Page #1
--------------------------------------------------------------------------
________________
पत्रम् पङ्क्तिः अशुद्धिः
१ ६ सङ्गिनो
99
१० दोघी
३ १३ अच्छेरहिं
५
४
महदेहु
39
१७ व्बुय
१६ १५ २४१
23
१६ २४२
२७ ५ मेलित्त
१३
तदेव
22
२९ ३ मह ३२ १५
प्रोद्यते
४१ २. ल.
४२
४५
७ सुमरे विणु
२ उपसगषु
उपदेशमाला विशेषवृत्तिग्रन्थस्य शुद्धिपत्रकम् ।
पत्रम् पक्तिः अशुद्धिः
५३ १ दसादाह
वीयस्स
३ लायणो
शुद्धिः
स जिनो
दोग्ध्री
अच्छरेहिं
मह देहु
व्य
२४२
२४३
मेलि
तदेवं
मह
प्रोच्यते
लडु
सुमरेविणु उपसर्गेषु
५४ ५
५७
६८ ३
६९ ४
८९
१
११७ १६
१२४ ६
95
37
१२९
उगय
थोवेण
शिरो धाम
वसतेः
सुन्निहिय
भोगनां
८
१५ पव्यइओ
१ जयसि
धमानत्वात्
१३३ १० मित्तण
| १३४ १ त्वच्छेद
शुद्धिः
दसादाह
यस
लोयणो
उग्गय
थेवेण
शिरोधाम
वसतेः
पत्रम् पङ्क्तिः अशुद्धिः
३ दोर्भाय
""
१३८ १० प्राप्ता
१३९ १ कुदादयः
७
तवशाप०
११ कण्य
९ आउयाएवि माउयाएवि
३ जम्बूचरित्र जम्बूचरित्रे
22
१४३
१४५
१४८
सन्निहिय
१५० ७ गृह भोगानां १५२ घटमानत्वात् पव्वइओ
जयसि
मितेण त्वच्च्छेद
७ पुरन्द०
१६ घन्नं
शुद्धिः
दौर्भाग्य
33
१६१ ६ मोत्तण १६३ ४ कृताऽन्यतो
१६७ १३ सविदित० ,, १४ नवग्रह ०
क्रुधादयः
तवाशाप०
कर्ण्य
गृ पुरन्दर
धन्नं
मोत्तूण कृतामन्यतो
स विदित०
नवगृह०
॥ ५ ॥
Page #2
--------------------------------------------------------------------------
________________
शुद्धिः
॥६
॥
काशय
कोशेय
शुद्धिः प्रवेशो तिस्रोऽपि कारणम् बद्धा तया ।
खिवेह
CooperenceCooper
पत्रम् पङ्क्तिः अशुद्धिः
पत्रम् पक्क्तिः अशुद्धिः शुद्धिः पत्रम् पक्तिः अशुद्धिः १७२ ६ घणेणावि धणेणावि |, १४ विजयहारे विजहारे , १५ पवेशो " १३ -धणा -धणो २०० ११ कोशेय
९ तिस्रोऽपि ४ अत्ता अक्का २०२ ८ णोवविदो णोवविद्वा
८ कारणाम् कुट्टीन्य |२०६ ११ ब्रह्मेन्द्रभूते- ब्रह्मेन्द्रभूते- २५७ ५ बद्धात या ३ निवइ सुयाहिं निवइसुयाहिं
रजनिप० रजनि प २६३ १७ १ १७८ १२ चमत्कारा चमत्कारं
६ खिवेइ
, जन्मम्मि ,, १८० ९ तत्त्वामा
१५ अतेउर अंतेउर २६६ तत्वमा
३ हियासरीरं २२१ १ अत्थ अत्थं | १८४ १४ ते
६ कस(म) २२२ ३ मुनिसन्धिः मुनिकथा
१२ हयाए ६ सुया सुहडा | २२९ १४ गगम्मु गकम्मु
५ अज्जेणीए ८ घेत्तण
२३२ ५ धणु घणु ३ ज्झाणठिओ ज्झाणट्टिओ २३३ ६ सामि माइ सामिमाइ
५ करित्त ५ खग सिरे खग्गसिरे
३३३ २३३ पत्र २९३ १ यथावस्थि ९ झाणाओ झाणाउ |२४७ ७ चाक्ख चोक्ख ३०२ १३ अविकत्ति १५ परिहा परिसहा
२ णभहा णमहा ३०३ ७ थेवो | १९१६ मणियं भणियं
७ पीठसन्धिः पीठकथा , ९ पिया
opeCamera
श्रते
धित्तूण
जम्मम्मि IN हिया सरीरं 6 कुस(म) एयाए उज्जेणीए हे. करित्तु यथावस्थित IN अवि कत्ति थोवो पिया
॥
६
Page #3
--------------------------------------------------------------------------
________________
॥७॥
पत्रम् पक्तिः अशुद्धिः ३१३ १२ विभुत्ति
३१६ ६ हारु ३१७ ६ सवि
३१८
६ रागानां
23
१६ मुड
३१९ १६ अन्नपि ३२४ ३ मुप्पते ३२४ ६ क्षारवि
३२६ १६ गृदीतो
३२७ १२ शरणां
३२९ १० दृढ्यन्ना
३३१ १४
३३३
९
19
३३४
३३७
न न ना
मीक्ष
निजकाज
99
१० पुसेरहिं
७
विविन्ना
शुद्धिः
| पत्रम् पङ्क्तिः अशुद्धिः
विमुत्ति
३४३
१०
सहलीकयं ।
हारु
३४८
सुवि ३५०
रागारीणां
३५१
मुंड
अन्नंपि
मु
क्षारैरिव
गृहीतो
शराणां
दृढयन्ना
न ना
मोक्ष
निजकाङ्ग
पुरिसेहिं
बिन्ना
39
३५२ १६ पंचत्त
३५६ १२ मारेज्जा
१३ कहिय
१७ निज्जइ
१७ महाऽत्थ
१ मुद्धलिडं
93
"
६ ममंतो
३ पिशुनैर्मय
९
महाजइ १४ परिभावओ
३५८
३५९
३६३
६
३७२ ९
पसमभाव
देवि
१० पडिकूल
"
३७३ ३ न्तार्भृशं
| ३८३
१५ भंजणा
शुद्धिः | पत्रम् पक्तिः अशुद्धिः । सहलीकयं ३८९ १३ १६९-७० ममं तो | ३९३ १५ खवियगी पिशुनैर्मर्त्यं ३९८ १६ लिंगो
महाजुइ ३९९ परिभवाओ ४००
५
६
४०४
१ वदिय
४११ ८ पर्यट
देविं पडिकूलं
न्ताभृशं
वदणा
कलाइ ०
विररिडं
४२४
४२९
४३३
| ४३४
शुद्धिः
१६८-६९
खवियंगी
लिंगे
पंचतं
मारेज्जा ?
कहिय
४१२ १२ लोएऽपि ४२१ १२ मांसाशिनो
नज्जइ महानत्थं ४२२
४
स शूक
मुद्धरिडं पसमभावं |४२३ ४
७
वित (न)
""
वाक्याटवा
९
पयति
हेडींग ४३२ नुं अवर नवर बदलवु तं देह खंधो
६ त देह ३ खधो
कराइ०
विहरि
बंदिय
पर्यट
लोsa
मांसाशिनो
सशूक
वि त (न) वाक्पाटवा
पपतिं
|| 6 ||
Page #4
--------------------------------------------------------------------------
________________
पत्रम् पङ्क्तिः अशुद्धिः ४३७ ७ २५३
, ११ प्रात. ४४३ १६ गुरु |४४६ २ ऽव्यम्
गंधे
कार्य
शुद्धिः पत्रम् पङ्क्तिः अशुद्धिः शुद्धिः पत्रम् पङ्क्तिः अशुद्धिः शुद्धिः
४५७ , क्राधादी० क्रोधादी० |४८७ १० अट्टएि अट्टिए प्रातः ४६० ९ गधे
, १३ केसिचि केसिंचि गुरुः ४६१ ३ ऽणं
८ ४ कार्य ऽव्ययम् |४६२ ६ मेदा भेदा-मद ४९२ द्वाः स्थितोन्त द्वाः स्थितोऽन्त मुकुट ४६३ १३ त्रिमिर्विशेस । त्रिमिर्विशेष ४९६ ९ राजन् । राजन् ! आपीडि० ४६७ १ लिगा लिंगा ५०३ १५ विजृमि विजृम्भि बद्धस्य , १४ एतद्वय एतद्व्य ५१७ ३ बृहक त्वमूनि ४६८ १६ न न
नय
९ कर्तरपि कर्तुंरपि ३०४ ४७४ ७ षट
१०
दटुं यात्यहो ।४८६ १ भ्रष्टः भ्रष्टस्य
७ श्रतज्ञान श्रुतज्ञान
बृहक
opanocenamamar
४४९ १२ अपीडि०
" , बदस्य ४५२ २ त्वभूनि ४५३ १५ ३९४ ४५४ ६ यात्याहो
Docomoomercomerocree
॥८
॥
Page #5
--------------------------------------------------------------------------
________________
॥
१
॥
पत्र
अनुक्रमणिका ।
comeOpecORDCDCRao
। श्री उपदेशमाला दोघट्टीवृत्तेरनुक्रमणिका । प्रथम विश्रामे
द्वितीयविश्रामे ५३ आदर्शगृहे भरतकेवलम् । पत्र ५४ प्रसन्नचन्द्रराजर्षिकथा।
११३ जा सा सा सेतिकथायां चित्रकार१ मंगलादि । ६० व्यवहार-निश्चयनयपरस्पर
वरलाभः। ३ रणसिंह कथा।
सापेक्षता ।
|११५ मृगावतीकथा । ३१ उपोद्घातः।
६१ भरतस्य युगपदुभयसंदेशागमनम् । |१२० स्रोलोलुपिसुवर्णकारः । ३२ ऋषभपारणकसन्धिः ।
६२ मरुदेवीकेवलज्ञानम् ।
|१२१ पंचशतचौराणां प्रव्रज्या । ३८ चन्दनबालापारणासन्धिः । ६३ भरतसमृद्धिः ।
१२२ लज्जितप्रद्योतस्य मृगावत्यै दीक्षा४५ उपसर्गेषु निष्प्रकम्पता। ६४ अङ्गारदाहकदृष्टांतः ।
नुमतिदानम् । ४६ गणधरविनयः।
६५ भरत-बाहुबलिसंग्रामः । १२४ कषायाणां पुष्पफले । ४७ आचार्यगुणाः।
६७ बाहुबलिसंयमग्रहणम् । १२४ जम्बूस्वामि चरितम् । ४८ आचार्याष्टसम्पदः । ६९ सनत्कुमारचक्रिकथा ।
१२५ भवदेवदीक्षा। ४९ आचार्यषट्त्रिंशत् गुणाः ।
७९ अनुत्तरसुराणामपि अस्थिरत्वम् । | १२६ भवदेव-नागिला प्रश्नोत्तराणि । ५० आचार्यप्रवचनस्वामित्वम् ।। ८० ब्रह्मदत्तचक्रिकथा ।
१२७ महिषिभूत-पुत्रप्रतिबोधः । ५१ आर्यचन्दनायाः विनयोपरिकथा । ८१ ब्रह्मदत्तचक्रिपूर्वभवाः।
१२८ उच्छिष्टभोजिदृष्टान्तेन नागिलया ५२ धर्मे पुरुषज्येष्ठत्वम् । १०९ विनयरत्नकथा।
स्थिरीकरणम् ।
Cameradeeopenpoooooo
Page #6
--------------------------------------------------------------------------
________________
॥ १० ॥
पत्र
१२९ भवदेवस्य सागरदत्तत्वेनोत्पत्तिः ।
१३० शिवकुमारस्य सागरदत्तमुनि
समागमः ।
१३३ चतुर्गतिदुःखानि ।
१३७ जम्बु- प्रभवचोरसंवादः । १३८ मधुबिन्दु दृष्टांतः । १३९ कुबेरदत्त-कुबेरदत्ता ज्ञातम् । १४२ महेश्वरदत्तज्ञातम् ।
१४४ मकरदाढा वेश्याकथा । १४७ भौताचार्यकथा | १४८. अतिलोभे वानरमिथुनकथा । १४९ कृतपूतना - द्यूतकारप्रसङ्गः । १५१ प्राप्तव्यमर्थं लभते मनुष्यः । १५२ सिद्धदत्तस्य राजकन्यादिप्राप्तिः ।
१५३ सुन्दर श्रेष्ठ कथा । १५४ हेममयूरो वायसीकृतः ।
पत्र
१५५ विजयसुजय दृष्टांतः । १५८ इर्ष्यालुस्थविरयोः कथा । १५९ विसंवादि राज्यस्थिति प्रेक्षणम् । १६४ कलिराज्यकथा | १६७ मित्रत्रितयीकथा । १६९ अमरसेन- प्रवरसेन भ्रातोः कथा । १७२ अतिलोभे लोहर्गला गणिकाकथा । १७७ धर्मशास्त्रे स्त्रीणां स्वभावजा दोषाः । १७८ साधुसमागमलाभे प्रभाकरकथा । | १८५ सपरिवारेण जम्बूप्रभवस्वामिदीक्षा । १८६ सुंसुमा चिला तिपुत्रकथा । १८९ अलाभपरिसहे ढंढणमुनिकथा ।
| १९२ आपत्सु दृढधर्मतोपरि स्कंदकाचार्य
कथा ।
१९६ हरिकेश मुनिकथा । २०१ शाल- महाशालयोः कथा ।
पत्र
| २०३ गौतमाऽष्टापदारोहणम् । २०४ तापसानां प्रव्रज्या केवलं च । | २०६ गौतमस्य केवलेऽधृतिः । २०७ व स्वामिचरित्रम् | | २२१ परिग्रहाऽपायहेतवः । २२२ वसुदेवपूर्वभवे नंदिषेणमुनिकथा । | २२८ क्षमायां गजसुकुमालमुनिसन्धिः । २३३ जिनप्रवचने वन्दनापद्धतिः । २३४ तीव्रव्रताराधने स्थूलभद्र मुनिकथा । २४४ कलुषितचित्तस्य न वर्द्धते गुणश्रेणिः । २४५ गुणप्रशंसा सहने पीठमहापीठकथा । २४८ स्वगुणप्रशंसने लघुता । २५० शिष्यस्य गुणदोषाः
२५२ तामलितापसकथा ।
| २५४ बालतपस्विनोऽल्पफलम् ।
अनुक्रमणिका ।
॥ १० ॥
Page #7
--------------------------------------------------------------------------
________________
अनुक्रमणिका।
कथा।
Rememewooooopezoeaena
तृतीयविश्रामे |३०३ गृहिप्रसङ्गे वारत्रकमुनिकथा । |३३३ श्रेणिक-कोणिककथा । २५५ शालिभद्र महर्षिसन्धिः ।। ३०९ गृहस्थानां निमित्त-मंत्रकथने ३४१ सुलसासम्यक्त्व परीक्षा ।
३४३ श्रेणिकपूर्वभवाः।
तपःक्षयः। | २६२ अवन्तिसुकुमाल सन्धिः ।
३१० गृहिवतदाढ्य कमलामेला-सागरचंद्र २६६ एकदिवसप्रव्रज्याफलम् ।
३४९ अभयस्य राज्यमहणाऽनिच्छा।
३५० चेल्लणाशीलशङ्का । २६७ मेतार्यमुनि सन्धिः ।
३५१ श्रेणिक कारागार दुःखम् पश्चत्वम् च । २७८ विनितशिष्यगुणाः।
३१३ धर्मदाढ्य कामदेवकथा । ३१७ रागद्वेषयोरनिष्टत्वम् ।
३५३ कोणिकनरकगमनम्। | २८० गुरुपरिभवकारिदत्तसाधुकथा ।
३५४ चन्द्रगुप्त-चाणक्यकथा । ३१८ साम्यसुखोपरि श्लोकानि । २८२ गुरुभक्तिरागे सुनक्षत्र-सर्वानुभूति
३६४ बैरे परशुराम-सुभूमचक्रिकथा । कथा। ३१९ गुरुप्रत्यनिक गोशालककथा ।
३६९ आर्यमहागिरिकथा । २८४ गुरुपर्युपास्तिफले प्रदेशिनृपकथा । ३२१ संयमनरर्थ्यककारणानि ।
३७१ मेघकुमारकथा। २८८ कालिकाचार्य-दत्तराज्ञोः यज्ञविषयक ३२२ क्षमायां दृढप्रहारिकथा ।
३७८ एकाकिसाधोर्न धर्मः । प्रश्नोत्तराणि। ३२५ क्षमायां सहस्रमल्लाख्यानकम् ।
३७९ विषयरागे सत्यकिकथा । २९१ यथावस्थितधर्ममकथने मरिचि३२७ दुःखानुभवे विवेकीनां भावना ।
|३८३ साधु वन्दनफले कृष्णकथा । बोधिनाशः। ३२८ स्वजनरागत्यागे स्कन्दककथा ।
३८५ क्षमायां चंद्ररुद्राचार्यशिष्यकथा । २९४ अनुमोदने बलदेव-मृग-रथकारकथा। |३२९ भ्रातृकोत्सवप्रवृत्तिप्रारम्भः। ३८८ अंगारमर्दकाऽऽचार्यकथा । २९८ पुरणर्षि सन्धिः ।
|३३० पोट्टिलया तेतलिपुत्र प्रतिबोधनम् । ३९० पुष्पचूलाकथा ।
Decemeremecope202DOE
॥११॥
Page #8
--------------------------------------------------------------------------
________________
D
अनुक्रमणिका।
Deepercocceedoe
३९२ अनिकापुत्राचार्यकथा।
चतुर्थविश्रामे |४४३ सम्यक्त्व-मिथ्यात्व-स्वरूपम् । ३९३ भोगत्यागे कारणम् ।
४१६ ३५ मार्गानुसारिगुणाः । ४४५ निमेषमात्रमपि प्रमादो हेयः । ३९४ जघन्यादिकर्मविपाकानि । ४१७ श्रावकधर्मविधि-कर्तव्यानि च । ४४६ देवभवे सुख-नरके दुःखहेतू ।। ३९५ प्रत्येकबुद्धाः। ४२१ मांसभक्षणे दोषाः।
४४७ तिर्यग्गतिदुक्खम् । ३९६ प्रत्येकबुद्ध करकण्डुकथा । ४२२ सांवत्सरिकादिपुण्यतिथि- ४४८ देवभवेऽपि दुःखम् । ३९८ प्रत्येकबुद्ध दुर्मुखकथा ।
कर्तव्यानि ।
४४९ आसन्नसिद्धिगामिलक्षणम् । ३९९ प्रत्येकबुद्ध नमिकथा ।
४२३ हिंसादिपापेभ्यो विरमणम् । ४५० संधयणकालादिहानिमनालम्ब्य यत४०० प्रत्येकबुद्ध नग्गइराजकथा । ४२५ सुखदुःखयोः लधुलक्षणम् ।
नया वर्तितव्यम्। ४०२ सुकुमालिकाकथा।
|४२६ शेलकाचार्य-पन्थकशिष्ययोः कथा। ४५१ द्विचत्वारिंशतैषणादोषाः। |४४४ आत्मनो दुर्दमत्वेऽष्ट रुपकाणि । |४२८ प्रतिदिनदशप्रतिबोधकनन्दिषेणकथा। ४५२ समितयः कषायाश्च । ४०५ विषयास्थादोषे मंग्वाचार्यकथा । ४३१ पुंडरिक-कंडरिकयोःकथा । ४५८ नोकषाय-गौरवस्वरूपम् । ४०७ सर्वभवाहारादीनां परिमाणम् । ४३३ विशुद्धिपदं दुर्लभम् ।
४६१ इंद्रियद्वारम् । ४०८ भोगढे मोचकत्वम् ।
४३४ शशिप्रभ-शूरप्रभ भातृद्वयकथा । ४६२ अष्टमद-ब्रह्मचर्यगुप्तिद्वारम् । - ४०९ योषिदङ्गकुत्सनीयता। ४३६ रणसिंहस्य उपदेशः।
४६४ स्वाध्याय-विनय-तपोद्वारम् । ४१० महाग्रह-कामग्रहपीडा । ४३७ आन्तरबहुमानोपरि पुलिन्द्रकथा । ४६७ संविग्नानां प्रभावकत्वम् । |४१२ ज्ञानादिषु स्थितः संसारसमुद्र तरति । ४३८ श्रुतदायकेषु विनयोपरि श्रेणिककथा। ४६८ पार्श्वस्थानां स्वरूपं-भेदाश्च । ४१३ पार्श्वस्थादीनां संसर्गे दोषाः । ४४२ गुरुनिन्हवणे दोषाः । |४६९ पार्श्वस्थानां दोषस्थानानि ।
DCDCORRECTORRECenera
Page #9
--------------------------------------------------------------------------
________________
॥ १३ ॥
४७२ संवत्सर चातुर्मास पाक्षिक तपश्चर्चा । ४७६ कपटक्षपक कथा ।
४७७ शुद्धालम्बनसेवि संयम साधकाः । ४७९ ज्ञानादिषु अतिचाराः । ४८० कथं साधुरपि अनंतसंसारि १ ४८१ अगीतार्थस्य दीर्घसंसारित्वम् । ४८२ गीतार्थनिभां विना गुणश्रेणिर्न वर्द्धते । ४८३ ज्ञानार्थिना गुरवः आराधनीयाः । ४८४ क्रियाविकलज्ञानमकिंचित्करम् । ४८५ ज्ञानक्रिया सापेक्षता । ४८६ यतिधर्मभ्रष्टस्य न श्रावकेऽपि गणना । ४८७ एक कार्य- व्रतं खण्डयन् भवे भ्रमति । ४८८ दर्दुरदेवाऽऽख्यानकम् ।
४९८ श्रेणिकनरक निवारणप्रार्थना । ४९९ श्रेणिकसम्यक्त्वपरीक्षा । ५०० कालशोकरिकान्त्यावस्था । ५०१ सुलसकथा । ५०३ इह-परलोकयोः भङ्गकानि । ५०४ हितोपदेश श्रवणफलम् । |५०६ जमालिकथा | ५०९ हितोपदेशः ।
५१७ सुवर्णप्रासादादधिकौ तपसंजमौ । ५१८ च्युतधर्मः साधुवेषेण शाशनलाघवकारी |
५१९ पार्श्वस्थादिबलवत्तरे
लम्बनीयम् ।
龍
माध्यस्थमा
| ५२० संविग्नपाक्षिकलक्षणम् । ५२२ सर्वैः द्रव्यलिङ्गान्यनंतशः मुक्तानि । ५२३ जिनवचनबाह्या न प्रमाणयितव्याः । ५२४ आय-व्ययं तोलयित्वा गीतार्थी आरत
| ५२५ उपदेशमाला केषां न वैराग्यजनिका । | ५२६ रणसिंहनिदर्शनम् । ५२७ ग्रन्थकर्तुरभिधेयान्तरगाथा । ५२८ केषामियं दातव्या ? | ५२९ आशीर्वाद - प्रन्थप्रमाणम् । ५३० व्याख्याकारप्रशस्तिः ।
५३१ ताडपत्रीय लेखापक- दयावटसंघ
प्रशस्तिः ।
अनुक्रमणिका ।
॥ १३ ॥
J
Page #10
--------------------------------------------------------------------------
________________
Decemedepenceroeoa
।। जयन्तु श्री वीतरागसर्वज्ञभगवन्तः॥
। संपादकीय निवेदन। श्री उपदेशमाला दोघट्टी विशेषवृत्तिना संपादनकार्य अंगे नीचे जणावेल हाथपाथीयोनो उपयोग संपूर्णतया अने आंशिकपणे करेल छे. __A संज्ञक ताडपत्रपत्रिः-खंभात श्री शान्तिनाथ हस्तलिखित ताडपत्र भंडारनी प्रति, जेना ३१२ पत्रो छे. साइझ ३६४५ इंच लंबाइ-चोडाइ, प्रतिपत्रे छ पंक्तिओ छे. ताडप्रतिमा कोइक स्थले खंडित भाग हता जे बीजी प्रतिओना आधारे अखंडित शुद्ध थइ गया छे. ए ताडप्रति सं. १३९४ मा लखाएली जणाय छे. क्या अने कोणे लखावी ते प्रशस्तिना अन्त भागमा छपायेल छे. ताडप्रतिनो फोटो मेलबवा सफलता मेलवी शकाइ नथी. आ प्रतिना आधारे विद्वद्वर्य पंडित श्री छवीलदास केसरीचन्दे छपाववा योग्य सुन्दर-शुद्ध प्रेसकोपी लखी आपी. तेमनु स्मरण अत्र आवश्यक छे. ___B संज्ञावाली हस्तलिखितप्रति संशोधनकार्यदक्षतर-साहित्यरसिक मुनिराज श्री पुण्यविजयजी म. ना संग्रहनी छे. डा. नं. २०६ प्रति नं. ९९९९. ते प्रतिनुं लखाण एकसरखुं शरुथी छेडा सुधीनुं आकर्षक अने लेखनकलानी यादी आपे एवं | सुन्दर छे. वि. सं. १५२९ वर्षे लखाएली होवा छतां जालवणी सारी होवाथी प्रति सुन्दर हालतमा छे. आ प्रतिना छेल्ला पाने बीजो कागल चोंटाडीने मूल लखावनारनुं नाम तिरोहित करी खरतरगच्छना आचार्य- नाम जुदा पडता अक्षरोथी स्पष्ट IN तरी आवे छे. प्रतिना पाना १३५, साइझ १२॥४५ इंच लंबाइ-पहोलाइ. प्रतिपत्रमा १७ पंक्तिओ दरेक पंकिमा ७२ थी ८१ संख्या सुधीना अक्षरो लखेला छे. पत्र संख्या २८ तथा ९० खंडित लखाण तेटलो भाग लख्या वगरनो कोरो राखेल छे.
| ॥ १४॥ संशोधनकार्यमां उपयोगी नीवडी छे. आ प्रतिना एक पानानो फोटो अहिं B संज्ञावालो आपेल छे.
DecememeroeceDeceDeoen
. ते प्रतिनुं लखाण एकसरखं शरुणी सारी होवाथी प्रति सुन्दर हाल जुदा पडता अक्ष
Page #11
--------------------------------------------------------------------------
________________
॥ १५ ॥
C संज्ञायाली प्रति मारा परमोपकारी तारक गुरुमहाराज आगमोद्धारक आचार्य महाराज श्री आनन्दसागरसूरीश्वरजी संग्रहितशास्त्रभंडार जैनानन्द पुस्तकालय गोपीपुरा सुरतनी छे. १९६३ नी सालमां लखाएली छे. लहीयाए शाही वापरवामां बेदरकारी करेली होवाथी पानाओ केटलाक परस्पर चोंटी गया छे. अक्षरो पाछल फुटेला होवाथी वांची शकाता नथी केटलोक सारो भाग अशुद्धि मेलववा माटे उपयोगी थयेल छे. ताडप्रतिने अनुरुप लखाण छे, छतां प्रशस्ति नथी.
D. संज्ञावाली हस्तप्रति प. पू. आ. म. श्री विजयनेमिसूरीश्वरजी म. ना खंभातना भंडारनी छे पू. आ म. श्री विजयोदयसूरिजी म. तथा पू आ. म. श्री विजयनन्दनसूरिजी म. द्वारा प्रतिप्राप्ति थइ हती. ' वि सं. १५८६ वर्षे पोष १३ दिने वृत्तिर्लिखिता ।' आ प्रतिनो फोटो D संज्ञा तरीके छपावेल छे. साइझ ११४४ ।। इंच २०६ प्रतिपत्रे १५ पंक्तिओ प्रति पंक्तिमां ६० थी ७० अक्षरो, स्थिति घणी जीर्ण. केटलीक जगोपर कालाश अने पत्रो पण खंडित थइ गया छे. लिपी सारी अने शुद्ध छे.
चार प्रतिओ पैकी प्रशस्ति A संज्ञित ताडप्रतिमां छे B मां मात्र अढी श्लोकज छे. C D मां प्रशस्ति छे ज नहिं. बीजी हस्तप्रतिओ न मलवाथी केटलाक स्थलो शंकित रहेला छे. जुनी लीपीमां व. ब. च. ओलखवा मुश्केल पडे छे तेमज त्थ. च्छ. ज्झ. जेवा बीजा अक्षरो प्रकरणना अनुसारे बेसाडी शकाय छे. शंकितस्थलो परिमार्जन करवा योग्य छे.
आ उपदेशमाला उपर अनेक टीकाओ पैकी अत्यार सुधीमां बे टीकाओ मुद्रित थयेली छे एक सिद्धर्षिनी, बीजी रामविजयजीनी. त्रीजी आचार्य श्री रत्नप्रभसूरिए रचेली अनेक संस्कृत - प्राकृत अपभ्रंश भाषामय कथानकोथी विभूषित जे माटे विद्वान् उपक्रमकारे सुन्दर स्पष्टता करेली छे. आ टीकानुं महत्त्व अनोखुं छे. कथाना अर्थी माटे व्याख्यान उपयोगी आ ग्रन्थ वैराग्यनुं सुंदर पोषण करनार छे. आमां घणेभागे साधुधर्मोपदेश, कोइक जगो पर गृहस्थधर्मोपदेश, कोईक जगो पर उभय साधारण धर्मोपदेश कहेल छे.
।। १५ ।।
Page #12
--------------------------------------------------------------------------
________________
॥ १६ ॥
मारामां आवा महान ग्रन्थो संशोधन करवानी शक्ति न होवा छतां मारा महोपकारि तरणतारण गुरुवर्य आगमोद्धारक शिला - ताम्रपत्रारुढ आगमकारक श्री सिद्धक्षेत्र तलेटिमां आगममंदिरस्थापक, सूर्यपुर (सुरत) बंदरे ताम्रपत्र आगम मंदिर निर्मापक आचार्य महाराज श्री आनन्दसागरसूरीश्वरजीना शुभ प्रेरणाबलना योगे संपादननु आ प्रथम कार्य करेल छे. आधुनिक संशोधनपद्धतिनी अपेक्षाए आ संपादनमा घणी त्रुटीओ रहेवा पामी छे, परंतु महापुरुषोनुं कथन छे के ' शुभे यथाशक्ति यतनीयं ' ए नियमानुसार में आ प्रयत्न कर्यो छे. वाचकवृन्द हंसदृष्टि राखी त्रुटिओ मने लखी जणावशे तो हुं भवि मां तेनुं परिमार्जन करीश आ ग्रन्थ घणा वर्षो पहेलां छपाइ गयो हते, परन्तु सिन्धिग्रन्थमालामां ' छपाय छे' तेवी जाहेरात वांचवाथी ए कार्य शरु करेल नहि. तपास करतां मालम पड्युं के छपातो नथी. त्यारबाद प्रेसकोपी तैयार करावी यथाशक्य शुद्ध करी वाचकवृन्दना करकमलमां मुकवा आजे प्रयत्न सफल थयो छे. आ ग्रन्थ संबन्धि उपक्रमना विद्वान् लेखक महाशये विद्वत्तापूर्ण अने घणा प्रन्थोना अवलोकन आधार लइ विस्तृत निबंध लखेल छे. ते प्रथम वांचवा माटे सहुनु ध्यान खेचुं छं. आ ग्रन्थ संपादन करवामां हस्तलिखित प्रतिओ आपनार, उपक्रमणिका लखी आपनार, आर्थिक-मानसिक - कायिक प्रत्यक्ष-परोक्ष के अन्य प्रकारे श्रुतज्ञाननी भक्तिमां सहकार आपनार दरेकने अभिनन्दन आपी आवा अपूर्व वैराग्यपूर्ण प्रन्थकारना उपदेशनो आस्वाद पामी दरेक आत्मा परमगतिने पामो एज मात्र अन्तिम आकांक्षा ।
वि. सं. २०१४ भाद्रशुक्र १३ गुरु शान्ताक्रुझ, मुंबइ ता. २५-९-५८
ली. आगमोद्धारक आचार्य महाराज श्री आनन्दसागरसूरीश्वर विनेयाणु, आ. हेमसागरसूरि.
॥ १६ ॥
Page #13
--------------------------------------------------------------------------
________________
॥ नमः श्रोजिनशासनाय ।। ॥ श्रीनमस्कार-महामन्त्राय नमः ।।
उपक्रम।
Ceococcanceremecope
॥ उपक्रमः॥ विदाकुर्वन्तु महामतिग्रथितपरमाप्तत्वसंवादिजिनवाणिवरिष्ठाभ्यासनेदिष्ठमोक्षाध्वसञ्चरणैकदत्तचित्ताः ! यत्-सदाशयगतानुष्ठानविशुद्धिकरणपटिष्ठा सदुपदेशनानासुमनातसद्गन्धविसररूपनैकमहापुरुषजीवनप्रसङ्गोल्लेखपूता सद्धर्मकर्मालसायमानमोहव्यामूढजनान्तःकरणान्धन्तमनिराकरणप्रवरप्रदीपिका स्वाख्यानुगुण्यहितकृतिप्रयोज्यसद्विशेषादरपात्रा वरेण्यतमा ह्युपदेशमालाख्यकृतिः अपश्चिमतीर्थकृच्छ्रमणभगवच्छ्रीमहावीरप्रभुवरदकरानन्तलब्धिभाजनभूतैः निष्कारणकरुणावरुणालयः श्रीमद्भिर्धर्मदासगणिवरैरपार घोरसंसारवारिधिनिमज्जद्रणसिंहादिभाव्यनेकभव्यसत्त्वोद्दिधीर्षया निर्णिताऽस्ति, विदितचरमेतत्समेषां विदुषां । ____ मोहोन्मादविकारवैवश्यात्मस्वरूपाननुभूतिमूलिकभवार्णवनिमज्जनक्रियां प्रतिरोध्य प्रवरतरीरूपेणात्मस्वरूपसंवेदनद्वारा जनिमृ. त्योरविच्छिन्नचक्रवालं विष्टभ्य विचारशुद्धिपूर्विकाचारशुद्धिञ्च सम्पाद्याबालगोपालं सर्वेषां मुमुक्षूणां जननीवद्धितवात्सल्यकारिणी यां सम्यगवबुध्य यस्याश्च तात्पर्याथ सद्गुरुनिश्रया च निर्णीय के के आत्मकल्याणेप्सवः मुमुक्षुजनाः मोक्षाध्वनीना न जाताः । नह्यज्ञातप्रायमेतद् शास्त्राम्भोनिधिव्यालोडनक्षमाणां तात्त्विकविदुषां । अत एव चातिप्राचीनकालत आ प्रव्रज्याप्रतिपत्तेरन्यज्ञानाभ्याससम्पादनप्रत्यलतायाः भावेऽभावेपि सुविहितगीतार्थवर्यैरेतस्या आमूलचूलं मुखपाठ-स्वाध्यायपरावर्त्तनानुप्रेक्षादिकं समस्तसाधु-साध्वीनां दिनचर्याया अनन्यथासिद्धमङ्गं प्रस्थापितमस्तीति चाप्ताभिजनवृद्धजनोपज्ञा श्रुतिः श्रूयमाणाऽस्त्यासीच्च, अधुनाऽपि दृश्यते खल्वेतद्यत्नैका संयमैकदत्तचित्ताः संयमैकजीविताश्च श्रमण्यः एतस्या उपदेशमालायाः प्रत्यहं म्वाध्यायरूपेण स्वान्तरात्मपरिणतिमपूपुषन्
aezeroelecomercaerozaerat
|॥ १७ ॥
Page #14
--------------------------------------------------------------------------
________________
॥ १८ ॥
पोषयन्ति च । तथा च संसारवासचकितचेतसां श्राद्धवर्याणामपीयमतीवोपगिनीत्येतदपि दोहट्टीत्यपराह्न विशेषवृत्तिकारैः श्रीरत्नप्रभसूरिवरैर्वृत्तिप्रान्त्यभागीयप्रशस्तौ समर्थितमस्ति, तथाहिः
“ यदियमुपदेशमाला, श्रावक - लोकस्य मूलसिद्धान्तः । प्रायेण पठति चार्य, तदिहास्माभिः कृतोयत्नः || ” दोहट्टी - प्रशस्तौ श्लो. ६
अन्यच्चैतस्या अभिधानुकरणरूपेण सार्वजनीनत्वप्रत्यायकानि नेकानि ग्रन्थरत्नानि प्रकरणानि कुलकानि चेदानीमपि समुपलभ्यन्ते । साहित्यक्षेत्रे चैतत्सुतरां प्रतीतचरं यद् विश्रुतस्योत्तमत्वेन ख्यातस्य सर्वसाधारण हितकारिणस्य ग्रन्थरत्नस्य नामसंज्ञाया अनुकरणं चेक्रियते प्रायः पाश्चात्त्य विद्वद्भिः एवञ्चास्या नाम्नोऽप्यनुकरणजन्म विविधं साहित्यं बहूपलभ्यते, तथाहिः
११
२ उपदेशमाला " सुयदेवयं च वंदे " गा. ५४२ जैन मं. पृ. १७२. जिनरत्न कोष पृ. ५१. ३ उपदेशमाला पद्मसागरकृत. गा. ३०, जेसलमेरकोषे.
१ आत्मोपदेशमाला पत्र १०, राजनगरश्रेष्ठि - उमाभ्रातृपत्नी ९ धर्मोपदेशमाला. स्वोपज्ञा. ६६५० लो. चंचल सत्कज्ञानकोशे. १० विजयसिंहकृता १३००० लो. गाथातः प्रारभ्यमाणा यशोदेवकृता. गा. १०४. बृ. टि पिटर्सन रिपोर्ट च. १२ पुष्पमाला - उपदेशमाला. मलधारी हेमचंद्राचार्यकृता गा. ६२५ मुद्रिता.
४ उपदेशमणिमाला पाटण - ज्ञानभंडारे.
93
39
29
१३ पुष्पमाला उपदेशमाला, स्वोपज्ञावृत्तिः श्लो. १३८३८. मुद्रिता पाटण - भण्डारे. १४ पुष्पमाला उपदेशमाला साधुसोमकृता लघुवृत्तिः जेसलमेर भंडारे. लो. २०००
"
५ उपदेशरत्नमाला गा. २५. लींबडी-भंडारे.
६ दानोपदेशमाला बृहट्टित्पनिकायां
वृत्तिः
पत्र ७१.
99
""
८ धर्मोपदेशमाला. जयसिंहाचार्यकृता गा. १०२ पाटणभंडारे.
97
""
9
12
उपक्रम |
।। १८ ।।
Page #15
--------------------------------------------------------------------------
________________
॥ १९ ॥
लघुवृत्तिः, श्लो. २३३० भाव. भं. २१ हितोपदेशमाला, प्रभानन्दकृता गा. ५२६. बृ. टि. अवचूरिः, अंचलगच्छीय जयशेख
२२
रसूरिः, पाटण - लींबडी भण्डारे.
१८
वृत्तिः स्वोपज्ञा लो. ९५००, जेसलमेर. बृ टिप्पनिकायां च. २३ उपदेशमणिमाला कुलकं, जिनेश्वरसूरिकृतं जैन ग्रन्थावली पृ. १९७ २४ उपदेशमाला जिनदासगणिकृता गा. ५४२ छाणी - लींबडी भं. जिनरत्नकोषे.
१७ शीलोपदेशमाला, जयकीर्तिकृता. १४५ श्लो. पाटण भं. वृत्तिः, जयतिलकीया, ६९४९ पा. रा. भं. पुण्यकीर्तिकृता ४०० डेकन कोलेज पूना भण्डारे. २० शीलोपदेशमालावृत्तिः, सोमतिलककृता रचिता १२९४ वर्षे. राजनगर, बृ. टि.
१९
१५
१६
27
33
"
""
""
22
99
एतेनेदं स्पष्टतरं प्रमीयते यत्- कल्याणकामि सुयोग्यधर्माराधकाणां चेतसि परमोच्च कक्षां भजमानाया अस्या छुपदेशमालाया नामसंज्ञामादाय हितेप्त्वमूलिकसद्भावनातो विरच्यमानामौपदेशिकानां स्वप्रन्थार्ना महत्तां चिख्यापयिषुभिर्बहुभिर्विद्वद्भिर्विविधं साहित्यं निर्माय निर्मायमुपदेशमालाया महत्त्वमुद्द्द्घोषितम् ।
तथा च परमगुरूपदिष्टे मुक्तिप्रापके आराधनामार्गे निराबाधं सञ्चरिष्णुभिः विवेकिभिः सुतरामुपादेयभूतायाः मानसिकदुर्वृत्तिनां निग्रहे चाऽश्वानां प्रग्रहवद् दुर्दान्तवृषाणाञ्च नध्यावच्छ्रेष्ठोपायभूताया अस्या उपदेशमालाया लघुबृहद्वृत्यादिस्वरूपेण नानाविधं विवरणात्मकसाहित्यं संस्कृत - प्राकृता-प्रभ्रंश - गूर्जर भाषादिनिबद्धं समुपलभ्यते । तेनापीदं ध्वन्यते यदयं ग्रन्थः भूयान् प्रीतिपात्रमाराधनेसूणां मुमुक्षूणां तथाहि
उपक्रम |
॥ १९ ॥
Page #16
--------------------------------------------------------------------------
________________
॥ २० ॥
१ उपदेशमालावृत्तिः, प्राकृतभाषानिबद्धा, कृष्णर्षि
शिष्य श्रीजयकीर्त्तयः
२
३
19
99
दुर्गस्वामिशिष्याः सिद्धर्षयः कर्णिका १२२७४ श्लो. नागेन्द्रगच्छीय-विजयसेनसूरि शिष्याः उदयप्रभाचार्याः १२९९ ४ उपदेशमाला विशेष - ('दोघट्टी' ) वृत्तिः, १११५० लो. बृहद्गच्छीय वादिदेवसूरिशिष्यश्रीरत्नप्रभसूरयः ५ उपदेशमालावृत्तिः परमानन्दमुनयः
गुणकीर्त्तयः, तपागच्छीय सुमति
33
""
हेयोपादेया, ९५०० लो.
"
वि. सं.
९१३
"
१२३८
९
१०
११
१२
१३
१४
१५
१६
१७
१८
23
१९
"
""
"
33
33
99
"
""
33
लघुवृत्ति ४१७० श्लो. दुर्गस्वामि शिष्याः
सिद्धर्षयः
39
विवरण पत्र १२४ सर्वानन्दमुनयः
अवचूरिः, "अमरचन्द्र गणिनः
धर्मनन्दन
21
33
विजयगणिशिष्याः १६६३
७६०० लो. सुमतिविजयगणिशिष्य रामविजयाः १७८१
तपा० चारित्ररत्नगणिशिष्य
सोमधर्मगणिनः
5 ११ H. D. वेलनकरमहोदयैः स्वसङ्कलिते जिनरत्नकोशे ( भा. १. पृ. ५१ ) अमरचन्द्रगणिभिरेषाऽवचूरिप्रतिर्लिखितास्ति, न निर्मितेति डॉ. पिटर्सनमहोदय संकलित रिपोर्ट (भा. ५) प्रभृतिग्रन्धाधारेण निर्दिष्टमस्ति, तत्त्वन्त्वत्र विज्ञा विदन्ति ।
23
"3
29
बालावबोधः तपा० देवसुन्दरसूरिशिष्याः
17
35
बृ. गच्छीयामरप्रभसूरयः
शब्द पर्यायरूपा १५०० श्लो.
जयशेखरमुनयः
37
29
"
वि. सं.
१५१८
१५९९
१५२९
श्रीसोमसुन्दरसूरयः १४८५
१५४६
ग्रं. १५०५ पत्र ३९ लिखिता
१६९४ वर्षे
श्रीसत्यविजयगणि
शिष्य श्रीवृद्धिविजयाः १७१३
उपक्रम |
॥ २० ॥
Page #17
--------------------------------------------------------------------------
________________
॥ २१ ॥
२०
२१
२२
२३
२४
२५
39
22
27
15
97
39
" ५०००. १४९९ वर्षे लिखिता कथाकानि सिद्धर्षिटीकागतानि,
कथाः
27
वर्द्धमानसूरिः १२८४
23
२७
२८
२९
३०
३१
जिनभद्रमुनयः १२०४ ३२
केसरविमलगणिशिष्याः
श्रीकुञ्ज र विमलाः
कथासमासः, (प्राकृत) शालिभद्र - शिष्याः
२६
23
23
39
39
33
""
33
ग्रन्थसूत्रार्थ - कथानकानि, (संस्कृत) लिखिता १८२१ आषाढ शुक्ल १ टीका वेलनकरकोषे नाममात्र मुल्लिखितम् अवचूरिः टीका च वार्तारूपान्तरम् खरतरग. रत्नमूर्तिशिष्य मे रुसुन्दराः
99
22
यन्त्रं शकुनावली"
गाथाशतार्थवृत्तिः पत्र २७ राजनगर भंडार
नं. १९ प्रतिः खलु श्री नित्यविनयजीवनमणि विजय पुस्तकालय -चाणस्मासत्क - हस्तलिखित भाण्डागारे ( वे ११७ प्र. ५९४ ) विद्यते, तत्र चैवं पुष्पिका :- “ सं. १६९४ वर्षे फागुण सु. १० भोमे तपागच्छाधिराजभट्टारकप्रभु श्री श्री पू. विजयानंदसूरिविजयराज्ये सकलपंडितसभाशृंगार पं श्री धनहर्षगणिशिष्य पं. रत्नविजयेनालेखि " ।
नं. २० अनुयो० श्री उमेदवि. - गणिज्ञानभंडार - चाणस्मा सत्कहस्तलिखितशास्त्रसंग्रहीय वे. ६५० प्र० १ रुपाया एतस्या प्रतेः प्रान्तभागे चैवं प्रशस्तिः । " उपदेशमालाप्रकरणबालावबोधार्थः स्फुटः ||श्री | | | | सङ्ख्या सहस्र ५००० ।। छ । सं. १४९९ वर्षे द्वितीय आषाढ वदि एकादश्यां भौमे लिखितं ॥ श्रीः ||
नं. २६ अनुयोगाचार्यश्री उमेद विजयगणिसंगृहितचाणस्माज्ञानकोषसत्क- हस्तलिखित संग्रहीय वे. ६. प्रति ७ रूपायाः एतस्याः
उपक्रमः ।
॥ २१ ॥
Page #18
--------------------------------------------------------------------------
________________
॥ २२॥ I
उपक्रमः।
Zeeeeeeeeareer
N/ प्रान्ते “सं. १८२८ वर्षे शाके सोल ९४ आषाढमासे शुक्लपक्षे १ तिथौ वार भौमे । पं. उत्तमविजयगणि लिपीकृतं श्री पार्श्व
नाथजी प्रसादात् कोयलपुरपत्तनेxxxx" रूपोल्लेखः समुपलभ्यते । ____ नं. ३१ प्राच्यहस्तलिखितप्रतिसंग्रहेषु नानाविधा प्रतयः श्री उपदेशमाला-शकुनावलि-स्वरूपज्ञापिका उपलभ्यन्ते । ऐतिह्यसंशोधक-विद्वद्वर्यपूज्यमुनिराजश्री दर्शनवि. (त्रिपुटी) विरचितविश्वप्रभापराख्य-श्रीदिनशुद्धिदीपिकाग्रन्थस्य दशमे परिशिष्टे श्रीउपदेशमालागाथा-शकुनेत्यभिधयोपदेशमालायाः सकोष्टका शकुनावली न्यस्तास्ति । तथा च प्रबलप्रतापि-श्रीतपागच्छाधिपति श्रीविजयसेनसूरीश्वरप्रसादीकृतप्रश्नोत्तरसमहरूप-श्रीसेनप्रश्राख्यग्रन्थे ( उल्लास ४ प्र १३५. ११८ पृ. १. पं. ४) साचोर श्रीसङ्घन पृष्टप्रश्ननवके सप्तमो हि प्रश्न एवमुपलभ्यते यत्:-" तथा कश्चित्परपक्षी प्रार्थनां करोति, तदर्थमुपदेशमाला-गाथावलोकने दूषणं लगति नवेति प्रश्नः । यदि स निष्कपटतया प्रार्थनां करोति तदर्थमुपदेशमाला-गाथाऽवलोकने सर्वथा दूषणं ज्ञातं नास्तीति ।" एतेन चोपदेशमालागाथाशकुनावल्याः कियान् प्रथीयान् प्रचारो भवेदिति वितर्कणा सहजा भवति । एतच्चोपदेशमा| लायाः सर्वसाधारणोपयोगिता प्रतिपादनायालम्भूष्णु प्रमाणश्च विज्ञेयं । ___एतया सूच्या निश्चप्रचं विज्ञायते :-नानाविधविनेयजनानुग्रहायेमामत्युपकारिणीमुपदेशमाला विविधव्याख्याप्रकारैः सुगमा विधित्सुभिः पूर्वाचार्यप्रभृतिभिरेतस्या सार्वजनीनता ध्वनिता। अन्यच्च समर्थप्रतिभाशालिभिर्नव्यन्यायाम्भोनिधिव्यालोडनक्षमैलघु हरिभद्रसूरिभिायविशारदन्यायाचार्यादिसद्भूतोपमाभ्राजिभिः श्रीयशोविजयवाचकपुङ्गवैः दुष्षमारप्रभावव्यावर्णकेषु सपादशत (१२५) सार्द्धत्रिशत (३५०) गाथामितेषु श्रीसीमन्धरजिनविज्ञप्तिस्तवनेषु स्थाने २ एतद्ग्रन्थगाथा साक्षित्वेनोद्धृत्य समस्तसाहित्यावतंसभूतता एतस्या प्रमाणीकृतेति स्पष्टतरं प्रतीयते, तथाहिः
OpecreocexcecrememoreDece
Page #19
--------------------------------------------------------------------------
________________
उपक्रमः।
Docpomec
CCCCCCCCCCCC0
श्रीसीमन्धरजिनविज्ञप्तिस्तव (१२५ गाथा) गतोपदेशगाथोद्धारः। ढा० गा०
ढा० गा० १ जेह राखे पर० ४ ११ जइयाऽणेण चत्तं० ४३४ ८ ते पण मारग मांहे० ७ १ संविग-पक्खियाणं० ५१४ २ नाणरहित हितपरिहरी० ६ ९ गुणहीणो गुण० ३५१ ९ मृषावाद भवकारण० ६ १ सुद्धं सुसाहुधम्म० ५१५ ३ सूत्रविरुद्ध जे आचरे०६११ जो जहवायं ण कुणइ० ५०४
१० वंदे नवि वंदावे० ७ १ वंदइणय० ५१६ ओसण्णो० ५१७ ४ पामरजन पण० ६ १२ लोएऽवि जो ससूगो० ५०८ ५ निर्दय हृदय छकायमां० ६ १३ छज्जीवणिकायदया० ४३०
११ आप हीनता जे मुनि भाखे० ७ २ आयरतरसंमाणं० ५२४ ६ साधु भगति जिनपूजना०६१४ अरिहंत-चेइआणं० ५०२ १२ प्रथम साधु बीजो० ७३ सावज-जोगपरिवज. ५१९ ७ जे मुनिवेष शके नहि० ७ १ जइ ण तरसि० ५०१ | १३ शेष त्रणभव मारग० ७३ सेसा मिच्छादिदि० ५२०
श्रीसीमन्धरजिन-वृद्धविज्ञप्ति (३५० गा.) स्तवनगतोपदेशमालागाथोद्धारः। ढा. गा०
ढा० गा० १ अज्ञानी नवि० १ ११ जं जयइ अगीयत्थो० ३९८, ५ पायच्छित्तादिक भाव० २ १५ जो चयइ उत्तरगुणे० ११७ | २ जिम २ बहुश्रुत बहुजन १ १४ जह २ बहुस्सुओ० ३२३ | ६ द्रव्यक्षेत्र ने काल० ६२ दव्वं खित्तं कालं० ४०० ३ पामी बोध न पाले० १ २३ लद्धिल्लियं च बोहिं० २९३ ७ सचित्त अचित्त मिश्र० ६३ जहठिय दव्वं ण. ४०१ ४ जे निरगुण गुणरत्नाकर० २ १० गुणहीणो गुण० ३५१ / ८ क्षेत्र न जाणे तेह० ६ ४ जहठिय खित्तं ण० ४०२
onomone
२३॥
Page #20
--------------------------------------------------------------------------
________________
॥२४॥
उपक्रमः।
Camerecacaorrenecar
ढा० गा०
ढा० गा० ९ भावहिदगिलाण० ६ ५ भावे हिटु-गिलाणं० ४०३ | १४ मार्ग मात्र जाणे जे० ६ ११ जह दाइयंमि० ४१५ I8 १० नयणरहित जिम० ६ ७ जह नाम कोइ०४०५ इच्छइय ४०६ १५ सर्व उद्यमें पण तस० ६ १९ अपरिच्छियसुय० ४१५ ११ अगीतार्थ तिम जाणे. ६८
१६ आणारुचि विण ६ २३ आणाए चिय चरण० ४०५ एवमगीयत्थेऽ० ४०७ कह सो जयउ अगीओ० ४०८ १७ एकाकीने स्त्री० ७ ७ कत्तो सुत्तत्थागम० १५७ | १२ पच्छित्ते अतिमात्र० ६ ९
१८ समिति गुपति पण ७८ पिल्लिजेसणमिको० १५८ सुत्ते य इमं भणियं० ४८९ आसायण मिच्छत्तं० ४१० १८ दुःकरकारथकी पण० १५ १० णाणाहिओ वरतरं० ४२३ | 61 १३ तवसी अबहुश्रुत विचरंतो० ६ १०
२० नवि माया धर्मे० १५ १३ धम्मम्मि पत्थि माया० ३९३ अबहुस्सुओ तबस्सी० ४१२ देसियराइय सोहिय० ४१३ | २१ एक बाल पण० १५ १५ हीणस्सवि सुद्ध० ३४८
इत्येवम्प्रकारेण श्रीमद्भिः यशोविजयवाचकैर्विहितेन स्थाने २ उपदेशमालानामोल्लेखभावानुवादादिनाऽस्याः सर्वातिशायिमहत्त्वख्यापनफलस्तेषां पूज्यवर्याणां सत्प्रयत्नो व्यञ्जितो भवति ।
अपरश्च सैद्धान्तिकधुराधुरीणैः ज्ञानातिशयविभ्राजितैः परमकारुणिकैः श्रीमद्भिः चरमतीर्थङ्ककरमहावीरप्रभुभगवत्पादानां वरदकरदीक्षितशिष्यैः अत एव परमोत्कृष्टसौभाग्यसेवधिभिः सद्धर्मातिशायिप्रकृष्टाराधनावाप्तधर्मदासगणिवरेत्याख्यया प्रसिद्धिमागतैः श्रीविजयसेनमुनिसत्तमैः ज्ञानातिशयतोऽनागतं दुष्षमाऽरप्रभावं व्यारोढुं सूक्ष्मेक्षिकया पर्यालोच्येव विरचितेयमुपदेशमाला भव्यानां मुमुक्षणामहर्निशं स्वाध्यायचिन्तनादिना कण्ठस्थिता सुमनोरममहाभागपुरुषोत्तमचरितसुगन्धपूर्णोपदेशमालारूपयथार्थाऽभिधानवती पुष्पमाला
D बदनयतमा तीर्थकरप्रभुस्वहस्तदीक्षितत्वसाम्येन गणभृतां द्वादशाङ्गोवद्यदि च सैद्धान्तिकागमिकसाहित्यकोटीमाटीकेत तर्हि नाऽत्र चित्रं !!!
Doornocercope
॥२४॥
Page #21
--------------------------------------------------------------------------
________________
उपक्रमः ।
cocoeDeependen20
अत एव धुरन्धरैर्विद्वद्भिः स्वमतिप्राग्भारफलेग्रहितायै सोत्कण्ठैरस्या विविधविवरणादिषु प्रयतितम् । चतुर्विधसङ्घस्याप्याराधनाप्राणभूताश्चमां नितरामतिशयितस्वाध्यायादिना प्रख्यापितवन्तश्चतुरतमाः सुदीर्घदर्शिनः गीतार्थवर्याः । __ परं साम्प्रतीनाः कतिपये विद्वद्वर्याः ऐतिह्यसंशोधनदिशि सर्वप्रमाणोपजीवकाप्तत्वमूलकागमप्रामाण्य शिथिलयन्तः दृष्टश्रुतग्राहिबार्हस्पत्यानुकारिणः तथाकथितविद्वांस इवानुमानप्रामाण्यं बाहुल्येनोपजीवयन्तः सन्तो विप्रतिपद्यन्ते यत् :-प्रस्तुतोपदेशमालाकारः श्रीधर्मदासगणिवराः श्रीमहावीरप्रभुहस्तदीक्षिताः न सम्भवन्ति, श्रोवीरप्रभुनिर्वाणतः पञ्चशतवर्षभाविनीनामपि घटनानामत्रोल्लेख दशनात् , एते ह्येवं प्रतिपादयन्ति यत् :-श्रोउपदेशमालायां श्रीवीरनिर्वाणतोऽर्वाग्भाविनां श्रोआर्यमहागिरि (१५२) श्रोआर्यसम्भूतिविजयशिष्य (६६) श्रोस्थूलभद्र (५९) चन्द्रगुप्तगुरुचाणक्य (१५०) पर्वतक (१५०) उपकोशा (६१) उदायिनृपमारक (३१) अवन्तिसुकुमाल (८८) तुरुमिणीयदत्तनृपमातुल-कालिकाचार्य, (१०५) वनस्वामी (४८-९३)त्येतेषामुल्लेखेनैतत्पन्थकतोर उल्लिखितव्यक्तीनामर्वाक्तनकालभाविन इति स्पष्टतरं प्रतीयते, ततश्च शाश्रूयमाणं हि प्रन्थकर्तृणां प्रभुमहावीरहस्तदीक्षितत्त्वं न सञ्जाघटीति । फलतः आधुनिकैः कैश्चित् विद्वद्भिः एतस्या रचनासमयो वीरनिर्वाणाब्द ५२० तोऽवोक्तनीयघटनानुल्लेखात् वीर नि सं. ५२० मितप्रायोऽभिमन्यते । परं वस्तुतत्त्वगवेषिकया समीक्षात्मिकया दृष्ट्या विचार्यमाणे चेदं सर्व धर्मक्लिन्नहिमवद्विशीर्यते, यतः" जगचूडामणिभूओ० " संद्वितीयगाथायां युगादिप्रभोः सिद्धिस्थानस्थितत्वेन चूडामणिभूततां युगादौ च प्रकाशकत्वेनादित्यस्वरूपतां व्यावण्य श्रीवीरप्रभोः महनीयताव्यञ्जकाभ्यां त्रिलोकश्रीतिलकत्व-त्रिभुवनचक्षुष्ट्वविशेषणाभ्यां ग्रन्थरचनासमये जीवितत्वं स्पष्ट | मेव ध्वन्यते, वर्तमानकाले शोभावृद्धौ व्याप्रियमाणत्व एव तिलकोपमायाः सार्थकत्वात् । भगवतः तत्तत्वपदार्थसार्थविवेचनकार्ये साक्षात् प्रयुज्यमानत्वे सत्येव त्रिजगतश्चक्षुर्भूततायाश्च निाजं सङ्गच्छमानत्वात् । स्फुटतरवैष अर्थः व्याख्यातृचूडामणिभिः पूज्यवर्यैः श्रीसिद्धर्षिगणिवरैयोपादेयाख्यवृत्तौ प्रारम्भ एव विवृतोऽस्ति । तथाहिः-" xxx वीरे भगवति जीवति सति गुणस्तुतिरियं |
Deepereocceroen
॥ २५ ॥
Page #22
--------------------------------------------------------------------------
________________
२६॥
उपक्रमः ।
zeeraceaeeeeeeeeeeee
प्रकरणकारेण काक्वा चक्रे, ऋषभो जगचूडामणिभूतोऽधुना मुक्तिपदस्थिततया चतुर्दशरज्ज्वात्मकलोकस्योपरिवर्तीत्यर्थः, वीरः पुनः प्रत्यक्षोपलक्ष्यमाणतया त्रिलोकश्रीतिलको भुवनलक्ष्मीमण्डनमिति भावः । तथाऽनयोर्मध्ये एक ऋषभो लोकादित्यो युगादौ प्रभात इव विवेकप्रतिबोधनद्वारेण पदार्थोद्योतकत्वेन निखिलव्यवहारकारणत्वात् । एकः पुनर्वीरश्चक्षुः त्रिभुवनस्य । इदानीन्तनजन्तुचक्षुर्भूतागमार्थभाषकत्वादितिxxx" अन्यच्च “अणुगम्मए भगवइ०” (गा. १३) दिणदिक्खियस्स" (गा. १४) गाथाद्वयपरमार्थविचारणाप्येतमर्थ ध्वनयति यत् प्रस्तुतग्रन्थकर्तारश्चन्दनबालामहत्तरासाध्व्याः नकराजसुतासाध्वीपरिवृतत्वं दिनदीक्षितद्रमकस्यापि विनयव्यञ्जनं प्रत्यक्षं दृष्ट्वैवोदृङ्कितवन्तश्चात्र तत्प्रसङ्गमिति । एवमग्रेऽपि "पणमंति य पुवयरं०" (गा. ५७) "जह चक्कट्टिसाहु.” (गा. ५८) गाथयो| मर्मार्थविचारणा चक्रवर्तिनामर्थात् तत्सदृशानाञ्च राजमूर्धन्यानां दीक्षाप्रसङ्गादेीर्थकृत्महावीरवर्द्धमानस्वामिजीवितकाल एव संभ| वादेतद्ग्रन्थनिर्माणं प्रभुमहावीरसत्तासमये जातं भवेदित्यनुमा दृढीकरोति । तथाचैतद्ग्रन्थकर्तुः प्रभुमहावीरसमकालिकत्वं षट्पञ्चाशदधिकत्रिशत (३५६) तमगाथागतेन 'बंधइ कडि पट्टयमकजे' इतिशब्दोल्लेखेन स्पष्टतरं प्रतीयते, अर्वागाचार्यरक्षितसूरिभ्यो हि श्रमणानां चोलपट्टपरिधानं सार्वदिकं जातं । तदूर्ध्वन्तु निष्कारणतत्परिभोगस्याऽननुज्ञातत्वमेकाशनादिप्रत्याख्यानेषु च 'चोलपट्टागारेणं' पदसूचितनिष्कारणचोलपट्टापरिधानश्च प्रतीतमेव । निष्कारणञ्च चोलपट्टधारणरूपपार्श्वस्थलिङ्गवर्णनमेव हि ग्रन्थकर्तुः प्रभुमहावीरसमकालिकत्वं ख्यापयति। ___ तथा चास्मिन् प्रकरणे वीरनिर्वाणाब्द ५२० पर्यन्तीयघटनोल्लेखेन ग्रन्थकर्तुंर्घटनाकालार्वाक्भावित्वकल्पनापेक्षया तु तेषामवधिज्ञानातिशयवत्त्वमुपजीव्यावधिज्ञानस्य चातीतानगतकालीनपदार्थावबोधशक्तिश्चाभिमत्य तबलेनैवागामिप्रसङ्गोल्लेखादेर्मुसङ्गतत्वकल्पना बुद्धिगम्या भवेत् । भूतकालप्रयोगश्च शब्दशास्त्रविलक्षणशैलिवशान्न प्रन्थकस्तित्तद्धटनाऽर्वाकालीनत्वसिद्धौ समर्थः, आगमेषु हि स्थाने स्थाने एतादृशप्रयोगबाहुल्यात् , गणभृतो हि दीक्षाप्तेरनन्तरं निषद्यात्रयेण त्रिपदी प्रभुमुखात् समधिगम्यान्तर्मुहूर्त्तमा
DeeperpeneCCCCCCrel
Page #23
--------------------------------------------------------------------------
________________
॥ २७ ॥
त्रेणैव सकलां द्वादशाङ्गीं प्रणयन्ति इत्येतत्तु समेषामाबालगोपानां प्रतीतिचरमेव । तत्र च भगवतीसूत्र - ज्ञाताधर्मकथो - पासकदशाऽन्तकदशा-नुत्तरौपपातिकदशा - विपाकसूत्रादिषु च द्वादशाङ्गोप्रणयनकालार्वाक्भाविप्रसङ्गानां भूतकालीनप्रयोगसनाथा उल्लेखाः सन्त्येव । अतश्चातिशयज्ञानवद्भिः स्वार्वाक्कालीनप्रसङ्गानामागमानुसारिशैल्या भूतकालीयप्रयोगैरपि निर्देशमात्रेण न तेषामुल्लिखितघनार्वाकालभावित्वं सद्गुरुवाससमुपबृंहितसन्मतिवतां धीमतां प्रतिभासेत । तथा चैषोपदेशमालाऽपि श्रीमद्भिर्धर्मदास गणिवरैरनागतं संसारावस्थीयरणसिंहाख्यपुत्रस्य भाविनीं कलिमलसूचिकां दशां परिभाव्य तन्मानसपरिमार्जनाय विवेकसमुदञ्चत्सज्ज्ञानविसरं प्रपिधयिषुभिः निर्मिताऽस्ति । एतत्समर्थन प्रस्तुतदोघट्टीवृत्तौ उपक्रमे एव प्रथमगाथावृत्तौ उपन्यस्तायां षडशीत्यधिक चतुरशतगाथामितायां श्रीरणसिंहकथायां प्रस्तुतग्रन्थोत्पत्तिवीजं व्यावर्णयद्भिः श्रीरत्नप्रभाचार्यैः कथितमस्ति यत् : - " कलिछलण मोहिणा, विजयसेणमुणिणा विभावितेनायं । उवलद्धधम्मदासाभिहाण सारेण सगुणेहिं ॥ तुह पडिबोहणिमित्तं अणागयं चेव तेण संघडिया | सुगई जिजासुणा सदुवएसमाला महासत्त ! ॥ उप० (गा १. दोघट्टीगतरणसिंहकथा ) ४८५ - ४८६ अनु० उमेदवि० कोशे वे. ६. प्र. ९ समर्थक्रियोद्धारक पू पं. श्रीसत्यविजयगुरूत्तंस शिष्यरत्न श्रोवृद्धिविजयमुनिवरैः विहितस्य श्रीउपदेशमाला 'बालावबोधस्य प्रान्त्यभागे एवमुल्लेखोऽप्युपलभ्यते, यत्ः - - ' xxxजे माहिं ताहर कलिनई देखवरुं छल्यानउं स्वरूप अवधिज्ञान आगथी जाणिनि श्रीधर्मदासगणिदं तुझनई प्रतिबोधवानई अर्थ ए श्रोउपदेशमाला कीधी छइxxxश्रीधर्मदासगण षिमाश्रमणई अतीतअनागतभाव अवधिज्ञानई जाणी ए श्री उपदेशमालानी रचना कीधीxxx ' । एतेनानागतकालीनपदार्थावबोधक्षमावधिज्ञानसम्पन्नपूज्य श्रीधर्मदासगणीतिप्रसिद्ध नामश्री विजय सेनगणिवरैर्विरचिताया अस्या उपदेशमालायाः केषाञ्चनार्वाक्तनीयानामुल्लेखमात्रेण प्रभुमहावीरस्वामिहस्तदीक्षितशिष्यावतंसकर्तृत्वं न सङ्गच्छते इत्याधुनिकविदुषां तर्कः खलु न घटाकोटीमाटीकते इति निश्चप्रच प्रतीयते ।
१ एतत्प्रतिप्रान्त्यभागे चैवं पुष्पिकाः सूर्यपूरबंदरे वाचक श्री यशोवि प्रसादात् १७९५ वर्षे ज्येष्ठ सुदि १ भौमे मनरूपसागरेण लिखिता'
उपक्रमः ।
॥ २७ ॥
Page #24
--------------------------------------------------------------------------
________________
॥ २८
॥
उपक्रमः।
CRPCpCORERCTRamaeeDezoem
अन्यच्चैतत् ग्रन्थरत्नप्रान्त्यभागे चैवमुल्लिखितमस्ति यत् :-'सोउण पगरणमिणं धम्मेण जाओ उज्जमो जस्स । न य जणियं वेरग, जाणिज्ज अणंतसंसारी ॥ ५३४ ॥' एषा गाथैव ग्रन्थकर्तुरतिशयज्ञानवत्तां ख्यापयति प्रभुमहावीरतीर्थकृत्समकालीनत्वञ्च ध्व-| नयति । को हि विशिष्टातिशयिज्ञानिनं विना वा समर्थसद्गुरुनिश्रिततामन्तरेण सुस्पष्टतत्त्वावबोधक्षमसद्गुरुनिश्रावलसमुपलब्धविशिष्टात्मशक्तिहुङ्कारसममेतत् जल्पितुमपि प्रभुः १ । को वा प्रस्तुतरचनायाः विशिष्टावबोधक्षमतां प्रकृष्टातिशयितज्ञानबलेनाऽविज्ञा यैवं टङ्काररवभूतं वचः प्रोद्घोषयितुमलम् ? । श्रावकाणां हि पाक्षिकाद्यतिचारालोचनासूत्रे च ज्ञानाचारातिचारव्यावर्णनप्रसङ्गे कालाचारालोचनायां 'श्रीउपदेशमालाप्रमुखसिद्धान्ते'-त्याद्यनरैरेतत्प्रकरणस्याकाले पठनादेरतिचारास्पदत्वेन निरूपितमस्ति, व्यज्यत एवा. नेन प्रस्तुतप्रकरणस्य सिद्धान्तप्रायत्वं एतत्कर्तुः सातिशयज्ञानकत्वात् प्रभुमहावीरहस्तदीक्षितत्वाच, नान्यथाऽस्य सिद्धान्तप्रायतौचितीमश्वेत । अस्याश्च कर्तुः प्रभुमहावीरहस्तदीक्षितत्वं समर्थयन्त इमानि च प्रमाणान्तराणि समुपलभ्यन्ते । तथाहिः-१ श्रुतज्ञानसमुपा सनान्तरभक्तिसमुज्ज्वलागमोद्धारणकार्यदक्षागमजीवितसाक्षात्प्रतिमूर्ति-समर्थगीतार्थधुरन्धर-ध्यानस्थस्वर्गतपूज्याचार्य-श्रीआनन्दसागरसूरिपादा हि मलधारिश्रीहेमचन्द्राचार्यनिर्मितोपदेशमालापराह्व-पुष्पमालाया उपोद्घाते निश्शङ्किततरमेवोल्लिखन्ति यत :- xxx त्रिज गजन्तुजातजीवातु-भगवन्महावीरकरकमलदीक्षितः श्रीधर्मदासगणिभिः श्रीउपदेशमालाभिधं प्रकरणं प्रकटितं प्रागिति तदनुकरणेनादधुः सूरयोऽप्युपदेशमालाभिधानमस्यxxx' २ पूज्यागमोद्धारकवयः प्रकाशितोपदेशमाला (मूलमात्र) प्रतेः शीर्षभागे खलु 'श्रीवीरप्रभुशिष्य श्रीमद्धर्मदासगणिकृते'-त्युल्लिखितमस्ति । ३ प्रस्तुतदोघट्टीवृत्तिकर्तारः श्रीरत्नप्रभाचार्या अपि द्वितीयगाथावृत्तौ ‘वीरः पुनः प्रत्यक्षोप लक्षमाणतयाxxxइदानीन्तनजन्तुचक्षुर्भूतागमार्थभाषकत्वात् । इत्थं च तीर्थकरोभयस्य गुणोत्कीर्तनेन प्रकरणकारो भगवति महावीरे विद्यमाने प्रकरणमिदमकारीति काक्वा ज्ञापयामासxxx' इत्युल्लेखेन सुदृढमापादितवन्तः ग्रन्थकर्तुः प्रभुमहावीरसमकालिकत्वं । ४ तथा ५३६ गाथावृतौ प्रकरणसङ्गत्यादिनिर्दिष्टेन सन्दर्भणाप्येतत्समय॑ते तथाहि :-'xxxोविजयसेनमहाराजोxxxपरमेश्वर-श्रीमहावीर (पद्महस्तेन ) हस्तपद्मन प्रव्रज्याxxxस्वीचक्रे । xxxविशालतपोऽनुष्ठाननिष्ठावाप्तधर्मदासगणिनामधेयोऽवधिज्ञानीxxxतीर्थङ्करान्तेवा
PCORDCRecorpora
XI॥ २८॥
Page #25
--------------------------------------------------------------------------
________________
॥ २९ ॥
सित्वेनाध्ययनप्रबन्ध विधित्सुरवधिना स्वपुत्रस्य प्राप्तस्वकीयराज्यस्य भाविनीं कलिच्छलनामालोकयन् प्रतिबोधविधानाय यथार्थमेतदुपदेशमालप्रकरणमुत्पादयाञ्चकार, पाठयाञ्चकार च पुत्रप्रतिबोधसंविधायै तन्मातुलकमवोचच्च यथासमये समेत्य कलिच्छलितः स्वस्वस्त्रीयस्त्वया प्रतिबोधनीय इति' इत्येतत्सवं 'वृद्धानामुपदेशः ' इति कृत्वोल्लिखितमस्ति । 'अभिधानराजेन्द्रकोशे भा. ४ पृ. २७१९ 'धम्मदासगणि' - शब्दे एवम्भूतोल्लेखः दृश्यते तथाहि : - xxx अनेन भगवता 'उपदेशमाला 'नामग्रन्थोरचितः । अयमाचार्यो वीरप्रभोरपि पूर्वं बभूवेति प्रसिद्धिः . इ । तथा चाहुः प्रतिहतसकलव्यामोहत मिश्राः धर्मदासगणिमिश्राः ध. २०, तथाऽत्राह भगवान् धर्मदासगणिः दर्श० ४ तत्व । एतेनास्या उपदेशमालाया कर्त्तुः श्रीधर्म्मदासगणीन्द्रस्यातिप्राचीनत्वं प्रभुमहावीर - समकालीनत्वसम्भावनाया पोषणश्च ध्वन्यते । ५ नित्यवि० (चाणस्मा) सत्ककोषे वे ४२. प्र. ११५ तपागच्छाधिराज - श्रीसोमसुन्दरसूरिशिष्य श्रीमुनिसुन्दरसूरिक्रमाम्भोरुहभृङ्गपं. हर्ष भूषणगणि १४८६ वर्षे रचिते अञ्चलमत सदुत्तरस्वरूपे श्रीश्राद्धविधिविनिश्चयाख्याप्रकरणग्रन्थे पृ. १५ स्पष्टतरमुटङ्कितमस्ति । यत् : - xxx उपदेशमाला च सर्वेषां प्रमाणं तदुक्तविधीनां भव्यैर्मुक्त्यङ्गत्वेन क्रियमाणत्वात्, 'स्वपुत्र रणसिंहप्रतिबोधनार्थं श्रीमहावीरहस्तदीक्षित - श्रीधर्मदासगणिकृतत्वाच्चेति धर्मदास गणिकथायामुक्तत्वाच' । ६ नित्यवि० चाणस्मा कोशे वे. २० प्र. ४४ अष्टाविंशतिपत्रात्मिकाऽतीवप्राचीना उपदेशमालाया श्रीसिद्धर्षिविवरणप्रतिरस्ति । संभाव्यते चैतदेव विवरणं श्रीसिद्धर्षिकृत हेयोपादेयावृत्त्यपेक्षया लघुवृत्तित्वेन प्रथितं भवेत् । अत्र चादौ २ गाथाविवरणे ' xxxअथवा वीरे जीवति सति गुणस्तुतिरियं प्रकरणकृता काक्वा चक्रेxxxअधुना वीरत्रिलोकीतिलकः प्रत्यक्षत्वात् xxxवीरचक्षुस्त्रिभुवनस्य, आधुनिकजन्तुचक्षुर्भूतागमार्थी xxx' इत्यादिसन्दर्भेण सुतरां स्पष्टतरं उपदेशमालाकर्तुः प्रभुमहावीरसमकालीनत्वं व्यज्यते । ७ नि. भं. चाणस्मा वे. ११७. प्र. ५९४. वि. सं. १६९४ वर्षे का. सु. १० भौमे तपागच्छाधिराजभट्टारकप्रभु श्रीविजयाणंदसूरिविजयराज्ये सकल पंडितभाशृङ्गार पं. श्रीधनहर्षगणि शिष्य पं. रत्नविजयेन लिखितस्य श्रीउपदेशमालावचूर्यात्मक - बालावबोधस्य ३९ पत्रात्मिकप्रतौ प्रारम्भ एव द्वितीयगाथाबालावबोधे ' xxx अनई प्रत्यक्ष उपलक्ष्यमाण भणी श्रीवीर त्रिभुवनलक्ष्मीमंडन जाणिव xxx ' रूपाण्य
उपक्रमः ।
॥ २९ ॥
Page #26
--------------------------------------------------------------------------
________________
॥ ३० ॥
CAMA
क्षराणि समुपलभ्यन्ते । ८ श्रीउमेदवि. कोशे. चाणस्मा. वे. ६ प्र. १० सं. १४९९ वर्षे द्वि. आषाढ व ११ सोमे लिखिता ७० पत्रात्मिका उपदेशमाला - बालावबोधप्रतिः । तत्र च द्वितीयगाथा बालावबोधे - ' xxxश्री आदिनाथ आगई प्रन्थकारनुं दूरइ हुऊ, xxx अनई श्रीमहावीर तेणई कालई ढुंकडा जयवंता वर्त्तईxxx' इत्यक्षराणि । प्रान्त्यभागे च स्पष्टतरमुल्लिखितम् यत् : - ' xxxश्रीधर्मदासगणना वचनमाहि दोष सर्वथा नहीं, पूर्वगुरुआ बहुश्रुतभणी ए श्रीउपदेशमाला श्रीमहावीर जीवतां निपनी, तेह भणी श्रीसिद्धान्तप्राय जाणिवीxxx' इत्येतैः एतादृशैर्वा प्रामाणान्तरैर्नितान्तमेतद्द्दढीक्रियते यदियमुपदेशमाला श्रीमहावीरपरमात्महस्तदीक्षितेन धर्मदासगणिना भाविभव्यसत्त्वोद्दिधीर्षयाऽतिशयज्ञानबलोपबृंहिता विरचितेति, नात्र कञ्चन शङ्कालेशविसरः ।
। गाथासङ्ख्या विचारः ।
यद्यपि उपदेशमालागाथाप्रमाणं ग्रन्थकृद्भिरेव ' इत्थ समप्पइ० ' (५४२) गाथायां 'गाहाणं सव्वाणं पंचसया चैव चालीसा' पदैः चत्वारिंशदधिकपञ्चशतमितं निर्दिष्टम्, तथापि साम्प्रतीनासूपलभ्यमानासु प्रति पुस्तकेषु द्वयोश्चतुणीं पंचानां च गाथानामाधिक्यं दृश्यते । तथाहि :- स्तम्भतीर्थीय - श्रीशान्तिनाथताडपत्री - कोशे (वे. ७) लोंबडीभाण्डागार (मं. १७०२) स्थितप्रत्योः ५४० प्रमाणं दृश्यते । मोहनलाल दलीचंद देसाई संज्ञाधुनिकैतिह्यविदुषाऽतिप्रयत्नसङ्कलिते 'जैन साहित्यनो संक्षिप्त इतिहास' संज्ञग्रन्थ (पृ. २३-३१) उपदेशमालाविवरणप्रसङ्गे ५४० गाथा निर्दिष्टाः । परमेष सामान्यतः ५४२ गाथास्थप्रन्थप्रमाणस्यानुवादशैल्या निर्दिष्टः प्रतीयते, न स्वतन्त्राभिप्रायो उपलक्ष्यते । तथा जिनरत्नकोशे (पृ. ४९) ५४२ गाथाप्रमाणोल्लेखः । स्तंभतीर्थशान्ति कोशेऽपि ५४२, जैन कॉन्फरन्सप्रकाशितग्रन्थावली ( पृ. १०२) लोंबडी (मं. १५८७) ५४२ गाथाप्रमाणोपलभ्यते । लींबडीस्थकोशे ५४३ गाथामिता एका प्रतिः (मं. सं. ६४८.) तथा चाणस्मा नीति० भाण्डागारे प्रतिद्वयं (वे. २० प्र. ४३-४४) वर्तते । तथा चाबालगोपालं गाथाप्रमाणमस्याः ५४४ मितं प्रसिद्धं प्रतीयते । अनेकत्र तादृशप्रतीनां बाहुल्योपलब्धेः । तथाहि :- चाणस्मा उमेदवि० संग्रहे (वे. ६) प्रति
उपक्रमः ।
॥ ३० ॥
Page #27
--------------------------------------------------------------------------
________________
॥ ३१ ॥
चतुष्कं । नीतिवि० संग्रहे (वे. ११७. प्र. ५९३-९४) प्रतिद्वयं स्तम्भतीर्थे शान्ति० (वे. ११) एका प्रतिः, तथा १०२-३-२८-२९३० सख्यमञ्जूषकेषु पञ्चदशप्रतिषु प्राय: बाहुल्येन ५४४ गाथाः । जैन ग्रन्थावली (पृ. १७१ निर्दिष्टा ) मध्ये एका प्रतिः । लींबडीस्थकोशे ६४९ - ७४८-८६८ - ११०२ - २८-२९-१४२४-१५३८-१६०७ - १७१७-३४२४ संख्या प्रतयः ५४४ गाथाप्रामाण्यभाजः सन्ति । पूज्यवर्यागमोद्धारक - सम्पादितमूलमात्र उप० - श्रुतज्ञानअमीधारयोश्च ५४४ गाथाः । लींबडी० (मं. १३०३ ) चाणस्माउमेद० संग्रहे (वे. ६. प्र. ५) च ५४५ गाथाप्रमितोपदेशमाला दृश्यते । एवञ्चाधुनिकसाहित्यसृष्टौ उपदेशमालागाथावैविध्यमुपलभ्यते । तथाहि : – खंभात - शां० ता० भं. लींबडी, जैन - साहित्य - इतिहासादिषु ५४० गाथा । जिनरत्नकोश-खं. शां. ता. भं. लींबडी भण्डारद्वय, - जैन ग्रंथावल्यादिषु ५४२ । लीं. चाणस्मा. नीति० संग्रहयो: ५४३ । चाणस्मा उमेदवि० ४, नितिवि० २, खंभात शा० ६, जै. ग्रं. १, लीं. भं. ११, पू. आगमोद्धारक - प्रकाशितमूलप्रतिः १, श्रुतज्ञानअमीधारा १, ५४४ । लीं. उमेदवि. सं १ ५४५ गाथाः । परमेतत्र ५४४ गाथाप्रमाणं प्रामाणिकतरं दृश्यते, बहुश उपलभ्यमानत्वात्सुविहितगीतार्थाचरितमर्यादाङ्कितत्वात् युक्तिसंगतत्वाश्च्च, तथाहि :- “ इय धम्मदासगणिणा, जिणवयणुवएसकज्जमालाए । मालव्व विविधकुसुमा, कहिआ य सुसीसवग्गस्स ॥ ५४० ॥ संतिकरी वृद्धिढकरी०, ५४१ । इत्थ समप्पइ इणमो० ५४२ । जाव य लवणसमुद्दो० ५४३ || अक्ख रमत्ताहीणं जं चिय पढियं अयाणमाणेणं । तं खमह मज्झ सव्वं जिणवयणविणिग्गया वाणी ॥ ५४४ || ” एतस्मिन् उ० गाथाप्रचके वस्तुतः सापेक्षभावेण विचार्यमाणे विवक्षावशादल्पाधिक्यसंभवो जाघटीति, यत: - प्रन्थकृद्भिरुपदेशरूपविषयसमाप्तिस्तु त्रयस्त्रिंशदधिक-पंचशततमगाथयैव कृताऽस्ति ततः परं गाथाद्वयेन प्रस्तुतप्रकरणस्य सारमयता सूचिता, ततश्चैकगाथया प्रन्थोपसंहाररूपेण प्रकरणज्ञानसफलता वर्णिता, तदनन्तरीय ५३७ गाथायाञ्च ग्रन्थकृद्भिर्निगूढाक्षरपद्धत्या स्वाभिधेयसंसूचा विहिता, जिनवचनमहत्त्वं कल्पवृक्षौपम्येन निदश्यैतत्प्रकरणाधिकारिणः सूचिताः । तदनन्तर ५४० तम गाथाया पुनः प्रन्थकद्भिः स्वाभिषेयं व्याकुर्वदुद्भिरुपसंहारः कृतः । अत्र चैवं वितर्येत यदि तर्हि नासङ्गतं यत् : - प्रन्थकृतः स्वाभिधेयं ५३७ तम गाथया गुप्तरीत्या वर्ण
उपक्रमः ।
॥ ३१ ॥
Page #28
--------------------------------------------------------------------------
________________
॥ ३२ ॥
यन्तः स्वलघुतां व्यञ्जमानाः सन्तः पुनः गाथाद्वयानन्तरमेव स्वनामसङ्कलनं स्पष्टशब्दैः कुर्युः, नैतदाश्चर्यकरं किमिति १ अत एतां गाथां पावात्येन केनापि प्रक्षिप्तामभिमन्यान्तिमाशीःरूपा 'संतिकरी० ५४०' तमा यदि स्वीक्रियते तर्हि सर्व सुस्थं भवेत् एवञ्च तदनन्तरीयायां ‘इत्थं समप्पइ० ' गाथायां गाथाप्रमाणसुचनमपि सङ्गतं भवेत्, अन्यथैतद्गाथापूर्ववत्यैकचत्वारिंशदधिकपञ्चाशतगाथासत्त्वादेकाधिकत्वं कथमपनुयेत १ । अतः ' इयं धम्मदास० ' गाथां प्रक्षिप्तामभिमन्य ग्रन्थकृदभिमत५४० गाथाप्रमाणसङ्गतिरुचिता प्रतिभाति । एव प्राकू निर्दिष्टानां ५४० गाथाप्रमाणोल्लेखवतीनां प्रतीनां प्रामाण्यं ग्रन्थकृन्निर्देशमात्रमपेक्ष्यावशिष्टगाथानाश्च चूलिकारूपेणागणनरूपविवक्षया च भवेत् । 'संतिकरी बुढिकरी ० ' गाथामप्रक्षिप्तां स्वीकृत्य ग्रन्थकृन्निर्दिष्टगाथाप्रमाणसूचिकां गाथामेव चरमां गाथां विवक्ष्य ५४२ गाथोल्लेखोsपि प्रामाणिकतर एव दृश्यते । तथोपदेशप्रधानत्वादेतस्य ग्रन्थस्य मध्यवर्तिगा - थास्तु कासुचित् न्यूनाधिक्यसम्भवात्तन्मूलको हि ५४३ गाथोल्लेख इत्यनुमीयेत, तर्हि वरं ! यतः ५४३ गाथावतीषु चरमगाथापञ्चकन्तु एवमेवोपलभ्यते । ५४५ गाथासङ्गतिरपि पूर्ववदुपदेशप्रधानत्वादस्याः कस्याश्चिद् गाथायामेकतमप्रक्षिप्यमाणत्वसम्भवं विवक्ष्य करणीया । निष्कर्षो हि खलु एवमत्र बोद्धव्यो यत् ५४४ गाथाप्रमाणे गाथाया प्रक्षिप्तत्वेन न्यूनाधिक्यं वा नहि कल्पनीयं भवति, अनेकत्र च बहुप्रतिषु एतावद्गाथाप्रमाणस्योपलभ्यमानत्वादस्या उपदेशमालाया ५४४ गाथाप्रमाणं सुनिश्चिततरं सुसङ्गतं प्रामाणिकचेति सुनिश्चीयते ।
अथ परमप्रामाणिक पदेशिकग्रन्थचूडामणिभूताया अस्या उपदेशमालाया माझ निर्दिष्टसाहित्यसूच्यां विवरणशैलितः सर्वव्याख्यासु प्रष्ठभावं विभ्रत्याः दोघट्टीसंज्ञवृत्तेर्कर्त्तृत्वादिविचारः प्रस्तूयते ।
विद्वद्वर्गे दोघट्टसंज्ञया प्रसिद्धेयं हि वृत्तिः श्रोवादिदेवसूरिशिष्यावतंसैः श्रीरत्नप्रभसूरिवरैः व्याख्यातृचूडामणि - श्रीसिद्धषिकृत हेयोपादेया वृत्त्यनुसारेण गाथार्थपद्धति संस्थाप्य विशेषवृत्तीत्यभिख्यया वि. सं. १२३८ वर्षीयमाघमासे भृगुपुरे निर्मितत्येतत्
उपक्रमः ।
॥ ३२ ॥
Page #29
--------------------------------------------------------------------------
________________
॥ ३३ ॥
सर्व वृत्तिप्रान्तभागे प्रशस्तितोऽवगम्यते । वृत्तिप्रणेतारो हि रत्नप्रभाचार्याः परमोत्कृष्ट संयमाराधनापरायण - शासनप्रभावक सकलशास्त्रपारावारपारीण - श्रीमुनिचन्द्रसूरिपट्टप्रभावक - प्रखरतपस्वि - वादकलानिपुणाऽऽशाम्बरीय दिग्गजवादिमदोन्माथि - पूज्याचायश्रीदेवसूरिप्रभुपट्टावतंसभूताः सन्ति । अतः प्रथमं श्रीमुनिचन्द्रसूरीणां ततश्च वादिदेवसूरीणामैतिह्यज्ञानमावश्यकम् ।
प्रभोर्महावीरदेव भगवतः पट्टपरम्परायां श्रीसर्वदेवसूरि (द्वितीय) पट्टे एकोनचत्वारिंशत्तम पट्टधररूपेण श्रोयशोभद्रसूरि - श्रीनेमिचन्द्रसूरिसंज्ञितौ गुरुभ्रातरौ सूविर्यौ सञ्जातौ । वीरगणिरचिताया ७६७१ श्लोकप्रमाणपिण्डनिर्युक्तिवृत्तेरसंशोधनकारिभिः श्रीनेमिचन्द्रसूरिभिः स्व गुरुवर्य प्रदत्तसूरिपदाचित गुरुभ्रात्राष्टकत श्रीविनय चन्द्रोपाध्यायशिष्यश्री मुनिचन्द्रसूरिभ्यो गच्छभारं योग्यतानुरूपं ददुः, चत्वारिंशत्तम पट्टधररूपेण तेषां प्रथितिश्च कृता । यत उक्तं :
'गुरुबन्धुविनयचन्द्राध्यापक शिष्यं स (!) नेमिचन्द्रगुरुं । यं गणनाथमकार्षीत् स जयति मुनिचन्द्रसूरिरिति । उपा० धर्मसागर० पट्टावली । '
एवञ्च सुगृहितनामधेया हि पूज्यवर्याः श्रीमन्तः मुनिचन्द्रसूरिवराः चत्वारिंशत्तमाः पट्टधराः इति निर्णीतम् । इमे हि सूरिवराः बालदीक्षिताः अकुण्ठब्रह्मचारिणः सत्तर्ककर्कशप्रमाणशास्त्रवादतत्वादिदुर्बोधपदार्थसार्थमर्मस्पर्शिज्ञातार अत्युत्कट विशुद्धसंयमपालनपराश्वसन् । एतैः सूविर्यैः भवावटपातप्रत्यलाः दुरवगाढभवसमुद्रमीषणावर्त्तसमा षडपि विकृतयः मोहोत्पादविकारोत्पत्तिप्रभूष्णव इति सम्यगवबुध्याजीवनं षण्णामपि विकृतीनां सर्वथा परित्यागः कृत आसीत्ः । रसास्वादवृत्तिनिग्रहाय च सौवीरापरपर्यायभूतां काञ्जिकामेव शरीरयापनाय जगृहु:, अतश्चेतेषां 'सौवीरपायी' तिशरीरनिरीहताप्रकृष्टत्यागितासूचकमर्थानुगुणं नाम विद्वत्समाजोपज्ञमागोपाङ्गनं प्रथितं जातं तथाहि :
'सौवीरपायी तितदेकवारि - पानाद्विधिज्ञो बिरुदं बभार । जिनागमाम्भोनिधिधौतबुद्धिर्यः शुद्धचारित्रिषु लब्धरेखः । संज्ञिमौलिर्वकृति सर्वास्तत्याज देहेऽप्यममः सदा यः । विद्वद्विनेयाभिवृतः प्रभाव-प्रभागुणौघैः किल गौतमो यः ।। तपा० पट्टा० ।
उपक्रमः ।
॥ ३३ ॥
Page #30
--------------------------------------------------------------------------
________________
॥ ३४॥
उपक्रमः।
CPECRECRPCOCCCCCCEER
पूज्या हि सूरिपुङ्गवा अतिप्रबुद्धस्मरणशक्तिभाज आसन् । एकदा नाडोलतः चैत्यविवन्दिषयाऽणहिल्लपुरपत्तनं समागता आसन् । IN तत्र च सत्तर्कप्रचुरप्रमाणशास्त्रं द्वात्रिंशच्छिष्यानध्यापयमानान् 'वादिवेतालशान्तिसूरिवर्यान्' वन्दित्वा प्रमाणशास्त्रवाचनाश्रवणायैकपार्श्वे उपविष्टाः, प्रत्यहं च तेऽनुपलक्ष्यमाणस्वरूपा अज्ञातरूपेणैव प्रमाणशास्त्रगहनव्याख्यावबोधलालसया वाचनां शुभवुः । अत्यन्तदुर्घटप्रमाशास्त्रपदार्थानां सुविशदं यथाशक्यं व्याख्यानं कृत्वापि शिष्याणामनवधारितदुर्ग्राह्य-पदार्थतामवबुध्य गुरुवर्यः भस्मनिहुतन्यायं पुरस्कृत्य ग्लानिभावसूचकशब्दैः निर्विण्णता व्यक्ता । तदैव सूक्ष्मावधारणप्रत्यल-विशिष्टपटुधारणाशक्तिसम्पन्नैः श्रीमुनिचन्द्रसूरिभिरतीव विनयभा-10 वेन विज्ञप्तं यत् प्रभो ! तत्रभवतां पार्श्वे पुस्तकादि प्रगृह्य वाचनायै समागतवत एव उत्तरदानाधिकारिण १ उतान्येऽपि ? इत्येतां | गाम्भीर्यपूर्णवचनपद्धति श्रुत्वा चकितैः वादिवेतालगुरुभिः सम्मतौ प्रदत्तायां कुशाग्रातिनिशितधीषणाप्राग्भारावधीरितसुरगुरुसुरगुरुस-) न्मतिवयरामूलचूलमक्षरशः प्रतिदिवसीयवाचनाजातं श्रावितं, एतावदवधारणसामय श्रीमतां ज्ञात्वातिप्रसन्नचेतोभि वादिवेतालसूरिवर्यरतिसन्मानपूर्वकं स्वसन्निधौ संस्थाप्य प्रमाणशास्त्रस्य विविधव्याख्यापटिष्टोऽभ्यासः सोत्कण्ठं कारितः। एतेन च प्रसङ्गेन श्रीमतां स्मरणशक्ति-तीव्रतारञ्जितमनस्कैः विद्वधुरन्धरैर्वादिवेतालेः कारितस्य प्रमाणशास्त्रसुसूक्ष्मतराभ्यासबलेन पूज्यश्रीहरिभद्रसूरिवर्यरचितानेकान्तजयपताका-ललितविस्तरादिनकविधदुर्बोधग्रन्थव्याख्यापटिष्णुतया लब्धं तार्किकशिरोमणिविरुदं सफलं भवति । उक्तं चः
"हरिभद्रसूरिरचिता, श्रोमदनेकान्तजयपताकाद्याः । ग्रन्थनगा विबुधानामप्यधुना दुर्गमा येऽत्र ।।
सत्पञ्जिकादिपद्या-विरचना या भगवता कृता येन। मन्दधियामपि सुगमास्ते सबै विश्वहितबुद्धथा ॥” तपा० पट्टा० __तैः विरचितं साहित्यमेवमुपलभ्यते, तथाहि :–१ देवेन्द्र-नरकेन्द्रवृत्तिः। २ सूक्ष्मार्थसार्द्धशतकचूर्णिः । ३ अनेकान्तजयपताकावृत्तिः। ४ उपदेशपदवृत्तिः । प. ललितविस्तरापञ्जिकावृत्तिः। ६ धर्मबिन्दुवृत्तिः । ७ कर्मप्रकृतिटिप्पणकम् । नैषधकाव्य (१२०० श्लोकप्रमाणा) वृत्तिः । स्वतन्त्रकृतिरूपेण च लघुग्रन्थानां विंशतिका एवमुपलभ्यते, तथाहि :-१ अङ्गुलसप्ततिका, २ आवश्यक
DOKDeeperPERRORCEPOKeer
॥३४॥
Page #31
--------------------------------------------------------------------------
________________
॥ ३५ ॥
(पाक्षिक) सप्ततिका, ३ वनस्पतिसप्ततिका, ४ गाथाकोशः, ५ अनुशासनाङ्कुशकुलकं, ६-७ उपदेशामृत कुलकद्वयम् ८ उपदेशपञ्चाशिका, ९-१० धर्मोपदेशकुलकद्वयम् ११ मोक्षोपदेशपञ्चाशिका १२ प्राभातिकस्तुतिः (संस्कृत) १३ रत्नत्रयकुलकं १४ शोकहरोपदेशकुलकं, १५ सम्यक्त्वोत्पादविधिः १६ सामान्यगुणोपदेशकुलकं, १७ हितोपदेशकुलकं, १८ कालशतकं, १९ मण्डलविचारकुलकं, २० द्वादशवर्गः । अत्र च द्वितीया कृतिः ' पाक्षिकसप्तति संज्ञया पूज्यवर्यैः दर्शनशुद्धि - प्रमेय रत्नकोश निर्मातृ-श्रीचन्द्रप्रभाख्यस्वगुरुभ्राता वि. सं. ११४९ वर्षे उद्भावितस्य पूर्णिमामतस्य निरासार्थं सन्दव्धास्ति । तथा चैतिह्यविद्यानिपुण - मुनिश्रीजयन्त वि. म. सङ्कलिते श्रीशङ्खेश्वरस्तवनावली - लघुपुस्तके पृ. १३३ समस्तकल्याणनिधानकोशं ० इत्यादिदशगाथामित श्रीसंखे० पार्श्वनाथ स्तोत्रमन्यत्रकुत्राप्यनिर्दिष्टमनुपच्धञ्च तदपि पूज्यानां कृतिः । अपरं च जैनग्रन्थावली ( पृ ३४१ ) ग्रन्थे 'रसाउला'ख्या प्राकृतसुभाषितकृतिः पूज्यवयाणीं नाम्नोल्लिखिता यस्या हि एकादशपत्रात्मिका प्रतिः राधनपुर भण्डारेऽस्ति, अप्रसिद्धा वैषा समीक्षापूर्वकं गवेषणीया विद्वद्भिः । तपा० पट्टावल्ल्यां तेषां स्वर्गमनकालो ह्येवं निर्दिष्टः, उक्तं च :
" अष्टयेश (१९७८) मिताब्दे, विक्रमकालाद्दिवंगते भगवान् । श्रीमुनिचन्द्रमुनीन्द्रो, ददातु भद्राणि सङ्घाय ॥ "
प्रातःस्मरणीयानामेतेषां विशिष्टो हि निर्मलावदातोदन्तः पूज्यवर्याणां पट्टप्रभावक - शिष्यावतंसैः वादीन्द्र श्रीदेवसूरिभिः सन्दृव्धाया अपभ्रंशभाषानिबद्धाया श्रीमुनिचन्द्रगुरुस्तुतितोऽवसेयः, या च स्तुतिः श्रीजैन श्वे. कोन्फ० हेरल्डाख्यमासिके (पु. १३. अं. ९ पृ. ३२४ तः ३३५) मुद्रितास्ति ।
श्रीमुनिचन्द्रसूरीणां स्वर्गगमनानन्तरं तेषां पट्टोदयाचले भास्वत्सूर्यसमाः श्रीमन्तोवादिदेवमहत्तमाः निजोर्जस्विवादक लयाऽऽशाम्बरीयदिग्गजवादिनिग्रहेणावाप्त प्रोज्वलयशस्विनः सुगृहीतनामधेयाः श्रीदेवसूरयः सञ्जाताः । एतेषां हि जन्म वि. सं. ११४३ वर्षे अर्बुदगिरिप्रत्यासन्ने मडाहृतग्रामे समजनि । ११५२ वर्षे दीक्षा, १९७४ वर्षे आचार्यपदं १२२६ वर्षे स्वर्गगमनं चाभूत् ।
उपक्रमः ।
1134411
Page #32
--------------------------------------------------------------------------
________________
॥ ३६ ॥
एते हि सूरिवर्याः प्रोज्वलसंयमदीप्तिप्रकर्षानुग्रहशक्तिसम्पन्नाः सन्तः सूरिपदप्राप्तेरूर्ध्वमपि नैकान् दर्शनान्तरीयान् दिग्गजधुरन्धरविद्वन्मत कानपि निराबाधप्रसरवत्या नैकतत्वानुगामि नयनातविशदावबोधनिस्यन्दतुल्याने कान्तवादाप्रतिहतसामर्थ्यवत्या प्रतिभया विजित्य जिनशासनोद्भाजनमतुलमकार्षुः । तथा च सिद्धराजसंसदि सिद्धान्तप्रतिमूर्त्ति श्रीचन्द्रसूरि - दिव्यशक्तिनिधान - श्रीयशोभद्रसूरि - श्रीहेमचन्द्राचार्यप्रमुखनैकविद्वद्गुणनिश्रायां जायमाने श्रीश्रीपाल कविमुख्यसञ्चालनवति श्रीकुमुदचन्द्राख्यदिगम्बरवादिचक्रवर्ति समुपज्ञे सर्ववादमूर्द्धन्ये शास्त्रार्थे च स्वप्रगुरूत्तमवादिवेतालश्रीशान्तिसूरिवर्यप्रणीतोत्तराध्ययनवृत्तिगत-चतुरशीतिजल्पाद्याधारेण विजयं सम्प्राप्य जिनशासनं
स्वान्तरशक्तिसमुल्लासकमतीवप्रोद्भासयामासुः, महामतिप्रथिततत्त्वावगाहनोपयोगिप्रमाणनयसप्तभङ्गादिपटुतरपदार्थनिरूपणप्रत्यल-श्रीप्रमाणनयतत्वालोकालङ्कारमहाग्रन्थं विशदनैकतत्वज्ञान पदार्थसङ्गकुलचतुरशीतिसहस्रश्लोकप्रमितरत्नाकरावताराख्यमहावृत्तिविभूषितं विनिर्माय सत्तार्किकविद्वच्छ्रेणौ चूलायमानत्वं प्राचीकटन् सूरिवर्याः । विशेषचरित्र जिज्ञासुभिः प्रबन्धचिन्तामणि- प्रभावकचरित्रादिग्रन्थाः विलोकनीयाः ।
श्रीमतां वादिदेवसूरिणां शिष्या ह्यनेका अभूवन् परं तेषु मुख्यत्वेन 'जैनसाहित्यनो इतिहास' इतिगूर्जरपुस्तके निर्दिष्टाः तत्वरत्नाकरायमाणे श्रीस्याद्वादरत्नाकरे 'किं दुष्करं भवतु तत्र, इति श्लोकेन च यदुपग्रहवात्तटङ्किता, ते हि विद्याधुरन्धराः 'श्रीभद्रेश्वरसूरयः,' प्रस्तुतोपदेशमालाविशेषवृत्तिकर्तारम्ध पूज्यतमाः 'श्रीरत्नप्रभसूरया' विशेषेण प्रथिताः सन्ति । एतेषु श्रीभद्रेश्वरसूरीणां वादिदेवसूरिपट्टधरत्वं प्रस्तुत दोघट्टी संज्ञवृत्तिप्रशस्तिगतेन ' तत्पट्टप्रभवोऽभवन्नथ गुणप्रामाभिरामोदयाः, श्रीभद्रेश्वरसूरयः xxxलोकेन ध्वन्यते, समर्थ्यते च प्रभावकचरितान्तर्गत-श्रीवादिदेवसूरिचरितगतेन (लो. २८३ - २८४) सं. १२२६ वर्षे भद्रेश्वरसूरिभ्यो गच्छभारं समर्प्य देवसूरीन्द्राणां स्वर्गगमनोल्लेखेन ।
ॐ यद्यपि श्रीमेरुतुङ्गाचार्यप्रणीतप्रबन्धचिन्तामणिगत - श्रीसिद्धराजप्रबन्धे (पृ. ३७ ) *** अथ देवसूरिप्रभोः रत्नप्रभाभिधानः प्रथमशिष्यः*** इत्यादिपङ्क्तिदर्शनेन रत्नप्रभाख्यस्य विनेयस्य प्रथमशिष्यत्वं ध्वन्यते ।
उपक्रमः ।
॥ ३६ ॥
Page #33
--------------------------------------------------------------------------
________________
उपक्रमः।
bepependezzaeezzeroecommeeze
प्रागल्यावणिंतमहत्वभाज उपदेशमालाप्रकरणस्य दोघट्टीसंज्ञया प्रथिता विशेषवृत्तिर्खलु १११५० श्लोकप्रमिता इमैः विद्वन्मतल्लजैः श्रीरत्नप्रभसूरीन्द्रः वि. सं. १२३८ वर्षे माघमासेऽश्वावबोधतीर्थरुपश्रीभृगुकच्छे आबालवृद्धविद्वदङ्गनामुपयोगिनकदृष्टान्तप्रचुरा परमभावकरुणाईचेतसा निरमायि । इमे हि रत्नप्रभाचार्याः अतीव सूक्ष्मप्रज्ञा तार्किकोत्तंसा विद्वद्गणप्रष्ठवर्याश्चासन्निति खलु वादिदेव सूरिमिः स्याद्वादरत्नाकरे (पृ. ५१)
__ 'किं दुष्करं भवतु तत्र मम प्रबंधे, यत्रातिनिर्मलमतिः सतताभिमुखः ।
भद्रेश्वरः प्रवरसूक्तिसुधाप्रवाहो, रत्नप्रभश्च भजते सहकारिभावम् ।।' इत्युल्लेखेन निष्ठङ्कितं निस्संशयमिति मे मतिः। श्रीरत्नावतारिकापञ्जिकायां श्रीरत्नशेखरसूरिभिरपि 'xxxश्रीरत्नप्रभसूरिभिः.' श्लोकेनैतवृत्तिविधातृणां महत्त्वं व्यञ्जितम् । “प्रज्ञातः पदवेदिभिः स्फुटदृशा सम्भावितस्तार्किकैः, कुर्वाणः प्रमदाद् महाकविकथां सिद्धान्तमार्गाध्वगः । दुर्वाद्यकुशदेवसूरिचरणाम्भोजद्वयीषट्पदः, श्रीरत्नप्रभसूरिरल्पतरधीरेतां व्यधावृत्तिकाम्॥" रत्नावतारिकाप्रान्तमागीयेनतेन श्लोकेन मिथ्यामदाप्लावितवाग्विसरशङ्कालेशोद्भावना कार्या, यथायथं माध्यस्थ्यवृत्त्या रत्नावतारिकागतसुरम्यसाहित्यिकपदपद्धति-गहनपदार्थनिरूपणस्वरसवाहिशैलिप्रभृतिसमीक्षणेन प्रमाणीकृतवैदुष्यवत ग्रन्थकृतो यथार्थोक्तिमत्त्वाव्याघातात् ।
एतेषां रत्नप्रभसूरीणां जन्मादि प्रामाणिकसाधनानुपलब्धेरज्ञातचर एव, वस्तुतः महाभागपुरुषोत्तंसानां मौलिकशक्तिविकासरुपनानाविधसत्कार्यजातं तद्गुणगानमेव चातिशयेन प्रथितं भवति, अत एव नानाविधेषु सैद्धान्तिकग्रन्थेषु श्रीमतां रत्नप्रभसूरीणां विद्वत्त्वमेतद्विरचितप्रस्तुतवृत्तेश्च प्रामाणिकत्वं ख्यापयमाना विविधा उल्लेखा दृश्यन्ते, तथाहि :-श्रीकुलमण्डनसूरिप्रणीतश्रीविचारामृतसारसङ्ग्रहे (२३ पत्रे) "xxxउपदेशमालावृत्तौ xxx श्रीरत्नप्रभसूरिकृतायामेवमर्थोऽस्ति xxx" तथा चाग्रे (२७ पत्रे) चतुर्दश्यां पाक्षिकस्य नैकशास्त्रसम्मततां दर्शयद्भिः xxx “श्रोरत्नप्रभसूरिभिरुपदेशमालावृत्तौ” इति शब्दरपि प्रस्तुतवृत्तेः विशिष्ठत्त्वं ख्यापितम् । अन्यच्च
DemocroeDERecene
।। ३७ ॥
Page #34
--------------------------------------------------------------------------
________________
॥ ३८ ॥
श्रीश्राद्धविधिविनिश्चयाख्यप्रकरणे (चाणस्मासत्कामुद्रितहस्तप्रति ) पर्वदिनं विनाऽपि पौषधग्रहणवार्तासमर्थनेxxx 'एवं दोघट्टी - उपदेशमालावृत्तावपिxxx' इत्यादिशब्दे प्रस्तुतवृत्त्युल्लेखोऽस्ति । तथा चाग्रेऽपि (१६-१७ पत्रे) विस्तृतो हि शब्दशः उल्लेखः ' xxxश्रीरत्नप्रभसूरिविरचित दोघट्टी - उपदेश मालावृत्तिगतश्चतुर्दशी - पाक्षिकविधिः xxx इत्यादिप्रकारेण उल्लेखः समुपलभ्यते । एवंविधनैकविद्वदभिगताSSAत्वभ्राजितैरिमै रत्नप्रभाचार्यैरन्यदपि विद्वदधिगमनीयं बालसुलभञ्च विविधं साहित्यं निर्मितमिति : प्राच्यहस्त लिखित प्रतिसङ्ग्रह वर्णन पुस्तकोल्लेखैः प्रतीयते, तथाहि :- मतपरीक्षापञ्चाशती, श्रीनेमिनाथचरित्र प्राकृतं गद्यपद्यमयं ( प्रन्था० १२६००, ) श्रीकुवलयमाला ग्रं० ३८९४ (संस्कृत) (बृ. टि.) श्रीपृथ्वीचंद्र चरित्रसङ्केतः (विषमपदपर्यायरूपः) (जै. ग्रं.) श्रीपार्श्वचरित्र सम्बद्धशदृष्टान्तकथा (मं ९५७) अन्तरङ्गसन्धिः (गा. २०६ ) । एतेन प्रस्तुतवृत्तिकर्तुः विविधभाषासु नानाविधलोकोपयोगिसाहित्यनिर्माणदक्षत्वं सुस्पष्टं प्रतीयते ।
तथा चातीवकर्कशतर्कशास्त्रचण-स्वगुरुवर्य विरचितश्रीस्याद्वादरत्नाकरग्रन्थावगाहनपद्धतिरूपां विशिष्टच्छटाबद्धशब्दसौष्ठवशब्दानुप्रासादिविविधालङ्कारप्रमुख साहित्यतत्त्व विभ्राजितां विशिष्टतरातिगहनप्रमाणप्रमेयदुर्घटवार्ता परिपूणीं श्रीरत्नाकरावतारिकां विरच्य श्रीमद्भिः सर्वतोमुखिस्वप्रतिभाया हृद्यप्रामाणिकपद्धतिः सद्घोषितास्ति । एवंविधसार्वजनीनविद्वत्ताऽञ्चितैरिमः सूरिवरैः निरन्तरं स्वाध्यायपाठादिना प्राणिमात्रहितकारिण्याः श्रीउपदेशमालायाः विविधव्याख्यासाहित्ये सत्यपि गुरूपासनालभ्यमार्मिकार्थविशेषस्य गाथासु निर्दिष्टानां तत्तन्महापुरुषाणां सुभगजीवनचरित्राणाञ्च सुगमतयाधिगत्यर्थं प्रस्तुतवृत्तिप्रणयनं परमहितेप्त्वेनाकारि, “श्रीरत्नप्रभसूरिभिः शुभकृते श्रीदेवसूरिप्रभोः । शिष्यैः सेयमकारि सम्मदकृते वृत्तिर्विशेषार्थिनाम् || ” ( प्रस्तुतग्रन्थीयप्रशस्तौ) 'वृत्तिविशेषार्थिना' मितिपदेनैवास्या वृत्तेः विशेषवृत्तिरित्यभिधानं ग्रन्थकृदभिमतं प्रतीयते । लोकव्यवहारे विद्वत्समाजे च बहुशोऽस्या दोघट्टीति संज्ञया व्यवहारः । तत्र तु बीजभूतामेवंरूपां किंवदन्तीमामनन्ति वृद्धा: -- यत् एतद्वृत्तिरचना भृगुकच्छीयस्य कस्यचिच्छ्राद्धस्य हट्टद्वयसूचक - दोहट्टि ( द्विट्ट ) संज्ञवसतौ श्रीरत्नप्रभाचार्यैरकारि, अतस्तदुपज्ञमेतद्वृत्तेर्दो घट्टोति नामेति । श्रीजीवानुशासनप्रकरणप्रान्तभागेऽपि 'दोहट्टि
उपक्रमः ।
॥ ३८ ॥
Page #35
--------------------------------------------------------------------------
________________
॥ ३९ ॥
वसतिपासे, श्रेष्ठिश्रोजासकस्य दानरुचेः । तदुपष्टम्भादपरच श्राविकाया वसुन्धर्याः । ' श्लोके दोहट्टिपदप्रयोगः दृश्यते ।
श्रीमद्भिः वृत्तिकृद्भिरस्यां वृत्तौ गाथानामर्थः श्रीसिद्धर्षिगणीयवृत्त्यनुसारेण व्यवस्थापितः, कथानाञ्च विस्तरः यथेसं स्थाने स्थाने विहितः, तेन चैतद्वृत्तिप्रणयने बीजभूतस्य वृत्तेरादौ (गा. ५) 'सविशेषकथार्थिनां यत्नः' इति शब्दैर्निर्दिष्टस्य कथारुचिज नानुग्रहस्य चरितार्थता व्यञ्जिता । अतश्चेयं वृत्तिः आन्तरप्रीतिसमुत्पादपूर्वकैतद्ग्रन्थस्वाध्यायादिषु मन्दमतीनामपि प्रवृत्त्यर्थं पदे पदे विविधसुरम्यकथा-दृष्टान्तपरिपूर्णा सुरम्यसुभाषितसन्दोह भ्राजिता स्थाने स्थाने मार्मिकप्रसङ्गानुकूलैः संस्कृत - प्राकृताऽपभ्रंशभाषानिबद्धैः सूक्तरत्नैश्च शोभिताऽतएव साहित्यसुधापानलोलविदग्धचेतसां प्रीत्यास्पदा ।
अस्यां खलु वृत्तौ खण्डद्वयं तत्र च ६००० श्लोकमितः प्रथमः, मूलग्रन्थस्यैकनवतिगाथावृत्तिपर्यन्तो द्वितीयखण्डः ग्रन्थसमाप्तिसमं संपूर्णो भवति, तथा च विषयविभागदृष्ट्या ग्रन्थप्रणेतृनिर्दिष्टं विश्रामचतुष्कमपि दृश्यते, तत्र प्रथमो हि २३९० ( प्रत्यन्तरे २६३६) श्लोकमित: द्वात्रिंशतत्तमगाथाविवरणे पूर्णो भवति । तृतीयो खलु ८९९ श्लो. मितः २२८ गाथावृत्तिपर्यन्ते पूर्णता भजते, चतुर्थविश्रामः प्रन्थेनसह समाप्तिमान् भवति ।
प्रवरज्ञानिधुरन्धरैर्वृत्तिकृद्भिः सकलभव्यजीवानुग्रहबुद्धया मोक्षाध्वनि सुखसञ्चरणायोपयोगिनां कतिचित्पदार्थानामतीव मार्मिकं विशदं च वर्णनमस्ति, यच्चान्यत्र दुरापं दुरवगाहं सुज्ञमतीनाश्च सुप्राह्यं समस्ति तथाहि :
प्रथमगाथावृत्तौ ग्रन्थोपक्रमे ग्रन्थकर्तृ सांसारिकपुत्रश्रीरणसिहराज्ञः प्राकृताऽपभ्रंश - संस्कृतसूक्तरत्नराजिताद्भूतप्रसंगव्यावर्णनमयी सुन्दरा कथा, तत्र भाविकलिकालदुर्वृत्तवर्णनं कलिपुरुषप्रसङ्गोल्लेखसनाथं मुमुक्षूणामतीवोपयोगि । ११ गाथावृत्तौ सूरिगुणपि शिकावर्णनं नानारीत्या षट्त्रिंशत् गुणवर्णनं मनोरमम् । गाथा २८ वृत्तौ सनत्कुमारचक्रिकथा भावविशुद्धिवतामतीवोपयोगिमार्मिक हत्तारविधूनका । एतत्कथागतो छुदन्तोऽन्यत्र कुत्रचिद् दुरापस्तथाप्येतस्याप्रामाणिकत्वशङ्काऽत्र न विधेया । यतः परमकरुणासमुद्राः खलु.
उपक्रमः ।
।। ३९ ।।
Page #36
--------------------------------------------------------------------------
________________
॥ ४०
॥
श्रीधर्मदासगणिवराः एतदुदन्तसमर्थकवर्णनं गा. ४५०-५१ मध्ये कृतवन्त इति । गाथा २९ वृत्तौ सिद्धान्तमर्मावगाहिवृत्तिकृद्धिर
उपक्रमः। तिशयितज्ञामप्रसरैरद्भुततरं लवसत्तमदेवानां व्याख्यानं कृत मस्ति ।
श्रीभगवतीसूत्रे (श. १४३-७ सू. ५२५) वर्णितानामेतेषां लवसप्तमदेवानामीदृशी व्याख्यां श्रीअभयदेवसूरयोऽपि न व्यावर्णयन्ति । कि बीजं भवेत् १ तत्तु ज्ञानिगम्यं, परमेषोऽथों वृत्तिकृतां गुरुगम्यो हि सैद्धान्तिकविचारपरिपोषितस्तु भवेदिति श्रद्धा सबलप्रमाणान्तरं विना मान्यतारूपैवाऽवतिष्ठते । अद्भुततमस्यान्तराध्यवसायश्रेणिरहस्योद्बोधकस्यार्थस्य मूलाधिगत्यै प्रयत्नः करणीय एव विद्वद्भिः, परं सामान्यतः नवीना चेयं व्याख्याऽऽपाततः समेषां चित्तमाकर्षेदेवेति ।।
गाथा ३१ वृत्तौ श्रीब्रह्मदत्तचक्रिणः प्राकृत-संस्कृतापभ्रंशभाषानिबद्धा हि बृहती कथा (५५६ श्लो मिता) उपदेशप्रचुरा रमणीयाsवधारणीया च । गाथा ३७ वृत्तौ सुदृढवैराग्यभावपोषकं धर्ममाहात्म्यख्यापकं श्रीजम्बूस्वामिचरित्रं संस्कृत-प्राकृतापभ्रंशभाषानिबद्धं गद्यपद्यमयं मुमुक्षणामहर्निशमवधारणीयम् । एतस्मिंश्चरित्रे जम्बूस्वामिनं विषयरागिणं कर्तुकामया कनकसेनया कथितेालुस्थविराद्वयकथा विविधाद्भुतप्रसङ्गपूर्णा, कलिराजकथा (पृ. १६३-१६६) भाविपञ्चमारकघटनासूचिका सम्यगवधारणीया च । गाथा ४८ वृत्तौ श्रोवनस्वामिचरितं । गाथा ५९ वृत्तौ श्री स्थूलभद्रचरितं, गा. ९१ वृत्तौ श्रीमेतार्यमुनि(प्राकृत)कथा । गा. १४९ वृत्तौ श्रीश्रेणिकचरितं विविधविषयोल्लेखपरिपूर्ण सरसं च । २८० वृत्तौ नरकदुःखवर्णप्रसङ्गे वृत्तिद्भिः श्रोमुनिचन्द्रसुरीणां कस्याश्चिदनिर्दिष्टकृतेरुल्लेखः • यैरेषादिवराहxxx' श्लोकेन कृतोऽस्ति । गाथा ४३९-४० वृत्तौ दर्दुरदेवाख्यानकमतीव विस्तृतं श्रेणिकसम्यक्त्वपरीक्षा--कालसौकरिकान्त्यावस्थावर्णन-सुलसधर्मदृढतादिधर्मतत्त्वव्यवस्थापकं हृदयङ्गममस्ति । अन्यदपि विप्रकीर्ण बहुतात्त्विकं वर्णनं स्थाने स्थाने वर्तते, तत्तु सुज्ञवयवृत्तिर्विलोकनेनावधार्यम् । अन्यच्चास्यां वृत्तौ विविधसाहित्यरसास्वादप्लावितकथानां प्रचुरताऽल्पज्ञस्थूलबुद्धीनामपि
IN ॥ ४०॥ चञ्चूपाताय क्लप्ता । कासुचित्कथासु विद्वत्तापूर्णरचनासौष्ठवेन सरसकाव्यरसास्वादस्पृहयालूनां विदुषामपि पठनौत्सुक्यजनकं प्रकृष्ट
cornercornerconce
Reporner
Page #37
--------------------------------------------------------------------------
________________
उपक्रमः।
'cocceroeneroenewdeo205
तत्त्वमस्ति । सामान्यतः बह्वीकथाः प्राकृतभाषानिबद्धाः। तत्रापि कथासु सूक्तिवैचित्र्यं स्यात्क्षीरे शर्करा तदेति वृत्तिकृदुल्लिखितभाणकानुसार संस्कृत-प्राकृताऽपभ्रंशभाषासु सूक्तीनां बाहुल्यन्तु स्वर्णे सुगन्धानुकारं वृत्तिकृतां प्रकृष्टसाहित्यिककोटिकोटीरहीरायमाणत्वं प्रमाणयति । अपभ्रंशभाषानिबद्धा षट्कथा सन्धिशब्दोल्लिखिता उपलभ्यन्ते, सन्धिशब्दो हि कवडकसमुहात्मकः हैमीछन्दोऽनुशासने ।
सन्धिसंज्ञितापभ्रंशभाषानिबद्धकथानकानि । १ ऋषभपारणासन्धिः गा. ३ श्लो. ७८ ३ गजसुकुमालसन्धिः गा. ५५ श्लो. ८१५ अवन्तिसुकुमालसन्धिः,, ८८ श्लो. ५७ | २ चन्दनबालापारणासन्धिः , १०१ ४ शालिभद्रसन्धिः , ७५ , ९४|६ पूरणर्षिसन्धिः ,१०९ , ३२
अपभ्रंशप्रकीर्णकपद्यसूचि :-मकरदाढावेश्याकथायां सनत्कुमारचक्रिकथायां ब्रह्मदत्तचक्रिकथायां सुन्दरप्रेष्ठिकथायां विजयसुजयकथायां ढण्ढणमुनिकथायां श्रीवास्वामिचरित्रे श्रीस्थूलभद्रकथायां श्रीमेतार्यमुनिकथायां दृढप्रहारिकथायां चाणक्यमंत्रोकथायां | अन्येऽपि संस्कृत-प्राकृतभाषानिबद्धाः कथाः सन्ति ।
उपर्युल्लिखितसूच्यतिरिक्ताश्चसर्वाः कथाः उपदेशमालामूलनिर्दिष्टा एवञ्जेयं वृत्ति कतात्विकवार्तासकुलत्वेन सज्झानपिपासूनां विदुषामुपादेया सती विशदसुरसपूर्णकथाप्राचुर्येण चाबालवृद्धं सामान्यज्ञानवतामपि प्राणिनां सुग्राह्या चादरणीयतमा सञ्जाता । वृत्तान्त-16 भागे सुललिता प्रशस्तिः प्रथमादर्शलेखापक-श्रावकसत्कृत्यवर्णनात्मिका पुष्पिका च ।
एतादृशबाल-विद्वदुभयवर्गात्यन्तहितकारीरिण्यावृत्तः प्राच्यहस्तलिखितताडपत्रीय-कर्गलमयप्रतिसन्दोहं सञ्चित्य संशोध्य योग्यरूपेण IN बहुपरिश्रमसाध्य सम्पादनं विधाय प्रकाशनविधानप्रेरणादिविधातृभ्य एतद्धृत्तिसम्पादकेभ्यः गीतार्थसार्वभौमागमोद्धारक-शिलाताम्रINI पत्रोत्कीर्णागमकारक-ध्यानस्थस्वर्गताचार्य श्रीआनन्दसागरसूरीश्वरविनेयावतंसेभ्यः शासनप्रभावकपूज्याचार्य श्रीहेमसागरसूरिभ्योऽनर्गलाः |N
DeceDeepeperdeeo
४१ ॥
Page #38
--------------------------------------------------------------------------
________________
॥ ४२ ॥
उपक्रमः।
OCIDCODeependCRECRECORDCne
सत्प्रशंशोपबृंहणपुष्पविकिरणसन्मान-सत्कारं कृतज्ञतापतयः सजनवरा प्रदास्यन्त्येवेति मे मतिः, मदीयाश्च भल्लिविनम्रताश्चिता IN वन्दनादिपरिपूता अभिनन्दनाञ्जलयश्च भावपूर्वकं समय॑माणा एव पूज्यवरेभ्यः ।
परमपूज्यगीतार्थसार्वभौमागमोद्धारकशिलाताम्रपत्रोत्कीर्णागमकारकध्यानस्थ स्वर्गताचार्य श्रीआनन्दसागरसूरीश्वराणां सुललितप्रेरणयैतादृशमहत्वपूर्णवृत्तेसम्पादनं प्रकाशनं च विहितं विधापितमिति सम्पादकानुश्रुतिमुपजीव्य सुदीर्घदर्शिप्रष्ठाणागमोद्धारकश्रीणां पुण्यना. मधेयमपि प्रस्तुतवृत्तिमहत्वविचारणात्मिकैतदुपक्रमणिकालिखनसमये स्मृत्वा प्रणिधाय च धन्यतामनुभवेऽहं ।
पङ्गोमेरुशिखराधिगतिवदशक्यप्राये एतस्मिन् प्रस्तुतवृत्तर्महत्वख्यापकोपक्रमलिखनेऽननुभूतिमूलकाऽशक्तिमताऽपि मया जिनशासनसारभूतचतुर्दशपूर्वनिस्यन्दरूप-श्रीनमस्कारमहामन्त्राराधनध्यानाहिताऽसीमसामर्थ्यवतां देवगुरूणां प्रसत्तिमधिगम्य मादृशपामरजनमपि महापुरुषगुणगानमयैतदुपक्रमलिखितरूपपुण्यकार्ये नियोजयतां सम्पादकानां पूज्यागमोद्धारकाचार्यपदृविभूषक-गच्छाधिपतिपरमशान्त मूर्ति-पठन-पाठन-स्वाध्यायसुविहितक्रियानिष्ठ-आचार्य म. श्रीमाणिक्यसागरसूरिप्रतिष्ठापिताचार्यपद-आ. श्रीहेमसागरसूरीणां मज्जीवनाखिलतन्त्रसुव्यवस्थापकोत्कृष्टशास्त्रीयविचारधारानुरूपादर्शसंयमपरिपालनोद्यततारकवर्याराध्यपादपूज्यगुरुमुनिसत्तम श्रीधर्मसागरगणिवर| श्रीणां च धर्मस्नेहपरिपूणीं भाववात्सल्यपूताश्च सत्प्रेरणां सम्प्राप्य शक्त्यनुरूपं प्रयतितं । नाऽत्र विद्वज्जनैदुष्यमर्थगहनतादिकं गवेषणीयं, कर्तव्यपरायणतामवलम्ब्यैवात्र कर्मनिर्जरोद्देशेन प्रवर्तितं मया, शक्त्यनुरूपा च भक्तिरिति प्रवादमूलाऽत्र मत्प्रवृत्तिरिति, गुणदोषविचारदक्षैः इंसदृष्टिमद्भिर्विद्वद्भिरवधारणीयम् । ____एतस्मिंश्च कार्ये साहित्यसंशोधननिष्णातप्राच्यहस्तलिखितशास्त्ररहस्योद्घाटनदक्षविद्वद्वर्यपुज्यमुनिराजश्रीपुण्यविजयजीमहाराजैः, कर्म6] अन्थादितात्विकविचारचतुरसुक्ष्मधीषणाराजितसहृदयीमुनिप्रष्ठश्रीसूर्योदयसागरजीमहाराजैः संयमज्ञानवृद्धत्वेऽपि गुणगणाहितनम्रतारा
| ॥ ४२ ॥ | जितैः विविधरूपेण संशयनिराकरणमार्मिकसंशोधनादिरूपेण सहयोगः दत्तस्तं धर्मस्नेहादृष्टिजन्यप्रसत्तिरूपेणाभारप्रदर्शनेन संस्मर्यात्मानं कृतार्थ मन्ये । एवमेव बालुभाई पंडित विविधरूपेण सामग्रीसंकलने प्रयतितं तेषां धर्मस्नेहपूर्णा प्रवृत्तेरनुमोदन-स्मरणं च क्रियते ।
CODecemocreeCee
Page #39
--------------------------------------------------------------------------
________________
॥ ४३ ॥
प्रान्ते मतिमान्यादनवधानतो वा क्षयोपशमवैचित्र्याद् वस्तुतत्वप्रतिपादने शास्त्र - परंपरा - सत्पुरुषोपज्ञेतिह्यविरुद्धं वोल्लिखितं सर्वस्य तस्यात्मशुद्धये मिध्यादुष्कृतदानपूर्वकं विज्ञप्तिं कुर्वे । ' गच्छतः स्खलनं क्वापि० ' न्यायानुसारमुपेक्ष्य भावितादृशक्षतिरोधनार्थं कृपया सूचयितव्योऽयं महाभाग पुरुषावतंसचरणाविंदमिलिन्दायमानः जनः । प्रान्ते चैतदुपक्रमणिकायां विनिर्दिष्टमहत्त्वस्योपदेशमालाग्रन्थस्य विविधतत्वव्यावर्णन पराया एतद्विशेषवृत्तेश्च विविधात्मशक्तिसमुज्जृम्भकनानापदार्थानवबुध्य सद्धर्माराधनायां च तानुपयुज्य कर्मनिजरार्थक मुमुक्षुप्रवृत्तित्रातस्य फलेग्रहितायै सत्प्रयत्नं भावुका भव्यजन्तवः कुर्युरिति शुभाशंसा देवगुरुकृपातः सफलतरा भवतु इति । वीर सं. २४८४, वि सं. २०१४ श्रम सङ्घसेवकः द्वी श्रा. कृ. ८ शनिवासर:
जैन उपाश्रय भटेवापार्श्वनाथ तीर्थम्
चाण स्मा ।
पू. आ. श्री चन्द्रसागरसूरिवरशिष्याबतंसश्रीधर्मसागरगणिव रशिष्याणुः मुनिश्री अभयसागरः ।
पछीथी थयेल सहायक ग्राहक महाशयो :
१०००) श्री शान्ताक्रुझ तपगच्छ जैन संघ ज्ञान खातामांथी.
नकल
ग्राहक
२५ श्री गोडीजी महाराजनी पेढी ज्ञानसमिति मुंबई
१० देवकरण मुलजी जैन देरासर पेढी ज्ञानखातामांथी, मलाड मुनिश्री मनोज्ञसागरजीनी प्रेरणाथी.
२० मलाड श्रावक भाइओ तरफथी. मुनिश्री निर्मलसागरजीनी प्रे.
नकल
ग्राहक
५ मातुश्री शान्ताबेन रतिलाल धीया ह: रसिकलाल, मलाड मुनिश्री बलभद्रसागरजीनी प्रेरणाथी.
५ वकील सोमाभाइ पुनमचंद, कपडवंज मुनिश्री महाभद्र सागरजीनी प्रेरणाथी.
उपक्रमः ।
॥ ४३ ॥
Page #40
--------------------------------------------------------------------------
________________
॥ ४४ ॥
Decemezoooooooooooooo
उपदेशमालाविशेषवृत्तौ कतिचितशङ्कितस्थानानि । पत्र पक्तिः
१९९ २ दुक्कउम्म । ३०३ ५ नामकारयित्वा | ३४७ २ छग्गु(पु) भनिन्मए ४ ४ एकपयंतर २०६ ११ कच्छ्रा०श्लोक ,४ १२ तावि
३५१ १७ धावेइ ५१ सावक्कुवि. श्लोक
, १३ मज्झप्पमेय
३५५ ४ ०संपूण्णस्स ८ ९ नच्छाहिवि ३२० १० कियकोइल १५ २ वुन्भा
" ८ लोयहंतणी १५ १५ जाउड २३१ १५ तणीवट्ट | " १७ उमूल.
३५९ १ मुद्धलिउं ४ हथिओ २३२ १० ७१ श्लोक
३०७ ८ मं मीसियाणि ३६४ १२ वइरागए(रे)वि ३ उयरे गाथा २४९ ११ हत्थाहत्थि ३१२६ नेसि
४०० ३ कीसणनायक __, ६ सुविसट्ट २५४ १२ लक्ष्मी
,४ ७ गरहीरसारवटुंभो ४२३ ४ वाक्याटवा ४ विजमंडलिहिं २५५ ९ परालइ
.५ १ घडउ
४२९ ७ नरमिस्सं , ६ पढमुज्जनय .६ १२ नेत्तवट्ट
३१८ १६ वीयवासारत्ताओ " १६ अद्ध " १२ वेसह २६४ ५ सूया
३२१ १ हालाहलं ४८८ ९ कुक्कुट० ३६ ८ करिहि-पाणि २६५ १३ जणेरनेहिं ३२६ १६ वन्दे गृदीतो , १२ नारंगीतर ९८ १० कडुयाविया | २६८ ६ कस(म)राण
३३३ १३ सुब्भसुब्भरजसो .. १० ११और ११६ ८ मलिणंगी गा. २६९ १२ पयडपमाए
| ३३७ ७ विविन्नातडमि
विविनातडाम ४८९ ३ श्रीीर० ५ उंडिएण २७५ ७ कट्टोयट्टि
३४१ १७ प्रत्यकपूषाऽष्य- !, १६ सावेग ७ पराचीनो २८९ ८ मामग
सेय(यस)मवा० ४९१ ९ वेश्याश्च १८१ २ हेडावित्तक० २९२ २ लोइंदियमुंड । ३४६ १ ०णासाइ '४९४ १५ सदा० श्लोक
Dowomenomenaccepeec
॥४४॥
Page #41
--------------------------------------------------------------------------
________________
उपदेश
पाठा
माला
न्तराणि ।
॥४५॥
०००००००००००००००000000000000000000000000000000000000001
-पुस्तकनुं संपूर्ण मुद्रण थइ गया बाद प्रकाशन समये प्राप्त थयेल प्रति उपरथी मेळवेल पाठांतरोएशियाटिक सोसायटीनी लायब्रेरी, टाउन हॉल, मुंबई. हस्तलिखित-जैनग्रन्थ विभागनी प्रति नं. १५७१ दोघट्टी टीका, साईज १२४४॥ इंच,
पत्रसंख्या २१८, प्रतिपत्रे १७ पंक्तिओ, शुपति, प्रशस्ति संपूर्ण. - सूचना-पत्रनो अंक संस्कृतमा अने पंक्तिनो अंक इंग्लीश टाइपमा आप्यो छे. -संशोधकः आ. हेमसागरसूरिः। ८ 14 राउबंधु.
2 कवोडेन |२७७ 9 सजावव० ३५६ 17 नजद १५ 15 जाउंड |१८७ 6 रायसुभडा |३०५ 2 किमेवं
३५८ 17 महाणत्थं ॥ 4 हत्थोबहत्यिो 7 तुम्भाण पभणिए ३१४ 17 उर्दुतो॥
३६४ 12 वइरागरेवि 3 सह
15 गुणग्गारो
३२१ 1 हालाहल व- ३७९ 10 बंधुरावि जह 4 विजुमंडहिं | १९८ 14 उमह
हाला
चेल्लणा 8 पढमु जु
३२६ 16 गृहीतो 16 सुबकडे २०५
३८१ 1 चेडेण, महंति 12 वसई-अवलोयहिं २३२ 10 चउलेवि ३३३ 12 निम्भर जसो
३८२ 6 संधिण धीर 13 निवउण दाणदाणि
5 २४५
३३७ वेरिहिं 5 पंचत्तुम०
३८३ 16 विशिष्यते संतुवि
7 छिन्नाडयमि २४९ 11 हत्थाहत्यि
17 प्रत्यक्षाय्ययं
३९८ 17 लिंगे 10 उवाहिमन. २५४ 12 लक्ष्मी
४०. समामुयात्
3. कीसण नाय वक्खह6 मुणियमिमेण। २५७ 4 तो भद्दा
2 छग्गुब्भनिनए
४२९ 13 अपुल्लिरदु० 8 एवगि 6 मंचेसु
3 मय मैत्री किमत्र ४२९ 15 तडकारो 11 नेव नवं
कमण कमिण
चला किमुत
16 अद्धच्छि पेच्छं . -3 तामा
मेल्लि 9 महा जुइ
10 एकादश . 11 पं०३०००
पुतु सुपुन्नु ___17 धोवेह
3 श्री निधि5 बहुया सुत्ताउ तं तारिसं ३५५ 4 अप्पाणी।
धीर धीविधिः 6 विण्हुमुत्ति
5 ससूया सीआली. ३५५ 8 पासिं पासु। ४९६ 17 बहास्येत. 8 भयं व,
4 विपाक एव ३५५ 8 तळ हा हुलि
१९८ 14 मूर्य6 केत्तिय 6 केसराण
कोयह तणी
सरसि तटे
०००००००००००००००००००००००००००००००००००००००००००००००००००००
هه
هه هه
هه
هه
هه
२६१
همه
२६३
9
॥४५॥
Page #42
--------------------------------------------------------------------------
Page #43
--------------------------------------------------------------------------
________________
॥ १ ॥
॥ ॐ अर्हम् ॥
श्रीशमश्वरपार्श्वनाथाय नमः |
श्रीदेवसूरिगुरुपादुकाभ्यो नमः ।
श्रीवीरविदीक्षितधर्मदासगणिप्रवरप्रणीता
श्री रत्नप्रभरि कृत' दोघट्टी' तिविख्यात विशेषटचिसमलङ्कृता
श्रीउपदेशमाला ॥
जि
यस्यारघट्टस्य घनोपदेश- मालापितध्यानघटाघटीभिः । संसारकूपाद्भवभृज्जलाना - मूर्ध्व गतिः स्यात्सङ्गिनोऽवताद्वः ||१|| रागादिक्षपणपटुः स केवल श्रीजृम्भारिव्रजमहितो यथार्थवाक्यः ।
नायः स भवतु भूतये सदा नस्तीर्थस्याधिपतिरयं च वर्धमानः ॥ २ ॥
पाय पायं प्रवचनसुधा प्रीयते या प्रकामं, स्वैरं स्वैरं चरति कृतिनां कीर्तिवल्ली वनेषु ।
'दोघी कामाभवनवरसैः सा भृशं प्रीणयन्ती, माडगू वत्सान् जयति जगति श्रीगवी देवसरेः ॥ ३ ॥
विशुद्धसिद्धान्तधुरां दधानां संसारनिस्सारकृतावधानाम् ।
श्राद्धः सुधासिन्धुमिमां विशालां प्राप्नोति पुण्यैरुपदेशमालाम् ॥ ४ ॥
॥१॥
Page #44
--------------------------------------------------------------------------
________________
उपदेशमाला
विशेषवृत्तिः
॥ २ ॥
सत्यामपि सद्वृत्तौ वृत्तिममुष्याः करोम्यहृदयोऽपि । त्वरयति यस्मान्मामिह सविशेषकथार्थिनां यत्नः ॥ ५ ॥ तत्रादौ मंगलाभिधेयादिप्रतिपादनायाह
मिण विरिंदे इंदन रिंदच्चिए तिलोअगुरु । उवएसमालामिणमो वुच्छामि गुरूवरसेणं ॥ १ ॥
अत्र पूर्वार्द्धन निर्विघ्नमारब्धप्रकरणसमाप्त्यर्थमिष्टदेवतानमस्काररूपं मंगलमपरार्द्धेन पुनरध्येतृ-श्रोतृ-व्याख्यातृप्रवृत्त्यर्थमभिधेयसम्बन्धौ साक्षाद्दाह, प्रयोजनं तु सामर्थ्येन दर्शयति, अवयवार्थव्याख्यानादयमर्थो यथावद् व्यवस्थापयितुं शक्यत इति स एव ताव'द्वितन्यते, 'नत्वा' - प्रणम्य जिनवरेन्द्रान् रागदिजयाज्जिनास्तेः च छद्मस्थवीतरागा अपि भवन्त्यतः केवलिप्रतिप्रत्त्यर्थं 'वर' ग्रहणम् । जिनानां वरा जिनवरास्ते च सामान्य केवलिनोऽपि स्युरतोऽर्हत्प्रतिपत्यर्थ 'मिन्द्रग्रहणम्', जिनवराणामिन्द्रा जिनवरेन्द्राः, जिनत्वे केवलित्वे च सति तीर्थकृन्नामरूपपरमैश्वर्यवत्त्वाद् इत्यर्थस्तान्, 'नमिऊण अरहंते' इयतैव विवक्षितार्थप्रतीतिं भवन्तीमुपेक्ष्य ' जिनवरेन्द्रानि 'त्यभिधानं, जिनानां जिनवराणां च तदन्तर्गतानां स्मरणार्थम्, इन्द्राञ्चन्द्रसूर्यादयो द्वात्रिंशच्चतुःषष्टिरसंख्या वा, नरेन्द्राःपार्थिवादयः संख्यातास्तैरचिंतन - पूजितान्, त्रैलोक्यस्य - उर्ध्वाधस्तिर्यग्लो कत्रयस्य केवलबलेनालोक्य यथावस्थितान्यर्थतत्त्वानि गृणन्तितिये तांत्रलोक्यगुरून्, अनेन ज्ञानातिशयवागतिशयौ भगवतः प्रोक्तौ, जिनवरेन्द्रानित्यनेन त्वपायापगमातिशयो रागाद्यपायाऽपगमेनैव जिनत्वस्य सिद्धेः, यदि वा ज्ञानातिशयोऽप्यनेनैवोक्तो ज्ञातव्यः । केवलित्वे सत्येव खामिनि ' जिनानां वरत्वस्य सद्भा वात्, इन्द्रनरेन्द्रार्चितानित्यनेन पुनः पूजातिशयोऽभिहितः, एवं चैते जगत्प्रभोर्मूलातिशयाश्चत्वारोऽपि प्रतिपादिताः, अतिशयोक्कीर्त्तनमेव हि स्तुतिरभिवीयते, उभयसाधारणधर्मैर्हि किंकृतः स्तोतृस्तुत्यविभागः स्यात्, उपदेशानां हितार्थाऽभिधायकवाक्यानां मालांपरम्परां वक्ष्ये यतः
१ पु B
*OOC
मङ्गलादि०
॥ २ ॥
Page #45
--------------------------------------------------------------------------
________________
उपदेशमाला विशेषवृत्तिः
॥ ३ ॥
“ सन्तोषपोषः कृतदोषशोषः, पुण्योपजोषः कलुषप्रमोषः । लुप्ताधिलेशः प्रशमप्रवेशः, सिद्धिप्रवेशः सुगुरूपदेशः ॥ १ ॥ "
'इणमो 'ति - एषोऽहमित्यर्थः, अथवा ' इणं ' ति - इमां 'ओ' इति निपातः प्रत्यवधारणे, प्रत्यवधारयन्तु सन्तः, यद्वा लिङ्गव्यत्ययादक्लीबेऽपीदमो विभक्तिव्यत्ययादप्रथमायामध्येतद् इणमो इत्यादेशः, गुरूपदेशेन न पुनः स्वातन्त्र्येण, इहाभिधेयमुपदेशानां माला साक्षादाचचक्षे उपदेशाश्च हितार्थव्याहारा इति तदभिधानद्वारेण कर्त्तुरनन्तरप्रयोजनं परोपकारः सामर्थ्याद्व्यवस्थाप्यते; श्रोतुस्तूपदेशाऽनुष्ठानादिहलोक - परलोकयोर्हितार्थाऽऽप्तिः, परम्परप्रयोजनं तु द्वयोरपि निःश्रेयसावाप्तिः, परोपकारहितार्थ प्राप्त्याः परम्परया निश्रेयसपर्यवसनत्वात्, सम्बन्धस्तु - गुरूपदेशपरम्परारूपो 'गुरूवएसेणं' ति पदेन प्रोक्तः, प्रकरणाभिवेययोस्तु वाच्यवाचकभावाभिधेयप्रयोजनयोरुपायोपेयभावाव्यभिचारात् प्रतीयत एव, पूर्ववृत्तौ व्याख्यातत्वात् प्रक्षेपगाथेयमिति केचित् केन पुनरुपोद्घातेन श्रीधर्मदासगणिरिदं प्रकरणमारब्धवानिति वृद्धोपदेशादुच्यते
2
जंबुद्दीवे दाहिण-भरहद्ध-वसुंधरासिरो रयणं । अरिपरिभवजायजयं विजयपुरं नाम पुरमत्थि ॥ १ ॥ जं जिणवरिंदमंदिर अमंदपडिसद्दतूरसदेहिं | अमरावई पसिद्धं पाडित्फद्धि व उब्वहइ ॥ २ ॥ कुसुमसिली मुहसंबंधबंधुराभोगभासुरा जत्थ । दीसंति सयारामा अभिरामा वाहिमंतो य ॥ ३ ॥ चरइ समरेसु जस्सारि-कुंभिकुंभत्थलेसु असिधेणु । पालइ स विजयसेणो, तं गोवालो विजयसेो ॥ ४ ॥ अविकलपालियनिम्मल-निययकुलकमह रणरंगं गणितुलियतिविक्कम विक्कमह । नंदणवणिवर कंचणसिलहिसवित्थरहिं जसु जसु अज्जवि उज्जइलु गिज्झइ अच्छैरहिं ॥ तस्सासि अग्गमहिसी अजया णामेण माणिणीण धुरे । सिरिविजयसेणमास- करिणो आलाणखंभोव्व ।। ५ ।। अवरावि वरारोहारोहणखाणिव्व सीलरयगस्स । गोरीसमग्गलसोहग्गचंगिमागरिमासि पिया ॥ ६ ॥ विजयत्ति तीए उवभुंजिरीए संसारसारसोक्खाई । पाउब्भूओ गन्भो लब्भो धन्नाहिं नारीहिं ॥ ७ ॥ समए निसाए जाओ तणओ तर्वाणज्जतेअपुंजोव्व । किं पुण अजयाए सूइकारिणी भेइआ आसि ॥ ८ ॥ तीए पावाए पुव्वमेव पउणीकयं मयं
रणसिंहकथा
॥ ३ ॥
Page #46
--------------------------------------------------------------------------
________________
उपदेशमाला विशेषवृत्तिः
20eDeceDescroecemein
पुत्तं । संचारिऊण सहसा स अप्पिओ अग्गमहिसीए ॥९॥ राहसिय दासिपासेण तीए उंडे तणाल जुरंडे । दूरे खिवाविओ | | सो जहा छुहाए सयं मरइ ॥ १० ॥ तह रहकजे विजया पजोइया विहियदाणसम्माणा। 'विस्सासकारिणी' सूइ-कारिणी
| रणसिंहकथा | होइ हि महिला' ॥ ११ ॥ धणकणलोभेणऽहवा सा कावि कुलाणुरुवमायरउ । अम्गमहिसी वि एवं कारइ तणयस्स किं भणिमो ॥१२॥
"कज अकज न जाणइ महिला मूढमइ एक्पयंतरि होइ। जंतंपि हु नहु मुणइ ता वरि किज्जइ जंत जुवइ नियघरणिघरि । अरिसारअसरिसवसणज आणइ नेव नवरि ॥ १३ ॥” इओ यNI सुदिट्ठवओ सव्वसहो अइधन्नो सुपयसप्पिवासोय । विजयपुरस्सासन्ने आसि सुसाहोव्व वरगामो ॥१४॥ कोढुंबिएण तग्गाम
वासिणा सुंदरेण सो बालो । तणगहणकए तत्थागएण नाओ विरसमाणो ॥१५॥ पविसिय ससंभमोपल्लविल्लबल्लीलयाण गुम्माओ। मणिमयपडिम पि व पाणिसंपुडे कुणइ हरिसेण ॥ १६ ॥ “जं नर हियइहिया वि न सकहिं, जहिं न वि आसकिसोरपुरकहिं । तं अघडंतु वि कज्जु घडावइ, अवरु घडंतु वि विहि विहडावइ ॥१७॥" पाविय अपिहाणनिहाणउव्व सो आगओ सगेहंमि । 101
'मुत्तं मणोरहं पिव, पाणपियाए समप्पेइ ॥१८॥ वणदेवयाए एसो, अम्हमपुत्ताण पुत्तओ दिन्नो । सुरतरुनवांकुरो विव, पालेNI यवो पयत्तेण ॥ १९ ॥ समए समागयंमि, कय रणसिंहाऽभिहाण उच्छाहो । करितुरयरहारोहाइ रायकीलाए कीलेइ ॥ २० ॥
कइयावि विजयसेणस्स, राइणो रायलोगमज्झाओ। केणावि कयं कन्ने, तं साहसमग्गमहिसीए ॥२१॥ "चंदकला खुरमुंडी, चोरिय रमियाई छन्नपावाई। सुट्ठ वि गोविझताइ, पायडीहुंति तइयदिणे ॥ २२॥" नयनिउणं नाऊणं, सव्वं चिंतेइ तीए दुचरियं । 'अहह अहो इत्थीणं, न खलाण व विजइ अकज' ॥ २३ ॥ किं नेयकयं को वा, न पसाओ दंसिओ सयावि मए । सुयमवहरणमाणीए, अहह अहं मारिओ तीए ॥ २४ ॥ अजए अवजसमइरा, निवासवासियविकन्नघडिपावे । कुचरियकज्जलओहलिय
१ घाइणी । २ पुत्तं B. D. I
acceroeDevelopemona
॥
४
॥
Page #47
--------------------------------------------------------------------------
________________
उपदेशमाला
विशेषवृत्तिः
॥ ५॥
आणणे किं तए न सुयं ॥ २५ ॥ " सावक्कुवि सुविणीओ, तणओ जो होइ कुलीणओ। जाओ वि जणणिहि होइ नेव जइ पुण 'अकुलीणओ ॥ २६ ॥ रामुवि कियकेगइहिं आण वणवासह चल्लिओ । परसुरामि रेणुयहि किं न सिरु कट्टि विघलिओ ||२७|| एक केसरिनहर सिहरग्ग अरु लहरिहालाहलिहिं । अवरु कवल किर कालकूडहि चल्लंतडं पलिवणउं एहु सत्तू करि एक्कु कूडिहिं ||२८|| नारि निरुत्ती विहि घडी मह फिट्टउ संदेहु । अजया जीविउ व जं हरइ, सुयहं दहइ महदेहु ।। २९ ।। " ता घरवासो पासो, रज्जमवज्जं सुही विधुवमसुही । भोगा खयरोगा खलु, नारी चल्लंतिया मारी ।। ३० ।। ता एत्तो पज्जतं इमेहिं कुणिमो भवस् पज्जतं । सारं सिरिवीरजिणंदसंजमं संपवज्जामि ॥ ३१ ॥ इय नियवंसपसूयं, अहिसिंचिय कंचि अचलचित्तेण । राया विजया तब्भाओ, सुजयजुत्तो वि विजयसेणो ॥ ३२ ॥ इह भवपारावारे, अणोरपारे महापवहणेण । सयमेव पउमहत्थेण, दिक्खिओ वीरपहुणा ॥ ३३ ॥ अइतिव्वं तवइ तवं आगममागमइ सिक्खए सिक्खं । झाणं झायइ सम्मं, रम्मं धम्मं कुणइ एवं ॥ ३४ ॥ कइवय कालविलंबे, सो जाओ जायओहिवरनाणो । ओयंसी तेयंसी, महातवस्सी जसंसी य ।। ३५ ।। सिरिवीरजिनिंदपयारविंदबंदारुसारुदारमई । गीयत्थो स महीए, विहरइ सह साहुणा तेण ॥ ३६ ॥ रणसीहो संजाओ, नववित्थरमाणजोव्वणारंभो । सुंदरदंसियसुंदरतत्तिं खेत्ते पवत्तेइ ॥ ३७ ॥ गामसमीवे खेत्तस्स, नाइदूरे य देवदेवस्स । सिरिपाससामिणो भवणमत्थि जक्खेण कयरक्खं ॥ ३८ ॥ ४सतुलं सकणालि सपुष्पमालियं सगुडदंतिकुंभालं । वरसकलसालि सोहइ, जं पट्टणहट्टघट्ट व ॥ ३९ ॥ विजयपुराओ पइवासरंपि आगम्मधम्मियजणेहिं । न्हवणविलेवणपूआ - पेक्खणया जत्थ किज्जति ॥ ४० ॥ चित्ताइं विचित्ताई, अतुच्छ अच्छच्छवीसु भित्तीसु । पडिबिंबाई वि नज्जंति, जत्थ जत्तागयजणस्स ॥ ४१ ॥ अधणाण धणं अदुहं, दुहीण दोहग्गियाण सोहमगं । निरवच्चाणमवचं, निच्चं पणयाण जं देइ ॥ ४२ ॥ रणसीहो संपत्तो, खेत्ताओ खेत्तखेयखयहेई । केली कयली हरसीयम तत्व तिमि ॥ ४३ ॥ पडिमाइ पलोयंतो, जावच्छइ ताव तत्थ संपत्ता । चारणमुणीणजुयली, विमला कलहंसजुय
१ अकुसी० । २ य व्बुय। ३ कंपि ० ४ सतुणं D
रणसिंहकथा
॥ ५ ॥
Page #48
--------------------------------------------------------------------------
________________
उपदेशमाला
विशेषवृत्तिः
॥६॥
लिव्व ॥ ४४ ॥ देवं वंदिय जा जाइ, ताव सीहेण पुरिससीहेण । अभिवंदिआ निरिक्खइ, खोणीवइलक्खणाई से ॥ ४५ ॥ आसीऊिण मुणिणा, पारद्धा धम्मदेसणा तस्स । सिररइयकरंजलिसपुडस्स पुरओ निसन्नस्स ॥ ४६ ॥ गडयडंतउब्भडभिडंतकुंजरघडमंडिओ । तरलतिक्खपक्खरियचोक्खतुक्खारअखंडिओ ॥ ४७ ॥ नवविज्जुलझलकंत अंतेउरजुत्तओ । धम्मि रम्मि निरवज्जुरज्जुजणि होइ निरुत्तओ ।। ४८ ।। सोहगउवरिमंजरिसरिसु मग्गइ सग्गहरज्जु कुवि । बहु सूया सत्तरि कहउं, चिंतइ तं लहइ सुवि ॥ ४९ ॥ धम्मु सुछु सो सालिभद्दि जिव दाणि निबज्झइ । पालितह सीलंगसहस साहु हु पुण सिज्झइ ॥ ५० ॥ निसियं तिक्खतखारि-तिब्व तव हणइ आयत्तओ । अरुतरुसाहइ भावसारु भावण भाविंतओ ॥ ५१ ॥ जो दाणसी लतव भावणहिं, धरिओ न सक्कइ धम्मधुरु । पालउ सुकोवि एक्कुवि, नियमु को न देइ साहिज्जु सुरु ।। ५२ ।। खाहिं न मेलवि तिन्नि, तिन्नि मेलेविन पहिरहिं । बहूयलोयपुर अडवि अडहिं, निवदुक्खिअ जूरहिं ॥ ५३॥ घणकंटयकक्कर - करालि थंडिलि सुत्तानिसिगे वहिं । भवहिं अरु भिक्खदिक्ख वज्जिय जिव महरिसि || १४ || एत्तियह मज्झि एक्कुवि, सुपरि नियमबुद्धि' जे पुणु करहिं । ते दुक्खलक्खखंडेवि, खणि हियइच्छिओ निच्छई वरहिं ॥ ५५ ॥ अह देसणाऽवसाणे, भणिओ सो वच्छ निच्छएणित्थ । दिवस - मेस सो आह, नाह! नहु ७ इत्तियं सुकयं ॥ ५६ ॥ न य वंदणाविहाणं, सुकयनिहाणं जिणस्स जाणामि । भणियं मुणिणा जिणभत्ति निच्छओ इच्छयं देइ ॥ ५७ ॥ जइवि न वंदणवित्थारपारगो तहवि खंडपिंडीवि । दाऊण देवदेवस्स सम्बद्दा भुंजसु सावि ॥ ५८ ॥ एतो अभिग्गहाओ निरवज्जपालिआओ होंहिंति । तुह आसवल्लरीओ, फुल्लियफलियाओ सयराहं ।। ५९ ।। एयमभिग्गहमंगीकरेत्तु तेणाऽभिवंदिया मुणिणा । गयणंगणमलीणा, सोषि गओ निययखेत्तंमि ॥ ६० ॥ नियनियमं निस्सीमं, पालइ पइवासरंपि ढोएइ । परमेसरस्स पुरओ, कूरकरंबाइ नेवज्जं ॥ ६१ ॥ चिंतामणिजक्खेणं, परिक्खिउं देवमंडवदुवारे । तस्साभिम्गभंगाय, दंसिओ केसरिकिसोरो ॥ ६२ ॥ खरनहरसिहचरणग्ग-उग्ग सज्जियतलफ उप्फालो । कयनिब्भरगुंजारो, अइकुडिलक
१ जहिणि B। २ य BD ३ गD ४ सिरक D ५ अ । ६ बुद्धि । ७ ए० ।
रणसिंहकथा
॥ ६ ॥
Page #49
--------------------------------------------------------------------------
________________
विशेषवृत्तिः उपदेशमाला
ZDEODECRECIRCMDCzDEOXDODocom
रालदाढालो ।। ६३ ।। चिंतियमिमेण सीहो, एसो अहयंपि होमि रणसीहो । देउल सीहो सीहस्स, मज्झ ता कि इमो काही ॥६४॥ इय नीसंको जा हक्किऊण, तं अकमेइ चंकमिरो। ता सो कत्थइ नट्ठो, गवेसमाणो ण मे विदिवो ॥५५|| जो नेवजं सजिय,
रणसिंहकथा जिणस्स खेत्तमि जेमिउं लग्गो । तो वेलाइकता, पत्ता सिसुणो दुवे मुणिणो ॥ ६६ ॥ पडिलाभिऊण जा ते, किर जेमइ ताव जजरसरीरा । थेरा मुणिणो पत्ता, पडिलाभिय ते विचिंतेइ ॥ ६७ ॥ जइ ते चारणसमणे, संपइ पावेमि पावपंकरवी । ता तेसि सेसंपि हु, देमि सजम्मफलं लेमि ॥ ६८ ॥ "सत्पात्रं महती श्रद्धा, काले देयं यथोचितं । धर्मे साधनसामग्री, नाल्पपुण्यैरवाप्यते
॥ ६९ ॥ कृपणेन शवेनेव, मृतेनापि न दीयते । मांसं वर्धयता तेन, का कस्योपकृतिः कृता ॥ ७० ॥" धन्ना ते सप्पुरिसा, भोय| णसमये समागए जेहिं । गुणिणो मुणिणो विहराविऊण सेसं सयं भुत्तं ॥ ७१ ॥ अह अवगयतचित्तो, जक्खो होऊण तस्स पच्चक्खो । तुह सत्तं असवत्तं, अहह वरं वरसु इय भणइ ।। ७२ ॥ मह नत्थि पत्थणिज्जं, तुह दुलहं जेण दंसणं पत्तं । तहवि तममोहमच्छत्ति, देव ! छिंदेसु दारिदं ॥ ७३ ॥ इय भणिए सेणुत्तं, कणयपुरे कणयसेहरनिवस्स । कणगवईतणयाए, सयंवरे झत्ति गंतव्वं ॥ ७४ ॥ परओ करेमि जं किपि, तं तुमं वच्छ ! पेच्छ अच्छेरं । आजम्मं साहिजं च, सुमरिओ ते करिस्सामि ॥ ७५ ॥ इय भणिऊणमदसणमेसो पत्तो तओ स रणसीहो। चउपंचवासरेहि, सयंवरामंडवं सुणइ ॥७६।। तो धवलजमलजाए, जायबले जोइऊण लहुवसहे। निसियपरसुल्लपाणी पत्तो सो नंगलारूढो ॥ ७७ ॥ कणयपुरे पेक्खइ लक्खसंखखोणीससेणिसंकि । संचिय मंचपवंचं, सयंवरामंडवमखंडं ॥७८॥ २निष्फट्टपट्टदोगुल्लपल्लवुल्लासिलंबपालंबं । मरगयमोत्तियमाणिक्कचकचच्चक्कियसुर्थभं ॥७९॥10 कणयवइंपि पलोयइ, सियवेसविसेससोहियसरीरं । करधरियपवरवरमालमागयं सरसईव सयं ॥ ८० ॥ पुहईसाणं पुरओ, |) चकमिरी दीवियव्व सा सहइ । पुरओ पयासमंधारयं तु पच्छा पयच्छंती ॥ ८१ ॥ जाव न कस्सइ खलु खत्तियस्स खित्ता झडत्ति सा. कंठे। ताव विलक्खा पेक्खंति, खत्तिया सावि खणमेगं ।। ८२ ।। अह चलिया वेगेणं, हालियरणसीहसंमुही सुमुही।
१ घव । २ निप्प।
Creepeezoercezoelezaeroneelertaem
Page #50
--------------------------------------------------------------------------
________________
उपदेशमाला - विशेषवृत्तिः
॥ ८ ॥
नरवइलच्छीविव तस्स, सहरिसं खिवइ वरमालं ॥ ८३ ॥ उब्भडभिउडी विडंकियनिडालमुत्तं मिलित्तु निवईहिं । असमंजसमेयं सुधा, कणयराय ! किं कारिअं तुमए ॥ ८४ ॥ जइ तुह सम्मयमेयंपि, आसि हकारिया किमम्हे । विग्गोविएहिं अम्हेहिं, किं तए साहियं वेरं ॥ ८५ ॥ ता दिज्जउ कस्सय खत्तियस्स हयहालियस्स न सहामो ।
कनकशेखरः - मणवलहो वरिज्जइ, सयंवरे तदिह किमजुत्तं ॥ ८६ ॥ ता किं भणेह तुब्भे, नयहीणं हालियव्व बालव्व । राजानः- रे हालिय ! कहसु कुलं, मरेसु मा मोरउल्लाए ॥ ८७ ॥
रणः- न कुलकहा पच्छाओ, कहिए वि कुलंमि पच्चओ कत्तो। ता समरभरोशिय सव्वमेव साहिस्सए मज्झ ॥ ८८ ॥ अह निविडगुडाडोबा, घडाओ सुहडा स कंकडकडप्पा । निवईण बले जाया, पक्खरिया तिक्खतुक्खारा ॥। ८९ ।। ता भल्लभल्लिवावलसेल्लनारायमोग्गरगयाहिं। पहरति तेसिं फेरेइ, पवयणं जलणपज्जलरं ॥ ९० ॥ तस्स न अंगे लग्गइ, पहारलेसोवि बालवसहावि । मुक्का नच्छाहिवि, कढिऊण जगडंति सत्तुबलं ॥ ९१ ॥
सुहडउभडकंकडा वरिय उप्पाडहिं, सिंगिधरिखरखुरंमि २ पक्खरियपाडहिं । ताडेविणु तुंडवरिगडयडंतगयघडविहाडहिं अभिहंता ते कसरघग्घर मालविसाल, कसु न चमकओ मणि जणहिं । जिंव केसरिसुकराल ।। ९२ ।। करिवि पाणिहिं झालमिलंतु उप्पाडs सीरवरु सीरपाणि जिंव रूप्पि संगरि, आकट्टिवि कंधरहिं, खेत्तखोणि जिव खणइ ते अरि । किंवि लोट्टावइ किवि दहइ किवि दारेइ सलीहु, हरिणजूहमज्झारि जिम्व गुंजारइ रणसीहु ।। ९३ ।। अह निरग्गलझाल विकरालु उप्पाडइ परसुकरि । परसुरामु अज्जुणह जिंव रणि समुविसमुवि न हु गणइ । राउवंचु निट्ठवइ तक्खणि हलि सुपलाणइ, सो सहइ एक्कु जि तेयसणाहु | तारायणि अच्छहराया जिंव उग्गओ गहनाहु ॥ ९४ ॥
१ कट्टि । २ खुरग्गि य खरिय C, खुरिय B ३ राउबंधु ।
रणसिंहकथा
112 11
Page #51
--------------------------------------------------------------------------
________________
उपदेशमालाविशेषवृत्तिः
Deeroexceeeeepercree
पभणइ कणयनरिंदो, हरिसविसप्पंतपुलयपन्भारो। अच्छरियं अच्छरियं, वच्छ ! इमं कह कयं तुमए ।। ९६ ।। हलवाहणेण
रणसिंहकथा एक्केण, धाडिया सगुडगयघडा एए। अयमाह एस केली, महकय रक्खस्स जक्खस्स ॥ ९७ ।। अह कणयसेहरेणं, धूवकडुच्छुयविहत्थहत्येण । तह विनत्तो सहसा, जह जक्खो होइ पञ्चक्खो ॥ ९८ ॥ रणसीहकहा कहिया, तेणं एयस्स कणयरायस्स । जम्माऽवहारपमिई, जाव मए अयमिहाऽऽणीओ ॥ ९९ ॥ ता विजयसेण-विजयाणमेस तणओ न एस कोडंबी। तणयविओय पलित्तेहिं, तेहिं अंगीकया दिक्खा ॥१००|| अह सो ते पुहईसे, हक्कारावेइ हरिसपडहत्थो। सुरकहियं कहिऊणं, सब्वे सम्माणिया तेण ॥ १०१॥ गरुएण पबंधेणं, वीवाहमहुस्सवं पवत्तेइ । जामाइयस्स देसं, करिहरिरहपत्तिणो देइ ॥ १०२॥ विहियपडिवत्तिणो ते, विसज्जिया आगया महीवइणो । सीहो वि हु विसयसुह, सह कणगवईए अणुहवइ ॥ १०३ ॥ ससुरसमप्पियदेसं, अह पत्तो पालए नएक्कनिही । रणसीहो नरसीहो, नियरजं वज्जियाऽवजं ॥ १०४ ॥ सह वल्लहाए सुंदरकोडंबी आणिओ सपासंमि । उचि-IN यन्नू उचियाई, चिंतेइ स रज्जकज्जाइं ॥ १०५ ।। सोमापुरीए पुरिसोत्तमस्स, रन्नो सुया रइव्व सयं । कणगवईए पिउच्छा धूया अभविसु रयणवई ॥ १०६॥ तीए कणगवईए, विवाहअच्छेरयं सुणंतीए । खुहिओ खणेण अणुरायसायरो रायरणसीहे ॥१०७| जह उवइ8 मिटुं, न तहा दिटुं त्ति जयठिई एसा । रमणीण पुण विसेसो, परपञ्चयचक्खुपेक्खीण ॥ १०८ ।। पुरिसुत्तमेण तत्तो, 16 तच्चित्तं पुत्तिगाइ जाणित्ता। सीहाणयणनिमित्तेण, पेसिया नियपहाणनरा ॥ १०९ ॥ वरमुहरायं दित्ती रयणवई नायवल्लरिव्व वरं । पूगतलं व तमीहइ, आहारं इय भणेजाह ॥ ११०॥ पत्तेहिं तेहिं सीहस्स, साहिओ पणमिऊण नियपहुणो। संदेसो सीहेण वि, भणियं जाणेइ कणगनिवो ॥ १११ ॥ तो जोहारिय सीहं, नीहरिया कणगसेहरं पत्ता । पुरिसोत्तमसंदेसं, दिसंति पणमिय सुहासीणा ॥ ११२ ॥ भणियमिमेण मह भायणेजिया सावि अत्तया मज्झ । ता तीए विवाहो, धुवं मए चेव कायव्वो ॥ ११३ ॥ लहु हक्कारइ ताहे, रणसीहं कणयसेहरो पासे । अइगुरुसामगीए तेहिं समं चेव पेसेइ ॥ ११४ ॥ सो पाडलिसंडपुरे, अक्खं
॥९॥ १ कनकवत्या पितृस्वसुः पुत्री रत्नवती। २ त्ति दे० D
DecemeCRempeezercecreaseera
Page #52
--------------------------------------------------------------------------
________________
उपदेशमाला
विशेषवृत्तिः
॥ १० ॥
DE
डपयाणएहिं संपत्तो । सोमानयरीए अंतरालपहकय निवेसंमि ॥ ११५ ॥ तस्स दुवारे वरकाणणंमि आवासिओ सुहपएसे । पविरलपरिवारेणं, चिंतामणिभवणमणुपत्तो ॥ ११६ ॥ तं पणमिऊण तम्मत्तवारणे जाव चिट्ठइ निविट्ठो । ता दाहिणलोयणफुरणमाह पियमाणुसाऽऽलोयं ॥ ११७ ॥ पियमाणुसमेलावो, मह कहमिह होइ चिंतए एसो । जक्खपसाएण अहवा मणोरहा के न सिज्यंति ॥ ११८ ॥ एच्छंतरंमि पाडलिसंडाहिव कमलसेणवरधूआ । कमलवई नामेणं, पत्तचिंतामणि महिउं ॥ ११९ ॥ सुहसुरहिकुसुमकुंकुमपभिईपडत्थपडलपाणीए । अणुगम्ममाणमग्गा, सुमंगलाए सुदासीए ॥ १२० ॥ वियसंतनेत्तनीलुप्पलेहिं लच्छीव सिसुकुरंगच्छी । पूइंतेण व तेणं सा दिट्ठा कस्सिह न इट्ठा ॥ १२१ ॥ लच्छी सरस्सईओ, विरोहिणीओ सहंति न हु तेण । उभयसमाहारेणं, मन्ने विहिणा कया एसा ।। १२२ ॥ मयणसरा किर कुंठा, पहवंति न जेसिं माणसं भेत्तुं । तब्भेयकए ईसे, कयासु तिक्खा खलु कडक्खा ।। १२३ ।। एसाऽवस्सं दुस्सद्दवम्महसल्लेण सल्लियस्स दढं । मह हिययस्स विसल्लीकरणंमि महोसही एइ ॥ १२४ ॥ अमयं हिययंगम अंगणाए णंगप्पसंगरंगरसो । सज्जणगोट्ठीसोवाणतिगमहो इह सुहारोहे ।। १२५ ।। इय चिंतिरस्स तस्सावि, संमुहं नेह नीसहसरीरा । अलसवलिएहिं नयणेहिं जोइरी जाइ जक्खपुरो ॥ १२६ ॥ पूइय पत्थइ अलमत्थु, देव! अन्नन्नकंतचिंताए एवं चिय नियमंदिरदुवारगं देहि भत्तारं ॥ १२७ ॥ पुव्वंपि मए दिन्ना, कन्ना इन्हि तु अतिहिसकारो । अणुरूवं आवडियं, इय चिंतिय भणियमोमित्ति ।। १२८ ॥ सह नेउ नियनाहं, लोयणरज्जूहिं जंतयंति व्व । पुण पुण वि तं सपेम्मं, पेक्खंती सा गया सगिहं ।। १२९ ।। `वड्ढचेडीण संलावमायरेणं कराविऊण खणं । नामाभिज्जाणणाईयं परोप्परं जाणियं तेहिं ॥ १३०॥ रणसीहो सह नियमाणसेण चिंतामणिस्स तं भुवणं । भुवणं पि नियइ सुन्नं तो पत्तो निययमावासं ॥ १३१ ॥ कमलवई बीयदिणे, वीणं बाएइ पूइऊण पहुं । पंचमपवंच संचेण, चारुसरमुच्छणाणच्छं ।। १३२ ॥ सीहस्सागंत्तूणं तत्थाssसीणस्स तम्मयमणस्स । तीए नियंतीए तिरिच्छअच्छिणा अप्पिओ अप्पा ॥ १३३ ॥ तोसो वा रोसो वा अणुरागो वाऽणुरागभंगो वा । अन्नोवि वियप्पो
१ चड DI
रणसिंहकथा
॥ १० ॥
Page #53
--------------------------------------------------------------------------
________________
रणसिंहकथा
लोयणेहिं जाणिज्जइ जणाणं ॥ १३४ ॥ गिहमइगयाए तीए, चिंतइ एसो अहं विवाहेमि । जइ नहु एयंता मज्झ, जीविएणावि विशेषवृत्तिःINI पज्जतं ॥ १३५ ॥ आवासे संपत्तो- विन्नत्तो पुण पुरीए पत्थाणे । पुरिसोत्तमपुरिसेहि, अज्जवि कि किज्जइ विलंबो ॥ १३६ ॥ उपदेशमाला
भणियमणेण इह मह, पओयणं किंपि अस्थि तो ताव जाह भो तुब्भे । सिग्घमविघं अयमहमुवेमि हियइच्छिए जाए ॥१३७।।
तत्यत्थि भीमराओ, रायसुओ कमलसेणसेवाए । तहिमागओ समीहइ, कमलवई सो वि उव्वोढुं ।। १३८ ॥ तीए धाई उवचरइ, ॥११॥ चीरकप्पूरकंचणाईहिं । सा कमलवई पुच्छइ, नेच्छइ नामपि तस्सेसा ॥ १३९॥ उवचरइ पवंचइ, चारुचाडुचाहेइ चक्खुखेबंपि ।
जो सो ताण तणं पिव, सरंति वामाय वामाओं ॥ १४० ॥ जक्खगिहे गच्छंती, नाया सा तेण तोऽऽणुमग्गेण । पत्तो महुरा|लावेहिं कहवि जइ नाम इच्छेज्जा ॥ १४१॥ धणदाणजणसम्माणरूवसोहगपेसलाऽऽलावा । तिणमिव सव्वे तं किंपि कारणं रम्मपेम्ममि ॥ १४२ ॥ सुरगिहदुवारदेसे, उवविट्ठो जाव चिट्ठइ स धिट्ठो । ता कयपूआ सा आह, हेल्लि कह गच्छिमो गेहं ॥ १४३॥ एसो दुवारदेसे, जीपस्सइ किंपि अहव इह एही । ता तं चिट्ठ दुवारे, वारेसु तमेत्थ पविसंतं ॥ १४४ ॥ तीए तहा ठिआए, विजणंमि मूलिया मयच्छीए । कमलवईए कन्ने, बद्धा जा पुव्वमुवलद्धा ॥ १४५ ॥ जाया पुरिससरूवा, नीहरिया पुच्छिया कूमारेण । देवच्चय ! किं अजवि, न सुंदरी नीइ मज्झाओ ॥ १४६ ।। तेणुत्तं इयमेसा, अवरा पुण कावि नहु मए दिट्ठा । इय भणिय गया गेहं, मूलि कन्नाओ गोवेइ ॥ १४७ ॥ सुरभवणं नीसेस, दु तिवारा पिक्खिऊण सुविलक्खो। पत्तो स नियावासे, सुमंगलाकुमरिपासंमि ॥ १४८॥ को भट्टिदारिए ! एस वइयरो कहमिहागया तंसि । भणिया सुमंगलाए कमलवई कहिउमारद्धा ॥ १४९ ॥ ओसहिपभावओऽई, पुरिसो होऊण आगया इहई। जो तेण पुच्छिओ तह, दक्खविया तेण तं च तहा ॥ १५० ॥ सुण ओसहिउप्पत्ति, चिंतामणिभवणमेगयम्हि गया । विजाहराण मिहुणं, पलोइयं तत्थ चंकमिरं ।।१५।। चिंतामणिमंदिरतुंगसिंग अइलंघणेण खडहडियं । पूयापहाणवावारवाउलं तंजिसेवेइ ॥ १५२ ॥ खयरीए मज्झ विज्जाबलेण कन्नंमि
१ जेण जे D। २ वेसे ।
Deewpeeroecoercelone
DCORDCREADERecemeRc
Page #54
--------------------------------------------------------------------------
________________
उपदेशमालाविशेषवृत्तिः
॥ १२ ॥
मूलिया बद्धा । मा मज्झ रूवरेहाहरियमणो होउ खयसेत्ति ॥ १५३ ॥ न मए नायं एवं, ता जाव पुणोवि तं गयं मिहुणं । पच्छा पुरिससरूवं, हं जे पिक्खामि अप्पाणं ॥ १५४ ॥ हियए धसक्कियाए, जावप्पो जोइओ समग्गोवि । विसुमरिया खयरीए, ता कन्ने मूलिया दिट्ठा ॥ १५५ ॥ जावुच्छोडेमि तयं, ता साहावियसरीरया जाया । नाओ तीए पहावो, ता संगोविय मए धरिया ॥ १५६ ॥ जायाऽऽमरिसेण य भीमरायकुमारेण बहुपयारेहिं । कमलवईए माया, कुमरीदाणे कया पडणा ।। १५७ ।। कमलिणिनामाए इमाए, राइणो साहिऊणमारद्धो । बीयदिणे विवाहो, कमलवई जाणिऊणेवं ॥ १५८ ॥ न चलइ न जीमइ न हसइ न सुयइ न वयंसियाउ आलवइ । खलियारिओ खलेहिं व सुयणो पाउणइ नेव रई ।। १५९ ॥ वेलविआ जेणाहं, निसाए पश्चारिऊण तं जक्खं । तस्सेव पुरो काहं, सचिंतियं इय विचिंतेइ ॥ १६० ॥ जाए जामिणिसमए, परिवारं वंचिऊण 'नीहरिआ । पत्ता जक्खस्स पुरो, एवमुवालद्धुमारद्धा ॥ १६९ ॥ तं कह सुररपहाणो, पाहाणो होसि कोवि धुत्तो वा । अमयं मन्ने जो, कवलावसि कालकूडरसं ॥ १६२ ॥ तहवि हु करेसि किं नाम, मह वसे नूणमप्पणो अप्पा । इय भणिय गया रणसीहगुहुरासन्नतरुगहणे ॥ १६३ ॥ तरुसाहाए बद्धो, पासो नियनिविडउत्तरिज्जेण । मरणेक्कताणमाणसवित्तीए तीए भणियमिणं ॥ १६४ ॥ वणगयणदेवयाओ ! दिसाओ सव्वाओ सुणह मह वयणं । रंणसीहनाहलोहेकलालसाए मए बहुहा ॥ १६५ ॥ आराहिएण अणिमत्तवेरिणा गुज्झगेण वेलविआ । इह हि मरिस्समवस्सं, अहं न अवराहिणी होमि ॥ १६६ ॥ पियविरहदाहदूमिज्जमाणमाणसकुडीए मे मच्चू । निच्चं होही जीवंतियाए ता जीविएण अलं ॥ १६७॥ नियसत्तमचलचित्तेहि तोलियं फलइ नत्थि संदेहो । इय नहु नाहो सीहो, जाओ ता होउ अन्नभवे ।। १६८ ।। इय भणिऊणं कंठे, निवेसिओ निविडपासगंठीए । पेल्लियपायाहारं मुको अप्पा निरालंबो ।। १६९ ।। अणुमणं लग्गा, सुमंगला तत्थ जाव जोएइ । तरुमज्झे ता पेक्खड़, तं लंचंतं निरालंब ।। १७० ।। हाहारखं कुणंतीए, तीए तत्थागओ कुमारो वि । मा साहसं ति जंपइ, छिंदइ छुरियाए पासं च ॥ १७१ ॥ मुच्छानि -
१ नीस ।
रणसिंहकथा
॥ १२ ॥
Page #55
--------------------------------------------------------------------------
________________
उपदेशमालाविशेषवृत्तिः
लाभा
DO
ceroecoeDecemete
मीलियच्छि, अंचलवाएहिं वीइऊण खणं । पुच्छइ सुंदरि ! का तसि, साहसं इय किमारद्धं ॥ १७२ ॥ वुत्तं सुमित्तमित्तेण सामि
रणसिंहकथा नजइ न अज्जवि किमेसा । पभणइ सुमंगला ही, कुमार! किं तुह विपम्हुसिया ॥१७३॥ जणणीए कमलिणीए एसा कुमरस्स भीमरायस्स । दिन्ना कल्ले लम्ग, ता ववसियमेयमेईए ॥१७४॥ तो उच्छंगियहिययं, इमीइ संवाहियं कुमारेण । किंचि स चित्ते चिंतिय, कुमरो वुत्तो सुमित्तेण ॥ १७५ ।। मूढेहिं किमच्छिज्जइ, किज्जउ वारिज कज्जमिह सज्जो । को खलु खीरिमुवेक्खइ, छुहिओ पच्छा लभिस्सामि ॥ १७६ ॥ उवलद्धचेयणा सा अइलज्जंती पमोयमजंती। गंधव्वविवाहेणं, परिणीया निव्वुया जाया ॥ १७७ ॥ रयणीए चेव पत्ता, समं सुमित्तण निययगेहंमि । संवाहिया विवाहाय, वासहरे हारहीरेहिं ॥ १७८ ।। मइ सइ सूरे मित्ते, स भीमराओ हहा निसि वराओ। अज विडंबिजिस्सइ, इयव्व अत्थंगओ तरणी ॥ १७९ ॥ सपयासे लक्खिज्जइ, कवडविवाहोऽहवा इमा जंती । कमलवई करुणाए व दिसाओ अंधारियाओ व ॥ १८ ॥ परिणयपमोयहल्लप्फुलेण चलिए कुमारभीमे सा। परिणयदिक्खावेस, रहसि सुमित्तस्स अप्पेइ ॥ १८१ ॥ निवसिय सयं तु तव्वेसमासु सीहस्स पासमल्लीणा | अणिमिसमिक्खंतेण, तेण वि आलिंगिया गाढं ॥ १८२ ॥ काऊणं राहसिया सुमंगला कवडनववहूपासे । गच्छंतीए तीए, कवडकुहेडुभडा धरिया ॥ १८३ ॥ हरिसभरनिन्भरंगे, कुमरे गयखंधराधिरूढंमि। तत्थागयंमि लमगं, दिएण तं साहियं सिग्धं ॥ १८४ ॥ कायब्वेसु कएसुं, कोउगमंगलगणेसु सब्वेसु । पत्ताई ताई भवर्णमि सव्वसन्निहियभोगंगे ।। १८५ ॥ अइपेसलेहिं अइकोमलेहिं
आलावरहिं आलवइ । नववहुयं नवनेहेण भद्दभद्दासणासीणं ॥ १८६ ।। वारंवारंपि न देइ जाव पडिउत्तरं नमिरसीसो। ता पाणिफंसेणं नायं जह एस पुरिसोत्ति ॥ १८७ ॥ को तंसि तुज्झ दइया नववहुनेवच्छलंछिया होसि । पुरिसस्स व तुहफासो ता भण किमतुच्छमच्छेरं ॥ १८८ ।। पाणप्पिय ! मुणसि इम, तं चिय माहप्पमप्पणोऽणप्पं । पाणिग्गहणमहूसववसेण जो कुणसि IN पुरिसत्तं ।। १८९ ।। ता बद्धावेमि इओ, गंतु तायं च मायरं च लहुं । कुमरपभावेणाई, सुयावि तुम्हं सुओ जाओ ॥ १९ ॥
INI॥१३॥ नवनवभवंतअब्भुयवियप्पपज्जाउलस्स तस्सेवं । उद्वित्तु सुमित्तो झत्ति, तत्थ जाइ रणसीहपासंमि ॥ १९१ ॥ कहिओ य वइयरो तेण
cmomeoneRROREPRODODC
Page #56
--------------------------------------------------------------------------
________________
उपदेशमालाविशेषवृत्तिः
॥ १४ ॥
तस्स सब्बो सकोउगमणस्स । पहसइ सहत्थतालं, सह तीए लज्जमाणीए ॥। १९२ ।। पभणइ सहासमेसो, परनारिसहोयरस्स नाहस्स । परपरिणीया पासंमि, एसि का तंसि जाहि बहिं ॥ १९३ ।। स खणेण भीमराओ, सासूससुराण पासमल्लिया । आह सविम्हयमव्वो, तुम्ह सुया किं सुओ जाओ ॥ १९४ ॥ निवमुहमिक्खइ अक्खड़, खुहियमणा तक्खणा कमलणी ता । तो जामाओ किमेवंपि य पलवइ वाउलो जाओ ।। १९५ ।। भणइ नरिंदो किं आलजालमाऽऽलवसि वच्छ ! गहिलोव्व । नेगभविचिय दिट्ठो, सुओव नरनारिपरिवत्तो ॥ १९६ ॥ तो वृत्तंतो प्रत्तो, ताणऽग्गे तेण खलु विलक्खेण । विलबंति ताणि धुत्तेण, धुत्तिया ही वयं केण ।। १९७ ॥ घरपुरपवासु मढसरिसभासु बावीस सा गविट्ठावि । जाब न दिट्ठा ता ताणि, मूढचित्ताणि रोयंति ॥। १९८ ।। अह करुणाए ताण, तद्दरिसावणकए व्व तिव्बकरो । उदयाचलचूलाचूंबिचारुबिंबो लहुं जाओ ॥ १९९ ॥
“ आसीस्त्वं निशिराज ! रक्तहृदयेतीर्ष्यालुना वज्रिणा, प्रातः शङ्कितयेव दिव्यपदवीं गत्वाऽऽत्मनः शुद्धये । औत्तापितवार्द्धितापकतलादाकृष्य मुक्तो बहिः, प्राच्यासौ दिवि तप्तमाषक इव प्रद्योतनो द्योतते ॥ २०० ॥ "
कहियं केवि गोसे कमलवई काणणे मए दिट्ठा। नूणं नवोढा नेवत्थलंछियाओ व महीनाहं ॥ २०९ ॥ अह सो भीमकुमारो वियडुब्भडभिउडीभंगुरणिडालो । सह सुहडसहस्सेहिं कयसन्नाहो महाबाहो ॥ २०२ ॥ जयकुंजरमारूढो रणत्तुराडंबरेण रणसीहं । संहरिडं संपत्तो स हरिणजूहोव्व जूहवई || २०३ || भडचडगरेण महया आयाओ निवइ कमलसेणो वि । रणसीण वि सेणा सहसा सज्जीकया तत्तो ॥ २०४ ॥ नियनियऩरवइजयलच्छिमिच्छमाणाण दोन्ह वि बलाणं । अहमहमिगाए तत्तो, स पयट्टो समरसंघट्टो || २०५ ।। तथाहि
'अभिघडं घडघणमरट्टि, पक्खरियतुकपक्खरियघट्टि । पिल्लिज्जहिं रहवर रहवरेहिं गयणंगणुकाय हिंसियसरेहिं ॥ २०६ ॥
१ अभिवह-अप्पि B. C. D. I
रणसिंहकथा
॥ १४ ॥
Page #57
--------------------------------------------------------------------------
________________
रणसिंहकथा
उपदेशमालाविशेषवृत्तिः|
फारक फरकहिं सुहडवम्गि, धाणुकियदुक्कहिं तदणुमग्गि । बरभल्लभल्लिबावल्लसेल्ल, पेल्लंति वीर एकल्लमल्ल ॥ २०७ ।। तो छत्तचिंधधयवड पडंति, कुंताहयकुंजर आरसंति । भडभालभिउडीउब्भड भिडंति, सिरपाणिपायपाडिय पडंति ॥ २०८ ॥ करिनरहं मुंडरुंडई मिलंति, अपुरुव्वसिट्ठि उद्विय कहंति । धडधावहिं उक्खयखेडखग्ग, हुंकारु करहिं सिर धरणिलग्ग ।। २०९ ।। उत्तालतालवेयाललक्ख, किलकिलहिं भूयभेसहिं अलक्ख । फिकारफारफेर विफुरंति, डकारहिं २डाइणि हडहडंति ॥ २१० ॥ एरिसइ महारणि भगइ भडगणि अत्थमियउ चारहडिगुणु । चिंतामणि झाइओ अग्गहं ठाइउ रणकुमारु उठेइ पुणु ॥ २११ ॥ मंडलियचंडकोदंडदंडपामुक्कसरपहारेहिं । रणसीहो रायबले करेइ वट्टाई कोट्टाई ।। २१२ ॥ मुंडेइ मत्थयाइं दाढाओ दाढियाओ उक्खणइ । कप्परइ कन्ननासा, नीसंको सिक्करोओ य ॥ २१३ ॥ जीवाउ चावाणं लुणेइ खग्गाण खंडए मुट्ठी। फरए फारकाणं फाडइ फोडइ गुडाओ वि ॥ २१४ ॥ अह बंधिऊण आणइ पाडइ पाएसु पायर्ड भीमं । आयासबंधबद्धं धरेइ ससुरं रहारूढं ।। २१५ ॥ तो निश्चलमञ्चंतं चंचापुरिसं व पेक्खिऊण निवं । पयडेइ पुत्तिगाए सुमंगला सव्ववुत्तंतं ।। २१६ ।। नववहुवेसा एसा अवगयआगा-४ | सपासतायस्स । पाएसु पडइ भीमं मोयावइ लज्जमाणमुही ॥ २१७ ॥ रणसीहो जोहारइ पाणी पिट्ठीए देइ नरनाहो । कुमरस्स कुलकमविक्कमाइ जाणित्तु संतुट्ठो ॥ २१८ ॥ महया विच्छडेणं विवाहूसवविहाणओ रन्ना । सकरेण सुया सीहिव्व अप्पिया सीहकुमरस्स ॥ २१९ ॥ हरिसभरनिन्भरंगीए तीए सद्धिं दिणाणि कइवि तहिं । अच्छिय कमलवईए सह चलिओ आगओ सगिहं | ॥ २२० ।। न उणो रयणवईए परिणयणत्थं गओ स सोमाए । कमलवईलाभेणं मुंणिउं कयकिञ्चमप्पाणं ॥२२॥ मन्नंताणं ताणं वावारं तखणंपि पच्चूहं । विसयसुहामयसित्ताण, कोइ कालो अइक्कमइ ॥ २२२ ॥ अह रयणवई चिंतेइ सुहओ सोहम्गिओ स रायसुओ। आगच्छंतो वलिउं गओवि किं अजवि न एइ ।। २२३ ॥ हुं विनायं जाउड पंडिया कावि सा खलु यासा । तिक्खकडक्खखेवेण जीए स जडो वसं नीओ ।। २२४ ॥ निब्भर भरिए हियय॑मि तीए तस्सस्थि मज्झ नोगासो। न बहिं दुलइ
१ प D२ अहि ।। ३ ख । ४ या DI
मा
.
