhAskaranandI kI saMskRta racanA hai / dhyAnasvarUpa yaha racanA vi.saM. 1666 kI hai| isameM bhAvavijayajI ne dhyAna kA svarUpa nirUpita kiyA hai| dhyAnasAra isa nAma kI do kRtiyA~ haiN| eka ke karttA yazaHkIrti haiM, dUsarI ke karttA kA nAma ajJAta hai| dhyAnamAlA yaha nemidAsa kI kRti hai / dhyAnadIpikA - - 2 isa grantha ke karttA kharataragacchIya dIpacandra ke ziSya devacandra hai| isakI racanA vi.saM. 1766 meM huI hai / yaha grantha tatkAlIna gujarAtI bhASA meM racIta chaha khaNDoM meM vibhakta hai| prathama khaNDa meM anitya Adi bAraha bhAvanAoM kA, dvitIya khaNDa meM samyagdarzanAdi ratnatraya aura pA~ca mahAvratoM kA, tRtIya khaNDa meM pA~ca samiti, tIna gupti aura moha vijaya kA, caturtha khaNDa meM dhyAna aura dhyeya kA, paMcamakhaNDa meM dharmadhyAna, zukladhyAna, piNDastha Adi dhyAna evaM yaMtroM kA tathA SaSThama khaNDa meM syAdvAda kA nirUpaNa haiM / prastuta kRti kA prArambha dohe se kiyA gayA hai isake pazcAt r3hAla aura dohA isa krama se avaziSTa bhAga racA gayA hai| bhinna-bhinna deziyoM meM kula 58 r3hAla haiM / " yaha grantha bhinna-bhinna saMsthAoM kI ora se prakAzita huA hai| 2 yaha kRti zrImada devacandra ( bhA. 2) kI, dvitIya AvRtti meM pR. 1 saM 123 para hai| yaha AvRtti 'adhyAtma jJAna prasAraka maNDala' se san 1626 meM prakAzita huI hai / Page #416 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 386 / yoga - mudrA - dhyAna sambandhI sAhitya dhyAnavicAra isake karttA kA nAma jJAta nahIM huA hai| yaha racanA saMskRta gadya meM hai| isameM' dhyAna ke caubIsa prakAra, cintA, bhAvanA - dhyAna, anuprekSA, bhAvanAyoga aura karaNayoga ityAdi viSayoM kA vivecana huA hai| yahA~ dhyAnamArga ke caubIsa prakAroM ke nAmoM ko do bhAgoM meM vibhakta kiyA gayA hai ve isa prakAra haiM- 1. dhyAna, 2. zUnya, 3. kalA, 4. jyoti, 5. bindU, 6. nAda, 7. tArA, 8. laya, 6. lava, 10. mAtrA, 11. pada aura 12. siddhi / inhIM bAraha nAmoM ke sAtha prArambha meM 'parama' zabda lagAne para dUsare bAraha prakAra hote haiM, jaise- paramadhyAna, paramazUnya Adi / Age kahA hai ki dhyAnavidhi ke ina 24 prakAroM ko karaNa ke 66 prakAroM se guNA karane para 2304 hote haiN| punaH ise 66 karaNayogoM se gunane para 2, 21, 184, bheda hote haiN| isI prakAra uparyukta 2304 ko 66 bhAvanAyogoM se gunane para 2, 21, 184 bheda hote haiM ina donoM kA jor3a karane para 4, 42, 368 bheda hote haiN| isa prakAra isameM dhyAna ke bheda-prabheda kiye gaye haiN| yathAprasaMga hai| prasannacaMdra, bharatezvara, damadanta evaM puNyabhUti ke dRSTAntoM kA ullekha huA niSkarSataH isa kRti meM dhyAna vidhi kA kramika nirUpaNa hai| isameM mukhya bAta yaha kahI gaI hai ki jo yoga mAtA marudevI kI bhA~ti sahaja bhAva se hote haiM ve bhAvana yoga haiM aura ye hI yoga upayogapUrvaka kiye jAte haiM taba karaNa yoga kahe jAte haiN| prekSAdhyAna- caitanya kendra prekSA yaha kRti AcArya mahAprajJa kI hindI gadya meM racita hai| isameM caitanya kendra prekSA kI carcA vistAra se kI gaI hai| yahA~ caitanya kendra prekSA kA artha hai caitanya kendra ko jAgRta karanA evaM caitanya kA sAkSAtkAra krnaa| hara samajhadAra vyakti apanA vikAsa cAhatA hai / parantu vaha kauna sI prakriyA hai jisake dvArA 1 yaha racanA 'namaskArasvAdhyAya' ( prAkRta vibhA.) ke pR. 225 se 260 para gujarAtI anuvAda evaM sAta pariziSToM ke sAtha prakAzita hai| yaha racanA svataMtra pustikA ke rUpa meM bhI prakAzita hai usameM dehaSaTkoNayantra evaM anya do yaMtra citra haiM inameM se prathama yaMtracitra caubIsa tIrthakaroM kI mAtAe~ apane tIrthaMkara banane vAle putra kI ora dekhatI hai usase sambandhita hai, dUsarA dhyAna kA bIsavAM prakAra parama mAtrA se sambandhita hai| yaMtracitra caubIsa valayoM se yukta hai| yaha yaMtracitra 'namaskAra svAdhyAya' meM bhI uddhRta hai| - namaskArasvAdhyAya kA mudraNa 'jaina sAhitya vikAsa maNDala' kI ora se san 1661 meM huA hai| udghRta - jaina sAhitya kA bRhad itihAsa, bhA. 4 pR. 252 2 yaha paMcama saMskaraNa, san 1667, 'jaina vizva bhAratI lADanUM' se prakAzita hai| Page #417 -------------------------------------------------------------------------- ________________ vyakti apane vyaktitva kA vikAsa kara sakatA hai? vyaktitva vikAsa aura usake rUpAntaraNa kI prakriyA hai granthitaMtra kA zodhana karanA / jaina vidhi-vidhAna sambandhI sAhitya kA bRhad itihAsa / 387 - hamAre zarIra meM kucha aise sthAna haiM jahA~ cetanA dUsare sthAnoM kI apekSA adhika saghana hotI hai| unheM caitanya kendra kI saMjJA dI gaI haiN| caitanya kendra prekSA ke dvArA ina sthAnoM para dhyAna ko kendrita kiyA jAtA hai tathA unakA ekAgratA se anubhava kiyA jAtA hai| vaijJAnika dRSTi se ye sthAna hamArI una antaHstrAvI graMthiyoM ke sthAna haiM, jo hamAre AcaraNa, vyavahAra Adi kA niyantraNa karatI haiN| caitanya kendra prekSA se caitanya kendra nirmala banate haiM aura antaHsrAvI granthiyoM ke srAvoM meM yathepsita parivartana hotA hai| caitanya prekSA kyoM karanI cAhie ? isa sambandha meM yaha jAnakArI honA atyanta Avazyaka hai ki vRttiyoM aura vAsanAoM kA udbhava mastiSka se nahIM, apitu antaHsrAvI granthi - tantra ke dvArA hotA hai| ye granthiyA~ hI caitanya kendra ke sthAna kahe gaye haiM ataH ina granthiyoM ko saMtulita evaM saMyamita rakhanA atyanta jarurI hai| prastuta kRti pA~ca adhyAyoM meM gumphita hai jinameM caitanya kendra prekSA evaM usakI vidhi kA ullekha kiyA gayA hai| prathama adhyAya meM caitanya kendroM ko vaijJAnika AdhAra para suspaSTa kiyA hai| isameM 9. pAiniyala, 2. picyUTarI, 3. thAirAiDa, 4. perAthAirAiDa, 5. thAimasa, 6. eDrInala, 7 gonADsa ina sAta graMthiyoM ke sthAna aura kArya batAye haiN| dvitIya adhyAya meM caitanya kendroM ko AdhyAtmika astittva ke AdhAra para siddha kiyA hai| tRtIya adhyAya meM caitanya kendra kI prekSA kyoM ? isa viSaya para prakAza DAlA gayA hai| caturtha adhyAya meM caitanya - kendra - prekSA vidhi kA nirUpaNa hai| paMcama adhyAya meM caitanya kendra prekSA aura unakI niSpati kA ullekha hai| isameM jJAna, darzanAdi teraha prakAra ke kendra batAye gaye haiM tathA zArIrika-mAnasika- AdhyAtmika niSpattiyA~ kahI gaI haiN| prastuta kRti se hamArA prayojana caitanyakendra prekSA vidhi hai| isa adhyAya ke antargata nimna viSayoM para carcA kI gaI haiM 1. kyUsosa, glaiNDa aura cakra isa bindU ke antargata batAyA hai ki hamAre zarIra meM aneka granthiyA~ haiN| yoga ke prAcIna AcAryoM ne unheM cakra kahA hai / Aja ke zarIrazAstrI unheM glaiNDas kahate haiN| jApAna meM pracalita bauddha paddhati 'jUDo' meM unheM kyUsosa kahate haiN| yaha eka Azcaryajanaka bAta hai ki yogAAcAryoM ne cakroM ke jo sthAna aura AkAra mAne haiM, Aja ke zarIrazAstriyoM ne glaiNDas ke jo sthAna athavA AkAra mAne haiM aura kyUsosa ke jo sthAna aura AkAra mAne haiM ve tInoM samAna haiM / 2. kendra ke nAma kisa kendra kA kisa granthi se saMbaMdha aura - Page #418 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 388/yoga-mudrA-dhyAna sambandhI sAhitya kisa kendra kA kauna sA granthi sthAna hai| isa prasaMga ko sAmAnya koSThaka se samajhAyA hai| 3. caitanyakendra sthAna aura nAma - isa viSaya ko vyakti ke citra dvArA spaSTa kiyA hai| 4. caitanya-kendra jAgRta karane kI vidhi 5. caitanya kendra prekSA vidhi 6. viveka kendra aura vAsanA kendra ke sthAna 7. caitanya kendra ko vizuddha karane kI prakriyA niSkarSataH caitanya kendra prekSA vidhi kA prayoga punaH naye AyAma ke rUpa meM prastuta huA hai, parantu yaha prakriyA arvAcIna nahIM haiN| bhArata ke RSi-maharSi prAcIna kAla se caitanya jAgaraNa kI sAdhanA karate Aye haiN| gaNAdhipati tulasI ne janasAdhAraNa kI dRSTi se isa prakriyA ko sarala aura vidhivat banAne kA prayAsa kiyA hai| unakA yaha prayAsa kAphI stutya rahA hai| caitanya svarUpa kI samyak carcA kA isameM pratyakSa darzana hotA hai| isa kRti kA Alekhana sUkSma gaharAIyoM ke sAtha kiyA gayA hai| prekSAdhyAna : zarIra prekSA yaha pustaka' AcArya mahAprajJa dvArA Alekhita zarIraprekSAvidhi se sambandhita hai| isameM zarIra prekSA ke anya binduoM para bhI prakAza DAlA gayA hai lekina lekhaka kA dhyeya zarIraprekSAvidhi para AdhArita hai cUMki prekSAvidhi AdhyAtmika sAdhanA kA mukhya AdhAra hai| yadi hama yaha soceM ki zarIra aura zvAsa ko samajhe binA, prANadhArA ko jAne binA tathA zarIra ke sUkSma rahasyoM ko jJAta kie binA hI AtmA taka pahu~ca jAyeMge, to yaha ati kalpanA hogii| zarIra ko samajhanA jarurI hai kyoMki vaha lakSya taka pahuMcane ke lie mAdhyama banatA hai| isalie zarIra prekSA Avazyaka hai| hama jIvana meM pratikSaNa apane zarIra ke sAtha rahate haiM. kinta usake pramukha avayavoM evaM ina avayavoM ke kriyAkalApoM ke viSaya meM hamArI jAnakArI alpa se alpatara hotI hai| jabaki zarIra prekSA ke lie zarIra se paricita honA jarurI hai| jaise- eka phIjiyolojisTa ke lie zarIra kI saMracanA aura unake phaMkzana ko jAnanA nitAMta Avazyaka hotA hai, vaha unheM aneka niSkarSa nikAlatA hai vaise eka dhyAna sAdhaka ke lie bhI zarIra kI saMracanA evaM unakI kriyA vidhi ko jAnanA Avazyaka hai| lekina Azcaryajanaka bAta hai ki Aja kA mAnava zarIra ke atinikaTa rahatA huA zAyada yaha bhI nahIM jAnatA hai ki vaha zvAsa peTa se le rahA hai yA chAtI se ? prastuta zarIra-prekSA kI sArI prakriyA vyakti ko apane ' yaha kRti 'jaina vizva bhAratI - lADanUM' se san 1667 meM prakAzita huI hai| Page #419 -------------------------------------------------------------------------- ________________ jaina vidhi-vidhAna sambandhI sAhitya kA bRhad itihAsa/389 zarIra kI sUkSma prakriyA taka pahu~cAtI hai| apane zArIrika evaM mAnasika svAsthya ko sudhArane ke icchuka vyakti ke lie yaha nitAMta anivArya hai| zarIra prekSA se yaha lakSya sahaja siddha ho jAtA hai| prastuta kRti meM AdhyAtmika evaM vaijJAnika dRSTi se zarIra kyA hai? zarIra prekSA kyoM karanI cAhie? zarIra prekSA prayoga vidhi aura usakI niSpatti kI carcA kI gaI hai| zarIra-prekSA kA prayoga hara eka vyakti kara sakatA hai| yaha kRti pA~ca adhyAyoM meM vibhakta hai| hamArA mukhya prayojana zarIraprekSA vidhi se hai| isa vidhi ke antargata mukhya rUpa se tIna caraNa kahe gaye haiM - 1. zarIra kI gaharAI ko dekhane kA prayoga, 2. zarIra-prekSA kA krama aura 3. sampUrNa zarIra kI yAtrA vidhi| ina tInoM caraNoM ko mUla kRti ke mAdhyama se suspaSTataH samajhane kA prayatna kiyA jAnA cAhie / isameM 'zarIra-prekSA-vidhi' ko bahuta sundara DhaMga se samajhAne kA prayAsa kiyA hai| hara sAdhaka ke lie yaha prayoga anivArya pratIta hotA hai| prekSAdhyAna : prANa-cikitsA yaha kRti' sAdhvI rAjImatI dvArA Alekhita hai| isameM prANazakti ke vikAsa para bala diyA gayA hai sAtha hI kaI prakAra ke prANAyAma ko vidhipUrvaka samajhAyA gayA hai| isa kRti ke prArambha meM likhA hai ki hamArA svAsthya prANazakti (Vilat Force) para hI nirbhara hai| prANa cikitsA yogiyoM kI mahattvapUrNa dena haiN| prANa ke binA anya cikitsA paddhatiyA~ bhI upayogI nahIM bana paatii| hamArA zarIra jina zaktiyoM se saMcAlita hotA hai, unameM se eka mahattvapUrNa zakti hai praann| prANa zakti ke vikAsa se zarIra to svastha banatA hI hai para hama AdhyAtmika svAsthya jo ki hamArA mUla sAdhya hai, ko bhI prApta kara sakate haiN| vastutaH prANa kyA hai? isa kRti ke mAdhyama se prANa kI paribhASA ko aneka prakAra se samajha sakate haiN| prANa usa zakti kA nAma haiM jisake dvArA mAnava socatA hai, bolatA hai, tathA bhAMti-bhAMti kI kriyAe~ karatA hai| AtmAnubhUti ke pUrva jo kucha hamAre pAsa mahattvapUrNa haiM vaha prANa zakti hai| hamAre Asa-pAsa jo zakti, UrjA, prakAza aura cuMbakIya dhArAe~ gujaratI rahatI haiM ve saba prANa zakti ke pramANa haiN| bhojana, pAnI aura havA se bhI jyAdA jIne ke lie prANazakti kI jarUrata hai| yogAnubhaviyoM ke anusAra prANa mana se, mana icchA zakti se, icchA zakti AtmA se aura AtmA kramazaH sarvocca cetanA se sambandhita hai, prANa kA ' yaha pustaka, san 1664 'tulasI adhyAtmaka nIDam jaina vidyA bhAratI lADanUM' se prakAzita hai| Page #420 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 390 / yoga- mudrA - dhyAna sambandhI sAhitya kSetra mana se bahuta vyApaka hai / mana kabhI sotA hai, kabhI niSkriya hotA hai, kintu prANa kA pravAha avirala bahatA rahatA hai| pratyeka prANI ke zarIra meM prANa - vidyuta vidyamAna hai kintu pratikUla AhAra, vihAra tathA durbala icchA zakti ke kAraNa loga inheM jAgRta nahIM kara paate| yaha atyanta mahattvapUrNa bAta haiM ki hamAre zarIra meM jo cumbakIya zakti hai vaha saMpUrNa pRthvI se bhI adhika hai, kiMtu isakA jAgaraNa saMkalpa zakti se kiyA jA sakatA hai| sammohana, pleMciTa para AtmAoM ko bulAnA, vicAra sampreSaNa, tatkSaNa rogacikitsA tathA asAdhAraNa camatkAra ye saba hamArI jAgRta prANazakti ke hI pariNAma haiN| yahA~ taka ki svAsthya kA mUla hetu bhI prANa hai aura asvAsthya ko svAsthya meM badalane kA hetu bhI prANa hai| isalie use jIvana bhI kahA jA sakatA hai aura cikitsA bhI kahA jA sakatA hai| cikitsA kI aneka paddhatiyA~ haiN| kucha auSadhIya aura kucha anauSadhIya / AyurvedI, elopethI, homyopethI Adi auSadhIya cikitsA kI paddhatiyA~ hai / cumbaka cikitsA, sUryarazmi cikitsA, ratna cikitsA, maMtra cikitsA, AdhyAtmika cikitsA ye saba anauSadhIya cikitsA paddhatiyA~ haiN| donoM kA apanA-apanA mUlya hai aura upayoga hai / para yaha kahanA sarvathA nirApada hai ki saba cikitsAoM kA mUla AdhAra prANa cikitsA hai| yaha anubhavagata pratyakSa hai ki jaba- jaba mana para anukUla-pratikUla bhAva saMvedanAoM kA prabhAva par3atA hai, hamArI prANadhArA asta-vyasta ho jAtI hai aura prANadhArA asta-vyasta hote hI hama zArIrika, mAnasika tathA bhAvanAtmaka tanAvoM se ghira jAte haiN| isalie sAdhanA ke kSetra meM prANadhArA para saMyama rakhane kI bAta vizeSa mahattva rakhatI hai| prANadhArA kA saMtulana yathAvat banA rahe, prANa zakti kA jAgaraNa hotA rahe, usake lie vidhivat prANAyAma sAdhanA kI AvazyakatA hai| prANAyAma ke dvArA hI prANazakti kA samyak saMcAlana hotA hai| aba hama prastuta kRti meM ullikhita prANAyAma ke vividha prakAroM ko jAnane kA prayatna kregeN| ye sabhI prANAyAma vidhipUrvaka hI sampanna hote haiN| isa sAdhanA meM kI gaI kiMcit avidhi bhI sahI pariNAma nahIM de pAtI hai| prastuta kRti gyAraha adhyAyoM meM vibhakta hai jinameM prANasAdhanA kI kucha camatkArI ghaTanAe~, prANAyAma ke sAtha AhAra kA sambandha kaisA ho? maharSi araviMda aura AcArya hemacandra kI dRSTi se prANAyAma, prANAyAma ke maulika lAbha, prANAyAma - vidhi aura prayoga, prANAyAma se roga cikitsA ityAdi viSayoM para prakAza DAlA gayA hai| hamArA prayojana prANAyAma ke prakAra aura unakI vidhi se hai / isa kRti meM kula milAkara ikatIsa prakAra ke prANAyAma prayoga batAye gaye haiM jo vidhipUrvaka hI sampanna kiye Page #421 -------------------------------------------------------------------------- ________________ jaina vidhi-vidhAna sambandhI sAhitya kA bRhad itihAsa/391 jAte haiN| yahA~ prANAyAma kA nAmollekha mAtra hI kara rahe haiN| ye prANAyAma jaivika zAnti, zArIrika svasthatA evaM AdhyAtki vikAsa ke lie prayukta karane jaise haiN| prANAyAma kA artha hai - prANa vAyu ko saMyamita, niyaMtrita evaM anuzAsita krnaa| niyaMtrita kiyA huA prANa jIvana pragati meM mahAn sahayogI banatA hai| AtmA kA sabase nikaTavartI paDausI prANa hai| ataH prANAyAma se prANa-sAdhanA kA prArambha karanA caahie| yahA~ yaha vizeSa jJAtavya hai ki prANAyAma karane vAle sAdhaka ko prANAyAma se pUrva baMdhoM kA abhyAsa kara lenA caahie| baMdhoM kI sAdhanA ke binA prANAyAma vizeSa phaladAyI nahIM hote haiM baMdha tIna prakAra ke kahe gae haiM 1. mUlabaMdha, 2. jAlaMdharabaMdha aura 3. uDDiyAna bNdh| ina baMdhoM ke prayoga kI vidhi evaM isase hone vAle lAbha bhI batAye gaye haiN| prastuta kRti ke paMcama adhyAya meM ina baMdhoM kI carcA karate hue prANAyAma kI saMkSipta vidhi kahI gaI hai tathA prANAyAma ke zAstrokta ATha nAma ullikhita kiye gaye haiN| isI krama meM AcArya hemacandrakRta yogazAstra ke AdhAra para cAra prakAra ke prANAyAma kA ullekha kiyA gayA hai, unakI paribhASA evaM vidhi kA bhI sUcana kiyA hai| ve cAra prakAra nimna haiM - 1.pratyAhAra prANAyAma, 2.zAMta prANAyAma, 3.uttara prANAyAma, 4.adhara prANAyAma Age roga cikitsA ke sandarbha meM unnIsa prakAra ke prANAyAma kahe haiM sAtha hI prANAyAma kA svarUpa, vidhi evaM lAbha bhI batAye gaye haiN| prANAyAma ke nAma ye haiM - 1. prANasaMpreSaNakriyA prANAyAma, 2. nAr3Izodhana prANAyAma, 3. Ayuvardhaka prANAyAma, 4. pAcanavardhaka prANAyAma, 5. udarazaktivardhaka prANAyAma, 6. kabjanivAraka prANAyAma, 7. moTApA ghaTAne vAlA prANAyAma, 8. raktacApazAmaka prANAyAma, 6. kapha nivAraka prANAyAma, 10. jukhAma nivAraka prANAyAma, 11. kaNTha-roga-nivAraka prANAyAma, 12. tanAva-nAzaka prANAyAma, 13. zIta-zAmaka prANAyAma, 14. kSudhA-zAmaka prANAyAma, 15. kuNDalinI-jAgaraNa prANAyAma, 16. saMdeza-preSaka prANAyAma, 17. vAsanA-zodhaka prANAyAma, 18. icchitasaphalatA-dAyaka prANAyAma, 16. pararoga-nivAraka prANAyAma anta meM prANAyAma karane kA adhikArI kauna ho sakatA hai isa viSaya para bhI carcA kI gaI hai| uparokta vivaraNa se yaha spaSTa hotA hai ki prANAyAma kI sAdhanA jIvana-zAnti, jIvana-vikAsa, jIvana-svasthatA aura jIvana-prasannatA kI sAdhanA hai| Page #422 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 392 / yoga-mudrA- dhyAna sambandhI sAhitya isa sandarbha meM yaha kahanA bhI anivArya hai ki bhAratIya yogiyoM abhimatAnusAra prANimAtra kI Ayu kA anupAta zvAsa-prazvAsa kI gati para nirbhara karatA hai| unakA kahanA haiM ki jo prANI eka nizacita samaya meM jitanI kama sAMsa letA hai usakI Ayu utanI hI lambI hotI hai aura jo utane hI samaya meM adhika zvAsa letA hai usakI Ayu utanI hI kama hotI hai, kintu jainAcAryoM ne Ayu kI dIrghatA meM zvAsa-prazvAsa kriyA ko mAtra nimitta mAnA hai, upAdAna nahIM / ataH spaSTa haiM ki zvAsa-prazvAsa kriyA ke anupAta para hamArA jIvana, svAsthya, saMkalpa evaM ekAgratA nirbhara karatI hai| isalie prANAyAma kA prayoga sadaiva karanA cAhie / prekSAdhyAna : lezyA - dhyAna yaha kRti' yuvAcArya mahAprajJa kI hai| isameM lezyA - dhyAna kI carcA vistAra se kI gaI hai| hamArI zodha kA prayojana lezyA - dhyAna - vidhi se hai usa viSaya kA bhI isameM samyak nirUpaNa upalabdha hotA hai| lezyA dhyAna kA prayoga karane se pUrva 'lezyA' kI sAmAnya jAnakArI honA apekSita hai| lezyA jaina darzana kA pAribhASika zabda hai| lezyA arthAt vyakti kI zubha-azubha cittavRttiyA~ / lezyA do prakAra kI hotI hai 1. dravya lezyA aura 2. bhAva lezyA / dravya lezyA bhautikarUpa aura bhAva lezyA caitanya rUpa hai| inameM bhI bhAva lezyA cha : prakAra kI kahI gaI haiM 1. kRSNalezyA, 2. nIlalezyA, 3 . kApotalezyA, 4. pIta lezyA, 5. padmalezyA aura 6. zuklalezyA / prArambha kI tIna lezyAe~ aprazasta haiM aura anta kI tIna lezyAe~ prazasta haiN| kRSNa lezyA kA varNa kAlA, nIla lezyA kA varNa nIlA, kApota lezyA kA varNa kabUtara yA rAkha jaisA, tejolezyA kA varNa lAla, padma lezyA kA varNa pIlA aura zukla lezyA kA sapheda hotA hai| - hamArA sArA jIvana-taMtra raMgoM ke AdhAra para calatA hai| Aja manovaijJAnikoM ne yaha khoja kI hai raMga ki vyakti ke antarmana ko, avacetana mana ko aura mastiSka ko sabase adhika prabhAvita karane vAlA hai| raMga sthUla vyaktitva ko bhI prabhAvita karatA hai aura sUkSma vyaktitva ko bhI prabhAvita karatA hai vaha taijas zarIra aura lezyA taMtra ko bhI prabhAvita karatA hai / raMgoM kA akhaMDa sAmrAjya hai| yadi hama raMgoM kI kriyAoM, guNa-doSoM aura unake manovaijJAnika prabhAvoM ko samajha leM, to vyaktitva ke rUpAntaraNa meM hameM bahuta bar3A sahayoga mila sakatA hai| 1 yaha kRti san 1686 meM jaina vizva bhAratI- lADanU se prakAzita huI hai| Page #423 -------------------------------------------------------------------------- ________________ jaina vidhi-vidhAna sambandhI sAhitya kA bRhad itihAsa/393 mUlataH lezyA kA sambandha raMga se hai| yadi kRSNa lezyA (kAle raMga) ke paramANu niraMtara khIMce jA rahe haiM to vyakti ke bhAva bure bana jAte haiN| isI prakAra zeSa lezyAoM ke svarUpa ko bhI una-una raMga ke AdhAra para samajhane kA prayAsa karanA caahie| yahA~ raMgoM kA dhyAna karanA hI lezyA-dhyAna hai| vyaktitva ko rUpAntarita karane kI sabase adhika zaktizAlI kintu sarala prakriyA hai- lezyA dhyaan| yadi koI vyakti dRr3ha nizcaya ke sAtha lezyA-dhyAna kA prayoga kareM to niHsaMdeha apane svabhAva meM AmUla-cUla parivartana lA sakatA hai| lezyA-dhyAna ke dvArA hamArA pUrA vyaktitva badala sakatA hai| prastuta kRti meM 'lezyA-dhyAna' kI kaI dRSTiyoM se carcA kI gaI hai| isameM kula pA~ca adhyAya haiN| prathama adhyAya meM AdhyAtmika dRSTikoNa ke AdhAra para lezyA kI paribhASA ko samajhAyA gayA hai| dvitIya adhyAya meM vaijJAnika dRSTikoNa se lezyA kA svarUpa kahA hai unameM nAr3I-taMtra, granthi-taMtra para raMgoM kA prabhAva, AbhAmaNDala ke raMga, raMgoM kA dhyAna aura vibhinna raMgoM ke guNa-doSa ityAdi kA vivecana prastuta kiyA gayA hai| tRtIya adhyAya meM lezyA-dhyAna kyoM karanA cAhie? lezyA dhyAna se vyaktitva kA rUpAntaraNa, rAsAyanika parivartana, lezyAoM kA rUpAntaraNa, bhAvadhArA kA nirmalIkaraNa kisa prakAra hotA hai? Adi kA pratipAdana kiyA gayA hai| caturtha adhyAya meM lezyAdhyAna aura usakI vidhi kA nirdeza hai| isameM kahA haiM ki lezyA-dhyAna meM sAdhaka apane hI caitanyakendra para citta ko ekAgra kara vahA~ nizcita raMga kA dhyAna karatA hai para yaha Avazyaka haiM ki sAdhaka pahale kAyotsarga, dIrghazvAsa prekSA, zarIra prekSA aura caitanya kendra prekSA ke abhyAsa ko sAdha leM aura bAda meM lezyA-dhyAna isa adhyAya meM nimna binduoM para carcA kI gaI haiM - 1. raMgoM kA Ayojana aura saMzleSa- isa caraNa meM mukhya rUpa se kahA haiM ki raMgoM se hamAre zarIra, mana, AvegoM, kaSAyoM Adi kA bahuta bar3A sambandha haiN| zArIrika svAsthya aura bImArI, mana kA saMtulana aura asaMtulana, AvegoM meM kamI aura vRddhi ye saba una prayatnoM para nirbhara haiM ki hama kisa prakAra ke raMgoM kA samAyojana karate haiM aura kisa prakAra hama raMgoM se alagAva yA saMzleSaNa karate haiN| udAharaNataH nIlA raMga zarIra meM kama hotA hai to krodha adhika AtA hai| zveta raMga kI kamI hotI hai, to azAnti bar3hatI hai| lAla raMga kI kamI hone para Alasya aura jar3atA panapatI hai| pIle raMga kI kamI hone para jJAna tantu niSkriya bana jAte haiN| koI vyakti bahuta bar3I samasyA meM ulajhA huA hai, samAdhAna prApta nahIM ho rahA hai taba choTI sI prayoga vidhi kareM zAnta hokara kAyotsarga kI mudrA meM baiTha jaaye| zvAsa zAnta ho, zarIra zAnta ho, mAMsapeziyA~ Page #424 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 394 / yoga - mudrA - dhyAna sambandhI sAhitya zithila ho, usa sthiti meM pIle raMga kA dhyAna kreN| dasa minaTa taka A~khe banda kara cAkSuSa kendra para pIle raMga kA dhyAna kareM athavA Ananda kendra para sunahale raMga kA dhyAna kreN| aisA lagegA, samasyA binA sulajhAe~ sulajha rahI hai, samAdhAna svataH kahIM se utara kara sAmane A gayA hai| 2. raMgoM ko dekhane kI vidhi - lezyA dhyAna raMgoM kA dhyAna hai| isameM hama nizcita raMga ko nizcita caitanya kendra para dekhane kA prayatna karate haiN| lezyAdhyAnI ko raMgoM ke do bheda karane hoMge camakate hue yAnI prakAza ke raMga aura aMdha yAnI aMdhakAra ke rNg| hameM dhyAna meM jina raMgoM ko dekhanA hai, ve prakAza ke raMga hone cAhie | antima kI tIna lezyAoM ke raMga prakAza ke raMga hai| raMga kA sAkSAtkAra karane ke lie citta kI sthiratA yA ekAgratA anivArya hai| 3. svataH sUcana (Auto suggestion) aura bhAvanA lezyA - dhyAna vidhi kA artha hai- vibhinna raMgoM meM hone vAle vibhinna pariNAmoM aura parivartana kA anubhava karanA / vastutaH dhyAna ke pariNAma ko prabhAvI banAne ke lie eka mahattvapUrNa prayoga hai - svataH sUcana yA oTosajezana / pAzcAtya dezoM meM eka cikitsA praNAlI kA vikAsa ho rahA hai - jise 'ATojenika' cikitsA paddhati kahate haiN| isa paddhati meM svataH prabhAva DAlane vAlI bAta hotI hai| vyakti kalpanA karatA hai aura kalpanA ke sahAre vaisA anubhava kara letA hai| isa kRti meM isa prasaMga ko sodAharaNa samajhAyA gayA hai| 4. lezyA - dhyAna kA prayoga - Asana- lezyA - dhyAna karate samaya Asana kaisA honA cAhie? isa sambandha meM mukhyatayA tIna paddhatiyoM ke Asana kahe gaye haiM khar3e-khar3e dhyAna karane yogya Asana, baiThe-baiThe dhyAna karane yogya Asana aura leTe-leTe dhyAna karane yogya Asana / sAmAnyatA isa dhyAna ke prayoga meM A~khe komalatA se baMda hoM, zarIra sIdhA raheM, rIr3ha kI haDDI aura gardana sIdhI raheM tathA zarIra meM akar3apana na hoM / mudrA dhyAna ke samaya hAtha aura aMguliyoM kI mudrA ko do prakAra se rakha sakate haiM 1. donoM hatheliyA~ ko donoM ghuTanoM para rakhanA, 2. athavA donoM hatheliyoM ko goda meM rakhanA isa sandarbha meM aura bhI carcA kI gaI hai| 5. dhyAna vidhi - isameM tIna caraNa kahe gaye haiM - 1. kAyotsarga vidhi, 2 . antaryAtrA vidhi, 3. lezyA - dhyAna vidhi niSkarSataH isa kRti meM lezyA - dhyAna vidhi kA samyak aura sundara nirUpaNa dRSTigata hotA hai| isameM lezyA dhyAna kI ye niSpattiyA~ kahI haiM - lezyA kA dhyAna karane se citta kI prasannatA bar3hatI hai, dhArmikatA ke lakSaNoM kA prakaTIkaraNa hotA hai, saMkalpa zakti kA jAgaraNa hotA hai aura mAnasika durbalatA samApta hotI hai Atma sAkSAtkAra hotA hai| Page #425 -------------------------------------------------------------------------- ________________ jaina vidhi-vidhAna sambandhI sAhitya kA bRhad itihAsa/395 prekSAdhyAnaH Asana-prANAyAma yaha kRti hindI gadya meM haiN|' isake lekhaka muni kizanalAlajI hai| pUjya muni zrI ne Asana-prANAyAma-mudrA-lezyA Adi se sambandhita kaI pustakeM likhI haiN| ___ Asana aura prANAyAma ke svarUpa evaM usakI vidhi kI carcA karane se pahale yaha jAnanA Avazyaka pratIta hotA hai ki vastutaH ina kriyAoM kA sambandha kisase haiM? ye kriyAe~ kyA haiM? ityaadi| yaha sarvavidita hai ki bhAratIya vidyAoM meM yoga kA apanA eka viziSTa sthAna rahA hai, jo eka ora adhyAtma-sAdhanA se saMbaMdhita hai, to dUsarI ora mAnasika evaM zArIrika vikAsa meM bhI isakA mUlyavAna yogadAna hai| ___ yoga sAdhanA ke nAnAvidha AyAmoM meM Asana-prANAyAma bhI eka mukhya AyAma hai, jisakI prakriyA gRhamukta evaM gRhI sabhI sAdhakoM ke lie lAbhadAyaka hai| ina kriyAoM (Asana-prANAyAma) kA prayoga karane se bAhya vyaktitva badalane lagatA hai| bhayabhIta nirbhaya banatA hai| asvastha svastha banatA hai| svastha vyakti apanI zakti kA samucita upayoga karane lagatA hai| usase antaHsrAvI granthiyoM ke srAvoM evaM bhAvoM meM rUpAMtaraNa ghaTita hone lagatA hai| Asana vijaya aura zvAsa saMyama donoM hI jIvana ke AdhArabhUta tattva haiN| prANAyAma kA saMbaMdha hamAre zvAsa se haiN| zvAsa hamAre jIvana ko nirantara badalatA rahatA hai| prANAyAma ke dvArA zvAsa ko badalane kA prayatna kiyA jAtA hai| yaha bahuta bar3I saccAI haiM ki jaba taka zvAsa kI gatividhi ko nahIM badalA jAtA taba taka sAdhanA meM vikAsa nahIM kiyA jA sktaa| svastha-zarIra, nirdoSa vicAra aura pAvana karma ke lie Asana aura prANAyAma sazakta mAdhyama hai| prastuta kRti meM Asana aura prANAyAma ke prakAra evaM unake bheda-prabhedAdi kA varNana to upalabdha hai hI, kintu Asana kA svarUpa, Asana ke uddezya, Asana aura svAsthya, prANAyAma ke pariNAma, prANa kA vaijJAnika AdhAra, prANa prayoga kI prakriyA Adi kA bhI samyak nirUpaNa kiyA gayA hai| Asana- isameM likhA haiM ki Asana kevala zArIrika prakriyA mAtra nahIM hai, usameM AdhyAtma nirmANa ke bIja chipe haiN| Asana adhyAtma praveza kA prathama dvAra hai| Asana zabda ke aneka artha haiN| haThayoga meM AsanoM ke asaMkhya prakAra batAye gaye haiN| sAmAnyatayA jIva yoniyoM kI apekSA AsanoM kI saMkhyA caurAsI lAkha haiN| inameM se caurAsI AsanoM kI pradhAnatA rahI huI hai| ' prekSAdhyAna Asana- prANAyAma, munikizanalAla, jaina vizva bhAratI lADanUM- 341306 Page #426 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 396/yoga-mudrA-dhyAna sambandhI sAhitya Asana aura zakti saMvardhana - isameM kahA gayA hai ki saMskAra zuddhi ke sAtha saMyama evaM zakti saMvardhana ke lie Asana kA abhyAsa kiyA jAtA hai| sthiratA evaM gatizIlatA zArIrika ke do rUpa haiN| sthiratA gupti hai aura samyak gatizIlatA samiti hai| dhyAna ke lie sthiratA Asana upayogI hai| padmAsana, vajrAsana, siddhAsana ye dhyAna ke Asana haiN| sthiti Asana se mAMsapeziyoM ko vizrAma milatA hai| gati vAle AsanoM meM mAMsapeziyoM kI pArasparika gati se zarIra ko saMtulita banAyA jAtA hai| ye peziyA~ jor3oM ko vyavasthita banAtI hai| Asana aura svAsthya - Asana zArIrika svAsthya, mAnasika zAMti evaM AdhyAtmika vikAsa ke lie upayukta bhUmikA kA nirmANa karatA hai| Asana meM mAnasika prasannatA ke sAtha-sAtha zarIra ke avayavoM para sIdhA asara hotA hai| sandhi-sthala, pakvAzaya, yakRta, phephar3e, hRdaya, mastiSka Adi samyaktayA apanA kArya karane lagate haiN| Asana se mA~sapeziyA~ sudRr3ha evaM suDaula banatI hai, jisase peTa evaM kamara kA moTApA dUra hotA hai| Asana karane se zarIra ke sabhI aMga evaM kozikAe~ sakriya ho jAtI haiM, jisase roga pratikAra kI kSamatA jAgRta hotI hai| snAyu maNDala ko zakti sampanna evaM sakriya karane ke lie Asana mahattvapUrNa bhUmikA nibhAte haiN| snAyuoM meM kriyAvAhinI aura jJAnavAhinI donoM prakAra kI nADiyA~ hotI haiN| Asana se una para vizeSa prakAra kA dabAva par3atA hai, jisase unakA saMkoca-vikoca hotA rahatA hai| snAyu-maMDala mastaka se lekara pA~va ke aMguSTha taka phaile hue haiN| Asana se samasta snAyu prabhAvita hote haiM, ataH svAsthya sAdhanA kI dRSTi se Asana kI upayogitA svataH siddha ho jAtI hai| Asana se aura bhI aneka lAbha hote haiN| yahA~ yaha samajha lenA bhI anivArya pratIta hotA hai ki Asana kA uddezya kyA hoM ? Asana kA uddezya hai - zarIra ke yaMtra ko sAdhanA ke anurUpa bnaanaa| zarIra kA pratyeka avayava sakriya evaM svastha bane, yaha svAsthya aura sAdhanA donoM dRSTiyoM se apekSita hai| yaha nirvivAda hai ki kAyA kI kSamatA ke abhAva meM vAk aura mana para saMyama se pUrva kAya-saMyama Avazyaka hai| usake lie Asana prakriyA samyag anuSThAna hai| Asana zreNiyA~ - prastuta pustaka meM Asana ke tIna prakAra kahe gaye haiN| 1. zayana Asana- leTakara kiye jAne vAle aasn| 2. niSIdana Asana- baiThakara kiye jAne vAle aasn| 3. Urdhva Asana- khar3e hokara kiye jAne vAle aasn| vidhivat zarIra ko sthira banAkara rakhanA sthAna-Asana kahalAtA hai| yaha tInoM prakAra se ho sakatA hai| zayana-sthAna se Asana kA prArambha karanA zarIra vijJAna kI dRSTi se upayogI mAnA gayA hai| baccA prArambha meM leTakara Page #427 -------------------------------------------------------------------------- ________________ jaina vidhi-vidhAna sambandhI sAhitya kA bRhad itihAsa/397 kriyA karatA hai, phira baiThatA hai aura phira khar3e hokara apanI yAtrA karatA hai| ataH Asana kA krama bhI zayana, niSIdana aura Urdhva-sthiti krama se rakhe gae haiN| zayana Asana pITha ke bala, peTa ke bala evaM sIne ke bala leTakara kiye jAte haiN| ye Asana teraha prakAra ke kahe haiN| ve nimna haiMzayana Asana - leTakara kiye jAne vAle Asana 1. kAyotsargaAsana 2. uttAnapAdAsana, 3. pavanamuktAsana, 4. bhujaMgAsana, 5. zalabhAsana, 6. dhanurAsana, 7. makarAsana, 8. sarvAMgAsana, 6. halAsana, 10. matsyAsana, 11. hRdayastaMbhAsana, 12. naukAsana, 13. vajrAsana (supta vrajAsana) niSIdana Asana - baiThakara kiye jAne vAle aasn| ye Asana bIsa prakAra ke kahe haiM, unake nAma ye haiM - 1. sukhAsana, 2. svastikAsana, 3. padmAsana, 4. yogamudrA, 5. baddhapadmAsana, 6. tulAsana 7. utthita padmAsana, 8. utkaTAsana, 6. goduhikAsana, 10. gaumukhAsana, 11. jAnuzirAsana, 12. pazcimottAnAsana, 13. zazAMkAsana, 14. ardhamatsyendrAsana, 15. uSTrAsana, 16. siMhAsana, 17. brahmacaryAsana, 18. siddhAsana, 16. haMsAsana, 20. kukkuTAsana UrdhvaAsana- khar3e hokara kiye jAne vAle aasn| Urdhva Asana gyAraha prakAra ke batAye gaye haiM ve nimna haiM - 1. samapAdAsana, 2. tAr3Asana, 3. iSTa vandana, 4. trikoNAsana, 5. madhyapAda zirAsana, 6. mahAvIrAsana, 7. hasti suNDikAsana, 8. uDDiyAna, 6. garUDAsana, 10. naTarAjAsana, 11. pAdahastAsana viziSTa Asana - ye cAra prakAra ke diye gaye haiM - 1. zIrSAsana, 2. ardha zaMkhaprakSAlana, 3. mayUrAsana, 4. cakrAsana pUrvokta AsanoM kA nirUpaNa pA~ca rUpa se kiyA gayA hai - 1. pratyeka Asana kA svarUpa, 2. Asana karane kI vidhi, 3. Asana karane kI avadhi, 4. Asana se hone vAle lAbha, 5. Asana kA citra kinhIM-kinhIM AsanoM meM kucha vizeSa kathana bhI kiye haiN| kisa Asana meM kyA sAvadhAnI rakhI jAnI cAhie usakA nirdeza bhI kiyA gayA hai| prANAyAma- prastuta kRti ke antima bhAga meM prANAyAma vidhi kA ullekha karane ke pUrva prANAyAma kA svarUpa, prANAyAma ke prakAra, prANAyAma kA sambandha, prANAyAma ke pariNAma ityAdi kA vivecana kiyA gayA hai| prANAyAma kA artha hai - zvasana kriyAoM kA samyag niyamana aura niyojana karanA / prANAyAma zvAsa-ucchavAsa kA samyak abhyAsa hai| prANa kA vyavasthita vistAra aura saMyama Page #428 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 398/yoga-mudrA-dhyAna sambandhI sAhitya prANAyAma hai| prANAyAma se rakta evaM snAyumaNDala kA zodhana hotA hai| rakta meM Aye doSa prANAyAma se vizuddha hote haiN| prANAyAma kevala zvAsa aura nizvAsa ke niyamana kA hI prayoga nahIM hai, apitu mana aura indriyoM meM saMyama sthApita kara caitanya ke dvAra udghATita karatA hai| prANAyAma kA phephaDoM para sIdhA asara hotA hai| vidhivat prANAyAma kI kriyA se phephar3e adhika zuddha vAyu grahaNa karate haiN| sAmAnyataH eka vyakti eka minaTa meM 16 se 22 taka zvAsa-prazvAsa karatA hai| zvAsa-prazvAsa ke samaya hama jitane jAgarUka yA hoza meM hote haiM, zvAsa kA pariNAma utanA hI lAbhadAyaka hotA hai| prANAyAma kI prakriyA meM zvAsa kI mAtrA kA nirodha karanA hI mukhya hai| zvAsa jitanA gaharA aura lambA hotA hai phephar3oM ko phailAne aura rakta zodhana ke kArya meM utanI hI sahAyatA milatI hai| prANAyAma kA zarIra aura mana para prabhAva- prANa jIvana-yAtrA kA Avazyaka tattva hai| bhojana aura pAnI zarIra dhAraNa karane ke lie avazya apekSita hai kintu prANa ke binA to jIvana kA astitva hI nahIM raha sakatA hai| prANa satatapravAhI jIvana-zakti hai| prANavAyu-pUraka, recaka aura kuMbhaka se sakriya hotA hai| prANAyAma kI sAmAnya prakriyA - prANAyAma kI kriyA meM sthAna, samaya, Asana aura vidhi kA dhyAna rakhanA atyAvazyaka hai| prANAyAma kA abhyAsa zAMta, svaccha aura khule sthAna meM karanA caahie| sUryodaya ke AdhA ghaNTA pUrva evaM pazcAt karanA caahie| yaha prANAyAma ke lie yaha uttama samaya mAnA gayA hai| prANAyAma bhojana ke do ghaMTe taka nahIM karanA caahie| sAmAnyataH prANAyAma kriyA A~khe banda karake karanI caahie| prANAyAma meM pUraka, recaka aura kuMbhaka tIna kriyAe~ hotI haiN| zvAsa ko andara le jAnA pUraka hai, zvAsa ko bAhara choDanA recaka aura zvAsa ko rokanA kuMbhaka hai| prANAyAma ke pariNAma - muni kizanalAlajI kA kahanA hai ki prANAyAma se zvAsaprazvAsa kI kriyA para niyaMtraNa hotA hai| zvAsa-prazvAsa kI kriyA para niyaMtraNa karane se prANa zakti para niyaMtraNa hone lagatA hai, jisase vyakti akalpita-avAcya ghaTanAoM kA sAkSAt karane lagatA hai| prANAyAma prANa ko nirmala banAtA hai| UrjA zakti ko UrdhvagAmI banAtA hai| sAdhaka ko UrdhvaratA banAtA hai| citta ko ekAgra karatA hai| ekAgratA se sahaja hI samasta kAryoM meM saphalatA milane lagatI hai| pariNAmataH maMtra-taMtra aura anya siddhiyA~ use zIghra upalabdha ho jAtI haiN| niSkarSataH prANAyAma kI sAdhanA sarvAMgINa aura sarvottama hai| isa kRti meM varNita prANAyAma ke nAmollekha ye haiM - Page #429 -------------------------------------------------------------------------- ________________ jaina vidhi-vidhAna sambandhI sAhitya kA bRhad itihAsa/399 1. dIrgha-zvAsa prANAyAma vidhi, 2. saMhitA-kuMbhaka prANAyAma, 3. sUryabhedI prANAyAma, 4. candrabhedI prANAyAma, 5. anuloma-viloma (samavRtti) prANAyAma, 6. ujjAyI prANAyAma, 7. zItalI prANAyAma, 8. zItakArI prANAyAma, 6. bhastrikA prANAyAma, 10. sUkSma- bhastrikA prANAyAma, 11. bhrAmarI prANAyAma, 12. mUrchA prANAyAma, 13. kevala kuMbhaka prANAyAma, 14. kapAlabhAti praannaayaam| ina pratyeka prANAyAma kA svarUpa nimnalikhita chaH prakAra se kahA gayA hai 1. prANAyAma kA artha, 2. prANAyAma vidhi, 3. prANAyAma kI avadhi, 4. prANAyAma meM rakhane yogya sAvadhAniyA~, 5. prANAyAma se hone vAle lAbha, 6. prANAyAma ke citr| isake anantara prANa ke prakAra, prANa kA vaijJAnika AdhAra, prANavAyu aura prANa meM antara, prANa-prayoga kI prakriyA, prANakendra aura unakA jAgaraNa tathA prANAyAma meM rakhane yogya sAmAnya sAvadhAniyA~ ityAdi para prakAza jhAlA gayA hai| anta meM tIna pariziSTa diye gaye haiM jinameM kRti kI samagra sArabhUta tathyoM ko saMgrahita kara samAviSTa kara diyA gayA hai| prathama pariziSTa meM bAlavRddha kI apekSA, praur3ha vyaktiyoM kI apekSA aura yuvaka varga kI apekSA Asanakrama evaM Asana kI avadhi kahI gaI hai| dvitIya pariziSTa meM mahilAoM kI apekSA yogAsana-prANAyAma ke niyama batAye gaye haiM sAtha hI Asanakrama evaM Asana avadhi kA bhI nirdeza hai| tRtIya pariziSTa meM yogAsana aura roga cikitsA kA ullekha kiyA hai arthAt kisa roga nivAraNa ke lie kauna-kauna se AsanAdi upayogI hai| spaSTataH yaha yoga sAdhanA vidhi kI amUlya kRti hai| isameM prastuta viSayavastu kI bhASA sarala sahaja aura buddhigamya hai| mudrAvijJAna yaha kRti' hindI gadya meM lekhaka paM. rajanIkAMta upAdhyAya kI hai| yaha jaina kRti nahIM hai tathApi isameM varNita kucha mudrAe~ jaina paramparA se sambandha rakhatI haiN| lekhaka ne mudrA svarUpa evaM mudrA vidhi kA paricaya dene ke pUrva yaha kahA hai ki mudrA vijJAna parAvidyAoM meM eka mahattvapUrNa vidyA hai, jisake dvArA mAnava zarIra ke sthUla va sUkSma sampUrNa snAyumaNDala ko zAnta kiyA jA sakatA hai| mAnava ke AdhyAtmika vikAsa ke lie mudrA vijJAna atyanta hI upayogI hai| yaha yoga kA eka aMga hai| yoga ke anusAra mana kI zAnta sthiti se ananta zaktiyA~ prApta kI jA sakatI haiN| mana ke zAnta hue binA yoga athavA AdhyAtmika sAdhanA meM agrasara ' yaha pustaka 'DAyamaNDa paoNkeTa buksa (prA.) li naI dillI' se prakAzita hai| Page #430 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 400/yoga-mudrA-dhyAna sambandhI sAhitya honA saMbhava nahIM hai| ina vicitra rahasyamayI vidyAoM ko vedoM meM tathA bauddha va jaina sAhitya meM vistAra se varNita kiyA gayA hai| ina sabhI vidyAoM kA aMtima lakSya mokSa rahA hai, parantu mokSa prApti ke pUrva mAnava jIvana kA AdhyAtmika vikAsa Avazyaka hai| mudrA vijJAna una vidyAoM meM se hI eka hai jo mAnava kA sarvatomukhI vikAsa karatI haiN| isa vidyA ko abhI taka koI mahattA nahIM dI gyii| yadi ise hama apanI jIvana zailI kA eka Avazyaka aMga banA leM, to apane jIvana ko saphala, samRddha va Anandamaya banA sakate haiN| vastutaH mudrA vijJAna parAsAdhanA kA eka mahattvapUrNa aMga hai aura sabhI prakAra kI upAsanAoM ke lie isake prayoga vidhi ko kisI na kisI se dRSTi se anivArya mAnA hai| mudrA prayoga evaM usakI vidhi kI jAnakArI karane se pUrva yaha jAnanA atyanta Avazyaka hai ki mAnava zarIra prakRti kI sarvottama kRti hai| yaha sampUrNa prakRti evaM hamArA zarIra paMcatattva se nirmita hai| ye tatva haiM - agni, vAyu, AkAza, pRthvI aura jl| ina paMcatattvoM kI vikRti ke kAraNa hI prakRti meM asaMtulana evaM zarIra meM roga utpanna hote haiN| mAnava zarIra kI pA~coM uMgaliyAM paMca tattva haiM, jinheM ina uMgaliyoM kI sahAyatA se ghaTA-bar3hAkara saMtulita kiyA jA sakatA hai| uMgaliyoM kI vizeSa mudrAe~ banAkara hama AdhyAtmika, zArIrika va mAnasika zakti prApta kara sakate haiN| hamAre manISiyoM ne bhI mana va zarIra ko zAMta rakhane ke lie vibhinna mudrAoM kA prayoga kiyA thaa| granthoM meM ullikhita mudrAoM meM se kucha mudrAoM ko chor3akara lagabhaga sabhI mudrAe~ kisI bhI Asana meM baiThakara calate-phirate, sote-jAgate kabhI bhI kI jA sakatI haiN| inake lie koI vizeSa niyama nahIM hai| inameM kucha mudrAe~ to aisI haiM jo tatkSaNa hI lAbha detI haiN| eka mahattvapUrNa mudrA hai - apAnamudrA, jisake dvArA hRdaya sambandhI roga ko turanta hI niyantrita kiyA jA sakatA hai| isI prakAra zUnyamudrA ke dvArA kAna ke darda ko turanta dUra kiyA jA sakatA hai| jJAnamudrA se krodha para turanta niyaMtraNa kiyA jA sakatA hai| yahA~ yaha jJAtavya hai ki mudrA prayoga ke sahI pariNAma tabhI saMbhava hai jaba AtmA, mana aura zarIra pUrI taraha se sAttvika, zAMta evaM pavitra hoN| mukhyataH mudrAe~ do prakAra kI hotI haiN| pahale prakAra kI mudrAe~ ve haiM jinheM yaugika mudrA kahA jAtA hai inake lie yaugika Asana kI AvazyakatA hotI hai| dUsare prakAra kI mudrAe~ ve haiM jinake lie kisI nizcita Asana kI AvazkatA nahIM hotii| ina mudrAoM ke mAdhyama se vibhinna prakAra ke upacAra kiye jA sakate haiM, cUMki mudrA vijJAna zarIra ke vibhinna tattvoM kI sthiti para AdhArita hai| isalie ye mudrAe~ zarIra meM tattva Page #431 -------------------------------------------------------------------------- ________________ jaina vidhi-vidhAna sambandhI sAhitya kA bRhad itihAsa / 401 parivartana kara unako saMtulita karatI haiM, jisase zarIra ko svAsthya lAbha milatA hai| sAtha hI mAnasika zAnti aura citta kI prasannatA bhI bar3hatI hai| adhikAMza mudrAe~ isa prakAra kI haiM ki ve paiMtAlIsa minaTa meM tattva parivartana kara detI haiM aura kucha mudrAe~ usase bhI kama samaya meM apanA prabhAva dikhA detI haiN| adhikAdhika lAbha prApta karane ke lie yaha dhyAna rakhanA cAhie ki eka hAtha kI bajAya donoM hAthoM se mudrA kA prayoga kiyA jAye / prastuta pustaka meM pUrvokta donoM prakAra kI mudrAoM kA vivecana kiyA gayA hai| isameM kula 47 mudrAoM kA paricaya hai| isameM pratyeka mudrA ko banAne kI vidhi, mudrA kI avadhi, mudrA ke pariNAma, mudrA kA Asana ityAdi kA bhI yathAvazyaka varNana kiyA gayA hai| vistAra bhaya se 47 mudrAoM kA nAmollekha mAtra kara rahe haiN| ye mudrAe~ sacitra ullikhita huI haiN| unake nAma nimna haiM 1. jJAna-mudrA, 2. pUrNajJAna - mudrA, 3. vairAgya-mudrA, 4. abhaya mudrA, 5. dhyAna-mudrA, sUrya-mudrA, 6. varuNa - mudrA, 10. pRthvI - mudrA, 13. 14. liMga mudrA, 15. saMkalpa - mudrA, 16. 17. surabhi - mudrA, sUryapradarzanI - mudrA, sammukhIkaraNa - mudrA, 22. sannidhApanI- -mudrA, 6. vAyu-mudrA, 7. zUnya - mudrA, 8. 11. prANa-mudrA, 12. apAna mudrA, vayana-mudrA, 16. upasaMhAra - mudrA, matsya - mudrA, 20 sambodhinI - mudrA, 23. saubhAgyadaNDinI mudrA, 24. tattva - mudrA, 25. aMkuza-mudrA, 26. sarvAkarSiNI- - mudrA, 27. kUrma- mudrA, 28. sarvamahAkuza - mudrA, 26. bIja- mudrA, 30. mUzala - mudrA, 31. muSThi - mudrA, 32. prArthanA mudrA, 33. trailokya-mudrA, 34. veNu - mudrA, 35. lelihA- mudrA, 36. parA-mudrA, 37. kunta mudrA, 38. zakti - mudrA, 36. paMcamukhI - mudrA, 40. japa- mudrA, 41 ghaNTA - mudrA, 42. lakSmI - mudrA, 43. bilva - mudrA, 44. AvAhanI - mudrA, 45 kAkI - mudrA, 46. bhojana saMbaMdhI pAMca mudrAe~, 47. gAyatrI saMbaMdhI battIsa mudrAe~ / 21. 18. anta meM anya paramparAgata cikitsAe~, rekI cikitsA evaM anubhUta prayoga kA nirdeza kiyA gayA hai| spaSTataH yaha kRti mudrAsvarUpa evaM vidhi kI dRSTi se anupameya aura amUlya hai| yoga sambandhI jaina grantha Atma vikAsa ke lie yoga eka pramukha sAdhanA hai| bhAratIya saMskRti ke samasta vicArakoM, tattva - cintakoM evaM mananazIla RSi-muniyoM ne yogasAdhanA ke mahattva ko svIkAra kiyA hai| Page #432 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 402/yoga-mudrA-dhyAna sambandhI sAhitya yoga kA arthayoga zabda 'yuja' dhAtu aura 'ghaJ' pratyaya se banA hai| yuj dhAtu ke do artha haiM eka kA artha hai - jor3anA, saMyojita karanA, aura dUsare kA artha hai - samAdhi, manaH sthirtaa| AcArya haribhadra ke matAnusAra yoga kA artha hai - dharmavyApAra, dharmapravRtti, dharma kriyaa| unhoMne yogabindu' meM kahA hai ki AdhyAtmika bhAvanA aura samatA kA vikAsa karane vAlA, manovikAroM kA kSaya karane vAlA tathA mana, vacana aura karma ko saMyata rakhane vAlA dharma-vyApAra hI zreSTha yoga hai| jainAgama meM mana, vacana aura kAyika pravRtti ko yoga kahA hai| samagra bhAratIya cintana kI dRSTi se yoga samasta AtmazaktiyoM kA pUrNa vikAsa karane vAlI evaM sabhI Atma-guNoM ko anAvRtta karane vAlI AtmAbhimukhI sAdhanA hai| vastutaH yoga eka AdhyAtmika sAdhanA hai| AtmavikAsa kI vizuddha prakriyA hai| jaina darzana meM kahA gayA hai ki binA cAritra ke jJAna meM pUrNatA nahIM AtI hai usI prakAra sAdhanA ke lie jJAna Avazyaka hai aura jJAna ke vikAsa ke lie saadhnaa| jJAna aura kriyA kI saMyukta sAdhanA se hI sAdhya kI siddhi hotI hai| yaha satya hai vizva kI kisI bhI vastu ko pUrNa banAne ke lie do bAtoM kI AvazyakatA par3atI hai - eka padArtha viSayaka jJAna aura dUsarI kriyaa| jJAna aura kriyA ke sumela ke binA duniyA kA koI bhI kArya pUrA nahIM kiyA jA sakatA, bhale hI vaha laukika kArya ho yA pAralaukika, sAMsArika ho yA aadhyaatmik| yoga sAdhanA bhI eka kriyA hai| ataH spaSTa hai ki yoga sAdhanA eka prakAra se AdhyAtmika vidhi-vidhAna kA dUsarA rUpa hai| jainAgamoM meM yoga - jaina dharma nivRtti-pradhAna hai| caubIsaveM tIrthakara bhagavAna mahAvIra ne sADhe bAraha varSa taka mauna rahakara ghora tapa evaM dhyAna ke dvArA yoga-sAdhanAmaya jIvana bitAyA thaa| unake ziSya-ziSyA parivAra meM caudaha hajAra sAdhu aura chattIsa hajAra sAdhviyA~ thIM, jinhoMne yogasAdhanA meM pravRtta hokara sAdhutva ko svIkAra kiyA thaa| jaina paramparA ke mUla grantha Agama haiN| unameM varNita sAdhvAcAra kA adhyayana karane se yaha spaSTa parijJAta hotA hai ki pA~ca mahAvrata, pAMca samiti, tIna gupti, bAraha tapa, dhyAna, svAdhyAya Adi- jo yoga ke mukhya aMga haiM unako sAdhu jIvana kA aura zramaNa-sAdhanA kA prANa mAnA hai| vastutaH AcAra-sAdhanA zramaNa-sAdhanA kA mUla hai, prANa hai, jIvana hai| 'yupI yoge, gaNa 7 yujiM ca samAdhau, gaNa 4 2 adhyAtma bhAvanA dhyAnaM, samatA vRttisNkssyH| mokSeNa yojanAdyoga, eSa zreSTho yathottaram / / - yogabindu 31 * (ka) jJAna kriyAbhyAM mokSaH (kha) samyagdarzana-jJAna-cAritrANi mokSamArgaH / - tattvArthasUtra 1,1 * AcArAMga, sUtrakRtAMga, uttarAdhyayana, dazavaikAlika Adi Page #433 -------------------------------------------------------------------------- ________________ jainAgamoM meM yoga sAdhanA ke artha meM 'dhyAna' zabda kA prayoga huA hai| yahAM dhyAna kA artha hai apane yogoM ko AtmaciMtana meM kendrita krnaa| jaina avadhAraNA meM eka ora yoga-sAdhanA ke lie prANAyAma Adi ko bhI Avazyaka mAnA hai, kyoMki isa prakriyA se zarIra ko sAdhA jA sakatA hai, roga Adi kA nivAraNa kiyA jA sakatA hai aura kAla-mRtyu ke samaya kA parijJAna kiyA jA sakatA hai, parantu sAdhya ko siddha nahIM kiyA jA sktaa| isake lie dhyAna-sAdhanA upayukta mAnI gaI hai| isase yogoM meM ekAgratA AtI hai, naye karmoM kA Agamana rukatA hai aura purAne karma kSINa ho jAte haiN| aMtataH sAdhaka samasta karmoM kA kSaya karake yogoM kA nirodhakara nirvANa pada ko pA letA hai| jaina vidhi-vidhAna sambandhI sAhitya kA bRhad itihAsa / 403 - yahA~ uparyukta vivaraNa se itanA nizcita hai ki vrata, tapa, dhyAna, svAdhyAya, Avazyaka Adi kriyAe~ yogasAdhanA ke vibhinna rUpa haiM, jo AtmA ko mokSamArga kI ora le jAte haiM tathA ve sabhI kriyAe~ jo vidhi-vidhAna ke nAma se vyavahRta hotI haiN| yogasAdhanA kI koTi meM ginI jA sakatI haiN| ataH yaha kahanA nirvivAda hogA ki AcArya haribhadra ke yoga viSayaka grantha vidhi-vidhAna se sambandha rakhate haiN| AcArya haribhadra ke yogaviSayaka mukhya cAra grantha haiM 1. yogabindU, 2 . yogadRSTisamuccaya, 3. yogazataka aura 4. yogaviMzikA / yogabindu yaha kRti saMskRta ke 527 padyoM meM gumphita hai| isa grantha meM sarvaprathama yoga ke adhikArI kA ullekha karate hue kahA gayA hai ki jo jIva caramAvartta meM rahatA hai arthAt jisakA saMsAra paribhramaNa kA kAla maryAdita ho gayA hai, jisane mithyAtva granthi kA bhedana kara liyA hai aura jo zuklapakSI hai, vaha yoga sAdhanA kA adhikArI hai| AcArya haribhadra ne yoga ke adhikArI jIvoM ko cAra bhAgoM meM vibhakta kiyA hai- 1. apunarbandhaka, 2. samyagdRSTi, 3. dezavirati aura 4. sarvavirati / yogabindu grantha meM ukta cAra bhedoM ke svarUpa evaM anuSThAna para vistAra se vicAra kiyA gayA hai| cAritra adhikAra me pAMca yoga bhUmikAoM kA svarUpa varNita kiyA hai 1. adhyAtma, 2. bhAvanA, 3. dhyAna, 4. samatA aura 5. vRtti - sNkssy| ye adhyAtma Adi yogasAdhanAe~ dezavirati nAmaka paMcama guNasthAna se zuru hotI hai| apunarbandhaka evaM samyagdRSTi avasthA meM cAritra mohanIya kI prabalatA rahane ke kAraNa yoga bIja rUpa meM rahatA hai, vaha aMkurita evaM pallavita nahIM hotA / ataH yoga-sAdhanA kA vikAsa dezavirati se mAnA gayA hai| yoga sAdhanA ke pA~ca caraNa saMkSepa meM isa prakAra haiM - Page #434 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 404/yoga-mudrA-dhyAna sambandhI sAhitya 1. adhyAtma- yathAzakya aNuvrata yA mahAvrata ko svIkAra karanA evaM maitrI, pramoda, karuNA aura mAdhyastha bhAvanApUrvaka Atmacintana karanA adhyAtma sAdhanA hai| isase pApa karma kA kSaya hotA hai, sat puruSArtha kA utkarSa hotA hai aura citta meM samAdhi kI prApti hotI hai| 2. bhAvanA- adhyAtma cintana kA bAra-bAra abhyAsa karanA bhAvanA hai| isase kAma, krodha Adi manovikAroM evaM azubha bhAvoM kI nivRtti hotI hai aura jJAna Adi zubha bhAva paripuSTa hote haiN| 3. dhyAna- tattva cintana kI bhAvanA kA vikAsa karake mana ko yA citta ko kisI eka padArtha yA dravya ke cintana para ekAgra karanA, sthira karanA dhyAna hai| isase citta sthira hotA hai aura bhava-paribhramaNa ke kAraNoM kA nAza hotA hai| 4. samatA- saMsAra ke pratyeka padArtha evaM sambandha ke prati cAhe vaha iSTa ho yA aniSTa taTastha vRtti rakhanA samatA hai| isase aneka labdhiyoM kI prApti hotI hai aura kamoM kA kSaya hotA hai| 5. vRtti-saMkSaya- citta-vRttiyoM kA jar3amUla se nAza honA vRtti-saMkSaya hai| isa sAdhanA ke saphala hote hI ghAti karma kA samUlataH kSaya ho jAtA hai aura kramazaH mokSa kI prApti hotI hai| AcArya haribhadra ne isa grantha meM pA~ca anuSThAnoM kA bhI varNana kiyA hai1. viSa anuSThAna, 2. garala anuSThAna, 3. anuSThAna, 4. tadahetu anuSThAna aura 5. amRta anusstthaan| isameM Adi ke tIna asadanuSThAna haiM aura antima ke do sadanuSThAna haiN| yoga-sAdhanA ke adhikArI vyakti ko sadanuSThAna hI hotA hai| yogadRSTisamuccaya yaha kRti saMskRta meM hai| isameM 228 padya haiN| isa grantha meM prayukta acaramAvartakAla (ajJAtakAla) kI avasthA ko 'ogha-dRSTi' aura caramAvarttakAla (jJAta kAla) kI avasthA ko 'yoga-dRSTi' kahA hai| isa grantha meM yoga ke adhikAriyoM ko tIna vibhAgoM meM vibhakta kiyA gayA hai| prathama vibhAga meM prArambhika avasthA se lekara vikAsa kI antima avasthA taka kI bhUmikAoM kI apekSA se ATha vibhAga kie gae haiM- 1. mitrA, 2. tArA, 3. balA, 4. dIprA, 5. sthirA, 6. kAntA, 7. prabhA aura 8. taaraa| isake pazcAt ukta ATha bhUmikAoM meM rahane vAle sAdhaka ke svarUpa kA varNana kiyA gayA hai| isameM pahalI cAra bhUmikAe~ prAraMbhika avasthA meM hotI hai| inameM mithyAtva kA kucha aMza zeSa rahatA hai, parantu aMtima kI cAra bhUmikAoM meM mithyAtva kA aMza nahIM rahatA hai| dvitIya vibhAga meM yoga ke tIna vibhAga nirdiSTa kiye gaye haiM - 1. icchA-yoga, 2. zAstra-yoga aura 3. saamrthy-yog| tRtIya vibhAga meM yogI ko cAra bhAgoM meM bA~TA gayA hai - 1. gotra-yogI, 2. kula-yogI, 3. pravRtta-cakra yogI Page #435 -------------------------------------------------------------------------- ________________ jaina vidhi-vidhAna sambandhI sAhitya kA bRhad itihAsa/405 aura 4. siddh-yogii| inameM dUsarA aura tIsarA yogI sAdhanA kA adhikArI mAnA gayA hai tathA siddha yogI ko sAdhanA siddha kara cukane vAlA kahA gayA hai| isameM ogha, mitrA, tArA, kAntA Adi kaI dRSTiyoM ko saMgraha rUpa se kahA gayA hai ataH grantha kA nAma 'yogadRSTisamuccaya' hai| yoga-zataka yaha kRti prAkRta bhASA ke 101 padyoM meM nibaddha hai| isa grantha ke prArambha meM do prakAra se yoga kA svarUpa batAyA gayA hai - 1. nizcaya aura 2. vyvhaar| samyakjJAna, samyakdarzana aura samyakcAritra kA AtmA ke sAtha sambandha honA nizcaya yoga hai aura ina tInoM kA sAdhana rUpa meM bane rahanA vyavahAra yoga hai| isI krama meM Age ullekha kiyA gayA haiM ki sAdhaka jisa bhUmikA para sthita hai, usase Upara kI bhUmikAoM para pahu~cane ke lie use kyA karanA cAhie? isake lie yoga-zataka meM kucha niyamoM, sAdhanoM evaM vidhiyoM kA vivecana huA hai| AcArya haribhadra ne kahA hai ki sAdhaka ko svasAdhanA vikAsa ke lie nimna pravRttiyAM karanI caahiye| yathA- 1. apane svabhAva kI AlocanA karanI cAhie 2. loka-paramparA ke jJAna aura ucita-anucita pravRtti kA viveka rakhanA cAhie 3. apane se adhika guNasampanna sAdhaka ke sahavAsa meM rahanA cAhie 4. rAga-dveSa Adi dRSpravRttiyoM ko dUra karane ke lie tapa, japa jaise sAdhanoM kA Azraya grahaNa karanA caahie| 5. abhinava sAdhaka ko zruta-pATha, guru-sevA, Agama-AjJA jaise sthUla sAdhana kA Azraya lenA caahie| 6. zAstra ke artha kA yathArtha bodha ho jAne ke bAda Antarika doSoM (rAgamohAdi) kA niSkAsana karane ke lie Atma-nirIkSaNa karanA caahie| isameM yaha bhI batAyA gayA hai ki yoga-sAdhanA meM pravRtta hue sAdhaka ko sAttvika AhAra karanA caahie| isa saMdarbha meM sarvasaMpatkarI bhikSA kA svarUpa varNita huA hai| . anta meM kahA hai ki yoga-sAdhanA ke anurUpa AcaraNa karane vAlA sAdhaka azubha karmoM kA kSaya ora zubha karmoM kA bandha karatA hai tathA kramazaH Atma vikAsa karatA huA abandha avasthA ko prApta karake karma-bandhana se sarvathA mukta ho jAtA hai|' yogaviMzikA 1444 granthoM ke praNetA zrI haribhadrasUri ne pRthak-pRthak bIsa viSayoM para ' yogabindu Adi cAra grantha hindI anuvAda sahita 'jaina yoga grantha catuSTaya' ke nAma se, muni zrI hajArImala smRti prakAzana, pIpaliyA bAjAra, byAvara se san 1682 meM prakAzita hue haiN| Page #436 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 406/yoga-mudrA-dhyAna sambandhI sAhitya 20-20 zloka parimANa vAlI eka-eka vizikA racakara 'vizativiMzikA' nAmaka eka prakaraNa nirmita kiyA hai| yogaviMzikA isI prakaraNa kA eka bhAga hai| yaha prAkRta ke bIsa padyoM meM gumphita hai|' isa viMzikA ke prathama padya meM 'yoga' zabda kA artha batAte hue kahA gayA hai ki sabhI prakAra kI dharmakriyAe~, dharmArAdhanAe~ evaM dhArmika vidhi-vidhAna jo AtmA ko mokSa ke sAtha jor3ane vAle haiM vaha yoga hai| sAdhu kI vihAra kriyA, vacanakriyA, bhikSATana Adi kriyA rUpa samasta dharmavyApAra 'yoga' hai| isase spaSTa hotA hai ki yaha vizikA dhArmika vidhi-vidhAnoM se sambaddha hai| vastatuH mokSamArga kA dUsarA nAma yoga sAdhanA hai| yahAM mokSamArga se tAtparya deva-guru rUpa yogI kI upAsanA aura dharmarUpa yoga kI sAdhanA karanA hai| dharmarUpa yoga kI sAdhanA kA tAtparya AMtarika rUpa se guNoM kA saMgraha karanA aura bAhya rUpa se AcAra pAlana karanA hai| jJAnAdi pAMca AcAra, dAnAdi cAra dharma, mUlaguNa, uttaraguNa, bhAvanA, jJAnAbhyAsa Adi sAdhanA ke aneka bheda haiM, dhyAna bhI sAdhanA hai| upayoga-samatA bhI sAdhanA ke aMga haiN| saMkSepa meM kaheM to darzana aura jJAna kI upAsanA karanA prAraMbhika yoga sAdhanA hai tathA AcAroM, bhAvanAoM Adi kI upAsanA karanA pradhAna yoga sAdhanA hai| prastuta viMzikA meM kriyA, anuSThAna, praNidhAna, yoga Adi ke rUpa meM vidhi-vidhAna saMbaMdhI kaI sthala dRSTigata hote haiM ve nimna haiM- kriyA kI AvazyakatA, dravya kintu zubha kriyA kI atyAjatA, nizcaya-vyavahAra se yoga, karmayoga, jJAnayoga, adhyAtmayoga, bhAvanAyoga, AdhyAnayoga, samatAyoga, vRttisaMzayayoga, icchAyoga, pravRttiyoga, sthirayoga, siddhiyoga, sAmarthyayoga, viSAdi pA~ca anuSThAna, sUtrapradAna kI yogyatA kA AdhAra, sUtradAna kisako, dezavirati ko hI vidhiyatnasaMbhava, sUtrapradAna karanA bhI eka prakAra kA vyavahAra, avidhi kA samarthana karane para tIrthoccheda, vidhipUrvaka vyavasthApanA se tIrthonnati, ayogya ko dAna karane se adhikadoSa, jItavyavahAra bhI zuddhikAraka, anuSThAna meM phalataH vidhirUpatA, vidhi bhinna AcaraNA ke pAMca prakAra, avidhikRta kI saphalatA kaise, vidhi nirUpaNa meM kalyANa saMpAdakatA, caityavandana vidhi meM mokSaprayojakatA aadi| ukta sabhI prakAra ke bindu vidhi pakSa ko puSTa karane vAle haiN| TIkA - isa grantha para mahopAdhyAya zrI yazovijayajI ne eka vRtti racI hai jo viSaya kI spaSTatA ke sAtha-sAtha atyanta bhAvavAhI hai| ' yaha viMzikA nAmaka grantha vRtti evaM gujarAtI vivecana ke sAtha, 'divyadarzana TrasTa, 36 kalikuMDa sosAyaTI, dholakA' se vi.saM. 2055 meM prakAzita huA hai| Page #437 -------------------------------------------------------------------------- ________________ jaina vidhi-vidhAna sambandhI sAhitya kA bRhad itihAsa / 407 yogapradIpa isa grantha' ke praNetA kA nAma jJAta nahIM hai, kintu isa grantha ke praNayana kAla meM granthakAra ne hemacandrasUrikRta yogazAstra, zubhacandrakRta jJAnArNava evaM upaniSadoM kA upayoga avazya kiyA hai aisA kRti kA adhyayana karane se avagata hotA hai| yaha racanA 143 padyoM kI hai| isakI bhASA saMskRta hai| isameM yoga sAdhanA ke katipaya vidhi-vidhAna dikhAe gaye haiN| isakA mukhya viSaya AtmA hai| isameM AtmA ke yathArtha svarUpa kA nirUpaNa huA hai| isake atirikta isameM paramapada kI prApti kA upAya batalAyA gayA hai| isa kRti meM prasaMgopAtta unmanIbhAva, samarasatA, rUpAtItadhyAna, zukladhyAna, anAhatanAda, nirAkAra dhyAna ityAdi kI sAdhanA vidhi kA bhI nirUpaNa huA hai| bAlavabodha - isa kRti para kisI ne purAnI gujarAtI meM bAlAvabodha likhA hai / yogazAstra yaha kRti AcArya hemacandra kI hai| zrI hemacandrAcArya vikrama kI bArahavIM zatAbdI ke eka prakhyAta jaina AcArya hue haiN| Apa kevala jainAgama evaM nyAya - darzana ke hI prakANDa paNDita nahIM the, pratyuta vyAkaraNa, sAhitya, chanda, alaMkAra, kAvya, darzana, yoga Adi sabhI viSayoM para ApakA adhikAra thA / Apane ukta sabhI viSayoM para mahattvapUrNa grantha likhe haiM / Apake vizAla evaM gahana adhyayana ke kAraNa Apako 'kalikAlasarvajJa' ke nAma se sambodhita kiyA jAtA rahA hai| AcArya hemacandra ne yoga para yoga- zAstra likhA hai| yaha grantha saMskRta padya meM nibaddha hai| isameM kula 1166 zloka haiN| yaha kRti dvAdaza prakAzoM meM vibhakta hai| saMkSepa meM kaheM to isameM pAtaMjalayogasUtra meM nirdiSTa aSTAMga yoga ke krama se gRhasthapa-jIvana evaM sAdhu-jIvana kI AcAra sAdhanA kA jainAgama ke anusAra varNana huA hai| isameM Asana, prANAyAma Adi se sambandhita viSayoM kA bhI vistRta varNana hai| isameM AcArya hemacandra ne AcArya zubhacandra ke jJAnArNava meM varNita padastha, piNDastha, rUpastha aura rUpAtIta dhyAnoM kA bhI ullekha kiyA hai| kucha vistAra se 1 yaha kRti zrI jItamuni dvArA sampAdita hai aura jodhapura se vI. saM. 2448 meM prakAzita huI hai| isI prakAra paM. hIrAlAla haMsarAja dvArA sampAdita yaha kRti san 1611 meM mudrita huI hai| 'jaina sAhitya vikAsa maMDala' ne yaha grantha ajJAtakartRka bAlAvabodha, gujarAtI anuvAda aura viziSTa zabdoM kI sUcI ke sAtha san 1670 meM prakAzita kiyA hai| 2 yaha kRti gujarAtI vivecana ke sAtha vi.saM. 2033 meM 'zrI mukticaMdrazramaNa ArAdhanA kendra, giri vihAra, taleTI roDa pAlItANA' se prakAzita hai| yaha chaTTA saMskaraNa hai| isakA gujarAtI bhASAntara AcArya zrI kezarasUri jI ne kiyA hai| Page #438 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 408 / yoga - mudrA - dhyAna sambandhI sAhitya kaheM to prastuta grantha ke prathama prakAza meM yoga kI AvazyakatA, mokSa kA kAraNa yoga, jJAnana-darzana- cAritra yoga, gRhastha dharma kA pAlana karane ke lie Avazyaka guNa, yoga kI zakti Adi kA varNana huA hai| dUsare prakAza meM samyaktvavrata sahita pA~ca aNuvratoM kA vivecana hai| tIsare prakAza meM tIna guNavrata, cAra zikSAvrata, bArahavratoM ke aticAra, zrAvaka kI dinacaryA, zrAvaka ke manoratha evaM zrAvaka ke antima kriyA kI vizeSa vidhi kA ullekha huA hai| cauthe prakAza meM krodhAdi kaSAya kA svarUpa, mana zuddhi kI AvazyakatA, rAga-dveSa ko jItane ke upAya, samabhAva kI sAdhanA ke lie bAraha bhAvanA, dhyAna karane kA sthAna kaisA ho ? ityAdi kA vivecana hai / pA~cavAM prakAza prANAyAma se sambandhita hai| isameM prANAyAma kI vidhi, prANAyAma ke prakAra, nADI zodhana kI rIti aura usakA phala, vedha karane kI vidhi, anya ke zarIra meM praveza karane kI vidhi ityAdi kA varNana huA haiM / chaTThe prakAza meM pratyAhAra aura dhAraNA ina do aMgoM kA ullekha haiN| sAtaveM prakAza meM dhyAtA, dhyeya, dhAraNA aura dhyAna ke viSayoM kI carcA hai| AThaveM prakAza meM vibhinna prakAra ke dhyAna batAye gaye haiM unameM padastha dhyAna, maMtra devatA kA dhyAna, praNava dhyAna, paMcaparameSThImaMtra kA dhyAna, hrIMkAra vidyA kA dhyAna Adi pramukha hai| navameM prakAza meM rUpastha dhyAna kI vidhi aura usakA phala kahA gayA hai / dazaveM prakAza meM rUpAtIta dhyAna evaM dharmadhyAna kI vidhi aura usakA phala batAyA gayA hai| gyArahaveM prakAza meM zukladhyAna vidhi, ghAti karma ke kSaya se hone vAlA phala, sAmAnya kevalI ke karttavya Adi kA vivecana hai| bArahavA~ prakAza vividha viSayoM se sambandhita hai| isameM mukhya rUpa se paramAtmA kA svarUpa, paramAnaMda prApti kA krama, mana ko zAnti dene vAlA mArga, mana ko jItane ke upAya, udAsInatA kA phala, upadeza kA rahasya Adi viSaya carcita hue haiN| prastuta grantha kI svopajJavRtti (pra. 12, zloka 55 evaM pra. 1 zloka 4) ke anusAra hemacandrAcArya ne yaha kRti kumArapAla rAjA kI abhyarthanA para banAyI thii| aisA kahA jAtA hai rAjA kumArapAla vItarAgastotra ke bIsa prakAzoM aura yogazAstra ke bAraha prakAzoM kA pATha pratidina karate the| nissandeha yoga - zAstra jaina tattva-jJAna, AcAra-vidhi evaM yoga-sAdhanA kA mahattvapUrNa grantha hai| isa samagra grantha ko do bhAgoM meM bA~Ta sakate haiN| prakAza eka se cAra ke prathama vibhAga meM gRhasthadharma kI carcA hai, zeSa pA~ca se bAraha prakAzoM meM prANAyAma Adi kI carcA hai| svopajJavRtti - granthakAra ne svayaM yoga- zAstra para vRtti racI hai vaha 12000 zloka parimANa hai| yaha vRtti vividha avataraNoM se samRddha hai| isake tIsare prakAza ke 130 veM zloka kI vRtti meM pratikramaNa vidhi se sambaddha 33 gAthAe~ kisI prAcIna Page #439 -------------------------------------------------------------------------- ________________ jaina vidhi-vidhAna sambandhI sAhitya kA bRhad itihAsa/409 kRti meM se uddhRta kI gaI haiN| isa vRtti meM prasaMgopAtta aneka kathAe~ AtI haiM unameM abhayakumAra, Ananda, kauzika, kAmadeva, kAlasaurikaputra, kAlakAcArya, candrAvataMsaka, cilAtIputra, dRr3haprahArI, nanda, parazurAma, brahmadatta, bharata, marUdevI, maNDika, rAvaNa, rohiNeya, saMgamaka, sanatkumAra cakravartI, sudarzana, subhUma aura sthUlibhadra Adi ke ullekha haiN| yogiramA nAmaka eka TIkA digambara muni amarakIrti ke ziSya indranandI ne racI hai| vRtti - yaha amaraprabhasUri ne likhI hai| TIkA-TippaNa - yaha ajJAtakartRka hai| avacUri - isake kartA kA nAma jJAta nahIM hai| bAlAvabodha - isake praNetA somasundarasUri hai| vArtika - isake racayitA kA nAma indrasaubhAgyagaNI hai| yaugika kriyAe~ ___yaha racanA hindI gadya meM hai aura sacitra hai| muni kizanalAla jI dvArA viracita yaha kRti yaugika kriyAoM kI pravidhi se sambandhita hai| yoga kI ye kriyAe~ apane Apa meM paripUrNa haiN| yoga paramparA nahIM, apitu eka vidhi hai jise yogiyoM ne dIrgha sAdhanA aura anubhavoM se khojA hai| zArIrika yaugika kriyAe~ hara eka vyakti kara sakatA hai| ina kriyAoM se zarIra ke pratyeka aMga ko sakriyatA milatI hai| Asana-prANAyAma ke prayoga karate-karavAte samaya yaha anubhava huA hai ki vRddha yA asvastha vyakti jo pUrI taraha Asana nahIM kara pAte haiM, ve yaugika zArIrika kriyAoM ko saralatA se kara sakate haiM tathA ina kriyAoM dvArA apane aMgoM meM zakti aura sakriyatA ke vikAsa kA anubhava karAyA jA sakatA hai| ____ yaugika zArIrika kriyAe~ sAdhanA evaM dhyAna kI dRSTi se mahattvapUrNa haiN| merudaNDa kI kriyAe~ zakti ko UrdhvagAmI banAne evaM svAsthya lAbha pradAna karane meM sahayogI banatI haiN| sAdhanA ke vikAsa ke lie merudaNDa kA svastha, lacIlA aura sakriya honA Avazyaka hai| vartamAna pariprekSya meM yaugika kriyAoM kI prAsaMgikatA anivArya pratIta hotI hai| Aja ke yuga meM jIne vAle vyaktiyoM ke pAsa samaya kA abhAva hotA jA rahA hai| zaharI vAtAvaraNa meM palane vAle logoM ko to sthAna kI kaThinAIyoM kA bhI sAmanA karanA par3a rahA hai| zaharI sabhyatA ne manuSya ke jIvana ko prakRti se dUra kara diyA hai| usake pAsa zArIrika zrama ke lie na kheta hai aura na ghUmane ke lie khulA maidAna hai jahA~ zuddha prANavAyu ko grahaNa kara vaha svasthatA ko upalabdha kara ske| Aja vyakti itanA aniyamita jIvana jIne lagA hai ki cAhane ke bAvajUda bhI yogAsana evaM isI taraha kI anya pravidhi ke lie apane samaya ko lagA nahIM paataa| ataH samaya ke abhAva meM AsanoM ke lAbha se vaMcita na rahe, unake lie yaugika kriyAe~ Avazyaka haiN| AsanoM kI apekSA inameM samaya kama lagatA hai| ye Page #440 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 410 / yoga - mudrA - dhyAna sambandhI sAhitya kriyAe~ zarIra aura mana donoM ko svastha banAtI haiN| jo vyakti zarIra kI dRSTi se rugNa, vRddha athavA azakta haiM unake lie bhI ye upayogI evaM zakti saMvardhaka haiN| ina kriyAoM kI pravidhi se sampUrNa zarIra ke sandhisthaloM meM lacIlApana evaM karmajA zakti kA vikAsa hotA hai| mAMsapeziyoM meM sphUrti tathA snAyusaMsthAna meM sakriyatA bar3hatI hai| rakta saMcAra suvyavasthita hone lagatA hai / mana prasanna aura citta prazAnta hone lagatA hai jisase prajJA pragaTa hotI hai / yaugika zArIrika kriyA kI pravidhi ko prayoga meM lAne ke lie koI vizeSa sthAna evaM vyavasthA kI bhI apekSA nahIM rahatI hai, kevala svaccha aura havAdAra sthAna paryApta hotA hai / isa pUre prayoga ko eka sAtha karane meM lagabhaga 15 minaTa lagate haiM / samayAbhAva meM isa prayoga ko khaNDoM meM vibhAjita kiyA jA sakatA hai| yaha abhyAsa mastaka se lekara paira taka vibhinna avayavoM para kramazaH teraha kriyAoM meM pUrNa hotA hai| prastuta kRti meM yaugika zArIrika kriyAoM kI jo pravidhi batAyI gaI hai una kriyAoM kA nAmollekha hI kara rahe haiN| isameM ruci rakhane vAle sAdhaka svayameva isa kRti kA adhyayana kreN| (ka) yaugika zArIrika kriyAe~ ye haiM - 9. pahalI kriyA mastaka ke lie, 2 . dUsarI kriyA - A~kha ke lie, 3. tIsarI kriyA kAna ke lie, 4. cauthI kriyA - mukha eMva svara yantra ke lie, 5. pA~cavIM kriyA - gardana ke lie, 6. chaThI kriyA skandha ke lie, 7. sAtavIM kriyA - hAtha ke lie, 8. AThavIM kriyA- sIne aura phephar3e ke lie, 6. navamIM kriyA - peTa ke lie, 10. dasavIM kriyA kamara ke lie, 11. gyArahavIM kriyA - paira ke lie, 12. bArahavIM kriyA - ghuTane evaM paMje ke lie, 13. terahavIM kriyA - kAyotsarga - - (kha) svabhAva pariSkAra ke lie merudaNDa kI teraha kriyAe~ evaM usakI vidhi (ga) kAyotsarga kI mudrAe~ (gha) peTa evaM zvaoNsa kI dasa kriyAe~ evaM usakI vidhi (Da.) namaskAra mudrA meM paMca parameSThI kI mudrA vidhi| isa prakAra yaha kRti jaina aura jainettara sabhI sAdhakoM ke lie upayogI hai| isameM yaugika kriyAoM kA jaina dRSTi se rUpAntaraNa kiyA gayA hai| hastamudrA prayoga aura pariNAma yaha kRti hindI gadya meM hai / isakA Alekhana gaNAdhipati tulasI ke ziSya kizanalAlajI ne kiyA hai| hasta mudrAoM ke sambandha meM yaha kRti apanA viziSTa sthAna rakhatI hai| yahA~ mudrAvidhi kI carcA karane se pUrva mudrA svarUpa ko samajha 9 yaha pustaka san 2001 'jaina vizvabhAratI lADanUM' se prakAzita hai| Page #441 -------------------------------------------------------------------------- ________________ jaina vidhi-vidhAna sambandhI sAhitya kA bRhad itihAsa/411 lenA Avazyaka pratIta hotA hai, kyoMki mudrA jIvana aura vyavahAra ko prabhAvita karatI hai| isameM likhA haiM ki 'jaisI mudrA hotI hai vaise bhAva hote haiM aura jaise bhAva hote haiM vaisI mudrA banatI hai'| mudrA dvArA bhAvoM ko abhivyakta kiyA jAtA hai| yaha prakriyA aMtaraMga mastiSka se saMbaddha hai| ataH apane Apa eka vyakti se dUsare vyakti taka pahuMca jAtI hai| kucha mudrAe~ saMskAragata hotI haiN| cAhe-anacAhe paristhiti utpanna hote hI vyakti usa mudrA meM A jAtA hai| jaise- cintA se ghirate hI AdamI ke hAtha sahaja hI mastiSka yA ThuDDI para A jAte haiN| kisI savAla kA uttara smRti-paTala para nahIM A rahA ho to vyakti AkAza yA chata kI ora nihArane lagatA hai| sardI lagate hI vyakti apane Apa ko usase bacAne ke lie hAthoM kI muTThiyA~ banAkara kA~kha meM dabAtA hai| akar3a aura ahaMkAra ke bhAva ko abhivyakti dene ke lie bhI isI taraha kI mudrA banAtA hai| vinaya ke bhAvoM ko abhivyakta karane ke lie vyakti donoM hAthoM ko milAkara namaskAra mudrA meM sthira ho jAtA hai| ina mudrAoM kI kahIM koI zikSA nahIM dI jAtI, balki ye saMskAragata rUpa se apane Apa hI ubhara AtI haiM aura vyakti inakA upayoga kara letA hai| AsanoM ke vibhinna prakAra bhI eka prakAra kI mudrAe~ haiM jinheM aMgrejI meM poja yA posTara kahA jAtA hai| devatAoM ko mudita karane aura pApa kA nAza karane ke kAraNa ise mudrA kahA hai| mudrAe~ kevala bhautika abhisiddhi ke lie hI nahIM hotI, apitu AdhyAtmika vikAsa ke lie bhI unakA upayoga kiyA jAtA hai| jaise AsanoM kI saMkhyA asaMkhya haiM vaise hI mudrAoM kI saMkhyA bhI asImita haiN| mudrAe~ do prakAra kI kahI gaI haiM 1. sthUla aura 2. sUkSmA sthUla mudrAe~ haThayoga se sambandhita hotI hai aura sUkSma mudrAe~ yogatattva se samanvita hotI hai| yoga mudrA kI vidhi jAna lene para sahaja rUpa se sUkSma mudrAoM kA upayoga kara pariNAma ko prApta kiyA jA sakatA hai| mudrAe~ vyakti ke zarIra meM svica borDa haiM, zarIra meM sthita cetanA ko jagAne meM mudrAe~ sahayogI banatI hai| kucha mudrAe~ tatkAla prabhAva DAlatI haiM to kucha lambe samaya ke pazcAt apanA prabhAva dikhA pAtI haiN| mudrAe~ vyaktitva aura svabhAva parivartana meM apanA mUlyavAna sahayoga pradAna kara sakatI haiN| bhagavAna mahAvIra ne abhayamudrA kA prayoga janatA ke sAmane prastuta kara ahiMsA kI sthApanA kI thiiN| mudrA dhyAna kA abhinna aMga hai| dhyAna kI kisI bhI avasthA meM mudrA avazyaMbhAvI hotI hai| divya zaktiyoM se pariveSTita devI-devatAoM kI apanI mudrAe~ hotI haiN| mudrAoM ke saMketa dvArA usa divya zakti se saMparka sthApita kiyA jA sakatA hai| Page #442 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 412/yoga-mudrA-dhyAna sambandhI sAhitya jisa prakAra dhvani ke saMketoM se devatA Adi kA AhAna kiyA jAtA hai usI prakAra mudrA se unheM AmaMtrita kiyA jAtA hai| zAstroM kA mAnanA hai ki dhvani aura mudrA pUrvaka kiyA gayA AhvAna hI saphala hotA hai| jisa prakAra vyakti kI pahacAna nAma se hotI hai usI prakAra devI-devatAoM ke apane gopanIya sAMketika zabda hote haiN| jaise senA meM sAMketika zabdoM ke dvArA eka-dUsare ko gopanIya sUcanAe~ saMpreSita kI jAtI haiM vaise - devatAoM ko AmaMtrita karane ke lie maMtra evaM mudrA kI sAMketika dhvaniyoM se smaraNa kiyA jAtA hai| isase hamArI prArthanAe~ una taka pahu~ca jAtI haiN| mudrAoM se kevala zarIra meM hI parivartana ghaTita nahIM hotA hai apitu eka saumya vAtAvaraNa kA nirmANa bhI hotA hai jisase divya zaktiyoM ko avatarita hone meM suvidhA hotI hai| itanA hI nahIM, roga kI vikRti ke zamana ke lie bhI mudrAoM kA prayoga kiyA jAtA hai| mudrAoM ke dvArA zarIra meM Thahare vijAtIya tattvoM ko bAhara nikAlane evaM saMtulita karane kI prakriyA hotI hai| yaha jAnane yogya haiM ki zarIra meM jitane prakAra kI AkRtiyA~ hotI haiM utanI hI mudrAe~ bana jAtI haiN| isa kRti meM viziSTa sattaraha mudrAoM kA vivaraNa diyA gayA hai| ye mudrAe~ roga zamana ke sAtha-sAtha mAnasika prasannatA detI haiM, citta kI svasthatA bar3hAtI haiM, vAtAvaraNa ko pavitra karatI haiM aura jIvana ko AdhyAtmikatA kI ora pravRtta karatI haiN| isameM varNita mudrAoM ke nAma nimna haiM - 1. sUrya mudrA 2. jJAna mudrA, 3. vAyu mudrA, 4. AkAza mudrA, 5. pRthvI mudrA, 6. varuNa mudrA, 7. apAna mudrA, 8. prANa mudrA, 6. aMguSTa mudrA, 10. surabhi mudrA, 11. mRgI mudrA, 12. haMsI mudrA, 13. zaMkha mudrA, 14. paMkaja mudrA, 15. anuzAsana mudrA, 16. samanvaya mudrA, 17. vItarAga mudraa| jJAnArNava yaha kRti digambara AcArya zrI zubhacandra kI hai| isake anya do nAma nAma yogArNava aura yogapradIpa haiN| yaha racanA saMskRta bhASA ke 2077 zlokoM meM gumphita hai| tathA 42 sagoM meM vibhakta hai| isa grantha kA racanAkAla vivAdAspada hai tathApi jJAnArNava ke kaI zloka iSTopadeza kI vRtti meM paM. AzAdharajI ne uddhRta kiye haiN| isa AdhAra para vi.saM. 1250 ke Asa-pAsa isakI racanA kA honA mAlUma hotA hai| jJAnArNava meM jinasena aura akalaMka kA ullekha haiM ataH usa ' yaha grantha hindI anuvAda sahita vi.saM. 2037 meM, zrI paramazruta prabhAvaka maMDala, zrI madrAjacaMdra Azrama, AgAsa se prakAzita hai| yahA pA~cavAM saMskaraNa hai| Page #443 -------------------------------------------------------------------------- ________________ jaina vidhi-vidhAna sambandhI sAhitya kA bRhad itihAsa/413 AdhAra para isakI pUrva sImA nizcita kI jA sakatI hai| jinaratnakoza (pR. 15) meM jJAnArNava kI eka hastaprati vi.saM. 1284 meM likhI hone kA ullekha hai| yaha isa kRti kI uttarasImA nizcita karane meM sahayogI hai| isakI zailI sarasa aura sugama hai| isase yaha kRti sArvajanika bana sakatI thI; parantu AcArya zubhacandra ke mata se gRhastha yoga kA adhikArI nahIM hai yaha kRti jana prasiddha nahIM bana paaii| sAmAnyataH isa racanA meM nimnalikhita viSaya carcita hue haiM - bAraha bhAvanA, dhyAna, dhyAtA, dhyeya kA svarUpa, samyagdarzana, samyagjJAna, paMca aNuvrata, paMca samiti, kaSAya, indriyajaya, trayatattva, mana vaza karane kA upadeza, rAga-dveSa dUra karane kA upAya, ArtadhyAna, raudradhyAna, Asanajaya, prANAyAma, dharmadhyAna, piNDasthAdi cAra prakAra ke dhyAna, zukladhyAna aura dharmadhyAna kA phala aadi| jJAnArNava (sarga 21-27) meM yaha vizeSa rUpa se kahA hai ki AtmA svayaM jJAna, darzana aura cAritra rUpa hai| use kaSAyarahita banAne kA nAma hI mokSa hai| isakA upAya indriya para vijaya prApti hai| isa vijayaprApti kA upAya citta kI zuddhi hai isa zuddhi kA upAya rAga-dveSa para vijaya prApta karanA hai| isa vijaya kA upAya samatva hai aura samatva kI prApti hI dhyAna kI yogyatA hai| isa prakAra jo vividha bAteM isameM AtI haiM unakI tulanA yogazAstra (prakA. 