bepeperpeezecemendee
ecememoc
Page #58
--------------------------------------------------------------------------
________________
उपदेशमालाविशेषवृत्तिः
॥ १६ ॥
वस्छ
व्यंव
संगण निधी
किमंभो कुंभे कयअंभपव्भारे ॥ २२५ ॥ ता तीए जाउंड पाडेभि सिरंमि देमि पडिवोयं । नियमाउंच्छियमापुच्छिऊण पश्चाइया पवरं ॥ २२६ ॥ अइतिक्खदुक्खदुक्खियमणाए सव्वं नरिंददुहियाए। तो गंधमूसिया नामियाए संभालिया तीए ।। २२७ ।। मह परिहं संसार' सुनिसारसुतं कुमारगेहाओ । भयवइ माए मंताइयाणमन्नं फलं किं ते ।। २२८ ।। अंगीकाऊणमिणं नीहरिया गंधमूसिया तत्तो । अचिरेणं चिय पत्ता पावा कुमरस्स नयरंमि ।। २२९ ।। कणगवई तीए भाइणिज्जिया तेण एइ जाइ सया । कणगवईए पासे कुमारअंतेउरस्संतो ॥ २३० ॥ नवनवकुहगकहाहिं कमलवई साऽलवेइ सविसेसं । वीसासपासपडिया सुद्देण वंचिज्जए जेण ॥२३१॥ कइयावि कवडनाडयपाडवपायडमईए पावाए। रयणीए निसीहे, गंधमूसियाए सुकुडिलाए ||२३२|| चेडगवावाराओ कमलवई वासमंदिरस्संतो । कुमरम्स दंसिओ पयडमेव परपुरिससंचारो ॥ २३३ ॥ तहवि न सो पत्तिज्जइ सुपरिक्खिय चोक्खसीललीलाइ । कमलवईए कलंको सीलंमि न होइ कइयावि || २३४ ॥ सक्खं पेक्खइ चक्खू परपुरिसं सुदिढपश्चयं चित्तं । को ताण विसंवायं विणिवारइ निच्छियच्छाण ।। २३५ || अह पुण पुण पेच्छंतो पुच्छर पाणप्पिए किमेयंति । हयनयणाई जं मह कति परपुरिससंचारं ||२३६ || पिय ! मंदभाइणीए पुच्छाए मज्झ अलमलमिमीए । कम्माई मज्झ पुच्छसु जाणि वियारिंति तुह दिट्ठि || २३७|| देदेहि देवि ! दिव्वे वसुंधरे विवरमायरेण महं । पविसित्तु झत्ति दुव्वयणमेरिसं जेण न सुणामि || २३८ || सुणइ कुमारो वस्सं कस्सइ जक्खस्स अहव रक्खस्स । इय ववसाओ कि हुंति पूयरा कत्थइ दुद्धे ।। २३९ ।। " जइवि तरुणि तारुन्नतारुन्नइ खरs, नवतडितरल झलक्किहिं नयणिहिं मणुहरइ । तहवि निरंतर संगमि परियाणियमणओ, कयभरवसउ न किंतु होइ निरुदुम्मणओ ॥ २४० ॥ " तो गंधमूसिया ताण पाणतंबोल भोयणाईसु । विदेसणाय मंतं मूलि जोगं पउजेइ ॥ २४९ ॥ तम्मयमणोवि तहोयणं च लायन्नजीवियव्वो वि । तव्वसओ सीहो तक्कहाए तो जलइ जलणोव्व ।। २४१ ।। लोयाबवाय संताविएण तो तेण ववसिय एयं । नीसारिज्जउ एसा पेसिज्जड पेइयहरंमि ॥ २४२ ॥ तो पञ्चइयनराणं एते कंपि देइ आदेसं । अणवस
१ सुनी BD२ रक्खइ B ३ क । ४ न ५ मणु D I
रणसिंहकथा
॥ १६ ॥
Page #59
--------------------------------------------------------------------------
________________
उपदेशमालाविशेषवृत्तिः
॥ १७ ॥
सम
२६
रेवि किमेवं पुण पहुआणत्ति मन्नंति ॥ २४४ ॥ हकारेइ कुमारो तं सामिणि काणणंमि पासुत्तो । इय तेहिं रहारूढा विहावारीए इमा निहिया ।। २४५ ॥ दाहिणलोयणफुरणाओ जाणियं मारणंतियं वसणं । तहवि तक्षणा पाणा मह त्ति जं होइ तं होउ ॥२४६|| आउला त तेहिं रहो पेल्लिओ सुवेगेण । भणियमिमीए किमज्ज वि न काणणं एड जत्थ पिओ ।। २४७ ॥ जंपियमिमेहिं सामिणि ! पेइयवासाय पेसिआ तंसि । पिउवश्वासनिवासाय पेसिया किन्न ता भणह ॥ २४८ ।। असमक्खियमपरिक्खियमकज्जमेयारिसं कुणंतस्स । कुमरस्स अवस्समहो होही अणुतावदावग्गी ॥ २४९ || अचिरेण चिय पत्ता पाडलिसंडस्स सीमभूमीए । आहेसा सप्पुरिसा ! भो भो एत्तो नियत्तेह ॥ २५० ॥ तरुणो तेऽमी तुंगा चंगा दीसंति पाडलिपुरस्स । जामि सयमेव एत्तो तुम्हाण न अत्थि एत्थ बलं ।। २५१ ।। अह पणमिय सारहिणा वुश्चइ पच्चक्खसीललच्छि ! अहं । इय कलुसाऽऽणाकारी संजाओ कम्मचंडालो ।। २५२ ।। सुपुरिस ! को तुह दोसो ससामिणो सासणं कुणंतस्स । उवलो व सेवगो वा खिप्पर चिंतिज्जए जत्थ ॥२५३॥ पहुपारवस्समन्नं सलुद्धया दूरदेसदरिसावो । जुत्तं वृत्तं तत्तन्नुएहिं सेवासु ण य वित्ती ॥ २५४ ॥ मह वयणमिणमो तस्स कहिज्जासु मंदभग्गाए । ' मह तुह कुलपेम्माणं कस्सऽणुरुवं तए विहियं ' || २५५ || रुयमाणी सा मोत्तूण संदणं वडतलं मि उवविट्ठा। जोहारिऊणमेयं नीहरिया ते विहु रहेण ॥ २५६ ॥
बिल कुष्ट
." विहिए अहिए कजे सक्किज्जइ तप्फलं सुहं सहिउं । अलियकलंकेण पियप्पवासवेससमहो दुसहं ॥ २५७ ।। " सियअसियकारगो मह तमासि अज्जेव इय पवासेसि । खणरत्तविरत्ताणं हहा नराणं नमोकारो || २५८ || इह एहि अंब ! हत्थं वच्छाए वच्छला तुमं आसि । असरिसदुद्ददावानलपज्जलमाणि ममं रक्ख || २५९ || अहवा माए ! मा एस एत्थ तं जाहि सुन्नरन्नंमि । मह दुहदंसणसवणेहिं तुज्झ फुट्टिस्सए हिययं ॥ २६० ॥ वरचिंताए कुमारी परिणिज्जंती पहारपीडाए । संपइ एरिसतावाय ते अहं ताय संजाया ।। २६१ ।। मुहु सुपरिक्खियसीला पाणपिया राय ! खलु पियस्साऽहं । ता कस्सइ भूयस्सेह कुमइणो इय परिष्कंदो
रणसिंहकथा
॥ १७ ॥
Page #60
--------------------------------------------------------------------------
________________
उपदेशमालाविशेषवृत्तिः
॥ १८ ॥
॥ २६२ ॥ न पविस्सिस्सं पेईयहरंमि अवजसकलंककज्ज लिया । ओसहिवसेण पुरिसो होउं अच्छामि सच्छंद ॥ २६३ ॥ जम्हा महिलामहुरत्तणेण पयईए पत्थणिज्जगुणा । चिंचिणिपक्कफलंपिव वद्धियांछा जयस्सावि ॥ २६४ ॥ " तंबोलं तरुणीओ तारानाहो तलायपाणीयं । कस्स न हरंति हिययं को वा न इमाई माणेइ ॥ २६५ ॥” सीलं च मएऽवस्सं रक्खेयव्वं सपाणचाएवि । एयम्मि विणटुम्मि नो इहलोओ न परलोओ ॥ २६६ ॥
" सीलं सासयवित्तं, परमपवित्तं अकित्तिमं मित्तं । उत्तमकित्तिनिमित्तं, मुत्तिसुहपसाहणनिमित्तं ॥ २६७ ॥ अधणाण धणं सीलं, भूसणरहियाण भूसणं परमं । परदेसे नियगेहूं, सयणविमुक्काण नियसयणो ॥ २६८ ॥
35
" जालामालकरालु होइ हुयवहु हिमसीयलु, बेविकूल बोलंतु पत्तु फुट्टइ गिरिसरिजलु ।
केसरिकुंजर जक्खरक्ख अहि लीह न लंघहिं, निम्मलसीलपहावि जीव जगि अखलियनंदहिं ॥ २६९ ॥ "
तो कयपुरिसायारा पाडलिपुरपच्छिमाए चक्कउरे । चक्कहरसुरे धारइ कमलवई फुल्लवडुयत्तं ॥ २७० ।। इओय- पत्तीहिं तेहिं कहिओ कमलवई चायवइयरो सव्वो । अणुतप्पइ तो कुमरो अवगयमंताइ माहप्पो । १७१ ।। अलियपलावेण मए इय अवजसदोसदूसिया संती । कमलवई किं जीवइ किमेइ पियराण पासंमि ॥ २७२ ॥ संपइ अहं अहन्नो अकज्जकज्जलजलेण ओहलियं । नियवयणं दाइस्सं कह कमलिणि कमलसेणाण || २७३ ।। हिययं तडत्ति फुटं कहूं न मे जेण चिंतियं एयं । कह जीहावि न तुट्टा इय वाणी जंपिया जीए ॥ २७४ ॥ तह कुलिसं कुणमाणं तडिवियडाऽऽडोवतडयडारावं । किं गयणमंडलाओ निवडइ नहु मत्थए मज्झ ।। २७५ ।। जा गंधमूसिया सावि निग्गया दीसए तहिं नेव । तो रणसीहो चिंतइ तीए पावाए पावमिणं ॥ २७६ || hasकुडकुडंगी विदेचाडणाए चउरमई । केणावि छेउणा सा करितु एयं गयाऽवस्सं ॥ २७७ ॥ सोमापुरीए तीए गंतूणं
१ पसतं DI
रणसिंहकथा
॥ १८ ॥
Page #61
--------------------------------------------------------------------------
________________
उपदेशमाला
विशेषवृत्तिः
॥ १९ ॥
PX
साहियं समपि । तो रयणवई रयणीयरि व्व हरिसुद्धुरा जाया ॥२७८ || पुरिसुत्तिमं भणाविय पेसइ पुरिसे पुणो तमाणेउं । ते कणयपुरगयकणयसेहरं विन्नवंति तहा ।। २७९ ।। अद्धपहाओ वलिओ तया कुमारो तहावि रयणवई । आसाए तस्स ठिया संपइ पेसिज्जउ कुमारो || २८० ॥ भणिओ ताहे सीहो मन्नेइ नेव अन्नो इमाए से जम्मो । तह पावकारिणो किं जुत्तमिण तहवि उवरोहो ॥ २८९ ॥ कमलवईए पाडलिनयरे अन्नेसणाय तह चलिओ । सुहसउण मंगलाईहिं निग्गओ सोहणंमि दिणे ||२८२ ॥ कइवयपयाणएहिं पत्तो चक्कउरबाहिरुज्जाणे । आवासिऊण गच्छइ चक्कहरं देवमच्चेउं ॥ २८३ ॥ एत्थंतरंमि फुरियं दाहिणनयणेण तस्स कुम्मरस्स । नायं च तेण सूयइ पियमेलयमेयमुत्तं च ॥ २८४ ॥
“ सिरफुरणे किर रज्जं पियमेलो होइ अच्छिफुरणंमि । कुंकुरणंमि पियजणभुयालयालिंगणं जाण ।। २८५ ।। "
फुलाई फुल्लबडुओ पाणितले तस्स सो समप्पेइ । कुमरोवि ताई गिण्हइ दाउ मोल्लं च नियहिययं ॥ २८६ ॥ पञ्चभिजाणाइ बडुओ नाहो सो एस मज्झ रणसीहो । रयणवई परिणेउं पुणो वि संपत्थिओ मन्ने ॥ २८७ ॥ रणसीहो वि हु चिंतइ पेच्छंतो फुलबडुयमेयमहो । कमलवई तं नियपाणवल्लहं चेव पेक्खामि ॥ २८८ ॥ हक्कारिऊण नीओ निययाssवासंमि अतिहिपूयकए । कुमरेण सो उघडियपुव्वपेम्माणुभावेण ।। २८९ ।। अग्गासणोवविदूं भोयावेऊण भूरिभत्तीए । परिहावेई तं धोयपोत्तियं सारसुकुमारं ।। २९० ॥ भणियं रणसीहेणं तं पेच्छंतस्स अणिमिसच्छीहिं । केणावि हेउणा भूमिदेव ! तित्ती मह न होइ ॥ २९९ ॥ विप्पो पभणइ नणु एवमेव भुवि कोवि कस्सइ सुहाइ । चंदस्स चंदिमाए चंदमणी झरइ किमन्नो ।। २९२ ।।
कुमारः - गंतव्वमत्थि पुरओ मह दियवर ! जइवि तहवि कह जामि। तुह नेहसंकलाओ संकलियं जं मणो मज्झ ॥ २९३ ॥ ता चलिज सह चैव देव ! किज्जउ महोवरि पसाओ । वलिएण मएऽवस्सं तं इह आणित्तु मोत्तव्व ॥ २९४ ॥ विप्रः - अलमिमिणा विग्घेणं अणवरयं चक्कपाणिपूयाए। तह मह राईहिं अभबं भयारिस्स किं कज्जं ॥ २९५ ॥
रणसिंहकथा
॥ १९ ॥
Page #62
--------------------------------------------------------------------------
________________
स
उपदेशमालाकुमारः-आगंतव्वमवस्सं दक्खिन्नअखिन्नमाणसा सुयणा । जइ न तुममेसि ताहं होई एत्थेव वत्थव्वो ।। २९६ ॥ सचिवेहिं INI
10 रणसिंहकथा निच्छयं पेच्छिऊण कुमरस्स सो तहा भणिओ। जह सह चल्लइ तब्वेलमेव जायं पुण पयाणं ॥ २९७ ।। उवविसइ चलइ विशेषवृत्तिः चिट्ठइ जेमइ जम्गेइ सुयइ कीलेइ। पडिबिंबो व्व कुमारो सव्वं तेणेव सह कुणइ ।। २९८ ॥ कइयावि भावसभावभावणत्थं दिएण
सो वुत्तो। केरिसिया कमलवई जीए कए तम्मसि तमेवं ॥ २९९ ॥ कुमरेणुत्तं तीए वन्निज्जइ किर किमेगजीहाए । सा तेण ॥२०॥
पयावइणा गुणमइया चेव निम्मविया ॥ ३०० ॥ रूवं रइरूवनिभं लायन्नं गिरिसुयाए सारिच्छं। सुंदेरं देवीण वि न दीसइ तारिसं सामि ! ॥ ३०१ ॥ संपइ भुवणमसेसं विसं व मन्नामि मित्त ! तीए विणा । किंतु मह तुज्झ पासे मणय संपज्जए सो
क्खं ॥ ३०२ ॥ भणियं दिएण सुंदर ! मा तम्मसु एत्तियं कए तीसे । ' अवहरियं जं विहिणा सोयंति तयं न सप्पुरिसा' । ॥ ३०३ ॥ अणवरयपयाणेहिं कुमरो पत्तो पुरीए सोमाए । पञ्चोणीए करिहरिरहेहिं पुरिसुत्तमो पत्तो ॥ ३०४ ।। पुरिसुत्तमेण
पुरिसुत्तमेण परमूसवेण सोमाए । उम्भिय - तलिया-तोरणधयाए स पवेसिओ कुमरो ।। ३०५॥ धवलियसचित्तभित्ति सम|| प्पिओ तस्स पवरपासाओ। जोइसिय विसोहिय-वारजोगनक्खत्तलग्गमि ।। ३०६ ।। मंगलतूररवेणं नञ्चिरवरविलयसत्थसुत्थेणं ।
वित्तं पाणिमाहणं कुमरेण समं कुमारीए । ३०७ ॥ कइवयदिणाणि तत्थेव धारिओ पत्थिवेण रणसीहो। संवसइ सुहेणं सह दिएण हिययंगमकहाहिं ।। ३०८ ॥ रयणवइ रयणीए पुच्छइ पियमेगया पणयसारं । केरिसिया कमलबई मया वि जा हरइ तुह हिययं ॥ ३०९ ॥ अतणुमणोरहमालाहिं मज्झ आय-तओ तुम एत्थ । वसाणीनी जीए पहंतरालंमि तो २वलिओ ।। ३१० ।। भणियमिमेणं जइ नाम दीसए कावि तारिसी तरुणी । ता तुह साहेमि तहाविहेण तेणोवमाणेण ॥ ३११ ।। तीए विओए जाए विहिवावारेण तंपि परिणीया । खीरी न जाव लब्भइ ता खज्जइ अंबखलियावि ॥ ३१२ ॥ सामरिसाए तीए तओ सगव्यं पसाहिअं सव्वं । जह गंधमूसिया सा पब्बाइ पेसिया तुरियं ॥३१३॥ जह परपुरिसपसंगो पदसिओ चेडगप्पओगेण । जह तुह तीए
१ अब्भहिय RDI २ लविओ C DI विणवाए तओ।
Correcrezzreepearera
ecoercenezoeceozperpepere
॥२०॥
Page #63
--------------------------------------------------------------------------
________________
उपदेशमाला
विशेषवृत्तिः
॥ २१ ॥ पुनः
2
मंतेहिं सुत्तिओ चित्तविदेसो ॥ ३१४ ॥ कमलवई कुमराणं समक्खमक्खियमिमं तओ एसा । समुहेणं तीए अवणीयलंछणा निव्वुया जाया ।। ३१५ ।। रणसीहो सोऊणं उब्भडभिउडी - विडंकियनिडालो । रयणवई निब्भच्छर हच्छं रत्तच्छि दुप्पेच्छो ॥ ३१६ ॥ आ पावे पावमिणं कुणमाणीए तए विसंकाए । खित्तो दुहन्नवेऽहं अप्पा नरयंधकूबंमि ॥ ३१७ ॥
“ कुकुरकेरीघरणि साहु साहुल पोक्कारइ, अनउ नारि जं जणु गणेइ वइसणइ महारइ | आगच्छ इ कोवि' किंपि जइ देइ तसुवि कुकुरी न भुक्कइ, दाणु माणु दितह वि महिल पुणु मारण सुकइ || ३१८ ॥ " जाही
जमलियकलंकपंकेण धाडिया पाडिया दुहचियाए । कमलवई कमलच्छी, हाहा पंचत्तमणुपत्ता ॥ ३१९ ।। रे रे काहार रा age अविलंबमेव कट्ठाई । धवलहरस्स दुबारे चियं सुसंचं पचेह ॥ ३२० ॥ जा नऽज्जवि कमलवई दुहदहणाडंबरेण उज्झामि । जालाजालजडाले चियाऽनले ताव सुज्झामि ॥ ३२१ ॥ कहकहनि चियाए संचियाए चिंताउरेहिं तेहिं तहिं । चलिओ चडिस परियरेण पडिसिज्झमाणो वि ॥ ३२२ ॥ इय सुणिय निवेणुत्ते धिद्धी एयाए कवडभरियाए । नरयगइ गामिणीए निंदिय अविसिसिट्टाए || ३२३ || एवंपि वयमिमीए सिरंमि निवडउ अणज्जकज्जाए । अलियकलंककयं पुण इहईपि हु मत्थए पडिअं || ३२४|| एवं खिसिज्जंती पुरलोएण पए पए पावा । लुयपुच्छकन्नधूसरखरपिट्ठारोविया काॐ ॥ ३२५ ॥ विगोविऊण नयरे रन्ना निव्वासिया परिव्वाया । नारीजणो अवज्झो त्ति तेण जीवंतिया मुक्का ॥ ३२६ ॥ कुमरो वि मंतिसत्थाहसाहुपमुहेहिं पुरपहाणेहिं । वारंवारं वारिज्जमाणमरणेक्कताणो वि ।। ३२७ ॥ लज्जतेणं पुरिसुत्तमेण पडिरुज्झमाणमग्गोवि । तंमि पएसे पत्तो मिलियाखिललोयलक्खंमि ॥ ३२८ ॥ तत्तो हाहारववाउलाणणे नरवईमि नयरजणे । मच्चुसुनिञ्चलचित्तो चित्तं चडिओ चियाए सो ॥ ३२९ ॥ सियवत्थविलेवणकुसुमदामलंकारसेयमुत्ति वि । रणसीहो कमलवईअणुराएणं दढं रत्तो ॥ ३३० ॥ तव्वयणाउ हुयासो जाकिर पउ
१ विह्नि B २ बुD |
रणसिंहकथा
२०६
॥ २१ ॥
Page #64
--------------------------------------------------------------------------
________________
S
cccccorporae
णीकओ चियापासे । ता रन्ना विन्नत्तो विप्पकुमारो सविणएणं ॥ ३३१ ॥ भयवं तुह वयणमिमो न कयावि हुलंघए तओ एयं । उपदेशमाला
कारणसिंहकथा तह कहवि हु भणसु जहा विरमइ एयाओ पावाओ ।। ३३२ ॥ विप्पेण तेण भणिओ स भद्द ! किमिमं तए समारद्धं नियविशेषवृत्तिः IN जणोचियमइनिंदियं च सुकुलप्पसूयाण ॥ ३३३ ॥ अन्नं च तया तुमए चक्कउराउ ममाणयंतेण । भणियं कयकिच्चोहं तुममाणेऊण
मुंचिस्सं ॥ ३३४ ॥ कमलवइआलदाणं पावं पावस्स तूलिया सवहो । मलिणवसणस्स कज्जलजलेण ता केरिसी सुद्धी ॥ ३३५ ।। ॥२२॥
कमलवई ताव मया तम्मिलणमणोरहेण मा मरसु । नियनियकम्मेहिं कहिं पि जाइ को जाणई जीवो ॥३३६।। चुलसीइ जोणिलक्खोवलक्खिओ सव्वओ वि संसारो। ता तत्थ कत्थ कत्थय न जंति जीवा सकम्मेहिं ॥ ३३७॥ किश्च-" सगुणं व निग्गुणं वा, कज्जकलावं समायरंतेण । परिणामो सव्वत्थ वि चिंतेयव्वो चतुरमइणा ॥ ३३८॥" यत उक्तं-" सगुणमपगुणं वा कुर्वता कार्यजातं, परिणतिरवधार्या यत्नतः पण्डितेन ।
अतिरभसकृतानां कर्मणामाविपत्तेर्भवति हृदयदाही शल्यतुल्यो विपाकः ॥ ३३९॥" अपि च-" कुरु मदाख्यानं पालय प्राणांस्तावत् ॥ ३४० ॥” यतः-मा स्म सन्धि विजानन्तु, मा स्म जानन्तु विग्रहम् । आख्यातं यदि शृण्वन्ति, नृपास्तेनैव पण्डिताः ॥ ३४१॥ तथा-अहुणा पाणे पालिंतयस्स मा नाम संगमो होइ । पाणपरिचाएऽवस्समेव मेलावओ दुलहो ॥ ३४२ ।।
कुमारः सप्रत्याशं सप्रमोदं च-दियवर ! दइयासक्खं निरक्खिया अक्खिया व केणावि । कत्थइ नियनाणबलेण जाणिया IN अहव जीवंती ॥ ३४३ ।। हरिसभरवसेण य साऽवटुंभं जमेवमुल्लविरो। चिय जाणणुज्जए मइ सिग्धं विग्धाय सन्जोसि ॥ ३४४ ॥ ॥ २२॥ अइ वरकुमार ! नियसार जोइसुल्लासओ मए नाया। विहिणो पासे सा अत्थि सुत्थिया ता तुह गिराए । ३४५ ॥ विहिपासे अप्पाणं उल्ले-मिस्लेत्तु तं इहाणेमि । सच्चं सच्चिय जइ होइ दिविया ता कयत्थोहं ।। ३४६ ।।
evereozaaeezopezoekoeero
ZARCccccc
Page #65
--------------------------------------------------------------------------
________________
रणसिंहकथा
उपदेशमालाविशेषवृत्तिः
कुमार:-भो भूमिदेव ! अजवि किं किजइ कजउजमो नेव । किं कुमरदक्खिणाए विणा पसिज्झेइ झाणकला ॥ ३४७ ।। कुमार:-मणमप्पिय पुव्वं ते संपइ अप्पावि अप्पिओ एसो। अवराहिं दक्खिणाहिं दिएस ! बज्झाहिं किं सज्झं ॥ ३४८ ॥ विप्रः-तुह पासंमि तुहप्पा अच्छओ विपस्स मज्झ किं तेण । जं मग्गेमि जयाहं तइया तं मज्झ दिजासु ॥ ३४९ ।।
कुमारः-इय एवमत्थु किं वित्थरेण आणेहि झत्ति पाणपियं । अह स दिओ झाणे इव आसोणो जवणिया मज्झे ॥३५०॥ संजीवणोसहि सा दुव्वा दिट्ठिया मए इन्हि । इय रणसोहे जाए हरिसभरुभिन्नरोमंचो ॥ ३५१ ॥ अच्छरियं अच्छरियं आगच्छइ जं मया वि कमलवई । एवं पुरि नरनाहे जाए तईसणुम्माहे ॥ ३५२ ।। कटरि गुणेहिं अणप्पो विप्पो भुवणे वि नेरिसो कोवि । जइ सव्वमिण होही इय हलबोलाउले लोए ॥३५३॥ गयणंगणंमि विज्जाहरीसु करधरियकुसुममालासु । छोडियकन्नोसहिओ स दिओ अभविसु कमलवई ॥ ३५४ ।। अवणीयजवणिया सा पलोइया पुलयपेसलंगेण । रणसीहकुमारेणं सच्चिय एसा पिया नाया ॥ ३५५ ॥ रइरंभरूवरेहाइ गव्वसव्वस्स निस्सरणसरणी । गोरिअभंगुरसोहग्गममाअगंमि अग्गलिया ॥ ३५६ ॥ तुद्वेण लोयपच्चयनिमित्तमुत्तं तओ कुमारेण । भो भो पेक्खह पेक्खह एस पिया मज्झ कमलवई ॥ ३५७ ॥ लायन्नवन्नसोहम्गचंगिमागारमेय मिक्खंता । रयणवई चिन्ता भणंति लोयाई इमं मिलिया ॥ ३५८ ॥ चामीयरस्स पुरओ जारिसिया रीरिया गुरुगुणस्स । कमल
वईए पुरओ रयणवई होइ तारिसिया ॥ ३५९ ॥ ता ठाणे पडिबंधो कओ कुमारेण मुत्तु रयणवई । को सक्करारसन्नू कडुयNI कसायं अहिलसेइ ॥ ३६० ।। तो रन्ना सा न्हविया सव्वालंकारभूसियसरीरा । देवंगभूसणधरा विहिया कप्पदमलयव्व ॥३६१।।
पंचप्पयारभोए तीए सद्धिं स भुंजिउं लग्गो। तेत्तियविओयवासरसंगुणियं सोक्खमणुहवइ ॥ ३६२ ।। पुच्छइ पिए वराओ वडुओ दुहमच्छिही सविहि-पासे । तीए वुत्तो तो सो ओसहिलाभाइबुत्तंतो ॥ ३६३ ।।
accorncomcomcccccccccence
100
Page #66
--------------------------------------------------------------------------
________________
उपदेशमालाविशेषवृत्तिः
॥ २४॥
मजत
अवि य-निम्मिउ मंडलि लंछणु छणमयलंछणह, किउ अघडंत घडतउ दुजणु सजणहं।
रणसिंहकथा हयविहिविहिय धणहट्ठ निट्टर मुट्ठि जिणि, मह पिययम अकलंकह दिन्नु कलंकु तिणि ।। ३६४॥ चिंतइ एसा रयणवईए विलोइय विलीओ। अइनिन्नेहो जाओ अवन्नवाओ धुवं मज्झ ॥ ३६५ ॥ एसा जइवि वराई कया-1y वराहा परोवरोहेण । तहवि हु मए इमीए उवयरियव्वं किमन्नण ॥ ३६६ ।। उवयारह उवयारु जु किजइ लाहणपडिलाहणं तं दिजइ । अवयारहं उवयारु करंतह, पहिली लीह मज्झि गुणवंतह ॥३६७। कइया वि तओ हरिसेण नियवरं पत्थिओ पयत्तेण । कुमरो कमलवईए तेणुत्तं भणसु जं देमि ॥ ३६८ ॥ जइ एवं ता एसा दुव्वा मज्झ सरिसिया सामि ! । एवं तुज्झवि मज्झवि मज्झत्थगुणेण माहप्पं ॥ ३६९ ॥ जइ एयाए कहमवि तीए पावाए पेरियाए कयं । तहवि हु मह खमियव्यं विसिटुकुलसंभवो तंसि ॥ ३७० ॥ इत्थी नियहियया ईसाविसमोहिया सकजपरा । फुसिओ एस कलंको एवं तीए कुणंतीए ॥ ३७१ ॥ अह | अन्नया कयाई विन्नत्तो पत्थिवो कुमारेण । कणयपुरीए पयाणे अणुजाणइ सो वि समयन्नू ॥३७२।। बहुदासीदासभूसणचीणंसुयकुंकुमाइ दाऊण । संवाहिया सदुहिया पडिया पाएसु पियराणं ॥ ३७३ ॥ करितुरयसंदणाईकंचणकलहोयवसणदेसाई । दाऊणं रणसीहो विहियपणामो अणुनाओ ॥ ३७४ ।। संचलिओ सुमुहुत्ते पाडलिसंडस्स सीमभूमीए । सेणासामग्गीए उग्गाए जाव संपत्तो ।। ३७५ ।। ता पुव्वमेव विन्नाय अब्भुयब्भुयधुयवुत्तत्तो। पत्तो पच्चोणीए स कमलसेणो महासेणो ॥ ३७६ ॥ साहुणओ पाहुणओ धरिओ सो तेण कइंवि दियहाई। कमलबई कमला वित्र अब्भुयचरिया सुगोरविया ॥ ३७७ ॥ पायप्पणया आसी सिऊण आलिंगिऊण उच्छंगे। काउमिणं सा भणिया रुयमाणीए कमलिणीए ॥ ३७८ ॥ पइपरिभूयावत्थे पत्ता किं नेह कुलिसकणकढिणा । 'दुहियाणं दुहियाणं, सरणं पेईयहरमवस्सं' ॥ ३५९ ॥ जीवाविया सईओ कुक्खी लज्जाविया न मे तुमए । आप
॥२४॥ १ निम्मियउ B I २ धणढह ।
OneDEORDCCCCCRELECIPEReme
exceezperpetrat
Page #67
--------------------------------------------------------------------------
________________
उपदेशमाला विशेषवृत्तिः
॥ २५ ॥
स्थापन
रिणयाओ विन्नाणमेरिसं तुज्झ निव्वूढं ॥ ३८० ॥ कुमरो चलिओ तत्तो पत्तो अविलंबमेव कणयपुरे । नयरूसवेण महया पवेसिओ कणयराण ।। ३८१ ।। अव्बो कमलवईए सीलाइगुणाणमेयमइतुच्छं । जं विरहानलजलिओ कुमरो चडिओ चियाचके ॥ ३८२ ॥ सा एसा कमलवई उवागया जा जमस्स पासाओ । नियसीलपहावेणं दाऊण तदाणणे धूलिं ॥ ३८३ ॥ इय सुणमाणो मंडणभूसणवेसाइणादेरर्कएण | पेक्खंतो पइमां रमणीओ धावमाणीओ ॥ ३८४ ॥ दप्पणपाणीअंजणसलागहत्था करग्गककेसा | पत्ता ताउ देउलपुत्तलिया विव विरायंति ।। ३८५ ।। वरच्छेदलक्खणाहिं सालंकाराहिं नाइविज्जाहिं । तिहिं ताहिं पियाहिं समं स भुंजए विसयसोक्खाई ॥ ३८६ ।। विजयपुरासन्नम्गामसीमसिरिपासनाहतित्थंमि । कुमरो कयावि कारइ विसिट्टमट्टाहियामहि ॥ ३८७ ।। कप्पूरपूरकुंकुमकालागुरुकुंदरुक्ककुसुमेहिं । परमेसरस्स पूया पेक्खणगाई कयं बहुहा ॥ ३८८ ॥ तो जक्खो पञ्चक्खो अक्खइ अंगीकरेसु नियरज्जं । अवरस्स कोऽवगासो सइ पुत्ते विजयसेणस्स ।। ३८९ ॥ तव्वयणाणंतरमेव देवपायप्पणामपुव्वं सो । विजयपुरं संपत्तो कुमरो सेणानिवेसेण ॥ ३९० ॥ अप्पबलो सो राया तस्स न सकेइ संमुहे होउं । कोट्टारोहणठिओ तओ दुवारे कुमारोवि ।। ३९१ ॥ कयनीरऽन्ननीरोहो नियडप्पाओ सुढंकियदुवारो । कुमरस्स सो नरिंदो, सच्चं चिय गोत्तिओ जाओ ।। ३९२ ॥ सरविसरजंतवाहणसुतत्ततेल्लेसु खिप्पमाणेसु । पइवासरंपि किज्जंतएस अइगाढढोएस ॥ ३९३ ॥ पडियासु विणिज्जंतीसु झत्ति खंडीसु भज्जमाणासु । जंतेसु गओ मासो न होइ नासो अहव तासो ॥ ३९४ ॥ गयणंगणम्गलग्गा आगच्छंती कुमार आरयणी । जक्खेण दंसिआ सा धसक्किओ नासिउँ स गओ ।। ३९५ ।। झत्ति पविट्ठो तुट्ठो पुरमज्झे विजयसेणअंगरुहो । ठविओ पिउस्स पट्टे मिलिऊण पुर पहाणेहिं ॥ ३९६ ॥ सज्जेइ सज्जणाणं संसगिंग दुज्जणाण वज्जेइ । साहुणमसाहुणय अणुग्गहं निग्ग कुणइ ।। ३९७ ॥ पारद्धिजूयमज्जाइयाइं वज्जेइ सत्तवसणाई । निस्सारइ नयराओ व देसाउ तह अप्पणिज्जाउ ।। ३९८ ।। सुरभवणेसु पयट्टइ पूयाउ पायडेइ जत्ताउ । अट्ठाहियाउ नट्ठाऽहियाउ कारइ जिणहरेसु ॥ ३९९ ॥ आसन्नाउ १ 'माई' शब्द इवार्थे ।
भ
रणसिंहकथा
॥ २५ ॥
Page #68
--------------------------------------------------------------------------
________________
उपदेशमालाविशेषवृत्तिः
॥२६॥
मान
CPECCCCCCCCCC
गामाउ एगया एइ अज्जुणकुटुंबी । अइतिसियभुक्खिओ सो पेक्खइ ममो फलियकच्छं ॥४०० ॥ धणिओ जोयंतेण वि जाव न दिट्ठो तओ तहिं ठाणे । दुगुणं मोल्लं मिल्लित्तु चिम्भिडं खोलए खित्तं ॥ ४०१ ॥ नगरगओ भक्खिस्सं तावय पुरपवरसिद्विपु
रणसिंहकथा त्तस्स । केणवि कट्टिय नीयं सीसं सेसं धडं पडिअं ॥४०२ ।। उक्खयसुतिक्खखग्गेहिं तक्खणे रक्खगेहिं सुहडेहिं । दिट्ठो गवेसमाणेहिं अज्जुणो दुजणेहिं व ॥४०३ ॥ भणियं किमेत्थ खोले चिन्भिडियं किमिह रुहिरधाराओ। जोयंति जाव. तं ताव पुत्तसीसं पलोयंति ॥ ४०४ ॥ तो बंधिऊण नीओ अमच्चपासे कयंतपासेव । तेणुत्तं किमरे वेरमासि जं मारिओ बालो ॥४०५।।। अह भणियमज्जुणेणं न किंपि जाणामि सामि ! घडइ पुणो। रन्नावि पुच्छिओ सो एयं चिय 'बवइ पुणरुत्तं ॥४०६॥ राजा-घडइ धडइति पयर्ड कि जंपसि रे कहेसु परमत्थं । अर्जुनः-एय दसाए कहिए वि देव ! को पञ्चओ होइ ।। ४०७ ॥10 सुण ताव तहवि पइमारियाए मारित्तु निसि पई सगिहे । मुहकयमंसबिडालाणुसारि खट्टिक* दिट्ठाए ॥ ४०८ ॥ भणियं धावह धावह इमिणा मह मारिओ पई एस । करधरिय सलोहियकत्तिएण हाहा हया अहयं ॥४०९ ।। उबद्धो पुच्छिजंतो स भणइ 10 सव्वत्थ घडइ घडइ त्ति । सरुहिरकत्तिय घाइय नरदसणाओ न किं घडइ ॥ ४१०॥ तीए तस्स य सीलं जणाउ जाणिय IN निवेण सो मुक्को । संपइ किं पुण होही मह कम्मेहिं न जाणामि ॥४१ ।। तो आरक्खियपहुणा पर्यपियं अहह दुधिट्ठोऽसि । करकयनवकट्टियमत्थओ वि जं एवमुल्लवसि ॥ ४१२ ॥ उप्पाडह रे एयं तो सूलारोवणाय सो नीओ। अह तत्थेगो पुरिसो पत्तो अइकालविगरालो,॥ ४१३ ॥ तेणुत्तं जइ एयं मारिस्सह तो तुवेवि मारिस्सं । एवं च ताण जाओ समरो सव्वे जिया तेण || ॥ ४१४ ॥ तो नियसामग्गीए राया जुज्झेउमागओ तत्थ । जुझंतस्स स जाओ निवस्स गाउय गरुयकाओ ॥ ४१५ ॥ कुंतास-IN कुंतपत्तं कूरव्व नालं व असिलयानालं । नाराया वि वराया चक्कंपि न किंपि से मुकं ।। ४१६ । रणसीहमहाराएण जाणियं
| ॥२६॥ एस न खलु नरसज्झो । जक्खो रक्खो व भवे अहवा भूओ पिसाओ वा ।। ४१७ ।। धूवकडच्छयहत्थेण तेण भणियं भणेसु
१ चवइ पुण कनं D। २ कि ।। ३ बुद्धो c. DI ४ तुमि D. [ तुमेवि ] ५ धूव कवड B, I
Page #69
--------------------------------------------------------------------------
________________
उपदेशमाला
विशेषवृत्तिः
॥ २७ ॥
जो होसि । अमुणिय--परमत्थाणं अम्हाण न एत्थ अवराहो ॥। ४१८ || लहुओ होऊणमिमेण जंपियं सुणसु तं महाभाग ! | नियविकमेण अहयं सुराण असुराण वि असज्झो || ४१९ ॥ अहयं दूसमकालो कलित्ति नामेण मं जणो भइ । भरहे महेगछत्तं रज्जं निव ! संपइ पवत्तं ॥ ४२० ।। इह आसि महावीरो गुणेहिं मह वेरिओ महावीरो । एगुणनवइपक्खेहिं तस्स निव्वापत्तस्स ।। ४२१ || मह अवयारो रज्जस्स संपयं जयइ अखलियपयारो । सिक्खा कया मए च्चिय कुटुंबिणो एवमेयस्स ||४२२॥ आणाऽइक्कमकारी महेस जो चिब्भिडं तया लेइ । दुगुणं मोल्लं मेलित्त कच्छए सुन्नए चैव ॥ ४२३ ॥ मह पस्सओहरो भाइ एस सुन्ने वि मेल्लए मोल्लं | खोलाउ तस्स कट्टिय चिब्भिडयं दंसियं तेण ॥ ४२४ ॥ जो जोयंतो अच्छइ जणो निवो वसोव सेट्ठिसुओ। तत्थागओ गिहाओ उट्ठिय संजायसज्जसिरो ।। ४२५ ।। सह सयणसुयणवग्गेण 'अक्खओ चोक्खओ य तूरंतो । विम्हयमुव्वहमाणेण राइणा सो कओ अंके ।। ४२६ || पंचगपसाओ अज्जुणस्स विहिओ निवेण गुणनिहिणो । अह कलिपुरिसो माहप्पमप्पणो भणिउमारद्धो ॥ ४२७ ॥
सर्वत्रोद्गतकन्दला वसुमती वृद्धिर्जडानां परा, जातं ' निष्कमलं जगत्सुमलिनैर्लब्ध्वा घनैरुन्नतिः । सर्पन्ति प्रतिमन्दिरं द्विरसनाः संत्यक्तमार्गों जनो, वर्षाणां च कलेश्च संप्रति जयत्येकैव राज्यस्थितिः ||४२८|| श्री विधत्ते यत्तोषं जडपरिचितिगपतिकेराः, कठोरा जायन्ते कथमपि न तृष्णा विरमति । मु दोषारम्भो भवति भुवि वैरस्य घटना, तदेव ग्रीष्म किमु न कलिकालस्तुलयति ।। ४२९ ।। अनृतपटुता चौर्यचित्तं सतामपमानना, मतिरविनये धर्मे शाठयं गुरुष्वपि वंचना । कृतकमधुरा वाणी साक्षात्परोक्षविघातिनी, कलियुगमहाराजस्यैताः स्फुरन्ति विभूतयः ।। ४३० ॥
१ अक्खवरकओ ।
रणसिंहकथा
।। २७ ।।
Page #70
--------------------------------------------------------------------------
________________
उपदेशमाला
विशेषवृत्तिः
॥ २८ ॥
धर्मः प्रब्रजितस्तपः कपटतः सत्यं स्थितं दूरतः, पृथ्वी मन्दफला नृपाः सुकुटिला द्रव्यार्जने व्यंसना । लोकः स्त्रीवरागः स्त्रियोऽतिचपला लोकसज्जा द्विजाः, साधुः सीदति दुर्जनः प्रभवति प्रायः प्रविष्टः कलिः || ४३१|| अवि य— आवाहाओ कूओ भरिज्जए छिज्जए तरुफलओ । गावी भ्रमवइ वच्छीए सप्पपूआ न गरुडस्स ।। ४३२ ॥ अंगुठेंगुलीलावयमित्येव हत्थिओ होइ । कप्पूरचंदणाईवि विस्सगंधा तरूविहिया ॥ ४३३ || कट्टिय अंबेहिं कंटयाण किज्जंति तुंगवाडीओ । दिट्ठतेहिं एमाइएहिं मह जाण रज्जठिई ॥ ४३४ ॥ भणियं रन्ना एए पच्चक्खविरोहिणो हि दिहंता । कहइ कली आयनसु अन्नो एत्थऽत्थि परमत्थो || ४३५ || एत्तियदिणाई पत्थिव कूवाहितो कुटुंबिआऽऽवाहा । पूरिज्जंता धणकणजलेण सोहंतया हुंता ।। ४३६ ॥ नवनवकरेहिं संपइ घेत्तुं कोडुंबियाहिं दव्वाई । रायणो अप्पाणं दुब्भरकुक्खी भरिस्संति ॥ ४३७ || जाए पयोयणे तेसिमहो पवरपयवाणं च । गलियं पक्कफलंपिव पुब्बि ते धणलवं लिंता ॥ ४३८ ॥ अहुणा जाणिय सव्वायरेण धणकंचणाइसामिद्धिं । ते तेहिं खणिस्संते कित्तिमदोसे अदोसे वि ।। ४३९ ।। अइबहुपयाणपुत्रं पुव्वि परिणाविऊण नियवच्छि । मायागावी पच्छावि पूरए सव्वसामरिंग || ४४० || पणमहुणा काऊणं दिज्जइ कस्सइ सुया धणड्ढस्स । चिंतिज्जर निव्वाहो पच्छावि हु तीए पासाओ ॥ ४४१ ॥ गरुडव्व पुव्विमव्वो पूइजंता गुणोयही अतिही । पिसुणाणं सप्पाण व वारिज्जंतो पवेसो वि ।। ४४२ ।। पिसुणा परोवयावी पराववाईय गोरविज्जति । इन्हिमवंचगचित्तेहिं किं सुचितेहिं कायव्वं ॥ ४४३ ॥ अंगुटुस्स व अंगुलिसवाए सव्वकज्जसंसिद्धी । सबैहुस्स सुंयस्स पुरासि पियरभत्ति विसेसेण ॥ ४४४ ॥
तथा च - " पूजनं चास्य विज्ञेयं त्रिसन्ध्यं नमनक्रिया । तस्याऽनवसरेऽप्युच्चैश्च तस्यारोपितस्य च ॥ ४४५ ।। अभ्युत्थानादियोगध्ध, तदन्ते निभृतासनम् । नामग्रहश्च नाऽस्थाने, नावर्णश्रवणं कचित् ॥ ४४६ ॥ साराणां च यथाशक्ति, वस्त्रादीनां निवेदनं ।
१ प्रचलितं D २ व D
रणसिंहकथा
पिबती
॥ २८ ॥
Page #71
--------------------------------------------------------------------------
________________
उपदेशमाला
विशेषवृत्तिः
॥ २९ ॥
परलोक क्रियाणां च कारणं तेन सर्वदा ॥ ४४७ ॥ " जायाए जायाए संपइ कत्तोवि चित्तमेलावो । अविरलकलिहिं माया निस्सरिज घराओ वि ।। ४४८ ।। सरला सुहया उचियन्नुया य न बहु सुहाइ थेरीए । कुसलं घरस्स नेयाए जाउ ता जत्थ fees || ४४९ ॥ उयरे धरेइ जा मंसपेसियं कुणइ कामदेवं च । वहुवसगो तं धाडइ पुत्तो मह पेच्छ माहप्पं ॥ ४५० ।। कप्पूराइसमाणा सुसाहुणा सीलसुरहिणो हुंता । सुगुणप्पिएहिं वरसावएहिंतो गोरविज्जता ।। ४५१ ॥ सीलविहुणा सीयलविहारिणो दवणधारिणो गिहिणो । ते अहुणा संजाया लोएहिं वि अवगणिज्जति ।। ४५२ ।। इत्तियकालं साहारपायवाणं व सज्जणजणाणं । सुविसट्टकंटए कट्टिऊण किज्जंति या रक्खा || ४५३ || सरलसुसीलास धम्मधारिणो धाडिऊण दूरेण । ठाणे तेसु संपइ निवईहिं निवेसिया पिसुणा ।। ४५४ ॥ ता इय एवं रणसींहराय ! रज्जट्ठिई इमा मज्झ । एत्तियमेत्ताइक्कमकारी मा होज्ज वच्छ ! तुमं ॥ ४५५ ॥ छलिऊण कली एवं सीहं सहसा अदंसणीहूओ । निव । अज्जुणा जणा तह जहागयं पडिगया सव्वे ||४५६ || कलिआलावे सोऊण तस्स जंपंति दुन्नयनसाए । हिययं धरइ सहावो तमलं को अन्ना काउं ॥ ४५७ ।। संदेहदोलयं दोलिरोवि पुव्वं व पालइ स रज्जं । तहवि स खलियारिज्जइ खोलेहिं सुणेइ तव्वयणं ॥ ४५८ ॥ भणितुं लग्नश्च लोकः -
" घटवत्परिपूर्णोऽपि, विदग्धो रागवानपि । ग्रहीतुं शक्यते केन, पार्थिवः कर्णदुर्बलः ।। ४५९ ।। अविवेकिनि भूपे यः, कुर्याद् गृद्धिं समृद्धये । गच्छेद्देशान्तरं मन्ये, समारुह्य समृद्धये ॥ ४६० ॥ ” कलिकलहदेसणाऽऽडंबरेण जाणित्तु किंचि तरलमणं । निवई समए माउलजिणदास महामुणी पत्तो ॥ ४६१ ॥ विजयपुरस्स दुवारे आरामे उम्माहं अणुन्नविउ । तसपाणबीयरहियंमि थंडिले चिट्ठइ सुतुट्ठो ॥ ४६२ ॥ मुणियतदागमवृत्तंतं तोसओ तास सव्वरिद्धीए । वंदणवडियाए तस्स निग्गओ गरुअभत्तोए ||४६३ ॥ पत्तो तंमि पएसे काऊण पयाहिणाउ तिक्खुत्तो । रइयकरंजलिकोसो पणमिय पुरओ निसन्नो य ||४६४ ||
१ = कलिकालस्य । २ सहकार = आम्रवृक्ष |
(स्वरं
गधे डो
रणसिंहकथा
5 n
अपराध
२९ ॥
Page #72
--------------------------------------------------------------------------
________________
रणसिंहकथा
उपदेशमालाविशेषवृत्तिः
॥३०॥
(1994
धम्मासीए आसीसिऊण मुणिणा समाणतणमणिणा । पारद्धा धम्मकहा जलहरगंभीरघोसेण ॥४६५ ॥ भो नरनाह ! निरुत्ते नरत्तणे जमलजायजीवाणं । सुहदुक्खाइ विसेसो पुन्नं पावं पयासेइ ॥ ४६६ ॥ सुहसाहणाय दुहदाहणाय पाणी पयासमाविसइ । आसव| दारनिरोहो सहिइ सुहमसुहमियराओ ॥ ४६७ ।। पाणिवह-मुसावाया अदत्त-मेहुण-परिग्गहा चेव । आसवदारा एए पंच पवंचेण प्रिहियव्वा ॥४६८।। एएहिं पवाहेहिं व पूरिजइ पाववारिणा जीवो। पिहिएसु तेसु न नवस्स आगमो संचियस्स खओ ॥४६९।। वच्छ ! सहावो तुह एस आसि आसवनिरोहओ पायं । कलिछलणाओ दुम्मित्तसंगमो किंचि वरलोओ ॥४७०।। दुस्समकालो | भन्नइ कलित्ति सो कयाइ जंपेइ । केलीकिलस्स कस्सावि वंतरस्सेस कीलत्ति ॥ ४७१ ॥ जइ तस्स भएण हिओवएसबुद्धिए वा अनाओ वि । किज्जइ तहावि पात्रं मरणं व विसासिणो होइ ॥ ४७२ ॥ किमसच्चवंचणाई कलीए किजंतया नहु नयंति । नरबमि किं न मारेइ कवलियं निसि विसं विसमं ॥ ४७३ ॥ मउलियविलोयणो उणयाणणो एस जाव संजाओ। मुणिणा भणियं ता बच्छ ! तायमुणिणो सुणसु वयणं ॥ ४७४ ॥ कलिछलणमोहिणा विजयसेणमुणिणा विभाविते नायं । उवलद्धधम्मदासामिहाणसारेण सगुणेहिं ॥ ४७५ ।। तुह पडिबोहनिमित्तं अणागयं चेव तेण संघडिया। सुगई जिजासुणा सदुवएसमाला महासत्त! ॥ ४७६ ॥ तद्वर्णिकामात्रं यथा
जं आणवइ राया पुगईओ तं सिरेण इच्छंति । इय गुरुजणमुहभणियं कयंजलिउडेहिं सोयव्वं ॥ ४७७ ।। अभिगमण-वंदणनमसणेण पडिपुच्छणेण साहूणं । चिरसंचियं पि कम्म खणेण विरलत्तणमुवेइ ॥ ४७८ ॥ भवसयसहस्सदुलहे जाइजरामरणसागरुत्तारे । जिणवयणमि गुणायरे ! क्खणमवि मा काहिसि पमायं ॥४७९॥ विजयागणिणी तत्थेव आगया अवसरंमि निवमाया । आहेरिसोवएसा वच्छय ! उवएसमालेयं ॥ ४८० ॥ ता मूलाओ एवं पढेसु विढवेसु मोक्खवरसोक्खं । कुरु धम्मदासगणि
१ जाओ B। २ संगओ किंचि तरलोओ B. D। ३ भो-किंसो- B. C । ४ अर्जय ।
प
सहDeparmommenDecemReKDCPCA
॥३०॥
Page #73
--------------------------------------------------------------------------
________________
उपोद्घातः
उपदेशमालाविशेषवृत्तिः
Deepeecrecozooooooo
महरिसिस्स पिउणो समाएसं ॥ ४८१ ॥ अह भणिया जिणदासेण साणुमग्गेण निवइणा वि तहा । मेहानिहीणमहवा किमसंभवि भाविभदाणं ॥ ४८२ ॥ परिवत्तणाए तीए वारंवारं अवारियाए सया। नवनवभवंतसन्भूयभावेणाभावियप्पाणो ॥ ४८३ ।। कमलवईए पुत्तं रज्जे अहिसिंचिऊण समयंमि । मुणिचंदसूरिपासे संजमरजं पविजिसु ।। ४८४ । चिरकालं तं' पालिय, खालियपंको वएसु अकलंको । आराहणापडाय, पाविय पत्तो सुदेवत्तं ॥ ४८५ ॥ कमलवईपुत्तेण वि पढिा एसा जणेहिं सब्वेहिं । अणिसं पढिजमाणी इय पत्ता एत्तियं जाव ॥ ४८६ ॥ इति रणसिंहकथा समाप्ता । । अनेनोपोद्घातेनारब्धायामस्यामेतावन्तं कालं परिपाट्या प्राप्तायां च सकलमङ्गलमूलकल्पे निकाचितस्यापि कर्मणो निर्जरैककारणे
च तपसि श्रीयुगाद्यपश्चिमतीर्थाधिनाथाभ्यां स्वयमासेवनद्वारेण श्रीरणसिंहसूनोस्तद्वारेण परेषां च मुख्यमुपदेशं दित्सुः श्रीधर्मदासगणिस्तयोरेव तावन्माहात्म्यमुपदिशति
जगचूडामणिभूभो उसमो वीरो तिलोयसिरितिलो। एगो लोगाइच्चो एगो चक्खू तिहुयणस्स ॥२॥ व्याख्याः-ऋषभः प्रथमतीर्थाधिनाथो जगतश्चूडामणिभूतः शिरोरत्नालङ्कारकल्पोऽधुना मुक्तिपदस्थायितया चतुर्दशरज्ज्वात्मकलोकस्योपरिवर्तीत्यर्थः । वीरः पुनः प्रत्यक्षोपलक्ष्यमाणतया त्रिलोकश्रीतिलकत्रिभुवनलक्ष्मीविशेषक इत्यर्थः । तथा अनयोर्मध्ये एक ऋषभो.लोकादित्यो युगादौ प्रभातं इव विवेकप्रतिबोधद्वारेण पदार्थोद्योतकत्वेन च निखिलव्यवहारकारणत्वात् । एकः पुनर्वीरश्चक्षुत्रिभुवनस्य इदानीन्तनजन्तुचक्षुर्भूतागमार्थभाषकत्वात् ॥ २॥ इत्थं च तीर्थकरोभयस्य गुणोत्कीर्तनेन प्रकरणकारो भगवति महावीरे विद्यमाने प्रकरणमिदमकारीति काक्वा ज्ञापयामास । लघुवृत्तौ श्रीसिद्धव्याख्यात्राऽत्र सूत्रे व्याख्यान्तरमपि कृतमस्ति । विशेषार्थिमिस्तत एव
१ परि। .
॥३१॥
Page #74
--------------------------------------------------------------------------
________________
P
उपदेशमालाविशेषवृत्तिः
oorcomerceDECORRECIPE
तदपि विज्ञेयम् । यतो नमः सूत्रस्याशेषविशेषार्थव्याख्यायां तात्पर्यमक्षणायाश्च तस्यास्तेनैव कृतत्वात् । किन्तु सूत्रस्यानुत्तानमर्थमात्रं व्याख्याय सूक्तिकथावैचित्र्येण रामणीयके एवंविधमहार्थस्य सूत्रस्य यदि जायते । "कथासु सूक्तिवैचित्र्यं, स्यात्क्षीरे शर्करा तदा ।"
Dऋषभपारण
सन्धिः इदानीमेतन्निदर्शनेन तप उपदेशं तावदाह
॥ संवच्छरमुसभजिणो छम्मासे बद्धमाणजिणचंदो । इय विहरिया निरसणा जइज्ज एओवमाणेणं ॥३॥ व्याख्याः-संवत्सरं-वर्षमेकमृषभजिनो निरशन उपोषित इत्येवं वर्षोपवासप्रकारेणोपसर्गपरीषहसहनार्थ विहृतवान् । षण्मासान् | वर्द्धमानजिनचन्द्रस्तथैव विहृतवान् । संवत्सरमासशद्वाभ्यां " कालाध्वनोरत्यन्तसंयोगे” इत्यनेन द्वितीया । मानिभ्यां किल रात्रिमेव सकलां चीण प्रवासिव्रतम् इत्यादिवत् । यन्निमित्तं भगवतोस्तपःकमैतदुक्तं तमुपदिश्य शिष्यं प्रत्याह-यतेत-तपःकर्मणि यत्न कुर्याद्भवानेतदुपमानेन प्रथमचरमतीर्थकरसादृश्येन । यद्यपि संप्रति संहननादिहीनतया वर्षोपवासादौ शक्तिर्नास्ति तथाप्यनिगुहितबलवीर्यो यत्नं कुर्यादित्यर्थः । चरमशरीरत्वादवश्यंभाविभवभ्रंशाभ्यां भगवद्भ्यामप्येवं नाम विहृतं ततो भवादृशेन सन्दिग्धमुक्तिगमनेन तपःकर्मणि सुतरामादरपरेण भवितव्यमिति तात्पर्यम् ॥३॥ यतः" प्रत्यूहव्यूहभङ्गे भवभवनभिदा भूयसी भद्रमुद्रा, रोगाऽवेगाद्वियोगः सुरविसरसमाकर्षणं क्लेशशान्तिः। २१ ,
प्राज्यं राज्यं हरिश्रीः किंमपरमथवा तीर्थद्वैभवाप्ति-लीला सेयं यदीया निरुपधितपसस्तस्य कः स्यात्सदृक्षः ॥१॥" ततश्च-"न क्रामन्ति कृपाणचक्रविशिखा यस्मिन्नमी कुंठतां, मन्त्रा यान्ति विचित्रयन्त्रसचिवा बाह्वोर्बलं नाप्यलम् ।
' तहःसाधुमपि प्रयोजनमहो यस्य ध्रुवाराधर्ना, सिद्धत्येव न संशयोऽस्ति तदरं तीनं तपस्तप्यताम् ॥२॥" अनयोः कथानके च स्वस्वचरितादेवावसेये । स्मरणार्थ तु किंचिदिहापि प्रोद्यते
REPORT
Page #75
--------------------------------------------------------------------------
________________
उपदेशमाला
विशेषवृत्तिः ॥ ३३ ॥
जं किर पावपंकु पक्खालइ, भवियह मोक्खसोक्खु दिक्खालइ । संधिबंधसंबंध' रवन्नडं, चरिउ तर रिसहजिणिंदह वन्न ॥३॥ दाहिणभरहखंडचूडामणि, सावसुवन्न नाइ सोयामणि । अत्थि अउज्झनामि सुपसिद्धी, नयरि पउरधणधन्नसमिद्धी ॥ ४ ॥ पढमरायकारणि काराविय, मणिकंचणिहिं सक्कि संपाइय । सिहरचारुचेइयहरचंगी, सयलविलासिलो यनवरंगी ॥ ५ ॥ सरलपियालवणुज्जलवाडी, जिव जहिं ४ तरुणितेव परिवाडी । गयवाहणहयसाहणहिंडहिं, ईसरलोय तहा - विजमंडहिं ॥ ६॥ जिणमंदिर उन्भड धुव्विरधयवड, रणझणंतकिंकिणिरविण । जा गव्व निरंतर हसइ गुणुत्तर, सक्कनयरि "नियवेहविण ॥ ७ ॥ कुलगरु माहिपुत्तु तं पालइ, रिसहनरिंदु सुरिंदु व लालइ । पढमुज्जनयनिहि पढमु पयावर, जणववहारु पहिलउ दावइ ॥ ८ ॥ घरिणीघणुज्जलपेमगहिल्ली, तासु सुमंगलनामि पहिल्ली । अवरवि आसी सुनंदसुराणी, सयलंतेउरमज्झि पहाणी ॥ ९ ॥ -
१२ ॥
हिं
१३ ॥
-
पढमु सुमंगलदेविहि दुद्धरु, बंभी जुर्यालि जाउ भरहेसरु | बाहुबलि बाहुबलि सुनंदहि, सुंदरिजुयलि जाउ जस कंदहिं ॥ १० ॥ राणी पुणु पसवेइ सुमंगल, सीलसमुज्जलकयजयमंगल । अट्ठाणवई 'जणेइ तणुब्भव, अउणापन्नजुयल अपुणुब्भव ॥ ११ ॥ दसदुगुणा लक्खह पालि -वि, पुव्वह कुमर - वासुलीला लड्डु । तेर्साट्ठतिअग्गल पुणु कयमंगल रज्जलच्छि पालेइ पहु ॥ केवलु बज्झहिं मत्तदंति, ससुवन्नदंडवर छत्तपंति । निवर्डति पास जूयारहट्टि, पुणु मारु सुणिज्जइ सारिवट्टि ॥ णिज्जइ वेसहं केसभारु, अहलोयहिं मुणि परपरहं दारु । दारिद्दमुद्ददीसेइ देसि, वरतरुणिजणह मज्झप्पएसि ॥ १४ ॥ धणवंत दिंत नहु करहिं काणि, उग्गाहहिं निवइ “नविउण दाणि । "संभुवि अवजाणहिं धणि जणाह, छलु आणाहिं नो पुण लोभिताहूं ।। १५ ।। १ रवन्नउं रम्यमित्यर्थः । २ स B । ३ नाइ शब्देन उत्प्रेक्षते विद्युदिव । ४ तेवतरुणी D। ५ निजवैभवेन । ६ पवर । ७ छत्तर । ८ नउणि । ९ सेतु ।
ऋषभपारण
कसन्धिः ।
॥ ३३ ॥
Page #76
--------------------------------------------------------------------------
________________
Nऋषभपारण
| कसन्धिः ।
तत्र उपदेशमाला
हकार-मकार-धिकाररूप, इय नीइ पयट्टहिं दंडभूय । नहु अत्थि अत्थिजणु तिच्छु कोइ तिणि दाणमणोरहु विहलु होइ ॥ १६ ॥
इय जणु तोसेविणु रज्जुकरेविणु पुव्वलक्खतेसट्टि पहु। सिरिनाहितणुब्भवु गयभवसंभवु, संजमरज्जु महेलइ लहु ॥ १७ ॥ विशेषवृत्तिःN रिसहु महा महिनाहु तियासी अत्थि वि पुव्वलक्खघरवासी । लोगंतियदेवेहिं विन्नत्तउ, दाणु देइ वारिसिउ निरुत्तउ ॥ १८॥
एकह कडय किरिड कचोला वियरइ अन्नह पडिपट्टउला । मरगयमोत्तियमाणिकहारा, पउमराय अप्पइ अवरीरा ॥ १९॥ गय॥३४॥
हय गंधसार घणसारहिं, केवि करेइ कयत्थु सुसारहि। कसुवि कणयकलहोय वि देई, इय मम्गणजण सम्माणेई ॥२०॥ कच्छमहाकच्छाहिं नरिदिहि, सहुं चउसहसिहि कयआणदिहि । परिवज्जिय सावज समुज्जलु, पहु चल्लिओ चिंतेवित मंगलु ॥२१॥ चित्तह बहुलटुमि छद्रुतवुत्तमि, रिसहनाहु सिद्धत्थवणि । बत्तीस सुरिंदिहिं विहियाणदिहि, सेविउ संजमु लेइ खीण ॥ २२ ।। कसिणकुडिल कोमलकुंतलवउ उप्पाडइ पहु सिरह निरुत्तउ । वजसारु चउमुट्ठि करेई, पंचम हरिविन्नत्तु धरेई ।। २३ ।। अंसस्थलि घोलंततिसामाहि, सहहिं सिरोरुह सिवगइगामिहिं । दिनदिक्खमंगलि जं मंगलकंचणकलसुप्परि नीलुप्पल ।। २४ ॥ कच्छाईहि वि दिक्खपवन्नी जिण अणुमाणि न उण जिणि दिन्नी । विहरहिं जिण अणुमग्गि ति लग्गा, "छणचंदह जिव रिक्खसमग्गा ॥ २५॥ निवकुमार नमिविनमि जिणिंदह, असिकर करहिं सेव सच्छंदह । पोइणिपन्नपुडलिहिं छंटहि, पुष्फपयरु पहुपुरओ पयट्टहिं ॥२६ ।। अन्नह दिणइ आवइ महिम करावइ, फणिवइ जिण अम्गइ सुपरि। नमिविनमि कुमारह वियरइ, 'सायर खयररज्जु वेयट्टधरि ॥ २७ ॥ निरसणु झाणि मोणि पहु हिंडइ, नियविहारि महिमंडलु मंडइ । जणि वणि काउस्सग्गु थिरु कप्पइ, मणिमउ थोरथंभु जिव दिप्पइ ॥२८॥ कोवि भिक्ख भिक्खयर न जाणइ, अजवि जणु तिणि भिक्ख न आणइ । छुहिओ पिवासिसो घरि घरि हिंडइ, जंगमु कप्परुक्खु महि मंडइ ॥ २९ ॥ किवि नल तरल तिक्ख तुक्खारिहिं, सामि निमंतहिं तिहुयणसारिहिं । कणयकडय कडिसुत्तकिरीडहिं, अवरि पवर कप्पूरिहि वीडिहिं ।। ३०॥ सारतरलतरतिक्खकडक्खिहि, हरि
१ ली B। २ खणि B. D. I ३ नि D। ४ खि B। ५ मुपरि । ६ सारह 0 0 । ७ नर B DI ८ डDI
Coenaceaeorepecar
CReceedometreezeczreeneraeee
॥ अन्नइ
निरसणु
कोवि
| ॥३४॥
Page #77
--------------------------------------------------------------------------
________________
SIC
उपदेशमाला
विशेषवृत्तिः
सपरावसं जा खलु पेक्खहिं । अवरि ताओ ढोयहिं नियकन्ना, तइयहिं जेहिं दिद्व ते धन्ना ॥ ३१ ॥ सामि सव्वुत्तमकप्पु विगप्पहि, झत्ति नियत्तइ किंपि-अपि वि । कच्छपमुक्ख भिक्ख अलहंतय, छुहवाहिय हुय तावस ते गय ॥ ३२॥ जिणु निरसणु
16ऋषभपारण| हिंडइ दुरियई खंडइ, मंडकि महियलु नियपइहिं । तहिं समइ जि वंदहि ते चिरु, नंदहिं संपूरिजइ संपइहिं ॥ ३३ ॥ उन्हालइ ४ कसन्धिः । दीहरतरवासर, अग्गिफुलिंगतुल्ल तरणिहिं कर । तिव्वु तवइ तवु जगि वक्खाणिउ, तहवि न सामिउ पारइ पाणिउ ॥ ३४ ॥ वरिसकालि घणु वरिसइ वाई, जणसरीर थरहरहिं खराई। निप्पकंपु निम्मलउ निरुत्तझाणु झाइ जिणनाहु तिगुत्तउ ॥ ३५ ॥ सीयालइ सीयलउ समीरणु, वाइ तुसारसारु सोसियवणु। अइदीहररयणीसु निरंतरु, अविचलचित्तु झाइ परमेसरु ॥ ३६॥ विहरिवि पुरपट्टणगिरिगामिहि, निरसणपाणु अडवि आरामिहिं । वच्छरछेहिं जिणिंदु तिगुत्तउ, गयपुरपट्टणवारि पहुत्तउ ॥३७॥ जं जणिहिं रखन्नं तरुवरछन्नं, धवलहरिहिं अइधवलु किउ । धणधन्नसमिद्धं भुवणपसिद्धं, 'महिमहिलहिं तिलउत्ति विउ ॥३८॥ तं सोमजसु महाजसु पालइ, नियकुलु गुणगउरवि उज्जालइ । तसु सेयंसु आसि जुवराऊ, पुत्तु पवित्तकित्ति जसवाऊ ॥ ३९ ॥ सुरगिरि सुमिणइ सामु सुपिक्खइ, अमियकलसि सित्तउ सई लक्खइ। अइअइयारितेण सो सोभिउ, विज्जुलचक्वालु नं. थंभिउ ॥ ४० ॥ किरणजालु रविबिंबह पडियं, कटरि ४सहइ पुणु कुमरिहिं जडियं । सिटि विसिट्टि दिदु एयारिसु, सुमिणउ सोमजसिं 'सुणि जारिसु ॥ ४१ ॥ समरंगणि जुझंतह वीरह, कुमरि दिन्नु साहिज्जु सुधीरह । तिणि परपक्खु परोवि पराइउ, भुवणि जेण सो चेव विराइउ ॥ ४२ ॥ पसरह ते अक्खहि मिलिया एक्कहिं, निय सुमिणइं परिसापुरओ। परमत्थु न बुज्झहिं नरवइ पुच्छहिं, सो कहेइ फलु कुमरूदओ ॥ ४३ ॥ अह सेयंसु गवक्खि निसन्नउ, रिसहजिणेसरु पेक्खइ धन्नउ । गयपुरपुरपोलिहिं पविसंतउ, मुत्तिमंतु जिणधम्मु उवित्तउ ।। ४४ ॥ पुलईवि तं सउन्नउत्तंसु, सुमरइ पुव्वजाइ सेयंसु । आसि विदेहवासि हउं सारहिं, वइरनाह पुहवीसरि सारहिं ॥ ४५ ॥ वइरसेण तित्थंकरपासी, वइरनाहु गच्छाहिवु आसि । अहमवि
१ वर B । २ महियलिहिं ।। ३ ने इवार्थे । ४ सहइ-राजते। ५ पु, BDI ६ ई ।।
PRODecememoc
h
Decemezee2020
हरका
Page #78
--------------------------------------------------------------------------
________________
उपदेशमाला
विशेषवृत्तिः ॥ ३६ ॥
लेट
व्याजा
नगर
वर्ष
पक्ष्या
साहु साहु संजाय, अह सव्वट्टविमाणि परायउ || ४६ ॥ चविय कुमारु जाउ संपइ हउ, वइरसेण तित्थंकरु सुमरउ । तारिसु वेसविसेसु वहंत, रिसहु वि तित्थनाहु पहु पत्तउ ॥ ४७ ॥ निरसणु निम्मच्छरु विहरिउ वच्छरु, विहरावि केणावि हु | जइ मज्जु घरंगणि जगचिंतामणि, एइ त विहरावेमि पहु, ॥ ४८ ॥ चिंतंतह एरिस वारिपतु, सेयंसह सामिउ जगि पवित्तु । तो हरिसि माइ न कुमारु अंगि, नो घरि न बारि नहु दुग्गि दूंग ॥ ४९ ॥ चिंता सुट्टहउ अज्ज जाउ, हउं अज्जु तिलोक्कह एक्कुराउ | मई पत्तु खारु संसारपारु, उग्घाडिउ निरु निव्वुइदुवारु ।। ५० ।। मई भग्ग अणगह आणगाढ, उप्पाडिय कालकराल - दाढ | मई दिन्नु नरयकूयह पिहाणु, उक्खणिउ त सासयसुहनिहाणु ॥ ५१ ॥ पडिलाहउं अज्जु जएक्कनाहु, लहु होमि हिययनिव्वुइ साहु | मह अप्पसु रे वरभूरिभक्ख, घयखीरिखंडखज्जूरदक्ख ||५२ || एत्थंतरि पत्तउ कलसनिहित्तउ, महुरु सुसीयलु खोयरसु । ढोणि तव करिहि करेविणु, कुमरुप्पाडइ हरिसवसु ॥ ५३ ॥ पाणि पियामहु पाणि पसारइ, अविवरपवरंजलि वित्थारइ । सिरि सेयंसु कुमारु पलोयइ, तहिं बहुनवरसकुंभ विरोयइ ॥ ५४ ॥ सहइ सधार जेव गिरिहुतउ, गंगपवाहु कुंडि पवडंतउ । दीसइ रसविसेसु सोहंतउ, न उण तिलोयनाहमुहि जंत ॥ ५५ ॥ जिणु अच्छिद्दपाणि तेणंजलि बिंदुबि पडइ नेय धरto a सिह जाइ जाव रविमंडल, पासि पलुट्टइ बिंदुवि नो खलु ॥ ५६ ॥ सेयंसि सुहावउ जिणमइ सम्मउ, समइ नवखोर | जगगुरु पाराविउ तणु निव्वाविउ, वित्थारिउ तियलोइ जसु ॥ ५७॥ पतु पत्तु सव्वुत्तमु सामिउ, चित्तु पवित् भत्तिउन्नामि । वित्तु खोयरसु अवसरि आविउ, तिहि मेलावर पुन्नहिं पाविउ ।। ५८ ।। जं गोवालबालि रिसि दिन्नड, तासु वि तारिसु फलु संपन्नउ । जं पुणु दिज्जइ जिणपहु पत्तह, का सुसत्ति फलु तासु कहंत ।। ५९ ।। *पत्ति दाणु इ, भुवणि लच्छि आणइ बलि मडुइ । भोगअभंगुर भवि भुंजावर भवु भंजिवि सुहु सिद्धिहि दावइ ।। ६० ।। दाणु परिदिज्जइ, किं चिंतामणि पाहणि किज्जइ । इहपरलोगदाणु तं साहइ, चिंतामणि पुणु टगमग चाहइ ॥ १ दंगे । २ र B। ३ जिणुजिह B जिणु जिव CD ४ पत्त C D ५ दोग्गई । ६ मंडई D ७ म B |
दोगच्चु विहएक्कु जि पत्त६१ ॥
मणि
Cruis
मागे उद
ऋषभपारणकसन्धिः ।
॥ ३६ ॥
Page #79
--------------------------------------------------------------------------
________________
समय
ऋषभपारण
उपदेशमालाविशेषवृत्तिः
| कसन्धिः ।
સમુદ
॥३७॥
त्व
Fas रयणि सुवन्निहिं अरु पणवन्नहिं पुप्फिहि पयरु पवंचियउ । गुडी उच्छलिय' दुंदुहि वज्जिय जयइ सुदाणु परोसियउ ॥ ६२ ।। | उप्पाइय देविहिं पंचदिव्व घरि कुमरहिं कुसलमहानिहिव्व । जुवराइ अउरु नरराइ सारु, आरद्धउ वद्धावणपयारु ॥ ६३ ॥ पहिरेवि चिर नवरंगरत्त, पविसंति तरुणि गहियक्खवत्त । सीमंति ताहं कुंकुमथबुक्क, फलबीडां दिज्जहिं कयचमक ॥ ६४ ॥ वजंति तूर अइतारतारु नचंति नारि अइफारचारु । विजयावलि पयडहिं भूरिभट्ट, अरु उदओ उदओ जोगियह थट्ट ॥ ६५ ॥ तह पाउललीलावइ सलीलु, गाए वि कुमारह सच्चुसीलु । वद्धारवि चंदणु भालवट्टि, नियरंगि प्रयट्टहिं चारुभ(न)ट्टि ॥ ६६ ।। नवपल्लवसोभिय तोरणउब्भिय, गयउरि घरघरबारि जणि । वरदाणई दिजहिं मग्गछडिजहिं, झयझबालझलहलहिं खणि ।। ६७ ।। परमेसरु पारिवि गओ विहारि, पुरि नयरि देसि दुहदुरियहारि । आवेवि कुमरु पयडियपमोय, ते पुच्छहिं ताव स सयललोय ॥ ६८ ॥ पारणविहाणु पई किंव कुमार !, जाणियउ जिणह कयसुकयसार ! । सेयंसु पयासइ पुव्वभव जिव जाइ-सरणि जाणियउ सव्व ।। ६९ ॥ पुंडरिगिणिनयरिहिं रिसहजिवु, सिरिवइरनाभु संसारभीउ । जिणपासि आसि सूरिप्पहाणु, तित्थयरकम्मकरणेक्कताणु ॥ ७० ॥ हउं सारहि तिणि सहुं गहियदिक्खु, सिक्खियअक्खंड दुपक्खसिक्खु । मई जाणिउ मुणिहिं अकप्पु कप्पु, तुब्भवि कहेमि तं जण अणप्पु ॥ ७१ ॥ जाणिवि सेयंसह पासि सुवंसह, जणु अखंडभिक्खाए विहि । तो जिणवरसीसह चरणगुणीसह, मिक्खपयट्टइ सोक्खनिहि ॥ ७२ ॥ विहरिवि वरिससहसु छउमत्थउ, केवलि जायइ जाउ कयत्थउ । बहुलेकारसीफग्गुणमासह, पुरिमतालि जिणुवासि विलासह ॥ ७३ ॥ समवसरणु सक्केहिं कराविउ, तहिं जिव चउविहु संघु सुट्ठाविउ । भरहह पंचपुत्तसय दिक्खिय, तह नत्तुय सयसत्त सुसिक्खिय ॥ ७४ ॥ जेवि हुया वणतावस हुँता, ते सव्वेवि साहु संवुत्ता। चउरासी गणहरह सु(मु)हाणइ, भरपुत्तु पुंडरिउ महामइ ॥७५।। चउरासी जइ सहसजगुत्तम, तिन्नि लक्ख साहुणी सुसंजम । भरहु पहिल्लउ सावगु सुप्परि, गोमुहु जक्खु देवि चक्केसरि ॥७६।। कमि कमि अढाणवइ बाहुबलि, सामिपुत्त संजाया केवलि ।
१ उच्चलिय B । २ वीडय B.।
KEEPEcomekeeperve
॥३७॥
Page #80
--------------------------------------------------------------------------
________________
उपदेशमालाविशेषवृत्तिः
चंदनबालापारणासन्धिः ।
comeRoraemorreneKOmere
सामिहि पुव्वलक्खु पजाऊ, ते चउरासी पुणु सव्वाऊ ॥ ७७ ॥ दससहसिहि साहुहु सह मह बाहुहूं अदावइ विच्छिन्नरिणु । IN माहाइम तेरसि निस्सम सुहरसि गउ निध्वाणि जुगाइजिणु ॥ ७८ ॥ इति ऋषभपारणकसन्धिः॥
एतावदेव प्रस्तुतोपयोगीति नाधिकमत्रोपनिबद्धं, तदर्थिना तु तस्य चरितमन्वेषणीयम् । श्रीमहावीरसन्धावप्येमेवोपनिभन्स्यते यथा
तिसलादेविकुक्खिकलहंसह, खत्तियनायवंसअवयंसह । छिन्नसुवन्नसुवन्नसरीरह, पारणसंधि भणउं जिणवीरह ॥ १॥ दाहिणभरहखंडि संजायउ, खत्तियकुंडु गामु विस्खायउ । तुंगतारपायारविराइउ, आसि नयरु न परेहिं पराइउ ॥ २॥ जहिं जिणमंदिरमंडविसोहहिं, मणिपुत्तलियपंति मणुखोहहिं । नगरनिरिक्खिणकउतिगिपत्ती, अणिमिसअच्छर ने तुरंती ॥३॥ तं पसिद्धसिद्धत्थह नंदणु, नामि नंदिवद्धणु जसवद्धणु । अगणियगुणगणसिढि पसिद्धउ, धणकणकंचणकोडिसमिद्धउ ॥ ४॥ उन्भडभडवारणु अनयनिवारणु जसरंजियनीसेससुरु । चारहडि पहाणउ अइबलु राणउ पालइ कुंडग्गामपुरु ॥५॥ तासु सहोयरु आसि कणिटुउ, वद्धमाणु नामिण गुणजेट्ठउ । सुरगिरि सुरअसुरिहि कयमज्जणु जणसंजणियकम्मसम्मज्जणु ॥ ६॥ तेण नंदिवद्धणु आपुच्छिउ, निममु पुन्नु मह संपइ निच्छिउ । जं मायापियरिहि पहवंतिहि, नाहं समणु होमि जीवंतिहि ॥७॥ पढमु माइ परलोइ पराई, पुणु संपइ ताओवि जसवाई। भाय ! करेहि चित्तु ता सजउं, अणुजाणह पव्वज पव्वजउं ॥८॥ वीरह वयणु सुणिवि एयारिसु, बजघाओ सिरि निवडइ जारिसु । वाहनीरनीरंधकयच्छउ, भणइ नंदिवद्धणु कयनिच्छउ ॥ ९॥ पंचत्तहं पत्तउ हर्ष परिचत्तउ ताई भाय ! कित्तिय दियह । संपइ १पइ मुक्कउ जइ घरि थक्कउ ता हियडउ फुट्टिसइ मह ॥ १० ॥ विलवंतु नंदिवद्धणु निएइ, पुणु मणु न सामि कोमलु करेइ । मन्नाविउ वंसवरेहिं ताव, पडिखाविउ वच्छर दोन्नि जाव ॥ ११ ॥ तो ताहं वयणि जुगदीहबाहु घरवासि वसइ पहु भावसाहु । कयवंभु अदभु असंगसोगु, परिहरिय सव्वसावजजोगु ॥१२॥ उवसरिय झत्ति लोगंतिएहिं
१ पय BDI
DecemezoezoecoerceDepepere
2
Raja
॥३८॥
Page #81
--------------------------------------------------------------------------
________________
उपदेशमाला
विशेषवृत्तिः ॥ ३९ ॥
जण दु
वयसम सामि विन्नत्त तेहिं । वियर मच्छु वच्छरिङ दाणु, पसराव जाव सिर ज्वरि भाणु ॥ १३ ॥ मोत्तियमरगयमाणिक्कअंक, मणिकंचणकं' कणकिरीडचक । हयगय रहपडिकप्पडपडप्प, मग्गणजणाहिं दिज्जई अणप्प ।। १४ ।। इय तीसहिं वासिहिं बिहि, उवासिहिं चंदtपह सीवीयाए एगओ । अवरण्हह गिoes वह तारुन्नइ, मग्गाइम दसमीहिं वउ ।। १५ ।। तहिं खणि मणपज्जाउ जिणिंदह, उत्पन्नउ पयपणयसुरिंदह । विहरिवि नाइसंडवणहुंतउ कुलसन्निवेसिय पहु पत्तउ || १६ || गोवुवसग्गि निसिहि संतावि, बलवंभणि पायसु पाराविउ । सहइ दुवालसवास सुदुस्सह, सामि उग्गउवसग्गपरीसह ॥ १७ ॥ कहिं विकराल - तालउत्ताला, भेसहिं भीसणतणुवेयाला । कहिंवि सुमत्तदंतिदंतग्गल, दुक्कहिं चुक्कचित्तकोवग्गल ॥ १८ ॥ कत्थवि खरनहरं कुरदुद्धर-केसरिकेसरभासुरखंधर । कत्थइ फुडफुलिंगफार फण-कुडिलकरालकालफणि उवण ॥ १९ ॥ जिव मेरुमहीहरु सिहरनिरंतरु, नहु वायहिं कंपावियइ । उवसग्गपरीसहि अइसय दुसहि, धीरूतेव किं चालियइ ॥ २० ॥ वरिसि दुबालसि महि विहरंतउ, दुसह परीसह अहियासितउ । उग्गुवसग्गिवग्गु अपमत्तउ, सामि विसालु को बिहि पत्तउ ॥ २१ ॥ नवउ नियमु तहिं लेइ जिणेसरु, एयारिसु तिहुयणपरमेसरु । रायकन्न निरु असरिसवेसिहि, रोयंती सिरमुंडियकेसिहि ॥ २२ ॥ गुत्तिनिहित्तनिया(वाणियनीसहिं, निगडनिज्जंतिय तिहि उववासिहिं । सुप्पकोणि कुम्मास करेविणु, घरउंबरु पयअंतर देविणु ||२३|| भिक्खकालि जइ टलियइ जइ जत्थइ, तो पारइ पहु अन्नह नेच्छइ । पइदिणु पविसइ सामिउ भिक्खह, दुसहपरीसह सहइ तितिक्खह ||२४|| खंडखीरिखज्जूरकरंबय, विहरावहि किवि मंडी मंडय । अवर दिति वरलड्डय लेविणु पहु न लेइ पुणु जाइ वलेविणु ।।२५।। पइदिणु हिंडतह दुरियदलंतह, अहियासंतह भुक्खतिस । चउमास अइच्छिय भिक्ख न इच्छिय, तणु हुई सामिहि सुसि ||२६|| सियाणि उध्धुरु, समइ तंमि कोसंबिहि बंधुरु । हुंति तासु मिगावइराणी, चेडारायह धूयपहाणी ।। २७ ।। सिरि तिसलादेविहि भत्तिज्जी, सामिहि माउलभइणि मणोज्जी । जाणिउ तीए पुरीहिं वसंत, अभिग्गहिउ घरिहि विहरंतर ॥ २८ ॥
१ कडय BD I
चंदनबाला
पारणा
सन्धिः ।
रमा
॥ ३९ ॥
Page #82
--------------------------------------------------------------------------
________________
उपदेशमालाविशेषवृत्तिः
॥ ४० ॥
हिमंत
निरसणु सामि तेण दुहतत्ती, तज्जइ रहसि राउ रोयंती । सामिहि नियमु कोइ नहु नज्जइ, घरिघरि जाइवि झत्ति नियत्तइ ॥ २९ ॥ तापिय ! तुझ रज्जि किं किज्जइ, किं विन्नाणि जाणि साहिज्जइ । जाव न सामि अभिग्गहु जाणिउ, आलु ताव तुहं राउ सयाणिउ ॥ ३० ॥ इय वयणु सुणेविणु नरवइ दुम्मणु, हक्कारावइ जइ सुसंजम । बंदिवि ते पुच्छर साहु सुनिच्छ, परमतवसिहि जे नियमं ॥ ३१ ॥ दव्वखित्तकालिहिं अरु भावि, कहिय अभिम्गह तेहि सभाविं । राइ कहाविय तो पुरनारिहिं, जिणु विहराव विविपयारिहिं ॥ ३२ ॥ कावि नारि मंगल गायंती, मोयग देइ नियंगु नियंती । कंसपत्ती कुम्मास वहंती, अवर विमुक्ककेस रोयंती ॥ ३३ ॥ कावि हु पाइहि 'दावणि दाविय, वियरइ वासिउ भावणभाविय । अवरकरणचारी संचारहि, नव्वर खीर देइ सहुं वारिहिं ॥ ३४ ॥ आसवारु कुंतग्गिकरेविणु, 'मंडा कोवि देइ पणमेविणु । तहवि न सामिउ पाणि पसारइ वलिवि जाइ नियनियमु न हारइ ।। ३५ ।। तर देवि सयाणिउ सेट्ठि सवाणिउ, सत्थवाहु सव्वो वि जणु । अइदुक्खावडियउ चिंता चडियउ, अच्छइ निच्चु ससोगमणु ॥ ३६ ॥ इओय - राउ सयाणिउ धाडिहिं धाविउ, नाssवासइ निसि पहि आविउ । निययसेन्निजऽग्गहु घोसावइ, लुंटहि लोय जासु जं भावइ ॥ ३७ ॥ एक्कि अंगि दहिवाहणु नटुङ, हरि करि कंसु कोसु सउ मुट्ठउ । पाविय पाइकि धारिणिराणी, अनुतसु वसुमइ घूय सियाणी ।। ३८ ।। कोसंबिहि सो पुरिसु उवेई, मह पाणप्पिय होसु भई । धारिणी 3 सीलकलंकु कलंती, हियडडं फुट्टिवि परभवि पत्ती ॥ ३९ ॥ पाइकु पच्छुतावु करंतउ, मरिसइ एहइ एउ सुतउ | महुरमहुरत्रयणिहिं संभासइ, जिव गयसोगबाला सा भास ॥ ४० ॥ अणुणितउ सारिहिं विविपयारिहिं कोसंबिहिं सो पत्तु नरु । पणवीहिहि उड्डड्इ सिरि तिणु अड्डइ जिव पावइ परु दव्वभरु ॥ ४१ ॥ अह तत्थ धणावहिं दिट्ठ सेट्ठि, सा नाइ कुसुमसरचावलट्ठि । सुकुमारगोरपत्तलसुदेह, ४नं चलिर सुवन्नसुवन्नरेह ॥ ४२ ॥ पेक्खिवि सिट्ठि तं तत्थ पत्तु, जिव धूयहि तिवु धारइ ममत्तु । उल्लविय मोल्लि सा लइय तेण, नं पेल्लिउ तसु पुन्नोदएण ॥ ४३ ॥ नियभवणिनिय सा
१ वा D | २ मुंडा B। ३ सीलु हियइए D | ४ नं इवार्थे । ५ सोत्त सा लेइ DI
चंदनबालापारणा
सन्धिः ।
सैनिर्ड
॥ ४० ॥
Page #83
--------------------------------------------------------------------------
________________
उपदेशमाला
विशेषवृत्तिः
॥ ४१ ॥
सेट्ठिवाल, घणकुडिलकालसुपलंबवाल । पुत्तिव्व तेण अप्पिय पियाए, मूलाए निच्चु निरवच्चियाए ॥ ४४ ॥ नियगुण नीसेसलोङ, फुडु विeिs फुरियफार पमोउ । हिमसीयलाए भुवणप्पसिद्धु, तिणि चंदणत्ति नवु नामु लघु ॥ ४५ ॥ भुव पियारी सा जयसारी, मूलाए न सुहाइ मणि । किं कत्थइ कोसिउ होइ सुतोसिउ जइ तावइ अंबरि तरणि ॥ ४६ ॥ जातीए सार सोहग्गगेह मूला निएइ नवरूवरेह । ता चित्ति धसक्किय चिंतवेइ, नियभज्ज एहु नणु घणू क (ध) रेइ ॥ ४७ ॥ जइ हूय एह किर सेट्ठिधरैणि, ता हुतु मणोरह मज्झ मरणि । जो खीरिखंडखज्जूर खाइ, खलभक्खणि तासु किं चिन्तु जाइ ॥ ४८ ॥ जइ छिंदउं बाली एह वाहि, तो होइ अवसु मह मणसमाहि । सा कुणइ तासु अवमाणणाउ, अक्कोसण - तज्जण-तालणाउ ॥ ४९ ॥ सा सहइ सव्वु जिव जच्चभिच्चु, आराहइ नियजणणि व्व निच्चु । पुण एरिसु तं पइ तासु ज्झाणु, विसकुंभु जेव कयविसपिहाणु ।। ५० ।। अह अन्नह सो दिणि अइऊसुगु मणि उस्सूरह धणु आवियङ । दासीयणु पुच्छइ कोविन अच्छ नियकज्जिहि को कवि उ ॥ ५१ ॥ ता चंदण चल्लिय नीरु लेवि, निय तायपाय धोएमि बेवि । पुणपुर्णावि तेण वारिज्जमाण, पक्खालइ पय विणरण एकताण ॥ ५२ ॥ समभरि लुलंतकुंतल कलाउ, कदमि पडंतु अंबोडयाउ । सई धरिउ धणावहि लीललट्ठ, पयधोय जाव बाला एकट्टि ॥ ५३ ॥ मज्जारि जेव केणइ निलुक्क, धणभज्ज सव्वु तं नियइ चुक्क | चंडक्किय चिंतइ एउ दिट्ठ, झज्जु foणि ॥ ५४ ॥ ता जाव जाइ घरबारि एहु, नियपुत्ति कंतु सकलंकु देहु । ता सिट्ठि पियार केस्पासि 'नियरोससहावंबोडदिसि ॥ ५५ ॥ न्हाविउ हक्कारइ सिरु मुंडावर पाएहिं नियलई निक्खिवइ । चारगि पइ सारइ कंबिहि मारइ वा (२) लवारितालं दियइ ||५६ || तो तीए चेडि चेडाइवम्गु, निट्टुरगिराहिं भासिउ समग्गु । जो सेट्ठि कहेसइ एहु अत्थु, सो मार कार अह अत्थु || ५७|| अह एइ सिट्ठि नहु नियइ बाल, गुणरयणमाल सियजस विसाल । हुं रमणकेलि नीसहसरीर, सुहि सुत्ति होसइ मज्झि धीर ॥ ५८ ॥ नहु नियइ दुइज्जइ दिणिवि जाव, उक्कंठवि संवुलु सेट्ठि ताव । जणु परियणु पुच्छ
१ नियओ सुसहावओ छोड दासि D
चंदनबालापारणा
सन्धिः ।
सूर्य
पालक ॥ ४१ ॥
Page #84
--------------------------------------------------------------------------
________________
उपदेशमालाविशेषवृत्तिः
॥ ४२ ॥
पीडयेल
Partic
आयरेण, नहु कहइ कोइ मूला भएण ॥ ५९ ॥ चिंतेइ सवाणि सहियपासि, निरु रमइ, कहिवि सा गुणहरासि । अह कहवि पत्तु वासरु उत्थु, तो जाउ सेट्ठि कोविण विहत्थु ॥ ६० ॥ आबालहिं बालाहिं तउ गुणमालहिं थेरदासि धरिम धरिवि । मूला दुचिट्ठिउ कहइ जह ठिउ मरणि जाव अंगीकरिवि ॥ ६१ ॥ तौ मणि दुक्खड धणु अइयारि, हणिउ किं मोग्गरगाढपहारिं । अइवेगिं गउ चारग (दु)वारिं, तालं अप्फालेइ कुठारिं ॥ ६२ ॥ नियकरकमलि कओलु वहती, दुलहुबाल दिट्ठ रोयंती । तिदिवस निरसण भुक्खह भुली, करि उम्मूलिय कमलिणि तुली ।। ६३ ।। छुहियबाल तउ भोयणु चाहई, मूला थवियउं किंपि न पावइ । दिट्ठ कवि कुम्मासति लेविणु, अप्पिय सुप्पह कोणि क (ध) रेविणु ॥ ६४ ॥ धणु गउ नियलुग्घाडणकारणि, कारु हु कस्सइ सई हक्कारणि । चंदण ते कुम्मास पलोयइ, पेइयहरु सुमरे विणु रोयइ ॥ ६५ ॥ नहु तारिसु विज्जइ अतिहि जं दिज्जइ तिहिं उववासहं पारणइ । जइ तहवि अवत्थहिं पावडे दुच्छहिं तो पाराव कोवि जइ ॥ ६६ ॥ एत्थंतरि तित्थेसरु पत्त चंदणपुन्निहिं पेल्लिज्जंतउ । तरणि तिव्वतवतेयविराइड, कंचणु चित्तभाणु नं ताविउ ॥ ६७ ॥ जंगमु कप्परुक्खु किं आयउ, सुरगिरि अवरु एत्थु किं जायउ । कुसुमबाणु किं दिक्खसमिद्धउ, विहरइ अहव धम्मुतणु वद्धउ ॥ ६८ ॥ सौ परमेसरु पेक्खिवि चिंतइ, अरिरि अतिहि मई पाविउ संपइ । कटरे मह पुन्नह परिवाडी, पूरी अतिहि तणी राहाडी ।। ६९ ।। उट्ठिय पिक्खिवि पहु घरि आऊ, उंबर बाहिरि मेल्लइ पाऊ । भणइ सवाहपवाह सुभासहि, पारहि पहु तुहुं इय कुम्मासहिं ॥ ७० ॥ प एउ सुविणु नियम सरेविणु दव्वाईहिं महग्घविउ । नियपाणि पसारइ अंजलि धारइ सा विहरावर सुप्पिकिउ ॥ ७१ ॥ पारगामिपारणयमहूसवि, सपरिवारि संपत्तइ वासवि । बाहिं देवदुंदुहि आणंदिय, वरिसहिं कुसुमसमूहसुगंधिय ।। ७२ ।। रयण कणयकंकणमणिहारा, वरिसहिं तक्खणि ते वसुहारा । घरिघरि तोरणवंदुरवालिहिं, किज्जहिं चेलुक्खेव कवालिहिं ॥ ७३ ॥ बपुरि सुदाणु सुदाणुग्घोसहिं, नश्चिरसुरसमूहजणु तोसहिं । सिरि सिररुहभरुवालह जाऊ, सरल तरलु नं मोरकलाऊ ॥ ७४ ॥ २ ढुलहुल D ३ मूला य विनु किंपि नवि पावइ D
अतिवेगडे.
चंदनबाला
पारणासन्धिः ।
॥ ४२ ॥
Page #85
--------------------------------------------------------------------------
________________
उपदेशमालाविशेषवृत्तिः
॥ ४३ ॥
सेवा
(410277
हविपु
नियलविलीणविलीणारी सहि, मणिमयनेउरपाएहिं दीसहिं । पहिरिय पंचरंगपडिकप्पड पट्टहीर नवरंगमहुब्भड ॥ ७५ ॥ मरगयमाणविहिं मोतियचक्किहिं, पउमरायविद्दमदलिहिं । समलंकियभूसण अवगयदूसण, पहिरिय अंगिहिं उज्जलिहिं ॥ ७६ ॥ सिंधुरखंधराहिं आरूढउ, राउ सयाणिउ नीइ अमूढउ । देवि मिगावइ सहि संपत्तड, रायत्थाण जणोवि पहुत्तउ ॥ ७७ ॥ तहिं अन्नेवित्त तंबोलिय - सालिय- हालिय-नालिय-मालिय । जोहारेविणु विहुणियमाऊ, चंदणबाल सिराहइ राऊ ॥ ७८ ॥ सुंदरि सुंदरु जम्मु तुहारउ, नामुक्त्तिणु तुह गुणकारउ । तुहुपरि तियसिहि तसु सलहिज्जर, जगधवलहरु जेण धवलिज्जइ ॥ ७९ ॥ परं पाराविड वीरजिणेसरु, अन्नहि कवि न एत्तिउ गुणभरु। किं मायंगह घरि करि बज्झइ, रंकह कामधेणु किं दुज्झइ ||८०|| एवहिं पई खालिउ महिलह टालिउ थीकलंकु नहु संघडइ । चंदणह महामइ देवि मिगावइ इय भणेवि पाइहिं पडइ ॥ ८१ ॥ निवु वसुहारहिं सत्तण लग्गड, तउ सकेण निरक्खिउ थक्कउ । धणु जसु कासुवि चंदण अप्पर, लहइसु एत्थु न अन्नु पहुप्पइ ॥ ८२ ॥ ताउ धणावहु सो धणसामिङ, तेण तीए तसु चैव पणामिउ । नरनाहेण वि तसु अणुजाणिङ, घरभर पराणिउ || ८३ || संपुल (ण्णु) नामि महल्लउ आसी, आविउ देवि मिगावइ पासी । चंदणबाल तत्थ सो पेक्खिवि, पायपडिउ रोयइ | ॥ ८४ ॥ कइ मिगावइ भणिउसु तक्खणि, एह रायदहिवाहणनंदणि वसुमइ त्ति निरधारिणि जाई, जाणिउं चंपा - हि इहाई ||८५|| तो देवि नियंती भणइ रुयंती भाइणिज्जि तुहं होसि महु । वच्छे ! आलिंगसु मई निव्वावसु इय आलिंगइ सा सुबहु || ८६ ॥ कयजोहारु रायउ सुरराई, भणिउ निसुणि मह सासणु काई । बाल नेहि नियगेहि नरेसर ! पार्लाहि केवि मास हरि ॥ ८७ ॥ वीरह नाणि जाइ उक्कोसइ, सिस्सिणि पढमपवत्तिणि होसइ । करिहिं चडाविउ चंदण तक्खणि, नीय नरेसरि नियमंदिरि खाणी ॥ ८८ ॥ गयउ सक्कु धवलहरि धरेविणु, चंदण देवदूसवर देविणु । कन्नंतेउरमज्झि रमंती, अच्छइ जिणकेवल पडिखंती ॥ ८९ ॥ गामागरनगरिहिं विहरंतर, जंभियगामि सामि संपत्तउ । उजुवालियनइतीरि जु सालू, तसु तलि ठिउ तवछट्ट विसाल ॥ ९० ॥ अह वरिसि दुवालसि गयइ अणालसि छहिं मासिहिं पक्खम्गलिहिं । सियद्समिविसा
Xne
चंदनबाला
पारणा
सन्धिः ।
पंजाग
॥ ४३ ॥
Page #86
--------------------------------------------------------------------------
________________
उपदेशमालाविशेषवृत्तिः
॥ ४४ ॥
જૂર કર્યાગાં
हह तिहुयणनाहह नाणु जाउ झामियकलिहिं ॥ ९१ ॥ मिलियबत्तीसतियसेस चालियाऽऽसणा, महिम नाणस्स तस्साऽऽवति क्खणा । अह समवसरणु किरणावली मालि (राइ) यं, रयण-तवणिज्ज - रुप्पेहिं उप्पाइयं ॥ ९२ ॥ तत्थ तित्थेसु सोहंत सीहासणो, खणु समासीण होऊण चउराणणो । पत्तु तत्तोवि पावाए पावणगुणो, तत्थ तित्थं समत्थेइ चउहा जिणो ॥ ९३ ॥ ठाविया ताव एक्का - सुभडगुणा, गणहरा गोयमाई तहा नवगणा । तियसनाहेण तत्थाणिया चंदणा, दिक्खिया मयहरी ठाविया सामिणा ।। ९४ ॥ पुण वि विहरइ महिं नाहु मंडंतउ, भविय कमलाई भाणुव्व भासतउ । खाइयं दंसणं सेणिउ पाविउ, तित्थनामं महत्यं समत्था - विउ ।। ९५ ।। सिद्धत्थह नंदणु भवनिकंदणु केसरिलंछणलंछियउ । चउदह जइ सहसह सामिउ, सुजसह देउ देउ मह वंछियउ ।। ९६ ।। पाडिफद्धिं पसिद्धिं च सद्धिं तए, देव कुव्वंतु गोसालु गंजिउ जए । मज्झिमं पत्तु पावापुरि अप्पणो, जाणिऊणं च for free ॥ ९७ ॥ चरमु निस्समु समोसरणु सुविराइयं, सुंकसालाए पावाए आपूरियं । तीसवासाईं तुममासि गिहवासिरो, बारसई (द्धं च) छउमत्थवत्थाधरो ॥ 8८ ॥ तीसऊणाई ताई तए धारियं, तित्थु सुपसत्थु सव्वत्थ वित्थारियं । साम सव्वाउ बाहत्तरी तेनियं, सत्तहृत्थष्पमाणेण निव्वाहियं ॥ ९९ ॥ जक्खु पश्चक्खु कयरक्खु तुह सासणे, आसि मायंगु नामेण दूसणे । सम्मद्दिट्ठीण साहेज्जकज्जे रया, देवया तुज्झ तित्थंमि सिद्धाइया ।। १०० ।। सिरितिसलानंदणु कणयच्छवितणु पज्जंकासणसंठियउ । कत्तियमावस्सहि साइहिं गोसहिं एक्को च्चिय निव्वाणि गउ || १०१ ॥ इति चंदनबालापारणसन्धिः समाप्तः ।।
साम्प्रतं तपःकर्मेव क्षमाऽपि भगवच्चरितावलोकनेन कर्त्तव्येत्याह
जता तिलोयनाहो, विसहर बहुयाई असरिसजणस्स । इय जीयंत कराई एस खमा सव्वसाहूणं ॥ ४ ॥ यदि तावत् त्रिलोकनाथो भगवान् महावीरो युगादिजिनस्य निरुपसगँ विहृतत्वात् रणसीमहाराजस्यापि श्रीमहावीरस्यैव सुप्रतीतत्वात् । बहूनि नानाप्रकाराणि कदर्थनानीति गम्यते । नीचस्यापि जनस्य सम्बन्धिनि नीचकृतकदर्थनानामुत्तमानामतीव दुर्विष
चंदनबाला
पारणा
सन्धिः ।
पराजय
॥ ४४ ॥
Page #87
--------------------------------------------------------------------------
________________
उपसर्गेषु
उपदेशमालाविशेषवृत्तिः
निष्पकम्पता।
DECEDEOCODE
हत्वात् इतीति संगमचक्राभिघातप्रकारेण जीवितव्यस्यापि पर्यन्तकारिणि विषहते-क्षमते, तदा सर्वैरपि साधुभिरेषेव क्षमाकार्या ॥४॥ यथा-" सूतां वाचमसूयको विषमुचं तस्मिन्न खिद्यामहे, सूक्तिं कर्णसुधां व्यनक्तु सुजनस्तस्मिन्न मोदामहे ।।
या यस्य प्रकृतिः सतां वितनुतां किं नस्तया चिन्तया, कुर्मस्तत्किल कर्मजन्मनिगडच्छेदाय यत्कल्पते ॥१॥" ननु रणसीहराजस्योपदिश्यमानत्वात् कथम् “एस खमा सव्व साहूण" मित्युक्तं ?, उच्यते-तस्यापि दीक्षिष्यमाणत्वेन तदशाऽपेक्षया तत्पुरस्कारेणान्येषां चोपदिश्यमानत्वाददोषः । उपसर्गेषु निष्प्रकम्पतां परमेश्वरद्वारेणेव दर्शयति-1
न चइज्जइ चालेउं महइ महावद्धमाणजिणचंदो । उवसग्गसहस्सेहिं वि मेरु जह वायगुंजाहिं ॥५॥ न शक्यते कम्पयितुं-ध्यानाच्च्यावयितुं दिव्यमानुषाद्युपसर्गसहस्रमहावर्द्धमानजिनचन्द्र इति सम्बन्धः । हेतुद्वारेण विशेषणमाहमहति फले मोक्षलक्षणे यतः सततमभ्युद्यत इति वाक्यशेषः । तथा च " क्षितितलशयनं वा प्रान्तभक्षासनं वा, सहजपरिभवो वा नीचदुर्भाषितं वा। महति फलविशेषे नित्यमभ्युद्यतानां, न मनसि न शरीरे खेदमुत्पादयन्ति ॥ १॥" यद्वा-महातिमहान् महै-आनदर्शनचारित्रोत्सवरतिमहान् स चासौ वर्द्धमानश्च । अथवा महोत्सवैरेवोत्सवैरतिमहाः प्रकृष्टतेजोयुक्तः। दृष्टान्तमाह-मेरुर्यथा वातगुञ्जाभिः सशब्दवातोत्कलिकाभिश्चालयितुं न शक्यते । श्रीवर्धमानस्वामिवत् शेषसाधुभिरप्युपसर्गेषु निष्प्रकम्पैर्भाव्यमिति भावः ।। ५॥ अधुना गणधरोदेशेन विनयोपदेशमाह
भद्दो विणीयविणओं, पढमगणहरो समत्तसुअनाणी। जाणतो वि तमत्थं, विम्हियहियो सुणइ सव्वं ॥६॥
प्रथमगणधरः खल्विन्द्रभूतिः समाप्तश्रुतज्ञानित्वात्सम्पूर्णश्रुतकेवलित्वाजानन्नपि तं जगदीशेन देश्यमानमर्थ विस्मितमना | | शृणोति । यतो भद्रः-कल्याणसौख्यवान् ‘भदि' कल्याणे सौख्ये चेति वचनात् । विनीतविनयश्च सदैवाभ्यस्त बाह्याभ्यन्तरभक्तिरेवं शेषसाध्वादिभिरपि गुरोर्वचः श्रोतव्यम् ॥ ६॥ लौकिकदृष्टान्तेनाप्यदः स्पष्टयति
॥
४
॥
Page #88
--------------------------------------------------------------------------
________________
उपदेशमालाविशेषवृत्तिः
जं आणवेइ राया, पगइओ तं सिरेण इच्छंति । इय गुरुजणमुहमणियं कयंजलिउडेहिं सोयव्वं ॥७॥
गणधरविनयः। 'जं आणवेइ ' यदाज्ञापयति राजा तत्प्रकृतयो-लौकिकाः शिरसा प्रतीच्छन्त्यभ्युपगच्छन्ति इत्यनेनैवोक्तप्रकारेण गुरुजनेन || स्वमुखेन भणितं कृताञ्जलिपुटै-योंजितकरकुड्मलैः श्रोतव्यम् ॥ ७॥ गुरोरेवं विनयेन वचः श्रवणदृष्टान्तैः प्राधान्यकारणमाह
जह सुरगणाण इंदो, गहगणतारागणाण जह चंदो। जह य पयाण नरिंदो. गणस्सवि गुरु तहाणंदो ॥८॥
यथा सुरगणानामिन्द्रः प्रधानं यथा वा अङ्गारकादिग्रहगणस्य शेषस्य च तारागणस्य नक्षत्रादिज्योतिश्चक्रस्य चन्द्रः प्रधानं यथा च प्रजानां नरेन्द्रस्तथा साधुसमुहस्यापि गुरुः-प्रधानम् । हेतुद्वारेण विशेषणमाह-आनन्दो यतः आनन्दयतीत्यानन्द आनन्दकः सन्नायकत्वादाह्रादक इत्यर्थः ॥ ८॥ एवमपि जन्मपर्यायाभ्यां लघुतरं गुरुं कश्चिन्मुग्धः परिभवेत्तदनुशास्ति दृष्टान्तेनाचष्टेबालोत्ति महीपालो, न पया परिहवइ एस गुरुउवमा । जं वा पुरओ काउं, विहरंति मुणी तहा सो वि ॥९॥
'बालो त्ति'-बालोऽयमिति कृत्वा महीपालं न प्रजा परिभवति पदप्रतिष्ठाया ज्येष्ठत्वात् 'महिपालो त्ति' द्वितीयास्थाने प्रथमा, प्राकृते विभक्तीनां व्यत्ययात् । एषा गुरोरुपमा । गुरुमपि तत एव न कश्चित् बालत्वात्परिभवेत् । आस्तां तावदाचार्यों यं वा सामान्यसाधुमपि गीतार्थतया प्रदीपकल्पं पुरतः कृत्वा गुरुत्वेन गृहीत्वा विहरन्ति मुनयः सोऽपि तथा गुरुरिव महीपालवद्वा तैर्न परिभवनीयः ।। ९॥ शिष्याणामुपदेशं दत्त्वा गुरोरुपदेशमाह
पडिरूवो तेयस्सी जुगप्पहाणागमो महुरवक्को। गंभीरो धीमंतो उवएसपरो य आयरिओ ॥१०॥ अपरिस्सावी सोमो संगहसोलो अभिग्गहमई य । अविकत्थणो अचवलो पसंतहियओ गुरु होइ ॥११॥
॥४६॥ 'पडिरूवो'–प्रतिनियतं विशिष्टाऽवयवरचनया रूपं यस्य स प्रतिरूपः-प्रतिविभक्ताङ्गः, तेजस्वी-दीप्तिमान्, युग-वर्त्तमानः कालस्तस्मिन् प्रधानं शेषजनापेक्षयोत्कृष्टो बहुत्वादागमः श्रुतं यस्यासौ युगप्रधानागमः, मधुरवाक्यः, पेशलवचनः गम्भीरोऽ
RECRCPECREEKRECancernet
Page #89
--------------------------------------------------------------------------
________________
आचार्यगुणाः।
तुच्छ,-परैरलघु मध्य इत्यर्थः । धृतिमान्-निष्प्रकम्पचित्तः उपदेशपरश्च सद्वचनैर्मार्गप्रवर्तक आचार्यों भवति ॥ १० ॥ 'अपरिस्सावि' उपदेशमाला
तथा अप्रतिश्रावी-परकथितात्मगुह्यप्रलापप्रतिश्रवणशीलः । सौम्यो-मूर्तिमात्रेणवाहादसम्पादकः । संग्रहशीलः-शिष्यादियोग्यवस्त्रपात्राद्याविशेषवृत्तिः दानतत्परस्तथाविधस्य गणवृद्धिहेतुत्वात् । अभिग्रहेषु मतिस्तद्ग्रहणग्राहणपरिणामो यस्यासावभिग्रहमतिकः । अविकत्थनो-मितभाषी
अनात्मश्लाघापरो वा । अचपलः-स्थिरस्वभावः प्रशान्तहृदयः-क्रोधाद्यस्पृष्टचित्तः । एवम्भूतैर्गुणैर्युक्तः आचार्यों गुरुर्भवति । तदुक्तम्॥४७॥
“प्राज्ञः प्राप्तसमस्तशास्त्रहृदयः प्रव्यक्तलोकस्थितिः, प्रास्ताशः प्रतिभापरः प्रशमवान् प्रागेव दृष्टोत्तरः।
प्रायः प्रश्नसहः प्रभुः परहिताधायी पराऽनिंदया ब्रूयाद्धर्मकथां गणी गुणनिधिः प्रस्पष्टमिष्टाक्षरः ॥ १॥" गाथाद्वयं चैतत् षट्त्रिंशतः सूरिगुणानामुपलक्षणम् । तथा चैवमेते प्रवचने प्रोच्यन्ते-/ " आयाराई अट्ठउ तह चेव य दसविहो उट्ठियकप्पो । बारस तव छावस्सगस्स व, सूरिगुणा हुँति छत्तीसं ॥१॥
आचेलक्कुदेसिय, सेज्जायररायपिंडकिइकम्मे । वयजेटुपडिकमणे, मासं पज्जोसवणकप्पे ति ॥२॥ दशधा कल्पः । शेषं सुगमम् । यद्वा
सम्मत्तनाणचरणा, पत्तेयं अट्ठ अट्ठ भेइल्ला । बारसभेयो अ तवो, सूरुिगुणा हुंति छत्तीसं ॥३॥ अथवा अदुविहा गणिसंपय, चउग्गुणा नवरि हुंति बत्तीसं । विणओ य चउन्भेओ छत्तीसगुणा इमे गुरुणो ॥४॥ 8| १ आयारे-२ सुय-३ सरीरे, ४ वयणे ५ वायण-६ मई ७ पओगमई । एएसु संपया खलु, अदुमिया संगहपरिन्ना ॥५॥"
१ तत्राचारसम्पत्तावदित्थंचतुर्दा–१ संयमध्रुवयुक्तता २ असम्प्रग्रहता ३ अनियतवृत्तिता ४ वृद्धशीलता। २ श्रुतसम्पत्-१ बहुश्रुतता २ परिचितसूत्रता ३ विचित्रसूत्रता ४ घोषादिविशुद्धिसम्पन्नता । ३ शरीरसम्पत्-१ आरोहपरिणाहयुक्तता २ अनवद्याङ्गता ३ परिपूर्णेन्द्रियता ४ स्थिरसंहननता ।
Cexeeperoecoomerce
DDODCPCROccccccome
Page #90
--------------------------------------------------------------------------
________________
उपदेशमालाविशेषवृत्तिः
॥ ४८ ॥
४ वचनसम्पत् - १ आदेयवचनता २ मधुरवचनता ३ अनिश्चितवचनता ४ असन्दिग्धवचनता । ५ वाचनासम्पत् — १ विदित्वोद्देशनम् २ विदित्वा समुद्देशनम् ३ परिनिर्वाप्यवचनता ४ अर्थनिर्यापणा । ६ मतिसम्पत् - अवग्रह २ ईहा ३ अवायो ४ धारणा ।
७
प्रयोगमतिसम्पत्-१ आत्म-२ पुरुष- ३ क्षेत्र -४ वस्तूनां परिज्ञानम् ।
८ संग्रहपरिज्ञासम्पत्-१ दुर्बल-ग्लान - बहुयतिजननिर्वाहयोग्यक्षेत्रग्रहणलक्षणा प्रथमा, २ निषद्या-मालिन्यपरिहारपीठफलकोत्पादनात्मिका द्वितीया, ३ यथासमयमेव स्वाध्याय - प्रत्युपेक्षणा- भिक्षाटनोपधिसमुत्पादनात्मिका तृतीया, ४ प्रत्राजकाध्यापक रत्नाधिकप्रभृतीनां उपधिवहनविश्रामणाभ्युत्थानदण्डको पादानरूपा चतुर्थी ।
विनयश्चतुर्द्धा—१ आचारविनयः २ श्रुतविनयो ३ विक्षेपणाविनयो ४ दोषनिर्घातनाविनयश्चेत्येवं नव चतुष्काः षट्त्रिंशत् । एवं वा- “ १ देस - २ कुल ३ जाइ ४ रूवे, ५ संघयणे ६ धिइजुओ ७ अणासंसी । ८ अविकत्थणो ९ अमाई, १० थिरपरिवाडी ११ गहियवको ॥ १ ॥ ( ग्रं १००० )
१२ जियपरिसो १३ जियनिदो, १४ मज्झत्थो १५ देस- १६ काल- १७ भावन्नू । १८ आसन्नद्धपइभो १९ नाणाविहदेसभासन्नू ॥ २ ॥
२० - २४ पंचविहे आयरे, जुत्तो २५ सुत्तत्थ - तदुभयविहिन्नू । २६ आहारण - २७ छेउ-२८ कारण, - २९ नयनिउणो ३० गाहणाकुसलो ॥ ३॥
३१ ससमय परसमयविऊ, ३२ गंभीरो ३३ दित्तिमं ३४ सिवो ३५ सोमो । ३६ गुणसयकलिओ, जुत्तो पवयणसारं परिकडं ॥ ४ ॥
आचार्याष्ट
सम्पत् ।
11 82 11
Page #91
--------------------------------------------------------------------------
________________
उपदेशमाला
विशेषवृत्तिः
॥ ४९ ॥
एतेषामुपयोगद्वारेण किंचिद्व्याख्या - १ आर्यदेशोत्पन्नः सुखावबोधवाक्यो भवति । २ पैतृकं कुलं - विशिष्टकुलोद्भवो यथोत्क्षिसभारवहने न श्राम्यति । मातृकीजातिसुसम्पन्नो विनयान्वितो भवति । ४ रूपवानादेयवाक्यो भवति । ५ दृढसंहननो व्याख्यानतपोनुष्ठानादिषु न खेदं याति । ६ धृतियुक्तः कथंचिद्व्यसनोत्पातादौ न दैन्यवान् भवति । ७ अनाशंसी - श्रोतृभ्यो न वस्त्राद्याकाङ्क्षति । ८ अविकत्थनो - बहुभाषी आत्मश्लाघापरो वा न भवति । ९ अमायी-न शाठयेन शिष्यान्वाहयति । १० स्थिरपरि - पाटिः- स्थिरपरिचितग्रन्थस्य सूत्रं न गलति । ११ गृहीतवाक्यः - अप्रतिघातनीयवचनो भवति । १२ जितपरिषत्-परवाद्यक्षोभ्यो भवति । १३ जितनिद्रो-अप्रमत्तत्वाद्वयाख्यादौ प्रयतते, प्रकामनिकामशायिना शिष्यान् शिक्षयति । १४ मध्यःस्थ — संवाहको भवति । १५-१६-१७ देश-काल-भावज्ञो - देशादिगुणानवबुध्य यथायोगं विहरति, हृदयंगमां च देशनां करोति । १८ आसन्नलब्धप्रतिभोजात्युत्तरादिना गृहीतो प्रत्युत्तरदानसमर्थो भवति । १९ नानाविधदेशभाषाविधिज्ञो - नानादेशजविनेयप्रत्यायनसमर्थों भवति । २० ज्ञानाचार - २१ दर्शनाचार - २२ चारित्राचार - २४ तपाचार - २४ वीर्याचार-रूपपञ्चविधाचारयुक्तः श्रद्धेयवचनो भवति । २५ सूत्रार्थोभयज्ञः-सम्यगुत्सर्गापवादप्ररूपको भवति । २६ उदाहरण - २७ हेतु-२८ कारण - २९ नयनिपुणस्तद्गम्यान् भावान् सम्यक्प्ररूपयति नाऽऽगममात्रमेव शरणीकरोति, तत्रोदाहरणानि वह्नयादिसिद्धौ महानसादयो दृष्टान्ताः, हेतवो ज्ञापका धूमवत्त्वादयः कारणान्युत्पादकानि परिणाम्यादीनि कुम्भादेर्मृत्पिण्डादिवत्, नया-नैगमादयः । ३० ग्राहणाकुशलः- शिष्यानकुशाग्रमतीनप्यनेकधा प्राह्यति । ३१ स्वसमयपरसमयवित्-सुखं परमताक्षेपद्वारेण स्वसमयं प्ररूपयति । ३२ गम्भीरो - महत्यपि कार्ये निर्वाहिते नोत्कर्षमुद्वद्दति । ३३ दीप्तिमान् दृष्टोऽपि परवादिनां क्षोभमुत्पादयति । ३४ शिवो-मारिरोगाद्युपद्रवविघातकृद्भवति । ३५ सौम्यः - प्रशान्तदृष्टितया सकलजनप्रीत्युत्पादको भवति । ३६ इत्थम्भूत एव शेषेरपि गुणशतैः कलितः सन् प्रवचनसारमागमरहस्यं परिकथयितुं युक्तः - समर्थो भवति ॥ ११ ॥ केन कारणेन गुरोरियन्तो गुणा वीक्षणीया इत्याह
आचार्यषट्त्रिंशद्गुणाः
॥ ४९ ॥
Page #92
--------------------------------------------------------------------------
________________
उपदेशमाला -
विशेषवृत्तिः
॥ ५० ॥
कावि जिणवरिंदा, पत्ता अयरामरं परं दाउं । आयरिएहिं पवयणं, घारिज्जइ संपयं सयलं ॥ १२ ॥
कदापि कोsपि कालो भविष्यति जिनवरेन्द्राः सम्यग्दर्शनज्ञानचारित्रात्मकं मार्ग भव्येभ्यो दत्त्वा अजरामरं मोक्षं प्राप्तास्ततस्तकाले तदनुभावादेव तीर्थ मर्यादया वर्त्तत एव । साम्प्रतमाचार्यैस्तद्धार्यते समस्तमपि ततस्तेषामेतावन्तो गुणा गवेषणीया एव । तद्रहितैस्तैः प्रवचनधारणस्य कर्त्तुमशक्यत्वात् ॥ १२ ॥ शिष्याणां गुरुविनयमुपदिश्य गुरोध विनयार्हस्य गुणान् व्याख्याय व्रतिनीनां विनयोपदेशमाह
अणुगम्मई भगवइ, रायसुयज्जा सहस्सर्विदेहिं । तहवि न करेइ माणं, परियच्छ ता नृणं ॥ १३ ॥ दिदिक्खियस्स दमगस्स, अभिमुहा अज्जचंदणा अज्जा । नेच्छड़ आसणगहणं, सो विणओ सव्वअज्जाणं || १४ || कथानके कथिते स्वयमेव गाथार्थः प्रकाशत इति तदेव तावदुच्यते—
•
कंचीपुरीए सेडुवगनामगो आसि कोइ कुलपुत्तो । सो नियअमुद्ददारिद्ददूमिओ निग्गओ तत्तो ॥ १ ॥ परियडमाणो महिमंडलंमि कोसंबिमागओ दुहिओ । रायपछे पेच्छ गच्छमाणियं चंदणाअज्जं ॥ २ ॥ कुसुमसिलीमुहमहुमास-मज्जमयलंछणपरिहरंती । तहवि सुमनोभिरामा - वसंतलच्छि व्व जा सहइ ॥ ३ ॥ पसरतपाणिओघागयकलहंसा महोदयारंभा । सुनिबिडमेहा पाउससिरिव्व जा तहवि निष्पंका ॥ ४ ॥ विमलगयणासजोई खरतवणाहायसारयसिरि व्व । परमहिमसीयले सा हेमंतसिरि व्व रेहंती ॥ ५ ॥ सामंतमंतिनरनाह - सेट्ठि सत्थाहधूय बहूयाहिं । बहुयाहिं साहुणीहिं पए पए अणुगमिज्जंती ॥ ६ ॥ सलहिज्जंती सयलेहिं पुहइपालप्पहाणलोएहिं । सेडुवगेण सकोउगमणेण पुट्ठो नरो एगो ॥ ७ ॥ का एसा गयकेसा सुहलेसा सरसइव्व सिवेसा । तेणुत्तं दहिवाहण - रायसुया सिस्सिणी पढमा ॥ ८ ॥ सामिस्स सामिणी साहूणीण सव्वाण तेण चैव कया। चंदणबाला चंदणसीयल सुरही सहावेण ॥ ९ ॥ तो तदणुमग्गलग्गो स गओ सुत्थियगुरूण वसहीए । अभिवंदिओव विट्ठो, पुट्ठो सूरिहिं
आचार्यस्य
प्रवचन
स्वामीत्वं
॥ ५० ॥
Page #93
--------------------------------------------------------------------------
________________
e
उपदेशमालाविशेषवृत्तिः
आर्यचन्दनायाः विनयोपरिकथा
20ezoeaeezeroecoomacroceepe
मुणियगुणं ॥ १०॥ हे वच्छ ! अम्ह पासे, पत्तोसि पओयणेण केण तुमं । विम्हयपमोयधम्माइ कारणं कहइ सेडुवगो ॥११॥ वसहीए चंदणाए गयाए परमन्नभोयणे दिन्ने । चिंतइ स पुन्नकारुन्न-नीरजलही अहो एए ॥ १२ ।। पढमाऽऽलवणं पढमोवयारसारत्तमायरो गुणिसु । अइदुहियदीणकरुणा-पसाहणं पुरिसरयणाणं ॥ १३ ॥
“ आधिव्याधिव्यथननिधनााद्यदुद्दामदैन्यान्, जन्तून् मन्तून्मिषितविषमानक्षमान् वीक्ष्य साक्षात् ।
सत्कारुण्यप्रसरसरसा द्राक् सतां चित्तवृत्तिर्येषामेषा भवति भुवि ते कस्य न स्युनमस्याः ॥ १४ ॥" कोहं वो(बो)डघडोविव, मायंगीए कहिं इमे पहुणो । तीए वि वंदणिज्जा, अज्जाए कुणंति इ(ह)य करुणं ॥१५॥ ता नियदुक्किय| पव्वय पविं व पव्वजमज सजेमि । अह तक्खणेण दिक्खा, सिक्खा य गुरूहिं से दिन्ना ॥ १६ ॥ सूरिहिं थिरीकरणाय, पेसिओ
चंदणज्जवसहीए । गीयत्थसाहुसहिओ स तीए अब्भुढिओ दूरा ॥ १७ ॥ सपरीवारा सम्मुहमुवागया उचियमासणं दिन्नं । तंमि | निसन्नेहिं दिन्नंतीए वि तमिच्छइ न एसा ॥ १८ ॥ पुच्छइ आगमणपओयणं च जाणूहिं संठिया पुरओ। रइयकरंजलिकोसा चिंतइ सो जयइ जिणधम्मो ॥ १९ ॥ संजमजत्तावुत्तंततत्तमुवलम्भिउ अहं तुम्ह । पुजेहिं पेसिओ इह महासमाही य संजाया |॥ २०॥ थिरचित्तो दढधम्मो, होऊणं निग्गओ स वसहीए । इय अन्नाहिं वि अजाहिं विणयवित्ती कुणेयव्वा ।। २१ ॥ गाथा
र्थस्तु-अनुगम्यते भगवती राजसुता आर्यचन्दनाऽऽर्यलोकानाम् । वृन्दसहस्रेस्तथापि मानमहंकारं न करोति ॥ २२ ॥ यथा राजसुताऽहं सर्वाऽऽर्यावर्या च कथं द्रमकस्याभ्युत्थानादि करोमीति, यतः पर्यवस्यति-जानीते तत्तथा नूनं निश्चितं यथेदं गुणानां माहात्म्यं न ममेति 'दिणेत्यादि' स्पष्टम् ॥ १३-१४ ॥ ततः किं स्थितमित्याह
वरिससय दिक्खियाए, अन्जाए अज्जदिक्खिओ साहू । अभिगमण-चंदण-नमसणेण विणएण सो पुज्जो ॥१५॥ धम्मो पुरिसप्पभवो, पुरिसवरदेसिओ पुरिसजिट्ठो। लोएवि पहू पुरिसो, किं पुण लोगुत्तमे धम्मे ॥ १६॥
DccreenpornelRECIRCRenc
Page #94
--------------------------------------------------------------------------
________________
उपदेशमालाविशेषवृत्तिः
॥ ५२ ॥
संवाहणस्स रनो, तझ्या वाणारसीए नयरीए । कण्णासहस्सम हियं आसी किर स्ववंतीणं ॥ १७ ॥ तहवि य सा रायसिरि, उल्लटंती न ताइया ताहिं । उयरट्ठिएण एक्केण, ताइया अंगवीरेण ॥ १८ ॥
' वरिससय ' गाथा स्पष्टा । नवरमभिगमनमागच्छत आभिमुख्येन गमनं वंदनं - गुणस्तवो 'वन्दे' स्तुत्यर्थत्वात् । नमस्यनं द्वादशावर्त सत्यापनादिना प्रीभवनम् ॥ १५ ॥ किमित्येवं साधुः साध्वीनां पूज्य इत्याह – “धम्मो ” गाहा । दुर्गतिप्रसृतान् जन्तून्, यस्मात् धारयते ततः । “धत्ते चैतान् शुभे स्थाने तस्माद्धर्म इति स्मृतः ।" स श्रुतचारित्रात्मको गणधरेभ्यः पुरुषेभ्यः एव प्रभवति, तैः सूत्रस्य सूत्रितत्वात् चारित्रस्यापि श्रुतेनैव प्रतिपादितत्वात् पुरुषवरैस्तीर्थकृद्भिदें शितोऽर्थतः कथितः । पुरुषज्येष्ठः पुरुषोत्तम इत्यर्थः । लोकेऽपीत्यादिना स्पष्टम् ॥ १६ ॥ अत्रार्थकथानकमाह - " संवाहणस्स " गाहा । " तहवि य " गाहा ।
वाणारसीए संवाहणस्स रन्नो अहेसि दुहियाणं । अहियं सहस्समब्भुयरूत्रपराभूयरंभाणं ॥ १ ॥ एगाए गुब्विणीए देवी ( पत्ती ) ए उवरओ महीनाहो | आरद्धा रज्जसिरी घेतु अवरेहिं राईहिं ॥ २ ॥ नेमित्तिएण तत्तो निवारिया ते न भद्दमेयं भे । उदरे देवीए जमत्थि अंगओ अंगवीरो त्ति ॥ ३ ॥ तप्पुन्नपभावाओ, पराभवं पाउणिस्सह अवस्सं । रहिएसु तेसु रज्जं, सविसेसं कुणइ गब्भो वि ॥ ४ ॥ एतदनुसारेण गाथाद्वयस्यार्थः सुगमः । उट्टंती - विनष्यन्तीत्यर्थं ॥ १८ ॥
महिलाण सुबयाणवि, मज्झाओ इह समत्यघरसारो। रायपुरिसेहिं निज्जइ, जणेवि पुरिसो जहिं नत्थि ॥ १९ ॥ किं परजणबहुजाणावणाहिं वरमप्पस क्खियं सुकयं । इय भरहचकवट्टी, पसन्नचंदो य दिट्टंता ॥२०॥
तथा - " महिलाण " गाहा ॥ १९ ॥ यथाऽयं धर्मो लौकिकदृष्टान्तैः पुरुषप्रधानः प्रोक्तस्तथा ये न तीव्रतपस्यादिना जनो रञ्जयितुं शक्यते स एव धर्मों भवेदिति चिन्तयतः प्रत्याह - " किं पर " गाहा किं परजनस्य बह्वीभिर्ज्ञापनाभी रञ्जनाभिरात्मसाक्षिकमेव प्रत्यायितसूचितमेव सुकृतं प्रधानं । इह भरतश्चक्रवर्ती प्रसन्नचन्द्रश्च नरेन्द्रौ दृष्टान्तौ ॥ २० ॥
धर्मे पुरुष
ज्येष्ठत्वं ।
॥ ५२ ॥
Page #95
--------------------------------------------------------------------------
________________
उपदेशमालाविशेषवृत्तिः
| आदर्शगृहे भरतकेवलम्
॥५३॥
reOcceedeeo
इह हि परकज्जलम्गेनेह दसादाहपूरियपयासे। सिरिरिसहनाहदीवे देवे निव्वाणपतमि ॥१॥ तिदिवं तिदिवेसोविव, अखंडछक्खंडमंडियं | भरहं । सिरिभरहचक्कवट्टी, पालइ लालियपयावरगो ॥२॥ उवभुंजइ सज्जियसारफारसिंगारहावभावाहिं । चउसद्विसहस्सेहिं तरुणीहिं समं विसयसोक्खं ॥३॥ हरियंदणंगरागो देवंगनिवत्थवत्थवित्थारो। कडयकडिसुत्तकुंडलकेऊरकिरीडलंकारो ॥ ४ ॥ इय विरइयसिंगारो आयसघरंमि विमलफलिहमए। पविसइ सरीरसोहादसणकजेण स कयावि ॥ ५॥ वारंवार जा अंगमंगमिक्खेइ | मुहिया ताव । गलिया अंगुलिकिसलाओ सा विसोहा तओ जाया ॥ ६॥ ववगयसोहं तं पासिऊण सव्वंगसंगि आभरणं । मुक्कं साहावियरूवदसणत्थं महीवइणा ।। ७ ॥ ता तक्खणेण पेक्खइ पउत्थसुपसत्थसोहसंभारं । ससरीरं अंबरमंडलं व गयतारतारगणं ॥ ८॥ कमलायरं व अहवा विलूणनीसेससारतामरसं। सिररज्जुबद्धचम्मावणद्धकीकससमूहमयं ॥ ९॥ चिंतइ गुरुसंवेगो उल्लसियउदग्गवग्गु वेरग्गो। हा किमसारस्स सरीरयस्स न मए कयमिमस्स ॥ १० ॥ कालागुरु-कत्थूरी-कुंकुम-घणसार-गंधसारेहिं । वरवसणाभरणेहिं य तहावि पगई अइअसारा ॥ ११॥ पिउवण कीलोदर-दाहदूसिओ भूसिओ वि सव्वंगं । जह नियपगई परिहरइ, नेव तह एस हयदेहो ॥ १२ ।। एवंविह निंदियदेहकारणा कहवि मए महापावं । कयमच्चतरउदं अहो विमूढेण चिरकालं ॥ १३ ॥ कह वा विसयाऽऽमिसमोहिएण जिणनादेसिओ धम्मो । निपुन्नएण न मए सिवफलउ सम्ममायरिओ ॥ १४ ।। किं चिंतामणि मह कप्पतरुवरं कामधेणुमहवा वि । कोवि सयण्णो धन्नो, लहूण परम्मुहो होज ॥ १५॥ ते बाहुबलिप्पमुहा, धन्ना मह भाउणो महाभागा । जेहिमसारसरीरेण सारिओ सुंदरो मोक्खो ॥ १६ ॥ किंच-"स्थिरापायः कायः प्रणयिषु सुखं स्थैर्यविमुखं, महारोगा भोगाः कुवलयदृशः शल्यसदृशः।
गृहावेशः क्लेशः प्रकृतिचपला श्रीरपि खला, यमः स्वैरी वैरी तदपि न हितं कर्मविहितम्" ।। १७ ॥ १ दहदिसा।
Decemezemezenecaceaeioeaezaeroe
॥५३॥
Page #96
--------------------------------------------------------------------------
________________
उपदेशमाला
विशेषवृत्तिः
॥ ५४ ॥
एमाइ सुहज्झवसाणजलणजालपलीविओ झन्ति । निद्दड्ढो तणरासि व्व, मोहपसरो भरहवइणा ॥ १८ ॥ उप्पाडियं च केवलनाणं निप्पञ्चवाय सुहहेउं । देवसमप्पियलिंगो, गेहाओ निग्गओ ताहे ॥ १९ ॥ दसहिं सहस्सेहिं नरेसराण तक्कालगहियदिक्खाण । परियरिओ भयवं भरहकेवली विहरए वसुहं ॥ २० ॥ इति भरतचक्रवर्तिदृष्टान्तः ।
I
पोयणपुरंमि रम्मे महीनाहो आसि सोमराउत्ति । अकरिंसु कयत्थं धम्मधारओ मग्गणज ( ग ) णं जो ॥ २१ ॥ धारिणिदेवीए एगया य वायायणठियनिवस्स । चिह्नरविरिंचणचिट्ठाए दिट्ठमेगं सिरे पलियं ॥ २२ ॥ जरकारवेल्लितंतू विरायवीयस्स अंकुरविसेसो । स धम्मबुद्धिनग्गोहपायवस्साऽऽइमो पाओ ॥ २३ ॥ वयपरिणामचियाचक्कचडियकामस्स डज्झमाणस्स । तणुई समुच्छलंती धवला नवधूमव्व ॥ २४ ॥ भणियं तीए दूओ, देवाऽऽयाओ दुवारदेसं जा पिक्खइ अक्खड़ ता पिय ! दूओ धम्मस्स नन्नस् || २५ || काऊण कणयथाले, तो पलियं दंसिअं महीवइणो । अधिरं पगओ तत्तो य सामि ! किं लज्जसि जराए ||२६|| भणियमिमेणं लज्जा, जमइक्कन्तो कुलकमो नियओ । पुव्वे पव्वइया पुव्वमेव पलिउम् माओ मे ।। २७ ।। पर्याप्तं च साम्प्रतं मे विषयैः, यतः — “ अप्राप्ताः सङ्कल्पैः, प्राप्ता दर्पेण चिन्तया नष्टाः । त्वरयन्ति ज्वरयन्ति, क्रशयन्ति प्राणिनं विषयाः ||२८|| " तो रज्जे अहिसिंचिय, अचिरेण पसन्नचंदजुवरायं । सह धारिणिदेवीए, वणवासे तावसो जाओ ।। २९ ।। अणवगए देवीए गन्भे समयमि दारओ जाओ । वक्कलचीरी नामेण ढक्किओ वकलेहिं जओ ॥ ३० ॥ पसवाऽऽमएण मरिऊण, धारिणी तावसी ससि - विमा | जाया देवी दुव्वारस्यसिणेहेण एइ तहिं ॥ ३१ ॥ वणमहिसीए रूवं, काउं पाएइ पवरपेऊसं । पिउणा पालिज्जतो, Safar as सो ॥ ३२ ॥ जणणिरहियस्स सिसुणो, पिउरिसिणो तं च पालयंतस्स । अहमहमिगाए कस्सइ न याणिमो दुक्खमक्खूणं ||३३|| “निवईण पिसुणसंगो, कुलंगणाणं कुसीलसंसग्गो । सिसुपालणपलिमंथो, रिसीणमाणेइ लहुयत्तं ||३४|| " वक्कलचीरी सो चारुजोव्वणारंभनिन्भरो जाओ । इय सुणिय निवो पेसइ तावसवेसाओ वेसाओ ।। ३५ ।। उवलोभिऊण भक्खेहिं भारं मह वा आह । नवहावभावसिंगारसारलट्ठाहिं चेट्ठाहिं ॥ ३६ ॥ उवचिय चित्तपमोयगमोयगजुत्ताउ ताउ पत्ताउ । सो
प्रसन्नचन्द्र
राजर्षिकथा
॥ ५४ ॥
Page #97
--------------------------------------------------------------------------
________________
उपदेशमालाविशेषवृत्तिः
॥ ५५ ॥
मस्स सावभीआउ किंतु नहु दिंति दरिसावं ॥ ३७ ॥ अइमहुरमोयगे दूरदूरओ तरुतलेसु ठाविंति । तेसिं रसन्नू दूरेवि जाइ ताओ स आलवइ || ३८ || भो तावसा किमेसो 'नवक्खओ तुम्हमंगविन्नासो । सुरहि सुकुमारमहुरो तरुमूलफलाणि ताि तहा ।। ३९ ।। भणियं तरुणीहि तओ तावस ! एसाssसमो अइअसारो । पोयणपुरासमे पुण, उडवाईण वि नवो मग्गो ||४०|| परिरंभलंभलोभेण निब्भरुब्भिन्नविब्भमेहिं च । कयवीसंभो भन्नइ, आसमम्हाणमेहि तुमं ॥ ४१ ॥ वरतरुफलाई देमो कुणिमो जेणाऽवरंपि जं भणसि । कयसंकेओ अवरंमि वासरे ताहिं सह चलिओ ।। ४२ ।। इंताओ सोमाउ रामाउ ताउ झत्ति नट्ठाउ | अडिओ अडवडमाणो अडवीए थेरओ स चिरं ॥ ४३ ॥ तमणिक्खंतो पत्तो सोयंतो आसमंमि अह ताण । वक्कलचीरी पयमग्गलग्गओ भमडिउँ? लग्गो ॥ ४४ ॥ समतिसछुहाभिभूओ रहिणा एगेण वणनिगुंजेसु । परियडमाणो दिट्ठो भणेइ अभिवादयामोन्ति ॥ ४५ ॥ भणिओ रहिणा तावसकुमार ! तुह अस्थि कत्थ गंतव्वं । पोयणपुरासमे हूं जामि न जाणामि पुण मग्गं ॥४६॥ तत्थेव गंतुकामेण तेण भणिओ स वञ्चिमो समगं । रहिभजमाह सो ताय ! ताय ! तीए तओ भणियं ||४७|| को उवयारो एसो, महिलाए मज्झ वल्लह ! कहेसु । तेणुत्तं मा कुप्पसु, अदिट्ठइत्थीजणो एसो ॥ ४८ ॥ दिन्नेसु मोबगेसु, भणेइ सो भक्खियाणि पुव्वं पि । पोयणपुर आसमतरुफलाई हुं नायमेयाई ॥ ४९ ॥ भण वणमिगा किमेह, वाहिज्जेते अउव्ववाय । स भइ पोयणआसमपर्यमि अवरंपि बहु नव्वं ॥ ५० ॥ पत्तो पोयणपुरपरिसरम्मि भासइ रही रिसिकुमारं । सो एस आसम दंसणे आसि ते आता ॥ ५१ ॥ संबलयमप्पियं किंपि तस्स मोहलं च तेण भणियं च । किणिऊण पन्नसालं चिट्ठसु तं जत्थ पडिहाइ ।। ५२ ।। पइघरमडमाणो सो, अहो किमेयंति को दुहल्लेण । वेसाघरे पविट्ठो, तीए अब्भुट्ठिओ तुट्ठो ॥ ५३ ॥ पइमहिलमाह अभिवादयामि अभिवादयामि ताय ! तुमं । परपडिवत्तिपहाणं, निवेसिओ विट्ठरे पवरे ॥ ५४ ॥ ममउ हुहुति भणतस्स, कारावियं नहुल्लिणं । पट्टसुयाइ पहिराविऊण परिणाविओ भूयं ॥ ५५ ॥ गुमगुमि रमद्दलुद्दाम सद्दसम्मद्दतार ताललउ । किज्जइ नव
१ नवरसो कओ० B. २ डए भुल्लो B. D. I
प्रसन्नचन्द्र
राजर्षिकथा
॥ ५५ ॥
Page #98
--------------------------------------------------------------------------
________________
Deepe
| अधिई पगओ राया सणेइ पिच्छणयं । भणइ म आगया तत्थ ॥ ६१ ॥ विनवजो एइ वकलावरिओ
--
लासविलासपेसलो पेच्छणुच्छाहो ॥५६॥ इओ य-आगंतूणं वेसाहिं ताहिं कहिओ निवस्स वुत्तंतो। जावासमाउ दूरे पत्तो उपदेशमाला-0 सो सद्धिमम्हेहिं ॥ ५७ ॥ तो सोमरायराएसिमेसमाणं मुणिन्तु दूराओ। भयभीयाउ अम्हे दिसो दिसिं कत्थइ पलाणा ॥ ५८॥
प्रसन्नचन्द्र
राजर्षिकथा विशेषवृत्तिः IN अधिई पगओ राया हा वक्कलचीरि वच्छ ! कत्थ तुमं । अडविमडतो चिट्ठसि न तायपासे न मह पासे ॥ ५९॥ जामिणि
दुजामसमए जागरमाणो सुणेइ पिच्छणयं । भणइ मए तिक्खदुक्खे मणोरहा कस्स रे पुन्ना ॥ ६०॥ पुच्छेसु पेच्छणच्छणपडहच्छोहच्छमेस को नाम । सह पडिहारेणं कुट्टिणी तओ आगया तत्थ ॥ ६१ ॥ विन्नवइ देव ! दुक्खं, न लक्खियं पेक्खणं तओ
कुणिमो। तावसकुमारवीवाहियाए घूयाए उच्छाहे ॥ ६२॥ नेमित्तिएण मह कहियमासि जो एइ वकलावरिओ। तस्स तए 0 दायव्वा दुहिया दुहिया जह न होइ ।। ६३ ।। विहियं तमज्ज सज्जो, किजइ गुमगुमिरमद्दलाणंदो। निवई चिंतइ मा होज्ज
मज्झ भाया स चीरित्ति ॥ ६४ ॥ तो तत्थ पेसियाओ, पञ्चभिजाणंति जाओ वेसाओ। सो चेव सोत्ति कहिओ, पुहईसो सहरिसो जाओ ॥ ६५ ॥ आसाए जं न विसओ, जं अघडतं जणाण पडिहाइ । अप्पेइ तंपि पाणिमि पगरिसो पुव्वपुन्नाण ॥६६॥ करिकंधराधिरूढो, समं नवोढाए पोढपुलएण । नियपासाए रन्ना, पवेसिओ परमरिद्धीए ॥ ६७ ॥ धन्नाओ कन्नाओ, अन्नाओ वि उवजमे(भुंजे)इ सवयाओ। पेसिय पुरिसे पिउणो, इय वुत्तत कहावेइ ॥ ६८ ॥ बारसवरिसेसु गएसु सारभोगुब्भडाहिं ताहिं समं । चिंतइ कयाइ सो सोमराय ताओ कहं जाओ ॥६९।। तत्थ जिज्जासइ नियतायपायउम्माह महमहियहियओ। पुच्छइ पसन्नचंद, सह चलिओ आसमं सो वि ।। ७० ।। पत्तो पिउणो पाएसु पडइ पसरंतपुलयपब्भारो। पुट्ठीए पाणिणा सो पसन्नचंदं परामुसइ ।। ७१ ॥ वक्कलचीरीविओएण सोयमाणस्स तस्स नयणेसु । नीली अहेसि न स तेण पायवडियं निवं नियइ ।। ७२ ॥ वकलचीरिं पाएसु पडियमह मुहु परामुसंतस्स । गलिया नीली आणंदवाहवाहेण सह तस्स ॥ ७३ ।। तत्तो पिक्खइ सक्खं उल्लसियसिणेहसंकलाबद्धो। आसीसिऊण संभासिऊणमंके कुणेइ लहुं ।। ७४ । सो उद्विऊण पत्तो खणंतरे निययपन्नसालाए । केसरियाई उवगरणमप्पणो जाव जोएइ ।। ७५ ॥ नरसुररूवे ता जायजाइसरणो भवे निए नियइ । जह-16
RecCareCCORRECIPE
POPeeCeeCeRECORDC
Page #99
--------------------------------------------------------------------------
________________
POST
उपदेशमालाविशेषवृत्तिः
सज्जियपव्वजो सज्जो जाओ सुरवरेसु ॥ ७६ ॥ अणुचिन्नं सामन्नं, नीसामन्नं स संभरेऊण । वेरग्गमग्गमुगं, पत्तो चिंतेइ गलि-| यमलो ।। ७७ ॥ तियसेसु तारिसे, भुंजिऊण भोगे अभंगुरा भोगे । विरसेसु तेसु माणुस्सएसु मूढो कह रमामि ॥ ७८ ॥ इय IN
प्रसन्नचन्द्रअञ्चन्भुयसब्भूयभावणा भावणेण हयमोहो । संजायकेवलालोयलोयणो लोयइ तिलोकं ॥ ७९ ॥ काउं केवलिमहिम, आगच्छंताण
राजर्षिकथा हत्थममराणं । गयणं रयणविमाणेहिं आसि पप्फुलियवणं व ॥ ८०॥ कयपंचमुढिलोयस्स अप्पियं देवयाहिं रयहरणं । तो पायपणामपरायणा नणा तेऽखिला जाया ॥ ८१॥ आगम्म रम्मआमोयमासला सोमरायणो। नवकैवलिस्स पाएसु तस्स पडियावि गुणचडिया ॥ ८२ ॥ अह सो सुरकयकंचणकमलासीणो कुणेइ धम्मकहं । सजलजलवाहगंभीरधीरवाणी विलासेण ॥ ८३ ।। भो भो भव्वसत्ता ! पमायचिद्वाउ निदुवेऊण । अइरम्मं जिणधम्मं, सन्मं सजेह उज्जमओ ॥ ८४ ॥ संपप्प कप्परुक्खं, दुत्थो पत्थेइ पत्थरथलं सो। जो पत्ते मणुयत्ते विसयसुहं चेव पीहेइ ॥ ८५ ॥ सग्गाऽपवग्गसंसग्गमग्गमुग्गं न धम्मसामगि । अंगीकरेइ अइतिक्खदुक्खदंदोलिदाहकरिं ॥ ८६ ॥ विसएहिं विसंठुलकालकूडकवलेहिं अलमलमिमेहिं । रज्जेण वि किं कज्जे, दुग्गइचारगदुवारेण ।। ८७ ॥ तडितरलं तारुण्णं, काओ अविरामरोगसंघाओ। कल्लोललोललीलालच्छीओ विव मयच्छीओ ॥ ८८ ॥ तो सासयसुहसाहणपहाणहेउम्मि संजमुजोगे। कुणह पयत्तं चित्तं, वएह चित्तं पसाएह ।। ८९ ॥ पेऊसं पिव पाऊण देसणं सोमरायरायाणो। विरइविहियाणुराया, जाया सम्मत्तथिरचित्ता ॥९० ॥ वक्कलचीरी पत्तेयबुद्धलच्छी पडिच्छिओ पिउणा। सह गंतुं जिणपासे, केवलीपरिसाए आसीणो ॥ ९१ ॥ रायावि पोयणं पाउणेइ वेरग्गमग्गळग्गमणो । सामी वि विहरमाणो परिवाडीए तहिं पत्तो ॥ ९२ ॥ तियसेहिं समोसरणे असमोसरणे कयंमि आसीणो । सामी वंदणवडियाए निग्गओ नरवई वि लहुं ॥९३।। पल्लवियपुव्ववेरग्गपायवो देसणाए सामिस्स । ससुयं सिसुंपि रजे निवेसए णत्थ उच्छाहो ॥ ९४ ॥ अइगुरुसामग्गीए निक्खंतो तिजयसामिपासंमि । सिक्खं सिक्खइ अक्खूणमासि अचिरेण गीयत्थो ।। ९५ ॥ सह पहुणा रायगिहंमि आगओ एगया स
॥ ७॥ रायरिसी। काउस्सम्गेण द्विओ, अंतरमग्गे पुरपहूणं ।। ९६ ।। सेणियराओ सामिस्स पज्जुवासाए निग्गओ जाव । ता सुमुहदु-INI
amerpeezoecoomercexcercaccorre
Page #100
--------------------------------------------------------------------------
________________
उपदेशमाला
प्रसन्नचन्द्रराजर्षिकथा
विशेषवृत्तिः
ReceneverReReade
| म्मुहेहि, नरनाहनरेहिं सो दिवो ॥ ९७ ॥ धरलग्गएगपाओ उभियभुयदंडचुबियनहम्मो । सिद्धिपुरीए संपढिओ ब्व एएण देहेण
॥ ९८ ॥ तरुणतरतरणिमंडलकरालकिरणालिसंमिलियतारो । तवतेअजिओ जाओ, ससिव्व एसो त्ति दंसिंतो ।। ९९ ॥ भणिय सुमुहेण अहो, आयावइ कोवि एवमइधन्नो। अपवग्गो सम्गो वा, पाणिगओ वस्समेयस्स ॥१०॥ अह दुम्मुहेण भणिय मुणियमिमो सो पसन्नचंदोत्ति । को नाम नाममेयस्स लेइ धिद्धि कयग्धस्स ॥ १॥ अप्पिय सुयस्स सिसुणो विणासियं रजमप्पणो इमिणा । लुटिज्जइ अहुणा तारिसंपि सीमालराईहिं ॥२॥ सालमहासालपिया, पसन्नचंदो स एस पावमई । रज्जाउ मोइजइ, मंतीहिं इमस्स बालसुओ ॥ ३॥ चंपाहिवेण दहिवाहणेण अंगीकयव्व रजसिरी । अंतेउर-पयाओ पलाइउं जाइ कोवि कहि ॥ ४ ॥ सुणिऊण ज्झाणविज्झावणा य वाणिं जहत्थनामस्स । रुदज्झाणं स झियाइ अपणो अणणुरूवमिणं ॥५॥ रे दुरमच्चा ! तह नाम पोसिया तोसिया य दाणेहिं । वह अरिव्व अहुणा, सुसासिया जं तया न कया ॥ ६॥ सीमालमहीवाला ! रे, दहिवाहण! तुहावि चारहडी। इन्हि पि जुज्झसज्जो म्हि जीणसालं लहुं लेमि ॥७॥ अहमत्तदंतिपत्तं, निरवगह पहरमाणपाणीहिं । चित्तेण चेव कूरेण, जुझिरंतं निवो नियइ ॥ ८॥ वजरइ जायतोसो, जयइ जए एस कोइ सुतवस्सी । अहह अहो अइदुस्सहविहाणमायावणं कुणइ ।। ९॥ समवसरणंमि पत्तो, पणमिय परमेसरं निसन्नो सो। पुच्छइ तस्स तवस्सिस्स, तिव्वझाइस्स कत्थ गई ॥ ११० ॥ भणियं पहुणा सत्तममहीए तो सो चमक्किओ चित्ते । जइ दुग्गई इमेण वि, ता सुगई होइ केणेह ॥१२॥ अहवा मए न सम्मं सुयं भविस्सइ पुणोवि पुच्छिस्सं । अवसरमवेक्खमाणो अच्छइ पुच्छइ पुणो सामि ।। १२ ।। पभणइ पहु वि संपइ सुतवस्सी सो करेइ जो कालं । तो सव्वदुविमाणे ता उप्पज्जइ जणियपुन्नोहो ॥१३॥ नरनाहो विम्यमाणमाणसो अह हवइ विसंवाओ। नूणं निसुयं सम्मं न मए इय जाव चिंतेइ ॥ १४ ॥ तावाऽऽह पहूवि मए, भणियं सुणियं च न अन्नहा तए । किं पुण कूरेण मणेण सो तया आसि जुझंतो ॥ १५ ॥ कहिओ पसन्नचंदस्स वइयरो सुमुह-दुम्मुहाणं च । जा माणसेण मारेइ वेरिणो रुद्दझाणजुओ ॥ १६ ॥ हरिणा हरि च करिणा करि च सुहडेण हणइ सुहडं च । जा कयपहरणमोक्खो
DocuPoCPCLEROreoccc
॥५८॥
Page #101
--------------------------------------------------------------------------
________________
उपदेशमालाविशेषवृत्तिः
प्रसन्नचन्द्रराजर्षिकथा
20CTOR permecopemezone
वाहेइ कर सिरक्खस्स ॥ १७ ॥ ता लुंचिय कुंचिय चिहुरसंचयं चेव फरिसइ सिरं सो। जाणइ जाओ म्हि जई तो मिच्छादुक्कडं देइ ॥ १८ ॥ चत्तं कलत्तपुत्ताइ, दंतिदेसाइ किमियमारद्धं । गिरिसिहरंमि चडंतो, पडिओऽहं गरुयगड्डाए ॥ १९ ॥ मग्गेसि मोक्खसोक्खं खले खणेणं खणेसि खलु एवं । कवलेसि कालकूडं, ता नूणं जीव ! जीयट्ठी ॥ १२०॥ परिहरिय अप्पकजं, परकजे उज्जओ म्हि ही जाओ । इय भावणाए सव्वदुहेउ इमिणा कयं सुकयं ॥ २१॥ एत्यंतरे सुओ दुंदुहीए उद्दामसहसम्महो । किमियंति पुच्छिए सेणिएण सामी समाइसइ ॥ २२ ॥ तस्स पसन्नस्स महामुणिस्स सुपसन्नचित्तवित्तिस्स । पवरज्झवसाण विसुज्झमाणभावस्स अणुसमयं ॥ २३ ॥ लोयालोयविलोयणलोलं केवलमियाणिमुप्पन्नं । अमरा आगम्म करिति, तेण पूयामहिममेयं ॥ २४ ॥ इय सत्तममहिबद्धं धंसिय अवरंपि घाइमोहाई । वरकेवली स जाओ, परजणजाणावणाहिं विणा ॥ २५ ॥ अह आह निवो एयं तु केवलं कत्थ सामि ! वोच्छिज्जा ? । पहुणा पुरो निविट्ठो, तो कहिओ विज्जुमालिसुरो ॥ २६ ॥ श्रेणिकः देवाणवि किं केवलमथि ? । जिनः-इओ सत्तमे दिणे चविसं जंबुनामो होही पुत्तो अयमुसभदत्तस्स ॥ २७ ॥ सीसो सुहम्मपहुणो य, सोउमेयं पणचिउं लग्गो। सहसा अणाढियतियसो, पुच्छइ निवइ किमेयं ति? ॥ २८॥ आह पहू एयस्सेस पुव्वभववंसे सेहरो होही । लहुय दोणो वयाइयमाविस्मइ तेण तुटुमणो ॥२९॥ चवमाणस्स वि तं विज्जुमालिणो विजए जुई। तहिं । सो सिवभवतवप्पभावो त्ति वंदिउँ निमाओ निवइ ॥ १३०॥ इति प्रसन्नचन्द्रराजर्षिकथा ॥
तदेवं न जनरञ्जनाप्रधानो धर्मः, किन्तु चित्तशुद्धिप्रधान इत्युक्तम् ॥ २०॥ अधुना या पुण्यपापक्षये दक्षा दीक्षेयं पारमेश्वरीति वचनाच्छैववत्तद्वेषमात्रादेव तुष्येत्तं प्रत्याह
वेसोवि अप्पमाणो, असंजमपएसु वट्टमाणस्स । किं परियत्तियवेस, विसं न मारेइ खजंतं ॥ २१ ॥ धम्म रक्खइ वेसो, संकइ वेसेण दिक्खिोमि अहं। उम्मग्गेण पडतं, रक्खइ राया जणवउ व्व ॥ २२ ॥
conomerememomeDrea
Page #102
--------------------------------------------------------------------------
________________
अप्पा जाणइ अप्पा, जहडिओ अप्पसक्खिओ धम्मो । अप्पा करेइ तं तह, जह अप्पसुहावओ होइ ॥ २३॥ उपदेशमाला
जं जं समयं जीवो आविसइ जेण जेण भावेण । सो तंमि तंमि समए, सुहासुहं बंधए कम्मं ॥ २४ ॥ विशेषवृत्तिःIN
धम्मो मएण हुँतो तो नवि सीउण्हावाय विज्झडिओ। संवच्छरमणसिओ, बाहुबलि तह किलिस्संतो ॥ २५॥
जनरञ्जनो वेषोऽपि रजोहरणादिरूपोऽप्रमाणः कर्मबन्धाभाव प्रति नियुक्तिक इत्यर्थः । कस्य ? असंयमस्थानेषु वर्तमानस्य पुंसः। KI दृष्टान्तेन समर्थयते, किं परिवर्तितवेषं-कृतान्यनेपथ्यं पुरुषं विषं खाद्यमानं न मारयति ?, मारयत्येव । एवं साधुवेषमपि पुमांसम- | N| संयमपदानि संसारमारेण मारयन्ति । न वेषो रक्षतीति भावः ॥२१॥ एवं तावत् कर्माभावमभीप्सता भावशुद्धिरेव विधेया, कि वेषेण ? | उच्यते-निश्चयनयादेवमेतत् वल्कलचीरिभरतादौ तथादर्शनात् व्यवहारनयात्तु वेषस्यापि कर्माभावहेतुत्वं भावशुद्ध्युपकारकत्वात् , तद्विकलो ह्यसावकिंचित्कर इति व्यवहियते । व्यवहारोऽपि च निश्चयनयवत्प्रमाणमेव । अनतिशयज्ञानिनामैद्युगीनानां तेनैव प्रवृत्तिदर्शनात् । तथा च-"जइ जिणमहं पवजह, तो मा ववहारनिच्छए मुयह । ववहारनउच्छेए, तित्थुच्छेओ जओऽवस्सं ॥शा" कथं भावशुद्ध्युपकारको वेष इत्याह-“धम्म” गाहा ॥ धर्म रक्षति वेषमूद्ग्रहणोत्तरकालं सत्पुरुषाणामकार्यप्रवृत्तेरदर्शनात् । कथंचित्प्रवर्तमानोऽप्यकार्ये गृहीतवेषः शङ्कते वेषेण हेतुभूतेन दीक्षितोऽहमिति मत्त्वा । दृष्टान्तमाह-यथा चौर्यपारदा_द्युत्पथेन पतन्तं गच्छन्तं पुरुषं राजा रक्षति । यत उक्तम्-" राजदण्डभयात् पापं, नाचरत्यधमो जनः । परलोकभयान्मध्यः, स्वभावादेव चोत्तमः ॥१॥” जनपदो वा ग्रामिकलोकसमुदायो वा तथा वेषोऽपीत्यर्थः ॥ २२ ॥ निश्चयतस्तु-“ अप्पा” गाहा ।। आत्मा यथास्थितः शुभपरिणामोऽशुभपरिणामो वा तदात्मा जानाति न तु परः, परचेतोवृत्तीनां दुरन्वयत्वात् । यत आत्मसाक्षिको धर्मः, तस्मादामलब्धविवेको जीवस्तथा करोति यथात्मनः सुखावहमनुष्ठानं भवति, किं पररञ्जनयेति ॥ २३ ॥ भावस्य शुभाशुभकारणत्वे सति किं जातमित्याह-"जं जं" गाहा ॥ स्पष्टा । किन्तु यं यं समयं जीवः शुभेनाशुभेन वा भावेनास्कन्दतीति पूर्वार्द्धार्थः ॥२४॥
व्यवहारनिश्चयनय
परस्पर| सापेक्षता।
Pormercenera
POPapeecomezaemonetweenaeela
Page #103
--------------------------------------------------------------------------
________________
उपदेशमाला
विशेषवृत्तिः
भरतस्य युगपदुभयसंदेशागमनम्।
॥६१॥
DeepODeKPCODERCORRECRPCRom
ततः शुभ एव भावो विधेयो न गर्वादिदूषित इत्याह-"धम्मो" गाहा ॥ यदि शब्दस्य गम्यमानत्वान्मदेन यदि धर्मोऽभविष्य|त्ततोऽपिशब्दस्य संभावनार्थत्वान्न संभाव्यत एतद्यदुत शीतोष्णेत्यादि सुगमं विज्झटितो-व्याप्तः ॥ २५ ॥ कथानकं तु
सिरिरिसहपढमपत्थिवकए कया कंचणेण सक्केण । नयरी दाहिणभरहे अत्थि अउज्झा अरिअउज्झा ॥शा रविससिमणिमयाओ दिणेसु रयणेसु सालभंजीओ। जलणजलइंदयालं व जत्थ दंसंति गेहेसु ॥२॥ पयडसुवन्नसुवन्ना, पयाहिणाए सया कयावासा । भरहमहीमहिलाए, मज्झे नाहि व्व जा सहइ ॥३॥ मुणिमणुयवसभउ(व)सभंगजायजेट्ठो य गुणगरिदो य । सिरिभरहेसरराया, तं पालइ लालइ पयाओ ॥ ४ ॥ बलिमड्डाए आखंडलस्स, खंडित्तु चंडिमं जइ सो। रज्जं हरेज ता उवसमेज मन्ने भुयाकंडू ॥ ५॥ गयमयरायासंघो, जो लटुअणदुअणहपयपसरो। भरहस्स तस्स सरहो, लहेइ कह नाम सम(तह)सीसि ।।६।। रजमवज्जवजियमेयस्स कयाइ पालयंतस्स । दूओ वद्धावइ धाविऊणमत्थाणमायाओ ॥ ७ ॥ जह देव ! देवदेवस्स, अज पुरपुरिमतालउज्जाणे । पयडियलोयालोओ, संजाओ केवलालोओ ॥८॥ विन्नवइ परो दूओ, आउहसालाए अज पहु ! जायं । दसदिसि पयासरस्सीहिं, झलहलंत अहो चकं ॥ ९॥ भरहो चिंतेइ अहो, जुगवं जाया महूसवा दोवि । पढमं करेमि केवल-चक्काणं कस्स पूयमहं ॥ १० ॥ आसासु निरवसेसासु अंधयाराई संहरेमाणं । मायंडमंडलं पिव पयंडपिंडियपयासोहं ॥ ११ ॥ सप्तदप्पभावारि, वारविणिवारणे. कताणगुणं । भुवणेकचकवट्टित्तकारणं एयमुभयपि ॥ १२॥ ता केवलं च चकं च दोवि एक्कारिसाइं चक्कस्स । मज्झे होऊण जिणं, पूइस्सामो भणियमेत्थ ।। १३ ॥ पूयाऽवसरे सरिसो, दिट्ठो चक्कस्स (सि)पि भरहेण । विसमा हु विसयतण्हा, गरुयाण वि कुणइ मइमोहं ॥१४॥ अहह अजुत्तमजुस, चिंतियमेयं मए हयासेण । परमेसर-चक्काणं, तुलाए अंदोलियं हिययं ॥१५॥ सुरकरिखराण मणिकक्कराण कप्पूरपूरपंसूणं । कत्थूरिकद्दमाणं, न मे विसेसो कओ कोवि ॥ १६॥ संसारसागरसमुत्तरणाय पोतस्तातस्तनोत्यतनुसिद्धिसुखप्रकर्ष । चक्रं पुनः प्रभवद्भुतभूतभूति-भोगार्पणाद्विशति दुर्गतिदावदाहम् ॥ १७ ॥ तस्मादेतदत्रायुक्तम्-तायंमि पूइए चकं पूइयं पूयणारिहो ताओ । इयलोइयं तु चकं परलोयसुहावहो ताओ ॥ १८ ॥ मरुदेवि जोहारिय भणेइ भरहोऽमिवं
comcrperocreeDomperore
| ॥६१॥
Page #104
--------------------------------------------------------------------------
________________
सुपदेशमालाविशेषवृत्तिः
Dee
॥६२॥
दिया एहि । मह ससुयस्स रिद्धीणमंतरं अंब ! पिक्खेहि ॥ १९॥ काऊण कणेरूकंधराए मायं विणिग्गओ भरहो । केवलिमहिमं ।
मरुदेवीकाउं, जिणस्स नियरिद्धिविद्धीए ॥ २०॥ वणपिउवणपव्वय-कंदरासु अइसीयताववाएहिं । भमडइ पीडिजंतो, पुत्तो मह नग्गउ
केवलज्ञानम् । व्विग्गो ॥ २१ ॥ तं पुण पुत्तयअञ्चंगचंगसव्वंगभोगसामग्गी। इय अविरयरोयंती देवी अंधव्व जायाऽसि ॥ २२ ।। भरहो भणेइ अम्मो! सुयरिद्धि पेक्ख पेक्ख अक्खूणं । मणिपायाराईयं भुवणे अन्नस्स कस्सेवं? ॥ २३ ॥ सोऊण सामिवाणिं, अमरतरंगिणि तरंगणसमाणिं । आणंदवाहधाराहिं, सह गया नयणनीली से ॥२४॥ तो मणिविमाणमालाहिं मालियं नहयलं निरिक्खेइ । रणझणिरकणय किकिणि केउकलावं चुउसरणं ॥२५।। हरिसुल्लसंतसब्भूयभावणाभासरासिकयकम्मा । उग्घडियकेवलालोयलोयणा सिवपयं पत्ता ॥२६।। इय अच्छरियं अच्चंतथावरा जं इमाऽऽसि जिणमाया । एत्तियमेत्तेण वि पढममेव सिद्धा, भरहवासे ।। २७ । तियसेहिं कया महिमा मरुदेवी इह हि पढमसिद्धो त्ति । भरहो वि भयवं तं वंदिऊण पत्तो अउज्झाए ॥ २८ ॥ पूयानट्टपबंधेण, कुणइ अट्ठाहियाउ चक्कस्स । गंतुं तत्तो जं नियमहीए सयमेव तं ठाइ ॥२९।। तत्तो जणाण जो य ववहारो तत्तिएण संजाओ। चउरंगिणीए सेणाए, संगओ भरहचक्कीवि ॥३०॥ तं गच्छिरमणुगच्छइ अच्छइ अच्छिन्नपेच्छणुच्छाहो। पुव्वाइकमेण मागहाइ तियसे पसाहेइ ॥३१॥ अत्थाणे आगयमिक्खिऊण सरमासु चक्किनामकं । जाणंति ओहिणा ते उप्पन्नो पढमचक्कि त्ति ॥ ३२ ॥ मणिरयणकणयकुंडलकिरीडकेऊरहारदोराई। असिअसिघेणुकिवाणाइ ढोयणीयं गहेऊण ॥ ३३ ।। उवचिटुंते चकिं आणानिद्देसकारिणो हो। अट्टाहियाइ पूर्य, पडिच्छियं जंति सटाणे ॥ ३४ ॥ सयमोयवेइ सिंधुं सुसेणसेणाहिवं तु पेसेइ । सिंधुनईनिक्खुडमेत्थ साहणत्थं अइमहत्थं ॥ ३५ ॥ वेयड्ढगिरिकुमारं अमरं साहेइ लेइ ढोयणियं । तिमिसगुहाए कयमालनामगं देवमोयवइ ।। ३६ ॥ उग्घाडइ तिमिसगुहं सुसेणसेणाहिवो तओ गंतुं । गयखंधगओ पविसइ विलिहंतो उभयभित्तिसु ॥ ३७॥ कागिणीरयणग्गेणं एगुणवन्नासमंडलालीओ।
16॥६२॥ तो भरहचक्कीवट्टी पत्तो परभारहलुमि ॥ ३८॥ जिणिऊण चिलाए सह सुरेहिं मणिकंचणाइ घेत्तूण । चुल्लहिमवंतपव्वयकुमारमोय| वइ तो तियसं ॥३९॥ साहइ सुसेणसेणाहिवो वि अह सिंधुनिम्खुडं गंतुं । नियनाममुसभकूडे लिहइ सयं संघियसरेण ॥४०॥
KareeroecemeercreennerDeceozpeceDeta
Page #105
--------------------------------------------------------------------------
________________
उपदेशमालाविशेषवृत्तिः
भरतसमृद्धिः।
॥६३॥
Paneerpeoroceaerence
| गंगादेविं साहइ त निक्खुडगं सुसेणहत्येण । वाससहस्सं गंगाए सद्धिमुवभुंजए भोए ॥४१॥ नमिविनमी संसाहइ, ते थीरय
णाइ दिति ढोयणीयं । गंगाकूलाउ चलंति, सेविउं सह नवनिहीओ ॥४२॥ ओयवइ नट्टमालं खंडगुहाए इमा अहुग्घडइ । खंडगुहाए | तह चेव नीइ इह एइ भरहद्धे ॥ ४३ ॥ वासाण सहस्सेहिं, सट्ठीए साहिउं सयलभरहं । पत्तो विणीयनयरीए विहियअइ
भूरिभंडारो ॥४४॥ अंतेउरचउसट्ठी सहसा बत्तीसमउडबद्धाणं । हयगयरहाण लक्खा चुलसीई रयणचउदसगं ॥४५॥ छन्नवई कोडीओ, पाइकाणं तहेव गामाणं । इय एवमाइ चक्किस्स तस्स जाया तया रिद्धी ॥४६॥ बारसवासाइं कओय सव्वराईहिं रजअमिसेओ। सयणं संभालितेण सुंदरी दुबला द्विा ।। ४७ ।। आयंबिलेहिं ओलुम्गआणणा पर्यणुजायराएण । भणिया भरहेण किसंगि! होसु गिहिणी अहव वइणी ॥४८॥ सा पव्वइया भरहो अहन्नया भाउयाण नियदूयं । पेसइ इमाणि महसंतियाणि रज्जाणि अप्पिणह ॥ ४९ ॥ तेण तहा विन्नत्ते भणंति ते एय रज्जसामित्तं । भरहस्स कहं तारण अम्ह एयाणि दिनाणि ॥ ५० ॥ पहुणा पणामियं चेव, दूय ! भरहोवि भुंजए रजं । जह न तमप्पइ अम्हं न वयंपि तहऽप्पिमो तस्स ॥५१॥ “कोऽर्थान् प्राप्य न गर्वितो विषयिणः कस्यापदोऽस्तंगताः, स्त्रीभिः कस्य न खण्डितं भुवि मनः को नाम राज्ञां प्रियः।
कः कालस्य न गोचरान्तरगतः कोऽर्थी गतो गौरवं, को वा दुर्जनवागुरासु पतितः क्षेमेण जातः पुमान् ॥ ५२॥" ___ इति विमृश्य पुनस्तैरुक्तम्-अहवा पुच्छिस्सामो सामि तस्सासणं कुणिस्सामो। गंतूण तओ दूएण, चक्किणो साहियं सव्वं |॥५३॥ सामी वि विहरमाणो, कयाइ अट्ठावए समोसरिओ। गंतूण पणमिऊण य, तं विन्नत्तं कुमारेहिं ॥५४ ।। ता किं संगामेऊण रक्खिमो ताई अहव अप्पेमो। रिसहो विसयपिवासाऽवसारणिं देसणं कुणइ ॥ ५५ ॥ अलमलमिमेहिं विसएहिं वच्छय ! अणत्थकच्छुकप्पेहिं । आसंसारं आसेविएहिं नहु जेहिं पज्जत्ती ॥५६॥ किं च- ।
NCERenormomeremeCROPSC
॥६३॥
Page #106
--------------------------------------------------------------------------
________________
उपदेशमालाविशेषवृत्तिः
॥६
॥
20CCORDPROADCORRECORDCne
"अवश्यं यातारचिरतरमुषित्वाऽपि विषया, वियोगे को भेदस्त्यजति न जनो यत्स्वयममून् ।
अङ्गारदाहकब्रजन्तः स्वातन्त्र्यादतुलपरितापाय मनसः, स्वयं त्यक्ता ह्येते शममपरिमेयं प्रसुवते ।। ५७॥"
दृष्टान्तः। " विषस्य विषयाणां च दूरमत्यन्तमन्तरं । उपभुक्तं विषं हन्ति, विषयाः स्मरणादपि ॥५८॥" तथा-इह परिभावेयव्वो IN | इंगालगदाहगेण दिदुतो। तुम्भेहिं कहिजतो, विसयपिवासा पडिच्छंदो ॥ ५९॥ जलभरियघडो गिम्हे रन्ने इंगालदाहगो एगो। कट्टिय कट्टिय कट्ठाई, दहइ मज्झन्हवेलाए । ६० ।। खरतरणितावलूयाजालाजालेहिं पञ्चलपिवासो। पाउं पाणियमुवकुंभमागओ गरुयआसाए । ६१ ॥ पेच्छइ क(पिजा)इणा कुंभ, कयमोमंथं तओ निरासो सो। दरतित्तवालुयाए, लोट्टइ निदाए दुक्खेण ॥ ६२ ॥ पियइ सुमिणमि घरकुंभकूय-वावी-तडाय-सरियाओ। जलही सब्वे तिसिओ, तहावि वणअंधकूर्वमि । ६३ ।। नवरज्जुबद्धपूलप्पलंबिबिंदु स देइ जिहग्गे । किं तेहिं तिसा ओसरइ, जा न तित्तियजलेहिं गया ॥६४ ।। उवभुंजिऊण भोएणं नर-तियसाइएसु जानासि । किमिमेहिं भे भविस्सइ, तित्ती जलबिंदुतुच्छेहिं ।। ६५ ॥ वेयालिय अज्झयणं, जिणेसरो पन्नवेइ वित्तेहिं । एगेगो एगेगेण बुज्झियं होइ पव्वइओ ॥ ६६ ॥ पव्वइएसु वि तेसु, न चकं सालाए विसइ तो चक्की। चिंतइ तक्खसिलाए, अज्जवि अजिओऽत्थि बाहुबली ॥ ६७ ॥ पेसइ तस्स वि दूर्य, दक्खं च पियक्खणं च सिक्खविउं । पत्तो पणामपुव्वं, उवविट्ठो आह बाहुबलि ॥ ६८ ॥ तुह जेटुभाउणा भाणिओ म्हि सम्भावगम्भभणिईहिं । तुह साहिज्जेण करेमि, बंधुणो | भरहचकित्तं ॥ ६९॥ बाहु-किमजुत्तं ता भणइ जो तस्स असज्झो तयं पसाहेमि । दूतः-सिद्धं सव्वपि परं, पविसइ सालाए नो चकं ॥ ७० ॥ ID बाहु-तमहं पवेसइस्सं, पेल्लिय चेटुंगुलीनग्गेण । दूतः-आणाइक्कमकारी, को वि तओ तं न पविसेइ ॥ ७१ ॥
IN|॥६॥ बाहु-तमहं साहिय अप्पेमि, दूतः-सामि ! साहहि ताव अप्पाणं । छक्खंडभरहसामिस्स सासणं धरसि जो न सिरे ।। ७२ ।।।
croecemezoeDerococcoon
Page #107
--------------------------------------------------------------------------
________________
उपदेशमाला
विशेषवृत्तिः
॥ ६५ ॥
बाहु — रे रे विमुकमज्जाय दूय ! दुज्जाय ! एवमुल्लवसि । भेसिय भाऊण पव्वाविया जओ तो सगव्वो सो ॥ ७३ ॥
431
एगवणुष्पन्नावि किक्किरिसाहारसाहिणं गरुओ । अस्थि विसेसो ता ताणमपि गणणार किं गणइ ॥ ७४ ॥ उज्झ फेडेमि जेण अइतिव्वगव्वसव्वस्सं । दलिडं मलिउं भाऊण, तं च साहेमि परिहंसं ॥ ७५ ॥ पडिहारेणं दूओ, निच्छूढो सो गले गऊण । गंतूण तेण वृत्तो, वृत्तंत्तो एस भरहस्स ॥ ७६ ॥ पसरिय असरिसरोसग्गिउग्गउग्गमिरभिउडिभालयलो । दावइ पयाणढक्कं, चक्की अक्कंतअरिचको ।। ७७ ।। सेणा समग्गसामग्गिसंगओ निग्गओ गओ सीमं । तो बाहुबली सम्मुहमुवागओ गरुयरोसेण ।। ७८ ।। लग्गं अग्गबलाणं, जुज्झं विज्झइ सारहिं सरचक्कं । खंडइ खग्गो खगं, कुंतो कुंतं च कट्टेइ ।। ७९ ।। तरलसतेयतुरंगमतिक्खखुरक्खित्तधूलिधूसरयं । कुंताय कुंजररुहिर निज्झरुज्जालजालिल्लं ॥ ८० ॥ अग्गेय' बाणसंघाण- डज्झमाणप्पमाणपाणिगणं । परिभमिरभूरिभीर्यगिवग्गवमतलबोलं ॥ ८१ ॥ हरिकरिकायरवीराइ, भूरिसत्ताइं संहरेमाणं । गुरुनगरपलीवणयं व, भीसणं तं रणं जायं ॥। ८२ ।। इय असमंजसमिक्खिय, बाहुबली वज्जरेइ बंधुमिमं । किं निरवराहलोयक्खएण अंगंमि जुज्झामो || ८३ || भणिओ भरहेणेवंपि होउ किमहं तहा नहु समत्थो । सक्कोवि जस्स संकइ, रणंमि का तस्स तई गणणा ॥ ८४ ॥
तओ य — चिहुरचडुहिं अइजडाजूडसव्वंगु - भूहरिकरिरहिं, कडिकडिल नीसल्लु सज्जहिं, हरिचंदणु तिलउ करि बाहुदंडसुपडु पुज्जहिं । रणरंगगणिउयरहिं पुरिससीह ते दोवि, एत्थंतरि तेलुक्कु सउ मिलिउ न थक्कउ कोवि ॥ ८५ ॥
मिलिय नहयलि देव जोयंति विष्फा रियलोयणिहिं, चडियचारुचिधिहिं विमाणिहिं, विज्जाहरु पत्त पुणु तहय जक्खरक्खअक्ख लियजाणिहिं | लोगवाल कउतिगि मिलिय चाउद्दिसिहिं वियारि, निच्छउ करिउ न सकहिं कसु जउ कसु पुणु हारि ॥ ८६ ॥
१ण B। २ भूरिसलाई D ३गि D। मिगि B। ५ज्ज DI
भरतबाहुबलिसंग्रामः ।
पायहस
॥ ६५ ॥
Page #108
--------------------------------------------------------------------------
________________
सुदिक्षु सज्जिउ पढम परिवेढु तहिं दोहिं वि अरिबलिहिं, झलहलंतकुंतिहिं सुतिक्खिहिं, पुणु पुच्छइ पक्खरिय तरलतिक्खतुउपदेशमाला
IN भरतबाहुबलि क्खारलक्खिहिं । बाहिरि सव्वहं वेदु किउ मयगलघोरघडार्हि, पुरिससीह ते मज्झि ट्ठिय भिडहिं 'जुडहिं विहडाहिं ॥ ८७ ॥ विशेषवृत्तिःIN अह रणंगणि दोवि वगंति अफोडहिं बकरिय, सीहनाओ नीसंकु मेल्लहिं, पयदहरु सो करहिं जेण तुंगडुंगर 'विडोल्लहिं ।
संग्रामः। ढिक्कछडक्कीढोक्करिहिं दुकहिं पाडहिं बंध, जुज्झहिं जेट्ठियमल्ल जिव कयजय जस निब्बंध ॥ ८८॥ ॥६६॥
का दिविचिद्वहिं वेविफारे विवायत्थ भुवित्थरवि दिव्ववाणि जुज्झेण जुज्झहिं, बाहुबलदुल्ललियबाहुबंधबंधणि न “जुज्जहिं । |
निठुरमुद्विहिं उट्ठियहिं दंडादंडि करंति, सव्वत्थवि जिप्पइ भरहु बल तसु तुडिहि चडंति ॥ ८९ ।। " ___ चक्कि संकिउ चित्ति चिंतेइ बाहुबलि अतिबलिउ, चक्कवट्टि किं एहु होसइ, हउ दुब्बलु बालु जिंव अज्जु रज्जु सव्वंगु लेसइ । पभणइ मारण एक्कमणु पाणि पसारि वि थक्कु, अरि रे चक्क ! न करि चडिसि अज्जुवि तुझुवि किं चुक्कु ॥९०॥
चडिउ पाणिहिं चक्कु ललक्कु नं विज्जु पुंजिहिं घडिउ, 'जडफडालु झालाझवालिहिं उक्काहि जगु अक्कमइ जं फुलिंग उग्गमविसालिहिं । एवहिं मारउ भायथलि वेरिउ हियय धसक्कु, इय चिंतेविगु चक्कवइ मुक्कु चटकउं चक्कु ॥ ९१ ।।
अह कुणतउ तडतडाराउ मिलंतउ अग्गिकणतिमिरतेयतक्खणि खणंतउ, हाहारव मुहलमुहलोयलक्खधिकार लिंतउ । सो बाहु-10 बलिवच्छयलि निवडइ तुंबि न धार, पहवइ चक्कु न जेण जगि नियवंसह सइ वार ॥ ९२ ॥
पडिओ खोणिहिं तक्खसिलनाहु उच्छलियमुच्छातिमिरु सहु समग्गलजणनयणधारहिं, लहुलद्धचेयन्नु करि करइ चकु कारणि पहारहिं । चिंतइ तूरउं चक्किस हुं भरहु सरहु सगइंदु, अविणयरुक्खह उक्खणउं एवहि मूलह कंदु ॥ ९३ ॥/
२ जुयडहि B। ३ विढोलिहिं D। ४ मु । २ Y DI
CODecoconomer
॥६६॥
Page #109
--------------------------------------------------------------------------
________________
बाहुबलिसंय|मग्रहणम् ।
DDeleva
उपदेशमाला
अहह चितिउ दुडु अपइछ सो भरहु सो बाहुबलि एकमुगह बे दल इमेरिस, नियबंधवि मारियई जास रिद्धि मा होउ IN| तारिस । बलधणजीवियजोव्वणह गारवु कोइ करेइ, सउ घरि घल्लिय(उ) ससउ जिम्व जंतु न वत्त कहेइ ॥ ९४ ॥ विशेषवृत्तिः
मज्झ भाउय ते महाभाग बिहिऊणउ एक्कु सउ विसय जेहिं विसतुल्ल दिवा, इह परभवतावकर कडुविवाग मुहमित्तमिट्ठा। ॥६७॥
तायह पायपसाई परु सजिउ संजमरज्जु, उप्पाडिवि तं नाणवरु किउ परलोयह कज्जु ॥ ९५ ॥
अहह भरहु विमुक्कमज्जाउ अइलंपडु लुद्धमणु भरहखेत्तु छक्खंडु दंडइ, धणु लुंपइ वप्पहइ जलणु जेव नहु किंपि छड्इ। लेउतभुक्खिउ तक्खसिल मई मुक्कउ मणि रोसु, 'एव हि तायह पायगइ गउ चित्तह खंखोसु ॥ ९६ ॥ ___ ताव मुक्कउ चक्कु सहु कोवि आभरण-आउह-कुसुम, काई कज्जु किर रज रद्विहिं, उप्पाडइ केस सिरि वज्जसारनियपंचमु| द्विहिं । संजमलिंगु असंगुभणि अप्पइ सासणदेवि, तो नवमुणिं पणमइ भरहु सहु राणिहिं आवेवि ॥ ९७ ॥
तुह कुलकमु एहु निम्बूढुह उजित्तउ विहिपरिहिं पई तुहम्गि को गव्वु नाडइ, नियवंसह सिरिकलसु अवरु कउणु वाडइसिराडइ । पई परि तिहुअण धवलहरु धवलिउ नियजसवाइ, इअ सुथुणंतउ चक्कवइ क्यालिउ पडिहाइ ॥ ९८ ॥
अह सुचिंतइ मुणि महाबाहु परमेसरपासि हउँ जाउ किंतु वरनाणहीणउ, मह केवलिबंधु स विजंतु तेण लज्जलं सुदीणउ । ता उप्पाड ताव लहु एत्थु जि केवलनाणु, अह परमेसरसम्मुहउं हउं करेसु पत्थाणु ॥ ९९ ॥
करिवि एरिसु चित्तु निकंपु पालंबिय पाणिजुगु नासअग्गसंलग्गलोयणु, मणि निम्मउ थंभु जिव काउसग्गु कप्पेइ सोहणु । अच्छइ संवच्छरु सुथिरु मुणिवरु निरसणपाणु, परमप्पय संपयपउणु निश्चलु झायइ झाणु ॥ १०॥
१ एय D। २ चा। ३ अप्पु B DI
ZDepeareemeroeDomperemona
20ccccc
॥६७॥
Page #110
--------------------------------------------------------------------------
________________
बाहुबलि
उपदेशमाला विशेषवृत्तिः
केवलज्ञानम् ।
॥६८॥
113
PecaezoezraezcoerceesecreeroeDera
वपुरि पुरिसहं हियइ उच्छाहु जं जित्तउ चक्कवइ एव अवरु अच्छरिउ संचिउ, इह (हि) केवलु आउ तुहं जेण पाउ उक्खणलं निच्छिउ । जो दीसइ पच्चक्खु तिणि सहुँ किज्जउ संरंभु, जो हदु केवलनाणि सहुँ सो अउव्वु आरंभु ॥ १०१ ॥
पडइ दुस्सहु सीउहेमंति हिमि डझहिं कमलवण दंतवीणवायति दुग्गय, निसि दीहर तसु मुणिहिं पुलयपडल सव्वंगु उगग्य ।। पासि फिरंतह फेरुयह फुड फेक्कारु सुणंतु, सो अहियासइ हिमसमउ सुक्कझाणु झायंतु ॥ १०२ ॥ ___तरु निसुंभइ गिंभआरंभु मायन्हिय उन्हपह तरणि तिव्वतावेण तावइ, उन्हालइ ल्यझल अडविजीव अइतिस सहावइ । तहवि तवस्सी न सो चलइ थिरकयकाउस्सग्गु, एगदिदि निठुरहियउ जोयइ केवलमग्गु ॥ १०३ ।। ___ पडहिं पाउस नीरनीरंध नवविज्जुलझलहलहिं मेह धीरुगंभीरु गजहि, तणवेल्लि-तरुपल्लविहिं ठइअ मुणिहि नहु अंग नजहिं । अहि गोहाहिंव वालियउ बहुकयकुंतलनीडु, झाणु झाइ मणि बाहुबलि अचलु अभीडु अपीडु ॥ १०४॥ .