4) ke sAtha karane yogya haiN| jJAnArNava meM 100 zloka lagabhaga prANAyAma vidhi se sambandhita haiN| anuprekSA vidhi viSayaka lagabhaga 200 zloka haiN| isake sarga 26 se 42 taka meM prANAyAma evaM dhyAna sAdhanA ke bAre meM vistRta vivecana huA hai| isa prakAra hama dekhate haiM ki yoga-sAdhanA ke vividha AyAmoM ko prastuta karane vAlI yaha kRti apane-Apa meM anUThI hai| punaH yaha dhyAna dene yogya haiM ki prANAyAma, dhyAna, bhAvanA vratAdi kA anupAlana ye sabhI prakriyAe~ yoga-sAdhanA ke aMga haiM tathA ye hI kriyAe~ vidhi-vidhAna ke nAma se abhivyakta hotI haiN| isa dRSTi se yaha grantha mahattvapUrNa hai| TIkAe~ - jJAnArNava para tIna TIkAe~ prApta hotI haiM - 1. tattvatrayaprakAzinI- yaha digambara zrutasAgara kI racanA hai| 2. TIkA- isake kartA kA nAma nayavilAsa hai| 3. TIkA- haya ajJAtakartRka hai| Page #444 -------------------------------------------------------------------------- ________________ Page #445 -------------------------------------------------------------------------- ________________ adhyAya-10 38888 OMOM2888 pUjA evaM pratiSThA sambandhI vidhi-vidhAnaparaka sAhitya Page #446 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 416 / pUjA evaM pratiSThA sambandhI sAhitya adhyAya 10 pUjA evaM pratiSThA sambandhI vidhi- vidhAnaparaka sAhitya-sUcI kra. kRti kRtikAra kRtikAla (a) pUjA sAhitya 1 acalagacchIya snAtrapUjAdi saMkalita saMgraha (prA. hi.) 2 adhyAtmapUjAsaMgraha (hi.) saMkalita 3 arhadabhiSekavidhi (saM.) 4 abhiSekavidhi 5 abhiSeka pUjA (hi.) 6 arhatabhiSekavidhi (saM.) ajJAtakRta 7 arhaddevamahAbhiSekavidhi 8 arhatbhakti vidhAna 6 aSTakarmacUrNi pUjA vAdIvetAla zAntisUri paM. AzAdhara pUjyapAdasvAmI anu. jJAnamatijI ajJAtakRta paM. AzAdhara guNabhUSaNa 10 aSTavidhapUjana ajJAtakRta 11 aSTApadatIrtha pUjA (gu.) dIpavijaya 12 aSTAdaza- abhiSekavidhi (gu.) jazavaMtalAla vi.saM. 20-21 vIM zatI vi.saM. 20-21 vIM zatI laga. vi. saM. 10 vIM zatI laga. vi.saM. 13 vIM zatI vi.saM. 20-21 vIM zatI laga. vi.saM. 15-16 vIM zatI laga. vi.saM. 15-16 vIM zatI vi.saM. 1285 laga. 18-20 vIM zatI laga. vi.saM. 15-16 vIM zatI vi.saM. 20-21 vIM zatI vi.saM. 20-21 vIM Page #447 -------------------------------------------------------------------------- ________________ jaina vidhi-vidhAna sambandhI sAhitya kA bRhad itihAsa/417 zatI zatI sAMkalacaMda zatI 13 aSTAdaza-abhiSeka saMkalita vi.saM. 20-21 vIM bRhavidhi 14 aSTaprakArIpUjAvidhi gIta guNaratnasUri vi.saM. 20-21 vIM aura kathA (gu.) 15 aSTottarIsnAtravidhi ajJAtakRta laga. vi.saM. 15-16 vIM zatI 16 aSTAhmikavratodyApanapUjAvidhi zubhacandra vi.saM. 1582 17 aSTAjhikavatodyApanapUjAvidhi ratnanandi laga. vi.saM. 15-16 vIM zatI 18 aSTAjhikavratodyApanapUjAvidhi ajJAtakRta laga. vi.saM. 15-16 vIM zatI 16 |AdinAthapUjA (gu.) guNasAgarasUri vi.saM. 20-21 vIM zatI 20 AvazyakapUjAsaMgraha (hi.) upA. maNiprabhasAgara vi.saM. 20-21 vIM zatI 21 ArAdhanAdIpikA (gu.) caraNaprabhavijaya vi.saM. 20-21 vIM zatI 22 AcAryasnAtravidhi ajJAtakRta laga. vi.saM. 16-17 vIM zatI 23 indradhvajapUjA laga. vi.saM. 18-20 vIM zatI 24 indradhvajAvidhAna zubhacandra laga. vi.saM. 18-20 vIM zatI 25 indradhvajAvidhAna ajJAtakRta laga. vi.saM. 18-20 vIM zatI vizvabhUSaNa Page #448 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 418/pUjA evaM pratiSThA sambandhI sAhitya 26 indradhvajAvidhAna AryikA jJAnamatI vi.saM. 20-21 vIM zatI vidyAbhUSaNasUri laga. vi.saM. 17-18 vIM zatI 27 RSimaNDalamaMtrakalpa pUjAvidhAna (saM.) 28 karmadahanapUjAvidhi ratnAnanda 26 karmadahanapUjAvidhi candrakIrti 30 karmadahanapUjAvidhi zubhacandra 31 karmadahanapUjAvidhi ajJAtakRta laga. vi.saM. 16-18 vIM zatI laga. vi.saM. 16-18 vIM zatI laga. vi.saM. 16-18 vIM zatI laga. vi.saM. 16-18 vIM zatI laga. vi.saM. 16-18 vIM zatI laga. vi.saM. 16-18 vIM zatI laga. vi.saM. 16-18 vIM zatI vi.saM. 20-21 vIM 32 kalyANamandirapUjA vijayakIrti 33 kalyANamandiravratodyApana devendrakIrti 34 kalyANamandiravratodyApana surendrakIrti 25 karmanirjharavratapUjA (saM.) gulAbacandra zatI 36 gaNadharavalayapUjA zubhacandra 37 gaNadharavalayapUjA zrutasAgara laga. vi.saM. 14-15 vIM zatI laga. vi.saM. 15-16 vIM zatI laga. vi.saM. 15-16 vIM zatI 38 gaNadharavalayapUjA sakalakIrti Page #449 -------------------------------------------------------------------------- ________________ jaina vidhi-vidhAna sambandhI sAhitya kA bRhad itihAsa/419 (hi.) zatI 36 gaNadharavalayapUjA ajJAtakRta laga. vi.saM. 17 vIM / zatI 40 gaNadharavalayaRSimaMDalavidhAna rAjamala pavaiyA vi.saM. 20-21 vIM zatI 41 guruaSTapakArIpUjA (gu.) vi.saM. 20-21 vIM zatI 42 cAritrazuddhividhAna ajJAtakRta laga. vi.saM. 17-18 vIM zatI 43 caudahasaubAvanagaNadharavalaya zubhacandrAcArya vi.saM. 20-21 vIM vidhAna (saM.) 44 caubIsatIrthakarapUjanavidhAna kavi vRndAvanadAsa vi.saM. 20-21 vIM (saM.) zatI 45 chayAnave kSetrapAlamaNDala A. kunthusAgara vi.saM. 20-21 vIM pUjAvidhAna (saM.) 46 jayAdidevatArcanavidhAna ajJAtakRta laga. vi.saM. 17-18 vIM zatI 47 jinapUjAvidhisaMgraha vi.saM. 20-21 vIM zatI 48 | jinapUjAvidhisaMgraha (prA.saM.) kalyANavijayagaNi vi.saM. 20-21 vIM zatI 46 jinasnAtravidhi (prA.) jIvadevamUri laga. vi.saM. 10 vIM zatI 50 jinapUjApradIpa saMkalita vi.saM. 20-21 vIM zatI 51 jinayajJakalpa paM. AzAdhara vi.saM. 1285 52 jinavaraarcanA (hi.) DaoN devendrazAstrI vi.saM. 20-21 vIM zatI zatI saMkalita Page #450 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 420/pUjA evaM pratiSThA sambandhI sAhitya 53 jinendrapUjana (hi.) | 84 jinendaNjAsaMgraha (hi.) zivacaraNalAla mANikyasiMhasari vi.saM. 20-21 vIM zatI 55 jainendrayajJavidhi zrutasAgara 56 jainendrayajJavidhi abhayanandI laga. vi.saM. 15-16 vIM zatI laga. vi.saM. 15-16 vIM zatI laga. vi.saM. 15-16 vIM zatI vi.saM. 20-21 vIM 57 jainapUjApaddhati guNacandra 58 jainapUjAvidhi saMkalita zatI | 56 jainapUjAMjalI (hi.) rAjamala pavaiyA 60 dazalAkSaNikapUjA mallibhUSaNa 61 dazalAkSaNikapUjA yazakIrti 62 dazalAkSaNikapUjA somasena vi.saM. 20-21 vIM zatI laga. vi.saM. 17-18 vIM zatI laga. vi.saM. 18 vIM zatI laga. vi.saM. 17-18 vIM zatI laga. vi.saM. 15-16 vIM zatI laga. vi.saM. 15-16 vIM zatI laga. vi.saM. 18-20 vIM zatI vi.saM. 18 vIM zatI 63 dazalAkSaNikapUjA zrutasAgara 64 dazalakSaNavratodyApana (saM.) ratnakIrti 65 dazalakSaNavratodyApana (saM.) vizvabhUSaNa 66 dazalakSaNavratodyApana (saM.) jinabhUSaNa Page #451 -------------------------------------------------------------------------- ________________ jaina vidhi-vidhAna sambandhI sAhitya kA bRhad itihAsa/421 67 dazalakSaNavratodyApana (saM.) dharmacandra laga. vi.saM. 14-18 vIM zatI vi.saM. 20-21 vIM 68 darzanapUjanavidhi saM. zekharacanda 66 devapUjAvidhi (prA.saM.) 70 nandIzvarapUjA jayamAlA jinaprabhasUri / zubhacandra 71 nandIzvarapUjA jayamAlA anantakIrti 72 nandIzvarapUjA jayamAlA ajJAtakRta 73 nandIzvaraudyApana ratnanandI 74 nandIzvaraudyApanapUjA rAjakIrti vi.saM. 14 vIM zatI laga. vi.saM. 15-16 vIM zatI laga. vi.saM. 15-16 vIM zatI laga. vi.saM. 15-16 vIM zatI laga. vi.saM. 15-16 vIM zatI laga. vi.saM. 15-16 vIM zatI laga. vi.saM. 15-16 vIM zatI laga. vi.saM. 15-16 vIM zatI vi.saM. 20-21 vIM zatI laga. vi.saM. 16-18 vIM zatI vi.saM. 20-21 vIM 75 nandIzvarapaMktipUjA ajJAtakRta 76 nandIzvarapUjAvidhAna (saM.) ajJAtakRta 77 namana aura pUjana (hi.) DaoN. sudIpa jaina 78 nandIzvaradvIpabRhavidhAna ajJAtakRta (saM.) 76 |navagrahavidhAna (saM.hi.) manasukhasAgara zatI 80 padmAvatIdevIsahasranAma vidhAna saMka. paM.surezakumAra vi.saM. 20-21 vIM (saM.) zatI Page #452 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 422/pUjA evaM pratiSThA sambandhI sAhitya 81 pUjA paMcAzikA 82 pUjA paMcAzikA 83 pUjA paMcAzikA 84 pUjApaddhati 85 pUjA prakaraNa haribhadrasUri vi.saM. 8 vIM zatI udayasAgarasUri laga. vi.saM. 18 vIM zatI ajJAtakRta laga. vi.saM. 15-16 vIM zatI ajJAtakRta vi.saM. 1534 A. umAsvAti (?) vi.saM. 1 se 3 rI zatI bhadrabAhu vi.saM. 7 vIM zatI laga. vi.saM. 15-16 vIM zatI ajJAtakRta laga. vi.saM. 15-16 86 pUjA prakaraNa (saM.) 87 pUjA vidhAna nemicandra 88 pUjA vidhAna vIM zatI 86 pUjAvidhiprakaraNa 60 pUjASor3azaka (saM.) jinaprabhasUri dharmakIrti 61 pUjASTaka vijayacandra 62 pUjASTaka 63 pUjASTaka 64 pUjASTaka lakSmIcandra candraprabhamahattara ajJAtakRta vi.saM. 14 vIM zatI laga. vi.saM. 16 vIM zatI laga. vi.saM. 16 vIM zatI vi.saM. 1763 [vi.saM. 1127 laga. vi.saM. 15-16 vIM zatI vi.saM. 20-21 vIM zatI vi.saM. 20-21 vIM 65 pUjAsaMgraha rUpavijaya 66 pUjAsaMgraha (hi.) saMkalita zatI Page #453 -------------------------------------------------------------------------- ________________ jaina vidhi-vidhAna sambandhI sAhitya kA bRhad itihAsa/423 67 pUjAvidhisaMgraha (gu.) paM.vIravijaya vi.saM. 20-21 vIM zatI 68 pUjAsaMgraha (gu.) buddhisAgarasUri vi.saM. 20-21 vIM zatI vi.saM. 20-21 vIM 66 pUjAsaMgraha labdhivijaya zatI 100 pUjanapAThapradIpa saMkalita vi.saM. 20-21 vIM zatI vi.saM. 20-21 vIM 101 pUjAvalI (hi.) saMkalita zatI 102 paiMtAlIsaAgamamahApUjana vidhi rUpavijaya 103|paMcameru nandIzvara vidhAna paM. TekacaMda vi.saM. 20-21 vIM zatI vi.saM. 20-21 vIM zatI vi.saM. 20-21 vIM (hi.) 104|paMcaparameSThIvidhAna (hi.) rAjamala pavaiyA zatI 105 paMcAmRtAbhiSeka pATha (saM.) vimalasAgara 106 bRhatsnAtravidhi ajJAtakRta vi.saM. 20-21 vIM zatI laga. vi.saM. 15-16 vIM zatI laga. vi.saM. 16 vIM | 107 bRhadhavanavidhi nemicandra zatI 108 bRhad-pUjAsaMgraha (hi.) saMkalita vi.saM. 20-21 vIM zatI 106 bRhad-vidhAnasaMgraha (hi.) saMkalita ... vi.saM. 20-21 vIM zatI laga. vi.saM. 13 vIM 110 ratnatrayavidhAna paM. AzAdhara Page #454 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 424/pUjA evaM pratiSThA sambandhI sAhitya zatI 111 rAjapraznIyasUtra (prA.) upAMgasUtra 112 laghupadmAvatImaMDalaArAdhanA A. kunthusAgara vidhi (hi.) 113 vividhapUjAsaMgraha (sacitra) saMkalita vi.saM. 20-21 vIM zatI vi.saM. 20-21 vIM zatI 114 vividhapUjAsaMgraha (hi.) saMkalita vi.saM. 20-21 vIM zatI vi.saM. 20-21 vIM 115 vidhAnasaMgraha saMkalita zatI 116 zAMtinAthapUjAvidhAnamaNDala kavizAntidAsa (saM.) 117 zAntividhAna (hi.) rAjamala pavaiyA 118 zAntinAthavidhAna (hi.) kavijinadAsa 116 zAntisnAtraaThAraabhiSekAdi guNazIlavijaya vidhi samuccaya (saM.) 120 sammedazikharavidhAna (hi.) kavi javAharalAla vi.saM. 20-21 vIM zatI vi.saM. 20-21 vIM zatI vi.saM. 20-21 vIM zatI vi.saM. 20-21 vIM zatI vi.saM. 20-21 vIM zatI vi.saM. 20-21 vIM zatI laga. vi.saM. 16vIM zatI vi.saM. 20-21 vIM 121 snAtrapUjA-kalazAdisaMgraha saMkalita 122 siddhacakrayaMtroddhAra-pUjanavidhi saMkalita 123 siddhacakrabRhatpUjanavidhi saMkalita (saM.) zatI Page #455 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 124 siddhacakra - yantroddhAra (saM.) saMkalita bRhatpUjanavidhi: jaina vidhi-vidhAna sambandhI sAhitya kA bRhad itihAsa / 425 125 siddhacakramaNDalavidhAna (saM.) saMka. vimalasAgara vi.saM. 20-21 vIM zatI 126 sImaMdhara jinapUjA (gu.) nItivijaya 127 sugaMdhadazamIvratavidhAna (hi.) kavi khuzAlacandra 128 saitAlIsazaktividhAna (hi.) rAjamala pavaiyA 2 arhatpratiSThA 3 arhatpratiSThAsAra 126 kSetrapAlamaNDalavidhAna (saM.hi.) 130 kSetrapAlapUjA 131 kSetrapAla pUjAudyApana 132 kSetrapAla pUjAjayamAlA zubhacandra 133 jJAnapITha-pUjAMjalI (hi.) saMkalita (ba) pratiSThA sAhitya 1 aMjanazalAkApratiSThAkalpa : saM. kalyANasAgarasUri vi.saM. 20-21 vIM (bhAga-2) (gu.) zatI bhaMvaralAla kAsalIvAla vizvasenabhaTTAraka dharmacandrAcArya apAyarya vi.saM. 1661 vi.saM. 20-21 vIM zatI kumArasena vi.saM. 20-21 vIM zatI vi.saM. 20-21 vIM zatI laga. vi.saM. 16-18 vIM zatI laga. vi.saM. 16-18 vIM zatI laga. vi.saM. 14-15 vIM zatI vi.saM. 20-21 vIM zatI vi.saM. 20-21 vIM zatI laga. vi.saM. 20-21 vIM zatI Page #456 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 426/pUjA evaM pratiSThA sambandhI sAhitya 4 arhatpratiSThAsAra saMgraha nemicandra laga. vi.saM. 16 vIM zatI 5 AcAryapratiSThAvidhi ajJAtakRta laga. vi.saM. 14-15 vIM zatI 6 kalyANakalikA (bhAga 1-3) kalyANavijayagaNi vi.saM. 16 vIM zatI 7 gurumUrtipratiSThAvidhi (saM.) saMkalita 8 jinabimbapravezavidhi ajJAtakRta 6 jinabimbagRhapravezavidhi - ajJAtakRta 10 jinabimbaparIkSAprakaraNa ajJAtakRta (saM.) 11 pratiSThAkalpa A. akalaMka 12 pratiSThAkalpa 13 pratiSThAkalpa 14 pratiSThAkalpa candrasUri vidyAvijaya ajJAtakRta vi.saM. 20-21 vIM zatI laga. vi.saM. 15-16 vIM zatI laga. vi.saM. 15-16 vIM zatI laga. vi.saM. 15-16 vIM zatI laga. vi.saM. 8 vIM zatI vi.saM. 12 vIM zatI laga. 18-16 vIM zatI laga. vi.saM. 15-16 vIM zatI laga. vi.saM. 18-16 vIM zatI laga. 16 vIM zatI laga. 15-18 vIM zatI laga. 15-16 vIM zatI laga. 15-18 vIM zatI 15 pratiSThAkalpavidhi padmavijaya 16 pratiSThAtilaka 17 pratiSThAtilaka 18 pratiSThApaddhati 16 pratiSThApATha narendrasena brahmasUri ajJAtakRta kumudacandra Page #457 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 20 pratiSThApATha 21 pratiSThApATha 22 pratiSThApATha 23 pratiSThAvidhi 24 pratiSThAvidhi 25 pratiSThAvidhi 26 pratiSThAvidhi 27 pratiSThAvidhi 28 pratiSThAvidhi 26 pratiSThAvidhi 30 pratiSThAvidhi vicAra 31 pratiSThAkalpa 32 pratiSThAkalpa (guja.) jaina vidhi-vidhAna sambandhI sAhitya kA bRhad itihAsa / 427 (aMjanazalAkAvidhi) ( tIna saMzodhita pratiyoM evaM navIna saMskaraNoM ke sAtha ) indranandi vasunandi jayasena vardhamAnasUri guNaratnasUri candrasUri hemacandrAcArya 34 pratiSThAtilaka 35 pratiSThAsAroddhAra (saM.) tilakAcArya narezvara ajJAtakRta | ajJAtakRta sakalacandragaNi 33 pratiSThAkalpAdi atyupayogI saM. somacandra bhAI vidhiyA~ (bhAga-2) (saM.) haragovindadAsa saMkalita A. nemicandra paM. AzAdhara vi.saM. 14 vIM zatI ke pUrvAddha laga. vi.saM. 15 vIM zatI laga. vi.saM. 16 vIM zatI laga. vi.saM. 15-18 vIM zatI laga. vi. saM. 12 vIM zatI vi.saM. 17 vIM zatI vi.saM. 20-21 vIM zatI vi.saM. 20-21 vIM zatI vi.sa. 13 vIM zatI vi.saM. 1250 Page #458 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 428/pUjA evaM pratiSThA sambandhI sAhitya | 36 pratiSThAsArasaMgraha A. vasunandI 37 bimbadhvajadaNDapratiSThAvidhi tilakAcArya 38 bimbapravezasthApanAvidhi ajJAtakRta laga. vi.saM. 15 vIM zatI vi.saM. 12 vIM zatI laga. vi.saM. 16-18 vIM zatI vi.saM. 20-21 vIM 36 vedI pratiSThA saMkalita zatI 40 zAntisnAtravidhisamuccaya (bhAga 1-2) (gu.) 41 zAntisnAtravidhisamuccaya (bhAga 1-2) (gu.) 42 zAntisnAtravidhisamuccaya vIrazekharasUri / vi.saM. 20-21 vIM zatI saM. vijayAmRtasUri vi.saM. 20-21 vIM / zatI anu. dhanarUpamala vi.saM. 20-21 vIM (hi.) Page #459 -------------------------------------------------------------------------- ________________ jaina vidhi-vidhAna sambandhI sAhitya kA bRhad itihAsa/429 adhyAya 10 pUjA evaM pratiSThA sambandhI vidhi-vidhAnaparaka sAhitya acalagacchIya snAtrapUjAdi saMgraha ___ yaha racanA prAcIna hindI meM hai| isameM gadya aura padya donoM kA sammizraNa hai| isa kRti meM kSamAlAbhajIkRta snAtrapUjA aura jJAnasAgarajIkRta dvividha caubIsa tIrthaMkaroM ke stavana aura rohiNI, gaNadhara Adi lagabhaga solaha prakAra kI tapavidhiyoM kA saMkalana haiN| isake sAtha hI sUtaka vicAra, zrI pArzvanAtha prabhu ke 108 nAma, gahUliyA~ Adi bhI saMgrahita haiN| yaha kRti acalagacchIya paramparA se sambandhita hai|' adhyAtmapUjAsaMgraha ____ yaha saMgraha kRti hai| isameM nitya evaM parva Adi ke dinoM meM upayogI paccIsa navIna pUjAoM kA saMkalana huA hai| ye pUjAe~ adhikatara hindI padya meM haiN| una pUjAoM ke nAma ye haiM1. nityaniyama pUjA 2. zrI devazAstraguru pUjA (1) 3. zrI devazAstraguru pUjA (2) 4. zrI Sor3azakAraNa pUjA 5. tIsa caubIsI pUjA 6. zrI vidyamAna bIsatIrthaMkara pUjA 7. zrI caubIsajina pUjA 8. zrI jina pUjA 6. zrI siddha pUjA (pahalI) 10. zrI siddha pUjA (dUsarI) 11. zrI paMcaparameSThI pUjA 12. bhagavatIjinavANI pUjA 13. zrI bAhubalI jina pUjA 14. zrI akaMpanAdi sAtazatakamuni pUjA 15. zrI viSNukumAra muni pUjA 16. zrI akRtrima jina caityAlaya pUjA 17. zrI paMcameru jinacaityAlaya pUjA 18. zrI naMdIzvara jinacaityAlaya pUjA 16. zrI dazalakSaNadharma pUjA 20. zrI ratnatraya pUjA 21. zrI samyakdarzana pUjA 22. zrI samyakjJAna pUjA 23. zrI samyakcAritra pUjA 24. zrI kSamAvANI pUjA 25. zrI paMcabAlayati puujaa| yaha grantha digambara paramparA se sambandhita hai| ' yaha nirNayasAgara presa, muMbaI sana 1867 meM prakAzita huI hai| 2 yaha kRti vI.saM. 2508, nemIcandra jaina parivAra 8, vIranagara jaina kAlonI dillI ne prakAzita kI hai| Page #460 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 430/maMtra, taMtra, vidyA sambandhI sAhitya arhadabhiSekavidhi yaha racanA vAdIvetAla zrI zAntisUri ne kI hai|' isa grantha para zIlAcArya ne paMjikA likhI hai| yaha kRti saMskRta ke 68 zlokoM meM racI gaI haiN| isakA gujarAtI bhASAntara ho cukA hai| vaha lAlacanda bhagavAnajI gA~dhI ne kiyA hai| yaha racanA par3hane jaisI hai| isameM abhiSeka vidhi kA prAcInatama svarUpa prastuta huA hai| isakA racanAkAla vikrama kI 10 vIM zatI ke Asa-pAsa kA siddha hotA hai| yaha kRti jinasnAtravidhi ke sAtha prakAzita hai| isa kRti kI viSayavastu saMkSepa meM isa prakAra hai - yaha kRti pA~ca poM meM vibhakta hai| ina poM meM kramazaH 10, 16, 30, 18 evaM 2468 zloka haiN| isa kRti kA aparanAma 'jinAbhiSekavidhi' hai| isake prathama parva meM arhata (jina pratimA ke) snAtra ko maMgala lakSmI kAraka mAnA hai sAtha hI arhat snAtra ke lie upayoga meM Ane vAle dravyoM kA ullekha kiyA hai| arhadabhiSeka kA phala-sukha, saMpatti aura mokSa batAyA hai| tIrthakaroM ke janma prasaMga ko lekara devoM dvArA meruparvata para jo abhiSeka kiyA jAtA hai usakA smaraNa kiyA gayA hai| usa samaya ke bhaktivanta devoM kA varNana kiyA gayA hai| isake sAtha yaha bhI ullekha kiyA hai sarva prakAra kI rakSA karane ke lie aura virodha ko dUra karane ke lie arhadabhiSeka kA vidhAna kiyA jAtA hai tathA yaha abhiSeka kRtya tIrthaMkara devoM kA mukhya vidhAna hone ke kAraNa evaM paramparAgata AcaraNa hone ke kAraNa isakA anukaraNa avazya kiyA jAnA caahie| dvitIya parva meM jinabimba ko vedI para sthApita karane kA varNana kiyA gayA hai| isake sAtha hI snAtra karane vAle zrAvaka ke guNa evaM vastrAdi dhAraNa kI vidhi batalAyI gayI hai| isake anantara dazadikpAloM ko Amantrita karane kI vidhi kA ullekha kiyA hai| tRtIya parva meM jinapratimA ke sAkSAt svarUpa kA varNana karake dhUmAvalI khenA, jinabimba ke mastaka para puSpa kA AropaNa karanA, jala snAtra karanA, vividha snAtroM ke bIca-bIca meM sugandhita dhUpa denA, ghRta-khIra-dahI aura dUdha kI dhArAoM se snapana kriyA karanA, ityAdi kA nirdeza diyA gayA hai| isake Age gaMgA-siMdhu Adi nadiyoM kA paricaya pUrvaka smaraNa aura AhvAna kiyA gayA hai| tadanantara padma Adi mahAdrahoM meM nivAsa karane vAlI cha: deviyoM ko apane-apane sthAna se jinAbhiSeka hetu jala lAne ke lie AmaMtrita kiyA gayA hai| punaH jinAbhiSeka (jinabimba kA ' yaha kRti vi.saM. 2021, jaina sAhitya vikAsa-maNDalam vIlepArale-muMbaI, 56 se prakAzita hai| Page #461 -------------------------------------------------------------------------- ________________ jaina vidhi-vidhAna sambandhI sAhitya kA bRhad itihAsa/431 vizeSa snAtra karane) ke lie prabhAsa, varadAna, mAgadha Adi tIrthoM ke adhipatiyoM kA AhvAna karane sambandhI varNana hai| isake anta meM prazasta nadiyA~, samudra aura tIrthoM ke jala kI ghoSaNApUrvaka sAkSAt tIrthaMkaroM ke abhiSeka kA smaraNa karate hue jina-snAtra-vidhi karane ke lie upadeza diyA gayA hai| caturtha parva meM jinabimba ke lie sarvoSadhi snAna kA varNana hai| kuMkuma-candanAdi saugaMdhika snAtra ke prasaMga meM majjana jala kA ullekha hai| isI anukrama meM jinapratimA, jinaabhiSeka Adi ke mahattva ko spaSTa karate hue nirdeza diyA gayA hai ki jo jinaprAsAda, jinabiMba, jinapUjA, jinayAtrA, jinasnAtra Adi ke viSaya meM mithyA-prarUpaNA karatA hai vaha mokSamArga ko avaruddha kara letA hai tathA jo jIva abhiSeka Adi mahotsava ko bhalIbhA~ti sampanna karatA hai vaha arihanta ke guNa-vizeSa ko jAnane vAlA hotA hai| isameM yaha bhI varNita hai ki kitane hI jIva caityAlaya ke darzana karane se, kitane hI vItarAga biMba ke darzana karane se, kitane hI pUjAtizaya ko dekhakara tathA kitane hI jIva AcAryAdi ke upadeza se bodha ko prApta hote haiN| prastuta viSaya meM yaha bhI kahA gayA hai ki jinabhavana, jinabiMba aura jinapUjA ke saMbaMdha meM yathArtha upadeza dene vAlA tIrthaMkaranAmagotra kA upArjana karatA hai| sAtha hI jo arihaMta paramAtmA kI dhana, ratna, suvarNa, mAlA, vastra, vilepana Adi dvArA pUjA karatA hai vaha jIva janma-maraNa kI paraMparA kA nAza kara detA hai| paMcama parva meM sabhI prakAra ke dhAnya, sabhI prakAra ke puSpa, pAka, zAka, phala, dadhi Adi ke dvArA bali vidhAna karane kA ullekha kiyA hai| isake sAtha hI kaI mahattva ke bindu nirdiSTa kiye gaye haiM jaise ki jinabiMba ke sammukha bali ke tIna puMja rakhane caahiye| tIrthakara paramAtmA advitIya dIpa ke samAna hai ataH maMgaladIpaka karanA ucita hai| tIrthakara prabhu kI AratI kalyANa ke lie kI jAtI hai| arihaMta biMba kA jala-snapana tApa ko harane vAlA hotA hai| namaka (lUNa) avatAraNa zreya ke lie hai| ___isI krama meM aura bhI nirdeza haiM ki dikpAloM ko bali pradAna karate samaya evaM jina maMdira kI pradakSiNA karate samaya zAMti kI udghoSaNA karanI caahie| arhadabhiSeka kI vidhi sampanna hone para jinacaitya kA vandana karane ke lie AhvAna karanA caahiye| puSpoM aura dhUpAdi ke dvArA dikpAloM evaM anya devoM kA sammAna karake unheM sva-sva ke adhivAsa meM bhejanA caahiye| __ grahapIr3A ko upazAMta karanA ho to navagrahoM se maMDita jinapratimA kA snAtra karanA caahiye| pUjita hue balavAna graha atyaMta balavAn bana jAte haiM, durbala Page #462 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 432 / maMtra, taMtra, vidyA sambandhI sAhitya graha saumya bana jAte haiM tathA madhyastha graha balazAlI bana jAte haiN| yahA~ ullekha hai ki arhat kI snAtravidhi karane ke bAda anukrama se grahoM ko abhiSeka karanA caahiye| usake bAda saMgha athavA gaccha kI pUjA karanI cAhiye athavA muniyoM kA pUjana karanA caahiye| anta meM batAyA gayA hai ki jo jIva puNyazAlI hotA hai vahI prazaMsanIya, AyuSyakAraka, yazavRddhidAyaka, samRddhikAraka aura sukha-paraMparA pradAyaka jinAbhiSeka vidhi ko sampanna karatA hai / niSkarSataH isa racanA meM arhadabhiSeka kA prAcInatama svarUpa dRSTigata hotA hai jo kiMcid parivartana ke sAtha vartamAna paramparA meM bhI pracalita hai| isa kRti kI pratyeka gAthAe~ aura zlokoM kA bhAvArtha par3hane jaisA hai| pratyeka snAtra kA bhAvavAhI varNana kiyA gayA hai| isa kRti ke anta meM pariziSTa vibhAga diyA gayA hai jo pA~ca bhAgoM meM vibhakta hai| paMcama pariziSTa meM jinaprabhasUriracita devapUjAvidhi dI gaI hai| abhiSekavidhi yaha racanA pratiSThA vidhi se sambandhita pratIta hotI hai|' isake lie 'bRhacandraTIkAbhiSeka' nAmaka kRti ko dekhane kA nirdeza kiyA hai| yaha kRti paM. AzAdhara kI batAyI hai| isa nAma kI eka kRti aura hai vaha ajJAtakRta hai| abhiSeka pUjA yaha racanA adhikAMza hindI padya meM hai| mUlataH pUjyapAdasvAmI dvArA racita abhiSeka pATha kA gaNinIjJAnamatI jI ne hindI padyAnuvAda kiyA hai| yaha padyAnuvAda kAhI saMgraha hai| isameM mukhya rUpa se navadevatA pUjana, siddhaparameSThI pUjA, bAhubalI pUjA, zAnti-kuMthu-aratIrthaMkara pUjA, mahAvIra pUjA, caubIsajina pUjA, nirvANakSetra pUjA ke abhiSeka, pUjA aura pATha diye gaye haiM / prastuta pUjAoM ke prAraMbhika aura antya kRtya bhI batAye gaye haiN| yaha kRti digambara paramparA ke anusAra racI gaI haiM sAtha hI nityaprati jinendradeva kA abhiSeka - pUjana karane vAle sAdhakoM ke lie atyaMta upayogI hai| arhatabhiSeka vidhi yaha racanA saMskRta meM hai| isameM arihanta pratimA kI abhiSeka vidhi kA varNana huA hai| yaha kRti hameM upalabdha nahIM ho pAI hai| ataH vizeSa carcA karanA saMbhava nahIM hai| 9 jinaratnakoza pR. 14 2 prakA. digambara jaina triloka zodha saMsthAna hastinApura (meraTha) 3 jinaratnakoza pR. 16 Page #463 -------------------------------------------------------------------------- ________________ jaina vidhi-vidhAna sambandhI sAhitya kA bRhad itihAsa/433 arhadevamahAbhiSekavidhi yaha racanA ajJAtakartRka hai|' kRti nAma se jJAta hotA hai ki isameM arihantabimba kI abhiSeka vidhi vistAra ke sAtha pratipAdita huI hai| arhatbhaktividhAna isake kartA paM. AzAdhara hai| isameM arihanta paramAtmA kI bhakti kA varNana honA caahie| hameM isakI mUla kRti prApta nahIM huI haiN| aSTakarmacUrNipUjA yaha racanA digambara muni guNabhUSaNa kI hai| isameM aSTakarma ko cUra karane kI pUjA vidhi kA ullekha huA hai aisA kRti nAma se avagata hotA hai| mUla kRti hamAre dekhane meM nahIM AI hai| ataH isake bAre meM vizeSa jAnakArI denA asambhava hai| aSTavidhapUjana isameM aSTaprakArI pUjA vidhAna kI carcA hai| hameM yaha racanA bhI prApta nahIM huI hai| aSTApadatIrthapUjA yaha pustaka gujarAtI gadya-padya meM nibaddha hai| mUlapUjA ke racayitA kavi dIpavijayajI hai| yaha kRti artha sahita prakAzana meM AI hai| jaina granthoM meM pA~ca prakAra ke lokottara sthAvara tIrtha kahe gaye haiM unameM 'aSTApadatIrtha' kA bhI nAma hai| vartamAna meM yaha prazna bahuta carcita hai ki aSTApada tIrtha kahA~ hai? jaina aura jainettara use himAlaya ke eka kinAre mAnate haiM parantu yaha mAtra anumAna hai| Agamika dRSTi se kSetrasamAsa meM kahA gayA hai ki jambUdvIpa jagatI ke dakSiNa kinAre se uttara meM aura zAzvata vaitADhya parvata se dakSiNa bhAga meM madhya Arya khaMDa meM ayodhyA nagarI AI huI hai usake najadIka meM aSTApada tIrtha mUla svarUpa meM hai| isa prakAra dakSiNa dvAra se yaha nagarI eka sau caudaha yojana aura M 'jinaratnakoza pR. 16 2 vahI pR. 16 3 vahI pR. 18 vahI pR. 16 isakA prakAzana vi.saM. 2014 meM, zrI jaina sAhitya vardhaka sabhA, ahamadAbAda se huA hai| kSetrasamAsa gA. 88 Page #464 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 434/maMtra, taMtra, vidyA sambandhI sAhitya gyAraha kalA dUra hai| dIpavijaya racita jalapUjA kI DhAla meM kahA gayA hai ki zrI siddhAcalatIrtha se aSTApada tIrtha eka lAkha paMcAsI hajAra koza dUra hai| bhale hI yaha tIrtha vartamAna meM hamako pratyakSa na hoM, kintu isake ullekha aura isase sambandhita kaI ghaTanAe~ zAstroM meM dekhane-sunane ko milatI haiN| granthoM meM ullekha haiM ki bharatacakravartI ne RSabhadeva kI nirvANabhUmi (aSTApada tIrtha) para caubIsa biMba yukta siMhaniSadyA nAma kA jinamaMdira banavAyA thA, vaha U~cAI meM tIna koza aura vistAra meM cAra koza kA thaa| zrI gautamagaNadhara ne aSTApada parvata kI yAtrA kara vahA~ 'jagaciMtAmaNI' caityavaMdana kI racanA kI tathA pandraha sau tIna tApasoM ko pratibodha diyaa| 'siddhANaMbuddhANaMsUtra kI antima gAthA bhI isa tIrtha kI siddhi meM pramANabhUta hai| yaha jJAtavya raheM ki aSTApada tIrtha kI rakSA ke lie bharata cakravartI ne yojana-yojana pramANavAle ATha pagathiye daMDaratna se nirmita karavAye, usa kAraNa isa tIrtha kA guNa niSpanna nAma aSTApada hai| AcArya hemacaMdra racita zrI RSabhadeva ke caritra meM isa tIrtha ko 'ATha ApadAe~ dUra karane vAlA' kahA gayA hai aura isa prasaMga meM vajrasvAmI, kaMDarIka, puMDarIka, tiryagnanda, bhavadeva, prativAsudeva rAvaNa Adi ke kathAnaka kahe gaye haiN| uparyukta vivaraNa se yaha jJAta hotA hai ki yaha kRti aSTApada tIrtha aura usakI mahimA se sambandhita hai| sAtha hI aSTaprakArI pUjA ke sAtha 14 DhAloM meM racita hai, jisameM aSTApadatIrtha kI prAcInatA Adi kA sundara vivecana huA hai| aSTAdaza-abhiSeka vidhi ___ yaha kRti saMskRta padya evaM gujarAtI gadya mizrita bhASA meM nibaddha hai|' isakA saMkalana jazavaMtalAla sAMkalacaMda zAha (vidhikAra) ne kiyA hai| jaina paramparA ke mUrtipUjaka sampradAya meM prastuta vidhAna kA pracalana uttarottara bar3hatA jA rahA hai| vastutaH yaha vidhAna navIna prAcIna pratimAoM kI azuddhi yA AzAtanAdi kA nivAraNa karane ke prayojana se kiyA jAtA hai isa kRtya ko sampanna karane hetu svarNa, paMcaratna, kaSAyacUrNa, maMgalamRttikA, paMcAmRta, puSpa, caMdana, kapUra Adi pRthak-pRthak zreSTha vastuoM dvArA 18 prakAra kA snAtra jala taiyAra kiyA jAtA hai| sAkSAt tIrthakara paramAtmA ke janmakalyANaka mahotsava para 64 indra evaM agaNita deva-devIyA~ apane parivAra ke sAtha meruparvata ke Upara bhavyAtibhavya ' yaha prakAzana kahAna pablikezansa, alIsabrIja, po.o. ke pAsa, ahamadAbAda se vi.saM. 2052 meM huA hai| Page #465 -------------------------------------------------------------------------- ________________ jaina vidhi-vidhAna sambandhI sAhitya kA bRhad itihAsa / 435 abhiSeka karate haiN| usa samaya kSIrasamudra, gaMgAnadI, siMdhunadI, padmAdisarovara se uttama jala lAyA jAtA hai tathA himavaMtaparvata, merUparvata Adi sthAnoM se sugaMdhI auSadhiyAM lAyI jAtI hai aura una jalauSadhiyoM ke dvArA abhiSeka jala taiyAra kiyA jAtA hai vartamAna meM bhI nUtana jinabimboM kI prANapratiSThA kA vidhAna hotA hai taba janmakalyANa mahotsava ke dina aThAraha abhiSeka kA vidhAna kiyA jAtA hai ataH spaSTa hai ki aThAraha abhiSeka kA vidhAna janmakalyANaka se sambandhita hai| yaha anuSThAna sAmUhika rUpa se sampanna hotA hai| sAmUhika ArAdhanA meM bhAvollAsa kI vRddhi anantaguNA hotI hai| isase samyag darzana kA guNa nirmala banatA hai| kitane hI jIva abhiSeka karate-karate bhAvollAsa ke mAdhyama se granthi bheda karake mokSa kA bIjarUpa samakita guNa ko prApta kara lete haiN| vartamAna meM prAyaH jinAlaya kI varSagA~Tha ke utsava para athavA varSabhara meM kisI vizeSa prasaMga para eka bAra yaha vidhAna avazya hI kiyA yA karavAyA jAtA hai| isa sambandha meM sAmAnya mAnyatA yaha hai ki aThAraha abhiSeka kA anuSThAna karane se mandira kA vAtAvaraNa pavitra bana jAtA hai AzAtanAoM se dUSita pratimAe~ nirmala bana jAtI hai evaM mUrti kA mailApana Adi bhI dUra ho jAtA hai| isameM yathArthatA kitanI hai ? yaha AcAryoM aura vidhikArakoM ke lie socanIya hai ? saMkSepataH isameM aThAraha prakAra ke abhiSeka kI kramika vidhi kA nirUpaNa kiyA gayA hai| aSTAdaza abhiSekoM meM prayukta hone vAlI sAmagrI kI sUci bhI dI gaI haiM tathA anta meM cAra prakAra kI sacitra mudrAe~ ullikhita haiM jo isa vidhAna meM anivArya rUpa se prayukta hotI haiN| aSTAdaza- abhiSeka bRhadvidhiH yaha kRti zrI zAntisnAtrAdividhisamuccaya ( khaNDa - 3) meM upalabdha hai| yaha mantra evaM zloka pradhAna racanA hai| isameM aThAraha abhiSeka vidhi gujarAtI bhASA meM varNita hai| yadyapi prastuta vidhi kA vivaraNa kaI granthoM meM upalabdha hotA hai tathApi isa kRti meM atyanta vistAra ke sAtha ullikhita huI hai| vastutaH yaha vidhAna zuddhikaraNa kI apekSA se kiyA jAtA hai| sAtha hI navIna bimboM ko eka sthAna se dUsare sthAna para lAte-le jAte hue kisI prakAra kI AzAtanA huI hoM, to usakA nivAraNa karane ke lie aura jinAlaya ko pavitratama banAye rakhane ke uddezya se bhI kiyA jAtA hai| sAmAnyatayA isa vidhAna meM aThAraha prakAra kI bhinna-bhinna auSadhiyoM, vanaspatiyoM, sugandhita padArthoM pavitra jaloM ke dvArA bimba kA abhiSeka kiyA jAtA hai- jaise ki Page #466 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 436/maMtra, taMtra, vidyA sambandhI sAhitya pahalA abhiSeka puSpAMjali mizrita jala dvArA kiyA jAtA hai| dUsarA abhiSeka suvarNa cUrNa se mizrita jala kA kiyA jAtA hai| tIsarA abhiSeka pA~ca prakAra ke ratna cUrNa mizrita jala se kiyA jAtA hai| cauthA abhiSeka kaSAya cUrNa mizrita jala dvArA kiyA jAtA hai| pA~cavA abhiSeka nadI-parvatAdi miTTI se yukta jala dvArA kiyA jAtA hai| chaTThA abhiSeka dUdha-dahI Adi paMcagavya se yukta jala dvArA kiyA jAtA hai| sAtavA~ abhiSeka sadauSadhi varga nAmaka auSadhiyoM ke cUrNa se kiyA jAtA hai| AThavA~ abhiSeka mUlikA nAmaka auSadhiyoM se mizrita jala dvArA kiyA jAtA hai| navamA~ abhiSeka prathama vargASTaka vAlI auSadhiyoM ke cUrNa se kiyA jAtA hai| dasavA~ abhiSeka dvitIya vargASTaka nAmavAlI auSadhiyoM se mizrita jala dvArA kiyA jAtA hai| gyArahavA~ abhiSeka sarvoSadhi nAmaka auSadhi cUrNa saMyukta jala se kiyA jAtA hai| bArahavA~ abhiSeka kusuma yukta jala kA kiyA jAtA hai| terahavA~ abhiSeka kastUrI Adi sugandhita dravyoM ke jala dvArA kiyA jAtA hai| caudahavA~ abhiSeka vAsacUrNa kA kiyA jAtA hai| pandrahavA~ abhiSeka candana rasa mizrita jala dvArA kiyA jAtA hai| solahavA~ abhiSeka kesara mizrita pavitra jala se kiyA jAtA hai| satarahavA~ abhiSeka vividha tIrthoM ke mizrita jala se kiyA jAtA hai| aThArahavA~ abhiSeka kapUra jala se kiyA jAtA hai| pratyeka abhiSeka ke anta meM vAdyanAda, dhUpa kA utpATana evaM puSpa kA AropaNa avazya karanA caahiye| aSTaprakArI pUjAvidhi gIta aura kathAe~ yaha kRti laghu AkAra meM tathA gujarAtI gadya-padya meM nibaddha hai| isakA Alekhana guNaratnasUrijI ne kiyA hai| isa kRti kA prakAzana vartamAna kI Ama janatA ko dhyAna meM rakhakara kiyA gayA hai| isameM varNita pratyeka pUjA tatsambandhI gItoM, kathAnakoM aura citroM se sahita hai| prastuta pUjA kI parama upayogI kRti yahI dekhane meM AI hai| bAlakoM kI dRSTi se yaha aura bhI upayogI pratIta hotI hai| paramAtmA ke upAsakoM evaM paramAtmA ke prati bhakti bar3hAne vAle ArAdhakoM ko sAmUhika prayoga ke sAtha isakA paThana karanA caahie| aSTottarIsnAtravidhi isa nAma kI do racanAe~ hai| donoM racanAe~ ajJAtakartRka hai| eka racanA 'bRhatsnAtravidhi' ke nAma se prasiddha hai| usa para vRtti bhI likhI gaI hai| isameM 108 bAra snAtra karane kI vidhi varNita hai| jaina paramparA meM maMgalakArI utsava Page #467 -------------------------------------------------------------------------- ________________ jaina vidhi-vidhAna sambandhI sAhitya kA bRhad itihAsa/437 prasaMgoM ke avasara para aSTottarIsnAtravidhi karane kA vizeSa pracalana hai|' aSTAhika vratodyApanapUjAvidhi ___ isa nAma kI tIna kRtiyA~ milatI haiM eka kRti muni zubhacandra kI hai, dUsarI ratnanandi kI hai aura tIsarI ajJAtakartRka hai| isameM aSTAhika utsava evaM usake udyApana kI pUjA vidhi kA ullekha huA hai| itanI bAta kRti nAma se spaSTa ho jAtI hai| AdinAthapUjA ___ yaha kRti gujarAtI padya meM hai| isakI racanA acalagacchIya guNasAgarasUrI ne kI hai| isameM AdinAtha prabhu kI paMca kalyANaka pUjA evaM usakI vidhi kA ullekha hai| yaha pUjA daza r3hAloM meM racI gaI hai| AvazyakapUjAsaMgraha __ yaha pUjA-paddhati se sabandhita eka saMkalita kRti hai| yaha do bhAgoM meM vibhakta hindI kI padyatmaka racanA hai| isake prathama bhAga meM nimna pUjAe~ varNita kI gaI haiM - 1. zrI snAtra pUjA- devacandrajIkRta, 2. zrI aSTaprakArI pUjA 3. zrI navapada pUjAdevacandrajIkRta 4. zrI paMcaparameSThI pUjA- suguNacaMdropAdhyAyakRta 5. zrI viMzatisthAnaka pUjA- jinaharSasUrikRta 6. zrI paMcajJAna pUjA- suguNacaMdropAdhyAyakRta 7. zrI satarahabhedI pUjA- upAdhyAya sAdhukIrtigaNikRta 8. zrI bArahavrata pUjApaNDita kapUracandajIkRta 6. zrI siddhAcalanavANuM pUjA- vAcaka amarasindhurakRta 10. zrI paMcakalyANaka pUjA- zrI bAlacandropAdhyAyakRta 11. zrI antarAya karmanivAraNa pUjA- AcArya kavIndrasAgarajI kRta isa kRti ke dvitIya bhAga meM varNita pUjAe~ upAdhyAya maNiprabhasAgarajI dvArA racita haiN| unake nAma ye haiM - 1. zrI vAstuka pUjA 2. zrI zAMtinAtha paMcakalyANaka pUjA 3. zrI nemInAtha paMcakalyANaka pUjA 4. zrI AdinAtha paMcakalyANaka pUjA 5. zrI satarahabhedI pUjA 6. zrI viMzatisthAnaka pUjA 7. zrI brahmacarya pUjA 8. zrI dvAdazavrata pUjA ' jinaratnakoza pR. 20 2 yaha kRti zrI jaina sAhitya prakAzana samiti, kolakAtA se prakAzita hai| Page #468 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 438 / maMtra, taMtra, vidyA sambandhI sAhitya ArAdhanA dIpikA yaha saMkalita kRti ' hai tathA gujarAtI gadya-padya meM nibaddha hai| isameM vividha-viSayoM kA upayogI saMgraha hai| isameM vividha viSayoM kA upayogI saMgraha haiN| isa pustaka meM vidhi-vidhAnoM kI dRSTi se agralikhita viSayoM kA nirUpaNa kiyA gayA hai| ye haiM 1. jina maMdira meM praveza karane kI vidhi 2. jinapUjA vidhi 3. caityavaMdana vidhi 4. siddhacala tIrtha kI bhAvayAtrA kA vidhAna 5. bIsa sthAnaka tapa, jinakalyANaka tapa, navapadaArAdhanA tapa Adi kI vidhiyA~ bhI isameM varNita haiN| AcAryasnAtravidhi yaha racanA upalabdha nahIM hai tathApi kRti nAma se jJAta hotA hai ki isameM AcArya kI pratimA kA snAtra vidhAna kahA gayA hai| indradhvajapUjA - yaha racanA vizvabhUSaNa bhaTTAraka kI hai| indradhvajAvidhAna - isake karttA zubhacandra hai| indradhvajAvidhAna - yaha ajJAtakRtaka hai| indradhvajAvidhAna isakI racanA digambarIya AryikA jJAnamatI jI ne kI hai| yaha vidhAna' hindI padya meM haiM kintu isa grantha racanA kA mUla AdhAra saMskRta kRti hI rahI haiN| isa mahAvidhAna meM kula 50 pUjAe~ haiN| isa indradhvaja vidhAna meM sumeru parvata se prAraMbha kara terahaveM rucakavara parvata paryanta madhyaloka ke sarva caityAlayoM kI pUjA kI jAtI hai isameM kula 458 caityAlaya haiN| ataH 458 ardhya haiM, 68 pUrNArthya haiM aura 51 jayamAlAe~ haiN| isameM pUjAoM kA krama mUla grantha ke AdhAra anusAra hai| madhyaloka ke pA~coM meruoM kI pUjAoM meM eka - eka samuccaya aura bhadrasAla, nandana, somanasa evaM pAMDuka ina cAra-cAra vana sambandhI pRthak-pRthak cAra-cAra pUjAe~ haiN| aise eka-eka merU sambandhI pA~ca-pA~ca pUjAe~ hone se pUjAoM kI saMkhyA 70 bhI ho jAtI hai| kintu unakI jayamAlA eka hone se una pA~ca-pA~ca pUjAoM ko eka-eka hI mAnA gayA hai / ataH 50 pUjAe~ hI mAnI gaI haiN| anta meM eka bar3I jayamAlA hai jo - 1 isa pustaka kA saMkalana premasUrI jI ke ziSya caraNaprabhavijaya jI ne kiyA hai| isakA prakAzana 'zrI ArAdhanA sAhitya prakAzana samiti, ahamadAbAdabAda se huA hai| 2 jinaratnakoza pR. 26 3 yaha grantha vI.saM. 2526 meM, di. jaina triloka zodha saMsthAna, hastinApura' se prakAzita hai| yaha 11 vA~ saMskaraNa hai| Page #469 -------------------------------------------------------------------------- ________________ jaina vidhi-vidhAna sambandhI sAhitya kA bRhad itihAsa/439 sarva caityAlayoM ke upasaMhAra rUpa meM par3hI jAtI hai| prastuta grantha meM indradhvaja vidhAna ke bAre meM uddhRta ullekha yaha haiM ki - indroM ne jahA~-jahA~ para pUjAe~ kI, vahA~-vahA~ para arthAt una-una caityAlayoM para ve dhvajA Aropita karate gaye, isalie isa vidhAna kA indradhvaja yaha nAma sArthaka hai| yahA~ yaha jAnanA anivArya hai ki isa grantha kI racanA kA AdhAra bhale hI saMskRta kRti rahI hoM phira bhI yaha racanA maulika hai| isameM tiloyapaNNatti, trilokasAra Adi ke AdhAra se pratyeka parvatoM ke caityAlayoM ke sAtha-sAtha ve parvata kisa kSetra meM haiM? kitane lambe cauDe haiM? unakA kyA varNa haiM? una para kitane krUTa haiM? ityAdi kA varNana bahuta hI sarala va sundara DhaMga se kiyA gayA hai| mUla saMskRta grantha adhikatara anuSTupa chanda meM hai aura usameM pUrvokta vivaraNa ati saMkSepa meM hai| jabaki isa padyAnuvAda grantha kI racanA cAlIsa prakAra ke chandoM meM kI gaI hai| prAyaH jayamAlAe~ nae-nae chandoM meM hai| kahIM-kahIM jayamAlAoM meM una-una caityAlayoM ke sthAna para prakAza DAlA gayA hai to kahIM para prabhu kA guNagAna kiyA gayA hai, to kahIM para apane saMsAra ke dukhoM kI gAthA prabhu ke sAmane rakhI gayI hai aura kahIM para bhakti ke sAtha-sAtha adhyAtma va vairAgya kA strota umar3a par3A hai| isameM sarvaprathama maMgala stuti karate hue siddhoM ko namaskAra kiyA hai. phira RSabhadeva, zAMtinAtha aura mahAvIra prabhu ko vaMdanA kI gaI hai| punaH vidhAna racanA kA uddezya batAkara usakA mAhAtmya darzAyA gayA hai| tadanantara pUjaka kA sabase pahalA karttavya kyA hai? isakA saMketa karake maMDala racanA kI vidhi batAyI gaI hai aura maMDala para Aropita kI jAne vAlI dhvajAoM kA varNana kiyA gayA hai| punaH pUjana prArambha karane ke pUrva sakalIkaraNa' Adi vidhAna avazya karane cAhiye evaM pUjana vidhAna ke pUrNa hone para havanavidhi karanI cAhie aisA Adeza diyA hai| isameM dhvajAoM kA jo varNana kiyA gayA hai vaha jAnane yogya haiN| hama vistAra bhaya se usakA ullekha nahIM kara rahe haiN| punaH isa 'indradhvaja vidhAna' ke prArambha meM maMgalastrota, puSpAMjali karake 'devAgama vidhi' ke dvArA devoM kA AhAna kiyA jAtA hai| dizA-vidizAoM meM ATha mahAdhvajAe~ evaM maNDala para 458 dhvajAe~ vidhivat ' isa vidhAna ke prArambha meM kI jAne vAlI kriyAe~ mahAbhiSeka, yajJa, dIkSAvidhi, indrapratiSThAvidhi, sakalIkaraNa, navadevatApUjana, antyapUjAvidhi, havanavidhi evaM jApyAnuSThAna Adi ke lie 'maNDalavidhAna evaM havana vidhi' nAmaka pustaka dekhanI cAhie, jo hastinApura se prakAzita hai| Page #470 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 440/maMtra, taMtra, vidyA sambandhI sAhitya Aropita kI jAtI hai| isa mahAvidhAna meM ye donoM vidhiyA~ mukhya hotI haiM isI se 'indradhvaja' yaha nAma rakhA gayA hai| isake anantara siddhapUjA kI jAtI hai| tadanantara sarvamadhyaloka saMbaMdhI akRtrima caityAlayoM kI samuccaya pUjA kI jAtI hai| usake bAda sudarzanameru kI pUjA kA prArambha kara kramazaH se madhyaloka ke sarva akRtrima caityAlayoM kI pacAsa pUjAe~ kI jAtI hai| yahA~ vistAra bhaya se 50 pUjAoM kA nAma nirdeza bhI nahIM kara rahe haiN| niSkarSataH indradhvaja vidhAna eka amUlya kRti hai| kina mandiroM para kaunase ciha vAlI evaM kitane pramANavAlI dhvajAe~ honI cAhie isakA bhI isameM sundara varNana kiyA gayA hai| RSimaNDalamaMtrakalpa pUjAvidhAna isa pUjA kI racanA vidyAbhUSaNasUri evaM guNanandimuni ne kI hai|' yaha vidhAna saMskRta kI gadya-padya zailI meM gumphita hai| isakI racanA hindI padya meM bhI huI hai| hindI meM racA gayA yaha pUjA vidhAna saMskRta kI racanA se adhika vistAravAlA hai| hindI padya kI racanA zrI lAla jaina ne kI hai| yaha kRti digambara paramparA se sambandhita hai| yahA~ saMskRta evaM hindI meM racita donoM kRtiyoM para vicAra kreNge| ina donoM racanAoM kA avalokana karane se yaha tathya spaSTa ho jAtA hai ki kAlakrama ke AdhAra para vidhi-vidhAnoM meM kaise parivartana Ate haiM? isa kRti meM saMskRta aMza ke AdhAra para zrI RSimaNDala pUjA ke sambandha meM yaha nirdeza hai ki sarvaprathama yaMtra taiyAra karate haiM phira vidhipUrvaka maMtra taiyAra kiye jAte haiN| usake bAda yaMtra-maMtra kI sAdhanA kI jAtI hai| phira kramazaH caturviMzati tIrthaMkaroM, aSTabIjAkSaroM, paMcaparameSThI, bhAvanendra Adi devoM, zrI dhRti Adi caubIsa prakAra kI deviyoM kA maMtroccAraNa pUrvaka pUjana kiyA jAtA hai| pUjA kI samApti hone para Amantrita devI-devatAoM kA visarjana kiyA jAtA hai| prastuta kRti meM dazadikpAla pUjA, kSetrapAla pUjA, maMtra sAdhana vidhi bhI dI gaI haiN| isake sAtha hI isa vidhAna se sambandhita RSimaMDalayaMtra, tIrthakara kuMDa, gaNadharakuMDa, kevalikuMDa, agnimaMDala, nAbhimaMDala, candraprabhAmaMDala, varuNamaMDala, vAyumaMDala, pradmaprabhAmaMDala, pRthvImaMDala, jalamaMDala aura AkAzamaMDala ke citra diye gaye haiN| ' yaha kRti vI.saM. 2484 meM, zrI zAMtisAgara jaina siddhAMta prakAzinI saMsthA, zrI mahAvIrajI (rAja.) ne prakAzita kI hai| Page #471 -------------------------------------------------------------------------- ________________ jaina vidhi-vidhAna sambandhI sAhitya kA bRhad itihAsa/441 hindI kI padyamaya kRti meM RSimaNDala pUjAvidhAna kA svarUpa isa prakAra upalabdha hotA hai - isameM sarvaprathama pUjA racanA kA uddezya batAyA gayA hai phira yajamAna yAcaka kA lakSaNa, maMDapa kA lakSaNa, maMDala racanA vidhi, sakalIkaraNa vidhi, yaMtra kA prabhAva, RSimaMDala vidhAna kA phala, yaMtra ko pAsa rakhane kA phala, yaMtra ArAdhanA vidhi ityAdi viSayoM para prakAza DAlA gayA hai| tatpazcAt RSimaNDala pUjA ke sambandha meM kramazaH pradhAna bIjAkSara hI kI pUjA, pratyeka kA nAma lekara caubIsa tIrthaMkaroM kI pUjA, zabdabrahma kI pUjA, arihaMtAdi paMcaparameSThI kI pUjA, ratnatraya kI pUjA, jJAna, bala, tapa, rasa Adi nau prakAra kI RddhiyoM ke dhAraka muniyoM kI pUjA, caturnikAya devendra kI pUjA aura zrI Adi deviyoM kI pUjA karane kA vidhAna nirdiSTa kiyA hai| isa prakAra pUrvokta nirdezAnusAra RSimaNDala pUjA kA vidhAna jAnanA caahie| karmadahanapUjAvidhi isa para cAra kRtiyA~ racI gaI haiN| pahalI kRti muni ratnAnanda kI hai| dUsarI racanA candrakIrti kI hai| tIsarI muni zubhacandra kI hai aura cauthI racanA ajJAtakartRka hai| eka kRti vidyAbhUSaNa kI bhI prApta hotI hai|' muni somadatta ne 'karmadahanavratodyApana' nAmaka kRti kI racanA kI hai| isameM kahA gayA hai ki karmadahanavrata kI pUrNAhuti hone para udyApana karanA caahie| kalyANamandirapUjA isameM kalyANamandira stotra kI pUjA vidhi batAyI gaI hai| isakI racanA vijayakIrti ne kI hai| kalyANamandiravratodyApana ___ isa nAma kI do kRtiyA~ haiM- eka devendrakIrti kI hai aura dUsarI surendrakIrti kI hai| donoM gurubhrAtA pratIta hote haiN| karmanirjharavratapUjA yaha pUjA hindI padya meM hai| mUla pUjA saMskRta bhASA meM racI gaI thI, kintu vaha saMzodhita na hone ke kAraNa usI ke AdhAra para gulAbacanda jaina ne 'jinaratnakoza pa. 71 2 vahI. pR. 80 3 yaha pustaka vI.saM. 2516 meM, sarala jaina grantha bhaNDAra, javAharagaMja, jabalapura se prakAzita hai| yaha 10 vA~ saMskaraNa hai| Page #472 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 442 / maMtra, taMtra, vidyA sambandhI sAhitya isako racanA padya meM racA hai| digambara jaina samAja meM karmanirjharavrata ke tele kA kAphI mahattva rahA huA hai| ise jhara kA telA athavA jalaharavrata yA karmanirjharavrata Adi kaI nAmoM se pukArA jAtA hai| yaha vrata bhAdrapada zuklA 12, 13, 14 tIna dina kiyA jAtA hai aura tIna varSa taka kiyA jAtA hai| isa vrata meM nigodAdi bAraha mithyA sthAnoM kA nAza, bAraha prakAra ke tapa evaM bAraha bhAvanA ina tIna kA cintana kiyA jAtA hai| inhIM ke anurUpa maMDala banAyA jAtA hai gaNadharavalayapUjA isa nAma kI cAra racanAe~ milatI haiN| eka racanA muni zubhacandra kI hai| dUsarI racanA muni zrutasAgara kI hai| tIsarI sakalakIrti kI hai aura cauthI ajJAtakartRka hai| yahA~ gaNadharavalayapUjA se tAtparya hai- AcAryapada ke samaya nUtanasUri ko sUrimantra kI sAdhanA ke lie jo paTTa diyA jAtA hai usakI vidhipUrvaka ArAdhanA krnaa| gaNadharavalaya RSimaMDala vidhAna yaha digambara racanA hindI padya meM hai| isake racayitA rAjamala pavaiyA hai| yaha vidhAna apane Apa meM mahattva kA hai| isa vidhAna meM vartamAna caubIsI ke vRSabhasenAdika gaNadharoM kI bhAvapUrNa arcanA ke sAtha-sAtha unake samaya ke sarva sarvajJa kevalI, pUrvadhArI, zikSaka, avadhijJAnI, manaH paryavajJAnI, vaikriyaRddhidhArI aura vAdI muniyoM kI stavanA pUrvaka pUjA kI jAtI hai| isameM isa pUjA vidhi kA varNana huA hai| 2 samyak guru aSTaprakArI pUjA yaha kRti gujarAtI padya meM racI gaI hai| isameM nAgapurIya bRhattapAgaccha ke kriyoddhAraka zrI pArzvacandrasUri kI aSTaprakArI pUjA evaM usakI vidhi kahI gaI hai| isa kRti kA apanA viziSTa mahattva hai| isa kRti meM racita pUjAe~ kisI eka kI banAI huI nahIM hai apitu pratyeka pUjA bhinna-bhinna sAdhuoM ke dvArA nirmita kI gaI hai| prathama jalapUjA - muni jasacaMdra kRta hai| dvitIya caMdanapUjA - muni pUraNacaMdra ke dvArA racI gaI hai| tRtIya puSpapUjA- muni AMnadadhana ne racI hai| caturtha dhUpa pUjA - jayacaMdrasUri ke 9 jinaratnakoza pR. 102 2 prakA. bharatakumAra pavaiyA, tArAdevI pavaiyA graMthamAlA, 44, ibrAhimapurA, bhopAla Page #473 -------------------------------------------------------------------------- ________________ jaina vidhi-vidhAna sambandhI sAhitya kA bRhad itihAsa/443 ziSya phyacaMdrasUri dvArA racita hai| paMcama dIpakapUjA- muni vIra dvArA racI gaI hai| SaSTama akSatapUjA- muni sAgaracaMdra ne likhI hai| saptama naivaidya pUjA- muni vimala cAritra ne likhI hai| aSTama phalapUjA- samaracaMdrasUri dvArA viracita hai| isake anta meM upayogI bhajanAdi kA saMkalana hai| yaha pustaka pravattirnI U~kAra zrI jI ma. kI preraNA se 'zrI navInabhAI gAMgajI navAvAsa' (kaccha) se prakAzita huI hai| cAritrazuddhividhAna yaha ajJAtakartRka hai| isa sambandha meM koI jAnakArI prApta nahIM huI hai|' caubIsatIrthakara pUjanavidhAna yaha digambara racanA hindI padya meM haiM kintu isameM saMskRta kI adhikatA hai| yaha racanA kavivara vRndAvanadAsa kI hai| jaisA ki nAma se hI sUcita hotA hai, isameM vartamAna avasarpiNI ke caubIsa tIrthaMkaroM kI pRthak-pRthak pUjA vidhi dI gaI haiN| caudahasaubAvanagaNadharavalayavidhAna yaha digambara kRti hindI padya meM hai| isakI mUla racanA zubhacandrAcArya dvArA saMskRta bhASA meM kI gaI hai| usakA hindI bhASAnuvAda kunthusAgarajI ne kiyA hai| isa nAma kI tIna racanAe~ haiM ve kramazaH padmanandI, somasena va zubhacandra dvArA likhI gaI haiN| ye tInoM racanAe~ saMskRta meM haiM aura abhI anupalabdha haiN| yaha vidhAna anya racanAoM kI apekSA bRhad hai| __ yaha smaraNa raheM ki pratyeka tIrthakara ke alaga-alaga gaNadhara hote haiN| aisA niyama hai ki tIrthakara kI mUlavANI ko sUtra rUpa meM gUMthane kA kArya gaNadhara muni karate haiN| gaNadhara aneka RddhiyoM evaM cAra jJAna ke dhAraka hote haiM, tadbhavamokSagAmI hote haiN| yaha racanA gaNadharapUjA se sambandhita hai| isameM vartamAna caubIsI ke pratyeka tIrthaMkara ke gaNadharoM kI pRthak-pRthak pUjA vidhi ullikhita huI haiN| caubIsa tIrthakara ke kula 1452 gaNadhara huye haiN| yaha vidhAna ArAdhanA kI dRSTi se mahattvapUrNa pratIta hotA hai| chayAnave kSetrapAlamaMDalapUjAvidhAna yaha digambara kRti gaNadharAcArya kunthusAgarajI dvArA likhita evaM sampAdita ' jinaratnakoza pR. 122 2 prakA. akhila bhAratIya jaina yuvA phaiDarezana e-4, bApUnagara, jayapura 2 prakA. cintAmaNi granthamAlA zodha prakAzana atizaya kSetra, rohataka (hariyANA) san 1966 Page #474 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 444 / maMtra, taMtra, vidyA sambandhI sAhitya hai| yaha racanA mUlataH saMskRta meM hai aura isake racanAkAra vizvanaMdyAcArya hai| isa pUjA ke antargata caubIsa tIrthaMkaroM, caubIsa tIrthaMkara kI mAtAoM, caubIsa yakSoM aura caubIsa yakSiNIyoM kI pUjA kI jAtI hai| ye kula 66 hote haiN| inheM kSetrapAla bhI kahA gayA hai| isameM chayAnaveM kSetrapAloM kA pUjAvidhAna vidhivat diyA gayA hai| ' jayAdidevatArcanavidhAna isameM jayAdi devatAoM kI pUjA vidhi kA ullekha huA hai isake racanAkarttA, racanAkAla Adi kI hameM jAnakArI prApta nahIM huI hai / jinapUjAvidhisaMgraha 2 isa kRti ke nAma se hI yaha spaSTa ho jAtA hai ki isameM jinabimba kI pUjA vidhiyoM kA saMkalana huA hai| isa sambandha meM vizeSa jAnakArI nahIM milI hai| jinapUjA-vidhi saMgraha yaha eka saMkalita grantha hai| isa grantha kA lekhana paM. kalyANavijayajI gaNi ne kiyA hai| isakA sampAdana kArya paM. zobhAcandra bhArilla ne kiyA hai| yaha kRti hindI zailI meM hai| isameM diye gaye uddhRta pATha prAkRta - saMskRta donoM meM haiM / jaisA ki kRti nAma se yaha sUcita hotA hai ki jina-jina Agama granthoM, prAcIna granthoM evaM arvAcIna granthoM meM jinabimba kI pUjA vidhi kA jo svarUpa upalabdha huA hai vaha isameM saMgrahIta kiyA gayA hai| isa kRti kA adhyayana karane se yaha bhI spaSTa hotA hai ki isameM jinapUjAvidhi se sambandhita 82 granthoM ke uddharaNa liye gaye haiN| isake sAtha hI isameM jinapUjA viSayaka anya tattva bhI carcita hu haiN| yaha kRti tIna paricchedoM meM vibhakta hai| unameM nirdiSTa granthoM ke AdhAra para jo pUjAvidhiyA~ uddhRta kI gaI haiM unakA nAmanirdeza isa prakAra haiM - 1. bRhatkalpasUtrabhASya meM pUjAvidhi 2. nizIthasUtracUrNi meM jinapUjAvidhi 3. vyavahAra- sUtrabhASya meM jinapUjAvidhi 4. rAjapraznIyasUtra meM jinapUjAvidhi 5. jJAtAsUtra meM varNita jinapUjA vidhAna 6. umAsvAtikRta prazamarati prakaraNa kA pUjA 1 prakA. zrI rAjendra jI nanhelAla seTha, muMbaI pratApagar3ha prAptisthAna, 122 suzIlA epArTamenTa, ela. TI. ror3a, vajIrA nAkA, borIvalI, muMbaI 2 jinaratnakoza pR. 135 Page #475 -------------------------------------------------------------------------- ________________ jaina vidhi-vidhAna sambandhI sAhitya kA bRhad itihAsa/445 vidhAna 7. Avazyaka- sUtra-bhASya meM jinapUjA 8. AvazyakasUtra-cUrNi meM bharatakArita siMhaniSadyA caitya 6. zrI haribhadrasUrikRta pUjASTaka meM puSpapUjA 10. zrI haribhadrasUrikRta pUjAviMzikA meM pUjAvidhAna 11. zrI haribhadrIya lalitavistarA meM jinapUjA 12. zrI haribhadrasUrikRta SoDazaka meM jinapUjA 13. zrI haribhadrasUrikRta pUjApaMcAzaka meM jinapUjA 14. zrI haribhadrakRta yogabindu meM devapUjA 15. zrI haribhadrasUrikRta paMcavastuka meM pUjAvidhAna 16. zrI haribhadrIya dharmabindu meM nipUjA 17. AcArya zrI raviSeNakRta padmacaritra meM jinapUjA 18. zrI raviSeNakRta padmacaritra meM sarvopacArI pUjA kA vidhAna 16. zrI jIvadevasari kI jinasnAtravidhi 20. zrI jinacandrasUrikRta saMvegaraMgazAlA meM jinapUjA vidhAna 21. zrI vardhamAnasarikRta dharmaratnakaraNDaka meM jinapUjA 22. zrI caMdraprabhasUrikRta darzanazuddhi meM jinapUjA 23. zrI caMdramahattarajIkRta aSTopacArI pUjA 24. zrI zAMtisUrikRta caityavaMdanamahAbhASya meM paMcopacArAdi pUjAe~ 25. zrI ratnaprabhasUrikRta upadezamAlATIkA meM aSTaprakArIpUjA 26. zrI devabhadrIya kathAratnakoSa meM jinapUjA 27. prakaraNa samuccayAntargata eka prakaraNa meM jinapUjA 28. zrI hemacandrasUrikRta yogazAstra kI TIkA meM aSTopacArI pUjAvidhi 26. zrI nemicandrasUrikRta pravacanasAroddhAra meM jinapUjA vidhAna 30. zrI hemacandrAcAryakRta yogazAstra meM jinapUjAvidhi 31. zrI somaprabhasUrikRta kumArapAla-pratibodha meM jinapUjA 32. kumArapAla -pratibodha meM parva ke dinoM meM nadI ke jala se snAna karane kA vidhaan| 33. kumArapAla- pratibodha meM aSTaprakArI jinapUjA vidhi| 34. zrI haribhadrasUrikRta stavavidhipaMcAzaka meM jinapUjA 35. kumArapAla-pratibodha meM devapUjA aura gurUpUjA kA vidhAna 36. zrI devendrasUrikRta zrAddhadinakRtya meM jinapUjA 37. devavaMdanabhASya meM jinapUjA vidhi 38. anantanAtha-caritra meM jinapUjA 36. pUjA-prakAza meM sarvopacArI pUjA 40. zrI jinaprabhasUrikRta devapUjAvidhi meM jinapUjA 41. vicArasAra-prakaraNa meM aSTaprakArI jina pUjA 42. zrI ratnazekharasUrikRta zrAddhavidhi meM paMcopacArAdi pUjAe~ 43. ajJAtakartRka zrAddhavidhi meM satrahabhedIpUjA 44. kumArapAla-prabaMdha meM jinapUjA aura gurUpUjA 45. zrI dhanezvarasUrikRta zatrujayamAhAtmya meM jinapUjA vidhAna 46. zrI haribhadrasUrikRta saMbodhaprakaraNa meM jinapUjA 47. zrI cAritrasuMdaragaNikRta AcAropadeza kA pUjAvidhAna 48. AcAropadeza meM ikkIsa prakAra kI pUjA 46. mAnavijayajI kRta dharmasaMgraha meM jinapUjA 50. zrI jinalAbhasUrikRta Atmaprabodha meM satrahabhedI pUjA 51. samantabhadrAdi kI tIna pUjAe~ 52. zrI pAdaliptasari kRta pratiSThApaddhati meM jinapUjA ke lie mAsika snAna kA vidhaan| 53. zrI caMdrasUri kR ta pratiSThA-paddhati meM mAsika snAna kA vidhaan| inake atirikta isa saMgrahita grantha meM pUjA-viSayaka anya bindU bhI Page #476 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 446 / maMtra, taMtra, vidyA sambandhI sAhitya carcita kiye gaye haiM yathA pUjA kI utpatti, bhAvanA meM se pUjA kA janma, pUjA kA vikAsa krama, sarvopacArI pUjA ke pramANa, zAzvata jina-pratimAoM kA varNana, bhagavAn RSabhadeva kA janmAbhiSeka, pratibhA kI puSpAdi pUjA para AkSepa karane kA prAyazcitta, puTapakvagaMdha aura vAsa kA vivecana, jaina mandiroM meM prakAza ke lie tela ke dIpaka rakhane kA niSedha, mandira meM akhaNDadIpaka rakhanA zAstrokta nahIM, gaMdha kA artha ghisA huA kesara - candana nahIM hai, gaMdha athavA vAsa pUjA kaise kare ? bAsI vAsa pUjA kA avatAraNa kaise karanA ? nitya prakSAlana ke binA dhAtu kI mUrti ko kaise ujAlanA? nityasnAna kA duSpariNAma turanta mAluma nahIM hotA hai, navAMga pUjA kA vidhAna, trikAla jinapUjA kA vidhAna, gRhamaMdira meM apUjanIya jinapratimA, gRhamandira meM bali car3hAne sambandhI carcA, choTI - pratimAoM kA nityasnAna nahIM, prayoga-parijAta meM nitya- snAna kA niSedha, ekavidha, dvividha, trividha pUjAe~, vighnopazamanI Adi tIna pUjAe~, puSpaakSatAdi kI trividhapUjA, tAmasI, rAjasI Adi tIna pUjAe~, puSpa naivedyAdi kI caturvidha pUjA, puSpa akSatAdi kI paMcavidha pUjA, gaMdha dhUpAdi kI aSTavidha pUjA prAcIna sUtrokta caturdazaprakArI pUjA, pUjApravRttiyoM se sambaddha tInakAla vibhAga, jinapUjA ke upAdAnoM aura upakaraNoM kI sUcI, sUcIkoSThakoM kA spaSTIkaraNa, suvarNapuSpoM se pUjA kA vidhAna, sahabhedI pUjA meM mata-bhedoM kI paramparA, naimittika pUjAe~, kyA mUrti pUjA karanA zAstrokta hai ?, mUrtipUjA kA pUrvakAla meM virodha kyoM nahIM huA ?, jinapUjA paddhati meM vikRti ke bIjAropaNa, nitya snAna ke Ama AMdolana, nUtana samasyAe~, bhakti caityoM meM vetana - bhogI pUjArI, devadravya kI vRddhi ke lie nayA sarjana, vilepana ke badale meM tilakapUjA, tilakapUjA meM matabheda, pUrvakAla meM jinapUjA ke lie nitya snAna na karane ke pramANa, mahAsnoM meM se laghusnAtra, laghusnAtroM meM se nityasnAna kA janma, AbharaNa vidhi aura cakSuryugala, mUrti para nitya AMgiyA car3hAye rakhane se nukasAna, bAlyAvasthA kI bhAvanA, rAjyAvasthA kI bhAvanA, chadmastha zramaNAvasthA kI bhAvanA, kaivalyAvasthA kI bhAvanA, siddhAvasthA kI bhAvanA, satrahavIM zatI kI pUjA-paddhati, pUjA meM huye parivartana ke pariNAma ityAdi / ' isa samagra vivaraNa se sujJAta hotA hai ki lekhaka pravara ne pUjAvidhi evaM tatsambandhI granthoM kA gahana adhyayana kiyA hai| vastutaH yaha grantha prAcIna - arvAcIna donoM prakAra kI pUjA paddhatiyoM kA nirUpaNa kara zodhArthiyoM evaM vidvadjanoM ke lie alabhya sAmagrI pradAna karatA hai / aitihAsika dRSTi se bhI yaha kRti amUlya pratIta 1 yaha kRti vi.saM. 2022 meM, zrI kalyANavijaya zAstra - saMgraha- samiti jAlora (rAja.) se prakAzita hai| Page #477 -------------------------------------------------------------------------- ________________ jaina vidhi-vidhAna sambandhI sAhitya kA bRhad itihAsa/447 hotI hai| sAtha hI jinapratimA evaM jinapUjA kI prAcInatA ko bhI siddha karatI hai| prastuta racanA meM ekavidha, dvividha, trividha, caturvidha, paMcopacArI, aSTopacArI, sarvopacArI, caudaha prakArI, satrahaprakArI, ikkIsaprakArI Adi anekavidha pUjAoM kA ullekha kiyA gayA hai isake AdhAra para pUjApaddhati meM Aye parivartanoM ko kAlakrama kI dRSTi se sahajatayA dekhA jA sakatA hai| yahA~ dhyAtavya hai ki prastuta kRti meM jahA~ sarvopacArI pUjAoM kA ullekha huA hai ve snAna-vilepana yukta jAnanI cAhie, jabaki ekavidha se lekara aSTaprakArI taka kI sabhI pUjAe~ snAna-vilepana se rahita haiN| sarvaprathama AcAropadeza nAmaka (17 vIM zatI kI) kRti meM aSTaprakArI pUjA ke antargata jalasnAna aura candana tilakoM kA vidhAna upalabdha hotA hai| isase nirvivAda siddha hai ki nitya-snAna-vilepana paddhati arvAcIna hai| isa grantha ke prArambha meM maMgalAcaraNa evaM grantha prayojana kI dRSTi se eka zloka diyA gayA hai| kRti ke anta meM prazasti rUpa do padya likhe gaye haiN| unameM kahA hai isa grantha meM mere dvArA pUjAvidhi kA jo svarUpa uddhRta kiyA gayA hai yA dikhAyA gayA hai vaha pUrva racita zAstroM kA hI anukaraNa hai| isake sAtha yaha bhI ullekha kiyA gayA hai ki yaha kRti vi.saM. 2022 meM, mAghakRSNA aSTamI ke zubha dina meM evaM jAvAlipura nagara meM pUrNa huii| jinasnAtravidhi yaha kRti zrI jIvadevasUri dvArA viracita hai|' isa kRti para zrI samudrasUri ne paMjikA likhI hai| yaha prAkRta ke 54 padyoM meM nibaddha hai| isakA gujarAtI bhASAntara zrI lAlacanda-bhagavAnajI gA~dhI ne kiyA hai sambhavataH yaha kRti vi.saM. kI 10 vIM zatI ke Asa-pAsa kI hai isakA eka pramANa yaha hai ki isakI paMjikA vi.saM. 2006 meM likhI gaI hai| isa kRti ke granthakAra evaM paMjikAkAra kA vistRta paricaya prakAzita pustaka ke sAtha ullikhita hai| isameM jinapratimA kI snAtravidhi kA zAstrokta varNana huA hai| isa kRti meM snAtravidhi ke mUla evaM mukhya aMza dekhane ko milate haiN| isakA saMkSipta paricaya isa prakAra hai- grantha ke prArambha meM jinezvara ko praNAma karake padma evaM pustaka se vibhUSita vara dene vAlI zrutadevI kA smaraNa kiyA hai| usake bAda prabhu mahAvIra ke guNoM kI stuti kI gaI hai| tadanantara ' yaha kRti vi.saM. 2021 meM, jaina sAhitya vikAsa maNDalam vIlepArale, muMbaI 56 se prakAzita huI hai| Page #478 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 448 / maMtra, taMtra, vidyA sambandhI sAhitya jinasnAtravidhi kA prArambha karate hue kramazaH dhUpa karanA, jinabiMba kA jala, ghRta evaM dugdha dvArA snapana karanA, punaH dhUpa khenA, phira dadhi dvArA abhiSeka karanA, punaH dhUpa ko udghATita karanA, jala dvArA snapana kriyA karanA, candana kA vilepana karanA, candana-kuMkuma yukta jala dvArA snapana karanA, puSpa kA AropaNa karanA, lavaNa utAranA, AratI utAranA, maMgaladIpaka karanA, bali prakSepaNa karanA ityAdi vidhAna kahe gaye haiN| mUlataH ye kRtya snAtravidhi ke sandarbha meM ullikhita huye haiN| jinapUjApradIpa isake sambandha meM koI sUcanA dRSTigata nahIM huI hai| kintu isameM 'jinapUjAvidhi' kA varNana huA hai aisA pratIta hotA hai / jinayajJakalpa isakI racanA paM. AzAdharajI ne vi. saM. 1285 meM kI hai| ise pratiSThAkalpa yA pratiSThAsAroddhAra bhI kahate haiN| isameM AcArya vasunandI racita 'pratiSThAsArasaMgraha' nAma kI kRti kA ullekha haiN| 'pratiSThAsAroddhAra' nAma se isa kRti' kA saMkSipta paricaya alaga se diyA gayA hai| jinavara arcanA yaha saMgraha kRti hai|' isakA saMkalana DaoN. devendrakumAra zAstrI ne kiyA hai| isameM nitya, naimittika evaM tIrthaMkara Adi sambandhI pUjA-vidhAnoM kA ullekha huA hai| ye sabhI pUjAe~ hindI padya meM racita haiN| isake saMgrahakarttA ne nitya sambandhI gyAraha pUjAe~ kahI hai, unake nAma nimna hai- 1. devazAstra - gurUpUjA - paM. dyAnatarAyakRta 2. deva- zAstra - guru pUjA ( yugala ) 3. samuccaya pUjA - bra. saradAramala saccidAnandakRta 4. tIsa caubIsa pUjA - paM. bhAnamalakRta 5. bIsatIrthaMkara pUjApaM. dyAnatarAyakRta 6. sImandharatIrthaMkara pUjA - paM. hukumacandabhArillakRta 7. siddha pUjA - paM. dyAnatarAyakRta 8 siddhacakra pUjA - hIrAcandakRta 6. caubIsa jinapUjAvRndAvanadAsakRta 10. caubIsI pUjA - kumarezakRta 11 paMcaparameSThI pUjA - paM. rAjamala pavaiyAkRta isameM naimittika sambandhI dasa pUjAe~ batalAyI gaI haiM ve nimna haiM1. paMcameru pUjA - paM. dyAnatarAya 2. nandIzvara pUjA - paM. dyAnatarAya 3. solahakAraNa pUjA- paM. dyAnatarAya 4. dazalakSaNadharma pUjA - paM. dyAnatarAya 5. ratnatraya pUjA - paM. yaha kRti manohara zAstrI ne vi. saM. 1674 meM prakAzita kI hai| 2 yaha kRti bhAratIya jJAnapITha - nayI dillI se prakAzita hai| Page #479 -------------------------------------------------------------------------- ________________ jaina vidhi-vidhAna sambandhI sAhitya kA bRhad itihAsa/449 dyAnatarAya 6. kSamAvANI pUjA- kavimalla 7. sarasvatI pUjA- paM. dyAnatarAya 8. rakSAbandhanaparva pUjA- kumareza 6. zrutapaMcamIparva pUjA- paM. rAjamala pavaiyA 10. dIpAvalI pUjA- paM. rAjamala pavaiyA isa kRti meM tIrthaMkara Adi sambandhI 23 pUjAoM kA bhI ullekha huA hai una pUjAoM ke nAmollekha isa prakAra hai - 1. zrI AdinAthajina pUjA- vRndAvanadAsa 2. zrI AdinAthajinapUjA- paM. jinezvara dAsa 3. zrI padamaprabhU pUjA- paM. choTelAla 4. zrI candraprabhajina pUjA- kavi muMzI 5. zrI candraprabhajina pUjA- vRndAvanadAsa 6. zrI zItalanAthajinapUjA- manaraMgalAla 7. zrI vAsupUjyajina pUjA- vRndAvanadAsa 8. zrI anantanAthajina pUjA- manaraMgalAla 6. zrI zAntinAthajina pUjA- vRndAvanadAsa 10. zrI zAntinAthajina pUjA- bakhtAvarasiMha 11. zrI kunthunAthajina pUjA- bakhtAvarasiMha 12. zrI neminAthajina pUjA- manaraMgalAla 13. zrI pArzvanAthajina pUjA- bakhtAvarasiMha 14. zrI pArzvanAtha (ravivrata) jina pUjAbra. ravIndra jaina 15. zrI ahicchatrA pArzvanAtha pUjA- kalyANakumAra jaina 16. ravivrata pUjA 17. zrI varddhamAnajina pUjA- vRndAvanadAsa 18. zrI cA~danapura mahAvIrasvAmI pUjApUranamala 16. paMcabAlayatijina pUjA- bra. ravIndra jaina 20. zrI bAhubalIjina pUjApaM. pannAlAla 21. saptarSi pUjA- manaraMgalAla 22. sammedazikhara pUjA- paM. javAharadAsa 23. nirvANakSetra pUjA- paM. dyAnatarAya isameM svAdhyAya pATha, stuti-stotra pATha, AratI, gIta, bhAvanA Adi kA bhI saMgraha kiyA gayA hai tathA kucha jApya mantra aura jApa vidhiyA~ bhI kahI gaI haiN| jinendra pUjana yaha racanA prAyaH hindI gadya meM hai| isake lekhaka zivacaraNalAla jaina hai| yaha pustaka digambara paramparA meM mAnya pUjAvidhi kA samyak svarUpa prastuta karatI hai| sAmAnyatayA isameM pUjA kyA aura kyoM? deva, guru, dharma kA svarUpa, pUjaka, pUjA, pUjA ke bheda, pUjAvidhi, vandanAvidhi, devadarzana vidhi, abhiSeka kA mahattva, pUjana ke aMga, pUjana kA phala ityAdi kA nirUpaNa huA hai| sAtha hI tatsambandhI zAstra uddharaNa bhI diye gaye haiN|' jinendrapUjAsaMgraha isa kRti meM tapAgacchIya vAcanAcArya zrI mANikyasiMhasUri viracita ' yaha pustaka zrI bhAratavarSIya digambara jaina mahAsabhA, nandIzvara phlora mila, aizabAga, lakhanaU se prakAzita hai| Page #480 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 450 / maMtra, taMtra, vidyA sambandhI sAhitya pUjAoM kA saMgraha kiyA gayA hai| yaha kRti hindI padya meM hai| isameM kula caudaha prakAra kI pUjAe~ vidhipUrvaka dI gaI haiM arthAt pratyeka pUjA ko prArambha karane ke pUrva usakI vidhi dikhAyI gaI hai usake bAda pUjA kI r3hAle dI hai aisA vyavasthita rUpa bahuta kama hI dekhane ko milatA hai / prastuta kRti meM ye pUjAe~ ullikhita huI haiM- 1. snAtra pUjA 2. aSTaprakArI pUjA 3. paMcaparameSThi pUjA 4. navapada pUjA 5. paMcakalyANaka pUjA 6. paMcajJAna pUjA 7. samyaktva saptaSaSThi (67) bheda kI pUjA 8. bAraha bhAvanAoM kI pUjA 6. sattarabhedI pUjA 10. bIzasthAnaka pUjA 11. zrI mahAvIra paMcakalyANaka pUjA aura 14. ekavIza prakArI pUjA / anta meM caubIsa tIrthaMkaroM kI AratI, maMgalapATha, padmAvatI devI kI AratI evaM AratI-maMgaladIpaka karane kI vidhi dI gaI haiN| ' jainendrayajJavidhi prastuta nAma kI do racanAe~ milatI hai eka racanA ke karttA vidyAnandI ke ziSya zrutasAgara hai| dUsarI racanA ke kartA muni abhayanandI hai| mukhyatayA yaha vidhAna digambara paramparA meM pracalita hai| jainapUjApaddhati yaha racanA digambara muni guNacandra kI hai| yaha kRti jainapUjA vidhi se sambandhita hai| jainapUjAvidhi yaha racanA bhI jainapUjAvidhi se sambaddha hai| isakI koI vizeSa jAnakArI upalabdha nahIM huI hai| jainapUjAMjali yaha kRti pUjA-vidhi se sambandhita hai| isameM kavi rAjamalajI pavaiyA dvArA racI gaI 38 pUjAoM kA saMgraha kiyA gayA hai| ye pUjAe~ hindI padya meM hai / ina pUjAoM kI racanA digambara AmnAya ke anusAra huI hai| 9 yaha saMgraha kRti zrI mANekalAla phUlacaMda, kIkA bhaTanI pola, ahamadAbAda se, san 1820 meM prakAzita huii| 2 jinaratnakoza pR. 145-46 3 yaha pustaka di. jaina svAdhyAya maNDala, sahAranapura (u. pra. ) se prakAzita hai| Page #481 -------------------------------------------------------------------------- ________________ jaina vidhi-vidhAna sambandhI sAhitya kA bRhad itihAsa/451 dazalAkSaNikapUjA prastuta nAma ke cAra grantha upalabdha hote haiM eka grantha ke kartA mani mallibhUSaNa hai| dUsarI eka racanA muni yazakIrti kI hai| tIsarI kRti muni somasena ne racI hai aura eka anya racanA vidyAnandI ke ziSya muni zrutasAgarajI kI hai| ye kRtiyA~ dazalakSaNaparva kI pUjA vidhi se sambandhita hai| eka kRti dazalAkSaNikavidhAna ke nAma se bhI milatI hai| dUsarI eka racanA dazalAkSaNikavidhAnaudyApana ke nAma se prApta hotI hai| ye racanAe~ bhI dazalakSaNaparva sambandhI vidhi-vidhAna eva udyApana kA nirUpaNa karatI hai| dazalakSaNavratodyApana ____ dazalakSaNaparva ke dasa dinoM meM dazalakSaNavrata bhI kiyA jAtA hai| yaha vrata vidhAna digambara paramparA meM pracalita hai| isa vrata ke pUrNa hone ke bAda bhI eka vidhi hotI hai use udyApana kahate haiN| isa sambandha meM cAra kRtiyA~ racI gaI haiN| eka kRti saMskRta meM muni jinabhUSaNa ne racI hai| dUsarI kRti muni dharmacandra dvArA saMskRta meM racI gaI hai| eka anya kRti muni vizvabhUSaNa kI bhI saMskRta meM hI hai' aura eka kRti ratnakIrti kI hai| darzana-pUjana vidhi isa pustaka kA saMkalana zekharacanda jaina dvArA kiyA gayA hai| yaha digambara zrAvakoM samAja ke zrAvakoM lie atyanta upayogI kRti hai| isameM darzana-pUjana sambandhI prAraMbhika jAnakArI ke sAtha-sAtha pUjanAdi, maMtrAdi, stotrAdi ke pATha artha sahita diye gaye haiN| sAmAnyataH yaha pustaka pA~ca khaNDoM meM vibhakta hai| prathamakhaNDa meM jinadarzana vidhi evaM jinapUjanavidhi kA saMprayojana ullekha huA hai| dvitIya khaNDa meM stuti, stotra, maMtrAdi kA artha sahita saMkalana kiyA gayA hai| tRtIya khaNDa nitya pUjana vidhAna se samanvita hai| caturthakhaNDa meM anya caudaha pUjAe~ dI gaI haiN| paMcamakhaNDa pUjA sambandhI vividha sAmagrI ko prastuta karatA hai| isake chaha saMskaraNa nikAle jA cuke haiN| 5 jinaratnakoza pR. 168 ' vahI. pR. 168 2 prakA. jJAna prakAzana, bI-252, vaizAlI nagara, jayapura Page #482 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 452/maMtra, taMtra, vidyA sambandhI sAhitya devapUjAvidhi yaha kRti jinaprabhasUri dvArA prAkRta evaM saMskRta bhASA meM racita hai| isameM gRhapratimA pUjAvidhi evaM caityavaMdana vidhi kA vivaraNa pAdaliptasUri kI nirvANakalikA se liyA gayA hai| isake pazcAt saMskRta bhASA meM snapanavidhi, paMcAmRtasnAnavidhi, caityavaMdanavidhi aura zAntiparvavidhi kA ullekha huA hai| yaha kR ti vidhimArgaprapA ke anta bhAga meM prakAzita hai| nandIzvarapUjA jayamAlA ___ isa nAma kI tIna racanAe~ haiN| eka ke kartA anantakIrti hai| dUsarI ke kartA munizubhacandra hai aura tIsarI ajJAtakartRka hai| nandIzvara udyApana yaha racanA ratnanandI kI hai isameM nandIzvaravrata kI udyApana vidhi kahI nandIzvaraudyApanapUjA yaha kRti rAjakIrti kI hai| isameM nandIzvaradvIpa kI pUjAvidhi aura udyApanavidhi donoM kA ullekha huA hai| nandIzvarapaMktipUjA yaha digambara bhaMDAra meM maujUda hai| nandIzvarapUjAvidhAna ___ yaha racanA saMskRta meM hai| ukta sabhI racanAe~ lagabhaga digambara muniyoM dvArA viracita haiN| namana aura pUjana isa kRti ke lekhaka DaoN. sudIpa jaina hai| yaha racanA hindI meM hai aura AThakhaNDoM meM vibhakta hai|' isake prathama khaNDa meM Apta pUjA, mUrtipUjA kI paraMparA, pUjanavidhi, bhakti-pUjana kyoM?, darzana-pUjana ke pA~ca stara Adi kA ullekha hai| dUsare khaNDa meM- mUlaparamparA sahamata pUjA kA svarUpa evaM usakI vidhi carcita hai| isake antargata navadhA bhakti, kRtikarma kaba kareM, Alambana kisakA le, mUla devavandanA ' yaha pustaka paropakAra TrasTa, keyAtallA lena, kolakAttA, se prakAzita hai| Page #483 -------------------------------------------------------------------------- ________________ jaina vidhi-vidhAna sambandhI sAhitya kA bRhad itihAsa/453 vidhi, pUjana-vidhi ke bheda Adi kA varNana huA hai| tIsare khaNDa meM samasAmayika dRSTi se darzana-pUjana vidhi kA nirUpaNa kiyA gayA hai| cauthe se lekara AThavA~ khaNDa pariziSTa vibhAga se yukta hai| cauthe meM arihaMta svarUpa kA, navagraha pUjana kA, paMcopacAra pUjA kA, pUjana phala kA pUjana ke aSTa dravya kA, pUjana ke lie pAtratA Adi kA tathA pratikramaNa, pratiSThA, pradakSiNA, bhAvapUjA, maNDala vidhAna kA zrAvaka ke SaT Avazyaka Adi kA aura OM hI-zrIM Adi kA varNana hai| pA~caveM-chaThe meM sandarbha grantha sUcI hai, sAtaveM meM katipaya digambara pramukha jaina pUjA-sambandhI sAhitya praNetA evaM unake grantha diye gaye haiM aura AThaveM khaNDa meM Avazyaka citramAlA dI gaI hai| nandIzvaradvIpabRhavidhAna yaha aSTama nandIzvara dvIpa meM sthita akRtrima jinAlayoM kI evaM aka trima jina pratimAoM kI parokSa ArAdhanA kA zreSTha grantha hai| yaha grantha mUlataH saMskRta meM hai kintu mahAkavi paM. jinezvaradAsajI ne isakA hindI padyAnuvAda kiyA hai aura jana sAmAnya ke lie ArAdhanA kA prazasta mArga pradAna kiyA hai| yaha grantha digambarIya paramparAnusAra racA gayA hai|' granthoM meM ullekha hai ki kArtika, phAlguna aura ASAr3ha mAha ke zuklapakSa kI aSTamI se lekara pUrNamAsI taka aSTahikA parva rahatA hai| ina parva dinoM meM asaMkhyAta deva-deviyA~, indra-indrANiyA~ nandIzvara dvIpa meM vaMdana-pUjana ke lie Ate haiM aura apanA jIvana dhanya karate haiN| prastuta grantha meM nirdeza hai ki isa vidhAna ko aSTAhika parva meM ATha varSa taka nirantara vrata karake pUrNa karanA caahie| isa vidhAna meM isakA vrata bhI kiyA jAtA hai jo 108 dina meM pUrA hotA hai| isameM 56 upavAsa aura 52 pAraNA ke dina hote haiN| yaha jJAtavya hai ki nandIzvara dvIpa kI cAroM dizAoM meM cAra aMjanagiri parvata haiN| pratyeka aMjanagiri ke cAroM konoM para eka-eka vApikA hai| pratyeka vApikA ke bIca eka-eka dadhimukha parvata hai| pratyeka dadhimukha ke cAroM konoM para do-do ratikara parvata haiN| isa prakAra eka dizA ke 13 parvatoM para 13 akRtrima jinAlaya haiM aura isa prakAra kula cAroM dizAoM meM 52 jinAlaya evaM 5616 akRtrima vizAla jina pratimAe~ haiN| 'yaha pustaka san 2003, vItarAga vANI TrasTa sailasAgara, TIkamagar3ha se prakAzita hai| Page #484 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 454 / maMtra, taMtra, vidyA sambandhI sAhitya isameM kahA gayA hai ki ina pratimAoM kA vidhipUrvaka pUjana karane se samyak darzana kI prApti hotI hai aura mokSa sukha kI pAtratA banatI hai| isa grantha meM nandIzvara dvIpa meM birAjita jinabimboM kI ArAdhanArtha jApavidhi tathA AThadinoM kI ATha tithiyoM meM karane yogya pRthak-pRthak jApamaMtra bhI diye gaye haiN| maNDala vidhAna AraMbha karane kI vidhi bhI batAI gaI hai tathA kramazaH pratyeka (52) jinAlaya kI pUjanavidhi kA nirUpaNa bhI kiyA gayA hai| navagrahavidhAna digambara muni manasukhasAgara dvArA viracita yaha kRti saMskRta evaM hindI mizrita padya bhASA meM nibaddha hai| isameM maMtroM kA ullekha bahulatA se milatA hai / yaha kRti arvAcIna pratIta hotI hai / isa kRti kA racanAkAla evaM kRti ke lekhaka kA sattA samaya jJAta nahIM hai| yaha apane nAma ke anusAra navagraha saMbaMdhI doSoM se mukta hone ke upAya prastuta karatI haiN| vastutaH isa kRti meM navagraha doSa nivAraNa sambandhI vidhi-vidhAna batAye gaye haiN| isa ke prArambha meM 'maMgalapaMcaka' diyA gayA hai unameM paMcaparameSThI padoM ko namaskAra kiyA gayA hai| usake bAda navagraha se sambandhita kaI vidhi-vidhAna diye gaye haiN| unakI saMkSipta sUcI isa prakAra hai - 1. sakalIkaraNa vidhAna 2. digbaMdhana vidhAna 3. vighnanivAraNa vidhAna 4. rakSAmaMtra vidhi 5. bhUmizuddhi vidhAna 6. rakSAbaMdhana vidhAna 7. mukuTa, hAra Adi ko dhAraNa karane kA vidhAna 8. maMgalakalaza sthApanA vidhi 6. dIpa prajvalana vidhi 10. dazadikpAla AhAna vidhi 11. laghu abhiSeka vidhi 12 tilaka vidhi 13. bhUmiprakSAlana vidhi 14. pITha prakSAlita karane kI vidhi 15. biMba ko pAdapITha para sthApita karane kI vidhi 16. zAMtidhArA vidhi 17. sUryagraha ariSTa (doSa) nivAraka zrI padmaprabhu kI aSTaprakArI pUjAvidhi evaM jApavidhi 18. candragraha ariSTa nivAraka zrI candraprabhu kI aSTaprakArI pUjAvidhi evaM jApavidhi 16. maMgalagraha ariSTa nivAraka zrI vAsupUjyaprabhu kI aSTaprakArI pUjAvidhi evaM jApavidhi 20. budhagraha ariSTa nivAraka zrI aSTajina 1. vimala 2. ananta 3. dharma 4. zAnti 5. kuMthu 6. ara 7. nami aura 8. vardhamAna kI aSTaprakArI pUjAvidhi evaM jApavidhi 21. gurugraha ariSTa nivAraka zrI aSTajina 1. RSabha 2. ajita 3. saMbhava 4. abhinandana 5. sumati 6. supArzva 7. zItala 8. zreyAMsa prabhu kI aSTaprakArI pUjAvidhi evaM jApavidhi 22. zukragraha ariSTa nivAraka zrI puSpadaMta (suvidhinAtha ) Page #485 -------------------------------------------------------------------------- ________________ prabhu kI aSTaprakArI pUjAvidhi evaM jApavidhi 23. zanigraha ariSTa nivAraka zrI munisuvratasvAmI kI aSTaprakArI pUjAvidhi evaM jApavidhi 24. rAhugraha ariSTa nivAraka zrI neminAthaprabhu kI aSTaprakArI pUjAvidhi evaM jApavidhi 25. ketugraha ariSTa nivAraka zrI mallinAthaprabhu kI aSTaprakArI pUjAvidhi evaM jApavidhi anta meM navagrahayantra, navagrahastotra evaM sarvagrahadoSanivAraNa maMtrAdi diye gaye haiN| padmAvatIdevI sahastranAma vidhAna yaha eka saMkalita racanA' hai| isakA saMkalana paM. surezakumAra jaina ne kiyA hai| yaha mukhyataH saMskRta kI padyAtmaka zailI meM hai| isameM maMtroM kA bAhulya hai / yaha kRti digambara paramparA se sambandhita hai| jaina vidhi-vidhAna sambandhI sAhitya kA bRhad itihAsa / 455 vartamAna meM jo loga apanI svArthapUrti hetu kudeva - kuguru kI upAsanA karane lage haiM aura anya mithyAtvI devI-devatA ko mAnane lage haiM una jIvoM ke lie yaha kRti adhika mUlya rakhatI hai| isa vidhAna meM padmAvatI devI ke hajAra nAmoM kI pUjA kI jAtI hai| sarvaprathama eka maMDala banAyA jAtA hai usameM dasa valaya banAte haiN| pratyeka valaya meM mantroccAraNa pUrvaka padmAvatI devI ke 100-100 nAmoM ke ardha ke sAtha pUjana karate haiN| isa vidhAna kI yahI mukhya prakriyA hai / maMDala ke bIcoM bIca valaya para 108 bAra pUjana karate haiM / yahA~ pUjana meM maMtra ke sAtha lavaMgacUrNa yA sindUra car3hAte haiM phira pratyeka valaya para 100 - 100 phala car3hAkara 1-1 mahArghya dete haiN| isa prakAra isa pUjana vidhAna meM kula 1108 arghya, 11 mahArghya hote haiN| isameM nirdeza hai ki yaha vidhAna navarAtrI meM karanA ati zreyaskara hai| isa kRti ke anta meM padmAvatIvrata karane kI vidhi evaM tatsambandhI kathA dI gaI haiN| isake sAtha hI isameM padmAvatI ke stotra, cAlIsA, AratI Adi bhI hai| jinaratnakoza (pR. 255) meM jinapUjA se sambandhita nimnAMkita kRtiyoM kA ullekha huA hai unakA upalabdha vivaraNa isa prakAra hai pUjApaMcAzikA - yaha haribhadrasUri dvArA racita hai| isa para abhayadevasUri ne eka yaha racanA acalagacchIya udayasAgarasUri kI hai| yaha ajJAtakartRka hai| isa para eka avacUrI likhI gaI hai| pUjA TIkA racI hai| pUjApaMcAzikA pUjApaMcAzikA - - 1 yaha kRti zrI 108 zivasAgara granthamAlA, zrI zAMtivIra digambara jaina saMsthAna, zrI zAMtivIra nagara (zrImahAvIrajI) se vI.saM. 2526 meM prakAzita huI hai| Page #486 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 456 / maMtra, taMtra, vidyA sambandhI sAhitya paddhati - isakI racanA saM. 1534 meM huI hai| pUjAprakaraNa yaha kRti vAcaka umAsvAti kI mAnI jAtI hai| kintu isa sambandha meM vidvAnoM meM paryApta matabheda hai ise pUjAvidhi-prakaraNa bhI kahate haiN| yaha racanA mukhyatayA anuSTupa chanda ke 16 padyoM meM nibaddha hai| isameM pUjAvidhi kA vistRta nirUpaNa huA hai| isameM dina ke pRthak-pRthak samaya meM bhinna-bhinna prakAra kI pUjAe~ kiye jAne kA ullekha hai / isake sAtha hI cakSu dRSTi ko nIce karake evaM mauna pUrvaka padmAsana meM baiThakara pUjA karane kA vidhAna bhI prastuta kiyA hai| isameM gRhacaitya kaisI bhUmi meM banAnA cAhiye, jinapratimA kI pUjA karane vAle ko kisa dizA yA kisa vidizA meM mukha karake pUjA karanI cAhie, puSpa - pUjA ke lie kauna se aura kaise puSpoM kA upayoga karanA cAhie, vastra kaise hone cAhie ityAdi para bhI prakAza DAlA gayA hai| isake atirikta nau aMga kI pUjA, aSTaprakArI pUjA tathA ikkIsa prakAra kI pUjA kA bhI nirUpaNa huA hai| saMkSepataH yaha atyanta laghu racanA hai tathApi isameM jinapUjA ke mahattvapUrNa bindu udghATita hue haiN| pUjAprakaraNa - isake karttA bhadrabAhu hai yaha saMskRta meM racita hai| pUjA vidhAna yaha racanA nemicandra kI hai tapAgacchIya pradyumnasUri ke ziSya muniyazodeva neM isakI prathama nakala vi. saM. 1208 meM kI thI / pUjA vidhAna - yaha ajJAtakartRka hai| lagabhaga yaha pUrvavat hai / pUjAvidhiprakaraNa - isake karttA AcArya jinaprabhasUri hai| yaha racanA 600 zloka parimANa hai| pUjASor3azaka - yaha racanA saMskRta meM dharmakIrti ne racI hai| pUjASTaka - isake karttA muni vijayacandra hai| - pUjASTaka isakI racanA muni padmadeva ke ziSya muni lakSmIcandra ne kI hai| pUjASTaka yaha kRti vi. saM. 1127 meM candraprabha mahattara dvArA racI gaI hai| - 2 yaha kRti baMgAla kI 'raoNyala eziyATika sosAyaTI' dvArA vi.saM. 1656 meM prakAzita sabhASya tattvArthAdhigamasUtra ke dvitIya pariziSTa ke rupa meM mudrita huI hai| isa kRti kA gujarAtI anuvAda zrI ku~varajI AnandajI ne kiyA hai vaha 'zrI jambUdvIpa samAsa bhASAntara pUjA - prakaraNa bhASAntara sahita' nAma se 'jaina dharma prasAraka sabhA, bhAvanagara' se vi.saM. 1665 meM prakAzita huA hai| udghRta - jaina sAhitya kA bRhad itihAsa bhA. 4, pR. 263 yaha pustaka pArzva bhakti maMDala, navaraMgapurA ahamadAbAda se prakAzita hai| Jain Education, International Page #487 -------------------------------------------------------------------------- ________________ jaina vidhi-vidhAna sambandhI sAhitya kA bRhad itihAsa / 457 pUjASTaka - yaha ajJAtakartRka racanA hai| pUjAsaMgraha - isameM muni rUpavijayajI kRta pUjAoM kA saMgraha hai| pUjAsaMgraha yaha kRti hindI padya meM viracita hai| isameM saMgrahita pUjAe~ zrI AtmArAmajI mahArAja kI banAI huI hai| una pUjAoM ke nAma ye haiM- 1. snAtrapUjA vidhi 2. dvAdazavrata pUjA vidhi 3. paMcakalyANaka pUjA vidhi 4. ekavIsa - prakAra pUjA vidhi 5. RSimaMDala pUjA vidhi 6. naMdIzvaradvIpa pUjA vidhi 7. navANuMprakAra pUjA vidhi anta meM upayogI evaM prAcIna stavanoM, sajjhAyoM tathA gahUliyoM kA vyApaka saMgraha diyA gayA hai| pUjAvidhisaMgraha yaha kRti gujarAtI padya meM hai| isameM saMgrahIta kI gaI pUjAe~ paM. vIravijayajI viracita hai| isameM mukhya rUpa se tIna pUjAe~ varNita haiM 1. zrI snAtra pUjA vidhi 2. zrI pArzvanAtha paMcakalyANaka pUjA vidhi 3. zrI aMtarAyakarmanivAraNa pUjA vidhi pUjAsaMgraha ( bhA. 1.2 ) yaha kRti gujarAtI padya meM' hai| isameM buddhisAgarasUrIjI racita teraha pUjAoM kI vidhiyA~ varNita haiN| isake dUsare bhAga meM vIravijayajI evaM sakalacaMdragaNi kRta pUjAe~ dI gaI haiN| una pUjAoM kA nAmollekha isa prakAra haiM 1. snAtra pUjA 2. bAraha bhAvanAoM kI pUjA 3. samyaktvavrata sahita bArahavrata pUjA 4. mahAvIrasvAmI paMcakalyANaka pUjA 5. paMcajJAna pUjA 6. aThArahapApasthAnakanivAraNa pUjA 7. navapada pUjA 8. paMcAcAra pUjA 6. bIzasthAnakapada laghupUjA 10. dazavidhi yatidharma pUjA 11. aSTakarmanivAraNa aSTaprakArI pUjA 12. vAstuka pUjA 13. mahAvIrasvAmI aSTaprakArI pUjA isa kRti ke dUsare bhAga meM ullikhita pUjAe~ ye haiM 1. paM. vIravijayajI kRta - snAtra pUjA vidhi 2. paMcakalyANaka pUjA vidhi 3 . bArahavrata pUjA vidhi 4. aMtarAyakarmanivAraNa aSTaprakArI pUjA vidhi, 5. sakalacandragaNikRta satrahabhedI pUjA vidhi, 7. paM. padmavijayajIkRta - navapada pUjA vidhi 1 yaha pustaka jaina zve. mUrtipUjaka TrasTa - mahuDI se vi.saM. 2056 meM prakAzita huI hai| Page #488 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 458/maMtra, taMtra, vidyA sambandhI sAhitya pUjAsaMgraha yaha kRti gujarAtI padya meM hai| isa kRti meM vijayakamalasUrI ke ziSya muni labdhivijaya dvArA viracita pUjAoM kA saMgraha kiyA gayA hai| ye pUjAe~ Atmazuddhi kI dRSTi se atyanta upayogI haiN| sAtha hI ye tapAgacchIya paramparA meM vizeSa pracalita haiN| isameM ullikhita pUjA vidhiyoM kA nAma nirdeza isa prakAra haiM - 1. zrI mahAvIrasvAmI snAtra pUjA vidhi 2. zrI navatattva pUjA vidhi- isameM aSTaprakArI pUjA kA krama nimna hai- 2.1 prathama jIvatattva meM jalapUjA vidhi 2.2 dvitIya ajIvatattva meM caMdanapUjA kI vidhi 2.3 tRtIya puNyatattva meM puSpapUjA vidhi 2.4 caturtha pApatattva meM dhUpapUjA vidhi 2.5 paMcama Azravatattva meM dIpakapUjA vidhi 2.6 SaSTama saMvaratattva meM akSatapUjA vidhi 2.7 saptama nirjarAtattva meM naivedyapUjA vidhi 2.8 aSTama baMdhatattva meM phalapUjA vidhi 2.6 navama mokSatattva meM sarvArgha pUjA vidhi 3. paMcajJAna kI pUjA vidhi 4. tattvatrayI (deva, guru, dharma) kI aSTadravya pUjA vidhi 5. paMcamahAvrata kI pUjA vidhi- yahA~ pratyeka mahAvrata kI ArAdhanA nimitta aSTaprakArI pUjA karane kA nirdeza hai| 6. aSTaprakArI pUjA vidhi 7. bAraha bhAvanA kI pUjA vidhi- yahA~ prathama anitya bhAvanA meM nhavaNa pUjA, azaraNa bhAvanA meM vilepana pUjA, saMsAra bhAvanA meM vAsacUrNa pUjA, ekatva bhAvanA meM puSpamAla pUjA, anyatva bhAvanA meM dIpaka pUjA, azuci bhAvanA meM dhUpa pUjA, Azrava bhAvanA meM puSpa pUjA, saMvara bhAvanA meM aSTamaMgala pUjA, nirjarA bhAvanA meM akSata pUjA, lokasvabhAva bhAvanA meM darpaNa pUjA, bodhidurlabha bhAvanA meM naivedya pUjA aura dharma bhAvanA meM phala pUjA karanI caahie| pUjana-pATha-pradIpa __ yaha saMgraha kRti hai| isameM kula 38 pUjAoM, bhaktAmara Adi stotra pAThoM aura cAlIsA Adi vividha upayogI sAmagrI kA saMkalana huA hai| isameM ullikhita pUjAe~ ye haiM - 1. nityaniyama pUjA 2. devazAstraguru siddhapUjA (bAlAprasAda kRta) 3. devazAstra guru pUjA 4. zrI bIsatIrthakara pUjA 5. zrI akRtrima caityAlaya pUjA 6. siddha pUjAtIna prakAra kI kahI gaI haiM 7. samuccayacaubIsI pUjA 8. zrI AdinAthajina pUjA 2 yaha kRti vi.saM. 1680 meM narottamadAsa rIkhabacaMda lADavA zerI, rAdhanapura ne prakAzita kI hai| ' (ka) isa kRti kA sampAdana paM. hIrAlAlajI jaina ne kiyA hai| (kha) isakA prakAzana san 1968 meM zrI zAstra svAdhyAyazAlA, zrI pArzvanAtha di. jaina mandira, barphakhAne ke pIche dillI se huA hai| Page #489 -------------------------------------------------------------------------- ________________ jaina vidhi-vidhAna sambandhI sAhitya kA bRhad itihAsa / 459 6. zrI candraprabha jina pUjA rAmacandrakRta 10. zrI zAntinAthajina pUjAbakhtAvarasiMhakRta 11. zrI pArzvanAthajina pUjA - bakhtAvarasiMhakRta 12. zrI mahAvIrajina pUjA 13. zrI saptarSi pUjA 14. zrI nirvANakSetra pUjA 15. paMca bAlayati pUjA 16. zrI padmaprabhajina pUjA 17. zrI candraprabha jinapUjA 18. zrI vAsupUjyajina pUjA 16. zrI kunthunAthajina pUjA 20. zrI arahanAthajina pUjA 21. zrI mallinAthajina pUjA 22. zrI neminAtha jina pUjA 23. zrI solahakAraNa pUjA 24. zrI paMcameru pUjA 25. zrI nandIzvaradvIpa pUjA 26. zrI dazalakSaNadharma pUjA 27. zrI ratnatraya pUjA 28. zrI samyagdarzana pUjA 26. zrI samyagjJAna pUjA 30. zrI samyakcAritra pUjA 31. zrI kSamAvANI pUjA 32. zrI nirvANakSetra pUjA ( bRhad ) 33. zrI RSimaNDala pUjA 34. zrI akaMpanAcArya pUjA 35. zrI viSNukumAramuni pUjA 36. zrI ravivrata pUjA 37. zrI navagraha pUjA 38. zrI caturviMzati jina pUjA isake sAtha zAMtipATha kI zAstrokta vidhi, visarjana vidhi, dIpAvalI pUjana vidhi, naI bahiyoM kI muhUrta vidhi, sarasvatI pUjA vidhi Adi bhI varNita hai| ukta pUjAe~ digambara paramparAnusAra racI gaI haiN| pUjAvalI yaha kRti mUlataH hindI padya meM racita hai|' isameM pRthak-pRthak AcAryoM evaM muniyoM dvArA viracita pUjAoM kA saMgraha kiyA gayA hai| ye pUjAe~ prAyaH kharataragacchIya AcArya evaM muniyoM kI racI huI haiN| una pUjAoM ke nAma ye haiM 1. snAtra pUjA - zrI devacandrakRta 2. aSTaprakArI pUjA - zrI devacandrakRta 3. satrahabhedI pUjA- zrI sAdhukIrti muni kRta 4. aTThAIsalabdhipUjA - lUMkAgacchIya rUpaRSijIkRta 5. navapada pUjA 6. vimalAcala pUjA - muni sumati maNDana rcit| 7. nandIzvaradvIpa pUjA - samayasuMdara ke ziSya pAThaka munizivacaMdakRta / 8. RSimaNDala pUjA - muni zivacaMdakRta / 6. sametazikhara pUjA - muni bAlacaMdrakRta 10. paiMtAlIsa Agama pUjA - muni RSisArakRta 11 viMzatisthAnaka pUjA - jinaharSa sUrikR ta 12. ekaviMzatividyA pUjA- pAThaka zivacaMdakRta 13. dAdA gurudeva kI aSTa prakArI pUjA vidhi 14. paMcakalyANaka pUjA aadi| isameM sAtha hI prabhu kI AratI, dAdAguru kI AratI, navapada kI AratI Adi bhI dI gaI haiN| 1 yaha pustaka vi.saM. 1632 meM murzidAbAda, ajImagaMja se prakAzita huI hai| - Page #490 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 460/maMtra, taMtra, vidyA sambandhI sAhitya paiMtAlIsaAgamamahApUjanavidhi ___ yaha kRti tapAgacchIya zrI vijayadevasUri ke santAnIya zrI padmavijaya ke ziSya zrI rUpavijaya dvArA racita hai| yaha mahApUjana gujarAtI bhASA meM racA gayA hai| vartamAna meM isa mahApUjana kA pracalana adhika bar3ha rahA hai| isa pUjana meM paiMtAlIsa Agama granthoM kI sthApanA karake pratyeka Agama kI zloka, chaMda aura r3hAla ke sAtha aSTaprakArI pUjA kI jAtI hai| isa mahApUjana ko prArambha karane ke pUrva caMdaravA, toraNa, pUMThIyA sahita eka maMDapa taiyAra karanA cAhie athavA upAzrayAdi meM sthAna kI suvidhA ho to vahA~ 45 caMdaravA, pUMThIyA bAMdhane caahie| AgamasUtra rakhane ke lie ar3hI phUTa U~cI TebaleM rakhanI caahie| pratyeka Tebala para eka-eka ThavaNI aura rumAla (sUtra DhaMkane ke lie) rakhanA caahie| yahA~ dhyAtavya hai ki paiMtAlIsa Agama kI mahApUjana prArambha karane ke pahale kuMbha sthApanA, dIpaka sthApanA, bhUmizuddhi, sakalIkaraNa nyAsa, karanyAsa, AtmarakSA, choTikA nyAsa, kSetrapAla pUjana, pITha sthApanA, yaMtrasthApanA, pA~ca prakAra kI mudrA aura prArthanA ityAdi kaI vidhAna sampanna kiye jAte haiN| isake pazcAt paiMtAlIsa Agama kI pUjA prArambha hotI hai| isa kRti ke bAraha saMskaraNa nikala cuke haiM, yaha terahavA~ saMskaraNa hai| isakA saMkalana muni dIparatnasAgara ne kiyA hai| isa pUjA kA samApana hone para solaha vidyAdeviyoM kA pUjana karate haiN| paMcAmRta dvArA pA~cajJAna kA snAtra karate haiM tathA caityavaMdana vidhi, 108 dIpaka kI AratI aura zAMtikalaza vidhi bhI karate haiN| paMcamerunandIzvaravidhAna yaha kRti mukhyataH hindI padya meM racita hai| isameM mantroM kA bahalatA ke sAtha prayoga huA hai| yaha vidhAna kavi paM. TekacaMda viracita hai| yaha kRti digambara paramparA se sambaddha hai| isa pustaka ke prArambha meM vrata kA mAhAtmya arthAta paMcameru jinapUjana kA udyApana batalAyA gayA hai isake sAtha hI paMcameru kI sthApanA vidhi kA ullekha kiyA gayA hai| isake pazcAt 1. sudarzanameru 2. vijayameru 3. acalameru 4. mandarameru aura 5. vidyunmAlimeru ina pA~coM se sambandhita jina bimboM kI arghapUrvaka pUjana vidhi kahI gaI haiN| isa kRti ke dUsare bhAga meM nandIzvaradvIpa kI pUjana vidhi kA varNana hai isameM kramazaH pUrva dizA ke jinAlaya, dakSiNa dizA ke jinAlaya, pazcima dizA ke .2 yaha kRti Agama zruta prakAzana, ahamadAbAda, ne vi.saM. 2054 meM prakAzita kI hai| ' isa kRti kA prakAzana vI.saM. 2516 meM sarala jaina grantha bhaNDAra, jabalapura se huA hai| Page #491 -------------------------------------------------------------------------- ________________ jaina vidhi-vidhAna sambandhI sAhitya kA bRhad itihAsa/461 jinAlaya evaM uttara dizA ke jinAlaya ke jinabimboM kI pUjA karane kA nirdeza hai| aisA kRtiyA~ atyalpa dekhane ko milatI hai| paMcaparameSThIvidhAna yaha racanA prAyaH hindI padya meM hai| isake racayitA rAjamala pavaiyA hai| isa kRti meM prArambhika kRtya ke sAtha arihaMta, siddha, AcArya, upAdhyAya aura sAdhu ina pAMca parameSThiyoM kI pUjA karane kA vidhi pUrvaka ullekha huA hai| eka paMcaparameSThI vidhAna kavivara TekacandajI kRta hai, jo sarvAdhika pracalita hai| paMcAmRtabhiSeka pATha muni vimalasAgarajI dvArA saMkalita yaha racanA saMskRta gadya-padya mizrita haiN| arihanta pUjA-aSTaka marAThI bhASA meM diyA gayA hai| isameM paMcAmRta abhiSeka kI vidhi ke sAtha-sAtha zAntimaMtra, bRhad zAnti maMtra bhI diye gaye haiN|' yadi tulanA kI dRSTi se kaheM to zvetAmbara paramparA ke anusAra jo laghuzAMti aura bRhadazAnti pATha haiM usI ke samakakSa digambara paramparA meM zAntimaMtra aura bRhadazAntimantra hai| donoM paramparAoM ke pATha mantroM meM zabda va artha kI dRSTi se kAphI kucha samAnatA bhI dRSTigata hotI hai| bRhatsnAtravidhi yaha racanA 1300 zloka parimANa hai| isameM bRhatsnAtravidhi kA nirUpaNa huA hai yaha isa kRti ke nAma se spaSTa ho jAtA hai|' bRhadhavanavidhi isake kartA zrI nemicandra hai| bRhada-pUjAsaMgraha yaha kRti vividha prakAra kI pUjA vidhiyoM se sambandhita hai| yaha hindI padya meM nirmita hai| isa kRti meM ullikhita pUjAe~ kharataragaccha paramparA ke AcAryoM evaM muniyoM dvArA racI gaI hai| prastuta kRti kI saMgrahita pUjAe~ evaM usakI vidhi kA sUcIkrama nimnAMkita hai1. zrI snAtrapUjA evaM usakI vidhi- zrI devacaMdrakRta 2. aSTaprakArI pUjA-vidhi 3. 2 prakA. akhila bhAratIya jaina yuvA phaiDarezana e-4, bApUnagara, jypur| ' prakA. bhAratavarSIya anekAnta vidvat prissd| 2 jinaratnakoza pR. 286 3 yaha pustaka kalakattA se prakAzita hai| Page #492 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 462 / maMtra, taMtra, vidyA sambandhI sAhitya zrI navapada pUjA-vidhi 4. zrI paMcaparameSThI pUjA vidhi - zrI harSasUrikRta 5. zrI viMzasthAnaka pUjA vidhi - zrI harSasUrikRta 6. pAMcajJAna pUjA vidhi 7. zrI paMcakalyANaka pUjA vidhi - zrI bAlacandraupAdhyAyakRta 8. zrI RSimaNDala pUjAvidhi - zrI harSasUrikRta 6. zrI satarahabhedI pUjAvidhi - sAdhukIrti gaNikRta 10. zrI bArahavrata pUjA-vidhi - paNDita kapUracandajIkRta 11 zrI ratnatraya ArAdhanA pUjA vidhi- zrI kavIndrasAgara sUrikRta 12. zrI pArzvanAthaprabhu pUjA vidhi - zrI kavIndrasAgarasUri kRta 13. zrI mahAvIrasvAmI pUjA vidhi - muni caturasAgarakRta 14. zrI zAsanapati pUjA vidhi - muni caturasAgarakRta 15. zrI siddhAcalajI pUjAvidhizrI suguNacandropAdhyAyakRta 16. zrI sammetazikharagiri pUjA vidhibAlacandropAdhyAyakRta 17. prathama dAdA jinadattasUri pUjA - zrI harisAgarasUrikRta 18. dvitIya dAdA jinacandrasUri pUjA - zrI harisAgarasUrikRta 16. tRtIya dAdA jinakuzalasUri pUjA - zrI harisAgarasUrikRta 20. caturtha dAdA jinacandrasUri pUjAzrI hrisaagrsuurikRt| spaSTataH mUrtipUjaka paramparA meM vibhinna prakAra kI pUjAe~ pracalita haiM tathA mahApUjana ke nAma se pUjAvidhi kA pracalana uttarottara bar3hatA jA rahA hai / bRhada vidhAnasaMgraha yaha bhI eka saMkalita saMgraha hai|' isameM dasa prakAra ke pUjA vidhAnoM kA saMkalana kiyA gayA hai| ye vidhAna prAyaH hindI padya meM hai| sAtha hI isameM mantra prayoga kI bahulatA hai| isameM varNita pUjA vidhAnoM kA saMkSipta vivaraNa isa prakAra haiM 1. navagrahaariSTanivArakavidhAna isa vidhAna meM kula 10 pUjAe~ hotI haiN| nau pUjA navagraha kI zAMti ke lie evaM eka samuccaya pUjA hotI hai| isa vidhAna kA varNana alaga se kiyA gayA hai| 2. karmadahanavidhAna ATha karmoM kI 148 karma prakRtiyoM ke nAza ke lie isa vidhAna kI racanA huI hai| isa vidhAna meM 6 pUjAe~ hotI haiN| isameM karmadahana vidhAna kI jAya vidhi bhI batalAI gaI hai| 3. paMcakalyANakavidhAna pratyeka tIrthaMkara ke 5-5 kalyANaka hote haiN| inakI alaga-alaga pUjA karanA paMcakalyANaka pUjana vidhAna kahalAtA hai| yaha vidhAna prAyaH vedI pratiSThA, paMcakalyANaka pratiSThA, mandira zuddhi Adi avasaroM para kiyA jAtA hai| 4. paMcaparameSThIpUjAvidhAna - pUjya vyaktiyoM meM sarvottama pUjya paMca parameSThI hote 9 yaha kRti zrI seThI bandhu zrI vIra pustaka mandira zrI mahAvIra jI (rAja.) se prakAzita hai| Page #493 -------------------------------------------------------------------------- ________________ haiN| isa pUjana vidhAna meM inhIM paMca parameSThiyoM ke 143 guNoM kA varNana kiyA gayA hai / digambara paramparA meM arihaMta bhagavAna ke 46 guNa, siddha ke 8, AcArya ke 36, upAdhyAya ke 25 aura sAdhu ke 28 guNa mAne gaye haiN| jaina vidhi-vidhAna sambandhI sAhitya kA bRhad itihAsa / 463 5. RSimaNDalavidhAna yaha vidhAna maMtra zAstra se sambandhita hai| isa maMtra vidhAna ke mAdhyama se sabhI prakAra ke manoratha saphala hote haiN| sarva prakAra kI Adhi-vyAdhi-bhaya- upadrava - kaSTa Adi kA nAza hotA hai| 6. sammedazikharavidhAna- isa kSetra se vartamAna caubIsI ke bIsa tIrthaMkara mokSa padhAre the| ataH vahA~ bIsa TraMkoM kA nirmANa huA hai| isa vidhAna meM pratyeka TraMka kI pUjA evaM yahA~ se mokSa jAne vAle jIvoM kI saMkhyA batalAyI gaI hai| 7. causaThaRddhividhAna yaha vidhAna digambara jaina samAja meM adhika pracalita hai| yaha vidhAna iSTa-viyoga, aniSTa-saMyoga rogAdi kI zAnti Adi ke lie kiyA jAtA hai| isakA dUsarA nAma zAntimaNDalapUjanavidhAna bhI hai| isameM ATha RddhiyoM ke causaTha argha car3hAte haiM / - 8. paMcamerUpUjanavidhAna - jaMbUdvIpa ke bIca meM eka lAkha yojana U~cA eka gola parvata hai| jisakA nAma sudarzanameru hai / dhAtakIkhaNDa dvIpa meM pUrva tathA pazcima dizA meM 84-84 hajAra yojana U~ce do parvata haiN| isI prakAra puSkaradvIpa meM bhI donoM dizAoM meM utane hI bar3e do parvata haiN| una pA~coM hI meru parvatoM ke Upara 'pAMDuka' nAma kA vana haiM vahA~ 'pANDuka zilA' hai jisa para tIrthaMkara bhagavantoM kA janmAbhiSeka karate haiN| yahA~ kula cAra vana hai| ina cAroM vanoM ke cAroM dizAoM meM parvata bane hue haiN| pratyeka parvata ke cAroM dizAoM meM eka-eka caityAlaya hone se pratyeka parvata para solaha caityAlaya haiM ataH pA~ca parvatoM ke kula 80 caityAlaya hote hai / isa vidhAna ke mAdhyama se una caityAlayoM meM birAjamAna pratimAoM kI pUjA kI jAtI hai / 6. nandIzvaradvIpavidhAna - jambUdvIpa se AThavA~ dvIpa nandIzvara hai / usa dvIpa ke cAroM dizAoM meM kAle raMga ke 84-84 hajAra yojana U~ce aMjanagiri nAma ke gola parvata haiN| una parvatoM ke cAroM aura eka-eka lAkha yojana laMbI caur3I cAra-cAra bAvar3iyA~ haiM una jhIloM (bAvar3I ) meM dasa-dasa hajAra yojana U~ce eka-eka dadhimukha nAmaka sapheda gola parvata haiM tathA una jhIloM ke bAharI do-do konoM para eka-eka hajAra yojana U~ce lAlaraMga ke ratikara nAma ke do-do gola parvata haiM yAni pratyeka dizA meM eka aMjanagiri, cAra dadhimukha aura ATha ratikara isa prakAra kula teraha - teraha parvata haiN| cAroM dizAoM meM kula 52 parvata haiN| ina pratyeka parvatoM para eka - eka akRtrima jina maMdira haiM unameM 108 - 108 ratnamaya pA~casau-pA~ca sau dhanuSa avagAhana kI manohara pratimAe~ haiN| ina nandIzvaradvIpa para kArtika, phAlguna Page #494 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 464/maMtra, taMtra, vidyA sambandhI sAhitya aura ASAr3ha mAsa kI zuklA aSTamI se pUrNimA taka 8-8 dina deva-indra jAkara bar3e utsava ke sAtha pUjana karate haiN| isa paramparA kA anukaraNa karate hue yahA~ bhI ukta tInoM mahinoM ke antima ATha dinoM meM yaha pUjana kiyA jAtA hai| 10. kalikuNDapArzvanAtha pUjA - yaha pUjana kalikuNDapArzvanAtha kI ArAdhanA nimitta kiyA jAtA hai isa atizaya yukta pratimA kI pUjA karane se sabhI prakAra ke vighna vipatti roga Adi miTa jAte haiN| ratnatrayavidhAna yaha racanA paM. AzAdhara kI hai| ise ratnatrayavidhi' bhI kahate haiN| isakA ullekha AzAdharajI ne dharmAmRtagrantha kI prazasti meM kiyA hai| rAjapraznIyasUtra jaina upAMga sUtroM meM isakA dUsarA sthAna rahA huA hai| yaha prAkRta gadya meM racita hai| isakA zloka parimANa 2120 hai| mUlataH yaha grantha do bhAgoM meM vibhakta hai| isake prathama vibhAga meM 'sUryAbha' nAmaka deva zramaNa bhagavAna mahAvIra ke samakSa upasthita hotA hai aura vaha vividha prakAra ke nATakoM kA pradarzana karatA hai| dvitIya vibhAga meM kezI kumAra zramaNa ke sAtha rAjApradezI kA jIva ke astitva aura nAstitva ko lekara madhura saMvAda prastuta hai| ___isase bhI bar3hakara hame isa sUtra meM sarvaprathama jinapUjA karane kA ullekha milatA hai| isase pUrva jJAtA dharmakathAsUtra ke saMkSipta ullekha ke sivAya isa viSaya kI koI carcA parilakSita nahIM hotI haiN| rAjapraznIyasUtra' meM sUryAbhadeva dvArA kI gaI jinapUjA kA varNana isa prakAra hai- 'sUryAbhadeva ne vyavasAya sabhA meM rakhe hue pustakaratna ko apane hAtha meM liyA, hAtha meM lekara use kholA, kholakara use par3hA aura par3hakara dhArmika kriyA karane kA nizcaya kiyA, nizcaya karake pustaka ratna ko vApasa rakhA, rakhakara siMhAsana se uThA aura nandA nAmaka puSkariNI para aayaa| phira nandA puSkariNI meM praveza hokara usane apane hAtha-pairoM kA pakSAlana kiyA tathA Acamana kara pUrNarUpa se svaccha aura zucibhUta hokara svaccha zveta jala se bharI huI zRMgAra (jhArI) tathA usa puSkariNI meM utpanna zatapatra evaM sahana patra kamaloM ko grahaNa kiyaa| phira vahA~ se calakara jahA~ siddhAyatana (jinamaMdira) thA, vahA~ aayaa| ___ usameM pUrvadvAra se praveza karake jahA~ devachandaka aura jinapratimA thI ' (ka) rAjapraznIya sUtra 168-200 (kha) AdhAra jainadharma aura tAntrika sAdhanA- DaoN. sAgaramala jaina, pR. 58-56 Page #495 -------------------------------------------------------------------------- ________________ jaina vidhi-vidhAna sambandhI sAhitya kA bRhad itihAsa/465 vahA~ Akara jinapratimAoM ko praNAma kiyaa| usake bAda lomamayI pramArjanI hAtha meM lii| usa pramArjanI se jinapratimA ko pramArjita kiyaa| pramArjita karake sugandhita jala dvArA una jinapratimAoM kA prakSAlana kiyaa| phira una para gozIrSa caMdana kA lepa kiyaa| gozIrSa caMdana kA lepa karane ke pazcAt unheM suvAsita vastroM se pauNchaa| usake bAda jina pratimAoM ko akhaNDa devadUSya yugala phnaayaa| phira puSpamAlA, gaMdhacUrNa evaM AbhUSaNa cddh'aaye| tadanantara nIce laTakatI lambI-lambI gola mAlAe~ phnaayiiN| paMcavarNa ke puSpoM kI varSA kii| phira jinapratimAoM ke samakSa vibhinna citrAMkana kiye evaM zveta tanduloM se aSTamaMgala kA Alekhana kiyaa| usake pazcAt jina pratimAoM ke samakSa dhUpa ko pragaTa kiyaa| tatpazcAt vizuddha, apUrva, arthayukta 108 chandoM se bhagavAna kI stuti kii| stuti karane ke bAda sAta-ATha paira pIche httaa| pIche haTakara bA~yA ghuTanA U~cA kiyA tathA dAyA~ ghuTanA jamIna para jhukAkara tIna bAra mastaka pRthvItala para nmaayaa| phira mastaka U~cA karake donoM hAtha jor3akara mastaka para aMjali karake 'namotthuNaM arahantANa-ThANaM saMpattANaM' nAmaka zakrastava kA pATha kiyaa| isa prakAra arhanta aura siddha bhagavAn kI stuti karane ke bAda jinamaMdira ke madhya bhAga meM aayaa| use pramArjita kara divya jaladhArA se siMcita kiyA aura gozIrSa caMdana kA lepa kiyA tathA puSpasamUhoM kI varSA kii| tatpazcAt usI prakAra usane mayUrapicchi se dvArazAkhAoM, putaliyoM evaM vyAloM ko pramArjita kiyaa| phira unakA prakSAlana kara unako caMdana se arcita kiyA tathA dhUpakSepa karake puSpa evaM AbhUSaNa cddh'aaye| isI prakAra sUryAbhadeva ne maNipIThikAoM evaM unakI jinapratimAoM kI, caityavRkSa kI tathA mahendra-dhvajA kI pUjA-arcanA kii| isa vivaraNa se spaSTa hotA hai ki rAjapraznIyasUtra kAla meM mantroM ke atirikta jinapUjA kI eka suvyavasthita prakriyA nirmita ho cukI thii| anumAnataH isI prakAra kA vivaraNa varAMgacaritta ke 23 veM sarga meM bhI upalabdha hotA hai| laghupayAvatImaMDalaArAdhanAvidhi - isa kRti kA Alekhana kunthusAgarajI ne kiyA hai| yaha prAyaH hindI padya meM hai| isameM jinazAsanarakSikA padmAvatIdevI kI ArAdhanAvidhi-vandanAvidhi, maMDalavidhi evaM pUjAvidhi kahI gaI hai| vastutaH yaha kRti padmAvatIdevI ke pUjA vidhAna se sambaddha hai| isa vidhAna ke samaya kramazaH ye anuSThAna kiye jAte haiMghaTayAtrA, dhvajAropaNa, aMkurAropaNa, saMdhyAvaMdana, pUjAmukha, sakalIkaraNa, mahAmaMDalArAdhanA, yajJadIkSA, bhUmizodhana, maMDapapratiSThA, jApyAnuSThAna, Page #496 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 466 / maMtra, taMtra, vidyA sambandhI sAhitya paMcAmRta abhiSeka, navadevatApUjA, zrI pArzvanAthapUjA, zrI dharaNendrapUjA, padmAvatIpUjA, padmAvatIsahasranAma mahAarghyapUjA antyanaanuSThAna, havana, rathacAlana, vrataniSThApana, tithi, graha, yakSa-yakSI argha Adi / isameM pArzvanAtha stotra, padmAvatI stotra, cAlIsA, AratI, maMtra sAdhanA Adi aneka viSaya saMgrahita haiN| isameM padmAvatImaMDalavidhAnayantra, gaNadhara, sAmAnyakevalI aura tIrthaMkara ke havana kuMDa, 108 aura 1008 kalaza racanAyantra tathA pUjana sAmagrI bhI dI gayI hai|' niHsaMdeha yaha vaidhAnika racanA sArabhUta sAmagrI saMyukta hai| vividhapUjAsaMgraha (sacitra) (bhAga 1 se 7 taka ) yaha saMgraha gujarAtI padya meM hai| isameM paM. vIravijayajI, rUpavijayajI, padmavijayajI, yazovijayajI, AtmArAmajI, buddhisAgarajI Adi ke dvArA racI gaI pUjAoM kA saMkalana kiyA gayA hai| ye sabhI pUjAe~ vartamAna meM pracalita haiN| ina pUjAoM ke racayitA tapAgacchIya paramparA ke anuvarttaka AcArya evaM muni rahe haiN| ye pUjAe~ tapAgacchIya paramparA meM vizeSa pracalita haiN| yaha kRti sacitra hai| isameM 21 ke lagabhaga citra diye gaye haiN| isake sAtha hI isameM saMkalita pUjAoM ko sAta bhAgoM meM vibhakta kiyA gayA hai| vaha vivaraNa saMkSepa meM isa prakAra hai prathama bhAga- isameM kula gyAraha pUjAe~ dI gaI haiM unameM Adi kI cAra pUjAe~ snAtrapUjA se sambandhita hai kintu unake racayitA bhinna-bhinna haiM / ve cAroM pUjAe~ kramazaH vIravijaya, kavidevapAla, upA. devacandra evaM rUpavijayajI dvArA racita hai| isake anantara pA~cavI zAMtinAthakalazavidhi, chaThI aSTaprakArIpUjA, sAtavIM paMcakalyANapUjA, AThavIM navANuM prakAra kI pUjA, nauMvI dvAdazavratapUjA, dazavIM paiMtAlIsa AgamapUjA, gyArahavIM causaTha prakArIpUjA haiN| ye sabhI pUjAe~ zrI vIravijayajIkRta haiN| dvitIya bhAga - isa bhAga meM chaha pUjAe~ varNita haiM unameM se nimna cAra pUjAe~ rUpavijayajI kRta haiM - 1. paMcakalyANaka kI pUjAvidhi evaM paMcakalyANaka pUjA 2. paMcajJAna kI pUjAvidhi evaM paMcajJAna pUjA 3. bIzasthAnaka kI pUjAvidhi evaM bIzasthAnaka pUjA 4. paiMtAlIsa Agama kI pUjA 5. aSTaprakArI pUjA- do prakAra kI dI gaI haiN| eka devavijayajI kRta hai tathA dUsarI uttamavijayajI racita hai| tRtIya bhAga- yaha bhAga nau prakAra kI pUjA-vidhi se samanvita hai| unake nAmollekha nimnAMkita haiM - 1. bIzasthAnakatapa prakAra kI pUjAvidhi evaM bIzasthAnakatapa pUjA 9 prakA. zrI pArzvanAtha digambara jaina maMdira TrasTa nAlAsopArA, muMbaI / 2 yaha kRti vi.saM. 1676 meM, meghajI - hIrAjI bukaselara pAyadhunI, muMbaI se prakAzita huI hai| Page #497 -------------------------------------------------------------------------- ________________ jaina vidhi-vidhAna sambandhI sAhitya kA bRhad itihAsa/467 zrI vijayalakSmIsUrikRta 2. ekavIza prakAra kI pUjA- sakalacaMdraupAdhyAyakRta 3. satraha-bhedI kI pUjAvidhi evaM satrahaprakArI pUjA- sakalacaMdraupAdhyAyakRta 4. satrahabhedI pUjA- megharAjamunikRta 5. navapada kI pUjAvidhi evaM navapada pUjAyazovijaya upAdhyAyakRta 6. navapada pUjA- padmavijayajIkRta 7. naMdIzvaradvIpa pUjAdharmacaMdrajIkRta 8. aSTApada kI pUjAvidhi- dIpavijayajIkRta 6. paMcatIthI kI pUjAvidhi evaM paMcatIthI pUjA- uttamavijayajIkRta caturtha bhAga- isameM chaH prakAra kI pUjAoM kA ullekha haiN| unameM 1. aSTaprakArI pUjA 2. navapada pUjA 3. satrahabhedI pUjA 4. bIzasthAnaka pUjA- ye cAra pUjAe~ AtmArAmajI kRta haiN| 5. vAstuka pUjA- buddhisAgarajIkRta hai| aura 6. aSTaprakArI pUjA- kuMvaravijayajIkRta hai| isa bhAga ke anta meM aSTaprakArIpUjA ke dohe, navaaMgapUjA ke dohe, ar3hIsauM abhiSeka evaM AratI Adi bhI saMgrahita haiN| paMcama bhAga- yaha bhAga pAMca prakAra kI pUjAoM se yukta hai| unameM 1. paMcakalyANaka pUjA- vijayarAjendrasUri racita hai, 2. neminAtha prabhu kI 108 prakArI pUjAhaMsavijayajIkRta hai| 3. paMcatIrtha pUjA- vallabhavijaya viracita hai 4. dazavidha yatidharma pUjA- gaMbhIravijayajIkRta hai 5. dAdAgurudeva pUjA- muni rAmaRddhisAra kRta SaSTama bhAga- isa bhAga meM buddhisAgarajI kRta mahAvIrajanmakalyANaka pUjA dI gaI saptama bhAga- isa bhAga ke antargata ahamadAbAda evaM pATaNa (gujarAta) meM bane hue jinAlayoM ke mUlanAyaka tathA jinAlayoM kA itihAsa varNita hai| spaSTataH yaha kRti pUjA karane vAle evaM pUjA karAne vAle ArAdhakoM kI dRSTi se bahumUlya hai| vividhapUjAsaMgraha yaha eka saMkalita kRti hindI padya meM nibaddha hai|' isameM mukhya rUpa se vijayAnandasari, vallabhasari evaM haMsavijayajI dvArA racI gaI pUjAe~ ullikhita haiN| yaha kRti racanAkAroM kI apekSA se tIna bhAgoM meM vibhakta hai| inameM kula 26 pUjAe~ vidhisahita dI gaI haiN| vibhAgIkaraNa ke AdhAra para isakI viSayasUcI isa prakAra hai - ' yaha pustaka jesaMgabhAI choTAlAla sutarIyAlUsAbAr3A, ahamadAbAda ne, vI.saM. 1984 meM prakAzita Page #498 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 468 / maMtra, taMtra, vidyA sambandhI sAhitya prathama bhAga- isa prathama bhAga meM AtmArAmajI vijayAnandasUri racita pA~ca pUjAe~ dI gaI haiM una pUjAoM ke nAma ye hai- 1. snAtra pUjAvidhi 2. aSTaprakArI pUjAvidhi 3. navapada pUjAvidhi 4. satrahabhedI pUjAvidhi 5. bIzasthAnaka pUjAvidhi dvitIya bhAga- isa dUsare bhAga meM muni haMsavijayajI kRta do pUjAe~ saMkalita haiN| ve nimna haiM 1. giranAramaMDana zrI neminAtha kI 108 prakArI pUjA 2. sametazikharaviMzati jinapUjA tRtIya bhAga- isa bhAga meM unnIsa prakAra kI pUjAoM kA saMgraha hai ve vijayavallabhasUri dvArA viracita haiN| unake nAma ye haiM- 1. paMcaparameSThI pUjAvidhi 2. paMcatIrthI pUjAvidhi 3. zrI Adizvara paMcakalyANaka pUjAvidhi 4. zrI zAMtinAtha paMcakalyANaka pUjAvidhi 5. pArzvanAthaprabhu paMcakalyANaka pUjAvidhi 6. mahAvIra prabhu paMcakalyANa pUjAvidhi 7. aSTApadatIrtha pUjAvidhi 8. naMdIzvaradvIpatIrtha pUjAvidhi 6. ninyAnaveM prakArI pUjAvidhi 10. ekabIsaprakArI pUjAvidhi 11. RSimaMDala pUjAvidhi 12. paMcajJAna pUjAvidhi 13. samyagdarzana pUjAvidhi 14. samyak cAritra ( brahmacaryavrata ) pUjAvidhi 15. ekAdazagaNadhara pUjAvidhi 16. dvAdazavrata pUjAvidhi 17. caudaharAjaloka pUjAvidhi 18. saMkSiptA - STakaprakArI pUjAvidhi / 16. AratI, maMgaladIpaka, lUNa utArane kI vidhi / isa bhAga ke anta meM pauMkhaNAvidhi, zAMtinAtha - pArzvanAtha prabhu kI AratI, Adi kA bhI ullekha hai| isa kRti ke sambandha meM vizeSa yaha hai ki isa pustaka kI prastAvanA jJAnagarbhita hai| usameM kaI viSayoM para prakAza DAlA gayA hai| mukhyataH ukta pUjAoM kI racanA karane vAle guru bhagavantoM kA saMkSipta paricaya diyA gayA hai| isake sAtha hI 1. loka sAhitya ke udbhava kA itihAsa 2. stavana - sajjhAya - rAsa aura pUjA sAhitya kI viziSTatA 3 artha jJAna kI AvazyakatA 4. pUjA kA saMkSipta itihAsa 5. pUjA kA viSaya 6. pUjya - pUjaka aura pUjana 7. pUjA ke prakAra- dravya aura bhAva 8. dravyapUjA vidhi 6. bhAvapUjA vidhi 10. paMcaparameSThI kA svarUpa 11. ratnatraya evaM paMcajJAna kA svarUpa Adi kA vivecana kiyA gayA hai| vidhAnasaMgraha yaha saMgrahita racanA digambara paramparA se sambandhita hai|' pratiSThAcArya paM. varddhamAnakumAra soMrayA ke dvArA isa pustaka kA sampAdana kiyA gayA hai| isa racanA meM saMskRta padyoM evaM hindI padyoM kA bAhulya hai| digambara paramparA ke vidhi vidhAnoM evaM pUjA vidhAnoM se sambandhita kRtiyoM meM yaha saMgraha apanA eka mahattvapUrNa sthAna , yaha saMgraha san 2002 meM, vItarAga vANI TrasTa, sailasAgara, TIkamar3ha se prakAzita huA hai| Page #499 -------------------------------------------------------------------------- ________________ jaina vidhi-vidhAna sambandhI sAhitya kA bRhad itihAsa / 469 rakhatA hai| yadyapi isa kRti ke prArambha meM kisI racanAkAra ke nAma kA ullekha nahIM hai parantu jo bhI vidhi-vidhAna saMkalita kiye gaye haiM ve prAyaH kisI na kisI vidvata AcArya, muni yA kavi dvArA racita haiN| isa kRti meM una-una racanAkAroM ke nAma bhI diye gaye haiM jinakA ullekha Age kiyA jA rahA hai| prastuta saMgraha tIna bhAgoM meM prakAzita hai| isa saMgraha ke prathama bhAga meM ye vidhi-vidhAna varNita haiM- 1. maNDala vidhAna Arambha karane kI vidhi 2. AvazyakamaMtra, sakalIkaraNa, maNDapa pratiSThA vidhi 3. abhiSeka vidhi 4. pUjA prArambha karane kI vidhi evaM Avazyaka pUjA kA artha 5. vinAyakamaMtra pUjA vidhi 6. maMDala vidhAna evaM usakI racanA vidhi 7. pUjana vidhi evaM bIjAkSara aMkana 8. zrutaskaMdha vidhAna- yaha AcArya zrutasAgarajIkRta hai / 6. zrI bhaktAmara vidhAna - yaha AcArya somasena dvArA racA gayA hai| 10. zrI zAntinAtha vidhAna- yaha paM. tArAcandajI rivADI viracita hai| 11. bRhadbhirvANa vidhAna- yaha kavi jagatarAma jaina dvArA banAyA huA hai| 12. sammedazikhara vidhAna- yaha kavi javAharalAla dvArA nirmita hai| 13. paMcamerUpUjana vidhAna- yaha kavi TekacaMdajI kI racanA hai / 14. karmadahana vidhAna- yaha kavi zrIcaMdrajI jaina dvArA racA gayA hai| 15. naMdIzvaradvIpa vidhAna- isakI racanA kavi ravilAlajI ne kI hai / 16. navagrahaariSTanivAraka vidhAna- isakI racanA manasukhasAgara dvArA kI gaI hai / 17. ratnAtraya vidhAna- yaha kavi TekacaMdajI dvArA banAyA huA hai| 18. mahAmRtyuMjaya vidhAna- yaha paM. AzAdhara jI kRta hai / 16. havana vidhi - yaha pratiSThA graMtha se saMkalita kI gaI hai| prastuta saMgraha ke dUsare bhAga meM ullikhita vidhAna nimnokta haiM - prathama vibhAga meM varNita maNDala vidhAna se lekara bIjAkSara aMkana taka ke 1 se 7 vidhi-vidhAna isameM bhI yathAvat diye gaye haiN| usake bAda nimna vidhi vidhAnoM kA ullekha huA haiM- 1. yAgamaNDala vidhAna - yaha bra. zItalaprasAdajI kRta hai 2. paMcakalyANaka vidhAna- yaha bhI bra. zItalaprasAdajI kRta hai 3. causaThaRddhi RSi vidhAna - yaha kavi svarUpacaMdajI dvArA racA gayA hai 4 dazalakSaNa vidhAna - yaha kavi TekacaMdrajI kI racanA hai 5. labdhi vidhAna- yaha kavi zrIcandrajI racita hai 6 . NamokAra paiMtIsI vidhAna - yaha racanA zrI siddhasAgarajI kI hai 7. RSimaNDala vidhAna- yaha AryikA jJAnamatIjI dvArA nirmita hai 8. ravivrata vidhAna- isakI racanA kavi kalyANakumArajI ne kI hai 6. jinaguNasampatti vidhAna- isakI racanA AryikA jJAnamatI jI dvArA kI gaI hai 6. NamokAramahAmaMtra vidhAna- yaha pannAlAlazAstrI kRta hai 10. gaNadharavalaya vidhAna- yaha zrI zubhacandrAcArya dvArA likhA gayA hai| 11. havana evaM vidhi- pUrvavat Page #500 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 470/maMtra, taMtra, vidyA sambandhI sAhitya prastuta saMgraha ke tIsare vibhAga meM ye vidhi-vidhAna nirupita kiye gaye haiM 1. pUjana vidhi 2. maNDala sambandhI vidhAnoM kI jAnakArI- isa saMgraha meM nimna maNDala vidhAna sacitra diye gaye haiN| unake nAma isa prakAra haiM- 2.1 solahakAraNa vidhAna- sayantra 2.2 zrI navadevatAmaMDala vidhAna- sayantra 2.3 caturvizatipUjA vidhAna- sayantra 2.4 zrI samavasaraNa vidhAna- sayantra 2.5 zrI vAstu vidhAnasayantra 2.6 zrI paMcaparameSTI vidhAna- sayantra 3. Avazyaka saMskAra maMtra vidhi 4. aMganyAsa-sakalIkaraNa kI saMkSipta vidhi 5. maNDapa zuddha karane kI vidhi 6. abhiSeka pATha evaM zAMtidhArA vidhi 7. vinayapATha evaM dainika pUjA vidhi 8. yaMtra pUjA kI vidhi 6. solahakAraNa vidhAna yaha racanA zrI TekacaMdajI kI hai 10. samuccaya navadevatA vidhAna- yaha bra. sUrajamalajI dvArA racita hai 11. vartamAnacaturvizati vidhAna- yaha zrI vRndAvanalAla jI dvArA likhA gayA hai 12. samavasaraNa vidhAna- yaha kuMvaralAlajI kI racanA hai 13. paMcaparameSThI vidhAnaisakI racanA zrI TekacaMdajI dvArA kI gaI hai 14. vAstu vidhAna- yaha paM. vimalakumArajI sorayA dvArA sampAdita kiyA gayA hai| zAMtinAthapUjAvidhAnamaNDala yaha kRti bra. zAntidAsa kavi kI hai|' isakA hindI anuvAda bra. sUrajamala jaina ne kiyA hai| yaha racanA saMskRta gadya-padya meM hai aura digambara paramparA se sambandhita hai| isa pUjA vidhAna ke sambandha meM nirdeza hai ki isa vidhAna ko pratimAha zuklapakSa meM solaha dinoM taka karanA caahie| ina dinoM meM pratidina eka-eka hajAra jApa karanA cAhie tathA pUrNimA ke dina solaha hajAra jApya, jAtipuSpa yA lavaMga se maMDala kA pUjana karanA caahie| vaha maNDala 8, 16, 32, 64 isa taraha 120 koSThaka kA banAnA caahie| yaha pUjana pUrNa karane ke bAda eka vyakti jhallarIyaMtra ko jinamaMdira ke mukhya dvAra para bA~dhe aura eka vyakti jhallarIyaMtra tathA pratimA kA paMcAmRtAbhiSeka kreN| usa samaya maMdira ke dvAra para baMdhe hue jhallarI yaMtra ko bajAyA jAnA caahie| isa yaMtra kI AvAja jitanI dUrI taka jAtI hai vahA~ taka sabhI prakAra kI bImAriyA~ samApta ho jAtI haiN| aisA AcAryoM kA kathana hai| tadanantara solaha hajAra jApya kI dazAMga AhUtiyA~ dI jAnA caahie| prastuta vidhAna ke antargata sAmAnyataH paMcAmRtAbhiSekavidhi, laghuzAntidhArA vidhi, bRhatzAntidhArA vidhi, zAntistotra kA pATha aura arihaMta pUjana vidhi bhI hotI hai| ' yaha kRti zrI zAMtivIra digambara jaina saMsthAna, zrI zAMtivIra nagara (mahAvIra jI) ne vi.saM. 2527 meM, prakAzita kI hai| yaha 16 vI AvRtti hai| Page #501 -------------------------------------------------------------------------- ________________ jaina vidhi-vidhAna sambandhI sAhitya kA bRhad itihAsa/471 zAntividhAna rAjamala pavaiyA dvArA racita yaha digambara kRti hindI padya meM hai| isakA apara nAma navadevapUjana vidhAna hai| digambara paramparA arihaMta, siddha, AcArya, upAdhyAya, sAdhu jinAlaya, jinabimba, jinavANI (zAstra) aura jinadharma ina nau pada ko navadeva ke rUpa meM svIkAratI haiN| ye navadeva zAMtipradAyaka aura maMgalamaya mAne gaye haiN| ataH Atmika zAnti kI prApti hetu ina navadevoM kA stavana, pUjana, arcana Adi kiyA jAtA hai| hama dekhate haiM ki jaina samAja meM zAMti kI prApti heta aneka prakAra ke anuSThAnoM kA Ayojana kiyA jAtA rahA hai tathA Aja bhI zAnti kI prApti ke lie evaM aniSTa grahoM ke nivAraNArtha vividha prakAra ke upAya kiye jA rahe haiN| unameM eka upAya zAntividhAna kA anuSThAna karanA bhI hai| saMbhavataH digambara mata meM kisI ke maraNoparAnta usa AtmA kI zAnti athavA gRha zAnti hetu zAntividhAna yA navagRha vidhAna kI praNAlI hai parantu pUjana-vidhAna kA uddezya svapariNAmoM ko upazAnta banAnA hai| ataH yaha vidhAna na kevala maraNa prasaMga meM apitu janma, vivAha, gRhapraveza Adi kisI bhI laukika prasaMga yA dhArmika anuSThAnoM meM kiyA jA sakatA hai, kyoMki isameM navadevoM ke guNoM kA smaraNa kiyA gayA hai| yaha vidhAna karate samaya anukramazaH paMcaparameSThI, caubIsatIrthaMkaroM, bIsaviharamAnoM, pA~ca bharata evaM pA~ca airavatakSetra ke bhUta, vartamAna, bhAvI ke milAkara sAta sau bIsa tIrthaMkaroM, tInaloka ke jina caityAlayoM, dvAdazAMga rUpa jinavANI, darzanavinayAdi rUpa tIrthaMkarapada prApti ke solaha kAraNa, kSamAdi dasa yatidharma evaM samyakdarzanAdi ratnatrayarUpa jinadharma, janma, dIkSA Adi pA~cakalyANakoM, ayodhyA, zrAvastI Adi kalyANaka bhUmiyoM, atizaya kSetroM, vartamAna caubIsI ke sahasranAmoM, Adi ko mantroccAra pUrvaka arghya car3hAyA jAtA hai arthAt akSata naivadyAdi dvArA pUjana kiyA jAtA hai|' niHsaMdeha yaha bhakti-sAhitya ke itihAsa kI eka abhUtapUrva racanA hai| zAntinAthavidhAna yaha kRti jinadAsa kavi praNIta hai| zrI tArAcanda jaina ne isa kRti kA hindI padya meM anuvAda kiyA hai isameM mantroM kA prayoga bahulatA se huA hai| isa vidhAna kA prArambhika paricaya navagrahaariSTanivArakavidhAna nAmaka pustaka meM kara cuke haiN| ' prakA- akhila bhAratIya jaina yuvA phaiDarezana e-4, bApUnagara, jayapura paMcama saMskaraNa yaha kRti- gajendra kumAra jaina, 5 sI/23 nyU rohataka ror3a, naI dillI se prakAzita hai| Page #502 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 472/maMtra, taMtra, vidyA sambandhI sAhitya yahA~ zAntinAtha pUjA vidhAna kA svarUpa saMkSepa meM isa prakAra haiisa vidhAna meM kula cAra valaya kI pUjA hotI haiM- prathama valaya kI pUjA meM 6 padyoM, dvitIya valaya kI pUjA meM 17 padyoM tRtIya valaya kI pUjA karate samaya 34 padyoM dvArA arghya diyA jAtA hai aura caturtha valaya kI pUjA 66 padyoM dvArA kI jAtI hai| zAntisnAtraaDhAra (aThAraha) abhiSekAdi-vidhi samuccaya yaha eka saMkalita kI gaI upayogI kRti hai|' isa kRti kA sampAdana tapAgacchIya hemacandrasUri ke ziSya gaNi guNazIlavijaya ne kiyA hai| isa kRti ke mUla pATha saMskRta meM haiM aura artha evaM vivecana gujarAtI meM hai| yaha ullekhanIya hai ki ar3hAraha-abhiSeka evaM zAntisnAtra Adi ke vidhi-vidhAna se sambandhita kaI grantha prakAzita ho cuke haiM tathApi yaha saMkalita racanA vizeSa prayojana se nirmita huI pratIta hotI hai| prastuta kRti meM kucha vidhi-vidhAna aise bhI diye gaye haiM jo bahuta kama upalabdha hote haiN| isa kRti kA avalokana karane se yaha bhI jJAta hotA hai ki isakI mudraNa zailI spaSTa aura vidhikArakoM kI dRSTi se parama upayogI banI hai| isameM saMkalita vidhi-vidhAnoM kA sAmAnya artha aura paricaya bhI diyA gayA hai jo anyatra dRSTigata nahIM hotA hai| ___ hama prastuta grantha meM ullikhita vidhi-vidhAnoM kA nAma nirdeza mAtra kara rahe haiN| isameM kula bIsa prakAra kI vidhiyA~ kahI gaI haiM ve nimna haiM - 1. kubhasthApanA vidhi 2. dIpakasthApanA vidhi 3. javArAropaNa vidhi 4. navagraha-pUjana vidhi 5. dazadikpAla pUjanavidhi 6. aSTamaMgala pUjanavidhi 7. dazadikpAla AhAna bRhad vidhi 8. jalayAtrA vidhAna 6. jalAnayana vidhi 10. saMkSipta pATalA pUjana vidhi 11. zrI zAntisnAtra vidhi 12. aSTottarazata (bRhat) snAtra vidhi 13. zrI aSTAdaza abhiSeka vidhi 14. khAtamuhUrta vidhi 15. bArasAkha-sthApanA vidhi 16. zilAsthApana- kUrmapratiSThA vidhi 17. zrI jinabiMbapraveza vidhi 18. mandira kI varSagA~Tha ke dina dhvajAAropaNa karane kI vidhi 16. tIrthayAtrAzAntikam 20. zrI tIrthamAlAropaNa vidhi| saMkSepataH isa kRti meM saMkalita kiye gaye vidhi-vidhAna vizeSa pracalana meM hai| aura isameM upayogI sAmagrI kA acchA saMgraha huA hai| ' yaha kRti zrI amRta jaina sAhityavardhaka sabhA, muMbaI' vi.saM. 2055 meM prakAzita kI hai| Page #503 -------------------------------------------------------------------------- ________________ jaina vidhi-vidhAna sambandhI sAhitya kA bRhad itihAsa/473 sammedazikharavidhAna . yaha vidhAna hindI padya meM racita hai| isameM saMskRta mantroM kI bahulatA hai| isakI racanA kavi javAharalAla ne kI hai| isameM mukhyataH vartamAna cauvIzI ke una bIsa tIrthaMkaroM kI ardhyapUrvaka pUjA kA vidhAna kiyA gayA hai jo sametazikhara tIrtha para nirvANapada ko prApta hue| yaha vidhAna prAyogika rUpa se karane jaisA hai| pUjA ke bhAva par3hane jaise haiN| snAtrapUjA kalazAdi saMgraha yaha eka saMkalita kRti hai|' isameM prAkRta, saMskRta evaM hindI bhASA mizrita racanAe~ haiN| isa kRti meM snAtrapUjA ke atirikta anya pRjAe~ bhI saMgrahita kI gaI haiN| tIna-cAra racayitAoM kI snAtrapUjAe~ bhI dI gaI haiN| yaha kRti kharataragaccha aura tapAgaccha donoM paramparAoM se sambandhita hai| isameM kaI Avazyaka viSayoM kA saMgraha kiyA gayA hai| isakA viSayanukrama isa prakara hai - 1. vidhi vibhAga - 1. snAtra pUjAvidhi 2. aSTaprakArI pUjAvidhi 3. satrahabhedI pUjAvidhi 4.navapada pUjAvidhi 5. 250 abhiSeka vidhi 2. AratI vibhAga -1. zAMtinAthaprabhu kI AratI 2. AdinAthaprabhu kI AratI 3. mahAvIrasvAmI kI AratI- maMgaladIpaka aadi| 3. snAtrapUjA vibhAga -1 devapAlakavikRta- snAtrapUjA evaM vidhi, 2. AdinAtha kI janmAbhiSeka vidhi, 3. kalaza vidhi, 4. vardhamAnasvAmI kI janmAbhiSeka vidhi, 5. pArzvanAthaprabhu kI kalaza vidhi, 6. zAMtinAthaprabhu kI kalaza vidhi 7. devacandrajIka ta- snAtrapUjA evaM vidhi 8. devacandrajIkRta aSTaprakArIpUjA evaM vidhi 6. vIravijayajIkRta snAtrapUjA-aSTaprakArI pUjA evaM vidhi 10. devavijayajIkRta aSTaprakArIpUjA evaM vidhi 11. vijayAnaMda sUrikRta snAtrapUjA evaM vidhi 12. zrI ajitanAthaprabhu kalaza vidhi 13. zrI zAMti snAtra mahApUjana vidhi (27 gAthAoM evaM 27 pUjana se yukta) 14. zrI aSTottarI snAtra pUjA ina pUjAoM ke sAtha satrahabhedIpUjA evaM navapadapUjA bhI varNita haiN| aMta meM maMgalakArI stotra, stuti, stavana Adi ullikhita haiN| yaha pustaka vi.saM. 1685 meM popaTalAla sAkaracaMda zAha ,bhAvanagara vAloM ne prakAzita kI hai| Page #504 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 474/maMtra, taMtra, ziyA sambandhI sAhitya siddhacakrayaMtroddhArapUjanavidhi isakA prArambha 24 padyoM kI vidhicatarvizatikA' se kiyA gayA hai| mudrita pustikA meM prArambha ke 13/ padya nahIM haiM, kyoMki yaha pustaka jisa hastalikhita pothI se taiyAra kI gaI hai, usameM pahalA pannA nahIM thaa| __isa pahalI caubIsI ke pazcAt 'siddhacakratapovidhAnodyApana' nAmaka caubIsa padyoM kI eka dUsarI caturviMzatikA hai| isake bAda 'siddhacakrArAdhanaphala' nAma kI eka tIsarI caturviMzatikA hai| ye tInoM caturviMzatikAe~ saMskRta meM haiN| ina tInoM caturviMzatikAoM ke uparAnta isameM siddhacakra kI pUjanavidhi bhI dI gaI hai| isake anantara nau zlokoM kA saMskRta meM siddhacakrastotra hai| isI prakAra isameM labdhipadagatimaharSistotra, kSIrAdisnAtraviSayaka saMskRta zloka, jalapUjA Adi ATha prakAra kI pUjA ke saMskRta zloka, caudaha zlokoM kI saMskRta meM 'siddhacakrayaMtravidhi' aura pandraha padyoM kA jaina mahArASTrI meM viracita 'siddhacakkappabhAvathotta' hai| isameM yathAsthAna dikpAla, navagraha, solaha vidyAdevI evaM yakSa-yakSiNI ke pUjana ke bAre meM bhI ullekha hai| siddhacakrabRhatpUjanavidhi prastuta kRti mUla rUpa se saMskRta gadya-padya meM racita hai|' isa kRti kA gujarAtI anuvAda ho cukA hai vaha isI kRti ke sAtha pIche diyA gayA hai| jaina paramparA ke mUrtipUjaka AmnAya meM isa vidhAna kA viziSTa mahattva hai| tIrthaMkara pratimAoM kI aMjanazalAkA-pratiSThA adi ke avasara para yaha vidhAna avazyameva kiyA jAtA hai| isameM siddhacakrapUjanavidhi kA savistAra varNana kiyA gayA hai| hama vistAra se pUjAvidhi kA nAmanirdeza mAtra sUcita kara rahe haiN| yaha vidhAna anukrama se isa prakAra sampanna hotA hai sarvaprathama pUjana upayogI sAmagrI ko vAgyadAna pUrvaka abhimantrita karate haiN| phira gAje bAje ke sAtha prabhu pratimA ko birAjamAna karate haiM tatpazcAt siddhacakra kI tIna caubIsiyoM ko madhura svara meM gAte haiN| ye tInoM caubIsiyA 24-24 padyoM meM hai| usake bAda 'arhanto bhagavanta' kI stuti bolakara siddhacakrapUjana kA prArambha karate haiM usa samaya bhUmi zuddhi evaM bhUmi pramArjana hetu vAyukumArAdi devoM kA 2 yaha kRti nemi-amRta-khAnti paraMjana-granthamAlA ahamadAbAda se, vi.saM. 2008 meM 'siddhacakramahAmaMtra' ke sAtha prakAzita huI hai| ' yaha pustaka vi.saM. 2030 meM, jaina prakAzana maMdira zAha jasavaMtalAla giradharalAla 306/4 dozIvADAnI pola ahamadAbAda se prakAzita huI hai| Page #505 -------------------------------------------------------------------------- ________________ jaina vidhi-vidhAna sambandhI sAhitya kA bRhad itihAsa/475 Ahana kiyA jAtA hai pUjA karane karAne vAle bhaktivaMta zrAvakajana zarIrazuddhi, hRdayazuddhi aura AtmarakSAdi kI vidhiyA~ karate haiN| tatpazcAt siddhacakra maMDala paTTa kA hRdaya meM ciMtana karate hue use svaccha caukI ke Upara sthApita karate haiM vaha paTTa nau valaya se yukta hotA hai| ina nau valayoM kA pUjana karanA hI siddhacakra pUjana hai| prathama valaya meM navapada kI aSTaprakArI pUjA kI jAtI hai| dvitIya valaya meM solaha anAhatoM kA pUjana, tRtIya valaya meM aTThAIsa labdhipadoM kA pUjana, caturtha valaya meM guru pAdukAoM kA pUjana paMcama valaya meM aThAraha prakAra ke adhiSTAyaka devoM kA pUjana, SaSTama valaya meM jayAdi devoM kA pUjana, saptama valaya meM solaha vidyAdeviyoM devoM kA pUjana, aSTama valaya meM caubIsa yakSa aura caubIsa yakSiNiyoM kA pUjana, navama valaya meM caturdhArapAla aura caturvIra kA pUjana kiyA jAtA hai| tadanantara dazadikpAla aura navagraha kA pUjana kiyA jAtA hai| usake bAda kSIra, dadhi, ghRta, ikSurasa, gandhodaka evaM zuddhajala ke dvArA yantra paTTa kA snAtra kiyA jAtA hai| punaH yantra paTTa kI aSTaprakArI pUjA kI jAtI hai| yahA~ dhyAtavya haiM ki isa kRti ke prArambha meM saMskRta kI mUlavidhi dI gaI hai usake bAda usa vidhi meM Ane vAle zlokoM, stotroM, mantroccAraNoM kA gujarAtI bhASA meM vivecana kiyA gayA hai| isa vidhAna kA mAhAtmya adbhuta hai| yaha prAcInatama vidhAna hai| prAcInatA kI apekSA se isa kRti kA mUlya svataH siddha hotA hai| isakA saMpAdana seTha jasabhAI, lAlabhAI ne kiyA hai| siddhacakrayantroddhArabRhatpUjanavidhi yaha eka saMkalita racanA hai| mUlataH yaha saMskRta zailI meM nibaddha hai| isakI vyAkhyA gujarAtI meM hai| isa kRti meM apane nAma ke anusAra siddhacakramahApUjana kI vidhi ullikhita huI hai| isa vizva meM sarva kArya siddha karane vAlA aura parama pavitra zaktivAlA tattva siddhacakra ko mAnA gayA hai| isakI ArAdhanA ke bhinna-bhinna prakAra haiN| sAmAnyatayA ArAdhanA ke do prakAra hote haiM 1. sAmAnya aura 2. vishisstt| zrIpAlarAjA aura mayaNAsundarI ne viziSTa ArAdhanA kI thA phala ko prApta kiyA vahI ArAdhanA viziSTa hai| zrI siddhacakra kI viziSTa ArAdhanA meM yantra evaM usake pUjana-vidhAna kA atizaya mahattva hai| zrI siddhacakra saMbaMdhI prAcIna aura arvAcIna aneka yaMtra upalabdha hote haiM kintu vartamAna ' yaha kRti zrI amRta jaina sAhityavardhaka sabhA daulatanagara, muMbaI ne vi.saM. 2027 meM prakAzita kI hai| Page #506 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 476/maMtra, taMtra, vidyA sambandhI sAhitya meM zrI siddhacakra mahApUjana ke samaya jo yaMtra rakhA jAtA hai athavA jisa yaMtra kA Alekhana kiyA jAtA hai usakA mukhya AdhAra 'sirisirivAlakahA' hai| prastuta kRti kI prastAvanA meM yaMtra kA AdhyAtmika sAdhanA kI dRSTi se bahuta sundara varNana kiyA gayA hai| isa yaMtra meM Alekhita maMtrAkSaroM, maMtrAkSaroM kI mAtrAe~, varNa, svara, vyaMjana Adi kA soddezya pratipAdana huA hai| vastutaH zrI siddhacakra bRhatpUjana meM kramazaH nimna vidhi-vidhAna sampanna kiye jAte haiM- 1. atIta-vartamAna evaM anAgata cauvIsI kI pUjA 2. yaMtra yA mAMDalA ke prathama valaya meM navapadoM kI pUjA 3. dvitIya valaya meM svavarga tathA anAhata kI pUjA 4. tRtIya valaya meM aTThAIsa labdhipadoM kI pUjA 5. caturtha valaya meM guru pAdukA kI pUjA 6. adhiSThAyaka devoM kA AhAna Adi 7. paMcama valaya meM adhiSThAyakAdi devoM kI pUjA 8. SaSTha valaya meM jayAdi devoM kI pUjA 6. saptama valaya meM solaha vidyAdeviyoM kI pUjA 10. aSTama valaya meM caubIsa yakSa aura caubIsa yakSiNI kI pUjA 11. navama valaya meM caturdhArapAla aura caturvIra kI pUjA 12. daza-dizAoM ke dikpAloM (devoM) kI pUjA 13. navagrahoM kI pUjA 14. navanidhi kA pUjana 15. duSTa vitrAsana vidhAna 16. snAtra pUjA 17. aSTaprakArI pUjA 18.maMtradhyAna aura devavaMdana vidhi stotra anta meM siddhacakra aura zAMti kA pATha bolA jAtA hai| isa pUjana ke viSaya meM kahA jAtA hai ki zrI siddhacakra ke yaMtroddhAra kA mUla vidhAna vidyApravAda nAmaka dazaveM pUrva meM thA, jaba pUrvo kA viccheda huA taba usameM se yaha vidhAna mahApuruSoM dvArA uddhRta kara liyA gyaa| prAcIna paramparA se lekara aba taka isa vidhAna kA pracalana vizeSa rUpa se rahA huA hai| tathA pratiSThAdi zubhakAryoM ke prasaMga para maMgalakArI kRtya ke rUpa meM yaha pUjana anivAryataH kiyA jAtA hai| siddhacakramaNDalavidhAna ___ yaha eka saMkalita kRti' hai| isake saMkalanakartA AcArya vimalasAgarajI hai| isakA sampAdAna DaoN. ramezacanda jaina ne kiyA hai| yaha racanA saMskRta gadya-padya kI mizrita zailI meM hai| isameM mantroM kA bAhulya hai| yaha kRti digambara paramparA se sambaddha hai| digambarAcAryoM ne gRhastha ke lie nityArcana, caturmakha, kalpadruma aura aSTAhika Adi aneka pUjAe~ kahI haiM unameM indradhvaja, mahAzAntika, siddhacakra, trailokyavidhAna, tathA koTi guNoM kI pUjA karanA aSTAhika pUjA kahalAtI haiN| ina ' yaha kRti san 1960 meM, pArzvajyoti maMca, mar3AvarA (ji.) lalitapura (u.pra.) se prakAzita huI Page #507 -------------------------------------------------------------------------- ________________ jaina vidhi-vidhAna sambandhI sAhitya kA bRhad itihAsa / 477 aSTAhika pUjA meM siddhacakra pUjA kA bhI sthAna hai| vastutaH siddhacakra eka abhUtapUrva vidhAna hai| yaha vidhAna hameM AtmaguNoM kI ora prerita karatA hai, kyoMki isameM paramazuddha siddhaAtmA ke guNoM kI pUjA kI gaI hai| isa vidhAna ko mahAsatI mayaNAsundarI ne vidhi evaM utsAhapUrvaka kiyA thA usake pariNAma svarUpa jinabimba evaM siddhacakrayantra ke nirmala nhavana ( snAtra ) kA jala chir3akane mAtra se zrIpAla rAjA kuSTha roga se mukta ho gaye the| siddhacakra ArAdhanA kI yaha paramparA adyaparyanta bhI calI A rahI hai| digambara paramparAnusAra yaha vidhAna aSTAhnika parvAdikAla meM ATha dinoM taka bhakti bhAvapUrvaka kiyA jAtA hai / isa vidhAna ke samaya jo bhI kRtya yA vidhiyA~ sampanna kI jAtI haiM unakA nAmollekha isa prakAra hai sarvaprathama zuddha bhUmi para vedikA kA nirmANa karate haiM athavA jinAlaya ke maNDapa ke bAhara nirmita vedI para ATha valaya vAlA maNDala banAte haiN| usa maNDala ko sapheda cAvaloM evaM raMgIna cAvaloM se bharate haiN| usake bAda AcArya ko nimantrita karate haiM, vidhAnAcArya nirmita vedI ke sAmane dhvajArohaNa kA vidhAna karate haiM, phira maNDapavedI kI jagaha para saubhAgyavatI nAriyoM dvArA haldI kA lepa karAkara bhUmi zuddhi karate haiN| phira maNDapa vedI kI pratiSThA kI jAtI hai| usake bAda pUjanAdi sampUrNa vidhi ko samucita rUpa se sampanna karavAne ke lie yogya vyaktiyoM kI indra-indrANiyoM ke rUpa meM pratiSThA (sthApanA) karate haiN| tadanantara AtmarakSA ke lie yajamAnoM (indra - indrANiyoM ) Adi kA sakalIkaraNa karate haiN| karanyAsa karate haiM aura digbaMdhana karate haiN| tatpazcAt mRttikA nayana vidhAna karate haiM isameM aMkurAropaNa karane ke lie pratiSThA ke nau dina pUrva zubha velA meM suhAgina striyoM dvArA miTTI maMgavAte haiN| isake anantara sarvAhyayakSa kI pUjA, paMcakumAra kA pUjana aura kSetrapAla kA pUjana karate haiN| phira dikpAloM kA AhvAna karate haiN| paMcakalyANaka pratiSThA kI nirvighna samApti ho tathA anAgata kAla meM deza, pura, rAjA, prajA, indra evaM yajamAna ko yatheSTa lAbha ho etadartha pratiSThA se nau dina pUrva hI aMkurAropaNa ke dina jApyAnuSThAna kI vidhi prArambha karate haiN| isake anantara vinAyaka yantra kI pUjA karate haiN| phira dikpAla Adi devI-devatAoM kA AhvAna karate haiM, devI-devatAoM kI una-una dizAoM meM vibhinna raMgoM kI dhvajAe~ sthApita karate haiM, phira kramazaH vAyukumAra, meghakumAra Adi kA pUjana karate haiM, kSetrapAla kA pUjana karate haiM, sarvAhavyakSa kA pUjana karate haiM, navagraha kA pUjana karate haiM, aura zAsana devatA kA pUjana karate haiN| usake bAda paMcAmRta abhiSeka kA prAraMbha karate hue Amantrita sabhI Page #508 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 478 / maMtra, taMtra, vidyA sambandhI sAhitya devI-devatAoM evaM jina bimba kA ardha car3hAte haiM / bimba kI sthApanA karate haiM, bimboM kA paMcAmRta se abhiSeka karate haiM mahAzAnti maMtra ko par3hate hue aSTaprakArI pUjA karate haiM, caubIsa tIrthaMkaroM ke maMtroM kA uccAraNa karate hue caubIsa bAra puSpAropaNa karate haiN| tadanantara siddhacakra maNDala ( yantra) kA mUla vidhAna prAraMbha hotA hai isameM yantra kA abhiSeka, yantra kA ardha nivedana, yantra kI sthApanA, yantra meM aSTadig bIjAkSara kI pUjA karate haiN| phira usa yantra ke prathama valaya meM aSTadala, dvitIya valaya meM SoDazadala, tRtIya valaya meM dvAtriMzat (32) kamaladala, caturtha valaya meM cutaHSaSThidala (64), paMcamavalaya meM eka sau aTThAIsa kamaladala, SaSTha valaya meM dau sau chappanadala, saptama valaya meM pA~ca sau bAraha kamaladala, aSTama valaya meM eka hajAra caubIsa dala kI pUjA karate haiM aura utane hI arghya car3hAte haiM / isake anta meM havanavidhi karate haiN| zAntidhArA kA pATha bolate haiN| uparyukta vivaraNa se sunizcita hotA hai ki siddhacakra maNDala kA vidhAna pratiSThAdi mAMgalika anuSThAnoM ke samaya anivArya rUpa se karane yogya hai| yadyapi isa vidhAna kI prAcInatA zAstrasiddha hai tathA yaha vidhAna zvetAmbara mUrtipUjaka evaM digambara donoM paramparAoM meM sarvAdhika rUpa se pracalita rahA hai sAtha hI apanI-apanI paramparA mUlaka aura apanI-apanI kI dRSTi se isameM kAphI kucha parivartana evaM vistAra huA hai| isa kRti meM aneka maMtra evaM kaI yaMtra bhI diye gaye haiM unameM jalazuddhi mantra, pIThikA mantra, jAti mantra, aMkurAropaNa yaMtra, jalamaNDala - agni maMDala, nAbhimaNDala, candraprabhA'nAhata maNDala (yaMtra ) Adi pramukha hai| sImaMdharajinapUjA yaha pUjA gujarAtI padya meM nibaddha hai| isakI racanA muninItivijaya jI ne kI hai| isa pUjA kA racanAkAla vi.saM. 1661 hai / isameM sImaMdhara svAmI Adi bIsaviharamAnoM kI pUjA ke pada haiN| sabhI pUjA jalAdi aSTadravya se karanI cAhie aisA nirdeza haiN| sugaMdhadazamIvratavidhAna yaha kRti mUlataH hindI padya meM hai| isakI racanA kavi khuzAlacandra ne kI hai / ' digambara paramparA meM isa vidhAna kA abhI bhI vizeSa pracalana hai| prastuta kRti saMkSipta hone para bhI sArabhUta sAmagrI se yukta hai| isameM kramazaH agralikhita viSayoM kA ullekha haiM 9 yaha kRti digambara jaina pustakAlaya, khapATiyA cakalA, gA~dhI cauka, sUrata- 3 meM upalabdha hai| Page #509 -------------------------------------------------------------------------- ________________ jaina vidhi-vidhAna sambandhI sAhitya kA bRhad itihAsa/479 1. sugandhadazamI vrata kathA 2. sugaMdhadazamI vrata karane vAle ArAdhakoM ke lie vrata ke dina karane yogya jApa maMtra evaM usakI vidhi 3. sugandha dazamI vrata kA mAhAtmya 4. sugandha dazamI maMDala kA vidhAna isa vidhAna meM mukhya rUpa se nimna pUjAe~ hotI haiM 4.1 caturviMzati tIrthaMkaroM kI samuccaya (aSTaprakArI) pUjA 4.2 prathama valaya meM SaTkarma kI pUjA 4.3 dvitIya valaya meM SaTkarma ke pApAraMbha tyAga kI pUjA 4.4 tRtIya valaya meM SaTAvazyaka dhAraka pUjA 4.5 caturtha valaya meM bAhyaSaT tapa dhAraka pUjA 4.6 paMcama valaya meM SaT AbhyAntara tapa dhAraka pUjA 4.7 SaSTama valaya meM lezyA parihAraka pUjA 4.8 saptama valaya meM SaT jIvanikAya rakSaka pUjA 4.6 aSTama valaya meM Sadravya paricAyaka jinapUjA 4.10 navama valaya meM SaT anAyatana tyAga pUjA 4.11 dazama valaya meM SaTrasa doSa nivAraNArtha pUjA kI jAtI hai| prastuta kRti ke anta meM isa maNDala kA citra bhI diyA gayA haiN| saiMtAlIsazaktividhAna yaha racanA rAjamalajI pavaiyA kI hindI padya meM hai| jainadarzana kI sanAtana mAnyatA hai ki pratyeka AtmA meM anaMta zaktiyA~ vidyamAna haiN| AtmA anAdikAla se ananta zaktiyoM kA puMja rahA hai| ve zaktiyA~ azubha karmAvaraNa se AvRtta hai| AcArya amRtacaMdra ne Atma tattva kI 47 zaktiyoM kA samayasAra pariziSTa meM ullekha kiyA hai| zrI kAnajIsvAmI kA eka 'Atmaprasiddhi' nAmaka grantha hai, usameM saiMtAlIsa zaktiyoM para diye gaye pravacana saMkalita haiN| zrI pavaiyA jI ne aise mahattvapUrNa viSaya ko AdhAra banAkara prastuta vidhAna kI racanA kI hai jo vastutaH AdhyAtmika hai| yadyapi zakti pUjaka paramparAoM kI isa deza meM kamI nahIM hai tathApi jaina dharma meM isakA svarUpa sabase vilakSaNa hai| yaha kahanA nitAnta bhramapUrNa hai ki jainadharma meM zakti sAdhanA anya matoM se grahaNa kI gaI hai vastutaH koI bhI AtmA binA zakti ke nahIM hai| yadi AtmA meM zakti na hotI to na vaha saMsArI ho sakatA hai na mukt| saMsArI honA yA mukta honA kisI paramAtmA kI kRpA yA prasAda kA phala nahIM hai| ataeva jaba se AtmA hai taba se usameM guNadharma rUpa zaktiyA~ bhI haiM aura una zaktiyoM ke kAraNa hI vastu pariNAmI nitya hai| yaha mAntayA jaina dharma ke sivAya anya mata meM nahIM pAyI gaI hai| kisa zakti kA kyA kArya hai isakA spaSTa varNana isa racanA meM kiyA gayA hai| vAstava meM jaina dharma meM pUjana vidhAna kA svarUpa vyakti paraka na hokara guNa tathA bhAvaparaka haiN| astu isa vidhAna meM racanAkAra ne siddha paramAtmA ko lakSa karake saiMtAlIsa zaktiyoM se sambandhita bRhad pUjA racI hai yaha prathama bAra kiyA gayA sRjanAtmaka kArya lagatA hai| adhyAtma jaise duruha viSaya ko sarala zailI Page #510 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 480/maMtra, taMtra, vidyA sambandhI sAhitya meM tathA kavitva ke rUpa meM pragaTa karanA ye kavi kI apanI vizeSatA hai| isameM varNita zaktiyoM ke nAma nimna haiM - 1. jIvana 2. citi 3. dRzi 4. jJAna 5. sukha 6. vIrya 7. prabhutva 8. vibhutva 6. sarvadarzitva 10. sarvajJatva 11. svacchatva 12. prakAza 13. asaMkucita vikAsatva 14. akAryakAraNa 15. pariNamya pariNAmAtmaka 16. tyAgopadAna zUnyatva 17. agurulaghutva 18. utpAda-vyaya-dhruvatva 20. pariNAma 21. amUrtatva 22. akartRtva 23. abhoktRtva 24. niSkriyatva 25. niyatapradezatva 26. svadharma vyApakatva 27. sAdhAraNa asAdhAraNa 28. anaMta dharmatva 26. viruddha dharmatva 30. tattva 31. atattva 32. ekatva 33. anekatva 34. bhAva 35. abhAva 36. bhAvAbhAva 37. abhAva-bhAva 38. bhAva-bhAva 36. abhAvAbhAva 40. kriyA 41. karma 42. kartRtva 43. karaNa 44. saMpradAna 45. apAdAna 46. adhikaraNa 47. saMbaMdha isa vidhAna ke anta meM 125 dhyAnasUtra diye gaye haiM jo nitya mananIya haiN|' kSetrapAlamaNDalavidhAna yaha racanA vidhAnAcArya zrI bhaMvaralAlajI kAsalIvAla dvArA saMgrahIta kI gaI hai| yaha saMskRta evaM hindI padya meM gumphita hai| isameM mantroM kA prayoga bahulatA ke sAtha huA hai| zrI kSetrapAla maNDala vidhAna ke samaya jo-jo vidhiyA~ prayukta kI jAtI haiM ve kramazaH nimnalikhita haiM - sarvaprathama aMganyAsa, sakalIkaraNa, dizAoM meM argha aura paMcAmRta abhiSeka karate haiN| usake bAda vinAyaka siddhayantra kI pUjA, navadevatA kI pUjA, zrI pArzvanAtha kI pUjA, dharaNendra kI pUjA evaM samuccaya navadevatA kI pUjA karate haiN| tadanantara paMcaparameSThI kI pUjA, jinadharma kI pUjA, jinavANI kA pUjana, jinacaitya kI pUjA, jina caityAlaya kI pUjA karate haiN| phira navagraha kI pUjA evaM navagraha kA jApa karate haiN| tatpazcAt kramazaH maNibhadra kSetrapAla, vIrabhadra kSetrapAla, tuMgabhadra kSetrapAla, aparAjita kSetrapAla,jaya kSetrapAla, vijayabhadra kSetrapAla, bhairava kSetrapAla, mahAkSetrapAla kI pUjA karate haiN| usake bAda vAstuvidhAna, havanavidhi, laghuzAMtidhArA vidhAna, samuccayaargha aura zAntipATha karate hai| isake anantara paMcaparameSThI kI AratI, zrI zAntinAtha bhagavAna kI AratI, zrI pArzvanAtha bhagavAna kI AratI, zrI mahAvIra svAmI kI AratI, zrI maNibhadra kI AratI, zrI aSTa ' prakA. bharata pavaiyA, tArAdevI pavaiyA granthamAlA, 44 ibrAhimapurA, bhopAla 2 yaha kRti jaina dharmAnuyogI bIsapanthI digambara jaina mandira devarAM kI galI, nAgaura (rAja.) se san 2003 meM prakAzita huI hai| Page #511 -------------------------------------------------------------------------- ________________ kSetrapAla kI AratI utArate haiN| isa kRti ke anta meM vAstudevatA ke nAma evaM unake lie dene yogya bali padArthoM ke nAma tathA bali padArtha bharane yogya pAtroM kI saMkhyA sUcI dI gaI hai| kSetrapAlapUjA - yaha vizvasenabhaTTAraka kI racanA hai| isameM kSetrapAla devatA kI pUjA vidhi varNita hai| jaina vidhi-vidhAna sambandhI sAhitya kA bRhad itihAsa / 481 kSetrapAlapUjAudyApana - isake karttA dharmacandrAcArya hai| isameM kSetrapAlapUjA kI udyApana vidhi kahI gaI hai| kSetrapAlapUjAjayamAlA - isakI racanA vijayakIrti ke ziSya zrI zubhacandra ne kI hai| yaha racanA' kSetrapAla kI pUjA - vidhi se hI sambandhita hai| jJAnapITha-pUjAMjali jaina siddhAMta ke marmajJa vidvAnoM dvArA kiyA gayA yaha eka aisA saMgraha hai' jisameM pUjA vidhAna Adi kaI Avazyaka kRtyoM kA vyavasthita rUpa se niyojana tathA mUlapATha kA susampAdana kiyA gayA hai| isa saMgraha kI eka bar3I vizeSatA yaha haiM ki isameM saMskRta, prAkRta aura apabhraMza pUjA-vidhAna kA pahalI bAra hindI anuvAda diyA gayA hai tathA prastAvanA meM pUjA paddhati para aitihAsika aura saiddhAntika dRSTi se vicAra kiyA gayA hai| isameM sAmAnya prakAra kI pAMca pUjAe~, parva sambandhI sAta pUjAe~, tIrthaMkara sambandhI gyAraha pUjAe~ aura naimittika sambandhI cAra pUjAe~ kahI gaI haiN| ina pUjAoM ke nAma 'jinavara - arcanA' nAmaka saMgraha kRti meM A cuke haiN| ataH punarlekhana karanA ucita nahIM hai| isa saMgraha meM digambara AmnAya ke pUjA-vidhAna ullikhita hai| aMjanazalAkA pratiSThAkalpaH ( bhA. 2) 2 yaha kalpa prAcIna granthoM ke AdhAra se saMkalita kiyA gayA hai| isakA saMkalana tapAgacchIya zrI kailAzasAgarasUri ke ziSyapravara zrI kalyANasAgarasUri ne kiyA hai isakA saMkalanakAla vI. saM. 2504 hai| isakI bhASA gujarAtI hai| isa kR ti kI mukhya vizeSatA yaha hai ki isameM saMkalita kiye gaye vidhi-vidhAna kI lekhana zailI itanI sarala aura suspaSTa hai ki inheM tatkAla par3hakara bhI koI vidhikAraka 3 jinaratnakoza pR.68 9 yaha saMgraha 'bhAratIya jJAnapITha - nayI dillI se prakAzita hai| 2 yaha pratiSThAkalpa 'zrI sImaMdharasvAmijinamandira kAryAlaya, osiyAjI nagara, naMdirAma - dakSiNa guja. ' .' ne vi.saM. 2052 meM prakAzita kiyA hai| Page #512 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 482 / maMtra, taMtra, vidyA sambandhI sAhitya yA adhikAra prApta AcArya Adi padastha muni ina vidhi-vidhAnoM ko sampanna karavA sakate haiN| isameM vidhi zuddhi aura AcAra zuddhi para vizeSa bala diyA gayA hai| isa grantha kI prastAvanA meM aisA ullekha haiM ki saMkalanakarttA AcArya kalyANasAgarasUri sattAIsa varSoM taka pratiSThA sambandhI vividha jAnakAriyA~ prApta karate rahe aura kaI prakAra ke anubhava lete rahe, usakI yaha phalazruti hai / isa kRti kI prastAvanA aura pariziSTa par3hane jaise haiN| prastuta kRti meM pratiSThA saMbaMdhI vidhi-vidhAnoM kA jo krama diyA gayA hai unakA kramapUrvaka nAma nirdeza isa prakAra hai - 1. pratiSThAcArya guru kA svarUpa 2. pratiSThA maMDapa nirmANa vidhi 3. pIThikA nirmANa vidhi 4. dainika kRtya vidhi 5. prathamadina - jalayAtrA vidhi 6. dvitIya dina- kuMbhasthApanA vidhi 7. tRtIya dina - akhaNDa dIpakasthApanA vidhi, zrI maNibhadra yakSendra pramukha deva-devI avataraNa vidhi, nandyAvartta Alekhana vidhi, nandyAvartta pUjana vidhi 8. caturtha dina - dazadikpAla, navagraha, aSTamaMgala pUjana vidhi 6. paMcama dinasiddhacakra pUjana vidhi 10 SaSThama dina- zrI viMzatisthAnaka pUjana vidhi 11. saptama dina- indra mahArAja sthApana vidhi, mahArAjAdhirAja sthApana vidhi, cyavanakalyANaka vidhi 12. aSTama dina - janma kalyANaka pUjana vidhi 13. navam dina- zrI aSTAdaza abhiSeka vidhi 14. dazam dina - lekhanazAlA, lagnavidhi, rAjyAbhiSeka vidhAna 15. ekAdazatama dina - dIkSAkalyANaka vidhi, adhivAsanA vidhi 16. dvAdazatama dina - aMjanazalAkA pratiSThA vidhi, nirvANakalyANaka vidhi, virsajana vidhi 17. saMkSipta pratiSThA vidhi 18. jinabimba parikara pratiSThA vidhi 16. kalazAropaNa vidhi, 20. dhvajAropaNa vidhi 21. lUNa utAraNa, maMgaladIpaka, AratI aura zAntikalaza vidhi isa kRti kA pariziSTa bhAga anya pratiSThA vidhi sambandhI kRtiyoM se bahuta kucha haTakara hai| prathama pariziSTa meM SoDazaka prakaraNa ( haribhadrasUri ) se chaThA jina saMbaMdhI, sAtavA~ jinapratimA sambandhI, AThavA~ pratiSThA saMbaMdhI ye tIna SoDazaka liye gaye haiN| dvitIya pariziSTa meM stava parijJA aura pratiSThA saMbaMdhI paMcavastuka ( haribhadrasUri ) kI 1111 se 1322 taka kI gAthAe~ dI gaI haiN| niSkarSataH prastuta grantha meM pratiSThA saMbaMdhI vidhi-vidhAnoM kA jo krama diyA gayA hai vaha anya pratiSThAkalpoM se tulanA karane yogya haiN| isakA prathama bhAga hameM prApta nahIM huA hai| Page #513 -------------------------------------------------------------------------- ________________ jaina vidhi-vidhAna sambandhI sAhitya kA bRhad itihAsa/483 arhatpratiSThA yaha racanA digambara muni puSpasena ke ziSya apAyaryya kI hai| isake aparanAma jinendrakalyANAbhyudaya aura pratiSThAsAra hai| isakA racanAkAla zaka saM. 1241 hai| yaha kRti jinabimba kI pratiSThA vidhi se sambandhita hai| yaha grantha AzAdhara, indranandi, gaMgabhadra, jinasena, pUjyapAda, vasunandI, vIrAcArya aura hastimalla viracita pratiSThA pAThoM ke AdhAra se racA gayA hai|' arhatpratiSThAsAra yaha kRti kumArasena kI hai aura saMskRta meM nibaddha hai| isa racanA meM jinabimba pratiSThA vidhi kA saMkSipta vivecana honA cAhie, aisA kRti nAma se avagata hotA hai| arhatpratiSThAsArasaMgraha isake racanAkAra digambarIya muni nemicandra hai| isa kRti ke do nAma ye bhI haiM 1. nemicandra saMhitA aura 2. prtisstthaatilk| AcAryapratiSThAvidhi ___ yaha kRti prAkRta meM hai aura pATaNa ke jJAna bhaMDAra meM maujUda hai| hameM kR ti ke nAma se sUcita hotA haiM ki isameM AcArya mUrti kI sthApanA (pratiSThA) vidhi kA varNana hai|' kalyANakalikA (bhA. 1) isa kRti ke praNetA jainazAsana ke prAcIna granthoM kA saMzodhana karane vAle Agama-vyAkaraNa-nyAya Adi granthoM ke prakAMDa vidvAna, itihAsa marmajJa, vidhi-vidhAna granthoM ke viziSTa jJAtA, jyotiSa zAstra ke samartha vidvAn evaM prAcIna zilpa vijJAna ke gahana abhyAsI zrI kalyANavijayajI gaNi hai| unakI yaha kRti saMskRta bhASA ke 620 padyoM meM racita hai| isa grantha kA racanA kAla vikrama kI unnIsavIM zatI hai| yaha racanA zilpa, vidhi-vidhAna aura muhUrttAdi se sambandhita hai| niHsandeha yaha grantha arvAcIna hai kintu ati upayogI sAmagrI se bharapUra hai| alpaavadhi meM acchI prasiddhi ko prApta huA hai| isa grantha kA prakAzana tIna khaMDoM meM huA hai| 'jinaratnakoza pR. 16 2 jinaratnakoza pR. 16 ' vahI. pR. 25 2 yaha grantha vi.saM. 2043 meM, zrI kalyANavijayagaNi zAstra saMgraha samiti, jAlora (rAja.) se prakAzita huA hai| Page #514 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 484/maMtra, taMtra, vidyA sambandhI sAhitya prathama khaMDa 'lakSaNa' nAma kA hai, dvitIya khaNDa 'vidhi' nAma kA hai aura tRtIya khaMDa 'sAdhana' nAma kA hai| isakA prathama khaMDa 17 paricchedoM meM vibhakta hai| isa grantha ke prArambha ke satraha padya maMgalAcaraNa, granthaprayojana, granthasvarUpa Adi se sambandhita hai| sarvaprathama bhagavAna mahAvIra ko vandana karake aura vidhi paraMparA ko samajhakara kalyANakalikA nAmaka pratiSThApaddhati kahane kI pratijJA kI gaI hai| Age isa grantha racanA kA prayojana batAte hue kahA gayA hai ki aneka prakAra kI pratiSThA vidhiyA~ dekhI jAtI hai parantu ve sabhI paddhatiyA~ samatulya nahIM hai| kitanI hI saMkSipta haiM to kitanI ati vistRta hai| jabaki yaha pratiSThApaddhati madhyama AkAra ko dhyAna meM rakhakara likhI jA rahI hai| isa sambandha meM granthakAra ne yaha bhI nirdiSTa kiyA hai ki zrI candrasUrikRta 'pratiSThAvidhi' evaM vidhimArgaprapA grantha kI sAmAcArI meM varNita 'pratiSThApaddhati' atyanta laghu hai| zrI guNaratnasUri kathita pratiSThApaddhati aura zrI vizAlarAjaziSya praNIta pratiSThApaddhati Ajakala vyavahAra meM pracalita nahIM hai| zrI sakalacandragaNi racita pratiSThAkalpa avazya hI vistAra ke sAtha upalabdha hotA hai parantu isa pratiSThAkalpa meM bhI kitane hI vidhi-vidhAna eka-dUsare meM praviSTa hokara sambandha vihIna ho gaye haiN| ataH prAcIna paramparA ke jJAnapUrvaka kalyANavijayajI gaNi ne 'navyapratiSThA paddhati' kA nirmANa kiyA hai| aba-isa prathama vibhAga meM varNita vidhi-vidhAnoM evaM tatsaMbaMdhI viSayoM kA nAmanirdeza paricchedoM ke AdhAra para isa prakAra prastuta hai - prathama pariccheda kA nAma 'bhUmi lakSaNa' hai| isameM bhUmi zubha hai yA azubha ? yaha jAnane kI vidhi kahI gaI hai| dUsare pariccheda kA nAma 'zalyoddhAra lakSaNa' hai| isa pariccheda meM bhUmigata zalya kA jJAna kaise ho sakatA hai? bhUmigata zalya kA kyA phala hai? evaM zalya kA uddhAra karane ke lie bhUmi ko kitanA khodanA cAhie? ityAdi viSaya carcita hue haiN| tIsarA pariccheda 'diksAdhana lakSaNa' nAma kA hai| isameM kahA hai ki prAsAda, maTha, mandira, ghara, sabhAgRha aura kuNDa Adi ke nirmANa meM pUrvAdi dizAoM kI zuddhi avazya dekhanI caahiye| isa sambandha meM dizAjJAna ke upAya, dizAjJAna ke prakAra, dizAsAdhana kA varNana kiyA hai| cauthe pariccheda kA nAma 'kIlikAsUtra lakSaNa' hai| isakA mukhya viSaya hai - caitya Adi ke hetu prAraMbha meM gRhIta bhUmi para kisa varNavAlI kIlikA lagAnI cAhie tathA vaha kitanI moTI aura cAroM konoM meM kitanI lambI honI cAhie ? ityaadi| pAMcavA~ pariccheda 'kUrmazilA lakSaNa' nAmaka hai| isa pariccheda meM kUrmazilA kA mAna, Page #515 -------------------------------------------------------------------------- ________________ jaina vidhi-vidhAna sambandhI sAhitya kA bRhad itihAsa/485 pASANa evaM iSTa kI zilA meM vizeSatA, kUrma kA svarUpa aura mAna, dakSiNapaddhati ke anusAra kUrmazilA kA lakSaNa, kalaza-kamala-kUrma aura yoganAla kA mAna, AdhArazilA ke Upara kalaza Adi kI sthApanA karane kA krama aura kUrma kA parimANa ityAdi viSayoM kA varNana huA hai| chaThe pariccheda kA nAma 'zilA lakSaNa' hai| yaha pariccheda zilAoM kI saMkhyA, zilAoM kA svarUpa, zilAoM kI lambAI-cauDAI, jinAlaya kI nandAdi 8 zilAe~, zilAoM para cinha, upazilAe~ Adi se sambandhita hai| sAtavA~ pariccheda 'vAstumarmopamarmAdi lakSaNa' nAma kA hai| isa dvAra meM yaha jAnane yogya haiM ki jina caitya kA nirmANa karane ke lie bhUmikhanana-zilAsthApana Adi kRtya karate haiM usa samaya vAstubhUmi meM jahA~-jahA~ marma, upamarma, sandhiyA~ aura rajju dikhAI dete hoM vahA~ staMbha dIvAra Adi khar3e nahIM karane caahie| AThavA~ pariccheda 'vAstumaMDalavinyAsa lakSaNa' se sambandhita hai| isameM nirvANakAlikA, bRhatsaMhitA evaM zilpa zAstra ke anusAra vAstumaNDala saMbaMdhI pA~ca cakra (koSThaka) diye gaye haiN| navamA~ pariccheda 'prAsAda lakSaNa' kA varNana karatA hai| isake prArambha meM prAsAda utpatti kA itihAsa batAyA gayA hai| isake sAtha hI vAstukSetra, vAstudoSa, Aya ke nAma, prakAra, phalAdi, vAstu meM kyA-kyA nahIM lenA cAhie?, candravAsa ko kaise jAnA jA sakatA hai?, jagatI, pITha, maMDovara, dvArazAkha, rekhA, kalaza, dhvajA, dhvajAdaNDa, zikhara, maNDapa, stambha Adi kA vistRta varNana huA hai| dazavA~ pariccheda 'kalaza lakSaNa' se sambandhita hai| isameM kalaza kI U~cAI Adi kA nirUpaNa huA hai| gyArahavA~ pariccheda 'dhvajadaNDa-lakSaNa' nAma kA hai| isameM daNDa kI lambAI, moTAI, daNDa kI pATalI aura dhvajA kA parimANa batAyA gayA hai| bArahaveM pariccheda kA nAma 'jinapratimA-lakSaNa' hai isa pariccheda meM urdhvasthita pratimA kA svarUpa, Asanasthita pratimA kA svarUpa, bhagna pratimA kA saMskAra vicAra, lakSaNahIna pratimA se hAni, pratimAgata zubhAzubharekhAe~, pratimA bhaMga kA phala, khaMDita pratimA ke viSaya meM bhinna-bhinna mAnyatA, gRha aura prAsAda meM sthApanIya pratimA kA mAna, gRha caitya meM pUjane yogya, rakhane yogya pratimA ke viSaya meM viveka, jinAlaya meM pratimA kA sthAna aura dRSTisthAna ke sambandha meM viveka Adi viSayoM para prakAza DAlA gayA hai| terahaveM pariccheda kA nAma 'parikara lakSaNa' hai| isameM vAstusAra ke anusAra parikara kA parimANa batAyA gayA hai| Page #516 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 486/maMtra, taMtra, vidyA sambandhI sAhitya caudahavA~ pariccheda 'jainazAsanadeva lakSaNa' se sambandhita hai| isameM nirvANakalikA ke anusAra yakSa-yakSiNI kA koSTaka, zilpa ke AdhAra para yakSa-yakSiNI kA koSTaka, dikpAlayantra, navagrahayantra, solahavidyAdevIyantra diye gaye haiM aura zrutadevatA, zAntidevatA, kSetrapAladeva ke lakSaNa kahe gaye haiN| pandrahaveM pariccheda kA nAma 'dhAraNAgati lakSaNa' hai| isameM 24 tIrthaMkaroM ke varNa, lAMchana Adi kA koSTaka, dhAraNAgati kA koSTaka evaM 24 tIrthaMkaroM ke nakSatrAdi chaH aMgoM kA koSThaka diyA gayA hai| solahavA~ pariccheda 'muhUrta lakSaNa' pratipAdana karatA hai| isa pariccheda meM dina vibhAga ke zubhAzubha muhUrta, rAtri vibhAga ke zubhAzubha muhUrta, varSazuddhi, ayanazuddhi, mAsazuddhi, pakSazuddhi, guruzukracandrAsta zuddhi, kUrmacakra, gRhadvArazAkhacakra, vastracakra, dvAracakra, staMbhacakra, mokSacakra, kalazacakra Adi kA varNana kiyA gayA hai| isake sAtha hI isameM tithi, vAra nakSatra, yoga, karaNa, lagnabala ityAdi kA bhI vistRta pratipAdana hai| isameM gRhAraMbha, bhUmyAraMbha, kUrmanyAsa, dvArAropaNa, staMbhAropaNa, paTTakAropaNa, kalazAropaNa, dhvajAropaNa ityAdi ke muhUrta bhI batAye gaye haiN| satrahavA~ pariccheda 'mudrAlakSaNa' nAma kA hai| isa antima pariccheda meM pratiSTopayogI chabbIsa aura jApa-anuSThAnopayogI sAta mudrAe~ kahI gaI hai| isake sAtha hI kalyANakalikA grantha kA prathama vibhAga samApta hotA hai| saMkSepataH kalyANakalikA apane Apa meM eka mahattvapUrNa racanA hai| 'navyapratiSThApaddhati' ke nAma se racA gayA yaha grantha uttarottara prasiddhi ko prApta huA hai| sAtha hI yaha grantha svopajJa gujarAtI bhASA kI TIkA sahita prakAzita kiyA gayA hai| isa grantha kI prastAvanA bahuta upayogI siddha huI hai| isa grantha kI zailI sahaja sarala hai| kalyANakalikA (bhAga 2-3) yaha grantha' kalyANavijayagaNi dvArA viracita hai| isa grantha para gujarAtI bhASA meM svopajJa TIkA racI gayI hai| yaha saMskRta ke 181 padyoM meM nibaddha hai| isakA racanAkAla vikrama kI 17 vIM zatI hai| yaha ikkIsa paricchedoM meM vibhakta eka bRhadkAya racanA hai| isa kRti kA mukhya prayojana pratiSThA sambandhI vidhi-vidhAnoM ko prastuta karanA hai| kRti ke nAma ko lekara yaha cintana ubharatA hai| ki jaba isa grantha meM ' yaha grantha zA. mIThAlAla bhUramala, zrI kalyANavijayagaNi zAstra saMgraha samiti, jAlora (rAja.) ne, san 1656 meM prakAzita kiyA hai| yaha prathamAvRtti hai| Page #517 -------------------------------------------------------------------------- ________________ jaina vidhi-vidhAna sambandhI sAhitya kA bRhad itihAsa/487 pratiSThA viSayaka vidhi-vidhAna hI varNita kiye gaye haiM taba isakA nAma pratiSThAkalpAdi honA cAhie? isakA samAdhAna karate hue isa grantha kI prastAvanA meM likhA gayA hai ki pratiSThAdi vidhAna kalyANa karane vAle haiM, kalyANa ke samUharUpa haiM isalie isakA nAma phalasUcaka 'kalyANakalikA' rakhA hai| isa grantha kI prastAvanA atyanta vistAra ke sAtha dI gaI hai| isameM prAcIna aura arvAcIna pratiSThA kI tulanA, pratiSThA vidhi kI sAmagrI kA kAlakrama pUrvaka aitihAsika svarUpa, vartamAna meM upalabdha pratiSThAkalpa, prastuta pratiSThAkalpa (kalyANakalikA) kA mUlAdhAra, pratiSThA vidhAna ke mukhyapAtra AcArya, snAtrakAra, pauMkhanA karane vAlI nAriyA~ Adi, Adhunika pratiSThAvidhAnoM ke AdhAragrantha ityAdi aneka upayogI viSayoM para prakAza DAlA gayA hai| isake sAtha hI pratiSThA sambandhI mahattvapUrNa praznottarI bhI dI gaI haiM tathA anya aura viSayoM kA cintana bhI kiyA gayA hai| ukta varNana se yaha nirvivAda siddha hotA hai ki jahA~ grantha kI prastAvanA hI alabhya sAmagrI se saMyukta ho vahA~ grantha kI viSayavastu kitanI viziSTa aura vyavasthita ho sakatI hai? sacamuca yaha grantha isa koTi ke vidhi-vidhAna sambandhI kR tiyoM meM apanA advitIya sthAna rakhatA hai| aba kalyANakalikA (bhA.2-3) kI viSayavastu kA vivaraNa saMkSepa meM nimnalikhita hai - pahalA pariccheda- isa pariccheda meM eka padya hai aura isameM bhUmigrahaNa vidhi aura khanana (khAta) vidhi kA ullekha huA hai| dUsarA pariccheda- isameM vAstupUjA kI saMkSipta vidhi dI gaI hai| tIsarA pariccheda- isa pariccheda meM pratiSThA kalpokta kUrmapratiSThA vidhi kA varNana hai| cauthA pariccheda- isameM zilAnyAsa vidhi, zilAbhiSeka vidhi, catuHzilApratiSThA vidhi, paMcazilA pratiSThA vidhi, navazilApratiSThA vidhi Adi kA nirdeza huA hai| isake sAtha hI zilAnyAsa kA krama, zilAnyAsa karane yogya vAstusthAna, zilAnyAsa kitanA nIce karanA cAhie, zilAoM kI r3hAla kisa ora honI cAhie, zilAnyAsa aura ratnAdinyAsa ke maMtra zilAnyAsa karane ke bAda zubhAzubha nimitta kA bhI nirUpaNa huA hai| pAMcavA~ paricchedaisameM jinamandira ke mukhya dvAra kI pratiSThA vidhi kA varNana hai| chaThA pariccheda- isa dvAra meM hRdayapratiSThAvidhi kA ullekha hai| jina caitya ke hRdaya sthAna para arthAt jina zikhara ke Upara AMbalasAra meM tAmramaya kalaza kI sthApanA kara suvarNamaya puruSa kI sthApanA karanA, hRdaya pratiSThA hai| sAtavA~ pariccheda- yaha pariccheda pAdaliptasUripraNIta pratiSThAvidhi se sambandhita hai| isameM nirvANakalikA ke AdhAra para pratiSThAvidhi ke vidhAna kahe gaye haiM jo kramazaH Page #518 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 488/maMtra, taMtra, vidyA sambandhI sAhitya nimna haiM- 1. maNDapanirmANa vidhi 2. vedIracanA vidhi 3. maMDapa meM pratimA praveza karavAne kI vidhi 4. devavaMdana vidhi 5. zucividyAropaNa aura sakalIkaraNa vidhAna 6. pratimA para varNanyAsa karane kI vidhi 7. digbaMdhana aura snAna vidhi 8. nandyAvarttamaMDalAlekhana vidhi 6. nandyAvartta pUjana vidhi 10. adhivAsanA vidhi 11. jina pratimA meM pRthvI Adi tattva kA nyAsa, indriyAdi kA nyAsa, nADIdazaka kA nyAsa, vAyudazaka kA nyAsa karane kI vidhi 12. sahajaguNa sthApanA vidhi 13. jinabiMba pratiSThA vidhi 14. nAma sthApanA vidhi, 15. saMkSipta pratiSThA vidhi 16. lepamaya pratimA pratiSThA vidhi 17. sarasvatI Adi pratimAoM kI pratiSThA vidhi| ina vidhi-vidhAnoM ke antargata maMDapa-toraNa kI U~cAI, vedI nirmANa ke dravya, vedI ke cAroM konoM meM ropane yogya khIla, pratiSThApayogI sAmagrI, bhUtabalimaMtra, digbaMdhanamaMtra, nandyAvarttapUjanayaMtra, zAntibalimaMtra, jala, puSpa, dhUpa ke maMtra, lokAMtika devadizAjJApakayaMtra, adhivAsanAmaMtra ityAdi kA bhI ullekha kiyA hai| AThavA~ pariccheda- isa pariccheda meM navyapratiSThApaddhati ke anusAra pratiSThA sambandhI vidhi-vidhAnoM evaM Avazyaka kRtyoM para prakAza DAlA gayA hai| yahA~ 'navyapratiSThApaddhati' se tAtparya hai- vartamAna meM pracalita pratiSThA vidhi| aitihAsika evaM tulanAtmaka adhyayana kI dRSTi se pracalita pratiSThA vidhi kA krama isa prakAra hai - 1. muhUrta nirNaya-rAjapRcchA-bhUmizodhana karanA 2. maMDapa nirmANa karanA 3. vedI kI racanA karanA 4. saMghabhakti karane kA Adeza denA 5. saMgha AmaMtraNa kI patrikA bhejanA 6. auSadhI pIsane vAlI striyA~ taiyAra karanA 7. abhiSekAdi kriyAoM ke lie yathokta lakSaNayukta snAtrakAra taiyAra karanA 8. amArighoSaNA karanA 6. vyavasthApaka maMDala taiyAra karanA 10. pratiSThA ke prathama dina- jinapratimA ko maMDapa meM virAjita karanA, jalayAtrA vidhAna karanA, kuMbhasthApanA karanA, akhaMDadIpaka kI sthApanA karanA, navAMga vedI kI racanA karanA aura javArAropaNa krnaa| dUsare dina nandyAvartta kA Alekhana karanA aura nandyAvartta kA pUjana krnaa| tIsare dina- dikpAloM kA pUjana, dizAoM meM bali kA prakSepaNa, navagrahoM kI pUjA aura aSTamaMgala kI sthApanA krnaa| cauthe dina- siddhacakra kA maMDala banAnA aura usakA pUjana krnaa| pA~cave dina- bIzasthAnaka kA pUjana krnaa| chaThe dinaindra-indrANI kI sthApanA karanA aura cyavana kalyANaka vidhi krnaa| sAtaveM dinajanmakalyANaka kI vidhi karanA, dikkumArI kRtotsava vidhi karanA aura indra-indrANIkRta janmAbhiSekotsava krnaa| AThaveM dina- kRtya vidhi, jalAdimaMtraNa vidhi, jinAhAnAdi kI avAntara vidhi, dikpAlAdi AhAna vidhi, maMtranyAsAdi kI avAntara vidhi, paMcAmRta dvArA 108 abhiSeka ityAdi krnaa| nauMve dinaadhivAsanA kI vidhi karanA dazaveM dina- aMjanazalAkA kRtya vidhi karanA, Page #519 -------------------------------------------------------------------------- ________________ jaina vidhi-vidhAna sambandhI sAhitya kA bRhad itihAsa / 489 maMgalagAthA kA pATha, pratiSThA phala kI dezanA, madhyakAlIna aMjanazalAkA kI vidhi, nandyAvartaAlekhana vidhi, nandyAvarttapUjana, pratiSThAsthAna meM pratimA kA praveza, jalayAtrAvidhAna, vedI kI sthApanA, dikpAla kI sthApanA, pratiSThA kA prAraMbha, adhivAsanA, jinabimba kI pratiSThA ityAdi kRtya karanA - krvaanaa| usake bAda saMghasahita maMgala gAthAoM kA pATha karanA, yakSa-yakSiNI kI pratiSThA karanA, navInapratiSThita biMbadevagRha sthApanA vidhi karanA, lavaNa-jala-AratI kI vidhi karanA, kaMkaNamocana karanA aura sabhI devI-devatAoM ko visarjita krnaa| isa AThaveM pariccheda meM pratiSThA viSayaka anya bhI upayogI sAmagrI kA saMkalana kiyA gayA hai prakArAntara se kaMkaNamocana vidhi, pratiSThAvidhi ke bIja, zrIcandrapratiSThApaddhati ke kAvya, paraMparAgata pratiSThAbIja kI gAthAe~, dhvajadaNDAropaNavidhi kI gAthAe~, jinaprabhasUrikRta pratiSThAvidhi ke bIja ( gAthAe~), sthApanAcArya pratiSThAvidhi kI gAthAe~ Adi / navamA~ pariccheda- isameM caitya pratiSThA vidhi kA varNana hai / dazavA~ pariccheda- isa pariccheda meM kalaza ke nau abhiSeka evaM kalaza kI pratiSThA vidhi kA ullekha huA hai| gyArahavA~ pariccheda- yaha pariccheda dhvajadaMDa kI pratiSThA vidhi se sambaddha hai| isameM dhvajadaMDa ke teraha abhiSeka, dhvajA kI pratiSThA, dhvaja gati kA zubhAzubha phala batAyA gayA hai| bArahavA~ pariccheda- yaha jinabiMba kI praveza vidhi se sambandhita hai| isa vidhi ke antargata navagraha dazadikpAla kI sthApanA vidhi, sthApita karane yogya jinabimboM ko lene ke lie jAne kI vidhi evaM tIna prakAra ke Asana yaMtra ( mUlapratimA kI pAdapITha ke nIce rakhane yogya yaMtra) diye gaye haiN| isake sAtha hI jinabiMba praveza se sambandhita tIna vidhiyA~ aura dI gaI hai| eka vidhi 16 vIM zatI meM pracalita aura hastaprata ke AdhAra para taiyAra karake ullikhita kI hai| dUsarI vidhi vi.saM. 1542 meM likhI gaI hai tathA guNaratnasUrikRta pratiSThAkalpa aura zrIvizAlarAjaziSyakRta pratiSThAkalpa ke AdhAra se uddhRta kI gaI hai| tIsarI lagabhaga 16 vIM zatI ke uttarArdha meM likhI gaI hai| vaha prAcIna prata ke AdhAra se taiyAra karake ullikhita kI gaI hai| terahavA~ pariccheda- isa pariccheda meM vAdivetAla zAntisUrijIkRta 'arhadabhiSeka vidhi' kA nirUpaNa kiyA gayA hai| caudahavA~ pariccheda- isa pariccheda meM 16 vIM zatI ke uttarArdha meM pracalita 'aSTottarIzata snAtravidhi' kA ullekha huA hai isake sAtha hI 17 vIM zatI meM pracalita 'aSTottarazatasnAtravidhi' bhI dI gaI hai| isa snAtra meM pramukhataH grahasthApanavidhi, dikpAlasthApanavidhi, balikSepavidhi, zAMtikalaza bharane kI vidhi kI jAtI hai / pandrahavA~ pariccheda- isameM 'zrI zAntisnAtravidhi' kA varNana huA Page #520 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 490 / maMtra, taMtra, vidyA sambandhI sAhitya hai / solahavA~ pariccheda- isameM 'tIrthayAtrA zAntikam vidhi' kahI gaI hai arthAt tIrthayAtrA ke lie prasthAna karane ke dina, prayANa karane ke pUrva jibabiMba kI snAtravidhi karanA tIrthayAtrA zAntikam vidhi hai| satrahavA~ pariccheda- isa pariccheda meM 'grahazAnti-vidhAna' kI carcA huI hai| isameM grahazAnti ke sAmAnya aura vizeSa do prakAra nirdiSTa haiN| aThArahavA~ pariccheda- isameM 'jIrNoddhAra vidhi' kA ullekha huA hai| unnIsavA~ pariccheda- yaha pariccheda 'devIpratiSThA vidhi' se sambandhita hai| bIsavA~ pariccheda- isa pariccheda meM 'adhivAsanA vidhi' kA pratipAdana huA hai| ikkIsavA~ pariccheda- isa pariccheda kA nAma 'prakIrNaka pratiSThA vidhi' hai| isameM bhinna-bhinna prakAra kI pratiSThA vidhiyoM kA ullekha huA hai unameM 1. gRha pratiSThA vidhi 2. jinaparikara pratiSThA vidhi 3. caturnikAyadevamUrti pratiSThA vidhi 4. graha pratiSThA vidhi 5. siddhamUrti pratiSThA vidhi 6. maMtrapaTTa pratiSThA vidhi 7. sAdhumUrti- stUpa pratiSThA vidhi 8. pitRmUrti pratiSThA vidhi 6. toraNa pratiSThA vidhi 10. jalAzaya pratiSThA vidhi Adi pramukha haiN| prastuta kalyANakalikA ke tRtIya khaMDa meM caityavaMdana, stuti, stavana ( cauvIzI), strota, pratiSThApayogI maMtra Adi kA saMkalana kiyA gayA hai| isake sAtha hI 1. aMjanazalAkA sAmagrI kI sUcI 2. pAdaliptapratiSThApaddhati ke anusAra pratiSThA sAmagrI kI sUcI 3. guNaratnasUripratiSThAkalpokta sAmagrI kI sUcI 4 . guNaratnanIyAbhiSe- kopakaraNa sUcI 5. bimbasthApanA pratiSThoprakaraNa sUcI 6. zAntisnAtra kI sAmagrI sUcI 7 pUrvatanapratiSThAkalpokta sAmagrIkoza evaM 8. kalyANaka sUcI kA ullekha bhI huA hai| isa kRti meM dikpAlapUjAyaMtra, dikpAlasthApanAyaMtra, grahasthApanayaMtra, grahapUjAyaMtra, tIna prakAra ke AsanayaMtra, dhvajadaMDa, markaTyAmutkIrya 34 yantra kA bhI saMkalana huA hai / tijayapahuttastotra sambandhI tIna yaMtra diye gaye haiM pahalA yaMtra pracalita hai| dUsarA yantra nannasUrikRta stava ke AdhAra para diyA hai aura tIsarA yantra saMskRta stotra ke anusAra varNita kiyA hai| kalyANakalikA ke isa samagra varNana se siddha hotA hai ki granthakAra aneka granthoM ke gahana abhyAsI the| isI kAraNa yaha kRti viSaya vastu evaM tulanAtmaka dRSTi se atyanta upayogI bana gaI hai| prAcInatama pAdaliptasUrikRta pratiSThApaddhati aura arvAcIna navyapratiSThApaddhati donoM kA yathAvat ullekhakara aitihAsika pRSThabhUmi ko ujAgara karane kA jo prayAsa kiyA gayA hai vaha grantha ke mUlya evaM mahattva ko sahasraguNA bar3hA detA hai / Page #521 -------------------------------------------------------------------------- ________________ jaina vidhi-vidhAna sambandhI sAhitya kA bRhad itihAsa/491 gurumUrti pratiSThA vidhi yaha kRti saMskRta gadya evaM padya mizrita bhASA meM nibaddha hai|' isameM gurumUrti kI pratiSThA vidhi ullikhita hai| yahA~ gurumUrti kI pratiSThA se guru kI caraNapAdukA evaM stUpa kI pratiSThA bhI samajhanI caahie| isa kRti meM nirdeza hai ki gurUmUrti kI pratiSThA karane hetu sAmAnya rUpa se bhUmizuddhi, zubhasamaya, rAtrijAgaraNa Adi kRtya avazya sampanna karane caahie| vizeSa rUpa se yaha vidhAna aise cAra zrAvaka dvArA sampanna kiyA jAnA caahie| jinake suputrAdi hoM aura jo dharmAdi guNoM se yukta hoN| isa prakriyA meM ina cAra zrAvakoM kI mukhya bhUmikA rahatI hai| isameM gurumUrti pratiSThA ke pUrva zrI zAntinAtha prabhu kI pratimA kA snAtrapUjana karanA Avazyaka mAnA gayA hai| sAtha hI gurumUrti kA abhiSeka karane ke lie auSadhi yukta 108 tIrthoM ke jala kA honA Avazyaka batAyA gayA hai isake abhAva meM 21 tIrthoM kA jala honA hI cAhie- aisA kahA gayA hai| isa vidhAna ke antargata dazadikpAlasthApanA evaM navagrahasthApanA karanA bhI Avazyaka batalAyA hai| abhiSeka ke prasaMga meM pAMca prakAra ke abhiSekoM kA vidhAna nirdiSTa kiyA hai| isase spaSTa hotA hai ki gurumUrti kI pratiSThA hetu pA~ca prakAra ke abhiSeka kiye jAte haiN| ve pA~ca abhiSeka ye haiM - 1. svarNacUrNa 2. paMcaratna 3. paMcagavya 4. sarvoSadhi aura 5. tiirthodk| isameM pratiSThA ke anantara karane yogya sAdharmika vAtsalya, dhUpa utpATana Adi kA bhI varNana kiyA gayA hai| stUpa (devakulikA) ke Upara candanAdi ke chITeM dene kA bhI ullekha hai| gurUmUrti ke pAdapITha ke nIce rakhane yogya sAmagrI kA bhI vistArapUrvaka pratipAdana kiyA gayA hai| isake sAtha hI 1. AcAryamUrti evaM stUpa pratiSThA vidhi 2. upAdhyAyamUrti evaM stupa pratiSThA vidhi 3. sAdhu-sAdhvI kI mUrti evaM stUpa pratiSThA vidhi bhI sva-svamaMtra ke anusAra vivecita kI gaI haiN| anta meM pratiSThAkAraka daza dina ekAzanA kare aura zIlavrata kA pAlana kareM- aisA kahA gayA hai| prastuta kRti ke pariziSTa bhAga meM anya bhI pUjana evaM vidhAna diye gaye haiM yathA - 1. navagrahaAhAna evaM pUjana vidhi 2. dazadikpAla AhAna evaM pUjana vidhi 3. balibAkulA abhimantraNa vidhi 4. dazadikpAla ko balipradAna karane kI vidhi 5. dazadikpAla, navagraha evaM aSTamaMgalapaTTa visarjana vidhi 6. vAsacUrNa abhimantraNa vidhi vAsacUrNa abhimantrita karane ke do prakAra batAye gaye haiN| ' yaha kRti zrI jinadattasUri jJAna bhaMDAra, gopIpurA zItalavADI ,sUrata meM upalabdha hai| Page #522 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 492 / maMtra, taMtra, vidyA sambandhI sAhitya jinabimbapravezavidhi karavAne kI vidhi se sambandhita hai / ' jinabimbagRhapravezavidhi - yaha racanA saMskRta meM hai| isakA viSaya pratipAdana kRti nAma se hI spaSTa ho jAtA hai| jinabimbaparIkSAprakaraNa vidhi kahI gaI hai| - pratiSThAkalpa zrI candrasUri hai| yaha kRti jinAlaya ke mUlagRha meM jinapratimA ko praveza hameM jinaratnakoza meM pratiSThAkalpa, pratiSThAvidhi evaM pratiSThApATha viSayaka kucha kRtiyoM kA vivaraNa isa prakAra upalabdha huA hai pratiSThAkalpa - yaha kRti akalaMkadeva kI mAnI gaI hai| isake karttA zIlabhadrasUri ke praziSya evaM dAnezvarasUri ke ziSya 1 -- pratiSThAkalpa - yaha kalpa muni vidyAvijayajI ke dvArA saMskRta meM likhA gayA hai| pratiSThAkalpa - yaha ajJAtakartRka hai| pratiSThAkalpavidhi - yaha racanA muni padmavijaya kI hai| pratiSThA - tilaka - isake karttA digambara muni zrI narendrasena hai| yaha kRti saMskRta meM hai| isameM jinabimba kI parIkSA pratiSThAtilaka - yaha racanA muni brahmasUri kI hai| pratiSThApaddhati - yaha ajJAtakartRka hai| jinaratnakoza - pR. 136 pratiSThApATha - yaha racanA muni kumudacandra kI hai| pratiSThApATha - isake karttA indranandi hai / pratiSThApATha - yaha vasunandI kI racanA hai / pratiSThApATha - yaha kRti digambara muni jayasena kI hai / 'pratiSThAvidhi' nAma se sAta racanAe~ ye prApta hotI haiN| kramazaH vardhamAnasUri, guNaratnasUri, zrIcandrasUri, hemacandrAcArya, tilakAcArya, narezvara evaM ajJAtakartRka kI hai| pratiSThAvidhivicAra hameM isakI koI jAnakArI nahIM milI hai| Page #523 -------------------------------------------------------------------------- ________________ jaina vidhi-vidhAna sambandhI sAhitya kA bRhad itihAsa / 493 pratiSThAkalpa (aMjanazalAkAvidhi) pratiSThAkalpa nAmaka yaha grantha tapAgacchIya vijayadAnasUri kI paramparA ke akabarapratibodhaka hIravijayasUri ke ziSya sakalacandragaNi ke dvArA racA gayA hai| yaha kRti saMskRta zlokoM evaM mantroM meM nibaddha hai| isakI racanA vi. saM. 1660 kI mAnI jAtI hai| pratiSThAvidhi kI yaha advitIya kRti hai| isameM sAmAnyatayA pratiSThAvidhi se saMbaMdhita aneka vidhiyoM kA ullekha kiyA gayA hai| mukhyatayA isa grantha meM yaha batAyA gayA hai ki jinabimbAdi kI pratiSThA ke nimitta dasa dina taka kauna-kauna se vidhi-vidhAna, kisa prakAra se sampanna kiye jAne cAhiye / isa grantha ke prArambha meM maMgalAcaraNa evaM viSayasthApana rUpa eka zloka diyA gayA hai usameM bhagavAna mahAvIra ko namaskAra karake jinabimba kI pratiSThA vidhi aura pUjAvidhi kahane kI pratijJA kI gaI hai| isake anantara pratiSThA karane vAle vidhikAraka (zrAvaka) ke lakSaNa, AcArya ke lakSaNa, snAtra ke prakAra, maNDapa kA svarUpa, vedikA kA svarUpa, vedikA nirmANa hetu, bhUmizodhana ityAdi viSaya nirupita haiM sAtha hI mukhazuddhi (dAtUna ) ityAdi ke maMtra bhI diye gaye haiN| usake bAda bimba kA saMskAra karane nimitta evaM pratiSThAdi kAryoM kI sampannatA hetu daza dina taka mahotsava karane kA nirdeza kiyA gayA hai| una daza dinoM meM kiye jAne vAle vidhi-vidhAna kA bhI ullekha kiyA hai jo nimnAnusAra haiMpratiSThA utsava ke pahale dina jalayAtrA vidhi aura kuMbhasthApanA vidhi karane kA kathana kiyA hai| dUsare dina naMdyAvarttapaTTa pUjana karane kA varNana kiyA hai| tIsare dina kSetrapAladevatA, dazadikpAlapaTTa, bhairava devatA, solahavidyAdevIyoM, aura navagrahapaTTa ke pUjana karane kA savidhi nirdeza diyA gayA hai| cauthe dina siddhacakra pUjana karane kI vidhi ullekhita kI hai / pA~cave dina bIzasthAnaka pUjA karane kA nirdeza kiyA hai| chaThe dina cyavanakalyANaka kI vidhi, iMdra-iMdrANI kI sthApanA, guru pUjana, prANapratiSThA ityAdi kAryoM ko sampanna karane kA vidhAna kahA gayA hai| sAtaveM dina janmakalyANaka vidhi, zucikaraNa vidhi, sakalIkaraNa vidhi, 56 dikkumArI utsava Adi kRtya sampUrNa karane cAhie, aisA pratipAdana kiyA gayA hai| AThaveM dina aThArahaabhiSeka karanA cAhie, aisA ullekha kiyA gayA hai isake sAtha usakI vidhi bhI kahI gaI hai| nauve dina lekhanazAlA vidhi, vivAha mahotsava, dIkSAmahotsava Adi karane kA ullekha kiyA gayA hai / dazaveM dina kevalajJAnakalyANaka (aMjana vidhi), nirvANakalyANa, jinabiMbasthApanA, balimaMtraNa evaM Page #524 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 494/maMtra, taMtra, vidyA sambandhI sAhitya prakSepaNa vidhAna Adi kA nirdeza diyA gayA hai| - isake pazcAt adholikhita vidhiyA~ evaM yantrAdi sthApanA karane kA ullekha haiM- 1. saMkSipta pratiSThA' vidhi 2. jinabiMba parikara pratiSThA vidhi 3. kalazAropaNa vidhi 4. dhvajAropaNa vidhi 5. dhvajAdiviSayaka maMtra 6. dhvajAdi kA parimANa aura 7. cautIsa kA yaMtra vaha isa prakAra hai - 10 15 isa grantha' ke pariziSTa bhAga meM nimna pUjanoM evaM vidhAnoM meM prayukta hone vAlI sAmagrI kI sUcI dI gaI hai| 1. jalayAtrA vidhAna 2. kuMbhasthApanA vidhAna 3. naMdyAvarta pUjana 4. graha-dikpAla-aSTamaMgala pUjana 5. snAtra pUjA 6. siddhacakra pUjana 7. bIzasthAnaka pUjana 8. cyavanakalyANaka vidhAna 6. janmakalyANaka vidhAna 10. vivAha utsava 11. pratiSThA vidhAna 12. 