रिसहु जाणिवि जुत्तु पत्याउ पट्टावइ किंपि कहि निययधूयवर बंभसुंदरि, संपत्ती ताउ ताहिं अडवि ‘मज्झि वणसंडसुंदरि । ताहिं गवेसंतीहिं चिरु तहिं वणि गुणिहिं गरिछु, तणलयछाइउ बाहुबलि कहवि कट्ठि सो दिछ । १०५ ॥ ____ कह(वि)हि वंदिवि सामिसंदिछ जेटुन्ज ! ताइण भणिउ होइ नाणु नहु हत्थि चडियह, सो चिंतइ हत्थि कहिं नाहु आह
अन्नह किं कइयह । हुं हुं जाणिउ एव मई नियदुम्मइ सच्छंदि, वरिसु तविउ अइतिव्वु तवु चडियई माणगइंदि ॥ १०६ ।। ___अहह कूडउ किउ अहंकारु मह भाइय जइ वि लहु तहवि तिजि गुरुगुणिहिं जेद्वा, चिरदिक्खिय खंतिखमसयलकलिय| केवलविसिट्ठा । सुठ्ठ सामि सिक्खविउ हां वंदिसु ते गुणखाणि, इय उक्खणियइ पाइ खणि जाउ सुकेवलनाणि ॥ १०७ ॥
मिलिय तक्खणि तियसगयणगि ताडिति दुंदुहि महुरसुरहिकुसुमजलवुट्टि मेलहिं, नवकेवलि तेण सह गरुयहरिसभरभरियचल्लहिं । सो मुणि पत्तु समोसरणि एकपयाहिण देइ, केवलि परिसह जाइ करि आसणबंधु करेइ ॥ १०८ ॥
2RomancoacceORRECReme
Page #111
--------------------------------------------------------------------------
________________
उपदेशमालाविशेषवृत्तिः
॥ ६९ ॥
CET
कुतः पुनर्बाहुबलिनो ज्ञानमत्रैवोत्पाद्य स्वामिपार्श्वे गमिष्यामीति स्वमत्या कृतकायोत्सर्गस्य क्लिश्यतोऽपि ज्ञानं नोत्पन्नमित्याह — नियगमविगप्पिय चिंतिएण सच्छंदबुद्धिचरिएण । कत्तो पारतहियं, कीरह गुरुअणुवएसेण ॥ २६ ॥ थद्धो निवारी अविणिओ गव्विओ निरुत्रमाणो । साहुजणस्स गरहिओ, जणेवि वयणिज्जयं लहइ ॥ २७ ॥ वेव सरिसा सणकुमार व्व केइ बुज्झति । देहे खणपरिहाणी, जं किर देवेहिं से कहियं ॥ २८ ॥
'निजकमत्या' गुरूपदेशाऽभावादात्मीयबुद्ध्या विकल्पितचिन्तिते स्थूलसूक्ष्मालोचने यस्य सः तथा तेन 'स्वच्छंदबुद्धिचरितेन'स्वतन्त्रमतिचेष्टितेन अत एव गुरोरनुपदेशेन - उपदेशाऽनर्हेण शिष्येण कुतः परत्र हितं क्रियते, न कुतश्चिदुपायाऽभावात् ॥ २६ ॥ तथा 'थद्धो' गाहा 'स्तब्धो' - गर्वोद्धुरकन्धरः । 'निरुपकारी' - आसनदानाद्युपकारपराङ्मुखत्वात्कृतघ्नः । 'अविनीतो' - ऽभ्युत्थानादिष्वपि प्रमाद्यन् । 'गव्वितः ' - स्वगुणोत्सेकवान् । 'निरवनामः ' - प्रणामार्थेष्वप्यप्रणमन् । शेषं स्पष्टम् ||२७|| एवंविधश्च गुरुकर्मत्वाद् बोध्यमानोऽपि न बुध्यते, महात्मा त्वल्पेनापि बुध्यते इत्याह- ' थेवेणवि ' गाहा, एतदर्थः कथानकादवसेयस्तच्चेदं संक्षेपात्—
कुरुजंगले जणवए, दुहा सुहत्थीहिं सुत्थमत्थि पुरं । हत्थिणउरं ति केलीकमलं व महीमहेलाए ॥ १ ॥ मायाउ अमायाउ, असावया सावया संति जहिं । रमणीओ नरमणीओ, अणंगरूवा सुरुवंगा ।। २ ।। तं कुरुवंसे सिरिवीससेण राया विरायमाजसो। पालइ पयडपयावो, सहदेवी अग्गमहिसी से ॥ ३ ॥ तीसे चउदससुमिणेहिं, सूइओ विस्सुओ सुओ जाओ । समए सकुमारोति, तस्स नामूसवो विहिओ ॥ ४ ।। उवचियकलाकलावो, कालेण कलानिहिव्व सो पत्तो । रमणिमणहरिणसंजमणवागुरावग्गु तारुन्नं ॥ ५ ॥ अणवज्जाणं विज्जाण, ताण मणिदप्पणो मुहंतस्स । सोहग्गसुहारससारणीउ, सरणीउ नयणाणं ॥ ६ ॥ हरिवल्लाए आवाससाहिणो बाहुणो तहा दोषि । वच्छत्थलंपि तरुणीसाराणं सारवट्टो सो ॥ ७ ॥ सव्वंगवन्नणा तरस, कस्स निव्वाहमेइ सुकइस्स । जो पत्थेइ समत्थेउमेत्थ तग्गंथवित्थारं ॥ ८ ॥ अरुणो व रयणिरमणो व तस्स तेयं महंति न लहंति ।
सनत्कुमारचक्रिसन्धिः
॥ ६९ ॥
Page #112
--------------------------------------------------------------------------
________________
उपदेशमालाविशेषवृत्तिः
॥ ७
॥
उभयसमाहारकयं व, दुरहिगम्मं च सोमं च ॥ ९॥ नवरूवरेतुलणाए, तस्स नलकूबरो वि स वराओ। कुसुमसरो सक्को वा, IN
सनत्कुमारसक्का किं पाविउ एयं ॥ १०॥स कयाइ वाहवाहणपहाणलीलासु लालसो संतो। वाहेण वाहियालीउ उप्पएऊण गयणेणं ॥१२॥
चक्रिसन्धिः माणससरतीरवसुंधराए नीओ विचिंतिउं लग्गो । कुविएणेहाणीओ, केणइ जक्खेण रक्खेण ॥ १२ ॥ उत्तरिउ तुरगाओ, परमपरिस्समतिसो निसारंभो । परिभमइ सुन्नरन्ने, जलासयाऽऽसाए सव्वत्तो ॥ १३ ॥ सुमहोदयप्पसायं, परमविसाया महारिसंखोहं । तणुबद्धमप्पणिज्ज व, माणसं नियइ पुवाए ॥ १४ ॥ अविरलमुच्छलमाणेहिं लोलकल्लोलबाहुदंडेहिं । जमतिहिं कुमारअंगालिंगणगउरवणपडणं वा ॥ १५॥ पयडतरंग सन्नालसंगयं सारसोहसंवलियं । जिणपवयणं व रेहइ, नालीयकलाकलियमिहज ॥१६।। परमपमोएणं, मजिऊण पाऊण सीयपाणीयं । पत्तो तीरे वरतरुतलंमि छायाए वीसमइ ।। १७ ।। जावऽच्छइ छायाए, उवविट्ठो पुव्ववेरिणा ताव । असियक्खेण जक्खेण, संगरेणं समारद्धो ॥ १८ ।। अहिपासे निव्वासइ, कुणइ विसल्ले महल्लतरसल्ले । सिरउवरि गिरि मुकं, चूरइ मुट्ठिप्पहारेहि ॥ १९ ॥ कुमरेण दढं पहरिय, जज्जरतणुपंजरो कओ स तओ। कयआराडी नट्ठो, न मओ अमरोत्ति काऊण ॥ २० ॥ इअ सन्जिओ तेण, पसन्नपुन्नओ अतणुतणुबलाओ य । खयरअमरेहि मुक्का, तओ नहाओ कुसुमवुद्री ।। २१ ॥ सिरिभाणुवेगपत्थिवपुरीए पियसंगमाऽभिहाणाए । पणमिय विमाणमारोवेऊणं नीओ स खयरेहिं ॥ २२ ॥ ततः पठितं वैतालिकेन
" कुलममलिनं मूतिर्भद्रा मतिः श्रुतशालिनी, भुजबलमलं लक्ष्मीः स्फीता प्रभुत्वमखण्डितं ।
प्रकृतिः सुभगा ह्येते भावा मदस्य च हेतवो, ब्रजति पुरुषो यैरुन्मादं त एव तवाकुशाः ॥ २३ ॥" अत्थाणगओ निवभाणुणावि अब्भुदिओ स तुटेण । पवरपडिवत्तिपुव्वं, पत्थावे पत्थिओ य इमं ॥ २४ ॥ मह अट्ठ कन्न| गओ, तासि वरो अच्चिमालिणा मुणिणा । तुममुवइड्रो असियक्खजक्खविक्व चिंधेण ॥ २५ ॥ होही सणंकुमारो, चक्की स
DODCORPORRECReDERememendee
॥७०॥
Page #113
--------------------------------------------------------------------------
________________
उपदेशमालाविशेषवृत्तिः
| सनत्कुमारचक्रिसन्धिः
॥७
॥
ACCORRECODeceo
चउत्थओ थिरत्थामो। अइसुहियाओ होहिंति, तस्स दिनाओ कन्नाओ ॥ २६ ॥ वयमतिहीता तुब्भे, पमाणमेयं जंपिए कुमारेण । पढमं पाणिग्गहणं, विहियं सह खयरकन्नाहिं ॥ २७ ॥ भणियं च भाणुणा अच्चिमालिणा वेरकारणं कहियं । तुह जक्खस्स य संखेवओ तओ सुणसु साहेमि ॥ २८ ॥ कंचणपुरंमि नयरे अहेसि विक्कमजसो त्ति नरनाहो । पंचसयंतेउरतरुणिवल्लहो वम्महो व सयं ॥ २९ ॥ तत्थेव सत्थवाहो, अहेसि नामेण नागदत्तो त्ति । विण्हुसिरी से भजा, रइरभारूवगव्वहरी ॥३०॥ विकमजसेण दळूण, कहवि अंतेउरंमि सा खित्ता । अइगरुयविरहदाहो, गहिलीहूओ स सत्थाहो ॥ ३१ ॥ विण्हुसिरीमोहेण, मूलियाए विकमजसो वसं नीओ। परिहरियावरकज्जो, तं चिय अच्छइ नियच्छंतो ॥ ३२ ॥ ईसा विसाय विसदूमियाहिं, अवराहिं सा विसेण हया । सत्थाहो विव रायावि, सुन्नवुन्नो परुनो सो ॥ ३३ ॥ देइ न देहं दहि, मंतीहि मंतिऊण बीयदिणे । निवचक्खं वंचेऊण, छड़ियं मडयमडवीए ॥ ३४ ॥ निवई तमपेच्छंतो अणिच्छियपाणाऽसणो धुवं मरिही । इय अडवीए नीओ, निएइ मडयस्स तमवत्थं ॥ ३५ ॥ गिद्धेहिं अद्धखद्धा, अंताली हत्थमंछिया अच्छी। रसपिसियपूयकीकस-वसाइ सुलुसुलिर किमिजालं ॥३६ ।। अइदुरहिगंधफुटुंत-घाणघोरागिई महीनाहो । वेरग्गमग्गलग्गो, चिंतेउमिमं समारद्धो ॥ ३७॥ कुललजामज्जाया, जसो य मुका मए कए जस्स । तस्स वि देहस्स दसेयमेरिसी अहह मूढोम्हि ॥ ३८ ॥
कुंभ-कुंद-अरावद-इंदु, इंदीवर-अन्नइ, दिज्जंता उवमाण जाह, तसु अंगह इय गइ ।
गंधसारु घणसारु, अगुरु कत्थूरी कुंकुमु, किं न दिन्नु एयस्सु, अहह पुण गंधु महाऽधम् ।। ३९ ॥ इय कुहियकडेवर कारणिण, किन्न किन्न मई कप्पियउ । बलि किजउ दुम्मइ एह, महु दुक्खय अप्पा अप्पियउ ॥४०॥ तणमिव सव्वं रज्जाइ वज्जिउ सुव्वयायरियपासे । महीनाहो निक्खंतो तवेइ तिव्वं तवोकम्मं ॥४१॥ मरिउं सर्णकुमारे, कप्पे | देवो महिड्ढिओ जाओ। रयणउरे सेविसुओ, जिणधम्मो नाम तत्तो वि ॥ ४२ ॥ सावगधम्म सम्मं, परिपालइ मुणि-जिणिं
॥ ७१॥
Page #114
--------------------------------------------------------------------------
________________
उपदेशमालाविशेषवृत्तिः ॥ ७२ ॥
दपूयपरो । एत्तो य नागदत्तो, अट्टज्झाणेण मरिऊण ॥ ४३ ॥ तिरिएसु चिरं भमिऊणमग्गिसम्मो त्ति बंभणो जाओ । सीहउरपुरे पडिवज्जिऊण तत्तो तिदंडिवयं ॥ ४४ ॥ इगदुगतिगचउपंचाइ, मासखवणाई करिय पारेइ । अह रयणउरे पत्तो, हरिवाहणरायकयरक्खे || ४५ ।। चउमासपारणे राइणा, स आमंतिओ गओ गेहं । अह पत्तो जिणधम्मो वि, तत्थ केणावि कज्जेण ॥ ४६ ॥ भगवेण पुव्ववेराणुवेहओ जायतिव्वकोहेण । तं दट्ठूणं भणियं, निव! भुंजे हं ववत्थाए ॥ ४७ ॥ एयस्स देसि थालं, जई जिणधम्मस्स पुट्टि पट्ठाणे । कयमेयंपि निवेणं, महागहं तस्स मुणिऊण ॥ ४८ ॥ अइतत्ता पक्खित्ता, खीरी थालंमि भुंजइ स तुट्ठो । सेट्ठी वि ' पुव्वदुक्कय फलं 'ति सम्मं सहइ एयं ॥ ४९ ॥ भुत्तुत्तरमुक्खित्तं, थालं वसमंससोणिएहिं समं । तो गेहे गंतूणं, सयणे सम्मं समाणित्ता ॥ ५० ॥ जिणमुणिनाहे संघं, चउव्विहं पूइऊण खामेउं । गिरिकंदराए गच्छइ, अच्छइ कयका उसग्गो सो ॥ ५१ ॥ पुव्वाभिमुद्दो पक्खं, एमेव दिसासु तिसुवि अन्नासु । पिसियासि पक्खि-गोमाउ पमुहपाणीउ खायंति ।। ५२ ।। दिणरयणीओ पुट्ठि (व्वि) अहियासह पीडमुब्भडं सुहडो । दुहिं मासेहिं सोहम्मसामिओ सो हरी जाओ ॥ ५३ ॥ भगवोवि आभिओगियकम्मेणेरावणो करी आसि । पेक्खइ पुव्वंमि भवे, पुरंदरं तह पराभूयं ॥ ५४ ॥ करिरूवं अकरितो, ताडिज्जs वज्जिणा स वज्रेण । चविऊणममरसामी वि, भाविचकी तुमं जाओ ।। ५५ ।। सो एरावणअमरो, तिरिएसुं हिंडिऊण चिरकालं । असिक्खो संजाओ, अन्नाणतवेण केणावि ।। ५६ ।। इय पुत्रभवभासेण, तेण तु वट्टियं इमं वेरं । तो अपम तेण तप, सयावि कज्जाणि कज्जाणि ॥ ५७ ॥ यतः - “ विधाय वैरं सामर्षे, नरोऽरौ य उदासते । प्राक्षिप्योदचिषं कक्षे, शेरते
|
॥ ५८ ॥ "
किंच - " कोऽहं कौ देशकालौ समविषमगुणाः केऽरयः के सहायाः, किं मित्रं कोऽभ्युपायः फलमिह नु कियत्कीदृशी देवसम्पत् । व्यापत्तौ कोऽनुबन्धः प्रतिहतवचनस्योत्तरं किं नु मे स्यादित्येवं कार्यसिद्धाववहितमनसो नोपहास्या भवन्ति ॥ ५९ ॥ "
सनत्कुमारचक्रिसन्धिः
।। ७२ ।।
Page #115
--------------------------------------------------------------------------
________________
उपदेशमालाविशेषवृत्तिः
DeezameerneeroeDec
ततः-अरिजयसज्जा पहरणविज्जा विजाहरेण से दिन्ना । कंताहिं ताहिं अहिं, सह निसि अह सुयइ वासगिहे ॥ ६०॥|HI
सनत्कुमारजाव पभाए पडिबोहमेइ पेक्खेइ ताव अप्पाणं । गिरिगुरुगहणे पुहईए पडियमइककरालाए ॥ ६१ ॥ चिंतइ किमिदयालं एयं कंताउ ताउ कहिमः । दिसंति फेरवीओ फेक्कारतीउ पासंमि ।।६२।। सुरवेरिणो भविस्सइ, विलसियमेयं तहा पहरियस्स । भयभूरिभंगुरस्स चक्रिसन्धिः वि, वेराउ छलं नियंतस्स ॥ ६३ ।। वियरइ जाव असंको, गिरिसिहरे सेहरं व धवलहरं । तो पेक्खइ लक्खइ इंदयालमेयपि किंपि भवे ॥ ६४ ॥ रमणीए रुयंतीए, धवलहरोवरि सुणेइ करुणसरं । सत्तमतलं.मे पत्तो, मुणइ विसेसं पलावस्स ॥ ६५ ॥ कुरुकुलगयणंगणमंडणेकससहरसणंकुमार ! तुमं । इह मह भवे न नाहो, जाओ ता परभवे होज्जा ।। ६६ ।। पयडीहोउं दिनासणेण तेणेयमेवमुल्लविया । का सुयणु ! तंसि तं कं, कुमारमीहसि ? दसा किमिमा ? ॥ ६७ ।। वुत्तं तीए सुपुरिस ! संपइ मह दिवसनाह तई दिदै । मणकमलं वियसइ, मउलियंपि भण हेउणा केण ॥ ६८ ।। खिइतिलए अरिमद्दणनिवस्स धूया अहं सुनंदत्ति । तं सुणिय कुरु कुमार, महासि आसा पियं काउं ॥६९।। मायापियरेहिं वि, तस्स चेव दिन्नाहमुदगदाणेण । अकयविवाहच्चिय वजवेगखयरेण अवहरिया ॥ ७० ॥ इह सिहरिसिहरसेहर-सारिच्छे खणविउव्विए तुंगे। पासाए मुक्काई, सोयंती दिवसरयणीसु | ॥ ७१ ॥ एत्थंतरंमि पत्तो, पिक्खइ खयरो तहट्ठियं कुमरं । उक्खवियतिखकोवो, खमंडले खिप्पमुप्पयइ ।। ७२ ।। हाहारवमुहल
मुही धसत्ति धरणीए निवडिया सुमुही। विलबइ सुपुरिसखयका-रिणी कहं ही अहं जाया ॥७३॥ बहुप्पहारनिठुरमुट्ठिपहारेण | तं हणेऊण । अक्खयकाओ कुमारो, पुरो सुनंदाए आयाओ ॥ ७४ ॥ आसासिया निरासा, सर्णकुमारेण सा सवुत्तंतं । कहि
ऊणं परिणीया, गंधव्वविवाहसोहाए ॥ ७५ ॥ चिहुरवरहिं दलदीहवयणु निहणइ ससिपव्वण । नयण मयणभडभल्लि-गंडमंडलमणिदप्पण ॥ ७६ ।। भुयमुणालवेल्लहलपाणि अरविंदसहोदर । घणथणकंचणकलस-ऊरुनवरंभखंभवर ॥ ७७ ॥ तसु रुवरेहसोहमाकल स कइवन्नण किर कवणु । जा कुरुकुमार चक्काहिवइ होसइ निरु रमणीरयणु ॥ ७८ ॥ तह दसणे वि निव्वण उब्बण उजिभ
॥७३॥ माणपिम्मगुणो। सह तीए कीलंतो वसइ विसंको स तत्थेव ॥ ७९ ॥ खणमेत्तेण संझावलित्ति भइणीवि वजवेगस्स । तत्थागया
RCCCORRECTORCARRRC
e
Page #116
--------------------------------------------------------------------------
________________
उपदेशमालाविशेषवृत्तिः
सनत्कुमारचक्रिसन्धिः
पविआ कुमरवासामग्गीए. आए । एत्यंतरे
॥७४॥
८८ ॥
Zerocracteraceaeroen
निरिक्खिइ खोणीपडियं मयं बंधं ॥ ८०॥ केणवि कूरेणिमिणा भाया वावाइउत्ति कयकोवा । विजाए जाव मारेउमुज्जुया सुमरियं ताव ॥ ८१ । नेमित्तियस्स वयणं, भाइय वावायगो वरो होही। सहरिसहियया होऊण, सा वि विवाहमीहेइ ॥ ८२ ॥ तंपि सुनंदाऽणुनाए, नायनिद्वासु निठुरो कुमारो। परिणेइ पणामइ, सा वि भत्तुणो झत्ति पन्नत्तिं ॥ ८३ ॥ ससुरेहिं चंदवेगेण, भाणुवेगेण एगया तणया । सह सन्नाहरहेहिं, पटुविआ कुमरपासंमि ॥ ८४ ॥ हरिचंदचंचुवेगेहिं तेहिं कहियं इमं कुमारस्स । जह वज्जवेगजणओ, जाणियनियपुत्तपंचत्तं ॥ ८५ ॥ नियबलसामग्गीए, आगच्छइ मच्छरेण मणिवेगो । तं पहरे जणएहिं, तेण वयमेत्थ पट्टविया ॥ ८६ ॥ तायावि इयाणिं चेव, इंति पहुपायपज्जुवासाए । एत्यंतरे बलाणं, निसुओ इंताण तूररवो ॥८॥ लहु चेव चंडवेगोय, भाणुवेगो य दोवि रायाणो। कुमरसमीवं पत्ता, झुज्झेउं असणिवेगेण ॥ ८८ ॥ अमरिसवसओ इंतस्स, असणिवेगस्स गयणमग्गेण । बहिरियनहंतरालो निसुओ सेणाए हलबोलो ।। ८९ ॥ कुमरेण गयणमग्गेण, चेव गंतूण संमुहं तस्स । सखयरपरिवारेणं, पारद्धो समरवावारो ॥ ९० ॥ रहसेण चंडवेगो य, भाणुवेगो य असणिवेगेण । सह पहरंता पेल्लित्तु, पडि| पहं पाविया दोवि ॥ ९१ ।। कुमरेण समं अंगंगिसंगारे असणिवेगभूवेण । मुक्कं महोरगत्थं, कुमरो वारेइ गरुडेहिं ॥ ९२ ॥ अग्गेयत्थं वारुणसत्थेणं वित्थरेण पडिहणेइ । निहणेइ तामसत्थं, खणेण खरकिरणसत्थेण ।। ९३ ॥ उक्खयखग्गो एगो, छिन्नो अन्नो छुरीधरो विभुओ। साहिव्व छिन्नसाहो, तओ कओ सो असणिवेगो ॥ ९४ ॥ तणुणा तो दंभोलित्थंभेण निसुंभणे कयारंभो। कुमरेण धावमाणो, कओ कबंधो य समयंधो ॥ ९५ ॥ 'रायसिरी नीसेसा, संकंता सासणं कुमारंमि । अल्लियइ कुमरमेयस्स, खयरवग्गो समग्गो वि ।। ९६ ।। एएहिं चंडवेगाइएहिं, सह एइ तो स वेयड्ढे । निवअसणिवेगगेहे, अन्नेवि ठिया सठाणेसु ॥ ९७ ॥ सुहतिहिमुहुत्तनक्खत्त-जोगलग्गमि करिय समवायं । वित्थारयति खयरा, खेयररायाऽभिसेयं से ॥ ९८ ॥ अह साहिय वेयड्ढो, सुवियड्ढो तत्थ कुणइ चकितं । लद्धावसरेण कयाइ, चंडवेगेण विन्नत्तो ॥ ९९ ॥ पहु ! कहियं मुणिणा अग्गिमालिणा
१ खयर B DI
POORDCRececoverekpecia
॥७४॥
Page #117
--------------------------------------------------------------------------
________________
उपदेशमालाविशेषवृत्तिः
॥७॥
सनत्कुमारचक्रिसन्धिः
मज्झ तुझ धूयाणं । पाणिं सणंकुमारो, चक्की पीडिस्सइ सयस्स ।। १०० ॥ तुह पाणिपीडणाणुग्गहेण जम्मो इमासि सहलत्तं । ता लहुउ होउ एवंति, वत्तिओ वरविवाहमहो ॥ १०१॥ वेयड्ढजिणहरेसुं, काऊणऽद्वाहियाइमहिमाओ। सासय-असासएसुं, पेक्खणपूयापयारेहिं ॥२॥ अन्नत्थवि तित्थे वित्थरेण तित्थेसराण जत्ताओ। कुवंतो सो पत्तो, एगमि सरोवरे रम्मे ॥ ३॥ अभिरामे आरामे, जावऽच्छइ पेच्छणच्छणुच्छाहो । दूरे बालवयंसो, अणब्भवुट्ठि व्व ता दिट्ठो ॥ ४॥ हरिसभरनिब्भरेणं, रन्ना हक्कारिओ समीवंमि । कयसव्वंगपणामो, अईव तुटो इमं पुट्ठो ॥ ५॥ कहमिह महिंदसीह ! आगओसि 'अइमायतायभायाणं । भण 'भण तणुकल्लाणं, सिग्यमविग्धं च धम्मस्स ॥ ६॥ आलिंगिऊण उववेसिऊण पायतियंमि पाणपिओ। कयपंचंगपसाओ, विनविउं एवमाढत्तो ॥ ७॥ कारण सामिकुसलं, अम्मापियराण न उण हियएण। तुरयाऽवहारदुव्वारदुक्खउक्खणियसोक्खाणं ॥ ८॥ दिसिसु विदिसासु सव्वत्थ, पेसिया तुह गवेसया पुरिसा । बहुभमिओ गयसेन्नो, अहमवि एगो कउव्वेगो ॥ ९ ॥ गिरिनगरागरकंतार-पारवारावगाइट्ठाणेसु । तं कत्थ कत्थ न मए, सुठु गविट्ठो न उण दिवो ॥ ११०॥ एत्तिय वरिसाणते, संपत्ते दुक्कयाण पजते । रयणनिही रोरेण व, तुम समिद्धो मए लद्धो ॥ ११ ॥ कुमरेण वि वुत्तंतो, सुमहंतो अप्पणो लहुं कहिओ। सा कढियखीरखंडक्खेवसमा तेसिमासि दसा ॥ १२ ॥ अह वेयड्ढे पत्तो, पालइ रज स सज्जियावजं । भणिओ महिंदसीहेण, देव ! अइदुक्खिया माया ॥ १३ ॥ अइसविसाओ ताओ, ता वल्लिज्जउ लहुंति तो राया । मणिमयविमाणमालाहिं चलिओ अइविसालाहि ॥ १४ ॥ गयणयले अइगुरुखयररिद्धिसंबंधबंधुरो पत्तो । हत्थिणउरंमि सव्वाण, विम्यं संजणेमाणो ॥१५।। जणणिजणयाण नागरजणाण जाओ तहा महाणंदो। ओयवियं भरहेण व, भारहखेत्तंपि छक्खंडं ॥ १६॥ नवनिहिणो चक्काई, चउदस रयणा य तस्स संजाया। बारसवारिसिओ, तह कओऽभिसेओऽखिलनिवेहि ॥ १७॥ भरहं पालइ छक्खंडमंडियं तिक्खअक्खयपयावो। सोहम्मसभाए कयाइ, वासवो सुरसमूहजुओ ॥ १८ ॥ कारइ सोयामणिनाम नाडयं अवसरंमि एयंमि । ईसाणाओ
१ अयि माइ D। २ वरत: ।। ३ पाणमिओ
22ecemeroeindeioeeroeerpe
॥७
॥
Page #118
--------------------------------------------------------------------------
________________
उपदेशमालाविशेषवृत्तिः
सनत्कुमारचक्रिसन्धिः
तिति सुरा संभविस्य लाए ॥ २४ ॥ बभणय तपासमो। सिरपूणण कुणता॥ २७ ॥ भणियं निवे
पेक्खेमोरात परिक्तियाणमम्हाण
संगम-अमरो पत्तो हरिसमीवे ॥ १९॥ नियतेएणं तरणिव्व, अवरदेवाण तारयाणं व । परिभवमाणो तेयाणि, तो सुरा सक्कमाहंसु ॥ १२० ॥ पहु ! केण हेउणा सव्वउठवणं वपुरि तेयमेयस्स । हरिराह फलं एयं, आयंबिलवद्धमाणस्स ॥ २१ ॥ सुररूवेणमिमेणं, चमक्कओ ताव तुम्ह पडिहाइ । न नियह तं जावऽजवि, चकिस्स सणंकुमारस्स ॥ २२ ॥ अह विजयविजयंता असद्दहंता इमं दुवे देवा । मंतिति सुरा संभविरूवं मणुयस्स कह घडइ ॥ २३ ॥ अहवा-जं जह तं तह जंतयाणमम्हाण जुत्तमपपहुत्तं । अलियंपि सच्चविताण, होइ सामित्तणं लोए ॥ २४ ॥ बंभणरुवं काऊण, ते सुरा तं परिक्खि पत्ता। हत्थिणपुरंमि पत्थिवमुवटिया चिंतयंतेवं ॥ २५ ॥ अइथेवमेव भणिय, सक्केगं तमहियं तु पेक्खेमो। सिरधूणणं कुणंता, निवेण पुट्ठा पयंपंति
॥ २६ ॥ अमरब्भहियं रूवं, तुह निसुणता सविम्हया अम्हे । देसंतराउ दूराउ, आगया रंजिया हियए ॥ २७ ॥ भणियं निवेण | भो भद्द ! भद्दणीगंधतेलपत्थावे । भिट्टा तुब्भेहिं कया, खणं पडिक्खिय निरक्खेह ॥२८ ।। इय ते विसज्जिया मज्जणाइ मज्जइ विसेसओ चक्की। कुणइ कुसुमंसुएहि, चंगं सव्वंगसिंगारं ॥ २९ ॥ हक्कारावेइ दिए, पुणोवि कयरूवगव्वसव्वस्सो। ते वि विभावेऊणं, जाया अइसामलच्छाया ॥ १३०॥ भणियं चमक्किएणं, चक्कहरेणं किमेरिसा तुब्भे । जाया कहेह किं कारणंति तो ते पर्यपंति ॥ ३१ ॥ कयअब्भंगे चंगे, चंगतं आसि जारिसं तुम्ह । अहुणा न तारिसं, खसियमेव सिंगारियस्सावि ॥ ३२ ॥ बहुविहिया ही वाही, संकंता संति तुह सरीरंमि । ते खवयंति वियक्खण ! पइक्खणं खलु तहा रूवं ॥ ३३ ॥ भणइ स कह जाणिज्जइ, किं तुब्भे विजयं वियाणेह । अहवा निमित्तसामत्थमत्थि अइसुत्थियं किंपि ॥ ३४ ॥ किं वा ओहिन्नाणेण, मुणियमिय पुच्छिरस्स चक्किस्स । परिचलिरकुंडलाहरणधारिणो ते सुरा जाया ॥ ३५ ॥ जति जहा हरिवयणमच्छरेणं वयं इहं पत्ता । ता धन्नोसि महायस ! स हरि वि बंदिव्य ते जाओ ॥ ३६॥ वट्टेइ रूवजोव्वणतेयाइ नराण मज्झिम वयं जा । तेण परं परिहायइ, पइक्खणं लेसदेसेण ॥ ३७॥ तुह अच्छेरमेयं, जे खणमेत्तेणमिय विपरिणामो । वाहिवसाओ एयाणुरूवमेत्तो कुणिज्जासु | ॥ ३८ ॥ इय भणिऊणं पत्तेसु, तेसु सगंमि चक्काट्टी वि । नियइ नियअंगचंगिममवचियमुवलक्खए सक्खं ॥ ३९ ॥" एत्तियमित्तण
तु भेहि कया अहे। देसंत
कुसुमंस
peraezzredereroecomewwein
॥ ७६॥
पत्तेसु, तेसु सामि चकाटी व खमेत्तेणमिय विपरिणामो । वामाझम वयं जा। तेण परं पार
Page #119
--------------------------------------------------------------------------
________________
उपदेशमाला -
विशेषवृत्तिः
॥ ७७ ॥
वि तारतेयरूवाइ जाइ जइ नासं । तो दिवसमासवासेहिं, किंपि होही न याणेमो ॥ १४० ॥ किं किं न कथं कलुसं, कायस्सेयस्स कारणेण मए | तस्सावि दसा एसा, ता सज्जो किज्जउ सकज्जं ॥ ४१ ॥ सुदिढ सरीरेणं, कस्स कस्स कज्जाई सज्जियाई न मे । अबलो नियकज्जेसु वि, कह पिक्खिस्सं परसुहाई ॥ ४२ ॥ सुकयं सुकयं जं आसि, संपर्यं तं गयं नवं कुणिमो | कह अबलंगो रोगेहिं, साहयिस्सामि परलोयं ॥ ४३ ॥ भोगे भोत्तुमसत्तो, अन्ने भुंजतए नियच्छंतो । ईसा दुहं वहिस्सं, सुहाय अहुणा चइस्सं ते ॥ ४४ ॥ "
किंच—“ आस्थानी प्रथमा मलोच्चयमयः कुक्षिः स्त्रियः कुत्सितो, विस्रैर्वृद्धिरनुक्षणं मलरसैः स्यन्दः सदा तन्मयः । संस्कारः प्रतिवासरं यदि जलस्नेहादिभिर्नायते, काऽवस्था वपुषस्तदापि निधनेऽप्येतस्य कीदृग्दशा ॥ ४५ ॥
ततः- “ कप्पदुमं तणेण व, काणकवड़ेण कामधेणुं व। चिंतामणिमुवलेण व, कारण किणामि धम्मधण ॥ ४६ ॥ इय नियपट्टे पुत्तं, ठवित्तु कयअरिह - संघसम्माणो । अच्छिन्नचक्किलच्छीविच्छ छड़िय तणं व ॥ ४७ ॥ सिरिविणयंधरसूरीणमंति अज्जिणे पव्वज्जं । सम्मं सिक्खिय अक्खलियचोक्खसिक्खो महियमोक्खो ॥ ४८ ॥ रयणरमणीनिहाणा नयरनरनाहपमुहमणुलग्गं । जा छम्मासे भमियं खर्णपि खित्तं न चक्खुपि ॥ ४९ ॥ छट्ठस्संते पारह, चीणकूरेण छगलछासीए । पुण छट्ठाइतवार्ण, पारणयं कुणइ चीणाई ॥ १५० ॥ एएण तवोकम्मेण, पारणेणं च अइचिरं कालं । पयपाणेणं फणिणो व्व वाहिणो दूसहा जाया ॥ ५१ ॥ तिव्वेण तवोकम्मेण, तस्स आमोसहाइलद्धीओ । जाया तहावि वाहीपडियारं कुणइ न कयाइ ॥ ५२ ॥ जाणइ जह पुव्वकडाण दुक्कडाणं अवेइयाण सयं । मोक्खो न होइ वेएइ, वेयणं तेण ताण सया ॥ ५३ ॥ कंडू अभत्तसद्धा, तिब्बा विया य अच्छि कुछी । सासं खासं च जरं अहियासइ सत्तवाससए ॥ ५४ ॥ हरिणा पुणवि पसंसा, कया कयावि हु - कुमारस्स । सकेण वि सकिज्जइ, न मए खोभिउमिमोऽवरसं ॥ ५५ ॥ तियसा तेश्चिय तो सत्तमुत्तमं तस्स तं परिक्खिडं ।
सनत्कुमार| चक्रिसन्धिः
11 199 11
Page #120
--------------------------------------------------------------------------
________________
| सनत्कुमारचक्रिसन्धिः
| पत्ता ओसहिकोथलिखंधा वरविजवेसेण ॥५६॥ सेलस्सेगस्स तले, सणंकुमारो महा(गुणी) मुणी तेहिं । दढकयकाउस्सगो, उपदेशमाला
सहसा दिवो थिरपइट्ठो ।। ५७ ॥ विहुयविडवग्गसंगो, वरसरलासोय-अभयचित्तो जो । अवरोव्व अक्खमालो व सोहिओ सोविशेषवृत्तिःNI हए अचलो ।। ५८ ॥ नासम्गलग्गदिट्ठी, स सहइ उस्सम्गनिप्पकंपतणू । धम्मनिवेणं अरिमोहविजयखभो व्व निक्खणिउं ॥ ५९॥
घोसंति ते तयंतियवत्ती जरसूलसासखासाई। वाहिओ सवरविजा वयं ‘खणेणेव अवणेमो ॥ १६०॥ पारिय काउस्सग्गो | ॥ ७८॥
भणइ मुणी व्वभाववाहीसु । पडियारं कस्स कुणेह दव्ववाही महवि सज्झा ॥ ६१ ॥ निट्ठोवणेणमंगुलीमालिंपिय दसए झलहलंतिं । वाहीओ ओसहाणि य दुवेवि देहमि धारेमि ।। ६२ ॥ न करेमि पडियारं सयमेव सदुक्कडं खवेमित्ति । अन्नाणीहिं जी-. एहिं सुदुक्करो जं खओ तेसिं ॥ ६३ ॥ अट्ठ पुण भाववाही अट्ठावन्नं सयं तु तब्भेया । तेसिं पुण पडियारं करेमि किरियाहिं घोरेहिं ।। ६४ ॥ अहियनिवार्य उम्मग्गलंघणं सइ अरोगपयपाणं । किरियायत्तं चित्तं करेमि परमेट्ठि जाव ल(भ)यं ॥६५॥ असणं कडुय कसायाणमायरेमी सिणेहपरिहारं । दक्खाओ सकराओ रामाओ वि य परिहरामि ।। ६६ ॥ जइ इह वाहिविणासे, तुम्हं सामत्थमत्थि ता भणह । तं चेव जेण कुणिमो, भणंति ते पयडियप्पाणो ।। ६७ ॥ तियसा ते चेव वयं जे आया आमयाऽऽगमे तुज्झ । कयमिदेण पसंसं, असद्दहंता पुणो पत्ता ॥ ६८ ॥ तह सत्तपरिक्खाए, के अम्हे तहवि आगया मूढा । मेरुं पहरताणं, दंता दंतीण भजंति ।। ६९ ॥ तुह गुणगणं गुणितो, पुरंदरो सुंदरो सएविक्को । तुह दसणेण संपइ, जाया अम्हे वि सुकयत्था ॥१७॥
जय निव्वाणमहापुरपहनिच्चप्पहिय, ! जय असारिसंसारचारिकयअप्पहिय ! ।.. चकिलच्छिविच्छड्मडुछड्डिउजुवई, तिव झुरंतउ अच्छइ अज्जि(ज)उ सो असइ ॥ ७१ ॥ १२ आखंडलि सुरमंडलि मिलियइ अक्खलिय, अगणियगुरुगुणगणपसंस तुह सामि किय । तहवि धरसि मणागुवि माणसि उक्करिसु, किंतु होसि मयपव्वयपाडणि पवि सरिसु ॥ ७२ ।।
careercreereaeraaeerozeerameerce
PORomeonezermaCamerecareove
Page #121
--------------------------------------------------------------------------
________________
उपदेशमालाविशेषवृत्तिः
अनुत्तरसुराणामपि अस्थिरत्वम्
॥७९॥
RecommeICODEEPce
DOOD
आमोसहि-विप्पोसहि-खेलोसहि पमुह, लद्धिसमिद्धिपसिद्धियसिद्धियअस्थिहिं तुह । तहवि वाहि अहियासहि सामि ! समाहिवर, तिणि कुमार जोगीसरु महरिसि तुहुँ जि पर ॥७३॥ तुह रूवहिं पडिछंदउ अस्थि न भुवणि जिव, अइसमग्ग निरवगह वेरगहइ तिव । ता मह महरिसि सहरिसु एव पसाउ करि, खमहि खमहि अवरद्धउं जं अन्नाणभरि ॥ ७४ ।। इय कयथुवि तो देव दोवि पणमेवि पय, परमपमोयपुलयंचिय निय नियठाणि गय ।
सामि सणंकुमार सो धारिय धम्मधुरु, कप्पि सणंकुमारि उपन्नु महिड्ढिसुरु पवरु ॥ १७५ ॥ इति सणंकुमार चक्कीकहा सम्मत्ता । एतत्कथानकानुसारेण गाथार्थः सुगमः ॥ २८ ॥ क्षणमात्रेण देहस्य परिहाणिं प्रतिपाद्य शेषस्यापि सर्वस्य तामाह
जइ ता लवसत्तमसुरा विमाणवासीवि परिवडंति सुरा। चिंतिज्जतं सेसं, संसारे सासयं कयरं ॥ २९ ॥ 'लवः' कालविशेषोऽत्र प्रक्रमे पुनः सुगतियोग्यप्रकृतिबन्धप्रस्तावः प्रोच्यते । लवः सप्तमो येषां सुरविमानानां तानि लवससमसुरविमानानि-अनुत्तरसुरोत्पत्तिस्थानानि तद्वासिनोऽनुत्तरसुरा एव । किल कोऽपि जीवो भावनाविशेषात् क्रमेण विशुद्ध्यन् प्रथमलवे १ सुमानुषत्वयोग्याः सत्कर्मप्रकृतिर्बध्नाति । ततो २ व्यन्तराणां योग्यास्ततः क्रमेण ३ ज्योतिष्काणां ४ भवनवासिनां ५ वैमानिकानां ६-७ प्रैवेयकवर्तिनामनुत्तरवासिनां च देवानां योग्याः करोति । एवं च सप्तमो लवोऽनुत्तरसुरोत्पत्तियोग्यो भवति । ततो यदि | तावदनुत्तरविमानवासिनस्त्रयस्त्रिंशत्सागरोपमायुषोऽपि विजयवेजयन्तादिदेवाः स्वस्थितिक्षयात्प्रच्यवन्ते तदानीमन्यत्कतरद्वस्तु संसारे शाश्वतम् जीवानां सांसारिकसुखोत्पत्तिस्थानं ?, न किंचिन्नित्यमस्तीति भावः। श्रीसिद्धवृत्तावत्रापरोऽथों व्याख्यातोऽस्ति स तत एवावसेयः ॥ २९ ॥ साम्प्रतं पुण्यानुबन्धिनः पापानुबन्धिनश्च पुण्यस्य परमार्थतो दुःक्खरूपतामाह- ।
Accccccompoopeace
Page #122
--------------------------------------------------------------------------
________________
ब्रह्मदत्तचक्रिसन्धिः
कह तं भन्नइ सोक्खं, सुचिरेणवि जस्स दुक्खमल्लियइ । जं च मरणावसाणे, भवसंसाराणुबंधि च ॥३०॥ उपदेशमाला-0
उवएससहस्सेहिं वि, बोहिजतो न बुज्झइ कोइ । जह बंभदत्तराया, उदाइनिवमारओ चेव ॥३१॥ विशेषवृत्तिः
“कह तं" गाहा । प्रथमाढे पुण्यानुबन्धिनः पुण्यस्यानुत्तरदेवा उदाहरणम् । पराद्धे तु पापानुबन्धिनस्तस्य सुभौमब्रह्मदत्तादयः । भवे-चतुर्गतिरूपे संसरणपर्यटनमनुबध्नातीत्येवंशीलसांसारिकसुखम् ॥ ३० ॥ अस्य च दुक्खरूपता मुहुरुपदिश्यमानामपि गुरुकर्मा कश्चिन्न बुध्यते इत्याह-" उवएस" गाहा । एतदर्थः कथाद्वयादेवावसेयस्तच्चेदं क्रमेण____ साकेयपुरे चंदावयंसपुत्तो अहेसि मुणिचंदो। राया सागरचंदेण, दिक्खिओ सिक्खिओ य सयं ॥ १॥ थिरपरमत्यो सत्थो IN गीयत्थो सह गुरूहि विहरंतो। भिक्खटाए पविट्ठो भट्ठो मग्गे स सत्थाओ ॥२॥ तण्हाछुहाकिलंतो, पडिजागरिओ य अन्नपाणेहिं । चउहि वरगोवालेहिं बोहिया ते जई जाया ॥ ३ ॥ चउरो वि चउरबुद्धी, तवचरणं दुच्चरं चरेऊण । जाया तियसा सो कुसुमउग्गमो सुकयसाहिस्स ॥ ४ ॥ दोन्नि दुगंछालंछण, विच्छायाछणससि व्व पव्वज्ज । अकरिंसु तेसु चविउं च तेण संडिल्लविप्पस्स ॥ ५॥ जमलेण जसमईए, जाया दासीए ते दसन्नपुरे । परपीईए परोप्परपडिबद्धा जोव्वर्ण पत्ता ॥६॥ कइयावि ताणमेगो, खित्तधरित्तीए सुहपसुत्ताण । वडकोटराउ डक्को, उवसप्पियकालसप्पेण ॥७॥ अवरोवि तन्निरिक्खणपरायणो तेण चेव लहु डको। अविहियपडियारा दोवि झत्ति पंचत्तमणुपत्ता ॥ ८॥ हरिणीए जमलजाया कालिंजरपव्वए पकीलंता । सह चेव हया वाहेण एगबाणेण कालगया ॥९॥ मयगंगाए एगाए रायहंसीए सह सुया जाया । संजमिय एगपासेण पासीएणं या दोवि | |॥ १०॥ वाणारसीए जाया सह तणया दोवि भूयदिन्नस्स । मायंगसामिणो पोढपीइणो चित्तसंभूया ॥ ११ ॥ आसी कासीए तया संखो निस्संखगुणगणो निवई । कुसलो कलासु तस्स वि सचिवो नमुइ त्ति नामेण ।। १२ ।। रायपसाओ लोयावगारिणो तस्स
आसि दोस कए । मरणाय महुरिमा होइ किं न किंपागपागस्स ॥ १३॥ अंतेउरंमि चु(थ)को, निवेण सो पाणभूयदिन्नस्स । 10 तापच्छन्नसिरच्छेयाय अप्पिओ जस वोच्चजए ॥ १४ ॥
COemezeroeDeolocee
|॥८०॥
Page #123
--------------------------------------------------------------------------
________________
ब्रह्मदत्तचक्रिपूर्वभवाः
लोके शोकमु(जु)षि क्षणे गतगुणे श्रेयःपथे सद्व्यथे, क्रान्ते ब्रह्मणि मर्मणि स्थितमतौ संक्रन्दने क्रन्दने । उपदेशमाला
तूष्णीं पुष्णाति पूष्णिपक्ष्मलदृशं चेद्रावणो नो हरेत् , तत्किं तत्पृथुकण्ठपीठलुठनाद्विश्वोत्सवः स्यादयम् ॥१५॥ विशेषवृत्तिः
भणिओ तेणाऽमच्चो मच्चुमुहाओ तुमं विमोएमि। जइ मह पुत्ते पाढेसि बाढमिह गूढगेहगओ ॥ १६ ॥ ॥८१॥
| पडिवन्नं विप्पेणेवि तेणेयं हरिसनिब्भरेणंगेण । किमकजंपि न कज्जइ पाणपिवासाए पाणीहिं ॥ १७ ॥ अविकलकलाकलावं सिक्खवयंतो वियक्खणे तणए । पाणम्स तस्स पाणप्पियाए चोरियरए रमइ ॥ १८ ॥ अन्नु पाणुपाणहघरि किज्जइ, तसु जि भज पच्छन्न रमिजइ । चरिउ एउ सोत्तियह विसिट्ठह, नहु अकज्जु गुणवंतह भगृह ॥ १९॥ इय अवगयवुत्तंतो पंचत्तं पावित्रं
तमीहइ सो। इह सहइ पारदारियपराहवं को सदारेसु ॥ २० ।। तत्तो अवगयतत्तेहिं तेहिं पुत्तेहिं चंपिओ पाओ । निस्सारिऊण | मुक्को नमुई हथिणपुरं पत्तो ॥ २१ ॥ उवयारस्सुवयारो जो सो वाणिजमिह न कोइ गुणो। तं जीरवंति जे उण, ताण महN गीण किं भणिमो ॥ २२ ॥ सचिवो कओ कयाई, सणंकुमारेण चक्किणा तत्थ । मणिहाणे ठाविज्जइ, काओ वि अणायतत्तेहिं | ॥ २३ ॥ अह विसमबाणभूवालविजयजत्ताए सारयं समयं । अइतारं तारुन्नं ते पत्ता चित्तसंभूया ॥ २४ ॥ सिंगारदिक्खदक्खे देवे दड्डंमि तंमि गिरिसेण । सामरिसेणं विहिणा व वम्महा निम्मिया दोवि ॥ २५ ॥ किन्नरकंठा कुंठा नारयवीणा वि होइ अपवीणा । ससुहेण तेसु गायतएसु कन्नाण पारणयं ॥२६ ।। सोऊण ताण सरताणमुच्छणाछायसंगयं गेयं । मन्ने 'दिनासि तया कलकंठीणं मुहे मुद्दा ॥ २७ ।। अह विलसेइ वसंतो, पउत्थवइयाण सोसियवसंतो। अविउत्ताण वसंतो, जायं जणहिययमवसंतो ॥ २८ ॥ ससहरसियायवत्तो, मलयानिलचारुचामरम्गाहो। कुसुमसरसेन्ननाहो, वसंतराओ जए जयइ ॥ २९ ॥ नहवाडीए तारय-कुसुमाए काममालिएणेसो। संसालिज्जइ सिंगारसारकंदो अहो चंदो ॥३०॥ महुसमयंमि पवासं, माणं वा मा
विनासि तया कलकंठीहि । २ संभालिज्जइ BI
Dodeocoeacococcore
cope
Page #124
--------------------------------------------------------------------------
________________
उपदेशमालाविशेषवृत्तिः
॥ ८२ ॥
कुणेड कोवि जए । इय मयणो कोइलकलरवेण दावेइ डंगुरयं ॥ ३१ ॥ तंमि य ठाणे ठाणे अमंदआणंदकंदलियहियया । मिलिऊण मंडलेहिं पउरा वरचश्चरिं दिति ॥ ३२ ॥ मायंगदारगाणवि विणिग्गओ चारुचच्चरिपवंचो । सुमहुसरेण हरिण व्व आगया नायरा सव्वे ॥ ३३ ॥ भग्गाउ चञ्चरीओ तेसिं ईसालुएहिं केहिं पि । कहियं पुहईवइणो इमेहिं विट्टालिया नयरी ॥ ३४ ॥ नयरीपवेसो तेसि पडिसिद्धो रायसासणेण तओ । तहवि पुरीए पवेसे अतुच्छवंछाए अच्छंति ।। ३५ ।। अह सरओ संपत्तो जायं कन्नागउत्ति जणवायं । अवणेउं व तुलाए चडइ रवी तिहुयणसमक्खं || ३६ || खलमाणवाणियाओ रतुप्पलअरुणलोयणालीओ । पयडियपुलिणतियंबा जाया सरएण सरियाओ ॥ ३७ ॥ पसरियपाउस पाणियनिन्भरवुब्भंत अन्भधूलीओ । नहयलमहीए चंदो निहाणकलसो व्व उच्छलिओ ॥ ३८ ॥ उवहियमुणालदंडा, पयडियबहुविसयनिच्चसंचारा। सियतणुरुहा य रेहंति रायहंसा महलव्व ॥ ३९ ॥ इय सारयंमि समए संजाए कोमुईमहे रम्मे । दोन्नि वि मायंगा तरलतरुत्तालचित्तेहिं ॥ ४० ॥ पुरि मज्झमि पविट्ठा अवगुंठिय सु सव्वअंगाई | चोरुव्व छन्न छन्नं पेच्छंती पेच्छणाइछणो ॥ ४१ ॥ नागरगेयं सोऊण सुंदरं तेबि गाइउं लग्गा । 'कोल्हुय सदुल्लासेण कोल्हया किन्न कोति ॥ ४२ ॥ महुरसरहरियहियया तथैतियं इंति नायरा बिंति । इमिणा सरेण किमिमे न हुति ते चैव चंडाला || ४३ || नरवइनरेहिं वयणावगुंठणं फेडिऊण विन्नाया । दढमुट्ठिलेजट्ठीहिं निट्टुराहिं हणिज्जंता ॥ ४४ ॥ कंठनिबिट्टप्पाणा पत्ता कह कहवि धाविऊण बहिं । अइसयविरत्तचित्ता एगते चिंतयंतेवं ॥ ४५ ॥ हयमम्हकलाको सलसोहग्गनिसगचंगमा इयं । जाईए दूसियं पायसं व हालाहलछडाए ।। ४६ ।। अविरलकलाकलावो कुसलाय भविस्सइ सो पढिओ । मरणाय अलं जाओ अम्हं दुज्जाइदोसेण ॥ ४७ ॥
" कालिन्द्या दलितेन्द्रनीलश कलश्यामाम्भसोऽन्तर्जले, मग्नस्याञ्जनपुञ्जमेचकनिभस्याहेः कुतोऽन्वेषणम् | ताराभाः फणचक्रबालमणयो न स्युर्यदि द्योतिनो येरेवोन्नतिमाप्नुवन्ति गुणिनस्तैरेव यान्त्यापदम् ॥ ४८ ।। " १. कोष्टुकः = शृगालः ।
ब्रह्मदत्तचक्रिपूर्वभवाः
॥ ८२ ॥
Page #125
--------------------------------------------------------------------------
________________
उपदेशमालाविशेषवृत्तिः
ब्रह्मदत्तचक्रि| पूर्वभवाः
Nbe
॥८३॥
aepdea
ओ जुत्तो। भिगुपडासी सो। अहह अजुत्तमजुत्त' भणियं भो के तुभे, कमअवगयतावा जाया
दुज्जाइसिएणं ता इमिणा जम्मुणा वि पज्जतं । इय चिंतिय ते चलिया उड्ढमुहा कहिं वि मरणाय ।। ४९ ॥ हच्छं गच्छतेहिं सिहरी निरिक्खओ कोवि । पडणाय चडतेहिं च तत्थ एगो महासाहू ॥ ५० ॥ वाघारिय पाणिजुगो सुहमाण पाणुतणुपरिहा फंदो। नासानिविद्वदिट्ठी सियझाणं झायमाणो य ॥५१शा तममयनिम्मियझरहर-झरंतनिझरणमिव निरिक्खता । अवगयतावा जाया
आया अभिवंदिउं पुरओ ॥५२॥ पणमिय महीनिविद्वा, मुणिणा उस्सारिऊणमुस्सगं । भणियं भो के तुब्भे, किमत्थमेत्थागयाओ दुमो ॥५३॥ ता वुत्तो वुत्ततो निओ तओ जंपए तवस्सी सो। अहह अजुत्तमजुत्तं जमप्पणो घायगा होह ॥ ५४॥ जाइ कलंको दुक्कम्म-निम्मिओ तक्खओ तओ जुत्तो। भिगुपडणे पिंडोच्चिय पडेइ न झडेइ दुक्कामं ॥ ५५ ॥ नियदुक्यक्खयहा ता पव्वज्ज पव्वजिउं सजो। अहिगयसुयत्थपरमत्थवित्थरा तवह तिव्वतवं ॥५६॥ एमाइ देसणा वासणाए अंगीकुणंति ते दिक्खं । देइ स तेसिपि महामुणीण मग्गो नवो कोइ ।।५७|| लहु अहिगयसुत्तत्था गीयत्था ते खविंति अप्पाणं । छटुमदसमदुवालसाइ तवकम्मुणा कर्म ॥५८।। पुरनगराइविहारकमेण हथिणउरंमि संपत्ता । संभूयमुणी मासस्स पारणाए पुरस्संतो ।।५९॥ गोयरचरियाए उच्च-नीयगेहंगणेसु हिंडतो । धवलहरगवक्खगएणं नमुइमंतिणा तेण दिवो य ॥६०॥ पञ्चभिजाणेऊणं, नियनिंदियकम्मकहणसंकाए । स नयरनिस्सारणकारणेण ताडावए तमलं ॥६१।। "उवचिणिय चित्तसंका वंका दुक्कम्मकारिणो निच्च । कयसुकया सव्वत्थवि नीसंका चेव वियरंति ॥६२॥" अह अविहियावराहस्स तस्स पहयस्स लेठ्ठजट्ठीहिं । उल्लसइ तेउलेसा, धूमेणंधारियं गयणं ॥६३॥ अइसुरहिसीयलाओ सुनिम्मलाओ वि चंदणाहिं लहुं । उच्छलइ किं न जलणो सुघणं घंसिज्जमाणाओ ॥ ६४ ॥ नवजलएहिं व छन्नं उद्धरउयधूमपडलेहिं । नहमंडलमालोइय आया भीया पुरपहाणा ।। ६५ ॥ चक्की वि समागंतूण झत्ति पणओ परसु बिन्नवइ । जइ महा-1 रिसी वि कुप्पंति ता जलं किं न पज्जलइ? ॥६६॥ " हियए मुणीण कोवो, न होइ अह होइ चिट्ठए न चिरं । जइ कहवि चिरं चिट्ठिज्जइ, तहवि निव्वडइ न फलेहिं ॥ ६७ ॥” इय चक्किवि चित्तुच्चारणाउ अगणतयंमि तया । अणुवसमंते पत्तो, चित्तो वुत्तंततत्तविऊ ।। ६८ ॥ पभणइ मा कुरु कोवं, दहिस्सए एस पट्टणं पच्छा । पढमं तु तिव्वतवकम्मनिम्मियं सुकयरासि ते
Dececancernormone)
Doorpor
॥८३॥
Page #126
--------------------------------------------------------------------------
________________
उपदेशमाला विशेषवृत्तिः
॥ ८४ ॥
॥ ६९ ॥ “ जं अज्जिअं समी खल्लएहिं तवनियमबंभवइएहिं । तं माहु कोहकल्लो, उलिंचसु सागपत्तेहिं ॥ ७० ॥ " जइ जलइ जलउ लोए, कुसत्थपवणाहओ कसायग्गी । तं चोजं जं जिणवयणसलिलसित्तो वि पज्जलइ ।। ७१ ।। एमाए देसणासारणीहिं उवसामिऊण सो नीओ। चित्तेण चित्तमहुरो, काऊणं बाहिरुज्जाणे ।। ७२ ।। संलावो जाओ तेसिमेस संलेहगुल्लिहियदेहा । अम्हे तिब्वेण तवेण चैव, जुज्जए अणसणं काउं ॥ ७३ ॥ अन्नह अवस्स मोत्तव्वकायकज्जेण परघरमडता । कस्सइ मच्छरहेऊ, पायछ भविसामो || ७४ ।। मुणिकोवकारणं जाव जोयए ताव चक्किणो कहिओ । केणावि नमुइमंती मुहुं मुहु निम्भच्छिओ हच्छं ॥ ७५ ॥ “ न हु जे जाणंति जई जाणंता जे न जाओ पूइंति । अवमाणयंति जे वा, ते पावा तिन्नि वि कमेण ॥ ७६ ॥ | " सव्वंगोवंगविगाढ-बंधबद्धो करावि नमुई। रायपहाइपहेसुं निवेण नीणाविओ नयरे ॥ ७७ ॥ संतेउरपरिवारो सणकुमारो महामुणिसमवे । पत्तो पाए पणमिय संजमियं दंसए नमुई || ७८ ॥ नियदुच्चरियविवागं, पावो पावेउ एस इय भणिउं । निव्विसओ आणत्तो, मुणिहिं मोयाविओ संतो ।। ७९ ।। " अहमा न चेव कुव्वंति, मज्झिमा इह कुणंति उवयरिया । विरयंति उत्तमा उण, कयावयारेवि उबयारं ।। ८० ।। अंतेउरंपि पणमइ, पाए पाओववेसिणं तेसिं । थीरयणकुंतलालीसुकोमला लुलइ पाए ॥ ८१ ॥ संभूयजई जाओ तप्फासवसाओ साहिलासमणो । फासेण चेव मारइ कंदप्पो तयविसो सप्पो ॥ ८२ ॥ सह नरवइणा तीए गच्छंती कुणेइ स नियाणं । तव विहवाउ इमाओ मह होज्जा एरिसी भज्जा ॥ ८३ ॥ सुणियं कामदुहाए चिंतारयणेण कक्करं किइ । जह कोवि कप्पतरुणा, तणं तहा कयमिमेणावि ||८४|| चित्तेण वज्जरिज्जइ, जइ नाम नियाणमेरिसंपि कयं । मिच्छामि दुक्कडं तहवि देसु लग्गेसु मगंमि ॥ ८५ ॥ पुन्नाणुबंधिपुन्नं, तए कयं आसि दुस्सहतवेहिं । तं चिय अहुणा असुहाणुबंधिजायं नियाणाओ ।। ८६ ।। इय गुरुतरतवकोडी चडिओ किं जासि वच्छ ! मिच्छत्तं । गरुयपयाड पडतो, पावइ सव्वंगभंगंपि ॥८७॥ जिणवयणाऽमयपाणं, विसयविसावेसवेससविणासि । सुपसिद्धं तंपि नियाणकारणं तुज्झ किं कुणिमो ॥ ८८ ॥ वारंवारं वारिजमाणमोहो वि एवमेस मुणि । न नियाणं वज्जइ मयणवेरिणा पाविओ उच्छे ॥ ८९ ॥ कयअणसणनिव्वाहा सोहम्मे दोवि देवलो
ब्रह्मदत्तचक्रिपूर्वभवाः
॥ ८४ ॥
Page #127
--------------------------------------------------------------------------
________________
उपदेशमालाविशेषवृत्तिः
ब्रह्मदत्त| चक्रिसन्धिः
RemenORRECORDCORRECORDC
| गमि । जाया तियसा चविऊण चित्ततियसो पुरिमताले ॥९०॥ जाओ पुत्तो इन्भस्स, सो वि संभूयसुरवरो चविउं । कंपिल्ले बंभपिया-चुलणीए कुक्खिमोइन्नो ॥ ९१ ॥ गयवसहाइचउद्दससुमिणेहिं सूइओ सुओ जाओ । अइतारतारतेओ, पुव्वदिसाए व्व दिणनाहो ॥ ९२ ॥ वित्थारेइ सव्वत्थ पत्थिवो पुरमहूसवं परमं । नामं च बंभदत्तो त्ति तस्स दावइ सुहमुहुत्ते ॥ ९३ ॥ उवचयमचइ देहेण, तह सुनिम्मलकलाकलावेण । निरुवमनयणाणंदो चंदो विव सेयपक्खंमि ।। ९४ ॥ सइ अप्पियसब्भावा मित्ता चत्तारि तस्स बंभस्स । चउराणणस्स सन्नयणाहावयणाविव अहेसि ॥ ९५ ॥ वाणारसीए कडओ कणेरुदत्तो पहू गयउरस्स । दीहो य कोसलाए चंपाए पुप्फचूलनिवो ॥ ९६ ॥ निरवज्जरज्जचिंता-धुरंधरो तह धणूमहाऽमच्चो । पुत्तो तस्स वरधणू धणियं कलिओ पिउगुणेहिं ॥ ९७ ॥ ते पंचवि रायाणो बंभाइया परूढपणयवसा । विरहमणिच्छमाणा परोप्परं एवमभणिंसु ॥९८॥ पत्तेय, पत्तेयं पंचसु रजसु वरिसमेक्केकं । नियनियपरिवारजुया जुगवं चिय संवसामोत्ति ॥९९॥ कत्थइ समये कडगाइएसु पत्तेसु बंभनिवपासे । बंभस्स सिरोरोगो जाओ दावियसुयणसोगो ॥ १०॥ पडियारेसु कएसु वि, अनियत्तं तंमि तंमि मुक्कासो। उच्छंगे कडगाईणमप्पए बंभदत्तसुयं ॥ १०१ ॥ जह सयलकलाकुसलो पावियनीसेसरजपब्भारो। जायइ सुओ ममेसो तह कायव्वं त्ति ते भणिया ॥२॥ जओ-“पमुहतणुईओ अनियत्तणाउ वच्चंति वित्थरंतीओ। सुयणाणं मित्तीओ जहा नईण व पवित्तीओ ॥३॥"
“निद्धमहुराउ पुग्वि मज्झवि चित्ताउ अंतलुक्खाउ । खलमित्तीओ भोयणवित्तीओ विव धणड्ढाणं ॥४॥" तत्तो कमेण पत्ते परलोयपहंमि बंभनरनाहे । मयकज्जेसु कएसुं सव्वेसु वि जणपसिद्धेसु ॥५॥ ते रज्जकजसज्जं संठाविय | तत्थ दीहनरनाहं । कडगाई तिन्नि निवा नियनियरज्जेसु संपत्ता ।। ६॥ चुलणीए दीहस्स य दोण्हवि कज्जाइ चिंतियंताण । | सीलवणदहणपउणो जलणो व्व वियंमिओ मयणो ॥ ७ ॥ अगणियकुलमालिन्ना चुलणी चडुलत्तणेण चित्तस्स । दुरुज्झिय जण
Zerocinerapezocaceenpeezaeeee
| ॥८५॥
Page #128
--------------------------------------------------------------------------
________________
उपदेशमाला
विशेषवृत्तिः
॥ ८६ ॥
लज्जा अणुरत्ता दीपावंमि ॥ ८ ॥ सुयणेहदसासंहारकारिणी सइ सकज्जलग्गा य । लद्धप्पसरा दीवयसिहि व्व चुलणी न किं दहइ ॥ ९ ॥ कुडिलगई सविलासो विसालओ भोगवंसुमालिन्नो । दीहो वि दीहपट्टो, दुट्ठचिट्ठो भयं देइ ॥ ११० ॥ नायं नीसेसमिणं चरियं चुलणीए सीलभंगाई । धणुणाऽमच्चेण विचितियं च कुसलं न कुमरस्स ॥ ११ ॥ भणिओ य वरधणू तेण पुत्त ! कुमरस्स अप्पमत्तेण । कज्जा सरीररक्खा जणणी नो सुंदरा जेण ॥ १२ ॥ समए य माउचरियं जाणावेयव्वओ तए सव्वं । जेण न पावेज्ज इमो उवद्दवं केणइ छलेण ||१३|| कुमरो कालकमेणं संजाओ पवरजोव्वणारंभो । उवलद्धे जणणीए चरिए सामरिसहंकारो ॥१४॥ जणणीजाणणक कोइलकायाइणो कयाsकज्जे । घेत्तं भणइ सकोवो माए ! मारेमि अहमेए ।। १५ ।। अन्नो वि कोवि रजे अकज्जसज्जो हवेज जो मज्झ । अच्वो निगिन्हियव्यो निरवेक्खमणेण सो सव्वो ॥ १६ ॥ एवं अणेगवारे विणिगिन्तं तहा पभासंतं । जाणित्तु बंभदत्तं दीहो चुलणि समुहवइ ॥ १७ ॥ नेवं परिणामसुहं जं जंपइ तुज्झ एस किर पुत्तो । सा भइ बालभावो एत्थऽवरज्झइ न सब्भावो ॥ १८ ॥ दीहो भणेइ मुद्धे ! आरूढो जोव्वणं इमोऽवस्सं । मज्झ य तुज्झ य मरणाय होहिही अन्ना नेयं ॥ १९ ॥ ता मारिज्जउ एसो केणाऽवि अलक्खिएणुवाएण । मइ साहीणे सुंदरि ! सुएस किं होइ दारिद्दं ।। १२० ।। रइरागपरवसाए इहपरभवकज्जबज्झचित्ताए । पडिवन्नं चुलणीए धिरत्थु इत्थीण चरियाई ॥ २१ ॥ संके चुलणी सासार्याणि त्ति जा गूढमंतमादाय । दाऊण बलि पुत्तं ही पविसइ दीहसमवाए ।। २२ ।। कोविदुरीहो दीहो काओ आओ कुओ वि तस्स कए । ससुओ भाविचक्की मारिज्जइ थीकहाए अलं || २३ || वरिया य तेहिं तत्तो तस्स कए काऽवि निवसुया एगा। पउणीकयं च सव्वं विवाहपाउग्गमुवगरणं ।। २४ ।। थंभसयसन्निविष्टुं अइगूढपवेसनिग्गमदुवारं । कारावियं जउहरं वासनिमित्तं कुमारस्स ||२५|| नाओ एस व धणुणा तो रज्जकज्जसज्जेण । भणिओ स दीहराया एस ओ वरधणू मज्झ || २६ || संपत्तजोव्वणभरो निव्वाहसहो य रज्जकज्जाणं । वणगमणाऽवसरो मे अणुमन्नसु जामि तेण तहिं ॥ २७ ॥ तो कइयवेण भणिओ दीहेण अमच ! एय नयरठिओ । दाणाइणा पहाणं करेसु परलोगऽणुद्वाणं ॥ २८ ॥ पडिवज्जिऊण एयं पुरपरिसरसुरनईए तीरंमि । काराविया विसाला
ब्रह्मदत्त
चक्रिसन्धिः जिसाडी
॥ ८६ ॥
Page #129
--------------------------------------------------------------------------
________________
ब्रह्मदत्त
उपदेशमालाविशेषवृत्तिः
चक्रिसन्धिः
remeterocraelaerpeecTeceae
एगा धणुणा पवा पवरा ॥ २९ ॥ परिवायगाण तह भिच्छुगाण नाणाविहाण पहियाण । भद्दगइंदो व्व तहिं दाणं दाउं पयट्टो सो ॥ १३० ॥ सम्माणदाणगहिएहिं अप्पणो निव्विसेसपुरिसेहिं । चउगाउयं सुरंग कारावइ जाव जउगेहं ॥ ३१ ॥ एवं ठियमि नरवइकन्ना सा निययपरियरसमेया। विवाहत्थं पत्ता कंपिल्ले ऊसियपडाए ॥ ३२॥ वित्तं पाणिग्गहणं वासनिमित्तं तओ य रयणीए । वरधणु बहुसमेओ पवेसिओ जउहरं कुमरो ॥ ३३ ॥ जामजुगंमि अइगए निसाए पज्जालियं च तं भवणं । जाओ य कलयलरवो अइभीमो सव्वओ तस्स ॥ ३४ ॥ पक्खुभिय जलनिहिनिहं कुमरेणाऽऽयन्निऊण हलबोलं। आपुच्छिओ वरधणू किमकांडे डमरमेयंति ।। ३५ ।। कुमर ! तुहाऽणत्थकए एसो वीवाहवइयरो रईओ। एसा न रायकन्ना अन्नच्चिय काइ तस्सरिसी ॥३६॥ ता तीए मंदपणओ कुमरो जंपेइ किमिह कायव्वं । तो भणियं वरधणुणा पन्हिपहारं इहं(द) देसु ॥ ३७॥ दिन्नंमि तंमि पत्तं सुरंगदारं विणिग्गया तेण । दोन्नि वि गंगातीरे 'पवापएसंमि संपत्ता ।। ३८ ॥ पुव्वं चिय धणुणा ठावियंमि जाच्चतुरंगजुयलंमि । तक्खणमारूढा ते पन्नासं जोयणाणि गया ॥ ३९॥ अइदीहरपहखएण खेइया झत्ति निवडिया तुरया। पाएहिं चेव गंतुं लग्गा पत्ता तओ गामं ॥ १४० ॥ गोट्ठाभिहाणमेगं कुमरेणं वरधणु तओ भणिओ। जह बाहए छुहा मे परिसंतो तह दढं जाओ ॥४१॥ तो गामबहिं तं ठाविऊणमभितरे पविट्ठो सो। घेत्तूण नावियं आगएण मुंडाविऊण सिरं ॥ ४२ ॥ असुहुमकसायवासे निवासिओ पट्टएण बद्धो य । चउरंगुणेण वच्छे सिरिवच्छो लच्छिकुलनिलओ ॥४३॥ वेसविवज्जासाओ वरधणुणा विय कओ परावत्तो । जइ कवि दीहराया जाणिज्जा हणेज नो अम्हे ॥४४॥ इय संभमं वहता तप्पडियारपरायणमणा य । गामंतो संपत्ता एगाओ माणगिहाओ ॥ ४५ ॥ निग्गम्म दासचेडेणाऽऽभासिया भुंजहेह गेहंमि । भुत्ता तत्थ निवोचिय नीईए तदवसाणमि ।। ४६ ।। एगा पहाणमहिला कुमरस्स सिरंमि अक्खए खिविउं । पभणइ बंधुमइए धूयाए होसु वच्छ ! वरो ॥४७॥ अच्चंतं नियगोवणपरेण भणियं अमच्चपुत्तेण । अजे ! खिज्जसि किं मुक्खबडुयकजण किमिमिणा ॥४८॥ उप्फुल्ललोयणेणं भ
१ पवाहमग्गम्मि DI २ निग्गास DI ३ मीएइ D। ४ अल• B DI
CeROERCIRCanceremone
॥८७॥
Page #130
--------------------------------------------------------------------------
________________
Dome
उपदेशमालाविशेषवृत्तिः
स
न
परोप्परं निब्भरो नेहो ॥
गंतव्वमत्थि ते दूरे।
॥८८॥
भणइ ॥ ५४ ॥ निसुआ
णियं घरसामिणा सुणसु सामि !। नेमित्तिएण भणियं पुवमिमं जो घरे एही ॥४९॥ पटुच्छाइअवच्छो मित्तजुओ भोयणं
ब्रह्मदत्तकरिस्सइ य । एयाए बालाए वरो स होही न संदेहो ॥ १५० ॥ ता तम्मि चेव दिवसे पाणिग्गहणं करेइ सो कुमरो। अह लहु लग्गो तेसिं परोप्परं निन्भरो नेहो ॥५१॥ नीया रयणी सा तेण तीए सद्धिं सकोउगमणाए । अइलज्जालुत्तणओ सव्वंग
चक्रिसन्धिः मणप्पिणंतीए ॥५२॥ बीयदिणे वरधणुणा भणिओ गंतव्वमत्थि ते दूरे । कहिउं बंधुमईए सब्भावं निगया दोवि ॥ ५३ ।। गामंतरंमि दूरे, पत्ता ते दोवि वरधुणू मज्झे । पाणीयाऽऽणयणकए, गओ लहुं निग्गओ भणइ ॥५४॥ निसुओ जणप्पवाओ, मए जहा दीहराइणा मग्गा । सव्वेवि बंभदत्तस्स गहणहेउं निरुद्धत्ति ॥ ५५ ॥ ता नासिज्जउ दूरेण मगचागं करित्तु गच्छंति । जाता महाडवीए पडियासि (?) तिसा कुमारस्स ॥५६॥ वरवडहेढे ठावित्तु वरधणू तं गओ सलिलहेउं । जायं दिणावसाणं न लद्धमुदगं परं एसो ॥ ५७ ॥ दिवो दीहभडेहिं दढं च हम्मंतउ सरोसेहिं । पत्तो कुमरासन्ने कहिंचि विरलदुमंतरिउ ।। ५८ ॥ कयसंकेयं काउं कुमारमेसो निसाए कहवि गओ । तत्तो स तिव्ववेगो पलायमाणो सुदुत्तारं ।। ५९ ।। कतारं कायरलोगसोगसंपायगं गओ जत्थ । हरिणारिणो वियंभंति, भीमरवभरियगिरिकुहरा ॥ १६० ॥ तण्हाछुहाकिलंतो तं अडविमइक्कमित्तु तइयदिणे । पेच्छइ तावसमेगं तवसुसियतणुं पसन्नमणं ॥ ६१ ॥ तदसणमेत्तेण वि संजाया तस्स जीवियव्वासा । पयपणिवायपुरस्सरमाऽऽपुट्ठो तेण सो एवं ॥६२ ॥ भयवं ! भे कत्थासमपयमेएणं तओ कुलवइस्स । नीओ समीवमाभासिओ य सप्पणयमेएण ॥ ६३ ।। बहुपञ्चवायमेयं रनं सुन्नं उदग्गगयगवयं । ता कह तुह आगमणं जायं संपइ महाभाग ! ॥ ६४ ।। सब्भावगम्भमेयं, नाऊण जहडिओ नियगिहस्स। कुमरेणं वुत्तंतो, कहिओ सव्वोवि कुलवइणो । ६५ ।। अइ दूरुग्गयपणयपरव्वसेण भणिओ तओ स कुलवइणा । बंभस्स तुज्झ पिउणो, चुलगभाया अहं आसि ॥६६॥ ता वच्छ ! निओ च्चिय एस आसमो निब्भयं परिवसाहि । मुंचसु विसा
INI॥८८॥ यमेयारिसाई संसारचरियाई ॥६७।। सकुलपुरोग कंतं समुद्दमवजाणिऊण हे वच्छ ! । लच्छी तहा मयच्छी नीयं नीययरमणुसरह ॥६८||
DeeperceaeeeeeezmeiDeceaseere
Page #131
--------------------------------------------------------------------------
________________
उपदेशमालाविशेषवृत्तिः
॥ ८९ ॥
तथा - " समुद्रस्यापत्यं प्रथितमहिमा मुद्रितभुवः, स्वसा प्रालेयांशोस्त्रिनयन शिरो धाम वसतेः । मुरारातेर्दाराः सरसिरुह किंजल्कनिलया, तथापि श्रोः स्त्रीवत् प्रकृतिचपलाऽऽलिङ्गति खलान् ||६९|| किञ्च - विपदि धैर्यमथाभ्युदये क्षमा, सदसि वाक्पटुता युधि विक्रमः ।
यशसि चाभिरतिर्व्यसनं श्रुते, प्रकृतिसिद्धमिदं हि महात्मनाम् ॥ १७० ॥”
लद्धाभिपाओ कुलवइस्स सो तत्थ अच्छिउं लग्गो । निश्चितो नियभवणिव्व केवलं वरधगुं सरइ ॥ ७१ ॥ सो कुलवणा धणुवेयाऽऽइयाओ कलाओ सयलाओ । अणहिज्जियपुब्बाओ सम्ममहिज्जाविओ कुमरो ॥ ७२ ॥ कइयाइ कंदफलजलगवेसगे तावसे अणुसरंतो । रुभंतो कुलवइणा को ऊहलतरलतरचित्तो ।। ७३ ।। सो रन्नपरिसरम्मी आलोयंतो वणाई रम्माई | अंजणगिरिं व तुंग मायंगमहो पलोइ ॥ ७४ ॥ वरकडओ गुरुदंतो सुपयडपाओ विसालवंसो य । जं विंझगिरी कुमरस्स, दंसणे जंगमो जाओ || ७५ ॥ सो दट्ठूण कुमारं सम्मुहमितं सरोससिग्घगई । चलिओऽभिमुहं पञ्चक्खमेव नज्जइ जमो भीमो ॥ ७६ ॥ कुमरेण कोडगुत्ताललालसासंकवंकचित्तेण । पक्खित्तमुत्तरीयं काऊणं मंडलागारं ||७७|| सम्मुहमिमस्स तेणावि तक्खणा चेव घेत्तुमुक्खित्तं । सुंडादंडेण नहंगणंमि जाओ य रोसंधो ॥ ७८ ॥ तं च नियमुत्तरीयं गहियं दच्छत्तणेण छलिऊण । कुमरेण तो अक्खुद्धो विविहं कीलाविउं लग्गो ॥ ७९॥ सुंडभ्गभायफंसणवट्टियवेगस्स तस्स वणकरिणो । अणुमग्गगामिणो खणमह कुमरो धाविओ पुरओ ॥ १८० ॥ तत्तो कुलालचकं व भामिओ जाssसमं परं पत्तो । तत्तो थंभिय तसचारि मयजूहमइमहुरं ॥ ८१ ॥ कुमरो कागलिगीएण गाइउं राइउं च जा लग्गो । निसुणइ ताव करिंदो निष्कंदो 'तडुवियकन्नो ।। ८२ ।। दसणग्गलम्गपयपंकएण पामुकसयलतासेण । पट्ठिपएसे कुमरेण से कओ आसणविलासो ॥ ८३ ॥ पडिपुन्नकोउगो अह सणियं सणियं समुत्तरेऊण । लग्गो गंतुं १ तहु विगय DI
Kes
ब्रह्मदत्तचक्रिसन्धिः
॥ ८९ ॥
Page #132
--------------------------------------------------------------------------
________________
उपदेशमालाविशेषवृत्तिः
CHOIC
ब्रह्मदत्तचक्रिसन्धिः
॥९०॥
पारद्वधूमपारसंगो। निहल
किमेत्तो
| पडिपहपरायणो मूढदिसिचक्को ॥ ८४ ॥ तत्तो विसंठुलगई परिभमंतो नईए एगाए । तद्देसठियपव्वयकुहराओ नीहरंतीए ॥८५|||N तडसंठियं पुराणं पडियगिह खंडभित्तिमित्तेण । उबलक्खिजंतं नगरमेगमह पासइ कुमरो ॥ ८६ ॥ तं पिक्खिऊण संजायकोउहल्लो निरिक्खिउं लग्गो। जा तं ताव नियच्छइ वंसकुडंग महागुविलं ॥ ८७ ॥ पासपरिमुक्कखेडगखगं तो कोउगेण तं खरगं । वाहेइ वंसयाऽऽलीए तीए च्छेयत्थमायरओ ।। ८८ ॥ पडियं वंसकुडंगं तं झत्ति तदंतरालभागंमि । पडिपुन्नचंदमंडलसरिसं तह वयणतामरसं ॥ ८९ ॥ ठूण दुदुचेट्ठियमेयं विहियं मए जंमेरिसंगो। निहउ अकयऽवराहोवि कोवि पुरिसो त्ति चिंतेइ ॥ १९० ॥ आलोयंतेण दिसंतराइं दि, कबंधमुद्धकर्म । पारद्धधूमपाणं विज्जासंसाहणपहाणं ॥ ९१ ।। अहिययरं से अधिई जाया हाहा कओ मए विग्यो । एयस्स ता किमेत्तो होजा मे पडिविहाणं ति ॥ ९२ ।। इय झुरमाणहियओ जा परिसक्का निहालए ताव । काणणमज्झे उच्चं धवलहरं ऊसियपडायं ॥ ९३ ॥ तत्थ कमेणाऽऽरूढो, भूमीए सत्तमीए पेक्खेइ । एगं कमलदलच्छि कन्नं लायन्नजलजलहिं ॥ ९४ ॥ दिणतारएहिं तीसे दसणनहा मुहममावसा ससिणा । मन्ने घडियाई जेण ताणि दीसंति तेहिं विणा ॥ ९५ ॥ कुमरो वि तीए दिट्ठो अब्भुट्टियदिन्नमासणं पच्छा । पुट्ठा सा तेण तुमं का सुंदरि! एत्थ किं वससि ? ॥ ९६ ॥ सज्झसरुज्झतगलाए तीए परिजंपिअं महाभाग !। गरुओ मवुत्तत्तो कहसु तुमं ताव तो कहइ ॥ ९७ ॥ पंचालसामिणो सुयणु बंभरायस्स बंभद. त्तोऽहं । पुत्तो कजवसाओ समागओ रन्नमज्झमि ।। ९८ ॥ तव्वयणाणंतरमेव हरिससलिलेण पूरियच्छिपुडा । सव्वंगुग्गयरोमंचकंचुअंचियसरीरा य ॥ ९९ ॥ ओणयवयणापुरओ तओ य सा तस्स रोविउ लग्गा। कारुन्नमहन्नवसन्निभेण तेणुन्नयं काउं ॥ २०० ।। वयणसरोरुहमाभासिया य मा रुयसु सुयणु ! कलुणसरं । कहसु जहट्ठियमेयस्स रोइयव्वस्स मे हेउं ॥ २०१।। परिफुसिय नयणसलिला सा भणइ अहं कुमार ! तुह चेव । चुलणीदेवीए सहोयरस्स खलु पुप्फचूलस्स ॥२॥ नरवइणो धूया तुज्झ चेव दिन्ना पडिक्खमाणीए । मह विवाहस्स दिणं जा जंति दिणा घरुज्झाणे ॥३॥ पुलिणंमि दीहियाए नाणाकीलाहिं कीलमाणी ता। विज्जाहराऽहमेणं केणावि इहं समाणीया ॥४॥ बंधुविरहम्गिडझंतमाणसा चेव जाव चिट्ठामि । ताव तुमं अ
॥९०॥
Page #133
--------------------------------------------------------------------------
________________
उपदेशमालाविशेषवृत्तिः
॥ ९१ ॥
वितक्किय हिरन्नवुट्ठीसमो सहसा || ५ || कत्तो वि आगमो मझ पुन्नजोगेण जीवियव्वासा । संपन्ना तेण पुणो वृत्तासो कत्थ महसत्तू || ६ || जेण परिक्खेमि बलं तस्साऽहं भासियं तओ तीए । दिन्ना में विज्जा संकरित्ति तेणं पढियसिद्धा ||७|| भणियं चतुज्झ एसा सुमरियमेत्ता भवित्तु परिवारे । सहियाईणं कज्जं काही पडिणोयरक्खं च ॥ ८ ॥ साहिस्सइ य वइयरं मज्झ सया सुमरिया तए एसा । नामेण नंददुमंतो, विक्खाओ सो य भुवणंमि ॥ ९ ॥ पुन्नेहिं समहियाए, मह तेयमसहमाणओ संतो । विज्जासिद्धिनिमित्तं मं मोत्तुमिमंमि पासा ।। २१० ॥ भगिणीण जाणणकए विज्जं जाणावणि च पेसित्ता । वंसकुडंग ह संपयं सो पविट्ठो त्ति ।। ११ ।। मं परिणेही साहियविज्जो अज्जं च सिद्धिदिवसो से । सिट्टं कुमरेण तओ, जहा हओ सो मए अज्ज ॥ १२ ॥ हरिससियसरीरा सा भासइ सुट्ठ सुट्टु ते विहियं । जं तारिसाण दुन्नयपराण मरणं चिय पहाणं ॥ १३ ॥ गंधव्यविवाहेणं परिणीया तक्खणं पणयखाणी । तीए य समं स ठिओ जा कालं कंचि ता निसुओ ॥ १४ ॥ सवणाण रसायणसारसोदरो सुंदरो य उल्लसिरो । दिव्वविलयाण सद्दो, पुट्ठा सा तेण किमियंति ।। १५ ।। एआओ ताओ तुह अज्जउत्त ! सत्तुस्स नदुमंतस्स | भगिणीउ खंडविसाहनाभिगाओ सुरूवाओ || १६ || तस्स विवाहनिमित्तं घेत्तुं उबगरणमागया था थेवमवकमेह लहु एय ठाणाओ ॥ १७ ॥ जाणामि भावमेयासिमत्थि नत्थि तुमंमि अणुराओ । जइ होही ता रत्तं, पडागमुवरि पचलिस्सं || १८ || अन्नह परिपंडुरमेवमेस तीए विइन्नसंकेओ । थेवाए वेलाए धवलपडागं परिचलति ॥ १९ ॥ दट्टुणमवकंतो तओ पएसाओ गिरिनिगुंजंमि । पत्तो दिट्ठे च तहिं सरोवरं गयणसुविसालं ।। २२० || पहाओ तत्थ जहिच्छाए च्छिन्नपहलग्गसव्वसंतावो । अग्घाइय वियसियकमलसंड असुरहिगंधभरो ॥ २१ ॥ तीरुत्तिन्नेण पलोइया य सरपचच्छिमुत्तरे भागे । नवतारुन्ना उन्नयपओहरा कन्नगा एगा ।। २२ ।। तक्कालाsरोविय चावदंडमुक्केहिं वम्महसरेहिं । सल्लिज्जंतसरीरो जाव पलोएइ तं ताव ।। २३ ।। धवलेहिं सिगेहसमुज्जलेहिं नयणेहिं तं पलोयंती । चलिया तओ पएसा कुमरेणमिमं भणिज्जंती ॥ २४ ॥ " अलसवलितैः प्रेमार्द्राद्रिर्मुहुर्मुकुलीकृतैः । क्षणमभिमुखैर्लज्जालोले र्निमेषपराङ्मुखैः || २५ || हृदयनिहितभावाऽऽकूतं वमद्भिरिवेक्षणैः ।
ब्रह्मदत्तचक्रिसन्धिः
॥ ९१ ॥
Page #134
--------------------------------------------------------------------------
________________
उपदेशमाला
विशेषवृत्तिः
॥ ९२॥
CORDCORRCIRCTCKDeceCARDE
कथय सुकृती कोऽयं मुग्धे ! त्वयाऽद्य विलोक्यते ॥ २६ ॥” तत्तो मुहुत्तमेत्तेण चेडिया पेसिया इमीए तहिं । पत्ता समप्पियं
ब्रह्मदत्तवत्थजुलमइकोमलमहग्यं ॥ २७ ॥ तंबोलं पुप्फाणि य, अन्नपि सरीरसंठिईजोग । भणियं च तीए जा सा, सरपेरंते तए दिवा
18|चक्रिसन्धिः ॥ २८ ॥ संतोसदाणमेयं तीए पहियं तुहं तहा भणियं । महसम्मुहं हला वणलइए ! एसो महाभागो ॥ २९ ॥ जह मह पिउमंतिगिहे आगच्छइ निच्छएण तह कुणसु । ता एह तत्थ तुब्भे नीओ तो मंतिगेहंमि ॥ २३०॥ मउलियकरकमलाए भणिओ मंती य तीए जह एसो। तुह सामिणो सुयाए पहिओ सिरिकंतनामाए ॥ ३१ ॥ ता दुव्वो अइगउखेण विहियं तहेव सचिवेण। ! बीयदिणे कमलायरबंधुंमि समुगए सूरे ॥ ३२ ॥ नीओ रन्नो वजाउहस्स पासंमि तेण सो टुं। अद्ध(ब्भु)दिओ विइन्नं धुरंमि अह आसणं तस्स ।। ३३ ॥ पुट्ठो वुत्ततं साहिओ य तेणवि जहोचियं एसो । भुत्तुत्तरकाले भासिओ य जह तुम्हमम्हेहिं ॥३४॥ अन्नं विसिद्धसागयकिच्चं काउं न तीरए किंचि । सिरिकताए पाणिग्गहणं ता कीरउ इयाणि ।। ३५ ।। सुद्धे दिणंमि वित्तो वीवाहो पुच्छिया अह कयाइ। सिरिकता मह एगागिणा वितं कहणु दिन्नासि ॥ ३६ ।। सियदसणपहापहकरपंडुरविहियाहरा भणइ एसा। मम एस पिया बहुबलदाइयपरिपेल्लिओ संतो ॥ ३७॥ अइविसमपल्लिमिमं समस्सिओ तह य नगरगामाई। पइदिवसं हंतूणं इमंमि दुगंमि पविसेइ ॥ ३८ ॥ सिरिमइनामाए पणइणोए जाया चउण्ह पुत्ताण । उवरि अहं पिउणो वल्लहा य नियजीवियाओ वि ॥ ३९ ॥ पत्ता तारुष्णभरं भणिया सव्वेवि पत्तिरायाणो। दूरं मज्झ विरुद्धा बटुंति तओ इहच्चेव ॥२४० ॥ जो मणहरणो कइयाए (कोइ) भत्ता घडेज ते मज्झ । सो कहियब्वो जेणाहमस्स कहामि जं जोगं ॥४१॥ अन्नंमि दिणे बहुकोउहलपडिपेल्लिया इमं पल्लिं । मेलित्तु अहं पत्ता सरोवरं जत्थ तं व्हाओ ॥४२॥ दिवो तुम सलक्खणसोहग्गि य माणिणीमयणजणणो । इय एसो परमत्थो जो तुमए पुच्छिओ आसि ॥४३॥ सो सिरिकताए समं, विसयसुई निब्भरं अणुहवंतो। वोलेइ कालमन्नंमि वासरे पल्लिनाहो सो ॥ ४४ ॥ निययबलेण समेओ समीवदेसंतराइं हणिउमणो । पल्लीओ निग्गओ सोवि तेण सद्धिं | समुच्चलिओ ॥ ४५ ॥ हंतव्वगामबाहिं कमलसरोवरतडंमि सहसत्ति । आलोइओ वरधणू तेणावि इमो तओ दोवि ॥४६॥ पढम
Page #135
--------------------------------------------------------------------------
________________
उपदेशमालाविशेषवृत्तिः
॥९३॥
ब्रह्मदत्तचक्रिसन्धिः
weredeceaeeeroeae
घणसलिलधारा समूहसित्तव्व मरुत्थलाभोगा । उवलद्धपुनिमाचंदकंतिणो गिम्हकुमुय व्व ॥४७॥ किंपि अणक्खेयं दाहपसममुवगम्म रोविउं लग्गा । संठविओ य कुमारो वरधणुणा सुहनिसण्णो य ॥४८॥ परिपुदो कुमरो सुहय ! कहसु किं मइ तए विउत्तेण । अणुभूयं तेणावि य कहियं सव्वंपि नियचरिय ॥ ४९ ॥ वरधणुणा वि य भणियं कुमार सु(व्व)चउ ममावि जं वित्तं । तइयाऽहं नग्गोहस्स हेट्ठभागे तुमं ठविउं ॥ २५० ।। जलहेडं जाव गओ दिटुं च महासरं नलिणिपुडए । घेत्तूण जलं चलिओ तुहंतिगे ताव दिवोऽहं ॥५१॥ दीहपुरिसेहिं सन्नद्धबद्धकवएहिं ताडिओ य बहुं । पुट्ठो रे रे वरधणु ! कहसु कहिं बंभदत्तो सो ।। ५२ ॥ भणियं मए न याणामि तेहिं तो दढयरं कसाहिं हओ। अइताडिज्जतेणं भणियं जह वग्घखइओ सो ॥५३॥: एत्तो तओ भमंतो कवडेण गओ विलोयणपहंते । विहिया पलायसु मए, तुह सन्ना तो कया वयणे ॥ ५४ ॥ परिवायगदिन्ना चेयणाए संहारकारिणी गुलिया । जाओ विचेयणो तो मओ त्ति नाऊण परिचत्तो ॥ ५५ ॥ तेसु गएसु चिराओ गुलिया सा कड्ढिया मुहाउ मए । लग्गो गवेसिउं तं सुविणे च्चिय केवलं दिवो ॥५६॥ एगं गाममइगओ दिवो परिवायगो मए तत्थ । सप्पणय पणमित्ता कोमलवयणेहिं आ(भ)पुट्ठो ॥ ५७ ॥ तेणुत्तं तुह पिउणो वसुभागो नाम परममित्तमहं । कहियं च तुज्झ जणओ पलायमाणो वर्णमि ग(म)ओ ॥५८॥ माया ते चंडालाण पाडगे दीहराइणा ठविया। तदुक्खगहिलो य चलिओ कंपिल्लनयरमहं ॥ ५९॥ काउं कावालियवसमासु पत्तो तहिं पवंचेण । केणवि अमुणिजंतेण पाडगाओ तओ जणणी ॥ २६० ॥ अवहरिया पिउमित्तस्स देवसम्मस्स माहणस्सगिहे। मुक्का गामे एगंमि तुम्ह अन्नेसणपरोऽहं ।। ६१ ॥ इहमागओ त्ति चिटुंति जाव सुहदुक्खपुच्छणपयट्टा । ते दोवि ताव एको आगम्म नरो इय भणेइ ।। ६२ ।। भो भो महाणुभावा ! न किंचि तुम्हाण हिंडियट्वेण । जम्हा दीहनिउत्ता पत्ता जमसन्निभा पुरिसा ॥६३॥ ते दोवि लहुं ताओ वणगहणाओ कहिंचि निगंतुं । महिमंडलं भमंता पत्ता कोसंबिनामपुरि ।। ६४ ॥ बहिरुज्जाणे दिटुं सेद्विसुयाण मह तुल्लविहवाण । सागरदत्तो तह बुद्धिलो त्ति सुपसिद्धनामाण ॥६५॥ लग्गं कुक्कुडजुझं सयसाहस्सो पणो को तत्थ । निहओ सागरदत्तस्स कुक्कुडो अइसुजाओ वि ॥६६॥ इयरस्स कुक्कुडेणं विजाइजुत्तण
Page #136
--------------------------------------------------------------------------
________________
उपदेशमाला
विशेषवृत्तिः
॥ ९४ ॥
अव असत्ते । भणियं वरधणुणा तो भो सागरदत्त ! जइ भणसि ॥६७॥ ता बुद्धिलस्स जोएमि कुक्कुड मा न होज विन्नाणं । तदणुन्नाए बुद्धिलकुक्कुडमेसो करे काउं ||६८ || जा जोयइ ता दिट्ठा नहेसु अथसूइयाओ बद्धाओ । तो बुद्धिलेण नायं जह विन्नाओ इयरो मे ।। ६९ ।। सणियं समीवदेसं तस्सागंतूण जंपियं तेण । मा पयडसु वइयरमद्धगं ते पयच्छामि ॥ २७० ॥ पणलक्खस्स तओ वरणा भणियं न किंपि विन्नाणं । जह बुद्धिलो न याणइ कुमरो जाणाविओ य तहा ॥ ७१ ॥ | तेणावि कड्ढियाओ सूईओ नहग्गग्गलग्गाओ । आभेडिओ तओ पुण सो तंबतूंडो पराजिणिओ ॥ ७२ ॥ पडिकुक्कुडेण बुद्धिललक्खो वि हारिमागओ ताहे । जाया दोषि सरिच्छा सागरदत्तो तओ तुट्टो || ७३ ।। तो दोवि नेइ नियमंदिरंमि आरोविजं रहे रम्मे । विहिउचियपडिवत्ती तत्थेव नयंति कइवि दिणे ॥ ७४ ॥ तन्नेनिगडिया आगओ य अह अन्नया नरो एगो । नीओ एगंते तेण वरधणू भासिओ एवं ।। ७५ ।। जो सूइवइयरो जं पणंमि तुह बुद्धिलेण पडिवन्नो । दोणारअद्धलक्खो तस्स निमित्तं इमं पहिओ ॥ ७६ ॥ हारो पन्नाससहस्स मोल्लओ वोत्तुमिय समप्पेउं । हारकरंडगमह सो गओ तओ कढिओ हारो ॥ ७७ ॥ सारयससहरकिरणुक्करो व्व परिपंडुरीकयदिसोहो । आमलगथूलनित्तुलनिम्मलमुत्ताहलिल्लो य ॥ ७८ ॥ सो दंसिओ कुमारस्स, तेण निउणं निभालयंतेण । दिट्टो नियनामंको तदेगदेसट्टिओ लेहो || ७९ || आपुच्छिओ वरधणू कस्सेस वयंस! संतिओ लेहो । सो भणइ कुमर ! को मुणइ एय वृत्तंतपरमत्थं ।। २८० ॥ जं तुम्ह सरिसनामा संति अणेगे नरा महीवलए । एवं पडिहयवयणो लहु कुमरो मोणमल्लीणो ॥ ८१ ॥ वरधणुणा वि स लेहो विहाडिओ पेहिया तहिं गाहा । अइतिव्ववम्महुम्माहकारिणी एयरूवत्ति ॥ ८२ ॥ पत्थिज्जइ जवि जए जणेण संजोयजायजुत्तेण । तहवि तुमं चिय धणियं रयणवई महइ माणेउं ॥ ८३ ॥ वरधणुणो चिंतासंगयस्स कहमेय लेहभावत्थो । नायव्वो बीयदिणे पव्वइया आगया एगा ॥ ८४ ॥ ( ग्रं. २०००) कुमरस्स सिरे कुसुमे तक्खए निक्खिवेइ भइ य । पुत्तय ! वाससहस्सं जीवसु तो वरधणुं नेइ ॥ ८५ ॥ एते तेण समं किंचिवि सा मंतिउं झडत्ति गया । तो पुच्छे कुमारो वरधणुमेयाए किं कहियं ॥ ८६ ।। ईसीसिहसियवयणो तो साहइ वरधणू जहा एसा । पव्वइया पडिवयणं मं
די
ब्रह्मदत्त
चक्रिसन्धिः
॥ ९४ ॥
Page #137
--------------------------------------------------------------------------
________________
उपदेशमालाविशेषवृत्तिः
॥ ९५ ॥
मग्गइ तस्स लेहस्स ॥ ८७ ॥ भणियं मए जहेसो लेहो निवबंभदत्तनामंको | दोसइ ता कहसु तुमं को एसो बंभदत्तो त्ति ॥८८॥ भणियं तीए सुण सोम ! किंतु न तए पयासियव्वमिणं । एत्थेव अत्थि नयरे रयणवई सेट्टिणो धूया ॥ ८९ ॥ सा बालकालउ श्चिय मइ निद्धा जोव्वणं समणुपत्ता । तिजगजउज्जयवम्महभिल्लस्स सहत्थभल्लि व्व ॥ २९० ॥ दिट्ठा दिणंमि अन्नं ( एगं) मि, सा मए किंचि झायंती । पल्हत्थियमुहकमला वामे करपल्लवे विमणा ॥ ९१ ॥ उवसप्पिय एगंते पन्नत्ता सा मए जहा पुत्ति ! | किं चिंतासायरलहरिहीरमाणव्य तं भासि ॥ ९२ ॥ तीए भणियं भयवइ !, जणणी तं नत्थि किंचि ते छन्नं । जं तुज्झ नो कहिज्जइ ता सुण एगग्गचित्ता तं ॥ ९३ ॥ कुक्कुडजुज्झे सह जेट्टभाउणा बुद्धिलेण पत्ताए । दिट्ठो मए कुमारो कोवि सयं किंतु कुसुमसरो ॥ ९४ ॥ एयाए दासीए नाओ जह एस बंभदत्तोति । पंचालाहिवपुत्तो कहिओ य सगोरखं मज्झ ॥ ९५ ॥ तप्पभिई मे हिययं तत्तो नो सरइ सुत्तियाएवि । ता जइ पई न एसो मरणं सरणं तओ मज्झ ॥ ९६ ॥ ता पुणरवि सा भणिया भए जहा धीरिमं कुणसु वच्छे! तह काहमुज्जमं जह संपज्जइ चिंतियमिमं तो ।। ९७ ।। जाया सत्थतणू सा हिययाऽऽसासणकए मए भणिया । कल्ले मए स दिट्ठो कुमरो नयरीए मज्झमि ॥ ९८ ॥ सोउमिमं सा सहरिसहियया एवं भणेइ जह तुम्ह । भगवइपसायओ मज्झ सुंदरं होहिही सव्वं ॥ ९९ ॥ किं पुण विस्सासकए तस्स इमं बुद्धिलस्स ववएसा । हाररयणं समप्पसु लेहं च तदंचले लग्गं ।। ३०० । इय एस लेहजुत्तो हारो घेत्तुं करंडियामज्झे । पुरिसस्स करे दाउ तव्वयणाओ मए पहिओ ॥ १ ॥ इय लेहवइयरो तो तीए कहिओ इयाणि पुण देहि । पडिवयणं तो दिनो तुह नामंको मए लेहो ॥ २ ॥ जहा - सिरिबंभराय पुत्तो वरधणुकलिओ विढत्तमाहप्पो । रयणवईरमिउमणो कोमुइमिव पुन्नहरिणको || ३ || वरधणुणा कहियमिणं वृत्तंतं सोडमुम्मणो कुमरो । जाओ रयणवईए उवरिं अणिभालियाएव ॥ ४ ॥
अब्रवीच्च - " कुतस्तस्यास्ति राज्यश्रीः, कुतस्तस्य वराङ्गना । यस्य सूरं विनीतं च नास्ति मित्रं विचक्षणम् ॥ ५ ॥ "
ब्रह्मदत्तचक्रिसन्धिः
॥ ९५ ॥
Page #138
--------------------------------------------------------------------------
________________
उपदेशमाला
विशेषवृत्तिः ॥ ९६ ॥
अन्नंमि दिणे पुरबाहिराओ देसाओ वरधणूकुमरं । आगम्म भणइ नो इह तुम्हमवद्वाणमुचियं ति ॥ ६ ॥ जम्हा कोसलवइणा दीण गवेसणाक तुज्झ । इह पुरिसा पेसविया कओ य पुरसामिणा जत्तो ॥ ७ ॥ सव्वत्तो अम्ह गवेसणंमि इय सुम्मए जणे वाओ । तो नायवइयरेणं सागरदत्तेण भूमिहरे ॥ ८ ॥ संगोविया दुवे ते पत्ता रयणी दिसाओ तिमिरेण । आऊरियाउ कज्जकोइल कुलनीलवन्त्रेण ॥ ९ ॥ भणिओ य सेट्ठिपुत्तो कुमरेण जहा तहा कुणसु अम्हं । जह एत्तो निग्गमणं सिज्झइ लहुमेव एवं च ।। ३१० || सोऊण सेट्ठिपुत्तो सागरदत्तो विणिग्गओ नयरा । तस्सहिओ भूभागं तिण्णि वि थेवं गया जाव ॥ ११ ॥ सागदत्तं संठविय कवि तो दोवि गंतुमारद्धा । तीए थिय नयरीए बाहिं जक्खालयसमीवे ॥। १२ ।। घणपायवंतरालठियाए एगाए तरुणमहिलाए । नाणाविहपहरणभरिय रहवरासन्नपत्ताए ।। १३ ।। दठ्ठे सायरमन्भुट्टिऊण भणियं चिराय किं तुभे । एत्थाssगया तमुत्तं निसुणित्ता भणियमेएहिं | १४ || भद्दे ! के अम्हे सा वि भणइ निवबंभदत्तवरधणुणो । कहमेवमुवगयं ते कहेसु ता तीए पडिणियं ॥ १५ ॥ एत्थेव पुरे सेट्ठी धणपवरो नाम भारिया तस्स । धणसंचयाभिहाणा जाया कुच्छीए तीए अहं ॥ १६ ॥ अट्ठहमुवरि पुत्ता पत्ता जोव्वणभराए नो को वि । रुच्च वरो तयटुं जक्खस्साऽऽराहणं विहियं ।। १७ ।। तेण वि मह मत्तिपरव्वसेण पञ्चक्खएण होऊण । भणियं वच्छे ! जह तुह चरमो चक्की वरो होही ॥ १८ ॥ नामेण बंभदत्तो मए कहूं पहु ! वियाणिवो सो । भणिमणेण पयट्टे कुक्कुडजुज्झमि जो दिट्ठो ॥ १९ ॥ बुद्धिलसायरदत्ताणमंतिए माणसं तुह रमेही । सो
तह कुक्कुडजुज्झकालाओ ॥ ३२० ॥ जत्थ ठिया जह रयणीए अज्ज एत्थागमिस्सह तयंपि । कहिये हाराइवि तुम्ह पेसियं पहु ! ए चैव ॥ २१ ॥ इय निसुणिय वृत्तंतो मह रक्खाए कयादरा एसा । कहमन्नहा रहवरो सपहरणो मज्झ उवणीओ ॥ २२ ॥ इय परिभाविय तीए दूरं रन्नो विवाहिया सा वि । रहमारुहियं पुच्छइ गंतव्वमिओ कओ हुत्तं ||२३|| भणियमिमाए सामिय frees महापुरंमि मह पिउणो । भाया धणाभिहाणो कणिटुगो सेट्ठिपयपत्तो ॥ २४ ॥ विन्नायवइयरो सो तुम्हं मज्झ य परंमि संतोसो । वट्टंतो गडरवमायरेण परमं विहेहित्ति ॥ २५ ॥ ता तत्थ गमो कीरउ तदुत्तरं तुम्ह रुच्चए जं तं । कुणह त्ति पयट्टो
ब्रह्मदत्तचक्रिसन्धिः
॥ ९६ ॥
Page #139
--------------------------------------------------------------------------
________________
उपदेशमाला
विशेषवृत्तिः
॥ ९७ ॥
तस्स संमुहं गंतुमह कुमरो ॥ २६ ॥ विहिओ सारहिभावो वरधणुणा तो कमेण गच्छंतो । कोसंबिजणवयाओ विणिग्गओ गदुग्गाओ || २७ ॥ पत्तो गिरिगहणंतरमेगं तरुसिहरहरियसूरकरं । कंटयसुकंटया नाम तत्थ चोराणमहिवइणो ॥ २८ ॥ निवसंति पहाणरहं महिलारयणं च भूसियसरीरं । दट्टुणमप्पपरियरलोयं कुमरं च ते लग्गा ॥ २९ ॥ सन्नद्धबद्धकवया उप्पीलियधणुहपट्टिया होउं । नवनीरवाहधारासरिसं सरवरिसणं काउं ॥ ३३० ॥ कुमरेण वि धीरिममंदिरेण किंचि अविखुब्भमाणेण । हरिणव्व हरि - ir तक्खण ते हारिमाणिया ॥ ३१ ॥ निवडतछत्तविधा नाणाउघायघुम्मिरसरीरा । जाया पलायमाणा दिसो दिसिं निष्फलारंभा ॥ ३२ ॥ तत्तो तमेव रहवरमारूढो जाव जाइ ता धणुणा । भणिओ कुमरो परिसममसमं तं पाविओ इन्हि ॥ ३३ ॥ ता निद्दासुहमेगं, मुहुत्तमुवलंभह रहवरे एत्थ । सुत्तो रयणवईए सहेब अइनेहसहियाए ॥ ३४ ॥ एत्थंतरंमि गिरिनइमेगं पावित रहया थक्का | कवि कुमरो निद्दामुको पवियंभमाणो य ॥ ३५ ॥ जाव निभालेइ दिसंतराई नो ताव वरघणुं नियइ । परिभा वियं जलट्ठाइओ तओ होहि गओत्ति || ३६ || नवजलयर गहिरघोसेण, तेण सहो करेउमारद्धो । पडिवयणमलभमाणेण कवि दिट्टं रहस्स धुरं ॥ ३७ ॥ अइबहलरुद्दिरधारालित्तं संजायसंभमो ताहे । वावाइओ वरधणू, नूणं ति विगप्पिउं पडिओ ॥ ३८ ॥ तस्स रहस्मुच्छंगे निरुद्धसव्वंगचेयणो धणियं । रयणवईए सीयलजलपवणासासिओ संतो ॥ ३९ ॥ उम्मिलियचेयण्णो हाहा भायत्ति रोविडं लग्गो । रयणवईए श्चिय कवि वारिओ रोइयव्वाओ || ३४० ॥ सा तेण तओ भणिया सुंदरि ! नज्जइ फुडं न किंचि जओ । किं वरणू मओ जीवइ त्ति ता तस्स वृत्तंतं ॥ ४१ ॥ ल जुत्तं गमणं अहुणा पुच्छासु (मु ) हस्स मेऽवस्सं । भणियमिमी रन्ने इमंमि बहुसावयाइन्ने ॥ ४२ ॥ कह मंसपेसिसरिसं गम्मं सव्वस्स मुत्तुमिह नाह ! | इच्छसि म ( स ) मं तुमं तह नियडे श्चिय वट्टए वसिमं ॥ ४३ ॥ जेण कुसकंटयाईज (ल) णचलणविलोलिया इह पएसे । दीसंति तत्थ गम्मओ तत्तो जुत्तं करेज तुमं ॥ ४४ ॥ तत्तो गंतुं लग्गो मगहाऽभिमुहं ठियंमि संधीए । विसयस्स गओ गामे एक्कमि सभाठिएण तहिं ॥। ४५ ।। गामपहुणा पलोइय पसन्नरूवं विभावियं हियए । एस महप्पा दिव्वस्स वसगओ कोवि एगागी ॥ ४६ ॥ बहुणा बहुमाणेणं आणीओ
ब्रह्मदत्त
चक्रिसन्धिः
॥ ९७ ॥
Page #140
--------------------------------------------------------------------------
________________
उपदेशमाला -
विशेषवृत्तिः
॥ ९८ ॥
नियघरे सुहासीणो । पुट्ठो जहा महाभाग ! किं समुव्विग्गचित्तोऽसि १ ॥ ४७ ॥ परिफुसिय नयणसलिलो सो भणइ महं सहोयरो लहुओ । चोरेहिं समं संगरमाढत्तो काउ ( य ? ) मह तत्थ ॥ ४८ ॥ पत्तो किमवत्थंतरमेत्तो काउं गवेसणं तस्स । गंतव्वमत्थि भणियं, तेण तओ गामपहुणेवं ॥ ४९ ॥
"
" गरुयाणं चिय भुवर्णमि आवया हुंति न उण इयराण । गहकल्लोलगलत्था, ससिसूराणं न ताराणं ॥ ३५० ॥ तथा - जहिं सुपुरिस तहिं, घंघलई जहिं नइ तर्हि वलणाई । जहिं डुंगर तहिं खोह र सुयण विसुरहि काई ॥५१॥
मा कुणसु एत्थ खेयं, जइ वणगहणे इमंमि सो होही । तो लब्भिही धुवं जं एसा अडवी वसे मज्झ || ५२|| तो पेसिया नियrरा सव्वत्तो आगएहिं तेहिं इमं । सिहं जहा न अम्हेहिं कोवि आलोइओ तत्थ ॥ ५३ ॥ केवलमिलालुलतो पत्तो पत्तीहिं पहरिऊण धुवं । सुहडस्स कस्सइ तणुं जमजीहासन्निहो विसिहो ॥ ५४ ॥ तव्वयणाऽऽयन्नणजायतिव्वखेओ स सोइयं सुचिरं । कह कहवि दिवससेसं गमेइ रयणीए पत्ताए ॥ ५५ ॥ सुत्तो रयणवईए सममेस निसाए जाममेत्ताए । चोराण तत्थ धाडी पडिया तत्तो य कुमरेण ॥ ५६ ॥ दूराऽऽयदियधणुणा सरेहिं कडुयाविया भडा तेसिं । भग्गा पर्यंडपवणेण धूणिया जह घणा गणे ॥ ५७ ॥ गामपहुणा सगामेण दूरमभिनंदिओ पणयसारं । को नाम तुह सरिच्छो जयलच्छीमंदिरं पुरिसो ॥५८॥ पत्तो पभायसमए गामपहुं पुच्छिऊण परिचलिओ । रायगिहसम्मुहं तस्सुएण सहिओ गओ बाहिं ।। ५९ ।। एगंमि तत्थ विच्छिन्न विडविट्ठे ठवित्तु रयणवई । नयरब्भंतरदेसंमि पविसमाणेणमेत्थ ॥ ३६० ॥ दिसुलट्ठथंभयनिविद्रुमविणट्ठचितयम्मजुयं । धवलहरमेग' मुन्नयरम्मं रेहतझयमालं ||६१|| आलोइयाओ नियरूवविजियसुरसुंदरीविलासाओ । दो तत्थ अंगणाओ दट्ठूण कुमारमेयाहिं ||६२|| भणियं किं तुम्हाणं सहावउ परुवयारकारीण । भत्तमणुरत्तचित्तजणमुज्झिय परिभमिउमुचियं ॥ ६३ ॥ भणियमिमिणा जणो को १ मुत्तुंगसिंगसोहंत• BD I
ब्रह्मदत्तचक्रिसन्धिः
।। ९८ ।।
Page #141
--------------------------------------------------------------------------
________________
उपदेशमालाविशेषवृत्तिः
॥ ९९ ॥
सो जो चत्तो मए भणह तुब्भे । किज्जउ आसणगहणं पसायमम्हासु काऊण || ६४|| इय विन्नत्तेण कथं आसणगहणं कओ य उवयारो । सायरमाहारपणामणाइओ तदवसामि । ६५ । भणिउं ताओ पव (वि) ताउ अत्थि एत्थेव भरहवासंमि । वेयड्ढो नाम गिरी झरंतबहुनिज्झरजलोहो ॥६६॥ तत्थ य दाहिणसेढीमंडण सिवमंदिरे पुरे अस्थि । जलणसिहो महीनाओ विज्जुसिहा नाम तस्स पिया ||६७ || दो धूयाओ अम्हे जेट्ठो भाया मे नद्दुमंतो णे । जणओ कयाइ अम्हं चारणमुणिदेसणं सुणइ ॥ ६८ ॥ तायस्स वयंसेणं अग्निसिणऽवसरं लहेऊण । परिपुच्छियं जहा को भत्ता एयाण बालाण ||६९|| भयवं ! होही भणियं च तेण एयाउ भायवहगस्स । भज्जा होहिंति निवो निसमिय कसिणाणणो जाओ || ३७० ॥ एत्थावसरे भणिओ अम्हेहिं ताय ! एस संसारो । एयारिसो जिणेहिं कहिओ अलमित्थ विसएहिं ॥ ७१ ॥ दारुणपरिणामेहिं ताएणं मन्नियं इमं सम्मं । भाउगवल्लहयाए विमुक्कनियदेहसोक्खाओ ॥ ७२ ॥ तस्सेव भोयणाईणि चिंतियंतीओ जाव चिट्ठामो । तावन्नदिणे पुहविं गामागरसंकुलं तेण ।। ७३ ।। दिट्ठा भमंतपणं अम्हाणं भाउगेण पुरवई । तुह माउलस्स धूया कन्ना तीए हरियहियओ ॥ ७४ ॥ हरिऊणमागओ तीए दिट्ठितेयमसहंतओ गओ विज्जं । साहेउं वंसकुडंगयंमि जं पुण इओ उवरिं ॥ ७५ ॥ तं भवओ नायं चिय तुम्ह सयासाउ तंमि कालंमि । आगम्मसामपुव्वं, पुप्फवइए इमं भणियं ॥ ७६ ॥ पंचालसामिपुत्तं परं पवज्जेह तुम्ह जो भाया । सो अलियखग्गवावारणेण इमिणा खयं नीओ ॥७७॥
“ आपदामापततीनां, हितोऽप्यायाति हेतुतां । मातृजङ्घाऽपि वत्सस्य, मेढिर्भवति बन्धने ॥ ७८ ॥ ”
तो सोयनिब्भराओ, बहिरीकयअडवि अंतरालाओ । जा रोवियं पवत्ताओ, ताव अइनिणवयणेहिं ॥ ७९ ॥ पुरफवईए संबोहियाउ तह नद्दुमंतवयणाओ । विन्नायवइयराए, भत्ता एयासिं बंभसुओ ॥ ३८० ॥ होहित्ति तहा भणियं न वियप्पो कोवि एत्थ काव्वो । सुमरिज्जउ मुणिवयणं मन्निज्जर बंभदत्तवई ॥ ८१ ॥ तव्वयणाऽऽयन्नणओ मन्नियमम्हाहिं सानुरागाहिं । तो रहसपरवसाए तीए चलिया सियपडाया ॥ ८२ ॥ तो तह य कयसंकेए विवरीयत्तणमुवागए संतो । अन्नत्थ कत्थइ तुमं पउत्थमन्ने समा
ब्रह्मदत्तचक्रिसन्धिः
॥ ९९ ॥
Page #142
--------------------------------------------------------------------------
________________
उपदेशमाला
विशेषवृत्तिः
॥ १०० ॥
णीओ ॥ ८३ ॥ भूमीमंडलमा हिंडमाणिगाओ ठि (हि)याउ न य दिट्ठो । कत्थ य तुमं विसन्नाओ एत्थ अम्हे समायाओ ||८४|| अवियक्कियपुन्नसुवन्न वुट्टिविब्भममचिंतणिज्जमओ । जायं तुज्झ निहालणमहुणा अम्हं सुहनिहाणं ॥ ८५ ॥ ता पत्थियकप्पदुम !, तुमं महाभाग सुमरिऊण तहा । पुप्फवईए वइयरमम्हाण समीहियं कुणसु ॥ ८६ ॥ तो रहसपरवसाओ ताओ विवाहिऊण उज्जाणे । रत्तीए ताहि समं वुत्थो पत्ते पभायंमि ॥ ८७ ॥ वृत्ताउ जह समीवे पुप्फवईए विणीयरूवाहिं । ता ठायव्वं जा अम्ह रज्जलाभो वियंभे ॥ ८८ ॥ इय काहामो त्ति पर्यपिऊण तासुं गयासु पासाई । जाव पलोयई पासायपभिइ नो किंचि ता नियs ।। ८९ ।। चिंतियमेएण तओ नूणं माया इमा कया ताहिं । विज्जाहरीहिं कहमन्नहा इमं इंदियालंव ।। ३९० ॥ जायं सव्वं अह सुमरिण दइयं चलेइ रयणवई । अन्नेसणत्थमासमसम्मुहमवलोयए न तयं ॥ ९१ ॥ कं पुच्छामि पउत्तिं एवं चिंतिय प लोइयाउ दिसा । न य कोई सव्वविओ ठिओ सरंतो तयं चेव ।। ९२ ।। खणमेत्ताओ एगो भद्दायारो य परिणयवओ य । पत्तो पुरिसो परिपुच्छिओ य भो भो महाभाग ! ।। ९३ ।। एवंविह नेवच्छा कल्ले वा अज्ज तए दिट्ठा। बाला कावि भ्रमंती इह पुरपरिसरसं ।। ९४ ।। तेणुत्तं भत्तारो किं पुत्तय होसि तीए आमंति । भणिए कुमरेण भणेइ सा मए भद्द ! रोयंती ।। ९५ ।। tagsarora कासि तुमं पुच्छिया कुओ बेह । किं कारणं इमस्स य सोयस्स कहिं च गंतव्वं ॥ ९६ ॥ कहियमिमीए गगरगिराए किंची वियाणिया ताहे । भणिया जहा मम थिय तं पुत्ति दुहित्तिया होसि ॥ ९७ ॥ तीए चिय चुल्ल पिउस साहियं सायरं च सहिम्मि । नीया तेण तुमं बहुगवेसिओ न उण दिट्ठोऽसि ॥ ९८ ॥ ता सुंदरमिह जायं जं मिलिओ संपयंति सो ओ । सेट्ठिस्स तस्स गेहे कओ विवाहो य वित्थरओ ॥ ९९ ॥ रयणवईए तस्संगलालसो जा गमेइ दिवसाई । ता वरधणुमरणदिणो समागओ कप्पियं भोजं ॥ ४०० ॥ भुंजंति बंभणाई बंभणनेवत्थलंछिओ ताहे । नियवारिसियं नाऊण वरधणू तत्थ संपत्तो ॥ १ ॥ भणइ निवेइज्जउ भोजकारिणो दूरादेसओ पत्तो । चडवेओ चूडारयणसन्निभो सयलविप्पाण ॥ २ ॥ मग्गइ भोयमुवणिज्जमाणमिह जस्स तं पमोएण । पियरस्स सयं पत्तरस, तस्स उयरंमि उवणमइ ॥ ३ ॥ सिद्धं कुमरस्स तयं भोयणविणि
ब्रह्मदत्त
चक्रिसन्धिः
॥ १०० ॥
Page #143
--------------------------------------------------------------------------
________________
उपदेशमाला
विशेषवृत्तिः ॥ १०१ ॥
उत्तरहिं पुरिसेहिं । बाहिं विणिग्गओ जा ता सक्खं वरधणुं नियइ ||४|| किंपि रसंतरमपुव्वमेव सव्वंगमुव्वहंतेण । आलिंगिओ सव्वंगमेव तोसेण तो भणियं ॥ ५ ॥ “ द्वीपादन्यस्मादपि मध्यादपि जलनिधेर्दिशोऽप्यन्तात् । आनीय झटिति घटयति, विधिरभिमुखीभूतः ॥ ६ ॥ " कयभोयणकरणिज्जो य पुच्छिओ तेण वयंस! तुहं । वोलीणो कत्थ इमो ठियस्स कालो भणइ ताहे ॥ ७ ॥ गहणंमि तंमि रयणीए, तीए तुम्हाण सुहपसुत्ताण । एगेण पिट्ठउ धाविऊण निविडे कुडंगंमि ॥ ८ ॥ चोरपुरिसेण मज्झ बाणो बाढं निवेसिओ देहे । तग्घायवेयणाए अमुणंतो महियले पडिओ ॥ ९ ॥ ज्वलद्धचेयणो तो तुम्ह अवाए बहू निरिक्खंतो। गोवियनिययाऽवत्थो ठिओ तहिं चेव वणगहणे ॥ ४१० ॥ बोलीणंमि रहवरे तमंतराल महपायचारेण । सणियं अवकमंतो, पत्तो गामंतरं तत्थ ॥ ११ ॥ जत्थ निसाए निवसिया तुब्भे गामाहिवेण परिकहिओ । तुह वइयरो विचित्तोसहेहिं मह रोहिओ य वणो ॥ १२ ॥ तत्तो ठाणे ठाणे, तुमं गवेसंतउ इहाऽऽयाउ । भोयणववएसेण य, दिट्ठा तुम्भे मए इहई || १३ | चिट्ठति जाव निव्यचित्ता विरहं खर्णपि असहंता । तावऽण्णया परोप्परमालावो एरिसो जाओ ॥ १४ ॥ जह कालो केवइओ गमियव्वो मुक्कपुरिसगारेहिं । किंचि इओ निम्गमणोवाओ अणहं उवलभामो ॥ १५ ॥ ता महुमासो पत्तो वम्महपहरिज्जमाणसयलजणो । आयड्ढयचंदणपरिमलेहिं मलयानिलेहि सुहो ॥ १६ ॥ तत्थ पवत्तासु पुरीजणाण नाणाविहासु कीलासु | धणविच्छणविडंबियकुबेरनयरीविलासासु ॥ १७ ॥ सुमहलकोउहल्ला ते वि कुमारा गया पुरुज्जाणे । दिट्ठो तत्थ गइंदो अमंदसंदतदाणजलो ॥ १८ ॥ भूमिनिवाडियमिंढो निरंकुसो सव्वओ परिभमंतो । रंभाराम निभा (समा) ओ जणकीलाओ विलोलितो ।। १९ ।। हल्लो हलए वट्टंतयंमि कुलबालिया भउब्भंता । गहिया एगा तेणं करिणा करुणं विलवाणी ॥ ४२० ॥ दिट्ठा सा तेण गइंदोरकरगोयरा कुमरेण । उव्वेल्लमाणकोमलबाहुमुणाला कमलिणि व्व ॥ २१ ॥ विलुलंतकेसपासा भयतरलनिहित्तसयलदिसि नयणा । नियरक्खमपेच्छंती सुमरियमरणंतकरणीया ॥ २२ ॥ हा माइ माइ ! गहिया रक्खसु करिरक्खसाउ मं तुरियं । चिंतियमन्नं तुमए विहिणा अन्नं समाढतं ॥ २३ ॥ तत्तो कुमारसपरवसेण सहसन्त्तियि विऊण
I
ब्रह्मदत्तचक्रिसन्धिः
11202 11
Page #144
--------------------------------------------------------------------------
________________
उपदेशमालाविशेषवृत्तिः
॥ १०२॥
PORDCReacepercene
पुरओ सधीरमकोसिओ स करी ॥ २४ ॥ रे दुदु ! करिंदाहमकुजाय ! संभंतजुवइमहणेण । निक्किव निययस्स किं न लज्जिओ IN थूलकायस्स ॥ २५ ॥ अइदुब्बलाए निग्घिण! सरणविहीणाए निरवराहाए। एआए मारणाओ जहत्थनामोऽसि मायगो ।। २६ ॥
ब्रह्मदत्तसावटुंभसनिठुरसद्दपरिप्फंदभरियनहविवरं । सुणिऊण कुमरहकं तस्साभिमुहं पलोएइ ।। २७ ।। मोत्तूणं तं बालं, रोसारुणनयण- चक्रिसन्धिः जुयलदुप्पेच्छो। धावइ कुमरोऽभिमुहं तव्वयणुक्कोविओ संतो ॥ २८ ॥ तडवियसवणजुयलो गहीरहुंकारभरियनहविवरो। दीहपसारियहत्थो कुमराऽणुपहेण सो लग्गो ॥ २९ ॥ कुमरो वि तस्स पुरओ ईसीसिवलंतकंधरो धाइ। करपजंतनिवेसियनियपाणिविदिन्नपच्चासो ।। ४३०॥ कमजणिय कुमारग्गगइपहपसरंतकोवबहुवेगो। एसेस पाविओ इयमई एसो धावइ गइंदो ॥ ३१ ॥ विवरीयभमणवसओ कुमरेणाविय समं तहा नीओ। चित्तलिहिउ व्व जाओ जहा महाकुंजरो स वरो ॥ ३२ ॥ उवलद्धनिसियअंकुसहत्थो करिकंधरं समारूढो । कुमरो नीलुप्पलोयणेहिं महिलाहिं दीसंतो ॥ ३३ ॥ तह महुराहिं गिराहिं पन्नत्तो सो करी जह रोसो। तस्सोसरिओ आलाणखंभलीणो जहा विहिओ ॥ ३४ ॥ उच्छलिओ जयसहो, अहो परक्कमनिही इमो कुमरो। जेण जि. याण दुहत्ताण ताणकरणंमि पउणमणो ॥ ३५ ॥ कहमवि तन्नयरपहू राया अरिदमणनामगो तंमि । देसे समागओ नियइ कुमरवुत्तंतमियरूवं ।। ३६ ॥ विम्हियमणो य पुच्छइ को एसो कस्स निवइणो पुत्तो। तत्तो तव्वइयरजाणगेण सचिवेण सो कहिओ ॥ ३७॥ निहिलाहाओ अहियं आणंद उव्वहंतओ संतो। नेडू निवो नियभवणं कारावइ मज्जणाईणि ॥ ३८ ॥ भुत्तुत्तरंमि दिनाउ अट्ठकन्नाउ तेण कुमरस्स । सुपसत्थवासरंमि य विहिओ वारिजओ तासिं ॥ ३९ ॥ कइवयदिणे जहासुहमह चिटुंताण अन्नया एगा। महिला आगम्म कुमारअंतियं इय समुल्लवइ ॥ ४४० ।। कुमर ! त्थि इहेव पुरे वेसमणो नाम सत्थवाहसुओ। धूया तस्स सिरिमई सा य मए बालभावाओ ॥४१॥ आरब्भ पालिया जा, तुमए करिसंभमाओ ताओ तया । रक्खियपुव्वा सा तुज्झ
6 ॥१०२॥ घरणिभावं अहिलसेइ ।। ४२ ॥ तइयच्चिय जीवियदायगो त्ति तं साहिलासदिट्ठीए। तीएऽवलोइओ खलु ता किजउ तम्मणस्स
१ कुमारगलइ B कुमारगलगइ ।
2RCORRORRCCCURESCORCOACR
Page #145
--------------------------------------------------------------------------
________________
ब्रह्मदत्त
उपदेशमालाविशेषवृत्तिः
चक्रिसन्धिः
॥ १०३॥
20deorapezoercreezmoree
| पियं ॥ ४३ ॥ बोलीणे हत्थिभए, नीया कह कहवि परियणेण गिहं । तत्थवि न मजणाई देहठिई काउमभिलसइ ॥४४॥ मुद्दियमुहव्व केवलमच्छइ परिचत्तचित्तवावारा । पुत्ति! अकंडे तं कीस एरिसं पाविया वसणं ॥ ४५ ॥ इय भणिए सा साहइ तुझं सव्वं पयासणिज्जं मे । लज्जा एत्थऽवरज्झइ जइवि तहाविय भणामि अहं ॥ ४६॥ रक्खसरूवाओ तओ करिणो नियपाणदाणओ जेण । परिरक्खिया समं तेण पाणिगहणं जह न होही ॥ ४७ ॥ ता मे अवस्सं मरणं सरणंति तओ निसामिउं कहिओ। पिउणो इमीए सव्वो वुत्तंतो तेण वि समीवे ॥ ४८ ॥ तुम्हमहं पेसविया बालमिमं ता पडिच्छसु तुमति । कालोववनमेयंति मन्निया सावि कुमरेण ॥ ४९ ॥ वरधणुणोऽमच्चेण वि दिन्ना नंदाभिहाणिगा कन्ना । विहियं वीवाहजुगं जंति दिणा दोन्हवि सुहेण ॥ ४५० ॥ सयलकलंकविमुक्का उच्छलिया सव्वओ विय पउत्ती। जह पंचालनिवसुओ सव्वत्थ जयं उवलभंतो ॥५१॥ काणणमझे विझे जहा गइंदो निरंकुसो भमइ । वरधणुणा धणुकुलनंदणेण अणुगम्ममाणपहो । ५२ ॥ वाणारसिं गया ते अहऽन्नया ठाविउ बहिं कुमरं । कडयभिहाणं पंचालरायमित्तस्स पासंमि ॥ ५३ ॥ गच्छेइ वरधणू ताए सो कमलायरोव्व सूरुदये । जाओ हरिसपरवसो विलोयणे तस्स पुट्ठो य ॥ ५४ ॥ कुमरपउत्तिं तेणावि साहियं जह समागओ इहई । नियबलवाहणसहिओ निग्गओ सम्मुहो तस्स ॥ ५५ ॥ दिट्ठो कडएण निवाओ बंभनामाओ निविसेसेण । जयकुंजरमारोविय सियचामरवीइओ संतो ॥ ५६ ।। पडिपुन्नचंदमंडलनिभेण छत्तेण उवरि धरिएण । उग्गिज्जमाणचरिओ पए पए चारणगणेण ।। ५७ ॥ सो नीओ नयरऽन्भंतरंमि नियमंदिरंमि ठविओ य। कडगवई नियधूया पणामिया तस्स कडएण ॥ ५८ ॥ नाणाविह-हय-गय-रहवराइ सामग्गियप्पयाणेण । विहिओ वीवाहमहो पसत्थदिवसंमि कुमरस्स ॥ ५९॥ विसयसुहं सेवंतो जा चिट्ठइ ताव (एइ) दूयआहूया । धणुमंति पुष्फचूला, कणेरुदत्तो य संपत्ता ॥ ४६० ॥ तह सीहो नरनाहो भवदत्ताऽसोयचंदपामुक्खा । नियनियबलेहिं कलिया मिलियाऽणेगे निवा तस्स ॥ ६१ ॥ उक्तं हि-" यान्ति न्यायप्रवृत्तस्य, तिर्यश्वोऽपि सहायतां । अपन्थानं तु गच्छन्तं, सोदरोऽपि विमुञ्चति ॥ ६२ ॥” अहिसिंचिऊण सेणासामित्ते वरधणू तओ तरसा। दीहस्स पेल्लणकए कंपिल्लपुरंमि पेसविओ
20conomcomccccccorne
Page #146
--------------------------------------------------------------------------
________________
उपदेशमालाविशेषवृत्तिः
Deceme
ब्रह्मदत्तचक्रिसन्धिः
॥१०४॥
20RCORRECORDadeozpermomeOK
॥ ६३ ॥ भणिओ य-"एको चिय उदयगिरी, सजणसूदामणी भुवणमज्झे । जो सीसे काऊणं, मित्तं उदयं करावेइ ॥ ६४॥" अणवरयं जा गंतु, स पवत्तो ताव दीहनरवइणा । कडगाइनरवईणं दूओ संपेसिओ भणइ ॥ ६५ ॥ जह दीहमहाराओ तुम्होवरि अमरिसं परं पत्तो। जे एस बंभदत्तो तुब्भेहिं पुरस्सरो विहिओ ॥६६॥ नूणं तुम्ह न कल्लाणमत्थि दीहे समुत्थरंतंमि । पलयानिललोलियजलहिसलिलसारिच्छविउलबले ॥ ६७ ।। ता एत्तो वि नियत्तह खमणिज्जो भे इमोऽवराहो मे। सप्पुरिसा विणयपरे नरंमि निमच्छरा जेण ॥ ६८ ॥ कयउभडभिउडीभंगपयडअइरुहरोसपसरेहिं । निब्भच्छिओ स दूओ सयं च पंचालविसयंमि ॥ ६९ ॥ जा पत्ता ताव पुरं रक्खियपायारजंतवाहेहिं । दीहेण रोहसजं विहियं बहुपरबलभएण ॥ ४७० ।। पत्तो अणुगम्मंतो स बंभदत्तो नरिंदचक्केण । कंपिल्लपुरं रंभइ समंतओ संभममुभंतं ॥ ७१ ॥ तलभागसंठियाणं, सालोवरि तलगयाण सुभडाण । अन्नोन्नपडियपहरणपरंपराकयपहाराण ।। ७२ ।। अइघोरविहियगुंजारवाण नीरंधउवलवरिसाण । कयनिद्दयपहयपहाण तूररवकायरभयाण ।। ७३ ।। भीमाणि कुऊहलकारगाणि हासावहाणि जायाणि । आओहणाणि दोण्ह वि बलाण बहुरोसपसराण ॥७४॥ दीहभडेसुं निव्वेयमागएसुं पुरस्सरो होउं । अलहंतो अन्नमुवायमप्पणो जीवियव्वस्स ॥ ७५ ॥ दीहो उग्घाडियपुरकवाडपुडओ झडत्ति नयराओ । निक्खंतो विउलबलो अवलंबियपोरिसुक्करिसो ॥ ७६ ॥ कुंताकुंति सरासरि खग्गाखम्गि खणेण ताण रणं । ) दुन्हवि बलाण जायं हयसुहडं पडियमायंगं ॥ ७७ ॥ तत्तो मुहुत्तमित्ता, दट्टुं भंगं बलस्स निययस्स । धिद्वत्तणेण दीहो पधाविओ बंभदत्तस्स ॥ ७८ ॥ बावल्लभल्लसेल्लाइएहिं सिरिबंभदत्तदीहाण । वटुंते समरभरे अच्छेरकरे सुरनराण ॥ ७९ ॥ नवरविमंडलसनिभमईव निसियग्गधारमइघोरं । परचक्कक्खयकारगमारूढं करयले चकं ॥ ४८० ॥ जक्खसहस्साहिट्ठियमह पंचालाहिवंगजायस्स । तक्खणखित्तेणं तेण दीहसीसं तओ छिन्नं ॥ ८१ ॥ गंधव्वसिद्धखेयरनरेहिं मुक्काओ कुसुमबुट्ठीओ। वुत्तं जहेसचक्की बारसमो इन्हिमोइन्नो ॥ ८२॥ भरहो व्व भरहखेत्तं छक्खंड ओयवेइ तह जाओ। कंपिल्लपुरस्स बहिं बारसवासाणि चक्किमहो ।। ८३ ॥ पठितं च वैतालिकैः
ZReporCracRCIRCRPCLeer
॥१०४॥
Page #147
--------------------------------------------------------------------------
________________
उपदेशमालाबिशेषवृत्तिः
ब्रह्मदत्तचक्रिसन्धिः
कालुष्यं कलयाऽपि मा क्व च नगान्माधान्म भोगश्रियं, मा नक्षत्रपतित्वमापदुदयं दोषाऽगमे मा गमत् ।
मा भून्मंडलखण्डनक्षतरुचिः पद्मात्पयं मा विधात्, श्रीचक्रीश्वर ! हुं तथापि विदितं सम्यकलावान् भवान् ॥८४॥ कइयावि सुरवहुगुंफियं व अइफारफुल्लमल्लेहिं । दासी सुदामगंडं करंमि चक्किस्स अप्पेइ ॥ ८५ ॥ तं जिंघतो महुयरिसंगीययनामनाडयक्खित्तो। कत्थ य एवं दिटुंति ईहापोहं करेमाणो ॥ ८६ ॥ सुमरेइ पुव्वजाइं जह सोहम्मे सुराऽऽसि दो अम्हे। पुव्वं च चउभवेसुं जह जाया जमलदासाई ॥ ८७ ॥ इह कहमह स मिलिस्सइ संजीवणओसहीसमो भाया। इय अणिसं झूरंतो चक्की न जिमेइ न सुएइ ॥ ८८ ॥ सचिवेहिं पुच्छिएणं कहिओ सव्वो वि पुव्ववुत्तंतो। नरवइणा तेहिं वि मंतिऊण भणियं जहा देव! ॥ ८९ ॥ दासाइ भवुब्भासणपरायणा पायडा नियसमस्सा । वित्यारिजउ सव्वत्थ कहवि मा सोवि पूरिजा ॥४९० ॥ दुग्धडघडणमहुब्भडविहिवावारेण कहवि जइ नाम । इह खित्तुप्पन्नो सोवि होज जोइज्ज व तुमंपि ॥ ९१ ॥ अत्थि उवाओ एसो विसिट्टिकारित्ति चक्किणा भणियं । पुव्वभवप्पडिबद्धं बद्धं एवं सिलोगद्धं ॥ ९२ ॥
“आस्व दासौ मृगौ हंसौ, मातङ्गावमरौ तथा ।" भणइ निवो जो सोलसक्खरं निक्खिवेइ पच्छद्धं । वियरामि तस्स सोलस दंतिसहस्सा तुरयलक्खं ॥ ९३ ॥ बालाऽवलाइ| वग्गो हालियवालिद्धियाइ सत्थो य । सव्वो पढेइ एयं पूरह न हु कोवि अणुरूवं ॥ ९४ ॥ इओ य-सुमरित्तु पुरियताले चित्तजिओ पुव्वजाइमिब्भसुओ। पव्वइऊणं जाओ पढियसुयत्थो सुगीयत्थो ॥९५।। 'मुणियं सुरोहिणा तेणमासि जह मह सुही सुरो। भरहे चक्की तब्बोहणाय पत्तो स तत्थपुरे ॥ ९६ ॥ तसपाणवीयरहियंमि थंडिले ठाइ झाइ परमत्थं । पढइ पुणरुत्तमेत्तो तमारट्टियनरो अद्धं ॥९७॥ सुणिऊणमिमाई नियाइं पंच जम्माइं चक्किणा एसो । हुं पाढिओ भविस्सइ, झडत्ति मुणिणा तओ पढियं ॥९८॥
१ सुणियं पुरोहिणा तेणमासि जह मह सुही सुरो होही DI २ सुरोहिणाणेण ।।
PooracaeeRecoracae
॥१०॥
Page #148
--------------------------------------------------------------------------
________________
उपदेशमाला - विशेषवृत्तिः
॥ १०६ ॥ 89165
CL एषा नौ षष्ठिका जातिरन्योन्याभ्यां वियुक्तयोः ॥ ९९ ॥ "
इय पढिऊणं लोभेण सो गओ आरहट्टिओ सिग्धं । सिरिबंभदत्तपासे जहा सुयं पढइ अक्खलियं ॥ ५०० ॥ इय सुणिऊणं नरनाहकुंजरो हरिसपरवसो संतो । आउलचित्तो जाओ तओ हणिज्जइ सपत्तीहिं ॥ ५०१ ॥ किमरे पढित्तु एयं तुमिए अइआउलीकओ सामी । जा उंडिओ अवस्सं, होसि तुमं कोवि कूरमई ॥ २ ॥ पउणीकुणेसु संपइ परमेसरमन्नहा हणिस्लामो । भणियमिमेण मुणिणा पढाविओ नाहमेयकई ॥ ३ ॥ सत्थसरीरो राया दाऊणं पारितोसियं सम्मं । पभणेइ भद्द ! दंसेहि तं मुणि पणमिमो जेण ॥ ४ ॥ पुव्वभवे सुयपायडपडिबंधपबंधबंधुरो राया । आणंदजलझलज्जलनयणो नमए मुणि गंतुं ॥५॥ धम्माऽऽसीवायपयाणपुव्वगं चित्तसाहुसीहेण । पारद्धा धम्मकहा निवस्स संसारतारकए ॥ ६ ॥ एत्थ अपारे खारे निस्सारे सायरे व्व संसारे । पारगएहिं पणीओ धम्मो सारुत्ति पडिहाइ ॥ ७ ॥ -
" धम्मु दुरियदुहृदाहि करेवइ पञ्चलउ, धम्मु सग्गअपवग्गमग्गु गुणग्गलउ ।
धम्मु धरिति पवित्तह एक्कु पवित्तपर, धम्मु रम्मु परिपालहिं पञ्चलपुन्नपर ॥ ८ ॥ "
घाटा
करिकन्न तालतरलं तारुन्नं, रूवमवि चलसरूवं । लच्छी तरुणमयच्छी, कडक्खविक्खेव खणनट्ठा ॥ ९ ॥ खरतरपवणपणोलियपल्लवलवलोलमाउयं एयं । रोयनिकाओ काओ पियजणजोगोवि स विओगो ॥ ५१० ।। गुरुगुणगेहं देहं जरपंजरजज्जरं जरा कुणइ । रज्जं अवज्जसज्जं नरयाय अ ( उ ) वज्जियं होइ ॥ ११ ॥ अन्नंपि पमत्ताणं सव्वं संसारकारणं राया ! ता बुज्झ बुज्झ मा मुज्झ तुज्झ जुत्तो न हु पमाओ ।। १२ ।। जह बहिरंगे जिणिऊण वेरिणो साहिया तर वसुहा । सिवसुहसाहणकज्जेण जिणसु तह अंतरंगे वि ॥ १३ ॥ रज्जमवज्जं ता वज्जिऊण पवज्जमज्ज सज्जेसु । जह पुबि पव्वइओ सणकुमारो महाचक्की ॥ १४ ॥
ब्रह्मदत्त
चक्रिसन्धिः
।। १०६ ।।
Page #149
--------------------------------------------------------------------------
________________
उपदेशमाला
विशेषवृत्तिः
॥ १०७ ॥
ब्रह्मदत्तः - वज्जेमि रज्जमेयं, भोए भुंजेसि जइ तुमं घेत्तुं । एत्तियमित्तेणाऽहं कयकिचो तुज्झ दासो व्व ॥ १५ ॥ मुनिः— मह वि न न आसि भोगा भवभीएणं परं परिचत्ता । सुणयाओ को अन्नो नरवइ ! वंतं पिवासेइ ॥ १६ ॥ ब्रह्म० – इह पहु ! पव्वज्जाए, परलोए फलमभंगुरा भोगा । करपत्ते ते मुत्तुं पव्वज्जा किज्जड किमत्थं ॥ १७ ॥ मुनिः - जिणधम्मो मोक्खफलो सासयसोक्खो जिणेहिं पन्नत्तो । नरसुरसुहाई अणुसंगियाई इह किसि पलालं व ॥ १८ ॥ ब्रह्म० – विसयासेवाहिं पहाणमेत्थ केवलमणंगसोक्खं तं । ता एसो चिय मोक्खो अन्नो मोक्खो पुण न वक्खो ॥ १९॥ जइ सद्दरूवरसगंधफासलेसोवि तत्थ नत्थि सुहो। ता संसारो सारो इत्थीओ जत्थ भोगत्थं ॥ ५२० ॥
मुनिः - मइ बंधवे वि पत्ते हत्थालंबणपरायणे वि हहा। एरिस मोक्खस्स फलं इह जम्मे लहसि नरए य ॥ २१ ॥ मोहमहावागुरिएण वागुरावि रइया भवारण्णे । एसा सारंगच्छी नरसारंगाण गहणकए ॥ २२ ॥ तरुणीसु सरसवसमंस रुहिरउच्चारभरियखल्लासु | चंदअरविंदकुंदेहिं दिति उवमाणमिह मूढा ॥ २३ ॥
ब्रह्म० - मह पढमपत्थणाए कयत्थाणा सामि ! किज्जइ किमत्थं । रज्जं पालिय पच्छा पव्वयसु अपि अणुचारी ॥ २४ ॥ मुनि:- तुह संजमे न पच्छा, विनिच्छओ निच्छओ मह एसो । पच्छावि दिक्खियव्वे न दिक्खचायं करेमिन्हि ॥ २५ ॥ चविणं सग्गाओ, जं जाया दुक्कएण दासाई । सुमरंतस्स वि तं तुह किं पम्हुसियं विसयवसिणो ॥ २६ ॥ सुकुलागमाइसामग्गिसंगओ नरभवो इमो लद्धो । मा हारिज्जउ बिसएहिं पायसोएण अमयं व ॥ २७ ॥ विहियनियाणो नियमेण नायमूरीकरिस्सए दिक्खं । इय चिंतिऊण चित्ते चित्तमुणि विहरए तत्तो ॥ २८ ॥ कयघाइघायसंजायकेवलो बिहरिऊण चिरकालं । परमपयं संपत्तो पक्खालियसयलकम्ममलो ॥ २९ ॥ संसारसारसोक्ख-सुलालसो बंभदत्तचक्की वि । तच्चित्तो तल्लेसो, अइवाहइ सत्तवाससए
2012
ब्रह्मदत्तचक्रिसन्धिः
11 200 11
Page #150
--------------------------------------------------------------------------
________________
ब्रह्मदत्तचक्रिसन्धिः
उपदेशमाला-0
॥५३०॥ कइया वि दिओ एगो मग्गेइ पसायचित्तओ निवई । निययस्स महाऽऽहारस्स देहि मे देव ! लेसंपि ॥३१॥ पभणइ
इमो मदन्नं अइदुज्जरमइचिरेण जीरंतं । कुणइ नराणं पसरंततिव्ववम्महमहुम्मायं ॥ ३२ ॥ भणियं दिएण अणलंकम्मीणो भोय- 18 विशेषवृत्तिः णप्पयाणे वि । तं कह पहु पणयाणं माहप्पमणप्पमप्पेसि ॥ ३३ ॥ सामरिसेण तमन्नं निवेण भोयाविओ गओ सगिहं । रय
णीए जीरमाणेण तेण जाओ महुम्माओ ॥ ३४ ॥ अगणियजणणीजाया-जामेई जामि-सासुयासु रए । उम्मत्तरासहो विव बलि॥१०८॥
मड्डाए पयट्टो सो ॥ ३५ ॥ तदणुपभाए जाए, जिन्ने कह कहवि चक्किआहारे। निसिचरियं चिंतंतो लज्जाजरजजरो जाओ ॥ ३६॥ कुचरियकलंकपंकेण लित्तमाणणमयं नियं तेसिं । दंसेउमपारितो गओ गिहाओ न पविसेइ ॥ ३७ ॥ अइटिव्वकोक्जालाकरालिओ अप्पघायगो नूणं । चिंतइ उवायजाय कह चक्की मारियव्वो त्ति ॥ ३८॥ एस अणिमित्तसत्तू मज्झ सुसामिच्छलेण विक्खाखो। दाऊण जेण भोयणमकज्जवजाहओ विहिओ ॥ ३९॥ " पयपाणं कारिजउ, लालिजउ अंकधारणाईहिं । न हु होइ अप्पणिज्जो, जह किर सप्पो तहा विप्पो ॥ ५४० ॥" सुचिरसिणेहसहायं पुण पुण पत्थियसमत्थियाऽऽहारं । वग्यो व्व बिहियनयणुग्घाडं निवमीहइ स तुं ॥४१॥ वडहिटे उवविट्ठो दिवो तेणेगया य अयबालो। पत्ते भत्तीए लिंडियाहिं दूराओ विंधतो | ॥ ४२ ॥ चिंतइ एस भविस्सइ निउणो महवेरसोहणो वाउ । उवयरिओ दाणाओ तह जह जाओ कहियकारी ॥४३॥ कइया | य रायवाडीए चक्कवट्टी पयट्टओ दिवो । अयबालेण देउलकोणे कत्थइ निलुक्केण ॥ ४४ ॥ संधाणेणं एगेण चेव खिविऊण गोलियाण दुगं । नयणाई निवस्स निवाडियाई पंपोट्टयाइं व ॥ ४५ ॥ अह सव्वओ विजोयंतएहि कुविएहिं अंगरक्खेहिं । दिवो स घायगो हम्म-माणओ विप्पमप्पेइ ॥ ४६॥ नाऊण महाराओ, एयं चिंतेइ धि दुजाईओ। जेमंति जत्थ तत्थेव भायणं नूणं भंजंति ॥४७॥ "जो दिन्नेवि कदन्ने, मन्नइ सामि च सो वरं साणो। अमयाहारेणं भोइओ वि मारेइ पुण विप्पो ॥४८॥" इय सकुडुबो डुबो व्व दुन्नि माराविओ दिओ स तओ। सिरिवंभदत्तराएण मसयमुद्वि व्व निविओ ॥४९॥ अवरे वि पुरोहियभट्टचट्टपमुहा हणाविया सव्वे । दुजाईजायनिरायरोसअंधेण मुद्धेण ।। ५५० ।। सचिवा आणत्ता जह मह भरियविसा
DECORRECORDCRedeveeraceaeere
॥१०८॥
Page #151
--------------------------------------------------------------------------
________________
उपदेशमाला
विशेषवृत्तिः
सन्धिः
॥ १०९॥
Deeperezoedeocom
लथालमप्पेह । दियलोयणाणि पाणीहि जेण मद्देमि होमि सुही ॥ ५१ ॥ अइरुद्दज्झवसायं सविसाया जाणिऊण तममच्चा । गुंदय- 10
विनयरत्नफलाण थालं भरिऊणऽप्पिति पाणिमि ॥५२॥ मुहु मुहु परामुसंतो संतो संतोसमुव्वहइ अहियं । नयणदुगग्गाहीणं तक्कोडीहि विन तूसेइ ॥ ५३॥ न हु पुप्फवइफासेवि तारिसी तस्स आसि चित्तरई । थालफलाणं फासेण जारिसी पावभावस्स ॥५४॥ तं तस्स पुरो थालं अवियमाभासए नरेसस्स । सत्तमपुढवीपत्थाण, मंगले अक्खवत्तं व ॥ ५५ ॥ इय रुद्दज्झाणझाइस्स, वासाई | सोलसगयाइं । तदहियसत्तसयाऊ, स धरित्तिं सत्तमि पत्तो ॥ ५५६ ॥ सिरिबंभदत्तचक्कीकहा सम्मत्ता ।।
उदायिनृपमारकोदाहरणमभुनोच्यते-सुमणोहराहिं कलहंसयालिसदालपयपहाणाहिं । सहइ सरसीहिं जं नाम बाहिमंतो य तरुणीहि ॥ १॥ कयअमरपुरिचमक्केसु तियचउक्के अदिद्रुपरचक्के । पाडलिपुत्ते तत्थासि पत्थिविंदो उदाइ त्ति ॥२॥ सुविसुद्धधम्मधारणधुरीणधिज्जो वि सज्जियगुणो वि । जो अप्पियलक्खो विहु, परम्मुहे मग्गणे खिवइ ।। ३ ।। अरिरमणीसु अरन्ने गुंजाहलहारहारिहिययासु । पल्लविओ जस्स पयावपायवो दीसइ सयावि ॥ ४ ॥ कम्मि वि महावराहे महावराहेण तेण महिधरणे । धरणीसो कोइ कयाइ आसि संहरियरज्जसिरी ॥५॥ देसंतरंमि पत्तस्स तस्स पुत्तो तओ अवंतीए । तीए य पहुं लमगो ओलग्गेउं अणुव्विग्गो ॥६॥ परि वसइ सो उदाई, भणइ य पीई पिवेज को तस्स । जो हारिऊणमेत्थंतरंमि विन्नत्तमेएण ॥ ७ ॥ जइ वहह महोदंतं, ता तुम्ह मणोरहे पसाहेमि । इय रन्नाऽणुन्नाओ, सो पत्तो पाडलिपुत्ते ॥ ८॥ हच्छं पिच्छेइ छलाई, छन्नं उच्छिदिउँ निवइ जीयं । किंतु न पावो पावइ, पच्छावं कत्थइ विहत्थो ॥ ९॥ अट्टमीचउहसीसुं पोसहकज्जेण राइणो पासे । तेणायरिया नाया जंता तत्थेव य वसंता ॥ १०॥ वपुरे एस उवाओ निववेरिविणाससाहणसमत्थो। इय चिंतिऊण सूरी, ते निच्चं पज्जुवासेइ ॥ ११ ॥ निसुणइ सम्मं धम्मं तवइ तवं तिव्वमायरइ विणयं । अइउज्जमेण पव्वजमजिउ दसए सद्धं ॥१२॥
0000e0aeebeoen
१ या C. DI २ सवइ ODI ३ बी
।
।
Page #152
--------------------------------------------------------------------------
________________
भवियव्वयानियोगा उवओगाऽभावओ बहुदिणेहिं । दिना दिक्खा सूरीहिं छउमधम्मत्थिणो तस्स ॥ १३ ॥ यत.-" नहि नामऽना- IN उपदेशमाला
विनयरत्नभोगश्छद्मस्थस्येह कस्यचिन्नास्ति । कर्म ज्ञानावरणं ज्ञानावरणस्वभावं हि ॥१४॥” “ वाहेहिं वेसाहिं, धम्मच्छलवच्छलेहिं को नाम ।।
सन्धिः विशेषवृत्तिःIN बहुकूडकवडनाडयपडूहिं, वंचिजए न जए ॥ १५॥” गणिगणसेहतवस्सी कुलवेयावच्चकिच्चनिचरओ। 'विणयरउ 'त्ति संनामं
पावइ परिवारलोयाहि ॥ १६॥ " इहलोइयंभि कजे, सव्वारंभेण जह जणो तणइ । तह जइ लक्खंसेण वि परलोए ता सुही | ॥११०॥
होइ ॥ १७ ॥ जंतेसु गुरुसु निवमंदिरंमि घेत्तुं स एइ नीसेज । निति न ते तं पुण, जं न जोग्गया जाओ जायत्ति ॥१८॥ नियरयहरणस्संतो स कत्तियं वहइ कंकलोहस्स । नियभारेणं जा जाइ, रुहिरमिलिया महीए तले ॥ १९ ॥ जियरक्खाविक्खाय, रयहरणं कत्तिया निवखयाय । धरइ दुगंपि कुसीसो, जहा अमयं च गरलं च ॥ २०॥ बारसवासाणि अइच्छियाणि छलमिच्छुणो यजइस्स । धुवमवसरो न जाओ नरवइपुन्नप्पभावाओ ॥ २१॥ अइवाउलंमि जाए जइपरिवारे कयाइ सव्वंमि । तेणेव समं सूरी संपत्ता रायभवणंमि ।। २२ ।। " खलचोरपारदारियमज्जाराईजिया महाकूरा। चिररक्खियावि पावा तदेगचित्ता लहति छलं ।। २३ ।। सूरिहिं मुणियमेसो, बारसवरिसोवएससहसेहिं । होही गीओव्व उवाहिवन्नमज्जेइ वजंपि ॥ २४ ॥ पइरिकंमि पएसे, वसहीए गुणगुरुठिया सुगुरू । समयंमि समागच्छइ, निवई सुविसुद्धसद्धाए ॥ २५ ॥ परमगुरुपायपंकयपणामपुव्वं पोसहं लेइ । पडिकमिऊणं पुच्छइ, पसिणे निसुणेइ वागरणे ॥२६।। भालयलारोवियपाणिसंपुडो देसणं खणं सुणइ । कयमुहकोसो विस्सामणं च सत्तीए पवत्तेइ ॥ २७ ॥ तस्स वि काउं कुमुणिस्स, कायविस्सामणं मणविसुद्धो। मुहपोत्ति पडिलेहण-| पुवं संथरियसंथारं ॥ २८ ॥ आपरिय उवज्झाए जे मे जाणंति एवमाईणि । सरिऊण चउस्सरणं, अणिच्चयाईणि भावेण ॥२९॥ अणुजाणह संथारं बाहुवहाणेण वामपासेणं । कुक्कुडिपायपसारण अतरंत पमजए भूमि ॥ ३० ।। उच्चरिऊणं इच्चाइ जायनिहेसु |
॥११०॥ गुरुसु सुत्तो:सो। कुमुणी जग्गइ एगो दवेणं न उण भावेण ॥ ३१ ॥ सणियं सणियं उदइ निवडइ पुण निरयअंधकूवंमि । पउणीकरेइ सह कंककत्तियं दुक्खखाणीए ।। ३२ ।। निवकंठे तं ठवेइ कट्टइ नणु अप्पणो पुणो कंठं। निवई वि मुणियतत्तो
maReacheezReemaDece
DeceDecemeerezDecemeo
Page #153
--------------------------------------------------------------------------
________________
उपदेशमालाविशेषवृत्तिः
॥१११॥
TRExpeechCreersexmomeon:
तत्तो पंचत्तमणुपत्तो ॥ ३३ ॥ भयकंपमाणपाणी, मोजूर्ण कत्तियं तहिं चेव । स गओ जइ त्ति जामिल्ल-अंगरक्खेहिं वि न रुद्धो ॥ ३४ ॥ उवचियनरनाहसरीर-सेलसिहराउ रुहिरनिज्झरणं । पवहंतं संपत्तं गुरुसंथारप्पएसंमि ॥ ३५ ॥ रुहिरस्स फासगंधेण
| विनयरत्नजागरेऊण जाव जोयंति । पिच्छंति ताव सूरी नरवइणो मुंडरुंडाई ॥३६ ॥ हा हा अकजमेयं, कई कयं कूरकम्मुणा केण ।
सन्धिः तिगुणंगरक्खपरिवेढवेढिओऽयं ति चिंतंति ॥३७॥ न नियंति जा कुजायं कुजई संथारयमि तं गुरुणो। तो चिंतंति जहेयं वियंभियं तस्स पावस्स ॥ ३८ ॥ अहह अधन्नोहं जस्स, एरिसो आगओ गुरुकलंको । जिणपवयणआरामे मए दवम्गि इमो दिनो ॥३९॥ मुणिवेसेणं विस्सासिऊणमेसो नरेसरं हणिउं । इह कोइ घायगो आगओ त्ति भमिही अजसपडहो ॥४०॥ छोल्लियछणमयलंछणछाए जिणसासमि मालिन्नं । मा होउ मए विहियंति पत्तकालो महऽपवहो ॥ ४१ ॥ इय निच्छिऊण पेच्छइ जा हच्छं कंठच्छेयणे सत्थं । सो चेव ताव निवकंठीविया कत्तिया दिवा ॥ ४२ ॥ सोहियसमम्गसल्ला सिद्धाण पुरो महव्वए पंच | IN उच्चारिय खामिय संघसूरिपामुक्खपाणिगणा ॥ ४३ ।। कयभवचरिमसुनिश्चलचउविहाहारपञ्चखाणा य । कंठे ठवंति 'परमेट्ठिपंचगं कंककत्तिं च ॥४४॥ मरिऊण तिव्वसंवेगसंगया दोवि देवलोगंमि । जाया पभायसमये निएइ जा सेज्जवाली तं ॥४५॥ ता पोकारइ महया सद्देणं हा हयंमि ही मुट्ठा । मिलिओ लोओ हाहारवेहिं बहिरियनहं रुयइ ॥ ४६ ।। जाओ एस पवाओ कोइ16 कुसीसो निवं च सगुरुं च । सह इह परलोएहिं, हंतूणं कत्थइ पलाणो ॥ ४७ ॥ तस्स अपुत्तस्स मयस्स, पंचदिव्वेहि मिलिय सव्वेहिं । पउरपमुहेहिं पट्टे पइडिओ पढमनंदो त्ति ।। ४८ ॥ तुरियं स नासिऊणं, पावो पत्तो अवंतिनिवपासे । जोहारिय संभारइ पुव्वं सव्वं सवुत्ततं ॥ ४९ ॥ तं स महीसो सोउं चमक्किओ चिंतवेइ दुचरियं । हा हा अहो दुरप्पा रयणमिणं निहणमुवणीयं ॥ ५० ॥ कंपि अकजं एयस्स, नत्थि कुविओ कयाइ मारिजा। वरिससयाओ वि ममंति झत्ति निव्वासिओ देसा ॥५१॥ उवएससहस्सेहि वि, न चित्तसाहुस्स बंभदत्तो सो। जह पडिबुद्धो बारस-वरिसेहिं एवमेसो वि ॥५२॥ इति विनयरत्न(ति)कथा समाप्ता । कुतः पुनर्ब्रह्मदत्तो राज्यलक्ष्मीमपरित्यजन् सप्तमपृथ्वी प्राप्त इत्याह
Page #154
--------------------------------------------------------------------------
________________
चक्रिनरकगमनहेतुः।
उपदेशमाला-0
गयकण्णचंचलाए, अपरिचत्ताए रायलच्छीए । जीवा सकम्मकलिमलभरियभरातो पडंति अहे ॥३२॥ विशेषवृत्तिः
गजकर्णचंचलत्वात् स्वयमेव गत्वर्या तथापि मन्दसत्त्वैरपरित्यक्तयाऽनया राजलक्ष्म्या हेतुभूतया जीवाः स्वकर्मकलिमलेन भृत
भरका भवन्ति, ततोऽधो नरके पतन्ति, कलिमल:-किल्बिर्ष कचवरश्च । अपरोऽपि मन्दसत्त्वोऽतिकचवरभारवानधोभूमौ पततीत्यु॥ ११२॥ क्तिलेशः । ये तु 'ओपडंति अहे' इत्योकारनिपातं खेदवाचकं पठन्ति तेषामेकवाक्यतयवेयं गाथा व्याख्येया । भृतभराः सन्त ओ
अधः पतन्तीति खेदो द्योत्यते । यत्तच्छब्दसन्दर्भ तु भिन्नवाक्यतैव स्यात् । ततो ब्रह्मदत्तोऽप्यधः सप्तमी प्राप्तः ॥ ३२ ॥ अं० २३९० | २६३६ DI
। ॥ इतिश्रीरत्नप्रभसूरिविरचितायामुपदेशमालाविशेषवृत्तौ प्रथमो विश्रामः ॥
DeceDeceDecemedeocom
॥ ११२
Page #155
--------------------------------------------------------------------------
________________
उपदेशमाला-6 ॥ अथ द्वितीयो विश्रामः॥
|जा सा सा विशेषवृत्तिः इमानि पापानि न केवलं परत्र सोढुं दुष्कराणि यावदिहभवे वक्तुमपि दुष्कराणीत्याह
सेतिकथायां वुत्तूण वि जीवाणं, सुदुक्कराइंति पावचरियाई । भयवं जा सा सा सा, पञ्चाएसो हु इणमो ते ॥७॥
चित्रकार॥११३॥
वरलाभः। 'वक्तुमपि जीवानां सुष्ठुदुष्कराणि' वर्तन्ते वक्तुमप्यशक्यानीत्यर्थः । कानीत्याह-इति अनेन वक्ष्यमाणेन 'जा सा सा सेति IN दृष्टान्तोक्तप्रकारेण 'पापचरितानि'-दुष्टचरितानि । तदेवाह-भगवन् जा सा सा सेति चौरपुरुषेण पृष्टे भगवतः 'प्रत्यादेश'-उत्तरमयमेव, जा सा सा सेत्येवंरूपास्ते तव प्रश्रकारिन्निति समासार्थः ॥ ३३ ॥ व्यासार्थः कथागम्यः, सा चेयम्I साकेयपुरे खेत्ताहिदेवया आसि ईसआसाए। सन्निहियपाडिहेरो, नामेण सुरप्पिओ जक्खो ॥१॥ वरिसे वरिसे राया,
तं चित्तावित्तु जत्तमारभइ । जो चिंत्तइ चित्तयरो, सुरप्पिओ संहरेइ तयं ॥२॥ जइ चित्तिजइ नाऽयं, नयरे मारितओ विउव्वेइ । तो चित्तयरा लग्गा, उब्विग्गा ते पलाएउं ॥३॥ तं नाउं नरनाहो, वजरइ गएसु तेसु बहुएसु । पउरा ! पडियारो को, कहेह मारीए भे होही ॥४॥ एकाए संकलाए, संकलिया ते कया तओ सब्वे । जेण न नासइ एगोवि ताण पाणे पुरो काउं ॥५॥ समए जत्ताए समागयमि सव्वेसिं तेसिं नामाणि । खिप्पंति लिहित्ता पत्तएसु कुंभस्स मज्झमि ॥ ६॥ कड्ढेऊण कुमारी, पणामए जस्स नाम कुंभाओ। तंमि वरिसंमि सो चेव, चित्तए जाइ पंचत्तं ॥७॥ अवयरिओ वि करितो, अवयारं होइ नेव सप्पुरिसो। उवयरिओ जो मारेइ, तस्स को लेइ नामपि ॥८॥ 'उवयारु जु किज्जइ, दुजणह जाणुसु बाहिरि २एडियउ । सजणह तंपि न वीसरइ, तणउ जु मत्था फेडियउ ॥ ९॥ “पयपाणं सप्पाणं, वग्घाणुग्घाडणा य नयणाणं । पिसुणाणुवयारो तिन्नि
॥ ११३॥ १ उवयरिओ जो मारइ सहु किज्जइ दुजणह B । २ एरियउ DI
PCRORRECareeDeepepermRROR
TerenceDeeroeDeezee
Page #156
--------------------------------------------------------------------------
________________
जा सा सा सेतिकथायां चित्रकारवरलाभः।
सज्ज पजंतकारीणि ॥१०॥" कोसंबीओ कइयाइ, कोइ तत्थागओ निउणसिप्पो । चित्तगरदारओ दूरदेसदसणपिवासाए ॥११॥ उपदेशमाला
एगाए थेरीए, गेहंमी संवसेउमारद्धो । नियपुत्तनिव्विसेसेण, गउरवेणं नियइ सा तं ॥ १२ ॥ वरिसंमि तंपि तीए, थेरीए सुयस्स विशेषवृत्तिः वारओ जाओ। जत्ताए पत्ताए, चित्तणकजण जक्खस्स ॥ १३ ॥ करुणस्सरं रुयंती, थेरी आगंतुगेण तेणेसा । भणिया अम्मो!