360 kalyANakoM kI sUcI Adi isa grantha ke anta meM granthakAra ne gaNaratnAkarasari, jagaccandrasari, zyAmAcArya, haribhadrasUri evaM hemacandrasUri racita bhinna-bhinna pratiSThAkalpoM kA AdhAra lene kA aura vijayadAnasUri ke samakSa unase milAna kara lene kA bhI ullekha kiyA hai| sakalacandragaNi racita anya kRtiyA~ bhI prApta hotI hai- unameM gaNadhara stavana, bArahabhAvanA, munizikSA- svAdhyAya, mRgAvatIAkhyAna (vi.saM. 1644), vAsupUjya jinapuNyaprakAzarAsa (saM. 1671), aura hIravijayasUri dezanAsuraveli (saM. 1682) Adi haiN| ' nirvANakalikA, AcAradinakara, vidhimArgaprapA, tilakAcArya pratiSThAkalpa, guNaratnasUri pratiSThAkalpa Adi ke atirikta anya pratiSThAkalpoM ke AdhAra para likhI gaI vidhi| ' yaha kRti ko gujarAtI anuvAda ke sAtha somacanda haragovindadAsa aura chabIladAsa kesarIcanda saMghavI ne prakAzita kiyA hai| isameM jinamudrA, parameSThImudrA, ityAdi unnIsa mudrAoM ke citra bhI diye gaye haiN| pahalI paTTikA ke Upara cyavana evaM janmakalyANakoM kA eka-eka citra hai aura dUsarI ke Upara kevalajJAnakalyANaka tathA aMjanakriyA kA eka-eka citra hai| Page #525 -------------------------------------------------------------------------- ________________ jaina vidhi-vidhAna sambandhI sAhitya kA bRhad itihAsa/495 sakalacandragaNikRta pratiSThAkalpa kI saMzodhita prati prastuta 'pratiSThAkalpa' kI eka saMzodhita prati pariziSTa evaM vidhisahita vi.saM. 2042 meM prakAzita huI hai| yaha prati somacaMdra vijayagaNi ke dvArA saMzodhita kI gaI hai| isa saMzodhita prati meM vidhi-vidhAna vizeSa rUpa se carcita hue haiM jo mUla pATha meM nahI haiM aba mUlaprati kI apekSA saMzodhita prati meM pAyI jAne vAlI viziSTatAe~ isa prakAra haiM - prathama dina kI vidhi- pahale dina kiyA jAne vAlA jalayAtrA vidhAna mUla kRti ke antargata saMkSepa meM batAyA gayA hai, paraMtu zAMtisnAtrAdividhisamuccaya bhAga-1 meM se vistArapUrvaka karavAyA jAtA hai vaha apekSita hone se isa saMzodhita prati meM diyA gayA hai| vartamAna meM yaha vidhAna kuMbhasthApanA ke pUrva dina kiyA jAtA hai| mUlaprati meM maMtroccArapUrvaka kalazasthApanA karanA aura AropaNa karanA-itanA hI sUcana hai paraMtu vartamAna meM kuMbhasthApanA dIpakasthApanA aura javArAropaNa kI vidhi kucha vistAra ke sAtha kI jAtI hai| ataH vaha zAMtisnAtrAdi vidhisamuccyabhAga 1 meM se uddhRta kI gayI hai| isake sAtha hI kuMbha-dIpaka ko badhAne kA zloka tathA dIpaka ko adhivAsita karane yogya maMtra saMzodhita prati meM diye gaye hai| dvitIya dina kI vidhi- mUlaprata meM laghunandyAvarttapUjana vidhi AThavalaya ke anusAra kahI gaI hai parantu dasa valayavAlA (64 indra-indrANI ke nAmavAlA) paTTa ho to usake pUjana karane kI vidhi zAntisnAtrAdividhisamuccaya bhAga-2 se lekara isa prati ke pariziSTa naM. 1 meM dI gaI hai| antima meM devavaMdana meM cAra stutiyA~ ke sthAna para ATha stutiyoM karane ko kahA gayA hai| tRtIya dina kI vidhi- isa dina kI vidhi meM dazadikpAla kA pUjana karate samaya indrAdi dikpAloM ke mantra pratyeka hastapratoM meM bhinna-bhinna milate haiM isa prata meM (zAM.vi.sa.bhA.1) se pracalita mantra liye gaye hai| solaha vidyAdeviyoM kA pUjana mUlaprata meM saMkSepa meM kahA gayA hai| kintu AcAradinakara, arhatpUjanAdi meM diye gaye solaha vidyAdeviyoM ke zloka bolakara vistAra se pUjana karanA ho to vaha vidhi pariziSTa naM. 1 meM dI gaI hai| mUlaprata meM aSTamaMgalapUjana kA vidhAna hI nahIM batalAyA hai paraMtu navagraha evaM daza dikpAla pUjana ke sAtha aSTamaMgala kA pUjana bhI kiyA jAtA hai isalie (zAM.vi.saM.bhA.1) ke anusAra yaha vidhAna dUsare dina kI vidhi meM hI diyA gayA hai| caturtha dina kI vidhi- isa dina kI vidhi meM zrI siddhacakra pUjana karate samaya navapadoM kA jApa kiyA jAyeM, to uttama hai isalie jApa karane kA sUcana kiyA hai Page #526 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 496 / maMtra, taMtra, vidyA sambandhI sAhitya aura darzanAdi cAra padoM kI sthApanA karane ke zloka mUla meM nahIM hai parantu AcAradinakara meM ullikhita hone se ye zloka bola sakate haiM isalie pariziSTa 1 meM ukta zloka diye gaye haiN| paMcama dina kI vidhi - isa dina kI vidhi meM zrI bIzasthAnaka pUjana karate samaya mUla meM batAye gaye maMtroM ke sAtha-sAtha bIzasthAnaka pUjAdi meM varNita bIsa padoM ke bIsa zloka bolane hoM aura una una padoM kA jApa karanA hoM to usakI vidhi zAntisnAtrAdividhisamuccaya ke AdhAra para pariziSTa naM. 1 meM kahI gayI haiM / SaSTam dina kI vidhi - isa dina kI vidhi meM cyavanakalyANaka prasaMga ke samaya indra aura indrANI ko AbhUSaNa pahanAte samaya bolane yogya zloka aura maMtra pariziSTa meM diye gaye haiN| prabhu ke mAtA-pitA banane kI vidhi lokavyavahAra se karavAyI jAtI hai vaha vidhi bhI pariziSTa naM. 1 meM dI gaI hai| devavaMdana ke samaya cyavanakalyANaka kA caityavaMdana tathA stavana kitanI hI hastapratoM meM prApta hotA hai vaha bhI pariziSTa naM. 1 meM diyA hai| saptama dina kI vidhi - isa dina kI vidhi meM janmakalyANaka prasaMga ke samaya merUparvata ke Upara 250 abhiSeka vistAra se karavAne hoM to usakA vidhAna bhI pariziSTa naM. 1 meM diyA gayA hai| aSTama dina kI vidhi - isa dina aThAraha abhiSeka karate samaya - ATha abhiSeka ke bAda tIna mudrAoM ke dvArA jinezvara paramAtmA kA AhAna mUla pATha meM saMkSepa se kahA gayA hai jabaki isa saMskaraNa meM prastuta vidhi kA vistRta varNana huA hai| nAmasthApanA ke samaya karane yogya viziSTa vidhi bhI pratiSThAkalpa kI kaI pratoM meM upalabdha hotI hai vaha pariziSTa naM. 1 meM dI gaI hai| navam dina kI vidhi - isa dina rAjyAbhiSeka ke avasara para rAjyatilaka karane kI vidhi kahIM-kahIM kucha paramparAoM meM karavAyI jAtI hai isalie rAjyatilaka kA maMtra TippaNI meM aura navalokAMtika devoM ke nAma tathA unakI vinaMti pariziSTa naM.1 meM diyA gayA hai| dIkSAkalyANaka prasaMga ke samaya bhAvavRddhi meM kAraNabhUta kulamahattarA kA AzIrvacana, alaMkAra uttAraNa kA zloka, sarvaviratisUtra aura devavaMdana ke samaya bolA jAne vAlA dIkSAkalyANaka kA caityavaMdana pariziSTa na. 1 meM diyA gayA hai| dazam divasa kI vidhi- dazaveM dina kI pUrvAtri meM kevalajJAna kalyANaka ke prasaMga para pratiSThA yogya jinabiMboM kI adhivAsanA evaM aMjana vidhAna kiyA jAtA hai| isa vidhAna meM kahIM cUka na hoM ataH mUlaprati meM isa vidhi kA Page #527 -------------------------------------------------------------------------- ________________ jaina vidhi-vidhAna sambandhI sAhitya kA bRhad itihAsa/497 saMkSipta sUcana kiyA hai| jabaki saMzodhita prati meM isakA savistAra spaSTIkaraNa kiyA gayA hai| usake bAda samavasaraNasthApanA, nirvANakalyANaka, visarjanAdi kI vidhiyA~ yathAvat rakhI gaI haiN| isake sAtha hI prAcIna pratiSThA vidhi, jinabiMbaparikara pratiSThA vidhi, kalazAropaNa vidhi aura dhvajAropaNa vidhi mudrita prati ke anusAra hI ullikhita kI gaI haiN| prastuta saMzodhita prati kA pariziSTa bhAga vidhi-vidhAna sambandhI upayogI sAmagrI se yukta hai| ___ pariziSTa naM.1 meM mUla vidhAnoM meM pUraka banane vAlI sabhI vidhiyA~ dI gaI haiN| pariziSTa naM.2 meM navagraha-dazadikpAla-aSTamaMgala kI sthApanA evaM racanAdi kI vidhiyA~ kahI gaI hai| pariziSTa naM.3 meM maMDapa evaM vedikA kA prAcIna svarUpa diyA gayA hai| pariziSTa naM.4 meM vividha mudrAoM kA svarUpa diyA gayA hai| pariziSTa naM. 5 meM jalayAtrAvidhAna meM upayogI upakaraNoM kI sUci dI gaI hai| pariziSTa naM.6 meM aMjanazalAkA vidhi meM upayogI upakaraNoM ke nAma varNita hai| pariziSTa naM.7 meM aThAraha abhiSeka meM Avazyaka auSadhiyoM kA sUcana kiyA gayA hai| pariziSTa naM.8 meM 360 kalyANakoM kI sUcI dI gaI haiN| pariziSTa naM.6 meM zrI zIlavijayagaNi dvArA hastaprata ke AdhAra para likhI gaI vidhi tathA raMgavijaya jI ne vi.saM. 1876 meM bharuca nagara ke savAicaMda-sukhAlacaMda kI zaMkhezvarapArzvanAtha kI pratimA bharAkara aMjanazalAkA karavAI thI usa samaya dasa dina taka pratiSThA utsava kA vidhAna, jisa vidhi-niyama ke sAtha sampanna huA, usakA spaSTa vivaraNa karane vAlA zrI zaMkhezvarapArzvanAtha paMcakalyANaka garbhita pratiSThAkalpa nAmaka 16 r3hAla kA stavana diyA gayA hai| isa prakAra uparokta vivaraNa se spaSTa hotA hai ki yaha saMzodhita' prati vartamAna meM pracalita pratiSThA vidhi ke AdhAra para nirmita kI gaI hai athavA vartamAna paramparA meM pracalita pratiSThAvidhi ko dRSTi meM rakhakara taiyAra kI gaI hai| aMjanazalAkA (prANa pratiSThA) pratiSThAkalpavidhiH / sakalacandragaNikRta pratiSThAkalpa kA yaha navIna saMskaraNa hai| yahA~ dhyAtavya hai ki sakalacandragaNi racita pratiSThAkalpa ke saMzodhana, sampAdana aura ' yaha saMzodhita prati zrI nemacaMda milApacaMdra jhaverI jainavADI upAzraya TrasTa-gopIpurA, sUrata se prakAzita hai| 2 yaha saMskaraNa zrI AdinAtha marudevA vIrAmAtA amRta jaina per3hI (TrasTa) dhArAnagarI-navAgAma se prakAzita huA hai| Page #528 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 498 / maMtra, taMtra, vidyA sambandhI sAhitya navInIkaraNa ke rUpa meM kaI prakAzana hue haiN| kucha prakAzita kRtiyoM para hama likha cuke haiN| yaha saMzodhanAtmaka kRti hai / isakA saMzodhana zrI vIrazekharasUri evaM zAha jeThAlAla bhAramala ne kiyA hai| yaha saMskaraNa gujarAtI lipi meM hai| isakI mUla racanA saMskRta meM huI hai| isa kRti meM pratiSThA sambandhI prAyaH unhIM viSayoM kA ullekha kiyA gayA hai jo anya pratiSThA granthoM evaM mUlakRti meM nirdiSTa haiM tathApi prastuta kRti meM kucha nayI aura kucha upayogI sAmagrI dI gaI hai sAmAnyatayA isameM pA~ca kalyANaka sambandhI vidhi, zrI laghunaMdyAvarttapUjana vidhi evaM zrIdevI pUjana vidhi dI gaI haiN| isake sAtha hI sahabhedIpUjA arthasahita dI gaI hai| mahopAdhyAya yazovijayajI viracita caubIsI dI gaI hai| padmavijayajI viracita caityavaMdana - stutiyA~ dI gaI haiN| isa saMskaraNa kA mUlya bar3hAne ke lie nirvANakalikA se pratiSThAvidhi sambandhI 77 zloka sachAyA uddhRta kiye gaye haiM anta meM sthApanAcArya kI bRhadpratiSThA vidhi dI gaI hai| 9. ukta sAmagrI ke atirikta aura jo kucha isameM Avazyaka viSaya jor3e gaye pratIta hote haiM ve isa prakAra aMjanazalAkA-zAntisnAtra - aSTottarI Adi pUjAe~ prArambha karane ke pUrva jo mantrAkSara anivArya rUpa se bole jAte haiM ve vidhipUrvaka diye gaye haiM; jaise jala abhimantrita karane kA mantra, dAMtaNa abhimantraNamantra, mukhazuddhijala abhimantraNamantra, maMtrasnAna mantra, mIMDhola - maraDAsIMgI yukta grIvAsUtra nADAchaDI kA abhimantraNamantra, kesara abhimantraNamantra, bhUmizuddhi abhimantraNamantra, pAdapITha kA pUjA mantra, dIpaka pragaTAne kA mantra, guru dvArA dIpaka para vAsacUrNa pradAna karane kA mantra, kalazasthApanA mantra, aura puSpa - phala - naivedya Adi pratiSThopayogI sAmagrI ko vAsacUrNa dvArA abhimantrita karane kA mantra ityAdi / 2. aMjanazalAkAvidhi arthAt pratiSThA vidhi se sambandhita 68 bAteM kahI gaI haiN| ye 68 kathana vidhikrama se diye gaye haiM / yahA~ 68 viSayoM se tAtparya-pratiSThA ke samaya karane yogya Avazyaka kAryoM kA sUcIkrama hai yathA 1. nUtanajinabiMboM, deva - devIyoM ko bharavAne kA Adeza denA 2. pUrvapratiSThita pratimA ko bAjate - gAjate hue mahotsavapUrvaka maMDapa meM sthApita karanA 3. sajor3e vedikApUjana aura kSetrapAlapUjana karanA 4. zubhamuhUrta meM nUtana jinabiMboM kI vedikA para sthApanA karanA 5. jalayAtrA ke varaghor3e meM pA~ca kuMbha liye hue pA~ca bahinoM yA kumArikAoM ko sAtha rakhanA 6. sajor3e snAtrapUjA aSTaprakArI pUjA evaM kuMbhasthApanA karanI ityAdi 68 bAteM kahI gaI haiM / 3. nivArNakalikA ke kucha mantra uddhRta kiye gaye haiM jaise- 1. Page #529 -------------------------------------------------------------------------- ________________ jaina vidhi-vidhAna sambandhI sAhitya kA bRhad itihAsa/499 adhivAsanA mantra 2. sahajaguNasthApanA mantra 3. parikara pratiSThA mantra aadi| 4. nirvANakalikA meM pratiSThApayogI 63 mudrAe~ dI gaI haiM unameM se 28 mudrAe~ isameM lI gaI hai| 5. 68 prakAra ke bIja rUpa mantrAkSara diye gaye haiN| 6. jinamandira sambandhI 84 AzAtanAoM kA varNana kiyA gayA hai| isake sAtha hI isameM do mahAyantra diye gaye haiM unameM eka laghunandyAvarttapUjana se sambandhita hai aura dUsarA zrIdevI kI pratiSThA se sambandhita hai| ye mantra AcAradinakara nAmaka grantha ke AdhAra para nirmita kiye gaye haiM aisA isameM ullekha hai| isake atirikta bhagavAna mahAvIra kI janmakuMDalI, zrIdevI pUjana ke sandarbha meM trikoNakuMDa kI racanA, nUtanabiMboM ko birAjamAna karane yogya vedikA Adi ke koSThaka bhI ullikhita haiN| isa kRti kA avalokana karane se phalita hotA hai ki yaha pratiSThAkalpa kaI dRSTiyoM se parama upayogI hai| isameM anya-anya Avazyaka sAmagrI kA jo saMkalana kiyA gayA hai vaha apane Apa meM amUlya hai| vidhikArakoM ko isa saMskaraNa kA ekabAra avazya avalokana kara lenA caahiye| isa kRti meM ullikhita kaI sUcanAe~ evaM kramabaddha dI gaI jAnakAriyA~ unake lie atIva upayogI bana sakatI hai| pratiSThAkalpa-aMjanazalAkA-pratiSThAdividhi (saMzodhitapATha-viziSTavidhAna tathA vividha citroM sahita) ___yaha kRti' mUlataH mahopAdhyAya sakalacaMdragaNi kI hai| isake pUrva sakalacandragaNi kRta pratiSThAkalpa bhA.1 evaM bhA.2 prakAzita ho cuke haiN| usake bAda usake eka saMzodhita pATha kA aura prakAzana huA hai| isake pazcAt sakalacandragaNikRta 'pratiSThAvidhi' kA eka aura navIna saMskaraNa prakAza meM AyA hai jo saMzodhitapATha-viziSTavidhAna tathA vividhacitroM sahita hai| merI dRSTi se adyaparyanta pratiSThA sambandhI pratiyoM meM yaha navIna saMskaraNa sarvAdhika vistRta evaM kramabaddha hai| yaha kRti mUlataH saMskRta bhASA meM hai| isameM maMtroM evaM zlokoM kA prAdhAnya rahA huA hai| isa saMskaraNa meM vidhi-vidhAnoM kA spaSTIkaraNa gujarAtI bhASA meM huA hai| isa kA saMzodhana evaM sampAdana tapAgacchIya nemisUrisamudAya ke somacaMdrasUri ne vartamAna meM pracalita evaM pravartita 'pratiSThAvidhi' ko dhyAna meM rakhate ' yaha saMskaraNa zrI rAMdera roDa jaina saMgha, aDAjaNa pATIyA, rAMdera roDa, sUtara kI ora se prakAzita huA hai| Page #530 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 500/maMtra, taMtra, vidyA sambandhI sAhitya hue kiyA hai| sAtha hI isameM aMjanazalAkA evaM pratiSThA karane karAne vAle AcAryoM tathA vidhikArakoM kI suvidhA kA vizeSa dhyAna rakhA gayA hai| isa kRti ke sambandha meM yaha ullekha milatA haiM ki paMcama zrutakevalI zrI bhadrabAhusvAmI dvArA vidyApravAdapUrva meM se 'pratiSThAkalpa' uddhRta kiyA gayA thA, usa pratiSThAkalpa ke AdhAra para jagaccaMdrasUrI ne 'pratiSThAkalpa' nAmaka grantha rceN| phira usake AdhAra se aura bhI pUrvAcAryoM ne pratiSThA sambandhI grantha rcaa| una pUrvAcAryoM dvArA racita vividha pratiSThAkalpoM ko samakSa rakhakara lagabhaga 450 varSa pUrva vijayadAnasUri ke tattvAdhAna meM 'pratiSThAkalpa' nAma se eka grantha kA saMkalana kiyA gyaa| isa pratiSThAkalpa kI racanA karate samaya prApta pratiSThAkalpoM ke racayitA AcAryoM tathA unake granthoM kI AmnAya evaM guru paraparamparAgata mAnyatAoM ke prati pUrNa vaphAdArI nibhAyI gaI hai| prastuta pratiSThAkalpa 50/70 varSa pUrva hastalikhita pratiyoM meM prApta thaa| prANapratiSThA yA aMjanazalAkA kA prasaMga Ane para hI usakA upayoga hotA thaa| kitanI hI bAra pratikUla prasaMgoM meM yaha vidhAna sampanna karAne meM muzkila hotI thI, jaba se hastapratiyoM kA prakAzana prArambha huA taba se ye vidhi-vidhAna karavAne AsAna hue| isa saMskaraNa kA saMzodhita karate samaya mUla grantha kI prAmANikatA kA pUrNataH dhyAna rakhA gayA hai| sAtha hI saMskaraNa kramika aura sarvatra grAhya ho etadartha hastalikhita pratiSThAkalpoM, pUrvaprakAzita pratiSThAkalpoM, nirvANakalikA-kalyANakalikA Adi prAmANika granthoM meM jo kucha viziSTatAe~ dRSTigata huI, yathAnukUlatA unakA saMkSipta sUcana kiyA gayA hai| yaha saMzodhita kRti aThAraha vibhAgoM meM gumphita hai| isakA vivaraNa saMkSepa meM nimnokta hai - prathama vibhAga - yaha vibhAga AzIrvAda, prakAzakIya, prastAvanA Adi se sambandhita hai| dvitIya vibhAga - isa vibhAga meM pratiSThAkalpa ke prAstAvika 31 zloMkoM kA bhASAnuvAda, kriyAkAraka dvArA karane yogya nitya vidhi evaM maMtrAdi kA varNana hai| isake atirikta nimna vidhAnoM kI vistRta carcA hai- 1. jalayAtrAvidhi- isameM varaghor3A, udyAnagamana, snAtrAdipUjA, navagraha-dazadikpAlapUjA, jJAnAdikapUjA, devavaMdanavidhi, kalazasthApanA, Acamana, aMganyAsa, karanyAsa, jalAkarSaNa, jalasthApanA, jalapUjA, naivedyar3hokana, Adi kriyAe~ karane yogya kahI gaI haiN| 2. kuMbhasthApanAvidhi- isameM nityavidhi, bArahamudrAoM se vAsakSepAbhimaMtraNa, AtmarakSA, kuMbha bharane kI vidhi, kuMbha sthApana vidhi, vAsacUrNa pradAna ityAdi vidhAna Avazyaka mAne gaye haiN| 3. dIpakasthApanAvidhi- isa vidhi meM ghI bharane kA maMtra, dIpaka pragaTa Page #531 -------------------------------------------------------------------------- ________________ jaina vidhi-vidhAna sambandhI sAhitya kA bRhad itihAsa / 501 karane kA maMtra, dIpaka Upara vAsacUrNa pradAna karane kI prakriyA evaM kuMbha - dIpaka ko badhAne kI kriyA batalAyI gayI hai| 4. javArAropaNavidhi - isa vidhAna meM tIrthajala se bhare hue ghar3oM kI sthApana - - pRthvImaMtra Adi kA varNana hai / 5. kSetrapAlasthApanavidhiisa vidhAna meM sAmAnyatayA kSetrapAlasthApanA, kSetrapAla ko vAsapradAna, kSetrapAlapUjana Adi karane kA nirdeza hai / 6. mANakasthaMbhAropaNavidhi - isameM mANakasthaMbha kI pUjA, deharI meM zrIphala tathA vAsapradAna, svastika aura naivedya arpaNa kA nirUpaNa hai| 7. toraNasthApanavidhi - isa vidhi ke antargata toraNa bAMdhane kA maMtra, jinabiMba kI vedikA kA mApa, pIThikA kA mApa, bhUmizuddhi, samavasaraNasthApanA, suMpaTasthApanA, pIThikA Upara vAsadAna, pIThikA kA vardhApana, aSTaprakArIpUjA, kSamApanA Adi kR tyoM kA pratipAdana hai / tIsarA vibhAga - isa vibhAga meM sAta prakAra ke vidhAnoM kI carcA kI hai| vaha isa prakAra hai- 1. laghunaMdyAvartapUjana vidhi - mUla prata ke anusAra laghunaMdyAvarttapUjana ATha valaya kA prApta hotA hai| saMprati meM dazavalayavAle paTTa kA pUjana hotA hai| yahA~ dasa valayavAlA pUjana diyA gayA hai| isa vidhAna meM AtmarakSA, zucividyAAropaNa, paTTa vardhApana, jinaAhvAna, dasavalaya kI pUjAvidhi - usameM bhI prathama valaya meM arhadAdi ATha kA pUjana, dvitIya valaya meM jinezvara tIrthaMkaroM kI mAtAoM kA pUjana, tRtIya valaya meM solahavidyA devI kA pUjana, caturtha valaya meM caubIsa lokAMtika devoM kA pUjana, paMcama valaya meM causaTha indroM kA pUjana, SaSTama valaya meM causaTha indrANiyoM kA pUjana, saptama valaya meM 24 yakSa, aSTama valaya meM caubIsa yakSiNI, navama valaya meM dasadikpAla, dazama valaya meM navagraha aura kSetrapAla kA pUjana kahA gayA hai| isake sAtha hI paripiMDitapUjA, rAMdhe hue naivedya kA arpaNa, devavaMdana, vAsadAna Adi karane kA nirUpaNa hai| 2. kSetrapAla pUjanavidhi- isameM kSetrapAla AhAna evaM usake pUjana kA nirdeza hai / 3. dazadikpAlapUjanavidhi - isa vidhi meM dazadikpAlasthApanA, bAkulA abhimantraNa, dazadikpAla Alekhana, dazadikpAlapUjana Adi kRtyoM kA pratipAdana kiyA gayA hai| 4. bhaivarapUjanavidhi - isameM bhairava sthApanA evaM bhairava pUjana kA vidhAna kahA gayA hai / 5. SoDazavidyAdevIpUjanavidhi - isa vidhAna ke antargata solahavidyAdeviyoM kA AhvAna, solahavidyAdevI paTTa para kusumAMjali arpaNa, solahavidyAdevIyoM kA pUjana, paripiMDita pUjA evaM vAsadAna kA ullekha hai| 6. navagrahapUjanavidhi - isameM navagraha kI sthApanA, navagraha kA Alekhana, navagraha pUjana, navagraha ko jApa, navagraha kA arghya evaM navagraha se prArthanA karane kA sUcana kiyA gayA haiM / anta meM grahazAntistotra kA pATha evaM vAsacUrNa pradAna karane kA nirdeza hai| 7. aSTamaMgalapUjanavidhi - isa vidhi meM aSTamaMgala kI sthApanA, navIna aSTamaMgalapaTTa kA pUjana, aSTamaMgala kA Alekhana, aSTamaMgala ko kusumAMjali Page #532 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 502/maMtra, taMtra, vidyA sambandhI sAhitya pradAna, aSTamaMgala kA pUjana, Adi kRtyoM kA ullekha huA hai| cauthA vibhAga- isa vibhAga meM do prakAra kI mAMgalika pUjana vidhi kA nirUpaNa kiyA gayA hai| 1. laghusiddhacakrapUjanavidhi- isa vidhAna ke antargata jinazAsanadeviyoM kA AhAna evaM unakA pUjana, causaTha indroM kA AhAna evaM pUjana, bAkulA Upara vAsadAna, dazoM dizAoM meM bAkulA prakSepaNa, AtmarakSAvidhAna, aMganyAsa, karanyAsa, navapada kA maMDala, arihaMtAdi nau padoM kA vidhivat pUjana evaM aSTaprakArI pUjana Adi kRtya Avazyaka mAne gaye haiN| 2. laghubIzasthAnakapUjanavidhi- isa vidhi meM bIsasthAnaka paTTa Upara vAsadAna, bIsasthAnaka mAMDale kA Alekhana zAMtighoSaNA, AtmarakSA, arihaMta Adi bIsapadoM kA pUjana, ityAdi kRtya kiye jAne kA nirdeza hai| pA~cavA vibhAga- yaha vibhAga cyavanakalyANakavidhi se sambandhita hai| isameM AtmarakSA vidhAna, dizAbaMdha, AcArya bhagavaMta ke pahanane yogya alaMkAroM kA abhimaMtraNa, indra evaM indrANI kI sthApanA, mAtA-pitA kI sthApanA, aMganyAsa, karanyAsa, gurUpUjana, dharmAcAryapUjana, siMhAsanAdika pUjana, nUtanabiMbo Upara vAsadAna, vAsacUrNayuta dUdha se biMba kA sarvAMga vilepana, suvarNa kalaza meM biMbasthApana, biMba Upara vAsadAna, mAtRkAnyAsa, kurNopadeza, mastaka Upara vAsadAna, AzISamaMtra, kalaza tathA nUtana bimboM Upara vastrAcchAdana, caudaha svapnadarzana, devavaMdana evaM kSamApanA Adi kRtyoM kA vivecana kiyA gayA hai| chaThA vibhAga- isa vibhAga meM janmakalyANakavidhi kA pratipAdana hai| isameM AtmarakSA, aMgarakSA, zucikaraNa, sakalIkaraNa, balibAkulApradAna, nUtana biMbo para kusumAMjali, tarjanImudrA pUrvaka raudra dRSTi jalAcchoTana, digbaMdhana, saptadhAnyavRSTi, jina janma vidhAna, chappanadikkumArikAoM ke dvArA kRta mahotsava, kadalIdhara racanA, rakSApoTalI nirmANa vidhi, rakSApoTalIbaMdhana, jaladarzana, zubhAzISa, indrANI ke hAtha se prabhujI kA tilaka, zakrasiMhAsanakaMpana, sughoSAghaMTAnAda, merUparvata Upara gamana, paMcAmRta ke 250 abhiSeka, nUtanabiMbo kI aSTaprakArI pUjA, aSTamaMgalaAlekhana, AratI-maMgaladIpaka, devavaMdana, battIsakoTi suvarNavRSTi, nUtanabiMbo ke hAtha meM rakSApoTalI ityAdi kA ullekha kiyA gayA hai| sAtavA~ vibhAga- isameM 'ar3hAraabhiSeka-dhvajadaMDakalazAbhiSekavidhi' kA varNana hai| isa sambandha meM nimnalikhita kRtyoM ko sampanna karane kA nirdeza hai| ve kRtya ye haiM - vividha prakAra kI auSadhiyoM para vAsakSepapradAna, bhUmizuddhi, zucividyA, balipara vAsakSepapradAna, dazadikpAla kA Agana, devavaMdana, dhvajadaMDa ko kusumAMjali, kalaza ko kusumAMjali, jalAcchoTana, saptadhAnyavRSTi, aThAraha prakAra kI abhiSeka Page #533 -------------------------------------------------------------------------- ________________ jaina vidhi-vidhAna sambandhI sAhitya kA bRhad itihAsa / 503 vidhi-usameM prathama hiraNyodaka snAtra, dUsarA paMcaratnacUrNa snAtra, tIsarA kaSAyacUrNa snAtra, cauthA maMgalamRttikA snAtra, pA~cavA sadauSadhisnAtra, chaTTA prathamASTakavarga snAtra, navamA~ paMcAmRtasnAtra, dazavA~ sugaMdhauSadhi snAtra, gyArahavA~ puSpa snAtra, bArahavA~ gaMdha snAtra, terahavA~ vAsa snAtra, caudahavA~ caMdanadugdha snAtra, pandrahavA~ kezara - sAkara snAtra, solahavA~ tIrthodaka snAtra, satarahavA~ karpUra snAtra, aThArahavA~ kezara - caMdana - puSpa snAtra karanA hai, sUrya-candra darzana, devavaMdana, dhvajabaMdhana, pauMkhaNAkArya, dhvajadaMDa - kalaza kI AratI, pradakSiNA, zikharapara kalazasthApanA evaM kSamApanA Adi / AThavA~ vibhAga- yaha vibhAga putrajanmavadhAmaNA - nAmasthApana vidhi se sambaddha hai| isameM janmabadhAI, kezara chAMTane kI vidhi, nAmasthApanavidhi, lekhanazAlAkaraNavidhi evaM maSIbhAjana pradAna Adi kRtyoM kA ullekha huA hai| navamA~ vibhAga - isa vibhAga meM ' vivAhamahotsavavidhi' evaM rAjyAbhiSekavidhi' kA nirUpaNa haiN| isa vidhi ke antargata mIMDhala kA abhimaMtraNa, mIMDhala kA kara meM baMdhana, paMcAMgasparza, jinaAhAna, vastrAcchAdana, vividha phalAdi kA Dhaukana, pauMkhaNavidhi, suvarNadAna, priyaMgu - kapUra Adi se biMboM ke hAthoM kA vilepana, navagrahoM ko balibAkulA pradAna, lagnavedikA (corI) kA nirmANa, maMDapa meM prabhu sthApanA, naivedyathAladhAnyathAla- laghukalaza Adi kI sthApanA karanA, ghaTa ke Upara jau kI zarAba rakhanA, vivAhavidhi, pAMca jAti ke paccIsa modakoM kA arpaNa, rAjyAbhiSekavidhi evaM navalokAMtika devoM kI vinaMti Adi kRtyoM kA vivecana hai| dazavA~ vibhAga- isa vibhAga meM 'dIkSAkalyANakavidhi' kI carcA hai| isameM mukhyarUpa se dIkSAsnAna, dIkSAkalyANaka varaghor3A, kulamahattarA - hitopadeza, sarva alaMkAra - avataraNa, paMcamuSTi - loca, devadUSyavastra kA sthApana Adi kA pratipAdana hai| gyArahavA~ vibhAga - isa vibhAga meM 'adhivAsanAvidhi' evaM 'aMjanazalAkA vidhi' kA nirUpaNa hai| isameM mukhyatayA dazadikpAlapUjana, navagrahapUjana, sarvadizAoM meM balibAkulA kA pradAna, devavaMdana, kusuMbI vastra se bimboM kA AcchAdana, sakalIkaraNa- zucikaraNa, sUrimaMtra evaM mudrAsahita adhivAsanAvidhi, adhiSThAyaka deva-deviyoM kA AhvAna ityAdi viSayaka carcA huI hai| aMjanazalAkA vidhi ke prasaMga meM agralikhita kRtyoM kA nirdeza kiyA gayA hai biMba kA sthirIkaraNa, zalAkAbhimaMtraNa, aMjanAbhimaMtraNa, saubhAgya mudrA se biMbo kI aMjanavidhi, anAmikA se mAyAbIja kA sthApana, darpaNadarzana, sUrimaMtra pUrvaka vAsadAna, dAhine karNa meM maMtranyAsa, cakramudrA se sarvAMgasparza, dadhipAtra kA darzana, pA~ca mudrAoM kA darzana, AcArya Adi kI pratimAoM para vAsakSepa pradAna Adi pramukha hai| bArahavA~ vibhAga- isa vibhAga meM 'kevalajJAnakalyANakavidhi' kA nirUpaNa kiyA gayA hai| Page #534 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 504 / maMtra, taMtra, vidyA sambandhI sAhitya isameM vizeSa rUpa se padmamudrA ke dvArA prabhu kI samavasaraNa meM sthapanA, 360 krayANaka puTikA kA nyAsa, navaaMga kA pUjana, 108 abhiSeka, bhUtabalipradAna, maMgalapATha sahita akhaMDa akSata se badhAmaNA, dharmadezanA, taMboladAna, pratiSThAdevatA evaM sarvadevatA kA visarjana, zAMtidhArA, kaMkaNamocana Adi kA nirdezana diyA gayA haiN| terahavA~ vibhAga - isameM 'gurumUrti kI abhiSekavidhi' kahI gaI hai| isake sAtha 'jinabimbapravezavidhi' evaM 'jinabimbapratiSThAvidhi' bhI ullikhita hai| isameM snAtrapUjA, balibAkulApradAna, pauMkhaNavidhi, maMtra Alekhana, prabhu pratimA kA praveza, kaMku ke thApA, caityapratiSThAvidhi, vividha prakAra ke pAtroM kA sthApana, cAravedikAoM kA nirmANa, gAdI (pavAsana) pUjana, kUrmasthApana, dhvajadaMDa - kalaza pratiSThA vidhi, dvArodghATana, kuMbha- dIpaka - naMdyAvartta - navagraha-dazadikpAla - vedikA - mANekastaMbha Adi kA visarjana ityAdi para prakAza DAlA gayA hai| caudahavA~ vibhAga- isa vibhAga meM jinabiMboM para paccIsa prakAra kI kusumAMjali prakSepaNa karane kI vidhi kahI gaI hai| yaha vidhAna arhatpUjana meM se uddhRta kiyA gayA hai| yahA~ paccIsa prakAra kI kusumAMjali ke nAma isa prakAra haiM - pahalI caMdanapUjA kI kusumAMjali, dUsarI kaMkuvilepana Adi kusumAMjali, tIsarI yakSakardama vilepana kusumAMjali, cauthI kapUra Dhaukana, pA~cavI vAsakSepa vilepana Adi kI kusumAMjali, chaThI kastUrI- vilepana, saoNvatIM kAlAguru-vilepana Adi, AThavIM puSpAlaMkArAvatAraNa, navamI snAtrapITha prakSAlana, dazavIM aMgalUMchaNAdi se biMbazuddhi, gyAravahIM puSpapUjA, bArahavIM phalapUjA, terahavIM agarudhUpapUjA, caudahavIM vAsadhUpapUjA, pandrahavIM jalapUjA, solahavIM akSatapUjA, satarahavIM paMcAMgarakSA, aThArahavIM lUNautAraNa, unnIsavIM phUla mAlA bIsavIM kSamAyAcanA Adi, ikkIsavIM dIpakapUjA, bAIsavIM ArIsA darzana, teIsavIM jinastotra Adi, caubIsavI prArthanA Adi, paccIsavIM dhyAna Adi kI kusumAMjali car3hAne kA nirUpaNa hai| pandrahavA~ vibhAga- isa vibhAga meM 'devIpratimAvidhi' carcita hai| isameM sarvadhAnyoM se badhAmaNA, paMcagavya snAtra, ATha puSpAMjalihoma, agni prAraMbha kI vidhi, AhUti pradAna kI vidhi, bhagavatI maMDala kI sthApanAvidhi, homa ke bAda karane yogya vidhi Adi para samyak prakAza DAlA gayA hai| solahavA~ vibhAga - isa vibhAga meM paccIsa prakAra ke mudrAoM kI vidhi batAyI gayI haiN| satarahavA~ vibhAga- yaha vibhAga snAtrapUjA, zAMtikalaza, smaraNAdi stotroM kA ullekha karatA hai| aThArahavA~ vibhAga - isa antima vibhAga meM pUrvokta sabhI vidhi-vidhAnoM kI sAmagrI Jain-Education International Page #535 -------------------------------------------------------------------------- ________________ jaina vidhi-vidhAna sambandhI sAhitya kA bRhad itihAsa/505 sUcI kA nirUpaNa kiyA gayA hai| uparyukta vivaraNa se yaha niSkarSa nikalAta hai ki ise pratiSThA sambandhI vidhi-vidhAnoM kA Akara grantha kahA jA sakatA hai| yaha grantha itane sundara DhaMga se prakAzita huA hai| ki jisa dina jo vidhAna sampanna karanA ho, usa dina utane pRTha le jA sakate haiM- dekha sakate haiN| isameM pratyeka vibhAga se sambandhita Avazyaka evaM upayogI citra bhI saMlagna hI diye gaye haiN| pratiSThAkArakoM ko isa grantha kA avazya avalokana karanA caahie| pratiSThAkalpa yaha eka saMkalita racanA hai| isameM maMtroM evaM zlokoM kA pradhAnya hai| yaha gujarAtI lipi meM Alekhita hai| isameM saMgRhIta sabhI vidhi-vidhAna sakalacaMdragaNi racita nahIM hai apitu pRthak-pRthak granthoM meM se uddhRta kiye gaye haiM aura ye vartamAna meM atipracalita haiN| kuMbhasthApanA Adi kucha vidhAna pratiSThAkalpa bhA. 1 meM bhI varNita haiM kintu atyanta upayogI evaM vidhikArakoM kI suvidhA ko dhyAna meM rakhate hue pratiSThAkalpa bhA. 2 meM bhI saMgrahIta kara diye gaye haiN| prastuta kRti meM pratiSThA se sambandhita nimna vidhi-vidhAna ullikhita huye haiM - 1. kuMbhasthApanA vidhi 2. dIpakasthApanA vidhi 3. javArAropaNa vidhi 4. jalayAtrAdi vidhi 5. grahadikpAla pUjana vidhi 6.aSTamaMgalasthApanA vidhi 7. dazadikpAla AhAna vidhi 8. jinabiMba praveza vidhi 6. nityakArya vidhi 10. caityapratiSThA vidhi 11. prAsAdaabhiSeka vidhi 12. maMDapa-pIThasthApana vidhi 13. zrI aSTottarazatasnAtra vidhi 14. zrI zAntisnAtra vidhi 15. devIpratiSThA vidhi 16. gurumUrti yA stUpa pratiSThA vidhi 17. maMtrapaTTa pratiSThA vidhi 18. kUrmapratiSThA vidhi (zilAsthApana vidhi) 16. khAtamuhUrtta vidhi 20. jIrNoddhAra vidhi prastuta kRti kA pariziSTa bhAga vistRta hai| isameM kuMbhasthApanA, jalayAtrA, biMbaprevaza, pATalAAlekhana, kUrmapratiSThA, paTTapratiSThA Adi anuSThAnoM ko sampanna karate samaya upayoga Ane vAlI sAmagrI sUcI bhI dI gaI hai| pratiSThAkalpAdi atyupayogI vidhiyA~ (bhA.2) prastuta kRti' eka saMkalita racanA ke rUpa meM hai| isakA saMyojana aura ' yaha kRti vi.saM. 2013 meM, zrI somacaMdabhAI haragoviMdadAsa chANI tathA chabalIdAsa kezarIcaMda, saMghavI khaMbhAta vAloM ne prakAzita karavAI hai| ' yaha kRti vi.saM. 2013 meM prakAzita huI hai| Page #536 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 506/maMtra, taMtra, vidyA sambandhI sAhitya prakAzana zA. somacandabhAI haragovindadAsa chANI ne kiyA hai| yaha marUgurjara bhASA meM Alekhita hai kintu mUlapATha saMskRta meM haiN| isameM prAyaH ve hI vidhi-vidhAna ullikhita haiM jo pratiSThAkalpasamuccaya, zAntisnAtrasamuccaya pratiSThAkalpa Adi meM saMkalita kiye gaye haiN| isameM kula ikkIsa vidhi-vidhAna haiN| gurumUrti kI pratiSThA vidhi, maMtrapaTTa kI pratiSThA vidhi aise kucha vidhAna anya kRtiyoM meM bahuta kama dekhane ko milate haiM ve isa kRti meM prastuta kiye gaye haiN| prastuta kRti ke mukhya AvaraNa para zrI naMdyAvarttayaMtra diyA gayA hai tathA antima AvaraNa para bIzasthAnakayaMtra diyA gayA hai| pratiSThAtilaka __ isa grantha kI racanA digambara jainAcArya nemicandradeva ne vikrama kI 13 vIM zatAbdI ke AsapAsa kI hai| isameM 18 pariccheda haiN| isa grantha ke anta meM granthakartA kI prazasti, vAstubalividhAna Adi diye gaye haiN| yaha graMtha mUlataH pUjA evaM pratiSThAvidhAna se saMbaMdhita hai, kintu prasaMgAnukUla maMtra evaM yaMtra kA bhI isameM nirdeza hai| kucha viziSTa yantroM ke nAma yahA~ diye jA rahe haiM - mahAzAntipUjAyantra, bRhacchAntiyantra, jalayantra, mahAyAgamaNDalayantra, laghuzAntikayantra, mRtyuM- jayayantra, siddhacakrayantra, pIThayantra, sArasvatayantra, nirvANakalyANakayantra, vazyayantra, zAnti- yantra, stambhanayantra, AsanapadavAstuyantra, jalAdhivAsanayantra, gandhayantra, agnitrayahomayantra, agnitrayadvitIya prakAra yantra, agnitrayahomamaNDapayantra, upapIThapadavAstu yantra, paramasAmAyikapadavAstuyantra, ugrapIThapadavAstuyantra, navagrahahomakuNDamaNDalayaMtra, sthaNDilapada vAstuyantra, maNDukapadavAstuyaMtra aadi|| ___ isameM sarvaprathama jinezvara prabhu kI vaMdanA ke sAtha indranandi Adi pUrva AcAryoM kA nirdeza haiM jinakI kRtiyoM ke AdhAra para yaha grantha racA gayA hai| jina pratimA ke sAtha-sAtha yakSa-yakSiNI evaM dhAtu se nirmita yantroM kI pratiSThAvidhi varNita hai| sAtha hI sAtha sakalIkaraNa, digbandhana, AhAna, sthApana, sannidhikaraNa, pUjana aura visarjana Adi vidhi-vidhAna bhI diye gaye haiN| jinapUjA ke atirikta zrutapUjA, gaNadharapUjA, indrapUjA, yakSa-yakSiNIpUjA, dikpAlapUjA Adi kA bhI varNana hai| isake sivAya jinabimba kI savistArapratiSThAvidhi, madhyamapratiSThAvidhi, saMkSepapratiSThAvidhi,siddhapratiSThAvidhi, AcArya- pratiSThAvidhAna, zrutadevatApratiSThAvidhAna, zrutaskaMdhapratiSThAvidhAna, yakSa-yakSI pratiSThAvidhAna kA bhI ullekha huA hai| 2 yaha grantha dosI sakhArAma nemacandra, solApura se prakAzita hai| Page #537 -------------------------------------------------------------------------- ________________ jaina vidhi-vidhAna sambandhI sAhitya kA bRhad itihAsa / 507 pratiSThAsAroddhAra yaha grantha saMskRta kI padyAtmaka zailI meM hai| isake praNetA paNDita AzAdharajI hai| isa grantha kI prastAvanA meM yaha ullekha hai ki vasunaMdiAcAryakRta 'pratiSThAsArasaMgraha ' kA uddhAra karane ke lie 'pratiSThAsAroddhAra' nAmaka yaha grantha vistAra ke sAtha racA gayA hai / grantha kA nAma bhI vaisA hI rakhA gayA hai| isa kRti kA apara nAma 'jinayajJakalpa' hai yaha grantha apane nAma ke anusAra pratiSThAvidhi kA pratipAdana karatA hai| isameM digambara paramparA se sambandhita pratiSThAvidhi kA vivecana huA hai| isa kRti kI TIkA hindI bhASA meM hai| isakA racanAkAla vi.saM. 1250 hai| yaha grantha cha: adhyAyoM meM vibhakta hai| grantha ke prArambha meM maMgalAcaraNa aura granthapratijJA rUpa eka zloka diyA gayA hai| anta meM teIsa zloka kI lambI prazasti kahI gaI hai| unameM mukhyataH grantharacanA kA sthala - nalakaccha ( nAlachA - mAlava pradeza) nagara batAyA hai, tithi - Asoja zuklA pratipadA (sitAMtya divase?) batAyI gayI hai, samaya- ya - vi.saM. 1250 kahA hai| pratiSThAsAroddhAra kI viSayavastu kA saMkSipta varNana isa prakAra hai prathama adhyAya- isa adhyAya ke anta meM isakA nAma 'sUtrasthApanIya' kahA hai isameM 161 zloka haiN| isameM nirdiSTa vidhiyA~ evaM Avazyaka lakSaNAdi kA varNana nimna prakAra se batAyA hai| sarvaprathama jinamaMdira evaM jIrNamaMdira ke uddhAra karavAne kA phala kahA hai| usake bAda tInoM kAla kA zubha-azubha jAnane ke lie karNapizAcinImaMtra ko yaMtra sahita sAdhane kI vidhi kahI hai| phira pA~ca prakAra kI pUjA 1. nityamaha 2. caturmukha 3 rathAvartta 4. kalpavRkSa aura 5. indradhvaja kA nAmollekha karate hue nityamaha pUjA kA svarUpa kahA hai usa adhikAra meM zrAvaka ke lie mandira nirmANa ke kRtya pramukha rUpa se batAye gaye haiN| tadanusAra bhUmikhanana vidhi aura zilAsthApana vidhi kahI gaI hai / tatpazcAt mandira nirmANa yogya bhUmi ko pavitra karane kI vidhi, jinamaMdira kA nirmANa kucha zeSa rahane para zilpI Adi ke kalyANa ke lie manuSyAkRti rUpa putalA praveza karavAne kI vidhi, jinapratimA kA nirmANa karavAne ke lie zubhamuhUrta meM kArIgara ke sAtha jAkara pASANa Adi lAne kI vidhi, yaMtrAdi-yakSAdi kI pratiSThA vidhi, indra ( pratiSThAcArya) ke satkAra karane kI vidhi, maMDapa banAne kI vidhi, vedikA banAne kI vidhi, vedIkA liMpana karane kI vidhi, uttaravedI kI racanA vidhi, upavAsa Adi tapa grahaNa karane kI vidhi, yAgamaMDala kI uddhAra vidhi, yAgamaMDala kI pUjA tathA jinapratimA kI pratiSThA Adi karane kI vidhi kahI gayI haiM / Page #538 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 508 / maMtra, taMtra, vidyA sambandhI sAhitya isa adhyAya meM maMdira nirmANa ke yogya zilA ke lakSaNa, pratiSThA karane yogya mUrti ke lakSaNa, caubIsa tIrthaMkaroM ke cihna caubIsa tIrthaMkaroM ke varNa, pratiSThAvidhi karavAne vAle iMdra ( pratiSThAcArya) ke lakSaNa, dIkSA guru kA lakSaNa, pratiSThA meM kharca karane vAle dAtA (yajamAna) ke lakSaNa bhI nirupita haiN| dvitIya adhyAya- isa adhyAya meM jalayAtrAdi vidhiyoM kA varNana kiyA gayA hai| isameM 152 zloka gumphita haiM unameM pramukha rUpa se ye vidhi-vidhAna kahe gaye haiM- 1. tIrtha jala lAne kI vidhi 2. zAMtika mAMDala kA vidhAna 3. pAMca raMga kA cUrNa sthApana tathA paMcaparameSThI kI pUjAvidhi 4. anya devatAoM kI pUjA vidhi 5. darbhanyAsa kA vidhAna 6. AhvAna, sthApana, sannidhikaraNa, Adi cAra prakAra kI upacAra pUjA kA vidhAna 7. jalamaMDala vidhi 8. zAMtika mAMDala ke antargata aSTadala kamalapatra ( laghuzAMtikarma) kI pUjA vidhi aura ikyAsI koSThaka vAle (bRhadazAMtikarma) kI pUjA vidhi 6. jinayajJa kI pUjA vidhi ke antargata maMtrasnAna, amRta snAna, dahanakriyA, plAvanavidhi, aMganyAsa, digbaMdhana Adi ke vidhi-vidhAna 10. siddhabhakti vidhAna 11. yajJadIkSA vidhi 12. yajJa dvArA mAlAdhAraNa vidhi 13. kaTisUtrAdi vidhi 14. maMDapa pratiSThA vidhi 15. vedI pratiSThA vidhi 16. prokSaNa vidhi Adi / tRtIya adhyAya- isa adhyAya meM 241 zloka haiN| isameM yAgamaMDala kI pUjAvidhi kA ullekha huA hai| usameM solaha vidyAdeviyoM kA pUjana, jinamAtAoM kA pUjana, battIsa iMdro kA pUjana, caubIsa yakSoM kA pUjana aura cakrezvarI Adi caubIsa zAsana deviyoM kA pUjana karate haiN| isake sAtha hI dvArapAla evaM dikpAloM ko anukUla karane kI vidhi, jayAdi devatAoM kI pUjAvidhi, uttaravedI kI pUjA vidhi kA bhI ullekha kiyA hai| caturtha adhyAya- isameM 226 zloka haiN| isa adhyAya meM mukhyataH jinabiMba kI pratiSThA kA vidhAna kahA gayA hai| usameM pratiSThA yogya pratimA kA svarUpa, sakalIkaraNavidhAna, ATha bAra dhanuSa maMtra kA jApa, arhat pratimA kI pratiSThA vidhi isa adhikAra meM hI prathama garbhAvatAra kalyANaka vidhAna ke antargata jina mAtAoM kI sthApanA, ratnavRSTi kI sthApanA, svapnadarzana kI sthApanA, garbhazodhana tathA dikkumAriyoM ke dvArA kI gaI sevA kI sthApanA Adi kA varNana huA hai| dvitIya janmakalyANaka vidhAna ke antargata janmakalyANa kI sthApanA, janma ke dasa atizayoM kI sthApanA, prabhu kA sumerUparvata para abhiSeka varNana, indra ke dvArA stutipUrvaka kiyA gayA tAMDava nRtya, mUlavedI meM pratimA kA nivedana evaM jinamAtRsnapana, prabhu ke lie bhoga-upabhoga kI sAmagrI kA iMdra dvArA kiyA gayA prabaMdha Adi kA ullekha hai| tRtIya dIkSA kalyANaka vidhAna ke sandarbha meM prabhu ko Page #539 -------------------------------------------------------------------------- ________________ jaina vidhi-vidhAna sambandhI sAhitya kA bRhad itihAsa/509 vairAgya honA, laukAMtika devoM ke dvArA stuti karanA, dIkSA ke lie pAlakI meM baiThakara vana kI ora gamana karanA, dIkSAgrahaNa karanA, kezaloMca karanA Adi kA varNana hai| sAtha hI caturtha manaHparyavajJAna kA pragaTa honA, tilakadAna vidhi, saMskAramAlA kI AropaNa vidhi- yahA~ 48 saMskAroM kI sthApanA kI jAtI haiM, maMtranyAsavidhi, adhivAsanA vidhi, svastivAcana Adi kA pratipAdana hai| caturtha kevalajJAnakalyANaka ke viSaya meM mukhodadhAna vidhi, netronmIlana vidhi, guNoM kI AropaNa vidhi, kevalajJAna ke samaya hone vAle dasaatizayoM kI sthApanAvidhi, samavasaraNa kI sthApanAvidhi, devakRta caudahaatizayoM kI sthApanAvidhi, ATha mahAprAtihAyoM kI sthApanAvidhi Adi kA varNana hai| pAMcave mokSa kalyANaka kA varNana karate hue nirvANasthApanA kI vidhi kahI gaI hai| paMcama adhyAya- yaha adhyAya 76 zlokoM meM nibaddha hai| isameM abhiSekAdi kI vidhiyA~ kahI gaI haiN| unameM abhiSeka vidhi, devatA visarjana vidhi, balividhAna, indrAdi ko AzIrvAda dene kI vidhi, yajJadIkSA kI visarjana vidhi, yajamAna ke dvArA kSamApanA karane kI vidhi, pratiSThA ke anantara caturvidha saMgha kA satkAra karanA, pratiSThAcArya ko bheMTa denA, pratiSThA ke avasara para Aye hue sAdharmiyoM kA bhojana Adi se satkAra karanA, gAndharva, nRtyakAra Adi kA bhI yogya satkAra karanA, pratimA ko vedI para virAjamAna karane kI vidhi, madhyama aura jaghanya pratiSThA karane kI vidhi, jinamaMdira para dhvajA car3hAne kI vidhi aura jinamaMdira evaM jinapratimA kI pratiSThA kA phala Adi vizeSa rUpa se carcita hue haiN| SaSThama adhyAya- isa antima adhyAya meM 65 zloka haiN| isameM adholikhita viSaya nirupita hue haiM- siddhapratimA kI pratiSThA vidhi, bRhatsiddhacakra kA uddhAra, laghusiddhacakra kA uddhAra, siddhastuti kA pATha, guNAropaNa kA vidhAna, tilakadAna Adi ke vidhAna, abhiSeka vidhi, visarjana vidhi, AcArya (guru) kI pratiSThA vidhi, zrutadevatA (sarasvatI) kI pratiSThA vidhi, sarasvatIyaMtra banAne kI vidhi, sarasvatImaMtra kI jApa vidhi, yakSAdi kI vidhi, kSetrapAla varuNa Adi kI pratiSThA vidhi, tAmra Adi Adhi dhAtuoM para khude hue yaMtroM kI pratiSThA vidhi evaM savidhi pUrvaka kI gaI pratiSThA kA phala ityaadi| prastuta kRti ke anta meM pariziSTa bhAga bhI diyA gayA hai| usameM zruta pUjA kA vidhAna, gurUpUjA kA vidhAna aura vasunaMdiAcAryakRta pratiSThAsArasaMgraha ke upayogI zloka diye gaye haiN|' vastutaH yaha pratiSThAsAroddhAra digambara jaina paramparA kA advitIya 'isa grantha ko paM. manoharalAla zAstrI ne zrI jaina grantha- uddhAraka kAryAlaya se vi.saM. 1674 meM prakAzita kiyA hai| Page #540 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 510/maMtra, taMtra, vidyA sambandhI sAhitya grantha haiN| isa grantha kA adhyayana karane se spaSTa hotA haiM ki yaha pratiSThA vidhi vistAra se likhI gaI hai isalie isameM madhyama pratiSThA vidhi kA bhI ullekha huA hai| yaha grantha pratyakSa nirIkSaNa ke AdhAra para likhA gayA bhI pratIta hotA hai| pratiSThAsArasaMgraha yaha kRti AcArya vasunandI ne lagabhaga 700 zlokoM meM racI hai| yaha cha: vibhAgoM meM vibhakta hai| isa kRti kA ullekha paM. AzAdhara ne jinayajJakalpa meM kiyA hai| hameM yaha grantha upalabdha nahIM ho pAyA hai| TIkA- isa para svopajJavRtti hai| bimbadhvajadaNDapratiSThAvidhi - yaha racanA zrI tilakAcArya kI hai| bimbapravezasthApanAvidhi - yaha paMjAba ke jJAna bhaMDAra meM maujUda hai| vedI pratiSThA yaha digambara paramparA kI saMkalita kRti hai| jinapratiSThA ke avasara para yadi vizAla maMDapa pUrva se nirmita ho to sabhI mahotsavAdi kRtya vahA~ kiye jAne cAhiye, anyathA alaga se maMDapa banavAkara vedI pratiSThA karane ke bAda hI pratiSThA sambandhI kRtya kiye jAne caahiye| prastuta kRti meM nirdeza hai ki yadi pRthak rUpa se vedI pratiSThA karanI ho, to kama se kama tIna dina kA utsava jarura karanA caahiye| isameM mukhya rUpa se vedI pratiSThA kI vidhi batAyI gaI hai| yaha bAta, kRti nAma se bhI spaSTa ho jAtI hai| sAmAnyatayA isa pustaka meM sakalIkaraNa, ghaTayAtrA, abhiSeka, maMDapapratiSThA, indra pratiSThA, maharSiupAsanA, aMkuropaNa, mRtikAnayana, jhaMDArohaNa, vedIpratiSThA, maMdira pratiSThA, kalazAropaNa, dhvajadaMDasthApana, dhvajArohaNa Adi vidhAna diye gaye haiN| isake sAtha hI pratiSThAdi ke samaya jApa karane yogya mantra, akhaNDadIpaprajvalanamantra, maMgala kalazasthApanAmantra, yantraprANapratiSThAmantra Adi tathA aMkurAropaNayantra bhI diyA gayA hai| niHsaMdeha pratiSTAcArya evaM vidhAnAcArya ke lie yaha upayogI racanA hai| zAntisnAtrAdividhisamuccaya (bhAga 1-2) yaha kRti tapAgacchIya zrI bhuvanabhAnusUri santAnIya zrI vIrazekharasUri dvArA 2 prakA. saMdIpa zAha, 760 sevApatha, lAlajI sAMDa kA rAstA, modIkhAnA, jypur| Page #541 -------------------------------------------------------------------------- ________________ jaina vidhi-vidhAna sambandhI sAhitya kA bRhad itihAsa/511 saMkalita evaM saMzodhita kI gaI hai| yaha kRti' gujarAtI meM hai| mUlapATha saMskRta meM hai| isameM zrI zAntisnAtrAdividhisamuccaya ke do bhAga saMgrahita kiye gaye haiN| yaha kR ti pratiSThAvidhi se sambandha rakhatI hai| isa grantha ke prArambha meM pUrvAcArya viracita navasmaraNapATha zrI gautamasvAmI rAsa saha zrI RSimaMDalastotra artha sahita diyA gayA hai| usake bAda zrI zAntisnAtrAdividhisamuccaya bhA. 1 ke AdhAra se 1. zAntisnAtrAdi pUjAoM meM bolane yogya mantrAkSara 2. kuMbha sthApanA kI vidhi 3. dIpakasthApanA vidhi 4. javArAropaNa vidhi 5. kuMbha-dIpaka-javArAropaNa meM upayoga sAmagrI sUcI 6. jalayAtrA vidhi aura usakI sAmagrI 7. navagrahapUjana vidhi 8. satrahabhedI pUjA vidhi sArtha 6. navagraha dazadikpAla koSThaka 10. dazadikpAla pUjanavidhi 11. aSTamaMgala pUjAvidhi 12. navagraha- dazadikpAla-aSTamaMgala kI pUjA sAmagrI 12. vedikAsthApana vidhi 13. dazadikpAla AhAna kI bRhad vidhi 14. zrI aSTottarI pUjA 15. zrI snAtrapUjA 16. zrI zAntisnAtra vidhi 17. zrI zAntimahApUjAvidhi ityAdi kA nirUpaNa kiyA hai| ___ zrI zAntisnAtravidhisamuccaya bhA. 2 ke AdhAra se 1. aThAraha abhiSeka kI bRhada vidhi 2. dhvajadaMDa pratiSThA vidhi 3. dhvajAAropaNa vidhi (jinAlaya kI varSagAMTha ke dina dhvajA car3hAne kI vidhi) 4. kalazapratiSThA vidhi 5. prAsAdaabhiSeka vidhi 6. gurumUrti evaM sthApanAcArya kI pratiSThA vidhi 7. parikara kI pratiSThA vidhi 8. jina maMdira aura upAzraya kI khAtamuhUrta vidhi 6. zilAsthApana vidhi 10. jinabiMba praveza vidhi 11. pratiSThA vidhi 12. dvArodghATana vidhi 13. jIrNoddhAra vidhi Adi kA ullekha huA hai| yaha dhyAna rahe ki uparyukta vidhiyoM kA prAyaH ullekha kisI na kisI pratiSThA viSayaka anya kRtiyoM meM bhI huA hai| zAntisnAtrAdividhisamuccayaH (bhAga 2) yaha zAntisnAtrAdi vidhisamuccaya kA dUsarA bhAga' hai| isake pahale prathama vibhAga do bhAgoM meM prakAzita huA hai| unameM prathama bhAga (khaMDa) meM kuMbhasthApanA Adi vidhAna saMkalita kiye gaye haiM tathA dvitIya bhAga meM siddhacakra mahApUjana kA ' yaha grantha zrI AdinAtha marudevA vIrAmAtA amRta jaina per3hI dhArAnagarI, navAgAma se prakAzita ' yaha kRti vi.saM. 2487 meM zrI jaina sAhityavardhaka sabhA- zirapura (pazcima khAnadeza) ne prakAzita kI hai| Page #542 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 512/maMtra, taMtra, vidyA sambandhI sAhitya vidhAna diyA gayA hai| isa dUsare vibhAga meM pratiSThA upayogI vidhi-vidhAnoM kA saMgraha hai| isake sAtha anya upayogI vidhiyA~ bhI ullikhita haiN| prastuta pratiSThAkalpa kA saMyojana tapAgacchIya vijayAmRtasUri ne kiyA hai| yaha gujarAtI bhASA meM nibaddha hai| isa dvitIya vibhAga meM kula unnIsa prakAra ke vidhi-vidhAna nirdiSTa haiM unakA nAmanirdeza pUrvaka saMkSipta svarUpa isa prakAra hai - 1. aSTAdazaabhiSekabRhavidhi - isa vidhi ke bAre meM prastuta grantha kI prastAvanA ullekha karatI haiM ki jaina zAsana meM pracalita viziSTa kriyAkANDoM meM yaha eka aisA vidhAna hai jo kaI bAra sampanna kiyA jAtA hai| yaha vidhAna aneka pratiyoM meM mudrita huA hai paraMtu prastuta vidhAna sambandhI aba taka jo pratiyA~ prakAzita huI haiM ve saMkSepa meM hai aura kevala abhiSekarUpa hai kintu isa vibhAga meM yaha vidhAna vistRta evaM viziSTa prakAra se diyA gayA hai| jinabiMboM aura paTa Adi kI vizuddhi karane ke lie yaha vidhAna vizeSa upayogI hai| ____ aMjanazalAkA kiye gaye pUjanIya biMboM ko jaba eka sthAna se dUsare sthAna para vAhanAdi ke dvArA le jAyA gayA hoM, prAcIna biMboM kA lepa karavAyA gayA ho, kucha kAraNa vizeSa se jinabiMba apUjanIya rahe hoM, kisI prakAra kI AzAtanA kA kAraNa banA ho, naye tIrthapaTa banavAye ho ityAdi prasaMgoM para aThAraha abhiSeka vidhAna kiyA jAtA hai| isa vidhAna se doSa, azuddhi Adi dUra hotI hai aura zuddhi kI vRddhi hotI hai| yaha vidhAna sampanna karane ke bAda usa vAtAvaraNa meM alaga prakAra kA hI anubhava hotA hai| jinabiMboM kA AkarSaNa apUrva ho jAtA hai ye sabhI bAteM zraddhA se mAnI jAya, vaisI nahIM hai apitu sakAraNa hai| isa vidhAna meM jina padArthoM kA upayoga kiyA jAtA hai ve padArtha vAtAvaraNa ko vizuddha karane ke lie pratyeka kSetra meM samartha hote haiM ina padArthoM kI upayogitA Adi kA varNana vanaspatizAstra vaidyaka grantha Adi meM vistAra se prApta hotA hai| prastuta vibhAga meM aThAraha abhiSeka kI vidhi vistAra se saMkalita kI gaI hai| 2. dhvajAropaNavidhi 3. kalazAropaNavidhi- prAyaH ye donoM vidhAna sAtha meM kiye jAte haiN| ye donoM hI vibhAga pracalita hai tathA ina donoM para nagara kI unnati kA AdhAra TikA huA hai| 4. nandyAvartapUjana vidhi- jina zAsana meM isa pUjana kA mAhAtmya viziSTa hai| aneka viziSTa prasaMgoM para yaha pUjana kiyA jAtA hai| isa pUjana meM madhya meM nandyAvartta kA Alekhana aura usake cAroM ora dasa valaya kiye jAte haiN| yahA~ yaha vidhAna saMkSepa meM kahA gayA hai| 5. devIpratiSThAvidhi- jinamaMdira meM zAsana adhiSThAyakAdi deva-deviyoM kI sthApanA-pratiSThA prAyaH hotI hI hai, unakI sthApanA nahIM kI jAtI hai| una devI-devatAoM ko pUjanIka banAne kA viziSTa vidhAna hai| yahI isa Page #543 -------------------------------------------------------------------------- ________________ jaina vidhi-vidhAna sambandhI sAhitya kA bRhad itihAsa/513 vidhi ke antargata kahA gayA haiN| 6. maMDapapITha-pIThi sthApanAvidhi- pratiSThA ke pUrva jina pITha para nUtana bimboM ko birAjamAna kiyA jAtA hai, usa pITha ko sthApita karane kI vidhi yahA~ kahI gaI hai| 7. jinabimbapraveza tathA pratiSThAvidhi- yaha vidhi jinabimba kI pratiSThA se sambandhita hai| yahA~ pratiSThAvidhi se tAtparya hai - jinanUtana biMboM kI pratiSThA karanI una jina bimboM kA mahotsava pUrvaka nagara praveza karavAne ke bAda yathAyogya gAdI para sthira/pratiSThita karate samaya jo vidhi-vidhAna kiye jAte hai use pratiSThAvidhi samajhanA cAhie, kintu aMjanazalAkA ke samaya jina bimboM kI prANapratiSThA kI jAtI haiM vaha pratiSThAvidhi yahA~ nahIM jAnanI caahie| 8. prAsAdAbhiSekavidhi- isameM prAsAda (jinAlaya) ke abhiSeka kI vidhi kahI gaI hai| 6. parikarapratiSThAvidhi- parikara yukta pratimAcitta kI prasannatA meM vizeSa rUpa se vRddhi karatI hai isameM usa parikara ko abhimantrita evaM pratiSThita karane kI vidhi varNita hai| 10. gurumUrtipratiSThAvidhi- isameM AcArya- upAdhyAya-sAdhu Adi kI mUrti ko pratiSThita karane kI vidhi batAyI hai| 11. sthApanAcAryapratiSThAvidhi- zvetAmbara mUrtipUjaka sampradAya meM sthApanAcArya (AcArya kI pratikRti rUpa racanA) kA atyadhika mahattva hai| tapAgaccha Adi kucha paramparAe~ meM zaMkha ke sthApanAcArya nirmita karate haiM kharataragaccha Adi kucha meM candana ke sthApanAcArya banAte haiN| ye sthApanAcArya prabhAvapUrNa hote haiN| inake prabhAvoM kA varNana karane vAlI kaI sUktiyA~ yahA~ dI gaI haiM, unakA artha bhI diyA gayA hai| sAtha hI sthApanAcArya ko pratiSThita karane kI vidhi bhI pratipAdita kI gaI hai| 12. maMtra-citrapaTapratiSThAvidhi- koI bhI maMtrapaTa ho yA citrapaTa ko maMtrita, pUjita yA pratiSThata kiye binA hI pUjA meM rakhate haiM to ve yathAvata phaladAyI nahIM hote haiM isalie isameM maMtrapaToM-citrapaToM ko pratiSThita karane kI vidhi kahI hai| 13. navakaravAlI pratiSThAvidhi- isameM navakAravAlI ko mantrita evaM pratiSThita karane kI vidhi batAyI gayI hai| 14. khAtamuharttavidhi 15. zilAsthApanAvidhi- jinamandira kA nirmANa kArya prArambha karane se pUrva nIMva majabUta karane ke lie khaDDA khodanA 'khAta' kahalAtA hai aura zubhamuhUrta meM nirdiSTa sthAna para pahalA patthara rakhanA 'zilA-sthApana' kahalAtA hai| yahA~ ina donoM kI vidhiyA~ dI gayI haiN| 16. khaMDitapratimA- vijarsanavidhi- jisa prakAra aMjanazalAkA nahIM kI gaI pratimA pUjane se koI lAbhI nahIM milatA hai usI prakAra jisa pratimA ke pradhAna avayava khaMDita ho gaye ho vaha pratimA bhI apUjaniya ho jAtI hai| khaMDita-jIrNa-bhagnAdi pratimAoM ko jahA~-tahA~ nahIM rakhanI cAhie, una pratimAoM kA visarjana kara denA cAhie kintu vaha virsajana kriyA bhI vidhipUrvaka karanI cAhie isameM vahI vidhi nirdiSTa hai| 17. parikarasthapratimApratiSThA vidhi- isameM parikara sahita pratimA kI pratiSThAvidhi kahI gaI hai| 18. dvArodghATana vidhi- isameM pratiSThA ke dUsare dina jina-mandira ke mUla dvAra ko udghATita karane kI vidhi ullikhita hai| 16. Page #544 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 514/maMtra, taMtra, vidyA sambandhI sAhitya isake bAda pariziSTa vibhAga meM rAzimela kA koSTaka, bIja-maMtrAkSaroM kA koSa aura pUrvokta vidhi-vidhAnoM meM upayogI sAmagrI kI sUci dI gaI hai| vastutaH yaha pratiSThAkalpa kaI dRSTiyoM se mahattvapUrNa sAmagrI prastuta karatA hai| 'zrI zAntisnAtrAdividhisamuccaya' nAma se prakAzita donoM vibhAga atiprasiddhi ko prApta hue haiN| niHsandeha meM sArabhUta sAmagrI kA kiyA gayA yaha saMkalana prazaMsanIya hai| zAntisnAtravidhisamaccaya - isa nAma kI eka anya kRti' bhI prakAzita hai| kintu vaha gujarAtI meM hai jabaki yaha hindI bhASA meM hai donoM kRtiyoM kA avalokana karane se yaha spaSTa hotA haiM ki viSayavastu kI dRSTi se ye donoM eka hI hai kevala gujarAtI kRti kA hI hindI meM anuvAda kiyA gayA hai| ___ yaha anuvAda dhanarUpamalajI nAgaurI (jayapura) ne kiyA hai| dUsarI bAta, isa kRti meM ve hI vidhi-vidhAna saMkalita kiye gaye haiM jo prastuta nAma vAlI anya kRtiyoM meM haiN| ataH yahA~ unakA punarlekhana karanA anaucityapUrNa haiN| ' yaha kRti 'zrI puNya-suvarNa-jJAna pITha, jayapura' ne vi.saM. 2042 meM prakAzita kI hai| Page #545 -------------------------------------------------------------------------- ________________ adhyAya- 11 maMtra-yaMtra vidyA sambandhI vidhi-vidhAnaparaka sAhitya Page #546 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 516 / maMtra, taMtra, vidyA sambandhI sAhitya adhyAya 11 maMtra, yaMtra, vidyA sambandhI vidhi- vidhAnaparaka sAhitya-sUcI kra. kRti kRtikAra 1 anubhavasiddhamaMtradvAtriMzikA bhadraguptAcArya 2 acalagacchIya AmnAyasUri saMkalita maMtra ( prA.saM.) 3 adbhutapadmAvatIkalpa candramuni 5 U~kAra vidyAstavanam ajJAtakRta (prA.) 6 hrIMkAra vidyAstavanam (saM.) 7 RSimaMDalamaMtrakalpa 8 RSimaNDalastava yantrAlekhanam (saM.) kAmacaNDAlinIkalpa 10 kalyANamandira stotra (saM.) 11 kokazAstra 12 caturviMzati jinaadbhuta vidyAnidhAna (saM.) 4 uvasaggaharaM stotra (prA.) bhadrabAhusvAmI (dvi.) laga. vi.saM. chaThIM zatI A. samaMtabhadra A. vidyAbhUSaNa siMhatilakasUri A. malliSeNa siddhasenadivAkara kRtikAla laga. vi.saM. 15-18 vIM zatI narbudAcArya rAjayazavijayagaNi laga. vi.saM. 20-21 vIM zatI laga. vi.saM. 18-16 vIM zatI laga. vi. saM. 12 vIM zatI vi.saM. 12 vIM zatI laga. vi.saM. 15-18 vIM zatI vi.saM. 13 vIM zatI vi.saM. 12 vIM zatI vi.saM. 12 vIM zatI san 1566 vi.saM. 20-21 vIM zatI Page #547 -------------------------------------------------------------------------- ________________ jaina vidhi-vidhAna sambandhI sAhitya kA bRhad itihAsa/517 13 cintAmaNi pATha ajJAtakRta laga. vi.saM. 15-18 vIM zatI 14 cintAraNi sAgavAr3A gaddI bhaTTArakAlaga. vi.saM. 16 vIM zatI 15 japayoga (hi.) saMkalita vi.saM. 20-21 vIM zatI 16 jinapaMjarastotram (saM.) kamalaprabhasUri laga. vi.saM. 14-15 vIM zatI | 17 jvAlAmAlinIkalpa ajJAtakRta / vi.saM. 15 vIM zatI 18 jvAlAmAlinIkalpa elAcArya vi.saM. 10 vIM zatI 16 jvAlAmAlinIkalpa indranandI vi.saM. 10 vIM zatI 20 durgapada vivaraNa (saM.) lavalava laga. vi.saM. 15 vIM zatI 21 devatAvasaravidhi (saM.) jinaprabhasUri vi.saM. 1363 22 namaskAra-svAdhyAya (gu.) saMkalana vi.saM. 20-21 vIM zatI 23 namaskAra-svAdhyAya saM. dhuraMdharavijaya, vi.saM. 20-21 vIM (bhAga 1-2) (prA.saM.) jambUvijaya zatI 24 navakAramahAmantrakalpa saMka. candanamala vi.saM. 20-21 vIM (hi.) nAgorI zatI 25 parameSThi vidyAyantrakalpa siMhatilakasUri / vi.saM. 13 vIM zatI (saM.) 26 paMcanamaskRtistuti (saM.) jinaprabhasUri 27 paMcanamaskRtidIpaka (saM.) bhaTTAraka siMhanaMdi 28 padmAvatI-upAsanA A. kunthusAgara | 26 bRhathIMkArakalpavivaraNa jinaprabhasUri vi.saM. 14 vIM zatI vi.saM. 18 vIM zatI vi.saM. 12 vIM zatI vi.saM. 14 vIM zatI Page #548 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 518/maMtra, taMtra, vidyA sambandhI sAhitya A. malliSeNa vi.saM. 1164 30 bhairava padmAvatIkalpa (saM.) 31 bhaktAmara stotra (saM.) 32 maMtravidyA 33 maMtrazakti 34 maMtrazAstra (bAgar3I 5 mAravAr3I) 35 maMtrAdhirAja 36 maMtrAdhirAjacintAmaNi 37 maMtraciMtAmaNi mAnatuMgAcArya vi.saM. 7 vIM zatI kiraNIdAna seThiyA laga. vi.saM. 15-18 vIM zatI puSpadaMtasAgara vi.saM. 20-21 vIM zatI ajJAtakRta laga. vi.saM. 15-18 vIM zatI basantalAla, kAntilAlA vi.saM. 20-21 vIM zatI saM. caturavijaya vi.saM. 20-21 vIM zatI dhIrajalAlazAha vi.saM. 20-21 vIM zatI ajJAtakRta laga. vi.saM. 16 vIM zatI siMhatilakasari laga. vi.saM. 14 vIM zatI sAgaracandrasUri laga. vi.saM. 12 vIM zatI jinaprabhasUri vi.saM. 14 vIM zatI A. mahendrasUri vi.saM. 1427 savAIjayasiMha laga. vi.saM. 17-18 vIM zatI ajJAtakRta laga. vi.saM. 15-18 38 maMtra-yaMtra-vidyA saMgraha (bAgar3I 5 mAravADI) 36 mantrarAjahasyam (saM.) 40 mantrAdhirAjakalpa 41 mAyAbIjakalpaH (saM.) 42 yantrarAja 43 yantrarAjaracanAprakAra | 44 raktapadmAvatIkalpa Page #549 -------------------------------------------------------------------------- ________________ jaina vidhi-vidhAna sambandhI sAhitya kA bRhad itihAsa/519 vIM zatI 45 riSTasamuccaya evaM A. duradiva vi.saM. 1032 mahAbodhimantra 46 laghunamaskAracakrastotram siMhatilakasUri vi.saM. 14 vIM zatI (saM.) 47 laghu vidyAnuvAda ajJAtakRta vi.saM. 18 vIM zatI 48 labdhipadaphalaprakAzakaH ajJAtasUri laga. vi.saM. 15 vIM kalpaH (saM.) zatI 46 |labdhiphalaprakAzakakalpa ajJAtakRta laga. vi.saM. 15-18 vIM zatI 50 vardhamAnavidyAkalpa siMhatilakasUri vi.saM. 1266 51 vardhamAnavidyAkalpa yazodevasUri vi.saM. 13 vIM zatI 52 vardhamAnavidyAkalpa ajJAtakRta. laga. vi.saM. 13-14 vIM zatI 53 vidyAnuvAda-aMga hastimalla vi.saM. 14 vIM zatI kA pUrvArddha 54 vidyAnuvAda A. malliSeNa vi.saM. 12 vIM zatI 55 vidyAnuvAda saM. sukumArasena vi.saM. 16 vIM zatI bhaTTAraka 56 vidyAnuvAda kumArasena bhaTTAraka laga. vi.saM. 683 57 vidyAnuzAsana A. malliSeNa vi.saM. 12 vIM zatI 58 viSApahAra stotra dhanaMjaya laga. 7 vIM zatI 56 sarasvatIkalpa A. malliSeNa vi.saM. 12 vIM zatI 60 sarasvatIkalpa arhadAsa vijayakIrti laga. vi.saM. 16-17 vIM zatI 61 siddhayaMtracakroddhAra ratnazekharasUri / vi.saM. 1428 Page #550 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 520/maMtra, taMtra, vidyA sambandhI sAhitya 62 sukRtasAgara 63 sUrimantrakalpasamuccayaH (bhA 1-2) 64 sUripadasthApanA vidhi ratlamaNDanagaNi vi.saM. 15 vIM zatI saM. muni jambUvijaya vi.saM. 20-21 vIM zatI ajJAtakRta laga. vi.saM. 15-16 vIM zatI saMkalita vi.saM. 20-21 vIM zatI devasUri laga. vi.saM. 13 vIM 65 sUrimaMtra 66 sUrimantrakalpa zatI 67 sUrimantragarbhitalabdhistotra ajJAtakRta laga. vi.saM. 15 vIM zatI 68 sUrimantrapradezavivaraNa 66 sUrimantravizeSAmnAya 70 sUrividyAkalpa 71 sarividyAkalpasaMgraha jinaprabhasUri merUtuMgasUri jinaprabhasUri ajJAtakRta vi.saM. 1363 vi.saM. 1466 vi.saM. 1363 laga. vi.saM. 15-16 vIM zatI laga. vi.saM. 12 vIM | 72 sUrimantrakalpa ajJAtakRta zatI zatI 73 sUrimukhyamantrakalpa merutuMgasUri laga. vi.saM. 15 vIM (prA.saM.) 74 sUrimantrasaMgraha (saM.) ajJAtasUri laga. vi.saM. 12 vIM zatI 75 sUrimantrasyavividhAHprakArAH saM. munijambUvijaya vi.saM. 20-21 vIM zatI 76 sUrimantra-paTAlekhana vidhi saM. prItivijaya vi.saM. 20-21 vIM (saM.) zatI Page #551 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 77 sUrimantrasmaraNa vidhi (saM.) 78 sUrimantranityakarma (saM.) rAjazekharasUri 76 sUrimantra 80 sUrimantrakalpa 81 sUrimantrakalpa (prA.) jaina vidhi-vidhAna sambandhI sAhitya kA bRhad itihAsa / 521 ajJAtakRta jinaprabhasUri jinaprabhasUri ajJAtasUri 82 saMkSiptaH sUrimantra vicAra ajJAtakRta (saM.) 83 sUrimantraArAdhanAvidhi devendrasUri (saM.) 84 sUrimaMntrabRhatkalpavivaraNa jinaprabhasUri (saM.) laga. vi.saM. 15 vIM zatI vi.saM. 13-14 vIM zatI vi.saM. 14 vIM zatI vi.saM. 14 vIM zatI laga. vi.saM. 15-16 vIM zatI laga. vi.saM. 16-20 vIM zatI laga. vi.saM. 16 vIM zatI vi.saM. 14 vIM zatI Page #552 -------------------------------------------------------------------------- ________________ Page #553 -------------------------------------------------------------------------- ________________ jaina vidhi-vidhAna sambandhI sAhitya kA bRhad itihAsa/523 adhyAya 11 maMtra-taMtra-vidyA sambandhI vidhi-vidhAnaparaka sAhitya anubhavasiddhamaMtradvAtriMzikA yaha racanA bhadraguptAcArya kI hai| isa kRti kA nirmANa kaba huA, isa saMbaMdha meM hameM koI sUcanA upalabdha nahIM huI hai| sAmAnyatayA prastuta kRti meM pA~ca adhikAra haiM- prathama adhikAra meM sarvajJAbhamantra 'OM zrI hI ahaM namaH' aura sarvakarmakaramantra 'OM hrIM zrIM aha~ namaH' ina donoM mantroM kI dhyAna vidhi batAyI gayI hai| dvitIya adhikAra meM vazIkaraNa evaM AkarSaNa sambandhI maMtra kA varNana hai| tRtIya adhikAra meM stambhanAdi se sambandhita maMtroM evaM stotroM kA nirUpaNa haiN| caturtha adhikAra meM zubhAzubhasUcaka aura tatkAla- phaladAyI ATha maMtroM kA samAveza hai| paMcama adhikAra meM guru-ziSya kI yogyatA evaM ayogyatA kA nirUpaNa haiN| isa kR ti ko paMDita ambAlAla premacanda zAha ne sampAdita karake prakAzita karavAyA hai| acalagacchIyaAmnAyasUrimantra yaha eka saMkSipta kRti hai| yaha prAkRta evaM saMskRta mizrita gadya meM hai| isameM acalagaccha ke AmnAyAnusAra sUrimantra ke atirikta vAcanAcAryapadasthApanA, upAdhyAya- padasthApanA evaM pravartinIpadasthApanA ke maMtra saMgrahIta hai| yaha kRti sUrimantrakalpa bhAga 2, pR. 217 se 220 meM prakAzita hai| adbhutapadmAvatIkalpa isa kRti kI racanA zvetAmbara paramparA ke upAdhyAya yazobhadra ke ziSya candramuni ne kI hai| isakI prakAzita kRti ke AdhAra para isameM chaH prakaraNa haiN| inameM se prathama do anupalabdha haiN| tIsarA prakaraNa sakalIkaraNa vidhAna kA hai aura isameM satraha padya haiN| cauthe prakaraNa meM devI-arcana kA krama evaM devI yantra para prakAza DAlA gayA hai isameM chAsaTha padya haiN| pA~cave prakaraNa meM pAtravidhi lakSaNa kI carcA hai aura yaha satraha padyoM kA hai| inameM se pandrahavA~ padya truTita hai isake pazcAt gadya bhAga AtA hai, jisakA kucha bhAga gujarAtI lipi meM hai| chaThA prakaraNa aThAraha padyoM meM haiM aura isakA nAma doSa lakSaNa hai| isake pandrahaveM padya ke anantara bandha-mantra, mAlA-mantra ityAdi viSayaka gadyAtmaka bhAga AtA hai| ' isa kRti ke tIna se chaha prakaraNa zrI sArAbhAI maNilAlanavAba dvArA, san 1637 meM prakAzita 'bhairavaphyAvatIkalpa' ke prathama pariziSTa (pR. 1-14) meM diye haiN| Page #554 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 524 / maMtra, taMtra, vidyA sambandhI sAhitya uvasaggaharaM stotra jaina paramparA meM ArAdhanA - upAsanA kI dRSTi se isa stotra kA mahattva bahuta adhika hai| paramparAgata mAnyatA hai ki mUlataH yaha stotra prAkRta ke sattAIsa padyoM meM racA gayA thA, kintu kAraNa vizeSa se vartamAna meM pA~ca gAthAe~ hI adhika pracalita hai| isake racayitA bhadrabAhusvAmI (dvitIya) hai| isakA racanAkAla lagabhaga chaThI zatI hai| isa stotra meM prabhu pArzvanAtha aura unake yakSa pArzva kI stuti kI gaI hai aura unase jvara Adi roga tathA sarpa daMza Adi kI pIr3AoM se mukta karane kI prArthanA kI gayI hai| isakI pratyeka gAthA maMtra - yaMtra se samanvita hai ataH isa stotra kI aneka AvRttiyA~ maMtra - yaMtra evaM sAdhanAvidhi se sambandhita prakAzita ho cukI haiN| niHsandeha jaina maMtra sAhitya meM isa laghu kRti kA viziSTa sthAna hai| U~kAravidyAstavanam yaha stotra 'paMcanamaskRtidIpaka' nAmaka grantha meM saMgrahIta hai / usameM isa stotra kA samaMtabhadra (digaMbara jainAcArya ) kI kRti ke rUpa meM ullekha huA hai| yaha stotra 'namaskAra svAdhyAya' bhA. 2 meM bhI saMkalita hai| isakI bhASA prAkRta hai| isameM kula 12 gAthAe~ haiN| mUlataH yaha stotra U~kAra vidhi se sambandhita hai| isa kR ti meM 'U~kAra dhyAna-vidhi' ke sAtha- sAtha U~kAra kA vidhipUrvaka dhyAna karane se prApta hone vAle lAbha tathA usakA mAhAtmya batAyA gayA hai| isameM U~kAra ke viSaya meM likhA hai ki yaha U~kAra 'a + a + A+u+m' ina vargoM ke yoga se banA hai| U~kAra kA dhyAna pItavarNa, zvetavarNa, raktavarNa, haritavarNa athavA kRSNavarNa meM karanA caahie| yaha U~kAra tIna bhuvana kA svAmI hai| yaha U~kAra 'hrIM' kI Adi meM hai / yaha paMcaparameSThI kA vAcaka hai| ataH samasta maMtroM kA sArarUpa tattva hai| U~kAra kA jApa athavA ciMtana karane se karma-raja kA nAza hotA hai| AtmA nirmala banatI hai aura svAnubhava hone lagatA hai / U~kAra kI dhyAnavidhi ke sandarbha meM carcA karate hue yaha batAyA gayA hai ki U~kAra kA zvetavarNa pUrvaka dhyAna karane se zAMti, tuSTi, puSTi hotI hai, pItavarNa dvArA dhyAna karane se lakSmI prApta hotI hai, lAlavarNa dvArA dhyAna karane se vazIkaraNa zakti pragaTa hotI hai, kRSNavarNa dvArA dhyAna karane se zatru kA kSaya hotA hai aura haritavarNa dvArA dhyAna karane se stambhana vidyA prApta hotI hai| 1 yaha kRti vi. saM. 2016 meM 'jaina sAhitya vikAsa maNDala, muMbaI' se prakAzita hai| Page #555 -------------------------------------------------------------------------- ________________ jaina vidhi-vidhAna sambandhI sAhitya kA bRhad itihAsa/525 isa stotra ke aMta meM yaha bhI pratipAdita hai ki isa stotra (U~kAra) kA vidhipUrvaka jApa karane vAlA athavA pATha karane vAlA manuSya svarga yA mokSapada ko prApta karatA hai| spaSTataH isa stotra kA vidhivat smaraNa karanA aneka prakAra se phaladAyaka hai| yaha stotra U~kAra kA mAhAtmya pragaTa karane ke sAtha-sAtha U~kAra dhyAna-vidhi ko bhI prastuta karatA hai| 'hI'kAra vidyAstavanam yaha stotra 'paMcanamaskRtidIpaka' nAmaka grantha meM saMgrahIta hai| usameM isa stotra ke racanAkAra AcArya samaMtabhadra ko batAyA hai| yaha saMskRta ke 16 padyoM meM gumphita hai| unameM 15 padya upajAtivRtta ke haiM aura antima zloka basaMtatilakA vRtta meM hai| yaha racanA mukhyatayA hauMkAra vidyAkalpa se sambandhita hai| isameM 'hA~kAra kI dhyAna vidhi' samyak rUpa se kahI gaI hai isake sAtha hI hrIMkAra kA svarUpa, bhinna-bhinna vargoM kI apekSA hIMkAra kA dhyAna, hrIMkAra kI mahimA evaM usake phala kA nirUpaNa haiN| hrIMkAra svarUpa batAte hue kahA gayA hai ki jisake pArzva meM 'sa' varNa hai aisA 'ha' aura 'ya' tathA 'la' ke madhya meM sthita hai aisA 'ra' tathA jisake bIca meM 'I' svara hai, jisakI kAMti dedIpyamAna sUrya ke samAna hai jo ardhacandra (kalA) bindu aura spaSTa nAda se zobhita ho rahA hai aise zaktibIja kA maiM bhAvapUrvaka smaraNa karatA huuN| hIkAra kI dhyAna vidhi ke prasaMga meM carcA karate hue nirdeza kiyA gayA haiM ki, hrauMkAra vidhi kA jJAtA ziSya sarvaprathama sadguru ke samIpa meM samucita zikSA prApta kareM, phira deha va citta se pavitra hokara indriyoM ko vazIbhUta karake mana meM aDiga dhairya dhAraNa kareM phira maunapUrvaka AtmabIja-hIMkAra kA vidhiyukta upAMzu japa kreN| hrIMkAra dhyAna kA phala batAte hue kahA gayA hai ki zvetavarNI hrIMkAra kA dhyAna karane se aneka prakAra kI vidyAe~, kalAe~ tathA zAMtika evaM pauSTika karma tatkSaNa siddha hote haiN| raktavarNI hauMkAra kA dhyAna karane se samagra vizva vaza meM ho jAtA hai| pItavarNI hrIMkAra kA dhyAna karane se lakSmI, AnaMda aura lIlAsahita krIDA karatI haiN| zyAmavarNI hrIMkAra kA dhyAna karane se zatrusamUha kA tatkSaNa nAza hotA hai| hIkAra kI mahimA ko pragaTa karate hue kahA gayA hai ki jaise siMha kI garjanA sunakara hAthI dUra se hI bhAga jAte haiM vaise hI hrIMkAra dhyAna ke prabhAva se cora, zatra, graha, roga, bhUtAdi ke doSa tathA agni aura baMdhana se utpanna hone vAle bhaya dUra Page #556 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 526/maMtra, taMtra, vidyA sambandhI sAhitya se hI cale jAte haiN| hauMkAra mantra kA vidhipUrvaka ciMtana karane se ciMtAmaNI ke samAna sarva abhISTa kArya siddha ho jAte haiM, putra rahita ko putra kI prApti ho jAtI hai, nirdhana kubera ke samAna dhanI bana jAtA hai sevaka svAmI aura dukhI sukhI bana jAtA hai| prastuta kRti ke aMta meM yaha bhI kahA gayA hai ki jo manuSya hrIMkAra bIja kA tInoM sandhyAoM meM vidhipUrvaka dhyAna karatA hai usake caraNoM meM ATha siddhiyA~ vivaza hokara nitya lauTatI haiM aura vaha kramazaH mokSapada ko prApta karatA hai| RSimaMDalamaMtrakalpa jaina paramparA kI sAdhanA paddhati meM RSimaMDala kA mahattvapUrNa sthAna hai| prastuta kRti vidyAbhUSaNasUri dvArA racita hai| isameM RSimaMDala se saMbaMdhita maMtra-taMtra aura yaMtra saMgrahIta haiN| RSimaNDala se saMbaMdhita anya AcAryoM kI kRtiyA~ bhI isameM upalabdha hotI hai| RSimaNDalastavayantrAlekhanam siMhatilakasUri racita yaha kRti saMskRta padya meM hai|' isake 36 zloka haiN| prastuta kRti ke nAma se aisA sUcana milatA hai ki isameM kevala yantrAlekhana kA vidhAna honA cAhie, parantu isa kRti meM yantrAlekhana-vidhi evaM yaMtra-ArAdhanA-vidhi ke uparAMta yaMtra ke bheda-prabheda kI bhI carcA kI gaI haiN| isa stotra kA racanAkAla 13 vIM zatI kA pUrvArdha hai| yaha stotra RSimaMDalastotra ke AdhAra para racA gayA hai| jahA~ 'RSimaMDalastotra' meM yaMtra racanA ke viSaya meM aspaSTa nirdeza hai vaha siMhatilakasUri kI isa racanA se spaSTa ho jAtA hai| RSimaMDalastotra ke racanAkAra ne tIrthaMkaroM kI mahimA se sambandhita 46 zloka (31 se 76 paryanta) kahe haiM usa vistRta viSaya ko siMhatilakasUri ne eka zloka meM hI saMgrahIta kara diyA hai isI prakAra RSimaMDalastotra ke 68 zlokoM ko siMhatilakasUri ne 36 zlokoM meM samAviSTa kiyA hai| isa racanA ke prArambha meM maMgala rUpa evaM prayojana rUpa eka zloka diyA gayA hai usameM varddhamAnasvAmI kA dhyAna karake RSimaNDalastotra ke anusAra yaMtra Alekhana vidhi kahane kI pratijJA kI gaI hai| mUlataH isa kRti meM chaH viSayoM para prakAza DAlA gayA hai| pahale adhikAra meM maMgalAdi kI carcA hai dUsare adhikAra meM yantra svarUpa aura usakI Alekhana vidhi pratipAdita hai| isake antargata yantra ' (ka) isa 'stava' kA hindI anuvAda zrI dhuraMdharavijayagaNi ne kiyA hai| (kha) isakA prakAzana zrI navInacaMdra aMbAlAla zAha, jaina sAhitya vikAsa maNDala, vilepArale muMbaI, vi.saM. 2017 meM huA hai| Page #557 -------------------------------------------------------------------------- ________________ nirmANa hetu dravya sAmagrI, yantra ke bahirvalaya kA nirmANa, yantra ke madhyavalaya kA nirmANa, yaMtra ke lie jApamantra, digbaMdhana, digvibhAga, kAlavibhAga, garbhagRha Adi kA nirUpaNa huA hai| tIsarA adhikAra praNidhAna prayoga se sambandhita hai isameM nirmita yantra kI dhyAna vidhi kA nirUpaNa huA hai isake sAtha hI piNDastha - padastha - rUpastha dhyAna vidhi bhI kahI gaI haiN| cauthA adhikAra tAtparya kI carcA karatA hai jaise ki RSimaNDalayantra kA uddezya kyA hai? samasta deva-devIyoM ko Amantrita karane kA prayojana kyA hai ? yantra racanA kisa patra para karanI cAhie ? ityAdi / pAMcave adhikAra meM isa racanA ke AmnAyAnusAra tIna prakAra ke homa batAye gaye haiM usameM pahalA prakAra utkRSTa mAnA gayA hai| chaTThe adhikAra meM 'OM hrIM arhaM nama:' isa jApa mantra kA sArarUpa prabhAva batAyA gayA hai| jaina vidhi-vidhAna sambandhI sAhitya kA bRhad itihAsa / 527 sArAMzataH yaha racanA atyanta vistRta nahIM hai tathApi gUr3hArtha viSaya ko lI huI haiN| prastuta kRti meM yaMtra ko jainacakra aura dharmacakra kI taraha sthAna prApta hai sAtha hI isameM yantroddhAra, mantroddhAra, yantrasAdhanA vidhi, yantrasAdhanA ke prayojana, yantra kA AmnAya ityAdi kA kuzalatApUrvaka vivecana huA hai| kAmacaNDAlinIkalpa yaha kRti bhI bhairavapadmAvatIkalpa ke praNetA AcArya malliSeNa kI racanA hai / yaha pA~ca adhikaroM meM vibhakta hai| isameM kAmacaNDAlinI kI sAdhanA vidhi nirUpita hai| ' kalyANamandirastotra paramparAgata dRSTi se isa stotra ke praNetA zrIvAdidevasUri ke ziSya zrI siddhasena divAkara mAne jAte haiN| ye vikrama kI 12 vIM zatI meM hue haiN| itihAsa kahatA hai ki isa stotra kI racanA ujjaina ke samIpa mahAkAlezvara mandira meM huI thI, jo Aja avantipArzvanAtha tIrtha ke nAma se prasiddha hai| isakI kathAvastu paThanIya hai| yaha racanA saMskRta ke 44 padyoM meM kI gaI hai| isameM pramukha rUpa se pArzvanAtha prabhu kI stuti kA varNana hai, kintu mAnyatA yaha hai ki isa stotra kA pratyeka padya Adhi-vyAdhi, saMkaTa - upadrava, duHkha pIDA Adi ko dUra karane vAlA hai| pratyeka padya kI apanI bhinna-bhinna zaktiyA~ haiM, apanA bhinna-bhinna prabhAva haiM, usa prabhAva ko pragaTa karane ke lie ina padyoM kI sAdhanA karanI hotI haiN| ataH isa kR 9 uddhRta - jaina dharma aura tAntrika sAdhanA pR. 356 2 yaha stotra nUtanapadyAnuvAda tathA zrI devendrakIrti praNIta kalyANamandirastotra kI pUjA sahita, 'bhAratavarSIya anekAnta vidvata pariSad' ne prakAzita kiyA hai| Page #558 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 528 / maMtra, taMtra, vidyA sambandhI sAhitya ti meM pratyeka zloka ke maMtra kA aura usakI sAdhanA-vidhi kA varNana kiyA gayA hai / jaisA ki pahalA zloka abhIpsita kArya ko siddha karane vAlA hai, tIsarA zloka jalabhaya kA nivAraka hai, chaThA zloka santAna - sampatti kA prasAdhaka hai, nauvA zloka sarpa-bicchu ke viSa kA vinAzaka hai, 10 vaoN taskara bhaya ko dUra karane vAlA hai, 12 vA~ agnibhaya kA vinAzaka hai, 16 vA~ netraroga ko dUra karane vAlA hai, 23 vA~ rAjya sanmAnadAyaka hai, 25 vA~ asAdhyaroga ko zAnta karane vAlA hai, 26 vA~ vacanasiddhi dene vAlA hai, 28 vA~ yazaHkIrti prasAraka hai, 30 vA~ asaMbhava kArya ko siddha karane vAlA hai, 33 vA~ ulkApAta - ativRSTi - anAvRSTi kA nirodhaka hai, 34 vA~ bhUta-pizAca pIr3A kA nAzaka hai, 38 vA~ asahyakaSTa kA nivAraka hai, 36 vA~ sabhI prakAra ke jvara ko zAnta karane vAlA hai, 41 vA~ zatru ke astra-zastrAdi kA vighAtaka hai, 43 vA~ bandhanamocaka evaM vaibhavavarddhaka hai| jo sAdhaka jisa kArya ko siddha karanA cAhatA hai vaha usa zloka rUpa mantra kA vidhipUrvaka jApa kareMniHsaMdeha kArya siddhi hotI hai / Ajakala isa prakAra ke stotroM kA prabhAva dikhAne ke lie usa nAma ke mahApUjana hone lage haiN| digambara paramparA isako kumudacandra kI kRti mAnatI hai| yahA~ jJAtavya hai ki prastuta pustaka meM do prakAra kI sAdhanAvidhi dI gaI hai| prathama prakAra kI sAdhanAvidhi pratyeka zloka ke nIce varNita hai aura dvitIya prakAra kI sAdhanAvidhi Rddhi-mantra- guNa - phala evaM yaMtrAkRtiyoM sahita prastuta kI gaI hai| saMkSepataH yaha kRti zArIrika-Arthika-mAnasika-AdhyAtmika sabhI dRSTiyoM se upAsanA evaM ArAdhanA karane yogya hai| kokazAstra isa kRti kI racanA san 1566 meM huI hai tathA tapAgaccha kI kamalakalaza zAkhA ke narbudAcArya ne kI hai| isa kRti meM maMtra-taMtra saMbaMdhI vipula sAmagrI saMcita haiN| isameM cAra prakAra kI striyoM ko vaza meM karane se saMbaMdhita vibhinna maMtroM aura taMtro ke ullekha bhI haiN| isa kRti meM yaha bhI batAyA gayA hai ki kauna sI strI kisa prakAra kI mAMtrika evaM tAMtrika sAdhanA se vazIbhUta hotI hai| isa kRti kA avalokana karane se yaha patA lagatA hai ki nivRttimArgI jaina dharma maMtra-taMtra kI sAdhanA vidhiyoM se prabhAvita hokara kisa prakAra laukika eSaNAoM kI pUrti hetu agrasara huaa| Page #559 -------------------------------------------------------------------------- ________________ jaina vidhi-vidhAna sambandhI sAhitya kA bRhad itihAsa/529 caturviMzati-jina-adbhutavidyA-nidhAna yaha kRti saMskRta meM hai| isa kRti kA saMyojana tapAgacchIya rAjayazavijayagaNi ne kiyA hai| yaha mantra pradhAna racanA hai| yaha grantha apane nAma ke anusAra caubIsa tIrthaMkaroM sambandhI vidyAoM ko prastuta karatA hai| svarUpataH isa grantha ke prArambha meM 'gautamasvAmI kI mahAvidyA' dI gaI hai| anantara caubIsa tIrthakaroM kI mahAvidyA kA ullekha kiyA gayA hai| pratyeka mahAvidyA ke sAtha gautama svAmI sahita una-una tIrthaMkaroM ke sundara citra bhI diye gaye haiN| prastuta kRti ke avalokana se ina vidyAoM ke prabhAva ko spaSTataH anubhUta kiyA jA sakatA hai| ye mahAvidyAe~ mahAprabhAvazAlI hai| kaI AcAryoM evaM muniyoM ne ina mahAvidyAoM kI vidhivat ArAdhanA kI haiM unheM isa ArAdhanA ke apUrva pariNAma prApta hue haiN| ye mahAvidyAe~ Atmika zAMti ke sAtha-sAtha zAsana sevA ke kAryoM meM bhI viziSTa sahayoga pradAna karatI haiM aisA isa grantha kI prastAvanA meM ullikhita hai| ina vidyAoM kI sAdhanA vidhi ko gItArtha gurU yA suyogya gurU ke samakSa svIkAra karanI caahiye| isa kRti meM sAdhanA vidhi ko lekara koI sUcana nahIM huA hai tathApi ye mahAvidyAe~ ArAdhanA karane yogya haiM ataH isa kRti kA ullekha kiyA hai| cintAmaNipATha isa kRti kA racanAkAla evaM isake kartA kA paricaya ajJAta hai| isameM bhagavAna pArzvanAtha ke stotra evaM vividha prakAra kI pUjA vidhiyoM kA ullekha kiyA gayA hai| sAtha hI isameM yakSa-yakSiNiyoM, solaha vidyAdeviyoM evaM navagrahapUjAvidhAna Adi bhI varNita hai| yaha racanA mantra dvArA pavitra hone para athavA yantra kI zakti kA vidhAna karatI hai| yaha grantha zrI sohanalAla daivola ke saMgrahAlaya meM surakSita hai| cintAraNi - isa kRti ke saMkalanakartA evaM racanAkAla ke viSaya meM koI sUcanA prApta nahIM huI hai| DaoN. sAgaramala jaina ke anusAra anumAnataH 16 vIM zatI meM sAgavAr3A gaddI ke bhaTTAraka athavA unake kisI ziSya ne isakA saMgraha kiyA hai| isameM maMtra, taMtra evaM auSadhi prayoga vidhi meM vAgaDI, mAravAr3I tathA mAlavI bolI ke zabdoM kA prayoga milatA hai| kahIM-kahIM ziva evaM hanumAna maMtroM kA bhI samAveza hai| yaha kRti sohanalAla daivota ke nijI saMgrahAlaya meM upalabdha hai| Page #560 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 530 / maMtra, taMtra, vidyA sambandhI sAhitya japayoga yaha eka saMkalita kI gaI hindI racanA hai yaha racanA mukhyatayA jApa yoga se sambandhita hai| isa prati meM tIna prakAra ke jApa evaM unakI vidhiyA~ batalAI gaI haiN| ' isa pustaka kI prastAvanA meM yaha kahA gayA hai ki isa prati kA mUla paisaMThiyA yaMtra hai| isa yaMtra meM se kisI vijJa ne paccIsa yaMtra banAye the| yadyapi kisI ne inheM anAnupUrvI ke rUpa meM ginAye nahIM haiM, kintu kaccha (vAgar3a ) bhImAsara ke nivAsI navakAra maMtra ke parama upAsaka kaviratna zrI nAraNabhAIcatrabhuja ko cintana karane para aisA lagA ki yaha anAnupUrvI hI hai| ataH unhoMne apanI buddhi se una paccIsa yaMtroM ke mAdhyama se dUsare aneka naye yaMtra bnaaye| ina saba yaMtroM kI vizeSatA yaha hai ki unako hara bAju se ginane para paiMsaTha kA hI jor3a AtA hai / ina yaMtroM ke mAdhyama se namaskAramaMtra ke pA~ca pada, caubIsa tIrthaMkara aura siddha bhagavAna kA jApa ho sakatA hai| isa prakAra prastuta pustikA meM tIna prakAra ke jApa karane kI vidhi dikhAI gaI haiN| punazca tIna prakAra ke jApa ye haiM 9. paMcaparameSThI - jApa vidhi 2. caubIsatIrthaMkara - jApa vidhi 3. siddhaparamAtmA - jApa vidhi isa kRti meM japavidhi ke sAtha-sAtha jApa ke yantra, jApa se sambandhita cauvIsa tIrthaMkaroM ke citra bhI diye gaye haiN| jinapaMjarastotram isa stotra ke karttA rudrapallIya zAkhA ke devaprabhAcArya ke ziSya zrI kamalaprabha- sUri hai| yaha saMskRta ke paccIsa padyoM meM nibaddha eka prasiddha kRti hai| isa stotra ke prArambha meM jinapaMjarastotra kI sAdhanA vidhi kA nirdeza hai| isameM likhA hai ki jo manuSya ekAsanA athavA upavAsa karake trikAla isa stotra kA smaraNa karatA hai vaha nizcayapUrvaka sarva prakAra ke manovAMchita phala ko prApta karatA hai| isameM yaha bhI kahA gayA hai ki isa stotra kI sAdhanA krodha aura lobha se rahita hokara bhUzayyA aura brahmacarya ke pAlana pUrvaka karanI caahie| jo sAdhaka niyamita rUpa se isa stotra kI sAdhanA karatA hai vaha chaH mahine meM vAMchita phala prApta kara letA haiN| - tadanantara zarIra ke kauna-kauna se aMgoM para paMca parameSThI evaM caubIsa tIrthaMkaroM kA nyAsa karanA cAhie usakI vidhi tathA nyAsa ke phala kA nirUpaNa kiyA gayA hai| vastutaH yaha stotra zarIra rakSAkavaca aura Atma rakSAkavaca kA vidhAna prastuta karatA hai| 9 yaha pustaka san 1664 zrI mahAvIra jaina kalyANaka saMgha, madrAsa se prakAzita hai| Page #561 -------------------------------------------------------------------------- ________________ jaina vidhi-vidhAna sambandhI sAhitya kA bRhad itihAsa/531 jvAlAmAlinIkalpa yaha grantha bhairavapadmAvatIkalpa ke racayitA AcArya malliSeNa (lagabhaga 11 vIM zatI) dvArA racA gayA hai aura bhairavapadmAvatIkalpa meM prakAzita bhI hai| isameM jvAlA- mAlinI kI sAdhanA vidhi varNita hai| jvAlAmAlinIkalpa isa nAma kI dUsarI tIna kRtiyA~ haiN| inameM se eka ke kartA kA nAma jJAta nahIM hai| dUsarI do ke kartA elAcArya evaM indranandI hai| ye donoM sambhavataH eka hI vyakti hoMge, aisA jinaratnakoza (vi. 1, pR. 151) meM kahA gayA hai| kintu yaha kRti indranandI kI hai| isa kRti ko jvAlinIkalpa, jvAlinImata aura jvAlinImatavAda bhI kahate haiN| yaha jaina paramparA ke maMtra zAstra kA eka pramukha grantha mAnA gayA hai| isa grantha kI racanA 10 vIM zatI meM huI hai| yaha racanA 500 zloka parimANa kI hai| isameM kula 10 pariccheda haiM - prathama pariccheda meM sAdhaka kI yogyatA kI carcA kI gayI hai| dvitIya pariccheda meM divya adivya grahoM kI carcA hai| tRtIya pariccheda meM sakalIkaraNa, pallavoM kA varNana aura sAdhanA kI sAmAnya vidhi batalAyI gayI hai| caturtha pariccheda meM sAmAnya maNDala, sarvatobhadra maNDala, samaya maNDala, satya maNDala, Adi kI carcA hai| paMcama pariccheda meM bhUtAkaMpana tela kI nirmANa vidhi kA varNana hai| SaSThama pariccheda meM sarvarakSA yantra, graharakSakayaMtra, putradAyakayaMtra, vazyayantra, mohanayantra, strI-AkarSaNayantra, krodhastambhana yantra, senAstambhanayantra, puruSavazyayantra, zAkinI-bhayaharaNayantra, sarvavighnaharaNayantra, Adi kI carcA kI gaI hai| saptama pariccheda meM vibhinna prakAra ke vazIkaraNa kAraka tilaka, aMjana, tela Adi kA evaM santAnadAyaka auSadhiyoM kA varNana kiyA gayA hai| aSTama pariccheda meM vasudhArA nAmaka devI kI snAna vidhi evaM pUjana vidhi Adi batalAyI gayI hai| navama pariccheda meM nIrAMjana vidhi kA varNana kiyA gayA haiM dazama pariccheda meM ziSya ko vidyA dene kI vidhi, jvAlAmAlinI sAdhanAvidhi aura jvAlAmAlinI stotra tathA brAhmI Adi aSTadeviyoM kA pUjana, japa evaM havana vidhi, jvAlAmAlinI mAlAyantra, vazyamantra evaM taMtra Adi ke ullekha haiN| 'ye indranandI vappanandI ke ziSya the| 2 uddhRta- jainadharma aura tAntrika sAdhanA, pR. 352 Page #562 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 532/maMtra, taMtra, vidyA sambandhI sAhitya durgapadavivaraNa __ yaha kRti devAcAryagacchIya ajJAtasari ke ziSya lavalava ke dvArA racI gaI hai| yaha mukhyataH saMskRta gadya meM 238 zloka parimANa se yukta hai| yaha racanA sUrimantra kI sAdhanA vidhi se sambandhita hai aura sUrividyAkalpasaMgraha ke AdhAra para likhI gayI hai|' isa kRti ke prArambha meM namaskAra evaM kRti paricaya rUpa tIna gAthAe~ dI gaI hai| usameM gItArtha AcAryoM ko namaskAra kiyA gayA hai aura kahA gayA hai ki isa kRti meM jo kucha likhA jA rahA hai vaha na to guruvacana se sunA huA hai aura na hI kahIM vistAra se dekhA gayA hai upadeza ke dvArA jo upalabdha huA hai usakA hI varNana karane kI pratijJA hai| usake bAda sUrimantra ke padoM meM garbhita ATha prakAra kI vidyAe~ evaM unakI sAdhanA vidhi kA vivecana hai| tadanantara pA~ca pITha kA svarUpa evaM usakI sAdhanA vidhi kA nirUpaNa kiyA gayA hai| tatpazcAt mantrarAja ke dhyAna phala kA varNana hai| usake bAda yaha batAyA gayA hai ki sUrimantra ke kaI pada gupta rakhane yogya haiN| pUrva meM isa mantra kI saMkhyA tIna sau zloka parimANa thii| jaba yaha maMtra gautamasvAmI ko diyA gayA thA taba battIsa zloka parimANa thA aura eka sau ATha vidyAoM se garbhita thA, aba yaha mantra ATha vidyAoM se yukta raha gayA hai| pA~ca pITha kA nyAsa vyavahAra mAtra se hai tattvataH vaisA nahIM hai| anta meM cAra jAti ke mantroM kA ullekha karate hue nirdeza diyA gayA hai ki sAdhaka ko ina cAra prakAroM se yukta mantrarAja kA dhyAna karanA caahie| devatAvasaravidhi yaha kRti kharataragacchIya AcArya jinaprabha kI sUrimantra jApa sAdhanA se sambandhita hai| isa kRti meM mantroM kI bahulatA hai| yaha saMskRta gadya meM racita hai| isa kRti kA racanAkAla 14 vIM zatI kA uttarArdha mAnA gayA hai| isameM mukhya rUpa se bIsa dvAra kahe gaye haiM jo japa anuSThAna ke lie caraNa rUpa haiN| inameM se kucha caraNa japa sAdhanA ke pUrva aura kucha caraNa japa sAdhanA ke pazcAt sampanna kiye jAte haiN| isa kRti kA adhyayana karane se yaha siddha hotA hai ki japa sAdhanA kI saphalatA ke lie ye bIsa caraNa atyanta Avazyaka hai| ' dekheM, jinaratnakoza pR. 451 isameM yaha kRti devAcArya gaccha ke AcArya viracita batalAyI hai| yaha kRti jaina sAhitya vikAsa maNDala, muMbaI se vi.saM. 2024 meM 'sUrimantrakalpa samuccaya' bhA. 1 ke sAtha prakAzita huI hai| Page #563 -------------------------------------------------------------------------- ________________ jaina vidhi-vidhAna sambandhI sAhitya kA bRhad itihAsa/533 'devatAvasara' zabda kA artha hai- sUrimantra ke adhiSThAyaka deva ko vidhipUrvaka Amantrita krnaa| yahAM yaha jAnane yogya hai ki pratyeka mantra ke bhinna bhinna adhiSThAyaka deva hote haiM tathA una-una mantroM kI jApa sAdhanA prAraMbha karane se pahale una-una mantroM ke adhiSThAyaka devoM ko AhAna pUrvaka Amantrita karanA aura apane sannikaTa unakI sthApanA karanA anivArya svIkArA gayA haiM, kyoMki una adhiSThAyaka devoM kA AhAna karane se ve deva jAgRta hote haiM, japa sAdhanA meM sahayogI banate haiM, duSTa upadravoM se rakSA karate haiM aura japa sAdhanA ko nirvighnatayA sampanna karane meM nimitta banate haiN| dUsarI bAta yaha ullekhya haiM ki devatAoM kA Agamana pavitra vAtAvaraNa evaM zuddha sthAna meM hI hotA haiM ataH daihikazuddhi, mAnasikazuddhi va hRdayazuddhi ke sAtha-sAtha sthalazuddhi honA bhI jarUrI hai| isa kRti meM varNita bIsa dvAra pUrvokta viSayoM kA hI ullekha karate haiM yathA - pahalA dvAra bhUmizuddhi se sambandhita hai| dUsarA dvAra zarIra ke pA~ca aMgoM kA nyAsa karane se sambandhita hai| tIsarA dvAra sakalIkaraNa kI vidhi kA vidhAna karatA hai| cauthe dvAra meM dazadikpAloM kI Ajhana vidhi kahI gaI hai| pA~cave dvAra meM hRdayazuddhi kA vidhAna batAyA gayA hai| chaThA dvAra mantrasnAna se sambandhita hai| sA~tave dvAra meM kalmaSadahana kI prakriyA batAyI gaI hai| AThavA~ dvAra paMcaparameSThI kI sthApanA vidhi kA ullekha karatA hai| nauMve dvAra meM AhAna karane kI vidhi dikhalAyI gaI haiN| dazavA~ dvAra sthApanA vidhi se sambandhita hai| gyArahaveM dvAra meM sannidhAna vidhi kA ullekha huA hai| bArahaveM dvAra meM sannirodha vidhAna kI carcA kI gaI hai| terahavA~ dvAra avaguMThana mudrA kA svarUpa dikhalAtA hai| caudahavA~ dvAra choTikA arthAta cuTakI bajAne se sambandhita hai| pandrahaveM dvAra meM amRtakaraNa kI vidhi varNita hai| solahavA~ dvAra jApa vidhi se sambandhita hai| satarahavA~ dvAra kSobhaNa arthAt devI-devatAoM kI nArAjagI dUra karane kI vidhi se sambaddha hai| aThArahaveM dvAra meM kSamAyAcanA kI gaI hai| unnIsaveM dvAra meM Amantrita deva-deviyoM ko visarjita karane kI vidhi batAyI gaI hai| bIsavA~ dvAra stuti pATha ye yukta hai| isa kRti ke antima bhAga meM sUrimantra kA mAhAtmya batAyA gayA hai| pA~ca pITha kI AmnAya vidhi kahI gaI hai tathA bAraha prakAra kI mudrAoM kA svarUpa batAyA gayA hai jo pratiSThAdi evaM japAdi ke samaya vizeSa rUpa se prayukta hotI hai| yahA~ jJAtavya hai ki yaha kRti mantrarAjarahasya ke paMcama pariziSTa ke rUpa meM prakAzita huI hai| DaoN. sAgaramalajaina ke anusAra isake anta meM lekhaka kA nAma nahIM hai| zrI daivota meM 'jaina maMtra zAstroM kI paramparA evaM svarUpa' nAmaka lekha meM Page #564 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 534 / maMtra, taMtra, vidyA sambandhI sAhitya ise jinaprabhasUri kI kRti mAnA hai| unakI dRSTi meM yaha jinaprabhasUri kI kRti na hokara siMhatilakasUri kI hI kRti honI cAhie / ' namaskAra svAdhyAya yaha saMkalita racanA gujarAtI bhASA meM nibaddha hai| isa racanA kA prayojana namaskAramaMtra se sambandhita vividha prakAra kI jApa vidhiyoM ko pradarzita karanA hai| isameM lagabhaga gyAraha prakAra kI jApa vidhiyA~ dI gaI haiM sAtha hI jApavidhiyoM kA phala bhI batAyA gayA hai| namaskAramaMtra jApa ke bAraha prakAra nimnokta haiM- jApa kA eka prakAra caubIsa tIrthaMkaroM se sambandhita hai| zeSa prakAra isa taraha haiM 1. sUryodaya se 48 miniTa pUrva ATha karmoM kA nAza karane ke lie ATha bAra namaskAramaMtra kA jApa krnaa| 2. donoM hatheliyoM para siddhazilA kI kalpanA karake caubIsa tIrthaMkaroM kA jApa krnaa| 3. arihaMta, siddha, sAdhu va dharma ina cAra zaraNoM ko svIkAra karate hue prAtaH, madhyAhna aura saMdhyA ina tInoM kAloM meM namaskAramantra kA jApa karanA / 4. svayaM ke hRdaya para jinezvara paramAtmA kI kalpanA kara namaskAramaMtra kA jApa karanA / 5. svayaM ke hRdaya para namaskAramaMtra ko sthApita karake jApa karanA / 6. svayaM ke hRdaya meM sthApita arihaMta paramAtmA ke mukha Upara namaskAramaMtra kA jApa karanA / 7. arihaMta prabhu ke nauaMgoM para namaskAramaMtra kA jApa karanA / 8. arihaMta prabhu ke pratyeka aMga para eka namaskAra isa taraha bAraha aMga para bAraha namaskAramaMtra kA jApa karanA / 6. hRdaya kamala meM namaskAra maMtra kI sthApanA karake, namaskAramaMtra ko dekhate hue jApa karanA / 10. arihaMta paramAtmA ke hRdaya kamala meM namaskAramaMtra ko sthApita karake jApa karanA / 11. donoM hAthoM kI aMguliyoM para 108 bAra namaskAramaMtra kA jApa karanA / 12. zaMkhAvartta evaM nandyAvartta dvArA namaskAramaMtra kA jApa karanA / isa kRti meM ukta jApa vidhiyA~ sacitra darzAyI gayI haiN| isameM jApa ke anya tIna prakAra, jApa kI mahimA, jApa sambandhI Avazyaka sUcanAoM kA bhI ullekha huA hai| jaina dharma aura tAntrika sAdhanA, pR. 358 2 yaha kRti zrI navakAra ArAdhanA bhavana, alIMga cakalA dalAla kI khir3akI ke sAmane, khaMbhAta se vi.saM. 2515 meM prakAzita huI hai| isake do anya saMskaraNa bhI nikAle jA cuke haiN| Page #565 -------------------------------------------------------------------------- ________________ jaina vidhi-vidhAna sambandhI sAhitya kA bRhad itihAsa/535 namaskAra svAdhyAya (prAkRta vibhAga-bhAga 1) yaha eka saMgraha grantha' hai| isameM zvetAmbara evaM digambara paramparA ke namaskAra maMtra kI sAdhanA se saMbaMdhita granthoM evaM granthAMzoM kA saMkalana kiyA gayA hai| yaha saMkalana prAkRta bhASA kI kRtiyoM kA hai| isake saMgrahakartA gaNi dhurandharavijayajI, muni jambU- vijayajI evaM muni tattvAnandavijayajI haiN| isameM nimna granthoM evaM granthAMzoM kA saMkalana huA hai - 1. bhagavatIsUtra kA maMgalAcaraNazrI abhayadevasUri viracita bhagavatIsUtravRtti 2. sapta smaraNagata prathamanamaskAramantrasmaraNa- zrIsiddhicandragaNikRtA vyAkhyA, zrI harSakIrtisUrikRta vyAkhyA 3. zrI mahAnizIthasUtra kA saMdarbha 4. caityavandana mahAbhASya meM namaskArasUtra kA ullekha 5. upadhAnavidhistrota- zrImAnadevasUri 6. vardhamAnavidyAvidhi 7. namaskAra niyukti- zrI bhadrabAhusvAmI 8. zrI SaTkhaNDAgama saMdarbha- zrI puSpadanta- bhUtabali 6. arihaMtanamaskAra AvalikA 10. siddhanamaskAra AvalikA 11. arihANAdi stotra (paMca parameSThInamaskArastotra) 12. paMcanamaskAra cakroddhAravidhi- zrIbhadraguptasvAmI 13. ghyAna vicAra 14. namaskArasArastavana- zrImAnatuMgasUrijI 15. namaskAravyAkhyAnaTIkA- zrI mAnatuMgasUrijI 16. kuvalaya mAlAsaMdarbha 17. kuvalayamAlA ke AdhAra para parameSTI padagarbhita mantrAdi 18. paMcanamaskAraphalastotra- zrI jinacandrasUrijI 16. paMcanamaskAraphala 20. namaskArarahasyastavanazrI jinadattasUrijI 21. praznagarbha paMcaparameSThistavana- zrIjayacandrasUrijI 22. caturvidhadhyAna stotra 23. paMcaparameSThInamaskAra mahAstotra- zrIjinakIrtisUrijI 24. parameSThIstava 25. zrIgaNividyAstotra 26. paMcamahAparameSThIstava 27. paMcaparameSThIjayamAlA 28. namaskAralaghukulaka 26. bhaktaparijJA prakIrNaka saMdarbha 30. paMcasUtra saMdarbha 31. aMgavidyA prakIrNaka saMdarbha 32. saMbodhaprakaraNa saMdarbha- zrI haribhadrasUrijI 33. pravacanasAroddhArataTTIkA saMdarbha- mUlakartA-nemicandrasUri, TIkAkartA- siddhasena sUri 34. candrakevalicaritra saMdarbha- zrI siddhaRSi 35. kathAratnakoza saMdarbha- zrI devabhadrasUri 36. jJAnasAra saMdarbha- zrI padmasiMhamuni 37. zrI zrIpAlakathA ke AdhAra se siddhacakrayaMtroddhAravidhi- zrI ratnazekharasUri vyAkhyA zrI kSamAkalyANagaNi 38. zrIpAla- kathA se uddhRta paMcaparameSThI-padArAdhanAvidhi - zrI ratnazekharasUrijI 36. upadezamAlA saMdarbha 40. prAkRtadvayAzrayakAvya saMdarbha- zrI hemacandrasUrijI 41. taM jayau stavana saMdarbha- zrI jinadattasarijI 42. sudarzanAcaritra saMdarbha- zrI ' yaha grantha jaina sAhitya vikAsamaNDala, 112 choDabaMdara ror3a, iralAbrIja, vilepArale, muMbaI 57 se prakAzita hai| Page #566 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 536/maMtra, taMtra, vidyA sambandhI sAhitya devendrasUrijI 43. zrAddhadinakRtya saMdarbha 44. catuHzaraNaprakIrNaka saMdarbha anta meM namaskAra sAdhanA sambandhI kucha yaMtra-citra evaM jApa kI vibhinna mudrAe~ dI gaI haiN| namaskArasvAdhyAya (saMskRta vibhAga, bhA. 2) yaha eka saMgraha grantha hai|' isameM zvetAmbara evaM digambara donoM paramparA ke namaskAramaMtra kI sAdhanA se saMbaMdhita granthoM evaM granthAMzoM kA saMkalana kiyA gayA hai| isake saMgrahakartA gaNi dhurandharavijaya, muni jambUvijaya evaM muni tattvAnandavijaya haiN| isameM nimna kRtiyoM ke ullekha haiM 1. arhannAmasahasrasamuccayazrI hemacandrAcArya 2. AcAradinakara- zrI vardhamAnasUri 3. upadezataraMgiNI- zrI ratnamaMdiragaNi 4. RSimaNDala- stavanayantra- zrI siMhatilakasUri 5. jinapaMjarastotrazrI kamalaprabhasUri 6. jinasahana- nAmastavanam- paM. AzAdhara 7. tatvArthasAradIpakabhaTTAraka zrI sakalakIrti 8. tattvAnuzAsana- zrI mannAgasenAcArya 6. dvAtriMzadvAtriMzikA- upAdhyAya yazovijaya 10. dharmopadezamAlA- zrI jayasiMhasUri 11. namaskAramAhAtmyam zrI siddhasenasUri 12. paMca- namaskRtidIpaka- zrIsiMhanandi 13. paMcanamaskRtistuti 14. paMcaparameSThi namaskArastava- zrI jinaprabhasUri 15. paramAtmapaMcaviMzatikA- zrI yazovijayagaNi 16. parameSThividyAyantrakalpa- zrI siMhatilakasUri 17. mantrarAjarahasya- zrI sihaMtilakasUri 18. mantrasArasamuccaya zrI vijayavarNI 16. mAtRkAprakaraNa- zrI ratnacandragaNi 20. mAyAbIjakalpa- zrI jinaprabhasUri 21. laghunamaskAracakrastotra- zrI siMhatilakasari 22. vItarAgastotrazrI hemacandrAcArya 23. zakrastava- siddharSi 24. zrAddhavidhiprakaraNa 25. zrI abhayakumAracaritra- zrI candratilakopAdhyAya 26. zrI jinasahasranAmastotram- zrI vinayavijayagaNi 27. paMcaparameSThistava- ajJAta 28. zrI siddhahemacandrazabdAnuzAsana- zrI hemacandrasari 26. zrI harivikramacarita- zrI jayatilakasari 30. Sor3azaka prakaraNazrI haribhadrasUri 31. saMskRtadvayAzrayamahAkAvya- zrI hemacandrAcArya 32. siddhabhaktyAdisaMgraha- zrI pUjyapAda 33. sukRtasAgara- zrI ratnamaNDanagaNi aura 34. triSaSTizalAkApuruSacarita- zrI hemacandrAcArya navakAramahAmantrakalpa yaha saMkalita kRti hindI bhASA meM hai| isakA sampAdana candanamalajI ' yaha saMgraha kRti jaina sAhitya vikAsa maNDala, bambaI se prakAzita hai| 2 yaha kRti vi.saM. 1660, zrI sadguNa prasAraka mitramaMDala choTI sAdar3I (mevAr3a) se prakAzita Page #567 -------------------------------------------------------------------------- ________________ jaina vidhi-vidhAna sambandhI sAhitya kA bRhad itihAsa/537 nAgorI ne kiyA hai| isameM namaskAramaMtra smaraNa karane se sambandhita vidhi-vidhAnoM kA ullekha huA hai| yaha kRti AvazyakasUtra, bhagavatIsUtra, mahAnizIthasUtra, kalpasUtra, candraprajJapti, pratiSThAkalpapaddhati, yogazAstra, dharmabindu, zrAddhavidhi, vivekavilAsa Adi granthoM ke AdhAra para nirmita kI gaI hai| yaha kalpa satraha prakaraNoM meM vibhakta hai| prathama prakaraNa meM namaskAra mahAmaMtra kI mahimA saMkSipta rUpa se batAyI gayI hai| dUsare prakaraNa meM namaskAramaMtra aura jaina siddhAMta kI carcA kI hai| isameM yaha kahA gayA hai ki namaskAramantra meM navapada haiM aura inameM aneka prakAra kI gupta vidyAe~ vyApta haiN| yaha siddhiyoM kA bhaNDAra aura mokSa sukha dene vAlA hai| isa mantra kA yathAvidhi smaraNa kiyA jAye to niHsandeha manavAMchita phala prApta hotA hai| zrIpAla mahArAjA kA kuSTa roga inhIM navapadoM kI ArAdhanA se naSTa huA thaa| kacce sUta se baMdhI huI cAlaNI dvArA pAnI nikAlane meM isI maMtra kA camatkAra thaa| campAnagarI ke daravAje kholane meM bhI isI maMtra kA prabhAva thA ityAdi zAstrIya udAharaNa evaM pramANa sahita namaskAramaMtra kI mahimA kA nirUpaNa huA hai| tIsare prakaraNa meM yaha batAyA gayA hai ki koI bhI maMtra yA stotrAdi kA zuddha uccAraNa na kiyA jAye to vaha phalIbhUta nahIM hotA haiM ataH mantroccAraNa meM zuddha bolane kA pUrA dhyAna rakhanA caahiye| cauthe prakaraNa meM navAMga mahimA para vicAra kiyA gayA hai isameM ullekha kiyA haiM ki navakAra, navapada, navatattva Adi jina zabdoM kA 6 ke aMka se uccAra hotA hai unameM aneka taraha kI siddhiyA~ samAviSTa hotI hai| nau kA aMka akSaya hotA hai| yaha prakaraNa par3hane samajhane jaisA hai| pA~cave prakaraNa meM mAlA aura AvRtta para vicAra kiyA gayA hai| mAlA ke sambandha meM- mAlA kisa prakAra kI honI cAhie, mAlA kisa prakAra rakhanI cAhie, mAlA kisa uMgalI se pheranA cAhie aura mAlA ko kisa prakAra mantrita karanA cAhie ityAdi nirUpaNa kiyA gayA hai| AvRtta ke sambandha meM- zaMkhAvartta, nandyAvartta, U~kArAvarta aura hrIMkArAvarta pUrvaka namaskAramaMtra kA jApa kisa prakAra karanA cAhie, usakI sacitra vidhi batalAyI gayI hai| chaThe prakaraNa meM navakAramaMtra se hI sambandhita kintu bhinna-bhinna phalavAle satattara maMtra evaM unake vidhAna batAye gaye haiN| sAtaveM prakaraNa meM praNavAkSara-U~kAra kI dhyAna vidhi kahI gaI hai| isa praNavAkSara meM paMcaparameSThI kI sthApanA hai| yaha praNavAkSara atyanta zaktizAlI aura prabhAvika hai| a-si-A-u-sA isa mantra kA nAbhikamala, mastaka, mukhakamala, hRdayakamala evaM kaNThasthala para kisa prakAra dhyAna karanA cAhie? tathA jo bhavyAtmA 'U~kAra' kA nitya dhyAna karate haiM unakA kalyANa hotA hai yaha bhI isameM kahA gayA hai| Page #568 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 538 / maMtra, taMtra, vidyA sambandhI sAhitya AThaveM prakaraNa meM DrIMkAra dhyAna kI vidhi varNita hai| hrIMkAra meM caubIsa tIrthaMkaroM kI sthApanA hai tathA isakA dhyAna mukhakamala para karanA caahie| nauveM prakaraNa meM dhyAna kI vidhi, jApa ke prakAra Adi kA ullekha hai| dasaveM prakaraNa meM Asana para vicAra kiyA gayA haiN| isameM likhA hai ki dhyAna meM anukUla Asana honA caahiye| Asana caurAsI prakAra ke kahe gaye haiN| unameM se jo Asana gRhastha ke lie upayogI hai aise nau Asana vidhivat nirdiSTa kiye gaye haiN| gyArahaveM prakaraNa meM dhyAna karane vAle sAdhaka meM kyA-kyA yogyatAe~ honI cAhie usakA varNana hai| bAraha se lekara pandrahaveM prakaraNa taka piNDastha, padastha, rUpastha aura rUpAtIta ye cAra prakAra ke dhyAna batAye gaye haiM aura inakA mahattva bhI pratipAdita kiyA hai| solahaveM prakaraNa meM dharmadhyAna ke cAra bhedoM kA svarUpa kahA gayA hai| satrahaveM prakaraNa meM mantra kI sAdhanAvidhi tathA kisa abhISTa ko prApta karane ke lie kaba kaunasA mantra jApa karanA cAhie usakA nirUpaNa hai / tadanantara navakAramaMtra kA chaMda, vRddhanavakAra aura mantrasUcI kA ullekha kiyA hai| isa kalpa meM caubIsa jina kI sthApanA, AvRtta ginane ke citra, zaMkhAvRtta, nandAvRtta U~vRtta, U~vRtta (2), navapadavRtta, hrIMvRtta ginane ke citra, siddhazilA evaM caubIsa jina sthApanA kI bhAvanA kA citra, U~ meM caubIsa jina, hrIM meM caubIsa jina, U~ meM paMca parameSThI Adi teraha citrAdi diye gaye haiM jo isa kR ti kI viziSTa dena hai| niHsaMdeha yaha kalpa laghu hone para bhI viziSTa sAmagrI prastuta karatA hai| parameSThividyAyantrakalpa yaha kalpa siMhatilakasUri dvArA racita hai| yaha racanA saMskRta bhASA ke 78 padyoM meM nibaddha hai| isa kalpa ke kucha padya anuSTupa chaMda meM hai aura adhika padya AryAvRtta meM haiN| isa kalpa kA racanAkAla 14 vIM zatI kA pUrvArdha hai| prastuta kalpa apane nAma ke anusAra mukhyataH parameSThividyA se sambandhita yaMtra-Alekhana-vidhi ko vivecita karatA hai / kintu kRti kA avalokana karane para yaha jJAta hotA haiM ki isameM tatsambandhI anya vidhi-vidhAna bhI pratipAdita haiN| isa kalpa ke prArambha meM maMgalAcaraNa evaM granthaniyojana rUpa eka padya hai usameM bhagavAna mahAvIrasvAmI evaM vibudhacandrasUri ( siMhatilakasUri ke guru) ko namaskAra karake 'parameSThi vidyA' viSayaka yantra ke varNana karane kA bhAva pragaTa kiyA hai| isa kRti meM nirdiSTa vidhAna evaM tatsambandhI viSayavastu kA nAmanirdeza nimnAMkita hai| 1. parameSThIvidyA saMbaMdhI yantra Alekhana vidhi isakA prathama prakAraaSTakamala yukta patra se sambandhita hai aura dvitIya prakAra - catuH kamala yukta patra se Page #569 -------------------------------------------------------------------------- ________________ jaina vidhi-vidhAna sambandhI sAhitya kA bRhad itihAsa/539 sambaddha hai 2. parameSThIvidyA sAdhane yogya manuSya kA lakSaNa 3. parameSThI vidyA (yaMtra) sAdhita karane kI vidhi 4. parameSThIvidyA kI sAdhanA karane se prApta hone vAle phala kA kthn| 5. kuMDalinI ke AdhAra para parameSThI vidyA kI sAdhanA vidhi 6. dhyAna meM vidhna karane vAle kSudrajaMtuoM evaM vyaMtaroM ko zAnta karane kI vidhi| isake atirikta kuMDalinI ke viSaya meM viziSTa jAnakArI dI gaI hai| jainAcAryoM meM kuMDalinI ke viSaya meM itanA spaSTa vivecana kisI ke dvArA kiyA gayA ho, aisA dekhane meM nahIM AyA hai isa dRSTi se isa racanA kA mahattva savizeSa hai| spaSTataH prastuta kalpa meM yaMtra-Alekhana-vidhi ke sAtha-sAtha yaMtra upAsanA vidhi aura usakA phalAdeza viSayaka varNana samyak rUpeNa vivecita hai| paMcanamaskRtistutiH isa stotra ke kartA kharataragacchIya jinaprabhasUri hai| ye 14 vIM zatI ke pratibhAzAlI vidvAna ke rUpa meM prasiddha rahe haiN| inhoMne stotra sAhitya kI vidhA meM aneka kRtiyA~ racI haiN| yaha kRti saMskRta padya meM hai prArambha ke ikatIsa padya anuSTupa vRtta meM haiM tathA anta ke do zloka zArdUlavikrIDita vRtta meM hai| isa kRti ke nAma se to yaha jJAta hotA hai ki isameM paMcaparameSThI kI stuti hI honI cAhie, kintu aisA nahIM hai| isameM paMcaparameSTI kI stuti hI honI cAhie, kintu aisA nahIM haiN| isameM paMcaparameSTI kI stuti ke sivAya usakI japavidhi, dhyAnavidhi aura usake phala bhI nirUpita haiN| prastuta kRti meM ullikhita jApa vidhi, dhyAna vidhi evaM phala kathana se sandarbhita kucha tathya isa prakAra draSTavya haiN| jo sAdhaka paMca namaskAramaMtra ko karNikAsahita ATha patra vAle hRdaya kamala meM sthApita karake dhyAna karatA hai vaha saMsAra sAgara se zIghra pAra ho jAtA hai| * arihaMtAdi pA~ca padoM kA parameSTi mudrA pUrvaka dhyAna karane vAlI AtmA gUr3ha karmagranthi ko zIghra kSaya kara detI haiN| * parameSThi ke solaha akSara vAle maMtra kA dhyAna karane se eka upavAsa kA phala prApta hotA hai| * jo puruSa eka lAkha jApa dvArA paMca-namaskAramaMtra kI vidhipUrvaka ArAdhanA karatA hai vaha pApa se mukta hokara tIrthaMkarapada ko prApta karatA hai| * jo sAdhaka paMcanamaskAra kA vidhipUrvaka smaraNa (dhyAna) karatA hai use Page #570 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 540/maMtra, taMtra, vidyA sambandhI sAhitya vidyuta, pAnI, agni, rAjA, hiMsaka, pazu, cora, zatru aura miragI kA bhaya nahIM satAtA hai| isase sambandhita eka maMtra pradhAna gAthA bhI isameM kahI gaI hai usake saMdarbha meM kahA hai ki isa gAthA ko caMdana, karpUra yukta lIMpI gaI bhUmi para yA sthita kASThapaTTa para likhanI caahie| usake nIce arihaMtAdi pA~ca padoM kA tilaka-cihma karake namaskAramaMtra kA smaraNa karanA caahie| usake pazcAt ullikhita 'thaMbhei' gAthA kA pratidina 108 bAra akSata pradAna pUrvaka ikkIsa dina taka jApa karanA caahie| isase ukta bhayAdi kA prakopa nahIM hotA hai| isa prakAra isa stotra meM paMcanamaskAra kI upAsanA paddhati kA suspaSTa nirUpaNa huA hai aMtataH racanAkAra ne apanI AmnAya kA sUcana bhI kiyA hai| paMcanamaskRtidIpaka paMcanamaskRtidIpaka nAmaka yaha kRti digambara paramparA ke bhaTTAraka kavi zrIsiMhanaMdi kI hai| yaha saMskRta padya ke 43 zlokoM meM nibaddha hai| isakA racanAkAla 18 vIM zatI kA pUrvArdha hai| isa grantha ke prArambhika tIna padyoM meM tIrthakara paramAtmA evaM parameSThImaMtra ko namaskAra karake usakA 'kalpa' kahane kI pratijJA kI gaI hai| isake sAtha hI isameM eka viziSTa sUcana yaha kiyA gayA hai ki yaha kalpa ayogya ko nahIM denA cAhie aura mithyAdRSTi ko to denA hI nahIM caahie| isa grantha meM namaskAramaMtra viSayaka pA~ca adhikAroM kA nirUpaNa kiyA gayA hai 1. sAdhanAvidhi-adhikAra 2. dhyAnavidhi-adhikAra 3. karmavidhi-adhikAra 4. stava- adhikAra aura 5. phl-adhikaar| pratyeka adhikAra meM mantraviSayaka aneka sUcanAe~ dI gaI hai| prastuta kRti ke 1-7 padya taka maMgalAcaraNa, grantha kA prayojana evaM maMtra kI sarvotkRSTatA batAyI gaI hai| 8-13 padya taka aneka yaMtroM ke nAma diye gaye haiM aura yaha kahA gayA hai ki ye sabhI yaMtra parameSThImaMtra ko siddha kiye binA sAdhita nahIM hote haiN| 14-17 padya taka parameSThImaMtra kA mAhAtmya batAyA gayA hai| 18-20 padya taka parameSThI maMtra kI ArAdhanA evaM usakI mahimA kA varNana haiN| 21-34 padya taka parameSThI maMtra kI sAdhanA vidhi kA ullekha hai isameM kramazaH sAdhanA yogya dizA-Asana-mudrA-kAla-kSetra- dravya-bhAva-pallava-karma-guNa-sAmAnya-vizeSa ityAdi pUjAvidhi evaM jApavidhi kI carcA kI gaI hai| 35-43 padya taka namaskAramaMtra kI mahimA, maMtra kA nyAsa, maMtra kI stuti evaM maMtra ke phala kA nirdeza kiyA gayA hai| Page #571 -------------------------------------------------------------------------- ________________ jaina vidhi-vidhAna sambandhI sAhitya kA bRhad itihAsa/541 niSkarSataH yaha grantha paMca parameSThI kI sAdhanAvidhi evaM tatsambandhI jAnakArI kI dRSTi se apanA viziSTa sthAna rakhatA hai| isa kRti ke anta meM paMcaparameSThI se sambandhita 88 mantra diye gaye haiM jo pRthak-pRthak viSayoM, upacAroM evaM vidyAoM se sambaddha haiM tathA antima cAra adhikAroM kA varNana ukta mantra padoM ke sAtha kiyA gayA hai| padmAvatI-upAsanA yaha kRti yaMtra-maMtra evaM taMtra pradhAna hai|' isakA Alekhana digambarIya AcArya kunthusAgarajI ne kiyA hai| isake saMpAdaka subhASasakalecA hai| yaha kRti mukhyataH mAtA-padmAvatI kI upAsanA-sAdhanA vidhi se sambandhita hai| isameM pArzva padmAvatI se saMbaMdha rakhane vAle pA~ca prakAra ke stotra diye gaye haiN| pahalA madagIrvANa nAma kA padmAvatI stotra diyA gayA hai jo 37 padyoM se yukta hai| una 37 padyoM meM se Age ke 26 padyoM kA yaMtra sahita ullekha huA hai| sAtha hI isameM pratyeka yaMtra kI sAdhanA vidhi aura phala batAyA gayA hai| zeSa padya bIjamaMtra rUpa na hone se unake yaMtra nahIM diye gaye haiN| mAtra una padyoM kI sAdhanAvidhi aura phala kA kathana kiyA gayA hai| dUsarA sarala padmAvatI nAmaka stotra ullikhita hai jo hindI ke 23 padyoM meM gumphita hai| tIsarA pA~ca gAthA vAlA uvasaggaharaMstotra sAmAnya ArAdhanAvidhi ke sAtha prastuta kiyA gayA hai| cauthA pArzvanAtha kI ArAdhanA se sambandhita sattAIsa gAthA vAlA uvasaggaharaM stotra diyA gayA hai| isameM isa stotra kI pratyeka gAthA kA yaMtra, usakI sAdhanAvidhi evaM phala bhI batAyA gayA hai| isa stotra se sambandhita kula 26 yaMtra diye gaye haiN| pA~cavAM cakrezvarIdevI kA stotra diyA gayA hai jo ATha padyoM evaM ATha yaMtroM kI sAdhanA vidhi se yukta hai| niSkarSataH yaha kRti padmAvatI devI kI sAdhanA vidhi kI dRSTi se atyanta upayogI hai| isa kRti meM pratyeka padya evaM gAthA kA hindI bhAvArtha bhI diyA gayA hai| bRhathIMkArakalpavivaraNa vikrama kI 14 vIM zatI meM jinaprabhasari nAma ke eka prabhAvaka AcArya huye haiN| ye anekavidha bhASAoM ke jAnakAra the| unake jIvana kA eka niyama thA ki ve pratidina eka stavana, stotra yA stuti kI racanA karane ke bAda hI AhAra ' yaha kRti subhASasakalecA 1/12/143 subhASamArga, po. baoNksa 86, jAlanA se prakAzita hai| Page #572 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 542/maMtra, taMtra, vidyA sambandhI sAhitya karate the, isa kAraNa unake dvArA viracita aneka stotra-stava-kalpAdi upalabdha hote haiN| unameM eka racanA 'bRhathIMkArakalpavivaraNa' nAmaka hai| unake dvArA racita evaM upalabdha maMtra-vidyAdi viSayaka kRtiyoM kA nAmanirdeza isa prakAra jJAtavya hai - 1. padmAvatI catuSpadI 2. vijaya-maMtra kalpa 3. upasargaharastotra vRtti 4. paMcaparameSThimahAmaMtra stavana 5. zAradASTaka 6. gautama- stotra 7. vardhamAnavidyAkalpa 8. sUrimaMtrAmnAyakalpa aadi| isa kalpa ke viSaya meM kahA jAtA hai ki gaNadhara praNIta aMgasUtroM ke bArahaveM dRSTivAda nAmaka sUtra ke antargata dazaveM vidyApravAda nAmaka pUrva meM maMtra-vidyA kA Alekha thaa| sabhI pUrva naSTa hone ke sAtha-sAtha vidyApravAda nAma kA pUrva bhI naSTa ho gyaa| kintu maMtravidyA abhI bhI pracalita hai| yaha maMtravidyA pUrva uddhRta haiM yA anya sthAna se svIkRta kI gaI hai, yaha prazna avazya vicAraNIya hai? kucha bhI ho- vajrasvAmI, pAdaliptAcArya, haribhadrasUri, vAdidevasUri, hemacandrAcArya, jinadattasUri, jinaprabhasUri Adi kaI AcAryoM evaM santapuruSoM ne saMyama zakti aura prakhara vidvattA ke sAtha ina mAMtrika vidyAoM ke prabhAva se khUba zAsanonnati kI haiM yaha sarvavidita hai| yaha kRti' saMskRta kI gadya evaM padya mizrita zailI meM racI gaI hai| isameM pratipAdita vidhi-vidhAna yA tatsaMbaMdhI carcA isa prakAra hai - isameM sarvaprathama 'hrIMkAra' zabda kI sAdhanA vidhi ke sAta dvAra kahe haiM 1. pUjA 2. dhyAna 3. varNa 4. homa 5. jApa 6. maMtra aura 7. kriyaa|| ___ yahA~ dhyAtavya hai ki 'hI' zabda meM paMcaparameSThI ke pA~ca varSoM aura caubIsa tIrthaMkaroM kI kalpanA kI jAtI hai| ataH 'hI' zabda kI sAdhanA paMcavarNa ke AdhAra para kiye jAne kA nirdeza hai| isameM pUrvokta dvAroM kI apekSA se kramazaH ye vidhi-vidhAna kahe haiM- 1. hIMkAra zabda kI Alekhanavidhi 2. 'hrIMkAra' kI sAmAnya sAdhanAvidhi aura usakA phala 4. hrIMkAra yantra kI pUjA vidhi 5. hrIMkAra (mAyAbIja) maMtra kI ArAdhanA vidhi 6. parameSThI bIjapaMcaka sthApanAvidhi 7. parameSThicakra-zuklamAyAbIjasAdhanAvidhi 8. parameSThicakra-AraktamAyAbIjasAdhanAvidhi 6. parameSThicakra-pItamAyAbIjasAdhanAvidhi 10. parameSThicakra-nIlamAyAbIjasAdhanAvidhi 11. parameSThicakra-kRSNamAyAbIjasAdhanAvidhi 12. parameSThicakra-zuklAdi mAyAbIja kI sAdhanAvidhi kA phala 13. caurabhayarakSAvidhi 14. vazyayaMtravidhi 15. prathama zuklabIja dhyAnavidhi 16. dvitIya (AkarSaNArtha) raktabIja dhyAnavidhi 17. tRtIya ' (ka) isa kRti kA saMzodhana gaNi prItivijayajI ne kiyA hai| (kha) yaha kRti zA. DAhyAbhAI mohokamalAla, pAMjarApola, ahamadAbAda se prakAzita hai| Page #573 -------------------------------------------------------------------------- ________________ jaina vidhi-vidhAna sambandhI sAhitya kA bRhad itihAsa/543 (kalyANArtha) pItabIja dhyAnavidhi 18. caturtha (uccATanArtha) nIlabIja dhyAnavidhi 16. paMcama kRSNabIja dhyAnavidhi 20. homavidhi 21. hrIMkAra vidhAna 22. hrIM lekhAkalpa vidhi 23. mAyAkalpa vidhi 24. hrIMkArajApa vidhi 25. visarjanamaMtra vidhi 26. bRhadahIkArakalpa vidhi isake sAtha hI padmAvatI devI aura pArzvayakSa kI ArAdhanA vidhi se sambandhita paccIsa zloka diye gaye haiN| tIna mAyAbIjastavana diye gaye haiM jo kramazaH solaha, bAIsa evaM teraha padyoM meM nibaddha hai| isake anta meM satraha gAthAoM kA 'vardhamAnavidyAstavana' saMkalita kiyA gayA hai jo jinaprabhasUri dvArA hI viracita hai| vastutaH isa kRti meM maMtra sAhitya kI durlabha sAmagrI kA samAveza huA hai| bhairavapadmAvatIkalpa isa kRti ke racayitA jinasena ke ziSya AcArya malliSeNa hai| ye jinasena kanakasenagaNi ke ziSya aura ajitasenagaNi ke praziSya the| ye AcArya malliSeNa digambara paramparA ke hai| unakI yaha kRti saMskRta ke 331 padyoM meM aura dasa adhikAroM meM vibhakta hai| isa kRti kA racanAkAla vi.saM. 1164 hai| zrI navAba dvArA prakAzita pustaka meM isake 228 padya hI diye haiN| isameM 'vanAruNAsitaiH' se zurU hone vAlA tIsare adhikAra kA terahavA~ padya, 'stambhane tu' se zurU hone vAlA cauthe adhikAra kA zrIraMjikA yaMtra-viSayaka bAIsavA~ padya tathA 'sandUrAruNa' se zurU hone vAlA ikatIsavA~ padya isa prakAra kula tIna padya nahIM haiN| yaha racanA padmAvatI devI kI ArAdhanA, sAdhanA, mahimA evaM prabhAvAdi se sambandhita hai| isameM kaI prakAra ke vidhi-vidhAna kahe gaye haiN| isa grantha ke prArambha meM pArzvanAtha prabhu ko praNAma karake abhISTa phala ko dene vAle 'bhairavapadmAvatIkalpa' ko kahane kI pratijJA kI gaI hai|tdnntr padmAvatI kA svarUpa batAyA gayA hai| phira padmAvatI ke totalA, tvaritA, nityA, tripurA, kAmasAdhinI aura tripura bhairavI ' yaha kRti bandhusena ke vivaraNa tathA gujarAtI anuvAda, 44 yaMtra, 31 pariziSTa evaM ATha tiraMge citroM ke sAtha sArAbhAI maNilAla navAba, ahamadAbAda ne san 1637 meM prakAzita kI hai| isake atirikta paM. candrazekharazAstrIkRta hindI bhASA-TIkA, 46 yaMtra evaM padmAvatI viSayaka kaI racanAoM ke sAtha yaha kRti 'zrI mUlacanda kisanadAsa kApar3iyA' ne vI.saM. 2476 meM prakAzita kI hai| 2 dasaveM adhikAra ke 56 veM padya meM yaha ullekha hai ki sarasvatI devI ne kartA ko yaha varadAna diyA thA ki yaha kRti 400 zloka pariNAma hogii| Page #574 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 544 / maMtra, taMtra, vidyA sambandhI sAhitya - ye chaH nAma kahe gaye haiN|' usake bAda isa grantha meM kahe jAne vAle dasa adhikAroM ke nAma diye gaye haiN| na adhikAroM kI viSayavastu saMkSepa meM isa prakAra hai pahale adhikAra kA nAma 'maMtra sAdhaka - lakSaNa' hai| isameM maMtrasiddha karane vAle sAdhaka ke vividha lakSaNa diye gaye haiM; jaise ki maMtra siddha karane vAlA sAdhaka kAma, krodha Adi ke Upara vijaya prApta karane vAlA ho, jinezvara paramAtmA aura padmAvatI kA bhakta ho, mauna vrata kA abhyAsI ho, udyamI ho, saMyamaniSTha ho, satyavAdI ho, dayAlu aura maMtra ke bIjabhUta padoM kA avadhAraNa karane vAlA ho / dUsarA adhikAra 'sakalIkaraNavidhi' nAma kA hai| isa adhikAra meM maMtra - sAdhaka dvArA kI jAne vAlI AtmarakSA ke bAre meM, sAdhya aura sAdhaka ke aMza ginane kI rIti ke viSaya meM tathA kauna sA maMtra kaba saphala hotA hai? isake sambandha meM jAnakArI dI gaI hai| tIsare adhikAra kA nAma 'devIpUjAkrama' hai| isa adhikAra meM mukhyataH mantroM evaM yantroM kI siddhisambandhI vidhi, havanavidhi, bhagavAna pArzvanAtha ke yakSa kI sAdhanA vidhi Adi varNita hai| isake anantara zAnti, vidveSa, vazIkaraNa, bandha, strI - AkarSaNa aura stambhana ye chaH prakAra ke karma kahe haiN| ina karmoM ko siddha karane ke lie kramazaH dIpana, pallava, sampuTa, rodhana, grathana aura vidarbhana kI vidhi jAnanI cAhie usake bAda hI anuSThAna karanA cAhie aisA ullekha hai| isake sAtha hI ukta chaH karmoM ko siddha karane ke sambandha meM kAla, dizA Adi kA vicAra kiyA gayA hai yathA 1. kAla - kaunasA karma kisa samaya siddha karanA cAhie 2. dizA- kaunasA karma kisa dizA kI ora mukha karake karanA cAhie 3. mudrAkisa karma meM kaunasI mudrA kA prayoga karanA cAhie 4. Asana - kaunasA karma kisa Asana meM karanA cAhie 5. varNa- kauna sA karma kisa varNa (raMga) dvArA siddha karanA cAhie 6 mantra - kisa karma meM kaunase mantra kA uccAraNa karanA cAhie 7. jApa - kisa karma kA jApa kisa mAlA evaM kisa aMgulI dvArA karanA cAhie ityAdi / tadanantara padmAvatIdevI kI ArAdhanA hetu gRhayaMtra dvAra, dazalokapAla evaM ATha deviyoM kI sthApanAvidhi kahI gaI hai| isI krama meM nirdeza haiM ki padmAvatI devI kI AhnAnAdi pA~ca prakAra se pUjA karanI cAhie / isa sambandha meM paMcopacAra1. AhvAna 2. sthApana 3. sannidhi 4 pUjana aura 5. visarjana vidhi batAyI gaI hai| isake sAtha hI ciMtAmaNI yaMtra ke viSaya meM jAnakArI prastuta kI gaI hai| 9 ye nAma padmAvatI ke bhinna-bhinna varNa evaM hAtha meM rahI huI bhinna-bhinna vastuoM ke AdhAra para diye gaye haiN| inakI spaSTatA 'anekAnta' ( varSa 1. pR. 430 ) meM kI gaI hai| udghRta - jaina sAhitya kA bRhad itihAsa, bhA. 4 Page #575 -------------------------------------------------------------------------- ________________ jaina vidhi-vidhAna sambandhI sAhitya kA bRhad itihAsa / 545 cauthe adhikAra kA nAma 'dvAdazaraMjikA mantroddhAra' hai / isa adhyAya ke prArambha meM 'klIM' raMjikAyaMtra banAne kI vidhi nirdiSTa hai| isake anantara raMjikAyaMtra ke hrI~, hu~, ya, yaH, ha, phaT, ma, I, kSavaSaT, la aura zrIM ina gyAraha bhedoM kA ullekha kiyA hai| ina yaMtroM meM se pratyeka yaMtra anukramazaH strI ko moha-mugdha banAne vAlA, strI ko AkarSita karane vAlA, zatru kA pratiSedha karane vAlA, paraspara vidveSa kA upazamana karane vAlA, zatru ke kula kA uccATana karane vAlA, zatru ko pRthvI para kaue~ kI taraha ghumAne vAlA, zatru kA nigraha karane vAlA, strI ko vaza meM karane vAlA, strI ko saubhAgya pradAna karane vAlA, krodhAdi kA stambhana karane vAlA aura graha Adi se rakSaNa karane vAlA haiN| isameM kaue ke paMkha, mRtyu ko prApta prANiyoM kI haDDiyoM evaM rAsabha rakta se yantra Alekhana kA bhI varNana hai| pA~cavA adhikAra ' krodhAdistaMbhanayaMtra' nAma kA hai| isa adhikAra meM vANI, krodha, jala, agni, tulA, sarpa, pakSI, gati, senA, jIbha evaM zatru Adi ke stambhana kI vidhi nirUpita kI gaI hai| sAtha hI vArtAlI mantra - yantra evaM koraNTaka vRkSa kI lekhanI kA ullekha hai| chaThe adhikAra kA nAma 'aMganAkarSaNa' hai| isameM abhISTa strI ke AkarSaNa ke chaH upAya batalAye gaye haiN| sAtavA~ adhikAra ' vazIkaraNayaMtra' nAma kA hai / isa adhikAra meM dAhajvara kI zAnti kA, maMtra kI sAdhanA kA, tIna loka ke prANiyoM ko vaza meM karane kA, manuSyoM ko kSubdha karane kA, cora, zatru aura hiMsaka prANiyoM se nirbhaya banane kA, logoM ko asamaya meM nidrAdhIna karane kA, vidhavAoM ko kSubdha karane kA, kAmadeva ke samAna banane kA, strI ko AkarSita karane kA, uSNa jvara dUra karane kA aura vara dAtrIyakSiNI ko vaza meM karane ke upAya batalAye haiN| pArasparika vairabhAva ke vinAza aura zatru ke vinAza ke upAya bhI batalAye gaye haiM, sAtha hI homavidhi bhI carcita hai| AThavA~ adhikAra 'darpaNAdi nimitta' nAma vAlA hai / isa adhikAra meM darpaNa maMtra evaM karNa pizAcinI maMtra ko siddha karane kI vidhi kA ullekha hai, sAtha hI isameM aMguSTha nimitta, dIpa nimitta aura sundarI nAma kI devI ko siddha karane kI vidhi bhI varNita hai| sArvabhauma rAjA, parvata, nadI, graha ityAdi ke nAma se zubha-azubha phala ke kathana ke lie kisa taraha ginatI karanI cAhie yaha bhI isameM kahA gayA hai aura bhI mRtyu, jaya, parAjaya, evaM garbhirNI ko hone vAlI saMtAna 'putra hai yA putrI' ityAdi kaI bAteM ullikhita kI hai| navamA~ adhikAra 'strayAdivazyauSadha' nAmaka hai arthAt strI Adi ko vaza karane vAlI auSadhiyoM se sambandhita hai| isa adhikAra meM manuSya evaM striyoM ko vaza meM Page #576 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 546 / maMtra, taMtra, vidyA sambandhI sAhitya karane ke lie auSadhi evaM tilaka taiyAra karane kI vidhi batalAyI gaI hai| isake sAtha hI isameM rAjA ko vaza karane ke lie kAjala taiyAra karane kI vidhi, adRzya hone kI vidhi, vIryastambhana - tulA stambhana ke upAya, strI meM drAva utpanna karane kI vidhi, vastu ke kraya-vikraya ke lie kyA karanA cAhie tathA rajasvalA hone evaM garbhamukti ke lie kaunasI auSadhi kAma meM lenI cAhiye isa prakAra vividha bAteM batalAyI gayI haiM / dazavA~ adhikAra 'gArur3atantra' nAma kA hai| isa adhikAra meM nimnokta ATha viSayoM ko kahane kI pratijJA kI gaI hai aura unakA nirvAha bhI kiyA gayA hai- 1. saMgraha - sA~pa dvArA kATe gaye vyakti ko pahacAnane kI vidhi / 2. aMganyAsa - zarIra ke Upara maMtrAkSara Alekhita karane kI vidhi / 3. rakSAvidhAna - sA~pa dvArA kATe gaye vyakti ke saMrakSaNa kI vidhi / 4. stambhanavidhAna- daMza Avega rokane kI vidhi / 5. stambhana vidhAna - zarIra meM car3hate hue jahara ko rokane kI vidhi / 6. viSApahArajahara utArane kI vidhi 7. sacodya - kapar3A Adi AcchAdita karane kA kautuka 8. khaTikAsarpa kautukavidhAna- khar3iyA miTTI se Alekhita sA~pa ke dA~ta se kaTavAne kI vidhi| isa adhikAra meM bheraNDavidyA aura nAgAkarSaNamaMtra kA bhI ullekha hai| isake atirikta isameM ATha prakAra ke nAgoM ke bAre meM bhI jAnakArI dI gaI haiN| vaha isa prakAra hai| nAma ananta vAsuki takSaka kula brAhmaNa kSatriya vaizya varNa sphaTika rakta pIta viSa agni pRthvI vAyu samudra samudra vAyu karkoTaka padma mahApadma | zaMkhapAla kulika vaizya kSatriya brAhmaNa sphaTika agni zudra zyAma zudra zyAma pIta jaya aura vijaya jAti ke nAga tathA devakula ke AzIviSavAle nAga jamIna para na rahane se unake viSaya meM itanA hI ullekha kiyA gayA hai| isameM nAga kI phena, gati evaM dRSTi stambhana ke bAre meM tathA nAga ko ghar3e meM kaise utAranA isake bAre meM bhI jAnakAriyA~ dI gaI haiN| anta meM maNDaloddhAra kI vidhi kahI gaI hai| pA~ca zloka prazasti rUpa meM diye gaye haiM unameM granthakAra ne apanI guru paramparA kA ullekha kiyA hai aura bhairavapadmAvatIkalpa nAmaka yaha grantha samudra, parvata, AkAza, caMdra, sUrya Adi kI cirakAla taka bhA~ti vidyamAna rahe aisI prArthanA kI gaI hai| rakta pRthvI Page #577 -------------------------------------------------------------------------- ________________ jaina vidhi-vidhAna sambandhI sAhitya kA bRhad itihAsa/547 yaha kRti navInatamarUpa se 31 pariziSToM meM vibhakta hai| isameM candrasUri racita adbhutapadmAvatIkalpa, indranandi kA padmAvatIpUjana, jinaprabhasUri kI padmAvatI catuSpadikA, bappabhaTTasUri kA sarasvatIkalpaH, dharAcArya kA padmAvatIstotra, zrI jinazvara sUri kI ambikA stuti ityAdi kaI stavana-stotra-yantra-pUjAdi saMkalita hai| isake sAtha hI isa grantha meM anekavidha citrAdi-yaMtrAdi ullikhita haiN| unameM mA~ jvAlAmAlinI aMbikAdevI, mahAlakSmI, brahmazAMtiyakSa, kapardiyakSa, pATaNa nagara meM virAjita padmAvatI kI mUrti, zrI zatrujayatIrtha para zrIpUjya kI TraMka meM pratiSThita padmAvatImUrti, bIjAkSaramaMtra arha, bIjAkSaramaMtra aiM Adi ke citra tathA strI-AkarSaNayaMtra, vazIkaraNayaMtra, kSobhanayaMtra, suMdarIsAdhanAyaMtra, pArzvayakSa kI ArAdhanA kA yaMtra, aMbikAdevIyaMtra, padmAvatIdevI ArAdhanA kA yaMtra, jvAlAmAlinIyaMtra Adi pramukha haiN| niHsandeha yaha kalpa apanI vidhA kA mahattvapUrNa grantha hai| granthakAra ne jvAlinIkalpa, nAgakumAracaritra, mahApurANa' aura sarasvatImaMtrakalpa Adi grantha bhI likhe haiN| TIkA- isa grantha para bandhuSeNa ne eka vivaraNa likhA hai vaha saMskRta meM hai| isakA prArambha eka zloka se hotA hai, avaziSTa grantha gadya zailI meM hai| isameM kucha maMtra tathA maMtroddhAra bhI ullikhita haiN| bhaktAmarastotra zvetAmbara-digambara donoM paramparAoM kA yaha sarvamAnya stotra hai| isake kartA mAnatuMgAcArya hai| isakI racanA lagabhaga 7 vIM zatI meM huI hai| yaha saMskRta ke 44 yA 48 zloka parimANa eka laghukRti hai| isa racanA meM mUlataH prathama tIrthakara RSabhadeva prabhu kI stuti kI gaI hai| yaha stotra jaina dharma kI zAsana prabhAvanA ke nimitta racA gayA thaa| isa stotra kI nirmANa kathA jagaprasiddha hai| yadyapi bhaktAmarastotra stuti pradhAna kRti hai, tathApi isa stotra kA pratyeka padya viziSTa prakAra kI zakti, guNa evaM UrjA se yukta haiN| pratyeka padya kA apanA-apanA prabhAvika kArya hai; jaise ki 5 vA~ zloka buddhi bar3hAne vAlA hai, 38 vA~ gajabhaya se mukti dilAne vAlA hai, 36 vA~ siMhabhaya se mukta karane vAlA hai, 41 vA~ sarpabhaya ko dUra karane vAlA hai, 42 vA zatrubhaya kA nAza karane vAlA hai, 45 vA~ roga kI zAnti karane vAlA hai, 46 vA~ kArAgAra kA viccheda karane vAlA hai ityaadi| jJAtavya yaha hai ki ina zlokoM kA prabhAva yA camatkAra vidhiyukta ' ise triSaSTimahApurANa tathA triSaSTizalAkApurANa bhI kahate haiN| Page #578 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 548/maMtra, taMtra, vidyA sambandhI sAhitya sAdhanA karane para hI upalabdha hotA hai| isake pratyeka zloka para, maMtra, yantra evaM sAdhanAvidhi se garbhita kaI AvRttiyA~ prakAzita ho cukI haiN| isase siddha hotA hai ki yaha kRti stuti pradhAna hone para bhI ArAdhanA, upAsanA evaM anuSThAna ke yogya jaina paramparA meM isa stotra ko saMkaTa dUra karane vAlA mAnA gayA hai| jaina sAdhakoM kA isa para aTUTa vizvAsa hai| isakI mAnyatA camatkArika stotra ke rUpa meM bhI hai| mAMgalika dRSTi se bhI isa stotra kA pATha kiyA jAtA hai| isa stotra kI advitIya viziSTatA yaha bhI hai ki isameM kahIM para bhI prabhu AdinAtha ke nAma kA ullekha nahIM huA hai| maMtra-vidyA isa racanA ke lekhaka karaNIdAna seThiyA hai|' yaha kati tIna khaNDoM meM vibhakta hai- maMtravidyA khaNDa, taMtravidyA khaNDa aura yaMtravidyA khnndd| jaina paramparA ke anusAra maMtra, yaMtra aura taMtra kA ullekha to isameM hai hI, kintu isake sAtha-sAtha isameM loka paramparA ke anusAra bhI maMtra, yaMtra aura taMtroM ke prayoga diye gaye haiN| maMtroM ke sAtha-sAtha isameM vidyAoM kA bhI ullekha huA hai| vidyAoM ke prasaMga meM isameM vardhamAnavidyA, logassavidyA, zakrastavavidyA kA ullekha hai| maMtroM meM pArzvamaMtra, maNibhadramaMtra, gautamamaMtra, padmAvatImaMtra, jvAlAmAlinImaMtra, ghaNTAkarNamaMtra Adi ke sAtha-sAtha sUryamaMtra, gaNezamaMtra, hanumAnamaMtra, bhairavamaMtra, gorakhamaMtra, muslimamaMtra Adi kA bhI isameM saMkalana kiyA gayA hai, jo ki jaina paramparA sammata nahIM hai| yahI sthiti yaMtroM aura taMtroM meM bhI hai| sammohana, AkarSaNa, vazIkaraNa Adi se sambandhita maMtroM aura taMtroM ke prayoga bhI isameM varNita hai| jo eka dRSTi se jaina paramparA kI mUlabhUta AdhyAtmika dRSTi ke viparIta kahe jA sakate haiN| saMkSepataH yaha jaina maMtra, taMtra aura yaMtra kA eka acchA saMkalana grantha hai| maMtra-zakti ___ isa pustikA meM digambarAcArya puSpadaMtasAgara jI ke pravacanoM kA saMkalana hai jisameM mukhyarUpa se NamokAramaMtra ke mahattva kA AkhyAnoM ke mAdhyama se varNana kiyA gayA hai| AcArya zrI ke anusAra namaskAramaMtra kI zakti anupama hai| saMsAra ' yaha racanA karaNIdAna seThiyA, 6 Arameniyama sTrITa, kalakattA, se vi.saM. 2031 meM prakAzita 1 yaha pustaka ajayakumAra kAsalIvAla paMchI, indaura evaM pramoda jaina naugAmA, bAMsavAr3A se prakAzita hai| Page #579 -------------------------------------------------------------------------- ________________ jaina vidhi-vidhAna sambandhI sAhitya kA bRhad itihAsa / 549 ke sabhI maMtra isake hI garbha se janmeM haiN| isa maMtra meM 5 pada, 58 mAtRkAe~ evaM 35 vyaMjana haiM, jo alaukika zakti se yukta haiN| isameM maMtra siddha karane vAle kI pAtratA kA bhI saMkSipta vivecana kiyA gayA hai| jaina upAsanA vidhi kI dRSTi se kR ti mahattvapUrNa hai| maMtra - zAstra isake racayitA kA nAma ajJAta hai / isa pustaka meM patra saMkhyA 24 ke bAda ke patra nahIM milate haiN| isako bhI bAgar3I, mAravAr3I evaM mAlavI bolI meM likhA gayA hai| isameM kahIM-kahIM muslima zAbara maMtra evaM vaiSNava maMtra bhI milate haiN| vastutaH yaha maMtra, yaMtra evaM taMtra kA eka anupama grantha hai| yaha grantha sohanalAlajI ke saMgrahAlaya meM surakSita hai| maMtrAdhirAja isake lekhaka basantalAla, kAntIlAla evaM IzvaralAla haiN| yaha kRti U~kAra sAhityanidhi, bhIlaDiyAjI tIrtha se prakAzita hai| isameM namaskAra maMtra kA mAhAtmya batAyA gayA hai| sAtha hI namaskAramaMtra kI vidhiyuta sAdhanA ke prabhAva se hone vAlI bhautika upalabdhiyA~ darzAyI gayI haiN| mantrAdhirAja - cintAmaNi yaha eka saMgraha grantha hai / 'jainastotrasandohaH' ke dUsare bhAga ke rUpa meM yaha grantha prakAzita huA hai| isa grantha kA saMpAdana - saMzodhana muni caturavijayajI ne kiyA hai| prastuta vibhAga meM teIsaveM tIrthaMkara zrI pArzvanAtha ke maMtra - yaMtrAdi kI sAdhanA evaM mahimAdi se sambandhita 62 stotroM, stavanoM evaM granthAMzoM kA saMkalana kiyA gayA hai| ye stotrAdi aneka jainAcAryoM dvArA racita haiN| unakI sUcI isa prakAra hai 1. uvassaggaharaMstrota ( dvijapArzvadevagaNi kRtA TIkA), 2. namiUNa- bhayaharastotra (saTIkA ) - mAnatuMgasUri, 3. zrI cintAmaNikalpa - mAnatuMgasUriziSya dharmaghoSasUri 4. zrI cintAmaNikalpasAra- ajJAtakartRka, 5. zrI stambhanapArzvajinastotrataruNaprabhAcArya, 6. zrI pArzvaprabhustavana ( mantragarbhita ) - kamalaprabhAcArya 7. zrI pArzvajinastavana namiUNapAsanAhaM ( mantragarbhita ) ratnakIrttisUri 8. mantrAdhirAjastotra- zrI pArzvaH pAtuH ajJAtakartRka, 6. zrI cintAmaNipArzvanAthastotra- jagadguruM jagaddevaM (maMtragarbhita ) - jinapatisUri, 10. zrI pArzvanAthastotram - U~ namo devadevAya ( aTTemaTTemantragarbhitam) - merutuMgasUri, 11. zrI stambhanapArzvanAthajinastavanam - jasusAsaNaevi ( yantramantrAdimayaM saTIkA )- zrI Page #580 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 550/maMtra, taMtra, vidyA sambandhI sAhitya pUrNakalazagaNi, 12. zrI pArzvanAthastotra- dharaNoragendra.(saTIkaM mantrAdigarbhita)zivanAga, 13. zrI kalikuNDapArzvajinastavana- zrI maddevendravRndA. (mahAmantragarbhita), 14. zrI pArzvanAthastotra- U~ namobhagavate. (aTTe maTTe mantragarbhita)- ajitasiMhAcArya, 15. zrI pArzvasaptatIrthIstavana- U~ natvA zrI saMghavijayagaNi, 16. zrI stambhanapArzvajinastavana- ajJAtakartRka, 17. zrI stambhanapArzvajinastavana- stavImi taM pArzva.- ajJAtakartaka 18. zrI pArzvanAthastavana- sphuratkevala- devasundarasUri, 16. zrI stambhanakapArzvajinastavana- zrI stambhanaMpArzvajinaM- jinasomasUri, 20. zrI pArzvajinastavana- yogAtmanAM yo. (svopajJAvacUri yuta)- zrI jayasAgara, 21. zrI pArzvajinastavana- zrImAna pArzvaH (mahesAnAmaNDana) ratnazekharasariziSya, 22. zrI cArUpamaNDana pArzvajinastavana- zrI cArUpapuraH - ajJAtakartRka, 23. zrI zaMkhezvarapArzvanAthastotra- mahAnandalakSmI- zrI haMsaratnamuni, 24. zrI zaMkhezvarapArzvanAthachanda- sakalasurAsura - zrI haMsaratnamuni 25. SaTpattanamaNDana zrI pArzvajinastotra- SaTpattanapura- zrI jinabhadrasUri, 26. zrI pArzvajinastotrajIrApallipuro- zrI saubhAgyamUrti, 27. zrI pArzvajinastavana- zrI vAmeyaM (saTIkA)zrI udayadharmagaNi, 28. zrI jIrApallipArzvanAthastavana- sudhAzanakSmAdhara- zrI udayadharmagaNi, 26. zrI pArzvajinastavana- arihaM thuNAmi (navagrahagarbhita)ajJAtakartRka, 30. zrI pArzvanAthastava- U~ hrI ahamatho (aTTe maTTe mantra garbhita), 31. zrI pArzvadevastavana- sadAvAsanApAsanA. (saTIkA)- zrI jayakIrtisUri, 32. zrIjayarAjapurIza zrI pArzvajinastavana- zazvacchAsana. (guptabhedAlaMkRta)- jinabhadrasUri ke ziSya zrI siddhAMtaruci, 33. zrI jayarAjapallImaNDana zrI pArzvajinastavanazarmaprayaccha. (zarmastava aparAbhidhAnam)- ajJAtakartRka, 34. zrI jIrikApallI zrI pArzvanAthastavana- jIrakApalli- zrI mahendrasUri, 35. zrI jIrAulImaNDana zrI pArzvajinastavana- zrI bhuvanasundarasUri, 36. zrI jIrAulImaNDana zrI pArzvanAthastavana- zrI bhuvanasundarasUri, 37. zrI kula pAkatIrthAlaMkAra zrI RSabhajinastavana- zrI bhuvanasuMdarasUri, 38. zrI jIrA ulImaNDanapArzvanAthastavanazrI yo'bhivRddhiH - zrI bhuvanasuMdarasUri, 40. zrI zatrujayastavana- zrI zajayazailazrI bhuvanasuMdarasUri, 41. zrI caturviMzatijinastavana- vijayate vRSabhaH. (vividhayamakamaya)- zrI bhuvanasundarasUri, 42. zrI pArzvajinastotra- U~ hrIM zrIM (mantrAkSaragarbhita)- ajJAtakartRka, 43. zrI pArzvanAthastavana- zrI pArzvabhAvataH. (yamakamaya)-zrI jinaprabhasUri 44. zrI pArzvanAthastotra- jinarAjasadAmunicaturavijaya, 45. jaisalameramerumaNDana zrI pArzvajinastavana- Anandabhandavana- zrI jinasamudrasUri, 46. zrI kuMkumazelApArzvajinastavana- kuMkumarolabhidhaM- ajJAtakartRka, 47.zrInavakhaNDA- pArzvajinastavana- zrI pArzva navakhaNDAkhyaM- ajJAtamartaka 48. zrI Page #581 -------------------------------------------------------------------------- ________________ jaina vidhi-vidhAna sambandhI sAhitya kA bRhad itihAsa/551 navakhaNDApArzvajinastavana- vipulamaMgala- zrI Ananda mANikyamuni, 46. zrI navapallavapArzvanAthastotra- udyatphaNA. (mAMgarolamaNDana) zrI lakSmIlAbhamuni, 50. zrI antarIkSapArzvanAthastavana- zrIzrIpurA. (zrIpuramaNDana), 51. zrI maksIpArzvastotrakalyANakAraM.- maho. zrIkalyANavijayagaNi 52. zrI pArzvanAthastotra- zrI pArzvanAtha AlhAdamantrI. 53. zrI pArzvanAthastotra- jayati bhujaga.- zrI vilhaNakavi, 54. zrI pArzvanAthastavana- pArzvanAtha.- ajJAtakartRka, 55. zrI pArzvajinastrota- zrI pArzva paramAtmAnaM.- zrI jinaprabhasUri, 56. zrI pArzvajinastavana- vibhAti yadbhA (saTIkA)- zrI somasundarasUri, 57. zrI pArzvanAthalaghustavana- zAntAnamro- zrI zivasundarasUri, 58. zrI pArzvanAthastavana- zrI azvasena- zrI ravisAgara, 56. zrI pArzvajinastavana- nijaguro- zrI vidyAvimalaziSya, 60. zrI pArzvajinastavanakalyANakeli (kalyANamandiracaramacaraNapUrtirUpa)- ajJAtakartRka, 61. zrI pArzvajinastavana- zrInirvRti.- zrI hemavimalasUri 62. zrI mantrAdhirAjakalpakalyANAkuMravAridaH. - zrI sAgaracandrasUri upuryakta varNana se spaSTa hotA hai ki isa kRti meM maMtra-yaMtra garbhita evaM tatsambandhI sAdhanAvidhi ke kAphI kucha stotrAdi saMgrahita kiye gaye haiN| isa grantha kI prastAvanA atyanta vistRta hai aura paThanIya hai| isameM 65 prakAra ke yaMtra bhI diye gaye haiM jo grantha ke mahattva meM sahanaguNA vRddhi karate haiN| maMtraciMtAmaNi ___yaha kRti paM. dhIrajalAla zAha dvArA saMgrahIta hai| isameM jaina aura hindU donoM hI paramparAoM ke anusAra tAMtrika sAdhanA ke vidhi-vidhAna die gaye haiN| isameM jainadharma ke anusAra U~kAra upAsanA ke sambandha meM paMcaparameSThI evaM hrIMkAra upAsanA ke viSaya meM caubIsa tIrthaMkara kI carcA kI gaI haiN| isake sAtha hI pArzvanAthaprabhu, dharaNendradeva aura padmAvatIdevI kI upAsanA bhI carcita hai| maMtra-yaMtra-vidyA saMgraha isa kRti ke kartA kA nAma ajJAta hai| isa pustaka ke prathama pRSTha para bArIka akSaroM meM 'NamokAra kalpa prArambhalikhate' likhA huA hai, jo bAgar3I 5 mAravAr3I bolI ke zabdoM meM likhA hai| isakI patra saMkhyA nau hai| isakA saMgraha 16 vIM zatI meM sAgavAr3A gaddI ke bhaTTAraka ke kisI anuyAyI ne kiyA hogA, aisA anumAna lagAyA jAtA hai| isameM vazIkaraNa, uccATana, mAraNa, vidveSaNa, stambhana ' yaha kRti vi.saM. 1662, sArAbhAI maNilAla navAba- ahamadAbAda se prakAzita hai| 2 uddhRta- jaina dharma aura tAMtrika sAdhanA, pR. 366 Page #582 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 552/maMtra, taMtra, vidyA sambandhI sAhitya Adi sambandhI maMtra-yaMtroM kA saMgraha hai| yaha kRti zrI sohanalAla daivota ke nijI bhaNDAra meM surakSita hai| mantrarAjarahasyam mantrarAjarahasyam nAmaka yaha grantha' yazodevasUri ke praziSya evaM vibudhacandrasUri ke ziSya siMhatilakasUri dvArA viracita hai| yaha saMskRta ke 623 padyoM meM nibaddha 800 zloka parimANa kI racanA hai| isa grantha kA racanAkAla caudahavIM zatI (1327) kA pUrvArdha mAnA gayA hai| yaha kRti sUrimantra kalpoM kI apekSA prAcInatama pratIta hotI hai ise usa vidyA kA AkAra grantha bhI mAnA jA sakatA hai| jainAcAryoM ke lie yaha kRti atyanta upayogI siddha huI hai| sUrimaMtra viSayaka samagra jAnakArI prApta ho sake, etadartha siMhatilakasUri ne usa samaya meM jo-jo AmnAya pracalita thIM, unakA bhI isameM saMgraha kara liyA hai| yahA~ do mahattvapUrNa bAteM ullikhita karanA Avazyaka mAnatI hU~ - prathama to yaha hai ki tIrthaMkara prabhu svayaM hI gaNadhara bhagavanta ko sUrimaMtra pradAna karate haiM arthAt sunAte hai isa mantra ko likhA nahIM jAtA haiM aura dUsarI bAta yaha hai ki isa mantra sAdhanA ke dvArA aneka vidyAe~, labdhiyA~ aura zaktiyA~ prApta kI jA sakatI hai ataH yogya ziSya ko hI yaha maMtra pradAna karane kA vidhAna hai| isase saMbaMdhita kaI vidhiyA~ gupta rakhI gaI haiN| yahA~ yaha bhI jJAtavya hai ki sUrimaMtra kI pA~ca pIThoM meM pA~cavIM pITha maMtrarAjapITha hai| yaha maMtrarAjapITha arihaMta rUpa hai| phira bhI isako sUrimaMtra kahA jAtA hai, kyoMki arihaMta guru hai aura gaNadhara ziSya hai| gurUbhakta ziSya (gaNadhara) gurumaya bana jAne se tIrthakara ke pratirUpa kahalAte haiN| isa kAraNa isa maMtra ko sUrimaMtra kahA gayA haiN| isa grantha ke prAraMbha meM maMgalarUpa eka zloka diyA gayA hai usameM guru ko namaskAra karake, siddha kiye hue jJAna ko kvacita rUpa se kahane kI icchA pragaTa kI gaI hai| anta meM prazasti rUpa cAra zloka diye gaye haiM usameM likhA gayA haiM ki sadguru ke vacanoM ke dvArA jo sunA gayA hai vahI pramANa rUpa hai aura usako hI vibudhacandrasUri ke ziSya siMhatilakasUri ke dvArA lIlAvatI nAmaka vRtti sahita isa grantha meM likhA hai| yaha racanA vi.saM. 1327 meM, dIpAvalI parva ke dina pUrNa huI hai prastuta kRti meM ullikhita sUrimantra kI sAdhanAvidhi evaM tatsambandhI ' mantrarAjarahasyam zrI siMhatilakasUri, saMpA. jinavijayamuni, san 1680 pra. bhAratIyavidyAbhavana, muMbaI Page #583 -------------------------------------------------------------------------- ________________ jaina vidhi-vidhAna sambandhI sAhitya kA bRhad itihAsa/553 viSayoM kA saMkSipta vivaraNa nimna haiM - isameM sarvaprathama pacAsa prakAra ke labdhipadoM ke nAma diye gaye haiM usake bAda ina pacAsa prakAra ke labdhipadoM ke antargata ATha prakAra kI vidyAoM kI japavidhi aura usakA phala kahA gayA hai| tadanantara cAlIsa prakAra ke labdhipadoM kA nirUpaNa kiyA gayA haiM tathA pratyeka labdhipada kA kR tyakAritva bhAva batAyA gayA hai| tatpazcAt ar3atAlIsa labdhipadoM se yukta yantra kA svarUpa kahA gayA hai| usake bAda recaka-pUraka-kuMbhaka Adi teraha prakAra ke jApa batAye gaye haiN| isake sAtha hI jApa karane yogya sthala, jApa karane kA Asana, jApa karane kA adhikArI evaM pratyeka jApa kA svarUpa pratipAdita huA hai| tadanantara sUrimantra kI vAcanA karane ke prakAra kahe gaye haiN| usake pazcAta sUrimantra jApa ke yogya sthAnAdi kI carcA kI gaI hai| isake sAtha hI mantra kI jApa vidhi aura mantrasiddhi kA phala kahA gayA hai| isake bAda gautama nAma kA mAhAtmya batAyA gayA hai| isI anukrama meM pArzvanAtha santAnIya kezIgaNadhara kA mantra evaM usakI japavidhi varNita kI hai| sUrimantra kA koTyaMzAdi pUrvaka vicAra kiyA gayA hai| mahatI, bRhatI, uktA evaM nyAsI ina cAra prakAra kI mantra vidyAoM para carcA kI gaI hai| sUrimantra ke bIjapada kahe gaye haiM tathA isa mantra adhikArI ke lakSaNa batAye gaye haiN| usake bAda sUrimantra kI sAdhanA meM upayogI pA~ca mudrAoM para vicAra kiyA gayA hai isameM ina pA~ca mudrAoM kA svarUpa aura unakA phala kahA gayA hai| phira vidyA prasthAna aura pITha kA svarUpa nirdiSTa kiyA gayA hai isake sAtha hI 'U~' Adi tIna prakAra ke bIja evaM unake prayoga para vicAra kiyA gayA hai tathA unapacAsa pada vAle sUrimantra kI sAmAnya carcA kI gaI hai| tatpazcAt kramazaH prathama prasthAna (pITha) kI sAdhanAvidhi, usake labdhipada aura unakA phala kahA gayA hai| phira dvitIya prasthAna kI sAdhanAvidhi, usake labdhi pada aura unakA phala batAyA gayA hai| usI prakAra tRtIya caturtha-paMcama ina tInoM tadanantara prasthAnoM kI sAdhanA vidhi, unake labdhi pada aura unake phala kA varNana kiyA gayA hai| yaha pratipAdita kiyA gayA haiM ki pA~cavA mantrarAja nAma kA prasthAna meru ke samAna hai isa prasaMga meM meruoM kI vividha saMkhyAe~ batAyI gaI haiN| usake bAda teraha prakAra ke labdhipada vAle evaM sAta meru se yukta sUrimantra para vicAra kiyA gayA hai isameM ullikhita labdhipada kI dRSTi se pA~caprasthAnoM para bhI vistArapUrvaka vivecana kiyA gayA hai| tatpazcAt battIsa prakAra ke labdhipada vAle aura caubIsa prakAra ke labdhipada vAle sUrimantra kI carcA kI gaI haiN| isa sUrimantra kI sAdhanA vidhi meM cha: prasthAna kahe gaye haiN| sAtha hI ina cha:prasthAnoM kI ArAdhanA vidhi bhI Page #584 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 554 / maMtra, taMtra, vidyA sambandhI sAhitya nirUpita kI gaI hai| tadanantara solaha stuti padoM se yukta chaH prasthAnavAle sUrimantra para vicAra kiyA gayA hai| usake bAda pUrNacandra AcArya kI AmnAyAnusAra igatIsa labdhipada se yukta tathA anya AmnAya ke unacAlIsa labdhipada se yukta sUrimantra para prakAza DAlA gayA hai| ukta donoM prakAra ke sUrimantra ko teraha meruvAlA kahA gayA hai| sAtha hI sUrimantra ke pA~ca prasthAna batalAye gaye haiM pAMcoM prasthAnoM kI 1. samyak vidhi bhI kahI gaI haiN| usake pazcAt hrIMkAra kA svarUpa usakI jApa vidhi evaM usakA mAhAtmya pragaTa kiyA gayA hai| . isI krama meM bAraha labdhipada se yukta teraha meru vAle sUrimantra para sAmAnya vicAra kiyA gayA hai| usake bAda solaha stuti pada vAle chaH meru evaM kUTAkSara se yukta sUrimantra kA ullekha kiyA gayA hai| phira U~kAra - DrIMkAra aura grahAdizAnti kA vicAra kiyA gayA hai| usake bAda mAyAbIja kA vicAra, ahaM AkAra kA rahasya, cakrAdi pITha catuSka kA vicAra, jApa kA mAhAtmya, yantra lekhana ke prakAra, batAye gaye haiN| tatpazcAt solaha labdhipada aura cha: meru se yukta sUrimantra kA vivecana kiyA gayA hai| isI krama meM zAnti kA vicAra aura usakI vidhi batAyI gayI hai| sUrimantra kI mahimA kA varNana kiyA gayA hai| nitya pUjana vidhi nirdiSTa kI gaI hai| akSa para vicAra kiyA gayA vAsacUrNa ko maMtrita karane kI mudrAoM para prakAza DAlA gayA haiN| uparyukta pravecana se yaha jJAta hotA hai ki prastuta grantha meM aneka AmnAyoM ke anusAra sUrimantra kI sAdhanA vidhi kahI gaI haiN| isa kRti meM ullikhita sUrimantra sAdhanA kI vidhiyA~ vartamAna meM pracalita haiM yA nahIM, yaha eka vicAraNIya viSaya hai ? parantu yaha nizcita hai ki sUrimantra ke sambandha meM pUrvAcAryoM ke apane-apane vicAra rahe haiM sAtha hI unakI apanI paramparA rahI haiN| sUrimantra kI tathA anta meM mantrarAjarahasyam kA anya saMskaraNa mantrarAjarahasyam kA eka amUlya saMskaraNa bhI hameM dekhane ko milA haiM vaha muni jinavijayajI dvArA saMpAdita, bhAratIya vidyA bhavana, muMbaI se prakAzita, tathA satraha pariziSToM se yukta haiN| isa grantha kI viSaya vastu kA ullekha to pUrva meM kara cuke haiM yahA~ isa saMskaraNa ke satraha pariziSToM kA sAmAnya paricaya karAnA Avazyaka pratIta hotA hai| vaha isa prakAra hai pahale pariziSTa meM mantrarAjarahasyagata mantroddhAra aura sUrimantra ke gyAraha AmnAya sambandhI labdhipada evaM unakI AmnAya ke anusAra sUrimantra kI sAdhanA vidhi kA vivecana kiyA gayA hai| dUsare pariziSTa meM pA~ca pITha kI sAdhanAvidhi ke labdhipada Page #585 -------------------------------------------------------------------------- ________________ jaina vidhi-vidhAna sambandhI sAhitya kA bRhad itihAsa/555 diye gaye haiM jo zrI sImaMdharasvAmI ke dvArA praNIta haiM, ambikAdevI ke dvArA zrImAnadevasUri ko upadiSTa kiye gaye haiM aura vijayAnandasUri ke dvArA likhe gaye haiN| tIsare pariziSTa meM sUrimantra ke smaraNa karane kI vidhi pratipAdita hai| isa pariziSTa meM jo sarimantra diyA gayA hai vaha rAjagacchIya zrI haMsarAjasari ke paTTapara AsIna zrI vijayaprabhasUri ke gurukrama se AyA huA sUrIzvaroM kA mantra hai| isa mantra kA pratidina caubIsa bAra smaraNa karanA cAhie aisA nirdeza hai| cauthe pariziSTa meM gaNadharavalaya sambandhI labdhipadoM kA varNana hai| pA~caveM pariziSTa meM devatAvasaravidhi dI gaI hai jisameM jApa anuSThAna vidhi ke bIsa caraNoM kA ullekha huA hai| yaha vidhi jinaprabhasUri racita hai| chaThe pariziSTa meM prAkata kI bIsa gAthAoM meM gamphita 'zrI sarimaMtra kI stuti' dI gaI hai| sA~taveM pariziSTa meM zrIudyotanasUri viracita 'pravacanamaMgala sArastava' diyA gayA hai jo prAkRta padya meM nibaddha teIsa gAthAoM se yukta hai| isa stotra ke sambandha meM aisA nirdeza diyA gayA haiM ki sUrimantra ke ArAdhaka AcArya ko, sUrimantra kI sAdhanA ke avasara para svahita aura parahita ke lie isa stava kA ubhayasandhyAoM me pATha karanA caahiye| AThaveM pariziSTa meM zrImAnadevasUri viracita 'zrIsUrimaMtra kI stuti' dI gaI hai jo prAkRta kI ikkIsa gAthAoM meM racita haiM aura tIna vAcanA se yukta haiN| nauveM pariziSTa meM zrI pUrNacandrasUri viracita 'zrI. sUrividyAgarbhitalabdhistotra' diyA gayA hai vaha prAkRta padya pandraha gAthAoM meM likhA gayA hai| dazaveM pariziSTa meM 'zrIsaMtikarastavana' kA ullekha hai jisameM pA~ca pITha ke adhiSThAyaka deva-deviyoM ke nAma haiM yaha racanA munisundarasUri kI hai tathA prAkRta kI caudaha gAthAoM meM racita hai| gyArahaveM pariziSTa meM sUrimantra ke adhiSThAyaka 'zrI gautamagaNadhara' sambandhI tIna stotra diye gaye haiM jo prAkRta padya meM racita haiM tInoM hI ATha-ATha gAthAoM se yukta haiM aura munisundasUri dvArA nirmita hai| bArahaveM pariziSTa meM munisundasari racita 'zrI gautamastotra' saMgrahita hai yaha saMska ta padya meM paccIsa zloka se yukta hai| terahaveM pariziSTa meM sarimantra kA stotra diyA gayA hai jo ajJAtakartRka hai| caudahaveM pariziSTa meM 'zrI mantrAdhirAjagarbhita zrI gautamasvAmI kA stavana' varNita hai jo ajJAtakartRka hai| vaha saMskRta padya ke solaha zlokoM meM nibaddha kiyA gayA hai| pandrahaveM pariziSTa meM 'parameSThisUri kA yantra' diyA gayA haiM yaha saMskRta ke chihattara (76) zlokoM meM nibaddha hai| solahaveM pariziSTa meM siMhatilakasariracita 'laghunamaskAracakra' diyA gayA hai yaha saMskRta ke eka sau pandraha zlokoM meM likhA huA hai| satarahaveM pariziSTa meM 'RSimaNDalastavayantrAlekhanam' kA varNana hai yaha bhI siMhatilakasUri kI racanA hai aura saMskRta ke chattIsa zlokoM meM gUMthA huA hai| Page #586 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 556 / maMtra, taMtra, vidyA sambandhI sAhitya mantrarAjarahasyagarbhita 'arhadAdipaMcaparameSThisvarUpa' yaha kRti saMskRta padya meM nibaddha siMhatilakasUri kI hai| prastuta aMza unake svaracita mantrarAjarahasya se liyA gayA hai| yaha samagra grantha 633 padyoM vAlA hai| isa vivaraNa meM 68 padya liye gaye haiN| isakA granthAgra 800 zloka parimANa haiN| isa aMza meM U~ hrIM ahaM Adi bIja maMtroM kA vyApAka dRSTi se vicAra kiyA gayA hai aura ina bIjAkSaroM kI upAsanA paddhati batAyI gaI hai| prastutAMza meM upAsanA paddhati se sambandhita agralikhita viSaya carcita hue hai - sarvaprathama U~kAra-DrIMkAra kA svarUpa kahA gayA hai| phira DrIMkAra ke deha meM paMca parameSThI aura caubIsa tIrthaMkara kisa prakAra rahe huye haiM ? ise samajhAyA gayA hai| sAtha hI varNa yukta paMcaparameSThI kA dhyAna karane se utpanna hone vAle adbhuta phala kA kathana kiyA gayA hai| daihika aMga para, zarIra rakSA ke lie paMca parameSThI padoM ke nyAsa karane kI vidhi kahI gaI hai aura bhI, jo sAmAnya rUpa se pratidina 12000 parimANa praNava U~kAra kA jApa karatA hai usako eka varSa meM paramabrahma spaSTa ho jAtA hai, aisA nirdeza hai| isa uddhRtAMza meM aisA bhI sUcita kiyA gayA haiM ki muni ko ubhayasandhyAoM meM bAraha-bAraha kI saMkhyA pUrvaka tIna bAra prANAyAma pUrvaka dhyAna karanA cAhie isakA niraMtara japa karane se parameSThI ke akSara parimANa se kitanA jApa ho sakatA hai vaha bhI pala, ghaDI, ucchvAsa, praNava Adi se spaSTa kiyA hai| Age ke padyoM meM kisa graha kI zAMti ke lie kaunase pada kA japa karanA cAhie? zAMtikarma ke lie kaunase pada kA kisa tithi ko japa karanA cAhie ? kaunasA dhyAna kisa tattva rUpa hai ? kisa graha kI zAMti ke lie kauna se tIrthaMkara kI ArAdhanA karanI cAhie? ityAdi kA sundara varNana pratipAdita hai / isa prakAra isa stotra meM ukta bIjapadoM kI upAsanA paddhati vividha prakAra se evaM vividha dRSTikoNoM se nirUpita kI gaI haiN| mantrAdhirAjakalpa isake karttA sAgaracandrasUri hai| yaha racanA 12 vIM zatI kI hai| jaisA ki isake nAma se hI spaSTa hotA hai ki yaha kRti namaskAramaMtra kI tAMtrika sAdhanA vidhi se saMbaMdhita hai| isakI pANDulipi ela. DI. insaTITyUTa Apha iNDolAjI, ahamadAbAda' meM upalabdha hai| Page #587 -------------------------------------------------------------------------- ________________ jaina vidhi-vidhAna sambandhI sAhitya kA bRhad itihAsa/557 mAyAbIjakalpa yaha prati zrI sohanalAla devota ke nijI saMgraha meM upalabdha hai| unakI sacanA ke anusAra yaha kRti jinaprabhasUri dvArA saMskRta gadya meM racita hai| isa kRti meM mAyAbIja 'hI' varNa ko siddha karane saMbaMdhI vidhi-vidhAna vivecita haiN| isameM sarvaprathama isakI sAdhanA ke lie apekSita zuklapakSa kI pUrNAtithi kA tathA sAdhanA ke prArambhika vidhi-vidhAnoM kA ullekha kiyA gayA hai| tatpazcAt usameM yaha batAyA gayA hai ki 'U~ hrIM namaH' isa mUla mantra kA eka lakSa japa kisa prakAra karanA cAhie? isameM mUla mantra ke sAtha-sAtha pallavoM ko lagAkara zAnti, puSTi, vazIkaraNa, vidveSaNa, uccATana saMbaMdhI tAMtrika vidhi-vidhAnoM kA bhI nirUpaNa kiyA gayA hai| TIkA- isa mUla kRti ke Upara jinaprabhasUri ne eka vivaraNa bhI likhA hai| usameM kucha bhAga saMskRta meM hai to kucha marUgurjara meM hai| yantrarAja isakI racanA madanasUri ke ziSya mahendrasUri ne kI hai| yaha racanA zak saM. 1262 meM huI hai| isameM 178 padya haiN|ise yantrarAjAgama aura sakyantrarAjAgama' bhI kahate haiN| yaha kRti pA~ca adhyAyoM meM vibhakta hai| una adhyAyoM ke zIrSaka nAma ye haiM- 1. gaNita 2. yantraghaTanA 3. yantra racanA 4. yantrazodhana aura 5. yntrvicaarnnaa| isake pahale adhyAya meM jyA, krAnti, saumya, yAmya Adi yantroM kA nirUpaNa hai| dUsare adhyAya meM yantra kI racanA ke viSaya meM vicAra kiyA gayA hai| tIsare meM yantra ke prakAra aura sAdhanoM kA ullekha huA hai| cauthe meM yantra ke zodhana kA viSaya nirUpita hai| pA~caveM meM graha evaM nakSatroM ke aMza, zaMku kI chAyA tathA bhaumAdi ke udaya aura asta kA varNana hai| saMkSepataH yaha kRti yantra viSayaka vidhi-vidhAna se sambandhita hai| TIkA- isa para malayendusUri ne TIkA racI hai| usameM yantra sambandhI vividha koSTaka Ate haiN| ' yaha kRti malayendusUri kI TIkA ke sAtha nirNayasAgara mudraNAlaya ne san 1636 meM prakAzita kI hai| 2 isakA vizeSa vivaraNa 'jaina saMskRta sAhityano itihAsa' (kha. 1) ke upodghAta (pR. 76-7) meM tathA 'yantrarAja kA rekhAdarzana' nAmaka lekha meM diyA gayA hai| yaha lekha jainadharmaprakAza (pR. 75 aMka 5-6) meM prakAzita huA hai| uddhRta- jaina sAhitya kA bRhad itihAsa- bhA. 4 Page #588 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 558/maMtra, taMtra, vidyA sambandhI sAhitya yantrarAjaracanAprakAra yaha savAI jayasiMha kI racanA hai| yaha kRti hameM prApta nahIM huI hai| sambhavataH yaha kRti anya paramparA se sambandhita hai| raktapadmAvatIkalpa yaha eka ajJAtakartRka racanA' hai| isakI prakAzita pustaka meM yaha nAma nahIM dekhA jAtA hai| isameM raktapadmAvatI pUjana kI vidhi varNita hai| isa vidhAna ke antargata SaTkoNapUjA, SaTkoNAntarAlakarNikAmadhyamabhUmipUjA, padmASTapatrapUjA, padmAvatI devI ke dvitIya cakra kA vidhAna aura padmAvatI kA AhAna-stava Adi vividha viSaya Ate haiN| riSTasamuccaya evaM mahAbodhimantra yaha kRti AcArya durgadeva dvArA saMvat 1032 ke zrAvaNa zuklA ekAdazI ko mUla nakSatra meM nirmita kI gayI hai| isameM maraNasUcaka cinhoM kI jAnakArI ke sAtha-sAtha ambikA mantra evaM kucha anya mantra bhI diye gaye haiN| ina mantroM kI sAdhanA vidhi bhI carcita hai| inhIM AcArya durgadeva kI eka kRti mahodadhimantra bhI hai| ye donoM grantha prAkRta bhASA meM nirmita hue haiN| laghunamaskAracakrastotram prastuta racanA saMskRta padya meM hai| isameM kala 115 zloka haiN| isake racayitA siMhatilakasari hai| yaha stotra 'namaskAra svAdhyAya' bhA. 2 meM saMkalita hai| isakA racanAkAla 14 vIM zatI kA pUrvArdha hai| yaha stotra 'laghunamaskAracakra kI Alekhanavidhi' se sambandhita hai yaha apane viSaya kI dRSTi se atyanta mahattvapUrNa hai| isa stotra kA nAma laghunamaskAracakra hai, kintu isakA samyak avalokana karane se spaSTa hotA haiM ki yaha stotra bRhannamaskAracakra ke samAna hI vizada evaM gUr3ha viSayavAlA hai| ___ isa kRti ke prArambha meM tIrthakara paramAtmA, vibudhacandrasUri (racanAkartA ke guru) evaM yazodevamuni (racanAkAra ke dAdA guru) ko namaskAra karake 'laghunamaskAracakra' ko kahane kI bhAvanA abhivyakta kI gaI hai| isake pazcAt namaskAracakra kI Alekhana vidhi kA vistArapUrvaka pratipAdana kiyA gayA hai| isameM cakra ko ATha valaya vAlA batAyA hai| isake sAtha hI pratyeka valaya meM likhane yogya maMtra va gAthAe~, maMtroM kI jApa vidhi, maMtroM kA prabhAva, maMtra siddhi se hone vAle kArya, ityAdi kA sundara vivecana ' yaha kalpa ukta nAma se 'bhairavapadmAvatI kalpa' ke tIsare pariziSTa ke rUpa meM (pR. 15-20) para prakAzita hai| Page #589 -------------------------------------------------------------------------- ________________ jaina vidhi-vidhAna sambandhI sAhitya kA bRhad itihAsa/559 kiyA gayA hai| namaskAracakra kA Alekhana kisa kalama se, kaunase paTTa yA pAtra para, kina sAmagrI ke dvArA- kisa vidhi pUrvaka karanA cAhie isakA bhI nirdeza diyA gayA hai| tatpazcAt isa cakra kI sAdhanA karane yogya sAdhaka ke lakSaNa batAte hue nirdiSTa cakra kI dhyAnavidhi kA nirUpaNa kiyA gayA hai| dhyAna vidhi ke antargata sAdhaka ko pUrva yA uttara dizA meM mukha karake baiThanA cAhie, gobara se lIMpI huI tathA tIrthajaloM se siMcita kI huI pavitra bhUmi para baiThanA cAhie, zarIra kA maMtrapUrvaka rakSA kavaca banAnA cAhie, digbaMdhana karanA cAhie, sabhI gaNadharoM kA AhvAna karanA cAhie, samavasaraNastha mahAvIra svAmI ko sAkSAt dekhanA cAhie ityAdi kRtyoM kA ullekha kiyA gayA hai| tadanantara dhyAnavidhi kA phala batAyA gayA hai| anta meM kara japa yAni aMgulI para jApa karane ke sandarbha meM mahattvapUrNa sUcana kiyA gayA haiN| isameM likhA haiM ki mokSa ke lie aMguSTha dvArA, abhicAra ke lie tarjanI dvArA, mAraNa ke nimitta madhyamA dvArA, zAMti hetu anAmikA dvArA, aura AkarSaNa ke lie kaniSThA aMgulI dvArA japa karanA cAhie aura vaha japa akSasUtra kI mAlA se karanA caahie| spaSTataH yaha stotra namaskAramaMtra kI sAdhanA karane vAle sAdhakoM ke lie paThanIya evaM ArAdhanA karane yogya hai| laghuvidyAnuvAda yaha yantra, mantra aura tantra vidyA kA eka mAtra saMdarbha grantha hai| vidyAnuvAda Adi kI hastalikhita pratoM aura hastalikhita guTakoM ke AdhAra para yaha grantha taiyAra kiyA gayA hai| yaha pA~ca khaNDoM meM vibhAjita hai| isake prathama khaNDa ke prArambha meM RSabhAdi caubIsa tIrthaMkara kI vaMdanA kI gayI hai| taduparAnta mantra sAdhaka ke lakSaNa, sakalIkaraNa, mantrasAdhanavidhi, mantrajApavidhi, mantrazAstra meM akaDamacakra kA prayoga, muharta koSThaka, mantra siddha hogA yA nahIM yaha jAnane kI vidhi, maMDaloM kA nakzA Adi varNita hai| dvitIya khaMDa meM svara-vyaMjanoM kA svarUpa evaM zakti, vibhinna rogoM va kaSToM ke nivAraNa hetu 508 maMtra vidhisahita diye gaye haiN| tRtIya khaMDa meM yaMtra likhane evaM banAne kI vidhi, yaMtra kI mahimA, chaMda kA bhAvArtha, zakundApandariyA yantra, manokAmanAsiddhi yantra Adi vibhinna yantra citra sahita diye gaye haiN| caturtha khaMDa meM pratyeka tIrthakara kAla meM utpanna zAsana rakSaka yakSa-yakSiNiyoM ke citrasahita svarUpa evaM homavidhAna diye gaye haiN| paMcama khaMDa meM vibhinna tantroM ke mAdhyama se iSTa siddhi kA varNana kiyA gayA hai, ataeva ise tantrAdhikAra bhI kahA gayA hai|' ' uddhRta- jaina dharma aura tAntrika sAdhanA, pR. 335 Page #590 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 560/maMtra, taMtra, vidyA sambandhI sAhitya labdhipadaphalaprakAzakaHkalpaH yaha kRti ajJAtasUri kI hai| yaha saMskRta gadya meM racita atyanta laghu AkAra vAlI hai| prastuta kRti kA dhyeya sUrimantra ke padoM kA mAhAtmya pradarzita karanA hai| isa kRti meM do prakAra kI AmnAya vidhi kahI gaI haiN| prathama AmnAya vidhi deha sambandhI rogoM ke nivAraNa evaM viziSTa vidyAoM tathA zaktiyoM ke arjana se sambandhita hai| isake antargata paiMtAlIsa prakAra ke labdhipada batAye gaye haiN| isake sAtha hI isameM pratyeka labdhipada kA phala bhI batAyA gayA hai arthAt kaunasA labdhipada kisa roga kA nAza karatA hai, kisa zakti ko pragaTa karatA hai aura kaunasI vidyA pradAna karatA hai ityaadi| ina labdhiyoM ko siddha karane ke lie 108 bAra jApa karanA cAhie, aisA nirdeza kiyA gayA hai| dvitIya AmnAyavidhi phala vizeSa kA prakAzana karane vAlI hai| isameM mukhya rUpa se labdhipadoM kI sAdhanA vidhi kahI gaI haiN| labdhiphalaprakAzakakalpa yaha kRti kisI ajJAta AcArya dvArA racita hai isameM vibhinna labdhi padoM ke japa se kisa-kisa roga kA upazamana hotA hai evaM viziSTa prakAra kI zaktiyA~ prApta hotI hai, isakA vivaraNa diyA gayA hai| vardhamAnavidyAkalpa isake kartA gaNita-tilaka ke vRttikAra siMhatilakasari hai| ye yazodevasUri ke praziSya evaM vibudhacandra ke ziSya haiN| yaha racanA san 1266 kI hai| yaha racanA aneka adhikAroM meM vibhakta hai| isake prArambha ke tIna adhikAroM meM anukrama se 86, 77 aura 36 padya haiN| isameM AcArya, upAdhyAya, vAcanAcArya tathA AcArya kalpa muni ke sAdhanA yogya vidyAoM kA ullekha haiN|' vardhamAnavidyAkalpa __isa nAma kI eka kRti yazodeva ne bhI likhI hai tathA eka kRti ajJAtakartRka hai| eka kRti meM RSabha Adi caubIsa tIrthaMkaroM se saMbaMdhita caturviMzati vidyAoM kA ullekha hai| ' yaha kRti siMhatilakasUri kI vRtti ke sAtha sampAdita hokara 'gAyakavADa orieNTala sirIja' se san 1637 meM prakAzita huI hai| Page #591 -------------------------------------------------------------------------- ________________ jaina vidhi-vidhAna sambandhI sAhitya kA bRhad itihAsa/561 vardhamAnavidyAkalpaH yaha kRti pratAkAra meM prakAzita hai tathA atyanta laghu hai| isameM vividha prakAra kI vardhamAna vidyAoM evaM unakI sAdhanA vidhiyoM kA ullekha kiyA gayA hai| isa kRti ke prArambha meM kharataragacchIya jinaprabhasUri racita 'vardhamAna vidyA' kA stavana diyA gayA hai vaha prAkRta ke satraha padyoM meM nibaddha hai| isa stavana meM jinaprabhasUri kI AmnAyAnusAra vardhamAna vidyA kI sAdhanA vidhi evaM usakI mahimA kA varNana kiyA gayA hai| zeSa kRti saMskRta gadya meM haiM aura vAcakacandrasena dvArA uddhRta vardhamAnavidyAkalpa se sambandhita hai| isameM sarvaprathama vardhamAna vidyA kI sAdhanA prArambha karane ke pUrva karane yogya 10 caraNa batAye gaye haiM ve ye haiM- 1. bhUmizuddhi 2. aMgulInyAsa 3. maMtrasnAna 4. kalmaSadahana 5. hRdayazuddhi 6. donoM hAthoM kI aMguliyoM meM arhadAdi kA nyAsa 7. hRdaya, kaMTa, tAlu Adi sthAnoM para zUnya paMcaka nyAsa 8. 