किं नाम, कारणं कंदियव्वस्स ॥ १४ ।। अह वुत्तंतो वुत्तो, तीए तस्सेस पुच्छमाणस्स । भणियं तेणं माए ! मा कंदसु चित्तइस्स ॥ ११४॥
महं ॥ १५ ॥ बवइ इमा तो तं, मज्झ वच्छ ! वच्छाउ अहियगोरव्यो । तइ जीवंते जीवेइ, चेव न मओ मओवि सुओ 6 ॥ १६ ॥ पुण पुण पणमियपाए, एयं मन्नाविया इमा इमिणा । पहायाऽणुलित्तसुपवित्तमुत्तिधो(मो)यत्तियाजुत्तो ॥ १७ ।। होऊण |
वन्नएहि, परिवज्जियवजलेवलेसेहिं । कुंचियसरावनीराइएहिं नव्वेहि सव्वेहिं ॥ १८ ॥ कयमुहकोसो धोयत्तियाए सत्तट्ठ संगुणाए गुणी । कयउववासो पाए, पणमिय विनवइ अन्नुत्तिं ।। १९ ।।
“ मालिन्यं भुवनातिशायि विकटाटोपस्फुटः स्फुर्जथुः, प्रौढः प्रोषितभर्तृकाक्षरविधिर्नेत्रापमृत्युस्तडित् ।
एतद्वारिदवाह्यमेव भवतो मध्ये तु नैसर्गिकं, तत्तिष्ठत्यमृतं यदत्र जगतां जीवातवे जायते ॥२०॥" ततः-सुइचित्तो चित्तइ चत्तसव्ववावारवित्थरो अचिरा। खामेइ जक्खमक्खंडभत्तिजुत्तो स चित्तित्ता ॥२१॥ चित्तं चित्तं भत्तिं, जक्खो पिक्खित्तु भवियपञ्चक्खो । पभणेइ वरं वरसु ति, तुज्झ भत्तीए तुट्ठोऽहं ॥ २२ ॥ इमिणा वुत्तं चित्ते, स तुह पसाएण होउ एस वरो। चित्तयरो पउरो वा, न मारियव्वो तए कोवि ॥ २३ ॥ भणियमिमेणं सयमेव, सिद्धमेयं न संसओ कोइ । अहुणा बहुणा तोसेण, जेण मुक्कोऽसि जीवंतो ॥ २४ ।। वरमवरं पवरं ता, वरेसु अइतुच्छपुवपुन्नो सो। परिचलिरचारुचामरहरिकरिरजं न मम्गेइ ।। २५ ।। मणिकंचणकोडिं वा, किंतु कुबुद्धी वरेइ पेक्खेमि । जीवस्स अजीवस्स व, कस्सइ जइ अंसलेसंपि ॥ २६ ।। ता तारूवं रूवं तस्साऽहं सव्वहा लिहिज्जामि । एवमुवलद्धलद्धी, गिहं गओ पणमए थेरि ॥२७||
॥११४॥
Page #157
--------------------------------------------------------------------------
________________
उपदेशमालाविशेषवृत्तिः
| जा सा सा सेतिकथायां मृगावतीकथा।
॥११५॥
| पयडियनियवुत्ततो, निवनायरलोयलद्धसम्माणो । कइवयदिणावसाणे, कोसंबिपुरीए संपत्तो ॥ २८ ॥ तत्थ य पत्थिवपवरो, चित्ता- | वइ निय सह सयाणीओ। भित्तिचित्तयराणं, चित्तेउं अप्पिया कमसो ॥ २९ ॥ अत्थाण रायवाडी, अंतेउरतुरयकुंभिकेलीसु । कस्सइ किंपि समप्पिअमसरिसचित्तं पवत्तेउं ॥ ३०॥ अंतेउरतरुणीकेलिकोउगं कप्पए पएसंमि । जंमि महीसो तं सो, चित्तयरो चित्तिउं लग्गो ॥ ३१ ॥ वरलद्धणं तेणं, ओलोयणजालए निविद्वाए । देवी मियावईए, दिवो अंगुटुओ आसि ॥ ३२ ॥ अइ सुसरिसं तओ तीए, चित्तियं रूवरेहअभिरामं । वसणाभरणविभूसियमुम्मीलइ लोयणे जाव ॥ ३३ ।। ता मसिबिंदू पडिओ उरुपएसंमि कुंचियग्गाओ। फुसिए पुणो वि पडिओ, पुण फुसिए तंमि पुण पडिओ ॥ ३४ ॥मुणियमिमेण एस णं, होयव्वमवस्समेत्थमेईसे । अच्छउ ता न फुसिस्सं, चित्तसहा चित्तिया सव्वा ॥ ३५ ॥ तं नरवई नियंतो, देवीरूवं निरुवए जाव । निद्धे विद्धे चितमि, चित्तेण ता रहिओ ॥ ३६॥ मसमिक्खिउण चिंतइ, पच्छन्ने लंछणं कहिमिमेणं । नायं होही किं नाम, धरिसिया मह पियाडणेण ॥ ३७ ।। तो अरुणलोयणेणं, स राइणा मारणाय आणत्तो । अविमरिसियकारित्तं, मत्ताण व होइ कुवियाणं ॥३८॥ अविमरिसिय कारित्तं, राईण धणी(णा)ण निठुरकरतं । गुणिमच्छरो गुणीणं, खलविहिणो खलियतिगमेयं ॥३९॥ सीलमहासइ सासइ भासई देवि किंच, नियमज्जाय अभु(चु)किय जलनिहि वेल जिव । जाणइ जइवि सयाणिउ सव्वई एउ मणि, मोहपिसायपरावसु जायउ तहवि खणि ॥ ४०॥ तासु मियावइ देविहि सुद्धहिं गंग जिव, इय कलंकु अकलंकहि आसंकियई किव । एत्थु वत्थु परमत्थिउण नत्थि तं किंपि भुवि, अइ सुद्धवि न जामु आलु आलवइ कुवि ।। ४१ ॥ परमपसायमवस्सं, पाविस्सं पत्थिवाउ दाणिति । चित्तयरो चिंतंतो, पत्तो मरणं व विहिवसउ ॥ ४२ ॥ हरिणाण हरिणनाहि व्व, गंधसाराण सारगंधो व्व । अहहस्स मूल(मा)नासाय, सोयमिद्धो गुणो सिद्धो ॥ ४३ ॥ चित्तयराणं सेणी, उवटिया विन्नवेइ नरनाहं । देव ! किमेवमयंडे, मारिजइ एस चित्तयरो ॥ ४४ ॥ दंसह दोसलेसं, अवगयतत्तेहिं तेहिं तो भणियं । चित्तयरभालतिलओ, वरलद्धो एस किं बद्धो | ॥ ४५ ॥ सुरखुत्तंते वुत्ते, मुहमित्तं खुज्जियाए दंसित्ता । निभिच्चपञ्चयत्थं, लिहावियं तारिसं रूवं ॥४६॥ तहवि अवंझो कोवो,
स्यामा
DESCRECIPeeperemocree
Page #158
--------------------------------------------------------------------------
________________
उपदेशमाला
विशेषवृत्तिः
पाजाओ ॥ ५० ॥ पखरतरुणी भणइ मियावइरूबस्स, एसान चित्तवें ॥ ५३॥ पेक्याच पुण पराहीणा । हिय
॥१६॥
भूवाणं होइ तो नरिंदो सो। तह चित्तकजसज्जं, कप्पावइ पाणिसंडार्स ॥ ४७ ॥ पुण सागेयपुरंमि, सुरप्पियाराहणाय सो पत्तो।
||जा सा सा पडिओ पाडिच्चरणेण, पत्थए(त्थिओ) पुत्वमेव वरं ॥४८॥ अह जक्खो पञ्चक्खो आइक्खइ वच्छ ! सुठु उट्टेसु । अवसव्वेण व वामेण,
सेतिकथायां पाणिणा चित्तियव्वमओ ॥४९॥ तह चेव चिंतयंतो, चिंतइ सो कह हणामि नियसत्तुं । अलमेस सयाणीयस्स, सासणे अज्ज
मृगावतीकथा। पज्जोओ ॥५०॥ परवरतरुणीपरिरंभलंभलोभेण किंपि न कुणइ । इय चिंति मियावइरूवं चित्तेइ चित्तवडे ।। ५१॥ उजेणीए पज्जोयराइणो अप्पिणेइ गंतूण । भणइ मियावइरूवस्स, एस लेसो मए लिहिओ ॥ ५२ ।। नयणाण दोहिं सहसेहिं, पिक्खिउं अक्खिउं च जीहाहिं । जइ तं से सो सक्कइ, कस्सवि सत्ती न चित्तेउं ॥५३॥ पेक्खंत-चिंतयंतस्स, तस्स चित्तद्वियं दुहा देवि । खुहिओ सहसा अणुरायसायरो इंदुउदए व्व ॥५४॥ साहीणा सुणिया वि य, रई वि सुणियावि पुण पराहीणा । हिययं हरइ रई. विव, रमणी मयणग्गितत्ताण ॥ ५५ ॥ (ग)मलिणंगा(गी) वि अणिती, रुचइ इंती न उज्जलंगी वि । जुइयरस्स कवड्डी, रमणी पुण मयणवसगस्स ।। ५६ ॥ अंतेउरतरुणीओ, संति समीवेऽणुरत्तचित्ताओ। महइ तमरत्तचित्तं, एगं दूरे विही मूढो ॥ ५७ ॥ पेसेइ सयाणीयस्स, दूयमेसो गओ स कोसंबिं । पणमिय रायाणं, विनवेइ दिन्नासणासीणो ॥ ५८ ॥ भत्ति चित्ते चिंतंतएण ते पेसिओ म्हि देवेण । तुम्हाणमुवरि पवरं, वहेइ सामी सया पीई ॥ ५९॥ कप्पलयाए ता तीए, पल्लवुल्लासणाय पाहुणिया । अवियप्पं पेसिजउ, सामिस्स मियावई देवी ॥६० ॥ तुह पाणपियाप्पेमेण पायडा पत्थिव ! त्थि पीई से । पुत्तमि वल्लहे होइ, वल्लहं तस्स पोत्तंपि ।। ६१ ॥ भणियं निवेण अवो, मइ भत्ती साहु जाणिया पहुणा । इअ अक्खिउं च दक्खो, तं को अन्नो तुमाहितो ।। ६२ ॥ पणइणिपेम्मेणं, साहु साहिया तस्स मइ महापीई । सीयापेम्मेणं रावणस्स रामंमि जारिसिया ।। ६३ ।। अम्हाणं पि हु पीई, पयासणिज्जा तए महिवइणो। देवीपट्ठवणे कोवि, दूय ! अजवि न पच्छावो ।। ६४ ॥ दूतः-देविं न पेसइस्ससि, जइ ता देवो धरिस्सए रोसं । राजा-नणु अम्हाणं रुट्ठाण को वि कालो समं तेण ॥ ६५ ॥
॥११६ ॥ दूतः–रुद्वेण व तुडेण व, होइ तए तस्स किमहियबलस्स । सुत्ता व जग्गिरा वा, विदिस्सए न खलु काणच्छी ।। ६६ ।।
DOC
comecomecar
Page #159
--------------------------------------------------------------------------
________________
उपदेशमालाविशेषवृत्तिः
॥११७॥
aeoeopeecrescexcerpercemeroc
राजा-बहुवाहिणिपरिवारो, न कारणं होइ विजय(व)चज्जाए। घणहरिणजूहजुत्तपि, कालसारं हणेइ हरी ॥ ६७ ।। पुण
जा सा सा पलवंतो कोवेण, आलजालाई रायदूओ सो। पडिहणिओ पडिहारेण, धाडिओ धारिऊण गले ॥ ६८ ॥ गंतूण तेण तत्तो, उज्जेणी
सेतिकथायां भत्तुणो समीवंमि । तं सविसेसमसेसंपि, साहियं तस्स तो कुविओ ॥ ६९ ।। दावइ पयाणढकं, समसामग्गिसंगओ स तओ।
चित्रकारअचिरेण चेव कोसंबिविसयसंधीए संपत्तो ।। ७० ॥ इय सोऊणं उव्वणहिययधसक्केण नाइचक्केण । मरण सयाणिओ सो, पत्तो
वरलाभः। पोट्टण छट्टेण ॥ ७१ ॥ अह सा सहसा संजाया, सोयवेया मियावई देवी । कयमयकिच्चा चिंतइ, चिंताचक्केणमक्कमिया ॥७२॥ मह जाउ खयं लावन्नवन्नसोहमगचंगिमा ईयं । जेणेस सिरे वसणासणिस्स जाओ मह निवाओ ॥ ७३ ।। किमहं करेमि संपइ, सीलं महाए खंडिही पावो । हणिऊणं अपाणं, ता तमहं किंतु रक्खेमि ॥ ७४ ॥ खंडिजइ मड्डाए, चड्डेउं जा सीलमन्ना ता। जीवंताओ तोडइ, सडाओ को नाम केसरिणो ॥ ७५ ॥ अहवा-चेडयनरिंददुहिया भ(यि)इणी भुवणेकमाणुवीरस्स । अज्जवि अणुवज्जिय, तदणुरूवकित्ती कह मरामि ॥ ७६ ॥ पुण जीवंती तत्तो, कालकरालाउ पालिउं सीलं । कह पारेमि हहा वग्घ दोत्तडीनायनडियाहं ।। ७७ ॥ ता ताव पावपगइस्स, तस्स वयणाणि मन्निय करेमि । “ कालविलबं सो चेव, सव्ववसणाण पडियारो ॥ ७८ ॥" तत्तो चित्तोवन्नासपेसलं पेसए पहाणनरं । सा पज्जोयमहीवइ, सम्मुहमाहे स तं नमिउं ॥ ७९ ॥ विनवइ देव ! देवी, तुह तिव्वपयावपावगेण खणा । मह भत्ता पंचत्तं पत्तो रणकेलिकंडूलो ॥ ८॥ ता संपयमबलाए, मज्झोवरि ते न जुज्जइ पयाणं । जाइजउ उज्जेणीए, अज वलिऊणमेत्तो वि ॥ ८१ ॥ जो आसि सयाणीओ, सो आणीओ जमेण नियगेहे । अन्ना का मज्झ गई, ता अहुणा भणसु भ(त)इणी स ॥ ८२॥ राजा-देवी दंसणदुव्वारमारउम्माहएण एमि पुरिं । पुरुषः-सयमेव देव ! देवी उवेइ किमु वक्खएण तओ ।। ८३॥ 10
॥११७॥ राजा-कइया समागमिस्सइ, पुरुषः-जया पुरीए करेसि सुत्थतं । अन्नह सुन्निहियनिवेहिं, लहु सुओ चंपियव्वो त्ति ॥८४॥
Page #160
--------------------------------------------------------------------------
________________
उपदेशमालाविशेषवृत्तिः
CAPSC
जा सा सा सेतिकथायां | चित्रकारवरलाभः ।
॥ ११८॥
॥ ९ ॥ पुण मणिरयणाभरणप्पयाणाए, नहु नहु जुञ्जइ इय अमा, अणलंकाराण मणि अलंय
राजा-को नाम एरिसो कहसु, मुंडमज्जेव जस्स खंडेमि । पुरु०-जोयणसए नरिंदो, उस्सीसे सप्पइ सप्पो ॥ ८५ ॥
राजा-ता किं किजउ वज्जरसु, देइ देवी कमुत्तमादेसं। पुरु०-रोहगसज्जा किजउ, कोसंबी अरिबलअसज्झा ॥ ८६ ।। किजउ उज्जेणीघणविसट्टनिप्पट्टइट्टगाकोट्टो । अइबलियाओ ताओ, हवंति न तहा मह पुरीए ॥ ८७ ॥ नियनयरिं गंतूणं, निय निवई तेणमखिलपरिवारो। तो पंतीए ठविया, जाव अवंतीउं कोसंबी ॥ ८८॥ पुरिसपरंपरकरचयसंचरेण संचियाहिं ताहिं तओ। अचिरेण चेव चंगो, तुंगो तो कारिओ कोट्टो ॥ ८९ ॥ हक्कारिया समाणी, देवी पभणेइ भरसु धन्नेहिं । जवसिंधणकंडूरण-सणाइएहिं च तंमि कए ॥ ९० ॥ पुण मणिरयणाभरणप्पयाणपुव्वं स आहवइ देवि । सा चिंतेइ किमहुणा, अणुत्तरं उत्तरं देमि ॥९१।। चेडयतणुब्भवाए, तारिसकुलजायरायभजाए। जयपहुणो भइणीए, नहु नहु जुज्जइ इय अकजं ।। ९२ ॥ सीलं कुलंगणाणं, आभरणमभंगुरं निच्चं च । तविरहियाण हासाय, होइ हीराइआहरणं ॥९३।। अधणाण धणं सीलं, अणलंकाराण मणि अलंकारो। असहायाण सहाओ, गुणरहियाणेपि गुणगरिमा ॥ ९४ ॥ परमत्थेणं सीलं, महिलाणं जीवियव्वमेएण। रहियाण ताण भोगे, मडयाण व को गुणो होइ ।। ९५ ।। सीयाए रावणरक्खसाओ, ताओ वि रक्खियं सीलं । सुणयाओ एयाओ वि, कह णु तमहं न रक्खिस्सं ॥ ९६ ।। इय सुदिदुनिच्छओच्छाहणच्छसच्छायआणणा संती। पज्जोयविसंवायं, काउं कोवेण कयभिउडी ॥ ९७ ॥ पेसियपुरिसाण पुरो, पभणइ नाहं उवेमि जाह तुमे । अहह अकज्जे सज्जो, वज्जियलज्जो स पज्जोओ ॥९८ ॥ महसीललीललूरण(त)लंपागत्तेण मलमुवचिणंतो। सकुलं च कलंकितो, सो खज्जोओ न पज्जोओ ॥ ९९ ॥ इदं च वक्तव्यः सः-/
जम्भारेः परिभावय व्यतिकरं नीरन्ध्ररन्ध्रेऽङ्गाके, लङ्केन्द्रस्य कुलक्षयः क्षणमपि स्वान्ते न ते किं स्थितः ।
किं प्रेत्याऽस्ति न वनकण्टकघटा-सण्टङ्किता शाल्मली, निर्मर्यादमवादय स्वमिति यन्मामेकपत्नीमिमाम् ॥१०॥ इय देविविसंवाए, गंतूणं तेहिं साहिए संते । पुण पज्जोओ पज्जोयणो व्व चलिओ सबलकलिओ ॥ १।। अविलंब कोसंबि,
Deezemerocreeroeroecorceen
॥ ११८॥
Page #161
--------------------------------------------------------------------------
________________
उपदेशमालाविशेषवृत्तिः |
peecemezeeroecococces
| पत्तो बाहिं करेइ दढवेढं । भयकंपमाणमाणसमेसा एवं विचितेइ ॥२॥ धन्ना ते गामागरपुरखेडमडंबपट्टणपएसा । सो जेसु डमरवेराइवारओ विहरए वीरो ॥ ३ ॥ जइ जयजणनयणाणंददाणदुवारदसणो देवो। इह एइ तो करेमि निएच्छिअं निच्छियं हच्र्छ
जा सा सा ॥४॥ सुकयपरंपरपा(मा)णीहिं, पेल्लिओ तीए तत्थ पत्तो सो। अमरेहिं समोसरणे, पवरे रइअंमि आसीणो ॥५॥ अह
सेतिकथायां पुरि दूरे सेणानिवेसमाधाय चंडपज्जोओ। पहुणो वंदणवडियाए, झत्ति पत्तो समोसरणं ॥६॥ हरिसभरनिब्भरंगी, मियावई |
चित्रकारवच्छवच्छरायजुआ। विवरियनयरिदुवारा, उवागया पहुमुवासेउं ।। ७ ।। सनरामरासुराए, परिसाए सामिणा तओ तीए । पारद्धा
वरलाभः । धम्मकहा, गिराए गंभीरधीराए ॥८॥ पत्ते खेत्तकुलाइनिम्मलगुणे माणुस्सजम्मूसवे । संजोगंमि जुगप्पहाण गुरुणा सद्धिं च लद्धे धुवं ॥१॥ मोत्तूण परमप्पमायमइरामोहं कुबोहं बुहा । संसारतकरे करेह, न कहं धम्मम्मि निव ! उज्जमं ।। ११० ॥ धम्मो संचियपावपंकपडलीपक्खालणे पञ्चलो । धम्मो निम्मलमंगलावलि कलानिप्पायणे निच्चलो ॥ ५ ॥ धम्मो कामदुहा निहाणमणहं चिंतामणी पाणिणं । धम्मो सग्गपवग्ग-संगमसुहं साहेइ निस्संसयं ।। १२ । सो एसो पढमो महव्वयमओ हिंसानिरासाइओ। साहूणं अवरो अणुव्वयमओ सड्ढाण नाणाविहो ॥ १३ ॥ पञ्चक्खाणमणुक्खणं पइदिणं दीणाइदाणुजमो । वक्खाणस्सवणं गुरूण पुरओ झाणेकताणकमो ॥ १४ ॥ रागहोसविसायकोहविकहाकंदप्पदप्पाइणं । दूरे वजणमजणं, पइदिणं दक्खिन्न(त्त)दिक्खाइणं |॥५॥ पारंभो परमेट्ठिपंचगपरावत्ते सुतत्ते तहा। कारुन्नं करुणारिहेसु, स इमो मग्गोऽपवग्गोचिओ ॥ १६ ॥ एत्थंतरंमि एगो, धणुद्धरो पामरो ठिओ दूरे। पुच्छइ मणेण भणिओ, जिणेण पुच्छेसु वायाए ॥ १७ ॥ पायडमपारयंतो, पुच्छेउं लज्जमाणओ तो सो। भयवं ‘जा सा सा सा,' पुच्छइ च्छन्नक्खरगिराए ॥ १८॥ पच्छाएसं तं चेव, तस्स सामी वि वज्जरेइ तओ। पुच्छइ पणमेउं गोयमो वि परमत्थमेयस्स ॥ १९॥ भयवं 'जा सा सा सा' खांसा भासा कया इमे तु(नु)मए। परमत्थं 'वित्थरओ, एत्थ समत्थेसु ताव महं ॥ १२० ॥ दिसइ पहू चंपाए, सुवन्नगारो जुवासि थीलोलो। रमणीयं कन्नं जं जमिक्खए |"
१ समत्थेसु पसिऊणं कहसु DI
coecemezoelaeoeaezae
Page #162
--------------------------------------------------------------------------
________________
Reae
उपदेशमालाविशेषवृत्तिः ॥ १२०॥
खोलोलुपिसुवर्णकारः।
RemecommezoekRECraceae
तं तमीहेइ ।। २१ ॥ पंच सुवन्नसयाई दाऊण पिऊण परिणयं कुणइ । इय पंचसया महिलाण मेलिया तेण नियगेहे ॥२२॥ पत्तेयं पत्तेयं सव्वासि परिग्गहमि पकरेइ । तिलगचउद्दसमाभरणचीणवसणाइयं किंतु ॥ २३ ।। जदिवसं जं भजं, उवभुंजइ तीए तम्मि चेव दिणे। कुंकुमकुसुमाभरणंसुयाई सो देइ निव्वि सयं ।। २४ ।। ईसाए नंगलीए, सल्लिओ नीहरेइ न गिहाओ। सुहिसयणतायभायाईयपि वारेइ घरमितं ।। २५ ॥ पियमित्तेणं कइयावि, ऊसवे भोयणाय भणिओ सो। बलिमड्डाए नीओ, अणिच्छमाणो वि करगहिओ ॥ २६ ॥ चितंति तओ ताओ, किमम्हमेएण जीवियब्वेण । संताणि वि भोगंगाणि, भुंजिउं जेण न लहामो ॥ २७ ॥ मणिरयणाणि(इ) निहाणेण, तेण पासदिएण वि न किंचि । उवभुंजिउ न लब्भइ, जं रक्खसजक्खकयरक्खं ।। २८ ॥ निम्मच्छियमि जाए, ता अज्ज चिराउ किज्जए कि नो । वसण-विलेवण-तंबोल-भूसणाईहिं सिंगारो ।। २८ ।। इय कयअणंगसव्वंगसंगिसिंगारभंगिचंगीओ । वयणं विलोयमाणीओ दप्पणे जाव चिटुंति ॥ १३० ॥ ता सो पत्तो पेक्खेइ, तक्खणा ताओ तारिसंगीओ। गहिऊणेक्कं कोवेण, ताव ताडेइ जाव मया ॥ ३१॥ नियपाणपहाणाऽऽसंकियाहिं सव्वाहिं ताहिं तो खित्ता । तदुवरि सव्वे वेगेण दप्पणा तेहिं सो वि मओ ॥ ३२ ॥ तं पिक्खिऊण तओ, परपच्छुत्तावतत्तचित्ताओ। एगत्तो मिलिऊणं, इय समेथिति समयन्नू ॥ ३३ ॥ अहह हयाणमम्हाणमागय दुटुचिद्वियं धिद्धी। पइमारियाण को नाम, मुक्खमिक्खिस्सए 'सक्खं ॥ ३४ ॥ जणकुलपइदिणपक्खिप्पमाणधिक्कारमग्गणगणेहिं । नियाणमम्ह होही, पाणपहाणं हि पच्छावि ॥ ३५ ॥ ता जावऽज्जवि जाणेइ, कोवि नेयारिसं महापावं । भरिऊणमिंधणाणं, घरं पलिवित्तु ता मरिमो ॥ ३६ ।। तह चेव कए अविरल-पज्जलिरानलकरालजालाहिं । जमजीहाहिं व दीहाहिं ताउ मूढाउ लीढाउ ॥३७॥ गिरिवरउवरिल्लीए, पल्लीए पल्लविल्लअणुतावा । एगूणा पंचसया, जाया चोरा महाघोरा ।। ३८ ।। पढममया सा जाया, दासेरत्तेण सोत्तियकुलंमि । अंतरिया एगणेव, जम्मुणा तिरियजाईए ॥ ३९ ॥ जायस्स तस्स पंचमवरिसंते सो सुवन्नगारो वि। तिरियभवंतरिओ तमि, दियकुले बेट्टिया जाया
१ सिउ-सिओ B 01 २ बेडिया-वेढिया।
meroecomerocirceleelpercedeo
Page #163
--------------------------------------------------------------------------
________________
उपदेशमालाविशेषवृत्तिः
॥ १२१ ॥
॥ १४० ॥ तीए बालग्गाहो, सो दासो आसि सा उ रोयंती । न हु विरमइ पुव्वभवि व्व कामदाहेण डज्झती ॥ ४१ ॥ अह अंगुलीए चेडेण, चड्डिया मयणमंदिरदुवारे । सा थक्का रोयंती, तं चिय कुव्वंतओ दिट्ठो ॥ ४२ ॥ नियगेहाओ अइताडिऊण निग्घाडिओ दुजम्मेण। अइदुट्ठो सो (रु) तुट्ठो, तेणाणं ताण जा मिलिओ ॥ ४३ ॥ संतमसंमि समंता, संपत्तो कोसिओ सुही होइ। लहइ पइटुमरिट्ठो, अरिकाणणगओ संतो ॥ ४४ ॥ अणजायजोव्वणा कन्नगावि सा बंधइ धुरं धरइ । परिहरिया पियरेहिं, भमिरी गामं गया एवं ।। ४५ ।। पंचहिं चोरसएहि सो गामो तेहिं धाडिचडिएहिं । विहिओ लूसियसारो, तओ गया सावि सह तेहिं ॥ ४६ ॥ सव्वेसिं तेसिमेगा, जाया जा वहेइ सा हरिसं । परिभुज्जंती भुज्जो वि न जाइ पुण तत्तिं ॥ ४७ ॥ जलही जलाण दारुण पावए दावपावओ तित्तिं । अवरावराण पुरिसाण, नो पुणो एत्थ इत्थीओ ॥ ४८ ॥ दासेरएहिं सद्धि, फिरंति या दलइ अन्नमन्नं सा। जह मेच्छाण घरट्टी, तरुणतरट्टी तहा सावि ॥ ४९ ॥ धाडीगएहिं तेणेहिं, तेहिं अन्नावि आणिया कावि । एगागिणीए भज्जाए, तीए साहिज्जकज्जकए || १५० || विसहइ सवक्कि संपक्ककक्कसं तेसि सा न घरवासं । मग्गइ छलाई तीसे, मारी विव मारिउं महइ || ५१ ॥ धाडि गएसु सव्वैसु तेसु पाणियहारिया दोवि । ताओ गयाओ दूरे, तदभिमुहं भणियमेईए ||५२ || किं दीसइ कूवतले, हले! निरिक्खसु अग्गओ होउं । इय जोयंती पेहित्तु, पाडिया अंधकूवे सा ॥ ५३ ॥ पुच्छंति आगया ते, गया कहिं कहसु तुह लहू भइणी । भणइ सकोवा कामे, तत्तत्ती किं न जोएह ॥ ५४ ॥ आगारिंगियकुसलेहिं, तेहिं नायं इमाए निया सा । तो तेण चेडचोरेण, चिंतियं चित्तसुद्वेण ॥ ५५ ॥ किं मन्ने सा एसा, धूया विप्पस्स तस्स जाया वा । पज्जुनज्जरजज्जरकाया जा आसि बाला वि ॥ ५६ ॥ अहह हयासे ! हाहा, तुज्झ नवो कोवि वम्महुम्माहो । तित्ती एत्तियमेत्तेहिं, जं न जाया ह्यासावि (ए) ॥ ५७ ॥ अहवा एसा वेसा, अवरा किं नाम कावि पाविट्ठा | अलमलमिमीए पावाए सव्वहा किंतु गंतू ॥ ५८ ॥ कोसंबीए पुरीए, पयडसमत्थत्थवित्थरं वीरं । पुच्छित्तु समोसरणे, मुणेमि परमत्थमेत्थाहं ॥ ५९ ॥ इय चिंतिऊणमेत्थाऽऽगएण जमणेण पुच्छियं छन्नं । गोयम ! मए वि तुह चेव उत्तरं दिन्नमेयस्स ॥ १६० ॥ पामरं प्रति - सुंदर ! अ
जा सा सा
सेतिकथायां पंचशतचौराणां प्रत्रज्या ।
॥ १२१ ॥
Page #164
--------------------------------------------------------------------------
________________
उपदेशमाला
विशेषवृत्तिः
॥ १२२ ॥
सुंदरंमि (मी) इह संसारे असोक्खसंभारे । न खर्णपि खमो वासो खमो पुणो निव्वुइनिवासो ॥ ६१ ॥ एगंतियमच्चंतिय-मप्पडिवं सुहं तहिं चैव । जइ तंसि तयत्थी ता, सज्जो सज्जेसु पव्वज्जं ॥ ६२ ॥ भालग्गमग्गसंलग्गकरजुगो विन्नवेइ वयविसए । तो सो परमेसरपाणीदिक्खिओ वरजई जाओ ॥ ६३ ॥ गंतूण तेण ताणिवि, तेणाण सयाणि तीए पल्लीए । कहिऊण तं कहूं, बोहियाणि पव्वावियाणि तओ ॥ ६४ ॥ इति जा सा सा सा कथा || देवी मियावई विन्नवेइ अह वंदिऊण वीरजिणं । अहयपि महापहु ! पव्वयामि पुच्छामि पज्जोयं ।। ६५ ।। तिहुयणपहुणा पभणियमणुरूवो ते मणोरहो भद्दे ! । ता मा कुणसु विलंब, जेण खणो इय पुणो दुलहो ॥ ६६ ॥ पत्ता पासे तस्साह साहु साहेमि साहुणित्तमहं । जइ सुपुरिस ! अणुजाणासि, जं तुह अहुणा अहीणाहं ।। ६७ ॥ स सुरासुरपरिसाए, अपारयंतो निवारिउं एयं । हिरिहरियाणणलच्छी, पभणइ करभोरु ! किमजुत्तं ॥ ६८ ॥ पहुपुरओ तेणवि तिव्ववम्महुम्माहिएण सा मुक्का । पवगि मही मेल्लइ मुहगयंपि पासे नरिंदस्स ॥ ६९ ॥ उदयकुम ती तत्तो निक्खिविय तस्स उच्छंगे। पडिवन्ना पव्वज्जा, तिहुयणपहुप महत्थेण ॥ १७० ॥ अवराओ वि अट्ठ पट्टिभावणा भावियाओ देवीओ । तस्सेव महारायस्स, तीए सह चैव पव्वइया ।। ७१ ।। 'जह देवदव्वदोहे, दव्वं पुव्वंपि जाइ सव्वं पि' । तह तस्स वि संजायं, मियारिरंसाए पाएण ॥ ७२ ॥ सोबंगाई अंगाई, ताओ सव्वाओ पढियसव्वाई । अइतिव्वतवो कम्मरस, सम्ममप्पा (ग)णमपिति ॥ ७३ ॥ विहरि मन्नत्थ कयाइ, आगओ पुण पहू स कोसंत्रिं । उवविसइ समोसरणे, सरणे भवभीयभव्वाणं ।। ७४ ।। परिसाए निम्गयाए, समागया चंददिणयरा दोवि । मूलविमाणेहिं पहुं, पणमिय निसुणंति धम्मक ॥ ७५ ॥ दिणरयणीण विसेसं, अपासमाणी मिया महाअज्जा। समवसरणंमि चिट्ठइ, चिरंपि कालं अकाले वि ॥ ७६ ॥ अवराओ चंदणाई, अज्जाओ आगयाउ वसहीए । पडिकमिऊणं सज्झाय -ज्झाणलीणाउ चिट्ठति ॥ ७७ ॥ ससिदिणयरेसु नियनियठाणं पत्ते तमभरे जाए। संभंता सा पत्ता, वसहीए चंदणजाए || ७८ ।। सिक्खविया किं जुत्तं, तुह तारिसतायमायजायाए । मह कहसु धम्म - सीले, इय एवमकालचारितं ।। ७९ ।। पणमिय खामेइ मियावि मज्झ मिच्छामिदुक्कडं तस्स । भयवइ अणोवओगो, जाओ पुण
लज्जितप्रद्यो
तस्य मृगाववत्यै दीक्षानु
मतिदानं ।
21२४
।। १२२ ।।
Page #165
--------------------------------------------------------------------------
________________
उपदेशमाला विशेषवृत्तिः ॥ १२३ ॥
DDCRECRPeeperCornea
जाउ न कुणिस्सं ॥ १८० ॥ मुहु मुहु गरहंतीए, अप्पाणं साहु सिक्खवंतीए । पयडियलोयालोओ, संजाओ केवलालोओ ॥८१॥ एतदेवाह-पडिवजिऊण दोसे, नियए सम्मं च पायवडियाए । तो किर मियावईए, उप्पन्नं केवलं नाणं ।। ८२ ॥ संथारगयाए
चंदनामृगाव
|त्योः केवलं । चंदणाए तब्वेलमागया निदा । घणतिमिरंकूरनिरंतरालकालंमि कोणमि ।। ८३ ।। सप्पोपसप्पमाणो, कालकरालो पलोइओ पुरओ। केवलिणीए तीए, तओ करो चंदणज्जाए ॥ ८४ ॥ संथारयमि ठविओ, मा एसो डसइ कुंडली तो सा । जग्गिय जंपइ वच्छे, अच्छसि अज्जवि किमेत्थ तुमं ।। ८५ ।। अहह पमाओ जाओ, विसज्जिया जं न सि खामिती। ओहीरमाणिया केण पाणिदेसंमि छिक्काहं ।। ८६ ।। भणियमिमीए सप्पो, सप्पंतो आसि एत्थ तेण मए । पाणी पलंबमाणो, सेजाए ठाविओ तुम्हं ॥८७|| पभणइ पवत्तिणो तो, तए तमंधे अही कहं नाओ। नाणेण केण किं खाइगेण खाओवसमिगेण ।। ८८ ॥ खाइगनाणेणं केवलेणमिय चंदणा सुणेऊण । पभणइ ही अन्नाओ, महासय ! मरिसहि द्धी हयासाहं ॥ ८९॥ अणजाणमाणिगाए, केवलिणीए कया मए महई। आसायणाऽहुणा तो, मिच्छा मे दुक्कडं होउ ॥ १९॥ इय निंदण-गरहण-भावणाहिं भाविज्जमाणियाहिं दढं । अविलंबमेव केवलमुप्पन्नं चंदणाए वि ।। १९१ ॥ इति मृगावती कथा । मृगावतिरेवमुपालभ्यमानाऽपि कषायान्निगृह्य केवलं कलयामास, यश्चान्योऽपि तान्निगृह्णीयात्तस्स गुणमाह-/ किं सका वुत्तुं जे सरागधम्मम्मि कोइ अकसाओ। जो पुण धरिज धणि, दुव्वयणुज्जालिए स मुणी ॥ ३५॥ कडुअकसायतरूणं, पुप्फं च फलं च दोवि विरसाई। पुप्फेण झाइ कुविओ, फलेण पावं समायरइ ॥ ३६॥ संतेऽवि कोऽवि उज्झइ, कोऽवि असंतऽवि अहिलसइ भोए। चयइ परपच्चएणऽवि, पभवो दट्टण जह जंबु ॥ ३७ ।। किं शक्यमेतद्वक्तुं सरागसंयमधर्मेऽस्मिन् सम्प्रति वर्तमानः कश्चिन्निःकषायः स्यात् ? न स्यादेव । तथापि यः पुनरेतान् दुर्व
॥ १२३॥ | चनेन्धनोदोपितानपि पावकानिव धारयेदनुदितानपि वा विफलोदयान् कुर्यादित्यर्थः । स मुनिरेव-मन्यते यथावस्थितं मुक्तिमार्ग
emedeoeredeoeoporno
Page #166
--------------------------------------------------------------------------
________________
उपदेशमालाविशेषवृत्तिः ॥ १२४ ॥
मिति मुनिः, शक्यमित्यर्थे 'सका' इति प्राकृतत्वात् । 'जे' शब्दोऽपि " इज़ेराः पादपूरणे इति वचनात् ॥ ३५ ॥ किमर्थं कषाया निगृह्यन्ते इत्याह - " कडुय " गाहा । कटुकाच्छ ते मुखभङ्गकारित्वात् क्रोधादिकषायतरवश्च तेषां पुष्पं च फलं च द्वे अपि विरुद्धरसे दुष्करास्वादत्वात्, अपिशब्दो निम्बादिभ्यो व्यतिरेकमाह - तेषां हि फलं पाककाले मधुरमपि स्यादेषां तु द्वे अपि विर एव । रूपणीययोः पुष्पफलयोः प्रस्तुते क्रोधमधिकृत्य विषयं दर्शयति । कुपितः सन् पुष्पेण हेतुना दुष्टं ध्यायति, फलेन पापं - ताडनमारणादिकं करोति, किमुक्तं भवति - कषायाणामुदयः पुष्पम्, तत्पूर्विका प्रवृत्तिः फलमिति ॥ ३६ ॥ ततस्तेषां तद्धेतूनां च शब्दादीनां भोगनां जंबू- प्रभववत्परित्यागः कार्य इत्याह- ' संते वि' गाहा । स्पष्टा । अत्रोत्तरार्द्धे जम्बूस्वामिप्रत्ययेन प्रभवस्य भोगपरित्यागे दृष्टान्तत्वेनाभिधानात्प्रथमद्वितीयपादयोरपि जम्बू प्रभवावेव क्रमाद् दृष्टान्तौ दृष्टव्यौ । अन्यस्याश्रुतत्वात्तयोश्च दृष्टान्तत्वस्य घ मानत्वात् ॥ ३७ ॥ यथा
॥ अह जम्बुसामिचरियं ॥
I
इह भर मगहाविसय- भूसणो पुट्ठलट्टगोदुगणो । अवितहनामो गामो, सुगामो आसि सुपसिद्धो ॥ १ ॥ तत्थासि तत्थवाणी अज्जवं अज्जवंति रटुउडो । रेवइ देवी दिन्नत्ति, रेवई नाम से भज्जा || २ || पढमो पुत्तो तीसे, भवदत्तो भवभयत्तचित्तो सो (जो ) । अवरो उण भवदेव त्ति, भावओ देवपूयरओ ॥ ३ ॥ सुट्ठियसूरिसमीवे, देसणापेऊसवरिससित्ततणू । भवदत्तो पव्वइओ, कयाइ नवजोत्थो वि ॥ ४ ॥ तत्थ य गच्छे एगो, साहू सूरीण वंदणं दाउं । विन्नवइ जामि सन्नायगाण वंदावणत्थमहं || ५ || अस्थि को बंधू - उद्धरप डिबंधबंधुरो धणियं । मइ दिट्ठे पव्वज्जं, पडिवज्जिस्सइ स सज्जो वि ॥ ६ ॥ गीयत्थे निम्गंथे, साहू सूरीहिं अप्पियसा । स विसज्जिओ समाणो गंतूण पुणागओ अइरा ॥ ७ ॥ पयपणउ पहुणो, विन्नवेइ वरिओ स तो न पव्यइओ । हसिऊण भवदत्तेण तो स एवमुवालद्धो ॥ ८ ॥ तुह बंधुस्स सुबद्धो, पडिबंधो साहु साहु निव्वडिओ । वरिओ विवाहिओ
कषायाणां पुष्पफले ।
॥ १२४ ॥
Page #167
--------------------------------------------------------------------------
________________
उपदेशमालाविशेषवृत्तौ| जम्बूचरित्रे|
॥ १२५॥
POrde Recemance
वा थिरनेहो कि न पव्वयइ ॥९॥ भणियमणेण सिणिद्धो, लहुभाया तुह वि अत्थि भवदेवो । पेक्खिस्सामो पत्ते, तुमंमि तं पव्वइस्संतं ॥ १०॥ भणियं भवदत्तणं, जइ विहरिस्संति तत्थ भयवं तो। किंबहु बजरिएणं, तमिक्खसे दिक्खियं चेव ॥११॥
भवदेवदीक्षा। अह विहरंतो सूरीहिं, सह गओ सो कयाइ मगहाए। सन्नायगाण वंदावणथमणुजाणिओ गुरुणा ॥ १२॥ पत्तो सुगामगामे, भवदेवो सो तया य परिणीओ। नवपरिणीयाए नागिलाए मुहमंडणं कुणइ ॥१३॥ भवदत्तं दळूणं, तुद्वा माया पिया नाईओ। अइभूरिभत्तिभरनिन्भरा य पाए पणिवयंति ॥ १४ ॥ मुणिणा वि धम्मलाभ, दाउं सव्वेसिं तेसिं आपुटुं । सीलब्बयाण णावाह साहणं धम्मनिव्वहणं ॥१५॥ आपुच्छिया य ते तेण, जामि वीवाहवाउला तुम्भे । पडिलाभयंति तो कप्पणिजभोज्जेहिं भवदत्तं |॥१६॥ नववहुमुहमंडणवावडोवि पणमित्तुमेमि एसो त्ति । भणिऊणमेइ पणमेइ, मुणिवरं झत्ति भवदेवो ॥१७॥ पत्तं पाणिमि
समप्पिऊणमेयस्स सो मुणी चलिओ। नियए उवस्सए सव्वनाइअणुगम्ममाणपहो ॥ १८ ॥ चलिओ महिलावग्गो, पढम कइवयपयाई अणुलग्गो। पुरिससमूहो पच्छा, पणमिय पणमिय पडिनियत्तो ॥ १९॥ भवदेवो वि समीहेइ, भाउणा भासिओ 10 नियत्तेउं । असमत्थियमुहमंडणसमत्थण(उ)त्थं नववहूए ॥ २० ॥ विविहपएसे दंसेइ, रमिय चिरं वयमिओ नियत्तता । जइ कहवि करेइ करे, पत्तं तत्तो नियत्तामि ॥ २१॥ सुणमाणो वयणाई, तस्स मुणी गुरुसगासमल्लीणो। भणियं मुणीहिं अणुओ, किमज दिक्खिस्सए एसो ॥ २२ ॥ मंडिय ढिकिय सिंगारियं गओ जं तए सहाणीओ। भणियं भवदत्तेणं, किमन्नहा होइ मुणिवाणी ॥ २३ ॥ सूरीहिं पुच्छिओ वच्छ ! अवितहं इय किमाह तुह भाया। उवरोहेणं तेणवि, भणियं जं भणइ भाया मे ॥२४॥ पडिवज्जिय पव्वज्जो, सज्जो जाओ जई सलज्जाए । धरइ नवं पवज्ज, तणुणा हियएण पुण भजं ॥ २५ ॥ परियाय पारियायप्पसूणमालाए सह वहंतो तं । धरइ वराओ एगत्थ, पंचगव्वं च मरं च ॥ २६ ॥ तणए चिरायमाणे, जणयाई जोइऊण जणनिवहो । घरमागओ वियाणइ, भवदेवो दिक्खिओ नूणं ॥ २७ ॥ चिरपालियपव्वजो, काले काऊणमणसणसमाहिं। भवदत्तो,
Remeroenezoe0ezeroe2000
evelore
॥१२५॥
Page #168
--------------------------------------------------------------------------
________________
उपदेशमाला - विशेषवृत्तौ
जम्बूचरित्रे
॥ १२६ ॥
सुहचित्तो, सोहम्मे सुरवरो जाओ ॥ २८ ॥ अवरो वि महपिया सा, अहंपि तीसे पियो त्ति घोर्सितो । स गओ सुग्गामम वसेवंधण नीरपूरोव्व ॥ २९ ॥ मह विरहदहणदाहेण, दीणदेहा हहा वराई सा कह नायव्वा उव्वाह - कालमुक्का नवे पेम्मे ।। ३० ।। इय चिंतितो चेइयहरस्स चिट्ठइ दुबारदेसे जा । ता गामाउ एगा, उबागया इत्थिया तत्थ ॥ ३१ ॥ पूओवगरणपडलगपाणीए बंभणीए अणुसारिया । साहु त्ति वंदिओ पुच्छिओ य दोहि वि सुहविहारं ॥ ३२ ॥ पुच्छियमिमेण मे कहसु, साविगे ! अज्जवंति रट्ठउडो । जीवेइ रेवई तह ताण वहू नागिला सा य ॥ ३३ ॥ चिंतियमेयाए कयाइ, होज्ज एसो स जेण ऊढाहं । पुच्छामि ताव एयं किं तेहिं पओयणं तुज्झ ॥ ३४ ॥ अयमाह अहं अज्जव - रेवइ अंगुब्भवो नणु कणिट्टो । भवदेवो नामेणं, परिणीया नागिला य मए ॥ ३५ ॥ पियनियबंधवभवदत्तसाहुउवरोहओ मए विहिया । एत्तियदिणाणि दिक्खा, तमकयमुहमंडणं मोत्तुं ।। ३६ ।। भवदत्तो संपत्तो, संपइ सुरलोयमहमिहं तत्तो । तम्मुहकमलालोयणलालसहियओ समायाओ ॥ ३७ ॥ भणियमिमीए मयाणं, मायापियराण तुह बहुकालो । जीवइ अज्जवि सा नागिला उ सहिया महं चैव ॥ ३८ ॥
भव - तो तीए तुमं सव्वं, मुणसि सरूवं ति किंपि पुच्छामि । किंरूवरूवलावन्न वन्निया किंवया तह सा ।। ३९ । श्राविका - जारिसियाऽहं दिट्ठा, तारिसिया सा न विज्जइ विसेसो । किं तीए कायव्वं, अव्वो तुह चारुचरणस्स ॥ ४० ॥ भव—परिणेऊणं तक्खणमेव, विमुक्का मए वराई सा । श्राविका – सुकएहिं तीए मुक्का, भवविसवल्ली तओ सुक्का ॥ ४१ ॥ भव - सुहसीलसमायारा सा किं पालेइ सावयवयाई । श्राविका - पालइ न केवलं, अप्पणा हु पालावइ परंपि ॥ ४२ ॥ भव—अणवरयमेव सुमरामि, तं जहा मं तहा णु किं सा वि । श्राविका - साहु वि तुमं भुल्लो, सिवमग्गे सा वि किं तुला ॥ ४३ ॥
१ अपगत सेतुबंधनो नीरपुर इव ।
भवदेवनागिलाप्रश्नोउत्तराणि ।
॥ १२६ ॥
Page #169
--------------------------------------------------------------------------
________________
उपदेशमाला
विशेषवृत्तौ
जम्बूचरित्रे
॥ १२७ ॥
अ
चेइयहरसम्मज्जण-धवलीकरणाइवावडा निच्चं । सावयवयाई भावइ, तवइ सुतिव्वं तवोकम्मं ॥ ४४ ॥ सुविहियसाहुसमीवे, उवएसरसायणं सया पियइ । वंदणपडिकमणा पञ्चखाणपमुद्देसु उज्जमइ ॥ ४५ ॥ भव—पेच्छामि ताव अच्छीहिं, श्राविका — तीए किं पिच्छियाए असुईए । अहब मए दिट्ठाए, सा दिट्ठा चेव किं बहुणा ॥ ४६ ॥ जाहूं सा सा जा सा साहं, दोन्हवि न भिन्नओ अप्पा । भवता पभणसु किं तुममेव, साविगे ! नागिला होसि ॥ ४७ ॥ श्राविका - आमं अहं चिय सा नागिल त्ति पारूढपोढबंभवया । वसमंसपुरीसाईणपूरिया उल्लखल्ल व्व ॥ ४८ ॥ नियगुरुणीए कहियं, कहाणयं तुह कहेमि किंपि अहं । होऊण सावहाणो, अवहारसु साहु साहुखणं ॥ ४९ ॥
किर कोइ जिइंदिओ दिओ सज्जो मयभज्जो डहरगं दारगं गहाय तत्तओ नगर (भगभ ) गओ निम्गओ घराओ । सो य मोक्खसोक्खमाकंखमाणसो साहुसमीवे सम्मं धम्मं निसम्म स (म )म्मविऊ संजायसम्मइओ पव्वइओ, पालेइ चक्कवालसमायारि, करेइ किरियाओ कक्खडाजो। सो पुण से दारगो सीयभोयणऽरसविरसपाणगाणुवाहण - कक्खडसेज्जा - सिणाणाईसु सीयमाणो, खंत ! न सक्केमि सीयभोयणं भोक्तुं, खंत ! न सक्केमि अरसविरसाणि पाणगाणि पाउं, इच्चाई जंपमाणो खंतेण कंचि कालं वट्टाविओ जयणाए । अन्नया भणाइ खंत ! विसमसरपसरजज्जरसरीरोऽहं न सक्केमि अविरईयाए विणा मणागंपि पाणे धारिउति । तओ परिचत्तो । अलं मे असंजयजीव पडिजग्गणेण । यत उक्तम् - " न वि किंचि अणुन्नायं, पडिसिद्धं वा वि जिणवरिंदेहिं । मोतुं मेहुणभावं, न तं विणा रागदोसेहिं ॥ ५० ॥ " तओ गओ सो सहवासीणं सुमरिऊणं । एगस्स माहणस्स गेहे लग्गो कम्मगरवित्तीए, केणइ कालेण दिन्ना से दारिगा । विवाहकाले य पडियधाडीए निहणियं मिहुणगंपि । सो भोगपिवासिओ अट्टज्झाणवट्टमाणो कालगओ महिसो जाओ। सो वि से पियासाहू पंडियमरणेण मओ समाणो देवलोगे देवो जाओ। ओहिणा आभोएइ पुत्तं महिसरूवेण संजायं । देवमायाए कालविकरालथूलमहाकाएण सोगरिएणेगेण किणेऊण कओ सो अइभारारोविओ गि
महिषीभूतप्रति
बोधः ।
।। १२७ ।।
Page #170
--------------------------------------------------------------------------
________________
उपदेशमालाविशेषवृत्तौ जम्बूचरित्रे ॥ १२८॥
गावरणिजकमा
Z
मोगरिमा कत्ती में विरई । कयमत्त साहरूवे द
म्हमज्झन्हे अप्पणा चडेऊण निबिडलउडप्पहारेहिं पहणतेण तेण तत्तवालुयापहे वाहेउमारद्धो। जाहे निल्लालियजीहो तत्तवालुया
| उच्छिष्टभो. पुलिणे पडइ, ताहे निसटुं सट्टेहिं ताडिऊणमुद्रवेइ जाव पहाराइपीडाए पलायमाणपाणो वि व जाओ, ताव खंतरूवं काऊण देवो
जिदृष्टान्तेन दंसेइ से अप्पाणं । भणइ 'खंत ! न सक्केमि तं च तं च काउं' ति। तं च पासमाणस्स तस्स कत्थ मए एरिसं रूवं दिट्ठ
नागिलया पुवंति चिंत(ति)यंतस्स तयावरणिज्जकम्मक्खओवसमेण जायं जाईसरणं, तओ नियभासाए खंत ! परित्तायसु ममं मोयावेसु जमदू- I6I याओ एयाओ ति वासेइ । तेण भणिय रे रे सोगरिगा! मा मा मे खुड्डगं पीलेहि । तेण वुत्तं-तुज्झ वयणमेसो न सुणेइ । ताव अवसरसु ताव जेण बाहेमो वाहेमो य, जीवंतो कत्तो मे छुट्टिस्सइ । जाहे जाणिओऽणेण पडिवज्जिस्सइ मग्गंति ताहे अब्भत्थिएण मुक्को अणुसासिओ य देवेण ! दिदुभओ पडिवन्नो देसविरई । कयभत्तपरिचाओ सोहम्मे कप्पे देवो जाओ । पिउणा नित्थारिओ तिरियदुग्गईओ। तुब्भाण पुण भाउणा भवदत्तेण देवलोगं गएण वि तुब्भे साहुरूवे दळूण न पुणो पडिबोहणाय चित्तं कयं । अणिच्चे य जीविए तुम्भे पमत्ता कालं काऊणमासंसारं परिब्भमिहह । ता एत्ताहे वि नियत्तेह गच्छह गुरुसगासं । जओ" पच्छावि ते पयाया, खिप्पं गच्छंति अमरभवणाई। जेसि पिओ तवो, संजमो खंती य बंभचेरं च ।। ५१॥" (दशवकालिके अ० ४ गा० २८) एत्यंतरे तीए माहणीए दारगो पायसं भुंजिऊणं तत्थागओ। जायं कुओ वि कारणाओ वमणं । भणियं बंभणीए 'जाय ! जाइऊण तंडुलाईणि मए कओ पायसो एसो ता भुजो वि भुंजेसु, अइलटुं मिट्ठमेयंति ॥५२॥ भणियं भवदेवेण, धम्मसीले ! किमेमुल्लवसि । वंतासी अविसिट्टो उचिट्ठो दुगुंछणिज्जो होउत्ति ॥ ५३ ॥ अह नागिलाऽवि पभणइ, तुमंपि किं नेव होसि वंतासी । वंतपि मंसवसमेयनिम्मियं मं समीहंतो। ॥५४॥ चिरपालियपव्वज्जो, मुंचतो तं न अज लजेसि । जमवजकजसज्जं, अणीहमाणपि में महसि ॥ ५५ ॥ जह कोइ भिक्खभुक्खाहिं दुक्खिओ खोणिवित्तपत्तो वि । पुवावत्थं पत्थेइ, तह महं)मं तंपि
| ।। १२८॥ पत्थेसि ॥ ५६ ।। जह खीरिखजखज्जूर-खंडमंडाइ खाइ संतंपि । नहु दिव्वहओ छुहिओ वि, तह तुम चरसि नो चरणं ॥५७।।
FezeerperceioedeoeimerDEO
erozeerozoice
Page #171
--------------------------------------------------------------------------
________________
उपदेशमाला विशेषवृत्तौ जम्बूचरित्रे
| भवदेवस्य सागरदत्तत्वेनोत्पत्तिः
॥ १२९॥
momenexpecreiraveezaeroe
| मुणिणा तिक्खाइं वितिक्खियाई दुक्खाई गुत्तिगेण तए । जइ भावगुत्तिगो सहसि, ताई ता जयसि अहुणा वि ।। ५८ ॥ एत्तियदिणाणि दिक्खा, दवेणऽजवि कुणेसु भावेण । अणुचलियावि हु अइवेगगामिणो हुंति किं न पुरो ।। ५९ ॥ ता जाहि सव्वहा उव्वहाहि भावेण चारुचारित्तं । आलोइय दुश्चरिओ, सिरिसुट्ठियसूरिपासंमि ॥ ६०॥ अयंपि साहुणीणं, पासे पव्वजमणुचरिस्सामि । इय तीए सिक्खिओ सो आउट्टो भणिउमाढतो ॥ ६१ ॥ अइ साविगे! सुमग्गो, उवइड्रो सुठु सुठु तुदोऽहं । निरु निरयअंधकूवे, निवडतो ताइओ तुमए ॥ ६२ ॥ तं मह सहोयरी होसि, साविगे! गरुयरागभंगाओ। निम्माए य माया वा, निरयाइअवायरक्खणओ ।। ६३ ।। अहवा गुरुणी निस्सीमरम्मधम्मुज्जमप्पयाणाउ । ता ताव जामि एत्तो, तइ कहियत्थं समत्थेमि ॥ ६४ ॥ इय भणिय वंदिऊण, निप्पडिमाओ जिणाण पडिमाओ। भवभमणभूरिभीरू, भवदेवो सगुरुमल्लोणो ॥ ६५ ॥ आलोइय पडिकतो, सुतिव्वतवतावतावियसरीरो। पंडियमरणं आ(रो)राहिऊण सोहम्मसुरलोए । ६६ ।। सोहम्मकप्पपहुणो, जाओ सामाणिओ समाणजुई। दिव्वाइं कामभोगाई, भुंजए जावजीवपि ॥ ६७ ।। अह स भवदत्तदेवो, चविऊणं पुक्खलावईविजये । पुंडरिगिणिनयरीनाहवइरदत्तस्स चक्किस्स ॥ ६८ ॥ कुक्खीकुसेसयंके, कलहंसो विव जसोहरपियाए। आयाओ जाओ जलहिमजणे डोहलो समये ॥ ६९ ॥ सागरसरिसाए महानईए सीयाए सा महिड्ढीए । अवणीयडोहला चक्किणा, कया सह सयं गंतुं ॥ ७० ॥ पसवइ सुमुहुत्ते भूवलक्खअक्खूण लक्खणं तणयं । विहियं डोहलयाओ, सागरदत्तो त्ति से नामं ॥ ७१ ॥ उवचयमुवजाइ दिणे, दिणे य देहेणमविकलकलाहिं । परिणइ पसन्नलावन्नवन्नपुन्नाओ कन्नाओ ॥ ७२ ॥ अभिरमइ तारतारुन्नपुनदेहाहिं ताहि सह निच्चं । पासायगओ पासइ, कयाइ सरयमि मेहमयं ।।७३।। कामकुसुमाणुगारी, होऊण कमेण पसरमाणो य । सरयघणो संजाओ, कलियखमंडलमहाभोगो ॥ ७४ । असरिसपसरियपवमाण-पेल्लणुव्वेल्लमाणसव्वंगो। पसरणकमेण होऊण, खंडखंडाइओ नदो ।। ७५ ॥ इय जलहरोव्व अव्वो, अथिरो रज्जाइवित्थरो सव्वो। खणदि दुमिटुनटुं, धणजीवियजोव्वणाईयं
१ ति । २ जह सि B, जायसि DI ३ य B| ४ दिनदृघि B| दिवनद्वमिदं DI
peoremocrazeerocrazaerpcaree
७ ।। १२९॥
Page #172
--------------------------------------------------------------------------
________________
उपदेशमाला
विशेषवृत्तौ जम्बूचरित्रे
॥ १३० ॥
।। ७६ ।। ता जावऽज्जवि जज्जरइ, नो जरा देहपंजरं ताव । अइउज्जमेण जुज्झइ, मह पव्वज्जा पवज्जेउं ॥ ७७ ॥ इय चिंतिऊणमणगारसामिणो अमयसागरगुरुस्स । पयमूले पव्वईओ, बहुपत्थिवपुत्तपरिवारो ॥ ७८ ॥ सुयसागरपारीणो, पावइ पावक्खएणमोहिवरं । नियचरणं चरमाणो, चरणे परिचरइ सुगुरूण ।। ७९ ।। चविय भवदेवदेवोव, तंमि विजयमि वीयसोगाए । पउमरहरायवणमालदेविअंगुब्भवो जाओ ॥ ८० ॥ कय सिवकुमारनामो, अभिरामो जोव्वणुब्वणगुणेहिं । समवयरूवाहिं कुलुब्भवाहिं सह. रमइ रामाहिं ।। ८१ ।। पुरनगरागरगामाभिराममहिमंडलंमि विहरंतो । सागरदत्तऽणगारो, पसमाऽऽहारो तहिं पत्तो ॥ ८२ ॥ जाणा उग्गहत्थं जणाणमुज्जाणे । समवसरिओ स वरिसेइ, देसणा अमयधाराहिं ॥ ८३ ॥ मासकखवणं काऊण, पारणा तेण सत्यवागिहे । विहिया हियावहेणं, जणाण पडिया य वसुहारा ॥ ८४ ॥ निसुणिय पारणपञ्चप्पवंचपंचप्पयारदिव्वाई । सागर सुसाहुसेवा-सूवहिय पणमेइ सिवो ॥ ८५ ॥ तिपयाहिणपुव्वं, पायपंकए पणमिऊण पुरओ से । उवविसिउणं सद्धम्मदेस
मरसं रसइ ।। ८६ ।। चउदसपुव्वी सो ओहिनाणवं केवलि व्व सव्वहियं । जिणधम्मरम्ममम्मं, गंभीर गिराए बाहरइ ||८७ || जं निरवाओ काओ, अभिरामाओ सकामरामाओ । अहिलसियकज्जसिद्धी फलमेयं पुव्वधम्मस्स ॥ ८८ ॥ फलपज्जेते एयरस जइ जिओ अज्जिणे नवनवं । गयपाहेओ पहिओ व्व, तो स सोएइ परलोए ॥ ८९ ॥ विसय - कसाय - पमायप्पिसायमविसायमुज्झिऊण तओ । सयलसमीहियसज्जे, संजमरज्जे समुज्जमह ॥ ९० ॥ सिक्खियसिक्खादिक्खा, खणेण उक्खणियतिक्खदुखाई । रोवेइ जीवथाणेसु, सग्गमोक्खाण सोक्खाई ।। ९९ ।। रिसिमवसरंमि सो विन्नवेइ हरिसूससंतरोमंचो । मह तइ दिट्ठे उट्ठेइ, सुठु
पुट्ठी ॥ ९२ ॥ तो कोवि पारभविओ, किमत्थि तइ मज्झ सयणसंबंधो। अह परिभावियसन्भूय, ओहिणा भणइ मुसहो । ९३ ।। पत्तो तं तइयभवे भवदेवो आसि मज्झ लहुभाया । जंबुद्दोवगभरहे, अकवडपडिबंधपडिबद्धो ॥ ९४ ॥ मह अणुवित्त, गहियवओ पालिऊण पव्वज्जं । जाओ सोहम्मसुरो, अहंपि तत्थवि थिरसिणेहो ।। ९५ ।। पुव्वभवब्भासाओ, मइ तुह सो संपयंपि पक्खुभिओ । मह गयरागस्स पुणोऽगुग्गहबुद्धी न उण नेहो ॥ ९६ ॥ भणइ कुमारो भयवं, अवितमेयं
शिवकुमार
स्य सागर
दत्तमुनि
समागमः ।
॥ १३० ॥
Page #173
--------------------------------------------------------------------------
________________
उपदेशमाला-N विशेषवृत्तौ जम्बुचरित्रे ॥१३१॥
तओ समीहामि । इह वि भवे पव्वइऊण, पज्जुवासामि तुम्ह पए ।। ९७ ॥ नवरं अम्मापियरो, पुच्छामि सुसामि ! नियहियद्वाए।। भणियं मुणिणा मा धेहि, धीर! पडिबंधमेत्थ तुमं ॥९८।। सगिहे स गओ विन्नवेइ, अम्मापिऊ वयदाए । पभणंति ताणि तं चेव, IN वच्छ ! एगो सुओ अम्हं ॥ ९९ ॥ सरणं ताणं दीवो, तं चिय सग्गो व अहव अपवग्गो । तइ विरहियाणि अम्हे, पुत्तय ! प्रत्रज्याअंधाणि बहिराणि ॥१००॥ तुह आयत्ता पाणा, अम्हाणं दिक्खिए तुमंमि तओ। घरधत्ति(ल्लि)यससया विव, पुत्त ! पलायति ते निश्चयः। झत्ति ॥ १॥ बहु भणियाणि वि जा ताणि, नेव मुंचंति संजमाय तओ। सावज्जजोगविरओ, जइ व्व जाओ धिइसहाओ ॥२॥ न रमइ न जिमइ जंपेइ, नेव वेरग्गमग्गलग्गमणो। अंतेउरेगदेसे वसेइ सुन्ने जहा रन्ने ॥ ३॥ विविहपयारेहिं पयंपिओ वि पियरेहिं पउरपउरेहिं । जाव न मन्नइ सो किंपि, ताव रन्ना विसन्नेण ॥ ४॥ सदाविय सिद्विसुओ, दढधम्मो सावगो विवेगनिही । पयडियतत्तं वुत्तो, कुमरो जह जिमइ तह कुणसु ॥ ५॥ इय कुणमाणेण तए, जीवियमम्हाणमप्पियं होइ । जहसत्तीए जइस्सं ति, तस्स पासंमि सो जाइ ॥ ६॥ पविसइ निसीहियाए, इरियावहियं पडिक्कमिऊण । वंदइ दुवालसावत्तवंदणेणं जइजणं व ॥ ७ ॥ अणुजाणावित्तु पमज्जिऊण पासे सिवस्स उवविसइ । चिंतइ सिवो जइस्स व, मह विणओ गेण किं विहिओ ॥८॥ पुच्छामि ताव भो इब्भपुत्त ! सो वत्तिओ तए विणओ। जो सागरदत्तगुरूण, किज्जमाणो मए दिवो. ॥ ९॥ किमहमरिहामि तं ताण, पायपंकयपरागपरमाणू । स भणेइ भग्ग मोणारंभं ठूण तं तुट्ठो ॥ ११० ।। जइ वि जईण स जुज्जइ, तहावि विजइ तुहावि कजेण । विणओ धम्मस्स धुवं, भणिओ जिणसासणे मूलं ।। ११ ।। यतः-" मन्त्राः संतन्त्रास्त्रिजगत्पवित्राः, शुभप्र(दे) वेशाः स्थविरोपदेशाः । विद्याऽनवद्या त्रिदशौघवन्द्या, श्रयन्ति सन्तं सततं विनीतम् ।। १२ ।” जह जइजणस्स निस्समसंजमसंजायसुद्धलेसस्स । तह उचिओ कायव्वो, विणओ सुसावयस्सावि ॥ १३ ॥ जं पुण दुवालसावत्तवंदणं दिजए जइजणस्स । तं IN तुज्झ मए दिन्नं, भावजई जमसि संजाओ ॥ १४ ॥ न जिमसि न जंपसे, केण हेउणा भणइ सिवकुमारो। तो दढकयवय
॥ १३१॥ परिणामस्सऽवस्सकायव्वमेयं मे ॥ १५ ॥ जावऽज्जवि पवजे, पवजिउं दिति नेव पियराणि । नणु ताव भावसाहू, होऊण गि
PEKORESpeereperraceporne
Page #174
--------------------------------------------------------------------------
________________
उपदेशमाला - विशेषवृत्तौ जम्बूचरित्रे
॥ १३२ ॥
विनिवसामि ॥ १६ ॥ अन्नं च सव्वसावज्जजोगसंजोगवज्जणुज्जुत्तो। कह सावज्जं भुंजामि, कह व जंपामि तेहिं समं ||१७|| भणियं दढधम्मेणं, सम्मं सद्धम्मनिच्चलो तं सि । कस्सऽन्नस्स वि एसा, भावारिजए जयपडाया ॥ १८ ॥ पुण परिहरियाऽऽहाररस, निव्वहिस्सइ न भावचरणपि । आहारेणं देहो, धारिज्जइ जेण पडमाणो ॥ १९ ॥ चिरपालियपव्वज्जस्स, जुज्जए जीवियव्वपज्जंते । आहारपरिच्चाओ, अन्नह स लहिज्जइ न एसो ॥ १२० ॥ जे चिरकालं पालिति, जीवियं संजमेण ते धन्ना । ता निरखज्जाऽऽहारो, होऊण गमेसु दिवसाई ॥ २१ ॥ अणवज्जवाणिचेट्टाए, चिट्ठ कोणे घरस्स पइरिक्के । अयमाह इमं मह, निव्व साहेजओ कस्स || २२ || सावज्जणवज्जाई, जाणइ को वयणभत्तपाणाई । ता मे कया निवित्तो, ताण पवित्ती कहं होइ ||२३|| दधम्मो आह अहं, कुमार ! तुभाण साहुभूयाण । सीसोव्व सव्वमेत्तो, वेयावच्चं करिस्सामि ॥ २४ ॥ कप्पाकप्पपबंचे चउ रमई विहरिण समर्थमि। अहह्माणिस्सामि विसुद्ध भत्तपाणाणि किं बहुणा ।। २५ ।। कुमरेण होउ एवंति जंपिऊण अभिग्गओ गहिओ । जावज्जीवं छट्टाउ, पारणा अंबिलेणं मे ॥ २६ ॥ एवं सुतिव्वतवकम्मकारिणो पारणंबिलपरस्त । बारसवासाणि अइच्छियाणि गिहवासिणो तस्स ।। २७ ।। नवजोव्वणावि जं जायजामसीला गिहीवि महरिसिणो । ते कम्ममम्मसम्मज्जणुज्जया केवि ताण नमो ॥ २८ ॥ कयकायपरिचाओ, पंडियमरणेण बंभलोयंमि । दससागरोवमाऊ सामाणियसुरवरो जाओ ॥ २९ ॥ नामेण विज्जुमाली, जुइमाली अमरसुंदरीसाली । जिणसामिसमोसरणे, सुदेसणाओ सया सुणइ ॥ १३० ॥ उवभुंजिऊण भोगे, दिव्वे चविडं नियाऽऽउपज्जंते । जह रायगिहे जाओ, इब्भसुओ सो तहा कहिमो ॥ ३१ ॥ रायगिहे नयरे उसभदत्त इब्भो अहेसि गुणगरुओ | तस्सासि पिया सुइसीलधारिणी धारिणी नाम ॥ ३२ ॥ जिणधम्मधुराधारण-धुरीणि चित्ताणि ताणित (मं)पंति । निरवच्चयाणि अइचंगअंगअंगुब्भवस्स कए || ३३ || भणियं धारिणीए को नाम, रुवगच्वो सोहग्गमडप्फरो व को तासिं । को वा सुहासिया, कामिणीण जासिं सुओ नत्थि ॥ ३४ ॥ वेभारपव्त्रयासन्न -काणणे कामकोहमोहहरो । पंचमगणहारी हारहीरासोवहासि जसो ॥ ३५ ॥ तरुणतरणि व्व तेएण, भव्वअंभोरुहाई भासतो । अह अन्ना कयाई, सुहम्मसामी समोसरिओ
कुमारस्या
हारग्रहणाय प्रज्ञापनं घोराभिग्रहश्च ।
॥ १३२ ॥
Page #175
--------------------------------------------------------------------------
________________
चतुर्गति
उपदेशमालाविशेषवृत्ती जम्बूचरित्रे
दुःखानि।
Develoeroecococceroecome
॥ ३६॥ भडचडगरगुरुसामग्गिसंगओ उसभदत्तवरइब्भो। सह धारिणीभजाए, वंदणवडियाए नीहरिओ ॥ ३७ ॥ अंतरपहमि मिलिओ, से समणोवासगो निमित्तविऊ । भणिओ किंनु चिराओ, दीससि जसमित्त मित्त ! तुमं ॥ ३८ ।। भणियमणेण समणाण, सव्वया पायपज्जुवासाए । अक्खणियमणस्स न कोइ, अवसरो अह कहसु एयं ॥३९॥ उवचियचिंतासंतावतत्तचित्त व्व भाउजाया मे। किमिमा सामेण मुहेण, दीसए साहसु महेयं ।। १४० ।। भणियमणेणं सयमेव किं न पुच्छेसि जेण वज्जरइ । तह चेव कए सा आह, साहु देवर ! निमित्तं ते ॥ ४१ ।। जं पुच्छियं वियाणसि, इत्थं को नाम नहि निमित्तन्नू । मह चित्तं चिंतेऊण, ता सयं कहसु निद्देसं ॥ ४२ ॥ जसमित्तो मंतेऊण, तो खणं आइसेइ हुं नायं । उत्तमपुत्तमपुत्ता, विसन्नचित्ता समीहेसि ॥४३॥ सउणो सउणो लद्धो, सिद्धो च्चिय ते मणोरहो अहुणा । इह भरहे चरमो 'केवली य तुह पुत्तओ होही ॥४४॥ केसरिकिसोरमुच्छंग-संगयं निग्गय व चंदाओ । तं सुमिणमि समिक्खसि, अचिराओ पञ्चओ एसो ॥ ४५ ॥ तुह किंतु अंतराओ, अच्छइ तुच्छो स केणइ सुरेण । आराहिएण संतं, जाही जाणेमि तं न सुरं ॥४६॥ हरिसभरनिब्भरंगी, सह जसमित्तेण सा पयपंती । सहसत्ति उसभदत्ताणुचारिणी काणणंमि गया ॥४७॥ तिपयाहिणपुव्वं, पणमिऊण पाए सुहम्मकेवलिणो । दोनिवि दूरियदुरियाई, देसणं ताई निसुणंति ॥ ४८।।
DeceToODODCORDC
तथाहि-" नृभवादिसर्वसामग्र्यमध्यमासाद्य शाश्वतसुखाय । यतनीयमसात शताऽऽश्रिता हि गतयश्चतस्रोऽपि ॥४९॥"
आकृष्टिर्घटिकादतिसङ्कटमुखाच्छित्त्वा च भित्त्वा च सा, पाकः पावककन्दुकेषु कदनं काकश्च कङ्कादिभिः । ज्वालाजालकरालसंज्वलदयापुत्री दृढालिङ्गनं, कामेकां नरकावनीषु विषमामाचक्ष्महे वेदनाम् ॥ १५०॥"
॥१३३॥
१ केवलीण ते अत्तओ होही B. C. D. I २ शि0, सिता श्रिता DI
Page #176
--------------------------------------------------------------------------
________________
अनाहत| देवोत्पत्तिः।
उपदेशमालाविशेषवृत्तौ जम्बूचरित्रे ॥१३॥
Decaciooecemeo
मानिटङ्कितं तत्त्वतः ।
कामं कलया(
" तृष्णात्युष्णसरित्समीरशिशिरासाराग्निदाहादिभिर्व्याधिव्याधवधव्यथव्यतिकरत्वकछेदनिर्लाञ्छनः ।
पृष्टे निष्ठुरभूरिभारभरकाऽऽरोपादिभिश्चार्दितास्तिर्यश्चो विचरन्ति वश्चिततराः सांसारिकैः सौख्यकैः ॥५१॥" "दोर्भाग्यव्यतिषङ्गभङ्गुरगिरोः गार्हस्थ्यगर्हागृहं, ये दारिद्रयमहाद्रिमुद्रितमुदो दास्यादिदीनाननाः।
संग्रामाग्रसमप्रविग्रहभिदा दोदूयमानात्मनां, मानामपि चिन्त्यमानमुचितं किंचिन्न तेषां सुखम् ॥५२॥" " हा कल्पद्रुमकेलिवापि-दयिताः किं नाम मां मोक्ष्यथ, स्थातव्यं हहहाऽत्र गर्भनरकेऽपीत्यादिमृत्यूदयात् ।
देवानामपि पक्वदाडिमफलस्फोटं स्फुटत्यत्र यन्न स्वान्तं शतकोटिकोटिघटनानिष्टङ्कितं तत्त्वतः ॥ ५३॥ " आख्यातं दुःखमेतन्निखिलभवभृतां भूरि तत्त्यक्तुकामैः, कामं कल्प्या(ल्पो)ऽभ्युपायोऽनुपधिनिरवधौ सिद्धिसौख्येऽनुपाख्ये ।
सोऽवश्यं शस्यतेऽत्र प्रगुणपरिणतिः शुद्धसद्धर्मसिद्धौ, दीक्षा शिक्षा च साक्षाजिनपतिगदिता चर्यतामार्यवयः ।। ५४ ।।
चिंतेइ धारिणी सब्वमेव जाणेइ भावं केवली भयवं । ता छिंदउ संदेहं, अहमणुकूलेमि कं देवं ॥ ५५ ॥ एत्थंतरंमि सामी, जंबुद्दीवस्स जंबुरुक्खंमि । विहियनिवासस्स अणाढियस्स वत्तव्वयं कहइ ॥ ५६ ।। इह उसभदत्तइन्भस्स, आसि भाया भवाभिणंदिमणो। जिणदासो नामेणं, निरंतरं रमइ जूएणं ।। ५७ ॥ किञ्च-“कौपीनं वसनं कदन्नमशनं शय्याधरा पांसुरा, जल्पोऽश्लीलगिरः कुटुम्बकजनो वेश्या सहाया विटाः । व्यापाराः परवञ्चनानि सुहृदश्चौरा महान्तो द्विषः, प्रायः सैष दुरोदरव्यसनिनः संसारवासक्रमः ॥५८॥" 'भूरिमज-मंस-हिंसा-वेसा-दुस्सीलया २वि न न बसणं । मन्ने जूयं एगं तु, वसणमेसिपि जं मूलं ।। ५९ ॥ सहिए(य)ण सह विवाए, जाए तेणाऽऽहओ सँसत्येण । मरमाणो अणुतावेणं, तावए तिव्वमप्पाणं ॥ १६०॥ वसणासत्तो संतो, चत्तो दत्तण जइवि सो आसि । पावा य पावपाणीहिं, जेण जायइ पसंगो वि ॥ ६ ॥ तहवि जिणदासपासे,
१ धु D। २ वि न वसणं । ३ पावमाणाहि 0DI
पारणतिः शुद्धसद्धी
DeveloedeorelDeceDee20
॥१३४॥
Page #177
--------------------------------------------------------------------------
________________
उपदेशमालाविशेषवृत्तौ
जम्बूचरित्रे
॥ १३५ ॥
६२ ॥
सतां स
॥
तया दयाए समागओ उसभो । जह वच्छरेहिं जेट्टो, स तओ तह जं गुणेहिं पि उक्तं च-" उपकारिणि वीतमच्छरे वा, सदयत्वं यदि तत्र कोऽतिरेकः । अहिते सहसापराधलब्धे, सदयं यस्य मनः धुर्यः ॥ ६३ ॥ " चरणगमग्गसंलग्गउत्तमंगो समग्गअंगेहिं । विवसो वारंवारं खामइ दुब्विणयमुस सो ॥ ६४ ॥ जं तुज्झ 'भाय ! न सुहाइ, तिव्वसंतावमुव्वहसि जेण । जं वारसि आजम्मं, मए कयं तं चिय खमेसु ॥ ६५ ॥ धीरविओ तेण तहा, कपि जह तम्मओ इमो जाओ । पंचनमोकारपभावओ य भवणाहिवो मरिउं ॥ ६६ ॥ जाओऽणाढियनामो महिडिओ तारतेयवं तियसो । उव्वहइ पक्खवायं सा वि दत्ते सरलचिते ॥ ६७ ॥ इय देसणाऽवसाणे, पणमिय दत्तो नियं गिहं पत्तो । देवगुरुसंघपूयापरायणो गमइ दियहाई ॥ ६८ ॥ सयमट्टोत्तरमायंबिलाण मन्ने धारिणी धीरा । सिरिजंबुदेवयाए, तह तन्नामेण सुयनामं ।। ६९ ।। अह चवि (य) उं भोगाउ, भुक्तभोगोस विज्जुमाली सुरो । समए धारिणीगर्भमि, आगओ जह गुहाए हरी ॥ १७० ॥ अह मयरायकिसोरं, सेयं सुमिमि पासिणेसा । पडिबुद्धा गंतूणं, तं साहइ उसभदत्तस्स ॥ ७१ ॥ पञ्चारइ पश्ञ्चयमेस, तीए जसमित्तमित्तवृत्तंतं । परमपमोयपसन्ना, धन्ना सा वहइ अह गब्भं ॥ ७२ ॥ जिणपडिमापूयासुं, जइजणपडिलाणाविहाणेसु । दुत्थियदीणुद्धारेसु, तीए तो डोहलो जाओ ।। ७३ ।। अगणियदव्वं दिती, तह वरवत्थाइवत्थुवित्थारं । माणियडोहल्या सा, जाया जाया ससिच्छाया ॥ ७४ ॥ पडिपु दिणेसुं, लगे लग्गे य सम्गुणसमग्गे । पसवइ पुत्तं सा कप्पपायवं पिव सुमेरुमही ।। ७५ ।। चेइहरचारुपूयापयार* पारंतनिब्भर जणोद्दं । तूररवाडंबरमत्तचित्तनच्चंतनारिगणं ॥ ७६ ॥ कारागारविसोहणसोहणदीणाइदाणरमणीयं । रिद्धं वृद्धावणयं, कारावियमुसभदत्तेण ॥ ७७ ॥ पत्ते दुबालसाहे, साहू पडिलाहिऊण सुहविहिणा । नीसेसनाइनायरसायरदिज्जंतवरभोजं ॥ ७८ ॥ महया महूसवेणं, से नामं निम्मियं सुहमुहुत्ते । दिनो जंबूदेवेण, जंबुणामो त्ति तो होउ ।। ७९ ।। नवकप्पपायवो पाउणेइ पइवासरंपि जह वुद्धिं । तह पंचधाइपरिवारपरिगओ जंबुणामो वि ॥ १८० ॥ अयम विकलमकलंक, कलाकालवं कलेइ १ ताय B। २ निवारयसि । ३ मोयगं द्रोणं । जंबूसुरस्स जायं तह D। ४ किवंत ।
धारिणीदोहदपूरणम् ।
कल
॥ १३५ ॥
Page #178
--------------------------------------------------------------------------
________________
उपदेशमालाविशेषवृत्तौ जम्बूचरित्रे
सयलंपि । सह मित्तमंडलीए, सइ कीलइ काणणाईसु ॥ ८१ ॥ पुणरवि सुहम्मसामी, समागओ रायगिहपुरदुवारे। जंबुकुमारो
||जम्बुकुमारजाणिय तदागमो निग्गओ नमिउं ॥ ८२ ॥ आरामसमोसरियं, पणमित्तुं पहुं पुरो निसन्नो य। हरिसियहियओ निसुणेइ, देसणं मउलियग्गकरो ॥ ८३ ।। लद्भूण माणुसत्तं चोल्लगदिदंतदुल्लहं लोए । मा मा पमायमइरामत्ता विहलेह लेह फलं ॥ ८४ ।। जेण
IN ब्रह्मनियमः। मरुलहरिपिल्लियतरुपल्लवलोलमाउ जीवाणं । जोव्वणमुव्वणं मयणाभिरामरामा कडक्खचलं ॥ ८५ ।। जरजज्जररुक्खो विव, काओ रोगाइपन्नगनिकाओ। रमणीओ विमणीओ, उरगाण व अइदुगेज्झाओ ।। ८६ ॥ अइसयतरला लच्छी, वच्छच्छाया जहा अणत्थावि । पियजणसंजोगो जोवि, सो वि संपावियविओगो ॥ ८७ ॥ इय भवभावे परिभाविऊण सव्वेवि भंगुरसहावे । सासयसोक्खे मोक्खे, जुत्तो जत्तो सया काउं ॥ ८८ ॥ स पुणो पव्वज्जाए, अणवज्जाए पवजियाए भवे । बीएण विणा किं सा, लगेइ साली सुखेत्तेवि ।। ८९ ।। सा होइ कायराणं, सुदुक्करा तदियराण पुण सुकरा । सिवसुहमिहेव दसइ, संतोससमाहिमंताण ॥१९०॥ पयपउमे पणमिय, विनवेइ गणहारिणं 'गुणी स तओ। इच्छामि सामि ! पासे, तुह पवजं पवजेउं ॥९१।। आह पहू पडिबंध, मा धीर | धरेहि पुण क्खणो दुलहो । भणइ स अम्मापियरो, अणुजाणावेमि ताव लहुं ।। ९२ ॥ जावज्जीवाए ताव, बंभचेरे अभिग्गहं देह । पव्वजापारंभे, पणवोऽयं होउ आह पहु ॥ ९३ ॥ इय नियमिय स नियत्तो अदंभवभव्वए कयपयत्तो । स घरं सिग्धं पत्तो, पियरे विन्नविउमाढत्तो ॥ ९४ ॥ निसुया सुहम्मसामिस्स, देसणा अज तायमाय ! मए । रहिया मणमि सावजलेवलेवेण लीणव्व ॥९५।। अइसुछ जाय ! जायं, जं कयमेवंति तेहिं संलत्ते । स भणइ पव्वज्जाए, अणुजाणह ता मममियाणिं ॥ ९६ ।। इय निसुणिऊण मुच्छानिमीलियच्छाई ताई पिच्छीए । निवडियपावियपुणचेयणाई जंपंति दीणसरं ॥ ९७ ।। तं कप्पपायवो पुत्त !, अम्ह गेहंमि तं विणा हिययं । अइसयसुपक्कदाडिमफलं व ओफुट्टइ तडत्ति ॥ ९८ ॥ अणुलोमियाहिं
॥१३६॥ पडिलोमियाहिं, पियरेहिं बहुपयारेहिं । पन्नविओ पन्नवणाहिं, जाव मन्नइ न तव्वयणं ॥ ९९ ॥ पभणति ताव अव्वो, कयपरिण
१ गुणी गणी BI
Coeloecrewelpepepeperpee
Page #179
--------------------------------------------------------------------------
________________
उपदेशमालाविशेषवृत्तौ जम्बूचरित्रे
॥ १३७ ॥
मंगलस् मुहकमलं । तुह पिच्छिऊण होमो वच्छ ! कयत्थाई सत्थाई ॥ २०० ॥ जंपेइ जंबुनामो, माए ! मन्नामि सम्मयमिमं ते । कयपरिणयस्स जइ नाम, सम्मयं मज्झवि कुणेह ॥ १ ॥ तो धारिणीसमुद्दप्पियपमुहाणटुसत्थवाहाणं । पउमावइपमुहाणं, अटुं सत्थवाहीणं ॥ २ ॥ वरइ अरं कन्नाओ, सुवन्नवन्नाउ अट्ठ धन्नाउ । समरूवजोव्वणाओ, उब्वणकंदप्पप्पाओ ॥ ३ ॥ सिंधुमई पउमसिरी य, पउमसेणाय कणयसेणा य । देवभवभारियाओ, इमाओ ता चेव चत्तारि ॥ ४ ॥ अन्नाउ नागसेणा, कणगसिरी • कमलवइ जयसिरी य । तेहिं विवाहो तासिं, महरिहरिद्धीए पारद्धो ॥ ५ ॥ गुम (रु) गुमिरमद्दलुद्दाम सद्दकुदंतकामिणीसमूहं । वित्तं पाणिग्गणं, जंबूपहुणो कया पूया ॥ ६ ॥ कयकोउगमंगलो, सव्वालंकारभूसियसरीरो । सह ताहिं वासगेहे, गओ निसार नववहूहिं ॥ ७ ॥ सिंहासणे निसणे, अट्टहिं वर विट्ठरोवविट्ठाहिं । सहइ सह तत्थ ताहिं पवयणमायाहिं धम्मो व्व ॥ ८ ॥
इओ य - जयपुरनरिंदविझस्स, आसि अंगुब्भवो पभवनामो । पिउणा पहुस्स लहुणो, सुयस्स नियमप्पियं रजं ॥ ९ ॥ जयपुरपुरसेहरए, संजाए पत्थवंमि पहुनामे । पभवो समाणमाणाओ, निग्गओ जयपुराहितो ।। २१० | विंझगिरिपायमूले, कडगनिवेसं कराविऊण ठिओ । सन्निहियसत्थगामाइल्डणाईहिं जीवेइ ॥ ११ ॥ जाणिन्तु जंबुनामस्स, परिणयेणऽत्थलच्छिविच्छहुँ । रायगिहे रयणीए, उन्भडभडचडगरेण गओ ॥ १२ ॥ ओसोयणिविज्जाए, सोयाविऊण जणमसेसंपि । सो जाइ जंबुनामस्स, मंदिरे मेरुसिहरेव्व ॥ १३ ॥ तालुग्घा डणिविज्जाए, तालयाई विद्दाडिऊण लहुं । विवरियसव्वदुवारे, पविसइ नियमंदिर व्व तहिं ॥ १४ ॥ घरहरघोरंतजणाहिं, जाव तेणा विभूसणाईयं । उल्लुंटणाय लग्गा समग्गभंडारगाणं पि ।। १५ ।। नीसंकमाणसो तो, भणेइ सिंहासणे समासीणो । जंबूनामो भो मा, छिवेह पाहुणयजणमेयं ॥ १६ ॥ वयणेण तेण तेणा ते, सव्वे थंभिया तओ भवणे । चित्त लिहियव्व जाया, अहवा पाहाणघडिय व्व ॥ १७ ॥ पभवेण तओ दिट्ठो, उबविट्ठो ताहिं तारतरुणीहिं । सा ( रय) - यरनिसायरो इव, गयणे ताराहिं परियरिओ ॥ १८ ॥ ते नियसुहडे अयमुब्भडे वि थंभेव्व थंभिए दटुं । बवइ चमक्कियचित्तो, सुपुरुस ! तं कवि सुमहत्पा ॥ १९ ॥ जं अवसोयणिविज्जावज्जस्स व ते न किंपि पहवेइ । दट्ठूण लुंटमाणे, न हु वहणट्टाए
जम्बुप्रभवचोरसंवादः ।
॥ १३७ ॥
Page #180
--------------------------------------------------------------------------
________________
मधुबिन्दुदृष्टान्तः।
उपदेशमालाविशेषवृत्तौ जम्बूचरित्रे ॥१३८॥
CamerecaeeraneerCzera
उद्वेसि ॥२२०।। अहमवि भवामि पभवो, तणुब्भवो जयपुरेसविंझस्स । दिव्ववसाओ जाओ, चोराहिवई इहाऽऽयाओ ॥२१॥ पहवइ पहवस्सव मे, न किंपि तुह तेण मित्तमसि । एत्तो ओसोयणितालुग्घाडिणीउ मे लेहि विज्जाओ ।। २२ ।। अप्पसु अप्पणियं थं
भणिं च ज भणसि तं च काहामि । पभणेइ जंबुनामो, सुण सुंदर ! एत्थ परमत्थं ॥ २३ ।। किमहं करेमि विज्जाहिं, अव | जायाहिं अज्ज जायाहिं । मणिरयणकणयकुंडल-किरीडपमुहंपि मे मुकं ॥ २४ ॥ अज पभाए जाए, धणसयणाइ सव्व चाएण ।
धुवमेव सव्वसावज्जजोगविरई करिस्सामि ॥ २५ ॥ अह पभवो विम्हयमाणमाणसो माण-सोय-परिमुको। उवसप्पिऊण पभणेइ, जंबुनामं परममित्तं ॥ २६ ॥ उवभुंजिऊण भोए, इमाहिं रामाहिं सह सकामाहि । कयकजो सज्जो, उज्जमेसु पच्छा पवजेउं ॥२७॥ वजरइ जंबुनामो, विसयसुहं को पसंसए विउसो । इह मह सुण दिद्रुतं, दिटुं तं दिव्वनाणीहिं ॥२८॥ अथ मधुबिन्दुदृष्टान्तः
अटव्यां पर्यटन् कश्चित् , कदाचिन्मत्तदन्तिना। हन्तुं प्रधाव्य प्रारब्धो, दुर्धरेण नरो युवा ॥ २९ ॥ तस्मात्पलायमानेन, तेनान्धुर्ददृशे क्वचित् । पादौ वटस्य तस्यान्तर्लम्बमानश्च लक्षितः ।। २३०॥ दक्षत्वात्तत्र लग्नोऽसौ, कूपस्यान्तर्विलम्बते । पश्चादिभोऽपि प्राप्तोऽस्ति, शुण्डाग्रेण शिरः स्पृशन् ॥ ३१ ॥ प्रसारितमुखोऽधस्ताद्, ददृशेऽजगरो महान् । कदा मदाऽऽस्यपाती स्यादेषोऽत्रेत्यशनायितः ॥ ३२ ॥ विद्युल्लोलललज्जिह्वाः, कालभूचापसन्निभाः। सर्पाः सर्पन्ति तं दंष्टुं, चत्वारश्च चतुर्दिशम् ॥ ३३ ॥ खादतः पादमाखू तं, मूले नित्यं सिताऽसितौ । क्रमाद्ग्रहेऽस्य शैथिल्यमधःपाताय जायते ॥ ३४ ॥ दन्ती दन्तार्गलद्वन्द्वेनाऽऽहन्ति कुपितो वटं । तेनोडीनास्तनूं तस्य, तुदन्ति मधुमक्षिकाः ॥ ३५ ॥ मन्द मन्दं मधुच्छत्रात् , स्यन्दन्तो मधुबिन्दवः। तैर्दिग्धां वीरुधं देहे, लग्नां लेढि लq मुहुः ।। ३६ ।। तथाऽवस्थोऽपि मूढात्मा, मन्यते सुखमात्मनः । गजाऽजगरसप्पोदीन् , तृणायापि न मन्यते ॥ ३७॥ कोऽपि स्वर्गी तमाह त्वामुत्तार्य व्यसनादितः । नन्दनादौ नयामि द्राक्, कुर्वे सद्भोगभाजनम् ॥ ३८ ॥ किंस याति मधुस्यन्दबिन्दुस्वादैकलम्पटः । दृष्टान्तोऽयमथैतस्मिन् , शृणु दार्टान्तिकं ब्रुवे ॥३९॥ यः पुमानुदितस्तत्र, स जीवोऽत्र | भवे भ्रमन् । याऽटवी स भवावासो, यः करी स परेतराट् ॥ २४० ॥ यः कूपः स नृणां जन्म, यः प्ररोहः स जीवितं ।
॥१३८॥
Page #181
--------------------------------------------------------------------------
________________
उपदेशमालाविशेषवृत्तौ जम्बूचरित्रे
कुबेरदत्तकुबेरदत्ताज्ञातम्।
| धर्माचार्यः स । तहि प्रभव विषयसुखलबकलम्पटात्मा का कथम् ॥ ४८ ॥, माता तातः सुतः सम्बन्धो
अधस्तादजगरो यः, सेयं नरकदुर्गतिः ॥४१॥ ये चत्वारः पुनः सर्पास्ते कषायाः क्रुदादयः। श्वेताऽश्वेतौ च यावाखू, तौ पक्षौ मासि तादृशौ ॥ ४२ ॥ तदुग्रहे बन्धशथिल्यं, तदङ्गे जरसा स्फुटं । ये सङ्घाः सरघानां तु, व्याधयश्चाधयश्च ते ॥४३॥ याऽङ्गलग्ना लता लघ्वी, सा प्रिया प्रणयकभूः। मार्तीकं यल्लतासक्तं, सुखं वैषयिकं हि तत् ॥४४॥ यः स्वर्गी व्यसनत्यागान्मुदे नयति नन्दनं । धर्माचार्यः स संसारत्यागान्नयति निवृतिम् ॥ ४५ ॥ इति मधुबिन्दुदृष्टान्तः॥ नैवेच्छेद्यसनविनाशतः स सौख्यं मूर्खश्चेदमृतभुजा वितीर्यमाणं । तद्ब्रूहि प्रभव ! भवक्षयेण मोक्षमाकाक्ष्याम्यहमपि दर्शितं मुनीन्द्रः ॥ ४६॥ सुसखे ! | वद जीव एष नृणां पशुरथवा पृथुसाहसेऽप्यशङ्कः । विषयसुखलवैकलम्पटात्मा, गुरुमपि गणयति यन्न दुःखशैलम् ॥ ४७ ।। प्रभवः | प्राह भो भ्रातः !, प्रत्यक्षं पितरौ तव । प्रेक्ष्यते त्वन्मयप्राणी, प्राणितस्त्वां विना कथम् ॥ ४८ ॥ तवशापल्लवोल्लासाः, कान्ता एता यथा लताः । नेव स्युः कस्य हास्याय, त्वां विना निष्फलोदया ॥ ४९ ।। जल्पितं जंबुनाम्नाऽथ, माता तातः सुतः सुता । कान्ता नैकान्तिकं किंचिद्भवेऽस्मिन् परिवर्तिनि ।। २५० ॥ यथोक्तम्-अनाद्यनन्ते संसारे, केन केन न कस्य न । सम्बन्धो जन्तुना जन्तोः, केयं स्वपरकल्पना ॥५१॥ माता भूत्वा दुहिता, भगिनी भार्या च भवति संसारे। ब्रजति सुतः पितृतां, भातृतां पुनः शत्रुतां चैव ।। ५२॥ परलोककथा यद्वा, दूरेस्त्वत्रैव वीक्ष्यते । मात्रादीनां परावर्त्तः, प्राणिनां क्लिष्टकर्मणाम् ॥ ५३॥ मित्र! अवधानमाधाय, क्षणमात्रमिदं शृणु । ज्ञातमेकं तनूभाजां, महावैराग्यभागभाक् ॥२५४॥ अथ एकस्मिन् भवे सम्बन्धविचित्रेण कुबेरदत्त-कुबेरदत्तायुगलकथानकम्-/ ___ यथा-मथुरानगर्यां कुबेरसेना नाम्नी सुतनुलेश्या वेश्याऽभूत् । तस्याश्च प्रथमगर्भेण निर्भरायामगाधायां बाधायां जातायां जल्पितमम्बया, वत्से ! किममुना गर्भभारेण । केनापि प्रकारेण पातयाम्येनं किमस्माकमनेन व्यसनेन । असम्मते जाते तस्यास्तस्मिन्नर्थे प्रस्तावे जातं युगलकं-पुत्र पुत्रिका च । भणितमम्बया त्यज्यतामेतत् कृतमनेन वेश्याधर्ममर्मच्छिदा । प्रोक्तं कुबेरसेनया | मातः ! उत्तालचित्ताऽसि यदि तवात्यन्तमेतत्कर्त्तव्यं तदा दिनदशकादूर्ध्व कुर्वीथा यथारुचितम् । ततः कुबेरसेनया कुबेरदत्तः कुबेरद
Decoramcornerrernearnearacaree
॥१३९॥
Page #182
--------------------------------------------------------------------------
________________
उपदेशमालाविशेषवृत्तौ जम्बूचरित्रे
॥ १४० ॥
तेति दत्तनामाङ्के द्व मुद्रिके निर्माप्य दशरात्रे जाते जातरूपरूप्यरत्नचीनांशुकादिपूरितायां मंजूषायां निक्षिप्तं मुद्रिकायुग्मयुक्तं युगलकम् । प्रवाहिता सा जातायां यामिन्यां यमुनानिम्नगायां । भवितव्यतावशाच प्रवहन्ती प्रत्यूषे मञ्जूषा शौरिकपुरवास्तव्यश्रेष्टिद्वयेन शौचाऽऽचमनकृते प्राप्तेन प्रेक्षिता स्वीकृता च । उद्घाट्य दृष्टमेतद्वितयं द्वितयेन । कालिन्दीदेवतया दत्तमेतदस्माकमिति गृहीतः कुबेरदत्त एकेनान्या चान्येन । जातौ च तौ क्रमेण वर्धिष्णू । ततो नवीनयौव निकानिकामरामणीयकरञ्जितहृदयाभ्यां ताभ्यामिभ्याभ्यां सुसदृशरूपरेखाविशेषो विशेषफलवानस्त्विति कृतस्तयोरेव परिणयः । द्वितीयदिने दम्पतिभ्यां ताभ्यामारब्धायां सारिक्रीडायां सारिता कुबेरदत्तेन ग्रहणके नामाङ्का मुद्रिका । कुबेरदत्तायास्तामालोकयन्त्याः स्वमुद्रिकानिर्माणनाम्नोः संवादमुभयाकारसौसदृश्यं च विमृशन्त्याः संजज्ञे विकल्पः कदाचिन्मम सहोदरोऽयं स्यात् । न चैनं प्रति परिरम्भारम्भसंरम्भो मे मानसस्य न चास्यापि मां प्रति । तद्भवितव्यं विधिसंविधानेन केनाऽप्यत्र ॥ " पारयति यन्न कश्चित् कर्त्तुं न मनोऽपिष्ठेत्र जंघालम् । उपनयति तदपि दैवं, शुभशुभं वा किमाश्चर्यम् ॥ २५५ ॥ ततो विच्छिद्य सद्यो द्यूतक्रीडां मुद्रिकाद्वैतं कुबेरदत्तहस्ते वितीर्य गता सा मातुरन्तिके । शपथशतदाननियन्त्रितकृत्वा पृष्टा सा तया तवोदरजाता देवतादत्ता वा दुहिताऽहं स्यामिति । निवेदितो मात्रा यथावृत्तो वृत्तान्तस्तस्यै । तयापि प्रवेदितो विषण्णमनस्कया सर्वः कुबेरदत्ताय । ( ३००० A. ३६४८ B. D. ग्रं० ) तेनापि मुद्रिकाद्वयदर्शनोत्पन्नतथावित कण तथैवानुयुक्ता स्वमाता तमेवोदन्तमवादीत् । अनुचिताचाराभिशोचिः संचया (वा) चान्तचेताश्च स्वमातरपितरयोः संमुखमाख्यत्अनुचितमाचरितं युवाभ्यां यदविदितसन्तानतत्त्वयोरावयोर्विवाहो विहितः परं नाद्यापि परस्परपाणिस्पर्शातिरेकेण कोऽपि दोषः प्रादुरासीदिति विसृज्यतामेषा स्वपितृगृहे । गृहीताऽऽत्ममुद्रा, गता तत्र तेनैव निर्वेदेन रुदतोः पित्रोः प्रात्राजीत् । मुद्रिकां च तां गोपायितां स्वपार्श्व एव व्यधाषीत् । निशितासि तीव्राणि तपांसि तप्यमानायाश्च तस्या अवधिज्ञानमुदपादि । तदाऽऽभोगेन भावयती पश्यति कुबेरदत्तं व्यवहारगत्या मथुरापुरीप्राप्तं कुबेरसेनानाम्न्या स्वमात्रा सह संवसन्तं । तदुदरोपजातं चाङ्गजं तेनोत्संगीकृतम्। ततश्चिन्तितमनया - अहो अज्ञानविजृम्भितम् । अहो अविरतिविडम्बना । अहो अविवेकातिरेकः । अहो विषय किम्पाकपा
कुबेरदत्तकुबेरदत्ताज्ञातम् ।
॥ १४० ॥
Page #183
--------------------------------------------------------------------------
________________
Deen
उपदेशमालाविशेषवृत्तौ| जम्बूचरित्रे ॥१४॥
कुबेरदत्तकुबेरदत्ताज्ञातम् ।
Correcroecommercreamera
कस्य विपाकः । तत्तावदुत्तारयामि पापान्धकूपकोटरात् कथंचिदेतमिति विचिन्त्य प्रवर्तिनीमनुज्ञाप्य प्राप्ता सा मथुरायाम् । तस्थावज्ञातचयर्या याचितकुबेरसेनापितस्वसमैकदेशे। कुबेरसेनाऽपि स्वबालकमार्यिकान्तिके निक्षिप्य स्वव्यापारपरायणा यावदास्ते तावत्तस्यास्तत्पावें विशिष्टविष्टरोपविष्टकुबेरदत्तस्य च प्रतिबोधाऽऽधानधिया बालकमुपलालयन्ती जजल्पेषा । त्वं बालक ! 'भ्राता भ्रातृव्यो
देवरः ४पुत्रः पितृव्यः पौत्रश्चासि मे । यस्य च पुत्रस्त्वमसि सोऽपि 'भ्राता पिता पुत्रो भर्ता श्वशुरः पितामहश्च मे । यस्याश्च गर्भात्प्रादुरभूद्भवान् साऽपि 'माता श्वश्रूः सपत्नी भ्रातृजाया पपितामही विधूश्च मे। कुबेरदत्तेनेदमाकर्ण्य साक्षेपमाचचक्षे, आयें ! किमसमञ्जसमुल्लपसि परस्परव्याहतव्याहारो हि नाईतदर्शने कस्यापि दृश्यते । आर्या व्याजहार-श्रावक ! मा मामेवमाक्षिपः । सर्व तथ्यं पथ्यं सूपपादं चास्मि वच्मि । नहि दृष्टेऽनुपपन्नं नाम | अवधिज्ञानेन हि ज्ञातोऽयमों मया तथाहि-१ भ्राताऽयं मे बालक-एकमातृकत्वात् । २ भ्रातृव्यो-भ्रातृपुत्रकत्वात् । ३ देवरो-भर्तुरेकमातृजातलघुभ्रातृत्वात् । ४ पुत्रोभर्तुः पुत्रत्वात् । ५ पितृव्यो-मातृभर्तुर्भ्रातृत्वात्। ६ पौत्रश्च-सापत्नपुत्रस्य पुत्रत्वात् । १ बालकपिताऽपि मे भ्राता-एकमातृजातत्वात् । २ पिता-भ्रातुः पितृत्वात् , मातुर्भर्तृत्वात् । ३ पुत्रः-सपल्या संजातत्वात् । ४ भर्ता-तेन परिणीतत्वात् । ५ श्वशुरःश्वश्रूभर्तृत्वात् । ६ पितामहश्च-पितामह्याः पतित्वात् । यस्याश्च गर्भादभूदयं बालकः सा मे–१ माता-जन्मनिमित्तत्वात् । २ श्वश्रूःभर्तुर्मातृत्वात् । ३ सपत्नी-भर्तुः कलत्रत्वात् । ४ भ्रातृजाया-भ्रोतुर्भार्यात्वात् । ५ पितामही-जनकमातृत्वात् । ६ वधूश्च-सापत्नपुत्रस्य भार्यात्वात् । सम्बन्धाष्टादशकसूचिके गाथे यथा-'भाय 'भत्तिज पित्तिव्वो, “महपोत्तो 'देवरो 'सुओ सि तुम। तुज्झ पिया य 'पियामह, २पइ उभाय "सुओ पससुर जणओ ॥ २५६ ॥ माया य तुज्झ बालय ! मह 'जणणी 'सासुया सवक्की य । वहु भाउज्जाय 'पियामही य एत्थेव जम्मम्मि ॥ ५७ ॥ कुबेरदत्तेन संजातसंसारवैराग्येण कुबेरसेना प्रतिबोधविधानाय प्रोक्तमायें ! विशेषतो ज्ञीप्साम्येनमर्थ ततो निबिडब्रीडाजाड्यवान् शुश्रूषते । आर्यिकाऽपि मुद्राद्वयं संवादयन्ती कुबेरसेनाजठरयुगलजन्मतः प्रभृति प्रत्यपीपदत् । कुबेरदत्तस्तदाकर्ण्य संजातसंवेगवैराग्यवेगश्चिन्तयामास । धिगज्ञानं मे येनेदृशमकार्य कार्य स्म । 'अज्ञानं
॥१४१॥
Page #184
--------------------------------------------------------------------------
________________
उपदेशमालाविशेषवृत्तौ जम्बूचरित्रे ॥१४२॥
महेश्वरदत्तज्ञातम् ।
PERecene
खलु कष्ट, क्रोधादिभ्योऽपि सर्वपापेभ्यः । अर्थ हितमहितं वा, न वेत्ति येनाऽऽवृत्तो लोकः ॥५८ ॥ ईदृश नव्यविगोपककजलपङ्कप्रलेपसंपर्कात् । मुखमपि दर्शयितुमहं शक्नोमि न हन्मि तत्किं स्वम् ॥ ५९॥ आयें ! यामि प्रविशामि, साम्प्रतं प्रज्वलज्वलनराशौ । कथमन्यथा मम स्यात्, पातकतो मोक्ष ईदृक्षात् ॥ २६० ॥ आर्या वक्ति श्रावक !, धर्मश्रद्धाप्रधान ! तेऽनुचितः । स्ववधः पापकृते यजिनेन्द्रदीक्षां जिघृक्षस्व ॥ ६१ ॥ ततस्तद्वचनात्स प्रव्रज्य तीव्रतपश्चर्याचारुचरित्रचातुरीमाचर्य स्वर्गमगमत् । कुबेरसेनाऽपि प्रतिपन्नोपासकवतव्राता श्राविका जाता । कुबेरदत्तार्यिकाऽपि प्रवर्तिनीपार्श्वमासाद्य संयमसाम्राज्यमाराधयामास । 'एतामहो भुवि भवस्य वयस्य शोच्या, सम्यग् विचारय चिरं कुचरित्रचेष्टाम् । चित्तं द्विधा भवति चिन्तयतोऽपि यां मे, तज्जातिभिः किमिह कार्यमनार्यचयः ॥ ६२ ॥ प्रभवेण ततो जल्पितमुत्पादय तावदत्र पुत्रमहो तद्रहितस्य पितृणां प्रेत्य गतिर्नास्ति तृप्तिर्वा । 'गदति स जंबुनामा, न नाम सत्यं त्वयेदमप्युदितं । निजनिजकर्मायत्ता, भवति गतिः (का) क्वापि कस्यापि ॥ ६३ ॥ मिथ्याभिनिवेशोऽयं मिथ्याशास्त्रोपदेशजः पुंसां । द्विजभोजनात् पितृणां, तृप्तिः सम्पद्यते सद्यः ।। ६४ ॥ हविरग्निमुखे क्षिप्त, पिशितं विप्रानने तु तृप्त्यै स्यात् । क्रमशो देवपितृणां, व्यधिकरणमिदं कथं घटते ॥ ६५ ॥ अथ महेश्वरदत्तकथानकम्
Depersecreroecoecemenezoen
शृणु पुत्रेण पितृणां परित्रया तत्र मत्कथामेकां । निगमोऽत्र ताम्रलिप्त्यां, स महेश्वरदत्त इत्यासीत् ॥ ६६ ॥ तस्य समुद्रस्तातो, माता बहुलेति वित्तरक्षादौ । तत्परचित्तौ द्वावपि न धर्मवार्तामपि विधत्तः॥६७॥ सततार्त्तवर्त्तिचित्तो मृत्वा महिषस्तयोः समुद्रोऽभूत् । । मायाबहुला बहुलाऽपि, मृत्युमाप्ता शुनी सदने ॥ ६८ ॥ तदनु निरङ्कुशवृत्तिः, संजाता स्वैरिणी वधूरनयोः। परपुरुषपरीरंभैका, लोलुभा गङ्गिला नाम्नी ।। ६९ ॥ निशि रमयन्ती ज्ञाता, छन्ने प्रच्छन्नकामुकं पत्या । उपपतिरसिना तेनाऽर्द्धमारितो निस्सरन्विहितः ॥ २७० ।। कतिपयपदानि गत्वा, प्रहारपीडापराहतोऽपतत् । अनुतापतप्तचेताः, परासुरासीन्मनाक्सुमनाः ॥ ७१ ॥ तत्कालभुक्तकुलटागर्भेऽभवदात्मवीर्यसंयोगे( गात्) । अङ्गोद्भवो महेश्वरदत्तस्यातिप्रियोऽजनि सः ॥ ७२ ॥ क्रियमाणेऽथ कदाचन सांवत्स-16
॥१४२॥
Page #185
--------------------------------------------------------------------------
________________
उपदेशमालाविशेषवृत्तौ
जम्बूचरित्रे
॥ १४३ ॥
रिके पितुः समुद्रस्य । क्रीत्वा हत्वा महिषः स संस्कृतः स्वजनमुक्तिकृते ॥ ७३ ॥ उत्संगीकृतपुत्रो, महेश्वरो यावदत्ति तन्मांसं । क्षिपति पुरस्ताद्बहुला निकायै तस्य चास्थीनि ॥ ७४ ॥ तावन्मासक्षपणस्य पारणे साधुरागतस्तत्र । पश्यति तं वृत्तान्तं ज्ञानविशेषेण लीनमनाः ।। ७५ ।। धूत्वा शिरो नखच्छोटिकां च दत्त्वा महामुनिर्न्यवृतत् । अगृहीतभिक्ष एव, क्षणेन येनाऽऽजगाम पथा ॥ ७६ ॥ चिन्तयति स्म महेश्वरदत्तो ज्ञातेङ्गितो यतेस्तस्य । अनुपदलग्नोऽपृच्छत् प्रणम्य पादौ स्वगृहकुशलम् ॥ ७७ ॥ कि न गृहीता मिक्षा, भगवन् ? मुनिराह कल्पतेऽस्माकं । न खलु पिशिताशिवेश्मनि, महेश्वरः प्राह को हेतुः ॥ ७८ ॥ मुनिराह म हादोषं, मांसास्वादनमधर्मतरुमूलं । स्थलचरखचरादीनां जीवानां येन वधहेतुः ॥ ७९ ॥ विक्रीणीते क्रीणाति, पोषयेन्मारणाय यो जीवान् । तत्पिशितं संस्कुरुते, भक्षयति स घातकः सर्वः ॥ २८० ॥ भवति यथा शाकिन्याश्चिखादिषा मानुषाङ्गमालोक्य । पिशिताशिनां तथा विश्वदेहिदेहान् विलोकयताम् ॥ ८१ ॥ यः परलोकं कर्माणि, मन्यते कोऽपि तेन मननीया । हिंसाऽहिंसा विरतिश्च पाप्मने श्रेयसे क्रमशः ॥ ८२ ॥ तेन न भिक्षे भिक्षां, मांसाशिकुलेष्वहं जुगुप्सावान् । भवतो गृहे विशेषादित्युक्त्वा स स्थितस्तूष्णीम् || ८३ || मुहुरनुयुक्तः पदपद्मयुग्मपरिपर्युपास्तितात्पर्यात् । कथयितुमारेभे तस्य मातृपित्रादिवृत्तान्तम् ॥ ८४ ॥ पितृमहिषमांसमशित्वमस्य वत्सरदिने प्रसूः शुनिका । पत्युरस्थीनि भक्षयति, पुत्रमङ्के वहसि शत्रुम् ॥ ८५ ।। इत्याकण्य महेश्वरदत्तः संवेगमागतः परमं । तस्य मुनेः पादान्ते, दीक्षां शिक्षां च जग्राह ॥ ८६ ॥ ज्ञाता तदेवं प्रभव ! त्वयासौ पुत्रात्परित्रास्ति परत्र यादृक् । तत्किं सखे ! पुत्रविधित्सयैतां त्यजाभि दीक्षामृतपानलीलाम् ॥ ८७ ॥ एत्यंतरे पियवियोगदुक्खंतरियलज्जाए कडक्खसजाए जंपियं जेट्टभज्जाए सिंधुमईए । सामि ! को नाम तुम्हाणमेत्तिओ परलोयसोक्खाय दिक्खाअक्खेवो, उवभुंजेसु तावेयं महाभोगं भोगसुहं, मा ते मयरदाढाए व्व उभयाऽभावाओ पच्छुत्तावो भविस्सइ । भणियं जंबुणामेण - " बाले ! लीलामुकुलितममी मन्थरा दृष्टिपाताः, किं क्षिप्यन्ते विरम विरम व्यर्थ एष श्रमस्ते । सम्प्रत्यन्ये वयमुपरतं बाल्यमास्था भवान्ते, क्षीणो मोहस्तृणमिव जगज्जनमालोचयामः ॥ ८८ ॥ " यद्वा कथय कहानकं तावत् । तओ अहोमुही कहिउमारद्धा, अह मयरदाढाकहाण -
.महेश्वरदत्तज्ञातम् ।
॥ १४३ ॥
Page #186
--------------------------------------------------------------------------
________________
मकरदाढावेश्याकथा ।
उपदेशमाला-0
जयंतीए घणावहो सत्थवाहो तस्स सुधणो नाम विहियविणओ तणओ। सो य सयलकलावपारावारपारीणो जाणिऊण पिउणा
पेसिओ पराए रिद्धीए ववहारत्थमुज्जेणीए । तत्थ विविहं ववहरमाणो कयाइ कामपडायाए नाम निग्गयाए वेसाए पत्तो पासाए । विशेषवृत्ती
तीए य तेहिं तेहिं पयारेहिं तहा विहिओ जहा थेवदिवसेहिं जाओ तम्मओ। जन्नुज्जाणियाइ कजसज्जाए य महामायाए मयरदाजम्बूचरित्रे ढाए अक्काए कमेणमाणाविओ सव्वंपि दव्वं सपासाए । अवहरियसव्वसारो जाओ त्ति जाणिऊण दिवो अक्काए अवन्नाए । का॥१४४॥
मपडायाए पासाए पवेसंपि अपावमाणो गलियाभिमाणो निग्गओ गेहाओ। चितेइ य । नेहनिहाणं तीए लक्खा मुद्दाहिं मुद्दियंपि मए भरियंपी तहा जायं, (हा) ही रित्तं झत्ति कत्तो,वि ॥८९।। नेहेण व देहेण व, दव्वेण व अप्पिएण सव्वेण । कस्सवि न होइ एसा, वेसा वेसत्ति जुत्तमिणं ।। २९० ॥ जुत्तं च बुत्तं केणवि-“अन्नु खाइ अन्नु गलि लग्गइ, अन्नु जंतु वेपन्नई मगइ । कुडिलकालकोमलघणकेसहि, नालियमनपत्तिज्ज(सि)हि वेसहि ॥ ९१ ॥” अंखिहि रोयइ मणि हसइ, जणु जाणइ सउ सच्चु । वेस विसिट्ठह तं करइ, जं कट्ठह करवत्तु ॥ ९२ ।। जं कह करवत्तु करइ, खरदंतखिवंतउ । तं जि विसिटुह वेसलोउ, कवडिण जंपंतउ ॥ ९३ ।। जणु जाणइ सउ सच्चु मूदु परमत्थु न जोयइ । हियइ मुलुक्कहि हसइ, वेसओ अंखिहि रोयइ ॥ ९४ ॥ परिवारेण हक्कारिजंतो वि लज्जाए जयंतीए जाइउं न पारेइत्ति । गासवासाइ मेत्तंपि अपावितो परिवारो धणावहस्स पासे ॥९५।।
असेसो वि वुत्तो, वुत्ततो पुत्तस्स अइदुहिओ धणावहो आहेसु । अच्छउ दूरे दुरप्पा किं तेण, वेसावसणिणा परिभणियं परि| वारेण ॥ ९६ ॥ अविनीतेष्वपि विमुखाः, सन्तो नो स्वोपजीवकेषु स्युः । वत्सव्यथितेऽप्यूधसि, सुरभि!त्क्रमयति क्षीरम् ॥२९॥ तओ चितियं तेण-अवसोत्तपत्तं सित्थंपि व दव्वमेयं मयरदाढाए गिलियं कह वालेयध्वंति, लद्धोवारण अंतरंगपुरिसे पेसिऊण कयसम्माणो मन्नावेऊणमाणीओ अप्पणो पासे पुत्तो। पञ्चइयपुरिसे सहाए दाऊणमइघणधणरिद्धिसमिद्धो काऊण, कन्ने किंपि कहेऊण पुणोवि पेसिओ अवंतीए । अप्पिओ सुसिक्खिओ मक्कडो एगो । सो य जावइयं दव्वं गिलावेऊण मुच्चइ मग्गिओ तावइयमप्पेइ । तत्थ पत्तो ववहरमाणो अइधणड्ढो सुधणो नाऊण निवेइओ मयरदाढाए दासीहिं विविहउत्तिजुत्तिभत्तिहिं मन्ना
ZEPCORPCCRACKROADCHODece
॥ १४४॥
Page #187
--------------------------------------------------------------------------
________________
उपदेशमालाविशेषवृत्ती जम्बूचरित्रे
RECRee
मरकदाढावेश्याकथा।
॥१४॥
Deeperreroo
वेऊणमाणाविओ मंदिरे। जओ चेव वासराओ वत्तमकहता पत्ता तुम्भे तओ चेव वेणिबंधाइ काऊण दुम्मणायमाणा पलायमाणे पाणे तुह पावणाऽऽसाए धारेमाणी, जावि याऽवत्था एत्तियं कालंति पत्तियावेऊण तीए भणिया कामपडाया । वच्छे ! इयाणिं युजंतु ते मणोरहा । तओ पवत्ता पुव्वं व विविहोपयार पयारेहि रंजिउमेसा। दविणं मग्गिय अक्काए मक्कडं थडए पूईऊण मग्गिऊण य अप्पेइ एसो। तओ चमक्कियचित्ताए ताए कयाइ कामपडाया पुच्छाविया विनवेइ । अव्वो अउव्वो व्वोवाओ कोवि एसो, ता पाणेस! पसायं काऊण कहेह एत्थ परमत्थं । भणियमणेण न पिए ! पयासियव्वं कस्सइ, एयं मकडकामदुहा एसा । सयसहस्सलक्खकोडिकोडाकोडीणंपि पत्थिया न थक्केइ । तओ कयाइ अक्कावयणओ विविहोवयारपयारेहिं पल्हायमाणमाणसं सुधणं काऊण कामपडायाए जंपियं । 'मह नेहो जाणिजइ. तुह कज्जे जीवियपि उज्झामि । तुह पिय ! कहेसु को पुण, सिणेहरेहाए कसवट्टो ॥ ९८ ॥ सुधणो भणइ मच्चिय, पाणपिए ! पेम्ममम्ममत्थि धुवं । सिय-किण्हकारगो जेण, तुज्झ निच्चंपि चिट्ठामि ।। ९९ ॥ भणियमिमीए न अस्थि एत्थ मज्झ संदेहो आउयाएवि एसो चेव पच्चओ। जेणेयाए जंपिअं वच्छे ! एत्तियो तुहोवरि जामाउयस्स सिणेहो, जइ तुम मक्कडकामधे[पि पत्थेसि ता तपि ते न धरेइ । तओ-" येन प्राप्तेऽवसरे शत्रुषु मित्रेषु बन्धुवर्गेषु । नाऽपकृतं नोपकृतं न सत्कृतं किं कृतं तेन ॥ ३००॥” इय चिंतिऊण भणियं सुधणेण कंते । किमेत्तियमेत्तगेण वि चोजमज्जुयाए हक्कारेहि, इह चेव जेण इयाणिमेव पूरेमि कोउगं । तओ तक्खणमेव हरिसविसंखलचलणगई वियडकडि. यडडोवा पत्ता मयरदाढा उच्चासणासीणा जोहारिया जामाउएण पभणिया य वच्छे ! किमच्छेरं एयं निच्छिऊण मए तहा मंतियं तुह पुरओ किं दुक्करं पेम्मपोढिमाए । किं तए पुच्छि(सुत्ति)ओ पाणेसो, को पत्थणाविहाणमग्गो एयाए । भणियं तेण अम्मो अइदुक्करो पत्थणापयारो, जइ अंगीकरेसि ता कहेमो, भणियं च एयाए कामदुहालाहे वि किं नाम किं पि दुक्करमत्थि । जइ एवं ता चिरसंचियसव्वदव्वसारं नीसारेसु सगिहाओ। देसु जस्स कस्सइ पडिहासइ, पुढिवल्लधणस्स कणेवि विजमाणे न एसा फलदायिणित्ति तेण भणिए, भणियमेयाए कस्स अन्नस्स घरसारमप्पिस्सं । किमन्नोवि कोवि गोरव्वो ? अंगीकरेसु सव्वमेयंति अप्पिय
ZREEzameezameezmeeroecemezoedemane
॥१४५॥
Page #188
--------------------------------------------------------------------------
________________
उपदेशमालाविशेषवृत्तौ जम्बूचरित्रे ॥ १४६ ॥
COMCame
CCCRPeeCeecre
| मसेसं मणि-रयण-कणय-धण-वसणाइ कीलियापजतं । अणेणवि पुव्वपउणीकयाणि वाहणाणि भरावेऊण कयाणि जयंतीए वहंत-IN
मरकदाढायाणि । तओ पूइऊण पणमिऊण खमाविऊण अ(प्पणा)प्पिया सपाणिणा मयरदाढा पाणिमि गालियप्पदीणारा मकडकामधेणूं ।
वेश्याकथा । भणिया य अक्का, इओ सत्तमदिणे दिणेसवासरे पढमपत्थणा कायव्वत्ति, भणिऊण य निग्गओ गेहाओ। वाहणाणुमग्गलम्गो पत्तो जयंतीए । मयरदाढावि रविवारे व्हायाऽणुलित्तगत्ता होऊण थडए चडाविऊण मक्कडकामधेणुं पूइऊण पणमिऊण य पंचंगपणिवारण मग्गेइ एगसयं, इमा वि मुहाओ उग्गीरिऊणमप्पेइ । वाराहिं दोहिं तीहिं अप्पिए पुव्वगिलिए सव्वसारे घरकुक्खी व । तकुक्खी जाया सव्वरित्ता । तओ मग्गिजंती वि न किंपि अप्पेइ । च(डि)ड्ढिज्जती चिक्कारे चेव मुंचेइ । तओ सा खोट्टिया पोट्टे कुट्टेमाणी पोकारेइ । हा हा हया अहयं, वंचिया तेण धुत्तेण । पारउव्वपविटुं तद्दव्वं सव्वं पुव्वसंचियपि गहाय गयं । कामदुहाए लोहेण, लंधियाऽहं विडंबिया एवंपि जणलग्गपि गये, संजाया रोरनारित्ति । “ पक्खी पासेसु जहा, जलंमि जालेसु जलयरा वावि । तह किं न लोहर्जतंमि, निवडिया विणडिया एवं ॥ ३०१॥” इति मयरदाढाकहाणयं ।। कहियं कहिऊण भणियं सिंधुमईए-भत्ताणुरत्ताओ विमोत्तुमम्हे, दिक्खाए सोक्ख परमीहमाणो। तं नाह ! कि मकडकामधेणु-लुद्धाए अक्काए समो न होसि ? | ॥२॥ भणियं च-इहलोकसुखं हित्वा, ये तपस्यन्ति दुर्धियः । त्यक्त्वा हस्तगतं प्रासं, ते लिहन्ति पदाङ्गुली ॥३॥
जंबूनामा ततोऽवोचत् , ज्ञाता ज्ञातासि सुन्दरि !। भोः सिन्धुमत्यवश्यं त्वं भौताचार्यसहोदरी ॥४॥ पुराऽभूत्परमाचायों, मूर्खचक्रकशेखरः। सन्निवेशे क्वचित्प्राप्तो, जडिमा पिण्डितामिव ॥५॥ मुक्त्वा स्वस्य प्रतिच्छन्द, मठिकारक्षपालकं । शिष्य जगाम स प्रामे, कदाप्यासन्नवर्तिनि ॥ ६॥ माहिषैर्दधिभिः सार्द्धमशित्वा कोद्रवौदनं । तुन्दं परिमृजन् सुप्तः, स्वप्नं साक्षादिक्षत IN ।। ७ ।। मठिका मोदकैः सा मे, सम्पूर्णा सिंहकेसरैः। क्षणात्प्रबुद्ध उत्तस्थौ, प्रीतिकण्टकितत्वचा ॥ ८॥ धावितस्तूर्णमभ्यण, स्वग्रा
॥१४६॥ ममठिकामभि । शिष्यः कदाचिदद्याद्वा, दद्याद्वाऽन्यस्य कस्यचित् ॥ ९॥ तत्रत्य तालकं द्वारे, मठिकायामदाद्भुतं । शिष्यमाह मठी सेय, दिष्टया मे मौदकै ता ॥३१० ।। शिष्यो नृत्यति तोषेण, द्विगुणं तद्गुरुस्ततः। शिष्यमादिष्यदद्य त्वं, समग्रं ग्राममाय
ReceDeRECIRCURRECKreen
Page #189
--------------------------------------------------------------------------
________________
भौताचार्यकथा।
(सत्वरम् ) ॥ ११ ॥ मया देयाऽचिरादद्य, सद्यो मोदकमक्षिका । ग्रामो निमन्त्रयामासे, ततः शिष्येण सर्वतः ॥ १२ ॥ मद्गु. उपदेशमाला-N रुमोदकैरद्य, भोजयिष्यति सज्जनान् । सुप्रसन्नेन रुद्रेण, तैर्मठी निर्भर भृता ॥ १३ ॥ समस्तेऽपि जने प्राप्ते, प्रीत्यां पङ्क्त्यां विशेषवृत्तौ निवेशिते । मार्गमालोकमाने च, मोदकानामुपायताम् ॥ १४ ॥ तालमुद्घाटयामास, गुरुर्यावत्प्रमोदवान् । रिक्तां फुत्कुर्वन्तीं तावत् , जम्बूचरित्रे मठीमालोकते कुधीः ।। १५ ।। ग्रामो हसन्नथोत्तस्थौ, दत्ततालः परस्परं । आह स्म भस्मभृल्लोकः, क्षणमेकं प्रतीक्षताम् ॥ १६ ।।
युष्मदागमहर्षेण, विस्मृतं स्थानमस्ति मे। सुप्त्वा प्रागिव यावत्तज्जानीयां भोजयाम्यथ ॥ १७॥ पादौ प्रसार्य सुप्तोऽसौ, तथा ॥१७॥
स्वस्नोपलब्धये । शिष्योऽपि वारयामास, लोककोलाहलं मुहुः ॥ १८ ॥ मूर्खः शिष्यो महामूखों, गुरुश्चाश्चर्यमेतयोः। संयोगः सदृशः सोऽयमन्धस्य बधिरः सुतः ॥ १९॥ युक्तं चोद्यते-श्वेताम्बरेषु सज्ज्ञानमज्ञानं भस्मवेश्मसु । ब्राह्मणेष्वक्षमा कुक्षि-पर्याप्तिर्दिक्पट
व्रते ॥ ३२० ॥ न लक्षयेते (तौ द्वौ च ) लोकेन, हस्यमानावपि स्फुटं । कृत्वाऽट्टहासः स्वस्थानं, जगामाथ जनोऽखिलः ॥२१॥ 6| ततः शुभे ! परिभावय-भौताचार्यशिरोमणिर्जगदिदं जाडथेन जिष्णुर्यथा, स्वप्नाऽऽसादितमोदकैः पुरजनानामन्त्र्य हास्योऽभवत् ।
भोगैः स्वप्नसमैस्तथा कतिपयैरेतैः क्षणध्वंसिभिभूयो लोभयमानिका मम मनः किं हस्यसे त्वं नहि ॥२२॥ इति भौताचार्यकथा । अह पउमसिरी पभणइ, मोत्तूणाऽम्हे वयं पवन्नस्स । पिय ! ते पच्छुत्तावो, होही वाणरवरस्सेव ॥२३।। अथ वाणरमिहुणकहाणकं
एगाए अडवीए, वाणरमिहुणं अहेसि सुसिणेहं । परिअडमाणं पइतरु, तं सुरसरितीरमणुपत्तं ॥२४ ।। वंजुलसाले कीलेइ, तत्थ मंथरविसालसाहाले । कयफालो पालंबाउ, चुक्कओ मक्कडो पडिओ ॥ २५ ॥ खरधरणिवदुनिठुर पहारपीडाए पाविओ संतो। देवकुमारायारो, सो जाओ माणुसजुवाणो ॥ २६ ॥ तो वाणरी विचिंतेइ, तित्थमाहप्पसंपयाणप्पा । अहह इमा ता अयमिव, अहंपि पाडेमि अप्पाणं ॥ २७ ॥ विच्छोहछोहियाहं, करेमि एगागिणी किमिह रन्ने । होऊण माणुसी नणु, इमस्स अंकमि कीलामि ॥ २८ ।। तह पडिया सा जुवई, जाया जाया जहा अणंगस्स । हरिसभरनिब्भराई, कीलेउं दोवि लम्गाइं ॥ २९ ॥ जुवई जंपइ पुरिसो, जाओ हं वाणरो वि ताव नरो । जइ पुण पडेमि ता होमि, सुयणु नूणं सुरकुमारो ॥ ३३० ॥ भणियमिमीए मा
POPcRcrococcoopencer
Page #190
--------------------------------------------------------------------------
________________
उपदेशमाला
विशेषवृत्तौ जम्बूचरित्र
॥ १४८ ॥
ex
नाम, सामि ! अइलोहलालसो होसु । अमरमिहुणाणुगाराणमभ्ह किं नूणमूणमहो ॥ ३१ ॥ पुण पडियाणं जाणेइ, को णु मा होज मूलनासोवि । कुण भणियं मा लंघसु, महवाणि दिव्ववाणि व ॥ ३२ ॥ वारंवारं वारिजमाणमाणसवियत्पदप्पो वि । पडिओ पुण वि जाओ, वाणरभावेण तेणेव ||३३|| अइदीणमणो अणुतावतावियंगो कुरंगनयणाए । पुरओ पत्तो झूरेइ, वारियं ते मए न कयं ॥३४॥ सा आगएण केणावि, रायकुमरेण नियपुरं नीया । विहिया जाया जाया य, भायणं भूरिभोगाण ||३५|| स पवंगो गंगाए, कयतुंगतरंगभंगिसंगाए । गोरंगिझाणझिज्झतपत्तलंगो गओ निहणं ||३६|| इय नाह ! कहिउ मई अप्पभाउ, परिभाविउ जं वाणरह जाओ । अइयारु न किज्जइ कहिवि अत्थि, जिव पडियइ नेयारिसि अणत्थि ||३७|| इति वाणरमिहुणकहा || अथ जम्बूर्बभाषे - सुन्दरि ! शृणु ममापि भावं । " औचित्यचारि म ( चित्तं) थितं चतुरोऽपि लोभं, कान्ते ! करोति तदहं किमु मास्म का । लोभं विना न खलु कोऽपि कुतोऽपि कस्याप्यभ्यासमाश्रयति जातु तनूद्भवोऽपि ॥ ३३८ ॥ " न चैष दीक्षालोभो ममौचित्यातिक्रमकारी, तस्याः श्रेयः सिद्धिनिबन्धनत्वात् । यद्वा न करोम्येव लोभलाम्पट्यम् । न च न भाविदीक्षा शिक्षा साम्राज्यमस्य प्राक्पुण्यप्रभावादवश्यंभावित्वात् । भाग्यसोभाग्यभाजो हि भूयान् कोऽप्यर्थोऽप्राप्यमानोऽपि सिद्धत्तस्येव सद्यः संपद्यते । तदभावे त्वतिलोभसंभवेऽपि वीरसेनस्येव विलीयते, तथाहि —चन्द्राभायां नगर्यामाशापुरी नामतोऽर्थतश्च क्षेत्रदेवताऽऽसीत्तस्याश्च मन्दिरोदरे द्यूतकारः कोsपि क्षपायामुपेत्य तत्कालपक्कपूपांस्तद्दीपतैलेन खादति । ततस्तया स्वदीपच्छेदमुच्छिष्टतां स्पृष्टतां चामृश्यमाणया तद्भापनाय प्रसारितं ललल्लोललम्बजिह्वालं वक्त्रान्तरालं, तेन च निर्भयेन निःशूक्रेन चार्द्धजग्वपूपेन निष्ठ्यूतं जिह्वायाम् । ततः कथमुच्छिष्टनिष्ठ्यूताऽपूतामेतामन्तःक्षिपामीति तथास्थितजिह्वैव देवी प्रातर्ददृशे पौरलोकैः । अहो किमिदमाकूतमुप्तातः कोऽप्येष पौराणामित्याकुलैस्तैः क्रियमाणेष्वपि शान्तिकपूजाप्रकारेषु यावन्न संवृणोति वक्त्रान्तरालपातालं तावज्जल्पितं जनैर्भीतचेतोभिः | पुर्यां पर्याप्नुयात्कश्चिदेतदुत्पातप्रशान्तये, उदितं तेनैव - अहमत्रार्थे समर्थः परं प्रथमं तावद्दीनारशतं पूजाप्रकारोपचाराय मत्करे कुर्सीध्वं प्रयोजनसिद्धौ वस्त्रादिसन्मानः समुदायोचितः कोऽपि कार्यः, जनो मण्डलमण्डलैर्मन्त्रयामास । द्यूतकारमान्त्रिकोऽयं व्यसनविषन्नानस्मा
अतिलोभे वानरमिथु
नकथा
।। १४८ ।।
Page #191
--------------------------------------------------------------------------
________________
उपदेशमालाविशेषवृत्तौ जम्बूचरित्रे
॥ १४९ ॥
नालोक्य बुभुक्षुभिक्षयिषति पूजाव्याजेन परं किं क्रियते व्यसनार्त्तचेतोभिः । “नैमित्तिकानां भिषजां द्विजानां ज्योतिर्विदां मन्त्रकृतां च पुण्यैः । लक्ष्मीवतां वेश्मसु देहपीडाभूतग्रहादिव्यसनं समेति ॥ ३३९ ॥ " इत्यर्पितं दीनारशतं तस्य हस्ते । रात्रौ भट्टारिकामन्दिरान्तः प्रविश्य प्रदत्तद्वारक पाटसंपुटः प्राह स्म । किमिति कृत्ये प्रकृत्या न भवसि ? । कृतपूतने ! मण्डितं विज्ञानं किंचिन्न करोषि मदुक्तं युक्तम् । तदस्तु वक्रवेधस्य वक्रा कीलिकेति यावज्जिह्वायां विष्टायै संरंभते तावन्न किंचिदेतस्य पापीयसोऽकर्त्त_व्यमस्तीति, जाता यथावस्थितमूर्त्तिरेषा । जातमुपप्लवप्रशमात् पत्तने सौख्यम् । अन्यदा द्यूतहारितमस्तकपणः प्राप्तोऽसौ भट्टारि कायाः पुरः प्रोवाच ।
देवि ! देहि पणितहारितमस्तकस्य मे तन्मोचनमूल्यं दीनारपंचशतीम् । भट्टा० - किं त्वया त्वत्पित्रा वा मत्पार्श्वे निक्षिप्तमासीत् । द्यूत० - मातर्न निक्षेपकः कोऽपि, किन्तु मस्तकच्छेदान्ते व्यसने स्मृता त्रायस्व माम् । भट्टा० - किं न त्रायिष्ये त्वद्भक्तेस्तादृशा यत्क्रियते तदत्यल्पम् । दुरात्मन्निदानीमेवं नाम दीनता दर्शयसि तदानीं तदकार्षी ॥ ३४० ॥ न चैतचिन्तितमेतया नैव मृत्युदशादीनां याचमानं विमानयेत् । स (न) खल्वाकुलितैः प्राणैः परप्राणान् क्षणात् क्षिपेत् ।
द्यूत० - यदि न भक्त्या प्रसीदसि तदा यथा प्रसीदसि तथा करोमीति तद्भङ्गकारिपाषाणाय बहिर्निस्ससार । भट्टारिका क्षिप्र मेव द्वारं पिदधे । द्यूतकारो महतीं शिलामुत्पाद्य प्राप्तः पिहितकपाटं द्वारं प्रेक्ष्य, विलक्षः शिलया कपाटे आस्फोटयामास । तथापि तयोरनुद्घटितयोर्मन्दिरप्रदीपनाय प्रावृतत् । सर्वं सम्भाव्यते स्वर्भाणुस्वभावेऽस्मिन्निति भीतया तया सत्वरं द्वारमुद्घाट्य पूत्कृतम् — रे रे नष्टदुष्टचेष्ट ! मा मन्मन्दिरं दिदीपः । निष्कृपतया कृताऽहं त्वया किंकरीव किं करोमीदानीं, याहि पुस्तिकामेतामादाय दीनारपत्या ददीथाः (याः) । द्यूत० - यदि नैतावन्मूल्यं लप्स्ये तदा ते (न) दरास्ते च मेढकाः, क्व यास्यसि मयाऽऽरब्द्वेत्युक्त्वा पुस्तिकां च गृहीत्वा प्राप्तोऽयं विपणिपङ्क्तौ । पुस्तिकां च प्रदर्श्य मूल्यमतुल्यं जल्पन्नुपहस्यमानः प्राप्तः पुरन्दरपुत्रस्य सिद्धदत्तस्य हट्टे । तेनापि पुस्तिकां
कृतपूतनाद्यूतकार
प्रसङ्गः ।
॥ १४९ ॥
Page #192
--------------------------------------------------------------------------
________________
उपदेशमाला
विशेषवृत्तौ जम्बूचरित्रे
॥ १५० ॥
प्रेक्ष्य मूल्यमुक्तस्तदेवावादीत् । सिद्धदत्तेन चिन्तयांचक्रे - किमिदं मर्कटस्य जयकुञ्जरमूल्यम् । तद्भवितव्यं हेतुना केनापि । तदन्तस्तावदालोकयामीति विसृत्य वीक्षते प्रथमं पत्रम् - " प्राप्तव्यमर्थं लभते मनुष्यः " इति । अये ! उपजातेरेक एवायं पादः । कटरे मम हृदयसंवादः । इयमेव परमार्थव्यवस्था । इति दीनारपञ्चशतीं प्रदायाऽऽदायि पुस्तिका । यावत्तमेव पादं परामृशन् कथमयं श्लोकः शेषपादत्रयी प्रवित्रः स्यादिति ध्यायंश्चिन्तारत्नप्राप्ते चात्मानं कृतार्थं मन्यमान आस्ते तावत्प्रातिवेश्मि कवणिक्पुत्रैस्तालोत्तालवाचालैरहो सदायप्रायापूर्वक्रयाणक्रयेण वर्द्धिता गृहवार्त्तेत्युपहसद्भिः प्रकाशितोऽयमर्थः पुरन्दरस्य, सकोपोऽयमुपागतस्तत्र दिनाय व्ययविलोकनाय । पुस्तिकाक्रये दीनारपञ्चशतीव्ययं विलोक्य प्रोक्तं पित्रा कुत्रार्थे व्ययोऽयमियान् । के वयं विद्वांसः पुस्तकसंग्रहाग्रहग्रहिलो यदि परं भवानेव विद्वान् । विक्रीयमाणयाऽप्यनया न कोऽपि पानीयमपि पाययति । तद्रूज त्यज मद्गृहामेतावता वितेनोपात्तेनात्र प्रवेष्टव्यम् । तत एतावद्भिः सहस्रैरर्जितैर्मयाऽऽगन्तव्यमिति निश्चित्य निःसृतोऽयं प्रदोषे । स्थितः पत्तनान्तर्वर्तिनि देव - कुले क्वापि क्षपाक्षेपणाय । तत्पादतात्पर्यं पर्यालोचयन्निश्चिन्तः सुखं सुष्वाप ।
इतश्च तस्यामेव पुर्यां राजामात्यपुरोधः पुत्रिकाणां रतिमञ्जरी - रत्नमञ्जरी - गुणमञ्जरीणां सहसंवाससंजातनिस्सीम सख्यानां विप्रयोगभीरूणामेकदा संलापः समजनि । किल बालकालभावादे तावन्तं कालं सहपांसुक्रीडासुखमन्वभूम, संप्रति पुनरलंक्रियामहे वैरिणा यौवनेन । न जानीमो विधिवात्ययोत्पाद्य क्वापि प्रक्षेष्यामहे, ततो राजाङ्गजया जजल्पे यद्येवं नाम युष्माकमन्योन्यं स्नेहानुबन्धस्तदा यावदद्यापि जनकैः क्वापि कस्यापि न वितीर्यामहे तावद् भवामः कस्याप्येकस्य स्वयमेव स्वयंवरा येन यावदायुरवियुक्ता वर्त्तामहे । प्रतिपन्नमेतदशेषाभिः । ततो राजाङ्गजया दूरदेशायातो महाकुलीनः कोऽपि पृथ्वीपतिपुत्रः पितृसेवको वीरसेननामा समाकार्य प्रच्छन्नं प्रोक्तः प्रस्तुतार्थे । तेनापि तत्तरुणिमोभेदभिदुर हृदयेन प्रतिपन्नमेतत् । पुरीपरिसरमुरागारमण्डपमध्ये तरलतरतुरङ्गसाधनसधीचा त्वया तृतीयदिने निशीथिन्यां स्थातव्यं येन परिणीय पलायामहे इति कृतसङ्केतस्य तस्यागतं तद्दिनं । तत्र च तत्कालप्राप्तेन तत्तातवैरिवारेणाऽऽरब्धोऽयं योद्धून् । स्वल्पबलोऽनल्पबलेन परिभूतो गतः स्वदेशम् । राजाङ्गजाऽपि जातायां याममा
सिद्धदत्तेन
पुस्तिका -
क्रयणम् ।
।। १५० ।।
Page #193
--------------------------------------------------------------------------
________________
उपदेशमाला विशेषवृत्ती जम्बूचरित्रे
त्रायां त्रियामायां परिणयोपकरणवस्तुविहस्तहस्तदासीसहिता प्राप्ता संकेतमण्डपान्तः, ददृशे सुखप्रसुप्तस्तत्र सिद्धदत्तः। पूर्वपरिचयोप- II
प्राप्तव्यमर्थ जाता संधया चोक्तमेतया । अहो ईदृशप्रयोजनारम्भसंरम्भेऽपि निश्चिन्तैः प्रसुप्यते, ततः प्र(बोध्य)चोद्य स प्राहितः स्वपाणिं पाणिना । निर्वर्तितगन्धर्व विवाहया कृतः कङ्कणबन्धः । स त्वं गृहीतसंकेतः किमप्यनुल्लपन् किमिदमिन्द्रजालं जायत इति विस्मयमा
लभते मनुष्यः नमानसः "प्राप्तव्यमर्थ लभते मनुष्यः" इति परामृशन्नुक्तस्तया कृता कृतार्थाहमन्ये अपि मद्वयस्ये विदधीथाः। कुत्र पुनः पलायनवाहनानि सन्निहितानि विहितानि । तेनोक्तम्-किमेवमाकुलाऽसि निद्रालवो वयं शयिष्यामहे तावदिति स्थितः सुप्ताऽपदेशेन, तया तु तं तथा निराधि-निराकुलमालोक्य, मा नाम न भवेद्वीरसेनोऽयमिति पूर्वानीतज्योतिः सरावसंपुटमुद्घाट्य यावद्वयलोकि तावज्ज्ञातमज्ञातः कोऽप्येष धूर्तः प्राप्तः स्यात् । अस्तु यः कश्चित् सुकुमाराकारेणानेन कन्दर्परूपदर्पापहारी पुण्योपनीतः परिणीत एव किंचिदनुचितं ततो वीक्षिता मस्तकान्तन्यस्ता पुस्तिका । गृहीत्वा विवृत्यादितो वाचयति । “प्राप्तव्यमर्थ लभते मनुष्यः” इति । पादमात्रमप्येतत्कर्पूरपूरपरिमलबद् व्यापकं लोकानाम् । अहो समयाक्षराणीव एतदक्षराणि परमार्थप्रथाप्रथीयांसि । कथमन्यथेत्थमर्थोऽयमभूत् । आगमिष्यन्त्योरपि सख्योः प्रत्ययाय करतलघोलितकजलेन " किं कारणं देवमलखनीयमिति " द्विति-10 यपादं लिखित्वा द्वितीययामान्ते जगाम रतिमञ्जरी स्वगृहान् । तृतीयप्रहरे प्राप्ता रत्नमञ्जरी । सापि कङ्कणबन्धलिपिसंवादौ रतिमअर्याः पर्यालोच्य तेनात्मानं पर्यणाययत् । पादद्वयान्ते तथैव-" तस्मान्न शोको न च विस्मयो मे” इति तृतीयपादमालिख्य स्वस्थानमासीसदत् । एवं गुणमञ्जर्याऽपि तुरीययामे समागत्याऽऽत्मानं तेन परिणाय्य-" यदस्मदीयं न हि तत्परेषाम्" इति तुरीयपादं तत्पुरो निवेश्य स्वगृहमगात् । ततो मा वयमीदृगपराधाऽऽधानधामानि भूमेति न्यवेदितं सुताचेष्टितं चेटिकाभिस्तन्मातणां, ताभिरपि स्वस्वभर्तृणाम् । ततोऽभाणि भूभुजा-देवि! दुहिता दुश्चापलतू (चू)ला शीलिता येन शून्याऽमर्त्यसद्मसुप्तः कोऽपि कार्पटिकः पादचारी परिणीतः स्यात् , किं क्रियते । देवी-देव ! नापरः प्रकारः कोऽपि सम्प्रति "सकृत्कन्याः प्रदीयन्ते ।” एतदेव तया
10॥११॥ प्राप्तं-'प्राप्तव्यमर्थ लभते मनुष्यः' । किंच त्वत्पुत्रिकया स्वीकृतः कार्पटिकोऽपि पृथ्वीपतिरेव । यतः-“ क्षाराम्भोधिभुवः कलङ्कि
Secommendeecappeomaase
Page #194
--------------------------------------------------------------------------
________________
उपदेशमाला
विशेषवृत्तौ जम्बूचरित्रे
॥ १५२ ॥
ततनोरिन्दोर्ज ज्योतिषो, मुक्त्वा शम्भुशिरोनिवासमपरा का भूमिका के गुणाः । अभ्रात्किं नु पतन्ति कोऽपि गुणिनो राजप्रसादोचिता, यत्र स्वामिदृशो व (च) लन्ति धवलास्तत्रैव सर्वे गुणाः || ३४१ ।। " तद्यावन्नाद्यापि क्वापि प्रयाति तावत्प्रधानपुरुषान् प्रेष्य प्रवेश्यतां स्तम्बेरमारूढः पत्तनान्तः । ततः पार्थिवेन प्रेषितैः प्रधानपुरुषैरवार्यतूर्याडम्बरेण प्रबोधितः सिद्धदत्तः कङ्कणयालङ्कृतेन दक्षिणपाणिना पुस्तिकामादद्य वाचयति - प्राप्तव्यमित्यादि । अये ! जातोऽयं श्लोकातुपादः । अहमप्यष्टपादोऽभूवम् । इयमात्रेsपि प्रयाणे निर्व्यवसायस्याप्यनुकुलविधेमें जातब्धतुर्गुणो लाभः । यद्वा – “ व्यवसायं दधात्यन्यः फलमन्येन भुज्यते । पर्याप्तं व्यवसायेन, प्रमाणं विधिरेव नः ।। ३४२ " ततो राजकुञ्जरमारोप्य प्रापितः प्रधानैः पृथ्वीपतिप्रासादमेषः । कृतपादप्रणामो मम प्रसादपात्रस्य पुरन्दश्रेष्टिश्रेष्टिन: पुत्रोऽयमिति प्रत्यभिज्ञातः पृथ्वीभुजा । अमात्यपुरोहितावपि विदितवृत्तान्तौ प्राप्तौ स्वस्वपुत्रिकावृतान्तं राज्ञे व्यजिज्ञपताम् । सर्वेऽपि पुरन्दरपुत्रजामातृप्राप्त्या पुत्रिकाचापलचेष्टितेन तुष्टाः परिणयोत्सवाय प्रोत्सहन्ते स्म । पृथ्वीपतिना रतिमञ्जरी - रत्नमञ्जरी - गुणमञ्जरीणां तिसृणामपि प्रारेभे पाणिपीडनं प्रतिपादितवांश्चष सहर्षम् । " तत्तिल्लो विहिराया, जाणेइ दूरेण जो जहिं वसइ । जं जस्स होइ जोगं, तं तस्स बिइज्जयं देइ || ३४३ ॥ " प्रदत्ता पार्थिवेन जामात्रे ग्रामपचशती, जातो महान् सामन्तः । पुरन्दरपादपर्युपास्तिपरायणः पालयामास समृद्धिः । “ पुण्यप्रकर्षनिकर्षः खलु सिद्धदत्तः, सुप्तोऽप्यसुप्तमहिमप्रथिमानमापत् । त्रस्तैकहायनकुरङ्गविलोलनेत्रे, तद्वत् भविष्यति ममापि मतार्थसिद्धिः ||४४ || तओ पउमसेणाए, जंपियं पिय ! किज्जए । पव्वज्जाउज्जमो किंतु, ऊसुगतं न जुज्जए ॥ ४५ ॥ थिराण होइ जं लच्छी, जहा सुंदरसेट्ठिणो । ऊसुगाण पुणो जाइ, हुंतीवि जह विट्टुणो ॥ ४६ ॥ गामे गुणत्थले आसि, सिट्ठी नामेण सुंदरो। सुंदरी दइया तीए, जाओ पुत्तो पुरंदरो ॥ ४७ ॥ समाणकुलसीलाण, गेहे सो परिणाविओ । गामवासंमि सव्वाणि, सुहेणच्छंति ताणि य ।। ४८ ।। दुद्धं दहि घयं (निद्धं) नव्वं, सव्वं घन्नं घरोदरे । (पाणि) घासिंघणाइ निम्मोल्लं, गामवासो अहो सुहो ॥ ४९ ॥ भत्ता जुत्ताणुरता य, एगा सिलप्पिया पिया । पुत्तो वृत्तकरो जमि, सग्गो गामो वि सो धुवं ॥ ५०॥ उक्तं चान्यत्र - " एकु वहही अरू अणुकूली एहज सग्गह मत्थइ तू (मू) ली ।
सिद्धदत्तस्य राजकन्यादि. प्राप्तिः ।
।। १५२ ।।
Page #195
--------------------------------------------------------------------------
________________
उपदेशमालाविशेषवृत्तौ जम्बूचरित्रे
eloedeoeDece
वल्हू माणुसु विणइ पयट्टइ सकरसत्थरि घेवरु लोदुइ ।। ५१॥" कयाइ तस्स गेहस्स, अंगणग्गखडकिया । वासासु पडिया जायं | फोकवारमहो(ओगिहं ।। ५२ ।। सुंदरीए तओ सेट्री, वुत्तो किं न खडकिया। काराविजह अजेव, नाई सकेमि रक्खि ॥ ५३॥ INI सुंदरश्रष्ठिवित्तिं न देसि कस्सावि बारपाहरियस्स वि । पसारिय (मु)सुहं दारं, वंचिओ जो न चोरए ॥ ५४॥ तेणुत्तं अत्थि वग्धि व्व, कथा। दुवारे कुक्कुरी कया। भसंती वारए सव्वमपुव्वं पविसंतयं ।। ५५ ॥ कालेण कित्तिएणावि, सावि केणावि मारिया । उग्घाडं सव्वहा सुन्नं, दुवारमभविंसु तो ॥ ५६ ।। सुंदरीए तओ वुत्तं, कावि किजउ कुक्कुरी । दुवारे सुन्नए कोवि, जाही मुसियमंदिरं ॥५७ ॥ सेट्टिणा भणिय लच्छी, थिराणं होइ सुंदरि !। होइ वा जाइ वा एवं, आह सा को णु जाणए ॥ ५८ ॥ अन्नया पुत्तपत्तीवि, मया तो तीए भासियं । जुवाणं परिणावेसि, किं न पुत्तं पुणो वि तं ॥ ५९॥ एक्काऽहं केत्तियं काउं, कम्मं सक्केमि ते गिहे । पुत्तो वि तरुणो दव्वं, बाहिं फेडिस्सए फुडं ।। ३६० ॥ सुंदरेण पुणो तीए, दिन्नं तं चेव उत्तरं । तीए वुत्तं नवो कोइ, लग्गो तुज्झ असग्गहो ।। ६१ ॥ लच्छी गच्छिस्सए वस्समेवमेगग्गहस्स ते । मझं बुज्झेसु कज्जस्स, कस्सावि कुरु जंपियं ॥ ६२ ।। गामस्स तस्स मग्गेणमेगया भामहो गओ । जंतस्स तस्स रत्तीए, तद्वा वेगसरी वरा ।। ६३ । सेढिगेहंगणे पत्ता, वीसं दीणारवासणे । पाडित्तु पुट्ठिदेसाओ, सत्थमज्झे पुणो गया ॥ ६४ ।। दलु सेट्ठी तमंधारे, हक्कारेऊण सुंदरिं। तुट्ठो भीओ | य कट्टेइ, निक्खिवेइ घरोदरे ॥ ६५ ॥ दीणाण कित्तियाणते, नाउं जीरवियं धणं । एगते मंतए तो सो, तोसोऽऽवेसेण सुंदरि !
॥ ६६ ॥ लच्छी थिराण जा आसि, वुत्ता तुज्झ पुरो मए । सा एसा आगया कजे, तम्हा कुरु थिरत्तणं ॥ ६७ ॥ खडकियाए दिन्नाए, विसे वेगसिरी कहं । भसमाणी सुणी लच्छि, तं वासेज सयंवरं ।। ६८ ॥ पेईहराण गंतूण, कहेज वहुया धुवं । सव्वं निविग्धमो जायं, कजथेजे कए मए ॥ ६९ ॥ तुंगा खडकिया एत्थ, दारे दोवारिओ वरो। कायब्वो पुत्तवीवाहो, दव्वेण बहुणाऽहुणा ।। ३७० ॥ सुंदरो णूसुगो एवं, संजाओ कज्जसाहगो । ता पाणनाह ! तं देसु, थिरत्ते चित्तमुत्तमं ॥ ७१ ॥ सिद्ध कजं विणासित्ता, उत्तालो अणुतप्पई । जहा विठू सुणेयं पि, पाणनाहकहाणयं ॥ ७२ ।। कोडुबिएण केणावि, विठ्ठणाऽऽरा-IN
ARCPCRecemecorreca
Page #196
--------------------------------------------------------------------------
________________
उपदेशमाला विशेषवृत्तौ जम्बूचरित्रे
॥ १५४ ॥
हिओ सुरो । दव्वत्थिणा पसन्नो सो, विट्टुमेवं पर्यापए || ७३ ॥ होउं हेममओ मोरो, नश्चिरो पइवासरं । दाहामि पिच्छमेगंते, तेण तं होसि ईसरो ॥ ७४ ॥ तत्ति तेण संलत्तो, लब्धंतो हेमपिच्छए । रिद्धिसमुद्धरो जाओ, सव्वहा विलसेइ सो ॥ ७५ ॥ अन्नया चिंतियं तेण, को गंतूण दिणे दिणे । पिच्छं मग्गेइ सव्वंगं, मोरं तं चैव गिहिमो ॥ ७६ ॥ दिणे अन्नंमि नच्चतं, पिक्खि तं स धाविओ । घेत्तुं पाणिहिं होऊण, वायसो स पलाईओ ॥ ७७ ॥ तत्तो दिणाउ नो देइ, दंसणंपि स विंतरो । तो जाओ विद्रडुकोडुंबी, दरिहो दीणदुम्मणो ॥ ७८ ॥ उच्यते च - " अत्वरः कुरु कार्याणि त्वरा कार्यविनाशिनी । त्वरमाणेन मूर्खेण, मयूरो वायसीकृतः ॥ ७९ ॥ " एवं च - पियसलिलालिभोगेहिं ताव, नणु अम्हि जाइ तारुण्णु जाव । अणुमग्गलग्गा अम्हेवि दिक्ख, जरजुन्न करेसहुं सव्वसिक्ख ॥ ३८० ॥
अथ जम्बूस्वाम्यवादीत् — भवदुदितमखिलमेतद्दयितेऽश्रूयत, तथापि न स्थैर्यमार्यैः कार्यम् धम्यकर्मणि, पापे तु युक्तमिदम् । खरतरसमीरलहरीलोलत्पलवलवाप्रतरलेऽस्मिन् । जनजीविते विभास्यति, निशां नवा वेत्ति को भुवने ॥ ८१ ॥ किंच – “ सम्पञ्चम्पकपुष्परागत रतिर्मत्ताङ्गनापाङ्गति, स्वाम्यं पद्मदलायवारिकणति प्रेमातडिद्दण्डति । लावण्यं करिकर्ष्णतालति वपुः कल्पान्तवातभ्रमद्दीपच्छायति यौवनं गिरिणदी वेगत्यहो देहिनाम् ॥ ८२ ॥ " स्थिरतायां हि कृतायामविहितसद्धर्मकर्मणोऽपि भवेत् । यदि पञ्चता तदा स्यात् कुगतिः सुकृते ! स्वरध्वं तत् ॥ ८३ ॥ चरणं चिकीर्षितं चेद्भू (दु)तं, तदाऽऽचर्यतां चतुरमतिभिः । कालविलबेन तु विजयजयवद्विघ्न एव स्यात् ॥ ८४ ॥ विजयसुजयदृष्टन्तः—
लीलाललाटिकावद्वसुमत्यां वसुवतीति पूरासीत् । जयमित्रस्तत्राभूद् भूपतिरद्भुत गुणग्रामः ॥ ८५ ॥ अस्ति स्म सोमधर्मा, तस्य श्रेष्टी वणिग्जनश्रेष्टः । प्रादुरभुवंस्तनयाश्चत्वारस्तस्य सद्विनयाः ।। ८६ ।। विजय- सुजयौ सुजातो, जयन्त इति
१ पियालापीभोगेहिं B पियपालि लालि० C. D २ धम्र्मे B. DI
हेममयमयूरो वायसी
कृतः ।
॥ १५४ ॥
Page #197
--------------------------------------------------------------------------
________________
उपदेशमालाविशेषवृत्तौ जम्बूचरित्रे
Vacabove
Doraemerc
Peeeeeeeeozpeeze
नामधेयविख्याताः। सुकुलोत्पन्नाः कन्यास्ते चोपायंसत चतस्रः ॥ ८७ ॥ द्वित्रिचतुरादिपुत्रैस्ते फलिताः प्रौढपनसपादपवत् ।। गृहमारधुराधारणधौरेयत्वं दधुः सुधियः ॥ ८८ ॥ अथ सोमधर्मणा धर्मराजराज्ये यियासुना सर्वः । आकार्य गोत्रिकादिस्वजनजनो
विजयसुजय
दृष्टान्तः। भोजयांचक्रे ॥ ८९ ॥ स जगौ-तस्य समक्षं चतुरश्चतुरसुनूद्भवांस्तान् स्वान् । मा वत्साः! कार्युः सर्वथा, मिथः कलहकालुष्यम् ॥३९० ॥ कीर्तिलता कूल्याम्भो, धर्माकुरप्ररोहणेकमही । सौख्यसुधांशुशुधांशुः, संवित्तिर्यत्कुटुम्बस्य ॥ ९१॥ अथ कथमपि सं. वित्तिस्तुद्यत्यन्योन्यमङ्गना वचनात् । सुनयास्तथापि तनया, न विरोद्धव्यं न योद्धव्यम् ॥ ९२ ॥ यतः-"अपकीर्तिः सुरावासः, सुखप्रवासः कुवासनाभ्यासः। पापस्यकनिवासः, परस्परं यः कुले कलहः ॥ ९३ ॥” अपि बन्धूनां द्वधं, विदधानानां कुकर्णजापेन । मा कर्णे काट वचः सदाऽबलानां खलानां च ॥ ९४ ।। यदि तु कुतोऽपि भवन्तो, विभेजिवांसो भवेयुरुपरोधात् । क्रमशः कोणचतुष्कात् , तदा निधानानि गृह्णीयुः ।। ९५ ।। कतिपयदिवसैर्जाते, ताते प्रेतेशवेश्मवास्तव्ये । प्राग्वत्प्रीत्या वतियत ते प्रभूतानि वर्षाणि ॥ ९६ ॥ सुमहति कुटुम्बभारे, जाते यावन्न शक्नुवन्त्येव । वर्तितुमेकत्र ततो, विभक्तभावं विनिश्चिक्युः ॥ ९७ ।। द्रव्य दृश्यं विज्ञातमस्ति, यावद्विभाजयन्ति निधीन् । तावद्गवाश्वकेशाः प्रादुरभूवन्विजयकलशे ॥ ९८ ॥ क्षेत्रस्य मृदन्यस्मिन् , तदुत्तरस्मिन्पुराणवहिकास्ताः । मणिरत्नहेमदीनारसंचयस्त्वन्तिमनिधाने ॥ ९९ ।। कलशं स्वकीयमालोक्य, मांसलामोदकंदलितहृदयः । नरिनर्ति स्म जयन्तः, शेषास्तु तपस्विनः शुशुभुः ॥ ४००॥ हहहा तातेनोच्चै किमवश्चिष्महि तदा हि नाविद्म । प्रक्षिप्य कूपकुहरे, त्रीनवोट्यत वरत्रा द्राक् ॥ १॥ सर्वकनिष्ठः प्रागपि, पितुः प्रविष्टो मनस्यभूद्भूयः । कोऽपि विकारः केनापि, किन्तु नालक्ष्यतास्माकम् ॥ २॥ तदिदानी किं कुर्मः, पूत्कुर्मः कस्य तातदेवहताः। यदि वा सर्वेषां सर्वमेव कुर्मश्चतुर्भागम् ॥ ३॥ वदति || स्म जयन्तस्तानेतन्न कदापि लभ्यते कर्तुम् । स्वमुखविभक्ते तातेन, विभवजाते पुनः किमिदम् ॥४॥ कनकादितुल्यमासीद्भवदप्राप्त्या मृदादितामगमत् । तत्कुप्यत पापेभ्यः, स्वेभ्यस्ताताय मैव पुनः ॥५॥ अथ बहलकलहकोलाहलाः स्वकं स्वजनवर्गमुल्लङ्घ्य ।
॥१५५॥ अहमहमिकया जयमित्रपार्थिवं द्रागुपास्थिषत ॥ ६॥ सम्प्रतिपत्तिस्तेषां, तेनापि न पार्यते स्म कारयितुम् । अपरापरपुरपरिषत्पर्य
e neKRECORDC
Page #198
--------------------------------------------------------------------------
________________
दमेतं, यो दास्पादि । नृपतिसमीपं नीतेन, तायः ॥ ११ ॥ जन्मनि जातका गादिविक्रया करणे ।
उपदेशमाला-0
टनैश्चिक्लिशुस्ते तत् ॥ ७ ॥ संवत्सरावसाने, जयमित्रनृपान्तिकं पुनः प्रापुः । पटहप्रदानपूर्व, तेनाप्युद्घोषणाऽकारि ॥८॥ दास्यति विवादमेतं, यो दास्यति चित्तकलुषता चैषाम् । दास्यति तस्य नरेन्द्रो, 'मन्त्रित्वं दास्यते तं च ॥ ९॥ कस्यापि वाणिजस्यांगजेन
विजयसुजयविशेषवृत्तौ
दृष्टान्तः। पटहः समुच्छुपे सपदि । नृपतिसमीपं नीतेन, तान् प्रति श्रीनृपादेशात् ॥४१० ॥ भणितममुना न नामास्ति, कापि वः सर्वथा जम्बूचरित्रे
विवादाप्तिः । तातेन विवादः छिन्न एव यत्केशमृन्मुख्यैः ॥ ११ ॥ जन्मनि जातकशुद्धिः, सर्वेषां वो व्यधायि जनकेन । गणकेनाकथि यद्यस्य, कर्म निस्समसमृद्धथै स्यात् ॥१२ ।। वृष-करभ-सुरमि-सेरिभ-रासभ-तुरगादिविक्रया करणे । विजयस्य करिष्येते, निरवधि वृद्धिं न सन्देहः ।। १३ । सुजयस्य फलस्फात्यै, केदाराद्यं सदैव कृषिकर्म । धनतः कलान्तरादेराप्स्यति लक्ष्मीमिह सुजातः ॥ १४ ॥ मरकतदीनाराद्यैरनवा व्यवहरन् विपणिवीथ्याम् । जगति जयन्तस्तु वणिग्यामैकग्रामणीभविता ॥ १५ ।। अत एव व्यवहारे पित्रा, परिभाव्य तत्र तत्रैव । प्रागेव च नियुक्ताः, स्व स्वं वः शङ्के समं चैतत् ॥ १६ ॥ आनाय्य ततो राजा, जयन्तक| लशस्य कारिता संख्या । तिर्यग्धान्यकलान्तर-धनेष्वपि प्रायशः साऽभूत् ॥ १७ ॥ क्षितिपेन ततः कथयांचक्रे भो युक्तियुक्तमस्ती- 10 दम् । मन्यन्तां न 'स्वेस्मिंश्च, बान्धवाः क्वापि लभ्यन्ते ॥ १८ ॥ यत उक्तम्-"लहइ लीह सव्वो वि सहोयर परियरिउ, धरिबाहिरि वसणूसवि संगरि अवयरिउ । सेसु विडा विडु सत्थु अत्थखायणमणउ, विहडइ वसणि कुमित्तु जेव निग्घिणमणउ | ॥ १९ ॥ सो जि दिवसु सुपसत्थु पसत्था सा रयणि, जहिं नियनयणिहिं दिसहि भाउय अरु भयणि । जहिं घरि पुत्त-पउत्त | बंधु नवि संचरहिं, तहिं निरु पडणभयाउलथंभवि थरहरहिं ॥२०॥" वत्सरमेकं तावन्न्यायमिमं धीधनास्तत्कुरुध्वम् । यदि भवति वितथमेतन्मम दातव्यस्तदा दोषः ।। २१ । नृपवचसा संवित्ति, विधाय ते गेहमागताः सर्वे । तदमिहितव्यवहारैरवाप्नुवन्नुद्धरा वृद्धिम् ॥ २२ ॥ धनमनिधनमर्जयतामन्योन्यगृहेषु जन्धिमाचरताम् । दिवसाः प्रयान्ति तेषां, परस्परप्रीतियुक्तानाम् ।। २३ ।।
॥ १५६॥ १ मित्रत्वं । २ 'श्री' नास्ति । प्रतौ । ३ क्रयणे B. क्रयेण D. C | ४ मृ। ५ स्वेस्निग्ध B. D। ६ अत्थु । ७ जेमुव B ।
DormernoreerCKe
RecrPOcccccccccrea
Page #199
--------------------------------------------------------------------------
________________
उपदेशमाला
विशेषवृत्तौ जम्बूचरित्रे
॥ १५७ ॥
अथ वसुमतीनगर्यामाचार्योऽनार्यकार्यवर्जयिता । विजहार श्रीवसुदत्तनामधेयो सतां ध्येयः ॥ २४ ॥ परिसरवसुन्धरायां तेषां सद्धर्मदेशनासुधया । निर्वापयतां भवतापतप्तचित्ताननेकजनान् ।। २५ ।। शुभचर्याः सोदर्याश्चत्वारस्तेऽप्युपेत्य सत्यगिरः । प्रणिपत्य धर्ममर्माणि कर्मनाशाय शृण्वन्ति ॥ २६ ॥ वचनसुधाधाराम्भः, पायं पायं श्रवाञ्जलिपुटेन । चत्वारोऽपि बभूवुर्भावितमनसो विशेपेण ॥ २७ ॥ प्रणिपत्य गृहानीयुर्विजयोऽजल्पद्रतं प्रहीष्यामि । वदति स्म जयन्तोऽहमपि बान्धव ! प्रत्रजिष्यामि ॥ २८ ॥ किं त्वद्यापि न पुत्रः पर्याप्तो वेश्मभारमुद्वोढुम् । कतिपयमासानन्तरमुभावपि प्रत्रजिष्यावः ॥ २९ ॥ क्वचिदवसरे व्यलोकयदागच्छन्ती पितुर्गृहात्सायम् । स्मरमिव भुजङ्गमेकं, युवतिर्जाया जयन्तस्य ।। ४३० || संजिगमिषा प्रकर्षात्तस्य तया मनसिजज्वरार्दितया । अतितनुपीडाव्याजोऽज्ञापयत भर्त्रे जयन्ताय ॥ ३१ ॥ आगच्छत्सु चिकित्सावित्सु चिकित्सासु कार्यमाणासु । न खलु मनागपि तस्याः, सा व्याजरुजा शममयासीत् ॥ ३२ ॥ व्याजप्राणाचार्यः स भुजङ्गः प्रापितो जयन्तेन । निजजायायाः पार्श्वे, चिकित्सितुं तनुरुजामुग्रम् ॥ ३३ ॥ उपपतिरिति विज्ञातः, कालात्कियतोऽपि तेन स स्वदृशा । परजनमुखेन तत्रागच्छं निवारयांचक्रे ॥ ३४ ॥ यावत्तथापि न त्यजति, तां ततो मारणार्थमादिष्टाः । निजपत्तयश्छलंते, मृगयन्ते तस्य तात्पर्यात् ॥ ३५ ॥ बहुलनिशीथे तैः, कपि तस्य सदनाद्विनिस्सरन्निहतः । अहह भुजङ्गभ्रान्त्या, बन्धुर्विजयो जयन्तस्य || ३६ || असममसमंजसं जातमेतदाकर्ण्यकर्णकाकोलम् । बन्धुवियोगव्यथयाऽतिदुस्थितोऽजायत जयन्तः || ३७ || पूर्वविरक्तस्तस्मादतिवैराग्याद्दिदीक्षिषुः सुजयः । विजयो यथा द्विमासीं तेनैव विलम्बयामास ॥ ३८ ॥ कतिपयदिनावसाने, विविक्षवः केचनापि लुण्टाकाः । अर्दिदिषत सुजातेन, स्वपिति न भीतस्ततो रात्रौ ॥ ३९ ॥ सुजयोऽपि तत्र रात्रावेति स्वापाय नित्यमप्यभयः । लुण्टाकलोकरक्षानिबद्धकक्षः प्रदोषेऽपि ||४४०|| व्यग्रतयाऽथ कदाचिन्निशीथसमये स आपतन् ददृशे । सदनोपरि संचारेण, सत्वरं स्वानुजभ्राता ॥ ४१ ॥ उपसृत्य मण्डलाग्रप्रहारतः पचतां ततो गमितः । प्रविशच्चौर भ्रान्त्या, ज्ञात्वा च शुशोच सुचिरमसौ ॥ ४२ ॥ व्यतिकरमेवं ज्ञात्वाऽनुतापपावकनिकामतप्ततनुः । सुबहुसुजातोऽशौचीद्विदितोदन्तो जयन्तोऽपि ॥ ४३ ॥ भयचकितकुरङ्गीलोचने पद्मसेने !, विदितमिदमशेषं मत्कथाया रहस्यम् ।
विजयसुजय
यो र्निष्फला
दीक्षाभि
लाषा ।
॥ १५७ ॥
Page #200
--------------------------------------------------------------------------
________________
उपदेशमालाविशेषवृत्तौ जम्बूचरित्रे ॥ १५८ ॥
| इर्ष्यालुस्थविरयोः कथा।
अजनि यदपमृत्योर्निष्फला स्थैर्यभाजोर्विजयसुजयबन्ध्वोज॑नदीक्षाऽभिकाङ्क्षा ॥ ४४ ॥
अह भणइ कणयसेणा, तुमं समो होसि सामि ! थेरीए। इय विसयगामलाभे वि, जो न संतोसमुव्वहसि ॥ ४५ ॥ एगम्मि सन्निवेसे, वसंति दो सेझियाउ थेरीउ। ताणेगा आराहेइ, खित्तरक्खाकरं जक्खं ॥४६ ॥ अणुदिणं मंदिरं संमज्जिऊण लिंपेइ सथिए देइ । भत्तीए धुवमुग्गाहिऊण पूएइ जहसत्ति ॥४७॥ भणइ सुरो स पसन्नो, वरसु वरं साऽऽह देसु दीणारं । पइदिवसमेत्तिएणं, पुजंति मणोरहा मज्झ ॥ ४८ ॥ लद्धेण तेण सारखाण-पाणनेवच्छलच्छिसच्छाया। कुणइ अतिहीण पूयं सम्माणइ सयणसहियाउ ॥४९॥ अह मच्छरछारच्छुरियमाणसा पुच्छए परा थेरी। हे थेरि ! कहसु सव्वं, तुह कत्तो एत्तिया रिद्धी ॥ ४५० ॥ भणियं ए(चे)ईए अहं, कह न कहिस्सं नियाए भइणीए । संकरियाए पुव्वं, जह कहियं जोगराएणं ॥ ५१ ।। तओ भणियं तीए कहेहि, ताव कहाणयं एयं । पच्छा पुच्छिय कहिज्जासु, तओ सा कहिउमारद्धा ।। ५२ ॥ ___जोगरायनामाओ ठक्कुरो एगो कइवयपत्तिपरिवारिओ पत्तो पट्टणमेकं, परिसराऽऽरामवसुंधराए साहारतरुच्छायाए उवविट्ठो विसमि। पुरमज्झाओ निग्गओ तत्थागओ एगो पुरिसो। उववेसिऊण तंबोलदाणपुव्वं पुट्ठो य ठक्कुरेण । किनामधेयमेयं नयरं ? ।
पुरुषः-कलिमहाराएणमप्पणो पाणवल्लहस्स पसायदाणेण दिज्जमाणमणायारं नामेयं पट्टणं । योग०-कीदृशोऽत्राऽऽचारप्रचारः ?। | पुरुषः-अणायारे केरिसो आयारो होइ । तव सुणेहि
जूयारपारदारिय-विडगंठिच्छोडखत्तहडपाया। पाएण एया निवसइ, एत्थ पुरे तुंगधवलहरे ।। ५३ ॥ योग०-अहो आचारचातुरीचतुरखप्रजारामणीयकं नगरं धवलगृहाणाम् । कः पुनरत्र कलिमहाराजस्य प्रसादपात्रं पार्थिवः ? । पुरुषः-अविचारो नाम । योग०-युज्यते अनाचारस्याविचाराधिपत्यम् । अयोमुद्रिकायां हि काचमणिरेव योग्यो भवति ॥ ५४॥ के पुनस्तस्य गुणाः ।
CUROPERecenCRecen
॥१५८॥
Page #201
--------------------------------------------------------------------------
________________
उपदेशामलाविशेषवृत्तौ जम्बूचरित्रे
aorane
Deezeipezoiceozaeezareernet
पुरुष०-नहु रक्खेइ देसु पुरु पट्टणु, कर करेइ नवनवा अभिक्खणु । मंडइ कूडुपजाहं जउप्परि, कोसु तहावि होइ रित्त उपरि ॥५५॥ |) कुसलि खेमि संजाइ विहाणइ, अज्जु जाउ नायरजणु जाणइ । दिवसु जाइ वरिसेण समाणउ, सो करेइ इयराणि वराणउ ॥५६।।
योगराज्ञा योग-साध्वी राजलीला । काकोऽपि पार्थिवो राजहंसपरिवारः श्लाध्यते तत्कथय कः पुनरमात्यः ।
विसंवादिपुरु०-अन्नाओ अमञ्चो । जस्स पुरे पत्ताणं, रावा हत्थाण होइ परिताणं । उप्पिट्टणय पहारो, जारिसउ मालपडियाणं ॥५७ ॥
राज्यस्थितियोग०-उचितमुचितेन योजयति विधिः । अविचारस्य खल्वन्याय एव संगच्छते । युक्तं चोद्यते-जूयारियस्य धूया, परिणीया
प्रेक्षणम् । गंठिछोडपुत्तेण । जुडियं वेवाहित्तं, मिलियं रयणस्स उ रयणं ॥ ५८ ॥ योग०-कः प्रतीहारः ? । पुरु०-पिसुणपयारो पडिहारो।। पडिओ सुकालह पासि, एत्थु अत्थि मनभंतिकरि । जो पडिहारह पासि, धणकणलुद्धउ जाइ जणु ॥५९॥ योग०-कः पुनर्नगरारक्षः । पुरुषः-सव्वलूडि'नामो। चोरचरडबंदियहं न भुकइ, भासिउ भागु लेइ नहु संकइ । रक्खवालु खयकालु सुरज्जह, सव्वलूडि भुल्लइ न सकज्जह ।। ४६० ॥ योग०-अहो माणिक्यानामेकावली । श्रेष्टी कतमः १ । पुरुषः-लइबुडित्ति सेट्ठी। विहिमाणिहिं ववहरइ निच्चुसेई तुलकरिसिहिं । घयमहुगुग्गुलगुलीगुलिहिं, इयरेहिं विमिस्सिहिं ॥६॥ पंचवीस बोल्लेइ बोल्लि पावियइ न एकहिं । तहवि धम्मतुल्ल एत्थु नयरि मन्नियइ सुलोक्केहिं ॥ ६२॥ परं पुत्तेण 'गुणम्गलेण, मूलनासेण लहुणावि । विभिन्नी भूएण संपइ, पच्छे पाडिउव्व सो जाओ ॥६३॥ जओ-उग्घाडइ फुक्काए तालय मच्छीणमजणं हरइ । खणइ कुहणीहिं खत्तं, गंठिं छोडेइ पाएहिं ॥ ६४ ॥ योग०-अहो एकैकमेकार्गलम् । अस्ति मुनिरत्र कश्चिद्विपश्चित् । पुरुषः-अस्थि डलकावणसीसमित्तपरिवारो महातवस्सी सावगिली । छारभरूकुंडियंगो वियडजडाजूडमंडियसिरम्गो । बगझाणं झायंतो, गसिउमणो सव्वपुरदव्वं ॥ ६५ ॥
NI॥ १५९॥ लु। D२ चु B. DI ३ ना DI ४ गुणलागेण ।। ५ सू। ६इ। छार BI
commercedeoecoerce
Page #202
--------------------------------------------------------------------------
________________
उपदेशमालाविशेषवृत्तौ जम्बूचरित्रे ॥१६॥
Doceaeeeeeeeeeeee
| योग–यदि बकध्यानद्रव्यगाद्धर्षे तदा किमस्य भस्मजटाकू(जू)टाभ्याम् । का पुनर्वेश्या गणग्रामणीगणिका ? ।
योगराज्ञा पुरुषः-मयरदाढाए दुहिया बहुमाया ।
विसंवादि अंखिहिं एगि निरिक्खइ एगहं देह मणु, अनि इन्भ बोलावइ अन्नहं देइ खणु ।
राज्यस्थिति सिरि सिकिरिउ लग्गहि केवि दुवारि तसु, रूलहिं अलत्तउ जेव मुक किवि लेवि रसु ॥६६॥
प्रेक्षणम् । योग०-अहो एतस्य वैशिके प्रागल्भी। अमूदृशि सर्वसमवाये कीदृशी राज्यव्यवस्था । पुरुषः-कह न कहिस्सं ।
एत्थु पट्टणि लोगु लुटुंतु चाहट्टइ हट्टि पुण जेण तेण जं, तंजि लिजइ घरि बीहइ बंदियह धीर कावि कासु वि 'न किज्जइ ।
नियचकहं परचकहं तणउ न भउ फिट्टेइ, आयउ देवह पइजणु कहिहि केव छुट्टेइ ।। ६७ ।। अविय-जो जेण भिडिओ सो तेण पिट्टिओ, जो जेण दिदुओ सो तेण मुटुओ । जो जेण पाविओ सो तेण "चाविओ, जो जेण वासिओ सो तेण नासिओ ॥६८॥
किंच-कोइ विक्कयकजि जइ एइ, इह लेविणु किंपि किर तासु तिज्जु निवदाणि दिज्जइ, तं डाहिवुडं गहणि जं सुहाइ ते IN लेइ निच्छइ । सेढि बलाहिउ मंतिभडु बंभणु सेसहं धाइ, खेमिकुसलि सो जइ कहवि वाह बिइजउ जाइ ॥ ४६९ ॥
योग०–अहो राज्यस्थितिसौख्यं तन्मध्ये प्रविश्य प्रेक्षामहे तावत् । इत्युत्थाय पुरुषं विसृज्य प्राप्तः श्रेष्टिहट्टे, लयुवुडि श्रेष्टी |) दृष्ट्वा-कहं जगए व पिया जोगराओ इति उट्ठेऊण जोहारेइ । आलिंगिऊण य उववेसेइ उच्चासणे । कणभत्तएसु पत्तीणमविजमाणेसु पत्तो डलकावण चेल्लउ उल्लवेइ । मज्झ एत्तो जंतयस्स तुम्ह पडलग्गाओ लग्गं जडाजूडे तणखंडमेगमासि । तं सावगिलिगुरुहिं गहेऊण पेसिओ हं अप्पणाय । जओ तिणकणोवि अकप्पणिज्जो णे अदिन्नो । करे करेह एयंति अप्पिऊण गओ सो नियट्ठाणे ।
INI॥१६॥ १ लिप्पइ । २ तवि । ३ कलि B. DI ४ दामिओ DI
Deceaeroneerozaecaeezocoercrorez0
Page #203
--------------------------------------------------------------------------
________________
उपदेशमालाविशेषवृत्तौ जम्बूचरित्रे
योगराजेन विसंवादि राज्यस्थिति प्रेक्षणम् ।
॥१६॥
Decemezonelodeeroen
योग०-(स्वगतं-) कथमतृणहिंसकः कोपि महातपस्वी स भविष्यति, भविष्यति च मच्चिन्तितोऽर्थप्रथासामर्थ्यमस्येत्युत्थाय गृहे गत्वा भुक्त्वा च जगाम तत्पार्श्व । नासिकाग्रलग्नलोचनमक्षमालाव्याकुलाप्रपाणिं सावगिलिगुरुमभिवाद्यावादीत् । भगवन्नस्ति मे दीनारसहस्रमेतत् । क्वापि स्थाने कारयध्वम् । सोमेश्वरयात्राप्रत्यावृत्तः प्रत्यादास्ये । भणितमनेन-न वयं द्रव्यमग्रपाणिनापि स्मृशामस्तद्यद्यवश्यकायोंऽयमर्थस्तदा मठिकान्तः क्वापि कोणे स्वहस्तेन मुञ्चस्व स्वहस्तेन च गृह्णीथाः, इत्ययं तथा कृत्वा नत्वा च निष्कान्तः । तिचउरमासेहिं तित्थजत्तं काऊण दिसोदिसं गएसु सव्वेसु पत्तिसु, कलहपिंगेणेगेण छत्तधरेणाणुगमिजमाणो पत्तो सो रत्तीए अणायारपट्टणदुवारदेसे । घोडयं झाडजडाए बंधिऊण कलहपिंग पहरए मोत्तण जामदुगं जग्गिऊण पसुत्तो। तइज्जजामंते | जग्गिऊण वाहरिओ पाहरिको। जागर्षि रे कलहपिंग! त्रिचतुरवेलायामजल्पीत् । जग्गेमि जग्गेमि किं तु चिन्तं चिन्तेमिचोरेहिं चोरिए चोरिए ए(प)यम्मि पल्लाणं तए वा मए वा पुढेण वहियव्वं । योग०-मूर्खशेखर ! मल्हणिकायां गतायां किं घण्टकेन कार्यम् ।
प्राहरिकः-तुरीयप्रहरेऽप्यसौ तथा वादितः प्रोक्तवान्-चिंतं चिंतेमि-मह देहगामे प्राहज कोडुबिओ उंघकंताए वल्लहो वसइ। | तस्स जाया निद्रा नाम नंदणी । दु(ढ)णुक्कएण परिणीया । तीए जाया ठिप्पा नाम बेट्टिया। तव्वरचिंताए वाउलोम्हि ।
योग-धिम्मूर्ख | ठिप्पायाश्चंदको वरः सुलभ एव, किमत्र चिन्तया । एवं च जाए पभाए पत्ता ते दोवि हिंडियपुरिसेहि उद्दालिओ वाहणतुरंगो सुकमदाऊण किणिओ तए एसोत्ति । कयमत्थयपल्लाणो कलहपिंगेण धारिज्जमाणछत्तो जोगराओ जाव पुरंतो पविसेइ, ताव बोल्लाविओ लइलइ तंडाहिवइणा मत्थए पल्लाणं पल्लाणोवरि छत्तंति, को एस विसरिसो संजोगो। ता देह मे ठाणं अहवा पल्लाणंति । न तस्स तत्थ कोइ ठाणंति अप्पियं पल्लाणं, जइ तं तुरंग पावीहामो पल्लाणंपि पाविस्सामोत्ति । तओ अज्जु रत्तीए तुरंगो पल्लाणं च लूडियंति, रावाहत्थो पत्तो स सव्वलूडितलारपुरओ। विन्नत्तो वुत्तंतो तस्स सव्वो। जहा
Deezpcopezooopependence
॥ १६१॥
Page #204
--------------------------------------------------------------------------
________________
उपदेशमालाविशेषवृत्तौ जम्बूचरित्रे ॥ १६२॥
अज्ज पुरदुवारे मज्झ केणइ गहिओ पाणहियाओ पाणहियाओ गलगट्टिया तलगट्टिया । चोरिओ चोरिओ। गसियं साइल्लाणं
योगराजेन पल्लाणंति । भणियमणेण-महात्मन् ! निगृह्य दुर्वृत्तांस्तान् प्रयोजनं साधयिष्याम्यवश्यमेतत् । किन्तु रिक्तहस्तानां रिक्तैव प्रयोजनसिद्धिः ।
विसंवादि योग०-अहो नगरारक्ष ! सत्यमस्त्येतदस्ति । किं पुनर्न साम्प्रतं किमपि मे पार्श्ववर्ति, सिद्धप्रयोजनः प्रयोजनौचित्येन पूजां करिष्ये ।
राज्यस्थिति सर्वलूडिः कथय तावत् कौतस्कुतीयं तेन वाद्भुत(वस्तु)भूतभक्तिवासो वेषविशेषलक्ष्मीः। योगराजेनैकान्ते क्वाप्यन्यवासांसि प्रेक्षणम् । निवस्य समर्पितानि संवर्त्य तस्मै प्रोक्तं तेन-अपराहे सिद्धप्रयोजनं त्वं करिष्यामीति ।
योग०–आस्तदेतदस्यापहारस्यापि कलान्तरप्रदानं यदनेन मच्चित्रवस्त्रस्वीकरणं । भवतु किं क्रियते । आशापिशाचिकैवं वश्चति । IN अपराह्वेऽपि प्राप्ते परेधुरागन्तव्यम् । पुनः परेाः पुनः परेारित्याचक्षाणोऽयं गणरात्रमेवातिकामयति न पुनः किंचित्कर्तुकामः, केवलं प्रियालापमधुरकेण मां मिमारयिषति । गच्छामि श्रीकरणमिति गत्वा अन्यायमित्यस्य पूरस्तादशेषं यथावद्वयजिज्ञपत् । सचिव ऊचिवान्-कर्तास्मि ते महतीं साराम् । प्रातःकरणवेलायां सर्वमत्रैव समर्पयिष्यामीति स प्रत्याशान्तःकरणः करणोदराद्वारप्राप्तः प्रोक्तोऽमात्यप्रधानपुरुषेण प्रातरमात्याय दातुं दीनारशतं सहैवानीय ममेकान्तेऽर्पणीयं येन प्रयोजनसिद्धिर्भवति ।
योग-करिष्याम्यौचित्यं सचिवाय प्रयोजनसिद्धौ पदान्तरे मिलितौ पारिग्रहिकपुरुषो। ताभ्यामपि तदेवादिश्यते ततस्तौ प्रतीहारकटुकादीनपि द्वात्रिंशत्षोडशादीनपि याचमानांस्तेनैवोत्तरेण प्रेरयन् प्राप्तो दारभूमिकाम् । वणिग्लोकपेटकं शृङ्खलायन्त्रितमालोक्य प्राहरिकमप्राक्षीदपराधमेषाम् । हस्तेन तेन निर्दिशता दिश्यते स्म । रायगोउलाओ अपुच्छियाऽऽणीय गोमयईंधणेण एयस्स गेहे रद्धं खद्धं च । तिचउरपाडिवेसियाणेयाण गेहेस वीसमिओ तस्स धूमो। एयस्स कुक्कुरीए रायकुंजरस्स सम्मुहं भुकरियं । एयस्स गिहदुवारे गच्छंतस्स राइणो अगाहा अंगबाहा जायत्ति रायाऽवराहिणो सव्वस्सावहारेण दंडेयव्वा एएत्ति ।
योग०-अहो अन्यायनिष्ठा । अहो अयुक्तिप्रतिष्ठा । कालरात्रिरुपस्थितेदानीं धनिनां धर्मिणां साधूनां वा, दीनारशतममात्यो
॥१६
Page #205
--------------------------------------------------------------------------
________________
उपदेशमाला - विशेषवृत्तौ जम्बूचरित्रे
॥ १६३ ॥
मार्गति । पारिप्रहिकादयोऽपि यथारुचितं याचन्ते । तुरङ्गस्तु मे पञ्चाशतमेव लभते, प्रहारपार्श्वादवलम्ब को भारिकः । ततो यदि जीवन्नितो निःसरामि तदा लब्धमेव मया सर्वमिति ।
" काले कलौ राजनि चार्थलुब्धे, धनानि किं रक्षत जिवितानि । स एव लाभो ननु शौनिकेन, मुच्येत मेषो गतकर्णको यत् ॥४७०||” इति निराशीभूय निर्गतोऽसौ कृताऽन्यतो मुखद्वारां शात्रगिलिगुरोर्मठिकां गवेषयमाणोऽपि यावन्न प्राप्नोति तावन्निराशोऽध्यासीत् । सोऽयं क्षते क्षारावसेकः । मन्ये दीनार सहस्त्रस्याप्यश्वगतिरेवाभूत् । कदाचिद्विचरता चतुरेणोपलक्षितो भिक्षुवेषेण क्षुल्लकः सः । तत्पृष्ठलग्नो जगाम सावगिलिगुरुमठिकाम् । प्रणम्योपविष्टस्तत्पुरस्तात्प्रोवाच भगवन्नर्प्यतां तद्दीनारसहस्रं न्यासीकृतम् ।
सावगिलि - कस्त्वम् ? क्व कदा दीनारसहस्त्रमर्पितं, धूर्त्तः कश्चिदस्मद्वधंसनाय प्राप्नोति ।
योग० – स्वामिन् ? किमेवमुच्यते । तदा त्वद्वचनान्मठिकान्तर्मुक्तं मया तत् ।
साव० – तत्किं परस्वमङ्गुल्यप्रमात्रेणाप्यस्पृशन्तो वयं लुण्टाकाः कल्पितास्त्वया पर्याप्तं त्वदुपास्त्या । याहि यथागतमित्युत्थाय चिन्ताचक्रचटितो भ्रमन् गृहीतपुष्पचतुस्सरः प्राप्तो मकरदंष्ट्रायाः पार्श्वे, पृष्टस्तया प्रयोजनमवोचत् । तयापि जल्पितम् - अहं ते पओयणं पसाहेमि जइ लद्धस्स अद्धं देसि ।
योग॰—— सर्वनाशे समुत्पन्ने, अर्द्ध त्यजति पण्डितः ' इति मनस्याधाय प्रतिपन्नवानेतत् कथितं च तस्य तया । मइ तत्थ गयाए तए एवमेवं च कायव्वंति । तओ पत्थरभरियपेडाभारियमत्थयाहिं दसहिं दासीहिं अवरेण वि पउरेण पाइकचकाइ परिवारेण सद्धिं सुहासणासीणा धारिज्जमाणमाऊरायवत्ता पत्ता सा सावगिलिगुरुसमीवे पणमिऊण भणिउमाढत्
कलिराज्यकथा — मह धूयाए बहुमायाए चंपाए गयाए बहूणि दिणाणि जायाणि, ता मए तदाणयणाय तत्थ गंतव्वं । तओ
योगराजेन
विसंवादि राज्यस्थिति
प्रेक्षणम् ।
॥ १६३ ॥
Page #206
--------------------------------------------------------------------------
________________
उपदेशमाला विशेषवृत्तौ जम्बूचरित्रे
॥ १६४ ॥
PeneericdeerDu0200
एयाओ मणिमरगयमोत्तियमाणिक्ककंचणभूसणाइभरियाओ दसपेडाओ ठाणे ठाविजंतु, जावाऽहमागच्छामि । अत्रान्तरे प्राप्तो योग
कलिराज्य राजोऽजल्पत्-स्वामिन्नर्प्यतां मे न्यासीकृतं दीनारसहस्त्रम् ।
कथा। साव०–त्वमेव जानासि । यत्र स्वहस्तेन न्यस्तमस्ति तत एवाददीथाः । आदेश इति मठिकान्तः कोणान् गृहीत्वा निष्कान्तो | योगराजः । दासीओ जाव ताओ पेडाओ मज्झे मोत्तुमुज्झयाओ तावागंतूण वद्धाविया मयरदाढा एगाए दासीए । सामिणि समागया गणिया सिग्घमागच्छिजउ । तओ जहेवागया गया सा गहियपेडा । वा(घा)लियगिलियदव्वो सावगिली ठिओ पसारियमुहो। समप्पियाणि पंच दीणारसयाणि मयरदाढाए जोगराएण, सेसव्वस्स सयं धारिऊण अप्पियाणि चत्तारिसयाणि मूलनाससेविणो रक्खणाय निक्खेवगो, सयं च ण्हाणभोयणाईणि कारविंतीए संकरियाए दासीए अप्पियं। उवभुत्त तंमि जाव वसणभोयणाइकारणेण दीणारसयमेसो मूलनाससेट्ठि मग्गेइ । ताव सो साहिक्खेवमक्खिसु । को तंसि, किं तं दीणारसयं ?, एवं वुत्तो सो आसीणो तस्स IN धरणगे लंघणते समागओ तस्स ताओ लयवुडिसेट्टी, भणिओ य तेणेसो वच्छ ! जं अथए एयरस समप्पेसु । अन्नहा न छट्टेसि । अहवा गहिलत्तणं काऊण गमेसु दिवसाइं। अहमेयं निवारइस्सं। जीरवियाणि चत्तारि वि सयाणि अद्धद्धेण विभजिस्सामो। बीयदिणे वि जोगराएण मग्गिजंतो मूलनासो गहिलत्तणेण 'आवावाव' त्ति करेइ । सयणो परजणो य जो कोवि किंपि भणेइ तस्सवि सव्वस्स सम्मुहं आवावावत्ति करेइ । तओ भणिओ जोगराओ लयवुडिसेट्रिणा सव्वेण असब्वेण वा तए पारद्धो पुत्तो गहिलत्तं पत्तो, तओ परव्वसाओ एयाओ कहं किं पिलेसि । ता तुहिको चिट्ठसु, उदिऊण ठाणाउ एयाओ गच्छेसु । तओ तेण कहियइ राउलु खाइ, मई रक्खसु जिव भुक्खियउं । जइ पुणु लियणह जाइ सेटिज काल विलंबियइ । इय चिंतिऊण कालविलंबे आरद्धे कइवयदिणाऽवसाणे भणिओ मूलनासो जणएण, अप्पेसु दोन्नि दोणारसयाई पुवपडिवन्नाणि । तओ तस्सावि संमुई
॥ १६४॥ भणियमणेण-'आवावाव' त्ति । पुणोवि भणिए वुत्तं तं चेव तओ कुविएण तारण भणिओ मूलनासो। अरे मए वि सद्धिं 'आवा
200Decemeroene200000
Page #207
--------------------------------------------------------------------------
________________
उपदेशमालाविशेषवृत्तौ
जम्बूचरित्रे
॥ १६५ ॥
वाव'त्ति करेसि । तओ भणियं तेण, तएवि तुह पिउणावि पियामहेणावि सद्धिं 'आवावावत्ति' । तओ उट्ठिऊण गओ सो निय गेहे, हकारिऊण भणिओ जोगराओ । वालेमि ते चत्तारि दीनारसयाणि जइ मे दोन्नि देसि पडिवन्नं तेण, कहिओ कन्ने कज्जवि - सेसो । तओ गओ जोगराओ मूलनासस्स पासे जोहारिऊण भणिओ तेणेसो, नाहं किंपि मग्गेमि जए अणुजाणसि ता तुह पत्तित्तणेण जीवामित्ति । अणुन्नाओ सो तहा आराहिउं लग्गो, जाओ वीसासठाणं । कयाइ पओयणेण पट्टावियाए सेट्टिणीए दिनो सो चैव सहाओ । मुक्का य तेण नेऊण सेट्टिणी कत्थई पच्छन्नघरे । दिन्नं दुवारे तालयं । आगओ मूलनासस्स पासे, कहिं सिट्टिणित्ति पुच्छिओ । न जच्छइ ( जंपिज्जइ ) उत्तरं । निबंधेग य पुच्छिज्जतो जंपेइ, का सेट्टिणी, को तंसि ?, भुज्जो भुज्जो चडिज्जतो भणिइ ' आवावावत्ति, ' सामभेयाइणा भणिजमाणो वि लोएण तं चैव वागरेइ । तओ भणिओ सो लयवुडिसेट्टिणा । जइ एयरस संतियं सव्वस्समप्पेसि ता लहेसि सेट्ठिणि, अन्नहा गया चेव म (तु)हवहुया । तहा कए तेणऽपिया तस्स पिया । दिन्नाणि दोन्नि दीनारसयाणि लयवुडिसेट्ठिणो किंपि वसणभोयणकज्जेण धारिऊग सेसं निक्खयं खड्डाए जहा संकरिया न याणेइ । वसणभोयणाइदव्वव्वए विसेसं पिच्छंतीए तीए पुच्छिओ एसो, कओ ते एत्तिया वित्तसंपत्ती । कहिओ तेण सब्भावो, न उण दव्वगोवणट्ठाणं । तओ घरव्वयजोग्गं मग्गियं किंपि दव्वं । अह रत्तीए तीए सुत्तविड (द्ध ) एण ठियाए उट्ठिऊण तेण तओ ठाणाओ कढियं किंपि । अणुमग्गलग्गाए जाणियं संकरियाए ठाणं । बीयदिणे बाहिरगयस्स तस्स उक्खणिऊण गया सा । आगओ जोगराओ जाव न संकरियं पेच्छ ताव संकिओ गओ निहाणठाणे, तयंपि सुन्नं पिच्छंतो जाओ सव्वसुन्नो । भोयणमेत्तंपि अपावमाणो निग्र्गतूण नयराओ गओ सट्टाणं । चिन्तयति च
यैौदार्यमहोदयान्न विहिता वन्द्यार्थिनां प्रार्थना, यैः कारुण्यपरिग्रहान्न गणितः स्वार्थः परार्थं प्रति । ये नित्यं परदुःखदुखितधियस्ते साधवोऽस्तंगताम्यक्षुः संवृणु बाष्पवेगमधुना कस्याप्रतो रुद्यते ॥ ४७१ ॥
कलिराज्यकथा ।
॥ १६५ ॥
Page #208
--------------------------------------------------------------------------
________________
उपदेशमालाविशेषवृत्तौ जम्बूचरित्रे
इर्ष्यालुस्थ
विरयोः | कथानकम् ।
यासि तए । ७३ "दिना मगिया माता सावि, पुच्छिया कि काहमई, थेरी अइलामेणऽभिभूया, Mpeon हा
मच्छरेणाए सिरे पडउ पुण वळाओ दुगुणमेव दव्वया जन्मी जाही, जा उक्खयं र ॥ पावे ! कुप्पसु नि
CRPERPEReceneraemorren
तथा-अस्माभिश्चतुरम्बुराशिरसनाविच्छेदिनी मेदिनी, भ्राम्यद्भिः स न कोऽपि निस्तुषगुणो दृष्टः श्रुतो वा क्वचित् ।।
यस्याने चिरसंभृतानि हृदये दुःखानि सौख्यानि च (वा), व्याख्याय क्षणमेकमर्द्धमथवा संप्राप्यते निर्वृतिः ॥७२॥ ईर्ष्यालुस्थविरयोः कथानकम्-तओ य-कलिरज्जकहा कहिया इय थेरि! तए कहाविया जाऽसि । अहुणा कहेमि जह मज्झ, संपया पुच्छियाऽसि तए ।। ७३ ।। किंतु जह जोगराएण, संकरीए पयासिए तत्ते । विहिओ वंचपयारो, रक्खेयव्वो तहा तुमए ॥७४ ॥ जक्खेण पसन्नेणं, मह दिन्ना मग्गिया इमा लच्छी। तो सावि सुरं तं चेव, निच्चमाराहिउं लग्गा ॥७५॥ दुगुणं थेरीदिनाउ, मग्गए सा सुरो वि सो देइ । तीए सोहंती सावि, पुच्छिया मूलथेरीए ॥ ७६ ।। कहिए जट्ठिए सा, पुणोवि मग्गेइ मच्छरेण सुरं । फुटउ महेगनयणं, तडत्ति तुह पहु ! पसाएण ॥७७॥ चिंतइ किं काहमहं, थेरी एएण चारुरूवेण । तह मह असहंतीए, तीए सिरे पडउ पुण वजं ॥ ७८ ॥ लद्धे वरंमि संकेइ, सा पुणो किंपि लद्धमेईए । अइलोभेणऽभिभूया, जक्खमखत्तेण पूएइ ॥ ७९ ॥ मग्गेइ पुव्वथेरी, दिन्नाओ दुगुणमेव दव्वया। पंपोट्टाणि व फुट्टाणि, दोवि तो तीए अच्छीणि ॥ ४८० ॥ हा हा हयास हे जक्ख !, तिक्खदुक्खमि किं तए खित्ता । कह मे जम्मो जाही, जा उक्खये इय पसाउ ते ॥ ८१ ।। इय अक्कोसेमाणी, भणिया जक्खेण सा विलक्खेण । हे चंडि मुंडि रंडे !, किं कुप्पसि मग्गिए दिन्ने ॥ ८२ ।। पावे ! कुप्पसु नियमच्छरस्स, अहवा अईवलोभस्स । किं तुज्झ न पुज्जतं, दीणारदुगेण पइदियहं ॥ ८३ ।। कस्सइ पुट्ठिवि लग्गा, आगच्छंती गिहंमि टूण । भणिया सा थेरीए, हाहा जायं किमेयं ति ॥ ८४ ॥ भणियमिमीए मह तिव्वदिव्वदोसढुयाए सो जक्खो। स हि रक्खसो व्व जाओ, निरंधणा(ला) निग्घिणेण कया ।। ८५ ॥ पभणइ सा दिव्वस्स व, जक्खस्स व कीस देसि तं दोसं। अप्पाणमुवालंभेसु,
भूरिलोभेण अभिभूयं ।। ८६ ।। इय कहियं कहिऊण भणियमेईए लडह(ल)उचक्करसक्करसुंदरसुक्खकर, पत्तिपत्तपइं अटू(द्ध) अम्हि| अइपिम्मपर । अवरि पवरि ता सामि ! सोक्खि मा लोभु(ह)करि, जिव न होइ लोभंधल अंधल थेरी परि ॥ ८७ ।।
Doorderedeveedeemenveere
॥१६६॥
Page #209
--------------------------------------------------------------------------
________________
उपदेशामलाविशेषवृत्तौ जम्बूचरित्रे
जम्बूस्वाम्यवादीत्-'शृणु सुन्दरि ! कनकसेने ! भवतीभिः पर्वमैत्र्यभाम्भिरलम् । जोत्कारमित्रमात्रकसौहृदो येन वर्तेऽहं ! ।। ८८ ॥ क्षितितिलकपुरे जितशत्रुभूपतिस्तस्य सोमदत्तोऽभूत् । कुशलः स्वकाधिकारे सुधीः सुधीरश्च सचिववरः ॥ ८९ ॥ र मित्रत्रितयीमित्रत्रितयी तेनार्जि, तत्र सहपानभोजनः प्रथमः। अपरः पर्वणि दृष्टापृष्टो जोत्कार्यमाणोऽन्यः ॥५९० ॥ प्रथमस्य सदा
कथा। भक्तिं करोति पर्वसु पुनर्द्वितीयस्य । तार्तीयीकस्य कदापि मार्गदृष्टस्य नतिमात्रम् ॥ ९१ ॥ प्राणान्तिके कदाचित्प्राप्ते व्यसने ततोऽपि भूभर्तुः। प्रथमसुहृदः स मन्दिरमन्वसरञ्चकितचकितमना ।। ९२ ॥ विनिवेदितवृत्तान्तो, नितान्तभीतेन तेन सोऽभिदधे । तरसा निस्सर गेहात्, कुलक्षयो मेऽन्यथा भविता ।। ९३ ॥ अधिगततत्त्वस्तस्मात्तरसा निरगात् प्रागृहोदरात्सचिवः । निजस द्वारं याव-| दनुययौ स तमतिकृतघ्नः ॥ ९४ ॥ प्राप्तोऽथ पर्वमित्रस्य, सद्म सप्रश्रयं परमकार्षीत् । कार्यमवधार्य वक्ति स्म, यत्र यातासि तब्रूहि ॥ ९५ ॥ अविचिन्तामात्यो, भृशमेषोऽप्याकुलः स्थितेऽत्र मयि । निर्यामि ततस्तं सोऽप्यन्वपतच्चत्वरं यावत् ॥ ९६ ॥ तत्रामात्यो दध्यो, धिग्धिग्मित्रत्वमेतयोरुभयोः। खादाऽऽचामायामेव, मित्रतां यद्गतावेतौ ।। ९७ ॥ "मित्राणि व्यसनाप्तौ दारिद्रयोपद्रवागतौ दाराः । सुधिया परीक्षणीया, भृत्याः कृतार्थविनियोगे ॥ ९८ ॥” गच्छाम्यूर्ध्वमुखस्तद्यद्वा जोत्कारमित्रमपि वच्मि । मा नाम कदापि भवेदस्मादपि कार्यपर्याप्तिः ॥ ९९ ॥ चरणेषु नखाः शीर्षे, केसरिणा केसराणि धार्यन्ते । करिकुम्भदलनकेलावस्य नखा एव सध्यञ्चः ॥ ५०० ॥ इति सुचिरं सञ्चित्य, प्राप्तो जोत्कारमित्रवेश्मान्तः । तेन सदतिथिप्रतिपत्तिगौरवेणादराद्ददृशे ॥१॥ सविदिततत्त्वोऽवादीन्मा भैषीनिर्भयो निषीद त्वम् । स्वीकर्तुमलंकीणविक्रमः कोऽप्यतो न त्वाम् ॥ २॥ विषयमिमं तित्यक्षुर्यियासुरङ्गान् प्रजल्पितो तेन । उत्पीडिततूणीरः स पुरोऽभूत्तस्य निस्सरतः ॥ ३ ॥ निर्भयपुरों परापत् , गृहीन् गृहीत्वा नवग्रहमवात्सीत् । सम्पाद्यमाननिःशेषवस्तुरमुनान्तिकस्थेन ॥४॥ अत्रार्थोपनयः सोऽयं, यथा मित्रत्रयी तथा । क्रमेण काय-ज्ञातेय-धर्मास्तद्गुणयोगिनः ॥५॥ खजूरखीरखण्डाद्यैः, कस्तूरीकुङ्कुमादिभिः । माणिक्यभूषणैर्नित्यं, कायोऽयमुपचर्यते ॥ ६॥ प्रेताधिराजवैधुर्ये, सम्प्राप्ते जीवमन्त्रिणः । दूरेऽस्तूपक्रिया कापि, पदमप्यनुयाति नो ॥ ७ ॥ पुत्रमित्रकलत्राणि, मातापितृसहोदराः । स्वाः शेषा अपि
RCECRECORRECReeDececreadee
Page #210
--------------------------------------------------------------------------
________________
नागसेनावक्तव्यम्।
निःशेषाः, प्रयुक्तसदुपक्रिया ॥ ८॥ जन्तौ प्रेत्यपथं प्राप्ते, ऋन्दित्वा कंचन क्षणम् । श्मशानकाश्यपी यावत् , गत्वा याति पुनसपदेशमाला
य॒हम् ॥ ९॥ धर्मोऽयं क्रियते लोके, गौणवृत्त्या कदाचन । मुख्यवृत्त्या निजागारप्रयोजनपरायणैः ॥ ५१०॥ प्रेत्यमार्गे स एवैकः, विशेषवृत्तौ।
सध्रीचीनत्वमश्नुते । पार्श्ववर्ती सदाऽऽपि, पूरयत्यभिवाञ्छितम् ॥ ११ ॥ इति मित्रत्रयी कथा ॥ तन्न स्वकीयवपुषो न च वः जम्बूचरित्रे सुखाप्त्य, वत्तऽहमादिमसुहृद्वितयी सदृक्त्वात् । जोत्कारमित्रसदृशी तु सदा प्रमोदादाराधयामि जिनधर्मधुरां स्वधैर्यात् ॥ १२ ॥ ॥१६८॥
युक्त्या मृगाक्षि ! कलिराज्यकथापि सैषा, भोगस्पृहां प्रतिरुणद्धि मम प्रयत्नात् । नृणामसंयमपुरे परिसृत्वराणां, यद्योगराजगतिरेव भवेदवश्यम् ॥ १३ ॥ अथ प्रभवः सबहुमानमाह
“धन्यास्त एव तरलायतलोचनानां, कन्दर्पदर्पघनपीनपयोधराणाम् ।
क्षामोदरस्फुरितनाभिवलीत्रयाणां, दृष्ट्वाऽऽकृति विकृतिमेति मनो न येषाम् ॥१४॥" कान्ताकटाक्षविशिखा न खनन्ति यस्य, चित्तं न निर्दहति कामकृतोऽनुरागः।
कर्षन्ति भूरिविषयाश्च न भोरु(लोभ)पाशा, लोकत्रयं जयति कृत्स्नमिदं स धीरः ॥ १५ ॥ पुव्वभवभारियाहिं, कहियाई कहाणयाई एयाई । चत्तारि चउहिं इन्हि, इयरा एग चिय कहिंति ॥ १६ ।। पभणेइ नागसेणा, जंबूसामि सदुत्तिजुत्तीहिं । कणगसिरी कमलवई जयस्सिरीहिं पुरकरिया ॥१७॥ पियपच्छे पाडिज्जइ, वुत्तं जुत्तपि कणगसेणाए । NI किं तुमए नियनीसंकवंकउत्तीहिं जुत्तीहिं ॥ १८ ॥ अणुसरसु धम्ममग्गं, सम्म सम्माणमायरेसु जिणे । गिहवासे वि ठिओ तं,
दव्वं विलसेसु वियरेसु ॥ १९॥ अइदुहियदुत्थियाण, दिता पालिंति केवि गिहवासं । जे सूरा इयरा पुण, किविणा पासंडिणो NI हुंति ॥ ५२० ।। भणियं च-" गृहाश्रमसमो धर्मों, न भूतो न भविष्यति । पालयन्ति नराः शूराः, क्लीबाः पाखण्डमाश्रिताः
॥ २१॥" दव्वजणे व्व सव्वायरे ण धम्मजणे वि पाणेस!। न सुहाय होइ अग्गिलग्गो लोहो लोहग्गलाइव्व ॥२२॥
Compacecrearcom
DoorcemezepepeDevela
॥१६८॥
Page #211
--------------------------------------------------------------------------
________________
उपदेशमाला-6 विशेषवृत्ती जम्बूचरित्रे
DECRECARCIRCORRECAREERCIRCRACK
अमरसेण-प्रवरसेन-भ्रात्रोः कथा-कंचणपुरंमि कंचणसेहररायस्स आसि दोन्नि सुया । नामेण अमरसेणो, पढमो बीओ पवरसेणो ॥ २३ ॥ ताण पसायपरेणं, पिउणा जयकुंजरो कयाइ पुरा । दिन्नो आसि सया वि य, चडिया ते तत्थ कीलंति ॥ २४ ॥ जह
अमरसेनउदयं तस्स नराहिवस्स कस्सइ जसो पयावो य । दोय सुकुलुग्गयस्स अहवा, ववसाओ सुकयजोगो य ॥ २५ ॥ तह कुसुमसरस
प्रवरसेनमाणे, ते रममाणे सुदंतिणा तेण । पेच्छंती मच्छरमुव्वहेइ सावकिया माया ॥ २६ ॥ वारं वारं रत्ति, दिवा य कन्ने खणेइ
10भ्रात्रोःकथा । नरवइणो। सामिय ! सुयस्स मज्झं, दिजउ जयकुंजरो एसो ।। २७॥ किं किज्ज(इ)उ तुह वल्लह, देह पसाएण अहव चारण । एत्तियमेतपि न होइ अम्ह ता कूडनेहोऽसि ॥ २८ ॥ वियसंतरोसधूमंधयारधूसरमिमं मिसिमिसंतं । दळूण भणइ राया, एवं कह होइ कयाइ ॥ २९ ॥ भत्ता सत्ता जुत्ता, पुत्ता ते किं न अप्पणा दिन्नो। कह मग्गिज्जइ स गओ, तं देमि जमन्नमाएससि ॥ ५३०॥ कुग्गहराहिलं महिलं, नाऊण नाराहिवो मयणमूढो । भणइ कुमरे करिंद, अप्पह मह देमि दस करिणो ॥३१॥ नाऊण चुल्लमायाए, चेट्टियं सुठु निठुरं एयं । चितंति ते वि एवं, धीदुच्चरियं महेलाणं ॥ ३२ ॥ नियमाइनिव्विसेसेण, गउरवेणं वयं निएमो तं । नियसुयवच्छलयाए, सा णे जाणेइ रिउणो व्व ।। ३३ ॥ करिणो सिणीहिं वग्गाहिं, वाइणो गोणया वि नत्थाहिं। कीरति वसे पुरिसा, मराललीलाहिं महिलाहिं ।। ३४ ॥ ता माणी ता जाणी, वियक्खणो ताव सज्जणो ताव । जाव घरट्टोव्व नरो, न भामिओ दुद्रुमहिलाहिं ॥ ३५ ॥ तिहुयणु सयलु जि पेक्खहिं अंखिहिं, लक्खहिं गयणि मग्गु जे पंखिहिं । जलपरिमाणु जि सायरि बुज्झहिं, तरुणिचरित्ति ते वि निरु मुज्झहिं ।। ३६ ॥” अहवा सव्वं सोहेइ, सुंदरीणं असुंदरीहाणं । ताओ वि नाम एवं, करेइ अव्वो महच्छरियं ॥ ३७ ॥ दस देइ मत्तदंती, जइ नाम तहावि तेहिं कि कजं । माणपणासे पुरि-10 साण, होइ कोडी वि तिणतुल्ला ॥ ३८ ॥ माणि पणदुइ जइ न तणु, तो देसडा चएज । मा दुजणकरपल्लविहि, दंसिजंतु भमेज ॥ ३९॥ तथा-"पुण्येऽरण्ये पुरे वा सितघनच्छन्नपाली कपालीमादाय 'व्यायसज्जद्विजहुतहुतभुग्धूमधुम्रोपकण्ठम् ।
१ वनवसनच्छन्न B. C. घनवसच्छन्न DI २ न्या DI
कीरति वसे पुरिता
लाहिं ॥ ३५ ॥ ति
DODeependenceRESIDE
॥ ३६॥" अहवा
,
Page #212
--------------------------------------------------------------------------
________________
उपदेशमालाविशेषवृत्तौ| जम्बूचरित्रे
अमरसेनप्रवरसेनभ्रात्रोःकथा ।
OrderacroraeneraDERRORDERDC
द्वारं द्वारं दरिद्रो वरमुदरदरीपूरणाय प्रवृत्तो, मानी धीमान् सनाथो न पुनरनुदिनं तुल्यकुल्येषु दीनः ॥ ५४०॥" एएणेव छलेणं, गच्छामो हच्छमेव ता एत्तो। न फलाण वणे वुड्ढी, खलंगुली दंसीया णसिया ॥४१॥ " नियपुन्नाण परिक्खा वियक्खणतं जणाण ववहारे । भासावेसविसेसाऽवगमो य न होइ नियदेसे ॥ ४२ ॥” इय चिंतिऊण रत्तीए, दो वि ते निग्गया निरुव्विग्गा । इय वुत्ततं कस्सवि, अकहंता नियजणस्सावि ॥ ४३ ।। अइतुरियतरपयारा, अक्खंडपयाणएहिं ते पत्ता । अइगरुयाए एगाए, भीम| रुवाए अडवीए ॥४४॥ दावेइ न बहुया, सुल्लासं जा सासुयव्व दुट्ठमणा । वरवणमालासोहाए, सूहवा विण्हुमि(मु)त्तिव्व ।।४५॥ दीसंति चित्तसीहा, मयमिहुणालंकिया नहसिरिव्व । सारंगमारणुज्जयपुंडरियक्खा हरिकहव्व ॥४६॥ तत्थेगस्स महावडतरुणो छायाए वीसमंतस्स । कुमरस्स अमरसेणस्स, आगया झत्ति सुहनिदा ॥ ४७ ॥ वरसेणो पायंते, पाए संवाहए सुनिसण्णो । जागरमाणस्स भयं च, भीमसत्ताहि नहु होइ ।। ४८ ॥ अह वडवासीजक्खो, निरिक्खए लक्खणाई सुत्तस्स । चिंतइ किजंतो होइ, बहुगुणो एत्थ उवयारो ॥ ४९ ॥ उवयारो किज्जइ सज्जणेण सव्वत्थ नत्थि संदेहो। चिंतेयव्वं एयं तु, किंतु कत्थेस वित्थरइ ॥५५० ॥ " अहिमुहसिप्पिमुद्देसुं, अप्पेइ पयोहरो पयं जुगवं । एगत्थ विसं अन्नत्थ, मोत्तियं तं पुणो होइ ॥५१॥" वर. सेणो वि हु मा पंतिवंचिओ होउ पुन्नपुरिसोत्ति । परिभाविऊण जक्खो, पच्चक्खो भणइ वरसेणं ॥५२॥ अतिहीण दूरदेसा| गयाण तुब्माण किंचि उचियमहं । इच्छामि काउमिय तस्स अप्पए दोन्नि रयणाणि ।। ५३ ॥ एगेग ताण रज, सिज्झइ अन्नेण
इच्छिया लच्छी। पढमं अप्पेयव्वं, सबंधुणो तुज्झ चेवन्नं ॥५४ ॥ पूइत्तु पणवमायासाहाहिं सत्तवार जवियाहिं । पणमित्तु पत्थियऽत्थस्स, होइ सिद्धी न संदेहो ॥ ५५ ॥ रयणा पडिच्छिया ते, दूरावज्जियसिरेण पंजलिणा । वरसेणेणं चेलंचलस्स गंठीए बद्धा य ॥५६॥ अंतरहिओ सुरो तो, खणंतरे उदिओ अमरसेणो। तिहिं वासरेहिं तो सा, महाडई लंघिया तेहिं ॥ ५७ ॥ पाडलिपुत्ते पत्ता, तप्परिसरसरवरस्स पालीए । विहियंगपायसोया, चूयतले वीसमंति सुहं ।। ५८॥ तव्वेलं चेव कणीयसेण
emeroenesamezocceroenemen
॥ १७०॥
१ धृत्या।
Page #213
--------------------------------------------------------------------------
________________
उपदेशमालाविशेषवृत्तौ
जम्बूचरित्रे
॥ १७१ ॥
वित्तममरसेणस्स | पियबंधव ! लिज्जउ रज्ज - लाभसज्जं रयणमेयं ॥ ५९ ॥ कहिओ विहि जहत्थो, सवित्थरो थिरमणेण कायव्वो । फलसिद्धीए एयरस, लाभवुत्तंतमक्खिस्तं ॥ ५६० ॥ अह एगंते साहारवीहियाए गओ स हरिसेण । पुज्जिय पणमिय पत्थे, पत्थवत्तं सुथिरचित्तो ॥ ६१ ॥ विहियपहाणविहाणो, कयाऽवहाणो सयपि वरसेणो । नियरयणाओ मग्गइ सामग्गिं भोयणाईणं ॥ ६२ ॥ पयडीहूया तो अच्छराओ तत्थsट्ट लट्ठरूवाओ, निम्मियनिम्मलसुविसालचउसालसोहाओ । अभंगअंगमद्दण उव्वट्टणण्हाणभूसणाईहिं, सम्माणिऊण निवं सावयंति देवगवत्थाई ॥ ६३ ॥ अइसरसपाणभोयणतंबोलपसूणपभिइ दाऊण । कत्थइ सव्वंपि खणेण तं गयं इंदयालं व ॥ ६४ ॥ भुत्तत्तरं पसुत्तो, जावऽच्छ ताव वच्छछायाए । जेटुकुमारो ता तत्थ, पंच पत्ताइं दिव्वाइं ॥ ६५ ॥ पाडलिपुत्ते पत्ते, पंचत्तं पत्थिवे अपुत्तंमि । गयहय चामर - दुंदुहि-छत्ताई पउरजुत्ताई ॥ ६६ ॥ अहिसिंचिऊण कलसेण, गुलगुलेउण मयगलो खंधे । आरोवेइ कुमारं हओ विहि णिहिणइ हरिसेण ॥ ६७ ॥ विमलाओ चामराओ, ढलंति वज्जेइ दुही पुरओ | वित्थरियमत्थयत्थं, संजायं सेयछत्तंपि ॥ ६८ ॥ भडचडगरेण महया, पविसेइ पुरस्स मज्झयारंमि । पणमिजंतो सामंतमंतिमंडलियलोएण ।। ६९ ।। नीहरिओ वरसेणो, तत्थावसरे गओ पुरस्संतो । निवकज्जेसुं पज्जाउलस्स किं मज्झ सोक् ।। ५७० || अइचिरमेस गवेसाविओ वि सव्वत्थ जाव नो दिट्ठो । ता पत्तो पासाए, सो सज्जइ रज्जकज्जाइ ॥ ७१ ॥ अतिलोभे लोह लागणिका कथा – इयरो मागहियाए गणियाए गओ गिमि सयणोव्व । सयमेव ताव तीए, गंतूणन्भुवगओऽभिमुहं ॥ ७२ ॥ विहियविविहोवयारा, मागहिया अवहरिंसु से हिययं । लोहग्गलाए अक्काए, मग्गियं पूरइ इमो वि ॥ ७३ ॥ भणिया धूया लोह गलाए धणमस्स एत्तियं कत्तो । न हु देइ कोइ न कयाइ, कुणइ सेवाइववसायं ॥ ७४ ॥ ता जामाइयमापुच्छिऊण वच्छे ! सुनिच्छिय कुणसु । भणइ इमा ते कज्जं, दव्वेण किमेय चिंताए । ७५ ।। लोहग्गलाए अइअग्गलाऽऽगहाउ इमाए सो पुट्ठो । पण रयणाउ पिये ! मे चिंतियरिद्धिसंसिद्धी ।। ७६ ।। लोहग्गलाए कहिए, तीए जोएइ जु (त्त ) न्नमंजारी । तं रयणं सा घेतुं, सुत्तपमत्ताइ तस्स छलं ॥ ७७ ॥ अह मज्जणोवविट्ठस्स, तस्स चेलंचलस्स गंठीओ । छन्न छोडिय घेत्तूण, तीए तं गोवियं रयणं
अतिलोभेलोहर्गलागणिका
कथा ।
॥ १७१ ॥
Page #214
--------------------------------------------------------------------------
________________
CUe
Camera
अतिलोभे लोहर्गलागणिकाकथा।
उपदेशमाला-0
| ॥ ७८ ॥ तं गंठिमुडिओ जाव, पेक्खए ताव पावए न तयं । सुन्नो निरिक्खमाणो, कोणविकोणे इमो भणिओ ॥ ७९ ।। अकाए विशेषवृत्तौ
किं निरिक्खसि, किं पडियं किंपि जंपसु पयासं । सयमेव सव्वओ जोइऊण जेणं तमप्पेमि ॥ ५८० ॥ एसो पभणए पत्थर
खंडं विक्कयकए धरियमासि । कवडेण कोणसोहण-पुव्वं सा आह नस्थित्ति ॥ ८१ ॥ दासीओ पुच्छंतो, भणिओ सो कुट्टणीए जम्बूचरित्रे
हो होउ । मा मज्झ परीवारं, कलंकदाणेण दूसेसु ।। ८२ ॥ सव्वो वि पंचदिवसो, दासीओ जाव जीवियाउ पुणो । उवलकणका॥ १७२ ॥
रणे किं, तदेवमवजाणसि जणं मे ॥ ८३ ॥ इय सोऊण कुमारो, चिंतइ अइकुडिलकालभुयगीए । एयमकजं एयाए, एवम(ण)वि. क्खमाणीए ।। ८४ ॥ सुबहु धणं तोलिंति, किमियं लोहग्गला न भारतुला । दिनेण जा घणेणावि, धारणाए न ठाइ धुवं ।।८५|| किं किं न सुवन्नं वा अन्नं वा सब्वमेव दव्वाइ । दिन्नं हि मए एयाए, तहवि किर किंपि नो दिन्नं ।। ८६ ॥ अथवा-अइसयकुसीलयाओ, लोहमयाओ हवंति एयाओ । अहमेव अहो अबुहो, जं बुझतो न बुज्झामि ॥ ८७ ॥ उच्यते च-“ अपि | प्रदत्तसर्वस्वात् , कामुकात् क्षीणसम्पदः । वासोऽप्याच्छेत्तुमिच्छन्ति, गच्छतः पण्ययोषितः ॥ ८८ ॥” “मनस्यन्यद्वचस्यन्यत् , क्रियायामन्यदेव हि । यासां साधारणस्त्रीणां, ताः कथं सुखहेतवः ॥ ८९ ॥” “ कुष्टिनोऽपि स्मरसमान् , पश्यन्तीं धनकाङ्क्षया । तन्वती कृत्रिमस्नेहं, निस्नेहां गणिकां त्यजेत् ॥ ५९० ॥” ता जावऽज्जवि गरुयावमाणदंभोलिणा न भिंदेइ । ता नीहरि जुत्तं, नियपरिहंसं च साहेउं ।। ९१ ॥ इय स पउसे कस्सइ, अकहंतो दूरदेसमल्लीणो। तिलयंऽजणाइ जोयइ, कुट्टणि मय(इ)कुट्टणनिमित्तं ।। ९२ ॥ मागहियाए वासगसजाए जाव जामिणी वि गया । ता नायं तीए गओ, चोरियरयणो समाणधणों ।। ९३ ।। 18 रोयंतीए गग्गिरगिराए कहियं इमाण अक्काए । सा आह गहियसारो, विणोसहं जाओ वाहिव्व ।। ९४ ॥ हो रहम्मि मगइ, रयणाउ तओ सहस्सलक्खाई । रयलवमवि अलहंती, पच्छुत्तावेण पोकरइ ॥ ९५ ।। मागधिका प्राह-अंब! न पत्तो कंतो, फलिही रयणंपि नो विहिविहूणं । अइलोहनइपइट्ठा, न आरपाराय जायासि ॥ ९६ ।। वरसेणो संपत्तो, मसाणमेगं निसीहसमयंमि । भूयऽतिहीए उल्लवइ, लेउ कोई महामंसं ॥ ९७ ॥ गयणे वाणी जाया, दुग्गादेवीए देउले एत्थ । गिरिकडणि संठिए, वीर!