'kuru, kullA' se rakSA kavaca kA vidhAna 6. samAnya argha kA vidhAna aura 10. mNddlodghaattn| isake sAtha hI vardhamAna vidyA kA 108 bAra jApa karane sambandhI nirdeza haiM tathA prastuta vidyA kI sAdhanA meM bahuzaH prayukta hone vAlI AhAna Adi chaha mudrAoM ke svarUpa kA nirUpaNa haiN| isake pazcAt vajrasvAmikRta tIna prakAra kI vardhamAna vidyA evaM usakI jApa vidhi dI gayI hai| tadanantara bhinna-bhinna amnAya kI apekSA lagabhaga nau prakAra kI vardhamAnavidyA kA ullekha huA hai| inakI sAdhanAvidhi, evaM inase sAdhita mantroM ke prabhAva kA bhI nirUpaNa kiyA gayA hai| spaSTataH yaha kRti laghu hone para bhI vardhamAnavidyA aura usakI sAdhanAvidhi kI vizada sAmagrI prastuta karatI haiN| isameM varNita vidyAe~ mukhya rUpa se vAcanAcAryaupAdhyAya evaM pravartinI padadhAriyoM ke lie sAdhane yogya haiM cUMki vardhamAna vidyA kA paTTa ina padadhAriyoM ko hI diyA jAtA hai| ____ isa kRti ke racanAkAra kauna hai? isakI hameM jAnakArI nahIM milI hai isake anta meM itanA mAtra sUcana haiM ki yaha kRti vi.saM. 1881 meM, Asoja zuklA 7 ke dina samApta huii| vidyAnuvAda aMga isa grantha kA nirdeza bhI hameM jinaratnakoza meM milatA hai| yaha hastimala dvArA racita hai isakA granthAgra 1050 nirdezita haiM yaha grantha mUDavidri ke bhaTTAraka cArukIrtijI mahArAja ke nijI bhaNDAra kI sUcI meM varNita hai| Page #592 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 562/maMtra, taMtra, vidyA sambandhI sAhitya vidyAnuvAda jinaratnakoza meM vidyAnuvAda ke nAma se anya do granthoM kA nirdeza haiN| isameM eka vidyAnuvAda ke kartA malliSeNa ullikhita haiN| candraprabha jaina maMdira bhUlezvara bambaI, padmarAga jaina vyaktigata bhaMDAra maisUra tathA zravaNabelagolA ke bhaTTArakajI ke nijI bhaNDAra kI sUciyoM meM isakA ullekha milatA hai| usameM dUsarA vidyAnuvAda nAma kA grantha indranandi guru dvArA viracita batAyA gayA hai| isakA nirdeza bhI padmarAga jaina, maisUra ke nijI bhaNDAra kI sUcI meM ullikhita hai| jahA~ taka jAnakArI hai, ye grantha abhI taka aprakAzita haiN| ataH inake saMbaMdha meM adhika jAnakArI de pAnA sambhava nahIM hai| kintu itanA nizcita hai ki ina kRtiyoM meM maMtra-taMtra viSayaka sAdhanA kI vidhiyA~ avazya haiN| vidyAnuvAda yaha vividha yaMtra, maMtra evaM taMtra kI saMgrahAtmaka kRti hai| yaha saMgraha sukumArasena nAmaka kisI bhaTTAraka ne kiyA hai| isameM 'vijjANuvAya' pUrva meM se avataraNa diye gaye haiN| isa saMgraha meM kahA hai ki RSabha Adi caubIsa tIrthaMkaroM kI eka-eka zAsanadevI ke sambandha meM eka-eka kalpa kI racanA kI gaI thii| sukumArasena ne ambikAkalpa, cakrezvarIkalpa, jvAlAmAlinIkalpa aura bhairavapadmAvatIkalpa ye cAra kalpa dekhe the|' vidyAnuvAda bhairavapadmAvatIkalpa kI bhUmikA meM paM. candrazekhara zAstrI ne vidyAnuvAda kA nirdeza kiyA hai| paM. candrazekhara zAstrI ke anusAra isake saMgraha kartA bhaTTAraka kumArasena hai| isa kRti meM vividha maMtroM evaM yaMtroM kA saMgraha hai sAtha hI una maMtroM aura yaMtroM kI sAdhanAvidhi bhI ullikhita hai| sAmAnyatayA isameM teIsa pariccheda haiM - 1. mantralakSaNa 2. vidhimaMtra 3. lakSma 4. sarvaparibhASa 5. sAmAnya maMtra sAdhana 6. sAmAnya yantra 7. garbhotpatti vidhAna 8. bAlacikitsA 6. grahopasaMgraha 10. viSaharaNa 11. phaNitaMtra maNDalyAdya 12. panayorUjAMzamanaM 13-15. kRte khagvadyovadhaH 16. vidhAna uccATana 17. vidveSana 18. stambhana 16. zAnti 20. puSTi 21. vazya 22. AkarSaNa 23. marma aadi| ' yaha paricaya 'bhairavapadmAvatIkalpa' kI prastAvanA (pR. 8) ke AdhAra para diyA gayA hai| Page #593 -------------------------------------------------------------------------- ________________ jaina vidhi-vidhAna sambandhI sAhitya kA bRhad itihAsa/563 vidyAnuzAsana yaha grantha jinasena ke ziSya malliSeNa dvArA racita hai| isameM 24 adhyAya haiM aura lagabhaga 5000 maMtroM kA saMgraha hai yaha grantha kaiTalaoNga oNpha saMskRta eNDa prAkRta mainyuskripTas sI.pI.ema. barAra meM ullikhita hai| anya bhaMDAroM meM bhI isake upalabdha hone kI sUcanA milatI hai| yaha bRhadkAya grantha honA caahie| sAtha hI aprakAzita bhI hai| viSApahAra stotra yaha 40 zlokoM kI eka laghu kRti hai| isa stotra ke racayitA mahAkavi dhanaMjaya haiM jo lagabhaga sAtavIM zatI meM hue haiN| yaha stotra maMtra pradhAna hai| isa stotra para bhI maMtra aura yaMtra garbhita aneka TIkAe~ milatI haiN| zvetAmbara paramparA meM yaha stotra vizeSa rUpa se pracalita hai| sarasvatIkalpa ___ yaha bhairavapadamAvatIkalpa ke racayitA malliSeNa kI kati hai| isameM 78 zloka aura kucha gadya bhAga hai| isameM sarasvatI kI sAdhanA vidhi dI gaI hai| isa kRti kA aparanAma bhAratIkalpa hai| isake prathama zloka meM granthakartA ne sarasvatIkalpa kahane kI pratijJA kI hai, jabaki tIsare meM bhAratIkalpa kI racanA karane kA nirdeza hai| 78 veM zloka meM jinasena ke ziSya malliSeNa ke dvArA bhAratIkalpa racA gayA hai, aisA bhI ullekha hai| isameM sAmAnyatayA pUjAvidhi, zAntikayaMtra, vazya-yaMtra, raMjikA-dvAdazayaMtroddhAra, saubhAgya rakSA, AjJAkrama evaM bhUmizuddhi Adi viSayaka yaMtra varNita hai| sarasvatIkalpa isa nAma kI eka-eka kRti arhaddAsa aura vijayakIrti ne likhI hai| isameM sarasvatI kI sAdhanAvidhi kA ullekha hai| sarasvatI devI kI mahimA, stuti, ArAdhanA evaM unakI sAdhanA vidhi se sambandhita anya stuti-strotrAdi bhI prApta hote haiM unameM se kucha nAma ye haiM - 1. sarasvatIpUjana - isakA paricaya jJAta nahIM hai| 2. sarasvatIpUjAstuti - yaha racanA jinaprabhasUri ne saMskRta meM likhI hai| 3. sarasvatI bhaktAmarastotra - yaha racanA 'bhaktAmara pAdapUrti stotra' ke nAma se ' yaha kalpa 'sarasvatImaMtrakalpa' ke nAma se zrI sArAbhAI navAba dvArA prakAzita bhairavapadmAvatIkalpa ke 11 veM pariziSTa ke rUpa meM (pR. 31-8) mudrita huA hai| Page #594 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 564/maMtra, taMtra, vidyA sambandhI sAhitya dharmasiMha ke ziSya kSemakarmaNa ne kI hai| yaha kRti 'Agamodaya-samiti, muMbaI' se prakAzita hai| 4. sarasvatISoDazaka - isake sambandha meM jAnakArI upalabdha nahIM hai| 5. sarasvatI stotra - isa nAma kI tIna racanAe~ haiM eka sarasvatIstotra AzAdharajI dvArA racita hai| dUsarA stotra bappabhaTTI ne saMskRta ke 13 padyoM meM racA hai| tIsarA ajJAtakartRka hai|' siddhayaMtracakroddhAra yaha ratnazekharasUri racita 'sirivAlakahA' se uddhRta kiyA huA aMza hai| isameM sirivAlakahA kI 166 se 205-10 gAthAe~ haiN| isakA mUla vijjappAya nAmaka dasavA~ pUrva hai|' TIkA - isa para candrakIrti ne eka TIkA racI hai| sukRtasAgara isa grantha ke kartA somasundarasUri ke ziSya ratnamaNDanagaNi hai| inakA sattA samaya 15 vIM zatI hai| hameM sukRtasAgara nAmaka samagra grantha upalabdha nahIM huA hai| kevala namaskAramaMtra kI smaraNavidhi evaM usakI mahimA ko prastuta karane vAlA aMza namaskAra svAdhyAya bhA. 2 meM se prApta huA hai| yaha aMza sukRtasAgara aparanAma 'pethar3acaritra' ke paMcamataraMga se uddhRta kiyA gayA hai| yaha grantha 'zrI AtmAnaMda jaina sabhA, bhAvanagara' se vi.saM. 1671 meM prakAzita huA hai| inake dvArA viracita jalpa-kalpalatA nAmaka kavitvapUrNa grantha suprasiddha hai| grantha ke isa aMza meM namaskAramaMtra kI mahimA aura usa maMtra ke smaraNa se aneka prakAra ke upadravoM se hone valI upazAnti kA nirUpaNa kiyA gayA hai| isake sAtha hI yaha batAyA gayA haiM ki namaskAramaMtra kA vidhipUrvaka smaraNa karane se vyakti sammohana, uccATana, AkarSaNa, kAmaNa va staMbhana Adi zaktiyoM kA svAmI bana jAtA haiM isake aMta meM 'namaskAramaMtra jApavidhi kA saMkSipta rUpa se nirdeza diyA gayA hai| spaSTataH yaha aMza namaskAramantra ke mAhAtmya kA samyak nirUpaNa karatA hai| ' jinaratnakoza pR. 427 Page #595 -------------------------------------------------------------------------- ________________ jaina vidhi-vidhAna sambandhI sAhitya kA bRhad itihAsa / 565 sUrimantrakalpasamuccayaH jaisA ki isa racanA ke nAma se hI spaSTa hotA hai ki yaha aneka sUrimaMtroM kA saMgraha grantha hai| ina sUrimaMtroM ke racayitA aneka pUrvAcArya rahe haiN| inakA saMgraha muni zrI jambUvijayajI ne kiyA hai| yaha grantha do bhAgoM meM prakAzita hai| yahA~ hama bhAga hI prathama aura bhAga dvitIya meM saMkalita sabhI kRtiyoM kI vistRta carcA na kara, kevala unakA nAmanirdeza hI kara rahe hai| itanA avazya sambhava haiM ki hai| inameM se upalabdha kRtiyoM kI carcA alaga se kara sakate haiN| ' sUrimantrakalpasamuccaya grantha ke prathama bhAga meM saMkalita kRtiyA~ nimna haiM siMhatilakasUri viracita maMtrarAjarahasya, jinaprabhasUri racita sUrimaMtrabRhatkalpa vivaraNa, rAjazekharasUri viracita sUrimaMtrakalpa, merutuMgasUri viracita sUrimaMtramukhyakalpa prastuta grantha ke dUsare bhAga meM saMkalita kI gaI kRtiyA~ adholikhita haiM 1. sUrimaMtrakalpa 2. durgapadavivaraNa 3. labdhipadaphalaprakAzakakalpa 4. sUrimaMtra smaraNa vidhi 5. saMkSipta sUrimaMtra vicAra 6. sUrimaMtra saMgraha 7. sUrimaMtra kI jApavidhi evaM paTAlekhanavidhi 8. sUrividyAstotra 6. sUrimaMtrasAdhanAvidhi phalAdivarNanakalpa 10. sUrimaMtra sAdhanAkrama 11. sUrimaMtrastava 12. sUrimaMtrAdhiSThAyaka stuti 13. sUrimaMtra ke caudaha AmnAya 14. munisuMdarasUri Adi pUrvAcAryoM dvArA viracita sUrimaMtra mAhAtmyadarzaka vividha stotra 15 pravacanasAramaMgala 16. vividha pariziSTa / sUrimantrakalpasamuccaya dUsarA bhAga sAta pariziSToM se yukta haiN| prathama pariziSTa maMtra padoM se yukta haiM usameM 1. siMhatilakasUriviracita maMtrarAjarahasya nAmaka grantha meM varNita sUrimaMtra ke teraha prakAra, 2 . jinaprabharacita sUrimaMtrabRhatkalpa vivaraNa ke AdhAra para sUrimaMtra kA svarUpa, 3. dharmaghoSa AmnAya ke teraha pada, 4 . jinaprabhasUri ke nija AmnAya ke anusAra sUrimaMtra ke pada, 5. maladhAragaccha ke anusAra sUrimantra, 6. acalagaccha ke anusAra sUrimaMtra, 7. ajJAtasUrikRta sUrimaMtrakalpa Adi pramukha rUpa se pratipAdita hai / - dvitIya pariccheda meM labdhiyoM kA svarUpa diyA gayA hai ve labdhipada agralikhita granthoM ke AdhAra se diye gaye haiM ve isa prakAra hai :- 1. maMtrarAjarahasya aura SaTakhaNDagama ke labdhi padoM kI tulanA, 2 . AvazyakasUtra - malayagirivRtti ke antargata Aye hue kucha labdhipadoM ke svarUpa kA varNana, 3. yogazAstra- svopajJa vRtti ke antargata Aye hue labdhipadoM ke svarUpa kA varNana, 4. SaTkhaNDAgama caturtha , yaha grantha vi.saM. 2024, 'jaina sAhitya vikAsa maNDala, vIlepArale, muMbaI' se prakAzita huA hai| Page #596 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 566/maMtra, taMtra, vidyA sambandhI sAhitya khaNDa meM dhavalaTIkA ke antargata Aye hue labdhipadoM ke svarUpa kA varNana, 5. tattvArtharAjavArtika ke antargata Aye hue labdhipadoM ke svarUpa kA varNana, tRtIya pariziSTa ke antargata sUrimaMtrakalpasamuccaya meM nirdiSTa kiye gaye vicAra tathA zabdoM kI pArasparika tulanA kI gaI hai| caturtha pariziSTa meM sUrimaMtra ke AmnAyoM kA saMgraha kiyA gayA hai| paMcama pariziSTa meM viziSTa zabdoM kA pratipAdana hai| SaSThama pariziSTa meM solaha AcAryoM evaM unakI bAraha pratiyoM kA paricaya ullikhita hai| saptama piriziSTa yaMtra paTTa se sambandhita hai| isameM sUrimantra kI sAdhanAvidhi se sambandhita kucha kRtiyoM ke nAmollekha prApta huye haiM unameM se kucha anupalabdha haiM to kucha nAmasAmyavAlI haiM to kucha bhinna-bhinna nAmavAlI hone para bhI eka hI racanAkAra se sambaddha rakhatI haiN| sUrimantra se sambandhita nimna kRtiyA~ hameM prApta nahIM ho sakI haiM prApta sAmagrI ke AdhAra para ina kRtiyoM kA saMkSipta paricaya isa prakAra hai - sUripadasthApanAvidhi- yaha kRti ajJAtakartRka hai| saMbhava hai ki isameM sarimantra kI sAdhanAvidhi ke sAtha-sAtha sUripada (AcAryapada) kI sthApanA vidhi varNita haiN| sUrimantra- sUrata bhaMDAra kI sUcI meM isa kRti kA nAma ullekhita hai| isa kRti para jinaprabhasari ne 'pradezavivaraNa' nAmaka vRtti bhI racI hai| sarimantrakalpa- yaha racanA devasari kI hai| aura sUrimantrakalpasAroddhAra ke samAna pratIta hotI hai| sUrimantragarbhitalabdhistotra- yaha racanA ajJAtakartRka hai| jaina zvetAmbara kAnpharensa muMbaI pAyadhunI se prakAzita hai| sUrimantra pradeza vivaraNa- yaha jinaprabhasUri kI racanA haiM dekhe suurimntr| sUrimantra vizeSAmnAya- yaha kRti aMcalagacchIya merutuMga kI hai isakA dUsarA nAma sUrimantrakalpasAroddhAra hai| sUrividyAkalpa- yaha racanA sUrimantrapradezavivaraNa ke samAna hai| yaha kRti kharataragacchIya jinasiMhasUri ke ziSya jinaprabhasUri kI hai| sUrividyAkalpasaMgraha- yaha ajJAtakartRka racanA hai isa kRti para devAcAryagaccha ke eka ziSya dvArA 'durgapradezavivaraNa' likhA gayA hai| sUrimantrakalpa isake kartA devAcAryagacchIya AcArya sUrya ke ziSya hai| isameM lekhaka ne apanA nAma spaSTa nahIM kiyA hai| isa kRti meM kliSTa padoM ko spaSTa kiyA gayA hai| sAtha hI sAdhanAvidhi kA bhI vivecana kiyA gayA hai| yaha kRti sUrimantrakalpasamuccaya dvitIya bhAga meM pR. 166 se 212 taka meM prakAzita hai| ' jinaratnakoza, pR. 451 Page #597 -------------------------------------------------------------------------- ________________ jaina vidhi-vidhAna sambandhI sAhitya kA bRhad itihAsa / 567 sUrimukhyamantrakalpa yaha kRti acalagacchIya merutuMgasUri dvArA I. yaha mukhyataH saMskRta prAkRta mizrita padya meM nibaddha hai| hai| isa kRti ke nAma se sujJAta hotA haiM ki isameM viziSTa prakAra se dI gaI hai| san 1886 meM nirmita hai| yaha 558 zloka parimANa sUrimantra kI sAdhanA vidhi isa grantha ke prAraMbha meM maMgalAcaraNa evaM grantha niyojana rUpa cAra zloka diye gaye haiN| unameM zrI pArzvaprabhu evaM gautamaguru ko namaskAra karake guropadiSTa sUrimantra kA vivecana karane kI icchA pragaTa kI gaI hai| isake sAtha hI acalagacchIya nAma se vikhyAta yaha vidhipakSa cakrezvarI devI ke sAnnidhya ke dvArA isa sAdhanA meM nirantara Age bar3hatA rahe yaha bhAvanA kI gaI hai| yaha sUrimantra AryarakSitasUri ke dvArA pUrvakAla meM prakAzita kiyA gayA thaa| usako hI sva sampradAya ke anusAra isa kRti meM gumphita karane kI bAta kahI gaI hai / anta meM prazasti rUpa do zloka kahe gaye haiN| unameM granthakarttA kA nAmollekha kiyA gayA hai| sAtha hI grantha kA zloka parimANa aura grantha racanA kA prayojana batAyA gayA hai| prastuta grantha kI viSayavastu vistRta hai lekina hama kevala una viSayoM ke nAmoM kA hI ullekha kareMge cUMki tatsambandhI prAyaH sabhI viSayoM kA sAmAnya varNana sUrimantra kI anya kRtiyoM meM kara cuke haiN| prastuta kRti meM vivecita chabbIsa viSayoM ke nAmoM ke nirdeza isa prakAra haiN| - 1. paMcapITha kA svarUpa 2. upAdhyAyapadasthApanA ke avasara para diyA jAne vAlA vardhamAna vidyA mantra 3. sthavirapadasthApanA ke samaya sunAyA jAne vAlA mantra 4. pravarttakapada sthApanA ke samaya sunAyA jAne vAlA mantra 5. gaNAvacchedakapadasthApanA ke samaya diyA jAne vAlA mantra 6. vAcanAcArya aura pravarttinIpadasthApanA ke samaya sunAyA jAne vAlA mantra, 7. paNDitamizramantra, 8. RSabha vidyA, 6. sUrimantra kI sAdhanAvidhi, 10. prathama pITha kI sAdhanAvidhi 11. dvitIya pITha kI sAdhanA vidhi, 12. tRtIya pITha kI sAdhanA vidhi 13. caturtha pITha kI sAdhanAvidhi, 14. paMcama pITha kI sAdhanAvidhi, 15. sUrimantra ke smaraNa kA phala, 16. sUrimantra paTAlekhana vidhi 17. sUrimantra dhyAna karane kI vidhi aura sUrimantra kI jApa vidhi / 18. ATha prakAra kI vidyAe~ aura unakA phala, 16. sUrimantra smaraNa vidhi, 20. sUrimantra adhiSThAyaka stuti, 21. akSAdi vicAra 22 stambhanAdi ATha prakAra kI kriyAoM kA vicAra, 23. cAra prakAra ke mantra aura mantra smaraNa kI rIti, 24. mudrAoM kA varNana 25. paMcAzata labdhipadoM kA varNana aura 27 vidyAmantra kA lakSaNa / yaha grantha 'sUrimantrakalpasamuccaya' ke sAtha prakAzita hai| Page #598 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 568/maMtra, taMtra, vidyA sambandhI sAhitya sUrimantrasaMgrahaH yaha kRti ajJAtasari kI hai aisA kRti nAma ke sAtha ullekha kiyA gayA hai| yaha saMskRta gadya meM racita haiM yadyapi isameM kucha prAkRta gAthAe~ avatarita kI gaI haiN| isameM cAra prakAra ke sUrimantroM kA nirUpaNa huA haiM yaha isa kRti ke nAma se bhI spaSTa hotA hai| tIna sUrimantra pA~ca prasthAna se sambandhita hai tathA eka sUrimantra kI vidhi chaha prasthAna se yukta haiN| isake racanAkAla Adi kA koI spaSTa ullekha nahIM milA hai| sUrimantrasya vividhAHprakArAH ___'sUrimantrakalpasamuccaya' bhAga dvitIya jo jambUvijayajI dvArA saMpAdita haiM, usameM sUrimantra kI sAdhanA vidhi se sambandhita bIsa prakAra ke lagabhaga stava-stotra-kalpa- labdhipada prasthAnapada Adi ullikhita haiM aura ve prAyaH bhinna-bhinna AmnAya se sambaddha hai, unake nAmanirdeza adholikhita haiM - 1. zrI mAnadevasUrikRta- sUrimantrastava 2. zrI mAnadevasUrikRta- sUrimantrAdhiSThAyaka stuti 3. pUrNacandrasUriviracita- sUrividyAdhyAna-phalAdi-vyAvarNaka stotra 4. merutuMgasUrisamudRta- sUrimantrasAdhanAvidhi-phalAdivyAvarNana para kalpa 5. kamalAkarasUri viracita- zrI sUrimantra sAdhanAkrama 6. sUrimantra kA svarUpa, japavidhi aura paTAlekhanavidhi 7. zrI ratnasiMhasUri dvArA nirmita- labdhipada 8. hariprabhAcArya dvArA varNita- labdhipada 6. ajJAtasUrikRta- sUrimantra 10. zrI somavimalasUri likhita- sUrimantra 11. zrI arvAcInasUrimantra- paTAnusAra likhita 12. kanakavimalasari varNita- sarimantra 13. lalitadevasUrikRta- labdhipada 14. terahalabdhipadoM se yukta- sUrimantra vizeSa 15. pandrahalabdhipadoM se yukta- sUrimantra vizeSa 16. zrI zAlisUri ke labdhipada 17. solahalabdhipadoM se yukta- sUrimantra vizeSa 18. zrI sImaMdharasvAmI dvArA upadiSTa, ambikAdevI dvArA pradatta, zrImAnadevasUri kI paramparA meM pravRtta sUrimantra 16. biyAlIsa labdhipadoM se yukta sUrimantra 20. paccIya labdhipadoM se yukta sUrimantra 21. ikyAvana labdhipadoM se yukta sUrimantra vishess| uparyukta sUrimantroM ke ullekha karane kA kAraNa yaha haiM ki ye vidhi-vidhAna se sambandha rakhane vAle haiN| sUrimantra kI sAdhanA vidhi-vidhAna pUrvaka hI kI jAtI hai| Jain, Education International Page #599 -------------------------------------------------------------------------- ________________ jaina vidhi-vidhAna sambandhI sAhitya kA bRhad itihAsa/569 sUrimantrapaTAlekhanavidhi __ isa kRti kA saMzodhana tapAgacchIya mohanasarijI ke ziSya paM. prItivijayajI ne kiyA hai|' yaha kRti saMskRta mizrita prAkRta gadya meM hai| isameM gujarAtI bhASA kA bhI prayoga huA hai| prastuta kRti meM maladhArIgacchIya sampradAyAnusAra sUrimantra paTTAlekhana kI vidhi darzAyI gayI hai| sUrimantra paTTAlekhana se tAtparya hai- pramANopeta eka UnI vastra khaNDa yA kASTha nirmita khaNDa (paTTa) para yathA nirdiSTa mantroM kA Alekhana krnaa| yaha sUrimantra paTTa, AcAryapada pradAna karane ke bAda, nRtana AcArya ko guru dvArA samarpita kiyA jAtA hai| tadanantara nUtana AcArya isa paTTa ke samakSa sUrimantra kI sAdhanA karate haiN| __ isa kRti ke prArambha meM sRrimantra ke pA~ca pITa diye gaye haiM tadanantara sUrimantrapaTTa ko viracita karane evaM usa paTTa para mantrAlekhana karane kI vidhi batAI gaI hai| vaha isa prakAra hai - sarvaprathama viracita sUrimaMtra paTTa para SaTkoNa kA bnaaye| phira cakra ke madhya meM mantra likhakara usa mantra ke bIca meM bhagavAna mahAvIrasvAmI yA gautamasvAmI kI mUrti sthApita kreN| phira usake donoM ora mantrAlekhana kreN| tadanantara SaTkoNa vAle cakra meM pratyeka koNa meM mantra likheN| tatpazcAt dakSiNottara dizA vAle cAra koNoM meM bAraha parSadA kI racanA kreN| usake bAda eka valaya karake usameM mantrapada likheM phira dUsarA valaya karake usameM kamala kI paMkhuDiyA bnaayeN| usa valaya ke bAhara cAra konoM meM cAra deviyoM kI racanA kreN| usake bAda cAra daravAje vAlA pahalA gar3ha maNiratnoM se viracita kareM, phira prathama gar3ha ke dA~yI evaM bA~yI aura mantra pada likheN| tatpazcAt samavasaraNa kA dUsarA gar3ha svarNa se nirmita kareM tathA usa gar3ha ke cAroM dizAoM meM mantrapada likheN| tadanantara samavasaraNa kA tIsarA gar3ha cA~dI kA banAye, tathA usa gar3ha ke cAroM ora bhI mantrapada likheN| isa prakAra samavasaraNa kI racanA ho jAne ke pazcAt usake bAhara eka cabUtarA bnaayeN| cabUtare ke cAroM konoM meM do-do bAvaDiyA nirmita kreN| pratyeka bAvar3I meM jAtIya vairabhAva vAle tiryaca prANiyoM kA Alekhana kreN| phira cabUtare kI pratyeka dizA meM nirdiSTa mantrapada likheN| isa paTTAlekhana ke samaya likhane yogya mantrapadoM hetu mUlakRti kA avalokana karanA Avazyaka hai| hama vistArabhaya se mantrapadoM kA nirdeza nahIM kara pAye hai| isa kRti meM mantraAlekhanavidhi ke sivAya kucha mantrapadoM kI jApavidhiyA~ jApasaMkhyAe~ evaM jApasAdhanA kA phala bhI batAyA gayA hai| prastuta kRti ke anta meM racanAkAra-racanAkAla evaM racanAsthala kA nirdeza karate hue kahA gayA haiM ki yaha grantha khAnadeza ke zirapura nagara ke padmaprabhu kI pAvana chatrachAyA meM vi.saM. 1678 kI Page #600 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 570 / maMtra, taMtra, vidyA sambandhI sAhitya pauSapUrNimA ke dina AcArya jayasUri ke dvArA likhA gayA hai| isake pazcAt sUrimantra adhiSThAyaka sambandhI do stotra aura eka stotra gautamasvAmI kA diyA gayA hai| sUrimantrasmaraNavidhi prastuta kRti atyanta laghu hai lekina rAjagacchIya zAkhA ke AcAryoM ke lie parama upayogI hai| isa kRti meM rAjagacchIya zrI haMsarAjasUri ke paTTa para virAjita hone vAle vijayaprabhasUri tathA unakI paramparA ke anya sUrIvaroM dvArA jisa sUrimantra kI sAdhanA kI gaI vahI sUrimantra hI yahA~ pratipAdita hai| yaha kRti mukhyataH saMskRta gadya meM hai| yaha racanA apane nAma ke anusAra sUrimantra ke smaraNa karane kI vidhi se sambandhita hai| isake antargata teraha nAndIpada diye gaye haiM / jApa karane kI vidhi kahI gaI hai tathA sAdhanA karane yogya gaNadharavalayayantrapaTTa kA vivaraNa bhI prastuta kiyA gayA hai| sUrimantranityakarma sUrimantranityakarma nAmaka yaha kRti maladhArIgacchIya rAjazekharasUri kI hai| yaha kRti saMskRta gadya meM nibaddha hai| kintu bIca meM pA~ca padya prAkRta ke haiN| isa kR ti meM maladhArIgacchIya saMpradAyAnusAra sUrimantra kA vicAra kiyA gayA hai| isameM sUrimantra se sambandhita dasa dvAra kahe gaye haiM prathama dvAra mudrAvidhi se sambaddha hai / isa dvAra meM satraha prakAra kI mudrAoM kA svarUpa diyA gayA hai jo sUrimantra kI sAdhanA meM vizeSa upayogI banAtI haiN| dvitIya dvAra pahalI pITha kI sAdhanA vidhi kA vivecana karatA hai| isa dvAra meM pITha kA nAma, pITha ke labdhipada, labdhipadoM ke akSara, prathamapITha kI adhiSThAtrI devI kA nAma, tapasAdhanA kI vidhi, Asana- dizA Adi kA varNana kiyA gayA hai| tRtIya dvAra dUsare pITha kI sAdhanA vidhi kA pratipAdana karatA hai / isa dvAra kA pratipAdita viSaya pUrvavat jAnanA cAhie kintu pIThanAma, labdhipada, devI nAma Adi ko lekara avazya antara hai| caturtha dvAra tIsarI pITha kI sAdhanA vidhi kA vivaraNa prastuta karatA hai / isa dvAra ke antargata tIsarI pITha kI sAdhanA ke labdhipada, jApasaMkhyA, Asana-dizA Adi kA nirdeza kiyA gayA hai| paMcama dvAra meM cauthI pITha kI sAdhanA vidhi kahI gaI hai / SaSTama dvAra meM pA~cavI pITha kI sAdhanA vidhi nirUpita hai| saptama dvAra pA~capITha se yukta sUrimantra kI sAdhanA vidhi se sambandhita hai| aSTama dvAra meM devI devatAoM ko Amantrita karane kI vistRta vidhi kahI gaI haiN| sAtha hI isameM bIsa prakAra ke vidhAna batAye gaye haiM jo devI-devatAoM ko Amantrita --- Page #601 -------------------------------------------------------------------------- ________________ jaina vidhi-vidhAna sambandhI sAhitya kA bRhad itihAsa/571 karane se sambandhita haiN| navama dvAra meM devI-devatAoM ko Amantrita karane kI saMkSipta vidhi pratipAdita hai| dazama dvAra meM mantra kI mahimA Adi kA varNana kiyA gayA hai| ___ anta meM pA~capITha ke labdhipadoM kI sammilita akSarasaMkhyA aura pratyeka paTTa kI alaga-alaga akSarasaMkhyA nirUpita haiN| sUrimaMtra isake sambandha meM vidhimArgaprapA' (pR. 67) meM kathana haiM ki yaha sUrimaMtra bhagavAna mahAvIra svAmI ne gautamasvAmI ko 2100 akSara-parimANa diyA thA aura gautamasvAmI ne use 32 zlokoM meM gUMthA thaa| yaha mantra dhIre-dhIre ghaTatA jA rahA hai aura duHprasaha muni ke samaya meM r3hAI zloka-parimANa raha jaayegaa| isa maMtra meM pA~ca pITha haiM 1. vidyApITha 2. mahAvidyA-saubhAgyapITha 3. upavidyA lakSmIpITha 4. maMtrayoga-rAjapITha aura 5. sumerUpITha pradezavivaraNa - ise sUrividyAkalpa bhI kahate haiN| isakI racanA jinaprabhasUri ne kI hai| saMbhavataH yaha sUrimantrabRhatkalpavivaraNa ke nAma se prakAzita kiyA gayA hai| sUrimantrakalpa isa kRti ke racayitA jinaprabhasUri hai aisA svayaM ke dvArA vidhimArgaprapA (pR. 67) meM likhA gayA hai| prokta tInoM kRtiyoM kA adhyayana evaM manana karane se avagata hotA haiM ki bhale hI inameM nAmasAmya nahIM hoM, parantu viSaya vastu kI dRSTi se samAna pratIta hotI hai| sUrimantrakalpa ___ yaha kRti ajJAtasUri dvArA racita prAkRta gadya-padya meM nirmita hai, yathAprasaMga saMskRta gadya kA bhI prayoga huA hai| isakA granthAgra 220 zloka parimANa hai| prastuta kRti ke prArambha meM maMgalarUpa eka gAthA dI gaI hai usameM zreSTa sUrimaMtra kI sAdhanA ke dvArA jinhoMne zruta kI pravRddhi kI aura jo siddha ho gaye, aise gautamasvAmI ko namaskAra karake unake vacanoM kA saMgraha kiye jAne kA ullekha hai| anta meM saMskRta gadyamaya laghuprazasti kA nirdeza hai jisameM sUrimantra ko siddha karane vAle khetI, rohiNI, nAgArjuna, AryakhapuTa evaM yazobhadrAcArya ina pA~ca AcAryoM ke nAmoM kA ullekha kiyA gayA hai evaM sUrivaroM se kSamAyAcanA kI gaI haiN| isameM ' yaha grantha san 1641, jinadattasUrari bhaNDAra granthamAlA se prakAzita hai| isakA prathamAdarza (pratilipi) kartA ke ziSya udayAkaragaNI ne likhA hai| Page #602 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 572 / maMtra, taMtra, vidyA sambandhI sAhitya pratipAdita viSayavastu kA nAmanirdeza isa prakAra hai - 1. sUrimantra kI prathama vAcanA evaM usakI vidhi, 2. dvitIya vAcanA evaM usakI vidhi, 3. sUrimantra kI dhyAna vidhi, 4. sUrimantra kI sAdhanA vidhi, 5. sUrimantra kI tRtIya vAcanA evaM usakI vidhi, 6. sUrimantragarbhita vidyAprasthAnapaTTa vidhi, 7. mantrazuddhi kA varNana arthAt jaba gautama svAmI ko sUrimantra diyA gayA thA taba usameM gyAraha meru the usake bAda duSamakAla ke prabhAva se kramazaH ghaTate hue duHprasahasUri paryanta tIna meru yukta labdhipada raheMge, aisA ullekha kiyA gayA hai / 8. sUrimantra kI tapa vidhi / anta meM sUrimantra ke adhiSThAyaka gautamasvAmI kI stuti evaM sUrimantra ke padoM kI saMkhyA batAyI gaI haiN| prastuta kRti ke paricaya se yaha hotA haiM ki yaha racanA AmnAya vizeSa ko lekara nahIM racI gaI haiM, apitu isameM prAcIna paramparA hI mukhya AdhAra rahI haiN| yaha kRti sUrimantrakalpasamuccaya bhA. 2 ke sAtha prakAzita hai| saMkSiptaH sUrimantravicAraH yaha eka saMkalita racanA pratIta hotI hai| isa kRti meM sUrimantra kI sAdhanA vidhi saMkSepa meM dI gaI hai, aisA kRti nAma se spaSTa hotA hai| yaha mukhya pa se saMskRta gadya meM haiN| isameM prAkRta kI mAtra cAra gAthAe~ hai / isameM sAmAnyatayA sUrimantra kI dhyAnavidhi evaM sUrimantra kI sAdhanAvidhi kA varNana kiyA gayA hai, isake sAtha pA~ca pITha ke labdhipadoM kI akSarasaMkhyA bhI batAyI gaI haiN| sUrimaMtraArAdhanAvidhi yaha kRti' tapAgacchIya zrI devendrasUri kI mukhyataH saMskRta gadya meM hai / mohanasUrijI ke ziSya muni prItivijayajI dvArA isa kRti kA saMzodhana kiyA gayA hai| isa kRti ke prArambha meM maMgalAcaraNa evaM grantharacanA se sambandhita eka zloka hai usameM 'ahaM' bIja ko namaskAra karake sUrimaMtrakalpa aura Aptaupadeza ke anusAra sUrimaMtra kI ArAdhanA vidhi ko kahane kI pratijJA kI gaI hai| tatpazcAt pA~ca prasthAna 1. vidyApITha 2. mahAvidyApITha 3. upavidyApITha 4. maMtrapITha aura 5. maMtrarAja - ina pAMca prasthAnoM kI ArAdhanA vidhi kA vistArapUrvaka vivecana kiyA gayA hai| isameM pratyeka pITha ke nAndIpadoM kI saMkhyA, jApasaMkhyA, mudrA, dizA, Asana, jApaphala, phala Adi kA bhI varNana haiN| 1 yaha kRti vi.saM. 1687 meM, 'zAha DAhyAbhAI mahokamalAla pAMjarApola ahamadAbAda' se prakAzita hai| Page #603 -------------------------------------------------------------------------- ________________ jaina vidhi-vidhAna sambandhI sAhitya kA bRhad itihAsa/573 isameM pA~ca pITha kI ArAdhanA kA AdhyAtmika phala batAte hue kahA haiM ki prathama pITha kI sAdhanA se matijJAna, dvitIya pITha kI sAdhanA se caudaha pUrva kA jJAna, tRtIya pITha kI sAdhanA se avadhijJAna, caturtha pITha kI sAdhanA se manaHparyavajJAna aura paMcamapITa kI sAdhanA se kevalajJAna utpanna hotA hai tathA pA~cavA pITha mantrarAja kA pA~ca lAkha jApa karane vAlA sAdhaka tIsare bhava meM mokSa jAtA hai| __sUrimantra kI sAdhanA vidhi kA ullekha karate hue sAdhanA karane yogya deza, sAdhanA karane yogya sthala, sAdhanA prArambha karane yogya dina evaM sAdhanA kI Avazyaka kriyAe~- zarIrazuddhi, sugaMdhi vilepana, strI mukha kA adarzana, kapUra pUjana Adi kA nirdeza diyA gayA hai| isameM sUrimantra ArAdhanA kI tapavidhi kA bhI nirUpaNa huA hai| sUrimaMtrabRhatkalpavivaraNa yaha grantha kharataragacchIya jinasiMhasari ke ziSya jinaprabhasUri dvArA vi.saM. 1308 meM nirmita huA hai| yaha racanA mukhyataH saMskRta gadya meM hai kintu kahIM-kahIM saMskRta padya bhI dRSTigata hote haiN| yaha kRti apane nAma ke anusAra sarimantra kI sAdhanA vidhi se sambandhita hai| isa kalpa meM sUrimantra kI sAdhanA kaba, kyoM, kisa prakAra kI jAtI hai? ityAdika viSayoM kA samyak pratipAdana huA hai| isake sAtha sUrimantra ke akSaroM kA phalAdeza bhI batAyA gayA hai| isase spaSTa hotA haiM ki isa mantra kI samyak ArAdhanA karane vAlA sAdhaka zAsanonnati ke sAtha-sAtha nizcita rUpa se AtmakalyANa bhI kara sakatA hai| sambhavataH yaha kRti svaparamparA (laghu kharatarazAkhA) ke anusAra racI gaI pratIta hotI hai| prastuta kRti kA yaha vaiziSTya hai ki isameM saMkSiptatA ke sAtha spaSTatA hai| mantrapadoM ke sAtha phalAdezoM kA sUcana haiN| yaha sAdhanA vidhi AcAryapada para sthApita hone vAle muniyoM ke lie Avazyaka kahI gaI hai| isake prAraMbha meM maMgala nimitta eka zloka diyA gayA hai usameM bIjAkSara rUpa 'arha' pada ko namaskAra karake Apta upadeza ke AdhAra para evaM apane svasampradAya ke anusAra sUrimaMtrakalpa ko kahane kI pratijJA kI gaI hai| tadanantara 1. vidyApITha 2. mahAvidyA 3. upavidyA 4. maMtrapITha aura 5. mantrarAja ina pAMca ' yaha grantha 'DAhyAbhAI mohokamalAla pAMjarApola ahamadAbAda' dvArA san 1634 meM prakAzita huA hai| isakA saMzodhana muni prIti vijayajI ne kiyA haiM isameM kahIM-kahIM gujarAtI to kahIM-kahIM jaina mahArASTrI prAkRta kI paMktiyA~ dekhI jAtI hai| jo saMbhavataH saMzodhaka dvArA jor3I gaI lagatI 2 vartamAna kI kharataragacchIya saMvigna paramparA meM pravartita prAyaH vidhi-vidhAna jaise- upadhAnapadasthApanA-sUrimaMtra ArAdhanA Adi jinaprabharacita granthAnusAra hI kiye jAte haiN| Page #604 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 574/maMtra, taMtra, vidyA sambandhI sAhitya pITha ke nAma batalAye gaye haiN| inake nandIpadoM kI saMkhyA batalAyI gayI hai sAtha hI jinaprabhasUri ko solaha nandIpada hI abhipreta haiM yaha kahakara una nandIpadoM kA ullekha kiyA gayA hai| yaha kalpa mukhyataH pAMca prakaraNoM meM vibhakta hai usakI viSayavastu saMkSepa meM nimna hai - prathama vidyApITha kI sAdhanA vidhi- isameM vidyA pITha kI sAdhanA ke lie solaha nAndIpada diye gaye haiN| sAtha hI ina pratyeka nAndI (mantra) padoM ko siddha karane ke lie bhinna-bhinna vargoM kI dhyAna vidhi batAyI gayI hai| pratyeka kI bhinna-bhinna mudrAe~ aura pRthak-pRthak jApasaMkhyAe~ varNita kI gaI haiM tathA pratyeka padoM kA phalAdeza bhI kahA gayA hai| phalAdeza ke sambandha meM yaha nirdeza haiM ki prathama pITha kI sAdhanA karane vAlA sAdhaka nagara kA kSobha dUra kara sakatA hai, sva-para ke svapna kA phalAdeza karane meM samartha bana sakatA hai, viSa, roga aura upadrava ko dUra karane meM saphala ho sakatA hai tathA ina nandI padoM kA eka sau ATha dina taka nirantara eka sau ATha bAra jApa karane se kavi ora AgamavettA bhI bana jAtA hai| use AkAzagamana labdhi bhI siddha ho jAtI hai| dvitIya mahAvidyApITha kI sAdhanA vidhi- isameM mahavidyApITha kI sAdhanA vidhi se sambandhita nAndIpada, dhyAnavidhi, mudrAprayoga, jApasaMkhyA Adi kA varNana kiyA gayA hai| sAtha hI yaha kahA gayA hai ki isa pITa kI sAdhanA karane vAlA tInoM lokoM meM apratihata zAsana karane vAlA hotA hai| tatIya upavidyApITha kI sAdhanA vidhi- isameM upavidyApITha kI sAdhanA hetu nAndIpada, dhyAnavidhi, mudrAprayoga, jApasaMkhyA Adi kA vivecana kiyA gayA hai| isake sAtha hI isameM yaha kahA gayA haiM ki isa pITha ke mantroM kA sAdhaka duSTa deviyoM kA nirAkaraNa kara sakatA hai, parvata-pattanAdi ke sthAnoM para caitya kA AropaNa kara sakatA hai tathA aSTAMga nimitta kA jJAtA bana sakatA hai| caturtha maMtrapITha kI sAdhanA vidhi- isa caturthapITha kI sAdhanA ke lie bhI pUrvokt kramapUrvaka nAndIpadoM, mudrAoM, jApasaMkhyAoM Adi kA varNana huA hai| sAtha hI isa pITha kI vizuddha sAdhanA ke dvArA prArambha ke tIna pITha meM kahe gaye kArya evaM labdhiyA~ avilamba siddha hotI haiM yaha kahA gayA hai| isake sivAya vaha sAdhaka (AcArya) vAdI ko parAjita karane meM samartha bana jAtA hai, siddhAMtoM ke arthoM kA pratipAdana karane meM pravINa ho jAtA hai, usameM zApa ko nirasta karane kI sAmarthyatA paidA ho jAtI hai- isa prakAra aneka zaktiyoM kA svAmI bana jAtA hai| Page #605 -------------------------------------------------------------------------- ________________ jaina vidhi-vidhAna sambandhI sAhitya kA bRhad itihAsa/575 paMcama maMtrarAjapITha kI sAdhanA vidhi- isa kRti meM nirdeza haiM ki paMcama pITha kI sAdhanA karane vAlA sAdhaka (AcArya) tIsare bhava meM mokSapada ko prApta kara letA hai tathA ihaloka meM gautamasvAmI ke samAna pUjanIya banatA hai| isI krama meM pA~ca pIThoM ke nAndI padoM ko siddha karane para hone vAlA AdhyAtmika phala batAyA gayA hai ki prathama pITha kA smaraNa karane se matijJAna hotA hai, dvitIya pITha kI sAdhanA karane se caudaha pUrvadhArI hotA hai, tRtIya pITha kI ArAdhanA karane se avadhi jJAnI hotA hai, caturtha pITha kI upAsanA karane se manaHparyavajJAnI banatA hai aura paMcama pITha kI ArAdhanA karane se kevalajJAnI banatA hai| bazarte yaha jApa brahmacarya vrata ke pAlana pUrvaka evaM pA~ca lAkha kI saMkhyA meM honA caahie| sUrimantra (paMcapITha) kI tapasAdhanA vidhi- prastuta kRti meM paMca pITha kI tapa sAdhanA vidhi, tapa dina Adi bhI ullikhita haiN| isameM kahA haiM ki prathama pITha kI tapa sAdhanA meM 21 dina, dvitIya pITha kI tapa sAdhanA meM 13 dina, tRtIya pITha kI tapasAdhanA meM 25 dina, caturtha pITha kI taposAdhanA meM 8 dina aura paMcama pITha kI tapasAdhanA meM 16 dina lagate haiN| sarimantra (paMca pITha) ke adhiSThAyaka (deva-deviyoM) ke nAma- isameM pAMca pIThoM ke adhiSThAyakoM ke nAma bhI batAye gaye haiM - prathama vidyApITha kI adhiSThAtrI devI sarasvatI hai dvitIya mahAvidyApITha kI adhiSThAtrI devI tribhUvanasvAminI haiM, tRtIya upavidyApITha kI adhiSThAtrI devI lakSmI hai, caturtha maMtrapITha ke adhiSThAyaka deva solaha hajAra yakSoM ke svAmI yakSarAja hai| paMcama maMtrarAjapITha ke adhiSThAyaka zrI gautamasvAmI hai| isa kRti ke antima bhAga meM jinaprabhasUri ne apane saMpradAya ke anusAra sUrimaMtra kA ullekha karate hue pA~capITha kI sAdhanA vidhi kA nirUpaNa kiyA hai jo ArAdhanA kI dRSTi se atyadhika upayogI haiN| sUrimantra (paMca pITha) kI sAdhanA vidhi meM prayukta mudrAe~- sAmAnyatayA sUrimantra kI sAdhanA karate samaya vividha prakAra kI mudrAoM kA prayoga hotA hai| jinaprabhasUri ne svayaM hI isa kRti ke antima bhAga meM yaha ullekha kiyA haiM ki 'sUrimaMtra kI sAdhanA meM upayogI sattara mudrAoM kA spaSTIkaraNa evaM unakA svarUpa rAjazekharasUri viracita sUrimaMtra nityakarma ke prathama evaM dvitIya patrAMka se jAnanA cAhie taduparAMta pA~ca pITha kI sAdhanA ke lie ananya upayogI pA~ca mudrAoM kA ullekha karate hue kahA gayA haiM ki - sUrimaMtra ke prathama pITha kA saubhAgya mudrA se, dvitIya pITha kA parameSThI mudrA se, tRtIya pITha kA pravacana mudrA se, caturtha pITha kA surabhimudrA se evaM paMcama pITha kA aMjalimudrA se jApa karanA caahie| isameM zalyoddhAra tathA vidhinirNaya ke sambandha meM kaI koSThaka bhI diye gaye haiN| anta meM pUrvAcArya viracita zArdUlavikrIDita chanda meM pA~ca Page #606 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 576/maMtra, taMtra, vidyA sambandhI sAhitya zloka diye gaye haiM jo sUrimantra kI sAdhanA vidhi se sambaddha hai| niSkarSataH jinaprabhasUri racita yaha sUrimantrakalpa tatsambandhI anya kRtiyoM meM apanA agrima sthAna rakhatI haiM tathA isameM sUrimantra kI sAdhanA vidhi, jApavidhi, jApa kA phala, tapavidhi, svaAmnAya maMtra zuddhi, sUrimaMtra adhiSThAyaka maMtra siddhi evaM mudrAoM kA suspaSTa varNana kiyA gayA hai| Page #607 -------------------------------------------------------------------------- ________________ D GYA adhyAya-12 888 5288888 88888888 833888888 jyotiSa-nimitta-zakuna sambandhI vidhi-vidhAnaparaka sAhitya G Page #608 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 578/jyotiSa-nimitta-zakuna sambandhI sAhitya adhyAya 12 jyotiSa-nimitta-zakuna sambandhI vidhi-vidhAnaparaka sAhitya-sUcI kra. kRti kRtikAra kRtikAla 1 aMgavijjApaiNNayaM ajJAtakRta vi.saM. 1-2 rI (aMgavidyA prakIrNaka) (prA.) zatI 2 |ArambhasiddhiH (saM.) udayaprabhasUri vi.saM. 15 vIM zatI 3 uvassuidAra (upazrutidvAra) ajJAtakRta laga. 14-15 vIM (prA.) zatI 4 udayadIpikA upA. meghavijaya vi.saM. 1752 5 ustaralAvayaMtra muni megharatna vi.saM. 1550 6 karaNarAja sundarasUri vi.saM. 1655 7 karaNakutUhalaTIkA bhAskarAcArya vi.saM. 1240 8 kevalajJAnahorA candrasena laga. 11-12 vIM zatI 6 gaNivijjA (gaNividyA) prakIrNakasUtra vi.saM. 6-10 vIM zatI vi.saM. 1760 laga. 11 vIM zatI laga. 16 vIM zatI 10 gaNasAraNI | 11 gaNaharahorA (gaNadharahorA) 12 grahalAghavaTIkA 13 candraprajJapti 14 caturvizikodvAra 15 camatkAraciMtAmaNiTIkA 16 chAyAdAra (chAyAdvAra) muni lakSmIcandra ajJAtakRta gaNeza upAMgasUtra upA. naracandra rAjarSibhaTTa ajJAtakRta vi.saM. 14 vIM zatI laga. 17 vIM zatI laga. 16-17 vIM zatI Page #609 -------------------------------------------------------------------------- ________________ jaina vidhi-vidhAna sambandhI sAhitya kA bRhad itihAsa/579 17 chIMkavicAra ajJAtakRta 18 janmasamudra 16 janmapradIpazAstra upA. naracandra ajJAtakRta | 20 janmapatrIpaddhati 21 janmapatrIpaddhati 22 janmapatrIpaddhati 23 |jayapAhur3a 24 jyotissArasaMgraha 25 jyotissAra (joisahIra) 26 jyotissAra 27 jyotissAra 28 jyotirvidAbharaNaTIkA 26 jyotiSaprakAza 30 jyotiSaratnAkara 31 jyotiSakaraNDaka harSakIrtisUri labdhicandragaNi mahimodaya ajJAtakRta harSakIrtisUri hIrakalaza ThakkarapherU naracandrasUri kAlidAsa upA. naracandra mahimodaya prakIrNakasUtra laga. 16-17 vI zatI vi.saM. 1325 laga. 15-16 vIM zatI vi.saM. 1660 vi.saM. 1751 vi.saM. 1721 6 vIM zatI ke pUrva vi.saM. 1660 vi.saM. 1621 vi.saM. 1372-75 vi.saM. 1280 laga. chaThI zatI vi.saM. 1325 vi.saM. 1722 vi.saM. 6-10 vIM zatI laga. 15-16 vIM zatI laga. vi.saM. 3rI-4thI zatI laga. 15-16 vIM zatI vi.saM. 17 vIM zatI 32 jAtakadIpikA paddhati ajJAtakRta | 33 joNipAhur3a (yoniprAbhRta) AcArya dharasena 34 |joisadAra (jyotiSadvAra) ajJAtakRta | 35 joisacakkavicAra (jyotiSacakravicAra) muni vinayakuzala Page #610 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 580/jyotiSa-nimitta-zakuna sambandhI sAhitya 36 Tippanakavidhi 37 tAjikasAraTIkA 38 tithisAraNI 36 diNasuddhi ( dinazuddhi) 40 dIkSA-pratiSThAzuddhi 41 doSaratnAvalI 42 narapatijayacaryA 43 nADIdAra ( nAr3IdvAra) 51 paMcAMgapatravicAra 52 paMcAMgadIpikA 53 pipIliyAnANa (pipIlikAjJAna) 54 praznasundarI, mativizAlagaNi 44 nADIvijJAna 45 nimittadAra (nimittadvAra) 46 nimittapAhur3a 47 paMcAMganayanavidhi mahimodaya 48 paMcAMgadIpikA ajJAtakRta 46 paMcAMgatithivivaraNa (saM.) karaNazekhara 50 paMcAMgatattva ajJAtakRta A. haribhadrasUri muni vAghajI ratnazekharasUri samayasundaragaNi jayaratnagaNi narapati ajJAtakRta ajJAtakRta ajJAtakRta ajJAtakRta ajJAtakRta jaina muni ajJAtakRta upA. meghavijaya laga. 16-18 vIM zatI vi.saM. 1580 vi.saM. 1783 vi.saM. 15 vIM zatI vi.saM. 1685 vi.saM. 1662 vi.saM. 1232 laga. 16-17 vIM zatI laga. 16-17 vIM zatI laga. 16-17 vIM zatI laga. 6-10 vIM zatI vi.saM. 1722 laga. 18 vIM zatI laga. 15 vIM zatI laga. 17-18 vIM zatI laga. 18 vIM zatI laga. 18 vIM zatI laga. 16-17 vIM zatI vi.saM. 1752 Page #611 -------------------------------------------------------------------------- ________________ jaina vidhi-vidhAna sambandhI sAhitya kA bRhad itihAsa/581 55 praznazataka 56 praznaprakAza 57 praznapaddhati upA. naracandra pAdaliptasUri harizcandragaNi vi.saM. 1325 laga. 11 vIM zatI laga. 14-15 vIM zatI 58 phalAphalaviSayaka-praznapatra 56 balirAmAnandasArasaMgraha 60 bhadrabAhusaMhitA upA. yazovijaya lAbhodayamuni A. bhadrabAhu 61 bhuvanadIpaka 62 maNDalaprakaraNa 63 mAnasAgarIpaddhati A. padmaprabha vinayakuzala mAnasAgara vi.saM. 1730 laga. 18 vIM zatI vi.saM. 12-13 vIM zatI vi.saM. 1221 vi.saM. 1652 laga. 17-18 vIM zatI laga. 16-17 vIM zatI vi.saM. 1427 vi.saM. 1762 laga. 16-17 vIM 64 meghamAlA ajJAtakRta 65 yantrarAja 66 yazorAjIpaddhati 67 riThThadAra (riSTadvAra) madanasUri yazasvatsAgara ajJAtakRta zatI 68 laggasuddhi (lagnazuddhi) 66 lagnavicAra 70 lAlacandrapaddhati 71 laghujAtakaTIkA 72 vaggakevalI (vargakevalI) 73 vasantarAjazAkunaTIkA A. haribhadra upA. naracandra labdhicandra bhaktilAbha vAsuki vasantarAja vi.saM. 8 vIM zatI vi.saM. 1325 vi.saM. 1751 vi.saM. 1571 laga. 15 vIM zatI laga. 17-18 vIM zatI Page #612 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 582 /jyotiSa-nimitta-zakuna sambandhI sAhitya 74 varSaprabodha 75 vAstusAra (prA.) 76 vivAhapaDala 77 zvAnazakunAdhyAya 80 zakunarahasya 81 zakunavicAra ( apa.) 82 zilparatnAkara (saM.) 78 zakunazAstra mANikyasUri 76 zakunaratnAvali - kathAkoza vardhamAnasUri jinadattasUri upA. meghavijaya ThakkarapherU trailokyaprakAza 60 jJAnacaturvizikA ajJAtakRta ajJAtakRta 83 SaTpaMcAzikATIkA varAhamihirAtmaja pRthuyaza 84 sauNadAra (zakunadvAra) (prA.) ajJAtakRta 85 siddhAdeza (saM.) 86 sUryaprajJapti 87 hAyanasundara horAmakaranda ajJAtakRta narmadAzaMkara ajJAtakRta upAMgasUtra padmasundarasUri guNAkarasUri A. hemaprabha upA. naracandra vi.saM. 1752 vi.saM. 14 vIM zatI uttarArdha laga. chaThIM zatI laga. 17-18 vIM zatI vi.saM. 1338 laga. 16 vIM zatI vi.saM. 1270 laga. 13 vIM zatI vi.saM. 20-21 vIM zatI laga. 12-13 vIM zatI laga. 12-13 vIM zatI laga. 15-16 vIM zatI laga. 15 vIM zatI laga. 15 vIM zatI vi.saM. 1305 vi.saM. 1325 Page #613 -------------------------------------------------------------------------- ________________ adhyAya 12 jyotiSa - nimitta - zakuna sambandhI vidhi- vidhAnaparaka sAhitya jaina vidhi-vidhAna sambandhI sAhitya kA bRhad itihAsa / 583 aMgavijjApaiNNayaM (aMgavidyAprakIrNaka) yaha prAkRta jaina sAhitya kI amUlya aura apUrva kRti' hai| yaha racanA pUrvAcArya viracita mAnI jAtI hai| vastutaH 'aMgavijjA' eka ajJAtakartRka racanA hai| yaha phalAdeza kA eka atyanta mahattvapUrNa graMtha hai, jo sAMskRtika sAmagrI se bharapUra hai / yaha gadya-padyamizrita prAkRta bhASA meM praNIta hai tathA prathama dvitIya zatAbdI ke bhI pUrva kA hai| yaha nava hajAra zloka parimita sATha adhyAyoM meM samApta hotA hai / isa kRti kA sAThavA~ adhyAya do bhAgoM meM vibhakta hai, donoM sthAna para sAThaveM adhyAya kI samApti sUcaka puSpikA hai / yadyapi puSpikA anta meM honI cAhie phira bhI donoM jagaha hone se muni puNyavijayajI ne prastuta grantha kI prastAvanA meM puSpikA ke AdhAra para 60 veM adhyAya ke pUrvArdha evaM uttarArdha aise do vibhAga kiye haiN| pUrvArdha meM pUrvajanma viSayaka prazna evaM phalAdeza hai aura uttarArdha meM AgAmI janma viSayaka prazna evaM phalAdeza hai| vastutaH yaha loka pracalita vidyA thI, jisase zarIra ke lakSaNoM ko dekhakara athavA anya prakAra ke nimitta yA manuSya kI vividha ceSTAoM dvArA zubha-azubha phaloM kA vicAra kiyA jAtA thA / 'aMgavidyA' ke anusAra aMga, svara, lakSaNa, vyaMjana, svapna, chIMka, bhauma aura aMtarikSa ye ATha nimitta ke AdhAra haiM aura ina ATha mahAnimittoM dvArA bhUta evaM bhaviSyakAla kA jJAna prApta kiyA jAtA hai| sAmAnyataH aMgavidyAzAstra eka phalAdeza kA mahAkAya grantha hai| isakA ullekha aneka prAcIna granthoM meM milatA hai| yaha grantha graha-nakSatra - tArA Adi ke dvArA yA janmakuMDalI ke dvArA phalAdeza kA nirdeza nahIM karatA hai kintu manuSya kI 9 (ka) isa kRti kA saMzodhana- saMpAdana muni puNyavijayajI ne kiyA hai| unhoMne isa grantha kI prastAvanA ati vistAra ke sAtha likhI hai| vaha paThanIya hai| (kha) yaha grantha vi.saM. 2014 meM, prAkRta grantha pariSad vArANasI 5 se prakAzita huA hai| 'piMDaniryuktiTIkA' (408) meM aMgavijjA kI nimnalikhita gAthA uddhRta hai iMdiehiM diyatthehiM, samAdhAnaM ca appaNo / nANaM pavattAe jamhA, nimittaM teNa ahiyaM // 2 Page #614 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 584 / jyotiSa-nimitta zakuna sambandhI sAhitya sahaja pravRtti ke nirIkSaNa dvArA phalodaza kA nirUpaNa karatA hai / ataH manuSya ke halana-calana aura rahana-sahana Adi ke viSaya meM vipula varNana isa grantha meM pAyA jAtA hai| kaI dRSTiyoM se isa grantha ko vidhi-vidhAna paraka bhI kahA jA sakatA hai bhUmikarma nAmaka AThaveM adhyAya meM aMgavidyA ko siddha karane kI kaI vidhiyA~ dI gaI haiM aura bhI kaI sthaloM para vidhi-vidhAna ke viSaya dRSTigata hote haiN| sAmAnya taura para praznoM kA phalAdeza karanA bhI eka prakAra kI vidhi hai / prastuta grantha kI eka vizeSatA yaha hai ki isa grantha ke nirmAtA ne eka bAta svayaM ne svIkAra kI hai ki isa zAstra kA vAstavika paripUrNa jJAtA kitanI bhI sAvadhAnI se phalAdeza karegA to bhI usake solaha phalAdezoM meM se eka asatya hI hogA arthAt isa zAstra kI yaha eka truTi hai| yaha zAstra yaha bhI nizcita rUpa se nirdeza nahIM karatA ki solaha phalAdezoM meM se kaunasA asatya hogaa| yaha zAstra itanA hI kahatA hai ki 'solasa vAkaraNANi vAkarehisi, tato puNa ekkaM cukkihisi / paNNaraha acchiDDANi bhAsihisi, tato ajiNo jiNasaMkAso bhavihisi" arthAt jo 'solaha phalAdeza karegA unameM se vaha eka cUka jAyegA, pandraha ko saMpUrNa kaha sakegA- isase kevalajJAnI na hone para bhI vaha kevalI ke samAna hogaa| ' isa zAstra ke jJAtA ko phalAdeza karane ke pahale prazna karane vAle kI kyA pravRtti hai? prazna karane vAlA kisa avasthA meM rahakara prazna karatA hai ? isa ora vizeSa dhyAna rakhanA hotA hai| prazna karane vAlA prazna karane ke samaya apane kauna-kauna se aMgoM kA sparza karatA hai? vaha baiThakara prazna karatA hai yA khar3A rahakara prazna karatA hai ? rotA hai yA ha~satA hai ? vaha gira jAtA hai yA so jAtA hai ? vinIta hai yA avinIta? usakA AnA-jAnA, AliMgana - cuMbana ronA- vilApa karanA yA Akrandana karanA, dekhanA, bAta karanA ityAdi saba kriyAoM ko dekhanA hotA hai; prazna karane vAle ke sAtha kauna hai? kauna se phalAdi lekara AyA hai? usane kauna se AbhUSaNa pahane haiM? ityAdi viSaya kA bhI anuzIlana karanA hotA hai, usake bAda hI vaha phalAdeza karatA hai| vastutaH isa zAstra ke paripUrNa evaM atigaMbhIra adhyayana ke binA ekAeka phalAdeza karanA kisI ke lie bhI zakya nahIM hai| karanA, yadi koI vaijJAnika dRSTivAlA phalAdeza kI apekSA se isa zAstra kA adhyayana kareM to yaha grantha bahuta kImatI hai| anya dRSTiyoM kI apekSA bhI yaha grantha ati mahattva kA hai| isameM Ayurveda, vanaspatizAstra, prANIzAstra, mAnasazAstra, samAjazAstra Adi ke lie parama upayogI sAmagrI kA saMkalana huA hai| bhArata ke 1 aMgavijjA dekhiye pR. 265 Page #615 -------------------------------------------------------------------------- ________________ jaina vidhi-vidhAna sambandhI sAhitya kA bRhad itihAsa/585 sAMskRtika itihAsa premiyoM kI isa grantha me vipUla sAmagrI bharI par3I hai| prAkRta aura jaina prAkRta vyAkaraNajJoM ke liye bhI vipula sAmagrI kA saMcaya hai| yahA~ ullekhanIya hai ki isa aMgavidyA grantha kA mukhya sambandha manuSyoM ke aMga evaM unakI vividha kriyA ceSTAoM se hai| isa kAraNa isa grantha meM aMga evaM kriyAoM kA vizadarUpa meM varNana huA hai| granthakartA ne aMgoM ke AkAra-prakAra, varNa, tola, liMga, svabhAva Adi ko dhyAna meM rakhakara unako 270 vibhAgoM meM vibhakta kiyA hai|' manuSyoM kI vividha ceSTAe~, jaise ki baiThanA, Amarza, khar3A rahanA, dekhanA, ha~sanA, saMlApa, krandana, nirgamana, abhyutthAna Adi; ina ceSTAoM kA anekAneka bheda-prakAroM dvArA varNana kiyA gayA hai| sAtha meM manuSya ke jIvana meM hone vAlI anyAnya kriyA-ceSTAoM kA varNana evaM unake ekArthakoM kA bhI nirdeza isa grantha meM kiyA hai| isase sAmAnyatayA prAkRta vAGmaya meM jina kriyApadoM kA ullekha-saMgraha nahIM huA hai unakA saMgraha isa grantha meM vipulatA se huA hai, jo prAkRta bhASA kI samRddhi kI dRSTi se bar3e mahattva kA hai| sAMskRtika dRSTi se isa graMtha meM manuSya, tiryaca, pazu-pakSI, kSudrajantu, deva-devI aura vanaspati ke sAtha sambandha rakhane vAle kitane hI padArtha varNita haiN|' Azcarya kI bAta to yaha hai ki granthakAra ne isa zAstra meM etadviSayaka praNAlIkAnusAra vRkSa jAti aura unake aMga, sikke, bhAMDopakaraNa, bhojana, peyadravya, AbharaNa, vastra, Asana, Ayudha, Adi jaise jar3a evaM kSudracetana padArthoM ko bhI puM-strI-napuMsaka vibhAga meM vibhakta kiyA hai| isa grantha meM ina cIjoM ke nAma mAtra hI milate hoM, aisA nahIM hai kintu kaI cIjoM ke varNana aura unake ekArthaka bhI milate haiN| jina cIjoM ke nAmoM kA patA saMskRta-prAkRta koza Adi se na cale, aise nAmoM kA patA isa grantha ke sandarbho ko dekhane se cala jAtA hai| itanA hI nahIM isa graMtha meM zarIra ke aMga evaM manuSya-tiryaca-vanaspati, deva-devI vagairaha ke sAtha saMbaMdha rakhane vAle jina-jina padArthoM ke nAmoM kA saMgraha hai vaha tadviSayaka vidvAnoM ke lie atimahattvapUrNa saMgraha bana jAtA hai| isa grantha meM kucha aise zabdoM kA bhI prayoga huA hai; jaise AjIvaka, DupahAraka Adi jo saMzodhakoM ke lie mahattva ke haiN| aMgavidyAzAstra ke sATha adhyAyoM kA saMkSipta vivaraNa nimnalikhita hai - pahalA adhyAya kA nAma 'aMgotpatti' hai isameM aMgavidyA kI utpatti, aMgavidyA kA svarUpa evaM aMgavidyA prakIrNaka grantha ke adhyAyoM ke nAma diye haiN| dUsarA adhyAya 'aMgavijjA - dekhiye pariziSTa 4 2 vahI, dekhiye, pari. 3 3 vahI, dekhiye, pari. 4 Page #616 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 586/jyotiSa-nimitta-zakuna sambandhI sAhitya 'nijasaMstava' nAmaka hai| tIsarA 'ziSyopakhyAna' nAmaka adhyAya hai isameM aMgavidyAzAstra ko par3hane vAle ziSyoM kI yogyAyogyatA, unake guNa-doSa aura aMgazAstra paThana ke yogya-ayogya sthAnAdi kA varNana huA hai| cauthA 'aMgastava' nAmaka adhyAya hai isameM aMgavidyA kA mAhAtmya batAyA gayA hai| pA~cavAM 'maNistava' nAmaka adhyAya hai| chaThe adhyAya kA nAma 'AdhAraNa' hai isa adhyAya meM aMgavidyAzAstra gaMbhIra hokara prazna karane vAle ke prazna kA zravaNa evaM avadhAraNa kisa prakAra kareM, usakI vidhi batAyI gayI hai| sAtavA~ adhyAya 'vyAkaraNopadeza' nAmaka hai isameM aMgavidyAzAstrajJa gaMbhIra hokara kisa prakAra phalodaza kareM usakI vidhi kA varNana hai| AThavA~ 'bhUmikarma' adhyAya hai| isameM 30 paTala (avAntara prakAra) kahe gaye haiN| prAyaH sabhI paTaloM meM una-una ke nAmAnusAra phalAdeza karane kI vidhi kahI gaI haiM, jaise 'hasitavibhASA nAmaka paTala' meM caudaha prakAra se ha~sanA aura tadnusAra phalAdeza kI vidhi batAyI hai| yahI prakAra anya paTaloM meM bhI jAnanA caahiye| navamA~ 'aMgamaNI' nAmaka adhyAya hai isa adhyAya meM 270 dvAroM kA nirdeza huA hai sAtha hI tadviviSayaka phalAdeza vidhi bhI kahI gaI haiN| dazavA~ 'Agamana' adhyAya hai isameM Agamana viSayaka phalAdeza kI vidhi pratipAdita hai| isI prakAra gyArahavA~ pRSTa, bArahavA~ yoni, terahavA~ yonilakSaNa vyAkaraNa, caudahavA~ lobhadvAra, pandrahavA~ samAgamadvAra, solahavA~ prajAdvAra, satrahavA~ ArogyadvAra, aThArahavA~ jIvitadvAra, unnIsavA~ karmadvAra, bIsavA~ vRSTidvAra, ikkIsavA~ vijayadvAra, bAIsavA~ prazasta, teIsavA~ aprazasta, caubIsavA~ jAtivijaya, paccIsavA~ gotra, chabbIsavA~ nAma, sattAIsavA~ sthAna, aTThAIsavA~ karmayoni, unatIsavA~ nagaravijaya, tIsavA~ AbharaNayoni, igatIsavA~ vastrayoni, battIsavA~ dhAnyayoni, tetIsavA~yAnayoni, cautIsavA~ saMlApayoni, paiMtIsavA~ prajAvizuddhi, chattIsavA~ dohada, saiMtIsavA~ lakSaNa, ar3atIsavA~ vyaMjana, unacAlIsavA~ kanyAvAsana, cAlIsavA~ bhojana, ikatAlIsavA~ variyagaMDika, bayAlIsavA~ svapna, teMtAlIsavA~ pravAsa, cauvAlIsavA~ pravAsaaddhAkAla, paiMtAlIsavA~ praveza, chiyAlIsavA~ pravezana, saiMtAlIsavA~ yAtrA, ar3atAlIsavA~ jaya, unacAsavA~ parAjaya, pacAsavA~ upadruta, ikyAvanavA~ devatAvijaya, bAvanavA~ nakSatravijaya, trepanavA~ utpAta, caupanavA~ sArAsAra, pacapanavA~ nidhAna, chappanavA~ nivisUtra, sattAvanavA~ naSTakozaka, aTThAvanavA~ ciMtita, unasaThavA~ kAla aura sAThavA~ adhyAya pUrvamevavipAka evaM upapattivijaya ina do bhAgoM meM vibhakta hai| ye sabhI adhyAya prAyaH apane-apane nAma ke anusAra viSayoM kA vidhipUrvaka phalAdeza karane vAle haiN| kucha adhyAya taviSayaka vastu, vyakti, padArtha, Adi ke nAmoM kA savistRta nirUpaNa karane vAle haiN| Page #617 -------------------------------------------------------------------------- ________________ jaina vidhi-vidhAna sambandhI sAhitya kA bRhad itihAsa/587 isa aMgavidyAzAstra kI viSayavastu adhyayana karane se jJAta hotA hai ki yaha graMtha bhAratIya vAGmaya meM apane prakAra kA eka apUrva sA mahAkAya grantha hai| vizva vAGmaya meM itanA vizAla, itanA bahuAyAmI dUsarA eka bhI grantha adyApi paryanta dekhane meM nahIM AyA hai| phalAdeza viSayaka vidhi-vidhAna kA bhI yahI eka mAtra prAcIna grantha honA caahie| prastuta grantha kA pariziSTa bhAga bhI atisamRddha haiN| vaha navInatamarUpa se pA~ca bhAgoM meM vibhAjita hai| ina pariziSToM kI sAmagrI paThanIya haiN| aura vaha saMkSepa meM nimna haiM - pahalA pariziSTa- isa pariziSTa meM aMgavidyA ke sAtha sambandha rakhane vAle eka prAcIna 'aMgavidyA' viSayaka apUrNa grantha ko prakAzita kiyA hai| isa grantha kA Adi-anta na hone se yaha koI svatantra grantha hai yA kisI grantha kA aMza hai yaha nirNaya nahIM ho pAyA hai| dUsarA pariziSTa- isa pariziSTa meM aMgavidyAzAstra ke zabdoM kA akArAdi krama se koza diyA gayA hai, jisameM 'aMgavijjA' ke sAtha sambandha rakhane vAle saba viSayoM ke viziSTa evaM mahattva ke zabdoM kA saMgraha kiyA gayA hai| prAyogika dRSTi se jo zabda mahattva ke pratIta hue haiM inakA aura dezya zabdAdi kA bhI saMgraha isameM kiyA gayA hai| jina zabdoM ke arthAdi kA patA nahIM calA hai vahA~ praznacinha (?) rakhA hai| siddhasaMskRta prayogAdi kA bhI saMgraha kiyA hai| isa taraha bhASA evaM sAMskR tika dRSTi se isako mahardika banAne kA yathAzakya prayatna kiyA gayA hai| tIsarA pariziSTa- isa pariziSTa meM aMgavidyAzAstra meM prayukta kriyA rUpoM kA saMgraha hai| yaha saMgraha prAkRta bhASAvidoM ke lie bahumUlya khajAnArUpa hai| cauthA pariziSTa- isa pariziSTa meM manuSya ke aMgoM ke nAmoM kA saMgraha hai jisako saMpAdaka pravara ne aucityAnusAra tIna vibhAgoM meM vibhakta kiyA hai| pahale vibhAga meM sthAna nirdezapUrvaka akArAdi krama se aMgavidyAzAstra meM prayukta aMgoM ke saMgraha hai| dUsare vibhAga meM agaMvidyAzAstra praNetA ne manuSya ke aMgoM ke AkAra-prakArAdi ko lakSya meM rakhakara jina 270 dvAroM meM unako vibhakta kiyA hai una dvAroM ke nAmoM kA akArAdikrama se saMgraha hai| tIsare vibhAga meM granthakartA ne jisa dvAra meM jina aMgo kA samAveza kiyA hai, unakA yathAdvAra vibhAgataH saMgraha kiyA hai| pA~cavA pariziSTaisa pariziSTa meM aMgavidyAzAstra meM Ane vAle sAMskRtika nAmoM kA saMgraha hai| yaha saMgraha manuSya, tiryaMca, vanaspati va deva-devI vibhAga meM vibhakta hai| ye vibhAga bhI anekAneka vibhAga, upavibhAga, pravibhAga meM vibhakta kiye gaye haiN| sAMskRtika dRSTi se yaha pariziSTa saba pariziSToM meM bar3e mahattva kA hai| Page #618 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 588/jyotiSa-nimitta-zakuna sambandhI sAhitya isa pariziSTa ko dekhane se yaha patA calatA hai ki prAcInakAla meM apane bhArata meM varNa-jAti - gotra - sagapaNa sambandha vagairaha kisa prakAra ke hote the, logoM kI nAmakaraNa ke viSaya meM kyA paddhati thI, nagara- gA~va - prakArAdi kI racanA kisa DhaMga kI hotI thI, logoM kI AjIvikA kisa-kisa vyApAra se calatI thI, prajA meM kaise-kaise adhikAra aura Adhipatya kA vyavahAra thA, logoM kI vezavibhUSA alaMkArAdi viSayaka zauka kisa prakAra ke the, logoM ke khAdya-peya padArtha kisa-kisa prakAra ke the, lokasamUha meM kauna se utsava pravarttamAna the, logoM ko kaunase roga hote the ? aura inake atirikta bhI anya bahuta sI bAtoM kA parijJAna vidvadgaNa apane Apa hI kara sakate haiN| spaSTataH yaha grantha durlabha sAmagrI prastuta karatA hai| ArambhasiddhiH Arambhasiddhi nAmaka yaha grantha' saMskRta padya meM gumphita hai| isameM kula 413 zloka haiN| isakI racanA zrI udayaprabhasUri ne kI hai| isa grantha para zrIhemahaMsagaNi ne 'sudhIzrRMgAra' nAma kI vRtti racI hai vaha atyanta vistAra ke sAtha hai / yaha vRtti 5853 zloka parimANa hai| isa vRtti kI racanA karate samaya vRttikAra ne Avazyaka bRhadvRtti, gaNividyA, khaNDakhAdyabhASya, garur3apurANa, trailokyAprakAza, bhuvanadIpaka, muhUrttasAra, vivekavilAsa, sthAnAgaMsUtra, harSaprakAza Adi kaI granthoM ke uddharaNAdi diye haiN| isa kRti kA aparanAma vyavahAracaryA hai| isa grantha kA racanAkAla vikrama kI 15 vIM zatI mAnA gayA hai| vastutaH yaha grantha jaina jyotiSa ke vidhi-vidhAnoM se sambandhita hai| isameM jaina jyotiSa kI vipula sAmagrI kA saMcaya huA hai| isa grantha ke nAma se hI pratIta hotA hai ki isameM Adi se lekara anta taka jyotiSa kA sampUrNa viSaya samAviSTa honA cAhie arthAt Arambha - prArambha se lekara siddhi-pUrNAhUti taka pratipAdana karane vAlA grantha Arambha siddhi hai| jaina paramparA meM jyotiSa kA mahattvapUrNa sthAna zAstrasiddha hai| jaina darzana meM AgamasUtroM ko cAra anuyogoM meM bA~TA gayA hai- 1. dravyAnuyoga, 2. gaNitAnuyoga, 3. caraNakaraNAnuyoga aura 4. dhrmkthaanuyog| isameM gaNitAnuyoga do viSayoM meM vibhakta hai 1. bhUgola aura 2. khgol| khagola AkAza saMbaMdhI hotA hai| bhUgola se saMbaMdhita jambUdvIpaprajJapti, dvIpasAgaraprajJapti Adi sUtra haiM tathA khagola viSayaka candraprajJapti, 9 yaha grantha kA prakAzana zrI labdhisUrIzvara jaina granthamAlA - chANI (baDodarA ) se san 1642 meM huA hai| Page #619 -------------------------------------------------------------------------- ________________ jaina vidhi-vidhAna sambandhI sAhitya kA bRhad itihAsa/589 sUryaprajJapti Adi Agamagrantha hai| jaina darzana meM devoM ke cAra prakAra kahe haiM 1. bhavanapati, 2. vyaMtara, 3. jyotiSI aura 4. vaimaanik| unameM jyotiSI deva pA~ca prakAra ke mAne gaye haiM - sUrya, candra, graha, nakSatra aura taaraa| punaH jyotiSa cakra ke do prakAra varNita haiM 1. cara aura 2. sthir| ar3hAI dvIpa meM bhramaNa karane vAle jyotiSI devacara kahalAte haiM aura ar3hAI dvIpa se bAhara bhramaNa karane vAle jyotiSI deva acara kahalAte haiN| prastuta kRti meM cara jyotiSI devoM kI carcA hai| yahA~ ullekhanIya hai ki cAragati ke jIvoM meM mAtra manuSya ke lie hI muhUrta dekhA jAtA hai| jahA~ manuSya ke janma aura maraNa kI kriyA hotI ho vahA~ kAla kI gaNanA kA mukhya AdhAra cara jyotiSa cakra hai| isa varNana se spaSTa hotA hai ki jyotiSavidyA jaina paramparA kI apanI mUla aura prAcInatama dharohara hai| jaina AcAryoM ne jyotiSakalA sambandhI kaI grantha likhe haiM unameM muhUrttamArtaNDa, muharttacintAmaNI Adi pramukha haiN| unhIM kRtiyoM meM AraMbhasiddhi grantha eka viziSTa koTi kA hai| isameM muhUrta saMbaMdhI sUkSma evaM prAmANika vicAra kiyA gayA hai| isa grantha meM kucha Avazyaka aura upayogI aise viSaya bhI carcita kiye gaye haiM jo anya granthoM meM anupalabdha haiN| - isa grantha ke prArambha meM maMgalAcaraNa karate hue jo pUjane yogya haiM una sabhI ko namaskAra kiyA gayA hai tathA sabhI jIvoM ke kalyANa ke lie Arambhasiddhi nAmaka yaha grantha nirvighna pUrvaka sampanna hoM, aisI prArthanA kI gaI hai| tadanantara prastuta grantha meM pratipAdya gyAraha dvAroM kA nAmollekha kiyA gayA hai - 1. tithi, 2. vAra, 3. nakSatra, 4. yoga, 5. rAzi, 6. grahagamana (gocara), 7. kArya, 8. gamana, 6. vAstu, 10. vizeSa lagna aura 11. mizrA inakA saMkSipta varNana nimnokta haiM - prathama dvAra meM 'tithi' se sambandhita carcA kI gaI hai| usameM nandA, bhadrA, jayA, riktA, pUrNA ina tithiyoM ke nAma diye gaye haiN| hIna, madhyamAdi tithiyoM kA vicAra kiyA gayA hai| kSaya evaM vRddhi tithi, dagdhA tithi, krUrakAnta tithi, bhadrAsvarUpa ityAdi para bhI vicAra kiyA gayA hai| dvitIya dvAra 'vAra' se sambandhita hai| isameM dina kI vRddhi-hAni kA mAna, prativAra meM karane yogya ucita kArya, prativAra ke caubIsa horA, kuliza vicAra, siddhachAyA vicAra Adi kA nirUpaNa huA hai| tRtIya dvAra meM 'nakSatra' viSayaka pratipAdana hai| isameM mukhya rUpa se nakSatrapAda, nakSatroM kI tArA, nakSatroM kI saMjJA, nakSatra svarUpa, nakSatrasthiti Adi kA varNana kiyA gayA hai| caturtha dvAra meM 'yoga' batalAye gaye haiM yahA~ yoga se Page #620 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 590/jyotiSa-nimitta-zakuna sambandhI sAhitya matalaba siddhiyoga, amRtayoga, rAjayoga Adi se haiN| isameM vAra sambandhI zubha-azubha yoga aura nakSatrasambandhI zubha-azubha yoga vistAra se kahe gaye haiN| isake sAtha hI lagna-tithi- nakSatra gaMDAnta kA vicAra kiyA gayA hai| AnandAdi yoga kA cakra diyA gayA hai| ekArgalayoga, grahavedha, vedhaphala, latA, pAta Adi para bhI vicAra kiyA gayA hai| paMcama dvAra meM meSAdi bAraha rAziyoM kA ullekha huA hai| isake sAtha grahoM ke U~ca-nIca kA vicAra, grahoM kI rAzi, sthiti evaM mAna, rAzi sambandhI bAraha bhAva, rAziyoM ke SaDvarga, grahoM ke mitra-zatru kA vicAra bhI kiyA gayA hai| SaSThama dvAra 'gocara' viSaya kA pratipAdana karatA hai| yahA~ gocara zabda se tAtparya hai- pUrva-pUrva kI rAziyoM se uttara-uttara kI rAziyoM meM grahoM kA saMcaraNa krnaa| isa dvAra meM grahagocara ke zubhAzubha phala kahe gaye haiN| grahagocara se bArahabhAvoM ke sukha-dukhAdi kahe gaye haiN| candrabala, tArAbala, aSTavarga, rAzisthagrahaphala samaya, pratikUla grahabala kI zAnti ke upAya bhI nirupita hai| saptamadvAra 'kArya' nAma se sambodhita hai| yahA~ kArya kA artha hai- vidyA, vyApAra, praveza, prasthAna, pratiSThA, dIkSA Adi kA prArambha krnaa| isa dvAra meM puSyabala, mUlA-AzleSA nakSatra kA phala, guru-ziSya ke nAr3I-nakSatra kA zubhAzubha phala, guru-ziSyAdi kA tArA vicAra, karNavedha-kSaurakarma-upanayanakarma-navInavastra paridhAna karane yogya zubhAzubha dina batAye gaye haiN| aSTama dvAra gamana yAtrA vidhi se sambandhita hai| isameM yAtrA kI dinazaddhi, yAtrA ke yogya nakSatrAdi, yAtrA ke sambandha meM yoginI, kAlapAza, vatsaphala, zakunabala, aniSTa lagna, horA, zubhAzubha grahasthAna, dazApati, vakrI-mArgI, saumya-asaumya zubhAzubha yoga, karaNavidhi ityAdi viSayoM kA sahetu vivecana kiyA gayA hai| navama dvAra meM 'vAstuvidhi' kA pratipAdana hai| dazama dvAra 'vilagna' (usa dina kI udita rAzi) se sambandhita hai| isa dvAra meM kahA gayA hai ki vivAha, dIkSA, pratiSThA Adi meM usa dina kI udita rAzi vAlA lagna grahaNa karanA chiye| isameM niSedhita lagna, grahoM ke udaya-asta dina kI saMkhyA, varSa-mAsAdi kI zuddhi para vizeSa carcA kI gaI hai| ekAdaza dvAra 'mizra' nAma kA hai| isameM nirdeza hai ki dIkSA, pratiSThAdi ke lagna meM candrabala avazya dekhanA caahie| usa candrabala meM 1. rAzigocara, 2. navAMzagocara, 3. aSTa- vargazuddhi, 4. zubhatArA, 5. zubhAvasthA, 6.vAmavedha, 7.zukletara pakSa prArambha, 8. mitrAdhimitragRhasthiti, 6. saumyagRhasthiti, 10.mitrAdhimitrAMzasthiti, 11.saumyAMzasthiti, 12.mitrAdhimitragrahayuti,13. saumyagrahayuti, 14. mitrAdhimitragrahadRSTi, 15. saumyagrahadRSTi ina viSayoM para vicAra karanA caahie| Page #621 -------------------------------------------------------------------------- ________________ jaina vidhi-vidhAna sambandhI sAhitya kA bRhad itihAsa /591 isa dvAra meM yaha bhI ullikhita hai ki dIkSA - pratiSThAdi meM janmamAsa kA nakSatra tyAga karanA caahie| dIkSAdi meM kauna se dina tyAjya hote haiM? pratiSThAdi ke lie kauna se nakSatra grAhya hote haiM ? sabhI kAryoM meM kauna se lagna tyAjya haiM ? dIkSA lagna meM kaunase graha zubha hote haiM ? nRpAbhiSeka ke samaya nakSatra aura grahavyavasthA kaisI honI cAhiye ? ityAdi / isa grantha kA samagra avalokana karane se pratIta hotA hai ki yaha jaina jyotiSa kA akSaya bhaNDAra rUpa hai| isameM zubha-azubha yoga kaise banate hai ? kaunasA nakSatra kisakA saMjJAvAcaka hai ? grahagocara kI zubhAzubha sthiti kaisI hotI hai ? bAraha bhAvoM kA vicAra kisa prakAra karanA cAhie ityAdi kaI prakAra kI vidhiyoM se viSaya ko spaSTa kiyA gayA hai| isa kRti kI TIkA avazya hI paThanIya hai| yaha TIkA vi.saM. 1514 meM, zuklAdUja ke sAtha guruvAra ke dina AzApalli nagara meM racI gaI thii| isa grantha meM kaI prakAra ke koSThaka bhI diye gaye haiM jo durUha viSaya ko suspaSTa karate haiN| isameM gyAraha dvAroM ko pA~ca vimarza meM vibhakta kiyA hai| vizeSa - hameM AraMbhasiddhi' nAmaka eka kRti aura dekhane ko milI hai| yaha kRti haribhadrasUri racita 'lagnazuddhiprakaraNa' aura ratnazekharasUri viracita 'dinazuddhiprakaraNa' ke sAtha hai| isameM AraMbhasiddhi grantha ko pA~ca vimarzo evaM gyAraha dvAroM meM vibhakta kiyA gayA hai| isa kRti kA racanAkAla 13 vIM zatI mAnA hai| isameM mUla grantha kA gujarAtI bhASAntara diyA gayA hai| ukta donoM prakaraNa prAkRta padya meM haiN| lagnazuddhi prakaraNa 133 gAthAoM meM nibaddha hai aura dinazuddhi prakaraNa 144 gAthAoM meM gumphita hai| lagnazuddhi nAmaka prakaraNa meM sAmAnyataH gocarazuddhi, dinazuddhi aura lagnazuddhi ina tInoM dvAroM para vicAra kiyA gayA hai| gocarazuddhi nAmaka prathama dvAra meM lagna zabda kA artha aura caMdra, guru, ravi evaM tArAoM kI zuddhi Adi para vizeSa prakAza DAlA gayA hai / dinazuddhi nAmaka dUsare dvAra meM mAsa, vAra, tithi, nakSatra, yoga, karaNa Adi dasa dvAroM ke nAma kahe gaye haiM tathA ina mAsa, vAra Adi kI zuddhi kA varNana kiyA gayA hai| latAdoSa, pAtadoSa, ekArgaladoSa, sandhyAgata Adi varjya nakSatra kA bhI ullekha huA hai| lagnazuddhi nAmaka tIsare dvAra meM lagnazuddhi ke prakAra, lagna ke sthAna, udayAsta zuddhi, grahoM kI dRSTi, dIkSA-pratiSThA-sUripada-rAjyAbhiSeka - vivAhAdi se sambandhita zubhAzubha grahoM kA kathana, saumya tathA krUragraha, zubhazakuna ityAdi kA pratipAdana huA hai| 1 yaha grantha 'sarasvatI pustaka bhaMDAra, ratanapola, hAthIkhAnA, ahamadAbAda' se vi.saM. 2045 meM prakAzita huA hai| Page #622 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 592/jyotiSa-nimitta-zakuna sambandhI sAhitya dinazuddhi nAmaka prakaraNa meM vAra, tithi, nakSatra, yoga, yoginI, lagna, Adi kA savistAra varNana huA hai| unameM prasthAna, praveza, dIkSA, loca, pratimApraveza, vidyAraMbha, nUtana pAtra kA upayoga, pratiSThA muhUrta Adi kRtyoM meM kaunasA dina, vAra, nakSatra, lagna, caMdrabalAdi zubha aura azubha hote hai? mRtAdi kArya meM kauna se nakSatra varNya haiM? pratimA kA nAma rakhane kI vidhi, karNavedha tathA rAjA ke darzana karane ke nakSatra, khoyI huI vastu punaH milane ke nakSatra Adi para vizeSa prakAza DAlA gayA hai| jaina jyotiSa kA prArambhika evaM zAstravihita jJAnArjana karane kI dRSTi se ye donoM kRtiyA~ bahumUlya siddha huI haiN| uvassuidAra (upazrutidvAra) yaha tIna patroM kI prAkRta bhASA kI kRti pATana ke jaina bhaMDAra meM hai| isake kartA ajJAta hai| isameM sune gaye zabdoM ke AdhAra para zubhAzubha phala kahane kA varNana hai| udayadIpikA yaha grantha upAdhyAya meghavijayajI ne vi.saM. 1752 meM madanasiMha zrAvaka ke lie racA thaa| isameM jyotiSa saMbaMdhI praznoM aura unake uttaroM kA varNana hai| yaha grantha aprakAzita hai| ustaralAvayaMtra isakI racanA vaDagacchIya vinayasundara muni ke ziSya muni megharatna ne kI hai| yaha kRti vi.saM. 1550 ke karIba racI gaI hai| isameM 38 zloka haiN| yaha kR ti khagolazAstriyoM ke liye upayogI viSayoM para prakAza DAlatI hai| isameM akSAMza aura rekhAMza kA jJAna prApta karane kI vidhi batAyI gaI hai aura isake lie eka upayogI yaMtra diyA gayA hai| isa yaMtra ke dvArA natAMza aura unnatAMza kA vedha karane kI bhI sahAyatA lI jAtI hai| isase kAla kA parijJAna bhI hotA hai|' TIkA - isa laghu kRti para svopajJa TIkA bhI racI gaI hai| karaNarAja isa grantha ke racayitA rudrapallIgacchIya jinasundarasUri ke ziSya munisundara hai| isakA racanAkAla vi.saM.1655 hai| yaha grantha dasa adhyAyoM meM vibhakta hai 1. ' yaha grantha aprakAzita hai paraMtu isakA paricaya zrI agaracanda nAhaTA ne 'ustaralAva-yantrasambandhI eka mahattvapUrNa jaina grantha' zIrSaka se 'jaina satyaprakAza' meM chapavAyA hai| Page #623 -------------------------------------------------------------------------- ________________ jaina vidhi-vidhAna sambandhI sAhitya kA bRhad itihAsa / 593 grahamadhyama- sAdhana, 2. grahaspaTIkaraNa, 3. praznasAdhaka, 4. candra grahaNa sAdhana, 5. sUryasAdhaka, 6 . truTita hone se viSaya jJAta nahIM hotA hai, 7. udayAsta, 8. grahayuddhanakSatrasamAgama, 6. pAtAvyaya, 10. nimizaka (?) anta meM prazasti vivaraNa hai| ' karaNakutUhala- TIkA isakI racanA vi. saM. 1240 ke AsapAsa bhAskarAcArya ne kI hai| unakA yaha grantha karaNa viSayaka hai| isa grantha meM nimnokta dasa adhikAra haiM- 1. madhyama, 2. spaSTa, 3. triprazna, 4. candra grahaNa, 5. sUrya grahaNa, 6. udayAsta, 7. zrRMgonnati, 8. grahayuti, 6. pAta aura 10. grahaNasaMbhava / isameM kula 136 padya haiN| isa grantha para soDhala, nArmadAtmaja padmanAbha, zaMkara kavi Adi kI TIkAe~ haiN| isake sivAya aMcalagacchIya muni harSaratna ke ziSya muni sumatiharSa muni ne vi. saM. 1675 meM 'gaNakakumudakaumadI' nAmaka TIkA racI hai| isa TIkA kA granthAgra 1850 zloka haiN| 2 kevalajJAnahorA isake karttA digambara jainAcArya candrasena hai| inhoMne yaha racanA tIna-cAra hajAra zloka - parimANa meM racI hai| isameM horA viSayaka nirUpaNa huA hai| isa grantha ke Arambha meM horA ke kaI artha kahe haiM 1. horA yAni r3hAI ghaTI yA eka ghaNTA, 2. eka rAzi yA lagna kA ardhabhAga, 3. janmakuNDalI, 4. janmakuNDalI ke anusAra bhaviSya kahane kI vidyA arthAt janmakuNDalI kA phala batAne vAlA zAstra / vastutaH yaha zAstra lagna ke AdhAra para zubha-azubha phaloM kA nirdeza karatA hai / prastuta grantha meM jyotiSa vidhi-vidhAna sambandhI hemaprakaraNa, dAmyaprakaraNa, zilAprakaraNa, mRttikAprakaraNa, vRkSaprakaraNa, karpAsa - gulma-va - valkAla- tRNa-ra - romacarma-paTaprakaraNa, saMkhyAprakaraNa, naSTadravyaprakaraNa, nirvAhaprakaraNa, apatyaprakaraNa, lAbhAlAbhaprakaraNa, svara- prakaraNa, svapanaprakaraNa, vAstuvidyAprakaraNa, bhojanaprakaraNa, dehalohadIkSAprakaraNa, aMjanavidyA prakaraNa, viSavidyAprakaraNa Adi aneka prakaraNa haiN| isa jyotiSa para karnATaka pradeza kA kAphI prabhAva rahA huA hai| spaSTIkaraNa ke lie bIca-bIca meM kannar3a bhASA kA bhI prayoga kiyA gayA hai| yaha kRti aprakAzita hai| gaNivijjApaiNNayaM - (gaNividyAprakIrNaka) " isakI 7 patroM kI apUrNa prati anUpa saMskRta lAyabrerI, bIkAnera meM hai / 2 yahI TIkA - grantha mUla ke sAtha veMkaTezvara presa, baMbaI se prakAzita huA hai| Page #624 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 594 / jyotiSa-nimitta zakuna sambandhI sAhitya 'gaNividyA' nAmaka yaha kRti prAkRta padya meM nibaddha hai aura isameM kula 86 gAthAe~ haiN|' yaha kRti nimitta zAstra viSayaka vidhi-vidhAnoM se sambandhita hai| prastuta grantha ke maMgalAcaraNa meM spaSTa rUpa se nirdeza kiyA gayA hai ki jinabhASita pravacana zAstra meM jisa prakAra se graha, nakSatra, muhUrta, karaNa Adi kI balAbala vidhi kahI gayI hai tadanusAra inakA varNana karane kI pratijJA abhivyakta hai / granthakAra ne anta meM bhI 'anuyoga ke jJAyaka suvihitoM ke dvArA balAbala vidhi kahI gayI hai' aisA ullekha kiyA hai| isase yaha spaSTa hotA hai ki yaha kRti mUlataH vidhi - vidhAnaparaka hai| dUsarI bAta isase yaha bhI phalita hotI hai, ki isa grantha ke karttA jaina Agama sAhitya ke adhyetA hai aura usI jJAna ke AdhAra para unhoMne isa grantha kI racanA kI hai| pratijJA vAkya se yaha bhI spaSTa ho jAtA hai ki prastuta kRti mAtra saMkalana nahIM hokara kisI vyakti vizeSa kI racanA hai kintu sampUrNa grantha meM kahIM bhI granthakarttA ne apanA nAmollekha nahIM kiyA hai| phira bhI itanA avazya kaha sakate haiM ki yaha grantha kisI bahuzruta sthavira kI hI racanA hai| isa grantha ke racanAkAla kA spaSTIkaraNa nandIsUtra Adi granthoM se hotA hai| nandIsUtra evaM pAkSikasUtra meM isa grantha kA nAmollekha honA spaSTa rUpa se yaha batAtA hai ki isakI racanA vikrama kI pA~cavI zatAbdI ke pUrva huI hai| gaNividyA kI vyAkhyA karate hue likhA gayA hai ki samasta bAla-vRddha muniyoM kA samUhagaNa kahalAtA hai aura jo aise gaNa kA svAmI ho, vaha gaNI kahalAtA hai| vidyA kA artha hotA hai jJAna arthAt jisa graMtha meM dIkSA sAmAyika cAritra kA AropaNa, mahAvrata sthApana, zruta saMbaMdhita upadeza, samuddeza, anujJApana, gaNa kA AropaNa, nirgama-praveza Adi vidhi-vidhAnoM se sambandhita tithi, karaNa, nakSatra, muhUrtta evaM yoga kA nirdeza ho, vaha gaNividyA hai| 2 prastuta kRti meM jyotiSa ko lekara nau viSayoM kA vidhivat nirUpaNa huA - 9 (ka) tandulavaicArika, gaNividyA, maraNasamAdhi, AturapratyAkhyAna, mahApratyAkhyAna, saMstAraka, vIrastava, catuHzaraNa, bhaktaparijJA, Adi ye mUla prakIrNaka 'paiNNayasuttAI' bhA. 1 meM prakAzita haiN| yaha grantha vi.saM. 2040 meM 'zrI mahAvIra jaina vidyAlaya, muMbaI' se prakAzita huA hai| = (kha) 1. catuHzaraNa, 2. AturapratyAkhyAna, 3. mahApratyAkhyAna, 4. bhaktaparijJA, 5. taMdulavaicArika, 6. saMstAraka, 7. gacchAcAra, 8. gaNividyA, 6. devendrastava, 10. maraNasamAdhi ye prakIrNaka saMskRta chAyA ke sAtha pratAkAra rUpa meM 'Agamodaya samiti' se prakAzita hai| 2 nandisUtra cUrNi sahita - uddhRta gaNividyA prakIrNaka- hindI anuvAda, prastAvanA pR. 6 Page #625 -------------------------------------------------------------------------- ________________ jaina vidhi-vidhAna sambandhI sAhitya kA bRhad itihAsa/595 hai| isameM yaha batAyA gayA hai ki kaunasA vidhAna kaba aura kisa muhUrta meM karanA caahie| isameM muhUrta sambandhI vidhi kA pradhAnatA ke sAtha pratipAdana huA hai| gaNividyA ke nau dvAroM kA saMkSipta vivaraNa isa prakAra hai - 1. tithidvAra - candramA kI eka kalA ko tithi mAnA gayA hai| isakA nirNaya candra evaM sUrya ke aMtarAzoM ke AdhAra para kiyA jAtA hai| amAvasyA ke bAda pratipadA se lekara pUrNimA taka kI tithiyA~ zukla pakSa kI evaM pUrNimA ke bAda pratipadA se lekara amAvasyA taka kI tithiyA~ kRSNa pakSa kI hotI haiN| gaNividyA meM ina donoM pakSoM kI 15-15 tithiyoM kA varNana kiyA gayA hai| __ ina tithiyoM kA nAmakaraNa nandA, bhadrA, vijayA, riktA, pUrNA Adi rUpoM meM kiyA gayA hai| zramaNoM ke lie yaha kahA gayA haiM ki vaha nandA, jayA evaM pUrNA saMjJaka tithiyoM meM zaikSa ko dIkSita na kreN| nandA evaM bhadrA tithiyoM meM navIna vastra dhAraNa kareM evaM pUrNA tithi meM anazana kreN| 2. nakSatradvAra - tAroM ke samudAya ko nakSatra kahate haiN| ina tArA-samUhoM se AkAza meM azva, hAthI, sarpa, Adi kI AkRtiyA~ banatI haiN| isI AdhAra para nakSatroM kA nAmakaraNa kiyA gayA hai| AkAza maMDala meM grahoM kI dUrI nakSatroM se jJAta kI jAtI hai| jyotiSa zAstroM meM 27 nakSatra mAne gaye haiN| abhijit ko 28 vA~ nakSatra mAnA gayA hai| isameM meM saMdhyAgata, viDvera, ravigata, vilambita, rAhuhata, saMgraha evaM grahabhinna ina sAta nakSatroM ke nAma bhI diye gaye haiN| isake sAtha hI isameM upasthApanA (baDIdIkSA) yogya, gaNi yogya, vAcaka yogya, pratimA dhAraNa karane yogya evaM guru kI sevA tathA pUjA karane yogya nakSatroM kI bhI carcA kI gaI hai| 3. karaNa dvAra - tithi ke Adhe bhAga ko karaNa kahate haiN| eka tithi ke do karaNa hote haiN| gaNividyA meM gyAraha karaNoM kA ullekha milatA hai| yahA~ para batAyA gayA hai ki bava, bAlava, kAlava, vaNija nAga evaM catuSpada karaNa meM pravrajyA denI caahie| bava nAmaka karaNa meM, vratopasthApana evaM gaNi, vAcaka Adi pada pradAna karane caahie| zakuni evaM viSTikaraNa pAdopagamana saMthAre ke lie zubha mAne gaye haiN| 4. grahadivasadvAra - jisa dina kI prathama horA kA jo gRhasvAmI hotA hai usa dina usI graha ke nAma kA vAra athavA divasa rahatA hai| vAra sAta hote haiM - ravi, soma, maMgala, budha, guru, zukra evaM shni| gaNividyA meM kahA gayA hai ki guru, zukra evaM somavAra ko dIkSA evaM vratoM meM sthApanA karanI cAhie aura gaNi, vAcaka Adi pada pradAna karane caahie| ravi, maMgala evaM zani saMyamasAdhanA evaM pAdopagamana Adi samAdhimaraNa kA kriyAoM ke lie zubha hai| Page #626 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 596/jyotiSa-nimitta-zakuna sambandhI sAhitya 5. muhUrtadvAra - tIsa muhUrta kA eka dina rAta hotA hai| tIsa muhUttoM meM pandraha muhUrta dina ke aura pandraha muhUrta rAtri ke hote haiN| gaNividyA meM dina ke 15 muhUttoM ke nAma evaM kucha rAtri ke muhUttoM ke nAma batAye gaye haiM, parantu rAtri meM kisI bhI kArya ko karane kA ullekha prApta nahIM hotA hai| isameM kahA gayA haiM ki mitra, nandA, susthita, abhijita, candra, varuNa, agniveza, IzAna, Ananda evaM vijaya ina muhUttoM meM zaikSa ko upasthApita (mahAvratoM meM dIkSita) aura gaNi evaM vAcaka pada pradAna kreN| brahma, valaya, vAyu, vRSabha tathA varuNa muhUrta meM anazana, pAdopagamana evaM samAdhimaraNa grahaNa kreN| 6. zakunabaladvAra - pratyeka kArya ko karane ke pUrva ghaTita hone vAle zubhattva yA azubhattva kA vicAra karanA zakuna kahalAtA hai| grantha meM batAyA gayA hai ki pulliMga nAma vAle zakunoM meM zaikSa ko dIkSA pradAna kreN| strI nAma vAle zakunoM meM samAdhimaraNa grahaNa kareM, napuMsaka nAma vAle zakunoM meM sabhI zubha kAryoM kA tyAga kareM evaM mizrita nimittoM (zakunoM) meM sabhI ArambhoM kA tyAga kreN| 7. lagnabaladvAra - lagna kA artha hai- vaha kSaNa jisameM sUrya kA praveza kisI rAzi vizeSa meM hotA ho| lagna ke AdhAra para kisI kArya ke zubha-azubha phala kA vicAra karanA lagna zAstra kahA jAtA hai| prastuta grantha meM asthira rAziyoM vAle lagnoM meM zaikSa ko dIkSA pradAna karanA, sthira rAziyoM vAle lagnoM meM vrata kI upasthApanA karanA, ekAvatArI lagnoM meM svAdhyAya evaM horA lagnoM meM zaikSa ko dIkSA pradAna karane kA nirdeza kiyA hai| isameM yaha bhI batAyA hai ki saumya lagnoM meM saMyamAcaraNa evaM krUra lagnoM meM upavAsa Adi karanA caahie| rAhu evaM ketu vAle lagnoM meM sarvakArya tyAga karane caahie| 8. nimittabaladvAra - bhaviSya Adi jAnane ke eka prakAra ko nimitta kahA gayA hai| kAryoM ko sampAdita karane ke lie nimitta para bhI vicAra karanA Avazyaka hotA hai| yahA~ para puruSa nAma vAle nimittoM meM puruSa dIkSA grahaNa kareM evaM strI nAma vAle nimittoM meM strI dIkSA grahaNa kareM, aisA kahA gayA hai| napuMsaka saMjJA vAle nimittoM meM karane yogya kRta-akRta kAryoM kA bhI vivecana kiyA gayA hai| grantha kI aMtima gAthAoM meM balAbala vidhi para vicAra karate hue kahA hai ki divasoM se tithi balavAna hotI hai, tithiyoM se nakSatra balavAna hote haiM, nakSatroM se karaNa aura karaNoM se graha balavAna hote haiM, grahoM se muhUrta, muhUttoM se zakuna, zakunoM se lagna aura lagnoM se nimitta balavAna hote haiN| gaNasAraNI isa jyotiSa vidhAna viSayaka grantha kI racanA pArzvacandragacchIya Page #627 -------------------------------------------------------------------------- ________________ jaina vidhi-vidhAna sambandhI sAhitya kA bRhad itihAsa/597 munijagaccandra ke ziSya muni lakSmIcandra ne vi.saM. 1760 meM kI hai| isa grantha meM tithidhruvAMka, aMtarAMkI, tithikendracakra, nakSatradhruvAMka, nakSatracakra, yogakendracakra, tithisAraNI, tithi-kendra, ghaTI aMzaphala, nakSatraphala sAraNI, nakSatrakendraphala, yogagaNakoSThaka Adi viSaya nirupita haiN| gaNaharahorA (gaNadhara horA) yaha kRti kisI ajJAta vidvAna ne racI hai| isameM 26 gAthAe~ hai| isa graMtha ke maMgalAcaraNa meM 'namiUNa iMdabhUiM' kA ullekha hone se yaha kisI jainAcArya kI racanA pratIta hotI hai| isameM jyotiSaviSayaka horA saMbaMdhI vicAra hai| isakI tIna patroM kI eka prati pATana ke jaina bhaMDAra meM hai| grahalAghava-TIkA grahalAghava kI racanA gaNeza nAmaka vidvAna ne kI hai| ve bahuta bar3e jyotiSI the| yaha racanA 16 vIM zatI ke Asa-pAsa kI hai| yaha TIkA grantha caudaha adhikAroM meM vibhakta hai - 1. madhyamAdhikAra, 2. spaSTAdhikAra, 3. paMcatArAdhikAra, 4. triprazna, 5. candragrahaNa, 6. sUryagrahaNa, 7. mAsagrahaNa, 8. sthUlagrahasAdhana 6. udayAsta, 10. chAyA, 11. nakSatra-chAyA 12. zrRMgonnati, 13. grahayuti aura 14. mhaapaat| isameM saba milAkara 187 zloka haiN| isa grantha para cAritrasAgara ke ziSya yazasvatsAgara ne vi.saM. 1760 meM TIkA racI hai| candraprajJapti yaha jaina AgamoM kA sAtavA~ upAMgasatra hai| malayagiri ne isa para TIkA racI hai| zrI amolaka RSijI ne isakA hindI anuvAda kiyA hai, jo haidarAbAda se prakAzita huA hai| vartamAna meM upalabdha candraprajJaptisUtra aura sUryaprajJaptisUtra kA viSaya lagabhaga samAna hai| ataH sUryaprajJaptisUtra ke samAna hI isa grantha kA vivaraNa samajhanA caahie| caturvizikodvAra isa jyotiSa grantha ke kartA kAsahRdagacchIya muni naracandra upAdhyAya hai| unhoMne isa kRti ke prathama zloka meM hI grantha kA uddezya prastuta kara diyA hai| yaha sataraha zlokoM kI laghukRti hai| isameM horAdyAnayana, sarvalagnagrahabala, praznayoga, jayAjayapRcchA, rogapRcchA Adi viSayoM kI carcA huI hai| yaha grantha atyanta gUr3ha Page #628 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 598 / jyotiSa - nimitta zakuna sambandhI sAhitya aura rahasyapUrNa hai| yaha kRti aprakAzita hai / ' avacUri- isa grantha para svopajJa avacUri likhI gaI hai| camatkAracintAmaNi- TIkA yaha racanA rAjarSi bhaTTa kI hai| isameM muhUrta aura jAtaka donoM aMgoM ke viSaya meM upayogI bAtoM kA varNana kiyA gayA hai| isa grantha para kharataragacchIya muni puNyaharSa ke ziSya muni abhayakuzala ne lagabhaga vi.saM. 1737 meM bAlAvabodhinI vRtti racI hai| muni matisAgara ne vi.saM. meM isa grantha para 'TabA' kI racanA kI hai| chAyAdAra isakI racanA ajJAta nAmaka vidvAna ne kI hai| yaha prAkRta ke 123 padyoM meM racita hai| isake do patroM kI prati pATana ke jaina bhaMDAra meM hai| isameM chAyA ke AdhAra para zubha-azubha phaloM kA vicAra kiyA gayA hai| chIMka - vicAra yaha racanA ajJAta karttA kI hai| isakI bhASA prAkRta hai| isameM chIMka ke zubha - azubha phaloM ke bAre meM varNana haiN| isakI prati pATana ke bhaMDAra meM hai / janmasamudra isa grantha ke karttA upAdhyAya naracandra haiN| ye kAsahRdagacchIya zrI udyotanasUri ke praziSya evaM siMhasUri ke ziSya the| isakI racanA vi.saM. 1323 meM huI hai| yaha jyotiSa vidhAna viSaya lAkSaNika grantha hai| isameM ATha vibhAga hai 1. garbhasaMbhavAdi lakSaNa,2. janmapratyayalakSaNa, 3. riSTayogatamaMgalakSaNa, 4. nirvANalakSaNa, 5. dravyopArjanarAjayoga lakSaNa, 6. bAlasvarUpalakSaNa, 7. strIjAtakasvarUpalakSaNa, 8. nAmasAdiyoga-dIkSAvasthA - yuryogalakSaNa isameM lagna aura candramA se samasta phaloM kA vicAra kiyA gayA hai| jAtaka ke lie yaha atyaMta upayogI grantha hai / ' 2 TIkA isa grantha para 'ber3AjAtaka' nAmaka svopajJa vRtti racI gaI hai| yaha vRtti 1050 zloka pramANa hai / inake jyotiSa viSayaka aneka grantha upalabdha hote haiN| 1 - isakI 1 prati ahamadAbAda ke lA. da.bhA.saM. vidyAmaMdira meM hai| 2 yaha kRti aprakAzita hai| isakI 7 patroM kI hastalikhita prati lA. da. bhA. saM. vidyAmaMdira ahamadAbAda meM hai| Page #629 -------------------------------------------------------------------------- ________________ janmapradIpazAstra isa grantha ke karttA evaM grantha kA racanAkAla ajJAta hai| isameM kuNDalI ke 12 bhuvanoM ke lagneza ke bAre meM carcA kI gaI hai| yaha grantha padya meM hai / ' janmapatrI - paddhati jaina vidhi-vidhAna sambandhI sAhitya kA bRhad itihAsa / 599 isa grantha kI racanA nAgorI tapAgacchIya zrI harSakIrtisUri ne vi.saM. 1660 meM kI hai| isa grantha kI saMkalanA sArAvalI, zrIpatipaddhati Adi vikhyAta granthoM ke AdhAra se kI gaI hai| isameM janmapatrI banAne kI rIti, graha, nakSatra, vAra, dazA Adi ke phala batAye gaye haiN| 2 janmapatrI - paddhati isakI racanA kharataragacchIya muni kalyANanidhAna ke ziSya labdhicandragaNi ne vi.saM. 1751 meM kI hai| yaha eka vyavahAropayogI jyotiSa grantha hai| isa grantha meM iSTakAla, bhayAta, bhaMbhoga, lagna aura navagrahoM kA spaSTIkaraNa karane kI vidhi batAyI gaI hai| sAtha hI isameM janmapatrI ke sAmAnya phaloM kA varNana kiyA gayA hai| yaha grantha aprakAzita hai| janmapatrI - paddhati yaha grantha muni mahimodaya ne vi.saM. 1721 meM racA hai| isakI racanA gadya meM hai| isameM sAraNI, graha, nakSatra, vAra Adi ke phala batAye gaye hai| 3 jayapAhur3a yaha eka nimittazAstra kA grantha hai| isake karttA kA nAma ajJAta hai| ise jinabhASita kahA gayA hai| yaha racanA IsA kI 10 vIM zatAbdI ke pUrva kI mAnI gaI hai| yaha kRti prAkRta meM hai / isameM 378 gAthAe~ haiM yaha grantha atIta, anAgata Adi se sambandhita naSTa, muSTi, ciMtA, vikalpa Adi atizayoM kA bodha karAtA hai| isase lAbha - alAbha kA jJAna prApta hotA hai| jinameM saMkaTa - vikaTa prakaraNa, manuSyaprakaraNa, pakSIprakaraNa, ciMtAbheda prakaraNa, guNAkara prakaraNa, astravibhAga prakaraNa Adi se sambandhita vivecana hai| yaha jJAtavya ki nimitta viSayaka kathana kI bhI eka paddhati, vidhi aura rIti hotI hai| , isakI 5 patroM kI hastalikhita prati lA. da. bhA. saM. vidyAmaMdira ahamadAbAda meM hai| 2 isa grantha kI 53 patroM kI prati ahamadAbAda ke lA. bhA. saM. vidyAmaMdira meM hai| 3 isa grantha kI 10 patroM kI prati lA. da. bhA. saM. vidyAmaMdira ahamadAbAda meM hai| 4 yaha grantha cUDAmaNisAra-saTIka ke sAtha siMdhI jaina granthamAlA, baMbaI se prakAzita huA hai| Page #630 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 600/jyotiSa-nimitta-zakuna sambandhI sAhitya jyotissArasaMgraha isakI racanA tapAgacchIya candrakIrtisUri ke ziSya harSakIrtisUri ne vi.saM. 1660 meM kI hai| ise 'jyotiSasAroddhAra' bhI kahate haiN| yaha grantha tIna prakaraNoM meM vibhakta hai|' granthakAra ne bhaktAmarastotra, laghuzAnti stotra, ajitazAntistava, navakAramaMtra Adi stotroM para TIkAe~ racI haiN| jyotissAra (joisahIra) isa grantha kI racanA kharataragacchIya upAdhyAya devatilaka ke ziSya muni hIrakalaza ne vi.saM. 1621 meM kI hai| yaha kRti prAkRta padya meM hai| isameM do prakaraNa haiN| isa grantha kI hastalikhita prati bambaI ke mANakacandrajI ke bhaNDAra meM hai| muni hIrakalaza meM rAjasthAnI bhASA ke 600 dohoM meM hIrakalaza nAmaka grantha racanA bhI kI hai vaha kRti zrI sArAbhAI navAba ahamadAbAda ne prakAzita kI hai| isa grantha meM jo viSaya nirUpita haiM vahI isa prAkRta grantha meM bhI nibaddha hai| isameM jyotiSa sambandhI Avazyaka vidhi-vidhAna batAye gaye haiN| yaha eka prasiddha kRti hai| muni hIrakalaza kI anya kRtiyA~ ye haiM - 1.aThAra-nAtA sajjhAya, 2. kumatividhvaMsa-caupAI, 3. munipati-caupAI,4.sola-svapna sajjhAya, 5.ArAdhanAcaupAI, 6. samyaktva-caupAI, 7. jambU-caupAI, 8. motI-kapAsiyA saMvAda, 6. siMhAsana-battIsI, 10. ratnacUr3a-caupAI, 11. jIbha-dA~ta saMvAda, 12. hiyAla, 13. paMcAkhyAna, 14. paMcasatI-drupadI caupAI, 15. hiyaalii| ye saba kRtiyA~ jUnI gujarAtI athavA rAjasthAnI meM haiN| jyotissAra isa grantha kI racanA Thakkarapheru ne prAkRta padya meM kI hai| unhoMne isa grantha meM haribhadrasUri, padmaprabhasUri naracaMdra, jauNa, varAha, lalla, pArAzara, garga Adi granthakAroM ke nAmoM kA ullekha karate hue likhA hai ki inake granthoM kA avalokana karake hI yaha grantha racA gayA hai| isakA racanAkAla vi.saM. 1372-75 ke AsapAsa hai| isameM kula 238 gAthAe~ haiN| yaha grantha cAra dvAroM meM vibhakta hai| pahale dina zuddhi nAmaka dvAra meM 42 gAthAe~ haiM, jinameM vAra, tithi aura nakSatra janma ' isakI hastalikhita prati ahamadAbAda ke DelA bhaMDAra meM upalabdha hai| 'uddhRta- jaina sAhitya kA bRhad itihAsa bhA. 5 pR. 185-86 3 yaha ratnaparIkSAdisaptagranthasaMgraha ke nAma se rAjasthAna prAcyavidyA pratiSThAna jodhapura se prakAzita Page #631 -------------------------------------------------------------------------- ________________ jaina vidhi-vidhAna sambandhI sAhitya kA bRhad itihAsa/601 siddhiyoga kA pratipAdana huA hai| dUsare vyavahAra nAmaka dvAra meM 60 gAthAe~ haiM, jinameM grahoM kI rAzi, sthiti, udaya, asta aura vakra dina kI saMkhyA kA varNana hai| tIsare gaNita nAmaka dvAra meM 38 gAthAe~ haiM aura cauthe lagnadvAra meM 68 gAthAe~ haiM inameM bhI jyotiSa sambandhI vidhi-vidhAna kA nirUpaNa haiN| jyotissAra AcArya naracandrasUri ne isa grantha kI racanA 257 padyoM kI hai| meM isakA racanAkAla vi.saM. 1280 meM hai| ye maladhArI gaccha ke AcArya devaprabhasUri ke ziSya the| isa grantha meM nimnokta 48 viSayoM para prakAza DAlA gayA hai' - 1. tithi, 2. vAra, 3. nakSatra, 4. yoga, 5. rAzi, 6. candra, 7. tArAbala, 8. bhadrA, 6. kulika, 10. upakulika, 11. kaNTaka, 12. ardhaprahara, 13. kAlabelA, 14. sthavira, 15-16. zubha-azubha, 17-16. khyupakumAra, 20. rAjAdiyoga, 21. gaNDAnta, 22. pacaMka, 23. candrAvasthA, 24. tripuSkara, 25. yamala, 26. karaNa, 27. prasthAnakrama 28. dizA, 26. nakSatrazUla, 30. kIla, 31. yoginI, 32. rAhu, 33. haMsa, 34. ravi, 35. pAza, 36. kAla, 37. vatsa, 38. zukragati, 36. gamana, 40. sthAnanAma, 41. vidyA, 42. kSaura, 43. ambara, 44. pAtra, 45. naSTa, 46. rogavirAma, 47. paitrika, 48. gehaarmbh| inake racita caturviMzatijinastotra, prAkRtadIpikA, anargharAghava-TippaNa, nyAyakandalI-TippaNa aura vastupAla-prazastirUpa zilAlekha Adi milate haiN| TippaNa - isa grantha para zrI sAgaracandramuni ne 1335 zloka parimANa TippaNa kI racanA kI hai| isameM vizeSataH jyotissAra meM diye gaye yaMtroM kA uddhAra aura usa para vivecana kiyA gayA hai| jyotirvidAmaraNa-TIkA ___ isa grantha ke racanAkAra ke viSaya meM kaI mata haiN| kucha vidvAn ise raghuvaMza ke kartA kAlidAsa kI racanA mAnate haiM to kucha jana dUsare hI kAlidAsa kI racanA mAnate haiN| eka vidvAna ne isakA racanAkAla 16 vIM zatAbdI mAnA hai| yaha grantha muhUrttaviSayaka hai| isa para pUrNimAgaccha ke bhAvaratnasUri (bhAvaprabhasUri) ne san 1712 meM subodhinI-vRtti racI hai| yaha aprakAzita hai| ' yaha kRti paM. kSamAvijayajI dvArA saMpAdita hokara zAha, mUlacaMda bulAkhIdAsa muMbaI kI ora se san 1638 meM prakAzita huI hai| Page #632 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 602/jyotiSa-nimitta-zakuna sambandhI sAhitya jyotiSaprakAza yaha grantha upAdhyAya naracandra muni ne racA hai| yaha phalita jyotiSa ke muhUrta aura saMhitA kA sundara grantha hai| isake dUsare vibhAga meM janmakuNDalI ke phaloM kA vicAra kiyA gayA hai| isa grantha dvArA phalita jyotiSa kA Avazyaka jJAna prApta kiyA jA sakatA hai| jyotiSaratnAkara isa grantha kI racanA muni labdhivijayajI ke ziSya mahimodaya muni ne kI hai| yaha kRti karIba vi.saM. 1722 kI hai| ye gaNita aura phalita donoM prakAra kI jyotirvidyA ko marmajJa vidvAna the| yaha grantha phalita jyotiSa kA hai| isameM saMhitA, muhUrta aura jAtaka ina tInoM viSayoM para prakAza DAlA gayA hai| yaha grantha choTA hote hue bhI atyanta upayogI hai| jyotiSakaraNDaka jyotiSakaraNDaka nAmaka yaha prakIrNaka prAkRta bhASA meM nibaddha eka padyAtmaka racanA hai| yaha kRti pAdaliptAcArya (dvitIya) kI hai| isameM kula 405 gAthAe~ haiN| yaha grantha 1830 zloka parimANa rUpa hai| isakA racanA kAla lagabhaga gyArahavIM zatI hai| prastuta kRti kA pratipAdya piNya jyotiSa saMbaMdhI tithi-nakSatra-pauruSI parimANa, RtuparimANa Adi kA vidhivat vivecana karanA hai| isameM jyotiSa sambandhI teIsa adhikAra haiN| prArambha meM vardhamAnasvAmI ko namaskAra kiyA gayA hai isake pazcAt teIsa adhikAroM ke nAma nirdeza kiye gaye haiM - 1. kAla parimANa, 2. mAna-adhikAra, 3. adhikamAsa-niSpatti, 4. avamarAtra, 5-6. parvatithi samApti, 7. nakSatra-parimANa, 8. candra-sUrya-parimANa, 6. nakSatra-candra-sUrya-gati, 10. nakSatrayoga, 11. maNDala vibhAga, 12. ayana, 13. AvRtti, 14. maNDala muhUrta gati, 15. Rtu-parimANa, 16. viSuvatprAbhRta, 17. vyatipAta prAbhRta 18. tApa kSetra, 16. divasa-vRddhihAni, 20. amAvasyA-prAbhRta, 21. pUrNimA-prAbhRta, 22. praNaSTapUrva, 23. pauruSI-parimANa uparokta teIsa adhikAroM kI carcA karate hue sarvaprathama kAla ko anAgata, atIta aura vartamAna tathA saMkhyAta, asaMkhyAta aura ananta nirdiSTa kiyA gayA hai| isake pazcAta kAla ke vibhinna parimANa, samaya, ucchavAsa, prANa, stoka Adi kA vivaraNa haiN| isameM nalikA arthAt ghaTikA ke nirmANa kI vidhi bhI batalAyI gaI