Recenexpecame
conomenaceace 2ZDC
वासगसजाए जसा आह गहियमापोकरइ ॥ ९५ ॥णा संपत्तो, मगरिकडणि र
यसजाए जाव जामिणी दिवसारी, विणसहं जाओ वाहिन्याह-अब न पत्तो कंती,
॥ १७२॥
Page #215
--------------------------------------------------------------------------
________________
उपदेशमालाविशेषवृत्तौ
जम्बूचरित्रे
॥ १७३ ॥
जाहि तो होउ फलसिद्धी ।। ९८ ।। पेक्खर अक्खलियअखुद्धलद्धलक्खो खणेण तत्थ गओ । दुग्गादेवीए पुरो, निविट्टमेगं महाजोगिं ॥ ९९ ॥ रतंदणमंडलपासदिन्नमाणुसवसा पईबोहं । मंडलपुरओ पुरिसं च रत्तकणवीरमालाए । ६०० ॥ पच्छाहूत्ते बाहू, सुबंधबद्धे करितु पक्खित्तं । उग्गीरिऊण खगं जावंते जंपए जोगी ॥ १ ॥ तुह देवि ! मए दिनो, अन्नबली एस होउ मंसबली । कुमरेणुत्तो तो सो, रे रे काउरिस ! किं कुणसि ॥ २ ॥ किं निरवराह संजमिय, अंगुवंगं निहीण ! हणसि धुवं । बंधणरज्जुं छिंदे, अन्नहा नत्थि ते जीयं ॥ ३ ॥ इय भणिओ सो वरसेणसम्मुहो वलइ खम्गवग्गकरो । सोवि उवेइ विकोसी, काऊण करालकरवालं ॥ ४ ॥ अइगरुयलग्ग संजुगरंगेणं तेण पिल्लिऊण लहुं । जमपासे पट्टविओ, सो जोगी पावपडिहरुछो ॥ ५ ॥ खम्गेण खंडिऊणं, कुमरो संजमणरज्जुमुवविसियं । पुरिसस्स पुरो पुच्छर, को एसो कम्मचंडालो ॥ ६ ॥ भणियमणेण एसो, नामेण मघोरघंटजोगिंदो । दाडं दुग्गाए बलि, सिद्धिकए अहमिहाणीओ ||७|| एयाहिं पाउयाहिं, चडिओ हिंडेइ तिहुयणं सयलं । पुरिसं विसज्जियं कुणइ, पाउया सो सपाएसु ॥ ८ ॥ हुंकारिऊण पाडलिपुत्ते पत्तो तओ खणेणं सो । देसंतराओ दव्वं, आहरईपायारूढो ॥ ९ ॥ चिंतेइ कवि केणइ, मिसेण जइ नाम कुट्टणिं दूरे । नेउं मिल्लेमि महुं, पियामि निम्मच्छियं ताहं ॥ ६१० ॥ स कयाइ चंगसव्वंगसंगि सिंगारसुंदरी होउं । तेण पहेणं चंकममाणो तीए सयं दिट्टो ॥ ११ ॥ चिंतियमेयाए पुणो वि, दव्वमेणुवज्जियमणंतं । ता कवडेणाणेउं मागहियाए समप्पेमि ॥ १२ ॥ दासीहिं जाव हकारिओवि नोवेइ कुट्टिणी ताव । तं गंतूणं आणइ कहवि बाहाए घेतूण ॥ १३ ॥ इय तुज्झ पुत्त ! जुत्तं वृत्तं अकहंतओ गओ जमिओ । तद्दिवसाओ जाया, गहगहिया अहह मागहिया ॥ १४ ॥ भणियमणेणं माए ! मा कुप्पसु कज्जगरुययाए गओ । अहुणा पुणो वि पत्तो, आएसं देसु किं कुणिमो ॥ १५ ॥ देइ पुणो सो दव्वं, समग्गलं मग्गियाओ निच्चपि । तो सा चमकिया चिंतवेइ कत्तो धणमणत्वं ॥ १६ ॥ तो भणिया मागहिया, वच्छे ! पुच्छेसु अज्जणोवायं । भणइ मा माए ! तुज्झ, लग्गिया किं पुण अलच्छी ॥ १७ ॥ जइ वारिया न अच्छसि पुच्छसु सयमेव ता तुमं अम्मो । नियमेवेदं तं सच्चवेसि लोहाला नामं ॥ १८ ॥ जइवि रइरमणजत्ता, पत्ता
अतिलोभे
लोहर्गला
गणिका
कथा |
॥ १७३ ॥
Page #216
--------------------------------------------------------------------------
________________
उपदेशमालाविशेषवृत्तौ जम्बूचरित्रे
॥१७॥
पुत्तय! पुरंमि तहवि अहं। न भणिसं किंपि जओ, जाणेसि तुम सयं उचियं ॥ १९ ॥ तह कह कत्थ व तं जासि, मग्गिउ दव्वमाणिउं कहसु । गंतूण जेण सह चेव, तमहमाणेमि सह चेव ॥ ६२० ॥ तुह विरहे मागहिया, खणेण जंतूण जाइ दसम
अतिलोभे | दसं । अह भणइ तं कुमरो, दूरे छडेउमिच्छंतो ॥ २१ ॥ रयणकणयाइदीवे, गंतुं नियदिव्वपाउयारूढो । आणेऊणं तो एत्थ, IN
लोहर्गला| देमि जं किंपि इच्छेसि ॥ २२ ॥ चिंतइ अत्ता केणइ, मिसेण नेऊण जलहिं दीवंतो। मेलिन्तुमेयमाणेमि, पाउयाओ स (उभ)यं
गणिकाचडिउं ॥ २३ ॥ भणिओ कयाइ एसो, जयागओ आसिणे विमोत्तूण । तं वच्छतया इच्छियमोवाइयमेरिसं हि मए ॥ २४ ॥ JN
कथा। नइनाहमज्झदीवे, देवमणंगं समालभिस्सामि । घुसिणेणमहं गंतूणं, एउ जामाउओ मज्झ ॥ २५ ॥ निययाभिप्पायपसाहणेसिणो तेण भणियमंब ! लहुं । चलिजउ नेमि तहिं, किं अजवि किज्जइ विलंबो ॥ २६॥ हुंकारिऊण तो पाउयाओ तं पाणिणा गहे-IN ऊण । मयणाययणस्संतो संपत्तो झत्ति वरसेणो ॥ २७ ॥ मंदिरदुवारदेसे, अक्का मुकासु तासु चडिऊण । पत्ता पाडलिपुत्ते, नियवंचपवंचपरितुद्वा ॥ २८ ॥ कुमरो पच्छाहुतं, जा जोयइ ता न पेक्खए खोहि । नीहरिय पलोयइ, पाउयाओ ताओवि नो नियइ ॥ २९ ॥ परिदेवइ पावे ! पावमेरिसं आयरेसि पुणरुत्तं । जं चिंतियमासि मए, तं खलु पडियं महच्चेव ॥ ६३० ॥ जाओ लोयपवाओ, एसो स(व्वो)त्तु अवस्समेत्ताहे । जो जं चिंतेइ परस्स, तस्स तं आवइ घरस्स ॥३१॥ चिंताचुंबियचित्तस्स, तस्स तत्थागओ खगेणेगो। खयरो पुच्छइ कह तं, इहागओ किं सचिंतो वा ॥ ३२॥ वुत्ते वुत्तंते तेण, तो स संपूइऊण कंदपं । साहइ सुहपम्हललोललोयणाखोहणि विजं ॥ ३३ ॥ वरसेणेणुत्तरसाहगेण साहसधणेण सिद्धाए । विज्जाए विज्जाहर-जुवाणओ तस्स अप्पिंसु ॥ ३४ ॥ गुडियाउ दुन्नि एगा, रासहरुवं करेइ 'विलयाउ । अन्नाउ सहावं माणुसस्स अप्पेइ तह चेव ॥ ३५ ॥ एयवसाउ परिईस, साहओ होसि तं महाधीर !। कंचणरयणाणि इमाणि, होउ अतिहिस्स ते पूया ॥३६ ।। उप्पाडिऊण मुक्को,
॥१७४॥ पाडलिपुत्ते स तेण खयरेण । हिंडइ पुणो वि स विलासमंथराए गईए तहिं ॥३७ ॥ लोहग्गलाए दासीए, साहियं आउए मए
१ तिलएण 0. D तिसलाओ B. I
DecemecopeeDee
Page #217
--------------------------------------------------------------------------
________________
उपदेशमालाविशेषवृत्तौ जम्बूचरित्रे
॥ १७५ ॥
"
दिट्ठो । जामाउओ इयाणि, तुह सो सव्वंगसिंगारो ॥ ३८ ॥ तो सा हिययं कुट्टेइ, कुट्टिणी हा इहागओ कह णु । विग्गोविऊण मं पाउयाओ लेही नियाओ सो ॥ ३९ ॥ काऊण किंपि कूड, अंगे पविसामि ताव जइ कहवि । छुट्टेऊणं वंचित्तु नव्वदव्वंपि गिहामि || ६४० || सव्वंगबद्धनिप्पट्टपट्टिया लोट्टिऊण खट्टाए । मागहियं पेसइ तस्स, आणणत्थं सुसिक्खिविउं ॥ ४१ ॥ गंतूणमाह एसा कि, जुत्तं तुम्ह नियगिहं मोत्तुं । मं च नियदंसणायत्तपाणमन्नत्थ उत्तरि ॥ ४२ ॥ अवधारिज्जउ पाओ, होउ पसाओ उवेह नियगेहे | मरमाणीए मायाए, देहि संभासमंतिमगं ॥ ४३ ॥ सयमेवागच्छंति, मयच्छिय ! अहमाउयाए भेट्टाए । कारणाय पत्तासि सयं सो महासउणो ॥ ४४ ॥ इय भणिय तीए सद्धिं पत्तो लोहग्गलासमीवं सो । पुच्छइ तरवारि महापहारपीडाइमात्तो ॥ ४५ ॥ नीससिऊण सुदीहं, सा आह अगाहवाहिविहुरि व्व । 'पाणंति पणवियवसण-वेससा किं भणामि लहुं ॥ ४६ ॥ जाणेसि ताव दोन्नि वि पत्ताइं अणंगदेउलदुवारे । मोत्तूण पाउआओ, तत्थ गओ तंसि गम्भहरे ||४७|| ताणम्हि रक्खवाली, जाव ठिया ताव खेयो एगो । आगम्म पाउयाओ, लेउं लग्गो महपुरो वि ॥ ४८ ॥ पाएस पाउयाओ, काऊणमहं तओ पलायंती । पत्ता एत्तियभूमिं अणुमग्गेणं स खयरोवि ॥ ४९ ॥ संगामो संलग्गो, तेण समं तो महापहारेहिं । मं पाडिऊण पावेण, पाउया ताओ नीयाओ ।। ६५० ॥ चितइ सो पावा, पाउयासु पासठियासु कवडवसा । पलवेइ आलजालं, समए सव्वंपि जाणिस्सं ॥ ५१ ॥ पभणइ माए ! जइ नाम, पाउयाउ गयाउ गच्छंतु । आदाय दुक्खमग्गस्स तुज्झ जीवेसु तं सुचिरं ॥ ५२ ॥ सोऊणमेयमेयाए, जीवियं तणुकुडिं अणुपविट्ठा | तुट्ठा पभणइ पुत्तय !, तत्तो पत्तोसि कहमेत्थ ॥ ५३ ॥ भणियमण "मयंगो, पच्चक्खो मग्गिओ मए माए । तं देसु जेण थेरत्तणे वि तारुन्नमुन्नमइ ॥ ५४ ॥ गुडियं दाउ दव्वं च, तेणमिहमाणिऊण मुक्कोहं । छोडेसु पट्टए ताव, जेण जोएमि असिघाए || ५५ ॥ संरोहणीए रोहेमि, तक्खणा तीए बुत्तमलमत्थु । हंत जा पट्टए पीडा तयं न सहे ॥ ५६ ॥ जइ पुण पट्टेसु तह ठिएसु, तुह हवइ कावि सुचिकिच्छा । ता
१ पाणति य पावियवसणवेससा किं भणामि अहं ॥ BCD २ मणंगो B. D। ३ सुचिगि० ।
अतिलोभे लोहर्गला
गणिका
कथा ।
॥ १७५ ॥
Page #218
--------------------------------------------------------------------------
________________
RUA
जम्बूचरित्रे
वच्छ ! एत्तो, बहुबुल्लेउ न सकेमि ॥ ५७ ॥ भणइ 'स उव्वणजोव्वणकरीए गुडियाए रयणतिलएण । सइ जाइ जराए महा उपदेशमाला-N पहारलेसो वि तरुणीए ॥ ५८ ॥ भणियमिमीए तह तं, करेसु जह तरुणि मज्झयारंमि । मह चेव रूवरेहा, जोइज्जइ नायर
अतिलोभे विशेषवृत्तौ जणेण ॥ ५९॥ गुडियाए तीए तिलओ, तओ कओ कुट्टिणोनिडालंमि । कुमरेण तक्खणेणं, थूला सा रासही जाया
लोहर्गला| ॥ ६६० ॥ कडियालि दाऊणं, मुहंमि चडिऊण तीए पुट्ठीए। पहणतो सट्टेणं, स आगओ रायमगंमि ॥ ६१ ॥ मिलिऊण
गणिकाराउले पा(यउ)उ-लाई सयलाई झत्ति पत्ताई। संभालयंति जा उंडिएण केणइ भुयंगेण ।। ६२॥ अक्का खरिया विहिया, सट्टेहिं
कथा। निसटुमाहणइ चडिओ। अणुजुंजेइ नरिंदो, कित्तियदिवसो भुयंगो सो ।। ६३ ।। केरिसरूवो केत्तियवरिसो य वएण कहइ मागहिया । पहु ! तुम्ह रज्जलाभो, ममेयलाभो य समकालं ॥ ६४ ॥ अइसयसुसरिसरूवो, तुब्भाणं केत्तिएण वि कणिटो ।। तो रन्ना विन्नाओ, महाणुओ सो महाधुत्तो ॥६५॥ निवई भणेइ सयमेव, सिक्खविस्सं असिक्खियं तमहं । जयकुंजराधिरूढो, तओ गओ तत्थ नरनाहो ।। ६६ ॥ दिट्ठो स लोयलक्खेहि, लोलअक्खेहिं सव्वविजंतो । अइथूलतुंदतुंगाए, रासहीए समा| रूढो ॥ ६७ ॥ गंतुं पासे पुच्छइ, पिच्छीसो तं तओ कयपणामो । अविनाम महाधुत्तस्स, सागयं गयसिणेहस्स ॥ ६८ ॥ तुह | वाहणं न सोहइ, रासही कलहकेलिलोलस्स । ता एहि कुंजरे एत्थ, अंगमालिंग अंगेण ॥ ६९॥ संजमिय रायमग्गे, तं कुट्टिणि रासहिं महापावं । पहसंतेणं पहणिज्जमाणियं पउरलोएण ।। ६७० ।। धवलहरे संपत्तो, सह नरनाहेण कुंजरारूढो। अकहिंसु पुच्छिओ सव्वमेव रयणाइवुत्तंतं ॥ ७१ ॥ आगंतूणं पुण पाउलेहिं पुहईसरो स विन्नत्तो। आइक्खइ पञ्चरखा चोरी सा रासही एत्थ ।। ७२ ॥ वररयणपाउयासु, हरियासु तीए सह कणिदुस्स । मुहिया छुट्टा सा अंगनिग्गहो को वि जं न कओ ॥ ७३ ॥ ता संपयंपि मोसस्स, अप्पणा तारिसस्स सव्वस्स । जइ कोइ देइ सई, ता पावइ पुव्वरूवं सा ।। ७४ ।। तह विहिए तिलयं
16॥१७॥ बीयगोलियाए करेइ वरसेणो। साहावियरूवधरा, जाया लोहमाला तत्तो ॥ ७५ ।। ततश्च जातोऽयं प्रवादः-" अतिलोभो न
१ य अउव्व 0. DI २ रइय । ३ सटे ह ।
Recene
Deceovoccerter0eoroecometa
CCCCAREERc
Page #219
--------------------------------------------------------------------------
________________
उपदेशमालाविशेषवृत्तौ जम्बूचरित्रे
कर्त्तव्यो, लोभं नैव परित्यजेत् । अतिलोभाभिभूता सा, कुट्टन्यजनि रासभी ॥ ७६ ॥” वररयणपाउयाहिं, रयणालंकारचीणवसणेहिं । भूसियसरीरमप्पइ, मागहियं सा कुमारस्स ॥ ७७ ॥ सो जाओ जुवराओ, सह मागहियाए विसयसोक्खाई । उवभुंजइ IN| धर्मशास्त्रे अन्नाहिं वि, निवइ सुयाहि नबोढाहिं ॥७८॥ इय पियकहिउ कहाणउं लोहमालतणउं, तुहवि पुरउ अइधिद्विमअवलंबिवि धणउं । | स्रोणां स्वभा. ता जगि लोभु सुकिज्जइ जुज्जइ जो अवसु, लोहग्गल जिंव लोभु करंतह जाइ जसु ॥ ७९ ॥
वजा दोषाः। ___अथ जम्बुस्वाम्यब्रवीत्-नागसेने ! कनकश्रीः, प्रिये कमलवत्यपि । आकर्ण्यतां जयश्रीश्च, सर्वसारमिदं ब्रुवे ॥६८०॥ दोषाणां च गुणानां च, निधनानि यथाक्रमम् । यूयं च गुरवधोक्ता, धर्मशास्त्रेषु तद्यथा ॥८१॥ वञ्चकत्वं नृशंसत्वं, चञ्चलत्वं कुशीलता । इति नैसर्गिका दोषाः, यासा तासु रमेत कः ॥८२।। प्राप्तुं पारमपारस्य, पारावारस्य पार्यते । स्त्रीणां प्रकृतिवक्राणां, दुश्चरित्रस्य नो पुनः | ॥८३॥ नितम्बिन्यः पति पुत्रं, पितरं भ्रातरं क्षणात् । आरोपयन्त्यकार्येऽपि, दुर्वृत्ताः प्राणसंशये ॥८४॥ भवस्य बीजं नरकद्वारमार्गस्य
दीपिका । शुचां कन्दः कलेर्मूलं, दुःखाना खानिरङ्गना ॥ ८५ ॥ स्त्रोसंभोगेन यः कामज्वरं प्रतिचिकीर्षति । स हुताशं घृताहुत्या, विध्यापयितुमिच्छति ॥ ८६ ॥ वरं ज्वलदयस्तम्भपरिरम्भो विधीयते । न पुनर्नरकद्वार-रामाजघनसेवनम् ॥ ८७ ॥ सतामपि हि वामभूर्ददाना हृदये पदम् । अभिरामगुणग्राम, निर्वासयति निश्चितम् ।। ८८ ॥ यूयं तदेवं दोषाढ्या धर्मशास्त्रेषु दर्शिताः । धर्माचार्याः पुन प्रौढगुणग्रामभृतो यथा ।।८९।। गुरुर्गृहीतशास्त्रार्थः, परां निस्संगतां गतः । मार्तण्डमण्डलसमो, भव्याम्भोजविकाशने ॥६९०॥
पवित्रग्धारित्रात्प्रवचनरहः पारपटुधीः, सुधीरः शान्तात्मा मधुरिमधुराधारवचनः । कृपावान्निोभो भवजलधिपोतप्रतिकृतिस्तनूभाजामीहक् भवति गुरुराप्तः शुभशतैः ॥ ९१ ॥ . गुरुमोहान्धानां भवति हि नृणां चक्षुरमलं, गुरुर्दुःखाद्नामपहरति दुःखान्यवहितः ।
॥१७७॥ सुखानां सन्धाता गुरुरमरमोक्षक्षितिभुवां, शुभं तत्किं लोके यदिह गुणिनां स्यान्न गुरुतः ॥१२॥
Peerocreeperpeoporaeone
Page #220
--------------------------------------------------------------------------
________________
उपदेशमालाविशेषवृत्तौ जम्बूचरित्रे
॥ १७८ ॥
Vae
तो दोषवतीस्त्यक्त्वा, श्रये गुणगुरून् गुरून् । त्यक्त्वाऽसतः सतः श्रित्वा-भून्सुखी हि प्रभाकरः ॥ ९३ ॥ मेदिनीतिलके विप्रो, दिवाकरतनूद्भवः । अभूत्प्रभाकरो द्यूतकारो मूर्खेकशेखरः ॥ ९४ ॥ गायत्रीमात्रकेऽप्यज्ञं, तं मुमूर्षुः कदाचन । अध्यापिपत् पिता लोकमेकमत्यादरादिमम् ॥ ९५ ॥ मुद्रितोपद्रवातङ्कः, पुरुषेण हितैषिणा । निधिर्नवाधिको मूर्त्तः, कर्त्तव्यः साधुसंगमः ।। ९६ ॥ ताते परासुतां प्राप्ते, निःश्रीर्धूताद भूदयम् । अक्षमः कुक्षिपूरेऽपि, नगरान्निरगात्ततः ।। ९७ ।। दध्यौ पित्रा कुतः कार्ये, संगमं सममुत्तमैः । तावन्नीचं परीक्षिष्ये, करिष्ये चरमं च तम् ॥ ९८ ॥ अश्रद्धालुरिति ध्यात्वा प्राप्तः कीर्त्तिपुरं पुरम् । दुष्टाशयाभिधानं च, नीचं ठक्कुरमाश्रितः ।। ९९ ।। दौर्जन्यैकनटी तस्य, चेटी गोमटिकाभिधा । चक्रे कलत्रं मित्रं च, मातङ्गस्तेन सूत्रितः ॥ ७०० ॥ दानशौण्डं स्फुरन्नीतिताण्डवोल्लास लासकम् । द्राघिष्टविदुषष्पृष्टगोष्ठीनिष्ठुरकौतुकम् ॥ १ ॥ ठक्कुरेणान्वितस्तेन, क्ष्मापति कीर्तिशेखरम् । अनध्ययन' खिन्नोऽन्तः प्रत्यहं भजति स्म सः ॥ २ ॥ अथ मध्ये सुवीवृन्दमासीने क्ष्मापुरन्दरे । सख्यं समानशीलेषु, स्यादिति प्रस्तुता कथा ॥ ३ ॥ कथंचिदभ्यस्तचरस्तेनापि द्विजसूनुना । श्लोकोऽयं पठितः स्पष्टवर्णकर्णामृतं तदा ॥ ४ ॥
99
" मृगा मृगेः संगमनुव्रजन्ति, गावश्ध गोभिस्तुरगास्तुरंगे : मूर्खाच मूर्खः सुधियः सुधीभिः समानशीलव्यसनेषु सख्यम् ||५|| ' इत्याकर्ण्य महीशक्रस्तच्चक्रं च विपश्चिताम् । जज्ञे स्फारचमत्कारा नद ( ट ) न्मौलीमनोहरम् || ६ || स्फुरन्निजद्विजश्रेष्ठी विलासेन वितन्वता । द्विजो सत्त्वमिव स्वस्याप्युर्वीशेनैष जल्पितः ॥ ७ ॥ सिक्तः प्रीतिरसेनाहं भवता भोः प्रभाकर ! । तस्मात्प्रसाददानेन, गृहाण ग्राममण्डलम् ॥ ८ ॥ प्रभोरौचित्यमारोग्यं, श्रीमतो भूभृतः क्षमा । उपकर्तुः प्रभुत्वं च पीयूषाणां चतुष्टयम् ॥ ९ ॥ प्रसन्नं मयि देवस्य चेतश्चेत्तन्मम प्रभोः । इदमस्य प्रसादेन, देहीत्युचे प्रभाकरः ॥ ७१० ॥ पृथ्वीभृति तथेत्युक्तवति दुष्टाशयः
१ खिन्नोऽभूत् B २ द्विजेश त्वमिव स्वस्याप्युर्वीशेनैव B C D ३ प्रसन्नमपि CD
साधुसमा गमलाभे
प्रभाकरकथा |
।। १७८ ।।
Page #221
--------------------------------------------------------------------------
________________
साधुसमागमलामे प्रभाकर- . कथा।
| श्रियः । प्रभाकरप्रभावेण, समतां पद्मवद्गतः ॥ ११ ॥ महीमहेन्द्रानुमतौ, परिवारपुरस्कृतौ । प्रसादमण्डलमलंचक्राते तावुभावपि उपदेशामला- ॥ १२ ॥ अथान्यदा मदास्वादविह्वलः संस्पृशन् प्रियाम् । वध्यः क्रुद्धेन मातंगष्ठक्कुरेण निरोपितः ॥१३॥ वारुणीरसनिर्वाणचैतन्यो विशेषवृत्तौ || नैष दोषवान् । त्वय्याशा निःप्रकाशैव, किं चैवं मादृशामपि ॥ १४ ॥ क्षमस्व मुश्च मन्मित्रमित्युदाहृत्य ठक्कुरम् । निषादं सविषाजम्बचरितIN| दस्तं, मोचयामास स द्विजः ॥ १५॥ इतश्च-ठक्कुरस्य शिखी प्रेयानस्ति तन्मांसमत्ति यः। स श्रियः स्यात्पदं भिक्षुरित्यूचे
कोऽपि चेटिकाम् ।। १६ ।। प्रभाकरः प्रत्यपादि, तन्मांसस्पृहया तया । दुनिग्रहस्त्रीग्रहतस्तेनापि प्रत्यपद्यत ॥ १७॥ दत्तमन्यामिषं तस्यै, रक्षित्वा तं शिखाचलम् । नीतान्येतान्यनेनेत्थमुपकारसुखासिकाम् ॥ १८ ॥ भोजनावसरे सूनुनिर्विशेष शिखण्डिनम् । अपश्यन् ठक्कुरस्तत्र, सर्वत्रापि व्यशोधयत् ॥ १९ ॥ अदृष्टे चात्र दीनारसहस्रार्पणपूर्वकम् । एवमुद्घोषयामास, पटहं ठक्कुरः पुरे ॥ ७२०॥ दीनाराभयलोभेन, भो कलापी स कथ्यताम् । पश्चाज्जाते पुनर्देहदण्डश्चण्डो भविष्यति ॥२१॥ श्रुत्वेति चिन्तितं चेट्या, भावी भर्ता ममाऽपरः । उपस्थितं धनं तावत्, करोमि स्वकरे द्रुतम् ॥ २२ ॥ नीचैर्वृत्तिमतां नित्यं, कुरङ्गविषयैषिणाम् । बुद्धि हतकलुब्धानां, धिक्पापप्रतिवेशिनीम् ।। २३ ।। स्पृष्ट्वाऽथ पटई चेटी, गत्वा दुष्टाशयान्तिकम् । प्रकटीकृतभिक्षुक्तिः, पाप्मिनीति व्यजिज्ञपत् ॥ २४ ॥ मया निवारितेनापि, वारं वारं द्विजन्मना । धनायता परं तेन, स्वामिन् बहीं निबर्हितः ॥२५॥ अकृतज्ञेन तेनैवं, तद्राि ज्वलितक्रुधा । वध्यस्तन्मित्रमातंगस्योपनिन्ये प्रभाकरः ।। २६ ॥ अगृह्यमाणाः सत्कृत्यैषन्तः संस्तुतेष्वपि । खादन्तो निजवन्याश्च, ते खला मण्डलाधिकाः ॥ २७ ॥ तेनोक्तं भद्र ! मां मुञ्च, दूर देशान्तरं श्रये । पुराकृतोपकारस्य, त्वमानृण्यमुपेहि मे ॥ २८ ॥ अथाभ्यधत्त चण्डालः, पापभृन्मण्डलाग्रणीः । युक्तमुक्तं त्वया बन्धो ! ऽपराद्धं परमं पर(द)म् ॥२९॥ द्विधा दुष्टाशयः स्वामी, मुश्चामि त्वां कथं यतः। रजकस्येव मे मृत्युः, खरमृत्यौ भवेद् ध्रुवम् ॥ ७३० ।। ततः स चिन्तयामास, सानुतापः प्रभाकरः। दृष्टं माहत्म्यमेतेषां, हा नीचप्रकृति जनम् ।। ३१ ॥ " नीचः कृतोपकारोऽपि, विमानयति निश्चितम् । जातवेदा
१ व्यवाययत् ।।
DDCORPEKCIDCROACare
Decorderoecooperpa
। ॥ १७९॥
Page #222
--------------------------------------------------------------------------
________________
उपदेशमालाविशेषवृत्तौ| जम्बूचरित्रे
समुत्तेन, तद्वचः स्यात्वा सखास
दहत्येव, सर्पितोऽपि हि सर्पिषा ॥ ३२ ॥" तथाहि-ममैतैर्दोषसंकल्पवारुणीविपुषा क्षणात् । उपकारपयःकुम्भः, सकलः कलु
साधुसमा| पीकृतः ।। ३३ ।। किंपाके सस्फुरत्पाके, पाटलाम्रफलभ्रमः । लक्ष्मीलवसुखाकांक्षा, या नीचप्रकृतौ जने ॥३४॥ नीचाश्रितस्य
गमलामे सुचिरं, नीरं संत्यज्य जायते । कस्यान्यस्य गुणोद्दण्डपुण्डरीकसमागमः ॥ ३५॥ अवज्ञातपितृश्लोकदीर्घशोकहतस्ततः । वरिवस्यां
प्रभाकरविधास्यामि, सांप्रतं महतामहम् ।। ३६ ।। इति ध्यात्वा सखाऽसि त्वमुपस्वामि नयस्व माम् । मयूरमर्पयिष्यामीत्यूचे चाण्डालक
कथा। पुनः ॥ ३७॥ तेन किंचित् त्रपातैन, तद्वचः प्रतिपद्य तत् । सनाथः शिखिना निन्ये, सनाथस्य पुरस्थितिम् ॥ ३८ ॥ ऊचे च तत्प्रकोपाग्नेरिव शान्त्यै समुत्सृजन् । दशनांशुजलं शुद्ध्यै, स्वस्येवान्त्यजसंगिनः ॥ ३९ ॥ गृहाण बहिणं स्वामिन्नस्तु स्वस्ति चिराय ते । सन्न्याय सद्विचाराय, भवत्परिकराय च ॥ ७४०॥ वाचाटा चातिदुष्टा च, चेटिकेयमतथ्यवाक् । अनाचारः पराचीनो, विप्रस्त्वेष प्रभाकरः ॥४१॥ नैतस्मिन्संभवत्येतदिति नैव विमर्षितम् । पृष्टो नाहं नवा भक्तिविभक्तिमें विभाविता ॥४२॥ दण्डः सर्वकषश्चैवमहो ते सुकृतज्ञता । पृष्टो दुष्टाशयेनैष तत्त्वामाख्यद् यथास्थितम् ॥ ४३ ॥ तेनैष क्षम्यमाणोऽपि, धार्यमाणोऽपि चान्तिके। 10 भृशं सक्रियमाणोऽपि, निर्ययौ नगराद् बहिः ।। ४४ ॥ क्रमाच्चक्रम्यमाणश्च, प्राप्तो रत्नपुरं पुरम् । अभ्यस्तस्वःपुरी सृष्टेः, स्वष्टुः शिल्पकषोपलम् ॥ ४५ ॥ पराक्रमसमाक्रान्त-विक्रान्तप्रतिपार्थिवः । तत्पालयति भूपालः, पुरं रत्नरथामिधः ॥४६ ॥ तस्यास्ति सूनुः कनकरथः सत्पथपान्थधीः । यद्रपन्यत्कृतेः कामो, मन्यते बहनंगताम् ।। ४७॥ गुणा समाश्रिता येन, गुणैर्यश्च समाश्रितः । मिथः कीर्ति परां लब्धं, बद्धोत्कंठा वशादिवः ॥४८॥ तमास्थानभुवि स्थास्नु, द्वास्थेनाथ निवेदितः। विप्रं प्रविश्य सोऽवादीदित्याशीर्वादपूर्वकम् ।। ४९ ॥ अहं द्विजात्मस्त्वं च, राजसूनुर्गुणावधिः । स्पृहयामि तदात्मानं, कत्तुं त्वत्पारिपार्श्विकम् ।। ७५० ॥ पुरोहितपदेऽनेन, पुरः स्यान्मे प्रयोजनम् । तेनेममात्मसात्कृत्वा, दानसंमानसम्पदा ॥ ५१ ॥ व्याजहार विचिन्त्यैवं, कुमारस्तमुदारधीः। प्रथयन्निव मित्रत्वं, तस्य स्मेरमुखाम्बुजः ॥ ५२ ।। सूत्रितस्त्वं मया मित्रमितोऽवश्यं प्रभाकर!। क्वापि चिन्तातपक्लान्त,
INI॥ १८०॥ स्वान्तं मा स्म वृथा कृथाः ।। ५३ ॥ ततः समुदितस्तिष्ठस्तत्र पश्यन्निरन्तरम् । वरिष्ठश्रेष्ठिनः पुत्रं, मित्रं चक्रे मनोरथम् ॥५४॥
peecrePowermercecreamere
Page #223
--------------------------------------------------------------------------
________________
उपदेशमालाविशेषवृत्तौ जम्बूचरित्रे ॥ १८१॥
साधुसमागमलामे प्रभाकरकथा।
, वपरीत्येन प्राणाः प्रयाणाय, अस्पूर्ण महार
कलत्रं सूत्रिता तेन, पिण्डवासविलासिनी । ख्याता रतिविलासेति, सद्गुणैकविलासभूः ।। ५५ ॥ इत्थमेभित्रिभिः साद्ध, वर्धिष्णु प्रणयोज्वलः । प्रभाकरः स्मरन्नस्ति, मन्त्रवत्पैतृकं वचः ।। ५६ ॥ हेडावित्तकचोडेन, विदेशागन्तुनाऽन्यदा । तुरंगयुग्मं सर्वाङ्ग-रम्यं राज्ञेऽवतीर्यत ॥५७॥ कुमारविप्रावारुह्य, वाह्यालीभूमिमण्डले। प्रारेभाते स संरम्भ, वाहवाहनकौतुकम् ॥५८ ॥ | ब(वल्गा)लात्तुरङ्गयुग्मेन, जग्मे वाह्यतोस्तयोः। कर्षतोरपि सोत्कर्षमरण्यानी मरुस्थली ॥ ५९॥ कुमारे च द्विजातौ च, श्लथवल्गाग्रहे श्रमात् । तस्थतुस्तत्क्षणादश्वौ, वैपरीत्येन शिक्षितौ ॥ ७६० ।। कुमारः सुकुमारत्वात्ततः क्लान्तस्तृषा भृशम् । वाजिवर्यात्समुत्तीर्य, निषसाद स्थलीभुवि ॥ ६१ ॥ लोलाः प्राणाः प्रयाणाय, पानीयमुपनीयताम् । त्वं वयस्य ! त्वरस्वेति, त्यक्त्वाऽश्वं सोऽवदद् द्विजं ॥ ६२ ॥ अथ धीरो भवेत्युक्त्वा, दिवाकरतनूद्भवः । अर्णस्तूर्ण महारण्ये, तत्रान्वेष्टुं प्रचक्रमे ॥६३॥ स्वीचक्रे नीरमप्राप्य, तृष्णाहारि गुरोस्तरोः । ज्ञानदर्शनचारित्रतुल्यमामलकत्रयम् ।। ६४ ॥ विप्रः क्षिप्रं समागत्य, चिन्ता चान्तेन चेतसा । मूर्छाविकाराकुलितं, कुमारं समुदक्षत ॥ ६५ ॥ पयः स्वयमनासाद्य, वैलक्ष्यकृ(क्ष)तमानसः । चक्षुषी बहु मन्वानः, श्योतद्वाष्पजलोमिणी ॥ ६६ ॥ मूर्छान्धकारसंहारकारणं मधुरारुणम् । आस्ये तस्यैष बालार्क-मुग्धमामलकं न्यधात् ॥ ६७ ॥ उन्मीलिताs-IN मृतकला, स्फारिते चक्षुषी मनाक् । विप्रः पुनः कुमाराय, ददावामळकद्वयम् ॥ ६८ ।। लब्धसंज्ञः कुमारोऽथ, धूलिधूसरितं नमः। वीक्षते तत्क्षणत्रस्यन्मूर्च्छयेवोन्नताननः ॥ ६९ ॥ अन्तरिक्षदरीकुक्षौ, रजःसारमिवात्मनः । कस्मादकस्माद्(भी)हीतेव, सादरं क्षिपति क्षितिः ॥ ७७० ॥ कुमारविप्रावाऽऽसाते, यावदुन्मानसाविति । तावद्भोज्यपयःपूर्ण, तूर्णं तत्सैन्यमागमत् ॥७१।। ततः कृताह्निकाचारः, कुमारः स प्रभाकरः । क्रमेण स्वामलंचक्रे, परिवारान्वितः पुरीम् ॥ ७२ ॥ प्राज्ये राज्ये निजं कृत्वा, तं राजाऽङ्गजमन्यदा। तापसो वनवासेऽभूद्, भूपो रत्नरथाभिधः ।। ७३ ॥ सौवस्तिकपदे दधे, नव्यभूपः प्रभाकरम् । मनोरथमपि श्रीमान्, श्रेष्ठश्रेष्ठिपदे न्यधात् ॥ ७४ ॥ ते राज्यं बिभ्रते प्राज्य, न्यायन्यासनिरङ्कुशाः। पवित्रमैत्र्यपात्राणां, तेषां यान्ति च वासराः ॥७५।। " यथा माधुर्यमिक्षणां, शङ्खानां श्वेतिमा यथा । सज्जनानां तथा मैत्रीहेवाको जीवितावधिः ।। ७६ ॥ तस्या रतिविलासायाः, स्फु
caeezDCROcreeperorependeepen
ezraeeeroecom
॥१८
॥
Page #224
--------------------------------------------------------------------------
________________
Cance
उपदेशमाला विशेषवृत्ती जम्बूचरित्रे ॥१८२॥
साधुसमागमलामे प्रभाकरकथा।
रद्गर्भानुभावतः । एतादृशः समुत्पेदे, कदाचिदथ दोहदः ॥ ७७ ॥ निर्जीडं क्रीडतो राजकुमारस्य गृहाङ्गणे । चेत्कालखण्डमभामि, तदा जीवामि नान्यथा ॥ ७८ ॥ अनार्जवमनार्यत्वं, धा(वा)र्यमाणैकतानता । दौर्जन्यं निष्कृपत्वं च, योषितां मूलमातृका ॥ ७९ ॥ दुर्वारे दोहदेऽमुस्मिन्नशक्ये वक्तुमध्यसौ। खिद्यमानमनाः शाश्वत् , शाङ्गी सुतरामभूत् । ७८० ॥ एतामेतादृशीं दृष्ट्वा, सत्प्रभः स प्रभाकरः। महाग्रहेण पप्रच्छ, कायकायस्य कारणम् ॥८॥ मन्दाक्षेण क्षतस्वान्ता, साऽऽचचक्षे स्वदोहदम् । सोऽपि प्राह प्रिये! दुःखदुर्दिनं मा वृथा कृथाः ।। ८२ ।। पूरयिष्यामि तेऽवश्यमिमं दोहदमादरात् । कियन्मात्रमिदं कार्यमार्ये ! मम चिकीर्षतः ।। ८३॥ धृत्वकान्ते कुमारं तं, ददौ स परमादरात् । कृत्वाऽम्यन्मांसमेतस्यै, सारसंस्कारसंस्कृतम् ॥ ८४ ॥ क्षणान्नितिकल्याणमापातेनापि सादुद्भुतम् । तं गर्म बिभरामास, भृशं संभृतसंमदा ।। ८५ ।। चक्रे सारा कुमारस्य, भूभुजा भोजनक्षणे । सर्वत्र वीक्षितः क्षिप्रं नेक्षितो न श्रुतः क्वचित् ॥ ८६ ।। न भुक्ते वक्ति चोर्वीशः, कः कालेन कटाक्षितः। फणीन्द्रस्य फणारत्नमात्तवान् मे तनूदवम् ।। ८७ ।। प्राप्तमेतच विस्तार, श्रुतं रतिविलासया । चिराय चिन्तयामास, मांसलोच्छलिता रतिः ॥८८ ॥ हा हतास्मि हहा धिग्मां, किमेतन्मयका कृतम् । ममाजीव निरेवास्तु, जीवितेशस्तु जीवतात् ।। ८९ ॥ यथा मे वल्लभो गर्भः, स्वार्भको भूपतेस्तथा । मन्मनोल्लापपीयुषवर्षी यद्वा विशेषतः ॥ ७९० ॥ शाकिनीव कुमारं तं भक्षयित्वा सलक्षणम् । किं नैवास्मि मरिष्यामि, भावी गर्भोऽथ शाश्वतः ॥ ९१ ॥ यदीदं च नृपो विन्द्यात् , कदाचन कथंचन । अत्याहितं तदा भर्तुः, को नाम विनिवारयेत् ॥ ९२॥ यावन्न ज्ञायतेऽद्यापि, प्रियस्तावन्मनोरथं । मन्त्रयित्वा सूत्रयामि, किंचिदौपयिकं शिवे ॥ ९३ ॥ ततोऽसौ सत्त्वरं गत्वा, मनोरथनिकेतने । तं यथावृत्तवृत्तान्तमेकान्ते तत्पुरोऽवदत् ।। ९४ ।। स ब्रूते स्म हहा भद्रे ! त्वया चक्रे किमीदृशम् । प्राणाः प्रभाकरस्यैते, सत्यं तृणपणीकृताः ॥ ९५ ॥ तथापि धैर्यमाधाय, स्वैरं गच्छ गृहान्निजात् । अस्मि प्रतिकरिष्यामि, सर्वमेतद्यथा तथा ॥ ९६ ॥ गत्वा रतिविलासाथ, स्वमन्दिरमचिन्तयत् । आगस्कारिणमात्मानमाख्याय नृपतेः पुरः ॥९७।। यद्ययं मत्प्रियं रक्षेत्, तदा स्यादस्य
१ निरे वा c D. निरि वा BI
G|॥ १८२॥
Page #225
--------------------------------------------------------------------------
________________
ehDECORRECK.
साधुसमागमलामे प्रभाकरकथा।
| पञ्चता। एतच्चातिविरूपं स्यादमन्तोम॑त्युरस्ति यत् ॥९८॥ ध्यात्वैवं यावदद्यापि, यात्ययं नोपपार्थिवम् । तावद्वारवधूभूपं, सा प्रविश्य उपदेशमाला
व्यजिज्ञपत् ॥९९॥ अपहारः कुमारस्य, कृतः केन कथं छलात् । इति चिन्ताचिताचान्तं, चित्तं मा त्वं प्रभो ! कृथाः ।।८००॥ पापीविशेषवृत्तौ|
यस्या मयाऽवश्य, कुमारवधपातकम् । चक्रे केनापि कामेन, तत्प्राणान्निगृहाण मे ॥१॥ कदा कुत्र कथं चेति, यावज्जल्पति भूपतिः। जम्बूचरित्र तावन्मनोरथोऽप्येत्य, विज्ञप्तिं भूभृतेऽकरोत् ॥२॥ देव मन्मन्दिरे क्रीडन् , कुमारः सदनोपरि । प्रेर्य पुत्रेण मे भूमौ, पाति
तश्च मृतश्च सः ॥ ३ ॥ भीत्या तदैव नाख्यायि, त्वदुःखाद्वच्मि साम्प्रतम् । प्राणप्रहाणदण्डं मे, मा शकिष्ठाः कुरुष्व तत् ॥४॥ ॥१८३॥ N
प्राप्तः प्रभाकरोऽप्याशु, स्वागः संगृणतोस्तयोः। नृपं विज्ञपयामास, मारितस्ते मया सुतः ॥ ५॥ अभूगर्भानुभावेन, कुमारपिशिताशने । प्रियाया दोहदः सोऽपि, मया पापेन पूरितः ॥ ६॥ अनेन कर्मणा किं स्यां, वयस्यस्ते द्विजोऽथवा। निष्ठा मे भूदियं विष्ठा, रे किष्ठा मा क्षणु क्षणात(न्) ॥ ७॥ श्रेष्ठी श्रेष्ठः किमेषः स्यादालजालं जजल्प यः । आत्मन्यारोपयत्सत्यं, भ्रौणहत्यं मया कृतम् ॥ ८॥ पश्यन्नस्ति नृपो यावत् त्रयं चित्रीयितात्मना। तावत् , प्रभाकरेणोक्तमलं सन्देहदोलया ॥ ९॥ भ्रौणहत्यस्य मे हत्या, प्रायश्चित्तं न शुद्धिकृत् । राजन् यद्यप्यदो भाति(वि), तथाप्यन्यत्किमाद्रिये ॥ ८१० ॥ आगस्वानहमेवात्र, पुत्रः स्वस्थो मया कृतः। अत्रार्थे पार्थिवस्तेन, शपथैः सुस्थिरीकृतः ॥ ११ ॥ अथोवाच महीचन्द्रो, यद्यप्येवं तथापि ते । नापराधः सखे ! यस्मान्मया क्षान्तमिदं ध्रुवम् ॥ १२ ॥ "स्वामिमित्रकलत्राणां, बुद्धिबन्धुधनात्मनाम् । आपन्निकषपाषाणे, नरो जानाति सारताम् ॥१३॥" राजशब्द स एवैकः, काममिन्दुनिषेवताम् । कलङ्ककल्पमप्येणमाश्रितं न जहाति यः ॥ १३ ॥ पुनर्भूपः प्राह—यत्तदामलकं दत्तं, त्वया मे निर्जने बने । मृतस्येव तृषा मित्र !, तन्मे न खलु विस्मृतम् ॥ १५॥ स्यां तदा चेन्मृतस्तूण, च्छत्रातिच्छत्रमैत्र्यभाक् । तदा भुञ्जीत राज्यं कस्तत्तवेदं ममाखिलम् ॥ १६ ॥ प्रोक्तं प्रभाकरेणाथ, यद्येवं देव ! तत्वतः। तदा मद्भवने भोक्तुं, प्रसादः क्रियतामिति ॥ १७ ॥ पार्थिवेन तथेत्युक्ते, प्रातस्तेन पुरोधसा। आह्वायि भवने भूपः, सपौरः सपरिच्छदः ॥ १८ ॥ भोजितो भोज्यलेह्यान्नैः, सुस्वादुस्वादसुन्दरैः । रत्नसिंहासनासीनः, सत्कृतश्चन्दनादिमिः ॥ १९ ॥ सारालंकारवस्त्रायः, परिस्कृत्य प्रभाकरः। साक्षा
D PremchaCRCRAChae
॥१८३॥
Page #226
--------------------------------------------------------------------------
________________
दशेषपौराणां, तं कुमारकमार्मिपत् ॥८२०॥ स्वयं चकार हर्षेण, नृपस्योत्संगसंगतम् । माणिक्यमौक्तिकाद्य च, ढौकनीयमढौकयत् ॥२१॥ उपदेशमाला
10 मातापितादिश्यामाधःकृतवक्त्रस्तु, क्षणेऽत्र क्षितिपोऽभवत् । पौरैरभाणि किं दुःखं, हर्षस्थानेऽपि ते प्रभो ! ॥ २२ ॥ अथ प्रोवाच भूपालः, विशेषवृत्तौ ।
सह दिक्षा। कामं लज्जा दुनोति माम् । वैलक्ष्यादतिरक्षात्मा, नास्मि शक्नोमि भाषितुम् ॥ २३ ॥ मूल्यं तुल्यं न यस्यैषाऽवश्यं कृत्स्नाऽपि जम्बूचरित्रे काश्यपी । तन्मयामलकं प्राणनिर्याणकनिवारकम् ॥ २४ ॥ कुमारमूल्यतां नीतं, कृतघ्नाध्वनि तस्थुषा । पीयूषवत्पराय, सृष्टः
एकः प्रभाकरः ॥ २५ ॥ “ अपेक्षन्ते न च स्नेहं, न पात्रं न दशान्तरम् । सदा लोकहिते सक्ता, रत्नदीपा इवोत्तमाः ॥ २६॥" ते बभूवुन मिथ्या च, सर्वथा शपथास्तव । इत्थं स्वस्थत्वनिर्वाहात्, साधु साधु प्रभाकर ! ॥ २७ ।। चक्रे त्वया किमेवं चेत्युक्तोऽसौ भूभृदादिभिः । पितृशिक्षादिवृत्तान्तं, समस्तं स्वमवोचत ।। २८ ॥ यथा दुष्टाशयाधः प्राक्, प्रकामोपकृतैर्हतः। यथा चोत्तम| सांगत्य-परीक्षार्थमिहागतः ॥ २९ ।। एवं चैषां परप्रीत्या, याति कालो मनस्विनाम् । उत्तमैः सह सांगत्यमित्यर्थे सुस्थिरात्मनाम् |
॥ ८३० ॥ इत्थं दोषगुणप्रधानपरिषत्संपर्किणां प्राणिनां, स्युर्दोषाश्च गुणाश्च यद्धृवमहोऽत्रस्यन्कुरङ्गीदृशः। तद्दोषैकसदो व्युदस्य भवती दीक्षां जिघृक्षुः क्षणात् , श्रेयः श्रीप्रणयार्पणप्रतिभुवस्तानाश्रये सद्गुरून् ॥ ३१ ॥ हे मातापितरौ कान्ताः, प्रोच्यतां प्रभवापि भोः। दीक्षमाणे मयि प्रातः, किं करिष्यथ कथ्यताम् ॥३२॥ 'अङ्गारदाहकस्पष्टदृष्टान्तेनाऽजनिष्टवः। सौहित्यं सत्यमद्यापि, किं न | वैषयिके सुखे ॥ ३३ ॥ तथा यथेह लवणाम्भोमिः, पूरितो लवणोदधिः । शारीरमानसैर्दुःखैरसंख्येयस्तथा भवः ॥३४॥ यश्च कश्च न कस्यापि, जायते सुखविभ्रमः । मधुदिग्धासिधाराप्रपासवन्नैष सुन्दरः ॥ ३५ ॥ अपि च-सा बुद्धिः प्रलयं प्रयातु कुलिशं तस्मिन् श्रते पात्यता, बलगन्तः प्रविशन्तु ते हुतभुजि ज्वालाकराले गुणाः। यैः सर्वैः शरदिन्दुकुन्दधवलैः प्राप्तैरपि प्राप्यते, भूयोऽप्यत्र पुरन्ध्रिगर्भनरकक्रोडाधिवासव्यथा ॥ ३६ ॥ इति निरवधिदुःखदुःसहे तदिह सुखं न भवेऽस्ति वास्तवम् । यदि सुखमभि
॥१८॥ लाषुकाः स्थ भो विरतिरमाऽद्य मया सहेष्यताम् ॥ ३७ ॥ तओ-अंसुपवायझलज्झल-विलोयणा मायतायकताओ। पभणंति जुत्तं
१ मधुबिन्द्वादि ।
eeroenmenpeezmeroenoecoem
Page #227
--------------------------------------------------------------------------
________________
उपदेशमालाविशेषवृत्तौ जम्बूचरित्रे
pepercenecemence
मुत्तं, वयंपि सह पव्वइस्सामो ॥ ३८ ॥ उवसंताओ कंताओ, ताउ जंपति अंपियं जमिह । विरहदुहाओ पेम्माउ, अणुचियं
16 सपरिवारेण अम्ह तं खमह ॥३९॥ पभवो अणुनवित्ता, पत्तो पल्लीए इय भणेऊण । लहु संवहिउं अहमेमि, लेमि सह अज पव्वजं ॥८४०॥
IN जम्बूप्रभव-- सुमुहुत्ते संपत्ते, उदग्गसव्वंगचंगसिंगारो। सिवियारूढो अम्मा-पिऊहिं सह पट्टिओ जंबू ॥४१॥ कताउ अट्ठ ताउ, नियनिय
16वामिदीक्षा। पेईहराउ नीहरिउ । परमाए रिद्धोए, सिवियारूढाउ पत्ताउ ।। ४२॥ पभवो पभूयपहाण-पुरिसपरिवारपरिवुडो पत्तो। नरनाहागुन्नाओ, सिबियाए सहेव संचलिओ ॥ ४३ ॥ जंबूसामी सव्वाहिं, ताहिं सव्वाहिं अणुगमिजंतो। सयमागंतूणमणाढिएणमाढत्तसव्विड्ढी ॥ ४४ ॥ धरियधवलायपत्तो, ढलंतसियेचारुचामरुप्पीलो । नमिरनिरंतरनच्चिर-नारीगिजंतजसपसरो ॥ ४५ ॥ सलहिजंतो मागहजणेण खयरेहिं कयकुसुमवुट्ठी। तूररवाडंबरभरियनहयलो काणणमि गओ ॥ ४६॥ पंचमगणहारिसुहम्मसामिणा दिन्नपुन्नपव्वज्जो । जाओ सपरीवारो, महाजई उज्जयविहारो ॥ ४७ ॥ अहिगयसमत्थसुत्तत्थवित्थरो वित्थरंतवरकित्ती। छत्तीसगुणागारं, गुरुणा ठविओ नियपयंमि ॥ ४८ ॥ पसरियलोयालोयाऽऽगासपयासासमाणनाणधरो। निव्वाणगए सोहम्मसामिए संघधुरधवलो ॥ ४९ ।। पभवं नियपट्टे ठाविऊणमुक्कंठिओ व्व मुत्तीए । (मं. ४०००) पत्तो ओसप्पिणीचरमकेवली जंबूसामी गुरू ।।८५०।। चरमकेवलिता वाऽस्या गाथातोऽवसेया ।। मण-परमोहि-पूलाए, आहारगखवगउवसमे कप्पे । संजमतिय केवलि-सिज्झणा य जंबुमि वोच्छिन्ना ॥५१॥ संते वि संतविसए अवहाय सव्वे, जायं महाजइमहं पणमामि जंबु । दळूण तं विरइरजमुवागओ जो, लुंटतओ वि तमहं पभवंपि वंदे ।। ८५२ ।।
DemocreDececome
॥ इइ सिरिजंबूसामिचरियम् ॥
INI॥१८५॥
Page #228
--------------------------------------------------------------------------
________________
उपदेशमालाविशेषवृत्ती
सुसमाचिलातिपुत्र कथा।
ननु तथा लुण्टाकः प्रविष्टोऽपि प्रभवः क्षणात्प्रतिबुद्ध इत्याश्चर्यम् ? नाश्चर्यम् , यतोऽत्यन्तक्रूरकर्माणोऽपि चिलातीपुत्रादयः प्रतिबुद्धा दृश्यन्ते इत्याह
दीसंति परमघोरावि, पवरधम्मप्पभावपडिबुद्धा । जह सो चिलाइपुत्तो, पडिबुद्धो मुंसुमाणाए ॥ ३८॥ गाहा स्पष्टा, सुंसुमा ज्ञातं तु यथा-उत्तुंगविसालेणं, सालेण समंतओ वि परियरियं । आसि सिरि खिइपइद्वियनयरं नयरंजियजणोहं ॥ १॥ दोसायरो ससंको, सकलंको वकओ ससी जत्थ । 'हसुसिओ परसु'सिओ य, केवलं विहविगिहनिवहो ॥२॥ तम्मि निवसेइ विप्पो, पयडो नामेण जन्नदेवोत्ति । सुयजाइमउमत्तो, जिणसासणखिसणासत्तो ॥३॥ जो जेण | जाओ जिप्पइ, सीसो सो तस्सऽवस्समेव भवे । इय विहियपइन्नो, निजिओ स वायमि खुडेणं ॥ ४ ॥ पव्वाविओ य जाओ, सुसाहुसंगाउ परिणओ धम्मो । नवरं मणे मणागं, न मेल्लए विप्पजाइमयं ॥ ५॥ भज्जा पुण पुव्वपरूढ-गाढपेमाणुबंधदोसेण । काराविउं समीहइ, तं पव्वज्जापरिचायं ॥ ६ ॥ तो तीए पावाए, पसप्पमाणासमाणमोहेण । दिन्नो कामणजोगो, काऊणं भिक्खमज्झमि ॥ ७॥ गोयरचरियाए समागयस्स साहुस्स तस्स गेहंमि । सोहम्मसुरो जाओ, तेण समाहीए सो मरिउ ॥ ८॥ सावि सुनिव्वेएणं, गुरूण कहिऊण निययवुत्ततं । पव्वजं काऊणं, देवी मायाए संजाया ॥ ९॥ चविउं सो सग्गाओ, जाओ जाईमयाओ रायगिहे । धणइब्भमंदिरम्मि, पुत्तो चेडीचिलाइए ॥ १० ॥ विहियं च जणेणं से, चिल्लाइपुत्तोत्ति गोण्णमभिहाणं । इयरी वि तओ चविउं, तस्सेव धणस्स भजाए ॥ ११ ॥ पंचण्ह सुयाणुवरिं, नामेणं सुसुमा सुया जाया । सो य चिलाईपुत्तो, बालमगाहो कओ तीसे ।। १२ ॥ अच्चंतकलहकारित्ति, दुब्विणीउत्ति सत्थवाहेण । निद्धाडिओ धणेणं, नियगेहाओ महरिहाओ ॥१३॥ जाओ पल्लीवइणो, पुत्तो पल्लीवइंमि य मयंमि । सो चेव य तस्स पए, चोरेहिं निवेसिओ तेहिं ॥ १४ ॥ एगमि अवसरंमि,
१ बुह । २ मुसिओ छ । ३ विविहगिरनिवहो C, विविहगिहनिवहो ।
Page #229
--------------------------------------------------------------------------
________________
उपदेशामलाविशेषवृत्तौ
।। १८७ ।।
ते चोराण एयमुवइ । रायग्गिहंमि नयरे, सत्थाहो अस्थि घणनामो ॥ १५ ॥ तस्स य धूया नामेण, सुंसमा सा य मज्झ तुम्ह धणं । ता एह तत्थ जामो, अवहरिडं तं च एमोति ॥ १६ ॥ पडिवन्नं चोरेहिं, रयणीए तओ गया य रायगिहे । ओसोचिदा, झत्ति पविट्ठा गिहे तस्स ॥ १७ ॥ तत्तो य चोरवइणा, चिलाइपुत्तेण हकिओ सेट्ठी । भणसि न कहियं एसो, मुसामि पुरिसेण होयव्वं ॥ १८ ॥ तत्तो य रित्थजायं, गुणरयणखणिं च सुसमं घेत्तुं । सक्खं पेच्छन्तस्स वि, चिलाइपुत्तो वि - ति ॥ १९ ॥ पाविय समीहियत्थो, सट्टाणं पट्टिओ स तुद्रुमणो । अह उग्गयंमि सूरे, पंचहि वि सुएहिं परिकिन्न ||२०|| दढदेहबद्धकवओ, नरवइबहुसुहडपरिवुडो सिग्धं । तम्मग्गेणं लग्गो, धूयानेहेण घणइन्भो ॥ २१ ॥ भणिया य रायसुहया, धणेण धूयं ममं नियत्तेह | दव्वं दिनं तुम्हाणि य, भणिए धाविया सुहडा ।। २२ ।। इंते य ते पालोइय, नट्ठा चोरा धणं विमोत्तूण | त् य तं सुहडा, जहागयं पडिगया सव्वे ॥ २३ ॥ सुयपंचगेण लग्गो, पट्ठीए धणो पलोइय चोरो। निव्वाहिउमचर्यंतो, तं कन्न सो चिलाइ ओ ॥ २४ ॥ मूढो सीसं छेत्तुं तीए सुहं पत्थिओ पलोयंतो ते वि हु विलक्खचित्ता, विमणा वलिया धणाईया || २५ || अणुरागेणं कम्मणमणाए दाऊण मारिओ एसो । पुव्वंमि भवे विवरीयमेत्थ तं सव्वमावडियं ॥ २६ ॥ ता इंदजालसरिसं ते सव्वे दिव्वविलसियसरूवं । चिंतंति चित्तचिताचक्के चडिया य नडिया य ॥ २७ ॥ मित्तममित्तं दुक्खियमदुक्खियं खोणिनामह रोरं । समवत्ती वत्तइ तत्त (त्थ) वाहिरो सव्वमेव समं ॥ २८ ॥ पयडियमाया मायावि, होइ ताओ वि पावियावाओ । भायावि पाणधाया य, दिव्वपडिकूलभावाओ ॥ २९ ॥ कालकरालाही वि हु वरपरिमलकमलमालिया होइ। विहिणे अनुकूलत्ते मित्तममित्तो वि कत्तोवि ॥ ३० ॥ ता दिव्वविनडियाणं, मरणावत्थाए एत्थ दुत्थाए । पत्ताणम्हाण छुहाउराण हा किंतु (तु) काव्वं ॥ ३१ ॥ वसुच्छेओ मा होउ, जज्जरंगोऽहमिय भणतेण । जणएणुत्तो पत्तो, भोत्तुं मं तरह वसणमिणं ॥ ३२ ॥ इय सेसेहिं विभणियं, कमेण नो मन्नियं इमं जाव । ता सुंसुमाए देहं अरत्तदुट्ठेहिं तं भुक्तं ॥ ३३ ॥ “ इय उवमाए जईणं, आहारो वभिओ जिणिदेहिं । " नित्थरिडं ते बसणं, पुणरवि सुहभायणं जाया ॥ ३४ ॥ अह अडवीए मज्झे, चिलाइपुत्त्रेण परि
सुसमा - चिलातिपुत्र
कथा ।
॥ १८७ ॥
Page #230
--------------------------------------------------------------------------
________________
उपदेशमाळाविशेषवृत्तौ
॥ १८८ ॥
La La
भमंतेणं । दट्ठूण साहुमेगं, उस्सग्गठियं महासत्तं ॥ ३५ ॥ जंपियमहो महामुणि ! संखेवेणं कहेसु मह धम्मं । इहरा तुज्झ वि सीसं, फलं व असिणा लुणिस्सामि || ३६ || उवसम - विवेय-संवर- एएहिं पएहिं तिर्हि तेण अक्खिओ धम्मो । जा सो तहेव गच्छ, ता चिंतिउमेवमारद्धो ॥ ३७ ॥ एसो महाणुभावो, धम्मज्झाणठिओ मए विग्धं । काउं पुट्ठो धम्मं, ता धम्मपयाण को अत्थो || ३८ || तत्थोवसमो कोहस्स, निग्गहो सो कहं तु कुद्धस्स । मह संजायइ तम्हा, मुक्को सव्वो मए कोवो ॥ ३९ ॥ बीयं तु विवेगपर्यं, तस्सत्थो अत्थ-नाइ चाओ जो । तो तं परिभावितो, स महप्पा मुयइ खग्ग सिरे ॥ ४० ॥ जाव णमेयइ वेयइ, एस जिओ ताव बंधओ भणिओ । तो संवरपयबुद्धो, काउस्सगे ठिओ भयवं ॥ ४१ ॥ परिभावेइ पुणरुत्तमेव एयाणि तिन्नि विपयाणि । नासम्गनिहियदिट्ठी, सुनिश्चलो कंचणगिरिव्व ॥ ४२ ॥ अह रुहिरगंधलुद्धाहिं, कुलिसतिक्खग्गतुंडचंडाहि । मूइंगलिया हिं लहुं, सव्वत्तो भोत्तुमारो ॥ ४३ ॥ उच्यते च - आपायसीसं सयलं पि देहं मूइंगलियाहिं विभक्खिणं । विणिम्मियं चालणिया समाणं, तहावि झाणाओ न कंपिओ सो ॥ ४४ ॥ पर्यडतुंडाहिं पिपीलियाहिं, खद्धे सरीरंमि मुणिस्स तस्स । छिद्दाइ रेहति समत्थपावनिस्सारदाराणि व दीहराणि ||४५ || अड्ढाइएहिं दियएहिं धीमं सम्मं समाराहिय उत्तिम । सुरालयं सो सहसारनामं, पंत्तो सुचारित्तणो महप्पा ॥ ४६ ॥ इइ सुसुमा चिलाइपुत्तकहा ||३८|| स्वप्रतिज्ञानिर्वाहमहासाहसिकस्य चिलातीपुत्रस्य प्रस्तावादन्यमपि तथाविधं तपस्विनमाह -
पुफियफलिए तह पिउघरम्मि तन्हाछुहासमणुबद्धा । ढंढेण तहा विसोढा, विसढा जह सफलया जाया ||३९||
'पुष्पिते' सकलभोगसामग्र्या 'फलिते' च खादनपानादिभोगसम्पत्त्या पितुर्वासुदेवस्य 'गृहे' सत्यपि तत्परित्यज्य तृष्णा क्षुधा च समनुबद्धा - निरन्तरा ढण्ढणकुमारेण तथा अलाभपरीहाधिसहनप्रकारेण 'विशठा' - निष्कपटा 'विसोढा' - तितिक्षिता । 'यथा सत्फला जाता' केवलोत्पादनात् । " ढंदेणंति ” ढण्ढणकुमारेणेत्यस्य स्मारकत्वाददुष्टम् । यथा देव इति देवचन्द्रस्य । तत्कथा पुनरियम् -
सुंसुमाचिलातिपुत्र
कथा |
॥ १८८ ॥
Page #231
--------------------------------------------------------------------------
________________
उपदेशमाला विशेषवृत्तौ ।
अलाभपरि षहे ढंढणमुनि कथा।
DecemezoneezeeroeDepezoedema
सुरवइ आएसेणं, वेसमणेणं विणिम्मिया महई। वारवई आसि पुरी, मणिकंचणचारुपासाया ॥१॥ सुरसेणाणंदिमहंतामरसायत्तजयसिरि जीसे । सरवरनिउरुंब पिहु, सुरवइविजयप्पयाणं व ॥ २॥ कयनेमिजिणुत्तं, सो सरसनिरंतरमहीरुहावासो । परि. सरवसुंधराए, केलिगिरि जीए उजितो ॥३॥ तीए दसारसीहो, अहेसि भरहद्धभूसणो राया। कण्होत्ति आसि तस्स य, तणुब्भवो ढंढणकुमारो ॥४॥ स्वविणिज्जियमारो, कलाकलावस्स पत्तपरपारो। नवलवणिमाए सारो, विहियवरोदारसिंगारो ॥५॥ उव्वाहिऊण निव्वणउठवण-जोव्वणगुणाओ तरुणीओ। विसयसुहमणुहवंतो, ताहिं समं गमइ सो कालं ॥६॥ अह अन्नया कयाई, समिय असेसंगिवग्गउम्मग्गो। देहप्पहाहि दिसि दिसि, कुवलयपयरं व विकिरंतो ॥ ७॥ अट्ठारससहस्सेहि, सीलंगाणं व पवरसाहूणे । सहिओ सहिओ व्व सुधम्मधारिजूयारवारस्स ॥ ८॥ भयवं अरिटुनेमि, गामाईसु कमेण विहरतो। संपत्तो वारवई, समोसढो रेवयउजाणे ॥ ९॥ अवगयजिणिंदआगमण-वइयरे सहरिसे समागंतु । कण्हप्पमिइमहीवइविंदे नमिऊणमुवविटे ॥ १० ॥ जयपहुणा पारद्धा, धम्मकहा अमयसारणीसारा । सम्मत्तमूलनिम्मलमूलत्तरगुणगणगभीरा ॥ ११ ॥ जहा-" जाव न जरकडपूयणि सव्वंगिउ गसइ, जाव न रोगभुयंगु उग्गु निद्दउ डसइ ।
ताव धम्मि मणु दिजउ किजउ अपहिउ, अज्जु किं कल्लि पयाणउं जिओ निच्चु प्पहिउ ॥ १२॥" धम्मु रम्मु सचराचर जीवह दय सहिउ, अरु गुरु नियघरघरणि सुरय संगमरहिउ । उज्झिय विसयकसाउ देउ जो मुक्कमलु, एहु लेहु रयणत्तउ चिंतियदिन्नफलु ॥ १३ ।। दय किजइ जंपिज्जइ सच्चउं पियवयणु, न हरिजइ निहणिज्जइ दुजउ जगि मयणु ।
न परिग्गहिगहु किजइ सजिज्जइ करणु, सिवसुहु तो पाविजइ निज्जियजरमरणु ॥ १४ ॥ इय जयपहुणो सद्धम्मदेसणासारमायरेणं सो, सुणिऊणं पव्वईओ, गुणसारो ढंढणकुमारो ॥ १५ ॥ बारस वि भावणाओ,
DecococoercenaCACal
॥ १८९॥
Page #232
--------------------------------------------------------------------------
________________
Ce
तदलाभवइयरे सिटी
स
, आसि पुरा धन्नपर
नराहिवचरीओ
उपदेशमाला
भावितो सइ सुयं अहिजतो । कुव्वंतो विविहतवं, विहरइ सव्वन्नुणा सद्धिं ॥ १६ ॥ विहरंतस्स य नियपुव्वजम्भनिव्वत्तियं अणिटफलं । समुदिनमंतराइयकम् ढंढणकुमारस्स ॥ १७ ॥ तो तद्दोसेणं जेण साहुणा सह भमेइ सो भिक्खं । तस्स वि लद्धि
10|अलाभपरिविशेषवृत्तौ
षहे ढंढणउवहणइ, अहह भीमाई कम्माई ॥ १८ ॥ एगमि अवसरंमि, मुणिहिं तदलाभवइयरे सिटे । मूलाउ च्चिय सिट्ठो, तव्वुत्तंतो जिणि
मुनि कथा। देण ॥ १९॥ जहा—मगहविसयावयंसे, आसि पुरा धन्नपूरगग्गामे । किसि पारासरनामो, बलाहिओ विप्पकुलनामो ॥ २० ॥ अह अन्नया नराहिवचरीओ करिसित्तु उवरया पत्ते । भोयणसमयंमि छुहा, किलामिया करिसया सुढिया ॥ २१ ॥ वसभाय चंभमेकेकमप्पणो तेण दाविया खेत्ते । हच्छमणिच्छंता विहु, बलाभिओगाइकरणेणं ।। २२ ।। तप्पञ्चइयं च दढं, निव्वत्तियमंतराइयं 6 तेण । मरिऊण य उप्पन्नो, नेरईओ निरयपुढवीए ॥ २३ ॥ तत्तो उव्वट्टित्ता, विचित्तभेयासु तिरियजोणीसु । देवेसु मणूसेसु य, संसरियं सुकयकम्मवसा ।। २४ । सोरदृविसयभूसणवारवई सामिवासुदेवस्स । पुत्तत्तणुववन्नो, धन्नो ढंढणकुमारोत्ति ॥ २५ ॥ तं सोउं सो धीमं, अभिग्गहं गिण्हए जिणसगासे । एत्तो परलद्धीए, मुंजिस्समहं न कइयावि ॥ २६ ॥ एवं सुहडोव्व अलाभवेरिणा तेणमपरिभूओ सो। निच्च अविसमचित्तो, तित्तोव्व दिणाई वोलेइ ॥ २७ ॥ अह अन्नया जिणिंदो, पुट्ठो कंसारिणा भयवमेसिं । साहूणं को मज्झे, दुक्करगारित्ति वागरसु ॥ २८ ।। तो भणियं जगगुरुणा, नणु दुकरकारगा इमे सव्वे । नवरं दुकरकारी, एत्तो वि हु ढंढणकुमारो ।। २९ ।। बहुकालो वोलीणो, जम्हा एयस्स धीरहिययस्स । दुसहमलाइपरीसहमहियासंतस्स हियएण ॥ ३० ॥
यथा-प्रविशसि कथं ? तिष्ठ द्वारेऽप्यशौच-मलीमस ! प्रतिदिनमहो पाखण्डिभ्यः सुखं न लभामहे ।
इति कटु रटच्चेटीदिष्टाः सुभक्षमवेक्षितुम् , गृहमुपयतो धन्यस्यैता गिरः श्रवणामृतम् ॥ ३१ ।। सो धन्नो कयपुन्नो, जं कित्तइ इय सयं जएक्कपहू । एवं परिभावितो, जहागयं पडिगओ कण्हो ॥ ३२ ॥ पविसंतेणं तेण INI
॥ १९०॥ K| य, पुरीए दिट्ठो कहिंपि दिव्ववसा । भिक्खं भममाणो उच्चनीयगेहेसु महप्पा ॥ ३३ ॥ तो दूराउ च्चिय करिवराउ ओयरिय पर
CameepeecrecenePecareer
CAREKPepependemoracaeee
Page #233
--------------------------------------------------------------------------
________________
उपदेशमाला विशेषवृत्तौ ॥ १९१॥
mee
मभत्तीए । धरावीढलुठंतसिरेण, वंदिओ सो सिरिहरेण ॥ ३४ ॥ तं महुमहेण बंदिज्जमाणमवलोइऊण इन्भेण । गेहदिएण एगेण, चिंतियं विम्हियमणेण ॥ ३५ ॥ धन्नो एस महप्पा, जो एवं माहवेण भत्तीए । वंदिज्जइ सविसेसं, देवाणवि वंदणिज्जेण ॥३६॥ | IN अलाभपरिअह बंदिउँ नियत्ते, हरिम्मि भिक्खं कमेण भममाणो । इन्भस्स तस्स भवणे, संपत्तो ढंढणकुमारो ॥ ३७ ॥ तो तेण सिंहकेसर
षहे ढंढणमोयगथालेण परमभत्तीए। पडिलाभिओ महप्पा, गओ य सव्वन्नुपयमूले ॥ ३८ ॥ नमिऊण भणइ भयवं ! किमंतरायं ममाऽहुणा IN मुनि कथा। खीणं । जयगुरुणा वागरियं, विज्जइ अजवि य तस्सेसं ॥ ३९॥ एसा उ कण्हलद्धी, परमत्थेणं जओ नमंतं तं । आलोइऊण| मिब्भेण, वियरिया मोयगा एए ॥ ४० ॥ एवं जिणेण मणिय एस महप्पा तो परस्स लद्धि त्ति । गंतूण थंडिलम्मि, सयं परिदुविउमारद्धो ॥४१॥ परिठवमाणस्स य, कम्मकडुविवागं विचिंतयंतस्स । सुद्धज्झाणवसेणं, से जायं केवलं नाणं ॥ ४२ ॥ तो केवलिपज्जायं, परिवालिय बोहिऊण भव्वजणं । जस्सट्टा पव्वइओ, तं मोक्खपयं पवन्नोत्ति ॥ ४३ ॥ इति ढंढणमुनिकथा ॥३९॥| किमित्याहारोऽनपेक्षोऽयं हरिकुमारोऽप्येवं विहृतवान् उच्यते
आहरेसु सुहेसु अ, रम्मावसहेसु काणणेसु च । साहूण नाहिगारो, अहिगारो धम्मकज्जेसु ॥४०॥: साहू कांतारमहाभएसु अवि जणवएवि मुइअम्मि । अवि ते सरीरपोडं, सहति न लहंति य विरुद्धं ॥४१॥ जंतेहि पीलिया विहु, खंदगसीसा न चेव परिकुविया। विइयपरमत्थसारा, खमंति जे पंडिया हुति ॥४२॥
यस्मादाहारेषु शुभेष्वपि सरसस्निग्धादिषु उपलक्षणत्वाद्वस्त्रपात्रादिषु तथा रम्यावसथेषु काननेषु च साधूनां नाधिकारस्तदास| क्तिसेवारूपः, किन्त्वधिकारो धर्मकार्येषु, अरसविरसान्तप्रान्ताभिग्रहयुक्तशुद्धोंच्छादिषु ततो हरिकुमारस्तथा विजयहारेति ॥४०॥ तथा-"साहू गाहा" साधवः कान्तारमहाभयेष्वपि अटवी-राजभयादिष्वपि मुदिते ऋद्धिस्तिमिते जनपद इव क्षुदादिपीडामपि
INI॥१९॥
PornemoveeerOKPurce
Page #234
--------------------------------------------------------------------------
________________
उपदेशमालाविशेषघृत्ती
LOP
॥ १९२॥
सहन्ते, न पुनर्लान्ति-गृह्णन्ति विरुद्धमनेषणीयाभिग्रहभङ्गकारीति ॥४१॥ अथापत्सु दृढधर्मतां दृष्टान्तेनोपदिशति-"जतेहिं गाहा" IN
आपत्सु बढ अक्षरार्थः स्पष्टो । भावार्थः कथानकगम्यस्तच्चेदम्
धर्मता उपरि सावत्थीए पुरीए, जियसत्तू आसि नरवई तस्स । धारिणीपियाए जाओ, नयसारो खंदगकुमारो ॥१॥ अहिगयजीवाजी
स्कंदकाचार्य वाइ-वत्थुवित्थारथिरमणो सुमई। जिणपवयणपत्तट्ठो, धम्माणुट्ठाणठाणटो ॥ २॥ तस्स कणिट्ठा इट्ठा, आसि पुरंदरजसा ससा सा
कथा । य। कुंभारकडाहिवदंडइस्स दिन्ना नरिंदस्स ॥ ३ ॥ तेण कयाई जियसत्तु-अंतिए पालगोत्ति पटुविओ। केणवि पओयणेणं, नाहियवाई दिओ दुट्ठो ॥ ४ ॥ जियसत्तुमहापत्थिवअत्थाणे आगओ सह सहाए । अस्थि पयत्थवियारो, सुपसत्थो पत्थुओ तत्थ ॥५॥ परलोयपुनपावप्पाणी पडिहणइ जाव परिसाए। गयसंकोचं को तुडतंडवाडंबरेणं सो॥ ६॥ नयहेउजुत्तिदिटुंतदिदअट्रप्पइट्रियमणेण । निप्पिटुपसिणवागरणवाणिओ खंदगेण कओ ॥ ७ ।। जह खज्जोओ पज्जोयणस्स पारेइ नो पुरो फुरिउ । तह नाहियवाई सोवि, तस्स खंदगकुमारस्स ॥ ८॥ केसरिकिसोरगुंजार-सवणओ हरिणओ जहा होइ । तह सो सुन्नो वुन्नो, तुहिकोऽहोमुहो य ठिओ ॥ ९॥ अह उग्घुटै परिसाए, सासणं जिणवराण जयइत्ति । ओहामिओ गओ सो, पालगपावो सरजंमि ।। १० । संसारचारगओ, निच्चुव्विग्गो य खंदगकुमारो। विसए विसं व दटुं, चित्तं तत्ते पवत्तेइ ॥ ११ ॥ - यथा-" रे चेतः करवै किमीश विषयत्यागं किमेभिः कृतं, विप्रत्यायनमावयोः कथमिव ब्रूमः कियद्गोप्यते ।
एते हि क्षणभङ्गुरं परिणतो निस्सारमल्पं सुखं, दत्वेव प्रतिगोपयन्ति कृतिनां निर्द्वद्वसौख्यं परम् ॥१२॥" तओ-सिरि मुणिसुव्वयपासे, पुरिसाण सएहिं पंचहि समेओ। पडिवज्जियपव्वजो स, जई जाओ जससहाओ ॥ १३ ॥ कालक्कमेण सूरित्तणंपि पत्तो पवित्तनाणनिही । दिनो से परिवारो, पहुणा तो चेव पंचसया ॥ १४ ॥ पहुमेगया स पुच्छह कुंभारकडे पुरे विहाराय । पडिबोहणाय तीए, लहुभयणिपुरंदरजसाए ॥ १५ ॥ अह पहुणा भणिओ सो उवसग्गो मारणंतिओ
Coppeacoccool
Dorporatecomecamera
रिसाए, सासणं गर-सवणओ हरिणओजस पारेइ नो पुरा
Page #235
--------------------------------------------------------------------------
________________
तत्थ । तुह सपरिवारस्स वि, पुच्छेइ जिणं पुणो पणओ ॥ १६ ॥ आराहगा व सामिय!, विराहगा अहव किं भविस्सामो। उपदेशामलादिसइ पहू तं मोत्तुं, अन्ने आराहगा साहू ॥ १७ ॥ नत्थि भवियव्वनासोत्ति, चिंतियं तेण मइ सहायमि । जइ सिद्धि साहु
IN आपत्सु दृढविशेषवृत्तौ साहयंति ता किं न पज्जत्तं ॥ १८ ॥ इय सह सएहिं पंचहिं, पत्तो कुंभारकडपुरे सूरी। मग्गे आगच्छंतो, पालगपावेण विनाओ
धर्मतायां INI || १९ ॥ परिभवसंभरणुब्भूयभूरिकोवेणऽणागय चेव । निक्खणिऊणुज्जाणे, तेण विमुक्काणि सत्थाणि ।। २०॥ पवरुज्जाणे ते तंमि ॥१९३॥
स्कंदकाचार्य
कथा। चेव, सूरी समोसरिंसु सुहं । तेसिं वंदणवडियाए, निग्गओ दंडइनरिंदो ॥ २१ ॥ पणमिय पुरो निसन्नस्स तस्स तीसे सहाए सूरिहिं । पारद्धा धम्मकहा, सुहापवाहाणुहारेण ॥ २२ ॥ पडिबुद्धा बुद्धिधणा बहवो पाणी पयावई वि तओ। गुरुगुणगुरुआणंदियचित्तो पत्तो पुरस्संतो ।। २३ ।। अह एगते वुत्तो, पालगपावेण पत्थिवो एवं । तुह पहु! हियचिंताए, किंपि पयंपेमि परमत्थं ॥ २४ ॥ एसोऽवस्सं सूरी, भग्गुविग्गो वयाउ आयाओ। पासंडिगकुक्कुडिओ, तुह पहु। रज्जाऽवहाराय ॥ २५ ॥ कयकवडसाहुवेसो, जोहा सव्वेवि ते सया पंच । तं तत्थ गर्य सत्येहि, मारयिस्संति नीसंका ॥ २६ ।। जइ तुह संदेहो देव !, कोइ ओसारिऊण ते तत्तो। खिइनिक्खए निरिक्खह, सत्थे सयमेव दसेमि ॥ २७ ॥ विहिए तहेव पुहईपहुस्स पयडाणि ताणि जायाणि । चित्ते चमक्किओ अघडमाणघडणाए तीए सो ॥ २८ ॥ “बुड्डइ जलंमि पत्तं, तरइ सिला हुयवहो वि पन्जलइ । तं नत्थि | संविहाणं, संसारे जं न संभवइ ॥ २९ ॥” अपरिच्छियपरमत्थो, परिहीणप्पायपुव्वपुन्नो य । तस्सेव देसं देइ, दंडई दंडणे ताण ॥ ३० ॥ इय सो पाषिय पाविद्वदुटुचिट्ठो निवस्स तस्साणं । परमपओसो तोसं, संपत्तो कालदूओ व्व ॥३१॥ नगरस्स तस्स दूरे, मंडावेऊण घाणएऽणेगे। मुणिमेगेगं परिखिवइ, तत्थ नरए य अप्पाणं ॥ ३२॥ खंदगसूरिसमीवे, सोहिय सव्वेवि सव्वसल्लाई । गुरु धम्मदेसणाए, इय अप्पाणं च भाविति ॥ ३३ ॥ "सारीरमाणसेहिं दुक्खेहिं अभिदुदुयंमि संसारे । सुलहमिणं जीवाणं, जं किल दुक्खेहिं संजोगो ॥ ३४ ॥" कहमन्नहा सुकोसल-महामुणी काउस्सग्गथिरकाओ। वग्घीए सिग्घमवणीए,
|॥१९३॥ पाडिउं भक्खिओ अभओ ॥ ३५ ॥ कह वा उस्सग्गगयस्स, चत्तदंडस्स दंडसाहुस्स । सीसं छिन्नं एमेव, जउण रन्ना सुणेउण
20ezzDEOnePercence
comcPORPOCRACCae
Page #236
--------------------------------------------------------------------------
________________
उपदेशमालाविशेषवृत्ती
PCOCA
वह जमहमेयस्स !
कारणं कम्मबंध
भावेमाणो एगण
खंदगमुगिंदो ।।
acceena
॥ ३६ ।। " ता एत्थ भवसमुद्दे, सुलहाउ चेव आवयाउ दढं । भवसयदुहनिम्महणो, दुलहो पुण नवरि जिणधम्मो ॥३७॥" सो पुण कह कह वि मए, चिंतारयणं च कामधेणुव्व । कप्पदुमोव्व पत्तो, दुल्लहलंभो वि सुकयवसा ॥३८॥ इय एसो चिय
आपत्सु दृढसफलो, मज्झ अणायरणदोसपरिहीणो । सच्चरणगुणपहाणो, जम्मोऽणाइम्मि संसारे ॥ ३९॥ केवलमेक्कमिमं चिय, चित्तं परित
IN] धर्मतायां वइ जमहमेयस्स । विप्पस्स कम्मबंधस्स, कारणत्तेण वट्टामि ॥ ४०॥ एत्तो च्चिय ते नमिमो, जे मुणिणोऽणुत्तरं गया मोक्खं ।
स्कंदकाचार्यजम्हा ते जीवाणं, न कारणं कम्मबंधस्स ॥४१॥ सोएमि न अप्पाणं, एयं सोएमि कम्मपरतंतं । जिणवयणबाहिरमई, दुक्ख
कथा । समुइँमि निवडतं ॥ ४२ ।। इय भावणाउ भावमाणो एगूणपंचसयसाहु । ते अंतगडा जाया, पीलिजंता महासत्ता ।। ४३ ॥ खुडगमेगं गुणगोरवागरं भत्तपञ्चखाणाय । दळूणुट्ठियमक्खेइ, पालगं खंदगमुणिंदो ॥४४|| एत्तियचारित्ति सुपत्तपीलणाउ मणागमुवसामो । जइ जाओ ताव कोवस्स, तुज्झ ता किंपि जंपेमि ।। ४५ ।। खुड्डगमेगं रक्खेसु, अहव में पढममेव पीलेसु । एवंपि तए कुब्वं. तएण सव्वं कयं भव्वं ॥ ४६॥ इय सोऊणं सोणिग-चूडामणिणा पयंडदंडेण । खणमेत्तणं तेणं, हहहा सो खंडिओ खुड्डो ॥४७॥ अथ तत्सन्निधिवर्तिभिरुक्ताऽन्योक्तिः
आनन्दाय दृशोः पुरो न विहितो नो कर्णपूरीकृतश्चूडारत्नपदेक्षणं न निहितो प्रस्तः शशी राहुणा ।
इत्थं तेन कृते कृतं कुवलयैः केलीकुकूलं बला-दौचित्याचरणक्रमानहृदयो जानाति को वा जनः ।। ४८ ॥ सुहभावणाए जाओ अंतगडो केवली तओ सोवि । इय पेक्खंतो संतो, सूरी सुहझाणमुज्झेह ॥ ४९ ॥ कूणइ नियाणं जइ नाम, मज्झ तवसंजमस्स फलमस्थि । ता भाविभवंमि भविस्समस्स निवइस्स य वहाय ॥ ५० ॥ अइमहुरस्स वि खुंदिजमाणसारस्स गोणपाएहिं । निस्सूगत्तं किं नाम, कलमसालिस्स वि न होइ ॥५१॥ अइसीयलाओ चंदणकट्ठाओ निठूरेहिं निस्सटुं । IN
| ॥१९ ॥ घटाउ किं न उद्वेइ, अहव अइदारुणो दहणो ॥५२॥ खिप्पं खंदगसूरी वि, तेण जंतेण पीलिओ संतो। अग्गिकुमारो जाओ,
Domcccccccccves
Page #237
--------------------------------------------------------------------------
________________
उपदेशमालाविशेषवृत्तौ |
पावस्स दुचरितम पत्तो, खंदगदेवा पवन, जयपहुणो । दड्ढाए तेण तानाशः कुनृपापचा अत्युप्रपुण्य
20ezeareeroeveradeepeareroen
जाणेइ नियाणमोहीए ।। ५३ ॥ इतश्च-निवदिन्नरयणकंवल-कप्पियनिम्मलनिसेजसंजुत्तं । रुहिरोहपंकटंकिय-रयहरणं खंदगगुरुस्स ॥ ५४॥ सरुहिरकरसंकाए, उप्पाडेऊणमाणियं कहवि । गिद्धमुहाओ गिद्धण, पाडियं अंबरम्गाओ ॥५५॥ करयलपल्हत्थिय IN आपत्सु दृढआणणाए अंतेउरोवविद्वाए । खुद्धमणाए पुरंदरजसा ससाए पुरो देसे ॥ ५६ ॥ दटठूणं पञ्चभिज्जाणिऊण तं सा धसकिया हियए । || धर्मतायां पुच्छंतीए नाय, पालगपावस्स दुचरियं ॥ ५७ ॥ पोक्कारंती पत्ता, तत्तो दंडइनिवस्स पासंमि । हा हा हयास निग्घिण ! किं
IN स्कंदकाचार्यकारवियं तए एयं ।। ५८ ॥ एत्थंतरंमि पत्तो, खंदगदेवो भरेइ सावत्थिं । संवगवाउविउव्वणाए तणदारुभाराण ॥ ५९॥ सिरि
कथा। मुणिसुव्वयपासे, उप्पाडेऊण नेइ नियभइणिं । सा पावइ पव्वज, जयपहुणो पउमहत्थेण ॥ ६० ॥ सावत्थी वि समत्था, दड्ढा तेणाऽमरेण सहसत्ति । तेणेव अग्गिणा ताणि, मुणिकरंकाणि दड्ढाणि ॥ ६१ ॥ दड्ढाए तेण तीए, बारसजोयणपमाणभूमीए । जाय रन्नं अज्जवि, जं गिज्जइ दंडगारन्नं ॥ ६२ ॥ उक्त च-" स्याद्देवदेवास्पदतद्वनानां, यदा विनाशः कुनृपापचारात् । मारो मुनीनां च तदातितूण, भङ्गो भवेत्तत्पुरदेशराज्ञाम् ॥ ६३॥” तथा-"त्रिवि त्रिभिर्मासैखिभिः पक्षस्त्रिभिर्दिनः। अत्युग्रपुण्यपापानामिहैव फलमश्नुते ॥ ६४ ॥” ॥ ४२ ॥ न त्वाश्चर्यमेतत् यदेते साधवो दुर्वृत्तस्य द्विजातेस्तथोपसर्ग तितिक्षांचक्रुः । न किंचिदाश्चर्यमित्याह
जिणवयणसुइसकण्णा, अवगयसंसारघोरपेयाला । बालाण खमंति जई जइत्ति के इत्थ अच्छेरं ॥ ४३ ॥ न कुलं इत्थ पहाणं, हरिएसबलस्स किं कुलं आसी। आकंपिया तवेणं सुरावि जं पज्जुवासंति ॥ ४४ ॥ जिनवचनश्रुत्या सकर्णा अवगतघोरसंसारविचाराश्च अज्ञानानां सम्बन्धि वधबन्धादिभिर्यतयो यदि क्षमन्ते, तदाऽत्र किमाश्चर्य ? न किंचिदिति पेयालो विचारः । प्राकृतत्वात् घोरविशेषणस्य विशेष्यात्परनिपातः॥४३॥ क्षमादिगुणाधारत्वे सत्त्वमेवामीषां निमित्तं, कुलं तु प्रायिकमित्याह-"न कुलं" गाहा–स्पष्टा । नवरं हरिकेशा-मातङ्गविशेषाः । आकम्पिता-आवर्जिताः । तत्कथा पुनरियम्
Deccccccccccc
Page #238
--------------------------------------------------------------------------
________________
उपदेशमालाविशेषवृत्तौ ॥ १९६॥
हरिकेशमुनि
कथा।
permeermereezeezzeroecemerced
महुराए नयरीए, संखो नामेण नरवई आसि । गहियवओ गीयत्थो, एगागी गयउरं स गओ ॥१॥ गिंभे(म्हे) गोयरचरिया गएण तेणेगया नयरमज्झे । हुयवहरच्छादारंमि, पुच्छिओ सोमदेवदिओ ॥२॥ किमिमाए रच्छाए, बच्चामि स आह वच्च वच्च लहुं । अइतत्ताए पेच्छामि, उच्छलंतऽम्गपायति ॥३॥ इरियासमिइसमेयं, तं सणिय संचरंतमिक्खंतो। चिंतइ स भाड वालुयतत्ता किमिमा न अज्ज अहो ॥४॥ नियमंदिराउ जा उत्तरित्तु सयमेइ तत्थ ता तं सो। दिणयरखरकिरणकरंबियं पि फासेइ हिमसीयं ॥५॥ मुणइ मुणिस्साऽणप्पं, माहप्पमवस्समेयमेयस्स । उवसरियकहियदुचरियमप्पणो खामइ मुणिं तं ॥६॥ मुणिणा वि दाविओ से, असारभावो भवस्स एयस्स । कोहाइकसायाणं, अइसयकडुओ विवागो य ॥ ७॥ फलमुप्फालइ फारं, सायरमायरियचारुचरणस्स । एगतिमच्चतियमतुल्लमुल्लवइ सिद्धिसुहं ॥८॥ अइगरुयवग्गुवेरग्ग-तिव्वसंवेगसंगओ संतो। स मुणिस्स तस्स पासे, खंतिखमो निक्खमेऊण ॥ ९॥ चिरपालियपव्वजो, दियजाइमयं अमुंचिरो तहवि । मरिऊणं सुरलोए, संजाओ भुंजए भोए ॥ १० ॥ अमरतरंगिणीतीरे, तरंगगामंमि सो चवेऊण | बलकोट्टमारियाए, गोरीए आगओ उयरे ॥ ११ ॥ जाईमयाऽवलेबा, मायंगकुले कुलक्षणो जाओ। सोहगरूवरहिओ नियबंधूणपि हसणिज्जो ।। १२ । कयबलनामो बढइ, कलिभंडणमालिगालिवतो । आरद्धं से बंधूहि, एगया गरुयमावाणं ।। १३ ।। पइजणमणब्भिदंतो, कुणमाणो भंडणाई चंडिक्को । कलहपिओ पाए फोडउव्व उव्वेयणिज्जो सो ॥ १४ ॥ आवाणमंडलाओ, निच्छुढो पिच्छए सुदूरदिओ। उवसप्पत सप्पं, पहणिजंतो पहारेहिं ॥ १५॥ खणमेत्तेणं पत्तो, जलस्स सप्पो तदंतरेणप्पो। किंपि कयं तेहिं न तस्स, सव्वहा निव्विसो जेण ॥ १६ ॥ दूरष्ट्रिएण छृणमेरिसं चिंतियं बलेण तओ। अवयारकारगं कालकुडलिं पिव जणो हणइ ॥ १७॥ इयरं जलसप्पं पिव, न हणइ ता दोहओ अहो कोहो । जस्स वसाओ जाओ, जणयाईण वि रिओव्व अह ॥ १८ ॥ पसमाइगु(णागा)गुग्गारो, परमत्थेणपणो महामित्तं । सत्तूवि तत्तओ सो जो, कलिकोवाइ उल्लासो ॥ १९ ॥ कोहो सयणविरोहो, कोहो नियकुलकलंकपारोहो। कोहो दुहसंदोहो,
१ करयल फोड. c. D. I २ आपाण C. DI ३ पिहिजतं B. D. I
Page #239
--------------------------------------------------------------------------
________________
उपदेशमालाविशेषवृत्तौ
॥ १९७ ॥
कोहो सच्चरियविच्छोहो ॥ २० ॥ गुणगामदाहगेणं, कलहतडक्कारकूरसद्वेणं । कोहपलीवणएणं, अलमहुणा वियमेव करे ||२१|| तथा च – “ दासोऽप्यत्र विलोक्यते विनयवान् स्वामीभवन् वेश्मनि, दारिद्र्यादतिविद्रुतोऽप्यधिपतिस्त्यागोज्वलाया श्रियः । दौर्भाग्यव्यतिषङ्गवानपि नरः सौभाग्यभागी भृशं किं किं तद्विनयेन सिद्धयति न यत्साध्यं मनःसंमतम् ॥ २२ ॥ ”
एवं भावेमाणो धम्मं सोऊण साहुमूलंमि । संसारसुनिब्बिन्नो, मायंगमहारिसी जाओ || २३ || दसम - दुवाल - मास-मास - दोमासिया य खवणेहिं । सोसियसव्वसरीरो, विहरइ गामागरपुरे ||२४|| विहरंतो संपत्तो, सिरिपास जिणिंदजम्मरम्माए । वाणारसीनयरीए, बहि ठिओ तिंडुगुज्जाणे ॥ २५ ॥ गंडी तिंडुगजक्खो, महरिसिमाराहए सया तमलं । अइगुरुगुणगाढनिबद्धमाणसो जाइ न कहिंपि ॥ २६ ॥ अतिही तस्स कयाई, अवरो जक्खो समागओ भणइ । किं कत्थइ मित्त ! न, संचरेसि सुचिराउ जं दिट्ठो ॥ २७ ॥ पभणइ एसो निस्सीम असमपसमाइगुणमहानिहिणो । एयस्स महामुणिणो अक्खणियमणो म्हि सेवाए ॥ २८ ॥ दट्ठूण मुणिं तं सोवि, तोसओ तिंडुगं पयंपेइ । तुममेव मित्त ! धन्नो, जस्स वणे एस धम्मरिसी ॥ २९ ॥ मह काणणे व निवसंति, साहुणो तानपि गंतूण सह दोवि वंदिमो ते वि, मंतिउं ते गया तत्थ ॥ ३० ॥ अंतरहिएहिं तेहि, तवसिणो ते निरिक्खिया ताव | कहवि पमाएणमणेगरूवविगहा कहेमाणा ॥ ३१ ॥ गाढतरागंते तंमि चेव, तत्तोऽणुरत्तचित्तेण । भत्तिं कुणति पयपउम - पज्जुवासा तिसा सुसिया ॥ ३२ ॥ भावेण बंदमाणस्स, तस्स तं साहुमेगजक्खस्स । वचइ सुहेण कालो, गओ परो पुण सठाणंमि ॥ ३३ ॥ अह अन्नया कयाई, कोसलियन रेसरंऽगया भद्दा । अक्खाराहणकज्जेणमागया जक्खमच्चेउं ॥ ३४ ॥ जा तस्स पयाहिणमायरेइ ता तं तवस्सिमिक्खेइ । रुहिरवसमंसनिम्मुक्क मुक्ककी कस निकायमयं ॥ ३५ ॥ वलकडारलोंमचि 'विडसुथूलघोरघोणालं । टप्परकन्नतिकोणुत्तमंगमंगेणमइकालं ॥ ३६ ॥ मलदुगंधं तं पेक्खिऊण थुक्केइ सा दुगंछाए ।
१ चट्ठल । २ डिल C. DI
हरिकेशमुनि
कथा ।
॥ १९७ ॥
Page #240
--------------------------------------------------------------------------
________________
भत्तीए तेण जक्खणहिटिया तिव्वकोवाओ ॥ ३७॥ असमंजसप्पलावा, पलोयमाणी दिसाउ सुन्नाउ । भवणे निवस्स नीया, उपदेशमाला
10 हरिकेशमुनि. नरिंदपुरिसेहि सा कहवि ॥ ३८ ॥ किरियाओ पउत्ताउ, चित्ताओ मंतवाइपमुहेहिं । तहवि न विसेसलेसो वि, तीए कत्तो वि विशेषवृत्तौ । संजाओ ।। ३९ ॥ इय सव्वे जा जाया, कुंठा वेजाइणो तओ जक्खो। जंपइ पत्तम्मि ठिओ, एयाए निदिओ साहू ॥४०॥
कथा। ॥ १९८॥
ता जइ एयं तस्सेव, देह मुंचामि तो असंदेहं । रन्नावि जीवउत्तिय, पडिवन्नं जक्खवयणं तं ॥४१॥ तो सा सत्थावत्था, सव्वालंकारभूसियसरीरा । पिउणा परिणयणकए, पट्टविया मुणिसमीवंमि ॥ ४२ ॥ तं पाडियपाएसु, पहाणपुरिसेहिं सो मुणी भणिओ। निवकन्नाए गेण्हसु, सयंवराए करेण करं ॥ ४३ ॥ भणियं मुणिणा हो, पहाणपुरिसा! किमेरिसं भणह । जाणइ पसू वि एवं, जइणो जमदंभवभधरा ॥ ४४ ॥ इत्थीहिं समं वासंपि, जे न इच्छंति एकवसहीए । कह ते निययकरेणं, रमणीण करं गहिस्संति ॥ ४५ ॥ सिद्धिवहुबद्धरागा, असुईपुन्नासु कह णु जुवईसु । रजंति महामुणिणो, गेवेजगवासिदेवव्व ॥ ४६॥ किं न श्रतं श्रुतमेतत-"हत्थपायपडिच्छिन्नं, कन्ननासविगप्पियं । अवि वाससयं नारिं, बंभयारी विवज्जए ।। ४७ ॥" तो जायामरिसेणं जक्खेणं छाइऊण रिसिरुवं । महरिसिणो काउण रूवं सयमेव परिणीया ॥४८॥ वेलविऊणं सयलंपि, जामिणिं जाव तेण सा मुक्का । ताव अपिक्खंती किंपि, तत्थ जाया विलक्खमुही ॥४९॥ पत्थिवपासे पत्ता, रोयंती संजणेइ जणयदुहं । तो भणइ रुद्ददेवो, पुरोहिओ ID पत्थिवं एवं ॥५०॥ चत्ता पत्ती जा महरिसीहिं, सा होइ बंभणाण धुवं । मह दक्खिणाए दिजउ, ता देव ! किमेत्थ चिंताए ॥५१॥ मडयजडपाणिपक्खित्तखीरिभक्खणखणपि जो महइ । तस्स किमेयमकज, दारे सव्वंपि सम्माइ ॥ ५२ ॥ जुत्तमिणमेव अहुणत्ति, तेण दिन्ना दियस्स तस्सेव । तो वहुवराण ताण, जाओ संजोगसंतोसो ॥५३॥ उयह अहो अंतरमेयमुज्झिया जा महेसिणा तरुणी । दुग्गइदार त्ति पुरोहिएण स च्चिय परिग्गहिया ॥ ५४॥ सह तीए महाभोए, भुंजतयस्स तस्स सुहं । कालोऽइक्कमइ कयाइ, जन्नमारभइ रभसेण ॥ ५५ ॥ ठविया जन्नारंभे, भद्दा रुद्देण जन्नपत्ति त्ति । देसंतरा हि पत्ता, भट्टा चट्टा य तत्थ बहू ॥५६॥ मासुववासऽवसाणे, बलसाहु जन्नमंदिरदुवारे । भिक्खट्टाए पविट्ठो, दिट्ठो रुदस्स चट्टेहिं ॥ ५७ ॥ अह भणियधम्मलाभो, धन्नो |
CDCPECIRCLER
DeeperraceremeCRECTRaees
Page #241
--------------------------------------------------------------------------
________________
उपदेशमाला विशेषवृत्तौ
॥ १९९ ॥
उद्घाईऊणमारद्धो । मलमलिणतणुवासो, पहसेउ पावविप्पेहिं ॥ ५८ ॥ जंपंति पुरो ते तस्स कीस पत्तोऽसि रे ! पिसल्लतुल्ल तुमं । नणु तुरियं एयाओ, थामाओऽवक्कमं कुणसु ||५९|| अइमलिणकुचेलअचेलदुक्कउम्मुक्कलज्जमज्जाय ! पत्तो पवित्तपत्ताणमम्हमपवित्त ! किं पासे ॥ ६० ॥ एत्यंतरंमि जक्खो, रिसिणो देहंमि पविसिउं भणइ । भिक्खत्थमागओ हं. ता दिज्जउ मज्झ भो ! भिक्खा ॥ ६१ ॥ विप्राः - जो जाइकुलविसुद्धा, वेयविहिन्नू सकम्मसंतुट्टा ताण दियाणं दाणाय, सिद्धमन्नं तुह निसिद्धं ॥ ६२ ॥ साधुः - सई विरओ हिंसमुसा - अदिन्नमेहुण परिग्गहाओ अहं । समसत्तु - मित्त-ककर - कणओ परिमुक्कहंकारो ॥ ६३ ॥ परिचत्त गिहावासो, उग्गमउपायणेसणासुद्धं । भिक्खेमि भिक्खमित्तं, गिहे गिहे तेण पत्तोहि ॥ ६४ ॥ एसो य कओ पाओ, पायं तुम्हेंहिं नियनिमित्तं । ता एयाओ मज्झवि, धम्मट्ठा देह भो ! भिक्खं ॥ ६५ ॥ विप्राः - जाव दिएहिं न भुत्तो, पढमं जलमि जाव न छुढो । ताव न दिज्जइ एसो, सुदक्षणं वच्च ता समण ! ॥ ६६ ॥ पवरे फलंति खेत्ते, जह विहिणा वावियाणि बीयाणि । फलइ तहा पि(व)उ बंभण !, जलणंम्मि निवेसियं दाणं ॥ ६७ ॥ अह मुणिणा ते भणिया, जाईमेत्तेण हुंति नो विप्पा । तुम्हारसा हि पावा, हिंसमुसामेहुणासत्ता ॥ ६८ ॥ जलणो वि पावहेऊ, कह तंमि निवेसियं सुहं कुणइ । पिउणो वि परभवगया, इह दिन कह णु गिति ।। ६९ ।। इय पडिकूलालीयप्पलावसीलेण हीलिया अम्हे । एएणं ति मुणिं ते, पहाविया परि सव्वे ॥ ७० ॥ दंड - कस-सह-लेडुहिं, ताण थाणुव्व थंभिया केवि । दूरे धरिया जक्खेण, मुणितणू विहियरक्खेण ॥ ७१ ॥ छिन्नतरुणो व्व धरणीए, पाडिया ताडिऊण पुण एगे। अवरे पहारपहया, मुद्देण मोयाविया रुहिरं ॥ ७२ ॥ दट्ठूण भट्टचट्टे, महियम रट्टे (हे ) तहविहे तो ते । भयवेवमाणहियया, भद्दा रुद्रेण सह भणइ ॥ ७३ ॥ एसो सो जेण तया, सयंवरा आगया अहं मुक्का | सिद्धि (नववहु ) निबध्धुकंठो, नेच्छइ सुरसुंदरीओ वि ॥ ७४ ॥ अइतिब्बतवपरक्कम्मवसी कयासेसमाणवसुरोहो । तिहुयपणयपयग्गो, नाणाविह लद्धिसुसमिद्धो ।। ७५ ।। जियकोमाणमाया - लोहपरीसहरिक महासत्तो निदुवियपावपसरो, पसरंतअणतजसजोन्हो || ७६ ।। जलणोव्व दहइ भुवणं, रुट्ठो रक्खेइ पुण तयं तुट्टो । ता एयं ताडिता, तुब्भे निब्भंतमेव मया || ७७ ||
हरिकेशमुनि
कथा ।
॥ १९९ ॥
Page #242
--------------------------------------------------------------------------
________________
हरिकेशमुनि
सपदेशमालाविशेषवृत्तौ
कथा।
॥२०॥
pcumeroeineDescrezzaenezoezoeio
पाएसु पडेऊणं, तत्तो तोसेह महरिसिं एयं । जइ जीविएण कजं, एवं भद्दाए ते भणिया ॥ ७८ ॥ पणया भणंति जं भे, अवरद्धं तं खमाहि णे भयवं । पणइजणवच्छलच्चिय, हवंति लोगंमि मुणिसीहा ॥ ७९ ॥ अह ते मुणिणा भणिया, संसारनिबंधणस्स कोवस्स । को अवयासं वियरइ, विसेसओ मुणियजिणवयणा ॥ ८॥ मम भत्तिपरेणेए, भट्टा जक्खेण सिक्खिया एवं । ता तं चिय संभासेह, जेण पउणेइ सो तुन्भे ॥ ८१ ।। परपयारेहिं तहाविहेहिं सो चेव सायरं साहु । पुणरुत्तं विन्नत्तो, तो जक्खेणं कया पउणा ।। ८२ ॥ भद्दाए भत्तीए तत्तो, पडिलाभिओ तबस्सी सो। तह बहु गुणति तेण वि, पडिगाहियमेसणीयं जं ॥ ८३ ॥ गयणंगणंमि खिप्पं, पाउन्भूयाइं पंच दिव्वाई । तारिसमच्छेरं पेच्छिऊण निमच्छराउणेगे ॥ ८४ ॥ मुणिसिहदेसणाए, खणं सुहासारसारणीएव्व । पडिबुद्धा जाया सञ्चभूमिदेवाऽभिहाणा ते ।।८५|| इति हरिकेशमुनि कथा ।।४४|| तस्मान्न कुलं प्रधानं किन्तु गुणाः । यत उक्तम्-जइ नत्थि गुणा ता किं, कुलेण गुणिणो कुलेण किं कजं । कुलमकलंक गुणवज्जियाण गरुओ चिय कलंको ।। ८६ ॥ तथा-" पङ्कात्तामरसं शशाङ्क उदधेरिन्दीवरं गोमयात् , काष्ठादग्निरहेः फणादपि मणिोपित्ततो रोचना ।
कोशेयं कृमितः सुवर्णमुपलादूर्वाऽपि गोलोमतः, प्राकाश्यं स्वगुणोदयेन गुणिनो गच्छन्ति किं जन्मना ।।८७॥" किश्चायमात्मा नटवदपरापररूपैः परावर्त्तते ततः कः कुलाभिमानावकाशः इत्याहदेवो नेरइओ त्ति, कीडपयंगोत्ति माणुसो वेसो। रुवस्सी अ विरूओ, सुहभागी दुक्खभागी य ॥४५॥ राउत्ति य दमगोत्ति य, एस सपागो ति एस वेयविऊ। सामी दासो पुज्जो, खलो निधणो धणवइत्ति ॥४६॥ णवि इत्थ कोवि(य) नियमो, सकम्मविणिविट्ठसरिसकयचिट्ठो। अन्नोनरूववेसो, नडोव्व परियत्तए जीवो ॥४७॥ कोडी सएहि धणसंचयस्स गुणसुभरियाए कन्नाए । नवि लुद्धो बयररिसी, अलोभया एस साहूणं ॥४८॥
Decemenezoecommencoom
॥ २००॥
Page #243
--------------------------------------------------------------------------
________________
उपदेशमालाविशेषवृत्तौ
॥ २०१ ॥
इत्यादि गाथास्तिस्रः सुगमाः नवरं कीटरूपो पतङ्गो न त्वादित्यः । एतच्च तिर्यगुपलक्षणम् । मानुष इति गतिचतुष्टयोक्तिः । इत एतावेव विशेषाना (मा) ह - " रूपस्वीति " रूपमेव स्वं लोभनीयत्वात्तद्विद्यते यस्य स रूपस्वी गाथाद्वये इतिशब्दा उपप्रदर्शनार्थाः । चशब्दाः समुच्चयार्थाः । असकृदेव शब्दग्रहणं पर्यायनिवृत्तावपि जीवद्रव्यस्यानुवृत्तिज्ञापनार्थम् । एष एबैको जीव नानारूपेष्वेवं परावर्त्तते, न सर्वथाऽन्यो भवतीत्यर्थः । स्वकर्मविनिविष्टसदृशकृतचेष्टः । स्वकर्मणां यो विनिवेशः प्रकृतिस्थित्यादिप्रकारेण रचना तदनुरूपा कृता चेष्टा- देवादिपर्यायाभ्यासरूपो व्यापारो येन स तथारूपः परावर्त्तते । जीवः - यथाऽन्याऽन्यस्वरूपनेपथ्यो नट इत्युपमानम् ॥ ४५-४६-४७ ॥ अथ निर्लोभतोपदेशं दृष्टान्तेनाह – “ कोडीसएहिं " गाहा स्पष्टा । नवरं दीनारादिधनसंचयस्य कोटीशतैः सहितायां सुगुणधन्यायां कन्यायां नैव लुब्धो वज्जर्षिरिति योगः ॥ ४८ ॥ भावार्थः कथागम्यः, सा चेयम्
हिमवंततुंगवरपिट्ठि-चंपनयरीए आसि सालनिवो । पुत्तो पसन्नचंदस्य, राइणो तस्स लहुभाया ॥ १ ॥ नामेण महासालो, जुवराओ जसमई ससा तेसि। कंपिल्लपुरे पिढरेण, पुहइनाहेण परिणीया ॥ २ ॥ गुणगरुओ अंगरुहो, गागलिनामो इमीए उप्पन्नो । अह चंपपुरिं पत्तो, कयाइ परमेसरो वीरो ॥ ३ ॥ विहियं तत्थोसरणं, सरणं सत्ताण दुक्खतत्ताण । अमरेसरेहिं नीसेसजयसिरीकेलिचउसालं ॥ ४ ॥ भगवंतागमणविऊ, तूरंतुज्जाणपालवयणाउ । सालो नराहिवो, नायराण खोद्दं जणेमाणो ॥ ५ ॥ जयगुरुवंदणवडियाए, निग्गओ गरुयगयवरारूढो । सपरीवारो परमुहसंतपुलयंकुरियकाओ ॥ ६ ॥ पत्तो भयवंतसमीव भूमिभागंमि दिट्ठछत्ततिगो । पडिवन्नपायचारो, पंचविहाभिगममायरइ ॥ ७ ॥ गोउरदारेणं उत्तरेण, पविसिय पयाहिणेऊणं । पणमिय पहुणो पुरओ, ईसाणदिसाए आसीणो ॥ ८ ॥ पारद्धा धम्मकहा, जोयणनीहारिणीए वाणीए । सव्वसभासापरिणामिणीए परिसाए जयपहुणा ॥ ९ ॥ जहा - जालाकरालजलणोवरुद्ध गेहंमि जह खमो वासो । नो बुद्धिधणस्स जणस्स, तह भवे दुक्खभरभरिए । १० ।। तह कागतालसंजोग - नायउ दुल्लहं मणुस्सत्तं । लद्धं सद्धम्ममहा - निहाणसंपत्तिजोगमिणं ।। ११ ।। जह कागि णीए लुद्धो, कोई हारेइ कोडिमवि मणुओ । तह विसयलालसमणा, विवेयवियला इमं जम्मं ॥ १२ ॥ सग्गापवग्गमग्गस्स, सा
वज्रस्वामिकथायां
शाल-महाशालयोः केवलम् |
11 202 11
Page #244
--------------------------------------------------------------------------
________________
शालयोः
हणे अग्गिमो इमोऽवसरो। लद्धो धम्मस्स मुहाए, नेउमुचिओ न तुम्हाण ॥ १३ ॥ पियजणधणसंजोगो, जो ते तडिदंडडंबरसउपदेशमाला-2 माणो। अनिलालोलियधयवडविडंबिणो चित्तसंतोसो ॥ १४ ॥ कुसदलसलिललवाओ वि, चंचलं जीवियं सुणह मणुया । सद्धम्मक
वनस्वामिविशेषवृत्तौ
कथायां म्मजलणे, भवतरू जह समेइ इमो ।। १५ । सव्वायरेण तह उज्जमेह एवं इहावि जम्मंमि । असरिससुहाणुलाभो, परत्थ नि
शाल-महा॥ २०२॥ क्वुझपयं च भवे ॥ १६ ॥ एवं निसंतधम्मो, सालो भालयलमिलियकरकमलो । पणमित्ता भणइ जिणं, जाव महासालमिह रज्जे ।। १७ ।। अहिसिंचामि समीवे, तो तुब्भाणं करेमि पव्वज्ज । गंतूणं नियभवणे, तेणाइटो महासालों ॥ १८ ॥ गिन्हसु रज्जं पव्व
केवलम् । जमज्ज काहं तओ भणइ भोया। जह रज्जमसारं, भाविऊण तुब्भे परिव्वयह ॥ १९॥ तह अहमवि उज्झेडे, वंछामि विरागमागया दोवि । कंपिल्लाओ गागलिमाणीय रज्जे निवेसंति ॥ २० ॥ सो विय तेसि नियमाउलाणमइवच्छलाण कारेइ । दो नरसहस्स वहणोचियाउ अइपवरसिबियाउ ।। २१ ।। सीहासणोवविट्ठो, ते ताओ पुराउ निक्खमेमाणा । विहिउज्जलनेवत्था, सुरचंदणलित्तसव्वंगा ॥ २२ ॥ उदयगिरिसेहरारूढा, मुत्तिणो रविससिव्व सोहंति । नियकायकतिसंभारपूरिया सेसदिसिवलया ॥ २३ ।। |) अइनिब्भरपहयपहाण-तूररवपूरियंबरागंतुं । तिजयपहुपायमूले, पणमिय तिपयाहिणा पुव्वं ।। २४ ।। पव्वइया विहिणा सावि, जस
मई साविया वरा जाया। सालमहासाला वि य, पदिसु एकारसंगाई ॥ २५ ॥ अह अन्नया कयाई, रायगिहे विहरिऊण चंपाए । | N लग्गो गंतुं सामी, एयाऽवसरंमि एएहिं ॥ २६ ॥ विन्नत्तमिमं अम्हे, पिट्टीचंपापुरीए जामो त्ति । संसारियाण तेसिं, मा कोइ IN
करेज्ज पव्वजं ।। २७ ॥ सम्मत्तं वा पावेज, कोइ जाणेइ जयपहू होही। बोही तेसि तो अग्गगामिओ गोयमो दिनो ॥२८॥ भयवं पाए गओ, गोयमसामी वि पिट्टिचंपाए। भणिओ जिणप्पणीओ, धम्मो निसुओ य सो तेहिं ॥ २९ ।। गागलिनामेण नराहिवेण तारण तस्स पिढरेण । तह जसमइजणणोए, उदग्गवेरग्गलग्गेहिं ॥३०॥ तिन्निवि संवेगजुयाई, नंदणं गागलिस्स रजमि । ठचिऊणमुन्नयमणाणि, सव्वविरइं पवनाणि ॥ ३१ ॥ ताणि य गोयमसामी, घेत्तुं पंथंमि जाइ जा ताहे। साल महासालाणं, हरिसुक्करिसो इमो जाओ ।। ३२ ॥ संसाराउ उत्तारियाणि सुद्धेणिमेण भावेण । जायं केवलनाणं, चिंता इयरेसि इय
Deccaeezescreezcretarezraezcareeroeera
Zareeroeneroeeteemeroecoopen
।। २०२॥
Page #245
--------------------------------------------------------------------------
________________
उपदेशामलाविशेषवृत्तौ| ॥ २०३॥
। कथायां
ceoceroezzaeroen
जाया ॥३३ ॥ रज्जमि पढममम्हे, ठवियाणेएहिं संपइ वएसु । नो अन्नो उवयारी, एयाहिंतो वि अम्हाणं ॥ ३४ ॥ इय सुद्धज्झाणाओ, अवसाणं पाविएसु पावेसु । कम्मेसु निक्कलंक, केवलनाणं समुप्पन्नं ॥ ३५॥ उप्पन्नपुन्ननाणाणि, ताणि पत्ताणि भग-IN वनस्वामिवओ पासे । चंपापुरीउ गुरुमग्गमणुसरं (रिं)ताणि पंचावि ॥ ३६॥ काऊणं तिपयाहिणमभिवंदिय तित्थमहपयट्टाणि । गंतुं केवलिपरिसं, भयवं पिव गोयमो जाव ।। ३७ ॥ तिपयक्खिणिऊण जिणं, पडिओ पाएसु उढिओ भणइ । वच्चह कत्थइ एह, सामि
IN गौतमस्वामि. पयपणमणं कुणह ॥ ३८ ॥ वागरिओ जयपहुणा मा गोयम! केवलीणिमाण तुमं । कुण आसायणमाउल्लमाणसो ते खमावेइ ॥३९॥ नाऽष्टापदाअह संवेगमुवगओ, चिंतेइ नाम भविस्सए सिद्धी । अइतिव्वतवच्चरणो, वि केवलं जेण न लहामि ॥४०॥ एत्तो य सामिणा रोहरणम् । पुव्वमेव वागरियमासि परिसाए । मणुयसुरासुरसहियाए, जो सएण पभावेणं ॥४१॥ अट्ठावयमारोहइ, वंदेइ य चेइयाणि कोवि नरो। तेणेव भवग्गहणेण, सिज्झई सो न संदेहो ॥ ४२ ॥ तव्वयणसवणहरिसाऽऽऊरियहियया परोप्परं देवा । साहिति एवमेयं, सव्वत्थ इमा कहा जाया ॥ ४३ ॥ अढावयंमि नढावयंमि जइ कहषि होज मे गमणं । इय जा चिंतइ भयवं, गोयमसामी सुगइगामी ॥ ४४ ॥ तो तम्मणतोसकए, तावसपडिबोहकारणेणावि । भणिओ गुरुणा अट्टावयंमि तं वच्च जिणबिंबे ॥४५॥ वंदेहि तत्थ सुपसत्थलक्खणे विणयनमिरसव्वंगो। ताहे सो मुणिसीहो, हट्रो तुद्रो जिणं नमिउं ॥ ४६॥ पत्तो अट्रावयपायमूलमायन्निकण जिणभणियं । अह तिन्नि तावसाणं, सामी आसन्नसिवगामी ॥ ४७ ॥ दिन्नो कोडिन्नो तह, सेवालि पंच पंचसयसहिया । चलिया गिरिमारुहिजे, चउत्थभत्तावसाणंमि ॥ ४८ ॥ पढमो कंदे मूले, पत्ते भक्खेइ सरससञ्चित्ते । छटुतवंते पत्ते बीओ भुजेइ परिसडिए ॥४९॥ तइओ पुण सेवालं, सुकं सयमेव अट्ठमतवंते । ते मेहलासु पढमाइयासु लग्गा तिसु कमेण |) |॥ ५० ॥ दिट्ठो य तेहिं गोयमसामी सोमालसुंदरसरीरो। चितिति तो कहमेस, मांसलो लग्गिही इह हि ॥५१॥ भयवं | जंघाचारणलद्धीलूयागुणस्स निस्साए । पेच्छंताणं ताणं, खणमेत्तेणेव उप्पइओ ॥ ५२ ॥ अयमेइ एस जाइत्ति, जाव जोयंति | फुल्लनयणिल्ला । ताव विलोयणविसयाउ, अइगओ अंबरमणिव्व ।। ५३ ।। उल्लसियको उहल्ला, तिन्नि वि ते तप्पसंसणे लग्गा । NI
|॥२०३॥
Page #246
--------------------------------------------------------------------------
________________
उपदेशमालाविशेषवृत्तौ
॥ २०४ ॥
चिट्ठेति दूरमुकंठिया य तदंसणस्स पुणो ॥ ५४ ॥ चितेंति य उन्ने, इमंमि एयस्स सीसभावेण । होहामो सामी पुण, पत्तो अट्ठावयसिरंमि ।। ५५ ।। पेच्छइ तं जिणभवणं, भुवणन्भुयभूइभायणं भरहे । भरहेण भूरिभत्तीए, चक्किणा कारियं पढमं ॥ ५६ ॥ उस्सेहंगुलजोयणदीहं कोसे समूसियं तिनि । गाउयदुगविच्छिन्नं, गयणग्गविलग्गधयमालं ॥ ५७ ॥ पंचविहरयणनियरुल्लसंतकरकलियविउलसुरचावं । सययमपत्तावसरंधयारभारं चउदुवारं ॥ ५८ ॥ हरिसविसट्टविलोयणजुयलो मणिपीढियं पइक्खिणिउं | वंदइ जिणपडिमा उ, एगम्गमणो स गणहारी ॥ ५९ ॥ चिइवंदणावसाणे, तस्सेव य चेइयस्स पेरंते । उत्तरपुरत्थिमाए, दिसाए पुढवीसिलावट्टे ॥ ६० ॥ ट्ठा असोयतरुणाऽऽवासत्यमुवागओ निसारंभे । एतो सकस्स दिसापालो नामेण वेसमणो ॥ ६१ ॥ चेइयवंदण, उवागओ तंमि सेलसिहरंमि । वंदेऊणं ताई, सामि वंदइ थुणइ एवं ॥ ६२ ॥
" दूराद्दर्शनमेव मङ्गलमयं प्रौढपमोदस्पृशां भक्त्या वन्दनकं तु कल्मषमपीकालुष्यमुत्प्लुष्यति ।
प्रेयः पुण्यपरम्परां प्र (वि) तनुते सेवा (ध्यानं) प्रसन्नात्मनां युष्माकं वचनानि तु प्रसुवते वाचां व्यतीतं फलम् ॥६३॥”
धम्मं वाहरमाणो य, मुणिगुणे गणहरो परिकहेइ । भयवं जहा इमे खलु, अंतप्पंतासिणो हुंति ॥ ६४ ॥ परिचिंतइ वेसमणो, साहुगुणे एरिसे सयं कहइ । भयवं इमाओ अंगरस, चंगिमा जा न अन्नस्स ॥ ६५ ॥ इय तस्स मणं मुणिऊण, मुणिवइ पुंडरीयमज्झयणं । नायाधम्मकहासुं, जहा तहा पन्नवेइ फुडं ॥ ६६ ॥ बलियत्तमबलियत्तं न कारणं तासु साहुभावस्स । जं पुंडरीयसाहू, बलिओ वि सुरालयं पत्तो ॥ ६७ ॥ चम्मट्टिसेसकाओ, कंडरिओ कडुयनिविडतवतविओ। रोद्दज्झाणपहाणो पाणपहाणे गओ निरयं ॥ ६८ ॥ वेसमणो तं निसुणिय, तुद्रुमणो थुणइ जाणिउ मज्झ । अज्झवसाओ केरिसमिमस्स नाणं अइपहाणं || ६९ || वंदित्ता भगवंतं, स गओ अह तत्थ जंभगो एगो । सामाणियदेवो तस्स चैव वेसमणअमरस्स ॥ ७० ॥ तं पुडरियज्झयणं, उच्चरिय पंचगंथसयमाणं । अवधारेइ लहेइ य, सुद्धं सम्मत्तवररयणं ॥ ७१ ॥ सेलाओ उत्तरंतो, भयत्रं सिरिगोयमो पभायंमि ।
वज्रस्वामि
कथायां तापसानां प्रवज्या
केवलं च ।
॥ २०४ ॥
Page #247
--------------------------------------------------------------------------
________________
उपदेशामलाविशेषवृत्तौ
॥ २०५।।
Cerememomen
exerceraaeeee
सुतरुणतरणिपयासो, पलोइओ वियसियमुहेहि ॥ ७२ ॥ कमलेहिं व पुव्वोइय, दिन्नाई तावसेहिं भणियं च । तुम्हे अम्हाण गुरू, तह नियसीसा वयं सीसा ॥ ७३ ॥ तुम्हऽम्हाण य जगजीव-बंधवो भव्वकमलवणभाणू । सुगहियनामधेयो, वीरोत्ति गुरु वनस्वामिभणइ भयवं ॥ ७४ ॥ किं तुम्हाण वि अन्नो, कोवि गुरू अस्थि तेहिं भणियंमि । तग्गुणगहणं गुरुणा, परिओसेणं कुणइ एसो कथायां ॥७५ ॥ पव्वावियाण तेसिं, तक्खणमुवणेइ देवया लिंगं । उत्तरिऊणं गिरि-मेहलाहि लग्गा पहे गंतुं ॥ ७६ ॥ पत्ता भिक्खावेला तापसानां आणिज्जउ पारणिज्जमज्ज मए । किं तुब्भमुचियमेवं, वुत्ता ते पायसं बिति ॥ ७७ ॥ भयवं च सव्वलद्धी, भिक्खायरियाए घय- प्रवज्या महुसणाहं । पडिगाहेऊण पडिमगहमि पायसवरं पत्तो ॥ ७८ ।। ताण समोवे भयवं, अक्खीणमहाणसीए लद्धीए । एक्केणं पिहु | केवलं च। पत्तण, पढम मुद्धद्रिया विहिया ॥ ७९ ॥ ते सव्वे पच्छा अप्पणा उ, जिमिओ तओ पडिग्गहगो । खणिओ जाओ तत्तो, तइया चिंतंति जेमंता ॥ ८० ॥ सुकयसुकयाणं अम्हाणमेस जाओ गुरुगुणगरिदो। घयमहुखीरीउ सयं, पारावइ णो त्ति तो तेसिं ॥८॥ खीणावरणाणमपत्तपुव्वमुप्पन्नमुत्तमं नाणं । सेवालिप्पमुहाण, महातवस्सीण ताव लहुं ॥ ८२ ।। उवभुंजिराण खोरिं, जं जायं तेसि केवलं तमहं । मन्ने केवलकवलाणमप्पभेउत्ति सह गिलियं ॥ ८३ ।। सुविसिटछदुभत्तंतपारणे पक्कपत्तभक्खिस्स । कोडिन्नस्स पुणो तावसाण सह पंचहिं सएहिं ।। ८४ ॥ जयपहुणो छत्ताइ-छत्ताइसिरिं निरिक्खमाणस्स । दिन्नस्सउ देवाहिवदेवाऽइसयं नियंतस्स ॥ ८५ ॥ अह गोयमो पयाहिणमाणंदियमाणसो जिणिंदस्स । कुणइ अणुकविलग्गा, ते वि तओ केवलिसभाए ।। ८६॥ गंतूण 0 समासीणा, तित्थस्स नमो त्ति झत्ति वोत्तूण । पच्छा पलोयणपरो, स भणेइ उवेह नमह पहुं ।। ८७ ।। आह पहू तो गोयम !, IG मा आसाएहि केवली एए । अणुतावाउ तओ सो मिच्छादुक्कडपरो जाओ ॥ ८८ ।। पकरेइ परं अधिई, नाहं जम्मे इममि |) सिज्झिस्सं । मइ दिक्खिया वि एए, सज्जो जं केवलं पत्ता ॥ ८९॥ भणइ भयवं सुराणं, गोयम ! वयणं जिणाण वा सञ्चं IN स भणइ जिणाण तो कि, अधिइं काउं समारद्धो ॥ ९०॥ तिहुयणताई ताहे, चत्तारि कडे परूवए एवं । सुंठकडे विदलकडे,
॥२०५॥ १=नतशिर्षाः २ सुठिया-मुवटिया C. DI
eeroe0ezeroeeraveezecene
Page #248
--------------------------------------------------------------------------
________________
उपदेशमालाविशेषवृत्तौ
॥ २०६॥
PROPoweresponene
चम्मकडे कंबलकडे य ॥ ९१ ॥ एवं सिस्सस्स गुरुमि, नेहबंधो चउब्विहो होइ । तुह पुण गोयम ! कंबल-कडगसमाणो मइ सिणेहो ॥ ९२ ।। अवि य-चिरसंसिट्रो चिरसंथुओ य, चिरपरिचिओ य चिरफुसिओ। चिरमणुगओ सि गोयम! चिराणुव
IN गौतमस्य के त्तियमोहोऽसि ॥ ९३ ॥ देहस्सेयस्स धुवं, भेए तुल्ला वयं भविस्सामो। मा कुणसु धीरगंभीर !, ता तुमं सोगसंतावं ॥ ९४ ॥ IN
10वलेऽधृतिः। अह गोयमनिस्साए, अन्नेसि मुणीण बोहणनिमित्तं । दुमपत्तयति नामेणऽज्झयणं पन्नवेइ जिणो ॥ ९५ ॥ छदृटुमाइतवमुग्गरूवमेसो सया निसेवंतो। मज्झिमपुरीए पत्तो, विहरंतो भयवया सद्धि ।। ९६ ।। कयवासावासाणं, तत्थ दोण्हंपि वोलिए संते । पक्खाण IN सत्तगे तस्स, मोहवोच्छेयणनिमित्तं ॥ ९७ ।। कत्तियअमावसाए, समीवगामंमि पेसिओ पहुणा । गोयम ! इमंमि गामे, संबोहसु सावगं अमुगं ॥ ९८ ॥ तत्थ गयस्स वियालो, जाओ तत्थेव तं निसिं बुच्छो । जा नवरि पेच्छइ, सुरे निवयंते उप्पयंते य |N ॥ ९९ ।। उवउत्तस्सोवगयं, भयवं सिद्धिं गओ जहा अज । तेण पुण विरहभीरूयमणेण न कयाइ चित्तमि ॥१०॥ विरहदिणो परिभाविय पुव्वो सो तक्खणं विचिंतेइ। भयवमहो निन्नेहो, जिणाऽहवा एरिसा हुंति ॥ १॥ नेहाणुरायरत्ता, जम्हा जीवा | पर्डति संसारे । एत्थावसरे नाणं, उप्पन्नं गोयमपहुस्स ॥२॥ उच्यते च____“कृच्छाद्ब्रह्मेन्द्रभूते रजनिपरिगतः स्थूलभद्रो विकारं, मुञ्चत्यश्रूण्यजस्रं मणकमृतिविधौ पश्य शय्यम्भवोऽपि । . षण्मासान् स्कन्धदेशे शबमवहदसौ हन्त रामोऽपि यस्मादित्थं यश्चित्ररूपैर्भुवि भवति नमो मोहराजाय तस्मै ॥३॥"
केवलिकालो बारसवासा जाओ तहा विहारो य । जह भगवओ तहा नवरमइसएहिं विरहिओ ति ॥ ४॥ पच्छा अजसुहम्मंमि, निक्खिवित्ता गणं गओ सिद्धिं । तत्तो इमस्स अतुलं, केवलनाणं समुप्पन्नं ॥ ५॥ अटूवरिसाणि केवलिपज्जाएणं इमो | वि विहरित्ता । जंबुमुणिंदे ठाविय, सगणं सिद्धिम्मि संपत्तो ॥ ६॥ भगवंतकालकरणेण, दुम्मणा देवदाणवाईया । तं नयरिं | मज्झिम-नामगंति पावं ति पणिंसु ॥ ७ ॥ पंचसु सएसु वरिसाणमह गएसुं जिणाउ वीराउ । किंचूणेसु स जंभगदेवो चविउं
IVI||२०६॥
moneponemaDececcaeer
Page #249
--------------------------------------------------------------------------
________________
उपदेशमालाविशेषवृत्तौ
| चरित्रम्।
॥२०७॥
विमाणाओ ॥ ८ ॥ जत्थ य जस्स य जीए य, जायउ दिक्खसिक्खअक्खलिओ। जह दसपुव्वी तित्थप्पभावगोऽहेसि तह भणिमो ॥९॥ तुंबवणसन्निवेसे, अवंतिविसयंमि धणगिरि नाम । इब्भसुओ आसि नियंगचंगिमाविजियसुररूवो ॥ ११० ॥ सो | सुयजिणिधम्मो, बालत्ताओ वि सावगो जाओ । भवभीरुपव्वइओ, वंछइ विच्छिन्नविसयतिसो ॥ ११॥ संपत्तजोव्वणभरस्स, | तस्स कन्नं भणंति जं पियरो। तं तं सो पडिसेहइ, अहं जहा पव्वइउकामो ॥ १२ ॥ वक्ति च–“ यस्यां नृत्यति निर्भरं प्रमुदिता माया महाराक्षसी, यस्यां मोह इतस्ततश्छलयति प्रेताधमः प्राणिनः।
यस्यां प्रज्वलति स्मराग्निरनिशं तां कोविदः कामिनी, कल्याणी क इह स्मशानविषमामाऽऽसेवते कर्हिचित् ॥१३॥" धणपालसेद्विधूया, भणइ सुनंदत्ति तंमि चेव पुरे । देह ममं धणगिरिणो, जेणाहं तं वसे नेमि ॥ १४ ॥ गुरुणो य सीहगिरिणो, नियथिरया विजयमेरुणो पासे । भायाऽऽसि तीए समिओ त्ति, गहियदिक्खो विहियसिक्खो ॥ १५ ॥ सा धणगिरिणा भणिया, भद्दे ! नालीयमेयमम्हि मुणी। होहामि निविलंब, जं रोयइ तं तुमं कुणसु ॥ १६॥ पारद्धो विवाहो, धणविच्छड्रेण गरुयकोडेण । उवरोहेणं पियराण, पाणिगहणं कयं तेण ॥ १७ ॥ पेच्छह महाणुभावा, दूरविरत्ता वि विसयसंगेसु । अणुरत्ता विव उवरोहवसगया हुंति कज्जकरा ॥ १८ ॥ तक्खणवत्तविवाहो, भणइ सुनंदं समागयाणंदं । सुंदरि ! संपइ में मुंच, पुववृत्तं विचिंतिता ॥ १९ ॥ सा तंमि पोढपणया स, तीए सुविरत्तचित्तवित्तीओ। बहवो रत्तविरत्ताण, ताण जाया समुल्लावा ॥ १२० ॥ ता जाव तीए भणियं, पिउगेहपरम्मुहीए मे ठाणं । तं वा तुह जाओ वा, न कोई अन्नोत्ति चिंतेसु ॥ २१ ॥ " जेण कुमारीण पिया, जोव्वणभरभारियाण भत्तारो। थेरत्ते पुत्तो पुण, नारीणं रक्खओ होइ ॥ २२ ॥” इय निसुणिय तव्वयणो, बंधवलोएण तह य इयरेण । तह उवरुद्धो सो जह, नंदणलाभुम्मुहो जाओ ॥ २३ ॥ वोलीणेसु दीणेसुं, केवइसु पहाणसुविणेण । सो सुरजीवो तीसे, गभमि सुओ समुप्पन्नो ॥ २४ ॥ निच्छियपसत्थसुयलाभमंगलं धणगिरी सुनंदमिणं । भणइ सहा
जयमेरुणो पासे । माहामि निविलंब,
enexpecexcerperaweredeoe
2ccccccceBRECIPEReceDecrea
, पाजिगहण कणवत्तविवाहो, माओ । बहवो नकाई अन्नोति व निमुणिय हसु
पच्छह महाणुभावा । सुंदरि ! संपइ
| ।। २०७॥
PC
Page #250
--------------------------------------------------------------------------
________________
उपदेशमाला - विशेषवृत्तौ
॥ २०८ ॥
ओ होही, तुह एस सलक्खणो पुत्तो ॥ २५ ॥ पुनराह - " अहह गृही क्व नु कुशली ? वध्वा, संसारसागरे क्षिप्तः । यदपि च लभते पोतं, तेनैव निमज्जति नितान्तम् ॥ २६ ॥ " कहवि विमुक्को तीए, उग्घोसिय सव्वजीववहविरई । महया विच्छड़ेणं, सम्माणिय सव्वहा संघं ॥ २७ ॥ सिहगिरिणो सगासे, नक्खत्तमुहुत्तजोगलग्गेसु । सुपसत्थेसु महानिहि-लाहुवमाणेण लेइ वयं ॥ २८ ॥ नवमासाणं अइरित्तयाणमेसा सुदं सुद्देणंतो । वोलीणाण पुरंदरदिसिव्व रविमंगयं जणइ ||२९|| मिलिओ महिलालोओ, तीए पासे परोप्परं भणइ । जइ न पिया पव्वइओ, हुंतो हुंतो अइमहंतो ॥ १३० ॥ ता ऊसवों स सन्नी, निम्मलमइनाणसंगओ सुइ । महिलाण तमुल्लावं जाईसरणो तओ जाओ ॥ ३१ ॥ चिंतेइ न पव्वज्जं, मज्झमणुव्विग्गमाणसा एसा घेत्तुं दाही उव्वेय-कारणं होमि तो ईसे ॥ ३२ ॥ निश्चपसारियवयणे, रोवेडं लग्गओ जह न एसा । सुयइ निसीयइ भुंजइ, सुहेण गिकमायरइ ॥ ३३ ॥ एवं जा छम्मासा, अहागया सिहगिरिगुरू तत्थ । नयरुज्जाणंमि ठिया, विहीए सज्झायजोगंमि ॥ ३४ ॥ पत्ते भिक्खावसरे, धणगिरि-समिया भणति सिगिरिं । भयवं ! सन्नायगलोगदंसणत्थं गिहे जामो ||३५|| गुरुणाऽणुमन्निया ते, सप्पहिाणा कुणति उवओगं । जा ता उत्तमफलयं, किंचि निमित्तं समुत्पन्नं ॥ ३६ ॥ गुरुराह गया संता, सचित्तमियरं च जं लभेजाह । तं सव्वमुवाएज्जह, जमज्ज सउणो महं जाओ ॥ ३७ ॥ तो दोवि सुनंदाए, गिद्दे गया सा वि निग्गया तत्तो । मिलियासु कुलमहेलासु, पाणिसंपुढयकयपुत्ता ॥ ३८ ॥ पणमिय पाए पभणइ, मए चिरं पालिओ इमो बालो । संपइ पुण पडिगाहसु, जओ समत्था न एत्तोहं ॥ ३९ ॥ इय भणियंमि स पभणइ, पच्छायावं करेसि जइ कवि । तइया किं कायव्वं, सा भणइ जो इमो सक्खी ॥ १४० ॥ जइ किंचि भणामि अहं, इय दृढबंधं करितु तीए समं । धर्णागिरिणो सो बालो, पत्ताबंघेण संगहिओ ॥ ४१ ॥ तयणंतरं न रोयइ, जाणइ जाओ जहा अहं समणो । नीओ गुरुपयमूले, सलक्खणत्तेण सो गरुओ ॥ ४२ ॥ धणगिरिणो बाहं नाभिऊन जा नेइ भूमिमह सूरी । भरियं भारेणं परिभाविऊण हत्थं पसारेइ ॥ ४३ ॥ सो वि य भूमिपत्तों, जा जाओ ताव सूरिणा भणियं । अब्बो किं वइरमिमं जं भारियभावमुव्वहइ ॥ ४४ ॥ जा पेच्छइ सुरकुमरोवमाणमेयं सविम्हओ
वज्रस्वामिचरित्रम् |
।। २०८ ॥
Page #251
--------------------------------------------------------------------------
________________
उपदेशमालाविशेषवृत्ती
॥२०९॥
भणइ । सारक्खह सुयमेयं, जं पवयणपालगो होही ॥ ४५ ॥ वइरुत्तिय से नाम, विहियं समणीण सो वसे विहिओ। ताहे सेज्जायरमंदिरंमि निहिओ स तहिं सिसू ॥ ४६ ॥ जइया गिहबालाणं, न्हाणं थणपाणमंडणाईयं । कीरइ तया इमस्सावि फासु- IN|वनस्वामिएण विहाणेणं ॥४७॥ एवं सो संवदृइ, सव्वेसिमईव चित्तसंतोसी । सूरी बाहिं विहरइ, तं जणणि ममिग लग्गा ॥४८॥ चरित्रम् । निक्खेवगो इमो णे न, समप्पेमो दिणे दिणे सा उ । थणपाणं कारेई एवं, जाओ तिवरिसो सो ॥४९॥ तत्थागयम्मि सूरिम्मि, | अन्नया सा वि वायमारूढा । ताए तमणप्तेि, ववहारो राउले जाओ ॥ १५० ॥ पुदो य धणगिरी पत्थिवेण स भणइ मे सह| त्येण । दिन्नो इमीए नवरं, पुरं सुनंदाए पक्खंमि ॥ ५१ ॥ रन्ना भणियं तणयं, मज्झ पुरो ठाविऊणमुल्लवह । जं सरइ तस्स | एसो, पडिवन्नमिमेणमेयंति ।। ५२॥ बालजणम्सुचियाई, खेल्लावणयाई णेगरूवाई। गिन्हइ जणणी सिसुलोयलोयणाणंददाईणि | । ॥ ५३ ॥ पत्ते पसत्थ दिवसे, दोन्नि वि वग्गा उवद्विया निवई । राया पुव्वाभिमुहो, दाहिणओ संठिओ संघो ॥५४॥ वामेण |
सुनंदापरियणेण सव्वेण अणुगया ठाइ । भणइ निवो मह मेरा, तुम्हाणमिमाणंति ॥ ५५ ॥ जाए दिसाए बालो, निमंतिओ जाइ16 | तेसिमेवेसो । धम्मो जं पुरिसवरो, जणओ वाहरओ ता पुट्विं ॥ ५६ ॥ इय भणिए नरवइणा, नागरगजणो भणेइ कयनेहो | एसो पढम चिय, एसु भणउ ता अम्मया पुव्वं (पढम) ।। ५७ ।। तह माया दुक्करकारणित्ति अइमुच्छसत्तजुत्ता य। ता सा आसे वसहे, करि-करहे रयणमणिचिए ।। ५८ ।। इंसित्तु सुकोमलनेहलेहिं करुणेहिं जंपियव्वेहिं । अइदीणमुही तं वइर !, एहि इत्तो इमं भणइ ॥ ५९॥ तो तं पलोयमाणो, अच्छइ जाणइ य जइ इमं संघ । अवमन्नामि सुदीहं, तो संसारं परिभमामि ॥१६०॥ एसा वि य पव्वज, मइ पव्वइयंमि नियमओ काही । इय चिंतंतो तीए, तिक्खुत्तो सद्दिओ नेइ ॥ ६१ ॥ भणिओ जणएण | तओ, रयहरणं नियकरे करेऊण । कमलदलदीहलोयणजुयलो ससिमंडलमुहो य ॥ ६२ ॥ जहा-जइ सुकयव्ववसाओ, धम्मज्झयमूसियं इमं वयर !। गिन्ह लहुँ रयहरणं, कम्मरयपमजणं धीर ! ।। ६३ ।। तुरियमणेणं गंतुं, गहियं लोगेण जयइ धम्मोत्ति ।।
॥२०९॥ उक्किटिसीहनाओ, कओ तओ चिंतए जणणी ॥ ६४ ॥ मह भाया अह भत्ता, संपइ पुत्तोवि पत्तपव्वजो । कस्स कए गिहवासे,
Descoccooveedeeeeee
Page #252
--------------------------------------------------------------------------
________________
उपदेशमालाविशेषवृत्तौ
॥ २१० ॥
वसामि तो सावि पव्वइया ।। ६५ ।। परिवज्जियथणपाणो, दव्वेण वि संजओ स संजाओ । साहुणिपासे धरिओ, अजवि न विहारजोग्गोन्ति ॥ ६६ ॥ निवसंतो सो तासिं, समीवदेसे सुणइ अंगाई । एक्कारसवि पढंतीण, ताण तेणोवलद्वाणि ॥ ६७ ॥ एगपयाओ पयसयमणुसरइ मई तहाविहा तस्स । जाओ अ अट्ठवरिसो, ठविओ गुरुणा नियसमीवे ॥ ६८ ॥ विहरंता safi, गया ठिया बाहिरंमि उज्जाणे । कइयावि तिव्वधारं सुदुन्निवारं पडइ वासं ॥ ६९ ॥ भिक्खायरियाए पओ - यणाइ न तरंति साहुणो काउं । जाता जंभगदेवा, वइरस्स वयंसया पुव्वि ॥ १७० ॥ जाया कहिंवि तदेसचारिणो पेच्छिऊण सो तेहिं । परियाणिओऽणुकंपा भत्ती वि य तंमि संजाया ॥ ७१ ॥ तप्परिणामपरिक्खाहेडं ताहे भवित्तु वाणियगा । सत्थ बइल्ले तत्थेग (व) भूमिभागे निवसति ॥ ७२ ॥ संसिद्धभत्तपाणा, ताहे ते वइरखुट्टगं पणया । आमंतंति पयट्टो, सो धन्नो गुरुकयाणुन्नो ॥ ७३ ॥ मंद मंद वासं, पडइति निवत्तए तओ तंमि । जाव ठियं सद्दावंति, ताव विहियायरा दूरं ॥ ७४ ॥ वइरो वि गओ ताहे तसं कुइ तिब्वमुवओगं । दव्वाइगोयरं तत्थ, दव्वओ पुस्सफलमेयं ॥ ७५ ॥ खेत्तं पुण उज्जेणी, कालो बहुलो य पाउसो एसो । भावेण धरणिपयछिवण - नयणसंकोयरहियत्ति ॥ ७६ ॥ अचंतचित्ततोसा, ताहे नायं जहा इमे देवा । तो मन्ने देवाणं, वंचपवंचो इमो कोइ ॥ ७७ ॥ नो पडिवन्नं तं तेण, ताण भत्ताइ तो मणे तुट्ठो । इय ते भणति तं ददमागया कोडगेणऽम्हे ॥ ७८ ॥ वेडव्वियविजं दिति, तस्स ते तव्वसाउ रूपाणि । दिव्वाणि माणुसाणि य, किज्जंति अणेगरुवाणि ।। ७९ ।। पुणरवि य जेट्टमासे, सन्नाभूमिं गयं निमंतंति । घयपुन्नेहिं ते च्चिय, देवा पुव्वं व उवओगे ॥ १८० ॥ विहिए सब्भावे अवगयंमि पडिसेहयंमि दिज्जंते । विज्जं वियरंति नहंंगणंमि गमणावहमबाहं ॥ ८१ ॥ तीए किल विज्जाए, चलिओ जा माणुसुत्तरं सेलं । न खलिज्जइ अइबलिणा वि देवदानवसमूहेण ।। ८२ ।। एवं स बालकाले वि, ठाणमच्चच्भुयाण णेगाण । विहरइ गुरूहिं सहिओ, पुरनगरगामेसु ॥ ८३ ॥ “ बालस्यापि रवेः पादाः, पतन्त्युपरि भूभृताम् । तेजसा सह जातानां वयः कुत्रोपयुज्यते ॥ ८४ ॥ " समणीमज्झमि ठिएण, तेण गहियाणि जाणि अंगाणि । एगपयाओ पयसयमणुसरमाणस्स ताणि पुणो ।। ८५ ।। साहुसमीवे जायाई फुडयराइं पढेइ पुव्व
वास्वामिचरित्रम् |
॥ २१० ॥
Page #253
--------------------------------------------------------------------------
________________
उपदेशमालाविशेषवृत्तौ|
वनस्वामिचरित्रम् ।
॥२११॥
20Deepeecareeroecaeezaerwecoeroene
गयं । जो कोइ तंपि गहिय, कन्नाहेडेण तेण लहुँ ॥ ८६ ॥ अप्पपयासेणं चिय, पाएण बहुस्सुओ स तो जाओ। अज्झावगेण अमुणिय, तन्भावेणं जया भणिओ ॥ ८७ ॥ पढसु इमं सुयमेसो, तं चेवाऽऽलावगं वि कुट्टितो। अच्छइ अन्नंमि दढं, कओव
ओगो पढिजते ॥ ८८॥ अह अवसरंमि कमि वि, दिणद्धसमयंमि सूरिसु गएसु । बाहिं वियारभूमि, साहूसु य भिक्खणदाए ।। ८९॥ वइरो वसहीए रक्ख-गोत्ति संठाविओ तओ तेण । नियबालकालचावल-कुऊहलेणं निहित्ताओ ॥१९० ।। साहूण विटियाओ, मंडलिपरिवाडिमणुसरंतेण । मज्झे ठाउं सयमेव, वायणं दाउमारद्धो ॥ ९१ ।। अंगाणं पुव्वगयस्स, जलहिसंखोहगहिरसद्देण । एत्थंतरंमि गुरुणो, पत्ता निसुणंति निग्घोसं ।। ९२ ॥ चिंतंति लहुं मुणिणो, समागया अन्नया कहेस रखो । चिटुंति | जाव निहुया, बहि ठिया उवगयं ताव ।। ९३ ॥ नूणं न साहुसद्दो, एसो वइरस्स किंचि ओसरियं । तस्संखोह भएणं, निसिहिया गुरुसरेण कया ।। ९४ ।। अइदक्खत्तगुणाओ, तं सदं सुणिय ठाविया ठाणे । सव्वाओ विंटियाओ, गहिओ गुरुहत्थओ दंडो ।। ९५ ॥ विहियं पायपमज्जणमह सीहगिरी वि चिंतए एवं । अइसयसुयरयणनिही, एसो ता मा परिभवंतु ॥ ९६ ।। एय एए साहू, इय जाणावेमि एय गुणगरिसं । जेणं एय गुणोचियमेए विणयं पउजंति ॥ ९७ ॥ रयणीकाले मिलियाण, संजयाणं गुरुहिं कहियमिणं । जह अम्हे वच्चामो, गामे दिवसाणि दो तिन्नि ॥ ९८ ॥ अच्छीहामो तो जोगवाहिणो भणंतेवं । अम्हाण वायणाए, को होज गुरु भणइ वइरो ॥ ९९ ॥ पयइए विणयलच्छीकुलगेहं विहिय गुरुजणाऽऽसासा। ते तं वयण गुरुणो, तहत्ति मन्नंति मुणिसीहा ।। २००॥ अत्रैव भणिष्यते च-"सीहगिरिसुसीसाणं, भदं गुरुवयणसद्दहंताणं । वइरो किर दाही वायणंति नय कोवियं वयणं ॥१॥" पत्ते पभायसमए, कयवसहिपमजणाइ कायव्वा । कालनिवेयणमाई-विणयं वइरस्स पकरिंति ॥२॥ सिरिसीहसूरिअणुजेटु-समुचिया सव्वसाहुकप्पेहिं । तस्स निसेज्जा रइया, स तीए सुसिलिट्ठमुवविट्ठो ॥३॥ “पाऊण पाणियं सरवराण पिढेि न दिति सिहिडिंभा । होही जाण कलावो, पयइ च्चिय साहए ताण ॥४॥" ते वि जहा गुरुणो, वंदणाइविणयं तहा पउंजंति । सो वि कयदढपयत्तो, सव्वेसिं वायणं देइ ॥५॥ जे तत्थ मंदमइणो, ते वि य तस्साणुभावओ खिप्पं ।
areezerveerenceDermane
॥२११॥
Page #254
--------------------------------------------------------------------------
________________
लममा ठवेउमालावगे मणे वि समरूवे वि ॥६॥ विम्हयहियया जाया, ते साहु पुवमहिगए वि तओ। विन्नासणत्थमालवगे उपदेशमालायऽणेगे य पुच्छंति ॥ ७॥ जह पुच्छं सो तक्खण-माइक्खइ दक्खयाए अक्खलिओ। तो ते सतोसचित्ता, भणंति जइ कइ
वनस्वामिविशेषवृत्तौ वय दिणाणि ॥ ८॥ तत्थेव गुरू चिटुंति, ता लहुं एस अम्ह सुयखंधो। पावेज समत्ति जं, चिरेण लब्भइ गुरुसगासे ॥९॥
चरित्रम् । ॥ २१२॥ (6 एक्काए पोरिसीए, एसो सारेइ तं तओ तेसि । सो अच्चंतबहुमओ, चिंतारयणाहिओ जाओ ॥ २१० ॥ लहुं हुंति तम्मयाई,
निम्मलरूवाई निम्मलगुणेहिं । सुयणहिययाई जह, रूवगेहि मणिदप्पणतलाई ॥ ११ ॥ वइरगुणे जाणाविय, समागया सूरिणोऽहुणा सेसं । अज्झाविज्जउ एसो त्ति, धरियनियमाणसवियप्पा ॥ १२ ॥ पुच्छंति पायवडिए, साहू सूरिओ सुहेण सज्झाए ।
तुम्हाण तेवि एवं, भणंति सुपसन्नमुहकमला ॥ १३ ॥ एसो च्चिय ता कीरउ, वायणायरिओ तओ गुरू भणइ । एसो होही | | नियमा, मणोरहापूरगो तुन्भं ॥ १४ ॥ तुब्भाहितो मा लहउ, परिभवं छन्नगुणगणो एसो। इय जाणावणहेर्ड, एयस्स वयं गया |
गामं ॥ १५ ॥ “ अप्रकटीकृतशक्तिः, शक्तोऽपि नरस्तिरस्कृतिं लभते । निवसन्नन्तर्दारुणि, लक्जयो वह्निर्नतु ज्वलितः ॥ १६॥" 10 संपइ न एस जोगो वट्टइ सुयवायणा पयाणस्स । जम्हा कन्नाहेडगवसेण गहियं सुयमणेण ।। १७ ॥ उस्सारकप्पजोगो, ता तं IN | करेमि सो य इमो। पढमाए पोरिसीए, जाव इयमहिजिउं तरइ ॥ १८ ॥ अच्चंत मेहावी, तावइयं दिज्जइ न दिणमाणं । एत्थ Ig विहिज्जइ तह चेव, सूरिणा काउमारद्धं ॥ १९॥ बीयाए पोरिसीए, कहेइ अत्थं स जेण दोण्हं पि। कप्पाण समुचिओ काउमेवमेसि दिणा जंति ॥ २२० ॥ " चत्तारि हुंति सीसा, अइजाय-सुजाय-हीणजाइत्ति । तिन्नि कमेणं हीणा, सव्वनिहीणो कुलिं
गालो ॥ २१ ॥ गुरुणो गुणेहिं अहिओ, पढमो बीओ समाणओ तेण । तइओ उ किंचिदूणो, सनामसरिसो चउत्थो उ ॥२२॥" 6 एवं कुडंबियाणं, पुत्ता वि भवंति तत्थ वइरमुणी । अइजाओ सीहगिरिं, पडुच्च जेणं पवयणत्था ॥ २३ ॥ जे केवि संकिया
आसि, तस्स ते पायडीकया तेण । गहिओ दिद्विवाओ, जावइओ आसि नियगुरुणा ॥२४॥ दुरियाई अवहरंता, गामागरनगरपट्टणेसुं ते । विहरंता संपत्ता, नगरं सिरिदसउरं नाम ॥ २५ ।। तइया उज्जेणीए, आयरिया भद्दगुत्तनामाणो। बुड्ढावासेण
Recemerecanceraceae
Deeperpenerceiveccele
सूरिणा काउमार चत्तारि हुंति
समाणओ तेण, पडुच जेणं १४॥ दुरियाई आमाणो । बुद्ध
॥२१२॥
Page #255
--------------------------------------------------------------------------
________________
ठिया, पाढिंति दसावि पुव्वाणि ॥ २६ ॥ तेसिं सयासे वइरो, गुरूहि संघाडगेण पट्टविओ। सो सुमिणं रयणीए, पासइ जह उपदेशमाला
खीरपडिपुन्नो ॥ २७ ॥ पीओ केण वि आगंतुएण खिप्पं पडिग्गहो मज्झ । पत्ते पभायकाले, कहिओ साहूण सो गुरुणा ॥२८॥ वनस्वामिविशेषवृत्तौ
ते वि अलद्धे लक्खंमि, अन्नमन्नं कहेउमारद्धा । सुविणफलं तो गुरुणा, भणियं तुम्भे न याणेह ॥२९॥ सुमहामेहो एही, चरित्रम् । ॥ २१३॥IN पडिच्छओ कोवि अज सो मज्झ । सव्वं पुवगयसुर्य, गिन्हिस्सए सुमिणफलमेयं ॥ २३० ॥ भयपि वइरसामी, निसाए तीए IN
पुरीए बाहिमि । वुच्छो उकंठियमाणसो ण तेसि गओ वसहिं ।। ३१ ॥ कुमुयवणेण व चंदो, मेहोव्व सिहंडिमंडलेण तओ। संतुट्रेण स दिद्रो, सुयपुव्यो सूरिपवरेण ॥ ३२॥ नाओ जहेस वइरो, महिमंडलमंडणुब्भडजसोहो । भुयजुयपसारपुव्वं, सव्वंगालिंगिओ विहिओ ॥ ३३ ॥ पाहुन्नगविणयविहाणपुव्वगं सो मुणीहि पडिवन्नो । पढियाणि कमेण दसावि, तेण पुव्वाणि सव्वाणि ॥ ३४ ॥ जत्थुद्देसोऽणुन्नावि, तत्थ किजइ कमो इमो अस्थि । दिट्ठीवायमहागमसुत्तत्थाणं तओ पत्ता ॥ ३५ ॥ सीहगिरी वइरो विय सिरि-दसपुरनयरमह समाढत्ता । आयरियपयपइट्ठा, सिरिसीहगुरूहिं वइरस्स ॥३६ ।। ते पुब्वसंगया तस्स, जंभगा अवसरे | सुरा पत्ता । विहिओ महामहो तेहि, पवरसुरपुष्फगंधेहिं ॥ ३७॥ उवलद्धायरियपओ, सारयतरुणारुणोव्व अहिययरं । फुरियपयावो जाओ, भवियंभोरुह पबोहकरो ॥ ३८ ॥ जओ-वासावजविहारी, जइवि हु नवि कथए गुणे नियए । अकहंतो वि मुणिज्जइ, पगई एसा गुणगणाणं ॥३९॥ भमरेहिं महुयरीहिं य, सूइज्जइ अप्पणो य गंधेण । पाउसकालकयंबो, जइवि निगूढो वणनिकुंजे ॥ २४० ॥ " कत्थ व न जलइ अग्गी, कत्थ व चंदो पयासए न जए । कत्थ वरलक्खणधरा, न पायडा हुँति सप्पुरिसा ।। ४१ ॥” सीहगिरी दिन्नगणो वइरस्स समागयंमि समयमि । कयभत्तपरिचाओ जाओ देवो महिढीओ ॥ ४२ ॥ भयपंपि वइरसामी, सरहिं पंचहिं मुणिहिं परियरिओ। कुणइ विहारं सो जत्थ तत्थुच्छलंति सया ॥ ४३ ॥ तिहुअणगुणिजणगुणकित्तणाणि संजणिय तिव्वतोसाणि । जह अञ्चब्भुयगुणरयणभायणं संपइ इमोत्ति ॥४४॥ अह अस्थि कुसुमनयरे, धणसिद्री सुठु पावियपइट्ठो। तस्स मणुज्जा भज्जा, लज्जासोहगगुणगेहं ॥ ४५ ॥ ताणं च सुया नियदेहरूवलच्छीए छिन्नमाहप्पा । खग्रर
expelaeeezeDecca
acroceeccccccccces
Page #256
--------------------------------------------------------------------------
________________
उपदेशमाला-0 विशेषवृत्तौ ।
वनस्वामिचरित्रम् ।
॥२१४॥
सुरसुंदरीणं, पि उव्वणं जोव्वणं पत्ता ॥ ४६॥ तस्स वरजाणसालाए, साहुणीओ ठियाउ पइदिवसं । वइरस्स गुणे सरईदुनिम्मले संधुणंति जहा ॥४७॥ एस अखंडियसीलो, बहुस्सुओ एस एस पसमडूढो। एसो य गुणनिहाणं, एय सरित्यो परो नत्थि ।। ४८ ॥ इय गुरुगुणे सुणंती, सा दढमणुरागतप्परा जाया । वइरंमि वइरदढमाणसंमि पियरं भणइ एवं ॥४९॥ जइ मज्झ वरो वइरो, होही ताहं विवाहमीहेभि । जालाजालकरालो, जलणो मे अन्नहा सरणं ॥ २५० ॥ उत्तमकुलसंभूयाओ, विंति वरगा न सा समीहेइ । साहिंति साहुणीओ, जहा न वइरो विवाहेइ ॥५१॥ सा भणइ जइ न वइरो, मं परिणिस्सइ तया अहंपि धुवं । पव्वजं सज्जिस्सं, इय मह मणनिच्छउच्छाओ ।। ५२ ॥ भयवं पि वइरसामी, पाडलिपुत्तं कमेण संपत्तो। तुहिणुज्जलतज्जस-पसर-सवणरंजियमणो राया ।। ५३ ॥ नियपरियणसंजुत्तो, समागओ सम्मुहो समिक्खेइ । फडगफड्डगरूवेण, साहुणो नयरमभिइंतो ॥ ५४ ॥ तत्थोदारसरीरे, बहवे पासिय मुणी मणुयनाहो । पुच्छइ किमेस भयवं, इमो व ते बिति अन्नो सो ॥५५॥ एवं पप्फुलविलोयणेण रन्ना पुरस्स लोएण । दूरमुदिक्खिज्जतो, पत्तो मुणिमंडलाणुगओ ।। ५६ ॥ बहु बहुमाणपहाणं, महिमंडलमिलिउ मउलिणा रना । अभिवंदिओ य अभिणंदिओ य सप्पणयवयणेहिं ॥ ५७ ।। नयरुज्जाणमि ठिओ, खीरासवलद्धिणा तओ तेण । पारद्धा धम्मकहा, जणस्स संमोहनिम्महणी ॥ ५८ ॥ " खणदिद्वनदृविहवे, खणपरियत विविहसुहदुक्खे । खणसंजोगवियोगे, नत्थि सुहं किंपि संसारे ॥५९||" जओ-" खरपवणपया पोइणिदलग्गजलबिंदुचंचलं जीयं । लोललवलीदलावलिचवलतरा पेम्मपरिणामा ॥ २६० ॥” नवजलहरसिहरावलि-विलसिरतडिलेह चंचला लच्छी। करिकन्नतालतरला, नराण नवजोव्वणारंभा ॥ ६१ ॥ अणिवारणिजपसरा, सुहासुहा कम्मपरिणई जेण । ता जिणधम्म मोतुं, सरणं नहु किंपि संसारे ॥ ६२ ॥
Compacecrez
ORDERepeaceleratee
“धम्मु वच्छलु जणह जगि एक्कु, धम्मेण य धन्नु धणु धम्मि निरवज्जु लब्भइ । अइनिम्मलु धम्मु परि कुगइ तिक्खदुक्खई निरंभइ, निब्भरभूरिति भोगसुहकरि परहा देवाहं मोक्खसोक्ख जे सलहियहिं धम्मु सुपडु हूंताह(ई) ।। ६३ ॥"
| ॥२१४॥
Page #257
--------------------------------------------------------------------------
________________
उपदेशमालाविशेषवृत्तौ
॥ २१५ ॥
अच्चतं हयहियओ, जाओ राया समं पुरजणेण । नियमंदिरमणुपत्तो, वइरसरूवं पयासेइ ॥ ६४ ॥ अंतेउरीओ ताहे, विम्हइयमणा निवं भणतेवं । अम्हे वि तस्स रूवं, दठुमीहामहे नाह ! ॥ ६५ ॥ अइतिव्वभत्तिपरवसमणेण रन्नाऽणुमन्निया सव्वा । अंतेउररमणीओ, पत्ताओ वइरसामिपुरो ॥ ६६ ॥ सेट्ठिसुया अइसुसिलिट्ठदंसणा निसुयवइरवुत्तंता । उम्माहिया सुदूरं, कह पेच्छामित्ति चिंतंी ॥ ६७ ॥ विन्नवइ ताय ! नियमा, सुभगाण सिरोमणिस्स वइरस्स । देहि ममं अहवा जीवियरस नीरंजलि मज्झ ॥ ६८ ॥ सव्वालंकारविभूसिया, कया अच्छरव्व सा सकखं । गहिया य अणेगाओ, धणकोडीओ तओ तेण ॥ ६९ ॥ पत्तो वरसमीवे, कहिओ धम्मो सवित्थरो गुरुणा । भणइ जणो सरसोहग्गमग्गलं न उण रूवंपि ॥ २७० ॥ जइ नामरूवलच्छी, हुति एयस्स तो न तिजए वि । असुरो सुरो व विज्जाहरो व इमिणा समो हुंतो ॥ ७१ ॥ भयवं नाऊण सभाए, माणसं तक्खणा विउव्वे | पउमं सहस्सपत्तं, कंचणमयमुज्जलुजोयं ।। ७२ ।। तस्सोवरिं निविट्ठो य, विज्जुपुंजोन्व भासुरं रुवं । निम्मे मयणमय हारिलायन्नपुन्ननिहिं ॥ ७३ ॥ अह भणइ जणो सुमणोरुवं सहावियं इमस्स इमं । इस्थिजणपत्थणिज्जो, मा होमि न दंसियं पढमं ॥ ७४ ॥ भणियं भूवइणा वि य, अहो इमस्सेरिसो अइसओत्ति । ताहे अणगारगुणे, इमेरिसे तस्स पन्नवइ ॥७५॥ तवगुणओं अणगारा, जंबुद्दोवाईए असंखेज्जे । भरिए करिंति वेउब्वियाणमसमाण रूवाण ॥ ७६ ॥ ता तुम्हाणमेत्तियमेत्तेण वि को चमक्किओ चित्ते । एत्थावसरे वंदिय, धणसेट्ठी विन्नवेइ पहुं ॥ ७७ ॥ तं जियवम्महरूवो, एसा वि य सुंदरीण सव्वाणं । मह धूया धुणइ धुवं, सोहग्गमडप्फरमणप्पं ॥ ७८ ॥ ता कुण पाणिग्गहणं, जमुचियकमवत्तिणो महामइणो । तो सो सामी विसए, विसोवमे कहिउमादत्तो ॥ ७९ ॥ कलुणा नराणमेए, भोगा भुयगव्व भीसणाभोगा । महुलग्ग अग्गधारा, करालकरवाल लिहणसमा. ॥ २८० ॥ किंपागाण व पागा, कडुयविवागा इमे मुद्दे महुरा । भोगा मसाणभूमि व्व, सव्वओ भूरिभयहेऊ ॥ ८१ ॥ किं बहुणा भणिएणं, चउगइदुक्खाण कारणं भोगा । ता किर को कल्लाणी, सल्लेसु व तेसु रज्जेज्जा ।। ८२ ।। एईए जइ पओयण मत्थि मह लेउ तो वयं तत्तो । महया विच्छडूडेणं, पव्वज्जा तीए पडिवन्ना || ८३ || भयवं पयाणुसारी, अज्झयणाओ महापरि
वज्रस्वामिचरित्रम् |
।। २१५ ।।
Page #258
--------------------------------------------------------------------------
________________
उपदेशमालाविशेषवृत्तौ
सरतेण ॥ ९१ ॥ साहम्मियवाही । इय वच्छल्लं संघमि
RDCRDCORPORDERCURRCOreocomme
नाओ। उद्धरई वोच्छिन्नं, गयणंगणगामिणिं विजं ॥ ८४ ॥ तीए माहप्पाओ, तह जंभगदेवदिन्नविजाओ। इच्छासंचारपरो, सं- IN
वनस्वामिजाओ सो महाभागो ॥ ८५ ॥ पुवाओ देसाओ, अहन्नया उत्तरावहं भयवं । विहरंतो संपत्तो, दुब्भिक्खं तत्थ संजायं ॥८६॥
चरित्रम् । निहरि सकिजइ, न तओ न वहति जं पहा कहवि । कंठसमागयपाणो, भगवंतं भणइ तो संघो ॥ ८७ ॥ तित्थाहिवे तुमंमि वि, कह संघो वरगुणाण संघाओ । अट्टवसट्टोवगओ, लहेज मरणं न जुत्तमिणं ।। ८८ ॥ ताहे पडविजाए, पडे चढावेइ जाव. | सो संघं । गोचारिगओ पत्तो, ता सेज्जायरदिओ तत्थ ॥ ८९॥ पासेइ ते उप्पेइए, सिहं लवित्तेण छिंदिउँ भणइ । भयवं अहं पि तुभं, बाढं साहम्भिओ जाओ ॥ २९० ॥ करुणापारावारेण, सामिणा सो वि तत्थऽणुन्नाओ। सव्वजगज्जीवहियं, एयं सुयमणुसरंतेण ।। ९१ ॥ साहम्मियवच्छल्लंमि, उज्जया उज्जया य सज्झाए। चरणकरणेसु य रया, तित्थस्स पभावणा एया ॥ ९२ ।। जइ वइरसामिसूरी, पवयणचूडामणी गुणेक्कनिही । इय वच्छल्लं संघमि कुणइ ता सारमिणमेव ।। ९३ ॥ समयन्नुसिरोमणिणा, इरियावहिया तहाविया विहिया । अइगरुयतरगुणा यत्ति जयइ गीयत्थया एक्का ॥ ९४ ॥ केइ य कजसमत्था, होंति समत्था वि न उण गीयत्था । सुसमत्थं गीयत्थं च, तं नमसामि मुणिसीहं ॥ ९५ ॥ सपुरीपुरीए पत्तो, दक्खिणदेसावयंसभूयाए । तत्थत्थि सुभिक्खं, सावगा य बहुधणकणसमिद्धा ॥ ९६ ॥ तच्चन्निय सड्ढाणं जिणसड्ढाणं च पाडिसिद्धोए । वट्टइ मल्लारूहणं, निए निए चेइयहरंमि ।। ९७ ॥ सव्वत्थभिक्खुगाणं, सड्ढा इयरेहिं परिभविजंति । राया भिक्खुगभत्तो, अहऽन्नया आगए पव्वे ॥ ९८ ॥ संवच्छरियमि निवो, निवारणाकारगो कओ तेहिं । पुष्फाण पुरे सयले, जिणचेइयभवणजोग्गाण ॥ ९९ ।। अच्चंतचिंतचित्तो, जाओ सव्वोवि सावगो लोओ। ताहे सबालवुड्ढो, उवडिओ वइरसामिपुरो ॥ ३०० ॥ तुन्भेहिं सामि ! तित्थाहिवेहिं जइ पव. यणं लहु होइ । ता को अन्नो तस्सुन्नईए संपाडणसमत्थो ॥ १॥ एवं बहुप्पयारं, भणिओ तस्समयमेव उप्पइओ। माहेसरीपुरीए
| ॥ २१६॥ दाहिणकूलंमि रेवाए ॥२॥ मालवमंडलमज्झे, पत्तो तत्थय हुयासणगिहति । वंतरमंदिरवरमत्थि, मणहरारामपरिकलियं ॥३॥ आमोयभरायड्ढिय-फुल्लं धुयजालपिज्जमाणाण । पइवासरंपि कुंभो, निष्फजइ तत्थ पुप्फाणं ॥४॥ सट्ठीए असिईए सएण, किल आढगाण
RECEReprazaerrera
केइ य कजसमत्था, होति'
2
Page #259
--------------------------------------------------------------------------
________________
उपदेशमालाविशेषवृत्तौ
॥ २९७ ॥
जहसंखं । एस जहणो मंज्झो, पगिट्टओ भासिओ कुंभो ॥ ५ ॥ तडिओ मालागारो, पिउमित्तं पिक्खिऊण संभंतो । अब्भुट्ठिऊण पभणइ, केणइ तुम्हाणमट्ठोत्ति ॥ ६ ॥ भणइ इमेहिं कज्जं, कुसुमेहिं अणुग्गहो महंतो मे । तडिएण भणित्ता पणयसारमुवढोइणिति ॥ ७ ॥ तुभे जहापवत्तं, गुंफेह हुयासधूमसंगेण । फासुयपायाणि हवंतु, ताव घेत्तुं पडिनियन्तो ॥ ८ ॥ चुल्लहिमवंतपउमद्दमि पत्तो सिरीए पासंमि । तस्समयं देवश्चणनिमित्तमेईए सियपउमं ॥ ९ ॥ छिन्नं सहस्सपत्तं, गंधुद्धुरमागयं तयं दद्युं । वंदित्ता तीए निमंतिओ, इमो तेण पउमेण ॥ ३१० ॥ घेत्तुं तं जलणघरं, समागओ तत्थ दिव्वसंठाणं । ऊसियझयचिंधसहस्स संकुलं किंकणीरम्मं ॥ ११ ॥ विहियं विमाणमंतो, निक्खित्तसुगंधिकुसुमसंभारं । जंभगसुरपरियरिओ, दिव्वेणं गेयसदेणं ॥ १२ ॥ पूरितो गयणयलं, सिरउवरि विसारीउड्ढमुहकमलो । संपट्टिओ स भयवं, खणेण पत्तो पुरीदेसे ॥ १३ ॥ तो कोऊहलमालोइऊण तं लोयणाण सुहजणयं । संजायसंभमा भिक्खुगाण सड्ढा भणते || १४ || अम्हाण पाडिहरं, सुरेहिं संपाडियंति सव्वेवि । तूररवबहिरियदिसा, अग्घं घेत्तुं पुराहिंतो ॥ १५ ॥ जा निग्गया पडिच्छंति, ताव तेसिं विहारमइगंतुं । अरहंतघरं पत्तो, देवेहिं कओ हो तत्थ ॥ १६ ॥ तहंसणाओ जाओ, बहु बहुमाणो जणो पवयणंमि । राया वि समाणंदियचित्तो सुस्सावगो जाओ ।। १७ ॥ पवयणनिमित्तविज्जा-धम्म कहावायमंतपमुद्देहिं । इय सासणं पहावइ, को अन्नो अज्जवइराओ || १८ || एएण चेव सुपसत्थ- वत्थुपत्थावपुन्नजोगेण । परमोवगारगुरुणो नियगुरुणो तेवि सुमरेमि ।। १९ ।।
" आशावासः समय समिधां संचयैश्वीयमाने, स्त्रीनिर्वाणो चितशुचिवचश्चातुरीचित्रभानौ ।
प्राजापत्यं प्रथयति तथा सिद्धराजे जयश्रीर्यस्योद्वाहं व्यथित स सदा नन्दताद् देवसूरिः || ३२०॥”
अह विहरंतो दाहिणदिसाए सामी समागओ वइरो । जिणसासणस्स देसेसु, जंगमो जससमूहो व्व ॥ २१ ॥ संभाहिमि जाए, जईहिं सुंठी समप्पिया पहुणो । तेणवि भुत्तत्तरभक्खणाय ठविया सवणदेसे ॥ २२ ॥ पम्हुसिया सा पाउसियस्स आवस्स
वज्रस्वामिचरित्रम् ।
॥ २१७ ॥
Page #260
--------------------------------------------------------------------------
________________
उपदेशमालाविशेषवृत्तौ ॥ २९८ ॥
यस्स करणंमि । मुहपत्तिए पडिलेहणेण पडिया पुरो तेसिं ॥ २३ ॥ उवओगो तो जाओ, अहो पाओ अपत्तपुव्वो में । को संजमोपमाए, ताऽणसणं जुज्जए काउं ॥ २४ ॥ चिरकालपालियजश्च - सच्चसञ्चरियदेउलस्स सिरे। आराहणपडाया, चडाविरं जुज्जए वसं ॥ २५ ॥ अह बारसवारिसियं, दुब्भिक्खं भावि जाणिय पहूहिं । दूरविसएस सीसो, पट्टबिओ वइरसेणोति ||२६|| भणिओ वच्छ ! तं जत्थ, कत्थई लहसि लक्खमोल्लेण । सिद्धं खीरिं भिक्खए, तद्दिणाओ सुभिक्खति ॥ २७ ॥ अह दुब्भिक्खे जाए, गामागरनगरपुरवराईसु । अन्नकहाए गयाए, अन्नकहा केरिसी होइ ॥ २८ ॥ छुहसुसिए छुहसुसिओ, जुत्तं जं घरं - गणे जणो जाओ । अणरंघणो य निच्चाउलो य अव्वो दुहा सब्वो ॥२९ ।। भिक्खायरेहिं भिक्खागाणंपि हीरइ 'हढेण । 'पुररत्थापडहत्था, रंककरंकेहिं जायाओ ।। ३३० ॥ परिहरइ अम्मया सिसुसुयंपि थेरंपि तं सुओ तरुणो । सुम्मइ मग्गेसु करोडि| कोडक खडकडकारो ।। ३१ ।। पिसियासी संजाया, लोया लोयाssमिसाऽऽसिणो के वि । तं साणवायसाणं, सुभिक्खमभविंसु नवरंति ॥ ३२ ॥ इय काले सुकराले, भयवं विज्जाबलेणमाणेउं । आहडपिंडं पइवा-सरंपि अप्पेइ साहूण ॥ ३३ ॥ भणइ य बारसवरसाई, एरिसं आहडाइ भोत्तव्वं । न लभिस्सइ भिक्खा भत्तजुत्तसड्ढाण वि कुलेसु ॥ ३४ ॥ जइ जाणह पज्जत्तं, संजमजोगेहि भुंजह तओ तं । अह संजमसावेक्खा, ता पञ्चक्खेह भत्तकहं ॥ ३५ ॥ ताहे भणति सव्वे, भत्तेणेएण सामि ! अलमत्यु । अणसणविहिणाऽवस्सं, साहिस्सामो महाधम्मं ॥ ३६ ॥ आराहणेसि संजयसयपंचयपरियरेण परियरिओ । सिरिवइरसामिसीहो, तो पत्तो पव्वयं एगं ॥ ३७ ॥ अणुजाणावेऊणं, पव्वयखेत्तस्स तस्स अह्निदेविं । देवगुरुचरणसुमरणपरायणो परमसंविग्गो ||३८|| भयवं विसुद्ध सद्धम्मदेसणा देवभोयणभरेण । संतप्पिऊण साहु-महासमाहिं अहिहिं ॥ ३९ ॥ विहियाणसणा साहु, आलोयणदाणपुव्वगं सव्वे । मेरुव्व निष्पकंपा, सुविसालसिला आसीणा ॥ ३४० ॥ वइरेण वारिओ पुव्वमेव एगो अहेसि साहुसिस् । अज्ज वितं वच्छलहू ! अच्छसु एत्थेव ताव पुरे ॥ ४१ ॥ तवि अपडिक्खमाणा, गामस्सेगस्स मज्झयारंमि । वेलविऊण स १ दद्वेण २ पुंडहत्था पडहत्था रंकहं रंकेहि जायाओ D
वज्रस्वामिचरित्रम् |
॥ २९८ ॥
Page #261
--------------------------------------------------------------------------
________________
P] मुक्को, थेरेहि सयं गया सेलं ॥ ४२ ॥ अणुमग्गेणं लग्गो, समागओ सो वि खुड्डगो तत्थ। साहुअदिट्ठोऽणसणे, गिरिहेढे चेव || उपदेशमाला
उवविट्ठो ॥ ४३ ॥ अणगाराणमिमाणं, मं पेच्छंताणमणसणासीणं । न मणसमाही होही, इय दरिसावं न सो देइ ।। ४४ ॥ वनस्वामिविशेषवृत्तौ मज्झन्हगिम्हउम्हाए, तावियाए सिलाए विउलाए । आसीणो स विलीणो, खणेण नवणीयपिंडोव्व ॥४५।। पत्तमि तंमि देवालयंमि देवा
चरित्रम् । ॥ २१९॥
उवागया तत्थ । महिमं कुणंति तुट्ठा, तूररवाडंबरसणाहा ॥ ४६ ॥ सोऊणमिणं मुणिणो, चमक्किया चिंतयंति किं एयं । जाणंति जहा खुड्डेण, साहिओ उत्तमट्ठोत्ति ॥ ४७ ॥ दुगुणा गयसंवेगा, सद्धासंबंधबंधुरा धणियं । तो ते दृढज्झाण-पहाणमाणसा चिंतयंतेवं ॥४८॥ जइ ताव खुडगेणावि, साहिओ साहुधम्मपरमत्थो। चिरपालियपव्वज्जा, किं न वयं साहइस्सामो ॥ ४९ ॥ उवसग्गेउं लग्गा, पडिणीया देवया तओ तत्थ । काऊण सावियाए, रूवं पुरओ ठिआ भणइ ॥ ३५० ॥ पसिउण पहू तुब्भे, अव्वो सव्वेवि पारणं कुणह । खाएह खंडमंडाइ, खज्जभोज्जाई एयाइं ॥ ५१ ॥ तो तं सामी सेलं, अचियत्तावग्गहोत्ति मोत्तण । आसनमनपव्वय-मारुढो सह मुणिसएहिं ॥ ५२ ॥ विहिओ काउस्सग्गो, सव्वेहि खेत्तदेवयाए कए । पञ्चक्खीहोऊणं सा साहू नमइ सव्वेवि ॥५३॥ भणइ अविग्धं सिग्धं, साहु ! साहह उत्तमदमिह । परमेसरेहिं परमो, मह विहिओऽणुग्गहपसाओ ॥ ५४॥ सुविसालसिलावट्टेसु, तत्थ साहू ठिया जहा जोगं । सिरिवइरसामिमुणि-कुंजरो वि पाओववेसेण ॥ ५५ ॥ इदेण रहारूढो, चेव सव्वे पयाहिणेऊण । पणया अइबहुबहुमाणसालिणा नाणझाणनिहीं ॥५६॥ तरुवरसिहराणि रहेण, जाणि कुजीकयाणि तेण तया । अजवि तहेव चिति, ताणि खोणीहरे तमि ॥ ५७ ॥ लोएण रहावत्तोत्ति, तस्स नामं पणामियं गुणओ। सिरिवइरसामिआरा-IN हणाए पावियपएसस्स ।। ५८॥ अह सह गुरूहि सव्वे, महासमाहीए तत्थ कालगया । उत्तमसत्ता पत्ता, ते देवत्तं विमाणेसु ॥ ५९॥ अत्थमिए तंमि जिणे, स सासणुजोयणेक्कभा'मि । वोच्छिन्ना दसपुव्वा, संघयणं अद्धनारायं ॥ ३६० ॥ सो वइरसेण साहू, साहुमई महियलंमि विहरंतो। सोपारयमि पत्तो, नागलयापूगपडिहत्थे ॥६।। अहिगयजीवाजीवाइवत्थुवित्थारसुत्थिरा तत्थ । नामेण मीसरी अस्थि, साविया भाविया धम्मे ॥ ६२ ॥ सा चिंतइ दिताण, णे काला एत्तिओ अइकतो। संपइ इममि पत्ते,
PCOMercederaemocraco
2rCorrenverReceneeeeeeee
॥२१२॥
Page #262
--------------------------------------------------------------------------
________________
उपदेशमालाविशेषवृत्तौ ॥ २२०॥
वनस्वामिचरित्रम् ।
veezepercedeemeezameezaaeeeeeeee
अइकक्खडरुक्खदुभिक्खे ॥ ६३ ॥ पिंडोलग व्व कह नाम, देहबलियाए जाउ जीवामो। पंचत्तमेव पत्ताण, तेणमम्हाण कल्लाणं ॥ ६४ ॥ लक्खेण खीरिभत्तं, तत्तो तीए उवक्खडेऊण । विसपक्खेवो परिभाविउ सयं भक्खणढाए ॥६५॥ चिंतइ भक्खिय एयं, पंचनमोक्कारसारवावारा । पाणे परिहाइस्सं, सकुडंबा न उण मिक्खिस्सं ॥ ६६ ॥ जा पक्खिविउ लग्गा, विसचुन्नं तत्थ | सत्थवाही सा। ता पत्तो पुन्नायड्ढिउ व्व सो वइरसेणमुणी ॥ ६७ ॥ तं दळूणं तुट्ठा, सा चिंतइ सुछ सुठ्ठ संजायं। काले पत्तं पत्तं, पडिलाभिय भुजिय मरेमो ॥ ६८ ॥ तं वंदिऊण पडिलाभिऊण खीरीए वइरसेणमुणिं । परमत्थं वित्थारइ, खीरीए | लक्खमोल्लाए ॥ ६९ ॥ तो भणइ वइरसेणो, मा खीरीए खिवेइ विसमेयं । मरणेणमलं एत्तो, महा सुभिक्खं जओ होही | ॥ ३७० ॥ सिरिवइरसामि सुगुरूहिं, तेहिं कहिऊणमेयमेगंते । इय घोरदुभिक्खे म्हि, पेसिओ दूरदेसेसु ॥ ७१ ॥ जं तत्थ कत्थइ लक्खं पागखिरि लहेसि विहरतो। ताओ (तत्तो) चेव दिणाओ, जाणिज्ज सुभिक्खमोइन्नं ।।७२।। ता कि अकालमरणेण, धम्मसीले ! इमेण तुम्हाण । सुलहे अन्ने सत्थे, सुचित्तभावेसु जाएसु ॥७३॥ समुदाएणं पडिवज्जिऊण पव्वज्जमुज्जलं(म) काले । चारित्तमुत्तमेणं, सत्तेण पवत्तए पवित्तं ॥ ७४ ॥ इय सोउं सा जाया, रोमंचपवंच कंचुयचियंगी । विसमुज्झिऊण वंदित्तु, तं मुर्णि भुंजइ जहिच्छं ।। ७५ ॥ अह अवरन्हे देसंतराहि पत्ताणि जाणवत्ताणि । अइपउरधन्नपुन्नाई, तेहिं जायं अइसुभिक्खं ॥ ७६ ॥ मुणिवइरसेणपासे, सव्वाणि वि ताणि सुद्धचित्ताणि । अणवज पव्वजं, पडिवज्जेऊण विहरति ॥ ७७ ॥ इय वेइरसामिसीसाओ वइरसेणाओ भयवओ तस्स । अजवि वित्थरमाणा, एसो पच्छुप्पओ जाओ ।। ३७८ ।। इति श्रीवनर्षिकथा । किमित्यलोभतेषां साधूनां स्यादित्याह
अतेउरपुरवलवाहणेहिं वरसिरिघरेहिं मुणिवसहा । कामेहिं बहुविहेहि य, छदिजंतावि नेच्छंति ॥ ४९ ॥ छेओ भेओ वसणं, आयासकिलेसभयविवागो अ। मरणं धम्मभंसो, अरई अत्थाउ सव्वाई ॥ ५० ॥
Decemezezaeroecoerceremeze
॥ २२०॥
Page #263
--------------------------------------------------------------------------
________________
उपदेशमालाविशेषवृत्तौ
comcareer
॥२२१॥
दोससयमूलजालं, पुवरिसिविवज्जियं जई वंतं । अत्थ वहसि अणत्थं, कीस अणथं तवं चरसि ॥५१॥
परिग्रहापायवहबंधणमारणसेहणाओ काओ परिग्गहे नत्थि । तं जइ परिग्गह चिय, जइधम्मो तो नणु पवंचो ॥५२॥
हेतवः। किं आसि नंदिसेणस्स कुलं जं हरिकुलस विउलस्स । आसी पियामहो सुच्चरिएण वसुदेवनामु त्ति ॥ ५३॥ विज्जाहरीहि सहरिसं, नरिंददुहियाहि अहमहंतीहि । जं पत्थिज्जइ तइया, वसुदेवो तं तवस्स फलं ॥५४॥
व्याख्या-" अंतेउर" गाहा यस्मादन्तःपुरादिभिः निमन्त्र्यमाणा अपि वृषभास्तानि नेच्छन्ति, तस्मादलोभतेषां भवति । श्रीगृहं-भाण्डागारं, कामाः-शब्दादिविषयाः। बहुविधत्वमन्तःपुरादीनामशेषाणां विशेषणम् ।। ४९ ॥ किमिति ते तानि नेच्छन्तीति परिगृह्यमाणार्थस्यापायकारित्वं कारणमाह-“छेओ" गाहा । अन्तःपुराद्यर्थपरिग्रहाच्छेदादीनि सर्वाणि भवन्तीति सम्बन्धः । छेदः-खड्गादिभिः। भेदः-कुम्तादिभिः। व्यसनं-राजग्रहादि। आयासः-शरीरकष्टम् । क्लेश:-क्रोधादिबाधा । भयं-चोरादिभ्यः । विवादः-कलहः । शेषं सुगमम् ॥ ५० ॥ किंच
“ द्वेषस्यायतनं धृतेरपचयः क्षान्तेः प्रतीपो विधिाक्षेपस्य सुहृन्मदस्य भवनं ध्यानस्य कष्टो रिपुः ।
दुःखस्य प्रभवः सुखस्य निधनं पापस्य वासो निधिः, प्राज्ञस्यापि परिग्रहो ग्रह इव क्लेशाय नाशाय च ॥१॥"
व्रतविरोधी चायमर्थ इत्याह-" दोससय " गाहा । यदि प्रव्रज्याङ्गीकरणेन वान्तं-त्यक्तं दोषशतानां तरूणामिव मूलजालमर्थ | वहसि तदा हे दुर्मते यते ! किमित्यनर्थ निष्फलं तपश्चरसीति तात्पर्यम् ॥५१॥ किंच-" वह " गाहा । पूर्वाद्ध स्पष्टमुत्तरार्द्धस्य त्वयमर्थः तदेवमपि यदि परिग्रहः क्रियते ततो यतिधर्मों ननु-निश्चितं प्रपञ्च एव-विडम्बनैव स्वकार्याऽप्रसाधकत्वात् , 'चिय'!