hai| tIsare adhikAra meM adhika mAsa kI niSpatti kA vivecana hai| isake pazacAt cauthe adhikAra kA nirUpaNa karane ke pUrva pA~cave-chaTTe parva-tithi samApti kA vivecana hai| isameM tithi kI hAni aura vRddhi kA nirUpaNa : the Page #633 -------------------------------------------------------------------------- ________________ adhikAra meM mAsa kA bar3hanA aura ghaTanA evaM avamarAtrAMza Adi kA vivecana hai| sAtaveM nakSatra parimANa prAbhRta meM nakSatroM ke saMsthAna, candramA ke parivAra Adi kA nirUpaNa hai| A~ThaveM adhikAra meM candra aura sUrya maNDala kA tathA nauveM adhikAra meM nakSatra, candra aura sUrya ke gatimaNDala kA vivecana hai| dasaveM adhikAra meM inake yogakAla Adi kI vidhi kA nirUpaNa hai / gyArahaveM adhikAra meM jambU dIpa Adi kA parimANa karaNa evaM candra-sUrya maNDala Adi kA vistAra se nirUpaNa hai| bArahaveM adhikAra meM sUrya aura candra kI AvRtti kA nirUpaNa, caudahaveM adhikAra meM muhUrta aura pratimuhUrta meM jAne kA parimANa tathA pandrahaveM adhikAra meM Rtu parimANa ko jAnane kI vidhi kA vivecana hai| solahaveM adhikAra meM vipuvakAla, satrahaveM adhikAra meM candra aura sUrya ke paraspara vyatipAta kA nirUpaNa, aThArahaveM adhikAra meM sUrya ke tapa kA nirUpaNa tathA unnIsaveM adhikAra meM dina kI vRddhi aura hAni kA nirUpaNa huA hai| bIsaveM evaM ikkIsaveM meM amAvasyA karaNa aura pUrNimA karaNa kA vistAra se pratipAdana hai| bAvIsaveM meM praNaSTa parva, janma aura nakSatra Adi kA vivecana hai tathA antima teIsaveM meM paurUSI parimANa kA nirUpaNa hai / anta meM granthakAra pAdaliptAcArya ke nAmollekha pUrvaka grantha ko pUrNa kiyA gayA hai| jaina vidhi-vidhAna sambandhI sAhitya kA bRhad itihAsa / 603 yaha dhyAtavya hai ki prAyaH sabhI prakAra ke uttama vidhi-vidhAna zubhamuhUrta ke Azrita hote hai ataH inakA jyotiSa vidyA se ghaniSTha sambandha mAnanA sarvathocitta hai| TIkA - prastuta kRti para malayagiri dvArA 3150 zlokaparimANa vRtti likhI gaI hai| jAtakadIpikA paddhati isa grantha ke karttA kA nAma aura racanA samaya ajJAta hai| kintu isa kR ti ke avalokana se yaha avagata hotA hai ki isa grantha kI racanA kaI prAcIna granthakAroM kI kRtiyoM ke AdhAra para kI gaI haiN| inameM vAra, spaSTIkaraNa, dhruvAdinayana, bhImA dIzabIjadhruvakaraNa, lagnaspaSTIkaraNa horAkaraNa, navamAMza, dazamAMza, antardazA, phaladazA Adi viSaya padya meM haiN| isameM kula 64 zloka hai / ' joNipAhuDa (yoniprAbhRta) yaha racanA' digambarAcArya dharasena kI mAnI jAtI hai| yaha prAkRta padya meM 1 isakI 12 patroM kI prati lA. da. bhA. saM. vidyAmaMdira ahamadAbAda meM hai| vaha vi.saM. 1847 meM likhI huI hai| 2 isa aprakAzita grantha kI hastalikhita prati bhAMDArakara iMsTITyUTa, pUnA meM upalabdha hai| kintu usa prati meM paM. becaradAsajI ke anusAra isake karttA ke rUpa meM paM. prajJAzramaNa ( paNNasavaNa ) kA ullekha hai| Page #634 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 604/jyotiSa-nimitta-zakuna sambandhI sAhitya hai| isakA kAla vi.saM. kI tIsarI-cauthI zatI mAnA jAtA hai| yaha nimitta zAstra kA ati mahattvapUrNa grantha hai| isake viSaya meM kahA jAtA haiM ki yaha racanA kuSmAMDI devI dvArA upadiSTa hokara apane ziSya puSpadaMta aura bhUtabali ke lie kI gaI thii| isameM ullikhita vidhAnAdi ke prayoga dvArA jvara, bhUta, zAkinI Adi ke upadrava dUra kiye jA sakate haiN| yaha samasta grantha nimittazAstra ke udgama rUpa hai| isa kRti ko jAnane vAlA kalikAla sarvajJa aura caturvarga kA adhiSThAtA bana sakatA hai| isa grantha ko sunane mAtra se maMtra-taMtravAdI mithyAvAdiyoM kA teja niSprabha ho jAtA hai| isa prakAra isa kRti kA prabhAva adbhuta hai| Agamika vyAkhyAoM ke ullekhAnusAra AcArya siddhasena ne 'joNipAhuDa' ke AdhAra se azva banAye the| isake bala se mahiSoM ko acetana kiyA jA sakatA thA aura dhana paidA kiyA jA sakatA thaa| vizeSAvazyakabhASya (gA. 1775) kI maladhArI hemacandrasUrikRta TIkA meM aneka vijAtIya dravyoM ke saMyoga se sarpa, siMha Adi prANI evaM maNi, suvarNa Adi acetana padArtha paidA karane kA ullekha milatA hai kuvalayamAlAkAra ke kathanAnusAra 'joNipAhuDa' meM kahI gaI bAta kabhI asatya nahIM hotii| prabhAvakacaritra (5, 115-127) meM isa grantha ke bala se machalI aura siMha banAne kA nirdeza hai| kulamaNDanasUri dvArA 'vicArAmRtasaMgraha' (vi.saM. 1473-pR.6) meM yoniprAbhRta ko pUrvazruta se calA AtA huA svIkAra kiyA gayA hai isa kathana se jJAta hotA haiM ki agrAyaNIyapUrva kA kucha aMza lekara dharasenAcArya ne isa grantha kA uddhAra kiyA hai| isameM pahale aThAIsa hajAra gAthAe~ thI, unhIM ko saMkSipta karake 'yoniprAbhRta meM rakhA hai| joisadAra (jyotira) __isake karttA kA nAma ajJAta hai| yaha grantha prAkRta padya meM racita hai| isake do patroM kI kRti pATana ke jaina bhaMDAra meM hai| isameM rAzi aura nakSatroM ke zubhAzubha phaloM kA varNana kiyA gayA hai| joisacakkaviyAra (jyotiSacakravicAra) isake kartA kA nAma muni vinayakuzala hai| yaha granthAgra 155 zloka parimANa hai| yaha prAkRta padya meM nibaddha haiN| isakA ullekha jaina granthAvalI (pR. 347) meM hai| isameM jyotiSa sambandhI vidhi-vidhAna kI carcA huI hai| Tippanakavidhi __yaha grantha muni mativizAla gaNi ne prAkRta meM racA hai| isakA racanA-samaya jJAta nahIM ho pAyA hai| isa grantha meM paMcAMgatithikarSaNa, saMkrAntikarSaNa Page #635 -------------------------------------------------------------------------- ________________ jaina vidhi-vidhAna sambandhI sAhitya kA bRhad itihAsa/605 navagrahakarSaNa, vakrAtIcAra, saralagatikarSaNa, paMcagrahAstamitoditakathana, bhadrAkarSaNa, adhikamAsakarSaNa, tithi-nakSatra-yogavardhana-ghaTanakarSaNa, dinamAnakarSaNa Adi teraha viSayoM kA vivaraNa diyA gayA hai|' tAjikasAra-TIkA isa grantha kI racanA kisI anya haribhadrasUri nAmaka vidvAn ne vi.saM. 1580 ke AsapAsa kI hai| isa grantha para acalagacchIya muni sumatiharSa ne vi.saM. 1677 meM eka bRhaTTIkA racI hai| yahA~ 'tAjika' zabda kA artha karate hue eka vidvAn ne likhA hai ki - jisa samaya manuSya kA janmakAlIna sUrya hotA hai arthAt jaba usakI Ayu kA koI bhI saura varSa samApta hokara dUsarA saura varSa lagatA hai usa samaya ke lagna aura graha-sthiti dvArA manuSya ko usa varSa meM hone vAle sukha-duHkha kA nirNaya jisa paddhati dvArA kiyA jAtA hai use 'tAjika' kahate haiN| uparyukta vyAkhyA se yaha mAlUma hotA hai ki yaha tAjika zAkhA musalamAnoM se AI hai| janmakuMDalI aura usake phala ke niyama tAjika meM prAyaH jAtaka sadRza haiM aura ve hamAre hI haiM yAni isa bhArata deza ke hI haiN| tithisAraNI isakI racanA pArzvacandragacchIya zrI vAghajI muni ne kI hai| yaha grantha vi. saM. 1783 kA hai| isameM paMcAMga banAne kI prakriyA batAyI gaI hai| yaha grantha 'makarandasAriNI' jaisA hai| isakI prati loMbar3I ke jaina grantha-bhaMDAra meM hai| diNasuddhi (dinazuddhi) isa grantha ke racanAkAra ratnazekharasUri hai| isakA racanAkAla 15 vIM zatAbdI hai| isameM kula 144 gAthAe~ haiM, jinameM ravi, soma, maMgala, budha, guru, zukra, aura zani kA varNana karate hue tithi, lagna, prahara, dizA aura nakSatra kI zuddhi batAI gaI hai| dIkSA-pratiSThAzuddhi isa grantha kI racanA vi.saM. 1685 meM upAdhyAya samayasundara ne kI hai| ' isakI eka prati ahamadAbAda ke lA.da.bhA.saM. vidyAmaMdira ke saMgraha meM hai| 2 yaha grantha upAdhyAya kSamAvijayajI dvArA saMpAdita hokara zAha mUlacaMda bulAkhIdAsa kI ora se san 1638 meM muMbaI se prakAzita huA hai| 2 isakI ekamAtra prati bIkonara ke kharataragacchIya ke AcArya zAkhA ke upAzraya sthita jJAnabhaMDAra Page #636 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 606/ jyotiSa - nimitta zakuna sambandhI sAhitya isameM dIkSA-pratiSThA sambandhI zuddhi ke vidhAna para carcA kI gayI hai| yaha grantha bAraha adhyAyoM meM vibhAjita hai 1. grahagocarazuddhi, 2. varSazuddhi 3. ayanazuddhi 4. mAsazuddhi 5. pakSazuddhi 6 dinazuddhi 7 vArazuddhi 8. nakSatrazuddhi 6 . yogazuddhi 10. karaNazuddha 11. lagnazuddhi aura 12 . grahazuddhi doSaratnAvalI - yaha grantha jyotiSaviSayaka praznalagna para pUrNimAgacchIya bhAvaratnasUri ke ziSya muni jayaratnagaNi ne racA hai| isakA racanAkAla lagabhaga vi. saM. 1662 hai / yaha kRti aprakAzita hai| ' narapatijayacaryA isake racayitA Amradeva ke putra jaina gRhastha narapati haiN| isakI racanA vi.saM. 1232 meM huI hai| isa graMtha meM mAtRkA Adi svaroM ke AdhAra para zakuna dekhane kI vidhi aura vizeSataH mAMtrika yaMtroM dvArA yuddha meM vijaya prApta karane hetu zakuna dekhane kI vidhiyoM kA varNana huA hai| tAMtrika prakriyA meM pracalita mAraNa, mohana, uccATana Adi SaTkarmoM evaM maMtrAM kA bhI isameM ullekha kiyA gayA hai| TIkA - isa para jainetara vidvAna ne saMskRta TIkA racI hai yaha TIkA Adhunika hai| nADIdAra ( nAr3IdvAra ) kisI ajJAta vidvAn dvArA racI gaI yaha kRti prAkRta bhASA meM nibaddha hai| isake 4 patroM kI prati pATana ke jaina bhaMDAra meM maujUda hai| isameM kRti nAma ke anusAra ir3A, piMgalA aura suSumnA nAma kI nAr3iyoM ke AdhAra para phala vidhi kA nirUpaNa huA hai| nAr3IvijJAna yaha racanA saMskRta ke 78 padyoM meM gumphita hai| isameM dehasthita nAr3iyoM kI gatividhi ke AdhAra para zubhAzubha phaloM kA vicAra kiyA gayA hai / ' nimittadAra (nimittadvAra) yaha racanA ajJAta vidvAna kI hai| isakI 4 patroM kI prati pATana ke graMtha - bhaMDAra meM hai| isameM nimitta viSayaka phalavidhAna kA pratipAdana hai| " yaha kRti alavara mahArAjA lAyabrerI keTalaoNga meM upalabdha hai| 2 yaha graMtha veMkaTezvara presa, muMbaI se prakAzita huA hai| 3 yaha prati pATana ke jaina bhaMDAra meM hai| Page #637 -------------------------------------------------------------------------- ________________ jaina vidhi-vidhAna sambandhI sAhitya kA bRhad itihAsa/607 nimittapAhuDa isa grantha dvArA kevalI, jyotiSa aura svapna Adi nimittoM kA jJAna prApta kiyA jA sakatA hai| AcArya bhadrezvara ne apanI 'kahAvalI' meM aura zIlAMkasUri ne apanI 'sUtrakRtAMgaTIkA' meM nimittapAhuDa kA ullekha kiyA hai| paMcAMganayanavidhi isa grantha ke racayitA pUrvokta mahimodaya muni hai| yaha racanA vi.saM. 1722 ke Asa-pAsa kI hai| isakA viSaya grantha ke nAma se hI spaSTa hai| isameM aneka sAraNiyA~ dI gaI haiM- jisase paMcAMga ke gaNita meM acchI sahAyatA milatI hai| yaha grantha aprakAzita hai| paMcAMgadIpikA isa grantha kI racanA kisI jaina muni ne kI hai| isameM paMcAMga banAne kI vidhi batAyI gaI hai| yaha kRti aprakAzita hai| paMcAMgatithi-vivaraNa yaha kRti ajJAtakartRka hai| isa kRti para karaNazekhara dvArA vRtti racI gaI hai| yaha vRtti 160 zloka parimANa hai| isameM jyotiSa se sambandhita pAMca aMga 1. tithi, 2. vAra, 3. nakSatra, 4. karaNa, 5. yoga kA samyaka vivecana kiyA gayA hai| saMbhavataH isameM ina pA~ca aMgoM ko jAnane evaM samajhane kI vidhi dI gaI hogii| hameM yaha kRti prApta nahIM ho sakI haiN| paMcAMgatattva isa kRti ke kartA kA nAma aura racanA samaya ajJAta hai| isameM paMcAMga ke tithi, vAra, nakSatra, yoga aura karaNa ina viSayoM kA nirUpaNa haiN| yaha grantha aprakAzita hai| TIkA - isa grantha para abhayadevasUri nAmaka kisI AcArya ne 6000 zloka parimANa TIkA racI hai| paMcAMgapatravicAra isa grantha ke racayitA jaina muni hai| isa kRti ke nAma se avagata hotA haiM ki isameM jyotiSa ke mukhya pAMca aMga kA vivecana hai| grantha kA racanA samaya jJAta nahIM hai| grantha prakAzita bhI nahIM huA hai| Page #638 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 608 /jyotiSa-nimitta- zakuna sambandhI sAhitya paMcAMgadIpikA yaha kRti ajJAtakartRka hai| yaha jaina zvetAmbara kAnpharensa se san 1606 meM prakAzita huI hai| isa kRti meM jyotiSa sambandhI 'pAMca aMgoM ko samajhane kI vidhi' para prakAza DAlA gayA hai aisA isa kRti ke nAma se jJAta hotA hai| hameM mUla kRti dRSTigata nahIM ho sakI hai| pipIliyAnANa (pipIlikAjJAna) kisI jainAcArya dvArA racI huI yaha kRti pATana ke jaina bhaMDAra meM maujUda hai| yaha racanA prAkRta meM hai| isameM kisa raMga kI cITiyA~ kisa sthAna kI ora jAtI hai, yaha dekhakara bhaviSya meM hone vAlI zubhAzubha ghaTanAoM kA varNana kiyA gayA hai| praznasundarI isa grantha ke karttA upAdhyAya meghavijayajI hai| isameM prazna nikAlane kI paddhati kA varNana kiyA gayA hai| yaha grantha aprakAzita hai| praznazataka isake racanAkartA kAsahRdagacchIya naracandra upAdhyAya hai| yaha grantha vi.saM. 1324 meM racA gayA hai| isameM jyotiSa vidhAna sambandhI sau praznoM kA samAdhAna kiyA gayA hai| yaha grantha aprakAzita hai | avacUri- isa grantha para svopajJa avacUri bhI nirmita hai| praznaprakAza prabhAvakacarita (zrRMga 5, zlo. 347 ) ke anusAra isa grantha ke karttA pAdaliptasUri hai| ina pAdaliptasUri ne kaI grantha race haiN| ye vidyA, labdhi evaM siddhiyoM ke dhAraka the| inakI eka racanA 'vIrathaya' nAmaka hai| usameM suvarNasiddhi tathA vyomasiddhi kA vivaraNa gupta rIti se diyA hai| praznapaddhati yaha grantha muni harizcandragaNi ne saMskRta meM racA hai| yaha jyotiSa vidhAna kA anupama grantha hai| isake karttA ne isameM nirdeza diyA haiM ki gItArthacUr3AmaNi AcArya abhayadevasUri ke mukha se praznoM kA avadhAraNa kara unhIM kI kRpA se isa grantha kI racanA kI hai| ' 9 jaina sAhitya kA bRhad itihAsa, bhA. 5 Page #639 -------------------------------------------------------------------------- ________________ jaina vidhi-vidhAna sambandhI sAhitya kA bRhad itihAsa / 609 phalAphalaviSayaka - praznapatra yaha laghukRti upAdhyAya yazovijaya racita mAnI jAtI hai| isakI racanA vi.saM. 1730 meM huI hai| isameM cAra cakra haiM aura pratyeka cakra meM sAta koSTaka haiN| bIca ke cAra koSThakoM meM 'OM hrIM zrIM aha~ namaH' likhA huA hai| ina pratyeka ke chaH-chaH koSThakoM meM prabhu RSabhadeva se lekara mahAvIrasvAmI taka ke caubIsa tIrthaMkaroM ke nAma aMkita haiN| inhIM koSThakoM meM caubIsa viSayoM ko lekara prazna kiye gaye haiN| ve 24 viSaya nimna haiN| - 1. kArya kI siddhi, 2. meghavRSTi, 3. deza kA saukhya, 4. sthAnasukha, 5. grAmAMtara, 6. vyavahAra, 7. vyApAra, 8. vyAjadAna, 6. bhaya, 10. catuSpAda, 11. sevA, 12. sevaka, 13. dhAraNA, 14. bAdhArughA, 15. purarodha, 16. kanyAdAna, 17. vara, 18. jayAjaya, 16. mantrauSadhi, 20. rAjyaprApti, 21. arthacintana, 22. saMtAna, 23. AMgatuka aura 24. gatavastu uparyukta caubIsa tIrthaMkaroM meM se kisI eka para phalAphalaviSayaka chaH chaH uttara haiM jaise RSabhadeva ke nAma para nimnokta uttara hai zIghraM saphalA kAryasiddhirbhaviSyati, asmin vyavahAre madhyamaM phalaM dRzyate, grAmAntare phalaM nAsti, kaSTamasti, bhavyaM, sthAnasaukhyaM bhaviSyati, alpA meghavRSTiH saMbhAvyate / uparyukta 24 praznoM ke 144 uttara saMskRta meM haiN| isake sAtha hI prazna kaise nikAlanA ? usakA phalAphala kaise jAnanA ? ityAdi varNana usa samaya kI gujarAtI bhASA meM kiyA gayA hai| ' balirAmAnandasArasaMgraha isa jyotiSa grantha kI racanA upAdhyAya bhuvanakIrtti ke ziSya paM. lAbhodayamuni ne kI hai| isa grantha meM sAmAnya muhUrta vidhi, nAr3I cakra, nAsikAvicAra, zakunavicAra, svapnAdhyAya, aMgopAMgasphuraNa, sAmudrikasaMkSepa, lagnanirNayavidhi, nara-strI - janmapatrInirNaya, yogotpatti, mAsAdivicAra varSazubhAzubhaphala Adi viSayoM kA nirUpaNa hai / yaha eka saMgrahagrantha mAlUma hotA hai| ' 2 bhadrabAhusaMhitA vartamAna meM 'bhadrabAhusaMhitA' nAmaka eka grantha dekhane ko milatA hai vaha yaha kRti 'jaina saMzodhaka' traimAsika patrikA meM prakAzita huI hai| 2 isakI apUrNa prati lA.da.bhA.saM. vidyAmaMdira, ahamadAbAda meM hai| prati - lekhana 16vIM zatI kA hai| Page #640 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 610/jyotiSa-nimitta-zakuna sambandhI sAhitya AcArya bhadrabAhu dvArA prAkRta meM racita grantha ke uddhAra ke rUpa meM hai, aisA vidvAnoM kA mantavya hai| isa nAma kA jo grantha saMskRta meM racA huA prakAza meM AyA hai usameM 27 prakaraNa isa nAma ke haiM -1. granthAMgasaMcaya, 2-3. ulkA lakSaNa, 4. pariveSavarNana, 5. viSullakSaNa, 6. agralakSaNa, 7. saMdhyAlakSaNa, 8. meghakAMDa, 6. vAtalakSaNa, 10. sakala- mArasamuccayavarSaNa, 11. gandharvanagara, 12. garbhAvAtalakSaNa, 13. rAjayAtrAdhyAya, 14. sakalazubhAzubhavyAkhyAna vidhAnakathana, 15. bhagavatrilokapatidaityaguru, 16. zanaizcaracAra, 17. bRhaspaticAra, 18. budhacAra, 16. aMgArakacAra, 20-21. rAhucAra, 22. AdityacAra, 23. candracAra, 24. grahayuddha, 25. saMgrahayogardhakANDa, 26. svapnAdhyAya, 27. vastravyavahAranimittakA' isa grantha kI racanA ke viSaya meM bhinna-bhinna mata hai| muni zrI jinavijayajI ne ise 12 vIM-13 vIM zatI kA grantha mAnA hai| paM. zrI kalyANavijayajI ne ise 15 vIM zatI ke bAda kA kahA hai| paM. jugalakizorajI mukhtAra ne ise 17 vIM zatI ke eka bhaTTAraka ke samaya kI kRti batAyA hai, jo ThIka mAlUma hotA hai| bhuvanadIpaka isa kRti kA aparanAma 'grahabhAvaprakAza' hai| isake kartA AcArya padmaprabhasUri haiN| ye nAgapurIya tapAgaccha ke saMsthApaka the| isa kRti kA racanAkAla vi.saM. 1221 hai| yaha grantha choTA hote hue bhI mahattvapUrNa hai| isameM nimnokta chattIsa dvAra vivecita haiM - 1. grahoM ke adhipati, 2. grahoM kI ucca-nIca sthiti, 3. pArasparika mitratA, 4. rAhuvicAra, 5. ketuvicAra, 6. grahacakro kA svarUpa, 7. bArahabhAva, 8. abhISTa kAlanirNaya, 6. lagnavicAra, 10. vinaSTagraha, 11. cAra prakAra ke rAjayoga, 12. lAbhavicAra, 13. lAbhaphala, 14. garbha kI kSemakuzalatA, 15. strIgarbha-prasUti, 16. do saMtAnoM kA yoga, 17. garbha ke mahIne, 18. bhAryA, 16. viSakanyA, 20. bhAvoM ke graha, 21. vivAha vicAraNA, 22. vivAda, 23. mizra-pada nirNaya, 24. pRcchA nirNaya, 25. pravAsI kA gamanAgamana, 26. mRtyuyoga, 27. durgabhaMga, 28. cauryasthAna, 26. ardhajJAna, 30. maraNa, 31. lAbhodaya, 32. lagna kA mAsaphala, 33. dreSkANaphala, 34. doSajJAna, 35. rAjAoM kI dinacaryA aura 36. isa garbha meM kyA hogA? isa prakAra kula 170 zlokoM meM phalita ' yaha grantha hindIbhASAnuvAda sahita bhAratIya jJAnapITa kAzI, san 1656 se prakAzita hai| 2 dekhie - nibandhanicaya pR. 267 Page #641 -------------------------------------------------------------------------- ________________ jyotiSa viSayaka aneka bindUoM para prakAza DAlA gayA hai| TIkAe~ - isa grantha para kucha TIkAe~ bhI nirmita huI hai| * * dUsarI TIkA muni hematilakajI ne racI hai| isakA samaya ajJAta hai| tIsarI TIkA jainetara daivajJa ziromaNi ne racI hai| isakA samaya jJAta nahIM hai| * cauthI TIkA kisI ajJAta jaina muni ne racI hai / ' maNDalaprakaraNa jaina vidhi-vidhAna sambandhI sAhitya kA bRhad itihAsa / 611 * eka TIkA AcArya siMhatilakasUri ne vi.saM. 1326 meM 1700 zloka - parimANa racI hai| ye AcArya jyotiSa zAstra ke marmajJa vidvAn the| inhoMne zrIpati ke 'gaNitilaka' para bhI eka mahatvapUrNa TIkA racI hai| 9 isake kartA AcArya vijayasenasUri ke ziSya muni vinayakuzala hai| yaha grantha prAkRta ke 66 padyoM meM nibaddha hai| isakA racanAkAla vi.saM. 1652 hai / yaha koI navIna racanA nahIM haiM, kyoMki granthakAra ne yaha nirdeza kiyA haiM ki AcArya municandrasUri neM 'maNDala kulaka' racA hai, usa grantha ko AdhArabhUta banAkara evaM 'jIvAjIvAbhigama' kI kaI gAthAe~ uddhRta kara isa prakaraNa kI racanA kI gaI hai| isameM jyotiSa ke khagola viSaya para prakAza DAlA gayA hai| yaha grantha prakAzita nahIM hai| TIkA - isa grantha para muni vinayakuzala ke dvArA svopajJa TIkA racI gaI hai| isakI racanA karIba vi.saM. 1652 meM huI hai| yaha 1231 granthAgra parimANa hai| yaha TIkA aprakAzita hai| mAnasAgarIpaddhati 2 prastuta kRti ke nAma se jJAta hotA hai ki isake karttA mAnasAgaramuni hone caahie| isa nAma ke aneka muni ho cuke haiM isalie isake karttA kauna ho sakate haiM, isakA nirNaya karanA saMbhava nahIM hai| yaha grantha padyAtmaka hai| isameM phalAdeza vidhi kA varNana hai| isake prAraMbha meM AdinAtha Adi tIrthaMkaroM aura navagrahoM kI stuti karake janmapatrI banAne kI vidhi kahI gaI hai| Age saMvatsara ke 60 nAma, saMvatsara, yuga, Rtu, mAsa, pakSa, tithi, vAra aura janmalagna - rAzi Adi 'uddhRta- jaina sAhitya kA bRhad itihAsa - bhA. 5, pR. 170 2 isakI prati lA.da.bhA. saMskRti vidyAmaMdira, ahamadAbAda meM hai| 3 yaha grantha veMkaTazvara presa, baMbaI se vi.saM. 1661 meM prakAzita huA hai| Page #642 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 612/jyotiSa-nimitta-zakuna sambandhI sAhitya bhAva, yoga, upayoga Adi viSayoM kI carcA huI hai| prasaMgavaza gaNanAoM kI bhinna-bhinna rItiyA~ batAI gaI haiN| isameM navagraha, gajacakra, yamadaMSTrAcakra Adi ke sAtha-sAtha dazAoM ke koSThaka bhI diye gaye haiN| meghamAlA kisI ajJAta vidvAna dvArA racita yaha kRti prAkRta ke 32 padyoM meM nibaddha hai isameM nakSatroM ke AdhAra para varSA ke cinhoM aura unake AdhAra para zubha-azubha phaloM kI carcA hai| yantrarAja isakI racanA AcArya madanasUri ke ziSya mahendrasUri ne vi.saM. 1427 meM kI hai| yaha racanA saMskRta ke 182 padyoM meM hai| yaha grantha grahagaNita ke lie upayogI mAnA gayA hai| isameM pA~ca adhyAya hai - 1. gaNitAdhyAya, 2.yantraghaTanAdhyAya,3.yantraracanA-dhyAya,4.yantrazodhanAdhyAya aura 5.yntrvicaarnnaadhyaay| isa grantha kI aneka vizeSatAe~ haiM - isameM kramotkramajyAnayana, bhujakoTijyA kA cApasAdhana, krAntisAdhana, ghujyAkhaMDasAdhana, ghujyAphalAnayana, saumya yantra ke vibhinna gaNita ke sAdhana, akSAMza se unnatAMza sAdhana, grantha ke nakSatra, dhruva Adi se abhISTa varSoM ke dhruvAdi sAdhana, nakSatroM kA dakkarmasAdhana, dvAdaza rAziyoM ke sAdhana, yantrazodhana prakAra aura vibhinna yantroM dvArA sabhI grahoM ke sAdhana kA gaNita ityAdi viSaya sundara DhaMga se pratipAdita hue haiN| isa grantha ke jJAna se paMcAMga banAyA jA sakatA hai| isameM jyotiSa sambandhI kaI prakAra ke vidhi-vidhAna nirUpita hue haiN| TIkA - isa grantha para AcArya mahendrasUri ke ziSya AcArya malayendusUri ne TIkA likhI hai| inhoMne mUlagrantha meM nirdiSTa yantroM ko udAharaNapUrvaka samajhAyA hai| isameM picahattara nagaroM ke akSAMza diye gaye haiN| vedhopayogI battIsa tAroM ke sAyana bhogazara bhI diye gaye haiN|' yazorAjIpaddhati isake racayitA muni yazasvatsAgara hai| inheM jasavaMtasAgara bhI kahate haiN| inhoMne yaha racanA vi.saM. 1762 meM racI hai| yaha kRti janmakuMDalI vidhi se sambandhita hai| isa grantha ke pUrvArdha meM janmakuNDalI kI racanA ke niyamoM para paryApta ' yaha grantha rAjasthAna prAcyavidyA zodhasaMsthAna, jodhapura se TIkA ke sAtha prakAzita huA hai| sudhAkara dvivedI ne yaha grantha kAzI se chapavAyA hai| yaha baMbaI se bhI chapA hai| Page #643 -------------------------------------------------------------------------- ________________ jaina vidhi-vidhAna sambandhI sAhitya kA bRhad itihAsa/613 prakAza DAlA gayA hai tathA uttarArdha meM jAtaka paddhati ke anusAra saMkSipta phala batAyA gayA hai| yaha kRti aprakAzita hai| riTThadAra (riSTadvAra) yaha racanA prAkRta meM kisI ajJAta vidvAna ke dvArA likhI gaI hai| isakI 7 patroM kI prati pATana ke bhaMDAra meM hai| isameM bhaviSya meM hone vAlI ghaTanAoM kA evaM jIvana-maraNa ke phalAdeza kA nirdeza kiyA gayA hai| laggasuddhi (lagnazuddhi) isa grantha ke kartA yAkinI-mahattarAsUnu haribhadrasUri mAne jAte haiM kintu isa viSaya meM aneka mata matAntara bhI dekhane ko milate haiN| yaha kRti 'lagnakuNDalikA' nAma se prasiddha hai| isameM prAkRta kI 133 gAthAe~ haiM, jinameM gocarazuddhi, pratidvAradazaka, mAsa-vAra-tithi-nakSatra-yogazuddhi, sugaNadina, rajachannadvAra, saMkrAnti, karkayoga, horA, navAMza, dvAdazAMza, SaDvargazuddhi, udayAstazuddhi ityAdi viSayoM para carcA kI gaI haiN| lagnavicAra isakI racanA upAdhyAya naracandra muni ne kI hai| yaha racanA vi.saM. 1325 kI hai| yaha jyotiSa viSayaka grantha hai| lAlacandra paddhati __ isakI racanA muni kalyANanidhAna ke ziSya muni labdhicandra ne vi.saM. 1751 meM kI hai| isa grantha meM jAtaka ke aneka viSaya varNita hue haiN| yaha grantha aneka-aneka uddharaNoM aura pramANoM se paripUrNa hai|' laghujAtakaTIkA isa grantha kI racanA varAhamihira ne kI hai| isa para kharataragacchIya muni bhaktilAbha ne vi.saM. 1571 meM likhI TIkA likhI hai tathA matisAgara ne vi.saM. 1602 meM vacanikA aura upakezagacchIya khuzAlasundara ne vi.saM. 1836 meM stabaka likhA hai| yaha kRti jyotiSa viSaya kA nirUpaNa karatI hai| 2 yaha grantha upAdhyAya kSamAvijayajI dvArA saMpAdita hokara zAha mUlacaMda bulAkhIdAsa kI ora se san 1938 meM bambaI se prakAzita huA hai| ' isakI 18 vIM zatI meM likhI gaI prati ahamadAbAda ke lAlabhAI dalapatabhAI bhAratIya saMskRti vidyAmaMdira meM hai| Page #644 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 614/jyotiSa-nimitta-zakuna sambandhI sAhitya 3 vaggakevalI (vargakevalI) isa kRti ke viSaya meM ullekha haiM ki vAsuki nAmaka eka jaina zrAvaka 'vaggakevalI' nAmaka graMtha lekara haribhadrasUri ke pAsa AyA thaa| AcArya zrI ne usa para TIkA likhI thii| bAda meM rahasyamaya grantha kA durUpayoga hone kI saMbhAvanA se TIkA graMtha naSTa kara diyA gayA aisA kathana 'kahAvalI' meM hai| vasantarAjazakuna - TIkA isakI racanA vasantarAja nAmaka eka vidvAna ne kI hai| ise 'zakunanirNaya' athavA 'zakunArNava' bhI kahate haiN| isa nAma se spaSTa hotA haiM ki isameM zakuna -vicAra para prakAza DAlA gayA hai| isa grantha para upAdhyAya bhAnucandragaNi ne 17 vIM zatI meM TIkA racI hai| ' varSaprabodha 6. isakI racanA upAdhyAya meghavijayajI ne kI hai| isakA aparanAma 'meghamahodaya' hai| yaha saMskRta bhASA meM nibaddha hai| kaI avataraNa prAkRta granthoM ke bhI haiN| isa grantha kA saMbaMdha sthAnAMgasUtra ke sAtha batAyA gayA hai| yaha grantha teraha adhikAroM meM vibhakta hai inameM nimnAMkita viSayoM para carcA kI gaI haiM- 1. utpAta, 2. karpUracakra, 3. padminIcakra, 4 . maNDalaprakaraNa, 5. sUryagrahaNa - candragrahaNa kA phala tathA pratimAsa ke vAyu kA vicAra, varSA barasAne aura banda karane ke mantra - yantra, 7. sATha saMvatsaroM kA phala, 8. rAziyoM para grahoM ke udaya aura asta ke vakrI kA phala, 6. ayana - mAsa - pakSa aura dina kA vicAra, 10. saMkrAnti phala, 11. varSa ke rAjA aura mantrI Adi 12 varSA kA garbha, 13. vizvAAya-vyaya-sarvatobhadracakra aura varSA batAne vAle zakuna isameM aneka granthoM aura granthakAroM ke ullekha tathA avataraNa bhI diye gaye haiN| kahIM-kahIM gujarAtI padya bhI haiN| ' 2 vAstusAra 'vAstusAra' nAmaka yaha kRti candrAgaMja Thakkara pheru kI mahattvapUrNa racanA hai| yaha kRti jaina mahArASTrI padyoM meM nibaddha hai| isakI gAthA saMkhyA 274 hai| yaha eka vAstupradhAna racanA hai jo tIna prakaraNoM meM vibhakta hai| , yaha grantha veMkaTezvara presa, baMbaI se prakAzita hai| 2 yaha grantha 'meghamahodaya - varSaprabodha' nAma se hindI anuvAdasahita paM. bhA. vAnadAsa jaina, jayapura se san 1916 meM prakAzita huA hai| yaha grantha gujarAtI anuvAda ke sAtha zrI popaTalAla sAkaracanda, bhAvanagara se prakAzita huA hai| vAstusAraprakaraNa - zrI Thakkara pheru viracita, anu. bhA. vAnadAsa jaina vi.saM. 2046 Page #645 -------------------------------------------------------------------------- ________________ jaina vidhi-vidhAna sambandhI sAhitya kA bRhad itihAsa / 615 isa grantha meM vAstusambandhI amUlya sAmagrI kA saMkalana kiyA gayA hai| yaha kRti 14 vIM zatI ke uttarArdha kI hai| grantha kI prazasti' meM racanAkAra kI janmasthalI, vaMza, pitA evaM racanAkAla Adi kA suspaSTa ullekha huA hai| 1. isa grantha kA prathama prakaraNa 'gRha nirmANa vidhi' se sambandhita hai| isa gRhanirmANa vidhi ke antargata 158 gAthAe~ haiN| isameM mukhyataH nimna vidhiyoM kA svarUpa darzAyA gayA hai| una vidhiyoM ke nAma ye haiM 9. bhUmiparIkSA vidhi, 2. zalyazodhana vidhi 3. zilAsthApana vidhi, 4. dvAra - ra- konA - staMbha Adi rakhane yogya dizA jJAna vidhi, 5. prastAra vidhi, 6. gRhAraMbha karane yogya dizA vidhi isake sAtha hI isa grantha meM gRhapraveza ke zubhAzubha kA vicAra, khAta kArya karane vAle puruSa ke lakSaNa, zayana sambandhI dizA kA vicAra, pazu bAMdhane kA sthAna, vedha jAnane kA prakAra, Aya aura vyaya Adi kA jJAna, solaha evaM causaTha prakAra ke gharoM ke lakSaNa, praveza dvAra ke svarUpa ityAdi vividha viSayoM kA vivecana kiyA gayA hai| isa grantha kA dUsarA prakaraNa 'vimba parIkSA vidhi' kA vivecana prastuta karatA hai| isa prakaraNa meM 54 gAthAe~ haiN| isameM sarvaprathama bimba nirmANa hetu pASANa aura kASTa kI parIkSA vidhi batalAI gaI hai phira devoM ke hAthoM meM zastra Adi rakhane kI vidhi kA nirUpaNa kiyA gayA hai| isake sAtha hI parikara kA svarUpa, pUjanIya - apUjanIya mUrti kA lakSaNa, gRhamaMdira meM pUjane yogya mUttiyA~, pratimA kA mAna, pratimA ke zubhAzubha lakSaNa Adi kI vivecanA dI gaI hai| prastuta kRti kA tIsarA prakaraNa 'prAsAda nirmANa vidhi' kA pratipAdana karatA hai| isa prakaraNa meM 70 gAthAe~ haiM isameM viSayAnukrama se aneka binduoM para carcA kI gaI haiN| usameM karmazilA kA mAna, zilAsthApana kA krama, prAsAda pITha kA mAna, prAsAda kA svarUpa AmalasAra kalaza kI sthApanA, zikharoM kI U~cAI, dhvajA kA mAna, pratimA kA dRSTi sthAna, jagatI kA svarUpa, caubIsa jinAlaya kA krama, bAvana jinAlaya kA krama, bahattara jinAlaya kA krama, gRha mandira kA svarUpa ityAdi viSayoM kA sasandarbha vivecana kiyA gayA hai| granthakAraprazasti- dillI ke nikaTa 'karanAla' nAmaka gA~va meM, dhanadhakalaza nAmaka kula meM utpanna hone vAle 'kAlika' nAma ke zeTha ke suputra Thakkara 'caMdra' the| unake suputra Thakkara 'pheru' hue / unake dvArA prAcIna zAstroM kA avalokana karake sva aura para upakAra ke lie vi.saM. 1372 meM, vijayAdazamI ke dina gRha-pratimA aura prAsAda ke lakSaNoM se yukta 'vAstusAra' nAmaka zilpa vidyA se sambandhita yaha graMtha racA gayA hai| Page #646 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 616/jyotiSa-nimitta-zakuna sambandhI sAhitya cakra-yantra-citra-saMbaMdhIvivaraNa - prathama prakaraNa meM 1.dizAsAdhana yantra, 2. rAhumukha jJAna yantra, 3. gRhapraveza yaMtra, 4. gRharAzi yaMtra, 5. zeSanAga cakra, 6. 46 pada kA, 64 pada kA, 81 pada kA, 100 pada kA vAstupuruSa cakra Adi diye gaye haiN| isakI prakAzita prati ke dUsare prakaraNa meM 1. padmAsanastha zvetAmbara jinamUrti, 2. padmAsanastha digambara jinamUrti, 3. kAyotsargastha zvetAmbara jinamUrti, 4. kAyotsargastha digambara jinamUrti, 5. parikara sahita mUrti, 6. parikara evaM toraNa yukta mUrti, 7. samavasaraNastha mUrti, 8. ardha padmAsanastha mUrti, 6. caturmukha vAlI mUrti ityAdi ke citra diye gaye haiN| tIsare prakaraNa meM maMdira nirmANa saMbaMdhI nimnacitra vivaraNa sahita diye gaye haiM - 1. kUrmazilA yantra, 2. sAdhAraNa pITha, 3. maMDovara pITha, 4. zikhara, 5. AmalasAra kalaza, 6. dhvajAdaMDa mAna, 7. maMdira dvAra zAkhA, 8. devoM kI dRSTi sthAna kA dvAra, 6. jagatI ke udaya kA svarUpa, 10. maMdira kA talabhAga, 11. maMdira ke udaya svarUpa itanA hI nahIM prastuta grantha kI prAmANikatA ko spaSTa karane ke lie anyAnya granthoM ke uddharaNa bhI liye gaye haiN| isa grantha kA pariziSTa bhAga bhI ati upayogI sAmagrI ko prastuta karatA hai| vaha cAra bhAgoM meM vibhakta hai| pariziSTa ke prathama bhAga meM 'vajralepa' kA svarUpa evaM usakI upayogitA ko batAyA gayA hai| pariziSTa ke dUsare bhAga meM zvetAmbara paramparAnusAra caubIsa tIrthakara unakI yakSa-yakSiNIyA~ tathA solaha vidyAdevIyA~, navagraha aura dazadikpAla Adi kA sacitra varNana kiyA gayA hai| pariziSTa ke tIsare vibhAga meM digambara paramparAnusAra caubIsa tIrthaMkaroM ke cinha evaM unake yakSa-yakSiNIyoM kA zAsanadeva-zAsanadevIyoM kA sacitra pratipAdana kiyA gayA hai| pariziSTa ke cauthe bhAga meM pratiSThAsaMbaMdhI muhUrta kI savistAra vivecanA kI gaI hai| isa kRti ke anta meM svaracita ratnaparIkSA nAmaka prakaraNa diyA gayA hai| usameM hIrA, pannA, mANaka, motI, lahasanIyA, pravAla, pukharAja Adi ratnoM kI jAtiyoM kI utpatti, sonA, cAMdI, pItala, tAMbA, jastA, kalaI Adi dhAtu ke jAtiyoM kI pArA, siMdura, dakSiNAvarta zaMkha, rudrAkSa, zAligrAma, kapUra, kasturI, aMbara, agaru, caMdana aura kuMkuma Adi kI utpatti evaM unakI parIkSA aura unake guNoM kA varNana kiyA gayA hai| vivAhapaDala (vivAhapaTala) vivAha-paDala ke kartA ajJAta haiN| yaha prAkRta meM racita eka jyotiSa viSayaka grantha hai, jo vivAha ke samaya kAma meM AtA hai| isakA ullekha 'nizIthavizeSacUrNi' meM milatA hai|' 'uddhRta- jaina sAhitya kA bRhada itihAsa, bhA. 5, pR. 168 Page #647 -------------------------------------------------------------------------- ________________ jaina vidhi-vidhAna sambandhI sAhitya kA bRhad itihAsa/617 zvAnazakunAdhyAya yaha kRti saMskRta bhASA ke 22 padyoM meM nibaddha 5 patroM meM hai| isake kartA ajJAta hai| isa grantha meM kutte kI halana-calana aura ceSTAoM ke AdhAra para ghara se nikalate hue manuSya ko prApta hone vAle zubhAzubha phaloM kA nirdeza kiyA gayA hai| zakunaratnAbali-kathAkoza isa grantha kI racanA AcArya abhayadevasUri ke ziSya vardhamAnasUri ne kI hai| zakunazAstra __ isakA dUsarA nAma 'zakunasAroddhAra' hai| isake racayitA AcArya mANikyasari hai| yaha racanA vi.saM. 1338 kI haiN| isa grantha meM zakuna vidhi sambandhI gyAraha viSayoM kA nirUpaNa huA hai ve viSaya nimna haiM - 1. diksthAna, 2. grAmyanimitta, 3. tittiri, 4. durgA, 5. ladvAgRholikAkSuta, 6. vRka, 7. rAtreya, 8. hariNa, 6. bhaSaNa, 10. mizra aura 11. sNgrh| graMthakartA ne zakunaviSayaka aneka granthoM ke AdhAra para isa grantha kI racanA kI hai| sauNadAra (zakunadvAra) yaha grantha prAkRta meM hai|' yaha apUrNa hai| isameM kartA kA nAma nahIM diyA gayA hai| isa kRti ke nAma se isameM zakuna vidhAna kA varNana honA caahie| zakunavicAra yaha kRti 3 patroM meM pATana ke jaina bhaMDAra meM hai| isaka bhASA apabhraMza hai| isameM kisI pazu ke dAhinI yA bAyIM ora hokara gujarane ke zubhAzubha phala ke viSaya meM vicAra kiyA gayA hai| yaha ajJAtakartRka racanA hai| zakunarahasya __ isa grantha kI racanA vAyaDagacchIya jinadattasari ne kI hai| ye AcArya amaracandrasUri ke ziSya the| yaha padyAtmaka kRti nau prastAvoM meM vibhakta hai| isameM ' yaha prati pATana ke bhaMDAra meM haiN| * yaha racanA zakunazAstra ke nAma se, sAnuvAda san 1866 meM jAmanagara se prakAzita huI hai| isakA anuvAda paM. hIrAlAla haMsarAja ne kiyA hai| Page #648 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 618/jyotiSa-nimiH . ena sambandhI gyAhitya saMtAna ke janma, lagna aura zayanasaMbaMdhI zakuna, prabhAta meM jAgRta hone ke zakuna, paradeza jAne ke samaya ke zakuna, nagara meM praveza karane ke zakuna, varSAsaMbaMdhI parIkSA, makAna banAne ke lie makAna kI parIkSA, jamIna khodate hue nikalI huI vastuoM kA phala, strI ko garbha nahIM : kA kAraNa, motI, hIrA Adi ratnoM ke prakAra aura tadanusAra unake zubhAzubha phala Adi viSayoM para prakAza DAlA gayA hai| isa prakAra isa grantha meM zakuna viSayaka vidhAna kahe gaye haiN| zilparatnAkara __yaha grantha narmadAzaMkara mUlajIbhAI zilpazAstrI dvArA racA gayA hai|' yaha kRti saMskRta padya meM hai| isameM lagabhaga 2647 zloka haiN| yadyapi isa grantha ke racayitA hindU paramparAnuyAyI hai lekina unake dvArA yaha grantha svamati yA svakalpanA ke AdhAra para nahIM racA gayA hai apitu prAcIna RSi-maharSiyoM ke viracita grantha isake mUla AdhAra rahe haiN| narmadAzaMkara jI ne jaina-jainetara ke tadviSayaka sabhI granthoM ke sArabhUta tattvoM ko isameM samAviSTa kiyA hai| prastuta grantha kI prastAvanA ke anusAra isa grantha kA nirmANa karate samaya granthakAra ne aparAjita, sUtrasaMtAna, kSIrArNava, dIpArNava, vRkSArNava, vAstukautuka, vAstusAra aura nirdoSa vAstu ina prAcIna hastalikhita granthoM kA sArAMza liyA hai tathA prasAdamaMDala, rUpamaMDala, caubIsa tIrthaMkaroM ke jina prAsAda, Ayatattva aura kuMDasiddhi ye pA~ca grantha to sampUrNa rUpa se samAviSTa kara liye gaye haiN| itanA hI nahIM ina pUrvokta granthoM kI viSaya sAmagrI ke sAtha-sAtha jina prAsAda ke pratyeka aMga; jaise ki jagatI, pITha, mahApITha, karNapITa, maMDovara, dvArazAkhA, staMbhAdi tathA kezarAdi, tilakasAgarAdi RSabhAdi, vairAjyAdi aura mervAdi prAsAdoM ke zikhara, maMDapa, sAbharaNa, mUrtiyA~ evaM parikara Adi ke citra bhI diye gaye haiN| isa vivaraNa ke AdhAra para nirvivAda rUpa se sUcita hotA hai ki yaha grantha jaina-jainettara paramparA kA sammizrita rUpa hai| isa kRti meM ukta donoM hI paramparAoM ke pratiSThAdi-zilpAdi kA vivecana huA hai| sabhI paramparAoM meM zilparacanA kA mAhAtmya prAcIna kAla se rahA huA hai| zilparacanA ke mahattva ko sAkSAt darzAne vAle kaI prAsAda evaM sthalAdi abhI bhI vidyamAna haiM, jaise ki gujarAta ke siddhapura meM AyA huA rudramahAlaya, tAraMgAhila Upara zrI ajitanAtha prabhu kA zvetAmbara jinamaMdira, AbUparvata para sthita delavAr3A ke jaina mandira, bahecarAjI ke nikaTa AyA huA muMDherA gA~va kA prAcIna sUryaprAsAda, mAravAr3a aura ' yaha grantha zrI narmadAzaMkara mUlajIbhAI somapurA dhAMgadhrA kAThiyAvAr3a se san 1960 meM prakAzita huA hai| : Page #649 -------------------------------------------------------------------------- ________________ jaina vidhi-vidhAna sambandhI sAhitya kA bRhad itihAsa / 619 mevAr3a ke kinAre para AyA huA rANakapuratIrtha kA dharaNIvihAra nAmaka caumukhajI kA mandira aura saurASTra meM somapura ( prabhAsa pATaNa) meM banAyA huA somanAtha mahAdeva kA prAcIna prAsAda Adi bhArata kI sthApatya kalA ke utkRSTa namUne haiN| ina prAsAdoM (mandiroM) kI adbhuta kArIgarI ko dekhane ke lie pAzcAtya saMskRti ke iMjIniyara, bhArata deza ke gavarnara aura vAyacAMsalara bhI Ate haiM itanA hI nahIM una kArIgarI ke phoTU (citra) bhI lekara jAte haiM vastutaH prastuta kRti meM zilparacanA kI sabhI vidhAoM kA nirUpaNa kiyA gayA hai| yaha grantha caudaha ratnoM (vibhAgoM) meM vibhakta hai| isa grantha kI viSayavastu kA saMkSipta varNana adholikhita hai pahalA ratna isa vibhAga meM gajavidhAna, aMgulAdi se pRthvI kA parimANa, Aya nikAlane kI vidhi, manuSya kA Aya lAne kI vidhi, nakSatra phala nikAlane kI vidhi, gaNavicAra, adhomukha Adi nakSatroM kI saMjJA, tArA jAnane kI vidhi | rAzivicAra, aMzAdi jAnane kI vidhi aura lagna - tithi - vAra- karaNa-yoga-vargatattva Adi kA vicAra kiyA gayA hai| sAtha hI isameM sarpAkara nAr3Icakra kA koSThaka, iSTa-aniSTa dekhane kA koSThaka, tithi-yoga sambandhI koSThaka, varga lAne kA koSThaka, nakSatra, gaNa, caMdrAdi dekhane ke koSThaka bhI ullikhita haiN| dUsarA ratna yaha vibhAga prAsAdotpatti, prAsAdaracanA, bhUmizodhana, kUrmazilA, jagatI, pITha Adi se sambandhita hai| isameM dezAnusAra prAsAda kA vidhAna, dezAnusAra prAsAdoM kI utpatti, rAjasa, tAmasa aura sAttvika prAsAda, prAsAda nirmANa ke yogya sthAna, nagarAbhimukha prAsAda vidhAna, yathAzakti prAsAda vidhAna, mandira nirmANa ke lie zubhamuhUrtta dekhane kA vidhAna, bhUmizodhana vidhi, zalya zodhana vidhi, prAsAda kA mApa lene kI vidhi, kUrmazilA sthApana vidhi, prathama zilA sthApana vidhi, kUrmazilA sambandhI vizeSa vicAra, prAsAda kI jagatI kA vidhAna, jagatI kI U~cAI kA parimANa, prAsAda ke pIThamAna kA vidhAna, ityAdi viSayoM para sundara prakAza DAlA gayA hai| sAtha hI nAgavAstucakra, kUrmazilA, jagatI, pITha, mahApITha ke citra diye gaye haiN| tIsarA ratna isa vibhAga meM maMDovara kA vistRta vivecana kiyA gayA hai isake sAtha hI prAsAda ke gaMbhAre ke pA~ca prakAra, prAsAda kI bhitti kI moTAI kA parimANa, prAsAda ke lie dvAra banAne kI dizA, dvArazAkhA vidhAna, dIpaka rakhane ke lie gokhalA vidhAna ityAdi para vicAra kiyA gayA hai| maMDovara evaM dvAra zAkhA saMbaMdhI kaI citra bhI diye gaye haiN| Page #650 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 620/jyotiSa-nimitta-zakuna sambandhI sAhitya cauthA ratna - isa ratna meM prAsAda ke maMDapoM kA vidhAna, maMDapa ke bheda evaM prakAra, maMDapa staMbha kI U~cAI kA parimANa, staMbha ke prakAra, cAroM dizAoM meM jinAlaya banAne kA vidhAna, prAsAda ke cAroM dizAoM meM rathazAlAdi kA vidhAna, upAzraya vidhAna, maMDapa ke Upara ghumaTa kA vidhAna, maMDapa tathA prAsAda ke sAMbharaNa kA vidhAna, jaina pratimA ke siMhAsana kA vidhAna gaMbhArA aura dvAramAna meM mUrti evaM siMhAsana rakhane kA parimANa ityAdi viSayoM kI carcA kI gaI hai| kaI prAcIna jinAlayoM, maMDapoM, staMbhoM, vedikAoM, sambandhI citra diye gaye haiN| pA~cavA ratna - yaha vibhAga vibhinna prakAra ke prAsAda, zikhara, dhvajAdaMDa, jIrNodvAra Adi kA pratipAdaka hai| unameM pramukhataH nAgarAdi-drAviDAdi-saMdhArAdi prAsAda ke lakSaNa, zikhara kI U~cAI tathA rekhA chor3ane kA parimANa, zikhara ke AmalasAra kA parimANa, kalaza vidhAna, prAsAda ke dhvajAdaMDa kA parimANa, dhvajA kI patAkA kA parimANa, dhvajadaMDa ke teraha nAma, caturmukhI prAsAda para dhvajA ropane kI vidhi, jIrNodvAra kA vidhAna, pratimA utthApana karane kI vidhi, gRha ke viSaya meM dvAra vidhAna dAdara vidhAna Adi kA vivecana kiyA gayA hai| chaTThA ratna - isameM kezarAdi paccIsa prakAra ke jinAlayoM kA sacitra varNana kiyA gayA hai| sA~tavAM ratna - isa vibhAga meM tilakasAgarAdi paccIsa prakAra ke jinAlayoM kA sacitra ullekha kiyA gayA hai| AThavA~ ratna - yaha vibhAga bahattara prakAra ke jinAlayoM kA sacitra nirUpaNa karatA hai| navamA~ ratna - yaha vibhAga vairAjyAdi paccIsa prakAra ke jinAlayoM kA sacitra vivaraNa prastuta karatA hai| dazavA~ ratna - isa dvAra meM mervAdi bIsa prakAra ke jinAlayoM kA sacitra nirUpaNa huA hai| gyArahavA~ ratna - isa vibhAga meM devamUrti kA svarUpa, zilA kI parIkSA, ghara meM pratimA pUjane kA parimANa, zubhamUrti aura khaMDitamUrti kI pUjA kA vicAra, punaH saMskArita (adhivAsita) karane yogya mUrti, pASANamUrti kA zira vidhAna, gaNeza kI pratimA kA parimANa, paMcadeva pratiSThA, navagraha mUrti kA svarUpa, aSTa dikpAla kA svarUpa, viSNu- zAligrAma-ziva-garur3a-umA mAhezvara Adi kI mUrtiyoM kA svarUpa, lakSmI-pArvatI- mAhezvarI Adi deviyoM kA svarUpa varNita hai| yaha vibhAga hindU paramparA se sambaddha hai| Page #651 -------------------------------------------------------------------------- ________________ jaina vidhi-vidhAna sambandhI sAhitya kA bRhad itihAsa/621 bArahavA~ ratna - yaha vibhAga jaina paramparA se sambandhita hai| isameM jinezvara paramAtmA kI mUrti kA svarUpa, caubIsa tIrthaMkaroM, caubIsa yakSa-yakSiNIyoM ke svarUpAdi, solaha vidyAdeviyoM kA svarUpAdi, samosaraNa tathA siMhAsana kA lakSaNa, baiThI huI yA khar3I huI pratimA kA parimANa, aMgulamAna se zubhAzubha pratimA kA vicAra, parikara kA lakSaNa, gRhamaMdira meM dhvajA na rakhane kA vidhAna, vajralepa aura usake guNa ityAdi kA varNana kiyA gayA hai| terahavA~ ratna - isa vibhAga meM maMDapa vidhAna, maMDapa bhUmi kA zodhana, dikazodhana, vedI kA parimANa, kuMDa vidhAna, vibhinna prakAra ke kuMDa, mekhalA lakSaNa, maMDala vidhAna, prAsAda ke devatAoM kA pUjana, dvArodghATana vidhAna, sUtradhAra kA pUjana, AcArya kA pUjana, prAsAda-pratiSThA kA phala, jaina pratiSThA, graha pratiSThA, vApIkUpAdi kI pratiSThA, vAstupUjana na karane se lagane vAle doSa, vAstudevoM ke pUjana kA vidhAna, vAstupUjana vidhi, dikpAlapUjana vidhi Adi nirUpita hai| caudahavA~ ratna - yaha vibhAga jyotiSavidyA se sambandhita hai| isameM gRha praveza muhUrta, pratiSThA muhUrta, zubhAzubha tithiyA~, zubhAzubhavAra, pratyeka vAra meM karane yogya kArya, zubhAzubha nakSatra, zubhAzubha yoga, zubhAzubha bhadrA, candra kA zubhAzubha phala, grahabala-caMdrabala, lagnakuMDalI banAne kI vidhi, rAzi vicAra, lagnavicAra, khAtavidhi, zilAsthApanA, dvArasthApanA, staMbhasthApanA, mobhasthApanA, AmalasAra sthApanA Adi ke samaya dekhane yogya cakra ityAdi kA pratipAdana huA hai| isa dvAra meM tithisaMjJAcakra, grahacakra, nakSatrakoSThaka, karaNacakra, bhadrAcakra, tArAcakra, rAzi-lagnacakra, siddhiyogacakra, yogacakra, kulikAdicakra, lagnazUnyacakra, tithizUnyalagnacakra, grahoM kI uccAdi rAzi kA cakra, ghaTI-pala dekhane kA cakra, navAMza cakra, lagna, horA, dreSkANa Adi ke koSThaka, graha sthApanA kA koSThaka, vRSabhacakra, kUrmacakra, vatsacakra, dvAra cakra, staMbhacakra, ghaMTAcakra, mobhacakra, kalazacakra, Ahuticakra Adi kA vizeSa ullekha huA hai| isa kRti ke anta meM pariziSTa prakaraNa bhI hai jo sAmAnyatayA pratiSThA saMbaMdhI viSaya kA ullekha karatA hai| isa grantha ke adhyayana se yaha jJAta hotA hai ki granthakAra ne kRti ke nAma ke anurUpa viSaya vastu kA vivecana kiyA hai| zilpakalA ke abhyAsiyoM ke lie yaha graMtha ati-upayogI hai| sAtha hI pratiSThA karAne vAloM aura jyotiSa meM rUci rakhane vAlo ke lie bhI viziSTa upayogI hai| yaha kRti kaI dRSTiyoM se prazaMsanIya banI hai| niHsandeha yaha grantha bhAratIya zilpakalA evaM jyotiSakalA meM apanA sarvAdhika sthAna rakhatA hai| Page #652 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 622/jyotiSa-nimitta-zakuna sambandhI sAhitya SaTpaMcAzikA-TIkA isakI racanA varAhamihira ke putra pRthuyaza ne kI hai| isameM 56 zloka haiN| yaha jAtaka kA prAmANika grantha mAnA jAtA hai| isa para bhaTTa utpala kI TIkA hai| isa grantha para kharataragacchIya labdhivijayajI ke ziSya mahimodaya muni ne bhI eka TIkA racI hai| siddhAdeza yaha kRti saMskRta bhASA meM 6 patroM meM hai| yaha pATana ke jaina bhaMDAra meM hai| yaha ajJAta kartRka racanA hai| isameM vRSTi, vAyu aura bijalI ke zubhAzubha viSayoM kA vicAra kiyA gayA hai| sUryaprajJapti ___ jaina AgamagranthoM meM jyotiSa-vidhAna viSayaka cAra sUtra upalabdha hote haiM unake nAma ye haiM- 1. sUryaprajJapti, 2. candraprajJapti, 3. jyotiSkaraNDaka, aura 4. gaNividyA sUryaprajJapti' jaina AgamoM kA pA~cavAM upAMgasUtra hai| isa sUtra meM sUrya, candra aura nakSatroM kI gati Adi kA 108 sUtroM meM vistAra se varNana kiyA gayA hai| isameM bIsa prAbhRta hai| ina prAbhRtoM kA varNaya-viSaya gautama (indrabhUti) aura mahAvIra ke praznottaroM ke rUpa meM hai| isake prathama prAbhRta meM ATha adhyAya haiM unameM sUrya ke maNDaloM kI gati saMkhyA, dina aura rAtri ke muhUrta, maNDaloM kI racanA Adi kA varNana hai| dUsare prAbhRta meM tIna adhyAya haiM - inameM sUrya ke udaya aura asta kA varNana, sUrya ke eka maNDala se dUsare maNDala meM gamana karane kA varNana Adi hai| tIsare prAbhRta prakaraNa meM candra-sUrya dvArA prakAzita kiye jAne vAle dvIpa samudroM kA varNana hai| cauthe prAbhRta meM sUrya kI lezyAoM kA varNana hai| chaTe prAbhRta meM sUrya ke oja kA varNana hai| sAtaveM meM sUrya apane prakAza dvArA meru Adi parvatoM ko hI prakAzita karatA hai athavA anya pradezoM ko bhI ityAdi viSayaka carcA hai| AThaveM-nauveM prAbhRta meM batAyA gayA hai ki sUrya ke udaya evaM asta ke samaya 56 puruSapramANa chAyA dikhAI detI hai| dasaveM prAbhRta meM bAIsa adhyAya haiM inameM mukhyataH nakSatra viSayaka varNana hai| gyArahaveM meM saMvatsaroM ke Adi anta kA varNana hai| bArahaveM meM nakSatra, candra, Rtu, Aditya aura abhivardhita ina pA~ca saMvatsaroM kA varNana hai| terahaveM meM ' yaha grantha malayagiri vRtti sahita, Agamodayasamiti bambaI se san 1616 meM prakAzita huA hai| Page #653 -------------------------------------------------------------------------- ________________ jaina vidhi-vidhAna sambandhI sAhitya kA bRhad itihAsa/623 candramA kI vRddhi-hAni kA varNana hai| caudahaveM meM jyotsnA kA varNana haiN| pandrahaveM meM candra-sUrya Adi kI gati ke tAratamya kA ullekha hai| solahaveM meM jyotsnA kA lakSaNa pratipAdita hai| satrahaveM meM candra Adi ke cyavana aura upapAta kA varNana hai| aThArahaveM meM sarvaloka meM candra-sarya kI U~cAI kA varNana hai| unnIsaveM meM candra-sUrya kI saMkhyA kA varNana hai| bIsaveM meM candra Adi ko anubhAva kA varNana hai| horAmakaranda isa grantha' kI racanA AcArya guNAkarasUrine kI hai| isakA racanA samaya anumAnataH 15 vIM zatAbdI hai| isa grantha meM 31 adhyAya haiM ve prAyaH sabhI jyotiSa viSayaka haiN| unake nAma isa prakAra haiM - 1. rAziprabheda, 2. grahasvarUpabala nirUpaNa, 3. viyonijanma, 4. niSeka, 5. janmavidhi, 6. riSTa, 7. riSTabhaMga, 8. sarvagrahAriSTabhaMga, 6. AyurdA, 10.........? 11. antardazA, 12. aSTakavarga, 13. karmajIva, 14. rAjayoga, 15. nAbhasayoga, 16. vosivesyubhayacArI-yoga, 17. candrayoga, 18. grahapravrajyAyoga, 16. devanakSatraphala, 20. candrarAziphala, 21. sUryAdirAziphala, 22. razmicintA, 23. iSTyAdiphala, 24. bhAvaphala, 25. AzrayAdhyAya, 26. kAraka, 27. aniSTa, 28. strIjAtaka, 26. niryANa 30. dreSkANasvarUpa, 31. praznajAtakA yaha grantha aprakAzita hai| hAyanasundara yaha jyotiSa viSayaka grantha AcArya padmasundarasUri ne racA hai|' trailokyaprakAza AcArya devendrasUri ke ziSya zrI hemaprabhasUri ne yaha grantha vi.saM. 1305 meM racA hai| granthakAra ne isa grantha kA nAma 'trailokyaprakAza' kyoM rakhA? isakA spaSTIkaraNa karate hue likhA hai ki - trIn kAlAn triSu lokeSu yasmAd buddhiH prkaashte| tat trailokyaprakAzAkhyaM dhyAtvA zAstraM prkaashyte|| yaha kRti 1250 zloka parimANa kI hai| isameM tAjika-viSayaka carcA huI hai| isa grantha meM jyotiSa-yogoM ke zubhAzubha phaloM ke viSaya meM vicAra kiyA gayA hai aura mAnavajIvana sambandhI aneka viSayoM kA phalAdeza batAyA gayA hai| isameM muthazila, macakUla, zUrlAvaustaralAva Adi saMjJAoM ke prayoga milate haiM jo muslima prabhAva kI ' isakI 41 patroM kI prati lA.da.bhA.saM. vidyAmaMdira ahamadabAda ke saMgraha meM hai| isakI prati bIkAnera sthita anUpa saMskRta lAyabrerI ke saMgraha meM hai| Page #654 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 624/jyotiSa-nimitta-zakuna sambandhI sAhitya sUcanA dete haiN| isameM jyotiSa vidhAna sambandhI nimna viSayoM para prakAza DAlA gayA hai- sthAnabala, kAyabala, dRSTiphala, grahAvasthA, grahamaitrI, rAzivaicitrya, SaDvarga-zuddhi, lagnajJAna aMzakaphala aadi| prakArAntara se janmadazAphala, rAjayoga, grahasvarUpa, dvAdazabhAvoM kI tattvaciMtA, kendravicAra, varSaphala, nidhAnaprakaraNa, bhojanaprakaraNa, grAmaprakaraNa, putraprakaraNa, rogaprakaraNa, jAyAprakaraNa, surataprakaraNa, paracaMkrAmaraNa, gamanAgamana, sthAnadoSa, strIlAbhaprakaraNa Adi kI carcA bhI kI gaI hai|' jJAnacaturviMzikA isake racanAkAra kAsahRdgacchIya upAdhyAya naracandra muni hai| yaha racanA 24 padyoM meM vi.saM. 1325 meM huI hai| isameM lagnAnayana, horAdyAnayana, praznAkSarAllagnAnayana, sarvalagnagrahabala, praznayoga, patitAdijJAna, putra-putrIjJAna, doSajJAna, jayapRcchA, rogapRcchA Adi jyotiSa viSayoM kA varNana hai| yaha grantha aprakAzita hai| avacUri - isa grantha para upAdhyAya naracandra muni dvArA svopajJavRtti racI gaI hai| ' yaha grantha hindI anuvAda sahita kuzala esTrolaoNjikala risarca insTITyUTa, lAhaura se prakAzita huA hai| isakI 1 patra kI prati lA.da.bhA.saM. vidyAmaMdira, ahamadAbAda meM hai| Page #655 -------------------------------------------------------------------------- ________________ - adhyAya-13 8888 326888888888 R vividha viSaya sambandhI vidhi-vidhAnaparaka sAhitya 888888888 Page #656 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 626/vividha viSaya sambandhI sAhitya adhyAya 13 vividha viSaya sambandhI vidhi vidhAnaparaka sAhitya-sUcI kra. kRti kRtikAra kRtikAla 1 aSTakaprakaraNa (saM.) A. haribhadra vi.saM. 8 vIM zatI 2 AcArapradIpa ratnazekharasUri vi.saM. 1516 3 Avazyakasaptati A. municandra laga. 10 vIM zatI 4 azaucavidhi (saM.) dharmasUri laga. 15-18 vIM muni mohajIta kumAra vi.saM. 20-21 vIM zatI devendrasUri vi.saM. 13 vIM zatI 5 AdhyAtmika anuSThAna ArAdhanA 6 gurUvaMdaNabhAsa (prA.) (gurUvaMdanabhASya) 7 ceiavaMdaNabhAsa (prA.) (caityavaMdanabhASya) 8 jinabhAratI saMgraha devendrasUri vi.saM. 13 vIM zatI (saM.) pradIpa zAstrI vi.saM. 20-21 vIM | zatI paM. kanakasuMdara vi.saM. 20-21 vIM 6 jaina vidhi-vijJAna (guja.) zatI ajJAtakRta vi.saM. 5 vIM zatI 10 taMdulaveyAliyapaiNNayaM (taMdulavaitAlika prakIrNaka) 11 dazabhakti (zau./saM.) 12 dazabhakti (prA.) 13 dinacaryA pUjyapAda vi.saM. 5-6 ThI zatI kundAcArya vi.saM. 5 vIM zatI saM. pradIpa zAstrI vi.saM. 20-21 vIM zatI Page #657 -------------------------------------------------------------------------- ________________ jaina vidhi-vidhAna sambandhI sAhitya kA bRhad itihAsa/627 14 derAsaranI vidhi saMkalita 15 dharmasaMgraha (saM.) | 16 dharmaratnaprakaraNa (prA.) 17 dharmavidhiprakaraNa (saM.) mAnavijayagaNi zAMtisUri zrIprabhasUri vi.saM. 20-21 vIM zatI vi.saM. 1731 vi.saM. 1271 vi.saM. 12-13 vIM zatI vi.saM. 20-21 vIM zatI vi.saM. 1182 18 navANuMyAtrA vidhi saM. mAnavijaya yazodevasUri devendrasUri vi.saM. 13 vIM zatI 16 paccakkhANasarUva (prA.) (pratyAkhyAnasvarUpa) 20 paccakkhANabhAsa (prA.) (pratyAkhyAnabhASya) 21 paryuSaNAvicAra 22 pratyAkhyAnasiddhi harSabhUSaNagaNi ajJAtakRta vi.saM. 1486 laga. vi.saM. 12-13 vIM zatI vi.saM. 1216 vi.saM. 1-3 rI - 23 pravacanasAroddhAra (prA.) 24 prazamarati (saM.) nemicandrasUri A. umAsvAti zatI 25 prakaraNasamuccaya (praa.sN.)| 26 yati zrAddha vrata vidhisaMgraha municandrAcArya Adi vi.saM. 12 vIM zatI kI saMkalita racanAe~ saMpA. vijayarAmasUri vi.saM. 20-21 vIM zatI jinadattasUri vi.saM. 13 vIM zatI pramodasAgarasUri vi.saM. 20-21 vIM zatI ajJAtakRta vi.saM. 1337 zatI 27 vivekavilAsa 28 vidhisaMgraha (guja.) 26 viSayanigrahakulaka Page #658 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 628/vividha viSaya sambandhI sAhitya 30 vIratthaopaiNNayaM (vIrastava vIrabhadra (dvitIya) vi.saM. 10 vIM zatI prakIrNaka) 31 SoDazaka prakaraNa (saM.) A. haribhadra vi.saM. 8 vIM zatI 32 samavasaraNastavaH (prA.) dharmaghoSasUri vi.saM. 14 vIM zatI 33 sAmAcArIzatakam (prA.saM.) samayasundaragaNi vi.saM. 17 vIM zatI 34 sAmAyArI (sAmAcArI) (prA.) jinadattasUri vi.saM. 12 vIM zatI | 35 sAmAyArI (sAmAcArI) (prA.) jinapatisUri (vi.saM. 13 vIM zatI 36 sAdhucaryA tathA saM. caMpakasAgara vi.saM. 20-21 vIM jinapUjA kA mahattva zatI 37 siripayaraNasaMdoha (prA.saM.) saMkalita vi.saM. 20-21 vIM zatI 38 saMghapaTTaka (saM.) |jinavallabhagaNi vi.saM. 12 vIM zatI Page #659 -------------------------------------------------------------------------- ________________ jaina vidhi-vidhAna sambandhI sAhitya kA bRhad itihAsa / 629 adhyAya 13 vividha viSaya sambandhi vidhi- vidhAnaparaka sAhitya aSTakaprakaraNa yaha kRti' jaina paramparA ke pramukha aura bahuzruta AcArya haribhadrasUri kI hai| isakI racanA saMskRta bhASA meM huI hai| isameM 258 zloka nibaddha hai| yaha grantha battIsa prakaraNoM meM vibhakta hai aura pratyeka prakaraNa meM ATha-ATha zloka haiM mAtra antima prakaraNa apavAda haiM, jisameM dasa zloka haiN| isake battIsa prakaraNoM ke nAma isa prakAra haiM 1. mahAdevASTakam, 2. snAnASTakam, 3. pUjASTakam, 4. agnikArikASTakam, 5. bhikSA- STakam, 6. sarvasampatkarIbhikSASTakam, 7. pracchannabhojanASTakam, 8. pratyAkhyAnASTakam, 6. jJAnASTakam, 10. vairAgyASTakam, 11. tapASTakam, 12. vAdASTakam, 13. dharma- vAdASTakam, 14. ekAntanityapakSakhaNDanASTakam, 15.anityapakSakhaNDanASTakam, 16. mAMsabhakSaNadUSaNASTakam, 17. mAMsabhakSaNadUSaNASTakam, 18. mAMsabhakSaNa dUSaNASTakam 16. madyapAnadUSaNASTakam, 20. maithunadUSaNASTakam, 21. sUkSmabuddhyAzrayaNASTakam, 22. bhAvavizuddhivicArASTakam, 23. mAlinyaniSedhASTakam, 24. puNyAnubandhipuNyAdi vivaraNASTakam, 25. puNyAnubandhipuNyapradhAnaphalASTakam, 26. tIrthakRddAnamahattva siddhayaSTakam, 27. tIrthakR ddAnaniSphalatA parihArASTakam, rAjyAdidAne'pi tIrthakRtodoSAbhAva-pratipAdanASTakam, 26. sAmAyikasvarUpanirUpaNASTakam, 30. kevalajJAnASTakam, 31. tIrthakRddezanASTakam 32. mokSASTakam / zAsana 28. ina prakaraNoM meM se dUsarA, tIsarA, pA~cavA, chaThA, sAtavA~ aura untIsavA~ prakaraNa vidhi-vidhAnoM se sambandhita hai| dUsare prakaraNa meM snAnavidhi ke do prakAroM kA nirUpaNa haiM 1. dravyasnAna aura 2 bhaavsnaan| isameM kahA hai ki yadyapi dravya snAna zarIra ke aMga-vizeSa kI kSaNika zuddhi kA hI kAraNa hai, phira bhI bhAvazuddhi kA nimitta hai| sAtha hI snAna ke pazcAt tIrthaMkara paramAtmA evaM AcAryAdi kI pUjA karane vAle gRhastha kA dravyasnAna zubha mAnA gayA hai| tIsare prakaraNa meM do prakAra kI pUjAvidhi kA ullekha huA hai aura kahA hai ki dravyapUjA svarga aura bhAvapUjA mokSa kA sAdhana hai| inheM kramazaH azuddha aura zuddhapUjA bhI kahA gayA hai| 9 (ka) isa prakaraNa kA hindI anuvAda DaoN. azokakumAra siMha ne kiyA hai| (kha) yaha kRti sAnuvAda 'pArzvanAtha vidyApITha, vArANasI' ne san 2000 prakAzita kI hai| Page #660 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 630/vividha viSaya sambandhI sAhitya dravyapUjA ATha prakAra kI batalAyI hai aura use zubha bandha kA kAraNa mAnA hai| sAtha hI bhAvapUjA ke bhI ahiMsA, satya, asteya, brahmacarya, aparigraha, gurubhakti, tapa aura jJAna ye ATha prakAra batAye gaye haiM aura kahA hai bhAvapUjA se AtmA ke bhAva prazasta hote haiM aura isase vyakti antataH nirvANa ko prApta kara letA hai| pA~caveM prakaraNa meM tIna prakAra kI bhikSAvidhi kA vivecana hai| isameM ullekha hai ki Adarza sAdhu dvArA sthavira, glAna Adi ke lie bhramara vRtti se prApta kI gaI bhikSA sarvasampatkarI bhikSA kahalAtI hai| zramaNAcAra ke pratikUla AcaraNa karane vAle kI bhikSAvRtti mAtra jIvikA hetu grahaNa kI jAne vAlI hone se vaha pauruSaghnIbhikSA kahI jAtI hai tathA nirdhana, netrahInAdi dvArA jIvikA heta mA~gI jAne vAlI bhikSA vRttibhikSA hai| sAtaveM prakaraNa meM nirUpita kiyA hai ki sAdhu ko pracchanna rUpa se ekAnta meM bhojana grahaNa karanA cAhie kyoMki yaha sAdhuoM kA Avazyaka vidhAna hai| apracchanna AhAra grahaNa karane para kSudhA-pIr3ita dInAdi yAcakoM dvArA mAMge jAne para unako AhAra dAna karane se puNya bandha hogA aura AhAra na dene para jinazAsana ke prati unake mana meM dveSa paidA hogaa| ina donoM sthitiyoM se bacane ke lie zramaNa ko pracchanna AhAra grahaNa karanA caahie| unatIsaveM prakaraNa meM sAmAyika vidhi kA svarUpa aura usake lakSaNa nirUpita haiN| isameM kahA hai ki sAmAyika karane vAle logoM kA svabhAva candana ke samAna hotA __ isa prakAra hama dekhate hai ki ukta prakaraNoM meM aura inake atirikta bhI isameM zramaNa evaM zrAvaka varga donoM ko sadAcArI banane kI aura sUkSma buddhi pUrvaka AgamoM ke anurUpa apane AcAra-vicAra kA parIkSaNa karane kI zikSA dI gaI hai| aSTaka prakaraNa kI eka anya pramukha vizeSatA isake prakaraNoM kA saMkSipta honA hai| AcArapradIpa - 'AcArapradIpa' nAmaka yaha grantha' munisundarasUri ke ziSya ratnazekharasUri kA hai| yaha saMskRta-prAkRta mizrita bhASA meM gumphita hai| yaha racanA 4065 zloka parimANa hai| isakA racanAkAla vi.saM. 1516 hai| yaha kRti apane nAma ke anusAra paMcAcAra kA nirUpaNa karane vAlI hai| yadyapi nAma aura svarUpa kI dRSTi se paMcAcAra kA sambandha vidhi-vidhAnoM se nahIM hai kintu paMcAcAra kA paripAlana vidhi-vidhAnoM ke AdhAra para hI hotA hai jaise - Agama pATha ko akAla samaya meM nahIM par3hanA, nayA pATha guru ' yaha grantha 'devacanda lAlabhAI jaina pustakoddhAra saMsthA' ne san 1627 meM prakAzita kiyA hai| isameM AnandasAgarasUri kA saMskRta upoddhAta evaM avataraNoM kA anukrama diyA gayA hai| Page #661 -------------------------------------------------------------------------- ________________ kI anujJA pUrvaka grahaNa karanA, jJAnIjanoM kA vinaya karanA, jJAnopakaraNa kI AzAtanA se bacate rahanA, jJAna kI bhakti karanA ye sabhI vidhipUrvaka hote haiM tathA pUrvokta niyamoM kA pAlana karane para hI jJAnAcAra kA pAlana hotA hai| yahI bAta darzanAcAra, cAritrAcAra, tapAcAra aura vIryAcAra ke viSaya meM bhI jAnanI caahie| isase yaha siddha hotA haiM ki paMcAcAra ke mUla meM vidhi-vidhAna samAhita hI hai / isI apekSA se isa grantha ko vidhi-vidhAnoM kI koTi meM liyA hai| jaina vidhi-vidhAna sambandhI sAhitya kA bRhad itihAsa / 631 prastuta kRti pA~ca prakAzoM meM vibhakta hai| unameM kramazaH jJAnAcAra, darzanAcAra, cAritrAcAra, tapAcAra aura vIryAcAra ina pA~ca bhedoM kA pratyeka ke upabhedoM ke sAtha nirUpaNa huA hai| isake sAtha hI isameM vividha kathAnaka' tathA saMskRta evaM prAkRta ke uddharaNa diye gaye haiN| prArambha meM maMgalAcaraNa evaM grantha pratijJA rUpa do gAthAe~ haiM anta meM pandraha zlokoM kI prazasti hai isa kRti ke prathama prakAza kA gujarAtI anuvAda rAmacandra dInAnAtha zAstrI ne kiyA hai aura vaha prakAzita bhI ho cukA hai| AcAravidhi kI dRSTi se kRti upayogI hai| AdhyAtmika5- anuSThAna-ArAdhanA yaha atyanta laghu pustikA hai| isakA saMkalana gaNAdhipati AcArya tulasI ke ziSya muni mohajItakumAra ne kiyA hai| isameM naye purAne tathA unakI paramparA meM pravartita kucha anuSThAnoM kI ArAdhanAvidhi kA varNana hai| sarvaprathama 'viziSTabIjamaMtra' artha sahita diye gaye haiM aura kahA gayA haiM ki ina bIja maMtroM kI upAsanA karane se AdhyAtmika zakti kA saMcaya hotA hai tathA Atmazuddhi aura UrjA kA vikAsa hotA hai| isake pazcAt supta zaktiyoM ko pragaTa karane ke lie saMkalpa sUtra diye gaye haiM, jo pratyeka sAdhaka ke lie prayoga karane jaise haiN| tatpazcAt kramazaH nimnalikhita vidhAnoM evaM anuSThAnoM kA nirUpaNa kiyA gayA hai unake nAma nirdeza isa prakAra hai 1. AdhyAtmika vikAsa ke maMtra evaM unakI japavidhi, 2. varSAvAsa sthApanA kA anuSThAna, 3. grahavighnanivAraka anuSThAna evaM usakI vidhi, 4. navAnhika AdhyAtmika anuSThAna evaM usakI vidhi, 5. upasargahara stotra kA pATha evaM usakI ArAdhanAvidhi, 6. namaskAra mahAmaMtra kA anuSThAna evaM usakI japa vidhi, 7. viziSTa maMtra evaM usakI ArAdhanA vidhi| 9 pRthvIpAla nRpa ke kathAnaka meM samasyAe~ tathA gaNita ke udAharaNa diye gaye haiM / granthakAra ne isake viSaya meM 'rAjakanyAonI parIkSA' aura 'rAjakanyAonI gaNitanI parIkSA' ina do viSayoM para vicAra kiyA hai| Page #662 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 632/vividha viSaya sambandhI sAhitya Avazyakasaptati yaha municandrasUri kI racanA' hai| ise pAkSika saptati bhI kahate haiN| isameM saMbhavataH Avazyaka vidhi kI carcA huI hai| Azaucavidhi tapAgacchIya zrIdharmasUri kI yaha kRti saMskRta bhASA meM hai| saMbhavataH isa racanA ke nAma se aisA lagatA hai ki isameM pratiSThA, padasthApanA, sakalIkaraNa, vratAropaNa ityAdi anuSThAnoM ko sampanna karAne ke pUrva AcArya ho yA muni ho, gRhastha ho unake lie zArIrika, mAnasika evaM vAcika zuddhi karanA Avazyaka batalAyA hai| yaha kRti zauca karma se sambandhita hai| guruvaMdaNabhAsa (guruvandanabhASya) isa grantha ke praNetA tapAgaccha saMsthApaka jagaccandrasari ke ziSya devendrasari hai| yaha kRti jaina mahArASTrI prAkRta meM racI gaI hai| isameM kula 41 padya hai| yaha kRti guruvandana vidhi se sambandhita hai| isameM guruvandana kI vidhi kA ullekha karate hue vandana yogya kauna?, vandana kisako?, vandana ke ayogya kauna?, vandana ke kAraNa, vandanA ke doSa, vandanA ke guNa, vandanA ke sthAna Adi kA bAIsa dvAroM meM vivecana kiyA hai| isa grantha ke prArambha meM maMgalAcaraNa nahIM kiyA gayA hai| prathama gAthA meM guruvandana ke tIna prakAra-1. pheTAvandana (mastaka jhukAkara vandana karanA), 2. thobhavandana (khamAsamaNasUtra pUrvaka vandana karanA), aura 3. dvAdazAvarttavandana (padastha muniyoM ko kiyA jAne vAlA vandana) kahe haiN| isake bAda vandana karane kA kAraNa, vandana ke pA~ca nAma tathA isa grantha meM Age kahe jAne vAle bAIsa dvAroM ke nAmoM evaM unake viSayoM kA nirUpaNa huA hai| guru vandanavidhi se sambandhita bAIsa dvAroM kA sAmAnya varNana nimna haiM - pahale dvAra meM vandanA ke pA~ca nAma batAye haiM- vaMdanakarma, citikarma, kRtikarma, pUjAkarma aura vinykrm| dUsare dvAra meM ukta pA~ca prakAra kI vandanA ke sambandha meM pA~ca udAharaNa diye haiN| tIsare dvAra meM pArzvastha, kuzIla, avasanna, saMsakta aura yathAchaMda - ina pA~ca prakAra ke sAdhuoM ko avandanIya mAnA hai| cauthe dvAra meM AcArya, upAdhyAya, pravartaka, sthavira aura rAtnika sAdhuoM ko vandana karane yogya ' jinaratnakoza pR. 35 2 vahI - pR. 36 Page #663 -------------------------------------------------------------------------- ________________ jaina vidhi-vidhAna sambandhI sAhitya kA bRhad itihAsa / 633 kahA gayA hai| pA~caveM - chaThe dvAra meM vandana ke cAra adAtA aura cAra dAtA kahe haiM arthAt mAtA, pitA, jyeSTha bhAI Adi dIkSita ho aura dIkSA paryAya meM choTe ho to unase tathA ratnAdhika sAdhu se ( ina cAra se) vandana nahIM karavAnA caahie| isake sAtha hI vyAkula cittavAle, AhArara - nIhAra karate hue sAdhu ko bhI vandana nahIM karanA caahie| sAtave dvAra meM vandana niSedha ke teraha sthAna batAye haiN| AThaveM dvAra meM vandana karane ke cAra sthAna kahe haiN| nauveM dvAra meM guru ko vandana karane ke ATha kAraNoM kA nirdeza diyA gayA hai| dazaveM dvAra meM dvAdazAvarttavandana ke paccIsa Avazyaka kahe gaye haiN| gyArahaveM dvAra meM mukhavastrikA pratilekhanA vidhi evaM usake paccIsa bola varNita haiN| bArahaveM dvAra meM zarIra pratilekhanA ke paccIsa bola pratipAdita haiN| terahaveM dvAra meM vandanA ke samaya lagane vAle battIsa doSoM kI carcA kI gaI haiN| caudahaveM dvAra meM vidhipUrvaka vandanA karane se utpanna hone vAle chaha guNa batAye gaye haiN| pandrahaveM dvAra meM guru kI sthApanAvidhi aura guru kI sthApanA ke pA~ca prakAra nirdiSTa kiye haiN| solahaveM dvAra meM tIna prakAra ke avagraha varNita hai| yahA~ avagraha se tAtparya - guru bhagavanta se kama se kama, adhika se adhika aura madhyama rUpa se kitanA dUra baiThanA cAhie usakA kSetra nirdhAraNa karanA hai| satrahaveM - aThArahaveM dvAra meM vaMdanavidhi saMbaMdhI sUtroM ke akSaroM evaM padoM kI saMkhyA kA nirUpaNa huA hai| unnIsaveM dvAra meM vandana karane vAle ziSya ke chaha sthAna kahe gaye haiN| bIsaveM dvAra meM vandana karane yogya guru ke chaha vacana kahe gaye haiN| ikkIsaveM dvAra meM guru sambandhI taiMtIsa AzAtanAoM kA vivecana huA hai| bAIsaveM dvAra meM prAtaHkAlIna evaM sAyaMkAlIna guruvandana kI vidhi nirdiSTa kI gaI hai| ' saMkSepataH yaha kRti guruvandanavidhi viSayaka mahattvapUrNa sAmagrI prastuta karatI hai / granthakAra ne isa laghukRti meM bhI samudra sA jJAna uMDerA hai| zrI zvetAmbara mUrtipUjaka paramparA meM yaha grantha vizeSa carcita aura adhyayana-adhyApana kA AdhAra banA huA hai| AvazyakasUtroM kA adhyayana karavAye jAne ke bAda kramazaH cAra prakaraNa, tIna bhASya (caityavandana, guruvaMdana, pratyAkhyAna ) chaH karmagrantha Adi kA adhyayana karanA - karavAnA anivArya sA mAnA gayA hai| ceiavaMdaNabhAsa (caityavandanabhASya ) yaha racanA tapAgaccha ke saMsthApaka jagaccandrasUri ke paTTadhara ziSya devendrasUri kI hai| yaha kRti jaina mahArASTrI prAkRta padya kI 63 gAthAoM meM gumphita hai| isa kRti kA racanAkAla 14 vIM zatI kA pUrvArdha yA 13 vIM zatI 1 yaha kRti 'zrI jaina zreyaskara maMDala - mahesANA' se vi.saM. 2006, prakAzita huI hai| Page #664 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 634/vividha viSaya sambandhI sAhitya kA uttarArdha honA caahie| yaha samaya granthakAra kI svargatithi ke AdhAra para nikAlA gayA hai| unakA svargavAsa vi.saM. 1327 meM huA hai| mUlataH caityavaMdanabhASya apane nAma ke anurUpa jinamandira sambandhI vidhi-vidhAnoM kA ati vistAra ke sAtha nirUpaNa karatA hai| grantha ke prArambha meM sabhI sarvajJoM ko vandana karake vRtti, bhASya, cUrNi Adi zruta ke anusAra caityavandanAdi vidhi ko samyak prakAra se kahane kI pratijJA kI hai| usake bAda caityavandana (devavandana) vidhi sambandhI caubIsa dvAroM kA nAmollekha karate hue unhIM kA vistRta vivecana kiyA gayA hai| una caubIsa dvAroM kA nAma nirdeza pUrvaka saMkSipta vivaraNa adholikhita hai1. dasatrika - isa prathama dvAra meM dasa trika - tIna bAra 'nisIhi' kaba, bolanA cAhiye tIna pradakSiNA, tIna praNAma, tIna prakAra kI pUjA, tIna avasthAoM kA cintana, tIna dizAoM kA nirIkSaNa, tIna prakAra se bhUmi pramArjana, tIna prakAra kI mudrA aura tIna prakAra kA praNidhAna kisa prakAra karanA cAhie, isakI samyak vidhi kahI gaI hai| 2. pA~ca abhigama - isa dvAra meM 1. sacitta kA tyAga, 2. acitta AbhUSaNAdi ke tyAga rahita, 3. mana kI ekAgratA, 4. eka paTTa kA uttarAsana aura, 5. prabhu kA darzana hote hI mastaka jhukAnA ina pA~ca prakAra ke abhigama (vizeSa niyama) pUrvaka jinapratimA ke darzana karane kA vidhAna batalAyA hai| 3. dizA - isameM kahA gayA haiM ki jina pratimA ke darzana-vandana karate samaya puruSa evaM strI ko pratimA kI kisa dizA kI ora khar3e rahanA cAhie? 4. avagraha - caturtha dvAra meM caityavandana karate samaya jaghanya se nau hAtha, utkRSTa se sATha hAtha aura madhyama se nau-sATha hAtha bIca kI dUrI para baiThakara caityavaMdana karanA cAhie yaha vidhAna nirdiSTa kiyA hai| 5. trividhacaityavandana - isameM jaghanya, madhyama aura utkRSTa aise tIna prakAra kI caityavandana vidhi kahI gaI hai| 6. paMcAMgapraNipAta - isa dvAra meM paMcAMga praNipAta kA svarUpa batAyA hai| 7. namaskAra - isameM eka, do, tIna se lekara 108 zloka taka prabhu kI stuti karane kA vidhAna spaSTa kiyA hai| 8-10. akSara-pada-saMpadA - ina tIna dvAroM meM navakAra Adi nau sUtroM ke varNa kI saMkhyA, una sUtroM ke padoM evaM sampadA kI saMkhyA kahI gaI hai| Page #665 -------------------------------------------------------------------------- ________________ jaina vidhi-vidhAna sambandhI sAhitya kA bRhad itihAsa/635 11. pA~cadaNDaka - isa dvAra meM dainika kriyA vidhi meM vizeSa rUpa se bole jAne vAle zakrastava, caityastava, nAmastava, zrutastava aura siddhastava-ina pA~ca sUtroM ke nAma diye haiN| 12. bArahaadhikAra - isa dvAra meM devavandana vidhi karate samaya kina-kina ko vandanA kI jAtI hai tatsambandhI bAraha sthAna kahe gaye haiN| 13. vandana karane yogya - isameM arihaMta, muni, zruta evaM siddha ye cAra vandana karane yogya kahe haiN| 14. smaraNa karane yogya - isa dvAra meM upadrava dUra karane vAle samyagdRSTi devoM ko smaraNa karane yogya kahA hai| 15. cAranikSepa - isameM nAma, sthApanA, dravya aura bhAva aise cAra prakAra ke jina batAye haiN| 16. cArastuti - isa dvAra meM kahA hai ki prathama stuti kisI bhI tIrthakara vizeSa kI hotI hai| dUsarI stuti sarva tIrthaMkaroM kI hotI hai| tIsarI stuti zruta (Agama) kI hotI hai aura cauthI stuti samyaktvI devI-devatA kI hotI hai| 17. ATha nimitta - isameM prabhu ko vandana yA unakA smaraNa kaba karanA cAhie? usake ATha kAraNa batAye gaye haiN| 18. bArahahetu - isa dvAra meM devavandana karane ke bAraha prayojana nirdiSTa kiye haiN| 16. solahaAgAra - isameM kAyotsarga bhaMga na ho usake lie solaha AgAra (vizeSa chUTa) batAye gaye haiN| 20. unnIsadoSa - yaha dvAra kAyotsarga meM lagane vAle unnIsa doSoM kA varNana karatA hai| 21. kAyotsargaparimANa - isa dvAra logassa ke barAbara paccIsa zvAsozvAsa parimANa kA aura navakAra barAbara ATha zvAsozvAsa parimANa kA kAyotsarga batAyA gayA hai| 22. stavana sambandhI vicAra- isameM yaha kahA gayA hai ki stavana gaMbhIra, madhura evaM arthayukta hone caahiye| 23. sAta bAra caityavandana- isa dvAra meM nirdeza hai ki sAdhu aura gRhastha donoM ko dinabhara meM sAta bAra caityavandana vidhi karanI caahiye| sAtha hI vaha vidhi kaba-kaba karanI cAhie ? yaha bhI batAyA gayA hai| . Page #666 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 636/vividha viSaya sambandhI sAhitya 24. dasa AzAtanA - isa antima dvAra meM jina mandira meM lagane vAlI dasa AzAtanAe~ ullekhita kI hai|' isa prakAra pUrvokta 24 dvAroM ke kula 2074 prakAra hote hai| isa kRti kA adhyayana karane se jJAta hotA haiM ki isameM jinamandira sambandhI Avazyaka evaM anivArya sarva prakAra kI viSaya vastu kA vidhivat aura bheda-prabheda pUrvaka pratipAdana huA hai| nityArAdhakoM ke lie yaha racanA ati upayoga hai| granthakAra devendrasUri ne karmavipAka Adi pA~ca navya karmagrantha evaM unakI TIkA, guruvaMdaNabhAsa, paccakkhANabhAsa, dANAikulaka, suMdasaNAcariya tathA sar3hadiNakicca aura unakI TIkAe~ Adi bhI racI haiN| ve vyAkhyAna kalA meM siddhahasta the| jinabhAratIsaMgraha yaha eka saMkalita kRti hai| bra. pradIpa zAstrI ne isa pustaka kA saMkalana kiyA hai| isa kRti meM pUjA, stotra evaM strota se sambandhita kucha hindI padyoM kA saMkalana hai| mUlataH yaha saMgrahita grantha digambara paramparA ke dainika vidhi-vidhAnoM evaM pUjA vidhAnoM se sambandhita hai| una paramparAnuyAyiyoM ke lie yaha pustaka atyanta upayogI evaM mahattvapUrNa hai| prastutaH 'jinabhAratIsaMgraha' nAmaka yaha grantha ATha khaNDoM meM vibhakta hai| prathama khaNDa meM nityakriyA sambandhI vidhi-vidhAna kahe gaye haiN| dvitIya khaNDa meM sAmAnyatayA sabhI prakAra kI pUjAoM ke vidhi-vidhAna diye gaye hai| tRtIya khaNDa meM caubIsa tIrthaMkaroM kI pUjA karane ke vidhi-vidhAna varNita hai| caturtha khaNDa meM vizeSa parva Adi meM karane yogya pUjA vidhiyA~ ullikhita haiN| paMcama khaNDa meM kucha tIrthakaroM ke cAlIsA pATha diye gaye hai| SaSTama khaNDa meM nitya svAdhyAya karane yogya ' yaha gujarAtI anuvAdoM ke sAtha aneka sthAnoM se prakAzita huA hai| 'saMghAcAravidhi' nAmaka TIkA ke sAtha 'zrIjinazAsana ArAdhanA TrasTa, bhUlezvara muMbaI' ne vi.saM. 2045 meM prakAzita kiyA hai| isakA prathama saMskaraNa san 1938 meM 'RSabhadevajI kezarImalajI zvetAmbara saMsthA' se prakAzita huA hai| isake sampAdaka zrI AnandasAgarasUri ne prArambha meM mUlakRti dekara, bAda meM 'saMghAcAravidhi' nAma kI TIkA kA saMkSipta evaM vistRta viSayAnukrama saMskRta meM diyA hai| isake bAda kathAoM kI sUcI, stuti-sthAna, stuti-saMgraha, dezanA-sthAna, dezanA-saMgraha, sUktiyoM ke pratIka, sAkSI rupa granthoM kI nAmAvalI, sAkSI-zlokoM ke pratIka aura vistRta upakrama (prastAvanA) hai| 2 jinabhAratIsaMgraha - saM. pradIpazAstrI, pra. zrIvarNIdigambara jaina gurukula pisanahArI mar3hiyA, jabalapura (ma.pra.) Page #667 -------------------------------------------------------------------------- ________________ jaina vidhi-vidhAna sambandhI sAhitya kA bRhad itihAsa/637 stotrAdi kA varNana hai| saptama khaNDa meM bhI kucha mahattvapUrNa stotrAdi saMkalita hai| aSTama khaNDa meM tIrthaMkara bhagavantoM kI AratI jApyamaMtra, sUtakavidhi evaM pramukha jaina parva Adi kA varNana kiyA gayA hai| isa saMgraha ke teraha saMskaraNa nikala cuke haiN| jaina vidhi-vidhAna ___ yaha pustaka gujarAtI lipi meM nibaddha hai| isakA Alekhana paM. kanakasuMdara jI ne kiyA hai| isa kRti kA avalokana karane se yaha pratIta hotA hai ki isameM nirdiSTa viSayavastu kA saMkalana jaina pAThazAlA, zivira aura prAthamika bhUmikA ke logoM kI apekSA ko dhyAna meM rakhakara kiyA gayA hai| isa kRti kI kaI viziSTatAe~ haiN| isameM prAyaH vidhi-vidhAna sacitra diye gaye haiM; jaise 'sAmAyika grahaNa karane kI vidhi' se sambandhita paMcAMgapraNipAtamudrA, ardhAvanata mudrA Adi dI gaI haiN| 'mandira-darzana evaM pUjana-vidhi' se sambandhita prakSAlaabhiSeka pUjA, tilaka pUjA, mukhakoza bAMdhane kI vidhi, caityavaMdana meM baiThane kI mudrA, kAyotsarga, mudrA, jina mandira meM praveza karane kI vidhi Adi ke citra diye gaye haiN| isameM mUlasUtroM ke sAtha-sAtha unakA bhAvArtha, spaSTArtha tathA Avazyaka kathAe~ bhI varNita haiN| mukhyataH guruvaMdana, sAmAyika, jinadarzana aura jinapUjana kI vidhiyA~ nirUpita kI gaI haiM isake sAtha hI jinabhakti se hone vAle mahAna lAbha, maMtragrahaNavidhi, maMtra smaraNavidhi, guruvaMdana sAmAyika se hone vAle lAbha evaM bAIsa abhakSyo kI carcA ke sAtha hI phaTAkA, TI.vI. ke duSpariNAmoM kI bhI carcA kI gaI hai| taMdulaveyAliyapaiNNayaM (taMdulavaicArika prakIrNaka) __ 'taMdalavaicArika' nAmaka yaha prakIrNaka prAkRta gadya-padya mizrita bhASA meM nibaddha hai| isameM kula 177 gAthAe~ hai| isa grantha ke lekhaka ke sambandha meM kahIM para bhI koI nirdeza prApta nahIM hotA hai| DaoN. sAgaramala jaina ke anusAra unheM jo saMketa mile haiM usake AdhAra para unhoMne IsA 5 vIM zatAbdI yA usake pUrva ke kisI sthavira AcArya kI kRti hai, aisA mAnA hai| isa prakAra unakI dRSTi meM kRti ' yaha pustaka 'pArasapUjA senTara aMdherI' (IsTa) meM upalabdha hai| 2 (ka) yaha racanA muni puNya vijaya jI dvArA saMpAdita hai| (kha) yaha kRti hindI bhASAntara ke sAtha san 1661 meM, 'Agama ahiMsA samatA evaM prAkRta saMsthAna, udayapura' se prakAzita ho cukI hai| 3 dekheM, taMdulavaicArika bhUmikA pR. 6 Page #668 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 638 / vividha viSaya sambandhI sAhitya kA racanAkAla IsvI san kI 5 vIM zatAbdI se pUrva kA hai| prastuta kRti kA yaha kAla nirdhAraNa nandIsUtra, pAkSikasUtra, nandIcUrNi, AvazyakacUrNi, dazavaikAlikacUrNi evaM nizIthacUrNi ke AdhAra para hotA hai| cUrNiyoM kA kAla lagabhaga 6-7 vIM zatAbdI mAnA jAtA hai / ataH taMdulavaicArika kA racanAkAla isake pUrva kA honA cAhie / punaH isakA ullekha nandIsUtra me hai, ataH yaha 5 vIM zatI ke pUrva kI racanAe~ hai| taMdulavaicArika zabda kA paricaya dete hue kahA gayA hai ki sau varSa kI Ayu vAlA manuSya pratidina jitanA cAvala khAtA hai, usakI jitanI saMkhyA hotI hai usI ke upalakSaNa rUpa saMkhyA kA vicAra karanA taMdulavaicArika hai / 'taMdulavaicArika' isa nAma se aisA pratIta hotA hai ki mAnoM isameM mAtra cAvala ke bAre meM vicAra kiyA gayA hogA, parantu vastusthiti aisI nahIM hai| isameM mukhya rUpa se mAnava jIvana ke vividha pakSoM yathA- garbhAvasthA mAnava zarIra racanA, usakI zata varSa kI Ayu ke dasa vibhAga, unameM hone vAlI zArIrika sthitiyA~, usake AhAra Adi ke bAre meM bhI paryApta vivecana kiyA gayA hai| mere zodha kA mukhya dhyeya vidhi-vidhAna paraka viSayoM kA paricaya karAnA hai| prastuta kRti meM pramukha rUpa se do prakAra kI vidhi upalabdha hotI hai| prathama vidhi 'garbhagata jIva kI AhAra vidhi' se sambandhita haiN| isameM batAyA gayA haiM ki gautama mahAvIra se prazna karate haiM ki he bhagavan ! garbhastha paryApta jIva mukha ke dvArA kavala AhAra karane meM samartha hai ? yA nahIM ? uttara meM kahA jAtA hai nhiiN| to phira usakI AhAra vidhi kaisI hai ? he gautama ! garbhastha jIva sabhI ora se AhAra karatA hai aura use sabhI ora se pariNamita karatA hai, sabhI ora se zvAsa letA hai aura chor3atA hai nirantara AhAra karatA hai aura nirantara use pariNamita karatA hai| vaha garbhastha jIva jaldI-jaldI AhAra karatA hai aura jaldI-jaldI hI use pariNamita karatA hai ityAdi / yahI garbhastha kI AhAravidhi' hai| dvitIya kAlaparimANa nivedaka ghaTikA yantra vidhi prastuta kI gayI hai| prastuta vidhAna ke bAre meM ullekha karate hue kahA gayA hai ki anAra ke puSpa kI AkRti vAlI lohamayI ghar3I banA karake usake tala meM chidra karanA caahie| vaha ghaDI kA chidra tIna varSa ke gAya ke bacce ke pUMcha ke chiyAnaveM bAla jo sIdhe ho garbhastha avasthA meM mAtA ke zarIra se putra ke zarIra ko jor3ane vAlI jo nAr3iyA~ hotI haiM unake mAdhyama se hI garbhastha jIva mAtA ke dvArA pariNamita aura upacita AhAra ko grahaNa karatA hai aura nissarita karatA hai isalie garbhastha jIva na to mukha se AhAra karane meM sakSama hai aura na usake apane mala, mUtra, pitta, kapha Adi hote haiN| " Page #669 -------------------------------------------------------------------------- ________________ jaina vidhi-vidhAna sambandhI sAhitya kA bRhad itihAsa/639 aura muDe hue nahIM ho vaisI cauDAI kA honA cAhie athavA do varSa ke hAthI ke bacce ke pUMcha ke do bAla jo TUTe hue nahIM ho, usa AkAra kA ghar3I kA chidra honA cAhie athavA cAra mAse sone kI eka gola aura kaThora suI, jisakA parimANa cAra aMgula kA ho, usake samAna ghar3I kA chidra karanA caahie| usa ghar3I meM pAnI kA parimANa do Ar3haka honA caahie| punaH usa pAnI ko kapar3e ke dvArA chAnakara prayoga karanA caahie| isa prakAra kAla parimANa jAnane saMbaMdhI ghaTikA yantra vidhAna kI vidhi jAnanI caahie| uparokta varNana se spaSTa hotA hai ki prastuta kRti meM bhale hI do vidhAna pratipAdita hai parantu ve gUr3ha evaM mahattvapUrNa hai| daza-bhakti digambara paramparA meM 'bhakti' ke nAma se prasiddha do kRtiyA~ milatI haiM - 1. jaina zaurasenI meM racita aura 2. saMskRta meM rcit| prathama' kRti ke praNetA kunda- kundAcArya hai aura dUsarI ke pUjyapAda hai| parantu donoM kRtiyoM meM kitanI-kitanI bhaktiyoM haiM ? spaSTa isakA ullekha nahIM milatA hai| yahA~ yaha jAnane yogya haiM ki digambara AmnAya meM bhaktiyoM kA mahattvapUrNa sthAna hai| pratyeka vidhi-vidhAna bhaktipAThoM dvArA hI sampanna kiye jAte haiM yAni bhaktipATha vidhi-vidhAna kA Avazyaka aMga hai| una bhaktiyoM kA saMkSipta varNana isa prakAra hai - 1. siddhabhakti - isa bhakti meM kahA~-kahA~ se aura kisa-kisa rIti se jIva siddha hue haiM yaha kahakara unheM vandana kiyA gayA hai| anta meM AlocanA kA viSaya AtA hai| 2. zrutabhakti - isameM bAraha aMgoM ke nAma dekara dRSTivAda ke bheda evaM prabhedoM ke viSaya meM nirdeza kiyA gayA hai| 3. cAritrabhakti - isameM cAritra ke sAmAyika Adi pA~ca prakAra tathA sAdhuoM ke mUla evaM uttara guNoM kA varNana hai| 4. anagArabhakti - isa kRti meM guNadhArI anagAroM kA saMkIrtana hai| sAtha hI unakI tapazcaryA evaM bhinna-bhinna prakAra kI labdhiyoM kA yahA~ ullekha kiyA gayA hai| 5. AcAryabhakti - isameM Adarza AcArya kA svarUpa batalAyA gayA hai| unheM pRthvIsama kSamAvAn, nIravat nirmala, vAyu sama niHsaMga Adi upamAoM se upamita bhI kiyA hai| 'kundakundAcArya racita bhaktiyA~ prabhAcanda kI kriyAkalpa nAmaka saMskRtaTIkA evaM paM. jinadAsa ke marAThI anuvAda ke sAtha solApura se san 1621 meM prakAzita huI hai| uparyukta donoM prakAra kI bhaktiyA~ 'dazabhaktyAdisaMgraha' meM saMskRta-hindI anvaya aura bhAvArtha ke sAtha 'akhila vizva jaina mizana' dvArA salAla (sAbarakAMThA) se vi.saM. 2481 meM prakAzita huI hai| Page #670 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 640/vividha viSaya sambandhI sAhitya 6. paMcagurubhakti - isameM arihanta Adi pA~ca parameSThiyoM kA svarUpa batalAkara unheM namaskAra kiyA gayA hai| 7. tIrthaMkarabhakti - isameM prabhuRSabhadeva se lekara mahAvIrasvAmI taka ke caubIsa tIrthakaroM kA saMkIrtana hai| yaha zvetAmbaroM ke 'logassasuttaM' ke sAtha milatI-julatI hai| 8. nirvANabhakti - isameM prabhu RSabhadeva Adi caubIsa tIrthakara, bAlabhadra aura kaI muniyoM ke nAma dekara unakI nirvANa bhUmi kA ullekha kiyA gayA hai| TIkA - uparyukta ATha bhaktiyoM meM se prathama pA~ca para prabhAcandra kI 'kriyAkalApa' nAma kI TIkA hai| ina pA~coM ke anurUpa saMskRta bhaktiyoM para tathA nirvANabhakti evaM nandIzvarabhakti para bhI inakI TIkA hai| dazabhaktyAdi saMgraha meM nimnalikhita bAraha bhaktiyA~ prAkRta kaNDikA evaM kSepaka zloka sahita hindI anvayArtha aura bhAvArtha ke sAtha dekhI jAtI haiM - siddhabhakti, zrutabhakti, cAritrabhakti, yogabhakti, AcAryabhakti, paMcaguru- bhakti, tIrthakarabhakti, zAntibhakti, samAdhibhakti, nirvANabhakti, nandIzvarabhakti aura caitybhkti| inake padyoM kI saMkhyA kramazaH 10, 30, 10, 8, 11, 11, 5, 15, 18, 30, 60 aura 35 haiN| dinacaryA ___ yaha eka saMkalita kRti hai jo saMskRta mizrita prAkRta bhASA meM gumphita hai| isakA saMkalana bra. pradIpa zAstrI ne kiyA hai| isa kRti kA sambandha digambara paramparA se hai| isameM sAdhu evaM gRhastha ke karane yogya SaDAvazyaka vidhAna kA nirUpaNa kiyA gayA hai| isakI prastAvanA meM sAdhucaryA kA saMkSipta ullekha karate hue likhA hai ki ailaka, kSullaka aura sAdhujana prAtaH uThane para rAtri sambandhI doSoM ke nirAkaraNArtha rAtrika pratikramaNa karate haiN| tatpazcAt sAmAyika karate haiN| sAmAyika meM sAdhu-vratIjana sAmAyika pATha tathA devavandana hetu svayambhUstotra par3hate haiN| tadanantara AcArya vandanA kara prAtaHkAla kI anya kriyAe~ karate haiN| AhAroparAnta pratyAkhyAnArtha (agale dina taka anna-jala kA parityAga karane ke lie) IryApathabhakti par3hate haiN| madhyAha meM svAdhyAyAdi karate haiN| dinabhara meM ' dazabhaktyAdisaMgraha pR. 12-13 meM yaha bhakti AtI hai, kintu vahA~ isakA 'bhatti' ke rUpa meM nirdeza nahIM hai| 2 ina AThoM bhaktiyoM kA sArAMza DA. upAdhye ne aMgrejI meM pravacanasAra kI prastAvanA (pR. 26-28) meM diyA hai| 3 yaha pustaka zrI digambara sAhitya prakAzana samiti barelA, jabalapura se prakAzita hai| " isa stotra meM 143 zlokoM se caubIsa tIrthakaroM kI stavanA kI gaI hai| Page #671 -------------------------------------------------------------------------- ________________ jaina vidhi-vidhAna sambandhI sAhitya kA bRhad itihAsa/641 lage doSoM se nivRtta hone ke lie daivasika pratikramaNa karate haiN| tatpazcAt sAmAyika karate haiN| aharniza kI caryAnusAra isa pustaka meM kramazaH sAmAyikapATha, svayambhUstotra, IryApatha- bhakti, zrAvakapratikramaNa-bhaktiyA~, muni pratikramaNa se sambandhita vidhiyA~ evaM sUtra- stotrAdi pATha tathA anya upayogI stotrAdi kA saMkalana kiyA gayA hai| isalie isakA nAma 'dinacaryA' rakhA hai| derAsaranI vidhi yaha gujarAtIlipi meM nibaddha eka saMkalita kRti hai|' isakA saMkalana zivira Ayojana evaM jJAnArjana kI dRSTi se kiyA gayA sUcita hotA hai| isameM 'jinadarzana-pUjana vidhi' kA savistAra varNana huA hai| ___ isa kRti meM nimnalikhita viSaya pramukha rUpa se carcita hue haiM - zrI jinabimba ke darzanapUjanAdi kA phala, pUjana karane kA samaya, pUjana meM rakhane yogya viveka, pA~ca abhigama, pUjA ke lie vastra paridhAna kaisA ho?, tIna nisIhi zabda kA prayoga kaba-kaise?, tIna pradakSiNA kyoM?, pA~ca kalyANaka ke sAtha aMga pUjA, navAMgI pUjA karate samaya kyA cintana karanA cAhie? aSTaprakArI pUjA karate samaya kI uttama bhAvanAe~, agrapUjA, bhAvapUjA, snAtra ke lie jalAdi kI zuddhi-azuddhi, pUjA meM Avazyaka sAta prakAra kI zuddhi, pradakSiNA ke samaya bolane yogya dohe, pUjA meM dhyAna rakhane yogya Avazyaka sUcanAe~, jinapratimA kA mahattva, jina pratimA kI siddhi ityaadi| isameM jina- mandira aura jinazAsana ke jvalanta prazna bhI uThAye gaye haiM jo sacamuca par3hane yogya evaM cintana karane yogya haiN| dharmasaMgraha 'dharmasaMgraha' nAmaka yaha grantha' saMskRta padyoM meM nibaddha hai| isa kRti meM ' yaha 'zrI zAsana sevA samiti,' zA. bharatakumAra mANekalAla zAha pAlar3I sukhIpurA navA zA.maM. ror3a ahamadAbAda se prakAzita hai| 2 isa grantha kA prathama prakAzana 'jainadharma vidyA prasAraka varga' (pAlItANA) nAmaka saMsthA dvArA vi. saM. 1660 meM 'dharmasaMgraha' bhA. prathama ke rupa meM prasiddha huA thaa| isa saMskaraNa meM prastuta grantha kI 26 gAthAe~, TIkA aura usakA gujarAtI bhASAntara chapA hai| * isake bAda yaha grantha saTIka do vibhA. meM 'zrI devacaMda lAlabhAI pustakoddhAra phaNDa' dvArA anukrama se vi.saM. 1671 tathA 1674 meM prasiddha huaa| isakA saMzodhana pU. sAgarAnaMda sUrI jI dvArA kiyA gayA hai| isake pazcAt isakA sampUrNa gujarAtI anuvAda karake do vibhAgoM meM muni zrI bhadraMkara vijayajI ne vi.saM. 2012 tathA 2014 meM chapavAyA hai| Page #672 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 642/vividha viSaya sambandhI sAhitya kula 156 kArikAe~ haiN| yaha kRti vijayAnaMdasUri kI paramparA ke zAntivijayagaNi ke suziSya zrImAnavijayagaNi' dvArA racI gaI hai| yaha racanA vi.saM. 1731 kI hai| isa grantha kI pUrNAhUti akSayatRtIyA ke dina huI thI, aisA grantha prazasti meM ullekha hai| yaha grantha apane nAma ke anusAra zrAvakadharma evaM zramaNadharma sambandhI kartavyoM tathA anuSThAnoM kA vivecana karane vAlA hai| yadyapi yaha grantha arvAcIna tIna zatAbdi pUrva kA hai parantu viSayavastu kI dRSTi se yaha prAcIna siddha hotA hai, kyoMki lekhaka ne viSayoM kA pratipAdana prAcIna granthoM ke AdhAra para kiyA hai| isa grantha kI mUla kArikAe~ 156 hI hai, kintu viSaya nirUpaNa kI zailI anUThI hai| / vastutaH yaha grantha mUlarUpa se saMkSipta hai kintu isakI svopajJa TIkA atyanta vistRta hai aura usameM prAcIna evaM Agamika vyAkhyA sAhitya ke aneka sandarbha diye gaye haiN| satyataH isa grantha kA jo mahattva hai vaha isakI svopajJa TIkA ke kAraNa hI hai| isa svopajJa TIkA kI aneka vizeSatAe~ haiM - 1. isameM prAcIna AgamoM evaM Agamika vyAkhyAoM arthAta niryukti bhASya Adi se aneka gAthAe~ uddhRta kI gaI hai| 2. isa svopajJa TIkA meM nizcayanaya-vyavahAranaya kI apekSA se vivecya viSayoM kA samyak samAdhAna prastuta kiyA gayA hai| 3. prastuta grantha meM utsarga evaM apavAda mArga kI carcA karate hue ve sAdhanA ke kSetra meM kisa prakAra eka dUsare ke sampUraka hai yaha batAyA hai| 4. prastuta svopajJa vyAkhyA apane vivecya viSaya ko dravya-kSetra-kAla-bhAva aura vyakti (puruSa) Adi aneka apekSAoM se prastuta karatI hai aura isa prakAra viSaya ko spaSTa banA detI hai| 5. prastuta grantha kI svopajJa TIkA meM AgamoM aura Agamika vyAkhyAoM tathA prAcIna AcAryoM dvArA racita granthoM ke jo sandarbha diye gaye haiM usase TIkAkAra kI bahuzrutatA svataH siddha ho jAtI hai| 6. prastuta svopajJa TIkA meM racanAkAra ne apane mantavya kI puSTi hetu jo Agamika Adi sandarbha diye haiM ve usake bAda ve hI do vibhA., tIna vibhAoM meM 'zrI jina zAsana ArAdhanA TrasTa' muMbaI-2 se vi.saM. 2040 tathA 2043 meM chape haiN| * tadanantara ve hI tInoM bhA. gaNiphyavijayajI dvArA hindI bhASA meM anuvAdita hokara . 'zrI nirgrantha sAhitya prakAzana saMgha, hastinApura' se san 1964 meM prakAzita huye haiN| 'inhIM granthakAra ke samAna nAma vAle anya bahuta se granthakAra hue haiN| tapAgaccha meM pA~ca tathA kharataragaccha meM do kA nAmollekha milatA hai| isake uparAnta eka nAma mAnamuni ke nAma se prApta hotA hai| 'dharmasaMgraha' racayitA ke janma tathA svargavAsa kI tithi kA ullekha nahIM milatA hai, lekina itanA nizcita hai ki ahamadAbAda ke prasiddha seTha zrI javerI zAntidAsajI kI prArthanA se unhoMne yaha adbhuta grantha racA thaa| Page #673 -------------------------------------------------------------------------- ________________ jaina vidhi-vidhAna sambandhI sAhitya kA bRhad itihAsa/643 viSaya ke spaSTIkaraNa kI dRSTi se atyanta mahattvapUrNa haiN| 7. prastuta TIkA meM sandabhoM ko prastuta karate samaya pUrvAcAryoM ke mAnyatA sambandhI matabhedoM aura pAThAntaroM Adi kA bhI ullekha kiyA hai aura isa prakAra prastuta TIkA vivecanAtmaka hone ke sAtha-sAtha tulanAtmaka bhI bana gaI hai| 8. prastuta grantha aura svopajJa TIkA kA saMzodhana sarvaprathama lekhaka ke samakAlIna jaina vidyA ke mahAn vidvAna upAdhyAya yazovijayajI ne kiyA thaa| tadanantara vyAkaraNa, chanda, kAvya Adi dRSTi se isakA punarsazodhana vAcakendra lAvaNyavijayajI ne kiyaa| isa prakAra yaha mUlagrantha aura usakI svopajJaTIkA donoM hI vidhi-vidhAna saMbaMdhI jaina sAhitya meM apanA viziSTa sthAna rakhate hai yahI kAraNa hai ki AcArya sAgarAnaMdasUrI ne 'dharmasaMgraha' kI saMskRta prastAvanA meM isa grantha ko 'grantharAja' kahakara isake mahattva kA pratipAdana kiyA hai| hama mUlagrantha ke atyanta saMkSipta hone ke kAraNa isakI viSayavastu kA vivaraNa svopajJaTIkA ke AdhAra para hI kara rahe haiN| sarvaprathama isa grantha ke prArambha meM isa grantha kI svopajJa TIkA racane ke nimitta maMgalAcaraNa kiyA gayA hai| usake bAda do zlokoM ke dvArA maMgala ke rUpa meM prabhu mahAvIra ko namaskAra karake sadguru kI paramparA se samprApta tathA svAnubhava jJAna se nirNIta, Agamarahasya ke sArabhUta uttama dharma ke saMgraha rUpa grantha racanA karane kI pratijJA kI gaI hai| anta meM grantha kI samApti rUpa aMtima maMgala kiyA gayA hai| isa grantha kI viSayavastu cAra adhikAroM (vibhAgoM) meM vibhakta hai| prathama adhikAra meM 'sAmAnya gRhasthadharma kI vidhi' varNita hai, dvitIya adhikAra meM 'vizeSa gRhasthadharma kI vidhi' kahI gaI hai, tRtIya adhikAra meM 'sApekSa yatidharma kI vidhi' vivecita hai, caturtha adhikAra meM 'nirapekSa yatidharma kI vidhi' nirUpita hai| ina adhikAroM kA saMkSipta varNana nimnokta hai - prathama adhikAra - isa prathama adhikAra meM mUlagrantha ke mAtra 20 zloka haiM yaha adhikAra nimna vidhiyoM ke svarUpa kA vivecana karatA hai 1. dharma ke svarUpa ko jAnane evaM samajhane kI vidhi- isake antargata maitrI, pramoda Adi cAra bhAvanAoM kA vivecana kiyA gayA hai| 2. dharma meM praveza karane kI vidhi isake antargata mArgAnusArI ke paiMtIsa guNoM kA pratipAdana kiyA gayA hai| 3. dharma karane kI samyak vidhi isameM dharmopadeza kA svarUpa vivecita hai| sAtha hI saddharma kI ArAdhanA ke lie jIva meM vizeSa yogyatA honI cAhie, isakA pratipAdana kiyA gayA hai| Page #674 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 644 / vividha viSaya sambandhI sAhitya dvitIya adhikAra isa dUsare adhikAra meM 21 se 70 taka zloka haiN| unameM vizeSa gRhasthadharma kI vidhiyoM kahI gaI haiM ve nimna haiM. - 18. 1. samyaktva prApta karane kI vidhi - isake antargata pA~ca prakAra kA samyaktva evaM samakita ke 68 prakAroM kA nirUpaNa hai / 2. samakita huA yA nahIM? yaha jAnane kI vidhi - isameM zama - saMvegAdi pA~ca guNoM kA varNana huA hai / 3. samakita tattva ko puSTa karane kI vidhi isameM samakita kI mahimA evaM samakita kA phala batAyA hai / 4. dharma (vrata) ko grahaNa karane kI vidhi - isameM bAraha vratoM kA svarUpa batAyA gayA hai / 5. vrata saMbaMdhI cintana vidhi- isameM bAraha vratoM ke eka sau caubIsa aticAra kahe haiM / 6. sAta kSetra meM karane yogya karttavya / 7. zrAvaka kI dinakRtya vidhi / gRha maMdira meM jinapUjA karane kI vidhi| 6. zrI saMgha ke jinamandira meM pUjA karane kI vidhi / 10. bRhat devavaMdana vidhi / 11. jinamaMdira tathA dhArmika dravya ke viSaya meM zrAvaka ke vizeSa karttavyAdi kA vivecana / 12. guruvaMdana vidhi - isameM vandana ke tIna prakAra, vaMdana ke chaH sthAna, vandanA ke paccIsa Avazyaka, vandanA ke battIsa doSa, vandanA ke ATha kAraNa, guru kI taitIsa AzAtanAe~ Adi kI carcA hai| 13. pratyAkhyAnagrahaNa vidhi - isameM pratyAkhyAna ke dasa prakAra, pratyAkhyAna ke kAla sambandhI dasa prakAra, pratyAkhyAna ke bheda, pratyAkhyAna ke sthAna, pratyAkhyAna ke AgAra Adi kA varNana hai / 14. vyApAra karane kI vidhi / 15. aucitya dharma kI vidhi - isameM 1. mAtA 2 pitA, 3 patni 4 bhrAtA 5. putra 6. svajana sambandhI 7. dharmAcArya 8. nagarajana hai / 6. anya dharmIjana ina nau logoM ke sAtha rakhane yogya aucitya kA pratipAdana 17. madhyAhnakAla meM karane yogya vidhi - isameM supAtradAna vidhi evaM bhojana karane kI rIti ye do bAteM kahI hai| 18. sAyaMkAlIna jinapUjana Adi karane kI vidhi, 16. pratikramaNavidhi - isake antargata rAtrikadaivasika-pAkSika- cAturmAsika aura sAMvatsarika pratikramaNa vidhi, pratikramaNa kA kAla, Avazyaka sUtroM kA artha, Adi pratipAdita huye haiM / 20. rAtrikAlIna karttavya / 21. zrAvaka sambandhI krttvy| 22. zrAvaka ke caumAsI sambandhI karttavya / 23. zrAvaka ke vArSika sambandhI karttavya / 24. zrAvaka ke janma sambandhI karttavya / 25. gyAraha upAsaka - pratimA grahaNa karane kI vidhi evaM unakA svarUpa / tRtIya adhikAra prastuta adhikAra meM 71 se 153 taka zloka diye gaye haiN| unameM sApekSa zramaNadharma sambandhI kRtyoM para vicAra kiyA gayA haiM ve kRtya ye haiM - 1. dIkSA kI yogyatA ke guNa, dIkSA kA svarUpa evaM dIkSA grahaNa vidhi, 2. zAstra adhyayana vidhi, 3. dinacaryA ke sAta dvArAdi kA varNana, 4. pratilekhanA kA svarUpa evaM vidhi, 5. svAdhyAya kA svarUpa evaM vidhi, 6. bhikSAcaryA vidhi, 7. vasati, Page #675 -------------------------------------------------------------------------- ________________ jaina vidhi-vidhAna sambandhI sAhitya kA bRhad itihAsa/645 vastra evaM pAtra kI zuddhi aura unake guNadoSa kA pratipAdana, 8. AhAra lAne ke bAda kI vidhi, 6. AhAra karane kI vidhi, 10. AhAra karane ke bAda kI vidhi, 11. sthaMDila bhUmi kI zuddhi aura sthaMDila jAne kI vidhi, 12. sAyaMkAlIna pratilekhanA vidhi, 13. sUryAsta ke pUrva kI vidhi (karttavya) 14. zramaNa kI pratikramaNa vidhi evaM pratikramaNa ke sUtrArtha, 15. pratikramaNa kara lene ke bAda kI vidhi, 16. upasthApanA vidhi, 17. caraNasittarI, karaNasittarI, mahAvrata, paMcAcAra, gacchavAsa Adi kA svarUpa, 18. vihAra kA svarUpa, usakA mahattva, usake lAbha evaM vidhi, 16. dasa prakAra kI prAyazcitta vidhi, 20. gaNi Adi pada pradAna vidhi, 21. saMlekhanA kA svarUpa, aura saMlekhanA grahaNa vidhi, 22. mahApariSThApanikA vidhi, 23. sthavirakalpI evaM yathAlandi kA svarUpa ityaadi| caturtha adhikAra - isa antima adhikAra meM 154 se 156 taka kI kArikAe~ hai| una kArikAoM meM nirapekSa zramaNadharma kA zAstrokta vivecana kiyA gayA hai vaha viSayavastu kI dRSTi se isa prakAra hai - 1. jinakalpI sAdhu kA svarUpa aura sAmAcArI, 2. parihAra- vizuddhi kalpa evaM usakI maryAdA, 3. nirapekSa zramaNadharma kA sAmAnya varNana ityaadi| anta meM 21 gAthAoM ke dvArA vistAra se prazasti likhI gaI hai TIkA - prastuta grantha kI svopajJavRtti gaNi mAnavijayajI dvArA 1462 zloka parimANa meM racI gaI hai| isa granthakAra kI aura bhI zreSTha racanAyeM prApta hotI haiM, unameM 1. nayavicAra nAmaka grantha kA parimANa 240 zloka haiM (saM. 1728) 2. nayatattvaprakaraNavivaraNa (saM. 1735), 3. sumatikumati (jinapratimA) stavana (saM. 1728), 4. gurutattva prakAzacaubIsa (saM. 1725), 5. gajasukumArarAsa, 6. bhagavatIrAsa rAsa (saM. 1743) tathA 7. mada kI sajjhAya ityAdi kRtiyA~ bhakti bhAva se paripUrNa evaM pramukha rUpa se ullekhanIya haiN| dharmaratnaprakaraNa isa grantha' ke kartA zrI zAMtisUri hai| ye bRhadgacchIya sarvadevasUri ke praziSya evaM nemicandrasUri ke ziSya hai| yaha kRti prAkRta bhASA ke 145 padyoM meM gumphita hai| isakA racanAkAla vi.saM. 1271 hai| yaha grantha sAmAnya jIvoM ke bodha ke lie racA gayA hai| isameM dharma grahaNa karane kI vidhi evaM dharmapAlana karane kI vidhi ko saMkSepa meM prastuta kiyA gayA hai| ' yaha grantha svopajJa TIkA aura gujarAtI anuvAda ke sAtha 'zrI jaina AtmAnaMda sabhA, bhAvanagara' se vi.saM. 1982 meM prakAzita huA hai| Page #676 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 646 / vividha viSaya sambandhI sAhitya mukhyataH isa kRti meM zrAvaka aura sAdhu saMbaMdhI do prakAra ke dharmaratna kahe gaye haiN| isameM likhA hai ki jo AtmA ikkIsa prakAra ke guNoM se yukta ho vaha donoM prakAra ke dharmaratna ko prApta kara sakatA hai arthAt dezavirati aura sarvavirati dharma kA pAlana kara sakatA hai aura vahI AtmA sadA dharmaratna vrata- niyama-tapa Adi kA pAlana karane ke yogya hotI hai| hai| isa grantha meM pramukha rUpa se tIna vAcanA ( viSayoM) para vivecana huA prathama vAcanA meM sarvadharma sthAna kI sAdhAraNa bhUmikA rUpa ikkIsa guNoM kA varNana kiyA gayA hai| isake sAtha hI zrAvaka zabda kA artha, dharma kyA?, dharma kA adhikArI kauna ? ityAdi viSayoM para prakAza DAlA gayA hai| isa vAcanA ke anta meM kahA hai ki jisa prakAra citrakArI karane ke pUrva citrakAra prathama bhUmikA zuddha karatA hai usI prakAra dharmaratna ke adhikArI banane ke lie evaM manobhUmikA zuddha karane ke lie ikkIsa guNoM ko prApta karanA caahie| dvitIya vAcanA meM bhAva zrAvaka kA lakSaNa batalAyA gayA hai| isameM bhAvazrAvaka ke chaH liMga kahe haiN| pahalA liMga kRtavratakarmanAmaka isake cAra prakAra kA hai 1. vrata kA zravaNa karanA, 2 . vrata ko jAnanA, 3 . vrata ko grahaNa karanA aura 4. vrata kA pAlana krnaa| dUsarA liMga zIlavratAdi rUpa chaH prakAra kA batAyA gayA hai| tIsarA liMga pA~ca prakAra kA kahA gayA hai- 1. svAdhyAya 2. karaNa 3. vinaya 4. abhiniveza aura 5. ruci / cauthA liMga RjuvyavahAra hai isake cAra bheda kahe gaye haiN| pA~cavA lakSaNa guruzuzruSA hai aura chaTThA lakSaNa pravacanakuzalatA hai| isa vAcanA meM bhAva zrAvaka ke anya sattara lakSaNa bhI nirdiSTa kiye gaye haiN| tRtIya vAcanA meM bhAva sAdhu ke lakSaNa aura usakA svarUpa batAyA gayA hai| isameM bhAvasAdhu ke sAta lakSaNa kahe haiM aura kahA hai jo samagra kriyA meM mArgAnusArI ho, dharma meM utkRSTa zraddhA rakhane vAlA ho, prajJApanIya ho, kriyA - vidhi ke anupAlana meM apramatta ho, zakya anuSThAna ko AraMbha karane vAlA ho, guNAnurAgI ho aura guru AjJA kI ArAdhanA meM rata ho vaha bhAva sAdhu hai| isa vAcanA ke anta meM dharmaratna kA anaMtara aura paMrapara phala batAyA gayA hai| isa grantha kI tInoM vAcanAoM meM pRthaka-pRthaka viSayoM kI puSTi hetu aTThAIsa kathAe~ bhI dI gaI haiN| saMkSepataH isa kRti ke varNana se jJAta hotA hai ki isameM dharmamArga, zrAvakadharma evaM sAdhudharma kI bhUmikA meM praveza karane kI evaM usa bhUmikA meM sthira rahane kI vidhi kA sasvarUpa aura sodAharaNa vivecana huA hai| Page #677 -------------------------------------------------------------------------- ________________ jaina vidhi-vidhAna sambandhI sAhitya kA bRhad itihAsa/647 TIkAe~ - isa grantha para zrI zAMtisUri kI svopajJavRtti hai| isake atirikta 14 vIM zatI ke prAraMbha meM zrIdevendrasUri ke dvArA isa para bRhad TIkA racI gaI hai| dharmavidhiprakaraNa yaha grantha candrakulIya sarvadevasUri ke ziSya zrIprabhasUri praNIta hai| isa grantha para zrI udayasiMhasUri ne TIkA likhI hai| yaha kRti prAkRta kI padyAtmaka zailI meM hai| isameM kula pacAsa gAthAe~ haiN| isa grantha kI TIkA saMskRta gadya-padya meM hai| prastuta grantha ke nAma se yaha siddha ho jAtA hai ki isameM dharmavidhi se sambandhita carcA huI hai| granthakAra ne dharma kA svarUpa, dharma kA vivecana evaM dharma karane kI vidhi kA jo varNana pratipAdita kiyA hai vaha par3hakara hRdaya romAMca ho uThatA hai| isa grantha meM 'dharmavidhi' ke ATha dvAra kahe gaye haiN| prArambha meM eka gAthA maMgalAcaraNa rUpa dI gaI hai| usameM varddhamAnasvAmI ko namaskAra karake sva aura para kalyANa ke lie saMkSepa meM dharmavidhi grantha likhane kI pratijJA kI gaI hai tathA isa racanA kI antima pA~ca gAthAe~ prazasti rUpa meM ullikhita haiN| isameM granthakAra ne apane mantavya ko kaI prakAra se abhivyakta kiyA hai sAtha hI isameM yaha batAyA hai ki 'dharmavidhi' nAmaka yaha grantha amRtakalaza ke samAna hai aura saMsAra ke dukhoM ko haraNa karane vAlA hai| jo madhyastha bhAvanA vAle haiM, Agama ke prati ruci rakhane vAle haiM, saMvega bhAva se bhAvita haiM una jIvoM ke lie yaha grantha racA gayA hai| jisa prakAra kuzala vaidya bhI apanI vyAdhi kA upacAra anya yogya vaidya se karavAtA hai usI prakAra bhavyajIva bhI dharmavidhi ko jAnate hue karma kA kSaya kreN| anta meM kahA hai ki jo bhavyajIva isa dharmavidhi ko AcaraNa karate haiM ve zAzvata sukha ko prApta karate haiN| yaha kahakara grantha ko pUrNa kiyA gayA hai|| isa grantha ke ATha dvAroM kI viSayavastu isa prakAra hai - 1. dharmaparIkSA dvAra - isa dvAra meM dharma karane vAle jIva kI parIkSA kisa prakAra karanI cAhie, usakI vidhi kaSa-cheda aura tApa ke udAharaNa pUrvaka batAyI gaI hai sAtha hI isa sambandha meM pradezI rAjA kA kathAnaka diyA gayA hai| 2. dharmalAbha dvAra - isameM ullekha kiyA hai ki mohanIyakarma kA kSayopazama hone se dharma kA lAbha hotA hai| isakI aura bhI carcA karate hue 400 padyoM meM udayana kA dRSTAnta diyA gayA hai| 3. dharmaguNa dvAra - isa dvAra meM samyaktva ko dharma kA viziSTa guNa batAyA hai usakI carcA karate hue 177 padyoM meM kAmadevazrAvaka kA dRSTAnta vivecita kiyA hai| Page #678 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 648 / vividha viSaya sambandhI sAhitya 4. dharmadoSa dvAra - isa cauthe dvAra meM anantAnubandhI kaSAya ko dharma ke doSa rUpa meM svIkArA hai| isa viSaya meM 167 gAthAoM ke dvArA nandamaNiyAra seTa kI kathA varNita kI hai| 5. saddharmadAyaka dvAra isa dvAra meM dharmapradAna karane yogya arthAt dharma kA bodha samajhAne yogya guru ke do prakAra se chattIsa guNa kahe gaye haiM / yahA~ dhyAtavya hai ki dharma kA bodha dene vAle guru bhI zAstrokta guNoM se yogya hone caahie| sAmAnya guru dharma samajhAne kA adhikArI nahIM ho sakatA hai| isa sambandha meM 360 padyoM ke dvArA saMpratirAjA kA dRSTAnta carcita kiyA hai| 6. dharmagrahaNa dvAra isa dvAra meM dharmagrahaNa karane yogya jIva ke ikkIsa guNa batAye gaye haiM aura nirdeza kiyA gayA hai ki jo jIva ina ikkIsa guNoM se yukta ho unheM hI yathocita dharma kA svarUpa samajhanA caahie| isa sandarbha meM vaMkacUla rAjakumAra kA kathAnaka vivecita kiyA hai jo 287 padyoM meM gumphita hai| 7. dharmabheda dvAra- isa dvAra meM dharma ke cAra bheda batAye gaye haiM 1. zuddhadAna 2. zuddhazIla 3. zuddhatapa aura 4. zuddhabhAva / zuddhadAna ke viSaya meM mUladevakathA ( 302 padya), zuddhazIla meM subhadrakathA (134), zuddhatapa meM viSNukumArakathA (238), zuddhabhAva para ilAputrakathA ( 103) padyoM meM dI gaI haiN| punaH gRhastha aura sAdhu kI apekSA se dharma ke do bheda kiye gaye haiN| dharma kA mUla samyaktva ko kahA hai| isameM samyaktva sahita bAraha vrata kA svarUpa bhI nirdiSTa kiyA hai| 8. saddharmaphala dvAra isa dvAra meM dharmaphala kI carcA karate hue dharma kA phala 'virati' kahA hai tathA isa sambandha meM atyanta vistAra ke sAtha jaMbUsvAmI kA kathAnaka prastuta kiyA gayA hai jo 1450 padyoM meM gumphita hai / ' uparyukta vivecana se jJAta hotA hai ki yaha kRti jitanI mahattvapUrNa haiN| usakI vRtti bhI utanI hI mUlyavAna hai / viSayavastu kA spaSTIkaraNa karane hetu jo kathAnaka diye gaye haiM ve sacamuca alabhya hai| dharma mArga meM praveza karane vAle bhavyajIvoM ko isa grantha kA avazya paThana yA zravaNa karanA cAhiye, jisase ve zuddha ArAdhanA pUrvaka sAdhanAmArga meM Age bar3ha skeN| navANuMyAtrAvidhi yaha hindI gadya-padya meM racita hai| isakA sampAdana tapAgacchIya muni mAnavijayajI ne kiyA hai| isameM siddhAcala tIrtha kI 'navANuyAtrAvidhi' kahI gaI hai , yaha grantha vi.saM. 2450 meM jozaMgabhAI choTAlAla sutarIyA, luNasAvADe-moTIpola, ahamadAbAda se prakAzita huA hai| 2 yaha kRti 'somacanda DI. zAha pAlItANA' se prakAzita hai| Page #679 -------------------------------------------------------------------------- ________________ jaina vidhi-vidhAna sambandhI sAhitya kA bRhad itihAsa/649 isake sAtha hI navANuyAtrA meM pratidina karane yogya pA~ca caityavandana ikkIsa tathA eka sau ATha khamAsamaNa ke dohe, Avazyaka stavana, stutiyA~ Adi kA bhI varNana kiyA gayA hai| navANuM yAtrA karane kA prayojana bhI batAyA gayA hai| paccakkhANasarupa (pratyAkhyAnasvarUpa) isa grantha ke praNetA zrI yazodevasUri hai| inhoMne yaha kRti' jaina mahArASTrI ke 326 padyoM meM nibaddha kI hai| yaha racanA vi.saM. 1182 kI hai| isa kRti ke prArambha meM pratyAkhyAna ke paryAya diye gaye haiN| isameM addhA-pratyAkhyAna kA vistRta varNana hai| isake antargata 1. pratyAkhyAna lene kI vidhi 2. pratyAkhyAna kI vizuddhi 3. sUtra kI vicAraNA 4. pratyAkhyAna pArane kI vidhi 5. pratyAkhyAna pAlana aura pratyAkhyAna kA phala ye cha: bAteM anukrama se upasthita kI gaI haiN| isa prakAra isameM chaH dvAroM kA varNana huA hai| tIsare dvAra meM namaskArasahita pauruSI, purimArtha, ekAzana, ekasthAna, AcAmla, upavAsa, carama, dezAvagAsika, abhigraha aura vikRti- ina dasa pratyAkhyAnoM kA artha samajhAyA hai| bIca-bIca meM namaskArasahita pratyAkhyAna ke anya sUtra bhI diye gaye haiN| inake atirikta dAna evaM pratyAkhyAna phala ke viSaya meM dRSTAnta bhI Ate haiN| isakI 328 vI gAthA ko par3hane se mAlUma hotA hai ki prastuta kRti kI racanA Avazyaka, paMcAzaka aura paMcavastuka ke vivaraNa ke AdhAra para kI gaI hai| TIkA- isa para 550 padyoM kI eka ajJAtakartRka vRtti hai| paccakkhANabhAsa (pratyAkhyAnabhASya) isa kRti' ke racayitA zrI devendrasUri hai| caityavandanabhASya aura guruvandanabhASya inhIM kI racanAe~ haiN| yaha kRti jaina mahArASTrI prAkRta ke 48 padyoM meM gumphita hai| isameM pratyAkhyAna sambandhI vidhi-vidhAna kahe gaye haiM yaha bAta isa kR ti ke nAma se bhI spaSTa hotI hai| isa grantha meM pratipAdita pratyAkhyAna viSayaka nau dvAroM kA sAmAnya varNana isa prakAra hai - prathama dvAra meM anAgata, atikramaNa, sAMketika, addhA Adi dasa prakAra ke pratyAkhyAna batAye gaye haiN| isake sAtha hI navakArasI, porUSI, purimaDr3ha AyaMbila, 'cAra sau zloka -parimANa yaha kRti sArasvatavibhrama, dAnaSaTtriMzikA, visesaNavaI aura bIsa vizikAoM ke sAtha RSabhadevajI kesarImalajI zvetAmbara saMsthA ne san 1627 meM prakAzita kI 2 yaha kRti 'zrI jaina zreyaskara maMDala- mahesANA' ne vi.saM. 2006 meM prakAzita kI hai| Page #680 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 650/vividha viSaya sambandhI sAhitya upavAsa Adi dasa prakAra ke kAla sambandhI pratyAkhyAnoM kA bhI nirUpaNa huA hai| dvitIya dvAra meM cAra prakAra kI uccAravidhi kA nirdeza hai| isake anantara navakArasI-porUsI Adi pratyAkhyAnoM meM kisameM kitane uccAra pada hote haiM? yaha bhI batAyA gayA hai| tRtIya dvAra meM cAra prakAra ke AhAra kA svarUpa batAyA gayA hai| caturtha dvAra meM navakArasI, porisI, ekAsanA bIyAsanA Adi dasa prakAra ke pratyAkhyAna sambandhI bAIsa AgAroM kA vivecana huA hai| paMcama-SaSTama dvAra meM dasa prakAra kI vigaya aura tIsa prakAra ke nIviyAtA (nirvikRtika) kA ullekha huA hai| yahA~ jJAtavya hai ki cha: mUla vikRti ke hI tIsa nirvikRtika hote haiN| saptama dvAra meM pratyAkhyAna vidhi ke eka sau saiMtAlIsa vikalpa (bhAMgA) kahe gaye haiN| aSTama dvAra meM pratyAkhyAna kI chaH zuddhiyA~ batAyI gayI re navama dvAra meM vidhipUrvaka pratyAkhyAna grahaNa karane se hone vAle ihalaukika aura paralaukika aise do prakAra ke phala batAye haiN| isa prakAra hama dekhate haiM ki yaha kRti pratyAkhyAna saMbaMdhI anya kRtiyoM meM apanA mahattvapUrNa sthAna rakhatI hai| isameM pratyAkhyAna viSayaka prAyaH samagra vivaraNa upalabdha hai| paryuSaNAvicAra ___yaha harSasenagaNi ke ziSya harSabhUSaNa' kI racanA hai|' ise paryuSaNAsthiti evaM vartitabhAdrapada paryuSaNAvicAra bhI kahate haiN| yaha vi.saM. 1486 kI racanA hai aura isameM 258 padya haiN| isameM paryuSaNA vidhAna ke viSaya meM vicAra kiyA gayA hai| pratyAkhyAnasiddhi yaha ajJAtakartRka racanA hai| saMbhavataH isameM pratyAkhyAna vidhAna saMbaMdhI carcA honI caahie| hameM yaha kRti prApta nahIM huI hai| TIkAe~ - somasundarasUri ke ziSya muni jayacandra . .. isa para 700 zloka-parimANa eka vivaraNa likhA hai| jinaprabhasUri ne bhA eka vivaraNa likhA hai| isake alAvA kisI ne 1500 zloka-parimANa TIkA bhI racI hai| . ' jinaratnakoza - pR. 240 Page #681 -------------------------------------------------------------------------- ________________ jaina vidhi-vidhAna sambandhI sAhitya kA bRhad itihAsa/651 pravacanasAroddhAra 'pravacanasAroddhAra' nAmaka prastuta kRti' ke racayitA AcArya nemicandrasUri hai| ye AmradevasUri ke ziSya evaM jinacandrasUri ke praziSya the| yaha kRti 1577 prAkRta gAthAoM meM nibaddha hai, sAtha hI 771 saMskRta zloka bhI hai| isakI bhASA mahArASTrI prAkRta hai| chandoM kI apekSA se isameM AryA chanda kI pramukhatA hai| isa kRti kA racanAkAla vi.saM. kI 12 vIM zatI ke uttarArdha se lekara 13 vIM zatI kA pUrvArdha hai| prastuta kRti meM vividha viSayoM kA saMkalana huA hai| pravacanasAroddhAra jaisA ki isa nAma se hI sUcita hotA hai ki isameM pravacana arthAt jinavANI kA sAra bharA huA hai| vastutaH yaha saMgraha grantha kahA jA sakatA hai| isameM lekhaka ne jaina vidyA ke vividha AyAmoM ko samAhita karane kA anupama prayAsa kiyA hai| yadyapi isake pUrva AcArya haribhadrasUri (vi. 8 vIM zatI) ne apane granthoM aSTaka, Sor3azaka, viMzikA, paMcAzaka Adi meM jaina dharma, darzana aura sAdhanA ke vividha pakSoM ko samAhita karane kA prayatna kiyA hai, phira bhI viSaya vaividhya kI apekSA se ye grantha bhI itane vyApaka nahIM hai, jitanA pravacanasAroddhAra hai| isameM 276 dvAra haiM aura pratyeka dvAra eka-eka viSaya kA vivecana prastuta karatA hai| isa prakAra prastuta kRti meM jaina vidyA se sambandhita 276 viSayoM kA vivecana hai| isase isakA bahuAyAmI svarUpa svataH siddha ho jAtA hai| hama isa grantha ke samagra dvAroM kI viSayavastu kA vivaraNa prastuta nahIM kara rahe haiM kevala jo dvAra vidhi-vidhAna yA AcAra-niyama pradhAna haiM unhIM kA pratipAdana kara rahe haiN| yahA~ jAnane yogya hai ki pravacanasAroddhAra kA pahalA, dUsarA, tIsarA, cauthA, chaThA, 10 vA~, 66 vA~, 67 vA~, 75 vA~, 115 vA~, 118 vA~, 128 vA~, 126 vA~, 132 vA~, 134 vA~ ye dvAra mukhyataH vidhi-vidhAna viSayaka haiN| - isa grantha ke prathama dvAra meM caityavaMdana vidhi kA vivecana huA hai| caityavaMdana ke sambandha meM dasa trika kI carcA kI gaI haiN| isake sAtha-sAtha stuti evaM vandana vidhi kA tathA dvAdaza adhikAroM kA bhI vivecana huA hai| anta meM caityavandana kaba aura kitanI bAra karanA cAhie ? Adi kI carcA ke sAtha ' (ka) yaha grantha siddhasenasUrikRta tattvaprakAzinI nAma kI vRtti ke sAtha 'devacanda lAlabhAI jaina pustakodvAra saMsthA' ne do bhA. meM anukrama se san 1622 aura 1626 meM prakAzita kiyA hai| dUsare bhA. ke prArambha meM upodghAta tathA anta meM vRttigata pAThoM, vyaktiyoM, kSetroM evaM nAmoM kI akArAdi krama se sUcI dI gaI haiN| (kha) yaha kRti hindI bhAvAnuvAda ke sAtha 'prAkRta bhAratI akAdamI- jayapura' se san 1666 meM prakAzita huI hai| Page #682 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 652 / vividha viSaya sambandhI sAhitya caityavandana ke jaghanya, madhyama evaM utkRSTa bhedoM kA nirUpaNa kiyA hai| dUsare dvAra meM guruvandana vidhi evaM usake doSoM kA varNana huA hai| punazca isa dvAra meM guruvandana ke 162 sthAna varNita kiye gaye haiM- mukhavastrikA, zarIra aura Avazyaka kriyA ina tInoM meM pratyeka ke paccIsa-paccIsa sthAna batAye haiN| inake atirikta sthAna sambandhI cha, guNasambandhI chaH vacana saMbaMdhI chaH, adhikArI ko vandana na karane sambandhI pA~ca, anadhikArI ko vandana karane sambandhI pA~ca aura pratiSedha sambandhI pA~ca sthAna batAye haiN| isI krama meM avagraha sambandhI eka, abhidhAna sambandhI pA~ca, udAharaNa sambandhI pA~ca, AzAtanA sambandhI taiMtIsa vandanA sambandhI battIsa evaM kAraNa sambandhI ATha aise kula 162 sthAnoM kA ullekha huA hai| isa carcA meM mukhavastrikA ke dvArA zarIra ke kina-kina bhAgoM kA, kaise pramArjana karanA cAhie, isakA vistRta evaM rocaka vivaraNa hai| isI krama meM guruvandana karate samaya khamAsamaNAsUtra kA kisa prakAra uccAraNa karanA cAhiye aura tathA usa samaya kaisI kriyA karanI cAhie isakA bhI isa dvAra meM nirdeza hai| pravacanasAroddhAra ke tIsare dvAra meM daivasika, rAtrika, pAkSika, cAturmAsika aura sAMvatsarika pratikramaNavidhi tathA inake antargata kiye jAne vAle kAyotsarga evaM kSamApanA ( khamAsamaNa ) vidhi kA vivecana kiyA gayA hai| isameM yaha bhI batAyA gayA hai ki devasika-pratikramaNa meM cAra, rAtrika pratikramaNa meM do, pAkSika meM bAraha, cAturmAsika meM bIsa aura sAMvatsarika meM cAlIsa logassa kA dhyAna karanA caahie| punaH isI prasaMga meM inakI zloka saMkhyA evaM zvazvAsa kI saMkhyA kA bhI varNana kiyA gayA hai| isa dRSTi se daivasika pratikramaNa meM 100, rAtrika meM 50, pAkSika meM 300, cAturmAsika meM 500 aura vArSika meM 1000 zvAsozvAsa kA dhyAna karanA cAhie / isI anukrama meM guru se kSamAyAcanA sambandhI pATha kI saMkhyA kA bhI vicAra kiyA gayA hai| cauthe dvAra meM navakArazI, pauruSI Adi kAla sambandhI dasa prakAra ke pratyAkhyAna kI carcA kI gaI haiN| sAtha hI isameM pratyAkhyAna ke kAraNa evaM pratyAkhyAna grahaNa vidhi bhI vivecita hai / dazaveM dvAra meM tIrthaMkaranAmakarma ke upArjana hetu jina bIsa sthAnakoM kI sAdhanA kI jAtI hai unakI vidhi varNita hai / 66 veM dvAra meM caraNasattarI aura 67 veM dvAra meM karaNasattarI kA vivecana hai| paMca mahAvrata, dasa zramaNadharma, satraha prakAra kA saMyama, dasa prakAra kA vaiyAvRtya, nau brahmacaryaguptiyA~, tIna ratnatraya, bAraha tapa aura krodha Adi cAra kaSAyoM kA nigraha ye caraNa sattarI ke sattara bheda haiN| karaNa sattarI ke antargata solaha udgamadoSa, solaha utpAdanAdoSa, dasa eSaNAdoSa, pA~ca grAsaiSaNAdoSa, pA~ca samiti, bAraha bhAvanA, pA~ca indriyoM kA nirodha, tIna gupti kA Page #683 -------------------------------------------------------------------------- ________________ jaina vidhi-vidhAna sambandhI sAhitya kA bRhad itihAsa/653 samAveza hotA hai| ye eka sau cAlIsa bheda sAdhu kI AcAra vidhi ke aMga haiN| 75 veM dvAra meM caudaha kRtikoM (vandanavidhi) ke prakAroM kI carcA hai| kRtikarma kA tAtparyaAcArya Adi jyeSTha muniyoM ke vaMdana se hai| 61 veM dvAra meM sthaNDila bhUmi kaisI honI cAhie, usakA vidhAna pratipAdita hai| 65 veM dvAra meM sAdhu ke lie AhAra sevana kI vidhi kA nirdeza hai| usameM kahA hai ki muni ke dvArA bhojana karate samaya svAda ke lie bhojya padArthoM kA sammizraNa karanA, parimANa se adhika AhAra karanA, bhojya padArthoM meM rAga rakhanA, pratikUla bhojya padArthoM kI nindA karanA aura akAraNa AhAra karanA niSiddha hai| 101 veM dvAra meM sAdhu jIvana kI mukhya AdhAra zilA rUpa cakravAla sAmAcArI kA vivecana kiyA gayA hai| isa sAmAcArI meM dasa prakAra ke niyamoM evaM vidhiyoM kA pAlana karanA hotA hai| 106 veM dvAra meM mala-mUtra ke visarjana vidhi kA vivecana hai| 112 veM dvAra meM zayyAtarapiNDa arthAt jisa gRhastha ne muni ko nivAsa ke lie sthAna diyA hai usake yahA~ se bhojana grahaNa karanA niSiddha mAnA gayA hai| isI krama meM zayyAtara ke prakAra, zayyAtara ke yahA~ se kyA-kyA grahaNa kiyA jA sakatA hai usakI vidhi Adi kA nirdeza hai| 115 veM dvAra se lekara 118 veM dvAra taka cAra prakAra ke AhAra kI kalpyAkalpa vidhi kA ullekha haA hai| isa sambandha meM likhA gayA hai ki jisa kSetra meM sUrya udita ho gayA ho usa kSetra se gRhIta azana Adi hI kalpya hotA hai, zeSa kAlAtikrAnta kahalAtA hai| do kosa se adhika dUrI se lAyA gayA bhojana-pAnI kSetrAtIta kahalAtA hai| prathama prahara meM liyA gayA bhojana-pAnI tIsare prahara taka bhojya hotA hai usake bAda ve kAlAtIta ho jAte haiM aura aisA bhojana sAdhu ke lie akalpya hai| 128 veM dvAra meM muniyoM ke rAtri jAgaraNa vidhi kA vivecana hai| usameM batAyA gayA hai ki prathamaprahara meM AcArya, gItArtha aura sabhI sAdhu milakara svAdhyAya kreN| dUsare prahara meM sabhI muni aura AcArya so jAyeM aura gItArtha muni svAdhyAya kreN| tIsare prahara meM AcArya jAgRta hokara svAdhyAya kareM, aura gItArtha muni so jaayeN| cauthe prahara meM sabhI sAdhu uThakara svAdhyAya kreN| AcArya aura gItArtha soye raheM, kyoMki unheM bAda meM pravacana Adi kArya karane hote haiN| 126 veM dvAra meM jisa vyakti (AcArya yA gItArtha muni) ke sAmane AlocanA kI jA sakatI hai usako khojane (nizrA prApta karane kI vidhi batAI gaI hai| 134 3 dvAra meM saMlekhanA sambandhI vidhi-vidhAna kA vistRta vivecana kiyA gayA hai| inake atirikta aura bhI vidhi-vidhAna saMkSipta rUpa se kahe gaye haiN| hamane isa kRti ke eka pakSa kA hI sparza kiyA hai isake viziSTa pakSoM kA bodha karane ke lie to isa kRti kA adhyayana karanA hI Avazyaka hogaa| niSkarSataH yaha grantha vidhi-vidhAna kI dRSTi Page #684 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 654/vividha viSaya sambandhI sAhitya se bhI kama mUlya kA nahIM hai| TIkAe~ - isa grantha para AcArya siddhasenasUri kI tattvajJAna-vikAsinI nAmaka vizada TIkA upalabdha hotI hai| unhoMne isameM lagabhaga 100 granthoM ke uddharaNa diye haiM aura unake 500 se adhika sandarbho kA saMkalana kiyA hai| prArambha ke tIna padyoM meM se pahale meM 'jaina-jyoti' kI prazaMsA kI gaI hai aura dUsare meM mahAvIrasvAmI kI stuti hai| isa vRtti ke anta meM 16 padyoM kI eka prazasti hai isase vRtti praNetA kI guru-paramparA jJAta hotI hai vaha paramparA isa prakAra hai - candragacchIya abhayadevasUri dhanezvarasUri ajitasiMhasUri devacandrasUri candraprabha (munipati) bhadrezvarasUri ajitasiMhasUri devaprabhasUri (pramANa prakAza ke kartA) siddhasenasUri (pravacanasAroddhAra ke TIkAkAra) isake atirikta raviprabha ke ziSya udayaprabha ne isa para 3203 zloka parimANa 'viSamapada' nAma kI vyAkhyA likhI hai| ye raviprabha yazobhadra ke ziSya aura dharmaghoSa ke praziSya the| isa kRti para 3303 zloka-parimANa kI 'viSamapadaparyAya' Page #685 -------------------------------------------------------------------------- ________________ jaina vidhi-vidhAna sambandhI sAhitya nAma kI ajJAtakartRka TIkA hai| eka anya TIkA aura bhI hai kintu vaha bhI ajJAtakartRka hai| padmamandiragaNi ne isa para eka bAlAvabodha likhA hai / ' prazamarati yaha kRti tattvArthasUtra ke racayitA umAsvAti kI hai| isameM 313 padya saMskRta bhASA meM nibaddha hai| isa kRti kA racanAkAla dUsarI se cauthI ke madhya mAnA jAtA hai| isa grantha kI racanA muni aura gRhastha donoM ke uddezyoM ko lekara huI hai| yaha AcAra pradhAna kRti hai / isa grantha racanA kA mUla dhyeya rAga-dveSa ke pariNAmoM se nivRtta honA aura mokSamArga ko prApta karanA hai / jaisA ki kRti nAma se sUcita hotA hai prazama = Ananda aura rati = ruci arthAt Atmika AnaMda ko upalabdha karane kI rUci rkhnaa| yaha Ananda rAga-dveSa ke pariNAma kA kSaya kiye binA samprApta nahIM ho sakatA hai, isalie isa grantha ke prArambha meM prathama rAga-dveSa kA nirUpaNa kiyA hai usake bAda hI rAga-dveSa ko dUra karane ke vividha upAya batalAye haiM aura ve upAya pA~ca vrata, bAraha-bhAvanA, dasa yatidharma, ratnatraya aura dhyAna haiN| yadyapi isa kRti meM koI bhI vidhi yA vidhAna spaSTa rUpa se dRSTigata nahIM hote haiM kintu gaharAI se avalokana kareM to avazya hI kucha sthala vidhi-vidhAna se sambandhita dikhate haiM; jaise dharma-adhikAra, dhyAna adhikAra, kSapakazreNI adhikAra, samudghAta - adhikAra Adi / sAmAnyataH rAga-dveSa kA kSaya karane hetu jo upAya kahe gaye haiM ve bhI eka prakAra ke vidhi rUpa hI haiN| yaha kRti nimnalikhita bAIsa adhikAroM meM vibhakta hai d itihAsa / 655 , -- 1. pIThabandha - namaskAra 2. kaSAya 3. rAgAdi 4. AThakarma 5- 6. karaNArtha 7. ATha madasthAna 8. AcAra 6. bhAvanA 10 yatidharma 11. kathA 12. tattva 13. upayoga 4. bhAva 15. SaDvidha dravya 16. caraNa 17. zIlAMga 18. dhyAna 16. kSapakazreNI 20. samudraghAta 21. yoganirodha aura 22. zivagamanavidhi aura phala / - uddhRta - jaina sAhitya kA bRhad itihAsa, bhA. 4, pR. 176 2 (ka) yaha kRti gujarAtI vivecana ke sAtha 'zrI mahAvIra jaina vidyAlaya, oNgasTa krAnti mArga, muMbaI' ne san 1686 meM prakAzita kI hai| (kha) yaha mUla rUpa se tattvArthasUtra ityAdi ke sAtha 'bibila othikA iNDikA' se san 1604 meM tathA eka ajJAtakartRka TIkA ke sAtha 'jainadharma prasAraka sabhA' kI ora se vi.saM. 1666 meM prakAzita kI gaI hai| (ga) hAribhadrIya vRtti evaM ajJAtakartRka avacUrNi ke sAtha bhI yaha kRti vi. saM. 1666 meM 'devacanda lAlabhAI jaina pustakoddhAra saMsthA' se prakAzita huI hai / Page #686 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 656/vividha viSaya sambandhI sAhitya spaSTataH yaha kRti saMkSipta, subodha aura sugrathita hai| TIkAe~ - isa grantha para haribhadrasUri (dvitIya) ne vi.saM. 1185 meM 1800 zloka parimANa eka TIkA racI hai| isake atirikta do TIkAe~ ajJAtakartRka bhI upalabdha hotI haiM, jinameM se eka kI hastalikhita prati vi.saM. 1418 kI milatI hai| inameM eka TIkA to haribhadrasUri kI TIkA se adhika prAcIna evaM adhika vistRta dikhAI detI hai| haribhadrIya TIkA kI prazasti (zlo. 3) se jJAta hotA hai ki usake pahale bhI anya TIkAe~ racI gaI haiN| kisI ne isa grantha para avacUrNi bhI likhI hai| prakaraNasamuccayaH yaha saMkalita racanA' hai| isameM municandrAcArya, vAdidevasUri, cakrezvarasUri, ratnasiMhasUri Adi AcAryoM dvArA viracita unapacAsa prakaraNa haiN| ye prakaraNa prAkRta evaM saMskRta kI padya zailI meM hai| inameM se pA~ca prakaraNa vidhi-vidhAna se sambandha rakhane vAle haiM, unake nAma ye haiM - 1. mukhavastrikA prakaraNa 2. yogAnuSThAnavidhi-prakaraNa 3. pauSadha- vidhi-prakaraNa 4. upadhAnavidhi-prakaraNa 5. paryantArAdhanA-kulakA isa kRti meM saMkalita prakaraNoM kA racanAkAla vikrama kI bArahavIM zatI hai| isase siddha hotA hai ki ye prakaraNa prAcIna haiM aura vivecya vidhi-vidhAna ke prAcIna svarUpa kA digdarzana karAne vAle haiN| yati-zrAddhavratavidhisaMgraha yaha eka saMpAdita kI gaI kRti hai|iskaa sampAdana (DahelAvAlA) vijayarAma- sUrijI ne kiyA hai| yaha kRti tapAgacchIya paramparAnusAra gujarAtI gadya meM hai| isa grantha meM kRti ke nAmanusAra yati aura zrAddha (zrAvaka) vrata sambandhI vidhiyoM kI carcA huI hai| isameM ullikhita vidhi-vidhAnoM ke nAmollekha isa prakAra haiM - (1) upadhAna tapa vidhi- isa vidhi ke antargata 1. upadhAna zabda kA artha 2. upadhAna ke nAma 3. upadhAna kI sAmAcArI 4. prathama upadhAna meM praveza karane kI vidhi 5. devavandana vidhi 6. nandisUtra zravaNa karane kI vidhi 7. sapta khamAsamaNa vidhi 8. paveyaNA vidhi 6. dvitIya upadhAna meM praveza karane kI vidhi 10. tRtIya-caturtha-paMcama aura SaSTama upadhAna meM praveza karane kI vidhi 11. tIsare se lekara chaThe upadhAna taka sthApanAcArya ke samakSa caityavaMdana ityAdi Avazyaka kriyAe~ 'yaha grantha zrI RSabhadevajI kezarImalajI ratalAma vi.saM. 1980 meM prakAzita huA hai| 2 yaha kRti pratAkAra meM hai| isakA prakAzana vi.saM. 2032 meM A. vijayasurendrasUrIzvarajI jaina tattva jJAnazAlA, jhaverIvADa paTaNInI khar3akI, ahamadAbAda se huA hai| Page #687 -------------------------------------------------------------------------- ________________ jaina vidhi-vidhAna sambandhI sAhitya kA bRhad itihAsa/657 sampanna kara praveza karane kI vidhi 12. pauSadha grahaNa vidhi 13. sAmAyika-grahaNa vidhi 14. pratilekhana vidhi 15. madhyAhkAlIna devavaMdana vidhi 16. rAtrika mukhavastrikA pratilekhana vidhi 17. sandhyAkAlIna pratilekhana vidhi 18. sthaMDila pratilekhana vidhi 16. daivasika mukhavastrikA vidhi 20. vAcanA vidhi- isameM namaskAramaMtra kI do vAcanA, iriyAvahisUtra kI do vAcanA, NamutthuNasUtra kI tIna vAcanA, caityastavasUtra kI eka vAcanA, nAmastavasUtra kI tIna vAcanA, zrutastavasUtra kI vAcanA evaM siddhastavasUtra kI eka vAcanA kA varNana hai| 21. kAyotsarga karane kI vidhi 22. khamAsamaNasUtra pUrvaka vaMdana karane kI vidhi 23. navakAravAlI ginane kI vidhi 24. upadhAnavAhiyoM ke lie pratidina karane yogya Avazyaka kriyAoM kI sUcanAe~ 25. upadhAna meM AlocanA Ane ke kAraNa 26. upadhAna meM dina nirasta hone ke kAraNa 27. mAlAropaNa vidhi - isake antargata samudeza vidhi, anujJAvidhi, mAlAgrAhI ko upaddeza vidhi, mAla pahanAne kI vidhi, mAlA pahanAne yogya mAlA bhUmi para gira jAye to punaH vAsacUrNa dvAra abhimantrita karane kI vidhi kA varNana hai| 28. upadhAnasaMbaMdhI vizeSa jAnakArI 26. upadhAnavAhiyoM kI sAmAnya AlocanA vidhi 30. pAlI palaTane (lagAtAra do dina nIvi tapa karanA yA tapa krama meM parivartana karane kI vidhi ityAdi ullikhita haiN| isake antargata upadhAna yaMtra evaM upadhAna sambandhI praznottara bhI diye gaye haiN| (2) pravrajyA grahaNa vidhi (3) upasthApanA (baDI dIkSA) vidhi (4) bArahavrata AropaNavidhi (5) brahmacaryavrata grahaNa karane kI vidhi (6) paiMtAlIsa Agama-tapa, caudahapUrva tapa Adi kI vidhiyA~ (7) mudraavidhi| spaSTataH yaha kRti saMkSepa meM upayogI sAmagrI prastuta karatI hai| viveka-vilAsa yaha grantha' vAyar3agacchIya jIvadevasUri ke ziSya jinadattasUri dvArA racita saMskRta padya meM hai| isakA racanAkAla 12 vIM zatI kA uttarArdha hai| yaha racanA mukhyataH zrAvaka adhikAra se sambandhita hai| isameM zrAvaka ke AdhyAtmika, dhArmika vyApArika, vaivAhika, rAjanaitika, vyAvahArika Adi sabhI kartavyoM kA vivecana huA ' yaha grantha vi.saM. 1676 meM sarasvatI granthamAlA kAryAlaya belanagaMja, AgarA se prakAzita hai| Page #688 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 658/vividha viSaya sambandhI sAhitya hai| mUlataH prastuta kRti apane nAma ke anusAra vivekapUrNa kAryoM kA vivecana karatI hai arthAt zrAvaka ko kaunasA kArya kaba-kaise-kyoM karanA cAhie? ityAdi kA nirdeza karatI hai| yaha grantha zrAvaka jIvana se sambandhita karaneyogya, jAnaneyogya evaM samajhaneyogya samasta kRtyoM evaM vidhAnoM kA samyak nirUpaNa karane vAlA hai| isa grantha ke prArambha meM vandana ke prayojana rUpa nau zloka diye gaye haiN| unameM sarvaprathama paramAtmA ko namaskAra kiyA gayA hai pazcAt paramAtmA ko candra, brahmA, viSNu, bRhaspati, zaMkara, kubera Adi upamAoM se alaMkRta kara unakI stuti kI gaI hai| usake bAda apane guru jIvadevasUri ko vandanA kI gaI hai tathA grantha racane kA mahattama prayojana batAyA gayA hai| anta meM prazasti rUpa dasa padya haiM unameM svagaccha, svaguru evaM svayaM ke nAma kA ullekha karate hue grantha racanA kA nimitta batAyA gayA hai| isameM likhA hai ki jabAlIpara ke rAjA udayasiMha kA devapAla nAmaka maMtrI thA, usake dhanapAla nAmaka putra thA, usakI santuSTi ke lie yaha grantha racA gayA hai| yaha grantha bAraha ullAsoM meM vibhakta hai| isa grantha kI viSayavastu saMkSepa meM agralikhita hai - prathama ullAsa - yaha ullAsa dina ke prathama prahara taka karane yogya zrAvaka ke kR tyoM evaM vidhiyoM se sambandhita hai| isameM nidrAtyAga kA samaya, svapnavicAra, svaravicAra, vyAyAmavidhi, dA~tuna karane kI vidhi, bAlazuddhi kI vidhi, pUjanavidhi, jApavidhi, nAr3I- vicAra, bhojana kiye binA kyA varjana karanA cAhie, jinadarzanavidhi, guruvandanavidhi, pratimAdhikAravidhAna, bhUmiparIkSAvidhAna, mandira nirmANa sambandhI vidhAna ityAdi kA sundara vivecana hai| dvitIya ullAsa - isa ullAsa meM dina ke dvitIya evaM tRtIya arddhaprahara taka karane yogya Avazyaka kriyAoM para vicAra kiyA gayA hai| isameM snAna kriyA, kSaurakarma, vastra-bhUSaNa, tAmbUla, dravyopArjana kA vyavahAra kisake sAtha rakhanA? vyApAra kaunasA aura kisa prakAra karanA? pratijJA kaba-kaise grahaNa karanA? svAmI kaisA ho? maMtrI kaisA ho? senApati aura sevaka kaisA ho? svAmI ke sAtha karane yogya vartana, svAmI ke lakSaNa, udyama se dravya prApti ityAdi kRtyoM kA samyak nirUpaNa kiyA gayA hai| tRtIya ullAsa - isa ullAsa meM sUryodaya se lekara caturtha arddhaprahara taka karane yogya kRtyoM para vicAra kiyA gayA hai| isameM batAyA gayA hai ki gRhasthI ko kyA-kyA jAnanA cAhie? atithi ke sAtha kaisA vyavahAra karanA cAhie? bhojana kaba-kaisA karanA cAhie? bhojana ke bAda pAnI kisa prakAra pInA cAhie? bhojana ke bAda hAtha kahA~ poMchane cAhie? bhojana karane ke lie kisake yahA~ nahIM jAnA Page #689 -------------------------------------------------------------------------- ________________ jaina vidhi-vidhAna sambandhI sAhitya kA bRhad itihAsa/659 cAhie? bhojana karane ke bAda kyA karanA cAhie? ghaTI saMkhyA ko jAnane kI vidhi kyA hai? tathA bhojana meM viSa kI parIkSA kaise kI jA sakatI hai? ityaadi| caturtha ullAsa - isa cauthe ullAsa meM madhyAha se lekara saryAsta taka ke zeSa do praharoM meM zrAvaka ko kyA-kyA karanA cAhie tathA use kina viSayoM kI jAnakArI rakhanI cAhie ityAdi kA ullekha kiyA gayA hai| paMcama ullAsa - isa ullAsa meM sUryAsta se lekara sUryodaya taka ke sAta caughaDiye sambandhI kRtya kahe gaye haiN| isameM kahA gayA hai ki rozanI kaisI rakhanI cAhie? rAtri ko kyA-kyA tyAga karanA cAhie? kaise palaMga para zayana karanA cAhie? kisa taraha zayana karanA cAhie? jAmAtR kaisA DhUMDhanA cAhie? isake sAtha hI vara ke lakSaNa, puruSa ke lakSaNa, hAtha-aMgulI-nAkhUna Adi ke lakSaNa bhI batAye gaye haiN| SaSTama ullAsa (prathama) - yaha ullAsa vadhU (strI) lakSaNa se sambandhita hai| isameM vadhU yAni strI viSayaka binduoM para carcA kI gaI hai| yaha viSaya gRhastha jIvana meM rahane vAle sAdhakoM ke lie atyanta jJAnaprada hai| isameM likhA hai ki vadhU kaisI honI cAhie? viSa kanyA kI parIkSA kisa prakAra kareM? kaisI striyoM kA tyAga karanA cAhie? vara-vadhU kA sambandha kaisA honA cAhie? strI ko anukUla kaise rakhA jA sakatA hai? gaMdha aura bAla se strI kI parIkSA kaise kI jA sakatI hai? kulIna striyoM ko kyA karanA cAhie aura kyA nahIM karanA cAhie? pati paradeza ho taba strI ko kisa prakAra kA vartana karanA cAhie? rajasvalA ke samaya kyA varjanA cAhie? ityaadi| SaSTama ullAsa (dvitIya) - yaha ullAsa chaH prakAra kI RtucaryA se sambaddha hai| isameM 1. basanta 2. grISma 3. varSA 4. zarada 5. hemanta evaM 6. zizira ina chaH RtaoM ke nAmoM kA ullekha karate hue yaha batAyA gayA hai ki zrAvaka ko kaunasI Rtu meM kina padArthoM kA AhAra karanA cAhie? kaisA vihAra (bhramaNa) karanA cAhie? kahA~ baiThanA cAhie? kina kAryoM kA tyAga karanA cAhie? kaise makAna meM rahanA cAhie isa prakAra pratyeka RtuoM ke pRthak-pRthak kRtyoM kA nirUpaNa kiyA gayA hai| saptama ullAsa - yaha ullAsa zrAvaka kI vArSika caryA kA pratipAdana karatA hai| isameM zrAvaka ke vArSika kartavyoM kA nirdeza dete hue kahA gayA hai zrAvaka ko dina ke cAra prahara meM aisA kRtya karanA cAhie ki rAtri ko sukhapUrvaka nidrA le skeN| ATha mAsa meM aisA prayatna karanA cAhie ki varSAkAla (cAturmAsa) meM sukhapUrvaka eka sthAna para raha skeN| buddhizAlI puruSa ko yauvanavasthA meM aisA kArya karanA cAhie, jisase vRddhAvasthA meM sukha mila ske| kalAvAn manuSya ko isa bhava meM aisI vastu Page #690 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 660/vividha viSaya sambandhI sAhitya hAsila karanI cAhie jisase mRtyu ke bAda pavitra janma mila ske| apanI zakti ke anusAra sahadharmI kA aura apane dharmAcArya kA harSa pUrvaka pUjana karanA caahie| apane kula meM jo vRddha tathA mAnya puruSa hoM unakA zaktipUrvaka satkAra karanA caahie| samaya-samaya para tIrtha yAtrA karanI caahie| prativarSa prAyazcitta rUpa AlocanA bhI lenI cAhie ityaadi| aSTama ullAsa - isa ullAsa meM yaha nirdiSTa kiyA gayA hai ki zrAvaka ko apane jIvana kAla meM pada-pada para kauna-kauna se kArya kisa-kisa prakAra se karane cAhie? zrAvaka ko kaise rAjya tathA kisa deza meM rahanA cAhie? zatru ghara Aye to kyA karanA cAhie? kaise logoM ke pAsa nahIM rahanA cAhie? kalAcArya-zikSaka-ziSya Adi ke sAtha kaisA vyavahAra karanA cAhie ityaadi| navama ullAsa (prathama) - yaha ullAsa viSa-daMza evaM unake upAya Adi kA pratipAdana karatA hai| isameM yaha nirUpaNa kiyA gayA hai ki kauna se dina, kisa vAra-tithi-nakSatra ko sarpAdi dvArA kATe jAne kA kyA pariNAma hotA hai? isake sAtha hI jahara utArane vAle mAMtrika ke, jahara se pIDita vyakti ke evaM DaMka lagane ke sthAna ke lakSaNa aura sarpajAti ityAdi para vicAra kiyA gayA hai| navama ullAsa (dvitIya) - isa ullAsa meM sarvaprathama manuSya dvArA kiye jAne vAle sabhI prakAra ke pApoM ke kAraNa aura unake phala kA varNana kiyA gayA hai| isake pazcAt SaDdarzana ke mantavya para vicAra kiyA gayA hai tathA vyAvahArika jIvana meM ati upayogI bAtoM para prakAza DAlA gayA hai| dazama ullAsa - isameM saMkSepa se dharmopadeza aura usakA phala kahA gayA hai| ekAdaza ullAsa - isa ullAsa meM dhyAna viSayaka carcA kI gaI hai| dvAdaza ullAsa - isa ullAsa meM zrAvaka ko samAdhimaraNa kisa prakAra grahaNa karanA cAhie? anta samaya nikaTa Ane para kyA-kyA kRtya karane cAhie? tathA deha tyAga ke samaya kaise pariNAma rahane cAhie Adi kA nirUpaNa kiyA gayA hai| niSkarSataH yaha kRti zrAvakacaryA evaM zrAvakakRtya sambandhI vidhAnoM meM apanA mahattvapUrNa sthAna rakhatI hai| zrAvaka jIvana ke samasta pahalUoM para vicAra karane vAlA yaha advitIya grantha hai| Page #691 -------------------------------------------------------------------------- ________________ vidhisaMgraha prastuta saMgraha' mukhyataH gujarAtI gadya meM hai| kucha vidhAna padya rUpa meM bhI gumphita hai| yaha eka saMkalita kI gaI upayogI kRti hai| isa pustaka meM caturvidha saMgha arthAt sAdhu-sAdhvI, zrAvaka-zrAvikA ke dvArA kI jAne vAlI kriyA vidhiyoM kA samAveza kiyA gayA hai| yaha kRti sAta bhAgoM meM vibhakta hai| yahA~ vizeSa jJAtavya hai ki jaina vidhi-vidhAnoM ko lekara kucha pustakeM svatantra rUpa meM prakAzana meM AI haiM tathApi yaha saMgraha advitIya hai| isameM kula 60 vidhiyoM kA ullekha haiN| isaka sampAdana AgamoddhAraka AnaMdasAgarasUrijI ke praziSya hemasAgarasUrijI ke ziSya muni amarendra - sAgarajI evaM muni mahAbhadrasAgarajI ne kiyA hai| isa kRti ke sAta vibhAgoM kA viSayAnukrama aura nAma nirdeza nimnalikhita hai - jaina vidhi-vidhAna sambandhI sAhitya kA bRhad itihAsa / 661 1. darzana-vibhAga isa vibhAga meM sAta prakAra kI vidhiyoM kA nirdeza haiM- 1. jinamandira darzana vidhi, 2. aSTaprakArI pUjA vidhi, 3. svastika racanA vidhi, 4 . caityavaMdana vidhi, 5. snAtrapUjA vidhi, 6. zAMtikalaza vidhi, 7. dhvajA AropaNa vidhi / pRthak-pRthak pUjAoM kI sAmagrI evaM pUjA yogya upakaraNoM kI sUcI bhI dI gaI hai| - 9. 2. upAzraya vibhAga isa dUsare vibhAga meM paccIsa prakAra kI vidhiyoM kA varNana hai jo mukhya rUpa se upAzraya ( dharmasthAna) meM kI jAtI haiM unake nAma nimna haiM guruvaMdana vadhi, 2. guru mahArAja ke mukha se sUtra pATha grahaNa karane kI vidhi, 3. jJAnapUjana vidhi 4. mukhavastrikA pratilekhana vidhi, 5. sAmAyika grahaNa vidhi, 6. sAmAyika pAraNa vidhi, 7. rAtrika pratikramaNa vidhi, 8. pauSadha grahaNa vidhi, 6. pauSadha meM prAtaH kAlIna kI pratilekhana karane kI vidhi, 10. devavaMdana vidhi, 11. pauSadha meM sajjhAya karane kI vidhi, 12. rAtrika mukhavastrikA pratilekhana evaM dvAdazAvarttavaMdana vidhi, 13. ugghAr3A pauruSI vidhi, 14. pauSadhavrata meM jinamandira gamana vidhi, 15. pauSadha meM pratyAkhyAna pArane kI vidhi, 16 pauSadhadhArI dvArA AhAra ( ekAsana) ke lie gRhagamana vidhi, 17. pauSadhadhArI dvArA bhojana pazcAt caityavaMdana karane kI vidhi, 18. rAtripauSadhadhAriyoM ke lie caubIsa mAMDalA vidhi, 16. daivasika pratikramaNa vidhi, 20. saMthArApauruSI vidhi, 21. pauSadha pAraNa vidhi, 22. navakAravAlI guNana vidhi, 23. kAyotsarga vidhi, 24. pAkSika, cAturmAsika, sAMvatsarika pratikramaNa vidhi, 25. -- 9 yaha kRti vi.saM. 2036 meM, amaracaMda - ratanacaMda jhaverI, 77 a vAlakezvara ror3a, muMbaI se prakAzita hai| Page #692 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 662 / vividha viSaya sambandhI sAhitya pAkSikAdi pratikramaNa meM chIMka A jAye to kAyotsarga karane kI vidhi| isake sAtha hI prAtaHkAla ke pratyAkhyAna pauSadha ke upakaraNa tathA tIna prakAra ke cAturmAsa sambandhI pAnI ke kAla kA koSThaka diyA gayA hai| 3. devavaMdana - vibhAga yaha vibhAga devavaMdana Adi vidhiyoM kA vivaraNa prastuta karatA hai| ve vidhiyA~ isa prakAra haiM 1. padmavijayajIkRta cAturmAsika devavaMdana vidhi, 2. jJAna- vimalasUrikRta dIpAvalI devavaMdana vidhi, 3. vijayalakSmIsUrIkRta jJAnapaMcamI devavaMdana vidhi, 4. rUpavijayajIkRta maunaekAdazI devavaMdana vidhi, 5. jJAnavimalasUrikRta caitrIpUnama devavaMdana vidhi, 6. kalyANaka ArAdhanA vidhi 7. caudaha niyama dhAraNa vidhi, 8. upadhAnatapa vidhi, 6. navvANuM yAtrA vidhi, 10. siddhAcala tIrtha para cAturmAsa karane kI vidhi | - 1. udyApana 4. tapa-vibhAga isa caturtha vibhAga meM kula ikyAvana prakAra ke tapa kI vidhiyA~ dI gaI haiN| isase sambandhita anya vidhiyA~ bhI dI gaI haiN| ve nimna haiM vidhi, 2. udyApana meM rakhane yogya upakaraNoM kI sUcI, 3. sarva tapa meM sadaiva AcaraNIya Avazyaka vidhi, 4. sarva tapa meM niyamita karane yogya sAmAnyavidhi, 5. jJAnapada pUjA vidhi, 6. tapa meM grahaNa karane yogya anAhArI vastuoM kI sUcI Adi / 5. muniAcAra-vibhAga yaha vibhAga solaha prakAra kI vidhiyoM kA vivecana karatA hai ve vidhiyA~ ye haiM 1. dIkSA vidhi, 2. vAsacUrNa abhimaMtraNa vidhi, 3. noMtarA ( AmaMtraNa dene) vidhi, 4. kAlagrAhI kI vidhi, 5. dAMDIdhara kI vidhi, 6. kAla pravedana kI vidhi, 7. svAdhyAyaprasthApanA vidhi, 8. kAlamAMDalA ( pATalI) vidhi, 6. pAtrAdi saMghaTTA karane kI vidhi, 10. mAMDalI ke sAta AyaMbila kI vidhi, 11. anuyoga karavAne kI vidhi, 12 caitramAsa meM kAyotsarga karane kI vidhi, 13. sAMvatsarika kSamAyAcanA vidhi, 14. saMgha - tIrtha mAlAropaNa vidhi, 15. navakAravAlI abhimaMtrita karane kI vidhi, 16. sAdhu kAladharma ko prApta hoM, taba sAdhu evaM zrAvaka dvArA karane yogya vidhi| isake sivAya aura bhI carcAe~ kI gaI haiM jaise- svAdhyAya, kAlamaNDala, kAlagrahaNa kitane sthAnoM para bhaMga hotA hai? yoga meM kalpyAkalpya tathA nIviyAtA kI vizeSa jAnakArI, sAdhu ke kAladharma hone para Avazyaka sAmagrI kI sUcI Adi / 6. zramaNasUtra - vibhAga - isa vibhAga meM sAdhu jIvana ke AvazyakasUtra ( karemibhaMte, zramaNasUtra, pAkSikaaticAra, pAkSikasUtra, pAkSikakhAmaNA Adi ) diye gaye haiN| isake atirikta kucha vidhiyA~ bhI dI gaI haiM yathA 1. prAtaH kAlIna pratilekhana vidhi, 2 . sthApanAcArya pratilekhana vidhi, 3. sajjhAya aura upayoga vidhi, 4. saMdhyAkAlIna pratilekhana vidhi, 5. gocarI AlocanA vidhi, 6. loca karavAne kI vidhi, - Page #693 -------------------------------------------------------------------------- ________________ jaina vidhi-vidhAna sambandhI sAhitya kA bRhad itihAsa / 663 7. ArAdhanA - vibhAga isa vibhAga meM ArAdhanA se sambandhita kaI viSayoM kA ullekha kiyA gayA haiM unameM ye mukhya haiM 1. aMtima ArAdhanA vidhi, 2 . grahazAnti vidhi, 3. coghaDiyA dekhane kI vidhi, 4. sUtaka grahaNa asajjhAya kA vicAra 5. kArtika caitrI pUrNimA ke dina zatruMjaya paTTa darzana vidhi, 6. rakSApoTalI abhimaMtraNa vidhi, 7. jaina zAradA pUjana vidhi | 8. cAturmAsa sambandhI cAra vidhiyA~ 1. vastra baharAne kI vidhi, 2. mukhavastrikA pratilakhena karane kI vidhi, 3. ghara khullA rakhane kI vidhi, 4. cAturmAsa parivartana karane kI vidhi - 6. mRtyu ke uparAnta karane yogya vidhi - isI ke sAtha jvara utArane kA chaMda, zrI logassakalpa, zrI sarvatobhadrayaMtra, mandira kI dhvajAoM kA citramApa, bIzasthAnaka yaMtra, vAsacUrNa maMtrita karane sambandhI sUcanAe~ aura citra, zAMtisnAtra kI pIThikA kA citra aura usakI samajha, dvidala kI jAnakArI Adi kA bhI ullekha kiyA gayA hai| niSkarSataH yaha eka saMgrahaNIya upayogI evaM viziSTa kRti hai / yahA~ Avazyaka vidhiyoM ke saMgraha kA jo vivaraNa upalabdha hotA hai vaha anyatra durlabha hai| yaha isa kRti kI tRtIya AvRtti hai| vIratthaopaiNNayaM (vIrastavaprakIrNaka) vIrastavaprakIrNaka prAkRta bhASA meM nibaddha eka padyAtmaka racanA' hai| vIrastava zabda 'vIra' aura 'stava' ina do zabdoM ke yoga se banA hai jisakA sAmAnya artha - tIrthaMkara mahAvIra kI stuti karanA hai| yaha kRti stuti vidhAna se sambandhita hai| sAmAnyatayA stuti bhI dhArmika kriyAkANDa yA vidhi-vidhAna kA eka aMga hotI hai| isI dRSTi se ise vidhi-vidhAna ke granthoM meM samAhita kiyA gayA hai vaise isameM vidhi-vidhAna sambandhI koI prakriyA ullekhita nahIM hai| prastuta kRti kA adhyayana karane se yaha spaSTa hotA haiM ki paramAtmA kI stuti kisa prakAra kI jAnI caahie| vastutaH isa kRti meM viziSTa prakAra se stuti karane kA vidhAna pratipAdita hai| prastuta kRti ke racanAkAla ke sambandha meM koI vizeSa ullekha upalabdha nahIM hotA hai| kucha sAkSyoM ke AdhAra para yaha vIrabhadra kI racanA mAnI gaI hai| , (ka) yaha racanA muni puNyavijaya jI dvArA saMpAdita haiN| (kha) isa kRti kA hindI anuvAda DaoN. subhASakoThArI ne kiyA hai| yaha prati 'Agama ahiMsA-samatA evaM prAkRt saMsthAna, udayapura' se san 1665 meM prakAzita huI hai| Page #694 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 664/vividha viSaya sambandhI sAhitya 'vIrastava' meM granthakartA ne kahIM para bhI apane nAma kA saMketa nahIM kiyA hai| isake pIche granthakAra kI yaha bhAvanA rahI hogI ki mahAvIra ke vibhinna nAmoM se unakI maiM jo stuti kara rahA hU~ vaha sarvaprathama mere dvArA to nahIM kI gayI hai| aneka pUrvAcAryoM evaM granthakAroM dvArA ina nAmoM se mahAvIra kI stuti kI jA cukI hai| isa sthiti meM maiM grantha kA kartA kaise ho sakatA hU~? isameM granthakAra kI vinamratA evaM prAmANikatA siddha hotI hai| vaise bhI prAcIna stara ke Agama granthoM meM kartAoM ke nAmollekha nahIM pAye jAte haiM isa dRSTi se vIrastava prAcIna stara kA grantha siddha hotA hai| 'vIrastava' kA racanAkAla bhI mata vaibhinya kA viSaya hai| nandI evaM pAkSika sUtra meM AgamoM kA jo vargIkaraNa prApta hotA hai usameM vIrastava kA koI ullekha prApta nahIM hotA hai| prastuta kRti kA sarvaprathama ullekha 'vidhimArgaprapA' nAmaka grantha meM prApta hotA hai isase yaha spaSTa hai ki vIrastava prakIrNaka nandI evaM pAkSikasUtra ke pazcAt arthAt chaThI zatAbdI ke pazcAt tathA 'vidhimArgaprapA' 14 vIM zatAbdI ke pUrva astitva meM AyA hai| DaoN. sAgaramala jaina' ke anusAra isakA racanAkAla 10 vIM zatAbdI hai| vIrastava prakIrNaka meM kula 43 gAthAe~ haiN| ina gAthAoM meM zramaNa bhagavAna mahAvIra ke chabbIsa nAmoM kI vyutpattiparaka stuti hai| ve chabbIsa nAma ye haiM - 1. aruha, 2. arihaMta, 3. arahaMta, 4. devanAma, 5. jina, 6. vIra, 7. paramakAruNika, 8. sarvajJa, 6. sarvadarzI, 10. pAraga, 11. trikAlajJa, 12. nAtha, 13. vItarAga, 14. kevalI, 15. tribhuvana guru, 16. sarva, 17. tribhuvana zreSTha, 18. bhagavan, 16. tIrthakara, 20. zakendranamaskRtaH 21. jinendra, 22. vardhamAna, 23. hari, 24. mahAdeva, 25. brahmA, 26. trikAlavijJA viSayanigrahakulaka yaha ajJAtakartRka kRti hai| isameM indriyoM ko saMyama meM rakhane kI upadeza vidhi kahI gaI hai| TIkA - isa para bhAlacandra ne vi.saM. 1337 meM 10,008 zloka-parimANa eka vRtti likhI hai| SoDazaka-prakaraNa isa kRti ke praNetA zrI AcArya haribhadra hai| unakI yaha kRti saMskRta ' dekheM, vIrastava bhUmikA pR. 22 / 2 yaha grantha 'kalyANakaMdalI' TIkA sahita do bhAoM meM 'zrI aMdherI gujarAtI jaina saMgha, aMdherI (vesTa) muMbaI' se vi.saM. 2052 meM prakAzita huA hai| Page #695 -------------------------------------------------------------------------- ________________ jaina vidhi-vidhAna sambandhI sAhitya kA bRhad itihAsa/665 bhASA ke 256 padyoM meM nibaddha hai| isakA racanAkAla vikrama kI AThavIM zatI hai| yaha racanA solaha prakaraNoM meM vibhAjita hai aura pratyeka prakaraNa meM solaha-solaha zloka haiN| inameM chaThA, sAtavA~, AThavA~, nauvA~, bArahavA~ prakaraNa vidhi-vidhAna se sambandhita hai| chaThe prakaraNa meM jinamaMdira baMdhavAne vAlA adhikArI kaisA honA cAhie, jinamandira ke lie bhUmi kaisI honI cAhie, kASTAdi kI sAmagrI kaisI honI cAhie, jinAlaya nirmANa kI sAmagrI lAne vAle kaise hone cAhie ityAdi kA samyak vivecana hai| isake sAtha hI jinAlaya nirmANa kI vidhi, jinAlaya upayogI kASTa vizeSa lAne kI vidhi, zilpI-kArIgaroM se kAma karavAne kI vidhi Adi kA bhI ullekha kiyA gayA hai| sAtavA~ prakaraNa 'jinabiMbavidhi' se sambandhita hai| isameM jinabiMba bharavAne ke kAraNoM kA, zilpI ke manorathoM ko pUrA karane kA evaM biMbanirmANa ke samaya citta kI bhAvanAe~ zubha rakhane Adi kA varNana hai| AThavA~ prakaraNa 'pratiSThAvidhi' kA vivecana karatA hai| isameM tIna prakAra kI pratiSThA vidhi kA, pUjA saMpAdana sambandhI zaMkA- samAdhAna kA, 'nija bhAvanA hI zreSTa pratiSThA hai' isa saMbaMdhI vicAraNA kA evaM pratiSThA saMbaMdhI bhAvanA vizeSa kA tAtvika aura mArmika varNana huA hai| nauveM prakaraNa meM pUjAvidhi kA varNana hai| isameM pUjA kA svarUpa, tIna prakAra kI pUjA, pUjA karane kI vidhi pUjA meM hiMsA mAnane vAloM kI zaMkAoM ke samAdhAna kA pratipAdana huA hai| bArahaveM prakaraNa meM dIkSAdhikAra kI carcA karate hue dIkSApada kI nirukti kA, dIkSA ke artha kA aura nAma-nyAsa kI mahattA kA varNana kiyA gayA hai| isameM mArmika bAta yaha kahI gaI hai ki 'nUtana nAmakaraNa karanA yahI dIkSA hai|' ukta vivaraNa se yaha jJAta hotA haiM ki haribhadrasUri ke samaya pUjA-vidhAna kA uttarottara vikAsa huaa| jinabiMba-nirmANa vidhi kA prAcIna rUpa bhI yahA~ dekhane ko milatA hai| niHsandeha AgamagranthoM ke pazcAt vidhi-vidhAna sambandhI prArambhika carcA sarvaprathama haribhadrasUri ke granthoM meM dRSTigata hotI hai| TIkAe~ - isa gantha para zrI yazobhadrasUrikRta 'sugamArthakalpanA' nAmaka TIkA hai| mahopAdhyAya zrI yazovijayagaNi viracita 'yogadIpikA' nAmaka TIkA hai| upAdhyAya zrI dharmasAgaragaNi kRta eka TIkA hai| eka TIkA ajJAtakartRka hai| abhI munipuMgava panyAsa zrI yazovijayajI ne 'kalyANakandalI' nAmaka TIkA aura 'ratidAyinI' nAmaka gujarAtI vyAkhyA likhI hai| Page #696 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 666/vividha viSaya sambandhI sAhitya samavasaraNastavaH 'samavasaraNastava' nAmaka yaha racanA' dharmaghoSasUri kI hai aura jaina mahArASTrI prAkRta bhASA meM nibaddha hai| isameM kula 24 gAthAe~ haiN| isa kRti kA racanAkAla 14 vIM zatAbdI kA pUrvArdha mAnA jAtA hai| yaha kati makhyataH samavasaraNa kI racanA vidhi se sambandhita hai| isameM samava- saraNa kI racanA kisake dvArA, kisa krama se aura kisa vidhipUrvaka kI jAtI hai yaha batAyA gayA hai| isake sAtha hI samavasaraNa kA parimANa, caubIsa tIrthaMkaroM ke samavasaraNoM ke vRkSoM kA parimANa, caitya vRkSoM ke nAma ityAdi kA nirUpaNa bhI kiyA gayA hai| yaha racanA devakRta hotI hai| isa racanA ke antargata Ane vAle vidhAnoM kI sUcI isa prakAra hai- 1. vAyukumAra devoM dvArA bhUmi ko zuddha karane kI vidhi, 2. medhakumAra devoM dvArA bhUmi ko sugandhita karane kI vidhi, 3. agnikumAra devoM dvArA dhUpa khene (utkSepaNa) kI vidhi, 4. bhavanapati-jyotiSa evaM vaimAnika devo dvArA tIna gar3ha banAne kI vidhi, 5. vyantara devoM ke dvArA toraNa-caitya-vRkSa-siMhAsana chatra-yAna Adi vinyAsa karane kI vidhi, 6. bAraha prakAra kI parSadA dvArA praveza karane, khar3e rahane evaM baiThane kI vidhi ityaadi| TIkA - isa kRti para saMkSipta avUcari bhI likhI gaI hai, kintu TIkAkAra kA nAma upalabdha nahIM hotA hai| bAlAvabodha - zAnticaMdragaNi ke ziSya ratnacandra muni dvArA isa kRti kA bAlAvabodha racA gayA hai| jinaratnakoza (pR. 416-20) meM samavasaraNa zabda se prAraMbha hone vAlI evaM samavasaraNa racanA vidhi se sambandhita kucha kRtiyoM kA nirdeza huA hai| unameM se nimnalikhita kRtiyoM ke racayitAoM ke nAma nahIM diye gaye haiN| yatheSTa sAdhanoM ke abhAva meM una racanAkAroM ke nAmoM kA nirdhAraNa karanA bhI zakya nahIM haiM, parantu itanA avazya hai ki ye kRtiyA~ samavasaraNaracanAvidhi se sambandhita haiN| una ajJAtakartRka kRtiyoM ke nAma ye haiM - 1. samavasaraNaprakaraNa - isameM prAkRta kI 71 gAthAe~ haiM, 2. samavasaraNa tapovidhi, 3. samavasaraNapaMcAzikA, 4. samavasaraNapUjA, 5. samavasaraNastava- avacUri sahita, 6. samavasaraNastotrasAvacUri samavasaraNavidhi viSayaka adholikhita ATha kRtiyA~ bhI ullekhanIya haiN| ye kRtiyA~ prAyaH aprakAzita haiM, kintu inake racanAkAroM ke nAma prApta hote haiN| ' yaha kRti vi.saM. 1667 meM, 'jaina AtmAnanda sabhA, bhAvanagara' se prakAzita huI hai| Page #697 -------------------------------------------------------------------------- ________________ jaina vidhi-vidhAna sambandhI sAhitya kA bRhad itihAsa / 667 1. samavasaraNadarpaNa- yaha kRti medhAvIna dvArA racita hai tathA 'dharmasaMgraha ' grantha kA hI eka aMza hai| 2. samavasaraNapUjA - yaha racanA vAdibhasiMha kI hai| ye digambara paramparA ke AcArya haiM, 3. samavasaraNapUjA- yaha kRti ratnakIrti kI hai, 4. samavasaraNapUjA - isa kRti ke racanAkAra rUpacandra hai evaM yaha saMskRta meM likhI gaI hai, 5. samavasaraNa vibhUti - yaha kRti jinasena racita AdipurANa kA eka vibhAga hI hai, 6. samavasaraNa strota- yaha grantha mahAkhya dvArA racita hai aura isameM prAkRta kI 52 gAthAe~ haiM, 7. samavasaraNastotra - yaha kRti vidyAdIpagaNi ne racI hai, 8. samavasaraNastotra - yaha racanA viSNusena vaidya kI hai| isa kRti meM 63 saMskRta zloka haiM tathA yaha racanA vi.saM. 1916 meM, ' mANakacaMda digambara jaina granthamAlA hIrAbAga, muMbaI se prakAzita bhI huI hai| sAmAcArIzatakam isake karttA kharataragacchIya gaNi samayasundara hai| yaha kRti' mukhya rUpa se gadya meM hai| isakA racanA kAla vikrama kI 17 vIM zatI hai| isameM sau adhikAra kahe gaye haiM aura ve pA~ca prakAzoM meM vibhakta haiN| ina prakAzoM ke adhikAroM kI saMkhyA 37, 11, 13, 27 aura 12 haiN| isake prArambha meM maMgalAcaraNa evaM grantha prayojana rUpa da zloka diye gaye haiM aura anta meM prazasti ke rUpa meM tIna zloka haiN| isa grantha ke dvArA kharataragacchIya sAmAcArI suspaSTa rUpa se avagata ho jAtI hai| isa grantha kI mudrita prati meM adhikAra ke anusAra viSayAnukrama diyA gayA hai| isa prakAra prastuta kRti ke sau adhikAroM meM jo viSaya ullikhita hue haiM unameM se kucha isa prakAra haiN| 'karemi bhaMte' ke bAda IryApathikI kriyA, parva ke dina pauSadha kA AcaraNa 7 prabhu mahAvIrasvAmI ke chaH kalyANaka, zrI abhayadevasUri ke gaccha ke rUpa meM kharatara kA ullekha, 'Ayariya - uvajjhAya' sUtra zrAvakoM ke lie par3hane kA adhikAra, sAdhuoM ke sAtha sAdhviyoM ke vihAra kA niSedha, dvidala vicAra, Ayambila meM do dravya grahaNa karane kA adhikAra, zrAvakoM ke lie pAnI ke AgAra kA niSedha, taruNa strI ko mUla pratimA ke pUjana kA niSedha, zrAvakoM ko gyAraha pratimA vahana karane kA niSedha, aneka upavAsa kA pratyAkhyAna eka sAtha grahaNa karane kA niSedha, sAmAyika meM tIna bAra daNDaka uccarane kA vidhAna, jAtaka mRtaka evaM sUtaka ke ghara kA bhojana niSedha, zrAvaNa bhAdramAsa kI vRddhi hone para bhI 50 veM dina meM paryuSaNA karane kA vidhAna, pauSadha ke madhya meM upadhAna ke binA bhojana karane kA , yaha grantha 'zrI jinadattasUri jJAna bhaMDAra, muMbaI' se san 1636 meM prakAzita huA hai| Page #698 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 668/vividha viSaya sambandhI sAhitya niSedha, AcArya ko jinabimba kI pratiSTA karavAne kA adhikAra, caturdazI kA kSaya hone para pUrNimA ko paupadhAdi karane kA vidhAna, tithi kI vRddhi meM Adya tithi kA svIkAra, bhojana karane ke bAda paupadha grahaNa karane kA niSedha, sAmAyika grahaNa karate samaya prAtaHkAla meM prathama 'baisaNaM' phira 'svAdhyAya' Adeza kA vidhAna, sAmAyikAdi meM utsargataH prAvaraNa (paMguraNaM) Adeza kA niSedha, kArtikamAsa kI vRddhi ho to prathama kArtika meM cAturmAsika pratikramaNa kA vidhAna, Agama meM jinapratimA pUjana kA vidhAna, jinavallabhasRri, jinadattasUri evaM jinapatisUri kI sAmAcArI kA ullekha, padoM kI vyavasthA vidhi, anuyogadAna, visarjana vidhi, paryuSaNa-parva meM bhavanadevatA kAyotsarga kA vidhAna, loca karAne kA vidhAna, ghRta girane para usake doSa nivAraNa kI vidhi, chIMka Ane para usake doSa nivAraNa kI vidhi, mArjArI maNDalI meM praveza kara jAyeM to usakI doSa nivAraNa vidhi, sAmAyika grahaNa ke samaya teraha khamAsamaNa dene kA vidhAna, caitrIpUrNimA ke dina devavandana vidhi karane kA adhikAra, guru ke stUpa kI pratiSThA vidhi, kalpatrepa uttAraNa kI vidhi, pauSadha grahaNa vidhi, dIkSA dAna vidhi, upadhAna vidhi, sAdhviyoM ko svataH kalpasUtra par3hane kA adhikAra, viMzatisthAnakatapa vidhi, asvAdhyAya sthApana-uttAraNa vidhi, sAdhuoM ke dvArA utsarga-apavAda meM vastragrahaNa kA vidhAna, sthApanAcArya meM paMcaparameSThI kA vidhAna aura zAntika vidhAna ityaadi| isa kRti kA avalokana karane se avagata hotA hai ki granthakartA ne gacchIya sAmAcAriyoM kI prAmANikatA ko supuSTa karane ke lie AgamagranthoM aura prAcInagranthoM ke bahuta se uddharaNa bhI diye haiM yahI isa grantha kI viziSTatA hai| sAmAyArI (sAmAcArI) yaha jaina mahArASTrI prAkRta meM viracita 30 padyoM kI kati hai| isake kartA kharataragacchIya jinadattasUri hai| isameM apanI sAmAcArI ke anusAra kaI viSayaH kA ullekha huA hai unameM jinapratimApUjA kA vivaraNa vizeSa mananIya hai| isameM strI ke lie mUla-pratimA kI pUjA karane kA niSedha kiyA gayA hai| yaha kRti sAmAcArI zataka ke patra kramAMka 138 A, se 136 A taka meM uddhRta kI gaI hai| sAmAyArI (sAmAcArI) isake kartA zrI jinadattasUri ke praziSya zrI jinapatisUri hai| inhoMne yaha racanA jaina mahArASTrI prAkRta ke 76 padyoM meM likhI hai| isameM sAmAcArI sambandhI kaI viSayoM kA ullekha huA hai; jaise ki 'Ayariya-uvajjhAya' sUtra kI tIna gAthA Page #699 -------------------------------------------------------------------------- ________________ jaina vidhi-vidhAna sambandhI sAhitya kA bRhad itihAsa/669 sAdhujana pratikramaNa meM nahIM bolate haiM, pratikramaNa ke anta meM zrI pArzvanAtha aura zakrastava bolakara kAyorksaga karate haiM, tithi kI vRddhi hone para pratyAkhyAna, kalyANaka Adi tapa prathama tithi meM karanA cAhie, mAsa kI vRddhi hone para prathama mAsa kA pahalA pakSa aura dvitIya mAsa kA dUsarA pakSa tapAdi ke lie grahaNa karanA cAhie, striyoM ko jinapUjA nahIM karanI cAhie, vAcanAcArya-upAdhyAya-AcArya ko yathAsaMkhyA eka-do-tIna kaMbala parimANa Asana rakhanA cAhie, eka yuga meM eka hI yugapradhAna hote haiM aneka nahIM, caitra-Asoja mahine kI saptamI, aSTamI evaM navamI tithi ke dina kiyA gayA tapa tathA rajasvalA strI ke dvArA kiyA gayA tapa AlocanA meM nahIM ginA jAtA hai, saMpratikAla meM zrAvaka ke dvArA pratimA rUpa dharma ko svIkAra karanA azakya hai, zrAvakapratikramaNasUtra (vaMdittusUtra) ke aMta meM 'tassadhamassa kevalipannatassa' yaha pada nahIM bolate haiM, pratidina jinamandira meM devavandana karanA cAhie ityaadi| isa racanA sAmAcArIzataka ke patra kramAMka 136 A se 141 A taka meM uddhRta kI gaI hai| sAdhucaryA tathA jinapUjA kA mahattva yaha kRti do bhAgoM meM vibhakta hai| isa kRti' ke donoM bhAga bhinna-bhinna viSayoM se sambandhita hai| yaha kRti muni caMpakasAgara jI dvArA saMkalita kI gaI jJAta hotI hai| isa kRti kA viSayAnukrama kRti ke nAmAnusAra na hokara viparIta krama se hai| isake prathama bhAga meM jinezvara paramAtmA kI vidhipUrvaka pUjA karane kA mahattva pratipAdita hai| yaha adhikAra saMskRta zlokoM meM nibaddha hai| isakA gujarAtI bhASAntara bhI upalabdha hai| isake prathama bhAga meM bAIsa zloka haiN| usameM dhanasAra, vIravaNika aura caMdagoparAjA ina tIna dRSTAntoM se pUjAvidhi ke mahattva ko ullekhita kiyA gayA hai| isake sAtha hI aSTaprakArI pUjA, pUjA kA phala Adi bhI varNita hai| yaha kRti ajJAtakartRka hai| isa kRti kA dUsarA bhAga 'sAdhucaryA' se sambandhita hai| isa bhAga meM 'sAdhaniyamakulaka" nAmaka prakaraNa diyA gayA hai| vaha prAkRta bhASA meM hai| usameM kula saiMtAlIsa gAthAe~ haiN| isa prakaraNa kI prArambhika gAthA maMgalAcaraNa rUpa evaM prayojana rUpa hai| usameM bhagavAna mahAvIra ke caraNoM meM aura svayaM guru ke caraNoM meM vandanA kI gaI hai| usake sAtha hI mokSamArga kI ArAdhanA ke lie dIkSita huI AtmAoM ke lie ' yaha kRti 'zrI jaina sadAcAra sAhitya samiti, paMcAsara' se vi. saM. 2031 meM prakAzita huI haiN| ' isa kulaka ke kartA kA nAma ajJAta hai| Page #700 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 670/vividha viSaya sambandhI sAhitya pAlana karane yogya niyama (vidhi) kahane kA bhAva pradarzita kiyA gayA hai| __isa prakaraNa meM ullikhita vidhiyoM ke nAma isa prakAra haiM - 1. jJAnAcAra vidhi, 2. darzanAcAra vidhi, 3. cAritrAcAra vidhi, 4. pAnI grahaNa vidhi, 5. IyA Adi pAMcasamiti pAlana vidhi, 6. sthaMDila vidhi, 7. vasati (upAzraya) praveza evaM vasati nirgamana vidhi, 8. saMyamI kI vizeSa niyama vidhi| siripayaraNasaMdoha yaha eka saMkalita racanA hai| yaha kRti saMkalana kI dRSTi se apekSAkRta utanA mahattva na rakhatI hoM kintu isameM prAcIna racanAoM kA saMkalana huA hai usa dRSTi se isa kRti kA mUlya mUla grantha se bhI bar3hakara ho jAtA hai| isameM kula 28 prakaraNa saMgrahIta kiye gaye haiN| prAyaH ye prakaraNa prAkRta padya meM haiM, kiMtu jinezvarasUri racita 'zrAvakadharmakRtya' nAmaka prakaraNa saMskRta padya meM hai| inameM se kucha prakaraNa aise haiM jinameM kahIM saMkSipta, to kahIM vistRta, to kahIM sampUrNa prakaraNa hI vidhi-vidhAna kA nirUpaNa karatA hai| isa kRti meM jo prakaraNa yatkiMcit bhI vidhi-vidhAna se sambandhita haiM unakA saMkSepa vivaraNa isa prakAra hai - 1. sAvayadhammapayaraNaM- yaha prakaraNa zrI haribhadrasUri racita hai| isake 120 padya haiN| isameM zrAvakavrata sambandhI vidhi kA nirUpaNa huA hai| 2. naMdIsarathavo- yaha ajJAtakartRka hai| isameM 25 padya haiN| ye padya naMdIzvaradvIpa kA svarUpa, usakI mahimA aura usakI prApti ke upAyoM kA vivecana karate haiN| 3. saMghasaruvakulayaM- yaha ajJAtakartRka hai| isameM 15 padya haiM tathA yaha kulaka saMgha kI mahimA evaM saMgha bhakti kaise? aura kyoM karanI cAhie? isakA varNana prastuta karatA hai| 4. sAhammiyavacchalayakulayaM- yaha racanA zrI abhayadevasUri kI hai| isake 25 padya haiN| isameM sAdharmika bhakti kyoM aura kisa prakAra karanI cAhie? kA ullekha honA caahiye| 5. titthamaharisikulayaM- yaha kRti zrI jinezvarasUri kI hai| isameM pramukha evaM zAzvata sabhI tIrthoM kI bhAvavaMdanA pUrvaka yAtrA vidhi kA nirdeza hai| yaha 26 padyoM meM gumphita hai| 'yaha kRti zrI RSabhadevajI kezarImalajI jaina zvetAmbara peDhI, ratalAma' ne vi.saM. 1985 meM prakAzita kI hai| Page #701 -------------------------------------------------------------------------- ________________ jaina vidhi-vidhAna sambandhI sAhitya kA bRhad itihAsa / 671 6. vaMdaNayabhAsaM- yaha kulaka zrI abhayadevasUri kA hai isameM tIna prakAra kI vandana vidhi evaM tatsambandhI viSaya kI carcA hai| yaha kula 33 padya kA hai| 7. dANavihikulayaM- yaha ajJAtakartRka hai| isa kRti ke nAma se hI jJAta hotA hai ki isameM dAna kI vidhi kahI gaI hai| yaha 25 padyoM meM nibaddha hai| 8. vyavasthAkulaka- yaha 62 padyoM meM racita hai| isake racayitA kharataragacchIya jinadattasUri hai| isameM sAdhu-sAdhvI, zrAvaka-zrAvikA ke sAmAcArI evaM Avazyaka kRtya sambandhI vidhi-vidhAna kahe gaye haiN| 6. zrAvakadharmakRtya- yaha prakaraNa kharataragacchIya jinezvarasUri kA hai| isameM atyanta vistAra ke sAtha zrAvaka ke vratasambandhI, dinakRtyasambandhI evaM parvasambandhI vidhi-vidhAna nirUpita hue haiN| zrAvaka ke guNa, vrata dilAne vAle guru ke guNa ityAdi kA bhI varNana huA hai| yaha racanA saMskRta ke 248 padyoM meM nibaddha hai / 10. posahavihipayaraNaM - yaha prakaraNa zrIjinavallabhasUri kA hai isameM pauSadhavidhi kI carcA hai| isakA vivaraNa alaga se prastuta kreNge| saMghapaTTaka prastuta kAvya ke racayitA jinavallabhagaNI haiN'| ye vikrama kI 12 vIM zatI ke udbhaTa vidvAnoM meM se eka the| inakA alaMkArazAstra, chandazAstra, vyAkaraNa, darzana, jyotiSa aura saiddhAntika viSayoM para ekAdhipatya thaa| inhoMne apane jIvanakAla meM vividha viSayoM para anekoM granthoM kI racanAe~ kI thI, kintu daiva durvipAka se bahuta se amUlya grantha naSTa ho ge| isa samaya inake kevala 43 grantha hI prApta hote haiN| prastuta grantha jinavallabhagaNI ke jIvana kI caramotkarSa kahAnI se sambandhita hai| inhoMne upasampadA ke bAda caityavAsa kA sakriya virodha kara AmUlocchedana karane kA prayatna kiyA aura isa prayatna meM inako pUrNa saphalatA bhI prApta huii| granthakarttA ne isa laghukAvya meM tatkAlIna caityavAsI AcAryoM kI zithilatA, unakI unmArgaprarUpaNA aura suvihitapatha prakAzaka guNIjanoM ke prati dveSa ityAdi kA sundara vizleSaNa kiyA hai| isa kAvya meM 40 padya saMskRta bhASA meM nibaddha haiN| unameM prathama zloka meM zrI pArzvanAtha ko namaskAra kara 'paNDitoM ko kupatha tyAga karane kA upadeza diyA , yaha kAvyagrantha sAdhukIrtigaNinirmita avacUri, lakSmIsenaracita TIkA, harSarAjavihita laghuvRtti aura hindI anuvAda sahita vi.saM. 2008 meM 'zrIjinadattasUrijJAna bhaNDAra, sUrata' se prakAzita huA hai| Page #702 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 672/vividha viSaya sambandhI sAhitya gayA hai| dUsare padya meM zrotAoM kI yogyatA ko dikhalAyA hai| 3-4 padya meM upamAoM dvArA caityavAsiyoM ko 'jinokti pratyarthI' siddha kiyA hai isake sAtha hI 1. auddezika bhojana, 2. jinagRha meM nivAsa, 3. vasativAsa ke prati mAtsarya, 4. dravyasaMgraha, 5. zrAvaka bhaktoM ke prati mamattva, 6. caityasvIkAra, 7. gaddI Adi kA Asana, 8. sAvadha AcaraNA, 6. siddhAnta mArga kI avajJA aura 10. guNiyoM ke prati dveSa ina daza dvAroM kA ullekha kiyA hai| 6 se 33 padya paryanta inhIM daza dvAroM kA vizada varNana kiyA gayA hai| 34-35 ve padya meM grantha racanA kA kAraNa batAyA gayA hai| 36-37 ve padya meM suvihita sAdhu kI AcAra vidhi kA varNana kara unakI prazaMsA kI hai| 38-36-40 ve padya meM bhasmagraha rUpa mleccha sainya kI upamA dvArA caityavAsiyoM kI kadarthanA karate hue upasaMhAra kiyA hai| isa kRti ke saMkSipta varNana se avagata hotA hai ki isameM spaSTataH vidhividhAna kI koI carcA upalabdha nahIM hai kintu zithilAcAra kA sevana karanA, saMyama viruddha AcaraNa karanA, jina mandiroM meM nivAsa karanA. sarvArambhI zrAvakoM kA vinayAcAra Adi karanA, tIrthakara paramAtmA kI AjJA ke viruddha AcaraNa karanA ityAdi kRtya nyUnAdhika rUpa se vidhi-vidhAna ke antargata hI Ate haiN| AcaraNa kA artha hai- samyak pravRtti krnaa| koI bhI pravRtti ho vaha vidhi avidhi rUpa avazya hotI hai| ataH yaha kRti sAMketika rUpa se vidhi-vidhAna kI sUcanA detI hai| __aisA ullekha hai ki yaha grantha cittaur3a ke mahAvIra jinAlaya ke eka stambha para khudavAyA gayA hai| isakA 38 vA~ padya SaDarathacakrabandha se vibhUSita hai| vastutaH yaha sarvaprasiddha kRti hai| TIkAe~ - isa laghu kAvyagrantha para bhASya, vRtti, avacUri, bAlAvabodha Adi kaI prakAra kA vyAkhyA sAhitya likhA gayA hai| vartamAna meM isa para ATha vRttiyA~ prApta hotI haiN| jinapatisUri ne isa para 3600 zloka parimANa eka bRhaTTIkA likhI hai| isa TIkA ke AdhAra para haMsarAjagaNi yA harSarAjagaNi ne eka laghuvRtti racI hai| zrI lakSmIsena ne vi.saM. 1333 meM 500 zloka parimANa eka laghuTIkA likhI hai| isake atirikta sAdhukIrti ne bhI eka TIkA racI hai| isa para tIna vRttiyA~ bhI upalabdha haiM, jisameM se eka ke kartA jinavallabhagaNi ke ziSya hai aura dUsarI ke kartA vivekaratnasUri hai| tIsarI ajJAtakartRka hai| devarAja ne vi.saM. 1715 meM isa para paMjikA bhI likhI hai| Page #703 -------------------------------------------------------------------------- ________________ prAcya vidyApITha: eka paricaya DaoN. sAgaramala jaina pAramArthika zikSaNa nyAsa dvArA san 1997 meM saMcAlita prAcya vidyApITha, zAjApura AgarA-mumbaI rASTrIya rAjamArga para sthita hai| isa saMsthAna kA mukhya uddezya bhAratIya prAcya vidyAoM ke ucca starIya adhyayana, prazikSaNa evaM zodhakArya ke sAtha-sAtha bhAratIya sAMskRtika mUlyoM ko puna: pratiSThita karanA hai| isa vidyApITha meM jaina, bauddha aura hindU dharma Adi ke lagabhaga 10,000 durlabha grantha upalabdha hai / isake atirikta 700 hasta. . likhita pANDulipiyA~ hai| yahA~ 40 patra-patrikAe~ bhI niyamita AtI hai| isa parisara meM sAdhu-sAdhviyoM, zodhArthiyoM aura mumukSujanoM ke lie adhyayana-adhyApana ke sAtha-sAtha nivAsa, bhojana Adi kI bhI uttama vyavasthA hai| zodhakAryoM ke mArgadarzana evaM zikSaNa hetu DaoN. sAgaramalajI jaina kA satat sAnidhya prApta hai| ise vikrama vizvavidyAlaya ujjaina dvArA zodha saMsthAna ke rUpa meM mAnyatA pradAna kI gaI hai| dain Education International Page #704 -------------------------------------------------------------------------- ________________ lekhikA paricaya - janma zrAvaNa vadi aSTamI san 1971, sivAnA - nAma nizA (nAraMgI) - mAtA-pitA- vimalAdevI kesarIcaMda chAjer3a - dIkSA - vaizAkha sudi chaTha,san 1983, sivAnA - dIkSA nAma- saumyaguNA zrI - gurUvaryA - pravartinI zrI sajjanazrIjI ma. sA. . adhyayana- jainadarzana meM AcArya, vidhimArga prapA (pI-eca.DI.) kalpasUtra, uttarAdhyayana sUtra, naMdIsUtra Adi Agama kaMThastha, hindI, saMskRta, prAkRta, gujarAtI, rAjasthAnI, aMgrejI bhASAoM kI adhivetrii| - racita evaM saMpAdita tIrthaMkara caritra, sadjJAna sudhA, maNimaMthana, anu. sAhitya- vidhimArgaprapA, paryuSaNa-pravacana, tattvajJAna pravezikA, sajjana gIta guMjana (bhAga-1-2) - vicaraNa rAjasthAna, madhyapradeza, uttarapradeza, AMdhrapradeza, bihAra, baMgAla, karnATaka, tamilanADu, thalI pradeza, chattIsagar3ha - viziSTatA - saumya svabhAvI, mitabhASI, kokila kaNThI, sarasvatI kI kRpApAtrI, svAdhyAya nimagnA For Prmudraka : AkRti AphaseTa, ujjaina phona : 0734-2561720.ora