IS॥२२१ ॥ शब्दस्यैवकारार्थस्यान्ते योजनात् ॥५२॥ बाह्यग्रन्थत्यागं प्रतिपाद्याऽधुना कुलाभिमानरूपान्तरप्रन्थत्यागार्थ गाथाद्वयमाह-"किं आसि"
ORRECORRECTRICIPea
Page #264
--------------------------------------------------------------------------
________________
गाहा ॥ “ विजाहरीहिं" गाहा ।। किमासीन्नन्दिषेणस्य कुलम् ? उत्सन्नत्वाद्विजातित्वाद्वा न किंचिदित्यर्थः । तथापि यद्यस्मादसौ हरि-IN उपदेशमाला-0 कुलस्य विपुलस्य सुचरितेन सदनुष्ठानेन हेतुभूतेन पितामहो वसुदेवनामा आसीत् , तस्मात्तदेव सुचरितं प्रधानमिति गम्यते ॥५३॥
वसुदेवपूर्वविशेषवृत्तौ विजाहरीहीत्यादि सुगमम् । किन्तु “ सहरिसनरिंददुहियाहिं" ति पठनीयम् , न “ सह रिसंति " भिन्नविभक्तिकं गाथाभङ्गात् ।
भवे नंदिषेण
मुनिसन्धिः “ अहमहतीहिं" ति-अहमहमिकायमानाभिः । अहमेव भार्या भवेयमिति परस्परस्पर्द्धा कुर्वाणाभिः “शब्दादेः करणे क्यङ् ॥५४॥
। ॥ २२२॥
कथानकं पुनरेतत्
मगहामहीमहेलालीलाकमलंमि सालिगामंमि । गोयमगुत्तो विप्पो, आसि अणंगोव्व रुइरंगो ॥ १॥ तप्पणइणीए गब्भागयमि पुत्तमि छटमासंमि । पंचत्तं संपत्तो, जणओ जायमि जणणी वि ॥२॥ “ बालस्स माइमरणं, भज्जामरणं च जोव्वणत्थस्स । थेरस्स पुत्तमरणं, तिन्निवि गरुयाई दुक्खाई ॥३॥" नियसयलसयणपरिवजिओ वि जीवइ जमेस तारिसओ। अघडतघडणवावड-विहिणा विहिणो सवावारो ॥ ४ ॥ असुभोदएण सद्धिं, विद्धिं सो जाइ सव्वजणवेसो । तप्पिउणो अणुमग्गेण, निग्गया गिहसमिद्धी वि ॥ ५ ॥ जाओ य अटूवरिसो, उप्पिट्टणसरिसविसमपायजुओ। निस्सरियनाहिसुंढो, सुकठिणअइमोट्टपेट्टो य ॥६॥ निम्मंसपयडकीकस-वच्छयलो-विसमवंकबाहालो। लंबतविसमउट्ठो, अइचिब्बिरथोरघोणालो ।। ७ ॥ चिप्पिडकेकरदिट्ठी, टप्परकन्नोतिवंकमुद्धाणो । मच्छीहि भिणिहिणतो, भिक्ख भमडइ महीवीढे ॥ ८ ॥ अह भमडतो मगहापुरंमि माउलगपासमल्लीणो । कम्म करेइ 'निच्चं, निच्चितो माउलो जाओ ॥९॥ अइसुत्थियाण सज्जणजणाण पयईए दुजणेणं सो। वेलविओ नगरजणेण, गल्लरव्वं कुणतेण ॥ १०॥ वयणपरंपरतंडुलपरतत्तीगोरसेणसिद्धाए । अपुव्वो कोइ रसो, एयाए गल्लरब्बाए ॥ ११ ॥ नहु एत्थ अस्थि तुह किंपि, सव्वहा अइवराय ! किं मरसि । कम्मयरो विहु वित्ति, लहेइ न हु तंपि तुह अस्थि ॥ १२ ।। इय भणिओ सो विमणो,
॥२२२॥ १ तिव्वं 0 D। २ मल्लरन्छ । आलरल्लं PI
PCORRECAREEverpeneKER
PeoppeoppercomercomwwCR
Page #265
--------------------------------------------------------------------------
________________
न कुणइ पुव्वं व कम्ममइरम्मं । जाणियवुत्तंतेणं, वुत्तं तो माउलेणमिणं ॥ १३ ॥ मा सुण जणभणियाई, धूयाओ तिन्नि मह उपदेशमाला
सुरुवाओ। एयाओ संति तासिं, जेटुमहं तुज्झ दाहामि ॥ १४ ।। तव्वयणाओ सुमणो, होउमिमो कुणइ सुद्छु घरकम्मं । पत्तो वसुदेवपूर्वविशेषवृत्तौ
विवाहसमओ, तो भणिया माउलेण सुया ॥ १५॥ वच्छ ! इच्छसु एय, भत्तं भत्तारमइसुहसहावं । सा भणइ ताय ! न इम, भवे नंदिषेणनियमा मरणे वि परिणेमि ॥ १६ ।। पुणरवि विसन्नचित्तो, वुत्तो दाहामि वच्छ ! बीयसुयं । पत्ते विवाहसमये, सा विन तं महइ IN मुनिसन्धिः। थुक्केइ ॥ १७ ॥ उवचरइ पायपक्खालणाइणा तइयधूयमयमणिसं । परिणयणकए भणिया, अकोसइ सावि थुक्केइ ॥ १८ ॥ तत्तो दुरंतदोहम्गदुक्खदूमियमणो स नीहरिओ। अक्कोसिओ इमाहिं, रइमलहंतो गिहे तत्थ ॥ १९ ।। परिभमइ महीवीढे, भोयणवत्थाइएहिं परिहीणो। अञ्चं दीणमणो, मिक्खावित्तीए जीवंतो ॥ २० ॥ अइभिक्खभुक्खअइसोगरोगदोहरागदारुणदुहत्तो। परिचिंति पवत्तो, धीधी मह जीवियव्वस्स ॥ २१ ॥ जं सरिसे वि हु मणुयत्तणमि तुल्ले वि इंदियग्गामे । भिक्खाए जियामि अहं, एगे विलसंति इह धन्ना ॥ २२ ॥ एगे वहति सोगं, अन्ज न अम्हेहिं किंपि दिन्नंति । अज्जवि न किंचि लद्धं, अहं तु एवं किलिस्सामि ॥ २३ ॥ छडिज्जइ धम्मकए, एगेहिं समुध्धुरा वि नियरिद्धी। बहुठाणजज्जरं पि हु, न चएज्जए खप्परंपि मए ॥ २४॥ एगे खिवंति चक्, संतीसु वि नेव पवरतरुणीसु। संकप्पोवणयासु वि, अहं तु तोसं परिवहामि ॥ २५ ॥ जच्चकणयच्छवि पि हु, एगे जपंति असुइयं देहं । रोगसयविहुरियं, अप्पणो य तमहं तु सलहेमि ।। २६ ॥ जय जीव नंद एवं, एगे थुव्वंति मागहजणेण । अक्कोसिज्जामि अहं तु, निनिमित्तंपि भिक्खगओ ॥ २७ ॥ फरुसंपि पयपंता, जाणिति एगे जणाणपरिओसं । आसीसाओ दिन्तो वि, अद्धचंदं लहामि अहं ।। २८ ॥ अइपउरपावनिहिणो, निहीणचिटु(वित्त)स्स दुक्खतत्तस्स । किं जीविएण मह नणु, मरणं चिय दुक्खविसारो ॥ २९ ॥ इय चिंतिऊण सुचिरं, अमुणतो रम्मधम्ममग्गमयं । वेभारसेलसि| हरं, आरुहई जाव मरणत्थं ॥३०॥ ता अंतराणमम्गे, सगपवम्गेसु गमणनिस्सेणी । तेण कयकाउस्सग्गो, एगो दिवो महा
॥ २२३॥ NI साहू ॥ ३१ ॥ तवतेयनिरंतरताररूवरेहाभिराममुत्तीए । जो सहइ रयणनिम्मलथिरथोरथंभोव्व ॥ ३२ ॥ नासावंसनिवेसियथिरम
Democreenaecome
Zeezeneceneeroecozoope
Page #266
--------------------------------------------------------------------------
________________
उपदेशमालाविशेषवृत्तौ
॥ २२४ ॥
थरतारतारयपयारो । नारयकरुणारसभरनिब्भरनयणो व्व जो सहइ ॥ ३३ ॥ जो अमराचलअचलो, चलणंगुलिविमलनहपईवेहिं । खंतिमुक्खं दसविह, मुणिधम्मं पिव पयासेइ ॥ ३४ ॥ तं सो पणमिय पुरओ, उबविट्टो पायपज्जुवासाए । उवविसिऊणं मुणिणा वि, पुच्छिओ वच्छ ! तं किमिह ॥ ३५ ॥ तेणवि नियवृत्तंतो, कहिओ पंचत्तचित्तपज्तो । भणियं मुणिणा सुंदर !, असुंदरं नणु किमारद्धं ॥ ३६ ॥ अहह अइगरुयमेयं, अन्नाणं अप्पधायणारंभो । सुविवेयविरहियाणं, अंधाण व होही इय मग्गो ||३७||
" एकं हि चक्षुरमलं सहजो विवेकस्तद्वद्भिरेव सह संवसतिर्द्वितीयम् । एतद्वयं भुवि न यस्य स तत्त्वतोऽन्धस्तस्यापमार्गचलने | खलु कोsपराधः || ३८ ।। " एवमणुसासिओ सो सहसा मुणिपुंगवेण पडिबुद्धो । चिंतइ मे दिक्खच्चिय, उचिया तीए वि तं | कज्जं ॥ ३९ ॥ मलमलिणसरीरत्तं, भिक्खावित्तिधरित्तितलसयणं । परवसहीसु निवासो, सयावि सीउन्ह अहिसणं ॥ ४० ॥ निक्कंचणया खंती, परपीडावज्जणं किसतणुत्तं । जम्मसमणंतरं चिय, एयं तु सहावसिद्धं मे ॥ ४१ ॥ एयं च कुणइ सोहं, परमं लिंगिस्स न हु गित्थस्स । " अणुरुवद्वाणगया, सव्वे दोसा वि हुंति गुणा ।। ४२ ।। " तरुणीण नयणनलिणे, सुनिहियमिह कज्जलंपि सोहेइ । परिमल विजुयावि जवा, जिणिंदपूयं पसाहेइ ॥ ४३ ॥ इय चिंतिऊण सज्जो, पव्वज्जारज्जओ महामुणिणो । पव्वाविओ विइन्नं, नामं से नंदिसेणोति ॥ ४४ ॥ समहिज्जिय एक्कारस, अंगो संगहियसयलसुत्तत्थो । गीयत्थो संजाओ, विहरइ समसत्तमित्तगणो ॥ ४५ ॥ छट्ठट्ठम - दसम - दुबालसेहिं, मास-द्धमासखवणेहिं । कणगावलि - रयणावलि - तवेहिं परिसोसियसरीरो ||४६|| अममो विसुद्धलेसो, उवसग्गपरीसद्देहिं अक्खुभिओ । वाउव्व अपडिबद्धो, निक्कंपो मंदिरगिरिव्व || ४७|| सिहो व्व भयविमुक्को, सोंडीरो कुंजरो व्व अविग्गे । चंदो व्व सोममुत्ती, तवतेएणं दिणमणिव्व ॥ ४८ ॥ गयणं व निरुवलेवो, संखोव्व निरंजणो वियारेहिं । धरणी विव सव्वसहो, महासमुद्दोव्व गंभीरो ॥ ४९ ॥ लाभम्मि अलाभम्मि, सुक्खे दुक्खम्मि जीविए मरणे | माणे
१ जपाकुसुम् । वियलावि B
वसुदेवपूर्वभवे नंदिषेणमुनिसन्धिः ।
॥ २२४ ॥
Page #267
--------------------------------------------------------------------------
________________
उपदेशमालाविशेषवृत्तौ |
॥ २२५॥
Decemezaareezerceloeze20edere
अवमाणे वि य, सो सव्वत्थ वि समाणमणो ॥५०॥ कुणइ गुरूण सयासे, अभिग्गहं दसविहे वि समणाण। बेयावच्चे गेन्हइ, छट्ठपइन्नं लहु तवे वि ॥५१॥ इय जाब नियपइन्नं, परिवालइ सो अखंडपरिणामो। बहुवाससहस्सेहिं, गएहिं तो तं महासत्तं ॥५२॥
16 वसुदेवपूर्वसोहम्मसहामज्झे वरवेयावश्चनिश्चल चरितं । संथुणइ अमरनाहो, अहो कयत्थो मुणी एसो ॥५३॥ वेयावच्चमि थिरो, न सद्दहियं ||
INभवे नंदीषणसुरेहिं तं दोहिं । काऊण साहुवेसं, एगो बाहिं ठिओ ताण ।। ५४ ॥ वसहीए गओ बीओ, गिम्हे खरतरणिताविओ स मुणी ।
1 मुनिसन्धिः । छतवचरणपारणनिमित्तमुक्खिवइ जा पढमं ।। ५५ ॥ नवकोडिसुद्धकवलं, तावाऽऽहरियं सुरेण जइ कोइ। अस्थि मुणी इह गच्छे, गिलाणपडियरणकयनियमो ॥ ५६ ।। पडिजागरओ गिलाणं, विसमावत्थं इमं निसामेउं । तो नंदिसेणसाहू, समुदिओ उज्झिउं कवलं
॥ ५७ ॥ केणोसहेण सजं, कहिं कहिं अस्थि सोत्ति जंपंतो। सुरसाहुणा वि भणियं, पाउक्खालेण अभिभूओ ॥ ५८ ॥ सो | चिइ अडवीए, तं पुण निल्लज्ज एत्थ निच्चिंतो। भोत्तुं महुराहारे, सुयसि सुहेणं अहोरत्तं ।। ५९॥ वेयावच्चकरोऽहं ति नाममेत्तेण विहियसंतोसो। ता भणइ नंदिसेणो, न पमायाओ मए नायं ॥ ६० ॥ पणमिय पुणो पुणो वि य, खामिय तो अमरसाहूणा एसो। तक्खेत्तकालदुलहलंभं बहुओसहसमूह ॥ ६१ ॥ आणाविओ जलं पिहु, उन्हं तो सुरवरेण पइगेहं । बिहिया असणा से, तहवि अदीणो सुरं छलिउं ।। ६२ ॥ घेत्तूण तयं सव्वं, संपत्तो तस्स साहुणो पासे । तो तं दटुं स मुणी, किर कुद्धो जंपए एवं ॥ ६३ ॥ चिट्ठामि अहमरन्ने, रोगमहावेयणाए अकंतो। तं पुण पाविदुनिकिट्ठ-दुटु ! चिट्ठसि सुहं सुत्तो ।। ६४ ॥ निब्भच्छिओ वि एरिसवयणेहिं पुणो पुणो वि खामेइ । अमयं पिव तव्वयणं, मन्नइ स महामुणी सव्वं ॥६५॥ कह निरुओ कायव्वो, अयंति जिमंतएण असुहाओ। अणुजाणाविय असुईविलित्तमंग नियकरेहिं ।। ६६ ।। पक्खालिउं कओ सो साहू खंधमि नंदिसेणेण । खलियंमि पए ताडइ, सिरंमि तं करपहारेहि ॥ ६७॥ मुंचइ दुगंधमसुई, उवरिं सो नंदिसेणतवनिहिणो । खारविसेसेण व जेण, झत्ति तच्छिज्जए अंग ॥ ६८ ॥ ससरीरगस्स गुरुगिरिसिलाए लोहस्स वा कुणइ भारं । जंपइ किं कढिण
॥२२५॥ करेहि, धरसि पाविट्ठ मज्झ तणुं ॥ ६९॥ किं न वियाणसि पीडं, परस्स निभम्गसेहर ! अणज । इय निठुरं भणतस्स, तस्स
ComcadeezCCCCCORNERDC
Page #268
--------------------------------------------------------------------------
________________
उपदेशमालाविशेषवृत्तौ|
गतेवं
, पालइ संपत्ता, तन९ ॥ अन
Peacocccccceepercract
सो नंदिसेणमुणी ॥ ७० ॥ चिंतइ कहं समाहि, करेमि सम्म इमस्स मग्गंमि । जं किर करेमि पीडं, मिच्छामि दुक्कडं तस्स IN ॥ ७१ ॥ इय चिंतिऊण पभणइ, भयवं मा कुणह नियमणे खेयं । गंतूण निययवसहिं, करेमि नीरोगयं तुज्झ ॥ ७२ ॥ तत्तो
वसुदेवपूर्वसुरेहिं विमलेण, ओहिणा जाणिओ जहा एसो। तावुत्तिन्नसुवण्णं व, निक्कलंको महासत्तो ।। ७३ ।। ता दोवि कडयकुंडलकि
IN भवे नंदीषणरीडकेऊरहारदिपंतं । नियरूवं काऊणं, अवहत्थियकप्पतरुसोहं ॥ ७४ ।। अइसुरहिसरससीयलसकुसुमसलिलेहिं वरिसिऊण खणं । मुनिकथा । हरिसभरनिब्भरंगा, नमिऊण मुणिं थुणंतेवं ॥ ७५ ॥ जय सुररायपसंसियमुणि वेयावच्चकरणतल्लिच्छ । आबालकालपालियबंभव्वय मुणिवर ! नमो ते ॥ ७६ ।। तं मोत्तुं को अन्नो, पालइ एवंविहं नियपइन्नं । माणे वियंभमाणे, जियाण इय तं मुणि थोउं ॥७७।। कहिउँ नियवुत्तंतं, अस्सद्दहणाइयं तओ अमरा । नियठाणं संपत्ता, तत्तो साहू वि नियवसहि ॥ ७८ ॥ निम्ममचित्तो गंतुं, गुरूण चलणुप्पले पणमिऊणं । खाओवसमिगभावेण, कहइ तं देववुत्ततं ॥ ७९ ॥ अन्नुक्करिसं परिहरइ, जणइ साहुण तत्थ थिरभावं । तह वरवेयावच्चं, निच्चं सच्चवियसुहभावो ॥ ८० ॥ बावन्नं वाससए वोयावच्चं करित्तु समणाणं । विहियाणसणो अंते, परिवत्तइ जा नमोक्कारं ॥ ८१ ।। ता असुहकम्मपरिणइवसेण तं नंदिसेणसाहुस्स । दोहगं संभरियं, गरुयं जह सयलनारीण ॥ ८२ ॥ जाओ अहं अणिटो, दिट्ठो विहु भाविओ न कस्सावि । तह जणणी-जणय-धणरिद्धिनाससंभरणभावेण ॥ ८३ ।। वारिताण वि साहुण, तेण विहियं नियाणय एयं । जइ मज्झ तवस्स फलं, समत्थि ता अन्नजम्मंमि ॥ ८४ ।। होज अहं तरुणीयणमणहरणो सयलसुंदरावयवो। नियसोहग्गविणिज्जियभुवणजणो उध्धुरसमिद्धी ।। ८५ ।। जह पउमरायरयणुच्चएण गुंजाओ गयवरेण खरं । तह तेण नियतवेणं, सोहगं पत्थियमसारं ।। ८६ ॥ “ यः पालयित्वा चरणं विशुद्धं, करोति भोगादिनिदानमज्ञः । ही वर्द्धयित्वा फलदानदक्षं, स नन्दनं भस्मयते वराकः ।।८७॥" तो मरिउं उपन्नो, सत्तमकप्पंमि भासुरो अमरो। तत्तो चुओ समाणो, संजाओ जत्थ तं भणिमो ॥ ८८ ॥ अत्थि कुसट्टाविसए, जउवंससमुन्भवेण सुरेण । विणिवेसियति सोरियपुरनयरं भुवणविक्खायं ॥८९|| IN
॥ २२६॥ सूरसुओ हरिवंसे, अंधगवन्हित्ति तत्थ नरनाहो । तस्स सुभद्दाभजाए, दस दसारा सुया जाया ॥ ९० ।। पढमो 'समुद्दविजयो,
remecoccerzoekeepeecreen
Page #269
--------------------------------------------------------------------------
________________
उपदेशमाला
विशेषवृत्तौ
॥ २२७ ॥
अक्खोभो थिमि सायरा "हिमवं । तह 'अचल पूरण 'धरण-नामा नवमो य "अभिचंदो ॥ ९१ ॥ अह नंदिसेणदेवो, चविणेयाण सोयरो जाओ। वसुदेवोत्ति दसारो, दसमो निस्सीमसोहग्गो ॥ ९२ ॥ कुंती मद्दी य दुबे, भयणीओ ताण तत्थ वसुदेवो । अहिगयअविकलनिम्मलकलाकलावो सुहसहावो ॥ ९३ ॥ जह जीवजसं परिणावरंसु कंसं करित्तु सवयंसं । रूसिऊण निम्गओ जह, एगागी सोरियपुराओ ॥ ९४ ॥ भमडतो महीमंडलमणेगकन्नाओ जह सयन्नाओ । परिणिंसु सेट्ठिसामंतमंतिनरखयरराईणं ।। ९५ ।। वरिससयं ते परिणीय, रोहिणि जह असेसऊढाओ । घेत्तृण विमाणेणं, संपत्तो सोरियपुरंमि ॥ ९६ ॥ कंसे जहा नीओ, तओ वि महुराए अप्पणो पासे । परिणाविओ सभइणिं च देवई देवयस्स सुयं ॥ ९७ ॥ जह रोहिणीए रामो, जाओ जह देवईए गोविंदो । जह रिट्ठनेमिसामी, सिवाए सिरिविजयजायाए ॥ ९८ ॥ विहिओ जह जम्ममहो, छप्पन्नदिसाकुमरिगाहिं गिहे । बत्तीसवासवेहिं व, तस्स नेऊण मेरुम्मि ॥ ९९ ॥ कंसभएणं जह जायमेत्तओ सउरिणा सयं नेउं । एगागिणा निसी, गोविंदो गोउले मुक्को ॥ १०० ॥ जह गोउलस्स मज्झे, नंदजसोयाहिं पाविओ विद्धिं । केसेसु कड्रिढऊणं, कंसो मंचाउ जह निहओ ॥ १ ॥ जह जीवजसावयणोवजायकोवो निवो जरासंधो। पेसिंसु जायबोवरि, कालसुयं कालदूयं च ॥ २ ॥ जह जायवा जवेणं, नट्ठा पत्ता सुरट्ठविसयंमि । जलणे पवेसिओ देवयाए कालो जह छलेण ॥ ३ ॥ जह वारवई कंचणरयणमई निम्मिया कुबेरेण । सक्काssएसाओ रेवयंतिए हरिकए गरुई || ४ || जह रायजरासंधो, संपत्तो सव्वबलसमुदएणं । हरिणा कओ कबंधो, लद्धं भरहद्धचकित्तं ॥ ५ ॥ भयवं अरिट्ठनेमि, जह जाओ धम्मचक्कवट्टिए। जायववग्गं निव्वुइपुरीए पायं पराणिसु ||६|| तह एमाइ असेसं, वित्थरओ रिट्ठनेमिचरियंमि । भणियं चेव बुद्देहिं तत्तो च्चिय तं (मु) सुणेयव्वं ॥ ७ ॥ किर ताव दस दसारा, पंच बलाई तहा महावीरा । पज्जुन्नप्पमुहाणं, अध्धुटुकुमारकोडीओ ॥ ८ ॥ दुइंतकुमाराणं, सट्टिसहस्सा य संबपमुहाणं । रुप्पिणिपमुहस्तेउरस्स बत्तीसई सहसा ॥ ९ ॥ एएसिमाहिवच्च सव्वेसिं केसवो सया कुणइ । इय हरिकुलविउलत्तं, तस्सासि पियामहो सउरी ॥ ११० ॥ यथा नन्दिषेणेन परुषभाषणेऽपि देवे क्षमा कृता यतिधर्ममूलत्वेन मोक्षाङ्गत्वात्तथा साध्वन्तरेणापि कृतेत्याह
वसुदेवपूर्वभवे नंदीषेणमुनिसन्धिः ।
॥ २२७ ॥
Page #270
--------------------------------------------------------------------------
________________
क्षमायां गजसुकुमाल मुनिसन्धिः।
उपदेशमाला
सपरक्कमराउलवाइएण सीसे पलीविए निअए । गयसुकुमालेण खमा, तहा कया जह सिवं पत्तो ॥५५॥ विशेषवृत्तौ
'सपराक्रमेण'-परनिराकरणोत्साहशक्तिमतापि ‘राजकुलवातिकेन' च राजकुलजन्मजनितोत्कर्षवताऽपि गजसुकुमालेन शीर्षे
प्रदीपितेऽपि निजके तथा क्षमा कृता, यथा 'शिव'-मोक्षं प्राप्त इति गाथार्थः ॥५५॥ कथानकावगमे स सुप्रत्येयः स्यादिति तदुच्यते- ॥ २२८॥16
आसि नयरी बारवइ पसिद्धिय, सावसुवन्नसमिद्धिय । जा जोयणबारह दीहत्तणि, सक्कि कराविय नवपिहुलत्ताणि ॥ १॥ जहिं धणकणयकोडिसज्जिजहिं, दाणि मणोरह जणह न पुज्जहिं । भेरिसद्दनिहारियरोगिहिं, धन्नंतरि मन्नियइ न लोगिहिं ॥२॥ करइ ति(त)त्थुराणिवरणसारउ, नारायणु नारिहिं पियारउ । चावचायचारहडि य चुक्कउ, कुनयकुसंगकलंकिहिं मुक्कउ ॥३॥ जसु निरु निवसइ नेमि भराडउ, माणसि हंसु जेम्व जयसारउ । खायगसम्मदिद्विसुविसिटुउ नेमिजिणेसरि जो उवइदुउ ॥ ४ ॥ सच्चहां अवरु रूप्पिणी राणी, सयलंतेउर मज्झि पहाणि । विहरंतउ सिरिनेमिजिणेसरु, तहिं कयाइ पत्तउ परमेसरु ॥५॥ कुलसेलजिणंतह गिरि उजिंतह लक्खारामि समोसरणु । तक्खणि तियसिंदिहिं किउ सच्छंदिहि भवभयत्तजंतुह सरणु ॥६॥ किय देव देवि देसण सुचंग, नरअमरअसुरराएकरंग । खणि मुणिहिं जाय विहरणहवार, अणुसरहिं साहुजण घरदुवार ॥ ७ ॥ अह देवइदेविहि दुन्निपुत्त, विहरंत भवणअंगणि पहुत्त । बिहि ताह अणियजसोत्ति पढमु, महसेणु बिइज्जओ पोढपसमु ॥ ८ ॥ तो साहुसीहं पिक्खेवि बेवि, निय अंगि माइ देवइ न देवि । सा देइ सिंहकेसररसाल, नवलड्डुय गड्डु य जिव विसाल ॥ ९॥ विहरावि जाव देवइ बइगु, जइजुयलि अन्न तावहिं पविट्ठ । मुणि अजिअसेणु गुणगणसमग्गु, अरु नियसेणु अणुमग्गलग्गु ॥१०॥ विहरावइ देवइदेवि तेवि, वियसंतचित्त मोयगिहि बेवि । खणमेत्ति तइजओ तत्थ पत्तु, संघाडउ सुमुणिहि अप्पमत्तु ॥११॥ अम्गेसरु मुणिवरु देवसेणु, अणुपह पयट्टु पुणु सत्तुसेणु । विहराविय तेवि हु मोयगेहिं, नियभावभत्ति अइकोउगेहिं ॥१२॥ ते वि हु विहरावि चिरु निज्झाइ, विचिंतइ चित्ति चमक्कियई। किं एहु भराडउ मुणिं संघाडउ, वार वार घरि एइ हई ॥१३॥
armendCORPORDERCREADEReme
ecoercederedeceDeceoz
Page #271
--------------------------------------------------------------------------
________________
उपदेशमालाविशेषवृत्तौ ॥ २२९ ॥
पय पर्णामि विपुच्छइ मुणिकुमार, ते देवइ तो वरभत्तिसार । किं तुम्ह साहु दिसिमोहु एहु, जं वार वार मह घरि उहु ||१४|| अह हह न कत्थइ एत्थु थामि, धणधन्नसमिद्धइ भिक्ख सामि ! | अंतरियचित्ति अहह्वावि अम्हि, अवरे वि मुणामि ते चेव ( अ ) तुम्हि ||१५|| अह पभणहिं साहु महाणुभावि !, परमत्थु कहहुं (सु) मुणि एक भावि । भद्दिलपुरि अच्छइ नागसिट्ठि, तसु सुलसभज्ज पइपेम्मसिट्ठि ॥१६॥ जिणधम्मि रम्मि अणुरायरत्त तो दोवि देवगुरुपायभत्त । सुय अम्हि ताहं सुमरिक्खरूव जण छावि पुन्नकारुन्नकूव ॥१७॥ बुद्ध धम्मदेसण सुवि, महि विहरहुं नेमिहिं दिक्ख लेवि । ता जाणउं तिहिं संघडएहिं परिवाडि पत्ता ते तुज्झ गेहिं ॥ १८ ॥ इसा निसुणंती हरिसु वहंती रोमंचंचियकायलय । मुणि दोविति वंदइ मुहु अहिणंदर चिंतइ तक्खणि तो सगया ॥ १९ ॥ हउं जाव नियउ ए साहूसीह, हरितुल्लरूव रज्जह निरीह । ताव सइ हसइ विहसेइ चित्तु, नं अभियवारि नयणिहि निहित्तु ॥२०॥ कय सत्तरू किर कन्हु एसु, सिरिवच्छसुलं छियवच्छदेसु । हउं बालकालि अइमुत्तिवृत्त, जीवंत जगुत्तम अट्ठपुत्त ||२१|| ता होहि महारा अंगजाय, ते छावि साहु निरु कन्हभाय । हयविहि विलासि केणावि पत्त, तहिं सुलसनागमंदिर सुगत ||२२|| पसरुट्ठिय जाइवि जिणसगासि, सो पुच्छिसुमिच्छइ नाणरासि । नियपाणि परिट्ठियकंकणेण, किर काई करेवर दपणेण ||२३|| रवि उग्गमि देव पत्त देवि, जिणनाह पासि रहि आरुहेवि । पणमित्तु पुरट्ठिय सा सुनाणु, बोल्लावइ अवसर भुवणभाणु ||२४|| ससुरासुर परिसहि धम्मुक्करिसहि तसु टगमग जोयंतियहि । देवइ आमंतिवि गुरु अणुचिंतिवि सामि पपइ दयउदहि ||२५|| पइँ धम्मसीलि चितिउ जं चित्ति, तं सच्चु चेव नहु कावि भंति । ते पुत्त तुज्नु हरिणेगमेसि, संचारिय अवसरि सुलस रेसि ||२६|| मयवच्छहि ताहि छ अंगजाय, तुह अप्पिय कंसह मारणाय । नियतणय विओगविवागगम्मु, तुह फलिड एड किउ सई जु कम्मु ||२७|| परं पुव्वभवंतरि रयणरत्त, अवहरिय सवक्किहिं आसि सत्त । तहिं ठावि मुक्कारकाचखंड, सुसरिक्खरुवकारि अखंड ||२८|| विलवंतियाए तसु ताह मज्झि, पई एक्कु तमप्पिड सुगुणमज्झ । इय सत्तरयणचोरिक्कतणड, पई पत्तउ फलु मणदुक्खु घणउ ||२९|| जं खणिण पुणऽप्पिड रयणु एगु, तिणि हरि जणेइ तुह सुह अणेगु । इय सुणिवि देवि देवइ निरुत्तु, महु महुरु नेमिजिणनाह वुत्तु ॥३०॥
क्षमायां गजसुकुमालमुनिसन्धिः ।
।। २२९ ।।
Page #272
--------------------------------------------------------------------------
________________
उपदेशमालाविशेषवृत्तौ
॥२३०॥
,
सत्तहिं इय पुत्तेहिं जुत्ता हरिभूवइ मुंजइ भारहाण
ezoecozeeroececemeroeccess
जिणदंसिय बंदइ तेसु साहु, उररुहिहिं झरतिहिं पयपवाहु ।
क्षमायां अह सा ते वंदइ मुणि अभिणदइ धन्न पुन्न जगि तुम्हि पर । अरु मज्झ विसारी बहुगुणधारि कुक्खिसलक्खण पुत्तधर ॥३१॥ जं मोक्खसोक्खसाहणसमत्थु, छहिं सजिउ संजमु सुप्पसत्थु । हरिभूवइ भुंजइ भारहध्धु, जस तोसियगणगंधव्वसिद्ध ॥३२॥
IN गजसुकुमाल
मुनिसन्धिः । हउं जगि कयत्थ एक जि निरुत्त, जं सत्तहिं इय पुत्तेहिं जुत्त । नियगिहपहुत्त झुरंत होइ, जं पालिउ नहु नियबालु कोइ ॥३३॥ करयलनिहित्तनिम्मलकवोल, अइतरलसरलनीसासलोल, दुलहुलुदु(घु)लंतनयणंसुधार, हरिदिदुदेवि सोयंधयार ॥३४॥ तिण पुच्छिय पणमिवि चित्तदुक्खु, किं कुणसि माइ एत्ति असुक्खु । तुह लंघिय केणइ किंतु आण, कुवि सिठ्ठ मणिं न मणोरहाण ॥३५॥ महदेव अंब! आएसु देहि, तिहुअणि वि इछु किं तुह कहेहि । आणेमि अंब ! अविलंबमेव, नियजणणि फेडउं दुक्खु जेव ॥३६।। अह भुवणमहासइ देवइ भासइ, अवरु दुक्खलेसो वि न हु । जं पुण नो पालिउ एक्कु वि लालिउ ससिसु खुडुक्कइ तं जि मुहु ॥३७।। तुहुँ पालिउ ताव जसोय वच्छ ! अवरेवि पढमसुलसाए सच्छ । अह हरिय तुम्हि सत्तवि सुबाल, भुक्खियहं जेव वरखीरिथाल ॥३८॥ अइधन्नपुन्न ता चेव नारि, अरु साव सलक्खण-सोक्खकारि । सयमेव जाहिं पउ पज्झरंतु, नियअंकि बालु पालिउ पियंतु ॥३९।। हरि-हरिणि-गावि-वानरि वि धन्न, नियबालु जि पेक्खहिं सुप्पसन्न । हउँ दइवि सदूमिय दुक्खभूरि, कियकोइल जिंब नियडिंभ दूरि ॥४०॥ ता तह करेसु सारंगपाणि!, जह पालउँ बालु सलोलबाणि । ओमित्ति भणेविणु बंभयारि, एगंति निसन्नउ दाणवाऽरि ॥४१॥ पत्थरि वि दब्भसत्थरउ सुटु, अटुमतवेण उवविठु बिछ । मणि धरिवि पुव्वसंगइउ देउ, आकंपइ आवइ भणइ एउ ॥४२॥ कहि केण निमित्तिण कन्ह ! पयत्तिणपई हां सुमरिउ रत्तिदिणु । अह कन्हि वि वासिउ कज्ज पयासिउ देवइ देवउ पुत्तरिणु ॥४३॥ भणइ देउ हरि! होसइ बालउ, देवइदेविहि सव्वगुणालउ । पुणु जोव्वणभरि नेमिजिणेसहं, पासि दिक्ख लेसइ सियलेसह ॥४४॥
IST॥ २३०॥ इय भणेवि सुरु गउ सुरवासह, हरि वि पत्तु निय रज विलासह । अवसरि सुविणं देवइ देक्खइ, मुहि मयगलु पविसंतउ लक्खइ ॥४५॥ समइ बालु सुकुमालु सुलक्खणु, देवइदेविहिं जाउ वियक्खणु । वद्धावणउं काराविउ केसवि, निय अणुजायभाय जम्मूसवि ।।४।।
creememeeroenezDecora
Page #273
--------------------------------------------------------------------------
________________
उपदेशमालाविशेषवृत्तौ
॥ २३१ ॥
घरदुवारसोहहिं सुविलासहिं, उब्भियतोरणवंदुरवालहिं ।
वरनवरंगरत्तघट्टसुय, विसहिं सुवासिणि अक्खवत्तजय ||४७|| ठाठावि सुयं माझ्य गिज्जहिं, चट्टहिं चोट्टहिं चोप्पड दिज्जहिं । पाउल मंगल राउलि वचहिं, फिरि फिरि वारविलासिणि नचाहिं ॥४८॥ घराडंबर अइसयसुंदरि वित्त वद्धावणयरसु । अह् सुमिणायत्त नामु निरुत्तर दिन गयसुकुमाल तसु ॥ ४९|| सुरगिरि सिरगि जिव कप्परुक्खु, तिव वट्टर बालु विसालसुक्खु । खेल्लावइ देवइ खेल्लणेहिं, बोल्लावइ लल्लुरवयणुलेहिं ॥५०॥ परिसिलिय अविकलकलकलाउ, 'संपत्त पुन्नतारुन्नभाउ । परिणेइ कुमरु अइसय सुरूय, उमा उवरोहि दुमयरायधूय ॥ ५१|| अणुरूवु पभावइ तासु नामु, नियहत्थि भल्लि जा करइ कामु । तह सोमसम्मदियअंगजाय, सोमाभिहाण विहिया राय ॥ ५२ ॥ खत्तियकलत्त संभवसुवन्न, परिणीय तेण अवरावि कन्न । अह तंमि चेव समर्थमि, विहरंतु पत्तु पुरनगरगामि ॥५३॥ ठिउरिनेमि सेवि सुरेसि, बारवइ नयरि रेवयपएसि । सकलत्तु पत्त वंदणहं रिसि, सुकुमालकुमरुनिस्सम सुहेसि ||५४ || देसण निसु विणु चित्ति धरेविणु संसारहि सुविरत्तमणु । घरवासु विसज्जइ दिक्ख पवज्जइ जिगह पासि परिचर || ५५|| पव्वज्जपव्वज्जहिं दोवि भज्ज, सह सोमपभावइ भुयअवज्ज । सुकुमालसाहु अइचंगअंगु, जाणियइ जाउ किर मुणि अणं ॥ ५६ ॥ विन्नयइ नमेविणु नेमिनाहु, जोडियकरग्गु सुकुमालसाहु । जइ उवदिसहु 'सहिओ वसणु, निसि करउं मसाणि श्त काउगु ॥५७॥ अाणि यणि गड मसाणि, उस्सग्गु करिवि ठिउ मोणझाणि । न चलेइ सुरेहिं वि सुद्धभाउ, सुरसेलु जेव निकंपकाउ ॥५८॥ अह कवि दुजाइसु सोमसम्मु, तहिं ठावि पहुत्तउ क्रूरकम्मु । अवलोइवि गयसुकुमालसाहु, चिंतेइ तिब्बकोवग्गिदाहु ॥ ५९|| परिणिवि अणेण महधूय धुत्ति, पासंडु लियाविय रम्ममुति । तसु तणीवट्ट हाहा हयासि लहु लइय विडंबिय सुगुणरासि ॥६०॥ ता एहु सलीहइ अवसरि ईहइ वइरिउ साहउं अप्पणउ । इय सीसि चियानल जालइ अग्गलु कूरकम्मु सो निग्घिणउ ॥ ६१ ॥ ४ निय इत्थमहिगा B.
१ संपन्न B. संपुन C D २ सरूव D ३ मा उवरोहि दुमार वधूय C. D. मा उवरोहुम B इत्थभलिजा D । ५ सुणेरिसि B. सुरे D । ६ सहिओ वसणु D सहि उवसग्गु B. । ७तु BC |
क्षमायां
गजसुकुमालमुनिसन्धिः ।
॥ २३९ ॥
Page #274
--------------------------------------------------------------------------
________________
क्षमायां गजसुकुमालकमुनिसन्धिः।
तसु गुणवंतह मुजातं जेव दिव्वना
करिवि इट्ट दूर
उपदेशमाला
जिंव जिंव सिरु दुजाइ सुजालइ, तिव तिव सुमुणि खमारसु ढालइ । जिव जिव सिंरु दहेइ वइसानरु, तिव तिव होइ कम्मुछारुक्कर ॥२॥
मणि मुणिवरु वरभावण भावइ, खणि खणि सुकझाणु संभावइ । एहु देहु जइ डज्झइ डज्झउ, मह जिउ कम्म कलंकिहि सुज्झउ ॥६३।। विशेषवृत्तौ
दढतिलजंतुप्पाइयपीलण, खंदगसीस सहावियवेयण । चरणचवेड देवि विद्दारिउ, वग्घि सुसाहु सुकोसलु मारिउ ॥६४॥ ॥ २३२॥ | महुरनरिदि दंडअणगारिहिं, सिरु छिन्नु तरवारि पहारिहिं । तहवि अप्पमत्तनियसत्तहिं, कहवि न चित्ते चुक सत्तत्तहिं ॥६५॥
जइवि तिव्वतणिवेयण ढुक्कइ, तहवि एउ मणि मज्झु खुडुक्कइ । ज किर एहु मह कारणि बंभणु, अहह होइ दुग्गइं दुक्खि धणु ॥६६॥ इय भावणजुत्तह तसु गुणवंतह मुणिहि देहचाएण सहु । केवल संजायउ मोक्खु वि आयउ सुर करंति निव्वाणमहु ॥६७|| अह उग्गउ पुव्वगिरिंदि भाणु, गयमुणिहिं तं जेव दिव्वनाणु । हरि हरिसउ देवइदेवि जुत्तु, संचलिउ भाय बंदणनिमित्तु ॥६॥ अंतरपहि पेक्खइ फट्टचिरु, अइचिरतरजरजजरसरीरु । सिरि करिवि इट्ट दूरह वहंतु, नियतायहेउ देउलु करंतु ॥६९।। सयमेव देवि साहेज्जु तासु, निप्पाइउ हरि तं सुहकलासु । जाइ वि नमेवि सिरिनेमिनाहु, पुच्छइ कहिं अच्छइ नवउ साहु ।।७।। पभणइ जिणिंदु गोविंद ! तेण परमप्पउ पाविउ खमगुणेण । वउलेवि देवि निसि काउसम्गु. स सहिंसु अग्गिउग्गोवसग्गु ॥७१। जह इय उविति तइ रायमम्गि, साहिज्जु दियह दिन्नउ निसग्गि । तह तासु सीसि जालंति जलणु, दिन्नउ दुजम्मि तं सिद्धिकरणु ॥७२।। पुच्छिउ दामोदरि बहुदुहनिब्भरि 'किं करि मई सो जाणिवउ । जंपइ जायवजिगु पई पिक्खेविगु जासु सीस फुडु फुट्टिवउ ॥७३।। परमेसरु पणमेवि जणद्दगु, पिउवणि पत्तउ कयअकंदणु । गयसुकुमालकाउ गयजीविउ, पेक्खइ पुह विहि पडिउ पलीविउ ॥७४।। ण्हाणविलेवणपूय पयावइ, तसु सयमेव ससोगु करावइ । अगरगंधसारिहि सकारइ, जणणि मुकपोकार निवारइ ॥७५।।
सोगावेगु माइ ! मा किजउ, परपरमत्थु महत्थु मुणिजउ । धन्नु पुन्नु वन्नियइ सया मुणि, अमरिहि गयसुकुमालु महामुणि ॥७६।। N! जसु निमित्तु तबु तिब्बु तविज्जइ निरसु नीर निरन्नह पिज्जइ । पुव्वकोडिसंजमि पाविजइ, जं सिवसुहु तं पत्तु महाजइ ।।७७।।
१ किर किव B किव किर C. D। २ नोहसु नौह निरत्तहं DI
पछइ कहिं अच्छ
CamerekaeeCeevREKPearera
॥२३२॥
Page #275
--------------------------------------------------------------------------
________________
उपदेशमालाविशेषवृत्तौ
इह प्रवचने वन्दनापद्धतिः।
इय संबोहि वि माइ चडावइ, रहवरि हरि नयरिहि जा आवइ । ताव तासु तं पिक्खिवि विप्पहि, सिरु फुट्टउ सयखंडु दुरप्पहि ॥७८।। जायवचूडामणि जाणिउ सोमणिविप्प दट्ठ गयसाहुसिरु । तउ कालबलदिहिं डिडिमसद्दिहिं कड्ढाविओ नयरीहि निरु ॥७९॥ "उत्तम अनइ निसम्गि न ढुक्कहिं, मज्झिम अन्नि निवारिय थक्कहिं । अहमह अनउ निरंभइ राउलु, अन्नह होइ लोगु अइआउलु" ॥८॥ गयसुकुमालमहामुणि मारणि, उत्तमंगि चिय अग्गिहि जालणि । अच्छितु कोइ नेव जायवजणि, जो न जाउ अइदुक्खिउ तक्खणि ॥८॥ तिणि वेरन्गि लग्गि अइअम्गलि, विणु वसुदेवि एकि जस उजलि । नवदसारपव्वज्जपवजहिं, परिवारिय पाएण सभजहिं ॥८२।। सामि माइ सिवदेवि महासइ, सव्वविरइ संजमु उल्लासइ । सत्त पुत्त अवरिवि वसुदेवहि, तहिं अवसरि वरसंजमु सेवहिं ॥८॥ जउ कुमार दुव्वार विदिक्खिय, जिणसगासि जइ सिक्ख सुलक्खिय । कन्हि सकन्न सव्वि दिक्खाविय, नहु कयनियमि कावि परिणाविय ८४ इय गयसुकुमालिहि चरिउ अबालहि अइसाहसनिव्वाहवरु । जो पढइ भत्तिभरि गुणइ महूरसरि जाइ दूरितसुदुरियभरु ॥८५|| ॥ इति गजसुकुमालसन्धिः ॥ किमित्येष मुनिरेवं सोढवानित्याह
रायकुलेसुऽवि जाया, भीया जरमरणगब्भवसहीणं । साहू सहति सव्वं, नीयाणवि पेसपेसाणं ॥५६॥ पणमंति य पुव्वयर, कुलया न नर्मति अकुलया पुरिसा। पणओ पुदि इह जइजणस्स जह चक्वट्टिमुणी ॥ ५७ ॥ जह चकवट्टिसाहू, सामाइअसाहुणा निरुवयारं । भणिो न चेव कुविओ, पणओ बहुअत्तणगुणणं ॥५८॥ ते धना ते साह, तेसिं नमो जे अकज्जपडिविरया। धीरा वयमसिधारं, चरंति जह थूलभद्दमुणी ॥ ५९॥
'रायकुलेसु वि' गाहा ॥ स्पष्टा । नवरं “पेसपेसाणं" ति कर्मकरसत्ककर्मकराणामपि ॥ ५६ ॥ विनयं प्रतीत्योपदेशान्तरमाह-'पणमंति य' गाहा ॥ किल स्तोकपर्यायो यतिमहापर्यायं यतिं प्रथमं वन्दते, महापर्यायस्तमनुवन्दते इति स्थितिः। ततः
POPennecRCRCIDERERecca
IN|| ३३३॥
Page #276
--------------------------------------------------------------------------
________________
तीव्रताराधनेस्थूलभद्रमुनिकथा।
कुल-जाति-वयःपदै-श्वर्यादिमिर्गार्हस्थ्ये महान्तोऽपि सन्तो गृहीतवता ये कुलजाः स्युस्ते पूर्वेषां यतीनां पूर्वतरमेव प्रणमन्त्यकुलउपदेशमाला
जास्तु न नमन्ति । 'च' एवकारोऽथों व्याख्यात एव । अत्र दृष्टान्तमाह-'पणओ पुवि' ति । यथेह प्रवचने चक्रवर्त्यपि विशेषवृत्तौ ।
यतिर्जातः पूर्वयतिजनस्य पूर्वतरं प्रणतो न तु चक्रवर्त्यभिमानात् स्तब्धतामास्थाय तस्थिवान् ॥ ५७ ॥ एनमेव दृष्टान्तं स्पष्टयति॥ २३४॥
'जह चकवट्टि' गाहा ॥ किल कश्चिञ्चक्रवर्ती प्रबजितः स चागीतार्थतया कुलपदैश्वर्यादिमिरधिकोऽहमित्यभिप्रायेण पूर्वसाधून
वन्दते, ततस्तदभिप्रायं ज्ञात्वाऽन्येन तहिनदीक्षितेन सामायिकसाधुनाऽसौ निरुपचार-निरपेक्षं विरूपकस्तेऽभिप्रायो-भ्रान्तिस्तवेयमि| त्येवं भणितोऽपि न केवलं कुपितः, किंतर्हि ? प्रणतेर्बहुगुणत्वं परिभाव्य प्रणतः कुलादिरहितानामपि पूर्वयतीनां, यतो 'ज्ञातचरणमेवै| तस्य यथा-" उदगेण घणा कणिसेण, सालिणो साहिणो फलभरेण । विणएण महापुरिसा, नमंति नहु कस्सइ भएण ॥१॥ चडइ नमंताण गुणो, आरूढगुणाण होइ टंकारो। जह चावाण नराण वि, गुणटंकारो न थद्धाण" ॥२॥ छ । ५८ ॥ तीव्रव्रताराधनोपदेशं दृष्टान्तेन वर्णयति-" ते धन्ना" गाहा । स्पष्टा ॥ ५९॥ स्थूलभद्रमुनिकथा पुनरियम्
पाडलिपुत्तपुरम्मि रनो, नंदस्स विस्सुयजसस्स । निवरज्जकजसज्जो, सयडालो आसि मंतिवरो ॥ १॥ पुत्तो य थूलभद्दो, | पढमो से बीयओ तहा सिरिओ । रूयवईओ धूयाओ, सत्त जक्खा पमुक्खाओ ॥२॥ जक्खा य जक्खदिन्ना, भूया तह भूयदिन्निया नाम । सेणा वेणा रेणा, ताओ एयाओ अणुकमसो ॥३॥ इगदुगतिगाइ परिवाडिपायडं ताणमावडइ कमसो। सक्कय सिलोगगाहा, सयाइ मेहापहाणाण ॥४॥ जिणपयपूयणवंदणसमयथविभावणप्पमुहधम्मं । सम्मं कुणमाणाणं, तेसि वोलिंति दियहाई ॥५॥ अह वत्थव्वो तत्थेव, भूवई वररुइ कई विप्पो। अपुवटुसएणं, विन्ताणं थुणइ पइदियहं ॥ ६॥ तकव्व स(भ)त्ति तुदो, राया दाउं समीहए दाणं । नवरं अपसंसंते, सयडालंमि न देइत्ति ॥ ७॥ तो वररुइणा सयडालभारिया कुसुम
१ ज्ञानचरणमेतदेतस्य B, शातचरमेतदेतस्य , बातचरमेन वेतस्य DI
Decoraeezeroecoom
| ॥२३४॥
HPSIP
Page #277
--------------------------------------------------------------------------
________________
उपदेशमालाविशेषवृत्तौ
eepeezameezmercaeezoercreepermeae
दाणमाईहिं । उवचरिया तो तीए, भणिओ सो कहसु कजंति ॥ ८॥ वज्जरियं तेण तए, भणियव्वो तह कहपि मंतिवरो। जह | रायपुरो कव्वं, पढंतयं में पसंसेइ ॥ ९॥ पडिसुयमिमीए वुत्तो, मंती किं वररुई न सलहेसि । तेणं पयंपियं कह, मिच्छा
तीव्रतारादिद्धि पसंसामि ॥ १० ॥ अह पुणरुत्तं तीए, भणिरीए पडिसुर्य अमच्चेण । रायपुरो पढमाणो, पसंसिओ सो सुपढियंति ॥११॥
IN धने स्थूलभद्रतो अदुसयं रन्ना, दीणाराणं दवावियं तस्स । जाया पइदिवसंपि हु, एत्तियमेत्ता य से वित्ति ॥ १२ ॥ अत्थक्खयं पलोइय,
|मुनिकथा। भणियममच्चेण देव ! किमिमस्स । दिजइ वजरइ निवो, सलाहिओ जं तए एसो ॥ १३ ॥ भणियममच्चेण मए, अविणटुं भणइ लोयकव्वंति । सलहियमेयस्स तओ, रन्ना पुट्ठो कहं एवं ॥ १४ ॥ तेणं भणियं मझ, धूयाओ वि हु पढंति जे एवं । उचियसमए य पत्तो, पढणत्थं वररुई प(त)त्तो ॥ १५॥ जवणियअंतरियाओ, धरियाओ मंतिणा सधूयाओ। जक्खाए पढमवाराए, अहिगय से पढंतस्स ॥ १६ ॥ तो तीए नरवइणो, पुरओ अविणटुमुच्चरंतीए । वाराहि दोहिं बीयाए, आगयंतीए वुत्तमि ॥ १७ ॥ तइयाए वाराए, तइयाए अहिगयं च वुत्तं च । एवं वारावुड्ढीए, सेसिगाहिं पि उवलद्धं ॥ १८ ॥ तो कूविएणं रन्नादूवारमवि वारियं वररुइस्स । पच्छा सो गंगाए, जंतपओगेण दीणारे ॥ १९ ।। ठविऊणं रयणीए, पभायसमयंमि संथवं काउं । पाएण हणइ जंतं, तत्तो गिन्हेइ दीणारे ॥ २० ॥ भणइ य लोयाण पुरो, थुइतुद्वा देइ मज्झ गंगत्ति । कालंतरेण रन्ना, सोउं सिटुं अमच्चस्स ॥ २१ ॥ तेणं भणियं जइ मह, पुरो इमा देव ! देवता देउ । वच्चामो य पभाए गंगाए पडिस्सुयं रन्ना ॥२२॥ अह मंतिणा वियाले, पच्चइओ नियनरो समाइट्ठो। गंगाए पच्छन्नो, अच्छसु जं वररुई सलिले ॥ २३ ॥ किंपि हु ठवेइ तं गिन्हिऊण तं भद्द ! उवणमेजासु । गंतूण नरेण तओ, आणीय दम्मपोट्टलिया ॥ २४ ॥ गोसंमि गओ नंदो, मंति य पलोइओ थुणंतो सो। गंगजले निव्वुडो, थुइअवसाणंमि तं जंतं ॥ २५ ॥ करचरणेहिं सुचिरंपि, घट्टए जाव वियरइ न किंपि । अञ्चंतविलक्खणत्तण-मणुपत्तो वररुई ताव ॥ २६ ॥ पायडिया सयडालेण, राइणो सा य दम्मपोट्टलिया । हसिओ य राइणा तो कुविओ मंतिस्स उवरि तओ ॥ २७॥ चिन्तयति च-" पादाहतं यदुत्थाय, मूर्ध्वानमधिरोहति । स्वस्थादेवापमानेऽपि, देहिनस्तद्वरं
| ॥२३५॥
Page #278
--------------------------------------------------------------------------
________________
उपदेशमालाविशेषवृत्तौ
॥ २३६ ॥
रजः ” ॥ २८ ॥ तत—आरद्धो छिड्डाई, पलोइडं अन्नया य सयडालो । वीवाहं काउमणो, सिरियस्स नरिंदजोग्गाई ॥ २९ ॥ विविहाई आउहाई, पच्छन्नं कारवेइ एयं च । उवचरियाए कहियं, वररुइणो मंतिदासीए ॥ ३० ॥ पाविअछिद्देण तओ, तेणं डिंभाण मोयगे दाउ । संघाडग-तिय-चच्चर - ठाणेसुं पाढियाणि इमं ॥ ३१ ॥ एहु लोउ न वियाणइ, जं सयडालु करेसइ । नंदु राउ मारेविणु, सिरिओ रज्जि ठवेसइ ।। ३२ ।। सुणियं च इमं रन्ना, चरेहिं पेहावियं च मंतिगिहं । कीरंताई दद्र, पच्छन्नं आउहाई लहुं || ३३ || सिहं रन्नो तेहिं, कुविओ राया ठिओ पराहुत्तो । सेवागयस्स चलणेसु, निवडमाणस्स मंतिस्स ॥ ३४॥ " राज्ञां सम्यग्मतोऽस्मीति, नैतद्विश्वासकारणम् । तद्धि अवटप्रान्तविशुद्धप्रचलायितम् ” ॥ ३५ ॥ कुवियं नंदं नाउं सयडालो मंदिरंमि गंतूण । कहइ सिरियस्स पुत्तय ! राया मारेइ सव्वाई || ३६ || जइ न मरिस्सामि अहं, ता रन्नो पायनिवडियं वच्छ ! । मं मारिज्जासि तुमं, ठइया सिरिएण तो कन्ना ॥ ३७ ॥ सयडालेणं भणियं, तालउडे भक्खियंमि मयि पुब्वं । निवपाय पडणकाले, मारिज्जसु तं गयासंको || ३८ ॥ सव्वविणासासंकियमणेण पडिसुयमिमंपि सिरिएण । तह चेव पायवडियस्स, सीसमे छिन्नंति ।। ३९ ।। चिंतियं च - विसयपिवासे ! हाहा, हयासि किं नाम कारिओ म्हि तए । किं रे हियय न फुट्ट, मह पियरं पइरमाणस्स || ४० ।। हाहा अहो अकजंति, जंपिरो पट्टिओ य नंदिनिवो । भणिओ सिरिएण तओ, देव अलं वाउलत्तेण ॥४१॥ मोत्तूण सयणकज्जं, सामियकज्जं कुणंति वरभिच्चा । अन्नह चंचलनेहा, आराहिज्जंति कह पहुणो ॥ ४२ ॥ ततः – जो तुम्हें पडिकूलो, तेणं पिणा वि नत्थि मे कज्जं । तो सो रन्ना वृत्तो, पडिवज्जसु मंतिपयमेयं ॥ ४३ ॥ तेणं भणियं भाया, जेट्ठो मे थूलभद्दनामोति । वारसमं से वरिसं, वेसाए गिद्दे वसंतस्स ॥ ४४ ॥ सद्दाविओ स रन्ना, वुत्तो य भयाहि मंतिपयवि (चिं) ति । | तेणं भणियं चिंतेमि, राइणा पेसिओ ताहे ॥ ४५ ॥ सन्निहियअसोगवणे, तत्थ य सो चिंतिउं समारद्धो । निवकज्जवावडाणं, के भोगा किंच सोक्खंति ॥ ४६ ॥ सोक्खे विहु गंतव्वं, नरए वस्सं अलं इमेहिं तओ । वेरग्गमम्गलग्गो, पुणो वि चित्तेण चिंतेइ ॥ ४७ ॥
तीव्रव्रतारा
धने स्थूलमद्र| मुनिकथा ।
॥ २३६ ॥
Page #279
--------------------------------------------------------------------------
________________
उपदेशमालाविशेषवृत्ती
तीव्रताराधने स्थूलभद्रमुनिकथा।
.२३७॥
DonormoneRememorreCRECIP
"भ्रातश्चित्तसखे ! विवेक भगवन्नाचार रे रे गुणाः, कोलीनत्वमपि क्षमे भगवति ब्रीडे सखि! श्रूयताम् । विद्याभिः परमश्रमेण च मया नीताः परामुन्नति, तत्किं मामपहाय यौवनवने कुत्रापि यूयं गताः । ४८ ॥ इंहो स्वान्तसखे ! कृताञ्जलिरहं स्वामिन् समादिश्यतां, वल्गद्वायुविलोलतुलतरलां वृत्तिं विमुश्चाधुना ।
वैराग्यामृतसिन्धुसान्द्रलहरीलोलच्छटाच्छोटन-र्जाताः साम्प्रतमन्य एव हि वयं तत्किं भवचापलैः ।। ४९॥" ततध-काऊण पंचमुट्टियलोयं सयमेव गहियमुणिवेसो । गंतूणं भणइ निवं, इमं मए चिंतियं राय ! ॥५०॥ उववूहिओ निवेणं, नीहरिओ मंदिराउ स महप्पा । गणियाए घरे जहत्ति, जोइओ राइओ जंतो ॥५१॥ दळूण मयकलेवरदुगंधपहेण | वञ्चमाणं तं । रन्ना नायं निम्विन्नकामभोगो महाभागो ।। ५२॥ ठविओ पयंमि सिरिओ, इयरो संभूयविजयपयमूले । पव्वइओ अइउग्गं, करेइ विविहं तवच्चरणं ॥ ५३ ॥ सिरिओ सया विचिंतइ, न कयं वइरसोहणं जेण । किं तेण माणुसायारधारिणा जंबुगेण जए ॥ ५४॥ सिरिएणुवयरियाए, वेसाए कयाए पाइओ मइरं । रायत्थाणुवविट्ठो, जा चिटुइ वररुई ताव ॥ ५५ ॥ संकेएणं सिरियस्स, कोइ अप्पेइ पउममेगेगं । रायसहाए ओसहवासियमेगं च वररुइणो ॥ ५६ ।। उव्वमिया सा सहसा, सिंधियमेत्तण तेण तो तस्स । संजायपच्चएणं, निवेण भणिओ तओ मंती ।। ५७ ॥ पायच्छित्तं जं किंचि, एत्थ तं कारवेसु पावमिणं । तो तेण तत्ततउयं, पाइय सो मारिओ मरुगो ।। ५८ ।। अह विहरतो पत्तो, कयाइ पुण तत्थ थूलभद्दमुणी । संभूयविजयगुरुणा, सद्धिं सद्धम्मनिरयमणो ॥ ५९॥ पत्ते वासारत्ते, तिण्णि मुणी तिव्वभवभउव्विग्गा। गिन्हंति कमेणेए, अभिग्गहे दुग्गहसरूवे ॥६०॥ एगो सीहगुहाए, अन्नो दारुणविसाहिवसहीए । कूवफलयंमि अन्नो, चाउम्मासं ठिओऽणसणो ।। ६१ ॥ भयवपि थूलभदो, कोसागेहंमि तवमकुव्वंतो। ठामित्ति विन्नवंतो, गुणवं गुरुणा अणुन्नाओ ॥ ६२ ॥ संपत्तो घरदारे, तुद्वाएऽब्भुदिओ जहा | | भग्गो । एसो परीसहेहि, भणाहि जे काहमेत्ताहे ॥ ६३ ॥ पुव्वो व भुत्तरइमंदिरम्मि उजाणमझयारंमि । देसु निवासं दिन्नो,
zraezaccompeeDeeperporaeone
॥२३७॥
Page #280
--------------------------------------------------------------------------
________________
उपदेशमाला - विशेषवृत्तौ
॥ २३८ ॥
भुत्तो सव्वेहिंवि रसेहिं ॥ ६४ ॥ मज्जिय विलेवियंगी, सव्वालंकारभूसिया राउ । पत्ता दीवगहत्था, कयत्थमप्पाणमिच्छंती ॥ ६५ ॥ चाडुपडू पारद्धा, सा तं रमिडं न सक्किउं जाव । तत्तो पसंतमोहा, सुयधम्मा साविया जाया ।। ६६ ।। रायाभिओगविरहेण, कोइ पुरिसो मए न रमियव्वो । इय सा अबंभविरई, पडिवज्जइ वज्जियवियारा ॥ ६७ ॥ उवसमिय सीहसप्पा, चउमासोवासिया समावडिया । कयकूवफलावासो, तइओ वि मुणी गुरुसगासे ॥ ६८ ॥ अब्भुट्टिया मणागं, दुक्करकारीण सागयं तुब्भं । आसासिया कमेणं, गुरुणा ता थूलभद्दो वि ।। ६९ ।। गणियागिहंमि पइवासरंपि गिन्हियमणुन्नमाहारं । भुंजतो रम्मतणू - समाहिगुणओ य संपत्तो ॥ ७०|| अइदुक्करदुक्करकारयस्स अब्भुट्टिऊण सप्पणयं । भणियं गुरुणा तव, सागयंति ते मच्छरं पत्ता ॥ ७१ ॥ तिन्निवि भणति खवगा, पेच्छह सूरीहिं केरिसं भणियं । एस अमचस्स सुओ, पसंसिओ एवमतबोवि ।। ७२ ।। पसरियरोसावेसेण, पाउसम्म समागए दुइए। सीहगुहाखवगेणं, भणिओ सूरी अहं जामि ॥ ७३ ॥ उवकोसाए गिमि, कोसावेसाए लहुगभगिणीए । तं बोहेमि, किमूणो, कोवि अहं थूलभद्दाओ ॥ ७४ ॥ वक्ष्यते चात्रैव - जइ दुक्करदुक्करकारउत्ति भणिओ जहओ साहू । तो कीस अज्जसंभूयविजयसीसेहिं न य खमिअं ? || ७५ || उवउत्तेणं गुरुणा, नायं पारं न पाविही एसो । पडिसिद्धो तहवि गओ, मग्गियलद्धाए वसहीए ।। ७६ ।। लग्गो वासारतं, काउं सा भद्दिगा सुणइ धम्मं । रइरूवधारिणी, भूसिया विभूसाए रहिया वा ॥ ७७ ॥ सो मयणगोलगो विव, जलणसमीवे तयं पलोयंतो । जाओ सिढिलियसंजमपरिणामो कामकेलिपिओ ॥ ७८ ॥ वज्जिज्जो अज्झोववन्नउ पत्थितं तयं लग्गो । निउणमईए तीए, भणिओ किं देसि ? मे कहसु ।। ७९ ।। स भणइ सुंदरि ! मे नत्थ, किंपि देयं जओ म्हि निम्गंथो । भणइ इमा ता गच्छसु,' लक्खं वा देसु तेण सुयं ॥ ८० ॥ नेवालजणवए जह, राया पुव्वस्स साहुणो देइ । कंबलरयणं सयसहस - मोलमेसो तहिं जाइ ॥ ८१ ॥ लद्धं तं तत्थ महा - पमाणवंसस्स नूमियं मज्झे । ठ (थ) इयं छिडुं जह तन्न, कोइ किंचिवि वियाणाइ ।। ८२ ।। निगिणप्पाउ जा एइ, एक्कओ विस्समं अकुणमाणो । ता कत्थवि य पसे, सउणो वासइ जहा लक्खो ॥८३॥ एसो इहेइ तुब्भं, चोरवई सउणरुयवियारन्नू । जा पासइ ता पासइ एकं चिय इंतगं समणं
तीव्रव्रतारा
धने स्थूलभद्र| मुनिकथा ।
॥ २३८ ॥
Page #281
--------------------------------------------------------------------------
________________
उपदेशमालाविशेषवृत्तौ
॥ २३९ ॥
॥ ८४ ॥ अवहीरियस उणरुओ, जा चिट्ठ ता पुणोवि बाहरइ । एसो तुम्हाणमहो, हत्थगओ अइगओ लक्खो || ८५|| संजाय - कोउगेणं, भणिओ चोराद्दिवेण सो गंतुं । जं अत्थि एत्थ तत्तं, भयरहिओ तं कहेसु तुमं ॥ ८६ ॥ कहियं कंबलरयणं, संतो • एत्थ अत्थि तो मुको। आगंतुं गणियाए, समप्पए जाव ता तीए ॥ ८७ ॥ गिहखालंमि निहित्तं निरिक्खमाणस्स तक्खणं तस्स । अहह कयं किं एयं स सोइरो तीए सिक्खविओ ॥ ८८ ॥ भयवं पवित्तदेहो, सीलालंकारभूसिओ तंपि । मह अइणूसंगेण, नूणमेयारिसो होसि ॥ ८९ ॥ ता तं एयं सोयसि, न उणो गुणरयणठाणमप्पाणं । ता इय गए वि भयवं, संभरसु पवित्तनियपयविं ॥ ९० ॥
किंच - “ सीलु सुनिम्मलु दीहकालु तरुणत्तणि पालिउ, झाणज्झयणिहिं पावपंकु तवचरणहिं खालिउ । इय हालाहलविससरिच्छिविसयास निवारहि, उज्जलवन्नु सुवन्नु धविउँ मा फुक्कई हारहि ।। ९९ ।। " अब्भसिउ धीर पईं नाणवरु आवज्जिउ मुणिगुणमहणु । ता संपइ उवसमि धरहि मणु, अवेइ तुरियड जर (जं)मरणु ॥ ९२ ॥ ता सुणसु भो महायस ! इंदियव सगस्स मत्तचित्तस्स । सिरिथूलभद्दमुणिणो का तुह सह तेण समसीसी ॥ ९३ ॥ 'अहो का काकानामहमहमिका हंसविहगैः, सहामर्षः सिंहरिह हि कतमो 'जम्बुककाम् । *यतः स्पर्द्धा कीदृक् कथय कमलैः शैवलततेः सहासूया सद्भिः खलु खलजनस्यापि कतमा ||९४ ||”
66
पेच्छसु मह भइणीए, सोहम्गखणीए रइवियद्वाए । पयडियमयणवियाराए, पइदिणं दढपन्नो सो ॥ ९५ ॥ बाओलीए मंदरगिरिव्व निकंपझाणथिरचित्तो । तिलतुसमेत्तंपि हु, नेव चालिओ अहह सुमहत्पा ॥ ९६ ॥ तं पुण मएवि अधिट्ठ- गुणसरुवाए खोहिओ एवं । ता पुरिसाणं पञ्चक्खमंतरं दीसए गरुयं ॥ ९७ ॥ तहाहि - " समरे मरंति जलणे, विसंति निवडंति गिरिसिर१- जंबुके भूवो D१ भु० तुकां बालानां २ बत A
तीव्रव्रताराधने स्थूलभद्र मुनिकथाः ।
॥ २३९ ॥
Page #282
--------------------------------------------------------------------------
________________
सपदेशमालाविशेषवृत्ती
॥२४
॥
20Commerceedeeorace
गाओ। जे उण करणाणि जिणंति, तिहुयणे ते जणा विरला" ॥ ९८ ॥ जओ-"जाण रमणियणभमुया, धणुसंघियसिय.
तीव्रताराकडक्खभल्लीहिं। सीलकवयं न मिन्नं, नमो नमो ताण पुरिसाण" ॥ ९९ ॥ इय तीए सिक्खविओ, भट्ठपइन्नो विलक्खवयणो
धनेस्थूलभद्रसो ! सोयइ पुणो पुणो तं, नियगुरुवयणं जमवगणियं ॥ १० ॥
मुनिकथा। किंच-"पाणौ प्राप्तमपि प्रभाप्रसरवद्रत्नं 'सपत्नं रवेः, प्रोज्य प्रोज्झितकान्तिकाचशकलं लातुं वयं धाविताः । पश्चादर्थपथे स्थवीयसि शिलास्तम्भे स्फिटित्वा स्फूटनमूर्द्धानोऽहह हास्यमाप्नुम विधे वैधेय ! तुष्याऽधुना ॥१॥ वक्ष्यते च-"जो कुणइ अप्पमाणं गुरुवयणं न य लएइ उवएसं । सो पच्छा तह सोयइ, उवकोसघरे जह तवस्सी" || २ ॥ इय स मत्तगओ विव, लग्गो मगंमि कहवि संविग्गो । नियगुरुपासे पत्तो, वियडियसल्लो वयं चरइ ॥ ३ ॥ कइया य नंदरना, दिना तुठेण नियग-रहियस्स । कोसा सा पुण निच्चं, पसंसए थूलभद्दमुणिं ॥ ४ ॥ को अन्नो तह इत्थी-परीसहं जिणइ जियमयप्पसरो। जो न ममाउ तिलतुसतिभागमेत्तंपि खुम्भेजा ॥ ५॥ अच्छंति चियअच्छेरकारगा भूरिणो इहं लोए । न उ थूलभद्दसरिसो, हुओ होही हवइ d कोइ ॥ ६॥ एवं तगुणगउरवहरियमणा उवचरेइ तं न तहा। नियसोहगुप्पायणहे सा अन्नया नीया ॥ ७॥ नियविनाणस्स पसंसणा य नियगिह असोगवणियाए । आरोवियधणुदंडो, अंबगपिंडीए कंडाणि ॥८॥ अणुपुंखं लायंतो, ता खिवई जाव नियकरब्भासे । आणित्तु तीए दिन्ना, छिदिय सा अद्धयंदेण ॥ ९॥ सा भणइ सिक्खियस्सेह दुक्करं किंपि नत्थि एत्थ तओ। नटुं | सइ सरिसवरासिठियसूईयग्गमि ॥ ११० ॥ अह सीसउट्ठपाया, स भणइ भो कस्स मच्छरो गुणिसु । तं चिय मणे वहंती, IN पभणेइ सुभासियं सा वि ॥ ११ ।। न दुक्करं अंबयलुंबि तोडिया, न दुक्करं नच्चिउ सिक्खियाए । तं दुकरं तं च महाणुभावं, जं सो मुणी पमयवर्णमि वुत्थो ।॥ १२ ॥ अखलियमरट्टकंदप्पमहगे लद्धजयपडायस्स । तिक्काल चिय इणमो, नमो नमो थूल- IN
रवेः सनिभं 0. DI
PeroeDeceDemeroeDepee
Page #283
--------------------------------------------------------------------------
________________
DOINDE
तीव्रताराधने स्थूलभद्र मुनिकथा।
। उवभुजिजा अहवा। भणिय जाय। इस भागवणाय सयण
भदस्स ।। १३ ।। जो सव्वरससमगं, मणुन्नभोज सयावि भुंजतो। महपासे वि न खुभिओ, नमो नमो थुलभद्दस्स ॥१४॥ उपदेशमाला-6
जो पडुकडक्खविक्खेवतिक्खसरधोरणीहिं विज्झंतो । मह पासे वि न खुभिओ, नमो नमो थूलभद्दस्स ॥ १५ ॥ मज्झवि विशेषवृत्तौ
संसम्गीए, अम्गीए जो तया सुवन्नं व । उच्छलिय बहलतेओ, स थूलभद्दो मुणी जयउ(इ) ॥ १६॥ पुव्वं सव्वं सा तस्स, ॥ २४१॥ | तक्कहंतो कहेइ हरिसेण । तच्चरियावज्जियमाणसो य सो सावगो जाओ ॥ १७॥ कइयाइ थूलभद्दो, पत्तो वंदावणाय सयण
ला गिहे। देसंतरगयदुग्गयदियदइयं भणइ करुणाए ॥ १८॥ एत्थ एरिसं तत्थ, तारिसं पेच्छ केरिसं जायं। इय भणिउं तंमि गए,
पत्तो पुच्छइ पियं विप्पो ॥ १९॥ किं किंपि भाउणा तेण, मज्झ दिन्नं च जंपियं अहवा । भणियं तीए न दिन्नं, पयंपियं जंतु तं कहइ ॥ १२० ॥ चउरेण तेण ताओ, ठाणाओ निहाणमुक्खणेऊण । उव जिज्जइ सहरिसमणेण मुणिणो पमाउयं ॥ २१ ॥ अह बारसवारिसिओ, जाओ कूरो कयाइ दुकालो । सव्वो साहुसमूहो, तओ गओ कत्थई कोइ ॥ २२ ॥ तदुवरमे सो पुणरवि, पाडलिपुत्ते समागओ विहिया । संघेणं सुयविसया चिंता किं कस्स अत्थित्ति ।। २३ ॥ जं जस्स आसि पासे, उद्देसज्झयणगाइ तं सव्वं । संघडि एकारसंगाई तहेव ठवियाई ॥ २४ ॥ परिकम्म सुत्ताई, पुव्वगयं चूलियाणुओगे य । दिदिवाओ इय, पंचहा वि नो अस्थि तत्थ पुणो ॥ २५ ॥ तइया नेवालवसुंधराए किल भद्दबाहवो गुरवो। विहरंति दिद्विवाय, धरंति इय चिंतयंतेण ॥ २६ ॥ संघेण साहुजुयलं, पहियं तस्संतिए पवाएहि । दिट्टिवायं जं संति, साहुणो अस्थिणो एत्थ ॥ २७ ॥ कहियंमि संघकज्जे, पडिभणियं तेण संपइ पयट्टो । साहेउ महपाणं-ज्झाणं पुव्वि च दुक्कालो ॥ २८ ॥ जं आसि पयट्टो तेण, नाहमेयंमि उवरए संते । दाहामि वायणं जं न, जाइ एयंमि सा दाउं ॥ २९॥ आगम्मं तेण संघस्स, साहियं तो पुणो वि संघाडो। तस्संतिए निसटो, जो संघाणं न मन्नेइ ॥ १३०॥ को तस्स होइ दंडो, एयमि भणाविए भणइ भयचं । उग्घाडणंति तेणुत्तमत्थु, तं तुज्झमाह पहू ॥ ३१॥ मा उग्घाडह पेसेह साहुणो, जे जुया सुमेहाए । दिवसेण वायणाओ दाहिस्सं सत्त जा झाणं ॥ ३२॥ एगा भिक्खाओ समागए(या)ण दिवसद्धकालवेलाए । बीया तइया सन्ना वोसग्गे कालवेलाए ॥ ३३ ॥ दिवसंतभाविणीए, चउ
opeeeeeeroeDeveo
॥२४१॥
Page #284
--------------------------------------------------------------------------
________________
उपदेशमालाविशेषवृत्तौ
तीव्रताराधने स्थूलभद्र मुनिकथा ।
॥२४२॥
CROCCORPOOOZ
त्थिगाऽऽवस्सए कए तिन्नि । तो थूलभद्दपमुहा, मेहावीणं सया पंच ॥ ३४ ॥ पत्ता तस्स समीवंमि, वायणं लिंति कालवेलाए । एकसि दोहि तिहिं च न तरंतऽवधारिउं जाहे ॥ ३५ ॥ ताहे ते उसरिया एक्कं मोत्तूण थूलभद्दमुणिं । थोयाऽवसेसए सइ झाणे सो पुच्छिओ गुरुणा ॥ ३६ ॥ न किलेस्ससि तं स भणइ, न कोइ भयवं मम कि(लामो)लेसोऽत्थि । तो खमसु किंचि कालं, दि. णंपि तो वायइस्सामि ॥ ३७ ॥ पुच्छइ सूरि भयवं ! केत्तियमेत्तं मए इहाधीयं । अट्ठासी सुत्ताई, उवमा सरिसवसुरगिरीहिं
॥ ३८ ॥ एयकालाओ ऊण-गेण कालेण पढेहिसि सुहेण । सव्वंपि दिट्टिवायं पढिया य कमेण दसपुव्वा ॥ ३९ ॥ वत्थुहिं दोहिं S/ उणा सथूलभद्दा गुरुविहरमाणा। पत्ता पाइलिपुत्ते, ठिया य से बाहिरुज्जाणे ॥ १४० ॥ जक्खाईयाउ सत्त वि, भगिणीओ थूल
भद्दसाहुस्स | गुरुणो जेट्टजस्स य, समागया वंदणनिमित्तं ॥ ४१ ॥ वंदिय गुरुं कहिं सो, जेट्ठजो पुच्छिओ गुरू भणइ । देउ| लियाए इमाए, गुणमाणो चिट्ठइ पहिट्ठो ॥ ४२ ॥ आयंतीओ ~ण, ताओ इड्ढीए दसणनिमित्तं । सीहागारो जाओ पेक्खिय, तं ताओ नढाओ ।। ४३ ॥ गंतुं गुरुण पासे, भणंति सीहेण सामि ! सो खद्धो । भीया गुरुणा भणियाओ, थूलभदो न सो सीहो ॥ ४४ ॥ पडियागयाओ बंदिय, ठिया तओ पुच्छिया कुसलवत्तं । कहियं जह पव्वइओ सिरिओ पव्वोपवासेण ॥ ४५ ॥ काराविएणमम्हेहिं, सो मओ अमरवासमणुपत्तो। रिसिहच्चा भीयाहिं, तवेण जह देवया खित्ता ॥ ४६॥ नीया महाविदेहं, तीए तित्थेसपायमूलंमि । दो अज्झयणाऽऽणीया य नामाउ भावणविमुत्तो ॥ ४७ ॥ तं वंदित्ता ताओ, गयाउ बीए दिणंमि संपत्तो । नवसुत्तुद्देसत्थं उवदिओ सो न उद्दिसइ ।। ४८ ॥ जा सूरी तमजोग्गो त्ति, भणइ तेणेरिसं तओ नायं । कल्ले कओ पमाओ, जो सो एवं वियंभेइ ।। ४९ ।। न पुणो काहामि भणंति, सूरिणो जइवि नो तुमं कुणसि । अन्ने काहिंति तओ, किच्छेण कहिंचि पडिवन्नं ॥५०॥ चत्तारि उपरिमाई, पुव्वाणि पढाविओ न उण अन्नं । पाढिजसु तो थक्काणि, तमि तह दोन्नि वत्थूणि ॥५१॥ दसमस्स अंतिमाई, सेसं अणुवत्तियं सुयं सव्वं । जावजवइरनामो महामुणी, अइसयाण खणी ॥ १५२ ।।
१ पडिसिहिसि B. फलिहिसि मुहेण ।।
Peermeroecoerceecoomence
DI||२४२॥
Page #285
--------------------------------------------------------------------------
________________
उपदेशमालाविशेषवृत्तौ
साधवः तपःपञ्जरे वसन्ति ।
॥२४३॥
ननु तदानीं स्थूलभद्रसाधुः कस्मादकलङ्कितशीलस्थित इत्याहविसयासिपंजरंमिव, लोए असिपंजरम्मि तिक्खम्मि। सिंहा व पंजरगया, वसंति तवपंजरे साहू ॥६०॥ जो कुणइ अप्पमाण, गुरुवयणं न य लएइ उवएसं । सो पच्छा तह सोअइ, उवकोसघरे जह तवस्सी ॥ ६१॥ जिट्ठव्वयपव्ययभरसमुबहणववसिअस्स अचंतं । जुबइजणसंवइयरे, जइत्तणं उभयो भद्रं ॥ ६२॥ जइ ठाणी जइ मोणी, जइ मुंडी बक्कली तवस्सी वा। पत्थतो अ अबंभ, बंभावि न रोयए मज्झं ॥१३॥ तो पढियं तो गुणियं, तो मुणियं तो अ चेइओ अप्पा। आवडियपेल्लियामंतिओऽवि जइ न कुणइ अकजं ॥ ६४॥ पागडियसव्वसल्लो, गुरुपामूलम्मि लहइ साहुपयं । अविसुद्धस्स न बढइ, गुणसेढी तत्तिया ठाइ ॥६५॥ जइ दुक्करदुकरकारउत्ति भणिओ जहडिओ साहू । तो कीस अज्जसंभूअविजयसीसेहिं नवि खमिश्र ? ॥ ६६ ।। जइ ताव सव्वओ सुंदरुत्ति कम्माण उवसमेण जई। धम्म वियाणमाणो, इयरो किं मच्छरं वहइ ? ॥ ६७ ॥ अइसुङिओत्ति गुणसमुइओत्ति जो न सहइ जइपसंसं । सो परिहाइ परभवे, जहा महापीढपीढरिसी ॥६८॥ __ "विसयासि" गाहा । विषयेष्वासते तच्छीलाच विषयासिनः प्रसृतानुगुण्यात् स्त्रीलोकास्तेषां पञ्जर-समूहस्तस्मिन् सामीप्याधारसप्तमीयं कूपे गर्गकुलमितिवत् । ततश्च वैषयिकसुखासक्तस्त्रीलोकसमूहस्य सामीप्येऽपि साधवोऽत्र लोके तपःपञ्जरे वसन्ति, न पुनस्तदौन्मुख्येन प्रवर्त्तन्ते, तप एवानशनादिद्वादशविध विषयासक्तां स्त्रीलोकान् प्रति प्रवृत्तिप्रतिरोधकत्वात्पञ्जरं तपःपञ्जरं तस्मिन् । विषयासिपञ्जरस्योपमानम् । असिपञ्जर इब 'तीक्ष्ण' प्राक्तनस्येव शब्दस्येह सम्बन्धात् । तीक्ष्णासिपञ्जरसादृश्यं च विषयासिपञ्जरस्य दारुणविपाकतया विवेकिनां त्रासजनकत्वात् । कथं तपःपञ्जरगता साधवो वसन्तीत्यत्र दृष्टान्तः । सिंहा इव पञ्जरगताः । यथाहि ते तपस्विनः सर्वोत्कर्षशालिनश्च पञ्जरेण निरुद्धबहिापारास्तत्रैवासते, तथा साधवोऽपि तपःपञ्जर इत्यर्थः ॥ ६०॥ गुरूपदेशप
meroecoecoexperiencemene
॥ २४३॥
Page #286
--------------------------------------------------------------------------
________________
उपदेशमालाविशेषवृत्तौ|
0 कलुषचित्तस्य
न वर्द्धते गुणश्रेणिः ।
॥ २४४॥
ICORRECORDCORRECIPEACOCKneareercome
रायणस्थूलभद्रात् व्यतिरेकोदाहरणमाह-"जो कुणइ" गाहा । स्थूलभद्राख्यानके यथा प्रस्तावमुक्त्वा व्याख्याताथों वेयम् ॥६॥ यदस्य सञ्जातं तदाह-"जिदुव्वय" गाहा । ज्येष्ठत्रतानि-महाव्रतानि अणुव्रतापेक्षया तान्येव दुर्बहत्वात् पर्वतभरस्तस्य समुदहनमभ्युपगमरूपतयोत्पाद्य जीवितपर्यन्तं नयनं तद्व्यवसितो मयेदं कर्त्तव्यमिति बद्धकक्षस्तस्यात्यन्तं युवतिजनसंव्यतिकरे उपकोशामीलके सति यतित्वमुभाभ्यां श्रामण्यगार्हस्थ्यप्रकाराभ्यां भ्रष्टं-च्युतं । तथाहि-न यतिरसौ तदानीं चरणपरिणामाभावात् , नापि गृहस्थो बहिराकारेण श्रमणलिङ्गोपलब्धेः ।। ६२ ।। कथमस्याब्रह्मप्रार्थनामात्रेणेव यतित्वाद् भ्रंश इत्याह-" जइ ठाणी" गाहा स्पष्टा । नवरं स्थानीकृतनित्यकायोत्सर्गः । ब्रह्माऽपि लोकप्रसिद्ध्या सृष्ट्यादिपुरुषः परमेष्ठ्यपि न रोचते मह्यमवगतजिनवचनसारत्वात् ॥ ६३ ॥ किंच-" तो पढियं " गाहा। ततः पठितादिसर्व सफलमिति शेषः । यद्यकार्य न करोतीति सम्बन्धः ॥ 'आवडिया पेल्लियामंतिओवि' त्ति-आपतितोऽकार्यकरणकाष्ठामापन्नः । प्रेरितः-पापमित्रैरकार्याचरणं प्रति । आमन्त्रितः-रुयादिभिरभ्यर्थितः । ततः पदत्रयस्य कर्मधारयः । आस्तामनापतिताऽप्रेरिताऽनामन्त्रित इत्यपि शब्दार्थः । पश्चात्तर्हि सा तस्य शुद्धिः कुतः सम्पन्नेत्युच्यते गुरुपाधै सम्यक्कृतालोचनत्वात्तथा च-"पायडिय" गाहा दत्तार्था । किञ्च विशुद्धस्स अनालोचितातिचारतया कलुषचित्तस्य न वर्धते गुणश्रेणिर्ज्ञानादिगुणपद्धतिः। शेषमनुष्ठानं सम्पूर्णमनुतिष्ठतोऽपि सशल्यतया न वृद्धिं याति, किं तर्हि ? तावती तावत्प्र. माणा यावत्यपराधकाले स्थिता तावती तिष्ठति । शेषानुष्ठानविकलस्य पुनरपयात्येव । ॥६४||६५।। साम्प्रतं स्थूलभद्रकथानकद्वाराssयातं गुणेषु मत्सरिणां निर्विवेकितादोषमाह-" जइ दुक्कर" गाहा । स्थूलभद्रकथाप्रोक्तत्वादेव प्रकटिताथैव ॥ आर्यसम्भूतशिष्यसम्बद्धमेव दोषान्तरमाह-" जइ ताव" गाहा ॥ यदि तावत्तद्विबन्धककर्मणामुपशमादिना सुव्रतत्वात्-सदाचारत्वात्साधुः सुन्दरः शोभनोऽयमित्युच्यते । तदा धर्म विजानन्नित्यादि सुगमम् ॥ गुणमत्सरस्य प्रेत्याऽपायहेतुतां दृष्टान्तेनाह-" अइसुदिओ" त्ति गाहा ।। अतीव सुस्थितो मूलोत्तरगुणेष्वित्यतः सुस्थित इति । गुणैर्वैयावृत्त्यकरणादिभिः समुदित इति यतिप्रशंसां यो न सहते स | इत्यादि सुगमम् ।। ६६ ।। ६७ ॥ ६८ ॥ पीठमहापीठकथा पुनरियम् -
zaepepezzaeroecemerozpeedeero
॥ २४४॥
Page #287
--------------------------------------------------------------------------
________________
उपदेशमालाविशेषवृत्तौ
॥२४५॥
वच्छावईए विजये, पभेकराए पुरीए वेजवरो। अभविंसु अभयघोसो-त्ति तस्स मित्ता य चत्तारि ॥ १॥ निव-मंति-सेद्विसत्थाह अंगया संगया गुरुगुणेहिं । गोटिनिविट्ठा चिटुंति, अन्नया जाव वेजघरे ॥२॥ भिक्खदाए पविट्ठो, दिवो कुट्ठी महामुणी
गुणप्रशंसाताव । तेहिं सहासप्पणयप्परेहिं भणिओ अमयघोसो ॥ ३॥ इहलोगमेत्तपडिबद्धबुद्धिणो बंधुणो नमो तुज्झ । मुससि मिसेणं |
ऽसहने जो विजयस्स नीसेसनयरिजणं ॥४॥ किरिय करेसि तस्सेव, कस्सई देइ आउरो दव्वं । जो कोइ जासि नासित्त, तमि
10 पीठमहापीठपंचत्तमणुपत्ते ॥ ५॥ तथा चोच्यते-"आतुराद्वित्तहरण, मृते च प्रपलायनम् । एतद्वैद्यस्य वैद्यत्वं, न वेद्यः प्रभुरायुषः ॥ ६॥" IR
10 सन्धिः। सिक्खिस्सामो अम्हे वि, विजयं विज सिक्खवेसु तुमं । गुडखंडमंडलडूडुयभोजेहिं भुजिमो जेण ॥७॥ चिंतसु वयंस ! परलोयसाहयं साहुधम्मकम्ममि । मुणि-दीण-दुत्थियाणं पि, वेजयं कुणसु कइया वि ॥ ८॥ न करेमि किं ? ति वुत्ते, भणंति पडिजागरेसु मुणिमेयं । पडिजागरेमि अव्वो, किं पुण न महोसहा संति ॥ ९॥ ते वजरंति देमो, मोल्लं कोडिंपि केण किर | कजं । गोसीसचंदणेणं, कंबलरयणेण तेणुत्तं ॥ १० ॥ सयसहसपागतेल्लं, तइज्जमुजुजए महामोल्लं । तं मह चेव महोसहसालाए साहियमित्थि ॥ ११॥ तो दो लक्खे लेऊण, वाणियस्सावणंमि ते पत्ता । मगंति कंबलं चंदणं च, लक्खेण लक्खेण ॥ १२ ॥ तेणऽप्पिऊण दोन्निवि, पुच्छियमेएहिं किं तुमं कायव्वं । जहवत्ते वुत्तंते, वुत्ते सो चिंतए एवं ॥ १३ ॥ जइ बालाण वि एयाण, साहुपडिजगणेण इमा सद्धा। परिणयवओ वि ता कि, न धम्मभागी भविस्समहं ॥ १४॥ भणउ जइ नाम किरिया, कायव्वा भे तवस्सिणोऽवस्सं । ता पजत्तं मोल्लेण, मज्झ धम्मेण मे कजं ॥ १५ ॥ सुविसुद्धधम्मसद्धो, कंबलगं चंदणं च वाणियओ। दाउं अभिनिक्खंतो, तेणेव भवेण अंतगडो ॥ १६ ॥ ते विजाई पंच वि घेणं ओसहाणि उज्जाणे । गच्छंति जत्थ पडिमापडिवन्नो झाइ स तवस्सी ॥ १७ ॥ पणमिय पाए परमायरेण सीसे निवेसियंजलिणो। अणुजाणाविति जहा, तुह तणुपीडं करिस्सामो ॥ १८ ॥ तो काऊण कडिते, निरवग्गह काउस्सग्गलग्ग(मि)पि । सव्वंग अभिगिति, तेण तिल्लेण तं निउणं
॥२४५॥ ॥ १९॥ तं तस्स रोमकूवेहि, सव्वओ सव्वमइगयं ताहे। उन्हाभिहया खुभिया, तयागया निग्गया किमिया ॥ २०॥ समयंमि
Depareezoperorocreence
Page #288
--------------------------------------------------------------------------
________________
उपदेशमाला - विशेषवृत्तौ
॥ २४६ ॥
तंमि अंगे, जा जाया जायणा महामुणिणो । सहिया सा असमाणे, झाणे तेणेगताणेण ॥२१॥ अह रयणकंबलेणं, तेण तवस्सी सपाउओ निविडं । अइसीयलंमि ते तंमि, तेण सव्वेवि संकंता ।। २२ ।। पुव्वाणीए मयगोकलेवरे ताओ कंबलाहिंतो । ते झाडिऊण जयणाए, झत्ति संकामिया किमिया ॥ २३ ॥ गोसीसचंदणेणं, तेहिं सहत्थेहिं से तनूं लित्ता । तत्तो झत्ति स जाओ, संपन्नपसन्नचेयन्नो ॥ २४ ॥ एवं बीए तइए य, वासरे विरइओ स एव विही । नवरमहियासिया, तेण वेयणा दुगुणतिगुणाई || २५ || पढमंमि वासरे से, तयागया निभ्गया किमी अमिया । बीयदिणे मंसगया, अट्ठिगया तइयदियमिं ॥ २६ ॥ संरोहणीए संरोहियाणि सव्वाणि ताणि छिडाणि । ता संजाओ स जई, संपन्नसुवन्नवन्नतणू ॥ २७ ॥ तं पउणीकाऊणं, महामुणि ते पोपल्लविया । अज्जियजयरज्जं पिव, जाणंति कयत्थमप्पाणं ॥ २८ ॥ " परोपकार प्रणयप्रवीणमश्रान्तमन्तःकरणं नृणां स्यात् । पुण्याय पुण्योपरि तुलिकायै, या साधु साधूपकृतिप्रवृत्तिः " ॥ २९ ॥ पुण पुण पणमिय खामिय, सत्थावत्था गया सगेद्देसु । विहरs मुणी व महिमंडलंमि तिव्वं तवं चरइ ॥ ३० ॥ कंबलरयणं विजेण, विक्किणेऊणमद्धलक्खेण । कारवियं वरतोरणसुतुंगसिंगं जिणाययणं ।। ३१ ।। अह कहियं कंबलविकाएण कारावियं मए एयं । मित्ताण ते वि तो तत्थ, इन्ति भत्ती पवर्त्तिति ॥ ३२ ॥ न्हाण - विलेवण- पूया पेक्खणगाईणि पइदिणं पि तहिं । बहुणा बहुमाणेणं, समवाएणेव कुव्वंति ॥ ३३ ॥ सावयवयाई सावयसामायारि सावि सव्वे वि । उचियं च धम्मकम्मं, कुणंति गेहे वि निवसंता ॥ ३४ ॥ समए सामन्नमणन्नसाहुसामन्नमुनमेऊण । अच्चुयकप्पे सव्वेवि, इंदसामाणिया जाया ।। ३५ ।। अह पुक्खलावईए, विजए पुंडरिगिणीए नयरीए । सिरि वइरसे - राया, आसि पिया धारिणी तस्स ॥ ३६ ॥ चविऊण विजजीवो, जाओ तेसिं तणुब्भवो पढमो । सिरिवइरनाभनामो, कमेण मेते वि चत्तारि ॥ ३७ ॥ बाहु-सुबाहु पीढो, सव्वेसिं कणीयसो महापीढो । जाया सव्वे वि कमेण, तारतारुन्नपुन्नतणू ||३८|| कइया वि वइरसेणो, बुद्धो सयमेव भवभव्विग्गो । सयमेव पंचमुट्ठियलोयं काऊण पव्वइओ ॥ ३९ ॥ सिरिवइरनाभनामो, निवेसिओ तेण नियपर पुत्तो । भुंजइ रज्जं निय एक्कविकमकंतरिउचको ||४०|| केवलनाणं जायं, जंमि खणे वइरसेणजिणवइणो ।
गुणप्रशंसासहनेपीठमहापीठ सन्धिः ।
॥ २४६ ॥
Page #289
--------------------------------------------------------------------------
________________
उपदेशमाला विशेषवृत्तौ |
गुण
गुणप्रशंसा
ऽसहनेपीठमहापीठ सन्धिः ।
॥२४७॥
जर आईगयमुत्तत्यो, जाओ अचिरेण चेव गाथाइरसेणपामूले । नियलहुसहोयरेहिं, चाहिं नजाति महाभोगे, भोगे नियपुव्व-
सिरिवइरनाभचक्किस्स, चक्करयणपि तंमि खणे ॥४१॥ सिरिधम्मचक्कवट्टी, जाओ सो वइरसेणमुणिसीहो। इयरो वि पुक्खलावइ-समग्गविजयाहिवो चक्की ॥ ४२ ॥ चउरो वि महामंडल-सामी ते तेण भाउणो विहिया । भुंजंति महाभोगे, भोगे नियपुव्वपुन्नेहिं ॥४३॥ सिरिवइरनाभचक्की, कयाइ जिणवइरसेणपामूले । नियलहुसहोयरेहि, चउहिं वि सह तेहिं पव्वइओ ॥४४॥ अह अहिगयसुत्तत्थो, जाओ अचिरेण चेव गीयत्थो। सिरिवइरनाहसाहू, साहियदुस्साहभावरिऊ ॥ ४५ ॥ सिरिवइरसेणजिणकुंजरेण जाणित्तु वग्गुजोग्गत्तं । पंचसए परिवारे, सूरिपयं पाविओ समए ॥ ४६ ।। सारण-वारण-चोयण-पडिचोयण-झाण-नाणनीरभरे । गच्छसमुद्दे जो तम्मि, कन्नधारो व्व रेहेइ ॥ ४७ ॥ बाहू वेयावच्चंमि, निच्चले सत्तसत्तमपवित्ती। गच्छस्स तस्स गिन्हइ, अभिग्गहं गरुयवेरग्गो ॥ ४८ ॥ फासुयएसणीएहिं, पाणासणओसहाइवत्थूहि । खूणं खणंपि रक्खइ, अइसिक्खियचोक्खसिक्खाए ॥४९॥ वेयावच्चं निच्चं, सच्चं चिय सच्चवेइ अच्चंतं । “ सव्वं किर पडिवाई, वेयावच्चं अपडिवाई" ॥५०॥ " पडिभग्गस्स मयस्स व, नासइ चरणं सुर्य अगुणणाए । नहु वेयावच्चकयं, सुहोदयं नासइ कम्म" ॥५१॥ वेयावच्चे परिसंठियस्स सद्धाए काउकामस्स । लामो चेव तवस्सिस्स, होइ अदीणमणसस्स ॥ ५२ ।। पइवासरंपि विस्सामणाए सव्वाण ताण साहूणं । नियमं सुबाहुसाहू, विसाहए साहसेक्कनिही ॥ ५३ ॥ जह जह सो विस्सामइ, साहू सव्वे वि सव्वजत्तेण । तह तह तणुयंपि तणू, करेइ चिरपावपरिवाडि ।। ५४ ॥ सिरिवइरनाहसूरी, परिसाए पसंसए सया तेसिं । वेयावच्चं विस्सामणं च तमणन्नसामन्नं ॥ ५५ ॥ तो पीढमहापीढा, पढमाणा पवयणथमच्चत्थं । सोऊणमिणं चिंतंति, चित्ते नियकम्मदोसेण ॥५६ ॥ इह गुरुकुले वि दीसइ, जो राउलदेउलेसु ववहारो। नियकजे जो सज्जइ, स पसंसिज्जइ गुरूहि पि ।। ५७ ॥ सत्थपरमत्थवित्थरथिरचित्ता वट्टिमो वयंपि सया। न उणऽम्हाणं परिसाए, सूरिणो लिंति नामपि ॥५८॥ सूरीहिं सम्ममाराहिएहिं ठाणेहिं वीसहि वि बद्ध । तित्थयरनामगोयं, सिरोमणी सव्वपुन्नाणं ॥ ५९॥ सुकयं कयावयाणो, बाहू बंधिसु चक्कवट्टिफलं । नियबाहूहिं सुबाहू, वीसामितो य बाहुबलं ॥ ६॥ पीढमहापीदेहिं, इत्थीभावो पभाविओ तेहिं । जमपत्तियं गुरुसुं, नालोइयमंतसमए वि ॥६१।।
॥ २४७॥
Page #290
--------------------------------------------------------------------------
________________
N
उपदेशमालाविशेषवृत्तौ
गुणप्रशंसा| ऽसहने पीठमहापीठसन्धिः ।
॥२४८॥
Camerecaeezaaeeeeeeeezpeewpeezpeo
परिसाणमणेगाओ, कोडीओ पालिऊण पज्जायं । पंचुत्तरेसु पंचवि, उप्पन्ना ते विमाणेसु ॥ ६२ ॥ तेत्तीससागराऊ, पढमो पढमं सुरो चवेऊण । मरुदेवी-नाभितणओ, सुमंगलाजुयलए जाओ ॥ ६३ ॥ नामेणमुसभसामी, दाहिणभरहद्धमज्झखंडंमि । जम्मणभहाइसव्वं, नेयव्वं उसमचरियाओ ।। ६४ ॥ छहिं अइगएहिं वासाण, पुव्वलक्खेहिं बाहुपीढसुरा । परमेसरस्स पढमावच्चत्तं दोवि संपत्ता ॥ ६५ ॥ देवी सुमंगलाए, भरहो बंभी य मिहुणयं । चविय सुबाहु-महापीढसुरवरा ते वि उसभस्स ॥६६॥ देवीए सुनंदाए, बाहुबली सुंदरिति जुयलेण । जाया दोन्नि वि जुयलाई, ताई पत्ताई तारुनं ।। ६७ ॥ सिरिरिसहसामिणा दिव्वनाणिणा अह पवत्तिए तित्थे। पव्वइउं चत्तारि वि, सिद्धाणि तहा जहा भणियं ॥ ६८ ।। एवं च-बाहु-सुबाहुपसंसं, असहता दोवि पीढमहापीढा । बंभीसुंदरीभावेणमेवमित्थित्तमणुपत्ता ॥ ६९ ॥ इति पीढमहापीढसंधिः ।
परपरिवायं गिण्हइ, अट्ठमयविरल्लणे सया रमइ । उज्झइ य परसिरीए, सकसाओ दुक्खिो निचं ॥ ६९ ॥ विग्गहविवायरुइणो, कुलगणसंघेण बाहिरकयस्स । नत्थि किर देवलोए वि, देवसमिइसु अवगासो ॥ ७० ॥ जइ ता जणसंववहारवज्जियमकज्जमायरइ अन्नो । जो तं पुणो विकत्थइ, परस्स वसणेण सो दुहिओ ॥ ७१॥ सुठु वि उज्जव(म)माणं, पंचेव करिति रित्तयं समणं । अप्पथुई परनिंदा, जिब्भोवत्था कसाया य ॥ ७२ ॥
किंच-“ परपरिवायं" गाहा ।। परेषामवर्णवाद गृह्णाति । वक्ष्यमाणजात्याद्यष्टमदस्थानानाम् स्वतः परतो वा विस्तारणे रमते । पुण्यभाग्मिः परैः परिभुज्यमानया स्वश्रिया दृष्ट्याऽपीय॑या दह्यते यः सकषायो जीवः स इहैव नित्यं दुःखितो भवति, किं पुनः परत्र ॥ ६९ ॥ तथा-“विग्गह" गाहा । मुष्टि यष्ट्यादियुद्धवाक्कलहामिलाषुकस्य अत एव कुल-गण-संघेन स्वस्थानान्निःका शितस्य नास्त्येव तावदेवलोके जन्म कथंचित्तत्संभवेऽपि न देवसभासु पवेशोऽस्ति, किल्बिषिकादिदेवानामतिजघन्यत्वात् स्वचरितदोषान्नासौ परलोकेऽपि शुभस्थानं लभत इत्यर्थः ॥ किरेत्याप्तोक्तौ । “ एत्थ कुलं विनेयं, एगायरियस्स संतई जाओ। दोण्ह कुला
Eenezzaeezmerceremeezmeen
॥२४८॥
Page #291
--------------------------------------------------------------------------
________________
उपदेशमालाविशेषवृत्तौ
॥ २४९ ॥
मिहो पुण, सावेक्खाणं गणो होइ ॥ १ ॥ जइ - जइणी - सावय - सावियाण मेलावओ भवे संघो ” ॥ ७० ॥ इति कुलादिलक्षणम् ॥ तदियता मात्सर्येणाविद्यमानदोषग्राहिणो दोषो दर्शितः । सम्प्रति विद्यमानदोषग्राहिणोऽपि तमाह – “ जइ ता " गाहा । यदि तावज्जनप्रसिद्ध्याऽयतिबादरत्वाद्वर्जितं साधुमानिभिरकार्यं चौर्यपारदारिकत्वाद्यमाचरत्यन्यः कश्चित्तदाऽसौ स्वयं कृतापराधत्वाद्वधबन्धादिभिर्दुःखभाग्भवतु। यः पुनस्तद्विकत्थते जनसमक्षमुत्कीर्त्तयति स परस्य व्यसनेन दुःखितोऽपि निष्फलान्तस्तापभा भवति । | उदरं प्रसृज्य स शूलमुत्पादयतीत्यर्थः | ७१ ॥ अधुनैवं प्रकाराणामन्येषामपि दोषहेतुतामाह - " सुद्रद्भुवि " गाहा स्पष्टा । नवरमुपस्था - स्त्रीपुंसव्यञ्जने ॥ ७२ ॥
" जइ गउरवत्थिणो ता, सगुणे संयमेव मा पयासेह । सगुणे पयासमाणी, लूया लहुयत्तमणुपत्ता ॥ १ ॥ ” योगाभ्यासविशेषवासितमतिमीमांसकप्रामणी- रुक्तोऽप्येष कथंचनाऽपि कुरुते, नात्मस्तुतौ प्रस्तुतिम् । मन्वानो मतिमानमानमहिमामिथ्याभिमानात्मिकां स्वश्लाघामतिमात्रलाघवकरीं षष्ठं महापातकम् ॥ २ ॥” जो परदोसे भासइ, समुणिज्जइ मच्छरित्ति सव्वेहिं । तो तेणुत्ते संते वि, होइ दोसंमि संदेहो || ३ || लोड परस्स दोसे, हत्थाहत्थि गुणे य गिन्हंतो । अप्पाणमध्पणश्चिय, कुणइ सदोसं च सगुणं च ॥४॥ जीहे ! जाण पमाणं, जिमियव्वे तह य जंपियव्वे य । अइजिमिय- जंपियाई, पच्छावच्छे अपच्छाई || ५ || जीहाए नमो जा लोलयाए मुक्का महासुहाण निही । सह तीए पुण सा चैव, सविसखीरिव्व दुक्खखणी ॥ ६ ॥ परमेट्ठी देसकंठो, पिणागपाणी सहस्सबाहू य । इह कह कह नवि गुत्ता, अइनडिया नियउवत्थाए ॥ ७ ॥ उयह उवत्थासामत्थमेत्थ वित्थरियनयणसहसेण । अवजसपसत्थिर्थभो व्व, अप्पणा जं हरी जाओ ॥ ८ ॥ इह किर कसायवासे, वासे आवासियाए जह होइ । अइरंगो तह जीवे वि, जायए नवरि निरयगई ॥ ८ ॥ जं अज्जियं चरितं, सूणाए वि पुव्वकोडीए । तंपि कसाइयमेत्तो, नासेइ नरो मुहुत्तेण ॥ १० ॥ परावर्णवादिनः पुनदोषमाह -
स्वगुणप्रशं
सने लघुता ।
॥ २४९ ॥
Page #292
--------------------------------------------------------------------------
________________
उपदेशमालाविशेषवृत्तौ
॥ २५०॥
परपरिवायमईओ, दूसइ वयणेहिं जेहिं जेहिं परं । ते ते पावइ दोसे, परपरिवाई इअ अपिच्छो ॥७३॥
शिष्यस्य थद्धा छिद्दप्पेही, अवण्णवाई सयंमई चवला । वंका कोहणसीला, सीसा उव्वेअगा गुरुणो ॥ ७४ ॥
दोषगुणाः। जस्स गुरुम्मि न भत्ती, न य बहुमाणो न गउरवं न भयं । नवि लज्जा नवि नेहो, गुरुकुलवासेण किं तस्स? ॥ ७५ ॥ रूसइ चोइज्जतो, वहइ हियएण अणुसयं भणिओ । न य कम्हि करणिज्जे, गुरुस्स आलो न सो सीसो ॥ ७६ ॥ उव्विल्लणसूअणपरिभवेहिं अइभणियदुट्ठभणिएहि । सत्ताहिया सुविहिया, न चेव भिंदंति मुहरागं ॥ ७७॥
यः परावर्णवादे बद्धबुद्धिः सन् यैर्यः सदसदोषोद्भावकैर्वचनैः परं दूषयति-जनमध्ये दुष्टतया प्रकाशयति, स तांस्तान् दोषांस्तस्य प्रापयति-ढोकयति, तदुपढौकने च महादुःखं तस्य जनयति, इति हेतोरप्रेक्ष्योऽतिपापीयस्त्वात् द्रष्टुमपि नासौ कल्पते इत्यर्थः ॥ ७३ ॥ तदिदमवेत्य यादृशैर्भाव्यं तदाचिख्यासुहेयतया व्यतिरेकद्वारेण तावद् दुर्विनीतदोषानाह-" थद्धा" गाहा । “ जस्स" गाहा । " रूसइ" गाहा । तिस्रोऽपि स्पष्टाः। नवरं 'सयंमई ' त्ति-स्वमत्यैव कार्येषु प्रवर्त्तन्ते न गुरोर्मत्या । चपलाश्चित्तका| याभ्यां संयम प्रत्यस्थिराः। उद्वेजका-गुरोरुद्वेगकारिणः। भक्तिर्बाह्या पर्युपास्तिः बहुमान-आन्तरप्रीतिः। गौरव-पूज्योऽयं ममेत्यादरबुद्धिः । भयं गुरोः सकाशादकार्येषु प्रवर्त्तमानस्य । अनुशयः-क्रोधानुबन्धः। आलोऽकिंचिद्रूपः । न स शिष्योऽनुशासनानहत्त्वात् IN ॥ ७४-७५-७६ ।। साम्प्रतं प्रकृतमाह-“ उव्वीलण " गाहा । अवपीडनमपकर्णनं । शूचनं-पैशुन्यकरणम् । परिभवो-न्यत्कारः । अभणितम्-असंबद्धभाषितम् । दुष्टभणितम्-कर्कशाभिधानम् । तैर्दुष्टजनकृतैः सुविहिता मुनयो मुखरागं नैव भिन्दन्ति-न विच्छायमुखा भवन्तीत्यर्थः ॥ ७७ ॥ तथामाणंसिणो वि अवमाणवेचणा ते परस्त न करंति । सुहदुक्खुग्गिरणत्थं, साहू उअहिव्व गंभीरा ॥ ७८ ॥
॥२५०॥ मउआ निहुअसहावा, हासदवविवज्जिया विगहमुक्का। असमंजसमइबहुअं, न भणंति अपुच्छिा साहू ॥ ७९ ॥
UPormerenceTreeronvermender
Page #293
--------------------------------------------------------------------------
________________
उपदेशमालाविशेषवृत्तौ
॥ २५१ ॥
महुरं निउणं थोवं, कज्जावडिअं अगव्वियमतुच्छं । पुत्रि महसंक लियं, भणति जं धम्मसंजुत्तं ॥ ८० ॥ सट्ठि वाससहस्सा, तिसत्तखुत्तोदयेण धोरण | अणुचिणं तामलिणा, अन्नाणतवृत्ति अप्पफलो ॥ ८१ ॥ “ माणंसिणोवि ” गाहा । ते साधवः परस्य शत्रोरप्यमानवञ्चना- पराभवविप्रतारणा न कुर्वन्ति । किंविशिष्टस्य शत्रोर्मानांशिनोऽपि-मानोद्धतोंऽशः-स्कन्धोऽस्यास्तीति मानांसी तस्य । अहङ्कारोद्धुरस्कन्धस्यापीत्यर्थः । सुखदुःखोद्गिरौ - प्रियाप्रियालापौ ते एवानर्थः साधूनामौचित्यातिक्रमकारित्वात्तं च न कुर्वन्ति । ये हि चटूनि वा कटूनि वा वचनान्यपि कमपि प्रति नोच्चारयन्ति ते कथं परस्यापमानवचनां कुर्वीरन्नित्यर्थः । किमित्येवमित्याह - " उयहिव्व गंभीरा " हेतुद्वारेण विशेषणमेतत् । यत उदधिगम्भीराः साधवस्ततः कथमपमानवञ्चनाः सुखदुःखोद्गीरनर्थं च कुर्युरित्यर्थः ॥ ७८ ॥ किंच - " मउया ” गाहा । मृदवोऽस्तब्धाः । निभृतस्वभावाः हासः सामान्येन द्रवः परोपहासस्ताभ्यां विशेषेण वर्जिताः । राजादिविकथात्यक्ताच्च यतयोऽसमञ्जसमध्यति बहु- वारंवारं न भणन्ति, अपृष्टाव वाचाटतया न भणन्ति ।। ७९ ।। पृष्टा अपि यादृग्वदन्ति तदाह - " महुरं " गाहा । दत्तार्थैव ॥ ८० ॥ एवं च ब्रुवाणाः क्षिप्रमेव मुध्यन्ते ज्ञानित्वादज्ञानिनां तु कष्टमफलमेवेत्याह – “ सट्ठि " गाहा । षष्टिवर्षसहस्राणि यावत् त्रिसप्तकृत्व एकविंशतिवारोदकेन - नीरेण धौतेन भैक्षेणेति गम्यते । अनुचीर्णमाचरितं तपः सामर्थ्यलभ्यं तामलिना परं तदज्ञानतपस्त्वादल्पफलमेव । तावता हि सम्यग्ज्ञानसध्रीचा तपसा परः - सहस्रा अपि साघवः सिध्येयुः ॥ ८१ ॥ तामलिकथा पुर्नारयम्
नयरीए तामलित्तीए, तामली नाम आसी कोडुंबी । धण-कण - रयण-तणयाईएहिं अइवित्थरं पत्तो ॥ १ ॥ सकुडुंब गराए, जागरमाणो कयाइ चिंतेइ । इह मह जम्मे जायं, किंपि न खूणं खलु खर्णपि ॥ २ ॥ बहुपुत्त-पुत्तिगा- नत्तुगाइ - धण-धन्नकंचणाईहिं । कस्स वरस्स वि एवं वित्थारो अस्थि अवत्थं ॥ ३ ॥ जइ इह जम्मे रम्मे, सुकयं संपइ न अज्जिणिस्सामि । नीसंबलपहिगस्स व ता होही का परत्थ गई ॥ ४ ॥ वासियभत्ते भुत्ते, अन्ने अन्नंमि जह असिद्धमि । होइ किलेसोऽवस्सं, तह इह मह अकयसुकयस्स ॥ ५ ॥ किंच
शिष्यस्य दोषगुणाः ।
॥ २५१ ॥
Page #294
--------------------------------------------------------------------------
________________
उपदेशमालाविशेषवृत्तौ ॥२५२॥
Coenaceaeezzaeeeeemapeepeecooment
“ आयुर्वायुविलोलतूलतरलं श्रीनश्वरी विश्रुता, तारुण्यं तरुणीतरजसुभग-भ्रूभङ्गवद्भगुरम् । रोगावेगविहंगसंगमवती-स्वैरं तनूनिम्नगा, प्रेमाऽपि प्रणयस्मृशि प्रियजने सौदामिनी दामवत् ॥६॥"
तामलि
Iतापसकथा। इय विरसे संसारे, जुज्झइ पव्वजउज्जमो काउं। सूणापंचगपउरे, घरवासे केरिसो धम्मो ॥ ७॥ उक्तं च-" कंडनी पेषणी चुल्ली, उदकुम्भः प्रमार्जनी । पञ्चशूना गृहस्थस्य, तेन स्वर्ग न गच्छति" ॥ ८॥ इय चिंतिऊण हक्कारिऊण नियनाइमित्तपणयजणं । सकारइ भोयण-भूसणंसूयाइप्पयाणेण ॥ ९॥ सुमुहूत्ते भुत्तुत्तरतंबोलाईयमप्पणा दाउं । नियतणयं नियकुलनाभिभूयमेसो सयं कुणइ ॥ १०॥ काराविय दारुमयं पडिग्गहं गिहधणाइ तो मुत्तुं । पाणामियदिक्खाए, पव्वज्जइ तावसाणंऽते ॥११॥ उच्चं पासइ उच्चं, पणाममायरइ इयरहा इयरं । रवि-चंद-खंद-इंदा-इसाण-सेरिह-खराईणं ॥ १२ ॥ जा जीवमटुमाउ, अपाण पियणाओ पारइ पहिट्ठो। चउभागेणं भिक्खा, पक्खालिएणेगविसइहा ॥१३॥ दारुपडिग्गहभिक्खाए, भागतिगमप्पिऊण करुणाए । जलयर-थलयर-खयराण, सेसगं चेव भुजेइ ॥ १४ ॥ सटुिं वाससहस्सा, एवं काऊण तिव्वतवचरणं । परिपालिऊण पय(ण)ओ, पाणामिय दिक्खमक्खंडं ॥ १५ ॥ चिंतइ ममेयमंगं, अवचियवसमंससोणियं जायं । जावऽजवि सक्कइ किंपि, धम्मकम्मुज्जम काउं ॥ १६ ॥ ता उवविसिउं पाउपवेसणे साहयामि परलोयं । इय ईसाण दिसाएऽणसणेण ठिओ समाहीए ॥ १७ ॥ एत्थावसरे बलिंइंदरायहाणी अहेसि निन्नाहा । बलिपरिवारो ता किंपि, अप्पणो पत्थइ पहुंति ।। १८ ॥ अणसणविहिणा दिट्ठो, ठिओऽणुद्वाणकदुनिट्ठाए । ता तस्स पुरो पणमिय, पारद्धो पेच्छणुच्छाहो ॥ १९॥ कुसुमविलेवणपूयाईएहिं सकारिऊण विन्नवइ । कुरु भंते ! पणिहाणं, पहू जहा होसि अम्हाणं ॥ २०॥ बलिचंचाए पहुणो, बहूयमासा परासुणो जाया । सामी होऊणम्हाण, ता तुम भुंज सुरभोए ॥ २१ ॥ तुसिणिओ सो चिट्ठइ, न वयणमंगीकरेइ तं तेसिं । पुणरुत्त पत्थिओ वि हु, तओ गया ते सठाणमि ॥२२॥ |
निबद्धा स्थैर्याशा जलशशिनि कल्लोलचटुले, क्षणध्वंसीस्वप्नः सुचिरमविनाशीति कलितः । यदेतस्मिन् वातप्रतिहतपताकापचपले, कृता काये प्रीतिः परमपुरुषार्थक्षयकरी ॥ २३ ॥
DomeromecanenormoneREncreen
॥२५२॥
Page #295
--------------------------------------------------------------------------
________________
CIDC
तामलि
तापसकथा।
इय भावणाए संलेहणाए, दोमासियाए सो मरि । ईसाणिदो जाओ, थिरतरतडितेयरासि व्व ॥ ३४ ॥ बलेपरिवारो परलोउपदेशमाला
यपत्तयं तामलिं मुणेऊण । सामरिसो आगंतूण, तस्स देहं विडंबेइ ॥ २५ ॥ अइकुहियपंकलित्त, करित्तु कहेइ बंधिऊण पए। विशेषवृत्तौ श थुक्कइ मुहंमि जा ताव, ओहिणा मुणइ स सुरिंदो ॥ २६ ॥ तत्थेव ठिओ जा ते, जोयइ अइकोवकूरदिट्ठीए । ता ताणमंगमंगं,
अग्गी आलिंगिउं लग्गो ॥ २७ ॥ अइजलिरजलणजालाजालकरालिजमाणसव्वंगो। एगो एगस्सोवरि, निवडइ निविडाए पीडाए ॥ २५३॥
॥ २८ ।। छम्मासवेयणिज्जाए, ताए जायाए वेयणाए तओ। विहुरतणू ते तत्तो, कत्तो एयंति चिंतंति ॥२९॥ तामलितावसपवरं, ईसाणिदत्तणेणमुववन्नं । जाणेऊणं तक्खण पउंजिएणोहिणा सम्मं ॥ ३०॥ पभणंति सावराहा, अम्हे अन्नाणओ खमह तुब्भे। दिवो कोहपभावो, ममोमो संपइ पसायं ॥ ३१ ॥ मनियनियावराहा, अगाहबाहावहाय ते मुणिय(उ) । तेण खणेणं मुक्का, जहा
गयं पडिगया सव्वे ॥ ३२ ॥ एत्थोवणओ एवं, तविओ तिव्वो तवो चिरमणेण । सिझंति जेणऽणेगे, परमन्नाणित्ति अप्पफलो |॥ ३३ ॥ इति तामलितापसकथा ॥ कथमज्ञानतपसोऽल्पफलत्वमित्युच्यते-नद्यादौ भिक्षाप्रक्षालनादिना षड्विधजीवाऽपमईकत्वात् श्रुतिस्मृत्यादिहिंसाशास्त्रोपदेशकत्वात् । यद्वा परशु-रामादिक्षुरिकाशस्त्रोपदेशात् , तथा चाह
छज्जीवकायवहगा, हिंसगसत्थाई उवइसति पुणो । सुबहुंपि तवकिलेसो, बालतवस्सीण अप्पफलो ॥ ८२॥ परियच्छंति अ सव्वं, जहडियं अवितहं असंदिद्धं । तो जिणवयणविहिन्नू, सहति बहुयस्स बहुयाई ॥ ८३ ॥ जो जस्स वट्टइ हियए, सो तं ठावइ सुंदरसहावं । बग्घी छावं जणणी भई सोमं च मन्नेइ ॥ ८४ ॥
“ छज्जीव " गाहा स्पष्टा ॥ ८२ ॥ संप्रति प्राकृतजनस्याक्रोशादिदुर्वचनेषु क्षमोपदेशमाह-" परियच्छंति " गाहा । ततो जिनवचनविधिज्ञा बहोर्बहूनि दुर्वचनानि सहन्ते, यतः किमित्याह-यतः परिगच्छन्ति-अवबुध्यन्ते यथावस्थितं सर्व जीवादिवस्तु तत इत्यप्रेतनेन योगः। यथावस्थितत्वमेव व्यक्तीकरोति-" अवितहं असंदिद्धं" ति प्राक्तन चकारस्येह सम्बन्धादवितथमसन्दिग्धं
ComcamerecKRcPoraeo
PRADEECREERecemenue
॥ २५३॥
Page #296
--------------------------------------------------------------------------
________________
उपदेशमालाविशेषवृत्तौ
॥ २५४ ॥
चेत्यर्थः । अवितथं न तु शुक्तिकादौ रजतादिज्ञानवद्विपर्ययाक्रान्तम् । असन्दिग्धं च न पुनः स्थाणुर्वा पुरुषो वेत्यादिज्ञानमिव सन्देहास्पदमित्यर्थः ॥ यो हि - " सव्वे पुव्वकयाणं, कम्माणं पावए फलविवागं । अवराहेसु गुणेसु य, निमित्तमेत्तं परो होइ " ॥ १ ॥ इत्यादि जिनवचनभावितमतिस्तस्य का नाम क्वाप्यक्षमा, ननु “ जइ ता तिलोयनाहो ” इत्यादिना क्षमोपदेशः प्राक् प्रोक्तः एव तत्किं पुनरुक्तेनानेन ? उच्यते-पौनरुक्त्येतन्न दोषाय, मुहुस्तच्छ्रवणे मुहुः क्रोधाद्युपशान्तिविशेषलाभात् भण्यते चयद्वद्विषघातार्थं मन्त्रपदे न पुनरुक्तदोषोऽस्ति । तद्वद्रागविषघ्नं पुनरुक्तमदुष्टमर्थपदम् । सज्झायझाणतवओसहेसु उवएसथुइपयाणेसु । संतगुणकित्तणासु य, न हुंति पुणरुत्तदोसाओ ॥ एतदेवान्यत्रापि पुनरुक्तोपदेशे वाच्यम् । जिनवचनविधिज्ञाश्च साधवो न बालतपस्विन इव षड्जीवनिकायवधका नापि हिंसाशास्त्रोपदेशका स्युरिति तेषां तपोमहाफलमेव भवतीति प्रस्तुतेनाऽपि सम्बन्धो दृश्यः ॥ ८३ ॥ मोहोपहतबुद्धयः पुनस्तानेव बालतपस्विनः समीचीनान् मन्यन्ते तत्रेदं कारणाम् - " जो जस्स " गाहा स्पष्टा । हृदि वर्त्तते - चित्ते लगतीत्यर्थः । व्याघ्री जननी स्वकीयं शावं - बालकं भद्रं कल्याणसौख्यवन्तं मन्यते जन्तूनां तयोः कारणत्वात् । सौम्यं च क्रोधाद्युपशमेन शान्तलेश्यमित्यर्थः । अथ तस्यैवमवायै शौर्यमुद्गीर्यते ॥ ८४ ॥
सारङ्ग संवृणु तृणाङ्कुरखण्डनानि, सिंहीशिशोरिह विहारवनस्थलीषु ।
यस्य व्यनक्ति करजव्यवसायलक्ष्मी मुक्ताफलप्रकरदन्तुरिता धरित्री ॥ ग्रं. ५४९० ।।
॥ इतिश्रीरत्नप्रभसूरिविरचितायामुपदेशमालाविशेषवृत्तौ द्वितीयो विश्रामः ॥
बालतपस्वि नोऽल्पफलम् |
।। २५४ ।।
Page #297
--------------------------------------------------------------------------
________________
शालिभद्र
महर्षि
सन्धिः ।
उपदेशमाला
॥ अथ तृतीयो विश्रामः॥ विशेषवृत्तौ|| मणिकणगरयणधणपूरियमि भवर्णमि सालिभद्दोऽवि । अन्नो किर मन्झ वि सामिओत्ति जाओ विगयकामो ॥ ८५॥ ॥२५॥ __न केवलं यत्यवस्थायां, गृहस्थावस्थायामपि विवेकस्य महत्फलमिति दृष्टान्तेनाह-“ मणिकणग" गाहा । कथायां कथितायां
| गाथार्थः कथित एव स्यादिति सैवोच्यते-।। ८५ ॥
सालिगामुनामेण पसिद्धओ, आसि गामु धणधन्नसमिद्धओ। धन्ना नामि कावि विवंगण, तहिं कम्मयरी आसि अकिंचण ॥१॥ तसु अहेसि संगमु इगु अंगउ, लोयह वच्छरु य चारंतउ । माइ कयाइ तेण रोएविणु, मग्गियखीरि करम्गि धरेविणु ॥२॥ तं पेक्खिवि सा रोयणलग्गी, पिय समरेविणु नीधणचंगी। मिलिय सइज्झी पुच्छहिं कारणु, कहियइ तीए करिति निवारणु ॥३॥ बहिणि ! न जाणइ बेट्टउ काई, मह कहिं तंडुल-दुद्ध-घयाई । अप्पिय ताहिं ताई तो पायसु, रद्धउ सिद्धउ तीए महारसु ॥४॥ परिवेसि वि सा थालि विसालइ, पायसु पुत्तह पत्त परालइ । तसु घरवारि तवस्सि तिगुत्तउ, मासखवणपारणइ पहुत्तउ ॥५॥ तउ चिंतइ संगमु गुणगणसंगमु कटरि पुनपरिवाडि महु । जउ साहु महातओ अवसरि आगउ विहराव वरखीरि सहं ॥६॥ एष एवामृताहारः उदृइ थालु विसालु सुलेविणु, मुणि पडिगाहइ गुण चिंतेविणु । खीरि देवि सो चिंतेइ तित्तउ, तं सव्वंगु सुहारसि सित्तउ ॥ ७॥ कटरि कटरि अवसरु संजायउ, भरिउ थालु खीरिहि मुणि आयउ । वपुरि वपुरि मुणिसीहपसाऊ, मह दिंतह खंडियउ न भाऊ ॥८॥ माइ पुणवि परिवीसइ पायसु, जिमइ जाव सो धाइ महायसु । रयणि अजिरमाणि जेमणि तिणि, वासियवमणि मरेइ तहिं दिणि ॥ ९॥ पत्तदाणि तिणि आउ निबद्धउ, नरभवि उब्भड भोगसमिद्धउ । कामधेणु कप्पदुम अगलु, जइइ सुपत्तदाणु जयमंगलु ॥१०॥
DoorpCDoccamera
veezopermonocope
॥२५५॥
Page #298
--------------------------------------------------------------------------
________________
उपदेशमालाविशेषवृत्तौ ॥ २५६॥
शालिभद्र
महर्षि सन्धिः ।
अह रायग्गिहि आसि पसिद्धउ, सत्थवाहु गोभद्द समिद्धउ । दाणसीलसोहग्गसमग्गलु, भद्दा भज्जु तासु जस उज्जलु ॥११॥ इय सा गुणसारी पियह पियारी पुण दुक्खिय अच्चंत मणि । जे होइ न चंगउ एक्कुवि अंगउ पुज्जिजति वि देवगणि ॥१२॥ सा सालिखेत्त सुमिणइ कयाइ, पिक्खेवि दुक्खपरपारि जाइ । सुमिणत्थु समत्थइ सत्थवाहु, तुह होसइ पुतु पलंबबाहु ॥१३॥ ते दिवसमास तो जाय तासु, गउ संगमु गब्भि गुणेकवासु । डोहलउ सालिखेत्तोवभोगि, सामाणइ अंगि अरोगसोगि ॥१४॥ अह जाउ बालु वरलग्गि लग्गि, जह सहसकिरणु उदयग्गमग्गि। गोभदि भद्दु पारधु भवणि, जम्मूसवु पुत्तह चित्ति पवणि ॥१५॥ गहियक्खवत्त अइहव उविति, भड-भट्ट-चट्ट जय जय भणंति । अइतारतारु वजंति तूर, दिजंति ची(कूर कप्पूर पूर ॥१६॥ पच्छावि पइदिउ नामु भद्दु, सुमिणाणुसारि तसु. सालिभद्दु । पइवासरु वट्टइ पोढसुक्खु, जिव नंदणकाणणि कप्परुक्खु ॥१७॥ पत्तइ तारुन्नइ तारतरुन्नइ मयणरूवरेहा निघसु। सोहगसमग्गलु सोहइ सो खलु सुरकुमारु महिगउ अवसु ॥१८॥ समविहवइन्भबत्तीसकन्न, परिणाविउ इभि सुवन्नवन्न । सह मुंजइ ताहिं सुभूरिभोग, सुचमक्किय जेहिं समग्गलोग ॥१९।। आराहिवि रम्मु जिणिदधम्मु, कइयावि अलंकिउ कालधम्मु । गोभद्दु विमाणिउ देउ जाउ, नियनाणि नियइ नियअंगजाउ ॥२०॥ पडिबंधबद्ध आवेइ गेहिं, नियसुयह सव्वु पूरइ सिणेहि । सुरनिम्मियनवनवखजपेज, अमिओवम अप्पइ भक्खभोज ॥२१॥ पइवासरु कप्पड नेत्तवट्ट, पडिपट्ट-हीरपट्ट-उयपट्ट । मणिकणयकडयकुंडलकिरीड, निसि ठवइ सालिखट्ट हंसनीड ।।२२।। सुरभोग सुमुंजइ सह पियाहिं, सुरलोइ जेव सुरु अच्छराहिं । महमहइ अगरकप्पूरवासु, रविकरविलग्गहि अंगि तासु ॥२३॥ कइया वि रयणकंबल सुतार, तहिं आणिय वणिजारइहिं सार । बहुलक्खमोल्लसुमहग्य भणिउ, निव सेणिगि ताह न कोवि किणिउ ॥२४॥ राउलु मिल्लेविणु कंबल लेविणु ते विलक्ख निग्गयवणिय । भद्दाघरि आविय ते मणि भाविय भणिय मोल्लि सव्वइ किणिय ॥२५॥ चेल्लणाए निवो तो इमं जंपिउ, किन एगोवि मे कंबलो अप्पिउ । एगजोगं पि मोल्लं न ते पुज्जए, कजसज्जं न जं तेण किं किज्जए ।।२६।। सेणिएणं पुणो सायरं वाणिया, एह मे देह एगोत्ति ते भणिया। भाह निव ! नत्थि एगोवि सव्वे गया, सत्थवाहीए भद्दाए अंगीकया ॥२७||
DomperdecoccerpeneKERPervere
Page #299
--------------------------------------------------------------------------
________________
उपदेशमालाविशेषवृत्तौ
॥ २५७ ॥
तो नरिंद्रेण भद्दा वि सहाविया, आह नरनाह ! सव्वेवि खंडिकया । सालिभद्दस्स तब्भारियाणं तह, पायपुंछणकए हुति निच्च जह ||२८|| सेणिओ तं सुणेऊण सोहणजसो, चिंतए कयचमक्केण चित्तेण सो । केरिसो सालिभो भवे सो वणी, कामदेवोवमो एरिसो जो धणी ॥२९॥ पेक्खियव्वो सुही सव्वहा सो मए, महिगओ सुरकुमारो व्व जो सोहए। तो भणावेइ भदं महीवासवो, सालिभद्दो इहोवेड नयणूसवो ॥३०॥ ता भद्दा अक्खि अइसयसुक्खिड सालिभदु आवेइ किंव । सामिउ परिभावउ मह घरि आवउ, जोहारइ निरुपाय जिंव ॥ ३१ ॥ पेसिए तीए पुरिसंमि सम्माणिए, राइणा एय अट्ठमि अणुजाणिए। सत्थवाहीए सव्वत्थ बद्धात या, चीण चीरप्पवंचेहिं चंदोदया ||३२|| हारहीरंकमाणिक्कचक्कंकिआ, ' तेसिमंतेसु लंबूसगा संचिया । धवलिया भवणभित्ति सुचित्तंकिया; दिन्न सुपसत्थकच्छूरिया हत्थया ॥३३॥ चंगनवरंगरंगावली सज्जिया, तदुवरिं रइयरयणावली सत्थिया । मल्लिया मालई मालउम्मालिया, रंभखंभावलिउन्भड उब्भिया ॥३४॥ पइदुवारंपि निष्पट्टघ (प) किया, सार साहार कंदलदलालीकया । राउलाउ नियं जाव गेहंतओ, रायमग्गो समग्गोवि चंगो कओ ||३५|| नेत्तट्टेहिं पट्टड य पट्टेहिं सो, छाइओ छडियघुसिणंबुणा सव्वसो । तो महीनाहु सव्वेहिं सह चल्लिओ, चेल्लणाईहिं हरिसेण संपेल्लिओ ||३६|| अह हत्थिहिं चडियउ जणसंघडियउ सेणिउ अंतेउरसचिवु । पेरणियनिरंतरु पाउलपरिगरु सालिभद्दघरि पत्तु निवु ॥३७॥ सालिभद्दजणणीए जणुत्तमु, सेणियराउ ति विक्कमविक्कमु । सरसु सिणिहुँ सुसिडु सलोणड, भुंजाविउ किउ किंपि न खूणउ ||३८|| तयणंतरु तंबोलु अखंडिहिं, तीए दिन्नु नवनागरखंडीहिं । मरगय- मोत्तिय - माणिक हीरिहिं, ढोइउ ढोयणीउ वरचीरेहिं ||३९|| अह पभणेइ नरिंदु न दीसइ, सालिभद्दु ससु महासइ ! । अच्छउ अहव सोक्खिसई उट्ठहुं, कहि कहिं अच्छइ जाइ विभेदृहुं ॥४०॥ तो सा पास पहुत्ती पुत्तहि, चडिय गिहोवरि भूमिहि सत्तहिं । भाइ गिहागउ सेणिउ अच्छइ, एहि वच्छ ! तलभूमिहिं निच्छइ ||४१|| भइ : सालि सेणिउ जं कियाणउं, माइ ! मोल्लु तसु किंपि न जाणउं । तुहु जि लेसु सुमहग्घु महग्घउ करउं किमाविड हेट्ठई सिग्घउं ॥ ४२ ॥ भइ भद्द ! सेणिउ न कियाणउं, किंतु तुज्झ पहु मगहाराणउ । ता उत्तरिवि वच्छ ! जोहारहि, टलइ न सज्जणु जण ववहारहि ||४३||
१ चक्रेंदिया B चकंचिया DI
शालिभद्रमहर्षिसन्धिः ।
॥ २५७ ॥
Page #300
--------------------------------------------------------------------------
________________
OCOM
उपदेशमालाविशेषवृत्तौ ॥ २५८॥
शालिभद्रमहर्षिसन्धिः ।
Decexcevoeroeoe
सो एउ निसामिउ अम्हवि सामिउ अवरु कोइ इय दुम्मणउ । घरतलि आवेविणु वर ढोएविणु ढोयणीउ पाइहि पणउ ॥४४॥ रयणाभरण भूरि वियरेविणु, सेणिगु नियउच्छंगिं करेविणु। महुरालावि भावि बोल्लावइ, पुणु तणुफासु तासु दुक्खावइ ।।४५|| मलियमालमालइ हि मिलायइ, जिव तिव तणु तसु तक्खणि जायइ। चलवलंतु सो पिक्खिवि तावहि, भणइ स पुत्तु ! जाउ नियठावहिं ॥४६॥ अह धारागिरिमंदिर पत्तहिं, मजणकेलिविलासु करंतहिं । मुद्दारयणु जलंतरि पडियउ, जोयंतहवि न तसु करि चडियउ॥४७॥ भद्दा भणियचेडि संचारइ, वाविनीरु ठाणंतरि धारइ । बहुरयणाभरणंतरि तं ठिउ, अंगारु व नरवरि ओलक्खिउ ॥४८॥ कारणु चत्ताभरणह पुच्छइ, नरवइ ताहं भद्द आइक्खइ । नितु बहु नवनवभूसणअंगिहिं, पहिरिय पुण इह वाविहि छइहिं ॥४९॥ तो चित्ति चमक्किउ निवु पुवक्किउ चिंतइ भद्दासुय तणउ | भद्दा आपुच्छइ मंदिरि गच्छइ पालइ रज्जु पवित्तनउ ॥५०॥ अह सालिभद्दु चिंतेइ तत्तु, हाहा हयासु हउं अइपमत्तु । नियतरुणरमणिरमणेक्कलुध्धु, नियजीविउ निष्फलु नेमि मुधु ॥५१॥ किउ सुकिउ किंपि मइं पुव्वजम्मि, तिणि तियसभोगउवलद्धधम्मि । पुणु खूणु एउ एत्तिउ मुणामि, जं महवि अन्नु संपन्नु सामि ॥५२॥ इह पुव्वभवज्जियपुण्णपाव, पवियंभहिं लंभियभूरिभाव । ता धम्मु करेवउ मई समग्गु, अपवग्गहि सग्गहि सरलमग्गु ॥५३॥ अह धम्मघोस'गुरु विहरमाणु, तहिं पत्तु 'असियनिज्झरसमाणु । सेणिउ असेससेणासणाहु, जाइवि नमेइ तो मुणिनाहु ॥५४॥ भह सालिभद्दु संपत्तु तत्थु, मुणिनाहवयणु निसुणइ महत्थु । नवनवभवंतसंवेगवेगु, पक्खालइ माणसमलु अणेगु ॥५५।। गुरु कहइ सालि पुच्छउ सभाउ, जिणसंजमि होह न पेसभाउ ॥छ।। वेरम्गनिरग्गलु आगयमंगलु, भावणभाविय सुद्धमइ, पव्वज्जसमजणि कयनिच्छउ मणि माइघरागउ विन्नवइ ॥५६।। मई माइ ! निसामिउ समणधम्मु, सिरिसूरिपासि अच्चतरम्मु । तो भंगुरभोगविरत्तचित्तु, मई मेल्लि चरउं निश्चलु चरित्तु ॥५७॥ अह भणइ माइ "मुच्छाए छेहिं, इय असणितुल्लु मा उल्लवेहि । मणनयणजीवजीवियसमाण, मह तुह विणु झत्ति पलाहि पाण ॥५८॥
१ मुणि । २ अचिन्तिओ c अवि(मि)य. B, अचिंतिउ उझर DI ३ सहाउ 0. DIY मुच्छाएहिं BI
॥ २५८ ॥
Page #301
--------------------------------------------------------------------------
________________
उपदेशमालाविशेषवृत्तौ|
॥ २५९॥
oeneroespecreezoeseezeecret
परपेम्मपरावसपेक्खिबहुय, टलवलिवि मरेसहिं सव्वि वहु य । तुहुं सरसकमलकोमलसरीरु, तउ करिवि न सकसि नणु अधीरु ॥५९॥ वयनिच्छउ पिच्छिवि तासु माइ, अइनीससे वि एरिसु भणाइ । 'कमकमिण मेल्लि तूलीउ ताव, खरफरुसतणूलय होइ जाव ॥६०॥ |
शालिभद्रमनिय निय वि माइ मोहंधयार, झरहर झरंतबहुवाहधार । पडिवज्जइ जं जणणीए वुत्तु, सो साव सलक्खणु एक्कु पुत्तु ॥६१॥४
हर्षिसन्धिः। तहि समइ सामि पुन्नेहिं तासु, सिरिवीरु पत्तु केवलि विलासु ॥छ।। | अह सालिसहोयरि अइतुच्छोयरि सत्थवाहधन्नयघरणि । अब्भंगु करती अरु रोयंती आपुच्छिय तिणि तह जि खणि ॥६२।। केण अवमाणिया रुयसि पाणप्पिए, नावमाणं कुणइ कोवि मे तई पिए। सालिभद्दो उ दिक्खाकए सज्जए, जेणमेगेग तूलि दिणे वजए ॥६३।। ताव धन्नेण धन्नेण सा वुच्चए, हेल्लि ! काउरिसो कायरो सो जए । एक्कहेलाए नेहं न जो कट्टए, तस्स को नाम नामपि उग्घट्टए ॥६४॥ भारिया भासए जइसिसूरो खरो, तान कि होसि अजेवतं जइवरो। भणइ सो एत्तियं चिय पडिक्खंतओ, पिक्खियव्वोऽहुणा वयमहं लिंतओ आह सा दसगुणं पुणवि रोयंतिया, नाइ वजाया विरहसंतत्तिया । एरिसो सामि हासो मए हा कओ, छलु तए लेवि सो चेव सच्चीकओ अहह मा नाह ! खलु खिवसु खारं खए, दूसहो दोहि विरहो अहो मह जए। एस पाणेस तुह नाम जइ निच्छउ, पव्वइस्सं तओऽहं पिकिं पच्छउ जच्चअचाहिं चेईहरे अंचए, कुणइ सारं च साहारणे संचए । नरसहसवाहिसीयाए आरोहए, दितु दीणाइ दाणाणि सो सोहए ॥६८॥ समवसरणंमि वीरस्स पत्तो तओ, दिक्खिओ देवदेवेण सकलत्तओ ॥छ।। इय सामिहिं दिक्खिओ तियसहं सक्खिओ सालिभदि सो जाणियउ। तो अइचिंताविउ भणइ हियाविउ हउं तिणि अग्गल होडियउ ॥६९।। सालिभदो वि संवाहमव्वाहयं, कुणइ जिणबिंबसंघाइपूयाइयं । नवनहुल्लिहणण्हाणाइणा सोमिओ, सुरहिहरिचंदणद्दवसमालंभिओ ॥७॥ कडयकुंडलकिरिडाइ सिंगारिउ, सेयनिप्पट्टपटूंसुयावारिउ । रयणकलहोयसीयासमासीणउ, असमसिवसोक्खलक्खंमि संलीणउ ॥७१।। तारतूरारवाडंबरेणं तओ,सामिणो समवसरणंमि संपत्तओ। तेण नियपउमहत्येण जा दिक्खिओ अमयसितो व्व ता जाओ सो सुसिक्खिओ
१ कमकमिलण B. कमकमि मेल्हि 0. DI
॥ २५९।
Page #302
--------------------------------------------------------------------------
________________
उपदेशमालाविशेषवृत्तौ|
शालिभद्रमहर्षिसन्धिः ।
॥२६०॥
सालिभद्दो य धन्नो य दोवि हु मुणी, पढियएक्कारसंगा असंगा मुणी । भुवणदीवेण देवेण सद्धिं सया पुहवि विहरंति सह चेव सच्चे रया रसपरिचाय-मासोववासे ठिया, दोत्तिचउपंचमासोववासप्पिया । पसमसज्झायसज्झाणसद्धाविही, कटुणुद्वाणनिद्वाहनिद्वानिही ॥४॥ सुसियरसरुहिरवसमंसमजामया, जाय ते सुक्ककीकससिरा चम्मया ॥छ।। अह वीरजिणेसरि सहुं परमेसरि विहरमाण आणंदभरि । पत्ता परिवारिहिं कम्मह धाडिहि तहिं जि रायगिहवरनयरि ॥७५।। मासखवणपारणइ पहुत्ता, जाव जाहिं विहरणह तिगुत्ता । ताव सालि जंपिउ परमेसरि, माउहत्थि तुहु विहरिसि सुहकरि ॥७६।। गोचरिय घरिघरि विहरता, दोविति भद्दघरंगणि पत्ता। सा पुण सुयदसण उत्कंठिय, बहुपरिवारिय वंदण चल्लिय ॥७७|| | तुरिय तुरिय ते सव्वि पहुचहि, न ति अंगणि उब्मा ओलक्खहि । वलिय जाव पहुपासि ति आवहि, पहि महियारि दिवा तावहिं ॥७८।। पसरिय पीइराय रोमंचिय, पुणु पुणु पणमिय बाह पवंचिय । भरियएगथाली उप्पाडइ, झरियउरोरुह दहि विहरावइ ॥७९।। जइवर सव्वसुद्धि परिभावहि, हिउ गुणसहिउ दहिउ पडिगाहहिं । जाइ सालि तो पुच्छइ सामिउं, हउँन अज्जु माइहिं विहराविउ ॥८॥ पहु पभणेइ जीए दहि दिनउ, गयभवमाइ तुज्झ सा निच्छउ ॥छ।। तो तस ईहंतह जिणु पणमंतह, जाई जाईसरणमइ । अह सा कम्मारी निय महंतारी वच्छवालु अप्प मुणइ ॥८॥ सालिभहि जा तक्खणि लक्खिउ, नियभवु पुव्वु तिक्खदुक्खंकिउ । अवचियमेयमंसमज्जा लहु जाणिउ नियसरीरु अइनीसहु ॥२॥ ता दहि पारिवि माइ जु दिन्नउ, अणसणु स कुणइ अरु मुणि धन्नउ । वीरजिणिदि बेवि अणुमन्निय, तक्खणि पिउवणि पत्तगुणन्निय ॥८३॥ पाओवगमसमाहि थिरावहिं, परपरमत्थि तित्थु मणु ठावहिं । एत्थंतरि पहुपासि पहुत्ती, सत्थवाही वहुयाहि समित्ती ॥८४॥ देवदेउ वंदेविणु पुच्छइ, सालिभद्दु सामिय ! कहिं अच्छइ । नाहु कहेइ गेहि गउ हुंतउ, तुज्झु धनि धन्नई सहु संतउ ॥८५।। खणु गेहंगणि थक्कु निरुब्भउ, पुणु परियाणिउ पई नहु निब्भउ। पुव्वजम्मजणणी विहराविउ, पहि महियारी दहि पाराविउ ॥८६॥ | गउ मसाणि खामेवि सुनीसरि, गुरुगिरिकंदराहिं जिव केसरि ॥छ।।
recomeprazeerCKPeoperanee
॥२६०॥
Page #303
--------------------------------------------------------------------------
________________
उपदेशमालाविशेषवृत्तौ|
शालिभद्रमहर्षिसन्धिः ।
॥२६१॥
Seezzreeroecozaeroecoot
अणसणु आराहइ परभवु साहइ पाओवगमसमाहि ठिउ । ता सोगि सुसल्लिय सा तहिं चल्लिय नियइ जेव तरुवरु पडिउ ॥८७|| तहिं ठावि सालि सुविसालभाउ, भद्दाए दिठ्ठ तदवत्थ काउ । तो नमिवि रुयइ सहुं वहुयसत्थि, महु सम न अन्न अकयत्थ अस्थि ॥८८|| भवणंगणि पत्तुवि तुहुं न नाउ, विहराविउ नमिवि न अवलकाउ । महियारी स तुहु कयत्थमाय, विहराविउ पहि दहि जीए जाय ।।८९।। कहिं हंसतूलि पल्लंकिसयणु, कहिं कक्करकंटयटकिपडणु। कहिं कुसुमकमलकप्पूरगंध, कहिं कुहियनिबिडमडयप्पगंध ॥९॥ कहिं तरुणितरंगिउ गीयसद्दु, कहिं सिवसमूहफेक्कारसद्दु । सुहपालियलालियअंगी तेव, इय दुक्खु सहसि तुहं वच्छ ! केव ॥९१॥ तुहु धन्नु धन्नु धन्नय य पुन्नु, मरणंतिवि मुक्कु न सालि सुन्नु । इय माइ करिवि करुणप्पलाव, घरि गय पओसि गुरुदुक्खदाव ॥१२॥ पुणु मुणिति दोवि सुरसेलसिंगु, जिव सुथिरधरहिं सियझाणरंगु । उवसम्ग वग्गसंसग्गम गि,न हु"लयल्हसहि लेसुवि निसगि ॥९३।। इय ते खीणाउय जाया अब्भुयदोवि देव सव्वट्ठिवर । अह तम्मि विमुक्कइ नरभवि ढुक्कइ सिज्झिस्सहिं निरु एत्थु धर ॥९४॥ ॥इति शालिभद्रमहर्षिसन्धिः।। सूत्रगाथायां मणय-श्चन्द्रकान्ताद्याः, कनकं-स्वर्णम् , रत्नानि-रत्नकम्बलादीनि, धनं-चतुष्पदद्रव्यादि।।८।।
किं विचिन्त्य शालिभद्रो गृहे विगताभिलाषोऽभूदित्याहन करंति जे तवसंजमं च ते तुल्लपाणिपायाणं । पुरिसा समपुरिसाणं, अवस्स पेसत्तणमुर्विति ॥ ८६ ॥ सुंदरसुकुमालसुहोइएण विविहेहिं तवविसेसेहिं । तह सोसविभो अप्पा, जह नवि नाओ सभवणेऽवि ॥ ८७ ॥ दुक्करमुद्धोसकर, अवंतिसुकुमालमहरिसीचरियं । अपावि नाम तह तज्जइत्ति अच्छेरयं एवं ॥ ८८ ॥ " न करंति" गाहा । व्यक्तार्था । तस्यैव चरणाचरणमधिकृत्याह-" सुंदर" गाहा । उत्तानार्थव । नवरं सुन्दरः-सुरूपः,
CEReperpeeDecemRRORaeezrae
॥२६१॥
१ सुपुत्तु D। २ सत्तु DI ३ मग्गसंसग्गवग्गि DI ५ लयहल्ह. D६ एत्थि ।
Page #304
--------------------------------------------------------------------------
________________
उपदेशमालाविशेषवृत्तौ|
अवन्तिसुकुमालसन्धिः ।
॥ २६२॥
CCORDCORDCORRCODECORDCORDCROR
सुकुमारो-माईवोपेतः, सुखोचितो-लालितेन्द्रियस्तेषां कर्मधारये तृतीया तेन शालिभद्रेण ॥ ८६ ॥ ८७ ॥ न चैतदाश्चर्य यदयं देहमेवं विशोषितवान् । यस्मादस्मादपि दुष्करकष्टनिष्टप्तवपुष्टराः साधवः श्रूयन्ते इत्याह-"दुक्कर" गाहा । कथामाख्याय गाथा व्याख्यास्यतेइह अत्थि नयरि नामिण अवंति, जहिं तुंगचंगचेइय सहति । तह ताण पुरउ सुपयट्ट नट्ट, चचर-चउक-चउहद-हट्ट ॥१॥ कणकणिरकणयकिकिणिसएहिं, मरुलहरिपहल्लिरपल्लवेहिं । जा हसइ सव्विपुरपायडेहि, तह तजइ सज्जिय धयवडेहिं ॥२॥ वरकणयझलक्किरकुंभवार, पसरंतनेत्तदिष्पंततार। अणुरत्तचित्त जा हावभाव, कुणइ व नियंती बहुपयाव ॥३॥ घरि बारि हट्टि जहिं सेउ संति, सूरिहिं पहावि पहवइ न भंति । गउरवियहिं नियनियमम्गिलग्ग, पसरियपहावदसणसमग्ग ॥४॥
जहिं सिप्पमहानइ अणुदिणु पवहइ तुंगतारपायारतलि । तिहुयणविक्खाई सच्चियखाई लोइयतित्थु पसच्छु कलि ॥५॥ | सिरि अजसुहत्थि सुहत्थि तित्थु, पत्तउ पवित्तु जंगमु जु तित्थु । अविचलियचारुदसपुव्वधारि, विहरंतु अणिस्सियसुहविहारि ॥ ६ ॥ जीवंतसामिपडिमाए पायपंकयपणामसेवा सुहाय। संघाडउ पेसिउ पुरिहिं सावि(मि), वरवसहि जाहि जोयहि सुठावि(मि) ॥ ७ ॥ सामंतमंतिसत्थाहगेहि, सो मग्गइ सूरिहि वसहि देहि । सत्थाहि अस्थि भद्दाभिहाण, गिह दाविय तीए महप्पमाण ॥ ८ ॥ जं अज्जसुहत्थि हि उवगरेइ, तं लेहु तुम्हि इय वजरेइ। उवगरियगरुयघरघंघसाल, जइजुयलिहि ताहि महाविसाल ॥ ९॥ तसपाणबीयपसुपंडगॉइ, परिचत्त गुरु हसा कहिय जाइ॥ तओ तेण सुसारिण सहुं परिवारिण अज्जसुहत्थि सुहत्थिगइ। भद्दाघरि आवहिं अणुजाणावहिं वसहिं सुसंवुडसुद्धमइ ॥१०॥ सत्थवाहि भदाहि तणुब्भवु, तीसु आसि उल्लासि मणोभवु । तरुणरमणि मणमोहणु अंगिहि, सार तार तारुन्नतरंगिहि ॥११।। कजलकालअरालसुकोमल, तसु सोहग्ग महासरिसेवल । केससीससरसीरुहिसुंदर, सोहहिं नं भमरालि निरंतर ॥१२॥ मुहमयंकमंडलिगंडत्थल, सहहिं रेनाइ फालिह दप्पणतल । सुरगिरिसिलविसालु वच्छत्थलु, रइवइसारिवट्ट नं२ निम्मलु ॥१३॥
१ सारंग C. DI २ नाइ-नं इवार्थे ।
OncomeKCRecemERRCORREExave
॥२६२॥
Page #305
--------------------------------------------------------------------------
________________
अवन्तिसुकुमालसन्धिः ।
| लंकिल्लइ उरकडिहिं विसालउ, जिव दंभोलिदंडु सोवालउ । पाणिपायपायडपावहिं तसु, नववियसंतसोणपंकयकसु ॥१४॥ उपदेशमाला-NI बत्तीसइ भजहिं रइसहसहि सो कीलइ जिव देउ दिवि । सत्तमभूमितलि हिमगिरिनिम्मलि सवि इंदियमोकल करिवि ॥१५॥ विशेषवृत्तौ सिरि सुहत्थिमुणिनाहु कयाइ वि, जामिणिजामि पढमि परिभाविवि । नलिणीगुम्मविमाणह करउ, आगमु गुणइ गुणग्गल धीरउ ॥१६।।
सो महुमहुरवाणि निसुणतउ, किन्नर किंकरत्तु* तसु पत्तउ । तुंबुरु सो वि सकंठहि रुद्धउ, कुकु न 'स झुणि निसुणतउ तुदउ ॥१७॥ ॥ २६३॥
तं अवंतिसुकुमालु सुणेविणु, सत्तमभूमिभागु मिल्लेविणु । आउ छट्ठभूमिहिं आणंदिउ, जाउ सुर्णतउ सवणेगिंदिउ ॥१८॥ जिव जिव झुणि सवणेहिं पईस्सइ, तिव तिव तसु हियडउं तणु वियसइ । जिव जिव आगमत्थु परिभावइ,तिव तिव उत्तरित्तु तलि आवइ जायउ जाईसरु सुमरइ सुंदरु नलिणीगुम्मविमाणसुहु। नरभोगविरत्तउ जाउ निरत्तउ, तं जाणइ सउ गुत्तिदुहु ॥२०॥ स लहु पहुपायपासंमि पत्तो तउ, पणमिउं पंजली पुच्छए अग्गउ । पयडमेवं सरूवं परूवंतया नलिणिगुम्माउ तुब्भेवि किं पत्तया ॥२१॥ ४भणइ सूरी विमाणुत्तमाउ तओ, मणुयजम्मंमि नेममि अहमागओ। तहवि जाईसरो सरसि तं जारिसं, मुणुउं अहयंपि सुत्ताउ तारिसं तहिमहं गंतुमच्चतमुकंठिउ, पहु! पहेणं किणा जामि जंपसु इउ । गम्मए तंमि थामंमि सम्म महासत्त ! सिक्खाए दिक्खाए नहु अन्नहा देह दिक्खं च सिक्खं च संपइ महं, सामि ! जह जामि काऊण तं अवितहं । सत्थवाहीएऽणुन्ना मणुन्ना महं, नत्थि तो वच्छ ! दिच्छामि तं तुह कहं ॥२४॥ कालखेवखमो नाह ! नाहं तउ, पव्वइस्सामि सयमेव इय निच्छउ ।। . इय निच्छउ जाणिवि गुणु परियाणिवि होउ सयं मा गहियवउ । तो दिक्खा दिन्नी तेण पवन्नी जइ जायउ साहसनिलउ ॥२५॥ वच्छ ! पत्तं पवित्तं चरित्तं तए, पालियव्वं चिरंकालमेयं जए। सग्गअपवग्गसंसग्गसंसाहणं, होइ किजंतमेवं इमं सोहणं ॥२६॥ नमिय नवसाहुणा वुत्तमुत्ताणय, सामि! साहेमि अजेव अप्पाणयं । नलिणिगुम्मे विमाणमि भोगूसुगो, संपयं पदिओ मुकमणुयाउगो ॥२७॥ अह रिसि गुरुसगासाओ सो निग्गओ, बोरि-कंथारि-कंटी-कुडंग गओ। छिन्नसाहि व्व साहीण साहसरसो निवडिओ तत्थ
* त्थु DI गुजणि B सुझुणि DI ३ जिमजिम B. D | ४ भणइ सूरिवि नाणुत्तमाओ तओ मणुयजभ्मम्मि नेममि तह आगओ ।
DAREKACTRICCrachan2
RDCORRECRecenmarveerenveerence
२६३॥
Page #306
--------------------------------------------------------------------------
________________
उपदेशमालाविशेषवृत्तौ
॥ २६४ ॥
वित्थरिय सुत्थियजसो ॥ २८ ॥ रुहिरगंघेण पायाण पत्ता सिवा, पिल्लगेहि अणगेहिं सद्धिं सिवा । खाइ पायाहि सा एगओ तं रिसिं, अन्नओ पेल्लगार्इं पुणो तं निसिं ॥ २९ ॥ पढमजामंमि जा जाणु सो खद्धओ, दुइयजामंमि जा ऊरुगाणग्गओ । तइयजाजा नाहि ता भक्खिओ, पत्तु पंचत्तमेत्थंतरे थिरहिओ ॥ ३० ॥ भावणभावितओ पीडसहंतओ कुप्पइ कासु वि नो उवरि । नव पुन्निहिपुन्नउ खणि उत्पन्नउ नलिणीगुम्मि विमाणवरि ॥ ३१ ॥ विहिओवओगु जा नियइ नाणि, ता नियसरीरु पेक्ख मसाणि । निसि अद्धखद्ध सूया सियालि, कंथारिकुडंगहि अंतरालि ॥ ३२ ॥ कत्थूरीकुंकुम कुसुम कमल संवलियवारि वरसे विमल । आवेविणु निययसरीरज्वरि पुणु तहि जि जाइ नियठावि पवरि ॥ ३३ ॥ जा तरलसुतिक्खकडक्खलक्ख, त्रियसियसिरीससुकुमारदक्ख । थिरथोरथणत्थलवित्थराहिं, तहिं रमइ ताहिं सह अच्छराहिं ॥ ३४ ॥ वरपारियायमंजरिजुएहिं हरियंदणघुसिणविलेवणेहिं । पंचप्पयारउवभोगभोग उवभुंजइ भूरि अरोगसोग ||३५|| इय तासु सुचित्तहि विसयासत्तहि नलिणिगुमिविमाणि तहिं । नंदीसरि जंतहिं महिमकरंतहिं वरिस असंख अइकमहिं ॥ ३६ ॥ इतब्धः - वासभवणि अह नयणविसालहि, जोयहि मग्गु भज्ज सुकुमालहि । जामिणि जामिवि जाव न आवइ, ताव ताहंगणु जोयण धावइ ॥ ३७ ॥ घरअभितरि जोइउ जावहि, दि न हियइ धसक्किउ तावहिं । कहहिं सव्वि सासुयहि रुयंती य, न नियहु नाहु माइ ! जोयति य ॥ ३८ ॥ सत्थवाह सयमेव निरिक्as, घरि बाहिरि आरामि न पेक्खइ । मिलिउ सुमहिलसत्थु ता रोयइ, परियणु सयणु सुयणु सउ सोयइ ।। ३९ ।। सूरिहथि ताव हक्कारिय, सत्यवाहि रोयंत निवारिय । रत्तिवित्त वृत्तंतु सुवृत्तउ, सत्थवाहि तो जंपिउ जुत्तउ ||४०| यमेव विरत लिंगु लियंतउ करिवि लोउ सयमेव सिरि। जइ तुभिहिं दिक्खउ किमजुत्तउ किउ इय गहि किज्जइ काई ॥ ४१ ॥ भणसु सामि ! सो कत्थ अस्थि, वंदामि वीरु जिव मत्तहत्थि । गुरु दिन्नु दिव्वपुव्वोवओगु, परिकहइ किंपि निपजोगु ॥ ४२ ॥ तो सत्थवाहि बहुसत्थसहिय, नवसाहुपायपूयाए चलिय । जोएइ जावति मसाणदेस, गुरुसोगवेगवट्टियकिलेस ॥ ४३ ॥ ता ससुयभसुय सो अद्धखधु, कंथारिकुडंगमज्झि लध्धु । अह रुयइ तारपोक्कारफार, परिवारजुत्तबहुवाहधार
अवन्ति
सुकुमालसन्धिः ।
॥ २६४ ॥
Page #307
--------------------------------------------------------------------------
________________
उपदेशमालाविशेषवृत्तौ|
REKPOKa
अवन्तिसुकुमालसन्धिः ।
॥ २६५॥
amercemeAccordees
॥ ४४ ॥ हा वच्छ ! वच्छ ! वच्छल ! छइल्ल, पई कियउ किमेरिसु गुणिपहिल्ल । हउं जेव पडिय एरिसि अणत्थि, संसारि नारि तिव अन्न नत्थि ॥ ४५ ॥ हा हियय सच्छ सुचरित्तसूर, मह पाडियऽवट्टकयंतकूर । मई सव्वहावि बहुयाहिं अहव । किउ IN अविणउ तुज्झु न कोइ कहव ॥४६॥ इय गुण सुमरेविणु चिरु रोएविणु पुज्जइ पुजियपुव्वु पुणु । कालागुरुचंदणि तित्थु जि
सा वणि सकारावइ साहु तणु ॥४७॥ सत्थवाहि वहुयाहि समन्निय, सिप्पमहानइतीरु पवन्निय । नयणनीरु नीरंधु निरग्गलु, ! जिव तिव तासु देइ अंजलिजलु ।। ४८ ॥ सुयविओगसोगग्गिपलत्तिय, सघरि खलंत पडती पत्तिय । गुरुअकंदसहसम्मदिण
भवणु भरंति व भणिय सुहत्थिण ।। ४९ ॥ धम्मसीलि! सीलेसि किमग्गलु, सोगवेगसविवेग अमंगलु । मुयउ कोइ किं जीवइसोगिण, अरु तणुपीड पवज्जइ रोगिण ॥ ५० ॥ धम्मु रम्मु भववाहिमहोसहु, तह सुमंतु सोगाइकुदोसहु। बिपहरदिक्ख-10 धम्मि तुह जायउ, नलिणि विमाणि देउ सो जायउ ॥ ५१ ॥ इय एउ सुणंती भवहि विरत्ती सत्थवाहि सुपसत्थमइ । वहुयाहि समन्निय घरि निव्विन्निय दिक्ख लेइ अचिरेण सइ ॥५२॥ वहुयाहं एगगुरुहार आसि, न स दिक्खिय थकिय गेहवासि । नियअवसरि जायउ ता सुतणउ, जिव हीरउ रोहणखाणि तणउ ॥५३॥ पइवासरु वढइ सो सुबालु, जिव वणनिगुंजि सहयाररसालु । निसुणि वि कयाइ नियतायचरिउ, अइचित्ति चमकिउ हरिसभरिउ ॥ ५४ ॥ तहिं वणपएसि नियतायमुत्ति सुकरावइ ठावइ सुहमुहुत्ति । जिणवेसिण पाओवगमि ठाइ, सहुं चेल्लुरोहिं सिव जेव खाइ ॥ ५५ ॥ तसु उप्परि देउलु चंगसिंगु, सजणेरनेहि कारइ सुतुंगु । नेवजपुज्जपेच्छणछणाइ, तहिं सव्वु करावइ निच्चु जाइ ॥५६॥ कालक्कमि जायउ सो विक्खायउ, तित्थु तित्थु लोयह तणउ । 'महकालु' कहिज्जइ अन्जवि, विजइ मुणि सियालि रूवग जुयउ ॥ ५७ ॥ इत्यवन्तिसुकुमालसन्धिः॥
__अधुना गाथार्थस्तत्र पूर्वाद्ध स्पष्टम् । नवरमुद्धोस शब्दो देश्यः-परेषां दुःखोत्कर्षादिदर्शनादुत्पन्नस्य तनुकम्पादिलिङ्गस्य दुःखविशेषस्य वाचकः । उत्तरार्द्धं त्वात्मशब्दो बहिरात्मनः शरीरस्य वाचकोऽन्तरात्मनस्त्यक्तुमशक्यत्वात् । ततः आत्माऽपि शरीरमपि
॥२६५॥
Page #308
--------------------------------------------------------------------------
________________
उपदेशमाला - विशेषवृत्तौ
॥ २६६ ॥
तथा कथाप्रोक्तप्रकारेण त्यज्यत इत्याश्वर्यमेतत्, महर्षिता चास्य भोगाभिलाषात् प्रतिपन्नप्रत्रज्यस्यौपचारिकी । कृतकायोत्सर्गव्याघ्रीभक्षितसुकोशलादिमहर्षिभिः सादृश्यात् ॥ ८८ ॥ यद्वा यदाध्वर्यमुक्तं तन्न, यतः -
उच्छूढ सरीरघरा, अन्नो जीवो सरीरमन्नंति । धम्मस्स कारणे सुविहियासरीरंपि छति ॥ ८९ ॥ एकदिवसं पि जीवो, पव्वज्जमुवागओ अनन्नमणो । जइवि न पावइ मुक्खं, अवस्स वैमाणिओ होइ ॥ ९० ॥ सीसावेण सिरम्मि वेढिए निग्गयाणि अच्छीणि । मेयज्जस्स भगवओ, न य सो मणसा वि परिकुविओ ॥ ९१ ॥
"C
उच्छुढ " गाहा । स्पष्टा । नवर 'मुच्छुढसरीरघरा' - त्यक्तदेह गेहाः ||८९|| ननु कथमयमवन्तिसुकुमालस्तावता क्षणेन तद्विमानमासादितवानित्यत आह - " एगदिवसंपि " गाहा व्यक्ता । अपिशब्दान्मुहूर्त्तादिकमपि । अनन्यमनस्कतया चात्र प्रवर्द्धमान धर्मंध्यानप्रधानता प्रोच्यते, तस्यैव शुभोपार्जनायां प्रधानहेतुत्वात् ॥ ९० ॥
यतः - " यां पूर्वकोटिघटितैरपि नाप्नुवन्ति, मुक्ति बहिर्मुखतया यतयस्तपोभिः । धर्मैकतानमनसो जनपक्तिमुक्तास्तां तद्दिनव्रतभृतोऽपि भजन्ति धन्याः || ” तथा - " तवतविया जवजविया, जोगे जोगविय पुव्वकोडि पि ।
जं साहयंति सिज्झइ, झाणेण खणेण सा सिद्धी ॥
अवन्तिसुकुमालप्रस्तावात् यत्यन्तरस्यापि दुष्करोद्धोंसकारिचरितमाह – “ सीसा वेढेण ” गाहा । शीर्षस्योत्तमाङ्गस्य आम न्ताद्वेष्टनमार्द्रवर्भादिना परिक्षेपेण बन्धस्तेन, शेषं सुगमम् ॥ ९१ ॥ भावार्थः कथानकादवसे यस्तच्चेदम्
एकदिवसप्रव्रज्याफलम् ।
॥ २६६ ॥
Page #309
--------------------------------------------------------------------------
________________
उपदेशमालाविशेषवृत्तौ
॥ २६७ ॥
साकैयपुरे चंदावडिंसओ नाम आसि नरनाहो । जिणधम्मे तलिच्छो, तल्लेसो तम्मणो चैव ॥ १ ॥ कित्ति धरित्तिओ विव पिया दो तस्स चंगअंगीओ । पढमा सुदंसणा ताणमासि पियदंसणा अन्ना ॥ २ ॥ तणओ सागरचंदो, पढमाए सागरो व्व गंभीरो । मुणिचंदोत्ति परो पुण, परकम्मे कल्लमल्लो जो ॥ ३ ॥ गुणचंद - बालचंदा, अवराए अंगया दुवे जाया । तेसिं सागरचंदो, जुवराओ राइणा विहिओ ॥ ४ ॥ मुणिचंदस्स उ दिन्ना, उज्जेणिपुरी कुमारभुत्तीए । तत्थ गओ सो पालइ, सया पयाओ पयाउव्व ॥ ५ ॥ कइयाइ महाराओ राओ अंतेरंमि चिंतेइ । जावज्जवि न पहुच्चइ, देवी ता ठामि उस्सग्गं ॥ ६ ॥ जावेसा दीवसिहा दिप्पइ तावेस होउ उवसग्गो। इय उद्धद्वाणठिओ मणिपुत्तल व्व सो सहइ ॥ ७ ॥ जामिणिजामे जाए, जाओ जा झिज्जमाणओ दीवो । ता चिंतइ चेडी, कहमिहंधतमसे पहू ठाही ॥ ८ ॥ इय कुणइ पुण पईवं, पडहच्छं सा सिणेहपूरेण । केजगहो विव दिप्पेइ, सो पुणो निश्चलग्गसिहो ॥ ९ ॥ निवई वि काउसगं, न पारएऽभिग्गहगहिओ । धम्मज्झाणपईवं, जालइ समसीस्त्रियाए व्व ॥ १० ॥ इय बीय-तीय- पहराणं, तेविहु तीए पूरिओ दीवो । रयणंकुरुव्व जाओ, चउसु वि जामेसु अविरामो ॥ ११ ॥ अइसुकुमारसरीरो, नरेसरो रुहिरभरियसव्वंगो । संजायजायणो भावणाहिं भावेइ अप्पाणं ॥ १२ ॥ जइ जीव ! जायणाए, गाढं अंगाई संगहिज्जति । तुह का तहावि हाणी, तणू जमन्ना कयग्घा य ॥ १३ ॥ जा नाम जीव ! जीवाण जायणा होइ अप्पर -
। तदणंतभागमेत्ता अनंतगुणनिज्जरा एसा ॥ १४ ॥ जइजंति जंतु एए बहिरंगा अंगभंगओ पाणा । कुसलं चिय स पन्ना निव्वाहमयाण ताण जओ || १५ || दियहनिसाघडिमालं आउयसलिलं जणस्स घेत्तूण । चंदाइच्चबइल्ला काल रहट्ट भमाडिति ||१६|| जह जह अइनिबिडाए, पाणा पीडाए पाउणिज्जंति । पज्जलइ झाणजलणो, तह तह से दुरियदाहसहो ॥ १७ ॥ धी तेउ ते दिप्पंतएवि, तइ जं दसा निवस्सेसा । इय दिवयस्स कुविउव्व, तस्स अरुणो गओ उदयं ॥ १८ ॥ परिनिव्वाणे दीवे, निवोवि निव्वाणमकमेउं च । पारइ काउस्सग्गं किं पुण न चलंति अंगाई ॥ १९ ॥ उक्खणियमेत्तपाउ पडिओ पुहईए अडवडेऊण । पंचपरमेट्ठिनिम्म (पश्च) ल निश्चलचित्तो दिवं पत्तो ॥ २० ॥ तिदिवे सो संजाओ, सागरचंदो वि दारुणदुहत्तो । मयकायव्वे काऊण,
श्रीमेतार्यमुनिसन्धिः ।
॥ २६७ ॥
Page #310
--------------------------------------------------------------------------
________________
उपदेशमालाविशेषवृत्तौ
॥ २६८ ॥
भाइ पियदंसणा समुहं ॥ २१ ॥ पिउ (य) रज्जधुरं धारिन्तु धारिया विव तणुब्भवा तुज्झ । तुहणुन्नाए माए, पव्वज्जमहं पवज्जामि ॥ २२ ॥ मरणावसाणसंसारसायरे सारसरणमिणमेव। हालाहलघंघलिओ, सुहारसाओ सुही होमि ॥ २३ ॥ अहो संसारजालस्य, विपरीतः क्रियाक्रमः नवरं जलजन्तूनां धीवरस्यापि बन्धनम् ॥ २४ ॥
" नानाविधं कृतकदेहभृतां समाजं, यस्मिन् प्रवेशयति कर्म्मविपाक एषः (व) । आसूत्रविस्तृतरसे भवनाटकेऽस्मिन्, विष्कम्भको भवति नाम न कोऽपि मृत्योः ॥ २५ ॥ "
पियदंसणा पर्यंपइ, धरिडं धीरो तमेव रज्जधुरं । कस (म)राण भरुव्वहणंमि, साहसं निव्वइ कहं ॥ २६ ॥ तो गुणसागरचंदो, सागरचंदो निवेसिओ रज्जे । सामंत - मंति- मंडलियसेट्ठिसत्थाहपमुद्देहिं ॥ २७ ॥ नियरजंमि अवज्जं, वज्जइ सज्जेइ सज्जणाण सुहं । धम्मं सम्मं जाणइ, अवजाणइ दुज्जणजणं च ॥ २८ ॥ करिकंधराधिरूढो, एरावणवाहणंमि सक्को व्व । नीहरइ रायवाडीए, सव्वसेणासमूद्देण ॥ २९ ॥ इय असरिस सोहाए, सा पइदियपि तं पलोयंती । मच्छरछारच्छुरिया, चिंतइ पियदसा एवं ॥ ३० ॥ इय लच्छीविच्छडो, महरिहरिद्धीए रायवाडीए । एयस्स केरिसो दो विपत्तिणो पुत्तया मज्झ ॥ ३१ ॥ अहह हयम्मि हयासा, जं रज्जं दिज्जमाणमवि तइया । न सुयाण कए अंगीकरिंसु नियदुम्मई नडिया ॥ ३२ ॥ जइ पुण पडिवज्जंती, ता मज्झवि अंगभवा एवं । रायसिरीए एयाए, साहु सोहंतया हुंता ॥ ३३ ॥ इय जणवाओ संपइ, हयाए सच्चीकओ मए चेव । “जो लेइ न दिज्जंतं, न लहइ सो मग्गमाणो वि ॥ ३४ ॥ " अज्जवि न किंपि नट्टं, गरेण मारेमि सागरनरिंदं । संकमइ अक्कमेणं, जेणेसा मह सुए लच्छी || ३५ ।। इय विहिनिच्छया सा, छलाई मग्गेइ मारणनिमित्तं । अहवा वामाणं होइ, एरिसो चेव वावारो ॥ ३६ ॥ कइयाइ रायवाडीवावडनर नाहभोयणनिमित्तं । अइसुरहिसिंहकेसरयमेगमादाय दासिवरा ॥ ३७ ॥ पियदसणाए दिट्ठो, जंती हकारिऊण भणिया य । अप्पेसु हेल्लि ! मोयगमेयं जोएमि जेणाहं ॥ ३८ ॥ विसपुव्वभाविएहिं पाणीहि परामुसित्त पुणरुत्तं ।
''
श्रीमेतार्यमुनिसन्धिः ।
॥ २६८ ॥
Page #311
--------------------------------------------------------------------------
________________
हं जे अइसयसुरहित्ति, अप्पिओ तीए तह चेव ॥ ३९ ॥ घेत्तूण गया सा भूमिनाहहत्थंमि अप्पए एयं । करकलियमोयगो सो, |) उपदेशमाला|
IN तो चिंतइ गुणनिही एवं ॥ ४० ॥ लहुबंधवेसु पासे, छुहिएसु कहऽप्पणा पमुंजामि । दो खंडिऊण दिन्नो, तो ताणमिमो नरि- श्रीमेतार्यविशेषवृत्तौ देण ॥४१॥ जह जह ते तं खायंति, खामकुक्खीसु तिक्खभुक्खाए । विसलहरीओ देहे, तहा तहा ताणमिति लहुं ॥ ४२ ॥ | मुनिसन्धिः । ॥ २६९॥
आसु चमक्कियचित्तो, चिगिच्छगे आणवेइ तो राया । विसनासगोसहेहिं, खणेण पउणीकया तेहिं ॥ ४३ ॥ नरवइणा तो दासी, | पुढा पाविट्ठ ! चिट्ठिए कहसु । को एस वइयरो कस्स, नाम दुव्विलसियं एयं ॥४४॥ साऽऽह न जाणामि अहं, केणवि नऽन्नेण
एस दिवो वि । पियदसणदेवीए, केवलमहमेजमाणीह ॥ ४५ ॥ सदाविऊण मोयगमायरओ मग्गिया निएमित्ति । जणणित्ति मए IN तीए, विमग्गिओ अप्पिओ एसो ॥ ४६॥ निय पाणिपल्लवेहि, परामुसित्ता पुणो पुणो सुइरं । अइसुंदरोत्ति रंजियहिययाए अप्पिओ पुणवि ॥ ४७ ॥ रन्ना नायं पावाए, तीएऽवस्सं दुरीहियं एयं । मं मारिऊणमिच्छइ, रजसिरीसंकर्म ससुए ॥४८॥ नारीण कुलीणाणवि, धिद्धी बुद्धो अबंधुरा धणियं । जणणी वि जुत्तभत्ते वि पुत्तए मइ जमेवमिमा ॥ ४९!! नियजणणीओ सविसेसगउरवं आयरामि एईए। एसा उण वेरिस्स व, एवमायरइ मज्झ हहा ॥५०॥ "जं आसीए आसीविसाण जं कंटए अलीणं च । तं महिलाणं निच्चं, दुच्चरिए नूण निवसेइ" ॥ ५१ ॥ हक्काराविय पियदसणाए सम्मुहमिमं तओ भणइ । सागरचंदनरिंदो, हाहा दुचरियमेयं ते ॥५२॥ पयडपमाए माए, तइय च्चिय तुज्झ रजमप्पितो। अयं पेल्लियपाएहिं, तमहुणा एवमायरसि ॥ ५३ ।। कयकिच्चो हं हुंतो, तइयच्चिय जइवरो जइ हवंतो। संपइ का मज्झ गई हवेज इय बालमरणेण ॥ ५४ ।। दुव्ववसाओ एसो, सुएसु ते चेव चंडि निवडतो । जइ नाहं विससंहारकारिकिरियं करावितो ॥ ५५ ॥ भावि अवायाऽवेक्खा, सिक्खा नो सिक्खिया खलु खलाहिं । महिलाहिं बंदिचोर व्व, साहसं किंपि कुव्वंति ॥५६॥ जइवि पिसुणचिंतियाई, सिझंति जिएज्ज ता न कोइ जए । पाएण जेण ताणेव, ताई. निवडंति तेण सुहं ॥५७ ॥ तो दाऊणं गुणचंदभाउणो तक्खणेण तं
॥ २६९॥ रज्ज । सागरचंदो जाओ, जई जए जायजसपसरो ॥ ५८ ॥ संविग्गो गीयत्थो, एगल्लविहारपडिमपडिवन्नो। महिमंडलंमि जंगम
READERemeDeveerence
Page #312
--------------------------------------------------------------------------
________________
उपदेशमालाविशेषवृत्तौ
॥ २७० ॥
अमयपवाहो व्व विहरेइ ॥ ५९ ॥ उज्जेणीओ पत्ता कयाइ जइजुअलिया महामुणिणा । जइ-चेइय-संघाणं, धम्माणाऽऽवाहयं पुट्ठा ॥ ६० ॥ भणियं मुणीहिं चेईहरेसु जच्चाउ हुति अच्चाउ । सुकयासंघो संघो, जए महग्घो य अग्घो य ॥ ६१ ॥ मुणिचंदो वि नरिंदो, जिदिसासणपभावणं कुणइ । किं पुण कुमरो सह सोत्तियस्स पुत्त्रेण पडिकूलो ॥ ६२ ॥ गेहंगणाऽऽगयाणं, साहूणं संजइ उवहासं । ताडइ धाडइ पाडइ, पावो किं किं न सो कुणइ ॥ ६३ ॥ इय सोऊणं स मुणी, चिंतइ भायावि किं पमत्तो मे । असमंजसवावारं, स कूमारं जं उवेक्खेइ ॥ ६४ ॥ अणीए तो अमरिसेण पत्तो महातवस्सी सो । विहियं मुणीहिं साहुस्स, तस्स पाहुन्यं तत्थ ॥ ६५ ॥ गोयरचरियावेलाए, आगयाए भणंति तं मुणिणो । आणेमो समुदाणं, तुम्हाण कए भणइ तो सो ॥ ६६ ॥ अहमत्तलद्धीओ ता दावेह कुलाणि अप्पणिजाणि । सूरीहिं तस्स दिन्नो, तो बीओ खुड्डगो एगो ॥ ६७ ॥ तप्पासे पुच्छिय पञ्चणीयपमुहाणि काणि वि कुलाणि । वालिय बालमुणि तं, दियगेहे तंमि सो पत्तो ॥ ६८ ॥ होऊण दारदेसे, तारेण सरेण धम्मलाभेइ । सहसा पत्ता पभणइ, समयं भज्जा दुजम्मस्स ।। ६९ ।। थेरज्जय ! छन्नपएहिं, एहि मा पोक्करेहि विहरेहि । दुल्ललियकुमारा, अन्नहाउ एत्तो मु (सु)णिस्संति ॥ ७० ॥ भणइ मुणी सविसेसं, ढड्ढरसद्देण उच्च कन्नोहं । वज्जरह किं कुमारेवि, धम्मलाभेमि गंतूण ॥ ७१ ॥ एत्यंतरे कुमारा, पत्ता तं दोवि निंति एगंते । जरजिन्नअज्ज ! जाणेसि, नश्चिरं नच ताव लहुं ॥ ७२ ॥ जेण पसन्ना देमो, तुह भिक्खं खीरि खंडमंडाई । पहसियवयणो पभणइ, तुभेऽवस्सं पसाइस्सं ॥ ७३ ॥ सम्मं नच्चेमि अहं, सम्मं वार्यतयं जइ लहेमि । तेहुत्तं वाएमो वयमेवुल्लवियपाडेहिं ॥ ७४ ॥ भणिओ सागरचंदेण, सुंदरो कोविं अहिणवो पाडो । गलदद्दरेण भणिउँ, ते तं लग्गा न जाणंति || ७५ || थरहरथेर ! पणञ्चसु, वाएमो वयमिओ न किं नियसि । भणिया मुणिणा तो ते, महामुरुक्खा अहो तुभे ॥ ७६ ॥ कोऊहलिणो नचंमि, नेव जाणेह तूरपाढपहं । इय कूडपाडओ रे, नश्चाविस्सह ममं तुभे ॥ ७७ ॥ तो ते कोवविहत्था, हत्थेहिं कयत्थणं खणं काउं । दुक्का भुयजुज्झेणं, झत्ति कुमारा दुरायारा ॥ ७८ ॥ तो तेण तवोनिहिणा, मुक्का अंगाणि टालियटसत्ति । चिट्ठति पलोयंता, चंचापुरिस व्व निचिट्ठा ॥ ७९ ॥ स पुण मुणी करुणाए, पञ्चक्खेऊण
श्रीमेतार्यमुनिसन्धिः ।
।। २७० ॥
Page #313
--------------------------------------------------------------------------
________________
श्रीमेतार्यमुनिसन्धिः।
खिप्पमुववासं । सणियं निग्गंतूणं, पत्तो पुरबाहिरुज्जाणे ॥ ८ ॥ इरियं पडिक्कमित्ता, आसीणो आयरेइ सज्झायं । कयपंचिंदियउपदेशमाला- पीडा, पच्छायावं परिवहंतो ॥ ८१ ॥ कुमरा खणमेत्तेणं, दिट्ठा दासीहिं कटुनिच्चिद्वा । तो धाहावंतीओ, पत्ताओ रायपासंमि ॥८२॥ विशेषवृत्तौ || जह वत्ते वुत्तंते, वुत्ते ताहिं स साहुवसहीसु । तं जोयावइ सव्वासु, चेव जा कत्थइ न दिवो ॥ ८३ ॥ ता सूरीहिं पसाहिय
मेयं जह आसि आगओ एगो। इह पाहुणगो सो विहरणाय पत्तो नहु नियत्तो ।। ८४ ।। जइ नाम सो हवेज्जा, तो सव्वत्थ वि ॥२७१॥
गवेसगा पुरिसा । पेसविया अह दिट्ठो, स निविट्ठो बाहिरुज्जाणे ।। ८५ ॥ कहिए राया सयमेव, आगओ साहुणो समीवंमि । पञ्चभिजाणिय नियभायरं च विम्हियमणो जाओ ॥ ८६॥ चिरदरिसणहरिसोदंचमाणरोमंचकंचुइज्जतो। पणमंतो पायंभोरुहाणि एवं उवालद्धो ॥ ८७ ॥ चंदावयंसकुलसंभवस्स मह बंधुणो तहा तुज्झ । किं जुत्तं जं जिणसासणंमि भत्तिपि पम्हुससि ॥ ८८ ॥ अहवच्छउ दूरेणं, अन्नं निययं सुयं पि दुल्ललियं । मुणिजणविडंबणापञ्चलेक्कचित्तं न सिक्खवसि ॥ ८९ ॥ तो पुणरुत्तं पयपंकयाई, केसंचलेहिं लूहंतो। सुयदुव्विणयं खामइ, नियं पमायं च निदइ ॥ ९०॥ कोहंडिफलाणंके, वंति अव्वो कहेसु सप्पुरिसा। दंसिज्जतो जे अंगुलीहिं उज्झत्ति झिझंति ॥ ९१ ॥ पउणीकरणे पुत्ताण, दीणवयणेहिं विन्नवेइ मुहुँ । भणइ मुणी जइ ते, पव्व यंति पउणेमि ते नूणं ॥ ९२ ॥ जा ते गंतुं पुच्छइ, ताव न सकंति उत्तरं दाउं । नवरं निच्चलमंगा, टगमग जोयति तदभिमुहं ॥ ९३ ॥ तत्थ मुणी आणीओ, पउणीकाऊणमाणणं भणइ । जइ जिणदिक्खं सिक्खह, संपइ ता अस्थि भे मुक्खो ॥ ९४॥ ता इहियपव्वज्जा, सज्जा ते साहुणा कया दोवि। पव्वाविया य पव्वयगुरुभारारोवणेणं च ॥ ९५ ॥ अह मुणिचंदनरिंद, सविसेसं उवइसेइ किं तंपि । सम्मं धम्मं न कुणसि, नरजम्मे किमिह सुहमत्थि ॥ ९६ ॥
“गर्भादारभ्य यत्प्रोक्तं, सुधीमिः शृणु तत्सुखम् । गर्भे वासस्तावदादौ, नरके वाससन्निभः ॥ ९७ ॥ यतः-सूचीभिरमिवर्णाभिभिन्नस्य प्रतिरोम यत् । दुःखं नरस्याष्टगुणं, तद्भवे गर्भवासिनः ।। ९८ ॥ योनियन्त्राद्विनिःक्रामन् , यदुखं लभते भवी । गर्भवासभवादुःखात्तदनन्तगुणं खलु ॥ ९९ ॥ बाल्ये मूत्रपुरीषाभ्यां, यौवने रतचेष्टितैः । वार्द्धके श्वासकासाद्यैर्जनो जातु न लजते
eTREEKRECECRECave
Poranconc
| ॥२७१॥
Page #314
--------------------------------------------------------------------------
________________
y
ट
| श्रीमेतार्यमुनिसन्धिः।
॥१०॥ पुरीषसूकरः पूर्व, ततो मदनगईभः । जराजरद्गवः पश्चात् , कदापि न पुमान् पुमान् ॥ १॥ अनन्तकर्मप्रचयधयक्षउपदेशमाला
ममिदं क्षणात् । मानुषत्वमपि प्राप्ताः, प्रायाः पापानि कुर्वते ॥ २॥ ज्ञानदर्शनचारित्ररत्नत्रितयभाजने। मनुजत्वे पापकर्म, स्वर्णविशेषवृत्तौ|
पात्रे सुरोपमम् ॥३॥ संसारसागरगतैः, शमिलयुगयोगवत् । लब्धं कथंचिन्मानुष्यं, हा रत्नमिव हार्यते ॥ ४ ॥ लब्धे मानुष्यके ॥ २७२॥ वर्गमोक्षप्राप्तिनिबन्धने । हा नरकाद्युपायेषु, कर्मसूत्तिष्टते जनः ॥ ५॥ आशास्यते यत्प्रयत्नादनुत्तरसुरैरपि । तत्सम्प्राप्तं मनुष्यत्वं,
पापैः पापेषु योज्यते ॥६॥ आकर्ण्य मुनिचन्द्रोऽपि, सहोदरमुनीरितम् । तदेतत्सुनृतं जज्ञे, संयमाप्तिमनोरथः ॥७॥" सम्म सिक्खविओ हं इमिणा पिउजेदुभाउणा गंतुं । निवकुमरो इय निचलचित्तो पालेइ पव्वजं ॥ ८॥ बीओ वि तहा केवलमेयस्स
खुडुक्कए इमं हियए । टालियअंगो विगोविऊण जं गाहिओ दिक्खं ॥९॥ अणवजं पवज, परिपालिय दोवि देवलोगंमि । 6] एगमि समुप्पन्ना, कुणंति संकेयमेरिसगं ॥ ११० ॥ जो जाइ माणुसेसुं, पढम अवरेण सो सुरेणेह । बोहेयव्वोऽवस्सं, तह जह
पवज्जमज्जेइ ॥ ११॥ दियदेवो चविऊणं, रायगिहे तह दुगंछदोसेणं । मायंगीए गभंमि, आगओ गरहणिज्जंमि ॥ १२ ॥ तत्थेव अत्थि नारी, पइमणमयमत्तदंतिणो वारी । इब्भस्स कस्सई कणयरयणकोडीण सामिस्स ।। १३ ।। किं पुण मयवच्छा सा, आरंभइ निब्भरं सहीभावं । पाणपियाए तीए, सद्धिं सुथिराए पडिवन्ने ॥ १४ ॥ पइवासरं पि सा मंसविक्कयं काउमेइ तीए गिहे । वरवजलेवलीण व्व, ताण पीई परूढा य ॥ १५ ॥ “ नियगिहरहस्सकहणं, तकहियरहस्सरक्षणमक्खंडं । पुणरुत्तदंसणं तह, अवितहपीइं पयासिति” ॥ १६ ॥ पाउब्भूओ गब्भो, इन्भपियाए वि दोवि समसमयं । पसविंसु पुत्तगो पुत्तिगा य ताणं समुप्पन्ना ॥ १७ ॥ राहसियाए संचारिऊण दासीए दारिगा मइगा। मायंगीए पुत्तो, पणामिओ इब्भभजाए । १८ ।। कजमकजमकजं, कजं सजइ सकजसजमणो। अव्वो अउध्वनिव्वाहविहिविणोओ व्व जुवइजणो ॥ १९॥ पइवासरं पवट्टइ, गिरिनिज्झरतीर(सि)संवलितरु व्व । चंडालीए पाएसु, पाडिउ सा इमं भणइ ।। १२०॥ तुज्झ पहावेण सुओ, जीवउ एसो वयंसिए ! सुचिरं । तासि सणेहसंधीसंबंधे वज्जरालव्व ॥ २१ ॥ मेयज्जो ति कयं से, नामं कलिया कलाउ सयलाउ । आगंतूण सुरो सो, बोहेइ
RDCORREEPERCEPORECAPACK
॥ २७२॥
Page #315
--------------------------------------------------------------------------
________________
उपदेशमालाविशेषवृत्तौ
॥ २७३ ॥
Zoz
सद्धम्ममग्गमि ॥ २२ ॥ तुह पुव्वभववयंसो, तियसोहं तइ विइन्नसंगारो। वयपडिवत्तिनिमित्तं, तुहागओ गिन्ह पव्वज्जं ॥ २३ ॥ विंसयासत्तो संतो, संतोसपरम्मुह पमत्तो य । नरयाऽगडंमि निवडसि, न कुणसि जइ मज्झ उवएसं ॥ २४ ॥ यतः — “ विषयविषमः प्राणी, चिन्ता चिताज्वलनेंधनं, विषयविषमः प्राणी प्रौढापकीर्त्तिः सुराघटः । विषयविषमः प्राणी तत्तन्महाव्यसनास्पदं विषयविषमः प्राणी पान्थः कुयोनिपुरं प्रति ॥ २५ ॥ " किंच - " वरि पविसिज्जइ जलहिलोलकल्लोलगणि, जालाजालकरालकेलि अहवा जलणि । समरंगणि अंग अंगु छिज्जउ कहवि, विसयपिवास हयास नेष किज्जइ तहवि ||२६|| "
तो मेज्जो वज्जर, अवसरो को वयस्स मह अज्ज । अग्गिमगासग्गसणे, स एस नणु मच्छियापाओ ॥ २७ ॥ तं केरिसो वयंसो, सुरो व असुरो व सव्वहा होसि । जो तारे तारुन्ने पत्ते विसए विमोएसि ॥ २८ ॥ मह कहसु कोइ रज्जाउ जाउ टाइ कंपि पत्ताओ । किं होइ तस्स सो मित्तमहव अब्बो अमित्तंति ॥ २९ ॥ देवे गयंमि इब्भेण, तेण वरियाओ अटुकनाओ । मेयज्जकए अइरूवलडहलायन्नपुन्नाओ ॥ १३० ॥ अह महरिहरिद्धीए, पारद्धो पाणिपीडणपबंधो। सह नववहूहिं चडिओ, मेज्जो नरविमामि ॥ ३१ ॥ परिचलइ धवलमंगल- मुहल महेलासहस्स संजुत्तो । रायगिहे रायप्पह - चउमुह - चच्चर - चउकेसु ||३२|| अह मायंगस्संगे, संकमिऊणं सुरो स रोइइ । पुट्ठो पियाए पभणेइ, कारणं रोइयव्वस्स ।। ३३ ।। मेयज्जस्सऽज्ज मए, वीवाहमहूसवो पिए दिट्ठो । एवमपि कुणंतो, जइ तुह जीवंतिया धूया ॥ ३४ ॥ पियदुक्खदुक्खिया सा, तस्स रहस्सं कहेइ मा रुयसु । मयधूया सा तीए, पुत्तो पुण तुज्झ मेयज्जो ॥ ३५ ॥ सा निंदू मज्झ सही, तीए पुव्वंपि पत्थियम्हि 'सुयं । खणउत्पन्नो दिन्नो, स जहा जाणेइ न हु कोइ || ३६ || तो आह एस हाहा, असमंजसमेरिसं कयं पावे । इय जंपतो पत्तो, स आसु मेयज्ज
१ मुहुं ODI
श्रीमेतार्यमुनिसन्धिः ।
॥ २७३ ॥
Page #316
--------------------------------------------------------------------------
________________
उपदेशमालाविशेषवृत्तौ
॥ २७४ ॥
पामि ॥ ३७ ॥ तं नर जं पाणाओ, पाडइ पुहईए भणइ रे मज्झ । पुत्तो उत्तमजाई, 'विट्टालसि पाव ! एयाओ ॥ ३८ ॥ मह पुत्तो तं जइ नाम, अपिओ भारियाए पावाए। ता किं खमामि एयं कुरु पाणं पविस खड्डाए ॥ ३९ ॥ सयलवहूपियराणं, संखुद्धविलक्खदुक्खियमणाणं । किं कायव्वविमूढाण कड्रिढउं तेण सो नीओ ॥ १४० ॥ नेउं भणिओ भवणे, जइ पव्वज्जं पवज्जसे सज्जो । ता पाणवाडनरयाऽवडाओ एयाओ कड्ढेमि ||४१ ॥ तेणुत्तं होइ कहूं, एवं विग्गोवियस्स मह तुमए । देवेणुत्तं अज्जवि, न किंपि खूणं पवज्जवयं ॥ ४२ ॥ स भणेइ ताव मं मुज्झवेसु बारससमाणमुवरि धुवं । जं भणसि तं करिस्सं, पसीय ता देहि विसयसुहं ॥ ४३ ॥ भणियं सुरेण अव्वो, केण पयारेण कारिमो सुद्धिं । तेणुत्तं परिणावसु, सेणियनरनाहवरधूयं ॥ ४४ ॥ मायंगस्स वि मज्झं, दाविस्सइ सेणिओ धुवं धूयं । जइ देसि दव्वजायं, सामि ! तुमं तस्स निस्सीमं ॥ ४५ ॥ “ विप्पा पुहईपाला, विलासिणीओ चउत्थया चोरा । अइलोहग्गहगहिया, किमकज्जं जं न कुब्वंती " ॥ ४६ ॥ एवं कए अवन्नो, एसो सव्वोवि नासिओ होइ । ताहे तस्स घरे बंधीऊण छागो गओ तियसो ॥ ४७ ॥ पइवासरंपि वोसिरइ, एस रयणाणि णेगरुवाणि । ताण भरिन थालं, पुत्तेण समप्पियं पिउणो ॥ ४८ ॥ भणियं दाऊणेयं, रन्नो कन्नं विमग्ग मज्झकए। तह विहिए कि मग्गसि, पुट्ठे कन्नति निच्छूढो ॥ ४९ ॥ एवं दिणे दिणे सो, दिंतो रयणाण थालमेगेगं । पुट्ठो अभणए कुओ एयाणि स आह छगलाओ ॥ १५० ॥ मरगय-मोत्तिय - माणिक्क - अंकए मुहाणि वोसिरेइ सया । छागोविय अभएणं, सो बद्धो निवसमीवंमि ॥ ५१ ॥ महीनाह-मंति-सामंत-तंतपाल - प्पमुक्खलोयंमि । कह कह रयणाई वोसिरेइ एसोत्ति जोयंते ॥ ५२ ॥ मुंचइ वच्चाई साणमडयगंधुष्धुराई सो तत्थ । जह नासाओ वासेहिं, पिहियलोओ गओ दूरं ॥ ५३ ॥ चिंतंतेण चिरेणं, नाओ अभएण एत्थ परमत्थो । नूण न विन्नणमयं सुराणुभावो वियंभेइ ॥ ५४ ॥ भणियमभएण करेसु. वैभारगिरिम्मि रायरहमग्गं । जं नरनाहो सामिं, दुहे (ए)ण वंदे || ५५ ॥ तव्वयणाणंतरमेव, तेण तियसेण सो तहा विहिओ । अज्जवि तहेव दीसइ, तदेसनिवासिलोएहिं ॥ ५६ ॥ १ विउालसि C वहालसि B
गं
श्रीमेतार्यमुनिसन्धिः ।
।। २७४ ॥
Page #317
--------------------------------------------------------------------------
________________
उपदेशमालाविशेषवृत्तौ
॥ २७५ ॥
जे सहइ तरस गिरिणो सीसे, सीमंतओ व्व निस्सीमो । भणिओ पुणोवि कंचणपायारं कुणइ रायगिहे ॥ ५७ ॥ पुण भणिओ रयणायरमाणे इहेव जेण तत्थ धुवं । कयण्हाणसुद्धिणो तुह सुयस्स नियकन्नयं देमो ॥ ५८ ॥ खणमेत्तेणं तेणं, बाहिं रयणायो समाणीओ । मज्जाविय मेयज्जं, रन्ना दिन्ना सकन्ना से ॥५९॥ तीए सह सिवियाए, आरूढो जाव जाइ पुरमज्झे । पत्ताओ पत्तीओ ता, ताओ वि अट्ठ तत्थेव ॥ १६० ॥ नरवइसमप्पिए परमचंगसिंगेसु तुंगपासाए । नवनवविलासपेसल - नवनवबहुयाहिं सह ललइ ॥ ६१ ॥ भुंजइ बारसवरिसाई, ताहिं सद्धि अभंगुरे भोगे । पुव्वपडिवन्नमागम्म, तं सुरो संभरावेइ ॥ ६२ ॥ पायपडियाओ ताओ, कंताओ समाओ बारस पुणोवि । तियसरस तस्स पासे, मग्गति सुदीणवयणेहिं ॥ ६३ ॥ संसारुद्धारमई- बहुबहु उवहसीलया दोवि । कट्टोयट्टि हियए, कुर्णाति तियसस्स तस्स तथा ॥ ६४ ॥ पुण बारसवरिसेसुं, दिन्नेसु सुरेण भोगमइए | तेसु वि अइच्छिएसुं, मेयज्जो जइवरो जाओ || ६५ ॥ नवनवपुव्वमहत्थो, गीयत्थो तिब्बतवथिरो जाओ । स याि विहरमाणो, एगल्लविहारपडिमाए ॥ ६६ ॥ रायगिहे संपत्तो, गोयरचरियाए हिंडमाणो य । भवणंगणंमि पत्तो, एगस्स सुवन्नागाररस ॥ ६७ ॥ घडिउं स तंमि समए, कणयमयाणं जवाणमट्ठसयं । तत्थेव ठाविऊणं, नियभवणऽभंतरे पत्तो ॥ ६८ ॥ केलिसकुंतएणं, चुणंतएण कुंचेण तत्थ ते गिलिया । उद्घट्ठिएण दिट्ठो, मेयज्जेणं गिलिजंता ॥ ६९ ॥ खणमेत्तेणं पत्तो, सुवन्नगारो न जा ते नियइ । ता भयभीओ पुच्छइ, पासठियं तं महासाहुं ॥ १७० ॥ कहसु पसायं काऊण, केण हरिया इमे सुवन्नजवा । अं तुभे जाणिस्सह, इह चैव चिराउ चिता ॥ ७१ ॥ नरनाहो जिणपडिमापूयं काऊण पइविणं पुरओ । नवकणयमयजवाणं, सण अट्ठुत्तरेणेव ।। ७२ ।। सुपसत्थ सत्थियं वित्थरेइ वंदेइ देवदेवंतो । देवच्चणियावेला, अहुणाऽइक्कमइ ता कहह ॥ ७३ ॥ माराविस्सइ सकुटुंबमेव मं अन्नहा महाराओ । ता कारुन्नं काऊण, कहसु अप्पाणमन्नं वा ॥ ७४ ॥ अहह्यं तुज्झ व अन्नस्स वावि कस्सविइ न किंपि काहामि । एत्तियमेत्तं सुवन्नं, अन्नं तुह सामि ! दाहामि ॥ ७५ ॥ किंपि न जंपर मेअज्जमुणिवरो पाणिरक्खट्टाए । जा ता भणियमणेणं, इय मिच्छा होइ चोरस्स || ७६ || कह णु कहिस्सइ एसो, तेणो सुतवस्सी वेसमलीणो ।
श्रीमेतार्यमुनिसन्धिः ।
॥ २७५ ॥
Page #318
--------------------------------------------------------------------------
________________
उपदेशमालाविशेषवृत्तौ
॥ २७६ ॥
पाणपाणपीडं जावज्जवि पाविओ नेव ॥ ७७ ॥ सीसावेढेणं वेढिऊण सीसंमि उल्लबद्वेण । आहणइ पव्वराओ, जह निगच्छंति नयणा ||७८|| झाणं झाइ महप्पा, जइ उवजीविय जवं कहिस्सममुं । उदरं दारिय कुंचं, ता मारिस्सइ हयासोयं ॥ ७९ ॥ ता होउ मज्झ मरणं, मह जीवउ जीविएण जीवोयं । का पाणाणमवेक्खा, अवस्स नासीण पच्छावि ॥ १८० ।। के के करुणाकारिणमप्पाणं नो भणति भुवणंमि । एरिससमए जो निव्वद्देइ सो होइ कारुणिओ ॥ ८१ ।। रे जीव ! किं न पज्जत्तमज्ज जं तिणसमेहिं एएहिं । पालिज्जइ पाणेहिं, जीयं एयस्स कुंचस्स ॥ ८२ ॥ विरला सरला ते केइ, सुपुरिसा इहहि कवि दी - संति । खयमप्पणो परत्थे, सहंति कप्पासकप्पा जे ॥ ८३ ॥
तथा च - " निष्पेषोऽस्थिचयस्स दुस्सहतरः कष्टं तुलारोपणं, प्रामास्त्रीकरलुञ्चनं व्यतिकरस्तन्त्रीप्रहारव्यथा । मातङ्गोज्झितमण्डवारिकणिकापानं च कूर्चाहतिः, कर्पासेन परार्थसाधनतया किं किंच नाङ्गीकृतम् ॥ ८४ ॥ "
नरए रे जीव ! तए, सहियाओ वेयणाओ एमेव । जइ जियजीवावणकज्जउज्जओ सहसि ता जयसि ॥ ८५ ॥ इय भावणाए सज्जो, संजाओ तस्स केवलालोओ । अइतिव्ववेयणाहेउ - कम्मुणो दंसणत्थं व ॥ ८६ ॥ तह तक्खणेणमाउक्खएण जाओ अ अंतगडनाणी । वेयणकारणअस्सायकम्म निम्मूलणत्थं व ॥ ८७ ॥ एयावसरे केणावि, कट्ठहाराउ खोणिखित्तओ । उच्छुडियकटुक्खंडेण ताडिओ पोट्टए कुंचो ॥ ८८ ॥ भीएण निम्गिलेऊण, ते जवा तत्थ विक्खिरिया । आलोयंतो लोओ, सुन्नारं धिक्कारइ बहु ।। ८९ ।। रे पाव ! ताव पावं, इय आलं देसि जं महामुणिणो । जं पुण मारेसि इमं, पावोवरि चूलिया एसा ॥ ९० ॥ कालगयं तं दट्ठे, सुवन्नगारो महामुणि हियए । अइसंखुद्धो चिंता का मह अहुणा गई होही ॥ ९१ ॥ जइ नाम महाराओ, नाही मह साहसं हयासस्स । ता काही दुम्मरेण, मारणं बंधुसहियस्स ॥ ९२ ॥ ता पाणताणकज्जे, पव्वज्जा संपयं महोवाओ । इय
१ विरला सरला कुंतस्स ते केइ सुपुरिसा० B |
श्रीमेतार्यमुनिसन्धिः ।
॥ २७६ ॥
Page #319
--------------------------------------------------------------------------
________________
उपदेशमालाविशेषवृत्तौ |
श्रीमेतार्यमुनिसन्धिः।
॥ २७७॥
PCCracetamo
पिहिऊण कवाडे, सकुडुंबो लेइ जइवेसं ॥ ९३ ॥ कणयजवाणयणत्थं, आगयपुरिसेहिं पेक्खिउं कहिओ । मेयज्जमहारिसिघायवइयरो सो कलायकओ ॥ ९४ ॥ अइवियडभिउडीभंगी-भंगुरभालेण राइणा स तओ। सकुडंबो आणीओ(णत्तो) वज्जो दुम्मारदंडेण ॥ ९५ ॥ उदंडचंडडंगा-विहत्थहत्था नरिंदसुहडा तो। पत्ता पेक्खंति धरे, तं पब्बइयं सहकुलेण ॥ ९६ ॥ डंगग्गे काऊणं, तहावि नीओ निवंतिए तेहिं । सकुलो वि साहुवेसेण, नरवई धम्मलाभेइ ॥ ९७ ॥ भणियं निवेण मुंचह, इमस्स दंडेण होइ उडाहो । ता मह अलंघणिज्जं, सासणमेयं सुणावेह ।। ९८ ॥ नइ वयमेयं एयाण, कोवि जा जीवियं पि मिल्लेहि। ता सारीरियदंडेण, निग्गहं पत्थिवो काही ॥ ९९ ॥ जह सामइयं मेयजमहरिसी कासि निप्पकंपमणो । पाणपहाणपसत्ते वि, तह परेहिं पि कायव्वं |॥ २०॥ एतत्सामयिकमाश्रित्यान्यैरप्युक्तम्-जो कुंचगावराहे, पाणिदया कुंचगं तु नाइक्खे । जीवियमणुपेहतं, मेयजरिसिं नम
सामि ॥१॥ निष्फेडियाणि दोनिवि, सीसावेढेण जस्स अच्छीणि । नय संजमाउ चलिओ, मेयजो मंदरगिरिव्व ॥ २॥ तथा| मूर्नावबद्धो नववर्धबन्धनैः, स जाव बद्धोऽत्र यथैव मूर्धनि । यस्तस्थिवानद्भुतकर्मकर्मठो, ममास्तु मेतार्यमुनिः स मुक्तये ॥२०३।। इति मेतार्यमहामुनिसन्धिः ।। पं. ६०००
Homezzerberocorecadeecare
00000000000000000000000000000000000000000000000000000000000000000000
॥ समर्थितं प्रथमखण्डमुपदेशमालावृत्तेरिति ॥
1000000000000000000000000000000000000000000000000000000000000000००४
deemero
॥ २७७॥
Page #320
--------------------------------------------------------------------------
________________
उपदेशमाला-0 विशेषवृत्तौ
विनितशिष्यगुणाः।
॥ २७८ ॥
Deceezooomerceimerozole
॥ अथ द्वितीयखण्डम् ॥ जो चंदणेण बाई, आलिंपइ वासिणा वि तच्छेइ । संथुणइ जो अ निदइ, महरिसिणो तत्थ समभावा ॥१२॥ सिंहगिरिसुसीसाणं, भदं गुरुवयणसद्दताणं । वयरो किर दाही वायणत्ति न विकोविअं वयणं ॥ ९३ ॥ मिण गोणसंगुलीहि, गणेहि वा दंतचक्कलाई से । इच्छंति भाणिउणं, (माणियव्वं) कजं तु त एव जाणंति ॥ ९४ ॥ कारणविऊ कयाई, सेयं कार्य वयंति आयरिया। तं तह सद्दहिअव्वं, भविअव्वं कारणेण तहिं ॥१५॥ जो गिण्हइ मुरुवयणं, भणंतं भावओ विसुद्धमणो। ओसहमिव पीजतं, तं तस्स सुहावहं होइ ॥ ९६ ॥ अणुवत्तगा विणी, बहुखमा निच्चभत्तिमंता य । गुरुकुलवासी अमुई, धना सीसा इह सुसीला ॥ ९७ ॥ जीवंतस्स इह जसो, कित्ती य मयस्स परभवे धम्मो। मुगुणस्स य निग्गुणस्स य, अजसोऽकित्ती अहम्मो य ॥ ९८॥ वुड्ढावासे वि ठियं, अहव गिलाणं गुरुं परिभवति । दत्तुव्व धम्मवीमंसएण दुस्सिक्खियं तंपि ॥ ९९ ॥
पुनः सामयिकमेव पुरस्कुर्वन्नाह-" जो चंदणेण" गाहा व्यक्ता । नवरं पूर्वार्द्धन शारीरावुपकारावुक्तावुत्तरार्द्धन तु मानसाविति ॥ ९२ ॥ समभावता च गुरूपदेशात्प्रायेण स्यादतस्तद्ग्राहिणामुपबृहणं कुर्वन्नाह-" सीहगिरि" गाहा स्पष्टा । प्राग्वनस्वामिकथया विस्तारितार्थत्वात् ॥ ९३ ॥ किंच-" मिण " गाहा । 'मिमीष्व' कियत्प्रमाणोऽयमिति, कं 'गोनसं '-सर्पविशेष स्वा.
गुलिभिः संशब्दस्य द्विरावृत्तिः । यद्वा "गोणसे" ति लुमविभक्तिनिर्देशः। ततोऽकारेण स्वरे स्वरस्य लोपे सन्धिरिति, यदि गुरवो ब्रू युस्तथा 'गणय '-परिसंख्याहि 'दंतचकलानि'-दंतमण्डलानि, 'से'-तस्य गोनस्येति वा ब युस्तत्र शिष्येण 'इच्छे'ति भणितव्य । न पुनः प्राणापहारकत्वादयुक्तमेतदिति गुरुवचने प्रतिघातः कर्त्तव्यः । ‘भाणियव्वं ' ति प्राकृतत्वादिय॑म् । कस्मादेव
20amezoecoeroeimeroener
॥२७८॥
Page #321
--------------------------------------------------------------------------
________________
उपदेशमालाविशेषवृत्तौ|
॥२७९॥
creenomenomercareer
मित्याह-'कार्य' यत्तथाविधाभिधाने प्रयोजनं तत्त एव गुरवो जानन्ति विशिष्टतरज्ञानत्वात् । 'तु' शब्दादिच्छेति भणित्वा
16 विनितशिष्यक्रियया तथैव निर्वाहणीयम् ॥ ९४ ॥ तथा-" कारणविऊ" गाहा उत्तानार्था । 'कारणविदो'-निमित्ततत्त्वज्ञाः ॥ ९५ ॥ एवं कारिणो गुणमाह-"जो गिन्हइ" गाहा । एषाऽपि तथैव ॥ ९६ ।। कीदृशाः पुनः शिष्याः गुरुवचनग्राहकाः स्युरित्याह
गुणाः। " अणुवत्तगा” गाहा । ' अनुवर्त्तका '-अनुकूलवृत्तयो विनीताः कृत्यकारिणः । 'बहुक्षमा '-निगृहीतक्रोधाः। 'नित्यभक्तिमन्तः' सदैव गुरौ चेतसा प्रतिबद्धा 'गुरुकुलवासिनः' स्वगुरुगच्छसेविनः । 'अमोचकाः'-श्रुतग्रहणार्थमाचार्यान्तरान्तिकं गता अपि ग्रन्थे समाप्तेऽपि न झटिति तं मुश्चन्ति । 'धन्याः '-पुण्यभाज: 'शिष्या' इत्येवं 'सुशीला' भवन्ति स्वपरयोः समाधिजनकत्वादिति ॥ ९७ ॥ एवं सुशीलस्य माहात्म्यमाह-" जीवंतस्स" गाहा । एवं सगुणस्य जीवतोऽत्र भवेश्वशःकीर्तिश्च स्यात् । एकदिग्गामिनी कीर्तिः, सर्वदिग्गामुकं यशः ॥ यद्वा-दानपुण्यकृता कीर्तिः, पराक्रमकृवं यशः। दानमत्राभयज्ञानादीनामर्पणम् । पराक्रमो-ऽन्तरबारागादिविजयः । तथा 'मृतस्य सतः परभवे धर्मः' तद्भवकृतस्यापि धर्मस्य प्रायेण 'परभवे' सुदेवत्वादिरूपेण विपाकजनकत्वात्तद्विपाकोऽपि कार्ये कारणोपचाराद्धर्म उक्तः, स च परभवे एव स्यात् , एवं सगुणस्य माहात्म्यमुक्त्वा निर्गुणस्य वैपरी| त्यमाह-“ निग्गुणस्स य” इत्यादि सुगमम् ।। ९८ ॥ तदेवं सुविनेयदुर्विनेययोर्गुणदोषान् प्रतिपाद्य इदानी विशेषतो दुर्विनेयदोपानेव दृष्टान्तेनाह-"वुड्ढावाने वि" गाहा । इह वृद्धो वर्षसप्तरुपरि गृह्यते, आसमन्तात् जवाबलपरिक्षीणतया चतुर्मासमासाद्यतिक्रमेण वसनं वृद्धा वासस्तस्मिन्नपि स्थितमास्तामनियतविहारिणमित्यपिशब्दार्थः । अथवा 'ग्लान' रोगग्रस्तमपवापदे वर्तमानमिति गम्यते । 'गुरुं परिभवन्ति'-न्यत्कुर्वन्ति मन्दबुद्धयः, केन-धर्मविमर्शकेन । वयं धार्मिका निरतिचारत्वादयं तु न तथा सातिचारत्वादेवंविधकुत्सितविकल्पेनेत्यर्थः । तदपि सुस्थितं मन्यतयाऽपि क्रियमाणं गुरुपरिभवनम् , आस्तां निरुपाधिदुर्विनीततयेत्यपेरर्थः । किमित्याह-दुःशिक्षितं'-दुरभ्यस्तं कुगतिहेतुत्वाद् दुष्टचेष्टितमित्यर्थः । किंवत् परिभवन्तीत्यत्र दृष्टान्तमाह- दत्तवत् ।
|॥२७९॥ तत्कथा चेयम्
DeepeperocoCRememe
इह वृद्धो वर्षमारणमित्यपिशब्दार्थः । वयं धार्मि
Page #322
--------------------------------------------------------------------------
________________
कोल्लयरपुरे सूरी, संगमथेरा कयाइ विहरिंसु । तेहिं परिभावियं, भूरिदुक्खदुभिक्खमचिरेण ॥ १॥ तो दूरदूरदेसंतरेसु ते उपदेशमाला-0
10 गुरुपरिभवगच्छमप्पणो हत्थं । जंघाबलपरिहीणा, पट्टविऊणं ठिया तत्थ ॥२॥ उक्तं च-" अनागतं वेत्ति न यः प्रमादी, भयं समासविशेषवृत्तौ
कारिदत्तसाधु नसुखावमग्नः । स जीर्णवेश्मोदरमध्यशायी, भित्तिप्रपातेन विबोधमेति ॥३॥” उउमासचाउमासाणुसारिनवभागखेत्तकप्पणया । |
कथा। ॥२८॥ अवरावरवसहीवासजयणमच्छंति कुणमाणा ॥ ४ ॥ तह ताणमप्पमत्ताण, निस्समाणं कुणेइ बहुमाणं । नगराहिदेवया दिव्वसव्वगु-16
णरंजिया सययं ॥५॥ तदुदंतवाहगो अन्नया य परिवारपेसिओ संतो। पत्तो दत्तो अंतेवासी किं पुण अगीयत्थो ॥६॥ परिवाडीए पत्ता, ताए तो तेण सूरिणो दटुं। वसहीए वियप्पियमप्पबुद्धिणा अप्पणो सरिसं ॥७॥ सुकरपि करेइ न एस, वसहिजयणं पि किमवरं भणिमो। पासत्थाई जाओ त्ति, सो ठिओ भिन्नवसहीए ॥८॥ पायपणयस्स तस्स वि, गुरूहि आपुच्छिया कुसलवत्ता । मिक्खायरियावेलाए, अप्पणा सह स नीओ य ।।९।। अंतप्पताइकुलेसु, अंतपंताइभिक्खलाभेण । मुहुसंकिलेसमितो, दत्तो नाओ मुणिवईहिं ॥१०॥ ता सिदिगिहे पत्ता, सूरि जत्थथि रेवईगहिओ । सेद्विस्स सुओ तं पइ, चप्पुडियपयाणपुव्वमिणं ॥११॥ | भणियं गुरूहि रोयसि, किं बालय ! चिट्ठ ताव तुण्हिक्को । तो आराडिं मोत्तूण, रेवई दूरमोसरिया ॥१२॥ पुत्ते पउणीभूए लड्डुयथालं भरित्तु तस्स पिया जा । पडिलाहइ गुरुणा, ता भणिओ दत्त गिण्ह तुमं ।। १३ ।। भरिए पत्ते मणमोयगेहिं, सो मोयगेहिं. संतुट्ठो। वसही विसजिओ दूरभिसंधिणा चिंतए एवं ॥ १४ ॥ दुग्गयकुलेसु मं तारिसेसु भामित्तु एत्तियं अहुणा । ठवणाकुलेसु एयारिसेसु सयमेवविहरेहि(ही) ॥१५।। निययाणुमाणकप्पिय-पराऽऽसओ सव्वहा जणो सव्वो । नीयाण ना खलो ना, महाणुभावो महंताण ॥ १६॥ नियदुरभिसंधिणा सज्जणंपि दुज्जणजणो मुणइ पिसुणं । पित्तपलित्तो पेक्खइ, पयप्पवाहं पि पज्जलिरं ॥१७॥ अरसविरसाई सुठूछवित्तिणा विहरिऊण सूरी वि । नियवसहीए पत्ता, भोत्तूण कुणंति सज्झायं ॥ १८ ॥ पडिकमणे संपत्तो, दत्तो
॥ २८०॥ सूरीहिं भासिओ तुमए । वच्छ ! चिगिच्छापिंडो, भुत्तो आलोयसु तमिन्हि ।।१९।। तमसद्दहमाणो सोऽणालोइय किंचि पडिकमेऊण । नियवसहिं संपत्तो, गुरुसम्मुहमेयमुल्लविरो ॥ २०॥ " राईसरिसवमेत्ताणि, परछिड्डाणि पाससे । अप्पणो बिल्लमत्ताणि, पिक्खंतो
Deeeeeeeeeeer
D
Page #323
--------------------------------------------------------------------------
________________
उपदेशमाला - विशेषवृत्तौ
॥ २८१ ॥
वि न पेक्खसे " ॥ २१ ॥ अवश्यं च चन्द्रगुप्तोत्तमेतन्न श्रुतमेवानेन – “ आर्याज्ञयैव मम लङ्घितगौरवस्य, बुद्धिः प्रवेष्टुमवनेविवरं प्रवृत्ता । ये सत्यमेव न गुरून् प्रतिमानयन्ति तेषां कथं नु हृदयं न भिनत्ति लज्जा ॥ २२ ॥ " मुणिनाहगुणावज्जियवंतरदेवी वियंभए तत्तो । नीयगुरुगुरुपरिभवपाव - कारिणो तस्स सिक्खकए ॥ २३ ॥ घोरंधयारदुस्सहसमीरदुव्वारवारिधाराहिं । वरिसंती तं सहसा, भेसइ भीमट्टहासेहिं ॥ २४ ॥ आउलचित्तो दत्तो, तो तायसु मं ति बाहरेइ गुरुं । गुरुणा भणियं मा एहि एएण मम्गेण || २५ || भणियमणेणं अंधे अंधारे पहु ! न किपि पेक्खामि । कहमागच्छामि तओ, परितायसु ताय ताय ! इओ || २६ || गुरुणा करुणारयणायरेण तो उब्भिऊण अंगुलियं । दीवपयासो व्व कओ, स कुसीसो चिंतइ तओ वि ||२७| धरइ निसाए पासे, दीवं एसोत्ति सूरिपयमूले । पत्तो दत्तो तत्तो वंतरदेवीए अणुसिट्ठो ॥ २८ ॥ खरफरुसादि गिराहिं, दुव्विणयतरुस्स तुज्झ हे पाव । कित्तियमेत्तं एयं, जं जीवसि अज्जवि वराय ! ॥ २९ ॥ जं परलोए होही, सुमहासत्ताण पत्ततत्ताण । सुगुरुण परिभवाओ को तं वोत्तुं पि पारेइ ॥ ३० ॥ इय अणुसिट्टो सो जायतिव्वअणुतावतावियअप्पाणो । पणमिय खामिय सामिं, पायच्छितं पवज्जिसु ॥ ३१ ॥ इति गुरुपरिभवकारिदत्तसाधुकथा ॥ इत्थं दुर्विनेयदुर्विनयं दत्तदृष्टान्तेनाभिधाय सुविनेयभतिरागं सुनक्षत्रदृष्टान्तेनाह
आयरिअभत्तिरागो, कस्स सुनक्खत्तमहरिसी सरिसो । अवि जीविअं ववसिअं, न चैव गुरुपरिभवो सहिओ || १००||
इह 'रागः ' - स्नेह उच्यते स च कान्तां प्रति प्रेमरागः, आराध्यं प्रति पुनः भक्तिरागोऽभिधीयते, ततश्वाचार्यविषयो भक्तिरागः, कस्य ' सुनक्षत्रमहर्षेरिव ' स्यान्न कस्यचित्प्रायेणेत्यर्थः । यतस्तेन 'जीवितमपि व्यवसित' मन्तं नीतं त्यक्तमित्यर्थः । 'नैव पुनर्गुरुपरिभवः' - स्वाचार्य तिरस्कारः ' सोढः ' - क्षान्तः । कथानकं तुः—
सावत्थिनयरीए हालाहलाए कुंभकारीए । कुंभकारावणंसि जिणोवएससंसाहियतेउलेसे गोसाले नामं मंखलिपुत्ते चउवी
गुरुपरिभवकारिदत्तसाधु
कथा
॥ २८१ ॥
Page #324
--------------------------------------------------------------------------
________________
उपदेशमालाविशेषवृत्तौ
| गुरुभक्तिः रागेसुनक्षत्रसर्वानुभूति
कथा ।
॥ २८२॥
creencameopaRCareereameezcoope
सइ वास परियाए आजीविगसंघपरिखुडे विहरइ । तस्संतिए कयाइ पासाऽवञ्चिज्जा इमे छदिसायरा आगया तं जहा-सेणो कलिंदो कणियारो अच्छिद्दो अम्गिवेसाणो अज्जुणो य । ते गोसालगस्स अटुंगमहानिमित्तं उवदिसंति ॥ तस्स निमित्तस्सुल्लोयमित्तणं गो. सालो सावत्थीए अजिणे जिणप्पलावी अकेवली केवलिप्पलावी जिणसई पगासेमाणे विहरइ । अन्नया तत्थ सामी समोसढो । परिसा निग्गया। धम्म सुणेऊण पडिगया। तओ भगवओ अंतेवासी इंदभूई छटुस्स पारणे भिक्खट्टाए सावत्थीए पविढे समाणे बहु जण अन्नमन्नस्स एवमाइक्खंतं सुणेइ । जहा धन्ना णं एसा सावत्थी नयरी जीसे दुवे जिणा केवली नियनियतित्थाई विस्थारिता विहति । तओ गोयमे एयमटुं सोचा भत्तपाणं गहाय भगवओ पडिदसित्ता भोत्तूण परिसाए एवं वयासी, इच्छामि गं भंते | गोसालस्स उट्टाणपारियावणियं सोउं। तओ सामिणा सव्वा कहिया, जहा आवस्सए उवसग्गेसु । तओ जं तं देवाणुप्पिया गोसालो जिणे केवलित्ति तं सव्वहा मिच्छा । जं पुण महावीरो जिणो केवलि तित्थयरेति तं सच्चति । तएणं से गोसालो एय मटुं बहुजणाओ सोचा, आसुरत्ते चंडकिए हालाहल कुंभकारी आगाराओ आजीवियसंघपरिखुडे बाहिं निग्गए समाणे सामिणो सीसं आणंदं नाम थेरं छटुपारणए भिक्खटाए पविट्ठ दळूणं एवं वयासी-हंहो आणंदा! इओ एहि, ताव सुणेहि मह वयणमेगं ।। | तव धम्मायरिए महावीरे मह पडिकूलभासी तं जइ एत्तो वि तहा चेव वइस्सइ, तओ तत्थागंतूण तं समगंपि भासरासी करिस्सामि, तुमं पुणेगं सारक्खिस्सामि । एयं नियधम्मायरियस्स कहिज्जासुत्ति । तओ आणंदो तेणेवं वुत्ते संते संकिए भीए, तत्तो
चेव निवत्तिऊण समणं महावीरं वंदित्ता सव्वं परिकहेइ । तं पभू णं भंते गोसालो भासरासिं करित्तए तओ (ताहे) भणियं सामिणा । समत्थे णं आणंदा गोसाले भासरासीकरित्तए, नो चेव णं अरहते भगवंते परियावणियं पुण तेसिपि करिजा । गोसालगतवतेयाओ अणंतगुणविसिटुतरा तवतेया अरहंताणं । खंतिक्खमा पुण अरहंता भवंति । ता गच्छ तुम आणंदा ! गोयमाइ समणाणं एयमढें कहेहि । मा णं तुम्हाण केए गोसालं धम्मियाए चोयणाए पडिचोएउ । तेण गंतुं तहेव ते सव्वे वुत्ता। तावच णं गोसालो जेणेव भगवं महावीरो तेणेव उवागम्म सामिस्स पुरओ ठिच्चा एवं वयासी । सुट्ठ णं कासवा तुमं ममं एवं वयासी ।
areermeeeesraeezeeroeezepoem
॥ २८२॥
Page #325
--------------------------------------------------------------------------
________________
तओ एवं वुत आरोवेइ । समणा
जमेसो गोसालो मंखलिपुत्तो मज्झ चेव अंतेवासी मए चेव सिक्खिओ त्ति । तओ महावीरं उच्चा(ल्ला)वयाहिं आउसणाहिं निब्भच्छणाहिं उपदेशमालानिभच्छित्ता एवं वयासी, जहा-नदोसि विणदोसि अज न भवसि । तओ महावीरस्स अंतेवासी सव्वाणुभूइनामेणं अणगारे
I| गुरुभक्तिविशेषवृत्तौ| | धम्मायरियाणुरागेण एयमद्रमसहमाणे उवागम्म तं एवं वयासी जहा नट्ठोसि विणट्रोसि-हं भो गोसालया! तुमं भगवया चेव
| रागे सुनक्षत्र ॥ २८३ ॥ पव्वाविओ सिक्खविओ तस्स चेव मिच्छं विप्पडिवन्नो । तओ तेणेवं वुत्तो संतो आसुरुत्तो सव्वाणुभूइमणगारं भासरासी करिसु ।
IN सर्वानुभूतिहा तओ सो सहस्सारे कप्पे उक्कोसठिई देवो जाओ। तओ चुओ समाणो महावीदेहे सिज्झिहिइ । दोच्चंपि समण भयवं महावीर
कथा । उच्चावयाहिं आउसणाहिं आउसइ । तओ महावीरस्स अंतेवासी सुनक्खत्तो नाम अणगारो तेण धम्मायरियाणुरागेणं एयमद्रं असहमाणो सव्वाणुभूइ व्व भणिउमाढत्तो। तओ एवं वुत्तो समाणो गोसालो आसुरुत्तो सुनक्खत्तं तेउलेसाए परितावेइ । तओ सो महावीरं तिक्खुत्तो वंदइ नमसइ सयमेव पंच महव्वयाई आरोवेइ। समणा समणीओ खामेइ । आलोइय पडिकतो कालगओ संतो अच्चुए कप्पे उकोसठिईओ देवो जाओ। तओ चुओ महाविदेहे सिज्झिहिइ । तओ सो गोसालो महावीरं पुणो वि आओसइ । तओ महावीरो तमेवं वयासी-जहा गोसालो तुम मए चेव पव्वाविओ मुंडाविओ बहुस्सुई कओ, ममं चेव मिच्छं विप्पडिवन्नो, तओ एवं वुत्तो समाणो आसुरुत्तो भगवओ दाहटाए सरीरगंसि तेयं निसिरइ । तं च भगवओ नोपक्कमइ आयाहिणपयाहिणं करेत्ता तमेव गोसालसरीरं दहमाणे अंतो अणुपविट्ठे । तओ गोसालो भयवं एवं वयासी-तुमं कासवा अंतो छण्डं मासाणं पित्तजरपरिगयसरीरे सरीरवोकंतीए छउमत्थो चेव कालं करिस्ससि । तओ भयवं एवं वयासी-अन्नं अन्नाई सोलसवासाई विहरिस्सामि तुमं पुण गोसाल ! अप्पणो चेव तेएणं अंतो सत्तरत्तस्स पित्तजरपरिगओ छउमत्थो चेव कालं करिस्ससि । तओ गोसालस्स सत्तरत्तंमि परिणममाणमि लद्धसम्मत्तस्स एयारूवं चित्तं जायं । " नो खलु अहं जिणो-केवली किंतु मंखलिपुत्तो समणघायगो।" तओ आजीविगथेरे सद्दावित्ता एवं वयासो-“नो खलु अहं जिणो केवली, किंतु महावीरो चेव तारिसो, तं तुम्भे ममं कालगयं जाणित्ता वामपाए सुंबेण बंधित्ता सावत्थीए बाहिं कड़ेमाणा, 'एस गोसालो अजिणो जिणप्पलावी अकेवली केवलीप्प
20ezezoenerceereezercene
ओसो गोसालो
HOIRemoracancerencamerpa
Page #326
--------------------------------------------------------------------------
________________
उपदेशमालाविशेषवृत्तौ
॥ २८४ ॥
लावी ' एवं वयमाणा विहरह । ” ते सवहसाविया संता कालगयं जाणित्ता वसहीए दुवारं ठइत्ता सावत्थि लिहित्ता लज्जता सव्वं करेंति । गोसालो वि कालगओ संतो अच्चुए कप्पे उक्कोसठिई देवो जाओ । तओ सामी सावत्यीओ मिंढियगामं गओ गोयमेण पुच्छिओ गोसालो सग्गाओ चुओ कहिं उववज्जिहित्ति । सामी सव्वं कहेइ - जहा पन्नतीए गोसालए । सामी छण्हमासाणमंते रेवई विहराविओसहेण पउणसरीरो संजाओन्ति ॥ इतिसुनक्षत्रसर्वानुभूतिकथा ॥ १०० ॥ एवं सुविनेयस्य गुरौ भक्तिमुपदश्य के नामैवं गुरुभक्ता भवेयुरित्याह
,
पुणेहिं चोइआ पुरक्खडेहिं सिरिभायणं भविअसत्ता । गुरुमागमेसिभद्दा, देवयमिव पज्जुवासंति ॥ १०१ ॥ बहुसुक्खसयसहस्सान दायग मोअगा दुहसयाणं । आयरिआ फुडमेअं, केसिपएसी अ (व) ते हेउ ।। १०२ ।। — पुण्यैः ’ पुराकृतैः ‘ प्रेरिताः सत्त्वा प्राणिनो देवतामिव परमात्मानमिव गुरुपर्युपासित इति सम्बन्धः । इहलोके साम्राज्यप्राप्त्यादिना चारित्र समृद्ध्यादिना च श्रियां भाजनं भूत्वा, परलोके च ये ' आगमिष्यद्भद्रा ' - आसन्नमोक्षकल्याणास्त एव एवंविधा भवन्तीत्यर्थः ।। १०१ ॥ किमित्येवं सुविनेयैर्गुरवः पर्युपासनीयाः ॥ उच्यते यतः - " बहुसोक्ख " गाहा ' बहूनां सौख्यलक्षाणां दायका मोचकाध दुःखशतानामाचार्या भवन्ति । 'स्फुट' मेतत्प्रकटोऽयमर्थो यतस्ततो गुरुपर्युपास्तिः कार्येति । अत्र ये येषां सुखदायका दुःखमोचकाच तत्रोभयत्रापि दृष्टान्तमाह – ' केसि पएसि अ ते उत्ति' । केशि:- प्रदेशी चेति तौ प्रसिद्धो हेतू । हेतुतोऽर्थं गमयत इति हेतुदृष्टान्तावित्यर्थः ॥ १०२ ॥ यथा
सेयवियाए पुरिए, एसि राया असि सुपसिद्धो । सूरियकंता कंता, कंता पुण से ससंकमुही ॥ १ ॥ सूरियकंतो पुतो, अमञ्चमंडलसिरोमणी तह य । सुसरलचित्तो चित्तो त्ति, आसि मंती महंतगुणो ॥ २ ॥ स कयाइ पएसि नरेसरेण जियसत्तुरायपासंमि । सावत्थीए पुरीए, केण वि अद्वेण पट्टविओ ॥ ३ ॥ सिरिपासाऽवचिज्जो, पत्तो केसि त्ति गणहरो तत्थ । चउदसपुव्वी
गुरुपर्युपातिफले
प्रदेशिनृप
दृष्टान्तः ।
॥ २८४ ॥
Page #327
--------------------------------------------------------------------------
________________
उपदेशमालाविशेषवृत्तौ
॥ २८५॥
CPCRecommercorecordPCDCOM
चउजाम-धम्मधारी चउन्नाणी ॥४॥ चित्तेण मंतिणा वंदिऊण तं धम्मदेसणा निसुया । बझंति य मुसु)झंति य, जह जीवा भवसमुद्दम्मि ॥५॥ अट्टवसट्टोवगया, अणोरपारं भवं भणति जहा। जह संमत्तं सत्तममुत्तमबुद्धी पवजंति ॥ ६॥ जह निम्म- N| गुरुपर्युपालनाणगुणा, संजमनिरवज्जरजमजिति । जह सुसइ सच्च(व्वोनिव्वण-तवेण रुद्धो भवसमुद्दो ॥ ७ ॥ तह एस देसणाए, पडिबुद्धो स्तिफले सचिवो। समणोवासयधम्मं रम्मं सम्मं समजिंसु ॥८॥ पारगयपायपूया, पवित्तपत्ताइ दाणझाणाई । सासणपभावणाओ, भावओ
प्रदेशिनृपसंपवत्तेइ ॥९॥ संसाहिय सामिपओयणो य सो पट्टिओ नियपुरीए । चिंतइ गुरु वि जई तत्थ, इंति तो होइ अइलटुं ॥१०॥ दृष्टान्तः। हिंसामुसापसत्तो, स पएसिमहानरेसरो मज्झ । महु-मंस-मज्ज-जूयाइउज्जओ कहवि जइ बुज्झे ॥ ११ ॥ मइमित्ते अइभत्ते, | मंतिमि महाहिओवएसपरे । हा पाविस्सइ पावप्पहावपहओ निरयपडणं ॥ १२ ॥ इहलोयकजसजा, मित्ता मंती य हुंति बहु. । यावि । पहुणो परलोयपसाहणुज्जया जे उ ते विरला ॥ १३ ।। सिरिकेसिपहुं ता विन्नवेमि सेयविपुरीविहाराय । जइ नाम धम्मकम्ममि, उम्महेज्जा महीसो वि ॥ १४ ॥ इय विन्नत्ता साहिति, सूरिणो वट्टमाणजोगो त्ति । सुविहियविहारचरियाए, अवसरे तं पुरि पत्ता ॥ १५ ॥ अवगयनियगुरुआगमणवइयरो मंतिपुंगवो दाउं । वद्धावयस्स वरपारितोसियं तो समयसुत्ती ॥ १६ ॥ सव्वाए रिद्धोए वंदणवडियाए जाइ वंदेवि । चिंतिय नाहियवाई, आणेयव्वो कहेह निवो ॥ १७ ॥ कइयाइ तुरंगमवाहियालिनिस्समपरिस्समसमाय । सचिवेण निवो नीओ, गुरुवसही साहिछायाए । १८ ।। पुरओ परिसाए पयासमाणयं धम्ममिक्खिऊण गुरुं । मंति पुच्छइ निवई, किमेवमारंडई मुंडोत्ति ॥ १९॥ पभणइ चित्तो जाणामि, नाह ! नाहंपि किपि तो पासे । गंतूणं पुच्छिज्जइ, सक्केइ किमुत्तरं दाउं ॥ २० ॥ अविहियपायपणामो, पासे गंतु गुरूणमुवविट्ठो। पडिहणइ जीवकम्माई, पेञ्चलोयं च सिच्छाए |y ॥ २१ ॥ “वराकः स कथं नाम, नम्रीभवतु दुर्जनः। आपादात् मस्तकं यावत् , स्थिता यस्य कुशीलता ।। २२ ।।" अह मुणिनाहो ऊसास-सह-चिट्ठाहिं साहए जीवं । तरुसिहरम्गपडाया-पकंपलिंगेहिं अनिलं व ॥ २३ ॥ तथा-जो तुल्लसाहणाणं, फले
[6] ॥२८५॥ विसेसो न सो विणा हेउं । कजत्तणओ गोयम ! घडो व्व हेऊ य से कम्मं ॥ २४ ॥ एवं जीवे कम्मे य, साहिए सोहणा
Page #328
--------------------------------------------------------------------------
________________
VEDO
गुरुपर्युपास्तिफले प्रदेशिनृपदृष्टान्तः।
पाएहिं पायाण सयमणुभवेण नाममाई किर करेऊणाल पावपब्भारमायर परलोओ जइ हवेचना
उपदेशमाला-0
णुमाणेहिं । परलोगो वि पसिद्धो, तक्कारणगो जमेसो त्ति ॥ २५ ॥ पुण पत्थिवो पयंपइ, परलोओ जइ हवेज ता कह णु ।
परलोगाओ आगम्म, मं पिया न पडिबोहेइ ॥ २६ ॥ पाणाइवायपामुक्ख-पावपब्भारमायरेऊण । तुज्झ मएणं नूणं, जं स गओ विशेषवृत्तौ
दुग्गई दुगां ।। २७ ।। अंबा विसुद्धसद्धम्म-कम्ममम्माई किर करेऊण । सगं गया वि आगम्म, किं न मे धम्ममुवइसइ ॥२८॥ ॥ २८६ ॥16 पियराणि मज्झ अइवच्छलाणि सयमणुभवेण नाऊण । दुक्कयसुकयफलं किं, मं नहु वारिंति कारिति ॥ २९ ॥ भणियं गुरुहिं
गुत्तीए, गुत्तिपाएहिं पायसंकलिओ। न लहइ गंतुं चोरो, जह नियनाईण गेहमि ॥३०॥ तह अणवरयं परमाहम्मियअमरेहिं कप्परिजंतो। होइ न सवसो निमिसंपि, तत्थ ता कहमिहेउ जिओ ॥३१॥ उच्यते च-अच्छिनिमिलियमेत्तं, नत्थि सुह दुक्खमेव अणुबद्धं । नरए नेरईयाणं, अहोनिसि पञ्चमाणाणं ॥ ३२ ॥ जणणी वि तुज्झ दिव्वोवभोगभोगाइमग्गसंलग्गा । नेहा- | गंतुं पारइ, अवरावरकज्जवक्खेवा ॥ ३३॥ इदमप्युक्तम्-संकंतदिव्वपेम्मा, विसयपसत्ताऽसमत्तकत्तव्वा । अणहीणमणुयकज्जा, नरभवमसुहं न इंति सुरा ॥ ३४ ॥ अह आह महीनाहो, नाहियवाई पियामहाई वि । मह ता करेमि अकुलक्कमागयं कहमिमं धर्म ॥ ३५ ॥ भणइ गुरु तो चोरिकरोगदोगच्चदुन्नयाईयं । कस्सइ कुलक्कमेणागयंति किं तं न मोत्तव्यं ॥३६॥ अइवा वि कोवि कस्सइ, रज अप्पिज्ज सज्जसत्तंगं । तं मा गिन्हउ किं दुग्गयस्स अंगुब्भवो भूव ! ॥३७ ।। जइ वा कयाइ कोई, कस्सइ करुणाए निठुरं कुटुं । कोढियसुयस्स फेडइ, ता किं तं मा समन्नेउ ॥ ३८ ॥ इय उत्तरपच्चुत्तरपरंपराए पबोहिओ राया । सावयधम्म सम्म, सम्मत्ताई पवजेइ ॥ ३९ ॥ पालेइ निरइयारं, सारं संसारसायरतरंडं । अइचारुबंभचेरं च, दुच्चरं चरइ चिरकालं ॥ ४० ॥ तो सूरियकताए, पावपसत्ताए कामतत्ताए। परपुरिसासत्ताए, चित्तं एयारिसं जायं ।। ४१ ॥ समणोवासगधम्माणुरत्तचित्तो निवो जओ जाओ। तद्दिवसाउ सम्मं, नाढाइ ममं मणागपि ॥४२॥ ता मह संपइ संपयमेयं काउं सकामहिययाए । हयभत्तारा सूरियकंतं पुत्तं करेमि निवं ॥ ४३ ।। ववगयअसेससंका, भोगे भुंजामि तो जहिच्छाए । इय विसमेसा पोसहपारणए देइ नरवइणो ॥४४॥ पित्तजरदाहदूमिज्जमाणदेहेण पत्थिवेण तओ। नाओ विसप्पओगो, सूरियकताए कंताए ॥४५॥ चिंतितं च
emeroezaezmeezeDecemenez
फेड, ता किं तं मारसारं संसारसायरतरडारस जाय ॥ ४१ ।। समामाययाए ।
जाओ। तापसत्ताए कामतता निरइयार, सार ॥ ३८॥ इये
॥ २८६ ॥
Page #329
--------------------------------------------------------------------------
________________
उपदेशमालाविशेषवृत्तौ
॥ २८७ ॥
|"
" आलोला चपला नु किन्तु महिमहावका मृगारेर्नखश्रेणिः किन्तु न वै निकामविषमा किं काललीलाननाः । हेला प्राणहरी हलाहललता किं नाम नैवं भवेत्, केयं तर्हि समस्तदूषणखनिर्योषा तदस्यै नमः ॥ ४६ ॥ तहवि अपओसमाणो, मणसा वि धीरिमाधरो । सयमारोविय सव्वे, अणुव्वए अणसणं कुणइ ॥ ४७ ॥ पंचनमोक्कारपरो, आलोइय-निंदियाइयारो य । खामइ समग्गजंतूण, सुहमथूलाऽवराहपए ॥ ४८ ॥ मरिऊणं सोहम्मे चउपलियाऊ सुरो समुप्पन्नो । नामेण सूरियाभो, सुसरिसनामे विमाणमि ।। ४९ ।। दिव्वाई कामभोगाई, भुंजए तत्थ अच्छरिच्छाए। तित्थेससमोसरणे, सुणेइ वक्खाणमणवरयं ॥ ५० ॥ आमलकप्पाए पुरीए, एगया सामिवद्धमाणस्स । रइयंमि समोसरणे, स एइ सव्वाए रिद्धीए ॥ ५१ ॥ पणिवाय पुव्वमेवं देवं विन्नवइ नाह ! दंसेमि । नियनवनट्टारंभ, गोयमपमुहाण साहूणं ॥ ५२ ॥ तित्थयरे तूसिणीए, चिते उट्ठऊण तुट्ठो सो । पहुणो पुरो पयट्टइ, विसट्टनिप्पट्टनट्टविहिं ॥ ५३ ॥ अह पडिगओ जहागयमेसो सामिं पुणो पणमिऊणं । तत्तो चुओ विदे, सिज्झिस्सइ सुक्कझाणाओ ॥ ५४ ॥ इति चित्रसारथिनिमन्त्रितकेशिगणधरेण प्रतिबोधितप्रदेशिनृपतिकथा ||
नरयगइगमणपsिहत्थए कए तह पए सिणा रण्णा । अमरविमाणं पत्तं तं आयरिअप्पभावेणं ॥ १०३ ॥ धम्मम एहिं अइसुंदरेहिं कारणगुणोवणीएहिं । पल्हायेतो य मणं, सीसं चोएई आयरिओ ॥ १०४ ॥ जी काउण पणं, तुरमिणिदत्तस्स कालिअज्जेणं । अविअ सरीरं चत्तं न य भणिअमहम्मसंजुत्तं ॥ १०५ ॥ अमुमेवार्थमाह - ' नरकगतिगमने ' ' पडिहत्थए ' - परिपूर्णे तथा नास्तिक्यादिप्रकारेण कृतेऽपि कर्म्मणीति शेषः । ' प्रदेशिना राज्ञा' यदमरविमानं प्राप्तं तत्प्रसिद्धं सूर्याभं नाम तत्केश्याचार्यमाहात्म्येनैव ॥ १०३ ॥ ततः सुशिष्येणाऽऽचार्य आराधनीयस्तेनापि शिष्यो यथाशिक्षणीयस्तथाह - " धम्म ” गाहा । धर्ममयैर्निरवद्यत्वादतिसुन्दर वचनदोषातिक्रान्तत्वात्कारणगुणोपनीतेः कारणं स्वकीयप्रयोजनं, गुणाः शिष्यमाणस्य ज्ञानभाजनतादयस्तै रुपनीतानि-युक्तानि यानि वचनानि तेर्मनः पह्लादयन्निव शिष्यं शिक्षयत्या
गुरुपर्युपा
स्तिफले
प्रदेशिनृप
दृष्टान्तः ।
।। २८७ ।।
Page #330
--------------------------------------------------------------------------
________________
उपदेशमालाविशेषवृत्तौ
॥ २८८॥
चार्यः ॥ १०४ ।। मनःप्रह्लादनं च सत्यवचनैरेव कार्य न पुनरसत्यं प्रियमपि वक्तव्यम् । तदुक्तम्-" सत्यं ब्रूयात्प्रियं ब्रूयान ब्रूयात्सत्यमप्रियम् । प्रियं च नानृतं ब्रूयादेष धर्मः सनातनः ।।" येन च प्राणात्ययेऽप्यसत्यं प्रियमपि न भाषितं तं कालिकाचार्य-
IN कालिकाचार्य
का दृष्टान्तत्वेनाह–“जीयं” गाहा । कथितायां कथायां गाथार्थः सुज्ञातो भवति सैवं तावदुच्यते
| दत्तराज्ञोः तुरुमिणिपुरीए, राया जियसत्तू आसि आससिक्खविऊ । छकम्मकारगो कालगो त्ति अन्नो वि विप्पवरो ॥१॥ जिणधम्म
| यज्ञविषयक
प्रश्नोत्तराणि। पडिबुद्धो, पडिवज्जियपारगामिपव्वजं । सविसेससुयाहारो, कालगसूरि त्ति सो जाओ ॥२॥ भइणीए तस्स रुहाए, अस्थि दत्तो त्ति दुम्मइपुत्तो। जूयपसंगी मज्जाइ, लालसो बालिसो य सया ॥ ३ ॥ पिउणा परिहीणो वणगउ व्व स निरंकुसो निरासंको। जियसत्तमेगचित्तो, निच्चं ओलग्गिउं लग्गो ॥४॥ तेणेसो दंडेसो, पयंडदंडो कओ तओ तेण । निद्धाडियजियसत्तं, समग्गमगीकयं रजं ।। ५ ।। नर-नारि-तुरंगम-गावि-मेहपमुहा बहू महाजन्ना । बहुधणवएण तेणं, जट्ठा पाविदृचिट्टेण ॥६॥ भयवं कालगसूरी, कयाइ सुविहियविहारचरियाए । तुरुमिणिपुरीए पत्तो, ठिओ सुहं बाहिरुज्जाणे ॥ ७ ॥ विनाय तदागमणा, रुद्दा दत्तं सपुत्तमाह निवं । तुह माउलगो कालगसूरी वच्छेह पत्तो त्ति ॥ ८॥ भत्तिभरनिब्भरंगी, ता भाउगवंदिगा गमिस्समहं । गच्छेसु । वच्छ ! हच्छं, तुमंपि पणमेसु माउलगं ॥९॥ जणणीमहावरोहप्परोहओ पट्टिओ स दुटुप्पो। मिच्छद्दिढी वंदित्तु, दव्वओ अग्गओ होउं ॥ १०॥ उवविट्ठो अइधिट्टो, विसुद्धसद्धम्मदेसणाऽवसरे । पुच्छइ समच्छरो मे किं, जन्नाणं फलं कहसु ॥ ११ ॥ गुरुश्चिन्तितवान्–“सन्मार्गदेशना पुंसां, प्रायः कोपाय सम्प्रति । निर्खननासिकस्येव, सद्रूपादर्शदर्शनम् ॥ १२ ॥" ततः-भणइ गुरू पुच्छसि, धम्ममम्ममेयं कहेमि निव ! सुणसु । ' अप्पाणे व्व परंमि वि, पीडाचाओ महाधम्मो' ॥ १३ ॥ उक्तं च'आत्मवत्सर्वभूतेषु, सुखदुःखे प्रियाप्रिये । चिन्तयन्नात्मनोऽनिष्टां, हिंसामन्यस्य नाचरेत् ॥ १४ ॥ पङ्गु-कुष्ठि-कुणित्वादि, दृष्ट्वा हिंसाफलं सुधीः। निरागस्त्रसजन्तूनां, हिंसा संकल्पतस्त्यजेत् ।। १५ ।। सम्गो अपवग्गो वा, धम्मस्स फलं ति नत्थि संदेहो।
||२८८॥ पुच्छइ पुणो वि दत्तो, कहसु फलं कितु जन्नाणं ॥१६।। भणियं गुरूहि पावस्स, पुच्छसे कि सरूवमक्खेमो। हिंसामुसाइवग्गो,
Page #331
--------------------------------------------------------------------------
________________
P
उपदेशमालाविशेषवृत्तौ|
॥२८९॥
occveezenecaeezoescrewerezaroo
| मग्गो पावस्स एसोत्ति ॥ १७ ॥ तथा चोक्तम्-प्राणी प्राणितलाभेन, यो राज्यमपि मुश्चति । तद्वधोत्थमघं सर्वोर्वीदानेऽपि न शाम्यति ॥ १८ ॥ वने निरपराधानां, वायुतोयतृणाशिनाम् । निघ्नन् मृगाणां मांसार्थी, विशिष्येत कथं शुनः ॥ १९ ॥ दीर्यमाणः कुशेनापि, यः स्वाङ्गे हन्त दूयते । निर्मन्तून् स कथं जन्तून्नन्तयेन्निशितायुधैः ॥ २०॥ निर्मातुं क्रूरकर्माणः क्षणिकामात्मनो 10 दत्तराज्ञोः धृतिम् । समापयन्ति सकलं, जन्मान्यस्य शरीरिणः ॥ २१ ॥ म्रियस्वेत्युच्यमानोऽपि, देही भवति दुःखितः। मार्यमाणः प्रहरण- 10 यचविषयक
रुणैः स कथं भवेत् ॥ २२ ॥ श्रूयते प्राणिघातेन, रौद्रध्यानपरायणौ । सुभूमो ब्रह्मदत्तश्च, सप्तमं नरकं गतौ ॥ २३ ॥ नरगाइ- 10 प्रश्नोत्तराणि । दुग्गदुग्गइ-दुक्खफलं दुग्गय सुणेऊण । पुण नरवइणा वुत्तं, फलमुप्फालेसु जन्नाणं ॥ २४ ॥ पाणप्पहाणपज्जन्तमप्पणो पेच्छिरो वि वसणमिओ। भणइ गुरु पसुहिंसाए, होइ जन्ने फलं नरओ ॥ २५ ॥ अइसयपओसआवेसविवसचित्तो भणइ तो दत्तो । वेए विहिया हिंसा मामग पावाय नो होइ ॥ २६ ।। यत उक्तम्-यज्ञार्थं पशवः सृष्टाः, स्वयमेव स्वयंभुवा । यज्ञोऽस्य भूत्यै सर्वस्य, तस्माद्यज्ञे वधोऽवधः ॥ २७ ॥ औषध्यः पशवो वृक्षास्तिर्यञ्चः पक्षिणस्तथा। यज्ञार्थं निधनं प्राप्ताः, प्राप्नुवन्त्युञ्छिति पुनः ॥२८॥ मधुपर्के च यज्ञे च, पितृदेवतकर्मणि । अत्रैव पशवो हिंस्या-नान्यत्रेत्यब्रवीन्मनुः ॥२९।। एष्वर्थेषु पशून्हिसन् , वेदतत्त्वार्थविद्विजः। आत्मानं च पशुंश्चैव, गमयत्युत्तमां गतिम् ॥ ३० ॥ अत्राह कालकाचार्यो, हिंसा संक्लेशतो भवेत् । किं पापं रक्षितुं दत्त !, वेदवाक्येन शक्यते ।। ३१ ॥ यदुक्तम्-ये चक्रुः क्रूरकर्माणः, शास्त्रं हिंसोपदेशकम् । क्व ते यास्यन्ति नरके, नास्तिकेभ्योऽपि नास्तिकाः ॥ ३२ ॥ वरं वराकचार्वाको, योऽसौ प्रकटनास्तिकः । वेदोक्तितापसच्छमछन्नं रक्षो न जैमिनिः ॥ ३३ ॥ देवोपहारव्या
जेन, यज्ञव्याजेन येऽथवा । घ्नन्ति जन्तून् गतघृणा, घोरान्ते यान्ति दुर्गतिम् ॥३४॥ शमशीलदयामूलं, हित्वा धर्म जगद्धितम् । | | अहो हिंसाऽपि धर्माय, जगदे मन्दबुद्धिभिः ॥ ३५॥ किंच-स्पर्शोऽमेध्यभुजां गवामघहरो वन्द्या विसंज्ञा द्रुमाः, स्वर्गश्छागवधाद्धिनोति च पितॄन् विप्रोपभुक्ताशनम् ।
| ॥२८९॥ आप्ताश्छद्मपराः सुराः शिखिहुतं प्रीणाति देवान् हविः, स्फीतं फल्गु च वल्गु च श्रुतिगिरां को वेत्ति लीलायितम् ॥३६॥
CodeezermometermeDr.ME
Page #332
--------------------------------------------------------------------------
________________
उपदेशमालाविशेषवृत्तौ
reweet
। सत्तमदिवस हा मह भूरिवरिलायउमड-कवाडमामलाई चितति ।।५।।
creamPeoppearerapeucweereveedeemeero
अपि च-यज्ञेष्वालभ्यमानस्य पशोश्चित्तमुत्प्रेक्ष्याऽवाचि विवेचकैः
कालिकाचार्य नाहं स्वगोपभोगतृषितो न प्रार्थितस्त्वं मया, सन्तुष्टस्तृणभक्षणेन सततं साधो ! न युक्तं तव ।
| दत्तराज्ञोः स्वर्ग यान्ति यदि त्वया विनिहिता यज्ञे ध्रुवं प्राणिनो, यज्ञं किं न करोषि मातृ-पितृभिः पुत्रस्तथा बान्धवैः ॥ ३७॥ यज्ञविषयक
प्रभोत्तराणि। तत्तो दत्तो कुविओ, पभणइ माउलग ! मा लवसु अलियं । बहुजन्नकारिणो मह, वासो वइकुंतसगंमि ॥३८॥ अह आह गुरु पसु-पुरिस-नारिमारिं करित्त जन्नेसु । मरिऊण सत्तरत्तंतरंमि नरयमि जासि तुमं ॥ ३९॥ को पच्चउत्ति वुत्ते, तेण गुरु वजरेइ निव ! एत्तो । सत्तमदिवसे आसे, पविसिस्सइ तुह पुरिसं ति ॥ ४०॥ तम्मारणतल्लिच्छो, पुच्छइ सो त मरेसि कमि दिणे । भणइ गुरू परियाओ, होही मह भूरिवरिसाई ।। ४१ ॥ तो सो तं अप्पइ अप्पणिज्जपाइकचक्कधरणाय । सत्तदिणते मत्थयमवस्समेयस्स छिंदिस्सं ॥ ४२ ॥ अइनिबिडजडियउब्भड-कवाडमतेरं पविट्ठो तो। पडिवालइ मज्जाय, तं गयघडघडियपरिवेढो ॥ ४३ ।। जियसत्तु पुवपत्थिववसीकया दत्तनिवइनिम्विन्ना । सामंताई चिंतंति, पुव्वभूवं पए ठविउ ॥ ४४ ॥ उत्तालचित्तवित्ती, सत्तमदिवसे वि कालगगुरुं सो। निग्गहिउमप्पणा चेव, झत्ति निग्गंतुमीहेइ ॥४५॥ सोहावियंमि रायप्पहमि रक्खा-|| विए य पत्तीहिं । मालागारो वच्चं, काउं ढकेइ कुसुमेहिं ।। ४६॥ सामंतमंतिमंडलबहूहिं परिवारिओ तओ जाव । सो जाइ
रायवाडीए, मारिउ माउलाऽऽयरिउ ॥ ४७ ॥ तावासवारतुरयक्खुरग्गउक्खित्तियाए झत्ति मुहे । विट्ठाए पविटाए, चिंतइ स चमक्किओ एवं ॥ ४८ ॥ जाओ सव्वो सो ताव, पञ्चओ ता किमज मरियव्वं । इय अकहिऊण वलिओ, सामंताईण सहसत्ति ॥४९॥ तो ते चित्तबुद्धा, नाओ मंतोऽम्ह नूणमेएण । तावाऽजवि पविसइ, न राउले ताव गेन्हामो ।। ५० ॥ इय गहिओ
| ।। २९०॥ विग्गहिऊण, तेहिं हत्थे पलायमाणो वि। जियसत्तू पुत्वपए, निवेसिओ आणिऊण तहिं ॥५१॥ तुरमिणिदत्तो तो पढमढोयणीयं इमेहिं तस्स कयं । तेण वि दुम्मारेणं, मारेउं सो समाइटो ।। ५२ ॥ निगडिय तत्तो खित्तो, अंतो ठियदुद्रपुटुसुणयाए ।
पुव्वपस्थिवव माइनिबिडजडियउभड-कवा सो त अप्पइ अप्पणिया
creenneneraceaerameena
Page #333
--------------------------------------------------------------------------
________________
॥ २९१ ॥
तलपज्जलंतजालाजालकरालाए कुंभीए ॥५३॥ सुणएहि खंडखंडीकिजंतो कुंभिपागओ स मओ। नरयंमि समुप्पन्नो, सहेइ तिउपदेशमाला- व्वाओ वियणाओ ॥ ५४॥ चिरकालं परियाय, पालित्ता कालगायरियपहुणो। अणुपत्ता देवत्तं, अवितहवाई अवाएवि ॥ ५५ ॥ IN| यथावस्थित विशेषवृत्तौ||॥ इति सत्यवचनोपरि कालिकाचार्य-असत्ये तुरुमिणिदत्तकथा ।
धर्ममकथने ___अधुना गाथाभावार्थः-जीवितमपि 'पण'-मूल्यं कृत्वा जीवितमपि व्ययनीयं-विधायेत्यर्थः । —तुरुमिन्यां' नगर्यां दत्तस्तु
मरिचिरुमिनीदत्तस्तस्य पुरत इति गम्यते ॥ कालकाचार्येण शरीरमपि त्यक्तं स्वाभिप्रायेण न तु त्यक्तमेव । न च नैव भणितं तद्भयाद
बोधिनाशः। धर्मसंयुक्तं ' यज्ञाः स्वर्गादिफला' इत्यादि । तदभिप्रेतं-सावद्यमित्यर्थः ॥ १०५ ।। यस्त्वधर्मसंयुक्तं कथयेत्तदोषं दृष्टान्तेनाहफुडपागडमकहतो, जहट्ठिअं बोहिलाभमुवहणइ । जह भगवओ विसालो, जरमरणमहोअही आसि ॥ १०६॥
यथावस्थित धर्म स्फुट-व्यक्तवर्णत्वात्प्रकटमगूढार्थत्वादकथयन् ‘बोधिलाभं' प्रेत्य जिनधर्मप्राप्तिरूपमुपहन्ति, परलोके जिनधर्म | न लभत इत्यर्थः । 'जह भगवओ' इत्यादिना दृष्टान्तः स्पष्टः। तत्कथासंक्षेपश्चावश्यकगाथाप्रायो(न्तो)ऽयं यथा
इह नाहिरायजाओ, भयवं संजायकेवलालोओ। समवसरणंमि चउहा, संघमविग्घं पयट्टिसु ॥ १ ॥ पंच य पुत्तसयाई भरहस्स सत्त नत्तुयसयाई । सयराहं पव्वइआ, तंमि कुमारा समोसरणे ॥२॥ दळूण कीरमाणि, महिमं देवेहिं खत्तिओ मिरिई। सम्मत्तलद्धबुद्धी, धम्म सोऊण पव्वइओ ॥ ३॥ सामाइयमाईये एकारसमाउ जाव अंगाओ। उज्जुत्तो भत्तिगओ, अहिजिओ सो गुरुसगासे ॥४॥ निसियतरवारिधारातिव्वं सव्वं तवेइ तवमगं । अहियासइ अइदूसहबावीसपरिसहप्पसरं ॥५॥ अह अन्नया कयाई, गिम्हे उण्हेण परिगयसरीरो। अण्हाणएण चइउं, इमं कुलिंगं विचिंतेइ ॥६॥ मेरुगिरिसमभारो, नहु मि समत्थो मुहुत्तमवि वोढुं । सामन्नए गुणे गुणरहिओ अयं संसारमणुकंखी ॥ ७॥ पडिवन्नं पव्वजं, वज्जितो अह कह न लज्जामि । पारेमि न पालेउं च ता गई का महेयाणिं ॥८॥ एवमणुचिंतयंतस्स, तस्स नियगा मई समुप्पन्ना । लद्धो मए उवाओ, जाया
peroenpeecemecoucces
DORCCCCCCCCCCCROCODE..
Page #334
--------------------------------------------------------------------------
________________
उपदेशमालाविशेषवृत्तौ
॥ २९२॥
मे सासया बुद्धी ॥ ९॥ समणा तिदंडविरया, भगवंतो निहुयसंकुचियगत्ता । अजिइंदियदंडस्स उ होउ तिदंडं महं चिंधं ॥ १०॥
| यथावस्थित लोइंदियमुंडासंजयाओ अहयं खुरण ससिहाओ। थूलगपाणिवहाओ, वेरमणं मे सया होउ ॥ ११ ॥ इय न्हाणछत्तरतंबराइ निय
धर्ममकथने मइवियप्पियकुलिंगो। सुहसीलो सो पढमं पारिव्वज पवत्तेइ ॥ १२ ॥ अह तं पायडरूवं, दट्टुं पुच्छेइ बहुजणो धम्मं । कहइ
मरिचिय जईण तो सो, वियालणे तस्स परिकहणा ॥ १३ ॥ यथा-एसो च्चिय परमत्थो, परमत्थपसाहओ य जइधम्मो। तदसत्तेण
IN बोधिनाशः। मए पुण, इय वेसविडंबणा विहिया ॥ १४ ॥ धम्मकहा अक्खित्ते, उवट्टिए देइ सामिणो सीसे । गामनगराइएसु य, विहरइ सो | सामिणा सद्धिं ॥ १५॥ पुच्छइ कयाइ तायं, भरहो भरहाहिवो समोसरणे । जिण-चकि-दसाराणं, वन्नाइ कहेइ भयवपि ।।१६।।
अह भणइ नरवरिंदो, ताय ! इमे संतियाए परिसाए। अन्नो वि कोवि होही, भरहे वासंमि तित्थयरो ? ॥ १७ ॥ तत्थ मिरीई नामं, आइपरिव्वायगो उसभनत्ता । सज्झायझाणजुत्तो, एगंते झायइ महप्पा ॥ १८॥ तं दाएइ जिणिदो, एव नरिंदेण पुच्छिओ संतो । धम्मवरचक्कवट्टी, अपच्छिमो वीरना(हो)मो त्ति ॥ १९ ॥ आइगरो दसाराणं, तिविठु नामेण पोयणाहिवई । पियमित्तचक्कवट्टी मूयाए विदेहवासंमि ॥ २०॥ तं वयणं सोउणं राय अंचियतणुरुहशरीरो। अभिवंदिउण पियरं, मरीइमवंदिउं जाइ ॥ २१ ॥ सो विणएण उवगओ, काउण पयाहिणं च तिक्खुत्तो। वंदइ अभिथुणतो, इमाहि महुराहिं वग्गुहिं ॥ २२॥ लाभा हु ते सुद्धा, जंसि तुमं धम्मचकवट्टीणं । होहिसि दसचउदसमे, अपच्छिमो वीरनामो त्ति ॥ २३ ॥ आइगरो दसाराणं तिविठु नामेण पोयणाहिवइ । पियमित्तचकवट्टी, मूयाए विदेहवासम्मि ॥ २४ ॥ नवि ते पारिव्वज, बंदामि अहं इमं च ते जम्मं । जे होहिसि तित्थयरो, अपच्छिमो तेण वंदामि ॥ २५ ॥ एवं तं थोऊणं, काऊण पयाहिणं च तिक्खुत्तो। आपुच्छिऊण पियर, विणीयनयरिं अह पविट्ठो ॥ २६ ॥ तं व्वयणं सोऊणं, तिवई अप्फोडिऊण तिक्खुत्तो। अब्भहियजायहरिसो, तत्थ
| ।।२९२॥ मिरीई इमं भणइ ॥ २७ ॥ जइ वासुदेवपढमो, मूयविदेहाए चक्कवट्टित्तं । चरिमो तित्थयराणं, अहो अलं एत्तियं मज्झ ॥२८॥ | अयं च दसाराण, पिया य मे चकवट्टिवंसस्स । अजो तित्थयराणं, अहो कुलं उत्तम मज्झ ॥ २९ ॥ पुच्छंताण कहेइ, उवट्टिए
SORRECTO RDCRPORORDERCORD
Page #335
--------------------------------------------------------------------------
________________
IN
उपदेशमालाविशेषवृत्तौ| ॥ २९३॥
PIN
देइ सामिणो सीसे । गेलन्ने तं साहू, असंजय नो पडियरंति ॥ ३०॥ तो अपणो निमित्तं, कविलं दिक्खेइ सीसमेएण । पुट्ठो कहेइ धम्मं, कविला! इत्थंपि इहयंपि ॥ ३१ ॥ दुब्भासिएण एक्केण, मिरिई दुक्खसागरं पत्तो। भमिओ कोडाकोडिं, सागरसरि
यथावस्थि नामधेजाणं ॥ ३२॥ तम्मूलं संसारो, नीयागोयं(त्तं)च कासि तिवईमि । अपडिकतो बंभे, जाओ देवो मरेऊणं ॥३३॥ ततो य
धर्ममकथने परिव्वायगभावेणुप्पज्जए चवेऊण । एवं छव्वाराओ, पारिव्वज पवत्तेइ ॥ ३४ ॥ सुरभवअंतरियाओ, तत्तो भवसायरे भमेऊण ।
मरिचिजाओ खत्तियपुत्तो, नामेणं विस्सभूइ ति ।। ३५ ॥ पव्वज्जिय सो काउं नियाणमासि तिविठुवेकुंठो। जह चकी मृयाए विदेह- IX|बोधिनाशः। वासंमि पियमित्तो ॥ ३६ ।। छत्तग्गाए राया, नंदणनामो पव्वजिऊण वयं । कयतित्थनामकम्मो, जह जंबुद्दीवभरहमि ॥ ३७ ॥ IN कुंडग्गामे तिसला-सिद्धत्थसुओ अहेसि वीरजिणो। तित्थं पवत्ति(समत्थि)ऊणं, जह सइसोक्खं गओ मोक्खं ॥ ३८ ॥ एयंतरेसु जाया, जह नरयसुराइणो कमेण भवा । तह सव्वं नेयव्वं, वीरजिणिंदस्स चरियाओ ।। ३९॥ इति मरीचिकथा ॥ १०६ ॥N मरीचिश्च भाविभूरिभवभ्रमणत्वाद् व्रतादचालीदन्ये तु न चलन्त्येवेत्याह
कारुण्णरुण्ण सिंगारभावभयजीविअंतकरणेहिं । साहू अविअ मरंति, न य निभनिअमं विराहति ॥ १०७॥ अपहियमायरंतो, अणुमोअंतो अ सुग्गई लहइ । रहकारदाणअणुमोअगो मिगो जह य बलदेवो ॥ १०८॥
दृढव्रताः साधवः अपि म्रियन्ते न पुनर्निजनियम-स्वप्रतिपन्नाभिग्रहं कारुण्यादिभिरनुकूलप्रतिकूलैर्विराधयन्ति-खण्डयन्ति । 'कारुण्यं '-रोग-बुभुक्षादिना दीनादौ पीड्यमाने हृदयाभावः । 'रुदितं'-जननीजायादिविलापः । 'शृङ्गारभावाः'-कामोद्रेककारिणो योषिदादिबिब्बोकाः। 'भयं'-नृप-प्रत्यर्थि-स्तेनादेनासः। 'जीवितान्तकरणं'-पाणप्रहाणसंपादनम् । तदेवं स्वयं व्रतदाढ्य विधेयम् ॥ १०७ ॥ यस्य तु तं नास्ति तस्य तद्वति प्रमोदोऽपि महाफल इत्याह-" अप्पहिय” गाहा-' आत्महित '-स्वपथ्यं
।। २९३॥ तपःसंयमादिकमाचरन् सुगतिं स्वर्गादिकां लभते । “ अनुमोदयंश्च'-दानमानसाभ्यां समर्थयश्वेत्यर्थः । किंवत् यथा-' रथकारो' दानं
Page #336
--------------------------------------------------------------------------
________________
उपदेशमालाविशेषवृत्तौ|
अनुमोदने बलदेव-मृग | रथकार
कथा।
॥ २९४॥
ददानो बलदेवतपः-संयमानुमोदको यथा वा तद्दानानुमोदको मृगः । यथा च तपःसंयमरूपमात्महितमाचरन् बलदेव इति ॥१०८॥ भावार्थः कथानकगम्यस्तच्चेदम्___जह बारवइपुरीए, रिसिणा दइढाए झत्ति निगंतुं । दुव्वारदुक्खदावग्गि, दूमिया गग्गिरगिरा य ॥ १॥ समरे पराभवेऊण हत्थिकप्पमि अच्छदंतनिवं । पत्ता कोसंबवणंमि, रामदामोदरा दोवि ॥२॥ पाणीमाणयणकए, बलदेवो दूरदेसमणुपत्तो । सुत्तो सउरी चरणे, जराकुमारेण जह विद्धो ।। ३ ।। जह पढविओ कोच्छुहमप्पिय हरिणा स पंडुमहुराए। तह नेमिनाहचरियाओ, नेयमिह वित्थरस्थीहिं ॥ ४ ॥ अह असउणखलणाए, पए पए संकिओ सकम्माण । बलदेवो संभंतो, तुरियगई तत्थ संपत्तो ॥५॥ पेच्छिय तं तवत्थं, चिंतइ समिओ त्ति सुयओ तावेसो। पडिबुद्धं पाइसं, जलं ति संठवियजलपुडओ ॥ ६ ॥ जा जोयइ मुहमेसो, ता पेक्खइ कसिणमक्खियाऽऽवरियं । हा दुन्निमित्तमेयं, किर किं ति चम(धस)क्किओ हियए ॥ ७ ॥ पडिबोहिओ वि कहवि हु, जाव न जंपेइ ता मयं नाउं । उम्मुक्कमहानाओ, बलदेवो रोइउं लग्गो ॥ ८ ॥ वाहो वा सुहडो वा, जो कोइ वणे स होउ मह पुरओ। जेणेस सुहपसुत्तो, विद्धो पायंमि महभाया ॥ ९॥ बालं वुड्ढं समणं, नारिं सुत्तं पमत्तमहमत्तं । पहरंति न सप्पुरिसा, ता नूण स कोइ काउरिसो ॥ १०॥ तो पयडउ अप्पाणं, पोरिसवायं व चत्तमज्जाओ। जेण भडवायजणियं, भंजेमि मरट्टमखिलंपि ॥ ११ ॥ हा कन्ह ! कन्ह ! बंधव ! कत्थ गओ ? पसिय देसु पडिवयणं । अवरद्धं न कयावि हु, तुज्झ मए कहणु मह रुटो ।। १२ ॥ पेम्ममकित्तिमेयाणमलियमेयं पि संपयं जायं । अन्नह कह तुह मरणे, अहमिय जीवामि निल्लज्जो ॥ १३ ॥ मोडइ हत्थे तोडइ, सिरोरुहे भिडइ रुक्खमूलंमि । ताडइ वच्छं फोडइ, महीयलं पन्हिघाएहिं ॥ १४ ॥ खणमेगं पवियंभइ, खणं निरंभइ निरंतरुसासे । नियदिव्वमुवालंभइ, परिरंभइ मयगकन्हतणुं ।। १५॥ उग्गायइ खणमेगं, खणमेगं रुयइ | हसइ खणमेगं । खणमेगं च पणच्चइ, वच्चइ खणमेगमन्नत्थ ॥ १६ ।। कइयावि मोहवसगो, पलवइ असमंजसं असंबद्धं । कइया वि हु गुणनियरं तं तं सरिऊण रोएइ ।। १७ ।। वक्ति चान्योक्त्या-" यद्भग्नं धनुरीश्वरस्य शिशुना यज्जामदग्न्यो जितस्त्यक्ता
॥२९४॥
Page #337
--------------------------------------------------------------------------
________________
उपदेशमाला विशेषवृत्ती ॥ २९५॥
अनुमोदने बलदेव-मृग रथकार कथा।
यच्च गुरोगिरा वसुमती बद्धो यदम्भोधिः । एकैकं दशकन्धरक्षयकृतो रामस्य किं वर्ण्यते, देवं वर्णय येन सोऽपि सहसा नीतः कथाशेषताम्" ॥ १८ ॥ पुनश्च स्नेहोत्कर्षात्-अजवि जीवइ रुट्ठो त्ति, मुणिय परिभमइ जाव छम्मासे । खंधारो वि य मडओ वणमज्झे मोहवसवत्ती ॥ १९ ॥ जाणतो वि हु भुल्लो, अहह महामोहविलसियमपुव्वं । दढमवियाणिय मझं, जेण नडिजंति गरुयावि ॥२०॥ उक्तं हि-कृच्छ्राद् ब्रह्मेन्द्रभूतेरित्यादि । (पा. २०६) अह जो विमाणवासी, जाओ सिद्धत्थसारही आसि । नियइ स रामं हरिनेहनडियमडवीए भमडतं ।। २१ ॥ उत्तमपुरिसस्स तणुत्ति, न खलु किमिएहिं जजरिजंतं । मडयं वहतमंसत्थलेणमणवरयमचंतं ॥ २२ ॥ पडिबंधमहुम्माएण, मत्तचित्तो मए इमो सामी। बोहेयव्वोऽवस्सं, कयसंकेएण पुव्वभवे ॥ २३ ॥ इय पडिबोहोवाए, कुणेइ दसइ स ताव एगत्थ । कयकोडुंबियरूवो, खेडंतो जज्जरबइल्ले ॥ २४ ॥ अइविसमपव्वयाओ, उत्तिनं सममहीए संपत्तं । संधइ सगडं अइगुरुसिलाए सयसिक्करं जायं ॥ २५ ॥ भणियं बलेण एदहमेत्ताए सिलाए चुन्नियं एयं । संघडसि सगडमइमूढ ! कह न तं होसि हसणिज्जो ॥ २६॥ भणियं देवेण जया, जीविस्सइ ते मओ इमो भाया । सगडंपि तया सजं, सज्जो होही ममेयपि ॥ २७ ॥ आयन्निऊण एयं, रुट्ठो रोहिणिसुओ पुरो चलिओ। दुम्मुह ! अमंगलाई, रे जंपसि किं ति पभणंतो ॥ २८ ॥ पउमिणिमारोवितो, सुद्धसिलाए सुरो पुरो दिट्ठो । हसिउणमुवालद्धो, तहेव तेणवि बलो वुत्तो ॥२९॥ अवरत्थ चिरमयाए गावीए संघडित्तु अट्ठीणि । नीरेइ नीलचारिं, तदग्गओ कुणइ नीरं च ॥ ३० ॥ एगत्थ उग्गदावग्गिड्ढमंगाररूवमावन्नं । काऊण थाणयं पाणिएण सिंचइ महारुक्खं ॥ ३१ ।। अन्नत्थ हथिमेगं, मयगं संजुगकए समुदुवइ । सेणाए सज्जियाए, मिट्टो अंकुसकरो होउं ॥ ३२ ॥ सव्वत्थ उवालद्धो, देवो तं चेव उत्तरं देइ । चिंतइ बलो वि चित्ते, चमक्किओ किंचि पडिबुद्धो |॥३३ ।। सुन्ने रन्ने कह कोइ, इह नरो इय पयंपिरो होज्जा । ता किंपि कारणं एत्थ, अत्थि इअ चिंतिए तेण ॥ ३४ ॥ पढम पयडइ अमरस्स, रूवमइचवलकुंडलाहरणं । हारद्धहाररेहंत-हिययमह नंगली नमइ ।। ३५ ॥ तो अइसिणिद्धसिद्धत्थसारही होइन हलहरस्सेव । पञ्चभिजाणिय जोडियकरंजलिं तं स पुच्छेइ ।। ३६॥ किं वच्छ ! अच्छरिजं, अमरो सिद्धत्थओ तओ तसि ।
DAREKPreekenporeennee
| ॥ २९५॥
Page #338
--------------------------------------------------------------------------
________________
उपदेशमालाविशेषवृत्ती ॥ २९६ ॥
| अनुमोदने बलदेव-मृग रथकारकथा।
तेण वि कहिया पालियवयस्स कप्पंमि उप्पत्ती ॥३७॥ विवरेइ पुरा विहियं संकेयं सव्वमेव रामस्स । कहइ य जह साहिच्छायाए सुत्तो तया कण्हो ॥ ३८ ॥ कणयहरिणब्भमेणं, सरेण विद्धो जराकुमारेण । मम्मपएसे पायस्स, तेण पत्तो य पंचत्तं ॥ ३९ ॥ जह जरकुमारहत्थेण, आसि भणिओ जिणेण हरिमच्चू । जाओ तहेव मडयं, एत्तियकालं तए बूढं ॥४०॥ हरिणा जराकुमारो वि, कोत्थुहं अप्पिऊण पेसविओ। पंडुमहुराए जओ, वंसबीयमेयंपि होउ त्ति ॥४१॥ किंच-भोः पाण्मासिकमौक्तिकभ्रमकरी क्वापि स्फुरत्पद्मिनी-पत्रप्रान्तविवर्तिनीरकणिकामालोक्य कंचित्क्षणम् ।
वातान्दोलनलीलया तदनु च भ्रंशं समालोकयंस्तस्या एव करोति शोकमिह किं कश्चिद्विपश्चित्क्वचित् ॥ ४२ ॥ किं तेषां तरलस्तरङ्गतरसा ताम्यन्न पाथःशशी, किं तेषां क्षणनश्वरीति चपला स्वप्नेऽपि नाभासत । किं तेषां जलबुबुदः क्वचिदभादाकल्पकोटिस्थिरो, येनास्मिन् पुरुषायुषे स्थिरमतिं कुर्वन्ति मुग्धा जनाः ॥४३॥ वाञ्छन्ती सदसद्विवेचकतया कान्तान् सदा कोविदानेषा नैव विवेकवन्ध्यमनसां संगं समाकाङ्क्षति ।
हे सन्तो! न भवादृशा अपि भवन्त्यस्याः पदं चेत्तदा, क्वेयं यातु तपस्विनी शशिकलासंवादिनी धीरता ॥४४॥ इय पेक्खिऊण सोऊण, हलहरो गलियसोयउम्माउ । हरिअंगं सक्कारइ, सुरेण सह सुरहिवत्थूहिं ॥ ४५ ॥ एत्थंतरंमि चारणसमणो गयणेणमागओ एगो। समयं नाऊण जिणेण, पेसिओ तस्स दिक्खाए ॥ ४६॥ कहियं जहा जिणिदेण, पेसिओ राम ! तुज्झ पासंमि । पव्वजं पडिवज्जसु, परिवजसु सोयसल्लमिणं ।। ४७ ॥ जं एसच्चियसोयधयारविद्धंसणिकसूरसमा । संसारखारसा. यरतारणतरिया रयणभरिया ॥ ४८ ।। एयं चारणमुणिणो, पवरं पाऊण वयणपेउसं । निरवजं पव्वज, पडिवज्जइ भद्दिओ भई ॥ ४९ ॥ तस्स समीवे अहिगयछव्विहआवस्सयाए सुत्तत्थो । इगदुगतिगमासाई, तवेइ तिव्वं तवचरणं ।। ५० ॥ तुंगियगिरिम्मि पारणदिणमि पविसइ पुराइमझमि । जंगमकप्पतरूविव, मुत्तो विव चरणपरिणामो ॥५१।। एयस्स रूवमालोइउण तरुणीयणो
CRezaareerrezzecember
॥२९६ ॥
Page #339
--------------------------------------------------------------------------
________________
उपदेशमालाविशेषवृत्तौ
॥ २९७ ॥
पुराई । अनिबिडवम्महुम्माहमासलो परवसो होइ ॥ ५२॥ करधरियद्धनियंसिय- कडिल दोगुल्लपल्लवपयासा । अकलियकंचुयअवरिल - अंबरा कवि एइ प ( हुँ) || ५३ ॥ अवरा रोयंतं पिहू थर्णधयं उररुहाण पाणकए । जह तह भूमीए छडिउणमागच्छए इच्छं ॥ ५४ ॥ कुर्वते वरहंतीगंठिं कंठंमि देइ बालस्स । बलरूवालोयणवाउलावरा कुंभभंतीए ।। ५५ ।। भिक्खं दिती एगा, मुहकमलाssलोयणेकतलिच्छा । पत्तंमि अपत्ते श्चिय, पक्खिविरिओ न याणाइ ॥ ५६ ॥ इय असमंजसमिक्खिय, बलदेवमहामुनी कुइ नियमं । पुरनगरागरगामाइ - मज्झयारे न पविसामि ॥ ५७ ॥ अच्छउ वणमज्झगओ, तवं ततो मएकपरिवारो । पारेइ तया जइ एइ, तत्थ पहिओ व सत्थो वा ॥ ५८ ॥ नासग्गनिहियनयणो, पलंबलंबियपयडभुयदंडो पाएण काउसग्गेण, चेव अच्छेइ झायंतो ॥ ५९ ॥ बलदेवमहागुणी, अमयमुत्तिआ लोयजायवीसासो । कुणइ कुरंगो एगो, जाइसरो पज्जुवासणयं ॥ ६० ॥ पुणु पुणु पडेइ पाएसु, पास टिरिटिलियाई पकरेइ । मायं तायं भायं व, मन्नए तं पमोएण ॥ ६१ ॥ मुहकमलाऽऽलोयणलोललोयणो उट्टिओ निसन्नो वा । अणवरयं पुच्छच्छडमच्छर्इ पुरओ पचालितो ॥ ६२ ॥ पहिओ सत्थाहो वा, पण जो तेण जाइ अह ठाइ । ते जाणावर मुणिणो, ताण य तं इंगियसएहिं ॥ ६३ ॥ अह रहगारो एगो, कयाइ तत्थागओ चडगरेण । आवासिऊण सगडाणि, भरइ दारुणि छिंदित्ता ॥ ६४ ॥ हरिणो तत्थागंतुं, आयरओऽणेगइंगियागारे । वारंवारं दंसेइ, तस्स पुण जाइ पुण एइ ॥ ६५ ॥ अह रहगारो पुच्छर, अडविकुरंगो किमेस वीसत्थो । किं एइ जाइ कत्थ व क इंगियाssगारवित्थारो ॥ ६६ ॥ निउणं निरूविऊणं, नरेहिं कहियं नहेस मुणिपासे । गच्छइ पुणरागच्छइ, इच्छइ भिक्खं च दावे ॥ ६७ ॥ रहगारेणं सयमेव तत्थ तूण बंदिऊण मुणी । भणिओ भंते! भिक्खं, गेण्हह आगच्छह इयाणि ।। ६८ ।। अह रहगारो पुरओ, इरियासमिओ मुणत जाइ । अणुमग्गेणं लग्गो, अरं कुरंगो वि संचलिओ ॥ ६९ ॥ तसपाणबीयरहिओ, ठिओ पएसे महामुणी गंं । तडवियलोयणो हरिणओ विचिट्ठइ समीवंमि ॥ ७० ॥ एत्थंतरंमि करकलिय-भत्त- सत्तुग-घयाइभिक्खभरो। रहकारो पडिलाभइ, साहू पत्तं पसारेइ ॥ ७१ ॥ हरिणुहओ वि हरिसुल्लसंतवाहप्पवाहपुन्नत्थो । चिंतेइ अइधन्नोहं, मद्द नाहो अज्ज पारेही ॥ ७२ ॥
अनुमोदने बलदेव-मृग
रथकार
कथा ।
11 280 11
Page #340
--------------------------------------------------------------------------
________________
पुरणर्षि
उपदेशमालाविशेषवृत्तौ
सन्धिः ।
॥ २९८॥
coedeepeeweeteeroeveroeim
पत्तु पवित्तमु जगुत्तमु सत्तमु दव्वु पुणु, अइविसुद्धसद्धाधणु दायगु सव्वगुणु ।
विहि-अलोहकयसोहु साहुपूयणपवणु, इअ चउक्कमेलावओ पुन्निहि होइ नणु ॥ ७३॥ इह-परलोयनिरीहु नाहु चिंतइ सो संजमु, रहगारु वि उग्घडियपुन्नु मन्नइ निजु उत्तमु ।
बहुमन्नइ मुणिदाणु हरिणु पासद्विउ तुटुउ, कटरे एरिसु तिहि वि चित्तु मइ कहवि न दिएउ ।।७४ ॥ ___एत्थंतरंमि दुव्वार-वायलहरीपणोल्लिओ पडिओ। तिन्हंपि ताणमुवरि, अद्धच्छिन्नो तरु एगो ॥ ७५ ॥ मरिऊण तेण तिन्नि वि, ते उप्पन्ना पसन्नकयपुन्ना। पंचमकप्पे निप्पडिमरिद्धिणो वरविमाणमि ॥ ७६ ।। यतः-“कर्तुः स्वयं कारयितुः परेण, शुद्धेन चित्तेन तथाऽनुमन्तुः। साहाय्यक श्च शुभाशुभेषु, तुल्यं फलं तत्त्वविदो वदन्ति” ॥ ७७ ॥ इति बलदेवर्षिकथा ।। दयाप्रधानशासन एव चात्महितमाचरन्नपि फलभाग्भवति नान्यथेत्याह
जं तं कयं पुरा पूरणेण अइदुकरं चिरं कालं। जइ तं दयावरो इह, करिंतु तो सफलयं इंतं ॥ १०९॥ ___“जं तं कयं" गाहा । यत्तत्कृतं तप इति शेषः ॥ इहेति-दयाप्रधानजिनशासने । शेष सुगमम् । पूरणकथा चेयम्अत्थि एत्थु जि भरहवासंमि वेभेलउ नामिपुरु वाविकूधदेउलसमन्निड, तहिं निवसइ सव्वगुणु पूरणु त्ति उत्तम कुडुबिउ । जसु दीसहिं घरि उक्कुरुडकंचणधणधन्नाह, जे पुण हरि-करह-प्पमुहसंख कु जाणइ ताह
॥१॥ अवरवासरि सो महासत्तु सुत्तुट्ठिउ सुठुमइ रयणिपहरि पच्चूसि चिंतइ, संसारुव्विग्गमणु रम्मधम्मजागरिय जग्गइ । जाव जाइ अज्जवि न महु इय सामिद्धी अकालि, ता पडिवजउ किंपि वउ करउ परत्तह पालि
॥२॥ चित्ति चिंतिउ तेण जाएउ ता उमाउ सहसकरु तिमिरलहरि दूरि पलाणिय, कमलायर महमहिय चक्कवाइ चक्केहिं माणिय । | सउ मेलिवि सो सजणं नियघरि सम्माणेइ, बइसारि वि निय बइसणइ जेट्ठपुत्तु पभणेइ
॥३॥
DeezeroeDe0eocom
॥२९८॥
Page #341
--------------------------------------------------------------------------
________________
उपदेशमाला - विशेषवृत्तौ
॥ २९९ ॥
वच्छ ! वच्छल एहु घरवासु मई पालिउ एय चिरु तुज्झु सव्वु संपइ समप्पिउ, मई लेव वउ अवसु भवसरुचु भंगुरु विगप्पिउ । पाणमियदिक्खागहणु करइसु देविणु दाणु, चउहिं पुडेहिं पडिम्गहउ कारावइ सुपमाणु
118 11
॥ ५ ॥
छछह तु पारे अणिखित्तु सत्तवु तवइ पडइ पुडइ जं भिक्ख पहिलइ, तं देइ दीणाइयह दुइयभागु कागाइ घलाइ । मयरमच्छसंखाइयह भागु तइज्जउ देइ, पुडइ चउत्थइ होइ जइ पाण तेण सुधरेइ वरिसबार छठु उकिट्टु पालेविणु तिव्वतवु अंतकालि मासोववासिउ, मिल्लेविणु पाण लहु जाउ चमरु चचानिवासिउ । असुरकुमार चकes नवविकमु चमरिंदु, ओहिनाणी जोयंतु सिरि उवरि निरिक्खर इंदु जो जगुत्तमि रम्मि सोहम्मि पढमिल्लि कप्पप्पवरि सभसुहम्मनामहि महालइ, सिहासणि रयणमइ सई सुररज्जु पालइ । नियपरिवार असेससहुं मिलिय भूरिभोगंगु, पेच्छंतउ पेच्छयछणु अच्छरनचणि चंगु
॥ ६॥
11 2 11
॥ ९ ॥
अह तठिओ तं निरिक्खंतु चंडकिउ चंडमइ मिसिमिसंतु कोवेण पुच्छइ, मह दुरंतलक्खणु कउणु उत्तमंगि आसिणु कहहिं देवकप्पाहिवइसक्कु कहिज्जइ एहु, सासयभावितसामि इह किंव किर कोहु करेहु चमरु सामिउ चमरचंचाहि तो उब्भडभिउडीभरभीडिउग्गभालग्गु भासइ, को सासयभाउ भणि करउं तेव सो जेव नासइ । गहगणगंधव्वासुरह मज्झि न पेक्खउं कोइ, मह चल्लंतह सम्मुहउ खणु एक्कु वि जो होइ चलिओ आउहसाल दप्पेण तुं (खुं)पा लइ पाणितलि परिहदंड उदंडु सो धरि, चल्लिउ सो सक्कुवरि रुट्टु नाइ जुवराउ संगरि । सुंसुमारपुरिपहु नियइ अह कयकाउस्सग्गु, एगराइपडिम ठियह नमइ पायपीढग्गु भइ सामिय! तुझ अणुभावि भंजेवउ सक्कु मइ हयपयावु संपइ करेवड, निनासियतेयसिरि पुट्टि दिंतु आलोईयव्वर । इय सामियनिस्सा सबलु चंचाहिवु चल्लेइ, वद्धारेविणु दिव्वतणु लक्खपमाणु करेइ अइसुदुद्धरु दद्दरारंभु पारंभइ पायतलि जेण तुंगडुंगर विडोलहिं पुणु पक्खुन्भेयभरि तं नगि उड्डाणु खेल्लाहि ।
॥१०॥
॥११॥
116 11
अच्छइ ।
पुरणर्षिसन्धिः ।
॥ २९९ ॥
Page #342
--------------------------------------------------------------------------
________________
Cori
पुरणर्षि
उपदेशमालाविशेषवृत्ती
सन्धिः ।
RECORDC
महि कुलालचक्ककमिण च(प)डिय फेरि भमडेइ, चित्ति चमक्किउ तिहुयणु वि दिसिपक्खा जोएइ।
॥१२॥ कुणइ तिहुयणतिक्खसंखोहु गलगजिगुंजाररउ जेण दंति आलाणु भंजिवि, दूरंतरिउसरहिं तुरयतटुसटाणु छडिवि । बहिरियकन्नु विवन्नमुहु पुरजणु जाइ समग्गु, गिरिकंदरि केसरि खुहिय लहहिं न निगममग्गु
॥१३॥ कणयपव्वयविंझस(म)झाहं अइतुंगई सिंगसयपरिहदंडि उडि खंडइ, हिमसेलकेलासगिरिअम्गचरणि चंपे वि चडइ । अइघणघणकरघायभरिओ सारइ दूरेण, भुवि भूरुह भंजेइ निरुपायवायवेगेण ।
॥१४॥ सीसि सोहहिं तारतारोह कुसुमुक्कर मुक्कु जिव वच्छवीढि जिंव जच्चमोत्तिय, मणिकिंकिणितुल्ल तह तसु विसालकडिभायसंठिय । पत्तपाय रेहति पुण जिव मणिघग्घरमाल, को सक्कइ तसु वन्नणह मुत्ति सुमेरुविसाल
॥१५॥ कन्नि कुंडल दोवि ससिसूर सुरवाहिणि भालयलि तिलउ तासु सिरिखंड सुत्थिउ, तारायणु तेयनिहि कुसुमभारु मत्थइ समथिउ । मेहमाल सुविसाल नहि चारुचीरसिंगारु, सुरकामिणी कामंधु गउ नाइ भुयंगकुमारु
॥१६॥ अह पहुत्तउ सग्गि सोहम्मि सो जंगमु मेरुगिरि देव दूरदूरिण पलाइय, संजाउ हल्लोहलउ केवि दंडियखडहडियपाडिय । उब्भी वाहहिं अच्छरस दिसिदिसि धाहावंति, नियभत्तारहिं लम्गिगलि रक्खि रक्खि पभणति
॥१७॥ तियसतक्खणि ताहिंतो केवि कहकहवि धीरिमधरिवि सेल्लभल्लचावल्लपेल्ल(च्छ)हिं, पुठुट्टियपुण अवरि सरसहस्स नित्तु (ह)मेल्लहिं । गयमोग्गरखग्गाइ तसु किंपि न लग्गइ अंगि, जाहिं पलाणा तेवि तउ परिह पहारपसंगि
॥१८॥ मंतु मंतइ मंति देवाह जमदंडु वि खंडियउ पासपाणि सहुं पासि नदुउ, हाहारवमुहलमुहु देवसेन्नु दुग्गिहि पइटुउ । ल्हूसिजइ सकहं तणउ रयणरासिभंडारु, नद्रउ कहवि न जाणियउ सुरकरिपत्तपहारु
॥१९॥ चमरु पत्तउ चत्तमज्जाउ जहिं अच्छइ अच्छरहिं किउ अतुच्छु पिच्छणु नियंतउ, समयमेव सोहम्मवइ सभसुहम्म अक्खित्तचित्तउ । दंडपयंडि दुवारु तसु तिन्निवार घटेइ, संकसंकु सक्कह हियइ नं तक्खणि खोट्टेइ
॥२०॥
लोहलउ केलिर
लमल्लयावाला रक्खि
ROPORPORPeo
॥३००॥
Page #343
--------------------------------------------------------------------------
________________
2
पुरणर्षिसन्धिः ।
तियससामिउ तं निरिक्खेइ अइतिध्वकोवमिगवसु भिउडिमंगिभंगुरनिडालउ, कसु 'खुट्टउ कारु फिल कासु जाउ इय बुद्धि चालउ । उपदेशमाला- जाणेविणु पभणेइ हरि रे चमरा अइवंकु, मूढ! अप्पचत्तगु रमिउ जं इह आउ असंकु
॥२शा विशेषवृत्तौ|| जाव बोल्लणलग्गु चमरिंदु महओसरि म(स)त्ययह चंडु दंडु पिक्खेसि किं नहु, असहंतउ सुन्नमणु सकतेउ सा जाउ निप्पङ ।
बोल्लु न कल्लुवि नीसरह तत्तिउ खुटु मरटु, दिसिपक्खा पिक्खेइ खलु नासणनट्टि पय? ॥३०१॥
__॥२२॥ | भणइ तक्खणि सक्कु लल्लक्कु रे चमरा ! मरसि तुहुँ रंगभंगु संगेइ दितउ, सुरसुंदरिनट्टरसु इय पयट्टु मोटिव मलंतउ। तो कंपंतपडंततणु नट्ठउ जाव सुजाइ, वजदंडु ता चंडु हरि सुमरिउ पुट्टिहिं धाइ
॥२३॥ अह महुब्भडकोडिदंभोलिकरपंकयपत्तु खणि सक्कि मुक्कु नीसंकु पुढिहिं, उप्फालजालासहसजडफलालु खयकालु दिद्विहिं । फारफुरंतफूलिंगगणु तडयडरावविसालु, तसु लग्गउ अणुमग्गि निरु गिरिसंहारकरालु
॥२४॥ सक्कु चिंतइ तासु का सत्ति माहप्पु कासुवि रिसिहि सुसुमारि ता दिठु जिणवरु,तसु निस्सामहिम इय जाइ वज्जु तित्थु जि सुदुद्धरु । हा हा जिविउ मज्झु हउ, होसइ सामिहि पीड, संपइ काई करेमि हउं अहह अतक्कियभीड
॥२५॥ ताव धाविउ सक्कु नीसंकु नियहत्थि लेवा खणिण सामि पासि अपहुत्त असणिहिं, जो जालाजालभरि धुरु धरेइ खयकालअगणिहिं। माणुस मारइ तियसतणु पुणु फुडफाडणफारु, अञ्जवि पावइ नेव हरि निय करयलि सयधारु
॥२६॥ चमरु चल्लिउ मेल्लकारेण भयभिभलभु(तुल्लमणु कंपमाणतणु ताव अग्गइ, उम्मुक्क उक्कासहसु फुडफुलिंगु दंभोलि पेच्छइ । परिसक्कइ सक्को वि अणु ते केरिस पडिहाहिं, नहसिरि रयणावलि खुडिय नं रयणाई पडिहाहिं
_રબો. वज्जु जंतउ चमर अणुमग्गि जावज्जवि तेयसिरि झलहलंतु नो चमरु पावइ, चउरंगुल अंतरइ ताव सक्कु सई हत्थि धारइ। मिरियमित्तु होएवि तउ पहुपायंतरि लुक्कु, भुवणमाणु सरणाय गउ चमरु सक्कि तो मुक्कु
॥२८॥
I १ कुद्धउ कालु किर 0. D. I २ निह 0. D. तहि ।
DoraemonormoneRCORDER
DomperocreeDECERenea
॥३०१॥
Page #344
--------------------------------------------------------------------------
________________
उपदेशमालाविशेषवृत्तौ
पुरणर्षिसन्धिः ।
॥३०॥16
permomenezopercRRECRPRERat
मणि मडफरफारसिंगारु चुबतउ मउडि महि नमिवि नाहु खामइ सुरेसरु, रे चमरा! मुकु तुहुँ जाहि दिन्नु मइ अभउ नीसरु। अज जाउ जाणिज तुहं जयपहुपायपसाई, सामिपायपूयापवणु भुंजसु भोगसुहाई
॥२९॥ सक्कु सामिहि पायपणमेवि सोहम्मि कप्पि गउ, चमरु चमरचंचाभिहाणइ, निवसंतउ ठावि सहिं अच्छराइ परिवारु आणइ । परमपमोय पसन्नु पुरि सुसुमारि निदंभु, पुरउ पयट्टइ सामियहि नवरसनट्टारंभु सारिधारियविणअद्दीणसुपुलाविउ वेणु पुणु गुमुगुमेइ सद्दालु मद्दलु, उफ्फालिउ ताललउ धरिउ पाडु पाडहिइ पव्वलु । नच्चइ नचणि सवइ अंगहारु जो सारु, सुत्तहारु सयमेव ठिउ चमरु विचारइ चारु
॥३१॥ चमरु पत्तउ चमरचंचाहिं अच्चेवि नच्चेवि तहिं पुष्फवुट्ठि तुट्ठउ विसज्जि वि, परमप्पयपहुपुरउत्तरसद्दुसंगेउ सजिवि । अवसरि वीरजिणेसरु वि काउसग्गु पारेइ, जिव जंगमु वरकप्पतरु महिमंडलि विहरेइ
॥३२॥ एवं पूरणस्य सर्वज्ञशासनबाह्यत्वाददयालोर्बह्वपि तपस्तदनुरूपफलाभावादफलं जातम् । सर्वज्ञशासनस्थस्य कदाचित्कारणेनाऽपवादे वर्तमानस्यापि स्वशक्त्या वर्तमानस्य सफलमेवेत्याह
कारणनीयावासी, सुट्ट्यरं उज्जमेण जइयव्वं । जह ते संगमथेरा, सपाडिहेरा तया आसी ॥ ११०॥ एगंतनियावासी, घरसरणाईसु जइ ममत्तं पि । कह न पडिहंति कलिकलुसरोसदोसाण आवाए ॥ ११ ॥ अविकत्तिऊण जीवे, कत्तो घरसरणगुत्तिसंठप्पं । अवि कत्तिा य तं तह, पडिआ अस्संजयाण पहे ॥ ११२॥ थोवोऽवि गिहिपसंगो, जइणो सुद्धस्स पंकमावहई । जह सो वारत्तरिसी, हसियो पज्जोयनरवइणा ॥११३॥
गाहा स्पष्टा । नवरं नीयावासो-नित्यवासस्तस्मिन् । प्रातिहार्यगुणावर्जितदेवतासम्पाद्यातिशयवत्ता ॥ संगमस्थविराख्यानकं च 'वुड्ढावासे वी'त्यत्रोक्तमेव ॥ ११० ॥ विपर्यये दोषमाह-" एगंत" गाहा । एकान्तेन निष्कारणं नित्यवासिनोऽवसन्नपार्श्वस्था
Dececarveerencorporaaee
॥३०२॥
Page #345
--------------------------------------------------------------------------
________________
उपदेशमालाविशेषवृत्तौ| ॥३०३॥
CRemecaceen
दयो गृहसरणादिषु गृहनीवादिषु आदिशब्दाद् बन्धुजनादिपरिग्रहः । किं ? यदिममत्वमपि कुर्वन्तीति शेषः । ममेति निपातोऽहमस्य स्वामीत्यर्थे वर्त्तते । तद्भावस्तत्त्वं तदप्यास्तां स्वयंकरणादिकं तदा कथं न पतिष्यन्ति, पतिष्यन्त्येवेत्यर्थः । कुत्रेत्याह-कलि:-कलहः,
गृहिप्रसङ्गे कलुष-पापम् , रोषः-क्रोधस्त एव दोषास्तेषामापाते-मीलके सर्वदोषभाजो भवेयुरित्यर्थः ॥ १११ ॥ किमित्येतदेवमित्याह-“ अव
वारत्रकमुनिकत्तिऊण " गाहा अविकृत्य-स्वयं षड्विधजीवानविराध्य कुतो गृहादिसंस्थाप्यं-नव्यं कत्तुं शक्यं समारचयितुं वा नैवेत्यर्थः । अन्यै
कथा। श्वाविकर्त्य अन्येषां हस्तेन विराधनामकारयित्वा च तद्गृहादि कुतः संस्थाप्यमिति योजनीयं । तथाहि-ते वर्तमानाः पतिता असंयतानां पथि-मार्गे तत्त्वतो गृहस्था एव तत्कर्मकारित्वाद्वेषस्याकिंचित्करत्वात् ॥ ११२ ।। न केवलं गृहकर्माणि यतेर्दोषाय, किं तर्हि ? तत्सम्बन्धमात्रमपीत्याह-“थेवोवि” गाहा स्पष्टा । वारित्तर्षिकथानकमेतत्
चंपामहापुरीए, पहू पयाणं अहेसि मित्तपहो । परपेम्मधारिणी धारणित्ति से अग्गमहिसी वि ॥१॥ धणमित्तो सत्थाहो, तत्थऽत्थि पिया य धणसिरी तस्स । सुवासरंमि तीए, तणओ जाओ सुजाओत्ति ॥ २॥ अविकलअकलंककलाकलावकेलिहरंमि तारुन्ने । जलहिजलंमि व तं तस्स, जाइ लहरीहि लायन्नं ॥ ३ ॥ रूवं निरिक्खिऊणं, नूणं मीणज्झओ वि सो जस्स । नं परिभ-10 वलज्जाए, तिणयणणयणाणले पडिओ ॥ ४॥ निउणो नयणविलासो, नासावंसो स जो न अन्नस्स । कावि कउलाण कला, अन्नञ्चिय अहरमुद्दा वि ॥ ५॥ अहह विसालो भालो, अपुत्वो कोइ कन्नविनासो । मुहसोहग्गमुदग्गं, इय अंगे चंगिमा तस्स ॥६।। इय जंपेइ सुजाओ, इय विहिओ अज्ज फारसिंगारो। तरुणीण तया चंपाए, पइघरं एस वावारो ॥ ७ ॥ तत्थत्थि धम्मघोसो, नामेणामच्चपुंगवो तस्स । हिययंगमा पियंगूपिया सुजायस्स गुणगरिमं ।। ८ ।। अइरूवरेहसोहम्गपमुहमालोइउं महेइ तओ। आलोइओ कयाई, तीए ओलोयणगयाए ॥ ९॥ तह सव्वसवकीहि पि, तम्मयाओ खित्ताउ मिलियाओ। सलहंति जीए मयणोव्व, वल्लहो एस सा धन्ना ॥ १० ॥ नेवच्छं काऊणं, कयाइ पइरिक्कए सुजायस्स । कुणइ पियंगूअंतेउरंमि तस्साऽभिणयमेवं
॥३०३॥ ॥ ११ ॥ इय सविलासं चल्लइ, इय आलावे सलोयणमायरइ । इय हसइ भावभंगीहि, हेल्लि ! दिट्ठो तइ सुजाओ ॥ १२ ॥
DemopeneraneKCRECemecorrecread
Page #346
--------------------------------------------------------------------------
________________
उपदेशमाला - विशेषवृत्तौ
॥ ३०४ ॥
अंतेरंमि पत्तो, मंती पइरिक्कमिक्खए जाव। अर ( ब ) रिविवरेण जोएइ, ताव ताओ तहा नियइ ॥ १३ ॥ कुवियप्पकप्पणाविप्पयारिओ भिडिभंगुरनिडालो | चिंतइ अंतेउरिया, जाया दुल्लीलसिलाओ ॥ १४ ॥ परपेम्मपरावसमाणसाउ सत्थाह अंतपंतंमि । ता ताण पेम्ममूलं, मारिस्समवस्समेयमहं ॥ १५ ॥ पञ्चायरियाउ एयाउ, नूणं होहिंति मुक्कलज्जाओ । इय अप्पाणमजाणाविऊणमोसरइ चिंतेइ ॥ १६ ॥ सिज्यंति नूण धुत्तस्स, तस्स कज्जाई अप्पणिज्जाई । रोसो सुरंगधूलिव्व, जस्स नहु पायडो होइ ॥ १७ ॥ सयमिह मारिज्जंतो, जणे जणेज्जा कलंकसंटंकं । नियबुद्धीए तो किंपि, कूडलेहं लिहावित्ता ॥ १८ ॥ मित्तप्पहस्स दंसेइ, देव ! एसो तुहाऽरिनरवइणा । चरपुरिसेहिं सुजायस्स, पेसिओ राहसियलेहो ॥ १९ ॥ काऊण करे सयमेव, वाईओ राइणा जहा तुमए । मारेयव्वोऽवस्सं, सुजाय मित्तपहो कहवि ॥ २० ॥ इय साहियमि कज्जे, कणयस्स देमि ते कोडिं । इय जाणिऊण संजायतिव्वकोवो महीनाहो ॥ २१ ॥ चिंतेइ एय पायडवहंमि सुमहं भवे पुरखोभो । ता एय मारणे एस, होउ सम्मं सुहोवाओ ॥ २२ ॥ पच्चतपुरे चंदज्झउत्ति मित्तं महत्थ महीनाहो । तस्संतियंमि पेसेइ, एयमद्वेण केणावि ॥ २३ ॥ सो सहसा साहिस्सइ, सुद्देण तं अंतरंगलेहेण । विहियं तद्देव मित्तप्पण पत्तो सुजाओ वि ॥ २४ ॥ चंदज्झयस्स पासे, पासिय सो तं च मित्तलेहं च । चिंतइ एयागारे, रायविरुद्धं न संभवइ ॥ २५ ॥ यत उच्यते - " विषमस मैर्विषमसमा, विषमैर्विषमाः समैः समाचाराः । करचरणक नाशा, दन्तौष्ठनिरीक्षणैः पुरुषाः " || २६ || असतएण केणवि, कन्ने एयस्स तावि संखित्तं । जाओ तेणेसो तस्स, एरिसो मइविवासो ॥ २७ ॥ तस्साऽऽएसेवि न नाम, मज्झ मज्झप्पमेय मच्चुकए। पहरेइ को सयन्नो, मणिमयनिप्पडिमपडिमाए ||२८|| " पिसुणा सयमेव परेहिं, पेरिया मज्झिमा पयति । अणुचियकज्जे सज्यंति, सज्जणा जओ नो कहवि " ॥ २९ ॥ अह अवरवासरे तं, लेहं चंदज्झओ सुजायस्स । रहसि दरिसेइ सो भणइ, कुणसि किं तस्स नाऽऽएसं ॥ ३० ॥ सियअसिधारागोयरगओsम्हि ते किं तओ विलंबेसि । भणियमणेणं एवं पाविट्ठो चेव चिट्ठइ ॥ ३१ ॥ घरमज्झगओ ता मज्झ, निव्विसंको वसाहि पच्छन्नो । किं पुण भगिणिं परिणेसु, मज्झ नामेण चंदजसं ॥ ३२ ॥ विहिए तहेव तेणं, भोगे भुंजंतीयाए तीए तया । महम
गृहिप्रसङ्गे वारत्रक मुनि
कथा ।
॥ ३०४ ॥
Page #347
--------------------------------------------------------------------------
________________
उपदेशमालाविशेषवृत्ती
गृहिप्रसंगे वारत्रकमुनि
कथा।
॥ ३०
॥
हियमाणसाए, जाओ कुट्रो तया दु(महापु)टो ॥ ३३ ॥ अहिणवसाहारलया, मंजरिया जाव जाइ फारफलं । 'उम्मुलखाइयाए ता बुब्भा मुक्का किमेवं ॥ ३४ ॥ महवयणाओ जिणधम्मधारिणी पाणवल्लहा एसा । जायत्ति तेण सा कुट्टिणी, वि न कयन्नुणा चत्ता ॥ ३५॥ “सकृदपि यत्प्रतिपन्नं, तत्कथमपि न त्यजन्ति सत्पुरुषाः। नेन्दुस्त्यजति कलई, नोज्झति वडवानलं सिन्धुः ॥ ३६॥ अणवरयसरोगतदंगदोसेण सोऽवि तद्दोसी । किमवि सुजाओ जाओ, मणे विराओ तह तीए ॥ ३७॥ अहह अहन्नाऽहं दुदकुट्रदोसेण जा सुजायपि । जिणधम्मदाणदिव्वोवयारिणं ही पदूसेमि ॥ ३८ ॥ नियजीवियंमि निब्बेयमुव्वहंती अणसणं काउं । चितइ पाणच्चाय, करेमि साहेमि परलोयं ॥ ३९॥ विहियाऽणसणा पडिजागरिजमाणा य सइ सुजाएण । मरिउं जाओ तियसो, आभोगइ तीए भवमेयं ॥४०॥ मारावणाय मित्तप्पहेण संपेसिओ जह सुजाओ। जह मह दिन्नो धम्मो, मए उ जह गाढकोढो त्ति ॥४१॥ आगम्म तो सुजायं, सुजायरूवाभिरामदेहसिरिं। काउं कहइ सुरो नियचरियं चलकुंडलाहरणा ॥४२॥ धम्मप्पहावमप्पप्पयासणाओ दिसेइ चंदस्स । सम्गापवग्गमगंमि, तंमि धम्मे य तं ठवइ ॥ ४३ ।। कहिऊण सचिवदुच्चरियमेरिसं तह सुजायकुलमउलं । नेइ सुजायं चंपाए, ठाविउं बाहिरुज्जाणे ॥ ४४ ॥ चंपापुरीए उवरिं, पायडइ महासिलं वहाय तओ। पउरजणाणं जाओ, हल्लोहलयाउ हलबोलो ॥ ४५ ॥ मित्तप्पहपुहईसो, अह पहिरिय पंडुरोल्लसाडिल्लो। धूवकडच्छयहत्थो, सह नायरएहि विन्नवइ ॥ ४६॥ देवो व दाणवो वा, जो कोवं कोवि कुणइ मझुवरि । सो कोवकारणं पायडेउ होऊण पच्चक्खो ॥४७॥ परिभावितो वि थिरं, अहमवराहं न ताव सुमरामि । अन्नाणाओ जं किंपि, जायमेयपि खामेमि ॥४८॥ गयणे भणेइ तो सो, रे रे मज्जाय वजिय अणज्ज !। माराविऊणमवरावज्जियं सव्वहा वि तया ।। ४९ ॥ दूरमच्चधम्मघोसस्स, कूडलेहेण तं खलु सुजायं । संपइ सुमरेसि न किंतु, सव्वहा दुटुपाविद्व ! ॥५०॥ जइ तं खमाविऊणं पसाइऊणं च भवणमाणेसि । ता तुज्झ अस्थि मोक्खो, महसिला पाडणाउ इओ ॥५१॥ पुरपउरपरियरंतेउरेहिं सह अन्नहा हणिस्सामि । भणियं निवेण सो कत्थ अस्थि
१ उमूलखाइयाउ ता वु(भा)ज्झा सुकइ किमेयं ॥ B. C.
PCRPORRORRECERCIDCORPORPORae
३०६॥
Page #348
--------------------------------------------------------------------------
________________
उपदेशमालाविशेषवृत्तौ
गृहिप्रसंगे वारत्रकमुनिकथा।
॥.३०६॥
कहियं इहुजाणे ॥५२॥ सपरीवारो गंतूण, तो निवो खामिऊणमाणेइ । करिकंधराधिरूढं, सकारित्ता पयत्तेण ॥५३॥ उवसंहरियसिलेसो, तियसो पत्तो तओ सठाणमि । मारिजंतो मंती वि, रक्खिओ खलु सुजाएण ।। ५४ ।। "प्रत्युपकुर्वन् पूर्व, कृतोपकारोऽपि लज्जयति चेतः। यस्तु विहितापकारादुपकारः सोऽधिको मृत्योः ॥ ५५ ॥" निव्विसओ आणत्तो, पत्तो देसंतरे सुदूरम्मि । संवेगमागओ अंतियंमि थेराण पव्वइओ ॥ ५६ ।। गीयत्थो संजाओ, विहरंतो एगया गओ गुणवं । वारत्तपुरवरे जत्थ, अस्थि राया अभयसेणो ॥ ५७ ॥ वारत्तओ अमञ्चो, सच्चो सञ्चविय सज्जणचरित्तो । तस्स घरे संपत्तो, विहरंतो धम्मघोसमुणी ॥ ५८ ॥ घयसक्करसंमिस्सं, खीरं उप्पाडिऊण थालेण । दितीए तत्थ घरसामिणीए पडिओ अहो बिंदू ॥ ५९॥ तं धम्मघोससाहू, परिसाडियदूसियं ति नो लेइ । वायायणठिएणं, तं दिटुं तेणऽमच्चेणं ॥ ६० ॥ परिचिंतियं च इमिणा, पडिच्छिओ किं न पायसो एसो। एत्थंतरंमि बिदुमि, मच्छिया तंमि लीणाओ ॥ ६१ ॥ ताउ घरकोइलिया, अणुसरइ सरेइ तंपि किगलासो। तंपि बिडालो तंपि हु, सुणहो तह अन्नगामिल्लो ।। ६२ ॥ वत्थव्वगसुणएणं, पारद्धो सोऽवि खरनहरदाढो । ते भंडणेण लग्गा, अणुलग्गा सामिणो तेसि ।। ६३ ।। अइतुमुलं संजाए, मारोयारी महंतिया जाया । तो वारत्तगसचिवो, चिंतइ संवेगमावन्नो ॥ ६४ ॥ एएण कारणेणं, महरिसिणा पायसो न सो गहिओ । अहह अहो अइरम्मो, जिणधम्मो जयइ तिजए वि ॥ ६५ ॥ अइसुहअज्झवसाणं, उवागओ सुमरिऊण नियजाई। संबुद्धो सुविसुद्धो, अणवज्ज लेइ पव्वजं ।। ६६ ।। उवणेइ देवया सव्वमेव से संजयाणमुवगरणं । गीयत्थो विहरतो, सो पत्तो सुसुमारपुरं ।। ६७ ।। तत्थथि धुंधुमारो, राया पविरायमाणकित्तिभरो। धूया सिंगारवई, अंगारवइत्ति से अस्थि ॥ ६८ ॥ अहिगयधम्माऽहम्मा, सा समणोवासिया विसेसन्नु । जीवाइवत्थुवित्थरपरमत्थवियारसारविऊ ॥ ६९ ॥ नाहियवाई वाए पराजिया कावि एगया एगा। परिसा पुरो पओसं, तीए पच्चा(व्वा)इया पत्ता ॥ ७० ॥ चिंतइ मए तहेसा, अंगारवई धुवं विहेयव्वा । अइबहुसव्वविवेहग्गिदाहदुक्खे जहा पडइ ॥ ७१ ॥ तो तीए रूवरेहं, लिहिऊणं चित्तफलहयंमि फुडं । उजेणीए पजोयराइणो कुणइ ढोयणियं ॥ ७२ ॥ निवपुच्छियाए तीए, अंगारवई त्ति धुंधुमारसुया ।
CorreceneKIRCTROPeae
॥ ३०६॥
Page #349
--------------------------------------------------------------------------
________________
गृहिप्रसंगे
उपदेशमालाविशेषवृत्तौ ॥३०७॥
कथा ।
॥ विहरइ पुरस्स तस॥ बलसामग्गीए अपचलो अआसुरुत्तचित्तो, तत्तो पता
९॥ नगरोवरोह
KPorne
कहिया विहिया विहिणा, जा जुवई रूवसीमव्व ॥ ७३ ॥ अइरत्तमत्तचित्तप्पवित्तिणा तेण दूयओ तत्तो। निवइस्स धुंधुमारस्स, पेसिओ सुसुमारपुरे ॥ ७४ ॥ मग्गइ आगंतूणं, पज्जोयनिमित्तमेस तस्स सुयं । साहंकारं तो सो, न देइ निच्छुभइ दूर्य च ॥७५|| IN निग्गंतुं सो सव्वं, दुगुणमवमाणदूमिओ दूओ। उजेणीए पज्जोयराइणो वज्जरेइ पुरो ॥ ७६ ॥ अइआसुरुत्तचित्तो, तत्तो पत्तो स सव्वबलकलिओ । परिवेढिऊण गाढं, बाढं बाहिं ठिओ तत्थ ॥ ७७ ॥ बलसामग्गीए अपञ्चलो त्ति निञ्चलमणो वि रणरंगे । नगरस्संतो पविसित्तु, धुंधुमारो वि जावेइ ॥ ७८ ॥ विहरइ पुरस्स तस्स य, अंतो वारत्तमहरिसी तइया । चिद्वेइ नागपडिमाघरंमि झाणप्पहाणमणो ॥ ७९ ॥ नगरोवरोहसंवाहबाहिओ धुंधुमारनरनाहो । नेमित्तिगमापुच्छइ, भयभीओ किं पलाएमि ॥८॥ नेमित्तिओ निमित्तं, जा जोयइ चच्चरंतरपएसे । रममाणाणि निरिक्खइ, ताव तहिं डिंभरूवाई ॥ ८१ ॥ तासेइ ताणि तत्तो, निमित्तगणाय किंतु कुवंति। मं भीसियाणि वारत्तगेण अभयाणि जायाणि ॥ ८२ ॥ लद्धनिमित्तो नेमित्तओ तओ वजरेइ विजयं से । संनद्धबद्धकवओ, सुद्धं लध्धूणलग्गबलं ।। ८३ ॥ पोलिकवाडे उग्धाडिऊण तो धुंधुमारनरनाहो । भोयणपमत्तचित्तं, पज्जोयं बंधिउं लेइ ।। ८४ ॥ वक्ति च-" प्रतिष्ठां यन्निष्ठां नयति नयनिष्ठां विघटयत्यकृत्येष्वाधत्ते मतिमतपसि प्रेम तनुते । विवेकस्योत्सेकं विदलयति दत्ते च विपदं, पदं तद्दोषाणां करणगणलाम्पट्यमसमम् ॥ ८५ ॥” मज्झे पुरस्स पविसित्तु, | पोलिदारे तहेव दावेइ । हयगयरहाइ गिन्हेइ, तस्स नीसेसभंडारं ॥ ८६ ॥ भणइ स ते कत्थ गओ, अभिमाणो मेरुमंदिरसमाणो। पोरिसवाओ निव्वायनगरखित्तस्स सोवि गओ ॥ ८७ ॥ किं ते करेमि संपइ, स आह जं ते मणस्स पडिहाइ। अहुणा न कुणसि जं तेण, तुज्झ दूमिस्सए हिययं ॥ ८८ ॥ अह आह धुंधुमारो, मा मा जंपेसु पत्थिव ! तमेवं । तुह पुरओ कोऽहं अप्पसव्वसेणापरीवारो ॥ ८९ ।। विसमदसावडिओ वि हु, तुम तुम चेव तुह समो नऽन्नो । 'जलसंकतो वि धुवं, सहस्सकिरणो दुरालोओ' ॥९०॥ दिवसवसाओ जाओ वि जाओ राहुप्पहावपयपहो । खणमेत्ताओ मित्तो, अहिययरं किं न दिप्पेई ॥९॥ ता तुह चिंतेमि अमंगुलं, न मंगलमओ सया होसु । अंगारवइं सिंगारसारणिं सुयण ! परिणेसु ॥ ९२ ॥ महया सक्कारेणं,
accacaacoKPCOC
॥ ३०७॥
Page #350
--------------------------------------------------------------------------
________________
गृहिप्रसंगे
उपदेशमालाविशेषवृत्तौ । ॥ ३०८॥
वारत्रकमुनि
कथा।
CRPORACTERESPECERESTRICIRCLERE
महाविभूईए कारियविवाहो । विवरियपोलिदुवारे, तत्थेव रहाविओ स ठिओ ॥ ९३ ।। हयगयरहाइ जं किंपि, लूडियं आसि तं असेसं पि । अप्पियमन्नंपि बहुं, सकारेऊण से दिन्नं ॥ ९४ ।। पोढप्परूढपेम्मा, अंगारवई कयाइ तेण रहे। आपुच्छिया जहा कह, तुह पिउणा तुच्छसेन्नेण ।। ९५ ।। अइबलकलिओ वि अहं, पराजिओ सा कहेइ सब्भावं । मं भीसा डिभाणं, दिन्ना वारत्तमहरिसिणा ॥ ९६ ।। तं चेव निमित्तं मंतिऊण, नेमित्तिएण मह पिउणो । कहियं तमेव विजई, महरिसिणो नऽनहा वाणी ॥ ९७ ॥ अवि चलइ मेरुचूला, अवि वरुणदिसाए उग्गए सूरो। अन्नपओयणमवि वयणमन्नहा होइ न मुणीणं ॥ ९८ ॥ लोइय मुणीण वाणी, जह जह अत्थो तहा तहा होइ । लोउत्तराण तेसि तु, होइ वाणी जह तहत्थो ।। ९९ ।। इय सुणिऊणं पज्जोयपत्थिओ पभायंमि । वारत्तयमुणिपासे, पहसंतो पभणए एवं ॥ १०॥ तुह पाए पणमामो, परमनिमित्ताइ वागरंतस्स । वारत्तयवारितय, पाणपणासपसत्तंपि ॥ १॥ दिन्नुवओगोऽणुवओग-उग्गयं मुणइ डिंभमं भी(सी)सं(म)। वारत्तमहरिसी तो, आलोयइ गरहइ तमत्थं ॥ २॥ हा हा महापमाओ, जमपरिभाविय पभासियं एयं । पज्जोयस्स वि जाओ, जमेवमुवहासठाणंति ॥ १०३ ।। इति वारत्तयमुणिकहा ॥ ११३ ॥ तदयं सामान्येन गृहस्थसम्बन्धी दोषोऽभिहितः। अधुना युवतिसम्बन्धमधिकृत्याहसब्भावो वीसंभो, नेहो रइवइयरो अ जुवइजणे । सयणघरसंपसारो, तवसीलवयाई फेडिज्जा ॥ ११४ ॥ जोइसनिमित्तअक्खरकोउआएसभूइकम्मेहि। करणाणुमोअणाहि अ, साहुस्स तवक्खओ होइ ॥११५ ।। जह जह कीरइ संगो, तह तह पसरो खणे खणे होइ । थोवो वि होइ बहुओ, न य लहइ धिइं निरंभतो ॥११६ ॥ जो चयइ उत्तरगुणे, मूलगुणेऽवि अचिरेण सो चयइ । जह जह कुणइ पमाय, पिल्लिज्जइ तह कसाएहिं ॥११७ ॥ जो निच्छएण गिण्हइ, देहच्चाएवि न य घिई मुअइ । सो साहेइ सकजं, जह चंदवडिंसओ राया ॥११८ ॥ सीउण्हखुप्पिवासं, दुस्सिज्जपरीसह किलेसं च । जो सहइ तस्स धम्मो, जो धिइमं सो तवं चरइ ॥ ११९ ॥
merocceleroeineerzrememreereal
॥३०८॥
Page #351
--------------------------------------------------------------------------
________________
CE
उपदेशमालाविशेषवृत्तौ
CROR
धम्ममिणं जाणता, गिहिणोऽवि दढव्वया किमुअ साहू ?। कमलामेलाहरणे, सागरचंदेण इत्थुवमा ॥१२०॥
| गृहस्थानां
ज्योतिष| निमित्तमंत्र कथने साधो| स्तपःक्षयः ।
'सद्भावो'-युवतिजनस्य वसतावकाले विद्यमानता, 'विश्रम्भो'-विश्वासः। 'स्नेहो'-रागः। “रतिव्यतिकरो'-मदनोत्कोचकारिकथाप्रबन्धः। चशब्दोऽनुक्तेङ्गितादिसमुच्चयार्थों 'युवतिजने', 'स्वजनगृहसंप्रसारो'-बन्धुविषयो भवनविषयश्च तामिः सह पर्यालोच इत्यर्थः। किं 'तपःशीलवतानि' 'फोडिज्जत्ति'-विनाशयेत् । तपोऽनशनादि, शीलमुत्तरगुणाः । यदि वा हे शिष्य ! तव शीलवतानि नाशयेदिति ॥ ११४ ॥ अन्यच्च-'जोइस' गाहा 'ज्योतिषं '-ग्रहगणितम् । “निमित्तं'-होराज्ञानादि । 'अक्ष
राणि'-मातृकादीनि । 'कौतुकं'-स्नपनादि । 'आदेश'-एतदेतच्च भविष्यतीत्यादिनिर्णयकरणम् । 'भूतिकर्म'-रक्षापोट्टलिकादि । | एतैः साधोस्तपःक्षयो भवति । काभ्यां कृत्वा करणानुमोदनाभ्यां स्वयंकरणेन अन्यकृतानुमोदनेन चेत्यर्थः ॥ ११५ ॥ ज्योतिषाद्यनुष्ठानप्रसंगश्च क्रियमाणो दूरन्त इत्याह-“जह जह" गाहा 'यथा यथा क्रियते संगः '-सम्बन्धो दुरनुष्ठानरिति गम्यते ' तथा तथा प्रसरो'ऽतिप्रवृत्तिरूपः क्षणे क्षणे भवति गाढं वर्द्धत इत्यर्थः । बहुः खल्वेवं संगः स्यादल्पस्तु न दोषायेति यो मन्येत, तं प्रत्याह- स्तोको' भवति बहुः, प्रमादस्यानादिभवाभ्यस्तत्वात् । स च दुरनुष्ठानसंगवान् गुर्वादिभिर्निरूध्यमानो-वार्यमाणो न 'धृति'स्वस्थतां लभते ॥ ११६ ॥ कथं स्वल्पोऽपि संगो बहुर्भवतीत्याह-"जो चयइ" गाहा । व्यक्ता उत्तरगुणाः करणरूपाः पिण्डविशुद्ध्यादयः। मूलगुणाधरणरूपाः पञ्चमहाव्रतादयः। तदुक्तम्-वयसमणधम्मसंयम-वेयावच्चं च बंभगुत्तोओ। नाणाइतियं तवकोह-निगहाई चरणमेयं ॥ पिंडविसोही समिई, भावणपडिमा य इंदियनिरोहो। पडिलेहणगुत्तीओ, अभिग्गहा चेव करणं तु ॥ ११७ ॥ यः पुनर्न प्रमादवान् स कीदृशः स्यादित्याह-" जो निच्छएण" गाहा उत्तानार्था । नवरं यो निश्चयेन गृह्णात्यनुष्ठानमिति गम्यते । चन्द्रावतंसाख्यानकं च “सीसावेढेणे"त्यत्र प्रोक्तमेव ॥ ११८ ॥ किंच-" सीउन्ह " गाहा । शीतोष्णक्षुत्पिपासादिपरीषहं दिव्याद्युपसर्गकृतपीडारूपं क्लेशं च यः सहते तस्य धमों भवति । न च सर्वोऽपि साधुरेतानि सोढुं शक्नोति, किं
COMCreezoneRecene
॥३०९॥
Page #352
--------------------------------------------------------------------------
________________
उपदेशमालाविशेषवृत्तौ
॥ ३१० ॥
तर्हि ? ' यो धृतिमान् '- निष्प्रकम्पचित्तो भवति, स एव तपः शीतोष्णाद्यधिसहनरूपं चरति ॥ ११९ ॥ साम्प्रतं साधूनां व्रतदाढ्योंत्पादनाय गृहस्थानां व्रतदृढतामाह – “ धम्ममिणं " गाहा सुव्यक्ता | कमलामेलासागर चन्द्रकथानकं त्वेतत्
बारवईए पुरीए, असरिससोहग्गचंगिमागारं । धणसेणाणं धूया, ' कमलामेल 'त्ति नामेणं ॥ १ ॥ सिरिउग्गसेण अंगुब्भवस्स नहसे नामकुमरस्स । दिन्ना आसन्नमुवागयं च लग्गं गुणसमां ॥ २ ॥ नहसेणगिहे कइयाइ आगओ नारओ नहग्गाओ । परिणयरहसवसेणं, नहसेणेणं न अग्घविओ ॥ ३ ॥ नववररमणीलाभेण, गव्वमुव्वहइ मं न मन्नेइ । नहसेणो कायव्वो, तओ ए मोडियम || ४ || इय चिंतिऊण स मुणी, सागरचंदस्स मंदिरंमि गओ । निसढस्स रामपुत्तस्स, जो सुओ अइसयरूवो ॥ ५ ॥ परमपडिवत्तिपुव्वं, स पुच्छिओ तेण अच्छरिज्जं से । भयवं ! कहेसु महिमंडलंमि सयमेव जं दिट्ठे ॥ ६ ॥ भणियमिमेणं धणसेणकन्नगा अत्थि एत्थ नयरीए । भुवणञ्चन्भुयभूया, कमलामेल त्ति नामेणं ॥ ७ ॥ सव्वाणमंगलट्ठी, भूसिज्जइ भूसणेहिं तरुणीणं । भूसिज्जइ उण एयाए, भूसणं अंगलट्ठीए ॥ ८ ॥ सा नहसेणकुमारस्स, उग्गसेणेण मग्गिया दिन्ना । इय भणिणं मुणी, उप्पइओ अंबरतलंमि ||९|| सागरचंदो जोगीव, जोगमगंतमेक्कगं झाइ । तन्नामेणं गहिलोव्व, जंपए सव्वमेव जणं ॥ १० ॥ “ संगमविरहविकल्पे, वरमिह विरहो न संगमो नार्याः । संगे सैव तथैका, त्रिभुवनमपि तन्मयं विरहे ॥ ११ ॥ " कमलामेला पासे, तत्तो पत्तो मुणी स कुडिलमई । तीए अच्छरियं पुच्छिओ य हच्छं स वज्जरइ ॥ १२ ॥ इह चेव मए नयरीए, दोन दिट्ठाईं अच्छरिज्जाइ | सागरचंदकुमारो, मारो विव रूवरेहाए || १३ || अंगारो विव दूरुवदूसिओ तह परो स नहसेणो । खुहिओ तीए अणुरायसायरो सायरंमि तओ || १४ || नहसेणंमि विरत्ता, न सहइ नामपि तस्स सा कहवि । जह ते णो उच्चधमसारुक्खं मुइ तह तं ।। १५ ।। गंतूण नारएणं, अणुराओ सायरस्स से कहिओ । अहिअयरंतो विरहाणलेण डज्झइ स दारु व ।। १६ ।। न जिमइ न सुयइ, नालवइ केवलं अच्छए अहोवयणो । संबो पिछेइ पाणीहिं पिट्टओ तस्स अच्छीणि ॥ १७ ॥ छलपिहियलोयणो सो, पयंपिओ तेण मुंच अच्छीणि । तं नाया पाणपिए, कमलामेला धुवं होसि ॥ १८ ॥ संबेण भणियमेत्तो,
गृहित्रतदा कमलामेला
सागरचन्द्रकथा ।
॥ ३१० ॥
Page #353
--------------------------------------------------------------------------
________________
उपदेशमालाविशेषवृत्ती
| कमलामेला अहं न मूढोऽसि । कमलामेलोऽम्हि अहं, सागरचंदेण तो भणियं ॥ १९ ॥ ज मेलसि मह कमलं, कमलामेलो त्ति तेण तं होसि । इअ निच्छओ कओ मे, अलमन्नोवायचिंताए ॥ २०॥ अंगीकरेइ नो जाव, एयमवरेहिं तो कुमारेहिं । मय- IN गृहिवतदाय विवसो काऊणं, ऊरीकाराविओ संबो ॥ २१ ॥ अवगयमओ विचिंतइ, कह अघडतं इमं घडावेमि । इय अवगयअन्नाओ, ताओ कमलामेलामारिस्सएऽवस्सं ॥ २२ ॥ तहवि मए पडिवनं, कायव्वमिमं ति होउ जं होइ । परिणयदिणमि पत्ते, पन्नत्ती सुमरियाऽणेण ॥२३॥ सागरचन्द्रभणिया विवाहलगं, जह साहइ सागरो तहा जयसु । पउणीकरेसु परिणयसामग्गिं अज्ज उजाणे ॥ २४ ॥ तव्वयणाणंतरमेव,
कथा। तीए नवरंगघट्टसुविसट्टा । कयकुंकुमंगरागा, सुवासिणीओ अणेगाओ ॥ २५ ॥ कप्पूरपूरकुंकुम-कुसुमागरुपूगनागवत्ताई। मयणाहिचंदणाई, तहा कयं पउणमखिलंपि ॥ २६ ॥ संबकुमारो दुद्दमकुमारपरिवारिओ तहिं पत्तो। कयसंकेया समए, कमलामेला सुरंगाए ॥ २७ ॥ एगागिणी वि सहिया सागरचंदाणुरायरंगेण । सयमारामे पत्ता, परिणीया सागरवरेण ॥ २८ ॥ अह पिउघरंमि कमला, जोइज्जइ जाव दीसइ न ताव । लग्गसमयंमि लोओ, धसक्किओ हा किमेयंति ।। २९॥ वरजत्ताए पत्ता, ससुराइ मायतायभायाई । अइरुक्खा सुविलक्खा, खणेण जाया महादुक्खा ।। ३० ॥ घरपुरबहिरुजाणेसु, जाव जोयंति जायसोयभरा । विज्जाहररूवधराण, ताव कुमराण खयरीण ॥ ३१ ॥ मज्झगया सा दिवा, परिणीया खेयरेण एगेण । कयमयणहलालंकार-कंकणाघट्टजुयलजुया ।। ३२॥ हरिसविसायवसेहिं, कहिया कण्हस्स कहवि अवहरिया। लग्गसमयंमि खयरेहिं, देव ! तुह एरिसी आणा ॥ ३३ ॥ अच्छइ उज्जाणम्मी कमलामेला मिलंतखयरोहा । सेणासामम्गीए सयं, गओ तो तहिं कण्हो ॥ ३४ ॥ उवसंहरियाउ सुवा-सिणीउ सुविलासमासला तत्तो। कुमरेहिं वि उम्मुकं, खयरजुवाणाण नेवत्थं ॥ ३५ ॥ चेलंऽचलेहिं दोन्निवि, अन्नोन्नं संजमित्तु संबेण । पुरओ काउं कमलामेलं तह सागरकुमारं ॥ ३६ ।। दुदंतकुमरमंडलमंडियपासेण पणमिओ कण्हो। ओलक्खिय सुविलक्खो , आइक्खइ सिक्खवेउमिमं ॥ ३७॥ रे रे दुद्दम अइदुद्व !, घिटु अविसिटुचिट्ठ को एसो। सेवगजणे वि एवं, नहसेणे वंचणारंभो ।। ३८ ॥ ता किं करेमि तुह अज्ज, मज्ज तणओ वि एवमनयनिही । ता तमवस्सं निस्सारयामि इय कुमरपरि
॥३१ ॥
DecemercornerverpecRECReeroe
Page #354
--------------------------------------------------------------------------
________________
उपदेशमालाविशेषवृत्तौ
॥ ३१२ ॥
वारं ॥ ३९॥ लग्गो पाएसु समग्गकुमरपरिवारिओ तओ संबो । खामेइ अपुणकरणाय, उट्ठिओ सुद्ध सजणेणं ॥४०॥ उभडभिउडिविडंक, निडालउ जा न अज्ज विझवेइ । पज्जुन्नेणं विन्नविय, दाविओ ताव पुट्टिकरं ॥ ४१ ॥ कसिणाण घुसिणराओ, जह जह तरुणीण थेरपरिरंभो । तह सुयणाणं रोसो, खलाण तोसो य खलु विहलो ।। ४२ ।। सागरचंदस्स सयं, कण्हेण वि कन्नगा तओ दिन्ना । तह नहसेणो पडिबोहिओ बहुं दाणमाणेहिं ॥ ४३ ॥ पुण अमरिसं न मुंचइ, सागरचंदे छलं निहालेइ । अच्छइ अपहुप्पंतो, नवरं दप्पेण दिप्पंतो ॥ ४४ ॥ चिन्तयति च — उवयारिहि उवयारडा वेरिहि वेर न जाव । न किया खलतणा हयविहिनेसि म ताव ॥ ४५ ॥ “ प्राप्ते येनाऽवसरे, शत्रुषु मित्रेषु बन्धूवर्गे च । नापकृतं नोपकृतं, न सत्कृतं किं कृतं तेन ॥ ४६ ॥ ” सागरचंदकुमारो, कमलामेलाए वल्ल्हो अह सो । विहियाणुव्वयपडिवत्तिपेसला नेमिजिणपासे ॥ ४७ ॥ अइभववेरग्गाओ, जाओ पडिमापवन्नओ धन्नो । नासम्गलग्गलोयणतारपयारो मसाणंमि ॥ ४८ ॥ अह नहसेणेणं सो कमलामेलाऽवहारवेराओ। मगंतेण छलाई, पत्तो रत्तीए एगागी ॥ ४९ ॥ भणिओ अणेण लद्धोऽसि पाव ! रे अज्ज कहसु कह जासि । मह महिला कमलाकामुगत्तकम्मस्स लहसु फलं ॥ ५० ॥ इय भणिय सिरे काऊण, कुडगकं ( कुं) ठोचिया हुयासेण । भरिओ से जलिरेणं, खंतिखमो खमइ सम्मं सो ॥ ५१ ॥ रे जीव ! कडं कम्मं, इहलोए अप्पणा तए एयं । इहलोए चिय वेयसु मा कुप्प मणे मागंपि ॥ ५२ ॥ तुह एस महादोसो, जमणवराहे करिंतु अवराहं । कयपडिकयं कुणतो, अकज्जकारी कहूं एसो ॥ ५३ ॥ अणुरायरायपेरियमणेहिं परिणइमपेक्खमाणेहिं । कज्जाई जाई किज्जंति, ताणमज्जवि फलं किमिमं || ५४ || अवरद्धा किर मच्चुंपि, दिति जइ तेसु नाम को रोसो । अह दिति अणवरद्धा, ताऽवसरो विम्हयस्सेह ||५५|| इय भावणामएणं, अप्पाणं सिंचमाणओ वि मुहुं । दड्ढसिरो मरिऊणं, सागरचंदो दिवं पत्तो ॥ ५६ ॥ इय उवसग्गे पाणंतिए वि सुदिढव्वया महासत्ता । गिहिणो वि न सत्ताओ, चलति साहूण किं भणिमो ॥ ५७ ॥ अत्रैवार्थे दृष्टान्तरमाह -
देवेहिं कामदेवो, गिहीवि नवि चालिओ (चाइओ) तवगुणेहिं । मत्तगयंद भुयंगमरक्खसघोरट्टहासेहिं ॥ १२१ ॥
गृहिव्रतदा कमलामेला
सागरचन्द्र कथा |
॥ ३१२ ॥
Page #355
--------------------------------------------------------------------------
________________
देवैः कर्तृभिर्मत्तगजेन्द्रादिभिरुपसगैः कृत्वा कामदेवो नैव 'चाइओ' त्ति शकितस्तपोगुणेभ्यश्चलयितुमिति शेषः। यदि वा उपदेशमाला-8| देवैरिति देवसत्कैगजेन्द्रादिभिः कर्तृभिरिति व्याख्येयम् । अथवा देवैः कर्तृभिः कामदेवः कर्मतापन्नस्तपोगुणान् हि स्फुटं न IN धर्मदायें विशेषवृत्तौ || 'त्याजितो'-मोचितो, यदि चैवं गृहस्थोऽपि न त्याजितस्तपोगुणान् तदा साधुभिरागमविद्भिः सुतरामक्षोभवद्भिर्भाव्यम् । काम- IN कामदेवN| देवकथा चेयम्
कथा । | चंपापुरीए सिरिवासुपुज्जजिणनाह जम्मरम्माए । पुहइवई जियसत्तुत्ति, विजियसत्तु ति आसि पुरा ॥ १॥ तह कामदेव
इब्भो, अइअब्भुयभूयभूइअब्भहिओ। भद्दा य भारिया से, असेससीलाइगुणगेहं ॥ २॥ धणकोडिछक्कछक्कं, तस्सासि कलंतरे तह निहाणे । ववहारंमि य सेसे, वहति छ जले पवहणाई ॥ ३ ॥ सगडाण नंगलाणं, सया सया पंच पंच य वहति । दस गोउलाणि दस दस-सहस्ससंखाण गावीणं ॥४॥ घर-हट्ट-दास-दासी-दासेर-किसोर-रासहाईणं । तिरियाण नत्थि संखा, किं बहुणा अइमहारंभो ॥५॥ पुरनगरगामआगर-खेडमडंबाइमंडियमहीए। विहरंतो पत्तो तत्थ, एगया सिरिमहावीरो ॥ ६ ॥ परिसाए निग्गयाए, पारद्धा धम्मदेसणा पहुणा । सजलजलवाहगंभीर-धीरखीरासवसरेण ।। ७ ।। जह इह अणोरपारे, खारे संसारसायरे सुइरं । परिभमिराण नराणं, जिणधम्मो जाणवत्तं व ॥८॥ पाणप्पहाणपामुक्ख-पावठाणाण सव्वहा विरई। पंचमहव्वयरूवा, जा तत्थ जईण सो धम्मो ॥ ९॥ तह खंति-महवऽजव-विभुत्ति-तव-संजमाइसंजुत्तो। पवयणमायाहिं समाहिओ वि मायाहिं परिमुक्को ॥ १० ॥ अवरो पंचाणुव्वयमूलगुणो पवरउत्तरगुणेहिं । सिक्खागुणेहिं सत्तहिं, सत्तमसत्तेण तह जुत्तो ॥ ११ ॥ गुरुदेवसेवपूयापरायणो पत्तदीणदाणरई । समदमदक्खिन्न-अक्खिन्न-चित्तवित्तीसु चित्तो य ॥ १२ ॥ धन्ना पावंति इमं, धन्नयरा पावियपि पालिंति । तत्तो वि य धन्नतमा, निययफलेणं फलाविति ॥ १३ ।। समए नमिऊणं विन्नवेइ देवाहिदेवपायाण । अह कामदेव सड्ढो, पसरियसडूढो वियहो(ड्ढो)य ॥ १४ ॥ परमपसायं काऊण, सामि ! मह साहुधम्मअखमस्स । समणोवासयधम्म,
॥३१३॥ | रम्म सम्म समप्पेह ॥ १५ ॥ तुह पायपज्जुवासाए, विरहियाणं च होइ सहियाणं । सावयधम्मोऽवस्सं, ता किं अजवि विलं
emezeezaeropezeace
Zeezerveezzaeperceracoe
Page #356
--------------------------------------------------------------------------
________________
उपदेशमालाविशेषवृत्तौ
धर्मदाढ्य कामदेवकथा।
बेह ॥ १६ ॥ सम्मत्तमूलबंधोऽणुव्वयखंधो अणंतसुहसंधो। तो सावयधम्मो से, कप्पतरु सामिणा दिन्नो ॥ १७॥ निसियतरवारिधारा-करालमेयं सया स पालेइ । अवरे वि लेइ उग्गे, अभिग्गहे निग्गहेइ मणं ॥ १८॥ नहनीर-रत्तसाली-विदलं हरियालएहिं मुग्गेहिं । गोखीरघयमेलगाणि मोकलं एत्तियं तस्स ॥ १९ ॥ धम्मपडिवत्तिकाले, परिग्गहो आसि जत्तिओ तत्तो। उवरिमऽभिग्गहबंध, करेइ संकोडइ तयंपि ॥ २० ॥ यतः-" कालुष्यं जनयन् जनस्य रचयन् धर्मद्रुमोन्मूलनं, क्लिश्नन्निति कृपाक्षमाकमलिनी.भाम्बुधिं वर्धयन् । मर्यादातटमुद्भजन् शुभमनो हंसप्रवासं दिशन् , किं न क्लेशकरः परिग्रहनदीपूरः प्रवृद्धिं गतः" ॥ २१ ॥ काउं चउहा पोसहमेसो अटुमिचउद्दसिदिणेसु । ठाइ पडिमाइ निसि चच्चरंमि जा उग्गमेइ रवी ॥ २२ ॥ अइनिप्पकपकाओ, वइरागरहीरसारवटुंभो। स नियमनिव्वाहसिरीए, सहइ जो केलिसेलोव्व ।। २३ । सोहम्मसामिनिम्मियपसंसमसहंतओ कयाइ सुरो। कयकाउसग्गमेयं, नियमाओ वालिउं पत्तो ।। २४ ॥ उइंडसुंडदंडेण, डामरं भीमकुंभपब्भारं। अंजणगिरिगरुयं, कुंजरं स विउरुव्विउं भणइ ।। २५ ।। ओसरसु हो(जा)सु दूरं, मह ठाणमिणं वसामि एत्थाहं । तियसो वि सामसारं, भणामि मा घेहि अवहेरिं ।। २६ ।। अन्नह आलाणमहातरुं व भंजेमि झत्ति मज्झाओ। इय दोन्नि तिन्नि चउरो, वाराओ वाहरेइ पुणो ।। २७ ।। जंपेइ न किंपि एवंपि, जंपिओ जाव ताव मुंडाए । उक्खिविउ खे दूराओ, दंतमुसलेहि भिंदेइ ॥ २८ ॥ अइविउलमुज्जलं, जायणं अहियासई महासत्तो । जह पडिओ तह चिट्ठइ, निचिट्ठो कट्टथंभो व्व ॥२९॥ कालविकरालकाओ भुमया दंडोव्व दंडपाणिस्स । होऊण पन्नगो तो तहेव लग्गो स जंपेउं ।। ३०॥ तस्स वि न उत्तरं जाव देइ ता वेढिउं स अंगेण । पीडेइ तदंगं उत्तमंगमगंमि तो डसइ ।। ३१ ।। तेण वि सत्ताओ चलेइ, जा न ता होइ रक्खसो तिक्खो। जालाजालकरालग्गकेसवेसो घडीसीसो ॥ ३२ ॥ अमसिणसुकसिणकुंभक्ख-भल्लभालो करालसंखालो। पेयाहिवसेरिहसंग-भंगिभंगुरभुयभीमो ॥ ३३ ॥ चिविडफुडफोकनासो, परिमंडलपिंगतारतारालो । करभसुपलंबउट्ठो, अइदीहरदंतकुद्दालो ॥ ३४ ॥ अइचवलजालमालाकरालतडितंतु तुल्लजीहालो । निरु नीहरंतरुहिरप्पवाहपंकंकिउटुंभो ॥ ३५ ।। खरखल्लमल्लभल्लो, टप्परखप्परसमाणसवणिल्लो । दीहरकंधरलढिट्ठियअस
॥ २६ ॥ अन्नह आलासरस हो(जा)सु दूरं, महाउडसुडदंडेण, डामर भामभामिनि
॥३१४॥
Page #357
--------------------------------------------------------------------------
________________
उपदेशमालाविशेषवृत्तौ|
धर्मदाढ्य कामदेवकथा ।
॥३१५॥
ceozameezmeremezeeroecomezoo
मयसुक्कसिरतुंबो ॥ ३५ ।। अइपयडघउडसंकडकेवलकीकससमूहमयहियओ। विसमविसंतुलनिम्मंस-सुकबाहू करालकरो ॥ ३७ ।। परसु(सि)यपिदृढिपविद्वतुच्छखल्लोदरो दुरंतकडी । दरदट्टमसाणट्ठियखाणुयखामोरुजंघजुओ ॥ ३८ ॥ अइचप्पडउप्पिट्टण-संठाणपमाणवजियग्गपओ। अइपयडसुक्कउक्कड-नाडीबद्धट्ठिमित्ततणू ।। ३९ ॥ सवणुत्तंसीकयबाल-नउलकीगलासमुंडमालिल्लो । फुकारकारिअयगरपलंबजुत्तोपचीयजुओ ॥४०॥ वामकरट्ठियलोहिय-पूरियनरसिरकवालकन्नतडे । पुणरुत्तघरिसणाए, नियकरकत्तिं निसाणितो ॥४॥ अइपबलाणणजालाकलावविज्जुलविडंबडंबरओ। अइबीभच्छभयंकरमप्पाणं पायडतो य ॥ ४२ ॥ दिसिविदिसादारितो, पव्वयसिहराइ पायर्डतो य । अट्टहाससदेण । दूरओ भूरि भेसेइ ॥ ४३ ॥ तिलतुसतिभागमेत्तंपि, तहवि नो जाव खोहमुव्वहइ । आगंतूण समीवे, पहरइ तो कत्तिया एसो ॥४४॥ अविचलचित्तो तव्वेयणं पि अहियासए सुहं जाव । उवसग्गे लग्गो, ता अणुलोमोवसग्गेहिं ॥ ४५ ॥ भद्दाए भारियाए, उदग्गसिंगारफारसोहाए । ता हावभावभंगीचंगाए पायडियरूवं ॥ ४६॥ पभणइ पुरओ होऊण, नाह ! नाहं सहामि तुह विरहं । काऊण पसायं वासमंदिरे संपयमुवेसु ॥ ४७॥ तुह विरहमहाजालापलीयं निव्वेवेसु मह अंगं । काउस्सग्गाऽवसरो, पुण पाणप्पिय ! न किं होही ॥ ४८ ॥ किंपि अजंपते सो, सव्वंगालिंगणं बला कुणइ । जाव न तहावि खुब्भइ, तियसो तो होइ पञ्चक्खो ॥४९॥ मणिमयकुंडलकंकण-केउरकिरीडहारहीरेहिं । पविरायमाणभासुरसरीरओ पणमिउं भणइ ॥ ५० ॥ भो कामदेव ! सोहम्म-सामिणा जारिसो सहरिसेणं । परिसाए सुहम्माए, सि(स)राहिओ तारिसो सि तुमं ॥५१॥ अहमवि अहुणा एवं, भणामि सक्को वि सक्कए न तुमं । नियनियममहावटुंभथोरथभाउ चालेउं ।। ५२ ॥ इह अहमेव अहन्नो, सक्कपसंसं असद्दहेमाणो । तुह तणुपीडं पावो, जाओ काउं हयपयावो ॥ ५३ ॥ जय जय नमो नमो ते, महमणमच्छरनिसुंभदंभोलि । वंदे झयदंड ! तुमं, सक्कपसंसा पडायाए ॥ ५४ ॥ इय थुणिऊण सुरो सो, जहागयं पडिगओ पणमिऊणं । पारियकाउस्सग्गो, सूरुदए कामदेवो वि ।। ५५ ।। बहिसमवसरियसिरिवद्धमाणपहुपज्जुवासणाऽऽसाए । पत्तो पभायसमए, सुणेइ | पहुदेसणं जाव ॥ ५६ ।। जयपहुणा तावेवं, भणिओ भो कामदेव ! दढसत्त । रयणीए अज जाया, तुहोवसग्गा महाउग्गा ॥५७॥
॥३१५॥
Page #358
--------------------------------------------------------------------------
________________
धर्मदाढ्य कामदेवकथा ।
चंपाए बच्चरे काउसगनिस्संगनिग्गहियतणुणो। मयगलमहोरगाई, गुरुमच्छरओ सुरेण कया ॥५८ ॥ निर्माथे पावयणे पुण, तेण उपदेशमाला
18 न तुज्झ चालियं चित्तं । ता धम्मधीरगंभीर !, भवभओ बहु तए तरिओ ॥ ५९॥ सिररइयकरंजलिणा, भणियं तो कामदेवसविशेषवृत्तौ । पत्ता | ड्ढेण । तुब्भे भंते ! जाणह, जायइ जं किपि जयमज्झे ।। ६०॥ समुदाहरणं काऊण, भुवणनाहो तओ थिरीकुणइ । निग्गंथा |N
निग्गंथी, तत्तो आसन्नवत्ती ते ॥ ६१ ॥ जइ भो ता समणोवासगो वि एसो दढव्वओ एवं । समयपरमत्थवित्थरथिरबुद्धी ता न किं तुब्भे ।। ६२ ।। अह पहुपाए पणमित्तु, कामदेवो गओ सगेहंमि । थिरयरचित्तो तत्तो, तवो विसेसे अह करेइ ॥ ६३ ॥ सुक्को लुक्खो निम्मंस-हारुबद्धट्रिपंजरसरीरो। सह सोणिएण सोसियकम्मो जाओ महाधम्मो ॥ ६४ ॥ पालित्तु दुवालसवच्छराणि सावयवयाणि पडिमाओ। समयं नाऊण आराहिऊण संलेहणा मासं ॥ ६५ ।। पंचपरमिदिनिठुरनिहाहठाहियप्पाणो । अप्पाणं सप्पाणं, भावणभावेण कुणमाणो ॥ ६६ ॥ मरिऊणं सोहम्मे, अरुणाभविमाणमंडणो जाओ। चउपलियाऊ देवो, दिव्वं भुजेइ भोगसुहं ॥ ६७ । सासयपडिमापूया-जिणधम्ममहूसवे सया कुणइ । चविउं तत्तो संपत्तमाणुसत्तो सिवं लहिही ॥ ६८॥ इति कामदेव श्रावककथा ॥१२१।। कामदेवस्तावदेवं कृतविवेकत्वात् कृतापराधेऽपि नाऽकुप्यत् । अविवेकी त्वकृतापराधेऽपि कुप्यन् न साधितस्वार्थोऽपि कुगतो पततीति दृष्टान्तेन दर्शयतिभोगे अभंजमाणा वि केइ मोहा पति अहरगई । कुविओ आहारत्थी, जत्ताइ जणस्स दमगुव्व ॥ १२२ ॥ भवसयसहस्सदुलहे, जाइजरामरणसागरुत्तारे । जिणवयणम्मि गुणायर ! खणमवि वा काहिसि पमायं ॥ १२३॥ ___ इतः प्रायेण स्पष्टा एव सर्वा गाथाः, क्वचिदेव किंचिद्वयाख्यास्यते । कथानकमधूना-राजगृहे नगरे जातमहोत्सवे वैभारगिरिसमीपमुद्यानिकया गते लोके भिक्षामलभमानः कोऽपि रङ्को गृहरक्षपालेभ्यस्तच्छ्रुत्वा तत्रैव गतः । तत्राऽपि प्रमत्ततया लोकस्य अलब्धभैक्षस्य तस्य जातस्तीब्रः कोपञ्चूर्णयाम्येनं सर्व दुरात्मानं जनमिति चिन्तयश्चटितः पर्वतं, खनित्रेणोन्मूलितो गण्डशैल एक
CommerciaeococccccRE
PRODCRETreeDEORDCORPer.
॥३१६॥
Page #359
--------------------------------------------------------------------------
________________
उपदेशमालाविशेषवृत्तौ
रागद्वेषयोरनिष्टत्वम् ।
20ezaezzreecameraeeroeeraaeeza
स्तेन च पतता पुरोवर्ती प्रवर्त्तमानरौद्रध्यानचूर्णिणतोऽसौ, गतः सप्तमनरकपृथिवीं, लोकस्तु नष्ट इति ॥ १२२ ॥ तदिदमविवेकविजृम्भितं विज्ञाय जिनवचनाल्लब्धे विवेके तत्र न प्रमादः कार्य इत्याह-" भवसय" गाहा 'गुणाकरे' त्युत्साहनाय सबहुमानं रणसीहसुतस्यामन्त्रणम् । प्रमादस्य च रागद्वेषौ हेतू अतस्तयोदोषोद्घट्टनद्वारेण परिहार्यतामाहजंन लहइ सम्मत्तं, लघृणवि जं न एइ संवेगं । विसयसुहेसु य रज्जइ, सो दोसो रागदोसाणं ॥ १२४ ॥ तो बहुगुणनासाणं, सम्मत्तचरित्तगुणविणासाणं । न हु वसमागंतव्वं, रागद्दोसाण पावाणं ॥ १२५ ॥ नवि तं कुणइ अमित्तो, सछवि सुविराहिओ समत्थोऽवि । जं दोऽवि अणिग्गहिया, करंति रागो अ दोसो अ॥ १२६ ॥ इहलोए आयासं अजसं च करति गुणविणासं च । पसर्वति अ परलोए, सारीरमणोगए दुक्खे ॥ १२७ ।। घिद्धी अहो अकज, जं जाणतोऽवि रागदोसेहि। फलमउल कडुअरसं, तं चेव निसेवए जीवो ॥ १२८ ॥ को दुक्खं पाविज्जा, कस्सव सुक्खेहिं विम्हओ हुज्जा । को न लभिज्झ मुक्खं, रागद्दोसा जइ न हुज्जा ॥ १२९ ॥
इत्यादि गाथाः षट् । 'बहुगुणनासाणं' ति बहुगुणः श्रेष्ठतरो नाशोऽपगमो ययोस्तौ तथा तयो बहुगुणनाशयोः । 'तं चेव निसेवए जीवो 'त्ति तदेव तथाविधफलकारणभूतमसच्चेष्टितं निषेवते जीव इति । नन्वेवं संतापकयोरेतयो रागद्वेषाऽऽमययोः प्रशमे
समस्ति, किं किंचिदृष्टप्रत्ययमौषधमिति चेदस्ति स्वानुभवसंवेद्यमानासमानानन्दपरिस्पद साम्यमहारसायनं महात्मभिरुपदिष्टमेतत् ॥ ___चेतनाऽचेतन वैरिष्टानिष्टतया स्थितेः । न मुह्यति मनो, यस्य, तस्य साम्यं प्रचक्षते ॥ १॥ गोशीर्षचन्दनालेपे, वासीच्छेदे च वाहयोः । अभिन्ना चित्तवृत्तिश्चेत् , तदा साम्यमनुत्तरम् ॥ २॥ अभिष्टोतरि च प्रीते, रोषान्धे चाभिशप्तरि । यस्याविशेषणं चेतः, स साम्यमवगाहते ॥३॥ हूयते न तप्यते न, दीयते वा न किंचन । अहो अमूल्यक्रीतीयं, साम्यमात्रेण निवृतिः ॥ ४॥ क्लिष्ट
RecorreneCCREDCPCRaceca
॥३१७॥
a ee
Page #360
--------------------------------------------------------------------------
________________
उपदेशमालाविशेषवृत्तौ
चेष्टैश्च दुष्टैश्च, रागाद्यैः किमुपासितैः । अयत्नलभ्यां हृद्यां च, श्रय साम्यसुखासिकाम् ॥ ५॥ परोक्षार्थप्रतिक्षेपान् , स्वर्गमोक्षावपनुताम् । साम्यसर्वस्वसंवेद्यं, नास्ति कोऽपि न निहनुते ॥ ६॥ कविप्रलापरूढेऽस्मि-नमृते किं विमुह्यसि । स्वसंवेद्यरसं मूढ !, K
10 साम्यसुखोप
रिश्लोकानि। पिब साम्यरसायनम् ॥७॥ खाद्य लेह्य भूष्यपेय-रसेभ्यो विमुखा अपि । पिबन्ति यतयः स्वरं, साम्यामृतरसं मुहुः ॥ ८॥ कण्ठपीठेलुठन् भोगिभोगो मन्दारदाम च । यस्याप्रीत्यै नवा नो वा, प्रीत्यै स समतापतिः ॥ ९॥ न गूढं किंचनाऽऽचार्य-मृष्टिः | काचिन्न चापरा । बालानां सुधियां चैकं, साम्यं भवरुजौषधम् ॥ १०॥ अतिक्रूरतरं कर्म, शान्तानामपि योगिनाम् । यज्घ्नन्ति साम्यशस्त्रेण, रागारीनां कुलानि च (ते) ॥ ११ ।। अयं प्रभावः परमः, समत्वस्य प्रतीयताम् । यत्पापिनः क्षणेनापि, पदमिर्यति शाश्वतम् ॥ १२ ॥ यस्मिन्सति सफलतामसत्यफलतां व्रजेत् । रत्नत्रयं नमस्तस्मै, समत्वाय महौजसे ॥ १३ ॥ विगाह्य सर्वशास्त्रार्थमिदमुच्चस्तरां ब्रुवे । इहाऽमुत्र स्वपरयोर्नान्यत्साम्यात्सुखाकरम् ॥ १४ ॥ संसर्गेऽप्युपसर्गाणामपि मृत्यावुपस्थिते । न तत्कालोचितं साम्यादन्यदौपयिकं परम् ।। १५ ।। रागद्वेषादिशत्रुप्रतिहतिनिपुणां साम्यसाम्राज्यलक्ष्मी, भुक्त्वा भुक्त्वा चिरं तां शुभगतिपदवीं प्राप्नुवन् प्राणभाजः । तेनैतन्मानुषत्वं सपदि सफलतां नेतु कामैनिकाम, साम्ये निःसीमसौख्यप्रचयपरिचिते न प्रमादो विधेयः" ॥ १६ ॥ इति साम्यसुखप्रतिपादकानि श्लोकानि ॥ तदेवं रागद्वेषावधिकृत्योक्तमधुना तत्प्रकृतीरुद्दिश्याहमाणी गुरुपडिणीओ, अणस्थभरिओ अमग्गचारी य । मोहं किलेसनालं, सो खाइ जहेव गोसालो ॥ १३०॥
'मानी'-गर्वितो । 'गुरुप्रत्यनीकः'-आचार्यप्रतिकूलः । 'अनर्थभूतो'-दुःशीलत्वादनेकाऽपायपूरितः । ‘अमार्गचारी'-उत्सू त्रकर्त्तव्यः । एवंविधो यः स्यात् स किं मुधा भवं मौध-निष्प्रयोजनमेव, एव शब्दोऽत्र सम्बन्धनीयः । ‘क्लेशजालं'-शिरस्तुण्ड
॥ ३१८॥ मुण्डनतपश्चरणादिकं खेदवृन्दं खादत्यात्मसात्करोति । तत्साध्यफलाभावात् । दृष्टान्तमाह-यथा 'गोशाल' इति । गोशालकवक्तव्यता च महावीरचरितादवगन्तव्या-जहा, एसो मंखलिपुत्तो वीयवासारत्ताओ आरब्भ सयनेव मुंडाविअ मुडतुंडो होऊणमदुमवासारत्ते
ompeperdeezerveezerveere.
Page #361
--------------------------------------------------------------------------
________________
उपदेशमाला- विशेषवृत्तौ |
PCODEORRECTececaceeraaeee
जाव भुवणभाणुणोऽणुमग्गलग्गो परिन्भमंतो नवमवासारत्तपज्जते कुम्मागाम संपत्तो। तस्स बाहिं वेसियायणो बालतवस्सी आया- 10 वेइ तस्सेसा उप्पत्ती
गुरुप्रत्यनीकचंपाए रायगिहतराले गोब्बरगामे गोसंखी नाम कोडुंबिओ, तस्स बहुमई नामेण भारिया । सा य अवियाउरी । इओ अ | गोशालकतरस अदूरसामंते चोरेहिं पहओ गामो एगो, तं हंतूण बंदिग्गहं व काऊण पहावंतेहिं एगा अचिरपसूया जुवई पयिइम्मि मारिए दृष्टान्तम् । चेडेण समं गहिया । चेडं च छड्डाविया, सो चेडो तेण गोसंखिणा गोरुयाणं गएण दिट्ठो गहिओ य । अप्पणियाए महिलियाए दिन्नो । तत्थ य पगासियं 'मह महिला गूढगब्भा आसि, सा संपर्य पसूय 'त्ति सूइया नेवच्छेण ठविया । सो वि संवड्ढइ बालओ। सा वि से माया चंपाए चोरेहिं विक्कीया वेसापाडए । सिक्खविया सव्वपि वेसासमायारं, जाया नाम निग्गया गणिया सो वि गोसंखियस्स पुत्तो जुवाणो जाओ संतो, घयसगडं गहाय चंपाए पत्तो। तत्थ नागरजणं जहिच्छाए कीलमाणमालोइऊण जायमयरद्धयाऽभिप्पाओ पत्तो वेसापाडए। तत्थ सो चेव से मायामाणसे लग्गत्ति दिन्नं गहणगं, वियाले हायविलित्तो तंबोलजुत्तो जा वच्चइ, तावंतरालपहे पाओ अमेझेण लित्तो । एत्थंतरे तस्स कुलदेवया मा अकिच्चमायरउ, बोहेमि त्ति बुद्धीए तत्थ पएसे सव्वत्थ गावीए रूवं विउरुव्विऊण ठिया । ताहे सो तं पायं तस्स वच्छस्सुवविदुस्स पुट्ठीए घसेइ । तओ सो वच्छओ विचिगिच्छाए भणेइ । अम्मो एस मम पुट्ठीए विट्ठा विट्टालियं पायं पुंछेइ । ताहे सा गावी भणेइ-कि वच्छ अधिई करेसि । | जो एसो अन्ज जणणीए सद्धिं संवासाय वच्चइ, सो अन्नं किं न अकिच्चं करेइ त्ति । एवं सोऊण तस्स एसा चिंता समुप्पन्ना। एयपि ताव अच्छरिज्जं जं गावी वच्छो य माणुसीए भासाए भासइ । जंपि जणणीए त्ति वुत्तं, तंपि पुच्छिस्सं ति पविट्ठो वेसहरे । तत्थोवविट्ठो य पुच्छइ एयं, का तुज्झ उप्पत्ती ?, तीए भणियं किं तुज्झ एयाए चिंताए ? । “सुतवस्सी सप्पुरिसा, पहाणरमणी महापहावमणी । सगुणेहिं गारविजंति, ताण किं मूलचिंताए ॥" एहि उवविसाहि सिज्जाए। तओ भणियं तेण अन्नपि एत्तियं ते मोल्लं देमि । साहसु सम्भावं सवहसावियाए साहियं से सव्वं सच्चं जहा छावं छहाविऊणाऽहमिह चोरेहिं विक्किणि
INI॥ ३१९॥
ConnecreCROCKERRCreae
Page #362
--------------------------------------------------------------------------
________________
उपदेशमालाविशेषवृत्तौ
॥ ३२०॥
यत्ति, ताहे सो सवियको ससंको य निग्गओ गओ नियगामं । अम्मापियरो पुच्छइ । पेट्टजाओहं भे पुत्तो नवत्ति । ताणि न IN
0 गुरुप्रत्यनीकसाहिति सम्भावं, अइनिब्बंधे वुत्तो जहा वुत्तो वुत्तंतो, ताहे एसो वेसाहितो मायरं मोयावित्ता ठाणे य ठाविऊण पाणामाए
गोशालकपव्वज्जाए पव्वइओ। विहरंतो य तकालं कुम्मागामे आयावेइ, तस्स य छप्पयाओ जहाहितो रविकरतावियाओ पुहईए पडति ।
दृष्टान्तम् । पडियाओ वि जीवदयाए घेत्तूण सीसे चेव निक्खिवइ । तं गोसालो दह्ण पहुणो उसक्कित्ता भणइ । किं भवं मुणी मुणिओ उयाहु जूयासेज्जायरोत्ति ? । एक्कसि दुन्नि तिन्नि वाराओ भणिए कुविएण मुक्का तं पइ तेउलेसा वहट्टयाए । तदणुकंपाए पहुणा मुक्का सीया लेसा, तीए विज्झाविआ सा तेउलेसा । तं जाणिऊण गोसालो सामि पुच्छिसु । कहं भंते ! संखित्तविउलतेउलेसो पुरिसो भवइ ? भणियं भयवया जेणं गोसाला ! छटु छटेणं अणिक्खित्तेणं तवोकम्मेणं आयावेइ, पारणए सणहाए कुम्मासपिडियाए एगाए य वियडाए पाणस्स जावेइ, जाव छम्मासा तओ संखित्तविउलतेउलेसो भवइ त्ति । एवं विनाय साहणविहाणो गोसालो तेउलेसा संसाहणत्थं अपुणाऽऽगमाय निग्गओ भगवओ पासाओ। सिद्धा सा सावत्थीए छम्मासिएण तवोकम्मेण, बिन्नासिया कूवतडट्टियाए दासीए सरीरदहणेण, तओ जायनिच्छओ सच्छंदं महीयले भमिउं लग्गो। अहऽन्नया कयाइ पासाऽवञ्चिज्जा अटुंगनिमित्ततत्तवेइणो मंदधम्मवावारा उस्सिखलं परिभमंता दिसायरा गोसालगस्स मिलिया, सिटुं तेहिं गोसालगस्स अटुंगं सत्थलवमेत्तं । तेणाऽवि सो वियंभइ जणस्स तीयाइ साहितो पयईए च्चिय “ उदुमरासी(यलं)लयं से, तरेइ को कहिउं। पाउब्भुयाए सयस्स, किं पुणो पावनिरयस्स ॥ १॥ सयमेव कालसप्पो, दप्पेणं दिप्पए विसप्पविसो जो पुण ओसहपाणेण, पगरिसो तस्स किं भणिमो ।। २ ।। भयवं पि तेण रहिओ, हरिणंकोविव विडप्पपामुको । अमहियसस्सिरीओ, विहरइ वसुहं विगयमोहो ॥ ३ ॥ बीयाओ पाउसाओ, मिलिओ सामिस्स एस गोसालो। नवमंमि पाउसे पुण दूरे दुरियं व ओसरिओ ॥४॥ अजिणो जिणप्पलावी, कंचणपंकेरुहंमि आसीणो । वुग्गाहेइ महीए, जे जीवा दीहसंसारा ।। ५ ।। सह नियगुरुणा परमेसरेण वढेइ पाडिफद्धीए । इह तिहुअणमि अयंपि, तित्थनाहोत्ति जंपंतो ॥ ६ ॥ सड्ढाण पुरोगामी, अयं पुलो नाम तस्स संघम्मि । सड्ढीण पुणो
Percepersedereroezoecoeraneera
Page #363
--------------------------------------------------------------------------
________________
उपदेशमालाविशेषवृत्तौ ॥३२१॥
संयमनरर्थ्यककारणानि ।
ZARCORPORDCRac
Decececorrecoramaeeo
हाला-हलं हालाहला सड्ढी ॥ ७ ॥ स कयाइ विहरमाणो, सावत्थीए पुरीए संपत्तो। कुंभारीए हालाहलाए सालाए संवसइ ।।८।। चरियमिओ नेअब्वं, इमस्स जयसामिणो कुसीसस्स । आयरियभत्तिरागो, इय गाहाए जहा भणियं ॥९।। इति गोशालककथा ॥१३०॥ कलहणकोहणसीलो, भंडणसीलो विवायसीलो य । जीवो निच्चुज्जलिओ, निरत्ययं संयम चरइ ॥ १३१॥ जह वणदवो वणं दवदवस जलिओ खणेण निद्दहइ । एवं कसायपरिणी, जीवो तवसंजमं दहइ ॥ १३२ ॥ परिणामवसेण पुणो, अहिओ ऊणयरओ व हुज्ज खओ। तहवि ववहारमित्तेण, भणइ इमं जहा थूल ॥ १३३ ॥ फरुसवयणेण दिणतवं, अहिक्खिवंतो अ हणइ मासतवं । वरिसतवं सवमाणो, हणइ हणतो अ सामण्णं ॥ १३४॥ अह जीविअं निकितइ, तूण च संजमं मलं चिणइ । जीवो पमायबहुलो, परिभमइ य जेण संसारे ॥ १३५ ॥ अक्कोसणतज्जणताडणा य अवमाणहीलणाओ अ। मुणिणो मुणियपरभवा (पहा) दढप्पहारिव्य विसहति ॥ १३६ ॥
कलहनं '-राटीकरणम् । क्रोधन-स्वपरयोः क्रोधजननं ताभ्यां शीलं-समाधानं यस्य स तथा । ' भण्डनशीलो'-लगुडादियुद्धसमाधिमान् , ' विवादो'-राजकुलादौ व्यवहारस्तच्छीलश्च शेषमुत्तानार्थम् ॥ १३१ ॥ कुतस्तस्य संयमनरर्थक्यमित्याह-“जह" गाहा दवदवस्सत्ति-सत्त्वरतरम् ॥१३२॥ साम्प्रतं परुषवचनादिकार्यैस्तपसंयमविनाशे यत्तं विवक्षुस्तावत्सम्बन्धगाथामाह-"परिणा" | गाहा । यद्यपि निश्चयनयात्परिणामवशेन तीव्रमन्दा व्यवसायाऽऽयत्ततया प्रतिपादयिष्यमाणत्वात्तपः संयमक्षयादधिक ऊनतरो वा तयोः
क्षयो भवेत्तथापि व्यवहारनयाश्रयणात् यथा स्थूलं किंचिदेतद्भण्यते ॥ १३३ ॥ किमेतदित्याह-" फरुस " गाहा । “अह" गाहा । 'परुषं '-कर्कशं वचनं तपःसंयमोपलक्षणं । 'अधिक्षेपो-जात्यादिमिहीलना । 'शपनम्'-आक्रोशनम् । 'घातो'-यष्ट्यादिताडनम् । ‘निकर्त्तनं'-छेदनं जीवितस्य मारणमित्यर्थः ॥ १३४-३५ ॥ एवं कषायस्वरूपं ज्ञात्वा मुनयः किं कुर्वन्तीत्याह-“ अक्कोसण"
e meopeecre
|॥ ३२१॥
Page #364
--------------------------------------------------------------------------
________________
Here
| गाहा । 'आक्रोशनं '-न्यक्कारवचः । ' तर्जनम् '-अगुल्यादिभिर्निर्भत्सनम् । ' ताडनं '-रज्वादिघातः । ' अपमानः '-क्रियया परि-IN उपदेशमाला-0 | भवः । 'हीलना'-जात्यादिभिर्निन्दा । ताः सर्वो मुनयो 'मुणितपरलोकमाग्गों' दृढप्रहारिवत् क्षमन्ते ॥१३६।। दृढप्रहारि कथा चेयम्-I
क्षमायां दृढविशेषवृत्तौ
एगंमि संनिवेसे, दुईतो कोवि बंभणजुवाणो। आसि अणायाररओ, उस्सिंखलखोलखेलपगई ॥ १॥ अविणयकारित्तणओ, ॥३२२ ॥
स ताओ गामाओ धाडिओ संतो। भमडतो संपत्तो, एगाए चोरपल्लीए ॥२॥ पहुणा पल्लीए सुओ त्ति, मनिओ तंमि मच्चुमणुपत्तो। सो चेव पल्लीनाहो, जाओ विक्कमगुणागाहो ॥ ३ ॥ निकरुणपहारेहिं, पहरंतो सो दढप्पहारित्ति । लद्धपसिद्धी पत्तो, स कयाइ कुसत्थलं हंतुं ॥ ४ ॥ तत्थत्थि देवसम्मोत्ति, माहणो निच्चमेव चक्कचरो। न सुही सयणो तस्सासि, कोइ दारिद्ददुहियस्स ॥ ५॥ जओ-धणवंतहं सुहिसयणु हुंति जणु आणवडिच्छउ, कज्जकालि सयमेव लोउ तह होइ बिइजउ । राउलु देउलु गणइं भणइ इह ईसर वइसरि, दालि(रि)द्दिय मनलंधि ठाउं तुहुँ बाहिरि नीसरि ।। ६॥ " दालिद्द ! गुणा तुज्झ, न भयं | रायग्गिचोरचक्खूणं । पवरा छुहा न रोगा, पइवरिसं पसबई भज्जा ॥ ७ ॥" नियचेल्लुगाण मगंतयाण तेणेगया जणाहिंतो। पय-तडुला य मन्गित्त, साहिओ पायसो पवरो ॥ ८ ॥ सरियाए सयं पत्तो, मजेउं जाव ताव तंमि पुरे। पत्तो दढप्पहारी, धाडीए लूडिंउ लग्गो ॥ ९॥ ताणेगेणं छुहिएण, पायसो सो पुलोइओ तत्थ । तं उप्पाडियपावो, पलाइओ जाव दूरेण ॥ १० ॥ ता जाणियवुत्तंतो, पत्तो स दिओ भुयग्गलं घेत्तुं । कडुरडमाणो पहरइ, पुणरुत्तं पुट्ठिलग्गो सो ॥ ११ ॥ वेलामासे बटुंतयंमि पत्ता पियावि तप्पासे । पडिपहरंताणं ठाइ, अंतरे ताण सवमाणी ।। १२ ।। पाडिज्जते विप्पेण, पासिउं दढपहारउ पुरिसे । कुविओ IN दढप्पहारी, खिप्पं खग्गेण तं हणइ ॥ १३ ॥ हा दुढ धिट्ठ पाविदृचिट्ठ निक्किदु ! किं कयं एयं । इय विलवंती विप्पी, अंछेइ तं अंचलं घेत्तुं ॥ १४ ॥ चंडक्किएण चंडेण, मंडलग्गेण तेण तो साऽवि । दोखंडिआ दुखंडीकओ फुरुक्केइ गब्भो वि ॥ १५ ॥ IN दह्णेयं एसो, अणुतावपलिप्पमाणमणगहणो । चिंतेइ तिव्वसंवेगमागओ निग्गओ नयरा ॥ १६ ॥ हा हा हयास रे हियय !,
areARCrPCOCCURRECERCURea
॥३२२॥
Page #365
--------------------------------------------------------------------------
________________
A
उपदेशमालाविशेषवृत्तौ
॥ ३२३॥
केरिसो एस तुज्झ वावारो। अन्नो वि कोवि किं कुणइ, एरिसं ही महापावं ॥ १७ ॥ सह दइयाए दारिद्दियस्स हच्चा दियस्स गुरुपावं । गभस्स जा हवा, पावोबरि चूलिया एसा ॥ १८॥ इहलोए काउरिसत्तपडहओ तिहुयणे वि बजेहि । परलोए निर
क्षमायां दृढयगइत्ति, केरिसो अहह ववसाओ ॥ १९ ॥ सो नरु लहु म नर जम्मारउ, लठ्ठवि गम्भि गलेविणु हार । पंचमहा पावाह
| प्रहारिकथा । जु एक्कु वि, करइ कयाइ कोइ सासंकुवि ॥ २०॥ अहहेतद्दुःकर्मकर्मठस्य धिग्मे बाह्मण्यम् । यद्वा ब्राह्मण्येऽपि, न किंचिद्यत उक्तम् ।। २१ । निःसीमा विषयेषु वृत्तिरथ च स्तुत्येषु रेखा परा, तृष्णासर्पशतेऽप्यथ प्रथमता मध्ये सतां निस्तृषाम् । क्रोधःस्त्रीशिशुघातकस्तदपि चावध्येषु धौरेयता, विप्राणां ललिताय दुस्तपतपःप्राप्याय नित्यं नमः ।। २२ ॥ ता किं हणेमि एएण, चेव अप्पाणमप्पणा असिणा । उन्भडउब्भियकुंतेसु, अहव झंपं पयच्छेमि ॥ २३ ॥ सविगप्पकप्पणाहिं, पजत्तमिमाहिं अहव | पुच्छेमि । निश्चलपच्चलसद्धम्ममम्मरम्मे महामुणिणो ॥ २४ ॥ तो वणमझे निस्संगचंगउस्सग्गसंठिए साहू । पुच्छइ पासे गंतुं, IN पडियारं सकियपावस्स ।। २५ ॥ किं नाम सामि ! मारेमि, एगमिय पावपुन्नमप्पाणं । पारियकाउसग्गो, एगो तो भणइ ताण मुणी ॥ २६ ॥ भो भो न जुत्तमेयं, छटुं अपव्वहो महापावं । मइलंबरं न सुज्झइ, धोयं मसिमिसियजलेण ।। २७ ।। घयपुन्नपुन्नअन्नेण, किं नु दिनेण खिज्जइ अजिन्नं । निव्वायलंघणाईहिं, चेव तं खलु खयं जाइ ।। २८ ।। पाणप्पहाणपावं, खिज्जइ पाणिव्वहाई विरईए । सा पुण सिज्झई निरवजसंजमुजोगजुत्तस्स ॥ २९ ॥ भवसयसहस्ससंचियपावप्पवंचपणासणे पउणा । सिवसो. | क्खरुक्खकदो य देवदेवस्स दिक्खेयं ॥ ३० ॥ तव्वयणाणतरमेव, तेण पव्वज्जिऊण पडिवन्नो । दुरणुचरो इयराणं, नियमो निरव
गहो एसो ॥ ३१ ॥ सुमरेमि जमि कंमि वि, दिणमि एयारिसं महापावं । भुंजेमि तंमि नाहं, असणाइचउव्विहाऽऽहारं ॥३२॥y विहरिस्सं नो कत्थइ, अन्नत्थाहं कुसत्थलं मोत्तुं । नो पम्हुसेइ पावं, जेणेयं लोयवयणेहिं ॥ ३३ ॥ एत्थ पुरे पहणता, मं पावं मुद्विजटिलेठूहिं । पउरा गरहेमाणा य, मज्झ कम्मं खविस्संति ॥ ३४ ॥ इय चिंतिऊण तत्थेव, विहरए पामरेहिं हम्मंतो। रे पाविट्ठ ! जई कह, तं जाओऽसि त्ति वुच्चंतो ॥ ३५ ॥ अहियासितो दूसहबावीसपरिसहाण पारंभं । उवसम्गवग्गसंसगउग्ग
सा पुण_सि
अजिन्नं । निव्यायलंपणा. मइलबरं न सुझइ, पापा
Page #366
--------------------------------------------------------------------------
________________
उपदेशमाला - विशेषवृत्तौ
॥ ३२४ ॥
संलग्गझाणरसो || ३६ || तथा — क्वायातस्त्वं ब्रज बहिरहो नैव सिध्यत्यपीद्द, माऽस्मै भिक्षां वितर दयिते ! देहि वा खण्डमेकम् । गेहे गेहे परुषवचनैर्न्यत्कृतो न्यस्तमानो, भिक्षुर्भिक्षामटति स कृति कर्मनिर्मूलनाय || ३७ ॥ तथा — गोभ्रूणद्विजघात्येष, इति लोकेन जल्पता । विशन् गृहेषु भिक्षार्थ, वेव लोप्रैरकुट्यत ॥ ३८ ॥ ततः - आत्मन् ! यादृक्कृतं कर्म तादृशं फलमाप्नुहि । यादृशमु बीजं, फलं तादृक्षमाप्यते ॥ ३९ ॥ यदमी निरनुक्रोशमाक्रोशान्मयि तन्वते । अयत्नेनैव सिद्धा तन्ममेयं कर्मनिर्जरा ॥ ४० ॥ मय्याक्रोशाः प्रमोदाय, यथेषां मे तथैव हि । यत्प्रीत्या सहमानस्य, कर्मक्षयविधायिनः ॥ ४१ ॥ ग्रंथा- ७००० ॥ यन्मां भर्त्सयतामेषां सुखमुत्पद्यतेऽद्य तत् । उत्पद्यतां भवे हन्त, दुर्लभः सुखसंगमः ॥ ४२ ॥ अमी मदीयदुः कर्मग्रन्थि परुषभाषितैः । क्षारैरिव चिकित्सन्तो, नितान्तसुहृदो मम ॥ ४३ ॥ कुर्वन्तु ताडनं हन्त, ममैते यदिदं किल । स्वर्णस्येवाग्निसन्तापो, मलिनत्वमपोहति ॥ ४४ ॥ कर्षन्दुर्गतिगुप्तेर्मां, स्वं प्रक्षिपति तत्र यः । कथं कुप्याम्यहं तस्मै, प्रहारानपि कुर्वते ॥ ४५ ॥ मत्पापानि व्यपोहन्ति, निजपुण्यव्ययेन ये । कथंकारमिवैतेभ्योऽपरः परमबान्धवः ॥ ४६ ॥ वधबन्धादिहर्षाय, यन्मे संसारमोचनम् । तदेवानन्तसंसारहेतुरेषां दुनोति माम् ॥ ४७ ॥ केचित्परेषां तोषाय, त्यजन्त्यर्थान् वपूंष्यपि । एषां प्रीतिदमाक्रोशहननादि कियन्मम ॥ ४८ ॥ इत्यादि भावनां भावयन्-पइदियहं, पइगेहूं परिब्भमंतो वि पावपलयकए। अकयजलमेत्तपाणाऽऽहारो सो जाव छम्मासा ॥ ४९ ॥ सुभावणदावाणलपज्जालियकूरकम्मदारुभरो । उप्पन्नकेवलालोयलोयणो सिवसुहं पत्तो ॥ ५० ॥ अवरेहि वि एवं चैव सव्वसाहूहिं तालणासु । केणावि कएहिं कज्जा, खमा खमेहिं पि पडियारो ॥ ५१ ॥
अहमाहओत्ति न य पडिहणंति सत्ताऽवि न य पडिसवंति । मारिज्जताऽवि जई, सहति साहस्समल्लुव्व ॥ १३७ ॥
अन्यश्च - अधमेराहता इति । नैव प्रतीपं घ्नन्ति, शप्ता अपि नैव प्रतिशपन्ति, किंतु 'मारिज्जंता वीत्यादि ॥ १३७ ॥ सहस्रमल्लाख्यानकं ' त्वेतत्
क्षमायां चढ़प्रहारिकथा ।
॥ ३२४ ॥
Page #367
--------------------------------------------------------------------------
________________
उपदेशमालाविशेषवृत्तौ
॥ ३२५ ॥
शंखावदातचरितः, शंखपुरे कनककेतुनृपतिरभूत् । भटकोटिसंकटस्थानमौलिमाणिक्यमिद्धगुणः || १ || अस्ति स्म वीरसेनाऽभिधानवान् वीरमातृकोङ्कारः । नृपति सिषेवयिषुस्तं स्वगुणान् गुणाधिपत्यार्थी ॥ २ ॥ प्रतिदिवसं पञ्चशतीं, वितीर्यमाणामियेष न स वृत्तिम् । निजनिस्समानविक्रमगुणानुरूपा न भवतीति ॥ ३ ॥ कोऽपि कदाचन कोपादुपाद्रवत्पार्थिवः पुरादीनि । आस्थानस्थस्तत्कनककेतुभूपोऽभ्यधाद्वीरान् ॥ ४ ॥ कः कालसेनमेनं, संयम्य ममोपढोकयेदचिरात् । यावन्न कोऽपि किंचित्, व्याकुरुते तेषु वीरेषु ॥ ५ ॥ तावद्विज्ञपयामास, साहसाद्वीरसेनसुभट इदम् । संपादयामि सद्यो, देवस्यादेशमेनमहम् ॥ ६ ॥ किन्त्वस्य यशः प्रसरस्य, संविभागी न कोऽपि कार्यों मे । निजभुजमात्रो गत्वा, बध्वा च तमानयामि द्राक् ॥ ७ ॥ जोत्कृत्य तस्य पादौ सहायमादाय केवलं स्वमसिम् । असमानसाहसश्रीर्निरगादभिकालसेननृपम् ॥ ८ ॥ अचिरेण कालसेनस्य, सैन्यमासादयाञ्चकारोच्चैः । वदति स्म कनककेतुः, क्रुद्धः क्व स कालसेनोऽस्ति ॥ ९ ॥ ग्रहिलः प्रलपति कोऽप्येष एकको मदवशादवज्ञातः । विशति स्म तदास्थानं, पत्तिप्रतिरुध्यमानोऽपि ॥ १० ॥ रे रे कोऽयं कोऽयं तु, गृह्यतां गृह्यतां कराग्रेण । इति जल्पन्नेव धृतः, स तेन बन्दग्रहेण द्राक् ||११|| क्षुरिकामाकृष्याधो, जगृहे केशेषु तेन दृढमुष्ट्या । भणितो भजस्व केतुं देवं यदि जीवितेच्छा ते || १२ || अहमहमिकया यावत् प्रजिहीर्षन्ते पदातयस्तस्य । तावत्तेन निषिद्धा मा, मत्प्राणान्पणायध्वम् ॥ १३ ॥ द्वित्रिदिनान्ते प्राप्ते, प्रहितं श्रीकनककेतुना सैन्यम् । पश्चादौचित्यविदा, समर्पितस्तेन तस्याऽयम् ॥ १४ ॥ आनीयते स्म तेनापि, बाहुबद्धः स केतुनृपपार्श्वे । नमति स्म विस्मितेनाऽऽशु, मोचितो बन्धनात्तेन ॥ १५ ॥ कथयामास समस्तं वृत्तान्तं वीरसेनसुभटस्य । अनुयुक्तं भूमिभुजा, तत्सैन्यमनन्यसामान्यम् ||१६|| अङ्गीकृतवेलासंविधानकः स्थापितस्तथैवासौ । राज्ये तत्रैव विधाय, सत्कृतिं प्रवरभूषाद्यैः ॥ १७ ॥ तेनापि मांगलिक्यं, सर्वस्वेनाtयकारि भूभर्तुः । भूभर्त्राऽपि प्रहितः, सत्कृत्याऽयं स्वदेशाय ॥ १८ ॥ प्रमुदितचेताः प्रादात्, प्रजेश्वरो वीरसेनसुभटाय । चिन्ताधिकमधिपत्वं, हयकुञ्जरकोशदेशेषु ।। १९ ।। विततार तथा तोषात्, सहस्रमल्लाभिधानमेतस्मै । नयनिष्ठुरमनसा सोऽथ पाति निजराज्यमव्याजम् ॥ २० ॥ नगरोद्यानेऽन्येद्युः, सद्यः प्रापुः सुदर्शनाचार्याः । पदवन्दनाय तेषां सहस्रमल्लोऽपि तत्राऽऽपत् ॥ २१ ॥ दत्त्वा
क्षमायां सह
स्रमल्लाख्यानकम् ।
॥ ३२५ ॥
Page #368
--------------------------------------------------------------------------
________________
उपदेशमालाविशेषवृत्तौ
प्रदक्षिणा त्रयमंहिद्वितयों प्रणम्य सुरिणाम् । योजितपाणिपयोजः, पुरतो निषसाद सानन्दः ॥ २२॥ नवजलधरगम्भीरध्वानेनाss
10 क्षमायां सहरम्भि देशना प्रभुभिः । ज्ञात्वा ज्ञानविशेषादमूढलक्ष्यैः परोपकृतिम् ।। २३ । “ कंचित्तावद्वयथयतितरां रौद्रदारिद्रयमुद्रा, कंचित्प्रौढप्रणयिविरहः क्लेशपात्रीकरोति । रोगावेगः कमपि कुरुते सर्वथैव श्लथाशं, संसारेऽस्मिन्नहह गहने कः सुखी जन्तुरस्ति ॥२४॥"
समल्लाख्या
नकम् । किंच-संसारसागरेऽस्मिन्नुन्मजनमजनव्यसनवशगैः। यतनीयं भो भव्याः, सद्धर्मप्रवहणारोहे ॥ २५ ॥ इह जन्मन्यनुपार्जितपुण्याः पान्था यथा विपाथेयाः। भवमार्गे भ्राम्यन्तो, जीवाः सीदन्त्यनन्तेऽस्मिन् ॥ २६ ॥ धनकनकराज्यवाज्यादिसम्पदः सम्मदा मदाश्वामी । इहभवलब्धाः करिकर्णताललीलाः स्पृशः सर्वे ॥ २७ ॥ यदुपचित्तं पूर्वभवे, तदिहभवे भुज्यते प्रमत्तश्चेत् । प्रेत्य तदा किं कुशलं, बीजभुजः कर्षकस्येव ।। २८ ॥ स पुनर्धर्मः कर्मक्षयार्थमित्थं समर्थयाञ्चक्रे । प्रत्रज्या जनेन्द्री, यदय॑ते जिष्णुभिर्विषयान् ॥ २९ ॥ निःशेषदोषशोषादेषा मोक्षाख्यसौख्यमुपनयति । त्रिदशेश्वरादिसौख्यान्यनुषङ्गात्कृषिपलालमिव ॥ ३० ॥ मृत्योमृत्युरियं खलु, परब्रह्मपरमबन्धुरता। मन्मथमथनपथस्थितिरस्थितिरेनः कलङ्कस्य ।। ३१ ॥ अवसरमवाप्य सूरीनथ विज्ञपयां चकार वीरवरः । यदि योग्यताऽस्ति भगवस्तदाऽस्तु दीक्षाप्रसादो मे ॥ ३२ ॥ गुरुभिरवगम्य रम्य, सामथ्र्य सिद्धिसाधने तस्य । अभिधीयते स्म कार्षीर्मा प्रतिबन्धं मुहूर्तमपि ॥ ३३ ॥ गुरुवचनानन्तरमेव, राज्यसौस्थ्य विधाय धीरधिया । प्रव्रज्यामव्याजामुरीचक्रे गुरूपहिताम् ॥ ३४ ॥ अधिगतविशुद्धसिद्धान्तसार्थपरमार्थमार्गगीतार्थः । प्रास्तावीत्प्रस्तावे जिनकल्पं निर्विकल्पमनाः ॥ ३५ ॥ करिकिरिकेशरिदैत्य-सिदाशुपसर्गवर्गसर्गेऽपि । अविचलचेताः सत्त्वैक-तात्त्विकक्षुत्पिपाससहः ।। ३६ ।। पुरनगराकरकान्तारपर्वतादौ विहारमारचयन् । परिपाट्या प्राप्तः कालसेनपुरपरिसराऽऽरामे ॥ ३७॥ नाशावंशनिवेशाग्र-संगृहीताऽप्रकम्पकारः। कायोत्सर्गेणात्रैव, मणिमयस्तम्भ इव तस्थौ ॥ ३८ ॥ आलोक्य कालसेनः, प्रत्यभिजानाति तं तदाऽस्मार्षीत् । प्राक्तनवरस्यैकाकिनापि वन्दे |
७ ॥३२६॥ गृदीतो यत् ॥ ३९ ॥ अथ कोपादादिक्षदासादीन् दानवानिव नृशंसान् । वधबन्धतर्जनाताडनादिदुःखान्यचीकरत ॥४०॥ रे रे तव सा शक्तिः, क्व गता गन्तासि साम्प्रतं प्रहतः । प्रेताधिपपुरपदवी, जगदे तत्कुरु सुदृष्टम् ॥४१॥ चिन्तयति स्म महात्मा,
Deadeecaeeeeeeroecommerce
Page #369
--------------------------------------------------------------------------
________________
उपदेशमालाविशेषवृत्तौ ।
॥३२७॥
कदर्थ्यमानः पुनस्तथा तैस्तु । कस्यापि नाऽपराधः, स्वकर्मफलभोजि भुवनं यत् ॥ ४२ ॥ सर्वः पूर्वकृतानां प्राप्नोति हि कर्मणां फलविपाकम् । अपराधेषु गुणेषु च, निमित्तमात्रं परो भवति ॥४३॥" अथवाऽस्तु पारभविकः, कोऽप्यपराधः कृतो मया नास्य । दुःखानुभवे इहभव इहाकृष्टः, केशैर्न किमेष मयकैव ॥४४॥ इयतैव जीव ! याहि त्वमात्मनः कर्ममर्मणां पारम् । नरकाग्निदाहदुःसहदुः
विवेकिनाखेभ्यो मुच्यसे येन ॥ ४५ ॥ नेतस्तथा व्यथा मे, मनसि यथा कालसेनकारुण्यात् । मन्मृत्युप्रत्ययमेषः दुर्गतो याति नूनमिति
भावना। ॥ ४६ ।। इति भावनाप्रभावप्रभावितप्रौढपुण्यपरिणामः। स निशिततरवारिमहाप्रहारतः प्राप पञ्चत्वम् ॥ ४७ ॥ सर्वार्थसिद्धनाम्नि, सांसारिकसौख्यसीमनि विमाने । उदपादि ततश्च्युत्वा, सेत्स्यति निद्धीतकर्ममलः ॥४८॥ वधबन्धाद्यधिसोढा, सहस्रमल्लोऽयमापदुपमुक्ति । ध्रुवमपरैरप्येवमेव कार्या क्षमा मुनिभिः ॥ ४९ ॥ इति सहस्रमल्लकथा ॥ क्षमामेवाश्रित्याहदुजणमुहकोदंडा, वयणसरा पुव्वकम्मनिम्माया। साहूण ते न लग्गा, खंतीफलयं वहताणं ॥ १३८॥ |) पत्थरेणाही कीवो, पत्थरं डक्कुमिच्छइ । मिगारिओ सरं पप्प, सरुप्पत्ति विमग्गइ ॥ १३९ ॥ तह पुव्वि किं न कयं, न बाहए जेण मे समत्थोऽवि । इहि किं कस्स व कुप्पिमुत्ति धीरा अणुपिच्छा ॥ १४० ॥ अणुराएण जइस्सऽवि, सियायपत्तं पिया घरावेई । तह वि य खंदकुमारो, न बंधुपासेहिं पडिबद्धो ॥ १४१ ॥
दुर्जनमुखमेव कोदण्डा येषां वचनशरणां तेषां ततो निर्गमात् । वचनान्येव शराः परमर्मभेदकारित्वाद्ववचनशराः । “ नन्वाश्रयस्थितिरियं तव कालकूट केनोत्तरोत्तरविशिष्टपदोपदिष्टा । प्रागणवस्य हृदये वृषलक्ष्मणोऽथ, कण्ठेऽधुना वससि वाचि पुनः खलानाम्" ॥ १३८ ॥ अन्यच्चाविवेकिनः क्रोधाऽवकाशो न विवेकिन इति रूपकद्वयेनाह–'पत्थरेण' सिलोगो “ तह पुव्वि" गाहा ॥ श्लोकार्थों गाथार्थोपष्टम्भायोपन्यस्तः । अविवेकी हि केनचित्कदर्थ्यमानः कुक्कुरवत्प्रस्तरे तदपकाराय यतते, विवेकी तु
॥ ३२७॥ मृगारिवन्मूलोत्थानमन्वेषयन्नेवं विभावयति ॥ १३९॥ तथा पूर्वजन्मान्तरे किं न कृतं कुशलकर्म येन हेतुभूतेन बाधते मां, सम
Page #370
--------------------------------------------------------------------------
________________
उपदेशमालाविशेषवृत्तौ ॥ ३२८॥
comperameezeraxcerpeod
थोऽपि प्रभविष्णुरप्यास्तां नीचादिरतो ममैवायं दोषो, न कदर्थयितुः । इदानीं किं कुष्यामः, किमिति निःकारणं कुप्यामः । कस्य
खजनरागचोपरि कुष्याम इति पर्यालोच्य धीरा महात्मानः 'अणुप्पिच्छ' त्ति-अविह्वला भवन्तीति ॥ १४०॥ तदेवं द्वेषत्यागमभिधायेदा
त्यागे स्कन्दनीमनुरागिणि स्वजनादिके रागत्यागं दृष्टान्तेनाह-" अणुराएण" गाहा । स्कन्दकाख्यानकं पुनरेतत्
| काऽऽख्या___सावत्थीए नयरीए कणयकेऊ राया । तस्स मलयसुंदरीगब्भसंभूओ खंदगो नाम कुमारो, अणुया सुनंदा नाम कन्नगा य । नकम्। सा य कंचि विसयाहिवस्स पुरिससीहराइणो दिन्ना । अन्नया सावत्थीए समोसढस्स विजयसेणाऽऽयरियस्स सगासे धम्मं सोऊण निब्बंधेण जणयमणुजाणाविय पव्वइओ खंदगकुमारो। कालक्कमेण य पवज्जिसु जिणकप्पं । पिया य से अवञ्चसिणेहेण पढमदिवसाओ आरब्भ तस्सोवरि सियायवत्तं धरावेइ । कालक्कमेण विहरंतो सो गओ कंचि विसयं । तत्थ य ओलोयणट्ठियाए कणि?भइणीए सुणंदाए दिट्ठो रच्छाए संचरंतो । तओ अकम्हा अमंदाऽऽणंदकंदकंदलुब्भेयाओ जाणिज्जइ मज्झ जेट्ठो एसो सहोयरोत्ति । । तीए परूढपोढभाउसिणेहाए सुचिरं सिद्धिबंधुरदिवीए निरिक्खिज्जमाणो खंदगकुमारो दिवो पुरिससीहेण राइणा, चिंतियं च अणवगयतत्तेण तेणं । अणायारमायरिस्सइ अवस्समेसा दिद्विराएणमेएणं मज्झ पत्ती । ता विणासेमि सिग्धमेयं समणगंति चिंतिऊण तहा करावियं रहे राइणा ।। " कामगहिल्ला भुल्ला, बोल्लेमो ताण सम्मुई किमिह । बहुसम्मुहजोइर-सिंखलस्स अविलिंति नेत्ते जो” ॥ १॥ बीयवासरे रुहिरधारारुणं मोहपुत्तिं सउणिमुहाओ पुरओ पडियं पेक्खिऊण भणिया सुणंदाए दासी । हा हा हला! कहेहि किमयति । तीए भणियं सामिणि ! जो तुमे तीयदिणे दिवो साहू सो केणावि वावाइओ, तस्सेसा मुहपोत्ती पक्खिणा पाडियत्ति, सोऊण सहसत्ति गया मोहं । समासासिऊण सामिणि ! किमेयंति, पुच्छिया तीए साहेइ । जाणेमि मज्झ सोयरो खंदगकुमारो सो होजत्ति । एयारिसं मे नेहाणुबंधो कहेइ । न मज्झ अन्नं दह्ण इमेरिसा चित्तनिव्वुई।
INI || ३२८॥ यतः-पादा हिमांशोर्ललितं वधूनां गन्धः खजां भ्रातृसमागमश्च । एककमप्येष मुदं विधत्ते, कः संहतानां पुनरस्तिमल्लः ॥ १॥
Keepepeperpezoecoeepepero
Page #371
--------------------------------------------------------------------------
________________
उपदेशमालाविशेषवृत्तौ
एवं वियप्पयंतीए तीए तक्खणं चेव पेसिओ खंदगकुमारवुत्तंतोवलंभत्थं लेहवाहओ सावत्थीए । आणिओऽणेण पडिलेहो । जहा खंदगकुमारो रजं वजिऊण पव्वइओ। जिणकप्पं च पडिवज्जिय गओ कंचि विसयं, छत्तहारो से पिउणा पव्वज्जाओ आरम्भ
भातृकोत्सवपडिचारगो कओ त्ति । तओ तं लेहं वाइऊणमेयाए छत्तहारचिंधओ निच्छिओ चित्तसंवाई अटो । नायपरमत्था य महापलावे
01 प्रवृत्ति
6प्रारम्भः। काउमाढत्ता एसा-हा भाय! भाय ! हाहा, हयम्हि मह किं न देसि पडिवयणं । केण कयं पावेणं, पावमिणं अहह विहिदंडो ॥१॥ इच्चाइ पलवमाणी य, नद्रचित्ता तओ जाया । अणुतावताविएण, राइणा परिभावियमेयं ॥ २॥ इय मह बुद्धी धिद्धो, हणियव्वा नावराहिणो वि मुणी । पच्छन्नपावपावयपलीविओ कह जीयामि अहं ॥ ३॥ कज्जविणासे जाए, जह बुद्धी बंधुरा परिष्फुरइ । तह जइ पढमं चिय सा, हविज ता को विसूरेज्जा ॥४॥ किं चैतदपि न परिभावितं मया-“ कुश्रुतं कुपरिज्ञातं, कुदृष्टं कुपरीक्षितम् । पुरुषेण न कर्त्तव्यं, नापितेन यथा कृतम् ॥ ५ इति" ॥ तओ पहाणमंतीहिं भाइसोगाऽऽवेगविघायणाय बहुपेक्खणपरेणप्पगारा काराविया पुरओ। कह कहवि अदिट्ठपुव्वपेच्छणप्पगारेहिं अवणीओ से सोगो, तप्पभिइ तंमि देसे आइन्नो भाउगूसवो लोगेसु ॥ १४१ ॥ साम्प्रतममुमेवार्थ दृढ्यन्नाहगुरु तरुतरो अ अइगुरु, पियमाइअवच्चपियजणसिणेहो। चिंतिजमाणगुविलो, चत्तो अइधम्मतिसिएहि ॥ १४२॥ अमुणियपरमत्थाणं, बंधुजणसिणेहवइयरो होइ । अवगयसंसारसहा-वनिच्छयाणं समं हिययं ॥ १४३ ॥ माया पिया य भाया, भज्जा पुत्ता सुही य नियगा य । इह चेव बहुविहाई, करिति भयवेमणस्साई ॥ १४४ ॥ माया नियगमइविगप्पियम्मि अत्थे अपूरमाणम्मि । पुत्तस्स कुणइ वसणं, चुलणी जह बंभदत्तस्स ॥ १४५॥ सव्वंगोवंगविगत्तणाओ, जगढणविहेडणाओ अ । कासी य रज्जतिसिओ, पुत्ताण पिया कणयकेऊ ॥ १४६ ॥
॥३२९॥ गुरुर्गुरुतरोऽतिगुरुश्चेति त्रितयं क्रमेण पितृमात्रादित्रयेणाऽभिसम्बध्यते । तत्र पित्रा सह माता पितृमाता अपत्यानि-पुत्रादिनि
eeDomerseeneRecenever
Page #372
--------------------------------------------------------------------------
________________
उपदेशमाला
प्रियजनो भार्यादिस्तेषु यथासंख्य प्रवर्द्धमानो गुरु गुरुतरादिः स्नेहो भवति कीदृगित्याह-'चिन्त्यमानगुपिलः '-पर्यालोच्यमानः सन् गहनो दुरन्तभवकारणत्वादतस्त्यक्तोऽ'तिधर्मातृषितैः'-धर्मलम्पटैः साधुभिर्विरुद्धत्वात्तस्य ॥१४२॥ एतदेव भावयति-“ अमु
पोट्टिलया विशेषवृत्ती
तेतलिपुत्रप्रणिय" गाहा-' बन्धुजने'-वजनलोके इत्यर्थः । किंचेहलोकेऽप्यनर्थहेतुत्वाद् बन्धूनां निनिमित्तस्तद्गोचरः स्नेहइति दृष्टान्तः प्रतिपिपादयिषुरगाथामाह-" माया" गाहा । भय-वैमनस्यानि त्रासमनोदुःखानीत्यर्थः । तत्राद्यद्वारमधिकृत्याह-'माया' गाहा ।
कतिबोधनम् । चुलनी ब्रह्मदत्ताख्यानकं च ' उवएससहस्सेहिं वि ॥३१॥' इत्यत्र कथितमेव ॥ १४५ ॥ पितृद्वारमधिकृत्याह-" सव्वंगोवंग" गाहा । सर्वाङ्गोपाङ्गविकतनाः-समस्तावयवच्छेदनाः 'जगडणविहेडनाश्च, कदर्थनविबाधावाकार्षीच शब्दात्कारितवांश्च राज्यतृषितो वर्द्धमाना, ममैते राज्यं हरिष्यन्तीत्यभिप्रायेणेत्यर्थः । पुत्राणां पिता, कनककेतुर्नाम राजा ।। १४६ ॥ तत्कथा चेयम्
तेयलिपुरंमि नयरे, राया केउव्व कणककेउत्ति । पउमालयव्व पउमावइत्ति देवी य तस्सासि ॥ १ ॥ सो रज्जलच्छीलुद्धो, | जाए जाए विणासइ सुए वि। को वि समत्थो मा मज्झ, रजमंगीकरेजत्ति ॥२॥ तथाहि-विषमविषयतृष्णाकृष्णकाकोदरी
चेत् , विचरति चिरमन्तश्चित्तमेषा तदानीम् । तनयजनकजायाजामिजामेयमृत्यावपि भवति मनो यत्तत्किमाश्चर्यमार्याः ! ॥३॥ तस्स य तेयलिपुत्तो, सुवण्णगारो अहेसि मंतिवरो। कइयावि मूसियारस्स, सेद्विणो कन्नगा दिट्ठा ॥ ४ ॥ परिणीया मग्गेऊण, पोट्टिला | नाम निस्समा तेण । सह तीए स पडुपडिबंधबंधुरो भुंजए भोए ॥ ५॥ इय काले वच्चंते, देवी पउमावई विचिंतेइ । सुह
सुमिणसूईओऽवस्समस्थि मह अंगओ गम्भे ॥ ६॥ होही य वट्टमाणो, रजधुराधारणे धुरीणो सो । रक्खेयव्वो अव्वो, पिउणो
रिउणो व्व कहमेत्तो ।। ७ ।। तेयलिपुत्तो, वुत्तो पउमावईए एगते । रक्खेसु कुमारं मज्झमेगमेयं ठियं उयरे ॥८॥ आसास6] दीवपवरो, तुह मह य स होइ जेण वटुंतो। पडिवन्नमेयमेएण, मुणियपरिणामसारेण ॥९॥ अणुकूलदिव्ववावारवित्थराओ समाणओ चेव । जाओ गब्भो तेयलिअमञ्चपाणप्पियाए वि ॥ १०॥ समसमयमेव ताओ, दोवि पसूयाओ पोट्टिला दुहियं । सं
॥३३०॥ चाराविय सचिवेण, निवसुओ सगिहमाणीओ ॥ ११ ॥ वद्धारिजइ चिंतामणिव्व सो पोट्टिलाए पइदियहं । कयकणयज्झयनामो, 10
everpowereezeeraceaecaera
Page #373
--------------------------------------------------------------------------
________________
उपदेशमालाविशेषवृत्तौ|
20ezneweredeocomedeoe
सयलकलापारगो जाओ ॥ १२॥ पुन्नाण पोरिसारंभ-जिंभमाणप्पमाणमहिमाण । मइमाहप्पपसप्पत्तपागओ किंपि किमसझं ? ॥ १३ ॥ अह पोट्टिला कयाई, उदग्गदोहग्गदूसिया संती | खिज्जइ मणेण पइणा, पए पए परिभविजंती ॥ १४ ॥ 'सइविहिय- पोट्टिलया गोरवाओ, पियाओ अवमाणणा महादुःक्खं । उक्खयचक्खूण जहा, तयं न जच्चंधलाण तहा ॥ १५॥' पब्वइयाओ पुच्छेइ, तितलिपुत्रप्रहच्छमच्छिन्नपइविओगदुहा । सुभगं करणीओ महोसहीओ मंते य तंते य ॥ १६ ॥ ताओ भणंति भद्दे !, इय कप्पइ किंपि INतिबोधनम् । जंपिउ नऽम्ह । इय पुण भणिमो धम्मेण, नूणं जीवो सुही होइ ॥ १७ ॥ अह जिणधम्मो सम्म, सवित्थरो थिरमईए से क-18 हिओ। पासियचिरे रंगोव्व, संगपरिणओ, संगुवंगो सो ॥ १८॥ दुहसंतत्ता संता, सत्ता धम्ममि उज्जमंति जए । जह तिव्ववाहिबिहुराण, होइ दिव्वोसहसमीहा ॥ १९॥ संवेगविवेगावेगवग्गुचित्तेण चिंतए घेत्तुं । अणवज पवजं तो, मंति विनवेइ | रहे ॥ २०॥ संसारखारसायरदारुणदुहलहरिहीरमाणेण । कुसलस्स कणोवि न एत्थ, अत्थि जीवेस! जीवाणं ॥ २१ ॥ इय IN | भवभयाओ ता किंपि कंपए सामि ! माणसं मज्ज । पसिऊणं अणुजाणसु, जेण पवज्जामि पव्वजं ।। २२ । पडिसुणिय भणियमेएण, सुयणु ! पव्वज्जकजउज्जमिरी । तं देवत्तं पत्ता, ममंपि धम्मे ठविज्जासु ।। २३ ॥ इय पव्वज अजिय-सज्जिय सम्मं च थेवकालेण । अणसणविहिणा मरिऊण, सा गया देवलोगंमि ॥ २४ ॥ कम्मि वि काले पत्ते, पंचत्तं कणयकेउनरनाहो । अइआउलंमि लोए, रिउवग्गे उम्गमाणमि ॥ २५ ॥ पउमावईए हक्कारिऊण सामंतमंतिपउराई। भणिया कि भो तुब्भे, इय आउलवाउला जाया ।। २६ ॥ कणयज्झउत्ति मह अंगउन्भवो अस्थि अस्थि कल्पतरू । निवभीयाए तेयलिगिहे मए पाविओ बुडिंढ ॥२७॥ न न ना(ता)ओ तुम्हाणवि, विरायमाणासमाणसोंडीरो । पिउणो रजे किजउ, वजिजउ मोहमाहप्पं ॥ २८ ॥ विहिए तहेव तेहिं, भणिओ पउमावईए नवनिवई। पुत्तयपत्तियपाणा, तेयलिणा ते इमे दिना ॥ २९ ॥ निवलच्छीविच्छड़ो, किमेस अन्नस्स कस्सइ पहावो । एयस्स अंतरंता, कयाइ तुमए न दायव्वं ॥ ३०॥ तेण तओ सो सम्वेसु, रज्जकजेसु ठाविओ मइमं । हिययंगमे सयं
N|| ३३१॥ पुण, भुंजइ विसए विगयचिंतो ॥ ३१ ॥ तेयलिपुत्तो मंती वि, तिव्वकूडाऽमिमाणनडियमणो। निहणइ आहणइ सया; रायसभा
20pendeeperzeezeroe
Page #374
--------------------------------------------------------------------------
________________
तितलिपुत्रप्र
उपदेशमालाविशेषवृत्तौ ॥ ३३२॥
जा उत्थुडंकिए
भक्सडत्ति । पविसईत जाया सुतुच्छ
णुभावेण ॥ ३२ ॥ न कुणइ कयाइ धम्म, नामपि सुहाइ तस्स नावस्सं । ता आगंतुं तं सो, पडिबोहइ पोट्टिलादेवो ॥ ३३ ॥N
10 पोट्टिलया जाणइ नरनाहपसाय-वायवाउलमणो न बुज्झेही । विप्परिणामेमि तओ, मणं निवाईण सव्वेसि ॥ ३४ ॥ जाव पभाए पत्तो, मंती परिसाए पायवडणत्थं । ता होइ पराहुत्तो, राया रोसारुणो संतो ॥३५॥ परियचिऊण पणमइ, स जाव ताव ठाइ अन्नओ
तिबोधनम् । निवई। चरणग्गे लग्गइ जाव, कंपिरो उदइ निवो तो ॥३६॥ अह संभंतो पत्तो, पुरओ पत्थिवपहाणपुरिसाणं । ता ते वि तस्स जाया, परम्मुहा किंपि जंपेउं ॥ ३७ ।। नियगेहगओ पेक्खइ, पुत्तकलत्ताइपरियणमसेसं । जा उत्थुडकिएणं, मुहेण ता इच्छए मरिउ ॥ ३८ ॥ तालउडविसं भक्खइ, अमयं पिव तस्स तं परिणमइ । उदरं दारइ छुरियाए, साऽवि मालव्व से जाया ॥३९॥ उब्बंधणाइ बंधइ, गलपासं सोवि तुट्टइ तडत्ति । पविसइ पज्जालियतणकुडीवि वाविव्व से सा वि ॥४०॥ झंपावइ वावीए, अत्थाहजलाए बंधिऊण गले । सुविसालसीलं तो सावि, झत्ति जाया सुतुच्छजला ॥४१॥ इय नयराओ नीहरइ, जाव ता अग्गओ गरुयगड्डा । पासेसु दोसु दो रक्खसा य अणुधावए हत्थी ॥ ४२ ॥ इय अइसकडकूडावडिओ जमदाढगाढगहिओव्व । सुमरेइ पुव्वपडिवन्नपेसलं पोट्टिलाभज ।। ४३ ॥ इय वसणविसन्ने किंतु, पोट्टिले! मइन देसि दरिसावं । मह दुक्कयउदयाओ, वीसरियं (सं) मन्नियं पि सयं ॥४४॥ एत्यंतरे निरंतरसिंगारागारभूयरूवधरी । होऊण पोट्टिला पायडेइ तियसो स अप्पाणं | ॥ ४५ ॥ सचिवो भणेइ पालसु, वसणे में पडियमप्पडियारे । अहव तहा कुणसु पिये !, झत्ति पलायति मह पाणा ॥ ४६॥ पभणइ पोट्टिला पाणनाह ! पावं पवंचियं तुमए । जं रजकजसज्जेण केवलं तस्स फलमेयं ॥४७॥ जइ संपर्यपि पवज्जउज्जमं कुणसि पावपलयकए । ता एय दुक्खमोक्खो, न केवलं होइ मोक्खो वि ।। ४८ ॥ परिपालियपव्वज, जाया देवत्तणे अहंपि तया। तुह पडिबोहं साहेउमागया मा चिरावेसु ॥४९॥ इय तव्वयणं पडिवजिऊण मंती भणेइ साहुकयं । किं पुण कहंतु पुच्छे (सिमि,
॥३३२॥ पत्थिवं एव मइ कुवियं ॥५०॥ उवसंहरिया माया, तत्तो तिअसेण तेण जा ताव । कणयनरिंदो तत्थेव, आगओ मंतिमणुणे ॥५१॥ इय मह महाऽवराहो, मईमहामोहखोहसंजणिओ। तइ खमियब्वो, सव्वो, अब्बो चित्ते न धरियव्वो ॥५२ ।। अह
अइसकडकूडावा
mezeeraneezependeepeezeema
वन्नपेसास दोस दो रखाल तो सावि, मजालियतणकुडीवर दारइ छुरिया
मह दुक
Page #375
--------------------------------------------------------------------------
________________
श्रेणिक
उपदेशमालाविशेषवृत्तौ ॥३३३॥
कोणिककथा।
PeeneKIPEPORaeeeee
स विसज्जियदेवो, मंतिपडिवन्नसव्वतव्वयणो। अणुणेऊणं नीओ, नयरस्सम्भंतरे रन्ना ॥ ५३॥ मन्नाविऊण रायाणमवसरे महरिहाए रिद्धीए । निक्खमियतिक्खखमाम्गधारतिव्वं तवं चरइ ॥ ५४ ॥ संभरइ सव्वपुव्वाणि, पुव्वजम्मंमि पढियपुव्वाणि | समए सेढीआरूढकेवलो सिवपयं पत्तो ॥ ५५ ॥ इति तेतलिपुत्रकथा ॥ अधुना भ्रातृद्वारमुद्दिश्याहविसयमहरागवसओ, घोरो भायाऽवि भायरं हणइ । आहाविओ वहत्थं, जह बाहुबलिस्स भरहवई ॥१४७॥ भज्जाऽवि इंदियविगारदोसनडिया करेइ पइपावं । जह सो परसिराया, सूरियकताइ तह वहिओ ॥ १४८॥ सासयसुक्खतरस्सी, नियअंगसमुन्भवेण पियपुत्तो । जह सो सेणियराया, कोणियरण्णा खयं नीओ ॥ १४९ ।।
भरतबाहुबलिकथा च 'धम्मो मएण हुँतो' ॥ २५ ॥ इत्यत्र कथितैव ॥ साम्प्रतं भार्याद्वारमाश्रित्याह-" भज्जावि" गाहा । प्रदेश्याख्यानकं च नरयगइ गमणे ॥ १०३ ॥' त्यत्रोक्तंमेव ।। पुत्रद्वारोद्देशेनाह-" सासय" गाहा । शाश्वतसौख्ये-मोक्षसुखे 'तरस्वी'-वेगवानचिरेणैव मीक्षगामी क्षायिकदर्शनत्वात् 'निजकागसमुद्भवे-औरसपुत्रेणापि प्रियपुत्रो यस्य स प्रियपुत्रो यथा श्रेणि- | कराजः कोणिकराजेन क्षयं नीतः ॥ १४९॥ तत्कथा चेयम्
सिरिवीरसामिणो अग्गभूमिभूयंमि रायगिहनयरे । आसि पसेणइ राया, देवी से धारिणी नाम ॥१॥ तग्गब्भसंभवो दब्भसुब्भसुब्भरजसोऽभिरामगुणो । पुहईसपसेणइणो, तणुब्भवो सेणिओ आसि ॥२॥ अन्नेवि अणेगे तस्स, संति पुत्ता तओ स IN चितेइ । को रजधुराधारणधीरो एएसु मे होज्जा ॥ ३ ॥ अह उववेसियसव्वे, पुत्ते पंतीए ते परिक्खेउं । परिवेसावइ पजत्तपायसं पत्थिवो सघयं ॥ ४ ॥ तो पच्छन्नं पारद्धिसाणए ताण तिक्खभुक्खभरे। मोयाविऊण राया, रहठिओ नियइ चिट्ठाओ ||५|| एगे आगच्छंते, ते टुं उद्वियं पलायति । अवरे थाले दुकंतएसु सुणएसु नासंति ॥ ६ ॥ अन्नेसिं भुक्खियमंडलेहिं सह भंडणं कु
ACCDCPCReceneDDCCO
३३३॥
Page #376
--------------------------------------------------------------------------
________________
उपदेशमालाविशेषवृत्तौ ॥ ३३४॥
श्रेणिककोणिककथा ।
vederedevoeroen
णताणं । उच्चिद्वाणुच्चिद्वेहिमासि सो को वि न विसेसो ॥ ७ ॥ जिमइ जहिच्छं सेणियकुमरो पुण कुक्कुरे करेऊण । अवरकुमराण थालेहिं, वाउलेणाऽऽउलो संतो ॥ ८ ॥ तो चिंतेइ नरिंदो, जोग्गो रजस्स एस चेव सुओ। रिणो रज्जेहिं रिऊण, चेव मित्ते कुणेमाणो ॥ ९॥ परिगणियमोयगाए, नवभकुंभाए घंघसालाए । कुमरा पवेसिऊणं, भणिया रन्ना कयाइ जहा ॥१०॥ इह भुत्तव्वा तुम्भेहिं, मोयगा तह जलं च पेयव्वं । न तुडइ मोयगसंखा, जह विहडइ न घडजओ मुद्दा ॥ ११ ॥ लड्डुयभू(चू )रीनीसंदपाणिएहिं तओ छुहाऽमिया । सुहिया विहिया सब्वे वि, सेणिएणं कुमारा ते ।। १२ । सालाए पलित्ताए, कुमराण निवेण जग्गहे घुठे । केणावि किंपि कड्ढियमासकिसोराइसारधणं ॥ १३ ॥ सेणियकुमरेण पुणो, जयढक्का कड्ढिया पविसिऊणं । पिउणा तुटेण तओ, भणिओ सो भंभसारोत्ति ॥ १४ ॥ स मणोरहाऽणुरुवं, गुणाणुरूवं च तस्स पडिवत्ति । न निवो कुणए कुमारा, मा ! मारिजंति रजेसी ॥ १५ ॥ परिभूयं अप्पाणं तो, पिच्छंतो सिरिं च अन्नाणं । चिंतइ चित्तेणुव्वेगसंगिणा सेणियकुमारो ॥ १६॥ चरणेण चंपिया चडइ, समत्थए एत्थ पंथधूली वि । न समो तीए वि अहं, वसामि जो अज्जवि इहेव ॥ १७ ॥ इह एगागी रायगिहाओ निगमजामिणीए सो। देसंतरेसु साहससहायसहिओ परिभमेइ ॥१८।। अणुगम्मतो पच्छन्न-पत्थिवाइटुसिटुपुसेरहिं । वणकुंजरोव्व पत्तो, कयाइ बिन्नायडे नयरे ॥ १९ ॥ आगंतूणं भद्दस्स, सेट्ठिणो आवणे उवविसेइ । तंमि दिणे से जाओ, अइ. लाभो तप्पभावेण ॥ २० ॥ चिंतइ सेट्ठी दिवो, सुविसिट्टो सुविणओ मए अन्ज । रयणायरोव्व गेहे, महागओ कोइ सप्पुरिसो ॥ २१ ॥ वीवाहिया सुणंदा, मह कन्ना तेण दिप्पइ अणप्पं । सुमिणफलं सो एसो, मन्नेइ य अहियलाभकरो ॥ २२ ॥ तो पभणइ पुरिसोत्तम ! पाहुणया कस्स आगया तुब्भे । भणियमणेणं तुम्हाण, चेव वेसमणतुल्लाण ।। २३ ।। अणुरुवो उल्लावो, इय चिंतंतेण सेट्रिणा तस्स । अइगउरवेण नेऊण, नियगिहे कारियं उचियं ॥ २४ ॥ सइ गउरविजमाणो, भणिओ भद्देण एगया एवं । जइवि न ते पुरिसोत्तम !, वणिकन्ना जुज्जए भज्जा ॥ २५ ॥ मह उवरोहेण तहावि, उव्वहेयब्बिया सुणंदत्ति । दुहिया सुहिया जह होइ, जावज्जीवपि अवियप्पं ॥ २६ ।। 'परपत्थियत्थभारो, परोवयारो परोवरोहरइ । परबसणविणास-विलास-लालसत्तं च
reperpetweeperederera
॥३३४॥
Page #377
--------------------------------------------------------------------------
________________
उपदेशमालाविशेषवृत्तौ
॥ ३३५ ॥
गुणा ॥ २७ ॥ भणियमणेणं मह ताय, जाइवंसाइ सव्वममुणंतो । दितो तहावि धूयं तं जाणसि किंपि जं जुत्तं ॥ २८ ॥ भइ तओ सेट्ठी सुद्र, सारसोंडीरिमाइगुणगेहं । सुहसुमिणसूइओ तं न होसि सामन्नपुरिसोत्ति ॥ २९ ॥ ता नियधूया पूया, पणामिया मे तए विहियव्वा । अह विहिओ वीवाहो, वरवारमुहुत्तनक्खत्ते ॥ ३० ॥ पंचप्पयारसारे, भोगे भुंजंतयस्स तस्स तहिं । अमयमया विव कइवयमासा दिवसव्वइकंता ॥ ३१ ॥ यतः - ' अयं निजः परो वेति गणना लघुचेतसाम् । उदारचरितानां तु, वसुधैव कुटुम्बकम् ॥ ३२ ॥ ' तथा - ' वच्चउ जत्थ व तत्थ व, जं वा तं वा करेउ ववसायं । पुन्नाहिओ सुहाई, सुद्देणमिह पाए पुरिसो ||३३|| ' अह एगया सुणंदा, गयसुमिणं पासिऊण पडिबुद्धा । पयडइ पइस्स पुरओ, आह सुहपुत्तलाभं से ||३४|| अह आहूए गन्भे, पाणपुरिसा कयाइ तपिउणो । वरियारूढा पत्ता, पणमिय कुमरं पयंपंति ॥ ३५ ॥ विरसा देहस्स दसा, तु पिणो तेण पेसिया अम्हे । सेणियकुमारआणयणहेउणा तुज्झ ता चलसु || ३६ || इय सारअत्थवित्थरसमत्थओ रायलिहियलेहो वि । कुमरस्स अपिओ तूरमाणओ तेण सो जाओ ।। ३७ ।। आपुच्छिऊण ससुरं, रुयमाणि जंपए सुनंदं पि । पाणपिए! पालसु ताव- भावि अंगुब्भवमवस्सं ॥ ३८ ॥ उम्माहियाए तुमए, तुलाए वन्नावली इमा लिहिया । आलोइऊण लीला (णा)लसंगि लहु आगमेयव्वं ॥ ३९ ॥ रायग्गमि नयरे, गोवाला पंडरेहिं कुडेहिं । सुपसिद्धा चैव वयंति, लिहियं खडियाए दंसेइ ॥ ४० ॥ अह तरलतरतुरंगं, आरूढो सिग्घमेइ रायगिहं । पणमइ पसेंणपत्थिव - मञ्चत्थं जायसंतोसं ॥ ४१ ॥ सुपसत्थवासरे साहिऊण सामंतमंतिपमुद्दाणं । सयमायरेइ रायाभिसेयमेयस्स गुणगुरुणो ॥ ४२ ॥ पत्ते परलोयपमि पत्थिवे तंमि सेणिओ सुमई । कालकमेण जाओ, महानरिंदो नएक्कनिही ॥ ४३ ॥ एत्तो य सुनंदाए, जाओ गब्भाणुभावओ एसो । डोहलओ जह सव्वंगसंगिसिंगारभिंगारो ॥ ४४ ॥ करिकंधराधिरूढा, देमि अमाघायघोसणापुव्वं । दीणाऽणाहाइणं दाणं जं मग्गिराणंति ॥ ४५ ॥ विन्नविऊणं नरिंदं, कारवियं सेट्टिणा तह समग्गं । तो जाया सा पेऊस- सीयरा सारसितव्व ॥ ४६ ॥ समयंमि पसूया सुपसत्थनक्खत्त जो गलग्गेसु । जाओ सुलक्खलक्खण- लक्खुवलक्खियतणू तणुओ ॥ ४७ ॥ जाए दुवालसाहे, नामं से डोहलाणुसारेण ।
सुनन्दाश्रेणिक
विवाहः ।
॥ ३३५ ॥
Page #378
--------------------------------------------------------------------------
________________
उपदेशमालाविशेषवृत्तौ
अभयकुमारोत्ति अमारिघोसणापुव्वमुल्लवियं ॥ ४८ ॥ जणमणमाणदं तो, सह जणयमणोरहेहिं वतो। कमसो विसुद्धबुद्धि, सो INI जाओ अटवारिसिओ ॥ ४९ ।। भणिओ कयाइ केणावि, लेहसालाए सो पढेमाणो। तायरहियस्स रे रंक !, तुहवि किं कोइ
| अभयकुमारबीहेइ ॥५०॥ इय सुणिऊणं स वियकमाणसो माणसोहिओ मायं । पुच्छइ को मज्झ पिया, भणेइ सा भद्दसेवित्ति ॥५१॥
पितृगृहचउरमई पञ्चारइ, तुह ताओ एस मज्झ को कहसु । सा भणइ कोवि देसंतराओ इह आगओ आसि ॥५२॥ मह पिउणो
गमनम् । पाहुणगो, दिना ताएण तस्स तोसाओ । अहमणवज्जा भज्जा, चिरं स वसिओ य तायघरे ॥ ५३ ।। अहुणा सो कत्थ न जाणिमो, कहसु किंपि चिंधं से । तो तस्स दंसिया भारवट्टवन्नावली तीए ॥ ५४ ।। गहियत्थेणं तेणं, भणियं अम्मो किमेत्थ कायव्वं । रायगिहे राया मे, ताओ वा तत्थ गच्छामो ॥ ५५ ॥ दइयस्स रायलच्छी, विच्छड्डो छडिउ न जुत्तो ते। मायामहस्स एत्तिय-कालं जाओ म्हि रिणदासो ।। ५६ ।। सेट्ठी पुट्ठो तो तेण, कुणइ सगडाइ सव्वसंवाहं । अविलंबमेव तो सोहणेहिं सउ. णेहिं नीहरिओ ॥५७ ॥ स पहुत्तो रायगिहे, जणणि धरिऊण बाहिरुज्जाणे । पुरअंतो पविसंतो, पासइ मेलावमेगत्थ ।। ५८ ॥ उवसप्पिऊण पुच्छइ, पेच्छइ किं एत्थ पुरजणो मिलिओ। रायपुरिसेहिं कहिअं, सिसुणो वि सुतेयरासिंस्स ॥ ५९॥ पंचसया मंतीणं, संति नरिंदस्स एत्थ तेसिपि । चूडारयणं काउं, एगं इच्छइ स बुद्धिपिओ ॥ ६०॥ नरबुद्धिपरिक्खाकारणेण तो तेण कारवियमेयं । वाविदुगं एगाए, रित्ताए मुद्दिया खित्ता ॥ ६१ ।। जो वावितडासीणो, करे करेऊण मुद्दमप्पेइ। तुम्हाण कोइ पासे, आणेयव्वो स अम्हाण ॥ ६२ ॥ पइवासरंपि पुरिसा, इंति अणेगे न तारिसो कोइ । पत्तो छमासमझे, जो पूरइ कोउगं एयं ॥ ६३ ।। भणियमभएण परिभाविऊण जइ कोइ कोउगं एयं । अवरो वि तुम्ह पूरइ, ता किं सो लहइ पूरेउं ॥६४।। तेहिं तहेवाऽणुमए, लहु अभओ रित्तवाविकंठमि । उवविट्ठो दढपल्हत्थियाए थिरमासणं काउं ।। ६५॥ गोमयपिंडेणं आहणेह तह कहवि उवरिभागठिओ। हीरामंडलमुद्दा, खुप्पइ खिप्पं जह ततो ।। ६६ । पजलिय पूलयं पक्खिवित्तु सोसेइ गोमयं तमयं । संचारइ अवराओ, वावीओ वारिपूरं च ॥ ६७ ॥ तरमाणो तो तेणं, करे कओ सुक्कछाणपिंडो सो। अह हीरमुद्दिया कड्ढिऊण
Page #379
--------------------------------------------------------------------------
________________
उपदेशमालाविशेषवृत्तौ
॥ ३३७ ॥
सा अप्पिया तेसिं ॥ ६८ ॥ सुचमक्कियचित्तेहिं, अभयकुमारं पहाणपुरिसेहिं । सह नेऊणं सा रायमुद्दिया अप्पिया रन्नो ॥ ६९ ॥ मइमाहष्पमणप्पं, एयं कस्सत्ति पुच्छिए पहुणा । अभयकुमारं ते दंसयंति पणमेइ सो नित्रं ॥ ७० ॥ किं खीरकंठसिसुणो, बुद्धी एसा इमस्स भो सच्चं । किमसच्चं पिच विज्जइ, पुरओ सिरिदेवपायाणं ? ॥ ७१ ॥ असरिससहसा संजायतोसपे ऊस बुद्धिदिट्ठीए । निज्झाइऊण निवई, पुच्छर को वच्छ ! तं कत्तो ।। ७२ ।। पभणइ अभओ मंडलिय-चंड कोदंडदंडपाणिम्मि । तई सइ मग्गिज्जइ जो, रणंमि वीरे (वेरी) हिं पहु ! सोऽहं ॥ ७३ ॥ चिन्नायडाउ अज्जेव, देवपायाण पज्जुवासाए । अहमिह पत्तो सुपसन्न - पुव्वपुन्नप्पभावेण ॥ ७४ ॥ परिभाविऊण पण्होत्तरस्स परमत्थमाह पुहईसो । अभयकुमारो नामेण, नूण तं वुच्चसे वच्छ ! ||७५|| विविन्नायडंमि नयरंमि, कस्स पुत्तो सि कहसु एयं मे । सेट्ठिस्स सत्थवाहस्स, रायपुत्तस्स वा तुरियं ॥ ७६ ॥ अभओ भ मायाए, मज्झ पुच्छंतयस्स इय कहियं । असणिकणनिठुरो, दूरदेसिओ कोइ ताओ ते ॥ ७७ ॥ सवियक्कमणो पुच्छर, निवो तहिं मुणसि भद्दसिट्ठि किं । जाणामि अहं सव्वंपि, को वि मं पुण न जाणेइ ॥ ७८ ॥ तस्स सुणंदा धूयाऽऽसि, तीए कुसलं किमत्थि किं जायं । कुसलं तीए पुत्तो, खलखंडेणं च किणिओऽहं ।। ७९ ।। इय चित्तउत्तिजुत्तीहिं मइविसेसेण पुत्तपेम्मेण । राया रंजियहियओ, धरइ तमादाय उच्छंगे ॥ ८० ॥ चुंबेइ मत्थए वार - वारमालिंगए नियंगेण । भणइ विणा मह जायं, जायइ कस्सेरिसा बुद्धी ॥ ८१ ॥ किंच - " श्रियः प्रसूते विपदो रुणद्धि, यशांसि दुग्वे मलिनं प्रमार्ष्टि । संस्कारशौचेन परं पुनीते, शुद्धा हि बुद्धिः कुलकामधेनुः ||८२||" सा कत्थ अस्थि पुत्तय, ! ते माया नयरबाहिरुज्जाणे । सयमेव मए गंतुं, पवेसियव्वत्ति उट्ठेउं ॥ ८३॥ वद्धावणयं उध्धूयधयवडाडोयपायडं नयरे । कारइ वंदणमालाविसालतोरणमवणिनाहो ||८४|| सा जाणियवृत्तंता, सिंगारं सारमायरइ जाव । पुरओ पत्तो पत्तो, वारेइ अम्ब ! अलमिमिणा ||८५ || पावासुयवेसो चेव, सोहए माइ ! कुलपसूयाण । भत्तारविउत्ताणं । तहत्ति तीए वि तं विहियं ॥ ८६ ॥ सयमग्गमग्गणेणं, पवेसिया सा कणेरुयारूढा । उच्छंगीकयअभएण, राइणा कुंजरगएण ॥ ८७ ॥ अंतेउरपवरे मंदिरंम्मि खित्ता परो उ पासाओ । अभयकुमारकुमारस्स, अप्पिओ अप्पणो सविहे ॥ ८८ ॥ भगिणीए
58004 अभयस्य
मात्रा सह
पितृगृहमागमनम् ।
॥ ३३७ ॥
Page #380
--------------------------------------------------------------------------
________________
चेटकनृपतेसप्तपुच्यः ।
उपदेशमाला
सुसेणाए, परिणावेऊण धूयमइरुवं । नवनवनिस्सीमपसाय-मा(मी)लिया मासलसिरीओ ॥ ८९ ॥ नियसयलमंतिमंडल-मत्थयचूडा
मणीकओ तेण । तो तस्स रजकज्जाई, चिंतयंतस्स जंति दिणा ॥ ९० ॥ अह सेणिएण रन्ना, परिणीया चेल्लणा महादेवी। एसा विशेषवृत्तौ |
IN| तीसे भन्नइ, उप्पत्ती आगमाणुगया ॥ ९१ ॥ वेसालीए पुरीए, सिरिपासजिणेससासणसणाहो । हेयकुलसंभूओ, चेडगनामा ॥३३८॥16 निवो आसि ॥ ९२ ॥ नियमो संजुगरंगागयस्स जस्सेगबाणसंधाणे । तममोहमहो सोहम्मसामिणा निम्मियमओ य ॥ ९३ ॥
४ .५ अवरावरदेवीणं, जायाओ तस्स सत्तधूयाओ। ताओ पभावइ पउमा, मिगावई तह सिवा जेट्टा ॥९४॥ अन्नाओ सुजेद्वा चेल्लणाओ, नियमियविवाहपावस्स । चेडगरन्नो देवीहि, ताओ परिणावियाओ सयं ॥ ९५ ॥ आपुच्छिऊण चेडगमुद्दायणनरवइस्स वीयभए । दिन्ना पभावइ पव्वइंसु पजंतकाले जा ॥ ९६ ।। जाए रिटे पाडहिय-राइणा जं न मत्थयं दिटुं । जिवंतसामि पडिमापुरओ से नच्चमाणीए ॥ ९७ ॥ चंपाए दहिवाहणरन्नो पउमावई पुणो दिन्ना । जा पव्वइया पइणो, पुत्तस्स य संवरिंसु रणं ॥ ९८ ॥ कोसंबीए पुरीए, तहा सयाणीयराइणो दिन्ना । तइया मियावई सा वि, सामिपासंमि पव्वइया ।। ९९ ॥ उज्जेणीए पज्जोयराइणा सायरं सिवा ऊढा । सिरिवीरसामिणा पउमपाणिणा दिक्खिया सावि ।। १०० ॥ खत्तियकुंडग्गामे, परिणीया नंदिवद्धणेण पुणो । गुण| गणजेट्ठा जेट्ठा, जेद्वेणं भाउणा पहुणो ॥१॥ परमपरोप्परपीइप्पबंधबंधुरमणाउ दोन्नि पुणो। अज्जवि कुमारिगाओ, सुज्जेट्ठा चेल्लणा
तह य ॥ २ ॥ सद्धम्ममम्मनिम्मलमणाहिं निप्पिटुपसिणवागरणा । धम्मवियारे पव्वाइया कया ताहिं तो कुविया ॥३॥ चिंतइ 16 बहुसावक्के, पावं पाडेमि कत्थवि सुजेटुं । जावजीवं जीवइ, जहा दुहावत्तसंतत्ता ॥ ४॥ अब्भुयभूयं रूवं, आलिहिऊणं पडे |
सुजेदाए । रायगिहे गंतूणं, दंसइ सेणियनरिंदस्स ॥५॥ विसवायविसेसेणेव, तेण तहसणेण सहसा सो। कंदप्पदप्पसप्पंतघंघलो घुमिउं लग्गो ॥ ६॥ तो पुच्छियाए पव्वाइयाए कहिए सुजेगुरूवंमि । तम्मग्गणाय पेसइ, पुरिसे चेडगनिवस्सेसो ॥ ७ ॥ वेसालीए गंतूण, तेहिं अइआयरेण विन्नत्तो। चेडगराया मग्गेइ, सेणिओ ते सुजेदुसुयं ।। ८॥ परघरमंडणियाओ, रमणीयाओ वि
PECARECORDCPeepeeceDeet
॥ ३३८॥
Page #381
--------------------------------------------------------------------------
________________
उपदेशमालाविशेषवृत्तौ
॥ ३३९ ॥
हुति रमणीओ । ता सव्वपत्थणो पत्थिवो, स किज्जउ पयप्पणओ ॥ ९ ॥ परिभाविऊण भूवो, भणेइ कन्नं न हया अम्हे | वाहियकुलंमि देमो, जहागयं जाह तो तुब्भे ॥ ११० ॥ जहवत्ते वृत्तंते, वृत्ते गंतूण तेहिं एगते । हिययनिहित्तंगारोव्व, भंभसारो अहेसि दृढं ।। ११ ।। भवणं भवणाउ वर्ण, वणाउ सयणाउ सयणमलियइ । तत्तसिलायलघोलिरमच्छोन्व रई न पावइ ॥ १२ ॥ अपि च-क्षीरान् हारानपहर किर क्लान्तिमुद्राजलार्द्राः, क्षुद्रं चन्द्रं क्षपय, शमय क्लेशपालीमृणालीः । तापव्यापत्प्रतिहत रतिः श्रेणिकः स क्षितीन्द्रो, जल्पन्नित्थं नयति नियतं लक्षयामास्त्रियामाः || १३ || अभयकुमारो दुव्वार-दारुणं दाहदूसहं दुक्खं | सुणिऊण सेणियं धीरबेइ तं तेऽहमप्पे ॥ १४ ॥ वीसत्थसत्थसुपसत्थ- सुत्थचित्तेहिं देव ! तुब्भेहिं । होउं कइवयदिवसाणि, सव्वहा वोलीयव्वाणि ।। १५ ।। विविहोवायगवेसणपरायणो पायडित्तु गुडियाहिं । सरवन्नभेयकारीहिं, वग्गुवाणियगरुवमयं ॥ १६ ॥ पत्तो वेसालीए, रायदुवारंमि रम्महमि । विक्किणई, सुगंधदव्वाणि दिव्वाणि ॥ १७ ॥ फलगे अब्भुयभूयं, सेणियरूवं लिहाविडं हट्टे | तिक्कालं कुसुमाईहिं, पूयए संभमन्महिओ ॥ १८ ॥ तत्थ सुजेादासीण, देइ गंधाणि बंधुरबहूणि । आवज्जियचित्ताओ, ताओ वि तहिं सया इंति ॥ १९ ॥ पुच्छंति कस्स एसा, मुत्ती पुइज्जए पयत्तेण । सो भणइ सामिणो सेणियस्स सव्वंगचंगस्स || १२० || मणुसु विकिरुवं, अवो एयारिसंपि संभवइ । अयमाह को लिहेडं, तं सक्कइ एस अंसोत्ति ॥ २१ ॥ गंतूण ताहिं तं सव्वमेव कहियं तहा सुजेट्ठाए । तो आणावइ तं चित्तफलये आयरेणं सा ॥ २२ ॥ गंतूण ताओ मगति, जाव नियसामिणीकए ताव । अभओ भणेइ चिंतामणिमेयं किमहमप्पेम्मि ॥ २३ ॥ तुह सामिणीए किं नाम, आयरो अस्थि नत्थि वा एत्थ | को जाणइ तो उवलं, कह माणिक्केहिं खेल्लेमि ॥ २४ ॥ गतूण सामिणीए, सव्वं तं ताहिं तारिसं कहियं । देवगुरूणं सवहे, विवि काऊण तो तीए || २५ || तह ताओ पत्तिज्जाविऊण बहुमाणमायरं गरुयं । संभालाविय तस्साणयणत्थं पुणवि पट्ठविया ॥ २६ ॥ कहिए तहेव तासिं, अभओ अप्पिस तीए ताओ वि । अणिमिसनयणा जाया, सा तं पिक्खतिया चेव ॥ २७ ॥ फलगे चित्तं तं ताव, तीए जं झाइ तंपि खलु चित्तं । तह ताणमेगभावो, जं जाओ तं किमच्छेरं ॥ २८ ॥ सा सुन्ना संजाया, पेक्खंति
ज्येष्टया श्रेणिकचित्रनिरीक्षणम् ।
॥ ३३९ ॥
Page #382
--------------------------------------------------------------------------
________________
Cne
उपदेशमाला-0 विशेषवृत्ती
चेल्लणाऽपहरणम् ।
॥३४॥
CorporRELPERecenezone
नाइ पंचहिं सरेहिं । पंचिंदियवावारो, हरिओ रीसाए मयणेण ॥ २९॥ पहसइ जिंभइ खुब्भइ, झिज्जइ खिज्जइ न सज्जए कज्जे । नियनिव्विसेसदासिं, भणइ हला ! मेलसु महेमं ॥ १३० ॥ अभयं भणइ गंतूण, नूण सा हंत चित्तदंसणओ । अहह किमयं तीए, जीए जं संसओ जाओ ॥ ३१ ॥ नणु कहसु को उवाओ, सेणियसंजीवणीए संजोगो। तरुसिहरग्गफला सा, इय एसा अज्ज खुज्जाए ॥ ३२ ॥ नाऊणं तीए कया, मिन्नरहस्सा अवस्समेसत्ति । अभओ भणेइ आणेमि, तमिह सह जाइ जइ तुरियं ॥३३॥ तीए तहत्ति पडिवज्जियंमि एयंमि भणियमभएण । अमुगत्थ सुरंगाए, अमुगनिसापढमपहरंते ॥ ३४ ॥ सयमेव सेणिओ तं, हक्कारिस्सइ न कस्सइ तए वि । कहियव्वं गंतव्वं च, वंचिउं सव्वमेव जणं ॥ ३५ ॥ इय अटुं निग्गंठिय-नगरदुवाराउ दावए दीहं कन्नतेउरकुक्खि, जाव सुरंग कुमारवरो ॥ ३६॥ जाणावइ सेणियमायरेण तो सो अणप्पतोसेण । बत्तीसाए सह वीररहियसहिएहिं सुरहेहिं ॥३७॥ संपत्तो रत्तीए, वेसालिपुरीदुवारदेसंमि । सहसा सुरंगमग्गे, पविसइ केणावि अन्नाओ ॥ ३८ ॥ पावइ दारं अंतेउरंमि जा ताव दिट्ठियादिट्ठा । उवविट्ठा अग्गे सा, सुजेट्ठाकन्ना पहिटुमणा ॥ ३९॥ एहि पिये ! तुह परिरंभलाभलोभेण सेणिओ सोऽहं । संपत्तो आरोहसु, रहंमि जा जाणइ न कोइ ॥ १४० ॥ लहु कहियं तीए चेल्लणाए सा आह एमि अहयंपि । चडियाए चेल्लणाए, निवइसयंगस्स उच्छंगे ॥४१।। मणिमोत्तियमाणिका-लंकारकरंडियं करे काउं । जावाऽऽगच्छामि अहं, खणमेगं ता विलंबेसु ।। ४२ ॥ इय भणिय जा सुजेवा, भवणपकोटे पविट्ठया ताव । चिरयंतीए, मग्गे लग्गो रहियवग्गो ।। ४३ ।। जावा- | SSगया सुजेदा, न सेणियं चिल्लणं च पिक्खेइ । तावाऽऽराडि मेल्लइ, निज्जइ भो ! चेल्लणा धाह ।। ४४ ।। जा चडइ चेडगो चडगरेण धाडीए ताव पणमेउं । वरवीरेणं वीरंगएण सहसत्ति विन्नत्तो ॥ ४५ ॥ देव ! विवक्खं उक्खणिय, तक्खणा चेल्लणा मए चेव । आणेयव्वा सव्वासेणा तुम्भेहिं सह रहउ ॥ ४६ ।। एगरहेणऽणुमन्गे, लग्गो मग्गइ स चेलणा चोरं । संधइ दुद्धरिसो दुद्धरं च विसिहं वहटाए ।। ४७ ।। लग्गेण मग्गणेणं, एगेण वि ताण झत्ति बत्तीसा। रहियाण हया सम जीवियाण वीरंगएण व ॥४८॥ एयाऽवसरे सेणियनरेसरो निग्गओ सुरंगाओ। वीरंगयस्स मगणसंधाणाउ तओ छुट्टो ॥ ४९ ॥ मग्गो य सुरंगाए, रहस्स एग
DeeperpenezeDeceDeet
॥ ३४०॥
Page #383
--------------------------------------------------------------------------
________________
सुलसासम्यक्त्वपरीक्षा।
स्स चेव तो सुहडो। जावोसारइ सिरछिन्नसारही ते रहेसपुरो ॥ १५० ॥ ताव पलाणो पाणे, पुरो करेऊण सेणिओ सहसा । उपदेशमाला- जायाऽऽलोए लोए, बोल्लावइ चेल्लणं एवं ॥ ५१ ॥ सुणसु सुजे? ! निठुरमणुट्ठियं सुठु कट्ठमेयं मे । तुज्झकए फलसिद्धोए, अमविशेषवृत्तौ | यसरिसं तु संजाय ।। ५२ ।। भणियं तीए सुजेद्वा, नाहमहं चेल्लणत्ति लहुभइणी । भणियं तेण सुजेट्ठा, तं चिय चडिया करे जेण
॥५३॥ दुल्लहवल्लहलाभेण, चिल्लणा निव्वुया मणे जाया। दुहिया पुणो सुजेद्वा-विओगदावम्गिसंगेण ॥ ५४॥ सुहिओ सेणि॥३४१॥
यराया, चेल्लणा जीवणोसहीलंभे । बत्तीससहोयररहिय-मारणओ दुही जाओ ॥५५।। मरणेण जहा जीयं. दुजणवजे यणे |ण सज्जणो य जहा । तह विसयसुहं असुहेण, चेव चंपियमणप्पंपि ॥५६॥ कयपाणिपीडणाए, भोग भुंजेइ चेल्लणाइ समं । भइणी उ सुजेद्वा तेण, संविहाणेण भोगेसु ।। ५७ ।। झत्ति विरत्ता चित्ते, मोत्तुं घरघंघलाई पब्वइया । पुच्छइ कयाइ नाग, निवोऽप्पतरजायसुयसोगं ॥५८ ॥ कह तुह तणुब्भवाणं, समाउभावो भविसु धुवमेयं । एकंगवीर ! विवरेसु, वत्थुपरमत्थमेत्थ तुमं ।। ५९ ॥ ता सो साहइ सावगधम्मे रम्मे सुनिश्चलानिच्चं । निगंथे पावयणे, परमपविणा य लीणा य ॥ १६० ।। पाणपिया मे सुलसा, सा
निरवञ्चत्ति मे महादुक्खं । कुलखेत्तदेवयाईसु, सायरं आयरेमि अहं ।। ६१ ॥ गयणं चंदेण विणा, दीवेण विणा न भाइ भवणं 6/च । जह जामिणीए तह, कामिणीए पुत्तं विणा सो ॥ ६२ ॥ मइ सा भणिया भजा, सज्जा किं न होसि किं न सुविसए।
चिंता चित्ते तुह कावि, नत्थि पसयच्छि ! कि भणिमो ॥ ६३ ॥ भणियमिमीए जइ नाम, कम्ममम्हाणमत्थि पुवकयं । होही तो पुत्तोऽवस्समेव कि देवयाईहिं ।। ६४ ॥ पुत्तनिमित्तं अन्नं, कन्नं किं नेव अहव परिणेसि । जइ नाम होइ तीए वि, अंगओ संगओ सुहओ ॥६५।। मह जिणधम्मो रम्मो पुत्तो ताओ सहोयरो अस्थि । भणइ तओ सो तुह संतिएण पुत्तेण मे कजं ॥६६।। | अह सा अत्तयसंपत्ति-अंतरायपराजयनिमित्तं । कुणमाणी आयंबीलतवकम्मं अंचइ जिणिदं ।। ६७ ॥ सम्मत्तनिप्पकंपत्तपच्चला नि
चला सुरेसेण । सुलसाए परिसाए, कया पसंसा कयाइ जहा ॥ ६८ ॥ अपि स पयसां पत्यो सत्य तरेत् त्रिदशाचलः, सुरशिख- रिणश्चूलामूलाञ्चलेदपि मा चिरात् । उदयपदवी प्रत्यक्पूषाऽप्यसेय(यं सोमवाप्नुयात् , न खलु सुलसा सम्यग्दृष्टेरियं तु विकम्पते ॥६॥
peroecemocroecoecoom
।। ३४१॥
Page #384
--------------------------------------------------------------------------
________________
सुलसासम्यक्त्व परीक्षा।
| पायत्ताणीयवइ तो, पत्तो तं परिक्खि अमरो । अवधूयरूवधारी, तं भासइ भासुरसरीरो ॥ १७० ॥ सुयणु ! तुह नत्थि पुत्तो, IN उपदेशमाला
पुत्तविहिणासु वल्लहासुंपि । कालेण जाइ पिम्म, पए पए परिभवो तत्तो ।। ७१॥ ता मह भणियं कुण गिन्ह, मूलियं रक्खकविशेषवृत्तौ ।
डगसमेयं । मंतपवित्तं न्हवणाइयं च कारवसु किं बहुणा ।। ७२ ।। तह कालीदेवीए, पूर्य काऊण तप्पणापुव्वं । सुयविसयं ओवा॥ ३४२॥
इयमिच्छसु तुह होइ जेण सुओ ।। ७३ ।। इय वुत्ता समत्ते, अखोहणिज्जा सुरिंदविंदेहिं । सा जंपेइ मे कंपइ, न मणो धुत्तारसि किमेवं ।। ७४ । जिणवयणभावियाणं, अवगयदुहरूवभवसरूवाणं । तुम्हारिसाण वयणं, न कमेइ विसं व अममि ॥७५।। पुत्तविहूणासिञ्चाइ-पलवियं जं तए वियट्टेण । इत्थीरयणाणं हुंति, कइ सुया जेण चक्कीणं ॥ ७६ ॥ जम्मंतरपत्ताण वि, पुव्वभवब्भत्थपोढपेम्माणं । सहसा उल्लावा तदभिहाणगभा पयर्टेति ॥ ७७ ॥ जइ रक्खकंडयाई, पुत्तं जणयति तो न हु अपुत्तो। जायइ जयंमि कोवि हु, जणं मुहा मा भमाडेसु ॥ ७८ ॥ जंपि पलत्तं कालीए, पूयमिच्चाइ तत्थ का काली। किंच सुरमंसगिद्धाए, साइणीए वि देवित्तं ॥ ७९ ॥ मोत्तूण जिणं जिणमयठिए य अन्नं अहं न वंदेमि । वरकरिवरंमि चडिओ, को खरपुदीए आरुहइ ॥ १८० ॥ परियाणियासु पासंडिडंभगम्भासु तासु उत्तीसु । स गओ पुणाऽऽगओ कुट्टिसाहुरूवेण अंगणए ॥ ८१॥ अइतुद्वा सा उट्टइ, रोमंचपवंचकंचुयचियंगी। आणमिऊणं आगमणकारणं पुच्छए साहुं ॥ ८२ ।। अह साहू साहइ साहु, साविए ! तुज्झ पुत्तपवसकए । कयपागमस्थि मज्झे, बहुमोल्लं तिल्लकुडयतिगं ॥ ८३ ॥ कहियं चिगिच्छगेणं, ताणेगं देहि कुटुसमणटा । परमो अणुग्गहो मेत्ति, जाइ जा सा कुडं लेइ ।। ८४ ॥ ता फुट्टो सो सव्वंपि, छड्डियं तेल्लमन्नमाणेइ । सो वि तह। फुट्टो एस, चेव तइयस्स वि पयारो ॥ ८५ ॥ तहवि न चलेइ चित्तं, चिंतइ चिंताउरो इमो साहू । कह कायव्वो भव्वो, पुण कज्जो तिल्लपागोत्ति ।। ८६ ।। अह तरलतारहारो, मणिकुंडलमंडलुजलकओलो । होऊण सुरो सो भणइ, साविए ! तं जए जयसि ॥ ८७ ।। असवत्तं संमत्तं, तुह तिलमित्तपि चालियं न मए । अवधूय साहुरूवं, काऊण परिक्खणटाए ॥ ८८॥ विवरिऊणं सुरराय-वइयरं तं सिराहए अहियं । निम्ममतित्थयरो होसि, भारहे तेण तं वंदे ॥ ८९ ।। असरिससम्मत्तपवित्त-चित्तवित्तीओ दत्तकित्ती य ।
॥३४२॥
Page #385
--------------------------------------------------------------------------
________________
उपदेशमालाविशेषवृत्तौ
॥ ३४३ ॥
हरिणाऽवि सिराहिंज्जइ, सुलसे ! तुह चेव तेण नमो ॥ १९० ॥ बत्तीसपुत्तसंपत्तिपञ्चला तेण तीए तुट्टेण । गुडियाओ अप्पियाओ, बत्तीसं तो गओ स दिवं ॥ ९१ ॥ जंतेण तेण भणियं, सुसाविए ! भाविए पवयणंमि । कज्जमि समावडिए, सुमरिज्जसु जेण एमि हुं ।। ९२ ।। सुलसा चिंतइ को एत्तियाण पुत्ताण पालणाईयं । पइवरिसं पलिमंथ, काही तो होउ मज्झेगो ।। ९३ ।। पुत्तो बत्तीसाए, अक्खंडसुलक्खलक्खणेहिं जुओ । इय ताओ गुडियाओ, सव्वाओ एगहेलाए ॥ ९४ ॥ सह सकराए सोहणवेलाए पिसिऊण पीयाओ । तेत्तियपुत्ता गब्भे, तो जाया तप्पभावेणं ॥ ९५ ॥ पइदिणपवड्ढमाणे, असमाणे तंमि जायणा जाया । सा कावि जीए न जिमइ, न चवइ न सुयइ रुयइ सययं ॥ ९६ ॥ चिंतेइ पुत्तलोभेण, अलमलं होउ पाणकुसलं मे । हरिणेगमेसिगोयरमह पणिहाणं पवत्तेइ ॥ ९७ ॥ पुरओ पयडीहोऊण, आह एसो अहो विरूवमिणं । अइसरलाए नियकपणाए कप्पिय कि
ssरियं ॥ ९८ ॥ गुडिया बत्तीसाए, बत्तीसा चैव तुज्झ पुत्ताणं । इय गव्भे संभूया, भावी मच्चू वि तेसिं समो ॥ ९९ ॥ अवहरियमहापीडं, गओ सुरो सावि पालए गब्भं । पडिपुन्नेसु दिणेसुं, जाया से पुत्तबत्तीसा ॥ २०० ॥ कमसो जायापत्ती, ते बत्तीसा वि तुज्झ जेहि महो सहलीकयं । सजीयं, पहुकज्जे मत्थयं दाउ ॥ १ ॥ पणमंतमंतिसामंत - मउलिमंडलमिलंतपयपीढे । इय सुयसमाउभावो, भणियं भे कारणं देव ! ॥ २ ॥ पिडवेरभावणाभावभाविओ कोणिओ 'जहा जाओ। देवीए चेल्लणाए, एतो किंपि जंपेमि ॥ ३ ॥ कंमि वि पच्चंतपुरे, सुमंगलो सीहरायजुवराओ । तस्साणुचरो मंतिस्स, अत्तओ सेणगो आसि || ४ || eternal अमोपट्टओ कोलकालवन्नाभो । चिव्विरनासो कुद्दालदीहदंतो ति कोणसिरो ॥ ५ ॥ सो य. सयावि हसिज्जइ, मारिजइ टोल्लएहिं कुमरेण । बालतवस्सी तेणेव तो स जाओ विराएण || ६ || कुमरो वि महाराओ, जाओ जा जाइ रायवाडीए । बालतवस्सि ता उडियाए तं नियइ तिव्वतवं ॥ ७ ॥ तदुवरि बहुमाणाओ, पुव्वि दुक्खविओ मए इति । पत्तो पासे इ पणमिउं पत्थए एवं ॥ ८ ॥ मासखमणस्स पारणग-पव्वमव्वो गिहंगणे मज्झ । आगंतूण तए पहु ! पयडपसाएण कायव्वं ॥९॥ तेण तहा पडिवन्नं, पत्तो पारणगवासरे जा सो । रायदुवारे राया, [सहय] संजाओ ताव पडिलग्गो || २१०|| तो दूराओ दोवारिएण
श्रेणिक
पूर्वभवाः ।
॥ ३४३ ॥
Page #386
--------------------------------------------------------------------------
________________
उपदेशमालाविशेषवृत्तौ
चेल्लणापाप दोहलः।
॥ ३४४॥
TereCDCCORDCORRECORRECORRECORD
नीसारिओ गओ विमणो । पुण परमासक्खमणोववासमायरइ तत्थेव ॥ ११॥ निरुयसरीरो राया, साराए कयाए जाणइ जहत्थं । बीए वि मासक्खमणमि, खामिउं पत्थइ तहेव ॥ १२ ॥ तह पडिवन्ने पत्ते य, तावसे राउलंमि पारेउं । निवपुत्तुप्पत्तीए, जणो पमोयाऽऽउलो जाओ ।। १३ ।। जाव न जंपइ पुरओ, ठियं पितं कोवि ताव सुविलक्खो। नीहरिओ नीससिउं, ठिओ तहा चेव तवचरणो ॥ १४ ॥ पुणु गंतुं खामिय पत्थिवेण सो पत्थिओ पत्तो य। रायंगणमि घायगखुद्धमि तहा गओ विमुहो ॥ १५ ॥ चिंतेइ तिव्वकोवग्गिसंगिणा माणसेण सो एवं । अज्जवि मइ वरं वहइ, एस एवं विडंबंतो ॥ १६ ॥ एयविडंबणभग्गेणुव्विग्गेणं व तावसवयं मे । गहियं तहावि पुढेि, दुटुप्पा मेल्लइ न मज्झ ॥ १७ ॥ इय तवफलेण ताहं, वहाय एयस्स नूण होहंति । विहियनियाणो जाओ, अप्पिड्ढियवंतरो तो सो ॥ १८ ॥ होऊण तावसो भूवई वि, मरिऊण वंतरो आसि । तो सो पढमं चविऊण, सेणिओ नरवई जाओ ॥ १९ ॥ सेणगजीवो चविऊण, चेल्लणागब्भमागओ समए । गब्भपभावाओ चिल्लणाए चिंता इमा जाया ।। २२० ।। कह सेणियसत्तुमिणं, अच्छीहिं अप्पणो न पेच्छामि । दंतकरवत्तपत्तेण, कह व खंडित्तु खाएमि ॥ २१ ॥ तो सायणपाडणपीडपायडाए वि तीए सो गब्भो। कुसली सत्तममासे, मासे स जणेइ डोहलयं ।। २२ ।। जहा-सिरिसेणियस्स सोणिय-पवावंताणि खामि अंताणि । भु(पु)जइ न.जाव एसो, खिजइ झिज्जए एसा ॥ २३ ॥ सिलिओवमाणसंजाय-सव्वअंगेहिं थूलगब्भव्व । जाया राया पुच्छइ, किं दूमइ देवि ! ते देहे ॥ २४ ॥ अइनिब्बंधपबंधे, निवेण विहिए कहेइ रुयमाणी। जह जाणामि यासा, सरुहिरअंताणि ते खामि ॥ २५ ॥ भणियं रन्ना मा देवि!, खिज्ज अजेव उज्जमं काहं । कहियं रहमि अभयस्स, सो वि समयस्स मंसाणि ॥ २६ ॥ अइसुहुमतयाऽलत्तयरसेण संवग्गियाणि काऊण । सेणियपेट्रोवरिपट्टएण सुसिलिट्रगंठिए ॥ २७ ॥ संजमइ सो विचल्लेइ, चेल्लणापासमाऽऽसणे ठाउं । उट्ठावेइ निसट्टे, कट्टिय कट्टारओ भणइ ।। २८ ॥ पापिये! पेक्खसु मं, पेढे कट्टारएण कट्टितं । काऊण तहा सिक्कार-सारमप्पेइ मंसाणि ॥ २९ ।। लक्खारसेण मीसाई, सावि साएइ सुकय- IN संतोसा । रायपमायं संभाविऊण हच्छं च मुच्छेइ ।। २३० ।। संरोहणोसहीए, रोहिस्सं संपय पहारमिणं । इय धीरिमाए धरि
॥३४४॥
Page #387
--------------------------------------------------------------------------
________________
ARE
उपदेशमालाविशेषवृत्तौ |
मात्रा कोणिक
त्यागः।
॥ ३४५॥
ऊण, चेल्लणं निग्गओ निवई ॥ ३१ ॥ अवि गव्भाओ अदभो, जस्सिय भासइ पभावपारंभो । वेरिस्स तस्सऽवस्सं, उचिओ दूरेण परिहारो ॥३२॥ दुहसमवाओ जाओ, देवीए अंगओ तओ रन्ना । बद्धावियाए दासीए, दावियं अंगआभरणं ॥ ३३ ॥ सुचिरप्परूढपइपेम्ममम्मनिम्मूलणेकउक्करिसो। एसो ति चेल्लणाए, पुण सो छड्डाविओ खिप्पं ॥ ३४ ।। अह तणयदसणाऽऽसाए, सायर सेणिओ समावडिओ। पसवावसहे भासइ, दावसु हे देवि ! पुत्तमुहं ॥ ३५ ॥ देवी जंपइ पुत्तो, पत्तो पंचत्तमुज्झिओ य मए । भिउडिभयंकरभासुरभालो भासइ तओ निवई ।। ३६ ।। अहह कह गब्भडिंभो, पाउन्भूओ अभाविओ आसु । नहु जुत्तिजुत्तमेयं, ता पावे ! किंपि पावमिणं ॥ ३७॥ गयलक्खणे! खणद्धेण, एत्तियं वत्तियं तए पावं । कित्तियमेत्ता पुत्ता, संताणे संति मह कहसु ॥ ३८॥ रे दासीओ! दावेह, दारगं दारुणा कहिं स कओ। अन्नह सकन्ननासं, नासिस्सं जीवियं तुम्ह ॥ ३९॥ एगाए थेरीए बालय-करुणाए रायभीयाए । मुक्को असोगछायाए, दंसिओ सेणियस्स सुओ ।। २४०॥ तणुकिरणकंदलीविंद-चंदिमादिप्पमाणसोगवणे । वज्जकणो विव काऊण, आणिओ अप्पणुच्छंगे ॥४१॥ धावीए अप्पिओ दिन्नमस्स नामं असोगचंदोत्ति । जमसोगसाहिछायाए, ठाविओ पाविओ रन्ना ॥ ४२ ॥ पत्तो पसिद्धिमेसो, लोए पुण कोणिओ त्ति नामेण । जं कुक्कुडेण कूणिकया | इमस्संगुली आसि ॥४३॥ अह उज्जणीपुरीओ, पज्जोयनरेसरो समागम्म । सेणियमुवरोहेई, कयाइ सुपयंडदंडेण ॥४४ ॥ अइभूरिभउन्भतो, अभएणं भूवई इमं भणिओ। मा संकह भडवाओ, भंजेयव्वो मए तस्स ॥ ४५ ॥ आगच्छंतं सोऊण, तममओ तस्स दंडराईण ! जाणंतो सेन्ननिवेसभूमिगाओ समग्गाओ, ॥ ४६॥ निहिकलसे निहणावइ, ताणमपत्ताण 'तासु भूमिसु । अह संपत्ता सट्ठाणसंठिया जाव ते तत्थ ॥ ४७ ॥ ता सेणियस्स जाओ, पज्जोएणं सहाऽऽहवो सुमहं । कइवयदिवसे तत्तो, अभयकुमारो महामंती ॥ ४८ ॥ तब्बुद्धिभेयहे, लेहं पज्जोयराइणो देइ। जह तुह सव्वे दंडा, उवयरिया सेणिएणेए ॥४९॥ अणलियमेयं मिलिया, तुममप्पिस्संति सेणियस्स धुवं । अह संसओ मणे होज्ज, पेच्छ ता अमुगमहिवइणो ।। २५० ॥ अमुगपएसं खणिऊण, तेण खाणाविओ स तो दिवो । दीणारभरियकलसा, लहु लग्गो सो पलाएउं ॥५१॥ डझंति नवा उझंति, साहिणो
Page #388
--------------------------------------------------------------------------
________________
उपदेशमालाविशेषवृत्ती
PUZEDIC
कपटेन अभयापहरणम् ।
॥३४६॥
थेरा यर अभयं । गणिमण। संजायनिक
Doraezaaeeze
रय अभयास्याओ कमेधा पट्टणगामा
अग्गिणा जलेण पुणो । मूलाउ जंति तह जंति, सत्तुणो निम्मलमईए ॥५२॥ अणुमग्गलग्गसेणियराएणासाइ से कयं सकरे ।। उज्जेणिपुरि पत्ता, ते तो तं पत्तियावंति ॥ ५३ ॥ सामि ! न अम्हे एयस्स, कारिणो जाण अभयचरियमिणं । संजायनिच्छओ अन्नयाओ सो भणइ अत्थाणे ॥ ५४ ॥ सो कोइ नस्थि मइमं, जो आणिज्जा ममंतिए अभयं । गणियाए एगाए, पडिवन्नं दिज्जउ परं मे ॥ ५५ ॥ संजोगे तो दिन्ना, वेसाओ सत्त मज्झिमवयाओ । थेरा य नरा साहिज-कारिणो संबलं च बहुं ॥५६।। संजइमूले गंतूण, कवडसड्रिढत्तणे कयब्भासा । पारद्धा पट्टणगामनगरदेसेसु परिभमिउं ॥ ५७ ।। देवे वंदति विसेसओ य तन्नयरगामिमुणिसडूढे । जायाओ विस्सुयाओ कमेण पत्ताउ रायगिहे ।। ५८ ॥ बाहिं उज्जाणंमि, ठियाउ तच्चेइयाइं वंदेउ । लग्गाओ घरचेइयपरिवाडीए य अभयस्स ॥ ५९॥ घरमइगया निसीहियपुव्वं विहीए घरपवेसंमि । उम्मुक्कभूसणाओ, दट्टु अब्भुदिओ अभओ ॥ २६० ।। संतुद्वेणं पुढे, सागयमिह भो निसीह्यिाएत्ति । घरचेइयाणि उवदंसियाणि विहियं च वंदणयं ॥ ६१ ॥ तो अभयं वंदित्ता, आसीणाओ य आसणेसु कमा । भयवंताणं तित्थंकराण जम्माइभूमिसु ॥ ६२ ॥ विणओणमियसरीरा, जिणपडिमाओ परेण विणएण। वंदावंति कहंति य, पुढाओ जहा अवंतीए ॥ ६३ ।। अमुगवणियस्स भज्जाओ, तस्स मरणे समुग्णयविरागा। अम्हे पव्वइउमणा, वंदामो चेइयाणि जओ ॥ ६४ ॥ पव्वइयाहिं पढणाइकजवक्खेवओ न तीरंति । ताइ वंदिउमभएण, भूरिभावेण तो भणियं ॥ ६५ ॥ अन्ज महं पाहुणिया, होह पभासंति ताकओवासा । अजऽम्हे सुचिरं अच्छिऊण कयकोमलालावा ।। ६६ ॥ नियठाणंमि गयाओ, अभओ तासि गुणेहिं अक्खित्तो । बीयदिणंमि पभाए, एगागी तुरयमारूढो ॥६७। तासि समीवंमि गओ, भणइ गेहे मज्झ कुणह पारणयं । तुब्भे ताव इहं चिय, पारणयं कुणह इय भणिओ ॥ ६८ ॥ सो ताहिं, चिंतइ इमं, मह गेहं निच्छियं न एहिंति । जइ न भणियाणुवित्ति, करेमि तो पजिमिओ तत्थ ॥ ६९ ॥ संमोहकारि बहदव्वजोइयं पाइओ मई तत्तो। सुत्तो आसरहेणं, पलायमाणो कओ झत्ति ।। २७० ।। अन्ने वि रहा मग्गे, पुवि ठविया परंपरेणेसो। उज्जेणि आणीओ, पणामिओ सामिणो तीए ॥ ७१ ।। भणिओ तेण कहिं ते, पंडिच्चं जेण जगमिणं नडियं । धम्मच्छलेण
PremcareerCRECReceneKOREA
ezaeeroneezree
॥३४६॥
Page #389
--------------------------------------------------------------------------
________________
उपदेशमालाविशेषवृत्तौ
॥ ३४७ ॥
छलिओ, इमाहिं अइबहलमायाहिं ॥ ७२ ॥ यतः पठ्यते - स्त्रीणामशिक्षितपटुत्वममानुषीषु, संदृश्यते किमुत याः प्रतिबोधवत्यः । प्रागन्तरिक्षगमनात्स्वमपत्यजात-मन्यद्विजैः परभृताः खलु पोषयन्ति ॥ ७३ ॥ तथा - छग्गु (पु) न्ननिन्नए उन्नमंत न (ल) व नियमई अहो महिला । पई चेव चाणक्कवंकभावं विसेसेइ ॥ ७४ ॥ गउरिअवहारकारीहरिणा काऊण कामिणीरुवं । हरकरुणाए दड्ढो, सरिस एयाउ किं भणिमो ॥ ७५ ॥ इय भणिए किं भणिमो बद्धो सो तेहिं तेहिं वयणेहिं । जह न अमुक्को सक्को, पयंपि गंतुं सरजंमि ॥ ७६ ॥ खयरसुया सेणियभाइणेज्जिया पुव्वमेव परिणीया । आसि सिवादेवी समीवमागया विहिविहाणेण ॥ ७७ ॥ | केइ सवक्किलप्पयाणनिस्सारणाइणा तत्थ । अवगयकलंकसंकाए, तीए अभओ वसइ सुइरं ॥ ७८ ॥ तत्थ वसंतेण य तेण, पावियाऽवंतिपालपासाओ । चत्तारि वरा धरिया य, रायनिक्खेवगे काउं ॥ ७९ ॥ पढमो दिन्नो रन्ना, लेहारियलोहजंघसंवलए । जं नाओ मोयगदव्व-जोगदिट्ठीविसो सप्पो ॥ २८० ॥ अनलगिरी आलाणाओ, निम्गओ न पुण एइ अइमत्तो । रन्ना अभओ किं किरउन्ति परिपुच्छिओ भणइ ॥ ८१ ॥ गाएउ वच्छराओ, सो भणइ नणु सह सुयाए । भद्दवई आरूढो करिणि, गाएमि तह विहियं ॥ ८२ ॥ अह तह गायंतेणं, हत्थे हत्थी स तेण घेत्तूण । आणीओ आलाणे, लद्धो बीओ वरो तत्तो ॥ ८३ ॥ वासवदत्तं गीयं, सिक्खविडं उदयणो जहाऽऽणीओ । उज्जेणीए कारिय कारिम कुंजरपओगेण ॥८४|| जह जवणीअंतरिओ, सिक्खविरो कुट्ट अंधलाछलओ । काऊण जवणिविगमं, सह तीए संपलग्गो य ।। ८५ ।। स वसीकयअणलगिरी भद्दवई वाहिउं गओ सगिहं । जह कोसंबिपुरीए, तह नेयं अन्नगंथाओ ॥ ८६ ॥ एतच्च ज्ञेयं यत्तेन गच्छतोक्तम् - एष प्रयाति सार्थः, काञ्चनमाला वसन्तकश्चैव । भद्रवती घोषवती वासवदत्ता उदयनश्च ॥ ८७ ॥ असुरग्गी उन्भूओ कयाइ, सो उवलइट्टगाहिं पि । जलइ श्चिय एवं दारुणंमि पत्ते नयरीदाहे ॥ ८८ ॥ चिंतेइ राया केरिसमसमंजसमिन्हिमावडियमेत्थ । पुट्ठो अभओ पभणइ, जाणगजणभासियं एवं ॥ ८९ ॥ | प्रतिशाठयं शठस्येह विषस्य विषमौषधम् । अग्गेरग्निं विजानीयादुष्णं शीतार्द्दितस्य च ॥ २९० ॥ विहिओ विजाइअग्गी, विज्झाओ तप्पओगओ एसो । इय अभएणं लद्धो, तइओ वि वरो नरेसाओ ।। ९९ ।। उज्जेणीए अह अन्नयाउ असिवं समुट्ठियं भीमं ।
अभयस्य
वरदानप्राप्तिः ।
॥ ३४७ ॥
Page #390
--------------------------------------------------------------------------
________________
उपदेशमालाविशेषवृत्तौ ॥ ३४८ ॥
रायाऽभयमापुच्छ, सो एवं तं पडिभणेइ ॥ ९२ ॥ अत्थाणीए अभितराए सिंगारसारदेहाओ । देवीओ इंतु तुम्भे, पडिगाहियरज्जलंकारे ॥ ९३ ॥ जा नियदिट्ठीए जिणेइ, तं लहुं मह कहेह तह चेव । विहियं अहोमुहीओ, ठियाउ सव्वा ॥९४॥ देविं सिवं निवेइयमेयं तुह चुलमाउगाए जिओ । भणइ अवसणा राओ, घेत्तूणं आढगस्स बलिं ॥ ९५ ॥ सा जं भूयं उट्ठेइ, जेसु अट्टालगाइठाणेसु । तस्स मुहंमि छुभिज्जा, कूरं तह चैव विहियंमि ॥ ९६ ॥ जाओ असिवोवसमो, पत्तो तत्तो वरो चत्थोवि । चिंतइ अभओ किञ्चिरमच्छीहामो परघरंमि ॥ ९७ ॥ मग्गइ पुव्वुवलद्वे वरे निवाओ जहाऽनलगिरिम्मि । तुब्भेसु मिंढभावं, गएसु देवीए उच्छंगे ॥ ९८ ॥ रहअग्गिभीरुदारुगभरेण जलणं विसामि इय इच्छा । अत्थि ममंतो कीरड, निव्वहणं निययवयंणस्स ।। ९९ ।। गंतुं ईहइ नियठाणमेस इय भाविऊण काऊण। सकारइ मइमहंतं, विसज्जिओ तेण तो अभओ || ३००|| अह भइ इमो धम्मच्छलेण तुब्भेहिं आणिओऽहमिह । काउं दीवगमाइचमारडंतं जइ न नेमि ॥ १ ॥ नयरीलोयसमक्खं, बंधेजं अभयनामगो संतो । तुभे ता जलणमुद्दे, विसामि इय कयपन्नो सो ॥ २ ॥ पत्तो रायगिहपुरे, ठिओ दिवसाणि कवयाणि तहिं । अप्पसमाऽऽगाराओ, दो घेत्तुं वेसजुवईओ ॥ ३ ॥ पत्तो उज्जेणीए, पडिगाहियवणिथवयणनेवच्छो । पारमपुत्रकाण - गाण निउणं च वाणिज्जं ॥ ४ ॥ गिन्हइ रायपहो गाढमेगमावासममरिसारूढो । अन्नदियहंमि ताओ, गणिया धूयाओ नरवणा ॥ ५ ॥ दिट्ठा ओलोयणसंठियाओ सविसेसगहियवेसाओ । निज्झाइओ य ताहिं दिट्ठीहिं विलासधवलोहिं ॥ ६ ॥ अंजलिबंध य कओ, तच्चित्तागरिसमंतजावोव्व । तत्थेव मणो मिलितु, सो गओ निययभवणंमि ॥ ७ ॥ परदारलोलयाए, दुई पेसेइ ताहिं कुवियाहिं । निद्वाडिया न राया, इय चरिओ होइ सा भणिया ॥ ८ ॥ बीर्यादिवसंमि सणियं, आरुसियाउ तइज्जए भणिया । सत्तमदिवसे अम्हाण, देउले होहिही जत्ता ॥ ९ ॥ तत्थवि रहो भविस्सइ, भाया रक्खेइ इय रहा निच्चं । पज्जोयसमागारो, मणुओ पज्जोयगो नाम ।। ३१० ॥ उन्मत्तउ कओ भन्नइ य, अभएण एस मे भाया। दिव्ववसेणं जाओ, इमेरिसो सारवेमि सया ॥ ११ ॥ रुद्धो रुद्धो निज्जइ, उक्खिविकणं रडंतओ संतो। आणिज्जइ पुणो पुण, भणतओ एरिसं वयणं ॥ १२ ॥ उट्ठह रे रे
अभयस्य वरदानप्राप्तिः ।
॥ ३४८ ॥
Page #391
--------------------------------------------------------------------------
________________
उपदेशमालाविशेषवृत्तौ
॥ ३४९॥
अमुगा, पज्जोयनराहियो अहमिमिणा । हीरेमि अभयवणिणा, एवं विस्सासिए लोए ॥ १३ ॥ सत्तमदिवसे दूइ, पेसविया ताहिं सा इमं भणिया । एउ इह एगागी, दिणद्धसमयंमि नरनाहो ॥ १४ ॥ मयणाउरो अचिंतियपरिणामो गिहगवक्खभित्तीए । लग्गो अभयस्यपुवनिवेसियमणुएहिं दढं च पडिवन्नो ॥ १५ ॥ बद्धो पल्लंकेणं, समंतओ नीणिओ दिवसओ वि। पुरमझे(ग्गे)णं अभओ, राज्यग्रहणाभणेइ विज्जाऽऽलय एसो ।। १६ ।। निजइ एवमसंबद्धभासगो वाउवेगवाउलिओ। तत्तो आसरहेहिं, रायगिहं पाविओ खिप्पं ॥१७॥ ऽनिच्छा। नायं सेणियरन्ना, असिमुग्गिरिय पहाविओ जाव । अभएण वारिओ ता किं, किजउ भणइ तो अभओ ॥ १८ ॥ एसो महप्पभावो, राया बहुमाणणिजो य । सकारिता महयाऽऽदरेण नयरं नियं चेव ॥ १९ ॥ पाविजउ तह विहिए, अहेसि परमा परोप्परं पीई । अभयस्स रजकजेसु, उज्जमंतस्स जंति दिणा ॥ ३२० ॥ अह कइवयदिवसंते, अमयमयालोयलोयणाणं जे । हल्लविहल्ला ते चेल्लणाए जाया जमलपोत्ता ॥ २१॥ सह पिउणा पत्ताणं, पुत्ताणं ताण रायवाडीए । सुसिणिद्धं सुसिणिद्धा, महुररसालं गुणविसाला ॥ २२ ॥ वरखंडलड्डुयाई, माया पेसेइ पेसलं विउलं । पढमालियानिमित्तं, इयरस्स उ विरसचित्तेण ।। २३ ॥ विरसमरसालमप्पं गुल-पप्पडिगाइ जंपि किंपि तओ। चिंतइ स तायवेराणुभावओ तेण विहियति ॥ २४ ॥ अहिअयरंतो ताए, पओसमावहइ होइ दुम्मणओ। राया कयाइ चिंतइ, दाउं अभयस्स रजसिरिं ॥ २५ ॥ अभयकुमारो उ तिलोयनादिक्खाए लद्धलक्खमणो । पुच्छइ सामि कइ नाम, नाह ! इह भारहे वासे ॥ २६ ॥ मउडालंकारधरा, धराहिवा साहुणो भविस्संति । सामी ताणमुदायणमंतिमसाहुं समाइसइ ॥ २७ ॥ तो रजं दिजंतं, वज्जिय पव्वजउजओ जाओ। नवरं सेणियराओ, अणुजाणइ अजवि न एयं ॥ २८ ॥ संतेउरपरिवारो, अहऽन्नया सेणिओ जिणं नमिउं। अवरन्हंमि नियत्तइ, कहवि पहे चेल्लणाए तओ ॥ २९॥ | नइरोहोवरि एगो, काउस्सग्गेण संठिओ दिवो । हिमदिवसे सुतवस्सी, तवं सुतिव्वं तवेमाणो ॥ ३३०॥ सेणियसयणिजे सुत्ति-IN याए रत्तीए चेल्लणाए तओ। सीओढणाहिं बाहि, बाहुलया निग्गया कहवि ॥ ३१॥ सिसिरसमीरणलहरीए, किंपि कंटालिया
॥ ३४९॥ तओ तीए । अइसयसीयसबाह, साहुं तं चिंतयंतीए ॥ ३२ ॥ भणियं सो कह होही, एयं राया निसामिऊण मणे । परिभावइ
2peezemezoeadeezerpa
Page #392
--------------------------------------------------------------------------
________________
उपदेशमाला
विशेषवृत्तौ
॥ ३५० ॥
को होही, सो नूणं कोइ परपुरिसो ॥ ३३ ॥ अहह अहो इत्थीणं, धिरत्थु चरियाई दुज्जणाणं व । महुमहुरमुहीण महाहिदाढगाढाण हिययंमि ।। ३४ । सन्तापिनि संसारे, यदि तव विश्रामभूमयो रामाः । ननु कुपितभोगिभोगच्छायाभिः किं कृतं तर्हि ॥ ३५ ॥ प्रकृतिपिशुनैर्मर्यै मैत्री किमत्र चलाचला, किमत्र मरुता धूतः स्फीतध्वजाञ्चलपल्लवः । किमथ चपला तन्तुर्नृत्यन्नवाम्बुदडम्बरे, नहि नहि नहि स्त्रीणां प्रेम प्रियेष्वतिगत्वरम् ॥ ३६ ॥ इय अलियविलीयविलास - वाउलो सो पहायसमयमि । संचलिओ जयपहुपायपज्जुवासाए आसाए ॥ ३७ ॥ अभयं भणेइ हक्कारिऊण रे रे करेह मह भणियं । गंतुं संतेउरियं, अंतेउरमुरू पलीवेहि ॥ ३८ ॥ तह एयं आएसं संपाडस संपयं जहा जंतो । डज्झंतीणं सव्वाण, ताण निसुणेमि करुणरवे ॥ ३९ ॥ चिंति यमभएणमलीयकप्पणाविप्पलद्धबुद्धीए । इय आइसेइ सामी, सुमरेइ न एयमवि कुविओ ॥ ४० ॥ पढमं चिय रोसभरे, जा बुद्धी होइ सा न कायव्वा । अह कीरइ तो तीए, न सुंदरो होइ परिणामो ॥ ४१ ॥ मा होह सुयग्गाही, जमप्पणा पेक्खियं न पच्चक्खं । पश्च्चक्खे विहु दिट्ठे, जुत्ताजुत्तं वियारेह ॥ ४२ ॥ अहं पि किमियाणि करेमि - सत्थत्थपंडियस्स वि, मज्झेणाव किंपि तं कज्जं । जं न जणइ चित्तसुहं, घिष्यंतं नेव मुच्चतं ||४३|| अह घंघसालमेगं, पज्जालइ जेण जालमालाहिं । गुरुधूमधोरणीहिं च, पूरिअं अंतरिक्खतलं ॥ ४४ ॥ पेच्छंतो पच्छामुहमह पुहईसो नमसिउं सामि । गच्छंतो चिंतइ सकय-फलमिणं चेल्लणे ! ह ||४५ || अतुरियतरं पहुपायपंकयं पणमिऊण पुच्छिसु । एगवइया दुवइया व, चेल्लणा सामि ! आइस ||४६ || एगवइयत्ति पहुणा, पपिए उणि वेगेण । चलिओ अणुतावानलचलंतचित्तो विचितेइ ॥ ४७ ॥ हा हा कयं अकज्जं, मए किमेयं दुजायजम्मेण । निहाए चेल्लणाए, अत्यमिओ मज्झ जियलोओ ॥ ४८ ॥ अपरिक्खियकारितं, काउरिससिरोमणीण सिरसिंगं । इहपरलोयदुहाणं, निहाणमसमाणमपि हाणं ॥ ४९ ॥ “ अपरिक्खियकयकज्जं, सिर्द्धपि न सज्जणा पसंसंति । सुपरिक्खियं पुणो विहडियंपि न जणेइ वर्याणिज्जं ॥ ३५० ॥ अभओ इंतो जयपहुपयपंकयपज्जुवासणाऽऽसाए । दिट्ठो पुट्ठो य अरे, कहसु कथं किं तए ताव ॥ ५१ ॥ भणियमभएण आणं, अपमाणं कुणइ कोइ किं तुम्हें । जालाजडालजलणे, पलीविया चेल्लणाईया ॥ ५२ ॥ तं कि
चेलणाशीलशङ्का ।
।। ३५० ।।
Page #393
--------------------------------------------------------------------------
________________
उपदेशमालाविशेषवृत्तौ
॥ ३५९ ॥
न विट्ठो दुचे ! पाट्ठि धिट्ठ तत्थेव । हा चेल्लणे ! हयासो, मओऽम्हि इय सेणिएणुत्तो ॥ ५३ ॥ भणियभभएणमेत्तियमेत्तं उत्तरमहं पडिक्खंतो । सइ सरणे वीरजिणे, किं किं पविसिस्सं पलीवणए ॥ ५४ ॥ सइ संजलमाणमहापलीवणाओ भवाभिहाणाओ । जयपहुसाहिज्जाओ, न किमज्जवि नीहरिस्सामि ।। ५५ ।। तथाहि - " अजानन् दाहात्म्यं पतति शलभस्तत्र दहने, न aasu ज्ञात्वा afsaगतमश्नाति पिशितम् । विजानन्तोऽप्येते वयमिह विपज्जालजटिलान्न मुखामः कामानहह गहनो मोहमहिमा ॥ ५६ ॥ अंतेउरंपि ते सव्वमेव सव्वावयाहि विप्पजढं । विज्जइ तओ गओ सो, हयहियओ सेणिओ सहिं ॥ ५७ ॥ अह संजमेक्कनिकंप - निक्कलंकंमि जाणिए अभए । अवधारइ सो रज्जं, दाउँ कोणियकुमारस्स ॥ ५८ ॥ सुहिओ होही एएण, कोणिओ ताव जमलजायाणं | हल्लरस हारमप्पइ, सेयणयं पुण विहल्लस्स || ५९ ॥ रयणाण ताण पत्तेयमेव मोल्लं लवंति तं रज्जं । ते तेहिं सुही सोहंति, रायमग्गंमि की लंता ॥ ३६० ॥ अभएण पव्वयंतेण सह सुणंदाए नियजणित्तीए । तीए कुंडलजुयलं च, खोम जुयलं च तं दिव्वं ॥ ६१ ॥ दिन्नं हल्लविहल्लाण, चेव जाओ महाजई तो सो। चंदाइचा विव तेवि, तेहिं रेहंति अहिययरं ।। ६२ ।। पिउवेराओ पिउरज्जकज्जउत्तालचित्तवित्तीओ। कालाइकुमारेहिं, सह मंतइ दुसहिं दुद्रुमई ॥ ६३ ॥ कइयाइ कोणिओ रज्जमेयमेक्कारसेहिं भागेहिं । काऊणंगीकरिमो, बंधिय दुम्मरमिमं थेरं ॥ ६४ ॥ पावाणुबंधिपुन्नोदएण तस्सिय पडिस्सुयं तेहिं । तो बंधिऊण पियरं, गुत्ती कोणिओ छुइ ॥ ६५ ॥ नियलइ नियलेहिं निरंतरंगुवंगेसु कूरपरिणामो । सयमुवविसेइ रज्जे, गयलज्जो मुक्कमज्जाओ ॥ ६६ ॥ विसयाणं ताण नमो, जाण पिवासाए पिउवहेवि मई । मत्तो मइराए मायरंपि अहवा भणइ दइयं ॥ ६७ ॥ जमभक्खभक्खणे सोक्खमक्खियं माइभइणि भयणे वा पिउपरिभावओ तं होइ, हीणसत्तस्स रज्जेण ।। ६८ ।। पुव्वावरसंझासुं, कसघासयं सयं सया देइ । नियलियपिउणो पुत्तो, भत्तं पाणं च वारेइ ॥ ६९ ॥ तदुवरि आगंतूणं, जाल- गवक्खेण चेल्लणा खिवइ । नियदीहकेसपासे, संपासिय तुच्छपच्छाइ || ३७० || चंदप्पहमइरासारनिब्भरं तं च चारुचिहुरचयं । काऊण गयणमग्गे, पाहरिए वंचिऊणं च ॥ ७१ ॥ धावेइ सीयपाणिय-पसईए जाउ जावइ स तीए । पइसमयं परिभावइ, नियकयदुक्कयविवागोऽयं
श्रेणिककारागार दुःखम् ।
।। ३५१ ।।
Page #394
--------------------------------------------------------------------------
________________
उपदेशमालाविशेषवृत्तौ
श्रेणिकपश्चत्वम् ।
Mi, जारिसो मह उदायातमचमक्कियचित्तेणे, तणन
॥ ३५२॥
पिउवेरिणो तुहोवरि
॥ ७२ ॥ मरयमिस्स नीरस्स, तस्स पाणादवेयणा किंचि । न कसापहारपीडं च, वेयए चित्तदुक्खं च ॥ ७३ ॥ अह कोणियनरनाहो, कयाइ पउमावईए अंगरुहं । काउमुदाइकुमारं, उच्छंगे जिमइ जा ताव ॥ ७४ । सो मुत्तइ थाले, चालिओ न पीडाभएण नरवइणा । अवणित्तु मुत्तमीसं, भत्तं भुंजेइ जं सेसं ॥ ७५ ॥ तो भणइ निवो अम्मो !, अन्नस्स वि कस्सई पिओ एवं । भुवणे तणुब्भवो अस्थि, जारिसो मह उदायित्ति ॥ ७६ ।। भणियं तीए दुजम्मजाय ! जागेसि किं पितं न धुवं । जो तायस्स तुहो. वरि, नेहो लेसो वि तस्स न ते ॥ ७७ ॥ सुचमक्कियचित्तणं, तेणुत्तं घडइ कहमिमं माए । गुलपप्पडिया अज्जवि, पिउपविया न पम्हुसइ ॥ ७८ ॥ जणणी भणेइ पुत्तय, ! धुत्तुरो उत्तरेइ नऽज्जवि ते । पिउवेरिणो तुहोवरि, वियंभियं इय महच्चेव ॥७९॥ बालत्तणमि अइपीडियाए कोणंगुलीहिं किमिएहिं । न खणंपि हु विरमंतो, तं उम्मुहरोइयव्वाओ ॥ ३८०॥ दुगंधविरुद्धं तारिसंपि तं तुज्झ उज्झइ न ताओ। नियमुहकुहराओ जाव, ताव पीडा पसममेइ ॥ ८१ ॥ उवरयरोइयमुच्छंग-संगयं सो सया | धरिंसु तुमं । इय तेण तस्स विहियस्स, साहु विहियं कयग्य ! तए ॥ ८२ ॥ उवयारे उवयारं, अवयारे जो करेइ अवयारं । कयपडिकियववहारो, तस्सेसो कावि न पसंसा ।। ८३ ॥ अवयारे उवयारं, उवयारे जो कुणइ अवयारं । तं सुपुरिसाग अह, कुपुरिसाण नूणं सिरोमणिणो ॥ ८४ ॥ अह सहसा उवसंतंमि, वेरभावंमि भावए निवई। अहह हयासेण मए, तावो वि विडंबिओ एवं ॥ ८५ ॥ सयमेव तत्थ गंतूण, लोहदंडेण ता इमेण लहुं । सयखंडीकाउं संकलाइ खामेमि तायमह ।। ८६ ।। करकलियलोहउइंडदंडओ जाव जाइ सो ताव । कहियं पाहरिएहिं, पहुणो जइ एउ उत्तालो ।। ८७ ।। पहरणविहत्थहत्थो, अज अणजो इओ सुओ तुम्ह । इय सोऊणं सेणियनराहिवो चिंतए एवं ॥ ८८ ॥ केणवि दुम्मारेणं, मारिस्सइ अन्ज मं महापावो। गंठीओ तालउडं तो, छोडेऊण भक्खेमि ॥ ८९ ॥ तह विहिए सो पत्तो, तं निच्चेटुं निरिक्खिय खणेण । तज्जीवियं व भंजइ, आयसनिग डाई निविडाई ॥३९० ॥ जंते तंते मंते, महोसहे मूलिया पउंजंतो। तं पंचत्त पत्तं, पेक्खिय धाहाओ मेल्लेइ ॥ ९१ ।। अइदुम्मणस्स कालो, वोलीणो संपयं सिणिद्धमणे । मइ सइ पिया पलीणो, हहा महापावपरिवाडी ॥ ९२ ।। खायगसम्मदिट्ठोवि, देव
| ॥३५२ ॥
Page #395
--------------------------------------------------------------------------
________________
उपदेशमालाविशेषवृत्तौ
DecememezaeroeDeewat
देवेकभत्तिमंतो वि। अस्थमइ इय विडंबेण, सेणिओ ही विहिविलासो ॥ ९३ ॥ अपि च-" छित्त्वा पाशमपास्य कूटरचनां भक्त्वा बलाद्वागुरां, पर्यन्ताग्निशिखाकलापजटिलान्निर्गत्य दूरं वनात् । व्याधानां शरगोचरादतिजवेनोत्प्लुत्य धावन्मृगः, कूपान्तः
कोणिकपतितः करोतु विधुरे किंवा विधौ पौरुषम् ।। ९४ ॥ मरिऊपणा पढमपुढवीए, पत्थडे पढमयंमि सीमंते । चुलसीइवाससहसाउ
नरकसंजुओ नारओ जाओ ॥९५॥ उव्वट्टिऊण तत्तो, भाविचउव्वीसिगाइ आइगरो। नामेण पउमनाभो, होही भारहसिरोरयणं ॥९६ ॥
गमनम्। काऊण कोणिओ मच्चुकिञ्चमच्चंतसोयतत्ततणू । वसिउ सक्कइ रायग्गिहमि नो जाव ताव नवं ॥ ९७ ॥ कारइ चंपपुरिवर-लक्खणचंपयमहीए तत्थ ठिओ। हरिरहकुंजरपाइक्क-उकडं रज्जमवइ सया ॥ ९८ ।। बलसामगिमुदमां, पेक्खंतो अप्पणो पुण कयाई। अलियाभिमाणनडिओ चडिओ अहिमाणहथिमि ॥ ९९ ॥ निसुणइ कयाइ सामिस्स, देसणं जह स पावजीवाणं । होइ अहे पुढवीसु, उत्पत्ती सत्तसु सया वि ॥ ४००॥ पभगेइ कोणिओ कत्थ, पेच्च होही महेस! उप्पत्ती। भणियं पहुणा छद्रीए, चेव तं जासि पुढवीए ॥१॥
कोणिकः-किं नाम सत्तमीए, न गमिस्समहं कुओ वि किं ऊणो । स्वामी-जंति तहिं खलु चक्की, महापरिभाहमहारंभा ॥२॥ कोणिकः-किमहं चक्की न भवामि, सामि !
स्वामी-नियमा न होसि तं चक्की । चउदसरयणा छक्खंड-भरहसामी य ते टुति ॥ ३ ॥ रयणाणि चउद्दस-कारिमाणि तो कुणइ कुंजराईणि । साहियदाहिणभरहद्ध-उध्धुरो दुद्धरो य दढं ॥४॥ पसरइ उत्तरभरहद्ध-सिद्धिबद्धाभिसंधिणा धणियं । तिमिसगुहाए दुवारे, कयमालं आलवेइ सुरं ॥ ५॥ अमर ! अविग्धं सिग्धं, उग्घाडसु उत्तरद्धसिद्धिमुहं । तेरसमोऽहं चक्की, उइन्नो किं न तं मुणसि ॥ ६ ॥ भणियमणेणं ओसप्पिणीए दो छक्क चक्किणो हुंति । ते य अईया ता कोऽसि, होसि मत्तेण चित्तेण ॥७॥ INI
॥३५३॥
Page #396
--------------------------------------------------------------------------
________________
उपदेशमालाविशेषवृत्तौ
चन्द्रगुप्तचाणक्यकथा।
॥३५४॥
pempereverRECTREPere
भणियमणेणं बारस-मासाणं तेरसो जहा होइ । तह बारसचक्कीणं पि, तेरसोऽहं ति किमजुत्तं ॥ ८॥ कहियं कयमालेणं, एत्तियकाले न कोइ कइयावि। चूलामासोव्व अहेसि, तेरसो चकवट्टित्ति ॥ ९॥ ता तं कोवि न वक्खो, सिक्खाजोग्गो त्ति उग्गकोवेण । ताडेऊण चवेडाए, पाडिओ पाविओ निहणं ॥ ४१० ॥ मरिऊण रुहपरिणामपञ्चलो छट्ठियाए पुढवीए। बावीससागराऊ, सो जाओ नारओ तुरिअं ॥ ११ ॥ तस्स पयंमि उदाई, सामंताईहिं सावयप्पवरो। कायमणिस्स व ठाणंमि, ठाविओ हीरओ स निवो ॥ १२ ॥ पालइ रज्जमवजहि, वन्जिङ उज्जमेइ जिणधम्मे । एयकहा कहिय चिय, उदायिनिवमारगकहाए ॥ १३ ।। जइ अइवल्लहपुत्तो वि, सेणिओ कोणिएण इह निहओ। ता कह बुहाण पुत्ते वि, तत्तओ जुत्तओ नेहो ।। ४१४ ॥ अधुना सहृवारमधिकृत्याहलुद्धा सकज्जतुरिआ, सुहिणोऽवि विसंवयंति कयकजा। जह चंदगुत्तगुरुणा, पचयो घाइओ राया ॥१५०॥
चन्द्रगुप्तगुरुवाणक्यः । भावार्थः कथानकगम्यस्तेच्चेदम्
चणयग्गामो गामो, अभिरामो पामरेहिमासि पुरा । चणिनामेणं माहणकुलुब्भवो सावगो तत्थ ॥ १॥ नीसेसपुरिसलक्षणवियाणगा सूरिणो घरे तस्स । कहवि विहारवसाओ, ठिया सुओ तस्स संजाओ ॥२॥ उग्गयदाढो समयंमि, पाडिओ सो गुरुण चरणेसु । भणियमणाभोगाओ, तेहिमिमो जह निवो होही ॥३॥ सोऊणमिमं चणिमाणेण मा जाओ दुग्गइमिमोत्ति । घट्ठा दंता तस्स य, यमेव कहियं च सूरिणा ॥ ४ ॥ जह जेण जस्स होयव्वमेत्थ तह तस्स होइ तं सव्वं । इय परिभाविय भणिय, पुणो वि सूरीहिं तहवि इमो ॥५॥ बिंबंतरिओ राया, होही चणिपुत्त भावओ तस्स । चाणको इय नामं, सव्वत्थ पसिद्धिमारूढं ।। ६ ।। सुपसत्थलक्खणो सो, कमेण संवड्ढिउं समारद्धो। चउद्सविज्जा ठाणाण, पारगो झत्ति जाओ अ ॥७॥ समणोवासगभावेण, भाविओ सिसुत्ते वि । अणुरूवविप्पवसंमि, लद्धजम्मा परमरम्मा ॥ ८॥ परिणीया एगा कन्नगा य तेणं
UPPeaceDeepeneKER
| ॥३५४ ॥
Page #397
--------------------------------------------------------------------------
________________
चन्द्रगुप्तचाणक्य
कथा।
तओ पहिटुमणो। चिदुइ निठुरसावज्जकज्जपरिवजणुज्जुत्तो ॥ ९॥ अह अन्नया कयाई, सा भजा तस्स ऊसववसेण । पिउगे. उपदेशमाला
हंमि गया बहुकालाउ आकंठउकठा ॥ १० ॥ भगिणीउ अवराओ वि, आगया किंतु ताउ ऊढाउ । अइइब्भेसु कुलेसुं, पोढाऽलंविशेषवृत्तौ | कारसाराओ ॥ ११॥ वरमरिपरिसपसंगो, सुन्ने रन्ने वरं निवासो वि । न कया कयावि गोट्ठी, पुण निद्धणमाणुसेहि समं ॥१२॥
हरइ परिहीणविहवस्स, नूण नियपणइणी वि अप्पाणं । सव्वंगमसंपुन्नस्स, घडइ किं जामिणी ससिणो ।। १३ ॥ इय वयणमणुसरंतेण, तेण सब्वेण परियणेणमिमा । निद्धणपइत्तणाओ, ठाणं अवमाणणाए कया ॥ १४ ॥ सेसाओ पुष्फतंबोल-वथसिंगारचंगअंगीओ। घरदेवयव्व सव्वा, लद्धप्पसरा परिभमंति ॥ १५ ॥ जाया अधिई कहमेगमाइपिउगावि परिभवं पत्ता । 'मोत्तूण विहवमेगं, न वल्लहो कोवि कस्सावि' ॥१६॥ “होइ अदितुवि वल्लहउ संपय दीसइ जासु, तं सूरि(रु)वि कंचणगिरिहिं हिंडइ पासिहं पासु । विहवह सव्वु दासु नमइ न माणुसु माणुसह, विहवहं जासु कलासु तहा हुलि लोयहंतणी ॥ १७ ॥ इय हिययधरियमन्नू, चाणक्कगिहे समागया रुयइ । सा निबंधंमि कए, कहेइ से सव्ववुत्तंतं ॥ १८॥ एवं च-" बुभुक्षिताकरणं न भुज्यते, पिपासितैः काव्यरसो न पीयते । न छन्दसा केन च उद्धृतं कुलं, हिरण्यमेवार्जय निष्फलाः कलाः ॥ १९॥" थीपरिभवो असज्झोत्ति, तक्खणा धणगवेसगो जाओ। नंदो पाडलिपुत्ते, तइया दियदक्खिणं देइ ॥ २० ॥ स गओ तत्थ तया पुण, पुब्बिल्लाणं कमेण नंदाणं । कत्तियचरिमतिहीए, ठविया सीहासणा सव्वे ॥ २१ ॥ जं पढममासणं तत्थ, लग्गसुद्धिं तहाविहं लहिउँ । सो सहसा आसीणो, भणियं तो सिद्धपुत्तेण ।। २२ ॥ नंदेण समं तत्थागएण एसो खु सोत्तिओ तुज्स । वंसच्छायं सव्वं, अक्कमिऊणं निविद्रोत्ति ।। २३ ।। भणिओ दासीए तओ, भयवं बीयाऽऽसणंमि उवविससु । अस्त्विति भणिउं ठविया, तेण निया कुंडिया तत्थ ॥ २४ ॥ तइए दंडो तुरिए, गणित्तिया बंभसुत्तमग्गिमगे। एवं अक्कममाणो, बडुओ धिटोत्ति निच्छूढो ॥२५|| पढमो पाउक्लेवो, एसो देसंतराभिसारे से । अह अन्नया विसंको, बहुजणपञ्चक्खमुञ्चरइ ॥ २६ ॥ " कोशेन भृत्यश्च निबद्धमूलं पुत्रश्च दारेश्च विवृद्धशाखम् । उत्पाट्य नन्दं परिवर्त्तयामि, महाद्रुमं वायुरिवोप्रवेगः ॥ २७ ॥" नगराओ निगओ ताओ, ममाए
20ecoccDeceDecDoor
॥३५
॥
Page #398
--------------------------------------------------------------------------
________________
उपदेशमाला
विशेषवृत्तौ
॥ ३५६ ॥
रायबीयभूयनरं । जं निसुयमासि राया, बिंबंतरिओ म्हि होहामि ॥ २८ ॥ महिमंडलं भमंतो, पत्तो तो मोरपोसगग्गामे । चाणको परिवायग-वेसधरो मंदतणयमि ॥ २९ ॥ तंमि य गामे गामाहिवस्स धूयाए डोहलो जाओ । चंदपियणंमि न य सो, सक्किज्जइ पूरि कवि ॥ ३० ॥ तो सा अपुज्जमाणंमि, तंमि विच्छायवयणतामरसा । अच्चतमिलाणतणू, जीवियसेसत्तणं पत्ता ॥ ३१ ॥ भिक्खं गबेसमाणो, सो पुट्ठो जइ परं इमं गब्भं । मह देह चंदबिंबं, ता हूं पाएमि एवं ति ॥ ३२ ॥ वुत्ते पुन्निमदिवसे वियो पडमंडवो कओ तस्स | अंतो विहियं विवरं, पत्तो तो मज्झरतंमि ॥ ३३ ॥ जं जं रसालुदव्वं, तं तं मिलित्तु भरियखीरस्स । थालं तक्खणसुत्तुट्टिगा य सा सहरिसं भणिया ॥ ३४ ॥ पेक्खेसि पुत्ति ! चंदं पिवेसु जा पाउमुज्जया ताव । पच्छन्नठिओ पुरिसो, मंदं छाएइ तं छिडुं ॥ ३५ ॥ अवणीओ डोहलओ, कमेण जाओ सुओ कयं नामं । जह एस चंदगुत्तो, पुत्तो चंदस्स पाणाओ ॥ ३६ ॥ सो संवड्ढइ पइदिवसमेव रज्जाणुसारिचरियपरो । चाणक्को अत्थत्थी, हिंडइ महिमंडलमसेसं ॥ ३७ ॥ विवि पव्वयागरपमुहठाणेसु मग्गए निउणं । रुप्पाइधाउविवराणि, अविरयं चिंतिऊणेवं ॥ ३८ ॥ " आलस्यं स्त्रीसेवा, सरोगता जन्मभूमिवात्सल्यम् । सन्तोषो भीरुत्वं, षट् व्याघाता महत्त्वस्य ॥ ३९ ॥ " अन्नंमि दिणे सो चंदगुत्तकुमरो रमेइ डिंभेहिं । सह पुइपालकीलाहिं, देइ देसाई तेसिं च ॥ ४० ॥ एत्थाऽवसरे पत्तो, चाणको तं निएइ रममाणं । दिज्जउ अम्ह वि किंपि त्ति, मग्गिओ तेण सो भइ ॥ ४१ ॥ एयाओ गावीओ अंगी कुरु । चाणाक्यः — मं न कोइ मारेज्जा । चन्द्रः - एसा वसुंधरा वीरलोयभोज्जा, न उ कमेण ॥ ४२ ॥ नायमणेणं जह कालपत्तमस्सात्थि वयणविन्नाणं । कस्सेस सुओ पुच्छर, कहियं परिवायगस्सत्ति ॥ ४३ ॥ चाणक्केण निवेइयमेसो परिवायगो अहं चेव । आगच्छ वच्छ ! भूवं, करेमि तं इय पलाणा ते ॥ ४४ ॥ मि लिओ अवद्धमूलो लोगो, उवरोहियं च कुसुमपुरं । नंदेणामंदबलेण, सो य वित्तासिओ सहसा ।। ४५ ।। तस्साssसवारचाराणुगेण नंदेण वहिउं पच्छा । कालन्नुयाण तेणं, पउमसरे वोलिऊण लहुं ॥ ४६ ॥ दिन्नं पोइणिपत्तं, सीसपएसंमि चंदगुत्तस्स । जह केणावि न निज्जइ, सयं तु जाओ सपरियट्टो ॥ ४७ ॥ लग्गो पक्खालेडं, सिलाए वत्थाणि अन्नरयगस्स । तं वित्तासइ साहणमितं
चन्द्रगुप्त
चाणक्य
कथा |
।। ३५६ ।।
Page #399
--------------------------------------------------------------------------
________________
उपदेशमालाविशेषवृत्तौ|
चन्द्रगुप्तचाणक्यकथा।
॥३५७॥
20edeoetremeezzaeroeioceae
दंसित्तु दूराओ ॥४८॥ अह सो एगेण पहाणतुंगतुरगाधिरूढपुरिसेण । मग्गादवकमित्ता, पुट्ठो चाणक्कओ चंदं ॥४९॥ परिभाविऊण सउणं, भणियं चिद्रइ सरोवरस्संते। एसो स चंदगुत्तो, चिरं पलाणो य चाणको ॥ ५० ॥ आसं तस्स करे अप्पिऊण मोत्तूण मंडलग्गं च । जा मोज्जयाई मेल्लइ, सरस्स मज्झमि पविसेउं ॥५१॥ ता उवविट्ठो तह कहवि, तेण खम्गेण आहओ मम्मे । जाओ जहा परासू , चडाविओ चंदगुत्तो तो ॥ ५२॥ तंमि तुरंगे दोन्नि वि, नट्ठा पंथे गयंमि केवईए । पुटो चंदो चाणक्कएण तुह केरिसं आसि ॥ ५३ ॥ मज्झोवरि चित्तं जंमि, दंसिओ तंमि वेरिणो समए । पडिभणइ चंदगुत्तो ताय ! तया चिंतियं एयं ॥५४॥ जाणइ अज्जो कज्ज, किज्जतं जं जहा हियं होइ। तो नायं चाणकेणमेस मइ विहियवीसासो ।। ५५ ।। नश्यन् वक्ति च चन्द्रगुप्तं यथा वत्स!-अरुणुदयंमि दरीसुं, तमेण संरक्खिऊण अप्पाणं । नियसमए वित्थारो, तहा कओ जो न अन्नस्स ॥५६॥ नाउं छुहाकिलंतं, स चंदगुत्तं बहिं ठवेऊण। कत्थ य गामे तब्भत्त-कारणा पविसिउं लग्गो ।। ५७ ॥ बीहेइ किंतु नंदुस्स, मा ममं कोइ एत्थ जाणिज्जा । दिवो तक्खणजिमिओ, निग्गच्छंतो दिओ कोइ ॥ ५८ ।। तो तस्सुदरं फालिय,
अविणटुं कड्रिढउं दहिकरंबं । जेमाविऊण चंद, दोवि गया अन्नगामंमि ।। ५९ ।। महसाहसिओ एसो, को सक्कइ बंभहचमिय | काउं। संके सकुले चकंपि, कुंठमियचिंतियमणेण ॥ ६० ॥ निसि भिक्खाए भमंतो, चाणक्को थेरिंगेहमणुपत्तो। तत्थ विसाले थाले, विलेविया पुत्तभंडाण ॥ ६१ ॥ परिवेसिया इमीए, तरलेणेक्केण ताण डिंभेण । मज्झे खित्तो हत्थो, दड्ढो रोयइ स जा ताव ॥ ६२ ॥ भणियं तीए चाणक्कमंगलो तंसि पुच्छिया भणइ । पासाणि पढममेत्थं, धिप्पंति तओ पुणो मझं ।। ६३ ॥ लद्धो तेणमुवाओ, पासेसु अ साहिएसु कुसुमपुरं । नो सकिजइ घेत्तुं, तओ गओ हिमगिरि स लहुं ॥ ६४ ॥ पव्वयगपत्थिवो तत्थ, अस्थि काऊण तेण दढमित्तिं । भणइ समयंमि पाडलिपुत्ते नंदं वसे कुणिमो ॥ ६५ ॥ भागेहि दोहि रज्जं, विभयामो दोवि पत्थिया तत्तो। अंतरपुरगामेसुं, ठाविंता अप्पणो आणं ॥ ६६ ।। एगं एगत्थ पुरं, न पडइ कयनिबिडपोरिसाणं पि । तेसिं तो परिवायगलिंगी पविसिय सयं नियइ ॥ ६७ ॥ वत्थूणि जाव दिट्ठा, इंदकुमारीओ माइरूवाओ। तासिं पभावजोगेण, पट्टणं तं न
Repornancreeconommonce
॥३५७॥
Page #400
--------------------------------------------------------------------------
________________
उपदेशमाला-0 विशेषवृत्तौ ॥ ३५८॥
चन्द्रगुप्तचाणक्य
कथा।
आयनाऽऽयड्ढियचाव-दंडयभडाणं सल्लंति, सेलरहण तीरसि
Keepercom
भज्जेइ ।। ६८ ॥ कवडेणुप्पाडाविय, ताओ अंगीकरितु तं च तओ, रुद्धं पाटलिपुत्तं, पइदियहं होइ संगामो ॥६९॥ तथाहिखिप्पंति तत्ततेल्लाणि, कत्थइ कत्थई पुण वहति । बहुलोय(ह)निवहसंहारकारिणो जंतसंघाया ॥ ७० ॥ कत्थइ कढिणकुहाडप्पहारदढताडिया पुरकवाडा । विहडंति झत्ति तह संकुडंति पुरलोयहिययाई ।। ७१ ॥ जमजीहासरिसीओ, सत्तीओ सत्तिमंतमुक्ताओ। निवडंति झडत्ति जणं, जमगेहे उवणमंतीओ ॥७२।। सालसिहराई कत्थइ, महंतगिरिसिहरतुंगरूवाई। विज्जुकडप्पझडप्पप्पहयाई व झत्ति निवडंति ॥ ७३ ॥ आयन्नाऽऽयड्ढियचाव-दंडमुक्काओ बाणसेणीओ। कत्थइ दोन्हंपि बलाण, पाणपलयं पणामिति ॥ ७४ ॥ ठाणे ठाणे पायार-मंडले तह पडंति खंडीओ। पडियभडाणं सल्लंति, सेल्लषावल्लभल्लीओ ॥ ७५ ॥ कइवयदिणेसु एवं, गएसु भगंमि नंदसेन्नंमि । धम्मदुवारं नंदो, मग्गइ तो भणियमेएहिं ॥ ७६ ॥ एगरहेणं तीरसि, जावइयं नीणिउं तयं नेहि । तो सो दो भज्जाओ, एग कन्नं धणं किंचि ॥ ७७ ।। आदाय नगरदारे, जा एत्तो कन्नगाए ता खित्ता । बहलविलासा दिट्ठी, चंदे पिउणा अणुनाया ।। ७८ ॥ जा चडइ चंदगुत्तस्स, संदणे सा खणेणमणुरत्ता । नवअरगा ता भग्गा, भग्गऽणुरागो स संजाओ ॥ ७९ ॥ भणिओ तिदंडिणा मा, निसेह एवं जओ नवजुगाई। पुरिसाणं ते रज्जं, काहिंति परप्पदायाणि ।। ८० ।। कुसुमपुरं तो पत्ता, ते तं रज्जं विभाजयंति दुहा । अह विसभावियदेहा, दिवा नंदंगया एगा ।। ८१ ॥ पव्वयग-पत्थिवेणं, जाया इच्छा पणामिया तस्स । पगओ परिणयणविही, जलणो पज्जालिओ मज्झे ।। ८२ ।। पारद्ध परियंचमिमस्स पव्वयग-राइणो ताहे । तदेहाओ दे. हंमि, तस्स संकंतमुगविसं ॥ ८३ ॥ भणइ वयंस ! मरिजइ, तप्पडियारे कयाऽदबरो चंदो । जा जाओ ता वियडी, तिदंडिणा पयडिया भिउडी ॥८४|| झत्ति नियत्तो चंदो, सो पुण पंचत्तमागओ वरओ। जायाणि तस्स दुन्नि वि, रज्जाणि सुहाण सज्जाणि ।। ८५ ॥ बङ्गत्तुङ्गतुरङ्गसङ्गसुभगं राज्यं द्विजेनापि यत् , प्राप्तं प्रोध्धुरगन्धसिन्धुरघटासंघट्टसंटङ्कि च । तन्माहात्म्यमवश्यमस्य नृपतेस्तत्रापि मित्रोत्तमे, कौटिल्यः कुटिला क्रियामिति दधौ धिगूधिकृतघ्नान् जनान् ।। ८६ ।। तथा—समये भणिया जेणं, मई मिहो मारणंमि भाऊणं । सासूवहुयाईणं च, धी तमत्थं महाऽत्थं ॥ ८७ ॥ अह नंदरायपुरिसा, अलहंता चंदगुत्तओ वित्तिं । त
॥ ३५८॥
Page #401
--------------------------------------------------------------------------
________________
उपदेशमालाविशेषवृत्तौ
चन्द्रगुप्तचाणक्यकथा।
merecCPCRepeae
त्थेव पुरे लग्गा, चुक्का चोरिक्कयं काउं ॥ ८८ ॥ मग्गइ चोरग्गाहं चाणको ताण मूलमुद्धलिउं। नगरबहिं नलदाम, कोलियमालोयइ कयाइ ।।८९।। सो किल पिवीलिगाए, पुत्ते डकमि कोवकूरमणो। तदुवरि पिवीलिंगाणं, हारीमूलं निहालित्ता ॥९०।। तासि बिलं कुसीए, खणित्तु तणदहणदाणओ डहइ । एयादन्नो न खमो, मचिंतियसाहणे कोई ॥९१।। एवं तिदंडिणा चिंतिउं, स सद्दाविओ निवसमीवे । कुसुमपुराऽऽरक्खपयं, दिन्नं वीसासिउं तेण ॥ ९२ ॥ विसभोयणदाणाओ, चोरा ते मारिया कयं नगरं । निच्चोरिक कप्पडियगत्तणे पाविया भिक्खा ।। ९३ ॥ गामे न जत्थ चाणक्कएण तिक्खं सआणमिच्छंतो। आएसमेरिसं तत्थ, देइ अंबेहिं वंसाण ॥ ९४ ॥ कायव्वा वाडी चिंतियं च, गामेल्लएहिं कहमेयं । जुज्जइ कहगपमाओ, नउ एसो राउलाऽऽएसो ॥ ९५ ॥ तो वंसे छिदित्ता, साहारत्तरूण निम्मिया वाडी। विवरीयाऽऽणाकारित्तदूसणं तो पयासित्ता ।। ९६ ॥ वारनिरोहेण पलीविऊण गामो सबालवुडूढो सो। दड्ढो दुवियड्ढमइत्तणेण चाणक्कपावेण ।। ९७ ॥ आः केयं क्रूरकर्मप्रसररसिकता पश्य तस्य द्विजातेर्यद्गोत्रीभ्रूणविप्राद्युपचितविततग्रामदाहः समन्तात् । स्वाङ्गे त्वस्योपयोगः कुशकिशलदृशी धातुरक्ताम्बरादेर्धिगूधिकोटिल्यस्य सोऽयं कटुकुटिलमतेनिर्विवादः प्रमादः ॥ ९८ ॥ कोसनिमित्तं जूयं, सतपासेहिं मंडइ कयाइ । भरिऊण रयणथालं, पुरओ पभणेइ इन्भाणं | ॥९९॥ जइ जिणइ कोइ मं तस्स, देमि रयणाण थालमहमेयं । जइ पुण जिणेमि ता लेमि, तुम्ह पासाओ दीणारं ॥ १०० ।। इय जंतपासपाडण-पओगओ संचियं धणमणप्पं । एय उवाए नाए, जूयारजणेण तस्स तहा ॥१॥ अन्नमुवायं चिंतेइ, कोसपरिवड्ढणंमि चाणको । तो नगरपहाणे भोइऊण पाएइ मज्जमहुं ॥ २ ॥ मत्तेसु तेसु निम्मरमुद्वित्ता नच्चिउं समाढत्तो। तहवि विहिणा एएणं, उद्धभुओ गाइउं लग्गो ॥ ३ ॥ दो मज्झ धाउरत्ताई, कंचणकुंडिया तिदंडं च। राया वि य वसवत्ती, एत्थ वि ता मे होल वाएहि ॥४॥ 'होल' ति नीचवादित्रिकामन्त्रणम् । अन्नो य असहमाणो, नागरओ बहुवणिजलद्धधणो। तह चेव नच्चित्रं गाइड च लग्गो भणियमेवं ॥५॥ गयपोयगस्स मत्तस्स, उप्पइयस्स जोयणसहस्सं । पए पए सयसहस्सं, एत्थ वि ता मे होल! वाएहि ॥६॥ इय एवं सव्वेहि वि, नियनियधणधन्नगोतुरंगाइ । मयपाणपरायत्तेहिं, तस्स सव्वंपि परिकहिउँ ॥ ७॥"अणुरायरंगरंगि
opermanechecDecRamcca
॥ ३५९॥
Page #402
--------------------------------------------------------------------------
________________
उपदेशमालाविशेषवृत्तौ ॥ ३६०॥
कथा।
१५ ॥ जाओ मायणगई गवेसामा दिवा कवि
percropercelezoecomercedeo
यमणस्स कुवियस्स भवविरत्तस्स । मत्तस्स मरंतस्स य, सब्भावा पायडा हुंति ॥ ८॥" इय नाउँ चाणक्केण, तेसि सव्वेसि IN
चन्द्रगुप्तलच्छीविच्छई । जह जोगं मग्गित्ता, कोसो वुडिंढ परं नीओ ॥ ९॥ एवं चिंतिजंतो, चाणक्केणं स चंदगुत्तनिवो। पालेइ रज-18
चाणक्यमोम, अहऽनया दारुणं जायं ॥ ११० ॥ वुड्ढावासेण ठिया, गुरुणो संभूयविजयनामाणो । तत्थ पुरे नियसीसा, विसज्जिया जल-IN हितीरेसु ॥ ११ ॥ नवठविय सूरिकन्ने, कहिज्जमाणेसु मंततंतेसु । खुडुगदुगेण सन्निहियभावओ निसि सुयं किपि ॥१२॥ गुरुविरहुकंठाए, गंतुं कित्तियपहाओ तं वलियं । सेसो साहुसमुहो, पत्तो निद्दिठ्ठठाणेसु ॥ १३ ॥ सयमेव गुरु हिंडइ, मिक्खडा सावगाइगेहेसु । फासुयमहेसणिज्ज, भिक्खं अइपरिमियं लहइ ॥ १४ ॥ दाउं पढमं तं तेसिमप्पणा भुंजए जमवसेसं । तो तुच्छकिच्छभोयणभावाओ वुड्ढभावाओ ॥ १५ ।। जाओ सो तणुयतणू, तं दट्टुं खुड्या वि चितंति । न कयं सुंदरमम्हेहिमागया गुरु-10 किलेसकए ॥ १६ ॥ गरुई गुरूण चिंता, अन्नं भोयणगई गवेसामो। अंतद्धाणकर जं, तमंजणं जोइयं तेहिं ॥ १७ ॥ अह सूरिमणापुच्छिय, भोयणसमयंमि चंदगुत्तस्स । विहियंऽजणा पविट्ठा, न य दिवा कहवि केणावि ॥ १८ ॥ लग्गा मोत्तुं सह पत्थिवेण पज्जत्तिमागया जाव । पइवासरंपि एवं हि, तेसु भुंजंतएसु निवो ॥ १९ ।। अच्छिन्नछुहो तुच्छीभूओ देहेण पुच्छिओ भणइ । अज्ज न नजइ केणावि, मज्झ निजइ सयाऽऽहारो ॥ १२० ॥ विरसमवसेसमावेइ, मज्झ भोगंमि तो वितक्केइ । चाणक्को एसो खलु, दुब्भिक्खसुदुक्खिओ कालो ॥ २१ ।। ता कोइ छन्नरूवो, थाले एयस्स भुंजएऽवस्सं । अह सुहुमिट्टगचुन्नो, भोयणसालंगणे खित्तो ।। २२ ।। तेणऽन्नदिणे ताणं, पविसंताणं पयाणि जायाणि । चाणक्केणं दिवाणि, दीसए न उण कोइ नरो ॥ २३ ।। दारनिरोह काउं, धूमो तो वाहवाहगो विहिओ । जायाई अंसुसलिलाउलाई लोयस्स नयणाई ॥ २४ ॥ तक्खणमुत्तिन्नंऽजणजोगा ते दोवि खुड्गा दिवा । चाणक्केण सलज्जेण, पेसिया तो सवसहीए ॥ २५ ॥ एएहिं अहं विट्टालिओत्ति लम्गो दुगंछियं निवई।
IN|॥ ३६०॥ भणिओ तिदंडिणा भीमभिउडिउब्भडनिडालेण ॥ २६ ।। अज्ज कयत्थो जाओ सि, सुद्धवंसुब्भओ य तं अन्ज । जं बालकालपालियवएहिं एएहिं सह जिमिओ ॥ २७ ॥ गंतूणं गुरुपासे, सीसोपालंभमाह चाणको । जा ता गुरुणा भणिओ, तइ सासणपालगे
गुरूण चिंता, अन्नं भोयणा गाण, तं ददर्छ खुड्या वि चितति जए जमवसेसं । तो तुच्छाक
DevoedermecopeezeeroeDecem
Page #403
--------------------------------------------------------------------------
________________
उपदेशमालाविशेषवृत्तौ
॥ ३६१ ॥
संते ॥ २८ ॥ एए छुहाऽपरद्धा, जं जाया मुक्तधम्ममज्जाया । सो खलु सव्वो सावग !, तवाऽवराहो न अन्नस्स ॥ २९ ॥ लग्गो पाएसु इमो, खमेह अवराहमेगयं मे । अज्जप्पभिई सव्वा, मह चिंता पवयणस्सावि ॥ १३० ॥ जाओ मणे चमक्को, एसो चाणक्कयस्स जह एवं | बहुजणविरोहिणो राइणो हि मा देज्ज कोइ विसं ॥ ३१ ॥ तो सो लग्गोऽलक्खियमग्गेण विसेण भावियं भूवं । जह खुद्दपउत्ताइं तं न विसाई अभिभवति ।। ३२ ।। निच्चं पासोवगओ, तं भुंजावेइ अन्नया कवि । तंमि अपत्ते देवी, गब्भवई भुंजइ सगासे || ३३ || अहिलसइ तस्सगासं, अमुणिय परमत्थएण तेणावि । अइपीइपरवसेणं, दिन्नो नियथालओ कवलो ॥ ३४ ॥ जाहे विसन्नमेसा, तं भुंजइ ताव परवसा जाया । चाणकास निवेइयमेसो पत्तो तुरियतुरियं ॥ ३५ ॥ नो एसा वणिज्जा, जेण सगब्भुत्ति चितिउं चित्ते । तक्कालकज्जसज्जो, सत्यं सयमेव घेत्ता ॥ ३६ ॥ उदरं दारिय गव्र्भ, निफन्नप्पायमप्पहत्थेहिं । गिन्हइ पुराणघयपुनरूयमज्झमि पक्खिवइ ॥ ३७ ॥ लद्धोवचयस्स कमेण तस्स नामं कथं जहा एसो । होउ इह बिंदुसारो, जं विसबिंदू सिरे तस्स ॥ ३८ ॥ गब्भत्थस्स निवडिओ, न तत्थ रोमुब्भवो तओ जाओ । कालेण चंदगुत्ते, निहणं पत्ते निवो स कओ ॥ ३९ ॥ उच्छाइयनंदन रिंद - मंतिणा एगया छलं लहिउँ । कहियं मोरियपुत्तो ( रन्नो) सुबंधुनामेणमेगंते ॥ १४० ॥ जवि न कयाइ सामिय!, अविसायपसायचक्खुणा वि ममं । पेच्छह तहावि तुब्भं हियमेवम्देहिं वतव्वं ॥ ४१ ॥ हह हा माया 'चाणक्कमंतिणा फालिऊण फुडमुदरं । पंचत्तणमुवणीया, ता भे एत्तो वि को वेरी ॥ ४२ ॥ इय सुणिएणं कुविएण, राइणा पुच्छिया निया धावी । तीए वि तहा कहियं, मूलाओ न कारणं सिहं ॥ ४३ ॥ चाणक्को संपत्तो, पत्थावे पत्थवो विं तं दद्धुं । वियडुब्भडभिउडिविडंकअंकभालत्थलो जाओ ॥ ४४ ॥ “ रमणीओ रायाणो रायंधा रुक्खसारणीओ य । सन्निहिएहिं निज्जंति, जत्थ तत्थेव वच्चति ॥ ४५ ॥ विमुहंमि तंमि चिंतेइ, सो कहं एवमेस सत्तुं व । मं पेच्छइत्ति खुद्धो, चाणक्को नियगिहंमि गओ ॥ ४६ ॥ दाऊण गेहसारं, पुत्तपपुत्ताइसयणवग्गस्स । इय नियमईए मन्नइ, मह पयसंपत्ति छाए ॥ ४७ ॥ केणवि पिणेणेसो, संके राया पयारिओ एवं ता तह करेमि जह सो, दुक्खाभिहओ चिरं जियइ ॥ ४८ ॥ तो पवरगंधबंधुरजुत्तिपओगेण साहिया
>
चन्द्रगुप्त
चाणक्य
कथा ।
॥ ३६१ ॥
Page #404
--------------------------------------------------------------------------
________________
उपदेशमालाविशेषवृत्तौ ॥ ३६२ ॥
वासा । खित्तसमुग्ार्थमि, लिहियं भुज्जंमि तह एयं ॥ ४९ ॥ जो वरवासे एए, जिंघित्ता इंदियाणमणुकूले । बिस निसेबइस्सइ, सो वश्चिस्सइ जमगिहंमि ॥ १५० ॥ वरवत्थाभरणविलेवणाई तूलीसुगंधकुसुमाई । मज्जणसिंगाराई, जो काही सो खयं काही ॥ ५१ ॥ इय वाससरूवपरूवणापरं भुज्जयं पि वासंतो । पक्खिविऊण समुग्गो, ठविओ मंजूसमज्झमि ॥ ५२ ॥ सावि हु पवरोवरए, जडिउं पवराहिं कीलीयाहिं दढं । पामुक्का तालित्ता, तस्स कवाडाई निबिडाई ।। ५३ ।। खामित्ता सयणजणं, जिणिदधम्मे नियोजिऊणं च । रन्ने गोउलठाणे, इंगिणिमरणं पवज्जिसु ॥ ५४ ॥ जाणिय परमत्थाए, अह धावीए नराहिवो वृत्तो । तायाओ वि तुद्देसो, गोरविओ किंतु परिभूओ ॥ ५५ ॥ भूवो भणेइ जणणीविणासगो एस तीए तो भणियं । जइ तं स न मारिंतो, तातं कत्तो निवो हुंतो ॥ ५६ ॥ जम्हा तुह पिओ विसभावियऽन्नकवलं गद्दाय भुंजंती । तइ गन्भगए देवी, विसविहुरा मरणमणुपत्ता || ५७ ॥ तम्मरणं च पलोइय, चाणक्केणं महाणुभावेणं । उदरं विदारिऊणं, छुरियाए तुमं विणिच्छूढो ||५८|| तह तुह नीहरिअस्स वि, विसबिंदू जो सिरंमि संलग्गो । मसिवन्नो तेण तुमं, निध ! वुच्चसि बिंदुसारोति ॥ ५९ ॥ आयन्निकण एवं, राया संतावमुवगओ गरुयं । सव्वाए विभूईए, पत्तो चाणक्कपासंमि ॥ १६० ॥ दिट्ठो य सो महप्पा, करीसमज्झट्ठिओ विगयसंगो । 'सव्वायरेण रन्ना, पणमित्ता खामिओ बहुसो ॥ ६१ ॥ भणिओ य एहि नयरं, रज्जं चिंतेहि तेण तो वृत्तं । पडिवन्नाऽणसणोऽहं, विमुक्कसंगो य वट्टामि ॥ ६२ ॥ न य नाऊण वि कहिये, सुबंधुदुब्विलसियं तया रन्नो । चाणक्केणं पेसुन्नकडुविवागं मुणंताणं || ६३ || अह भालयलारोवियकरेण राया सुबंधुणा भणिओ । अणुजाणह देव ! ममं, जह भत्तिमिमस्स पकरेमि ॥ ६४ ॥ अणुजाणिएण तत्तो, सुबंधुणा खुद्दबंधुणा धूवं । दहिऊण तदंगारो, करीसमज्झमि पक्खित्तो ||६५ || सट्टा गए य नराहिवाइ लोयंमि सुद्धलेसाए । वहंतो चाणक्को, तेण करीसऽग्गिणा पत्तो ॥ ६६ ॥ चिंतेइ तओ सम्मं, धम्मज्झाणंमि निष्पकंपमणो । पसरिय निविरीस - करीसकूरपावयपलिप्पंते ॥ ६७ ॥ धन्ना ते सप्पुरिसा, जे नवरमणुत्तरं गया मोक्खं । जम्हा ते जीवाणं, न कारणं हुति दुखणं ॥ ६८ ॥ अम्हारिसा उ पावा, बहुविहजीवाणुवदवं काउं । आरंभासत्तमणा, धीधी जीवंति जीयलोए ।। ६९ ।। हियए
चन्द्रगुप्त
चाणक्यकथा |
।। ३६२ ।।
Page #405
--------------------------------------------------------------------------
________________
उपदेशमाला
विशेषवृत्तौ
३६३ ॥
जिणाणमाणा, चरियं मह एरिसं अन्नस्स । जायं आलप्पालं, एयं (अव्वो) दूरं विसंवयइ ॥ १७० ॥ जाणिय जिणवयणस्स वि मोहसल्लसल्लियमणस्स । इहपरलोयविरुद्ध, चरियं मह केरिसं जाये ॥ ७१ ॥ सुबन्धुं स्मृत्त्वा च - स्वधर्म्मपीडामविचिन्त्य योऽयं, मत्पा शुद्धयर्थमिह प्रवृत्तः । न चेत्क्षमामप्यहमस्य कुर्यां मत्तः कृतघ्नो वद कीदृशोऽन्यः ॥ ७२ ॥ किंच — जे केइ भए जीवा, इह परजम्मेसु दुक्खमाणीया । ते मह खमंतु सव्वे, खमामि सव्वेसिमहर्यपि ॥ ७३ ॥ अहिगरणाइ जाई, पसज्जमाणेण रज्जकसु । विहियाई पाववसगेण, ताई तिविहेण चत्ता ॥ ७४ ॥ जह जह करीसजलणेण, तस्स धन्नस्स दज्झइ देहो । तह तह पलयं पार्वति, कूरकम्माई कम्माई || ७५ || सुहभावणापहाणो, पहाणपरमेट्ठिमंतसरणपरो । अचलियसमाहिचित्तो, पसमभाव समपत्तो ॥ ७६ ॥ उववन्नो सुरलोए, भासुरबोंदी महिडिओ देवो । सो पुण सुबंधुसचिवो, तम्मरणाणंदिओ संतो ॥ ७७ ॥ अबसरपत्थियपत्थिव-विइन्नचाणक्कमंदिरंमि गओ । पेच्छइ पवरोवरयं, तालियनिविडुब्भडकवाडं ||७८|| तस्सऽत्थवित्थरो एत्थ, अत्थि इय फाडिउ कवाडाई | निच्छूढा मंजूसा, ता जावऽग्धाइया वासा ॥ ७९ ॥ दिट्टु च भुज्जलिहियं सम्मं अत्थो वि जाणिओ तस्स । तो पश्चयत्थमेक्को, वासे अग्घाविओ पुरिसो ॥ १८० ॥ भुंजाविओ य विसए, गओ य सो तक्खणेण पंचतं । एवं विसिट्ठवत्थुसु, सेसेसु वि पच्चओ विहिओ ॥ ८१ ॥ हा तेण मएण वि मारिओ म्हि इय परमदुक्खसंतत्तो। जीयट्ठी स वराओ, सुमुणि विव ठाउमारद्धो ॥ १८२ ॥ इति चंद्रगुप्तचाणक्यमंत्रीकथा || निजकद्वारमधिकृत्याह
निययाऽवि निययकज्जे, विसंवयंतम्मि हुति खरफरुता । जह रामसुभूमकओ, बंभक्खत्तस्स आसि खओ ॥ १५१ ॥ 'निजका ' अपि बन्धवोऽपि निजकार्ये विघटमाने भवन्ति खरपरुषा ' -अतिकर्कशाः । यथा राम- सुभूमकृतो ब्रह्मक्षत्रस्य समाहारे द्वन्द्वैकभावादासीत् क्षयः । इह च यथायोगं सम्बन्धो रामकृतः क्षत्रक्षयः । सुभौमकृतस्तु ब्रह्मक्षयः इति । तत्कथा पुनरियम् —— वसंतउरे नयरे अग्गियनामा एगो दारगो सो य सत्थेण सद्धिं संतरे संकमंतो तओ भट्ठो गओ एगं तावसाssसमं दिट्ठो
चन्द्रगुप्तचाणक्य
कथा ।
॥ ३६३ ॥
Page #406
--------------------------------------------------------------------------
________________
जमाभिहाणेण तावसेण । तेण य पुत्तोव्व संवढिओ 'जमदग्गि' जायं नामं । सो य घोरायास्तवं तवंतो पत्तो परमं पसिद्धिं । उपदेशमाला-0 इओ य दो देवा वइसानर-धन्नंतरी साहु-तावसभत्ता अप्पणो सासणपक्खवाएण परोप्परं पन्नविति साहु-तावसे परिक्खामोत्ति ।
वरे परशुविशेषवृत्तौ| वइसानरो साहुभत्तो भणेइ-जो अम्हाणं सव्वाणमंतिमगो, तुम्हाण सव्वप्पहाणो, सो परिक्खेयव्वो त्ति । तओ मिहिलाओ पढ
राम-सुभूम मपडिबुद्धो पउमरहाभिहाणो एगो सोवगो चंपाए वासुपुज्जसामिजम्माइरम्माए सुगुरुसमीवे पव्वजं पव्वजिउं पदिओ, सो इमेहिं ॥३६४॥
चक्रिकथा। विउव्वियसिद्धपुत्तरूवेहिं पुच्छिऊण परमत्थं भणिओ-अइतारं तारुन्नं, अजवि ता भय अभंगुरे भोगे । जरजजराण जुज्जइ, नणु IN पव्वज्जा पवज्जेउं ॥१॥
पद्मरथः-अपवमगमगधम्मेगसाहगं भोगलग्गओ चेव । जो नेइ जोव्वणं सो कोडीए कागिणि किणइ ॥२॥ जह महीप-10 डिओ हत्थी, न गुडिजंतो वि होइ रणसज्जो। तह कह जरजज्जरिओ, सज्जइ पव्वज्जकज्जेसु ॥ ३ ॥ __सुरः-तं सुकुमारसरीरो, पव्वज्जा वज्जसारधारव्व । भण जइ जुज्जइ जाइए, जाउ गुरुमोग्गरपहारो ॥ ४ ॥
पद्मरथः-तणुणो सुकुमारस्स वि, फलमऊलं संजमुज्जमो चेव । अइकोमला वि बज्जइ, किं न सिरे मालइमाला ॥५॥ मिउ महुरतरुणतणु तणुलयाए न तवाओ अन्नमत्थिफलं । अइसरसरसवइए, उवभोगो चेव उवओगो ॥ ६॥ न तणुसहेण सुंदर ! पाविज्जइ मोक्खसुक्खमखंडं । बइरागए(रे)वि नो खाणि, खोणिखणणं विणा हि फलं ॥ ७॥.
सुरः-तावुप्पायसु पुत्तं, जत्तो सग्गो निरग्गलो होइ । सुयपिंडपाडणाइ विणा, गइ पेञ्च का तुज्झ ।। ८ ॥
पद्मः-जइ नाम होइ जा एहिं, अंगजाएहि सग्गसंसग्गो। साणी वा सउणी वा, ता पढमा सग्गसंगीण ॥ ९॥ पियरा N! वि पुत्तपिंडप्पयाणओ पाउणंति सुठु गई । इय कह जुज्जइ जं तस्स, तेण पिंडेण को णु गुणो ॥ १०॥ पिंडो जो होमिज्जइ, Kा हुयासणे होइ तेण सो छारो। दियवरपिट्टे पडिऊण, तेण तिप्पेइ सो चेत्र ॥ ११ ॥ पियराण ताण पिंडिण, तेण नियपुत्तसंपउ
PORDCORRECORPORPORPOSer
Page #407
--------------------------------------------------------------------------
________________
उपदेशमालाविशेषवृत्तौ
॥ इय बहुविइमायापतात दोवि देवा चिरकालो गरगासलय । कवाइ माणसी, नवा
। तो तेण भणिय सा भणइ तुर्म तत्व पत्तोख अंगे(गोसलय कानिदाहनिददुरचेदुर
Decemeeroecoercedeoe
त्तेण । को संबंधो जेणं, लहंति अगईवि ते सुगई ॥ १२ ॥ इहभवपडिबद्धाणं, गिद्धाणं भोयणेसु भो तम्हा । एसा परुवणा पाउणेइ सव्वो सकम्मफलं ॥ १३ ॥ इय बहुविहमायामासलेहिं सो चालिओ न तेहिं तहिं। पलयानिलवाउली, जालेहिं व जाओ
वरे परशुसुरसेलो ॥ १४ ॥ तओ तमचलचित्तं चितिऊण, पत्ता ते दोवि देवा चिरकालाओ काउस्सग्गाइकट्ठाणुद्वाणनिदाहनिठुरचेस्स आया
राम-सुभूम वेमाणस्स जमदम्गिणो पासे । सउणिमिहुण मायारूवं काऊण कयं से कुच्चकेसेसु अंगे(गा)सलयं । कयाइ माणुसीए वाणीए भणिया
चक्रिकथा। सउणेण, सउणीपिए! पओयणेण वच्चामि हिमवंतं । सा भणइ तुम तत्थ पत्तो अन्नाऽऽसत्तो संतो आगमिस्ससि, नवा चिरेण वा आगमिस्ससि को ते पत्तिज्जइ । तो तेण भणियं-दियदेवगाविगभाइ-घायगाणं पियामि पावमहं । जइ पाणपिए ! पहरद्धमज्झयारे न एमित्ति ॥ १५ ॥ सा भणइ-तुज्झ ता पत्तियामि जह कुणसि एरिसं सवहं । रिसिणो एयस्स पियामि, जं वए पावियं पावं ॥ १६ ॥ भणियमिमेणं सामिणि !, मरेमि न करेमि एरिसं सवहं । विहिओ गोहचाई, पंचमहापावसबहो मे ॥१७॥ तउ संजायकोवेण, तेण गहियाणि ताणि दोन्निवि दोहि हत्थेहिं । पुच्छियाणि य अरे निउणसउणगा! कहेहि कि मे पावं पव्वज्जाए अज्जियं जं पंचमहापावे विसेसेइ । तेहिं भणियं-महरिसि ! मा रुससु । तुम कुमारबंभयारी पव्वइओ, न जाओ । ता कहं न पावियपापपन्भारोऽसि । यतः पठ्यते स्मृतौ-अपुत्रस्य गति स्ति, स्वगों नैव च नैव च । गृहधर्ममनुष्ठाय, ततः स्वर्ग गमिष्यति ॥ १८ ॥ लौकिकवाक्यमपि किं न श्रुतं त्वया-अंबा जेहिं न रोपिया, पिप्पल जेहिं न सित्त । ते वुड्ढा बोहित्थु, 10 जि(व)म जेहिं न जाया पुत्त ॥ १९॥ तओ चलियं से चित्तं सत्ताओ। जओ-इंदु चिय रइसोक्खं, तेण वि सउणेहिं साहिओ 10 धम्मो । सयमेकं उक्कंठा, बीयं पुण बरहिणा लवियं ॥ २०॥ तओ जाओ जाया जायणाए, आउलो गओ मिगकोढगनगरे । अब्भुट्टिय भणिओ जियसत्तुणा, किं भे पओयणं ॥ २१ ॥ सुवन्नवन्नलावन्नपुन्नकन्नगाणमागरोऽसित्ति देहि मे एगं । सावभीएण भणियमणेण सयं गंतूण कन्नतेउरे जाएसु जा तुममीहेई. न बीहेइ, सा होउ तुह पत्तित्ति, गओ सो तत्थ । पत्येइ एगमेगमंज
| ॥३६५॥ लिबंधेण ॥ रामाणां रमणीयविभ्रमभृतां माधुर्यमुद्राजुषां, किं ब्रूमः परचित्तविप्लवविधौ पाण्डित्यमत्यद्भूतम् । यनिष्ठप्लवपुष्टरोपि
DemomeoccceDeceme
Page #408
--------------------------------------------------------------------------
________________
तप(सह)सा तप्तोऽपि तीव्रतं, वर्षीयानपि जातवांस्तरुणवत्कान्तोऽस्तु कोऽयं कुधीः ॥२२॥ ताहे ताहिं तं पिसायाऽऽयारमणायाउपदेशमाला
वैरे परशु| रमालोइऊण वलियसरीराहिं निठुहिऊण भणियं-इय अइविरूवरूवो, पावियपज्जत्तवयविसेसो वि । हरिणच्छी इच्छंतो नियपलिविशेषवृत्तौ
राम-सुभूम याणं न लज्जेसि ॥ २३ ।। कुजीकयाओ सव्वाओ, ताओ तो तेण दिन्नसावेण । तेण पुरं (तं भन्नइ) तप्पभिइ, कन्नउज्जंति जति
चक्रिकथा। ॥ २४ ॥ अह सो विलक्खलक्खो जाव नीहरइ ताव तत्थ दिट्ठा कणिट्ठा एगा राइणो धूया पंथरेणुए रममाणी, तेण तीए माउ. लिगं पयंसिऊण पयंपियं इच्छसि एयंति । तीए पाणी पसारिओ। तमप्पिऊण कया कडीए एसा। नीहरंतस्स य तस्स सिक्खविऊण पिउणा पट्टावियाओ कुजीकयाओ कुमारिगाओ, भणंति संपयं सालियाओ बालियाओ जायाओ अम्हे, ता अम्हे एमेव मोत्तूण न लब्भए गंतुति पउणीकयाओ ताओ । नीया रेणुगा आसमपयं । तत्थेव पवडूढमाणी पत्ता तारुन्नयं । समए पिउणा परिणाविऊण, दिन्नं गोसहस्साई से दाणं । रिउसमयन्हाया य भणिया भत्तुणा, साहु ! साहेमि सोहणे ते चहें जेण सव्वबंभणाणं पहाणो पुत्तो हवइ । तीए भणियं कुणसु एवं । नवरं मम भगिणी हस्थिणाउरे अणंतबीरियस्स भारिया तीए वि पवित्तखत्तियपुतुप्पत्ति चहें साहेसु । तेण ते दोवि साहिया । साहिया य तीए । तओ चिंतियं अहं ताव तायरायधूया वि होऊण कंतारचारिणी IN हरिणी चेव संवुत्ता । मा मज्झ पुत्तो वि तारिसो चेव हविस्सइ त्ति भुत्तो खत्तियचरुओ । इयरीए पेसिओ बंभणचरुओ। जाया दोन्ह वि पुत्ता । तावसीए रामो । इयरीए कत्तवीरिओ । रामो जमदग्गिगेहंगणे वड्ढेइ । अन्नया तत्थागओ एगो विजाहरो । सो य पडिलग्गो पालिऊण पउणीकओ रेणुगाए । तुद्वेण तेण दिन्ना रामस्स परसुविजा । गंतूण सरवणे साहिया सिद्धा य। कयाइ
सा रेणुगा भगिणीए घरं गया । भावुगेण अणंतवीरिएण राइणा सद्धिं संपलग्गा ॥ पवणपकंपिरपिप्पल-पत्तचलाओ हवंति महिला&| ओ । इय णा(उण)यारं राया वि, आयरेइत्ति कि भणिमो॥
यद्वा-" किमु कुवलयनेत्राः सन्ति नो नाकनार्यस्त्रिदशपतिरहल्यां तापसी यत्सिषेवे ।
हृदयतृणकुटीरे दीप्यमाने स्मराग्नावुचितमनुचितं वा वेत्ति कः पण्डितोऽपि ॥ २५॥"
openPEReciencecora
ormernormoneReceneurs
Page #409
--------------------------------------------------------------------------
________________
उपदेशमालाविशेषवृत्तौ
॥ ३६७ ॥
एवं च धम्मचोरिय-चावल - विलुद्धाए मुद्धाए जाओ अंगजाओ । भयलज्जाईहिं न एइ आसमे । जमदग्गिणा गंतूण सयमेवाssणीया सपुत्तिया अपणो पासे । मुणियवत्तततत्तेण तेण रामेण पिउपञ्चणीया दुब्विणोया दुस्सीलायत्ति सपुत्ता वावाइया सा परसुणा । सुयं तीसे भगिणीए जहा रामेण रेणुया जणणी वावाइयत्ति, सिट्रुमेयमणंतवीरियराइणो, तओ तेणागंतूण तस्सासमो विणासिओ । गावीओ घेत्तूण पहाविओ स नयरामिमुहं । अवगयवृत्तंतेण रामेण पच्छा पहाविऊण जालाजालकरालेण परसुणा छिन्नमुत्तमंगमणंतवीरियस्स । कत्तवीरिओ से पुत्तो राया जाओ । तारापमुहंतेउरेण सह रज्जमणुहवंतस्स तस्स वोलीणो कोइ कालो । अन्नया मे ताओ मारिओ रामेणं ति सुमरिऊण गंतूण मारिओ जमदग्गी, तेण तंपि परसुरामेण वावाईऊण सयमहिट्ठियं रज्जं । तारादेवी आवन्नसत्ता भउब्धंता पलायंती तावसासमं गया । अपार करुणाकूवारेहिं नायतत्तेहिं ताव सेहिं अब्भुवया तावसी मज्झगया पालेइ गब्भं । पसवंतीए तीए मुद्देण पडिओ गब्भो भूमिए । भूमिं दंतेहिं दड ) संतो दिट्ठोत्ति दिन्नं से नामं 'सुभोमि'त्ति | सो तत्थ तावसकुमाराकारधारओ सव्वओ गोविजमाणो संवड्ढइ ।
रामस् य परसू जत्थ जत्थ खत्तियं पेक्खइ तत्थ तत्थ जलइ । अन्नया आसमासन्नेण वोलेमाणस्स पज्जलिओ परसू । पुच्छिया तेण तवसा । कहेह को एत्थ अस्थि तुम्हाणमंतिए खत्तिओ त्ति । तेहिं भणियं वयमेव खत्तिया हिथावत्था हो । एवमणेण सत्तवारा कया धरिती निक्खत्तिया । हणिय ते खत्तिय खत्तिउप्पाडियदाढाणं भरियं थालमेगं । इओ य सयलकज्जसज्जाण वज्जविज्जावारधारिणो मेहनायविज्जाहरस्स पउमसिरीए कुमारीए सूभोमो भत्तारो भाविचक्को निमित्तिणा आइ । ओ सो तप्पभिइ तं ओलग्गिउं लग्गो । तं परिग्गहिओ य निग्गहिज्ज माणविग्धसंघाओ देहोवचएणं अविकलसकलकलाकलावेण य वड्ढि - उमाढत्तो । अन्नया रामेण नेमित्तिओ पुच्छिओ । कत्तो मे मरणं ति । तेण भणियं जो तुह सीहासणासीणो एयाओ पायसीभूयाओ भुंजिस्सइ तत्तो ते भयं । तओ तज्जाणणकारणेण कम्मि वि महासत्तागारे पुरो परिट्ठियदाढाविसालथालं नियसीहासणं ठा
बैरे परशु
राम-सुभूम चक्रिकथा |
॥ ३६७ ॥
Page #410
--------------------------------------------------------------------------
________________
उपदेशमालाविशेषवृत्तौ
CCRORDPeerame
वियं । निरूविया निरंतरमारक्खिया भणिया य जो एयंमि सीहासणे ठाइ सो सज्जो मारणिज्जो। पयट्टिओ सो अणिवारियप्प
वैरे परशुसरो सत्तागारो। अन्नया सुभोमेण जणणी पुच्छिया । अम्मो किमेत्तिओ च्चिय लोगो इय उडवकाणणपमाणो। अहवा अन्नत्थ वि कोवि कत्थई अस्थि विच्छिन्नो ॥ ग्रं० ८०००।। तओ तीए तस्स कहिओ सवित्थरो हत्थिणाउरे कत्तवीरिय-परसुरामाण परोप्परं
राम-सुभूम पिउपरिवाडिओ वेरभावो जाव पन्नसालाए पच्छन्नाए मे तुम जाओ त्ति । ता तंपि वच्छ ! पच्छन्नो अच्छिन्नमच्छसु, मा नाम
चक्रिकथा। रामपरसुध्धुरधाराकरालजालाजालस्स अतिही भविस्ससि । तं सोऊण सप्पिवासं तावसाईहिं वारिजंतो वि अहिमाणेण पहाविओ पत्तो हत्थिणारं । गओ सत्तागारे भोयणाऽऽसाए जावऽजवि न पावेइ भोयणं, ताव निसन्नो सीहासणे, मुक्ककंदसद्दा नट्ठा वाणमंतरी । तओ ताओ दाढाओ पायसीभूयाओ अँजि पवत्तो। एत्थंतरंमि उक्खित्ततिक्खखग्गुग्गमोग्गरम्गकरा पाहरिया पहरे लग्गा पोढप्पहारेहिं । विज्जाहरेण विजापहावओ तेण ते पडिक्खलिया । अवगयवुत्ततो तो, सयं स पत्तो परसुरामो ॥ २६ ॥ सन्नद्धबद्धकंकडकडप्पउप्पाडियासिसुहडेहिं । हरि-करि-रहेहि रहिएहिं, संजुओ सजिएहिं लहुं ॥ २७ ॥ अइनिसियसरपरंपरपहारपारंभउब्भडा सुहडा ।। २८ ॥ विज्जाहरेण सद्धिं, जुझंता जाव अच्छंति । ताव सुभोमकुमारेण, पायसो पायसो रसालो सो। भुत्तो तित्तो जाओ, जाहे जोएइ जुझते ॥ २९॥ पेक्खिय पलायमाणं, रामो सेन्नं विसन्नवुन्नमुहं । पसरेइ परसुमुग्गिरिऊण जालाजडफडालं ॥ ३०॥ कुमरस्स कूरदिट्ठीए, दिदुओ निठुरो वि स कुठारो । जलणो व्व जलुप्पीलागमेण अचिरेणमोल्हाणो ॥ ३१ ॥ ततः प्रोक्तमन्योक्त्या कुमारेण-यत्तद्गर्जितमूर्जितं यदपि च प्रोद्दामसौदामिनीदामाडम्बरमम्बरे विरचितं यदूरमत्युन्नतम् । तेषां पर्यवसानमीदृशमहो जातं यदम्भोधर ! द्वित्राः कृत्रिमरोदनाश्रुतनवो मुक्ताः पयोबिन्दवः ॥ ३२ ॥ ततः-भक्खियखीरीउक्खिवइ, खिप्पमुष्पित्थमंथरो कुमरो। जा थालं ता तं देवयाहिं विहियं महाचकं ॥ ३३ ।। परिपूईऊण पन्जलिय-जालामाला
IN||३६८॥ करालधारालं । स खिवइ सम्मुहर्मितस्स, तस्स तं सम्मुहं सहसा ।। ३४ ।। ता तालविसालफलं व, सीसमेयम्स महियले पडियं । गयणग्गाओ मुक्का, अमरेहिं महाकुसुमवुट्ठी ।। ३५ ॥ जय जय अट्ठमचकित्ति, सहसंदब्भदब्भगब्भालो। सुरविसरपाणिपहणिय
Deceozpeezarezeerepepemperoen
Page #411
--------------------------------------------------------------------------
________________
उपदेशमालाविशेषवृत्तौ
आर्यमहा| गिरिकथा।
॥३६९॥
Donnecraemocraceaeeroe
दुंदुहिघोसो समुच्छलिओ ॥ ३६॥ पसाहियं भारहखेत्तं चउद्दस रयणाणि सह नवनिहीहिं । कया आणानिदेसकारिणो बत्तीसं मउडबद्धा रायाणो । जायाओ तद्दुगुणा जायाओ । तओ परसुरामाऽविरामवेराणुबंधाणुसंधाणेण कया तिसत्तवाराओ निब्बंभणा पुहई । किं बहुणा कओ किंटमारो ॥ इय एवं सयणाण वि, राम-सुभोमाण नेहपरिणामो। मारणपज्जवसाणो, जाओ ता अलमिमेणा वि ॥ ३७॥ इति वैरे परशुराम-सुभूमचक्रवर्तिकथा ।। यतः स्वजनस्नेहपर्यवसानमीदृशं ततः किमित्याहकुलघरनिययसुहेसु अ, सयणे अ जणे अनिच्च मुणिवसहा। विहरति अणिस्साए, जह अज्जमहागिरी भयवं ॥१५२॥
'कुले गृहे' आत्मीयसुखे स्वजने सामान्यलोके च नित्यमनुस्वारलोपान्मुनिवृषभा विहरन्त्यनिश्रया, न कुलादीनि निश्रां कृत्वे. त्यर्थः । दृष्टान्तमाह-यथा 'आर्यमहागिरि '-भंगवानाचार्यः । कथानकं चैत्तत्
अंतिमचउदसपुव्वप्पवाइणो थूलभद्दसामिस्स । दसपुत्वी दो सीसा, अज्जमहागिरि-सुहत्थिति ॥ १॥ गुरुगच्छधुराधारणधोरेया धरियलद्धिणो धीरा । चिरकाले वोलीणे, महागिरी चिंतए ताण ।। २ ।। गुरुतरनिज्जरकारी, न संपयं जइवि अस्थि जिणकप्पो। मह तह वि तदब्भासो, पणासए पुठ्वपावाई ॥ ३ ॥ विहिया सुयत्थपरमत्थवित्थरे थिरमई मए सीसा । मह गच्छसारणाईविसारओ अस्थि य सुहत्थी ॥ ४॥ गणमप्पिऊणमेयस्स, गच्छनिस्साए ता तदब्भासं । अहमायरेमि नियजीवियम्स एयस्स लेमि फलं ॥५॥ इय चिंतिऊण परिवजिऊण गणगच्छपालणुच्छाहं । विहरेइ तस्स निस्साए, सायरं वण-मसाणेसु ॥ ६॥ पुरनगरगामआराम-आसमाई सुमुकपडिबंधो। उवसग्गवग्गसंसग्ग-निप्पकंपो अपंको य ॥ ७ ॥ पाडलिपुत्ते पत्ता, विहरतो दोषि एगया गुरुणो। वसुभूई सेट्ठी तत्थ, अत्थि विच्छिन्नधणधन्नो ॥ ८ ॥ सो अज्जसुहत्थीणं, धम्मं सोऊण सावगो जाओ। अइसयवासियचित्तो, तेणेवं भणइ भयवंतं ॥ ९॥ जइ किर कुटुंबवग्गो वि, लग्गए सामि ! धम्ममगमि । ता मह सुहं समाही य, होइ धम्मो य अइरम्मो ॥ १० ॥ लग्गइ न कहंतस्स वि, मह लहुमेहस्स धम्ममम्मंसे । सयमेवागंतूणं, ता गेहे कहह कइयावि
recorrezzeCamerecademic
Page #412
--------------------------------------------------------------------------
________________
CTETC
आर्यमहा
उपदेशमाला-0
॥ ११ ।। अह एगया सुहत्थी, कहेइ सकुडुंबसेट्ठिणो धम्मं । गेहंगणंमि पत्तो, महागिरी विहरमाणो तो ॥ १२ ॥ सहसा सुह
त्थिणा सो, दट्टुं अब्भुदिओ सबहुमाणं । पणमिय पुच्छइ सेट्ठी, भंते ! तुम्हवि किमथि गुरू ॥ १३ ॥ ताहे सुहत्थिसूरी, | विशेषवृत्ती
सिराहए सारगुणगणं तेसि । जिणकप्पनिवियप्पत्त-पत्ततत्तगरसिगत्तं ॥ १४ ॥ भिक्खाए भत्तपाणाणि, चत्तपायाणि तस्स कप्पंति । ।। ३७० ॥ सक्कारपुरकारे, पेक्खंतो परिहरेइ घरं ॥ १५ ॥ इय कयि सुहत्थी ठाविऊण सावयवएसु सेद्विजणं । वसहीए संपत्तो, भोत्तूण
भणेइ सेट्ठी वि ।। १६ ।। घरजणमेवं जइ एइ, एरिसो महासाहू । तो पडिलाभेयव्वो, उज्झियमिक्खाछलं काउं ॥ १७ ॥ सुपवित्तपत्तखेत्तमि, खित्तमपंपि बीयमिव समए । अइबहुफारफलेहिं, फलेइ ता देयमेयस्स ॥ १८॥ किंच-तेने तेन शुधांशुधामधपलं विष्वक् स्वकीयं यशोदौर्भाग्यदूरभाजि तेन ममृदे दारिद्रयमुद्रा द्रुतम् । चक्र केशवशकचक्रिकमलात्तण्ण स्वहस्तोदरे, पात्रत्राकृतमत्र येन विधिना स्वं स्वं नयोपार्जितम् ॥ १९॥ अह अवरवासरे जाव, आगओ अंगणे स गुणरासी। करधरियभूरिभक्खो, घरलोओ ता भणेइ इमं ॥ २०॥ मह जे दिन्ना मड्डाए, लड्डुआ छड्डिया मया तेऽमी। परिवज्जियाई खज्जाई, अन्ज कर्ज न एएहिं ॥ २१॥ पइदिवसं खीरिए खजंतीए इमाए खद्धामि । अलमत्थु मज्झ घयखंडपुन्नघयपुन्नपत्तेण ॥ २२ ॥ इय पेक्खंतोऽपुव्वं, सव्वं चेटुं स चिंतइ किमेयं । उवओगं दब्वाइसु, दितो जाणेइ जमसुद्धं ॥ २३ ॥ अहमिह नाओ नूणं, अनायचरिया तओ न नित्थरिया । इय स नियत्तो तत्तो, पत्तो, य वणे अभत्तट्ठी ।। २४ ॥ पभणइ सुहत्थीमञ्चथमित्यमब्भत्थणं कुणेमि तुहं । भिक्खायरियाए भमंतयस्स किमणेसणं कुणसि ॥ २५ ॥ अब्भुट्ठाणं बहुमाणमायरं तारिसं कुणंतेण । तइ तइया विहियाणेसणा हि तम्भत्तिजणणाओ ॥२६॥ विदिसाए दोवि पत्ता, तत्तो जीवंतसामिणिं पडिमं । अभिवंदिय, अहिणंदिय, अब्भहियं तो सुही जाया ॥२७॥ अह नियजीवियसेसं, स अप्पणो अप्पकम्मुणा मुणिउं । गच्छइ गयग्गपव्वयमज्जमहागिरि महासूरी ॥ २८ ॥ अणुजाणावियसव्वाणवरोहिणि ठाइ थंडिले विउले । पंडियमरणाराहणपडायपावणपवीणमणो || २९ ।। आलोइय खामिय, सव्वमेव कयभत्तपच्चक्खाणखणो । तियसत्तं संपत्तो, मरिऊण महागिरी सुगुरू ॥ ३०॥ कप्पे तीए चेवंतक्किरिया फासिया महागिरिणा। तह संपयं
RRCCCCCCCcccccc
॥३७॥
Page #413
--------------------------------------------------------------------------
________________
मेघकुमारकथा ।
उपदेशमाला
|| पि जइयव्वमेव सव्वेहिं वि जईहिं ॥ ३१ ॥ इत्यार्यमहागिरि कथा ॥ किंचविशेषवृत्तौ रूवेण जुन्बणेण य, कनाहि सुहेहिं वरसिरीए य । न य लुम्भंति सुविहिया, निदरिसणं जंबुनामुत्ति ॥ १५३ ॥
उत्तमकुलप्पसूया, रायकुलवडिंसगाऽवि मुणिवसहा। बहुजणजइसंघट्ट, मेहकुमारु ब्व विसहंति ॥ १५४॥ ॥३७१ ॥
जंबू नाम कथानक-"संते वि कोवि उज्झई" ॥३७॥ इत्यत्रोक्तमेव । उपदेशान्तरमाह-"उत्तम" गाहा । 'रायकुलवडिंसगावि' Niत्ति-राजकुलावतंसका अपि प्रधानतया तत्तिलकभूता अपीत्यर्थः ॥ 'मेघकुमाराख्यानकं ' चैतत्-. हा उत्तंगचंगपासाय-पंतिपूरियनहंगणाभोगं । रायगिहं नामेणासि, नयरममरालयसमाणं ॥ १ ॥ तत्थासि सेणिओ नाम, नरवई
पुहइपायडपयावो । नियभुयअब्भुयआलाण-खभथंभियजयसिरिओ ॥ २॥ अनणुगुणधारिणीधारिणित्ति पाणप्पिया पिया तस्स । पव्वणरोहिणिरमणाणुगारिरमणीयमुहसोहा ॥ ३॥ सा सुहसुत्ता सेजातलंमि पासइ कयाइ सुमिणमि । रययगिरिगोरगरुयंग-चंग
मइचारुचउदंतं ॥ ४ ॥ नियवयणे पविसंत, सिंधुरमुध्धुरकरग्गगलगजि । तक्खणमेव विउद्धा, मुद्धा बुद्धाऽरविंदमुही ॥५॥ 6 सेणियसमीवमुवगम्म, कोइलाऽऽलावकोमलगिराए । साहेइ सामि! सुमिणो, मएऽज निसि एरिसो दिवो ॥६।। तस्स फलसाहणेणं,
पसीय एसो सहावबुद्धीए। आलोइऊण साहेइ, सायरं तुह पिए! होही ।। ७ । कुलमउलिमणिकुलकप्पपायवो कुलकमागयनिहाणं । पुत्तो सुपवित्तचरित्त-वित्तिसंपत्तकित्तिभरो ॥ ८॥ इय जंपियाऽवसाणे, विसज्जिया सा गया स सेज्जाए। कुसुमिणदसणसंकाए, मुक्कनिदा निसासेसं ॥९॥ धम्मियकहाहिं संखुजलाहिं चित्ताहिं ताहिं नेइ. सुई । पत्ते पभायसमए, सुमिणवियाणगजणे अट्ठ ॥१०॥ | सद्दावइ नरनाहो, कओवयारे सुहासणासीणो । उच्छाहाओ पुच्छइ, सव्वे जह एय सुमिणस्स ॥११।। धारिणिदेवीदिदुस्स, किं फलं
ते वि सुमिणसत्थाई । निययाई परोप्पर-मूहिऊणमुप्फुल्लमुहकमला ॥ १२ ॥ भासंति सामि ! माया, जिणाण चक्कीण करिबराईए । NI सुमिणे पासेइ इमे, चउदस सुमहल्लकल्लाणे ॥ १३ ॥ गयवसहसीहअभिसेय-दामससिदिणयरं झयं कुंभ । पउमसरसागरविमाण
ecenezzrezoezaemocra
RECORDERecrocacancer
॥३७१ ॥
Page #414
--------------------------------------------------------------------------
________________
CAR
उपदेशमाला-N विशेषवृत्तौ ॥ ३७२॥
मेघकुमारकथा ।
भवणरयणुच्चयसिहं च ॥ १४ ॥ जा पुण केसवजणणी, सा सत्त इमेसिमन्नतरगे उ । बलजणणी पुण चउरो, एगं मंडलियमायाओ ॥ १५ ॥ तमगन्भलाभकाले, ता एयाए सुओ वरो होही । समयंमि महाराओ, जायविराओ रिसी अहवा ॥ १६ ॥ उवलद्धपोढजीवण-वित्ती ते तो गया सगेहेसु । सा पुण धारिणी देवी, सुहेण तं गन्भमुव्बहइ ।। १७ ।। मासेसु तिसु गएसु, अकालज लवाहडोहलो जाओ। तीसे जहा अहं हत्थि-रायसेयणगमारूढा ॥१८॥ उवरि धरियाऽऽयवत्ता, सेणियरायन्निया सपरिवारा । पाउसलच्छीविच्छडमंडिए नयरमज्झमि ॥ १९॥ वेभारसेलपरिसर-वसुंधराए वहतियासु सुहं । गिरिसरियासु वणेसुं, पयडसतंडवसिहंडीसु ॥ २० ॥ उदंडविज्जुदंडाऽऽडंबरपरिमंडिए दिसाचके । सालूरमंडलाऽकंडचंडकोलाहले भुवणे ॥ २१ ॥ सुयपिच्छच्छायअतुच्छ-कच्छउच्छलियचारूहरियाले । निवसिय निम्मलनीलं, सुएव्व जाए महीवलए ॥ २२॥ धवलबलायारिंछोलिलंछिए सामलंमि | घणपडले । सव्वालंकारधरी, हिंडामि अहं जइ जहित्थं ॥ २३ ॥ ता नियजम्मं मन्ने, कयत्थमसमथिए इमंमि इमा । जाया दुब्बलदेहा, दूरं विच्छायवयणा य ।। २४ ॥ इय देवि दटठूणं, राया पुच्छेइ छिन्नउच्छाहो । किं तुज्झ देवि ! दुक्खस्स, कारणं कहसु पसयन्थि ॥ २५॥ न तुहमहं पडिकूल, करेमि कइयावि किंपि अन्नो वा । ननु तुज्झ किंपि न पुच्छ(ज)इ, सायत्ते सव्वभंडारे ।। २६ ।। संतोसपोसपडिघायगेसु एएसु ते असंतेसु । उब्वेयकारणं किं, कहेसु सरइंदुसोममुहि ! ॥ २७ ॥ इय सेणिएण पुदा, सा देवी परिकहेइ पुरओ से। जह मह अकालजलवाहगोयरो डोहलो जाओ ।। २८ ।। मा तम्मसु जह सज्जो, संपज्जइ एस तह जइस्सामि । इय सेणिएण धीरत्तणमि सा धारिया धणियं ॥ २९ ॥ सयमच्चंत चिंतासंतत्तो डोहलाऽसमत्थो सो। दिट्ठोऽभएण पुट्ठो, किं विमणा संपर्य तुन्भे ।। ३० ।। अह कहइ निवो एसो, असज्झरूवो मणोरहो जाओ। तुह चुल्लमाउयाए, फुरइ उवाओ न मे को वि ॥ ३१ ॥ तक्खणलद्धोवाएण, तेण भणियं लहुं पसाहेमि । तुब्भे अच्छह उच्छिन्नकजचिंताभरो एत्तो ॥ ३२॥ तक्खणमेव पविट्ठो, पोसहसालाए विहियउववासो। कुससंथारे सुथिरे, पारद्धपगम्भबंभवओ ॥ ३३ ॥ सो पुव्वसंगयाऽमरआराहणहेउणा तओ तइए। दिवसे पभायसमयंमि, सो सुरो देइ दरिसावं ॥ ३४ ॥ दिव्वं वरनेवत्थो, रयणाऽऽभरणं सुपू
न तुहमहं पा॥ इय देविं वर्ण, २॥ ता नियजम्म
UPCOCCCCCCIDCORRECI
॥३७२॥
Page #415
--------------------------------------------------------------------------
________________
उपदेशमालाविशेषवृत्तौ
॥ ३७३ ॥
रियदिसोहो । चलमणिकुंडलसाली-ससिव्वकविजीवसंवलिओ ॥ ३५ ॥ जंपेइ पणयसारं किं फलं तोडभओ पडिभणेइ । मम चुलमाउयाए, इमेरिसो डोहलो जाओ ॥ ३६ ॥ ता सा पडिपुन्निच्छा, जह जायइ तह तुमं लहु करेहि । आमंति भणिय तक्खणमेव विव्वइ घणालीओ ॥ ३७ ॥ तथा — जम्बूनां निभृता मधूनि सुमनःपुञ्जे पिबन्ताभ्रंशं, कीराः पक्वफलाशया मधुकरीम्बन्ति मुञ्चन्ति च । कीराणामपि किंशुकक्षितिरुहः पत्रैरभिन्नत्विषां पुष्पभ्रान्तिभिरापतन्ति सहसा चञ्चूषु भृङ्गाङ्गना ।। ३८ ॥ एवं चनीसेस पाउसारंभ - निव्भरे माणियंमि दोहलए । धारिणिदेवीए सो, जहागयं पडिगओ देवो ॥। ३९ ।। अइवाहियवाहिविहीणदेहया साहिए य नवमासे । सव्वंगोवंगविराय-माणमाणंदकंद व ॥ ४० ॥ सुकुमालपाणिपायं, लक्खणपडिपुन्नविग्गहाऽवयवं । पुव्वदिसादिणनाहं व, पुत्तरयणं पसूया सा ॥ ४१ ॥ रभसवससिढिलपरिहाण - पक्खलंती वि तूरमाणगई । वद्धावइ वरचेडी, पियंकरा नामिया निवई ॥ ४२ ॥ तो सो जमंगलग्गं, वत्थालंकारजायमइरुइरं । तं से सव्वं पि हु पारितोसियं देइ दासीए ॥ ४३ ॥ अवणीयदासिभावं, सयं सिरं धाविऊण तं कुणइ । पियभासणाओ तुट्ठो, वियरइ रसणं सुवन्नमयं ॥ ४४ ॥ बद्धावणयं पारद्धमुध्धुरं सयलनयरसामन्नं । दिज्जंतभूरिदाणं, वज्जंतणवज्जआउज्जं ।। ४५ ।। उस्कमुकरं भडपवेससुन्नं अदंडिमकुदंडं । मुत्ताहलसोहियसत्थियं च जायं पुरं सव्वं ॥ ४६ ॥ पत्तंमि दसम दिवसे, सम्मानिय बंधवे सुहिंगणे य । अम्मापिऊहिं मेहोत्ति, तस्स संठावियं नामं ॥ ४७ ॥ चंक्रमणाइमहुसव-सहस्स संलालिओ गिरिगओ व्व । चंपयतरू स लग्गो, वित्थरिडं देहसोहाए ॥ ४८ ॥ समए सो सयलकलाकलावकुसलो विसालसिरिनिलयं । पत्तो तारुन्नमणुन्न - तुल्ललायन्नजलरासिं ॥ ४९ ॥ तत्तो तुल्लकुलाओ, तुल्लकलाओ कलंकमुक्काओ । धन्नाओ कन्नाओ, ऊढाओ अट्ट तुट्टेण ॥ ५० ॥ एक्केको पासाओ, सेणियरन्ना विइन्नाओ तासिं । घरउवगरणं सव्वंपि, दिन्नमन्नपि सुपभूयं ॥ ५१ ॥ ताहिं समं सो विसए, विसायलेसेण विरहिओ हियए । जावुवर्भुजइ दोगुंदुगोव्व देवालए देवो ॥ ५२ ॥ ताव भुवणेकभाणू, साणुकोसो सो जियाण सव्वाण । अरिहाअपच्छिमो वद्धमाणसामी समोसरिओ ॥ ५३ ॥ उज्जाणे गुणसिलए, पत्तपउत्ति सपरिजणो राया, बंदणवडियाए पुराओ, निग्गओ सग्गसामिसमो ॥ ५४ ॥ सह मेहो वि कुमारो
मेघकुमार
कथा ।
॥ ३७३ ॥
Page #416
--------------------------------------------------------------------------
________________
CRemoc
उपदेशमाला-0 अस्सरहं चाउघंटमारूढो। गंतूण पयाहिणिऊण, पणमिऊणं च आसीणो ॥ ५५ ॥ अह कहइ पहू जह जलिय-जल
मेघकुमारणजालासमाउले गेहे। नो जुत्तमवढाणं, सुबुद्धिणो तह इममि भवे ॥५६॥ जम्मजरामरणकरालियंमि पियविप्पओगविसमंमि । विशेषवृत्तौ|
कथा । विज्जुजोए व्व चले, तुसखंडणमिव असारमि ॥ ५७ ।। इह हि विसयं धणिद्धो, स सोयधूमधयारसंरुद्धो। अणुसयफुडप्फुलिंगो, IN ॥ ३७ ॥ कलहतडकारदुव्वारो॥५८॥ सययं पि अप्पियप्पिय-संजोगविओगजालजालिल्लो । दुहवणदवोत्थिलग्गो, विज्झावणमस्स तो जुत्तं ॥५९।।
एयं विज्झाउँ, नऽन्नो जिणधम्मवारिवाहाओ। अत्थि समत्थो कत्थइ, ता सो सम्मं गहेयव्वो ॥ ६० । इय देसणाऽवसाणे, पडिबुद्धेसुं बहूसु पाणीसु । रोमंचकंचुयंचियसरीरनयणंसुजलकलिओ ॥ ६१ ॥ दाउं पयाहिणाओ, अभिवंदइ विनवेइ इय मेहो । जं तुब्भे भासह साहु, नाह ! तं अवितहं चेव ।। ६२ ॥ इच्छामि सामि ! तुम्हाणमंतिएऽवस्समेव निक्खमिउं । नवरि नियनाइलोयं, पुच्छामि तओ गओ सगिहं ।। ६३ ॥ जणणिं भणेइ अम्मो ! भयवं अभिवंदिओ महावीरो। निसुओ य तस्स धम्मो, कन्नसु
हासारसारिच्छो ॥ ६४ । पडिभणइ भूरितोसेण, सा तओ जाय ! जायजम्मफलो। तुममेकोच्चिय कयलक्खणो व संपन्नपुनिच्छो N|॥ ६५ ॥ जेण भुवणेकभाणुस्स, पासमाणेण वयणसरसिरुहं । निसुओ धम्मो अन्नस्स, कस्स एयारिसं सुकयं ।। ६६ ।। भणियं | मेहेण तओ, अम्मो! इच्छामि तस्स पयभूले । गिहवासाओ, इमाओ, निक्खमिउं तिक्खदुक्खाओ ॥ ६७ ॥ खरपरसुपहयचंपयलयव्व सा झत्ति धरणिवीमि । पडिया विडियसव्वंग-भूसणाभग्गसोहग्गा ॥ ६८ ॥ पवणेण सीयलेहिं, जलेहिं बहलेहिं चंदणरसेहि । सित्ता सुबहु तह तालविंटपरिवीइया संती ॥ ६९ ॥ उम्मीलिय अच्छिीजुयला-पञ्चागयचेयणा भणइ तणयं । उंबरपुष्फ
व तुम, सुदुल्लहो कहवि लद्धोसि ।। ७० ॥ ता जाव अहं जीवामि, ताव एत्थेव निच्चुववससु । तुह विरहे फुट्टइ पक्कदाडिमं | पिव मणो मज्झ ।। ७१ ॥ परलोयंतरियाए, मए पवजं तुमं करेजासि । एवं च कए सुंदर!, कयन्नुयत्तं कर्य होइ ।। ७२ ।।
॥३७४॥ मेघः-जलबुब्बुय-विज्जुलया-कुसग्गसंसग्गनीरसारिच्छे । मणुयाण जीविए मरणमग्गाओ पच्छओ वावि ।। ७३ ।। को जाणइ कह मच्चू , होही बोही सुदुल्लहा एसा । ता धरियधीरिमाए, अंबाए अहं विमोत्तव्यो ॥ ७४ ।। किंच मातः-“योषा दोषास्प
भिणइ भूरितोसेण सिहं । निसुआ
deezeenewereeDepe
DemeroecoerceloenezoeDece
म तिक्खदुक्ल
Page #417
--------------------------------------------------------------------------
________________
उपदेशमालाविशेषवृत्तौ
॥ ३७५ ॥
दमुपचितश्रीविलासाः प्रयासाः, भोगा रोगानुगमविषमाः प्रेमटङ्कः कलङ्कः । वामः कामः किमपि महती राज्यसम्पन्महाऽऽपद्गर्वः खर्वक्रम इह भवे किं नु तत्प्रीतये यत् ॥ ७५ ॥ अह पुण पुणो वि दीणं, दुहियं जणणिं च बंधवजणं च । पव्वज्जापडिकूलं, भासंतमणुत्तरं काउं ॥ ७६ ॥ चित्तेहिं जुत्तिजुत्तेहिं, सत्तसारेहिं सोवयारेहिं । पच्चुत्तरेहिं एत्तो, अप्पा मोयाविओ तेण ||७७ || संगप रिश्चायकरी, कायरजणजणियविम्उक्करिसा । दिक्खा सुतिक्खभवदुक्ख - मोक्खदखा तओ गहिया || ७८ || गणसामिस्सुवणीओ, संज्झासमए कमाणुसारेण । संथारगभूमीसुं, विभज्जमाणासु मेहस्स ।। ७९ ।। जाया दुवारदेसे, सा साहूणं उक्तिनिताणं । कारणवसेण पायाइएहिं संघट्टयस्स दढं ॥ ८० ॥ अच्छिनिमिलणमेत्तंपि, नेव जायं निसाए झाइ तओ। अब्बो गिहवासगओ, सगोरवो आसि समहं ।। ८१ ।। इहि वितण्हचित्ता, एवमिमे परिभवंति मं मुणिणो । ता दुक्करं मुणित्तणमसक्कणिज्जति मे भाई ।। ८२ ॥ पुच्छित्ता भगवंतं, पभायसमए गिहं पुणो जामि। अह सह साहूहिं गओ, सुरूदए सो जिणसगासे ॥ ८३ ॥ भत्तीए वंदित्ता, सामं ठाणे नियंमि उबविट्ठो । संभासिओ जिणेणं, जह मेह ! इमेरिसो तुज्झ ॥ ८४ ॥ जाओ राओ भावो, जह गेहमुवेमि तं च ते जोगं । नहु चिंतेउं जं तं तइयभवे कुंजरो आसि ।। ८५ ।। एत्थेव भरवासे, वेयड्ढ गिरिस्स पायमूलंमि । वणयरविहियसुमेरू पहनामो चंगसर्व्वगो ॥ ८६ ॥ करिकरिणिमहाजूहेण सव्वा निचमणुगमिज्जंतो । रइरसपसत्तचित्तो, पइसिंधुरदुद्धरारंभो ॥ ८७ ॥ गिरिकुहरे वणेसुं, नईसु निज्झरवरेसु । अक्खंडचंडभावो, आहिंडसि तं विगयसंको ।। ८८ ।। पत्तंमि गिम्हकाले, खरेसु वायंत वासु । अंधारियासु उध्धूयधूलिधंधोलियदिसासु ॥ ८९ ॥ वंसाईसु परोप्पर - संघरिसाओ निरंतरतरूसु । दावानलमुत्पन्नं, पाससि पलयाऽनलं व तुमं ।। ९० ।। डज्झतेसु वणेसुं, सरणविहीणे पलायमाणंमि । सव्वंमि सावयगणे, भीमारवभरियभुवणयले ॥ ९१ ॥ बहुधूमधूमलासु, दिसासु वणवन्हिणा समारद्धे । सव्वंमि भासरासीकाउं तणकटुकूडंमि ॥ ९२ ॥ तज्जालावलिदूमियदेहो संकुचियथूरकरपसरो । उक्कडचिकाररवो, छडूंतो लिंडपिंडे य ।। ९३ ।। छिंदतो वल्लिवियाणगाइ तिन्हाछुहापरढुंगो । परिचत्तजूहतत्ती, पलायमाणो सरं एगं ॥ ९४ ॥ पत्तो अइतुच्छजलं, कद्दमबहुलं, अतित्थमोइन्नो । तत्थ जलमलभमाणो, पंके खुत्तो अइ
मेघकुमारकथा ।
।। ३५ ।।
Page #418
--------------------------------------------------------------------------
________________
मेघकुमार
उपदेशमालाविशेषवृत्ती
कथा।
COPeacoccccccccc
दुहत्तो ॥ ९५ ।। चलिउमसत्तो तत्तो, दिट्ठो निव्वासिएण एक्केण । तरुणकरिणा सरोसं, दसणेहिं सियग्गभागेहिं ॥ ९६ ।। पिटुपएसे भिन्नो, अहियाससि दुरहियासवियणभरं । जा सत्तदिणा वीसा समहियमेगं च वाससयं ॥ ९७ ॥ जीवित्ता अट्टवसट्टमाणसो मरिउमह समुप्पन्नो। एत्थेव भारहे विंझसेलमूले महारत्ने ॥ ९८ ॥ चउदसणो उध्धुरकुंभभासुरो गंधसिंधुरत्ताए । सत्तंगपइट्ठाणो, सरयब्भसमुज्जलसरीरो ॥ ९९ ॥ पत्तो तारं तारुन्नयं च जूहाहिवो अहेसि तुमं । सबरजणेणं 'मेरुप्पहो'त्ति संठवियवरनामो ॥१००।। लीलाए चंकमंतो, नियपरियरपरिगओ वणे तत्थ । पेच्छिसु तुमं कइया वि, गिम्हकाले वणवरिंग ॥१॥ लग्गमुदग्ग जाईसरिया तकालमेव पुब्बिला । अप्पा महया कटेण, रक्खिओ ताओ दावाओ ॥२॥ परिभाविउं तुमे तो, दावो एसो सयावि गिम्हमि । होही ता पडियारं, चिंतेमि अणागय किपि ॥ ३ ॥ पढमे पाउससमए, नियपरियरपरिगएण तो तुमए । गंगादाहिणकूले, अखिलं रुक्खाइ उक्खणियं ॥४॥ विहियं एग सुविसाल-थंडिलं लग्गउग्गअग्गिस्स । एगंतेणाऽजोग, पुणो वि तो पाउसस्संतो ॥५॥ तं चेव निययपरियरसमन्निओ सव्वओ विसोहिंसु । वासारत्तस्संते वि, तं विसोहिंसु तह चेव ॥६॥ इय विहियसुत्थभावो, पइवरिसं अन्नया तहेव दवो । जा एतं संपत्तो, सपरियरो थंडिले तत्थ ॥ ७॥ अन्ने वि रनजीवा, तत्थ पविट्ठा दवाउ संतदा । तह जह कत्थइ थेवंपि, कोइ सक्का न फंदे ॥ ८ ॥ तणुकंडुयणनिमित्तं, अहऽन्नया ते कमो समुक्खित्तो । बलवंतपेल्लिओ तप्पएसमेगो गओ ससओ ॥९॥ दिवो तए दयाए, तक्खणमाऊरियं मणं तुज्झ । नियवेयणमगणंतेण, धारिओ सो तहेव तए ॥११०॥ तीए दयाए अइदुकराए, तुच्छीकओ भवो तुमए । मणुयाऽऽउयं निबद्धं लद्धं सम्मत्तबीयं च ।।११।। अड्ढाइजदिणंते, उबसंते वणवमि जीवगणे । निस्सरियंमि पएसा, ताओ पायं तुम मोत्तुं ॥ १२ ॥ जा जासि ताव थेरत्तणेण परिजुन्नसुन्नसव्वंगो। रुहिराऊरिय संधिठाणो दूरं परिकिलंतो ॥ १३ ॥ वजाहओ व्व सेलो, धसत्ति धरणीए धीर ! पडिओऽसि । दाइजराउरकाओ, काग-सियालाइभक्खणओ ॥ १४ ॥ तिक्खं तितिक्खमाणो, वियणं दिवसाणि तिन्नि जीवित्ता । वाससयमाउयं पालिऊण सुह भावणोवगओ |॥ १५ ॥ कालं काऊणिह धारिणीए, कुच्छीए पुत्तभावेण । उववन्नो ता मेह !, तुमए एयारिसी वियणा ।। १६ ।। सोढा तिरिए
DowRcoERecroccoren
॥३७६ ॥
Page #419
--------------------------------------------------------------------------
________________
उपदेशमाला| विशेषवृत्तौ
॥३७७॥
णावि हु, अमुणियदुत्तरभवस्स रूवेण । ता अन्ज किमंग सहेसि, नेव मुणिदेहसंघटुं ॥ १७ ॥ सुयपुब्वभवो जाओ, जाईसरणो खणेण सो ताहे। दूरुग्गयवेरग्गो, हरिसंसुजलाउलच्छो य ॥ १८ ॥ दाउं पयाहिणाओ, वंदित्ता भावाओ य भगवंतं । मिच्छा
मेघकुमार
कथा। दुकडपुरवं, भणेइ मोत्तु महऽच्छिजुगं ॥ १९ ॥ जं सेसमंगमेयं, दिन्नं साहूण तो जहिच्छाए । संघटितु अभिग्गहमेयं गिन्हेइ || मेहमुणी ॥ १२० ॥ एक्कारसअंगाई, अहिजिउ विहियभिक्खुपडिमो सो। गुणरयणवच्छरतवं, काउं संलिहियसव्वंगो ॥ २१ ॥ परिचिंत्तइ जाव जिणो, सव्वसुहत्यी विहारमायरइ । ता चरमकालकिरिया, काउं मे जुज्जए तत्तो ।। २२ ॥ आपुच्छइ भगवंतं, जह अयं सामि ! तवविसेसेण । एएणुदाणनिसीयणाइ कटेणऽणुढेमि ॥ २३ ॥ तुम्हाणमणुन्नाए, इह रायगिहस्स विउलसेलम्मि । अणसणविहि विहेडं, मणोरहो मज्झ जाओ ति ॥ २४ ॥ तत्तो पत्ताऽऽएसो, खामित्ता समणसंघमन्नेहिं । कडजोगीहिं समेओ, मुणीहिं सणियं समारुहिउं ॥ २५॥ तत्थ गिरिम्मि विसुद्धे, सिलायले सयलसल्लनिम्मुक्को। पालियपक्खाऽणसणो, विजयविमाणे समुप्पन्नो ॥ २६ ॥ तस्स वरिसाई बारस-परियाओ देवलोगओ चविउ । वासे महाविदेहंमि, सिज्झिही बुज्झिही झत्ति ॥ २७ ॥ इय अन्नेहि वि साहूहि, मोक्खसोक्खेकबद्धलक्खेहिं । बहुजणजइसंघट्टो, सहियव्वो गच्छवासंमि ॥ १२८ ।। इति मेघकुमारकथा ॥ १५४ ।। दुष्करश्च क्षुद्रजन्तुभिर्गच्छे पासो यतस्तत्र
अवरुप्परसंबाहं, सुक्खं तुच्छं सरीरपीडा य । सारण वारण चोयण, गुरुजणायत्तया य गणे ॥ १५५ ॥ इक्कस्स को धम्मो ?, सच्छंदगई मईपयारस्स । किंवा करेइ इक्को ?, परिहरउ कहं अकजं वा ॥ १५६ ॥ फत्तो सुत्तत्थागम, पडिपुच्छण चोयणा व इक्कस्स ?। विणो वेयावच्चं, आराहणया य (वि) मरणते ॥ १५७ ॥ पिल्लिज्जेसणमिको, पइन्नपमयाजणाउ निच्च भयं । काउमणोऽवि अकजं, न तरइ काउण बहुमज्झे ॥ १५८॥
॥३७७॥ उच्चारपासवणवंतपित्तमुच्छाइमोहिमओ इक्को। सहरमाणविहत्थो, निक्खिवइ व कुणइ उड्डाई ॥ १५९ ॥ -
Decemerceramezoecorpoem
Page #420
--------------------------------------------------------------------------
________________
उपदेशमाला-0 विशेषवृत्ती
॥३७८॥
विस्मृत क्वचित्कर्तव्ये लता च गणे'-गच्छे गामात यो
areekacRECORRECReadeepeezepeezmade
एगदिवसेण बहुआ, सुहा य असुहा य जीवपरिणामा। इक्को असुहपरिणओ, चइज्ज आलंबणं लब्धं ॥ १६०॥
10 एकाकिसासव्वजिणप्पडिकुटुं, अणवत्था थेरकप्पभेओ अ । इक्को अ सुआउत्तोवि हणइ तवसंजमं अइरा ॥ १६१॥ I वेसं जुष्णकुमारि, पउत्थवइथं च बालविहवं च । पासंडरोहमसइं, नवतरुणिं थेरभजं च ॥ १६२ ॥ सविडंकुब्भडरुवा, दिट्ठा मोहेइ जा मणं इत्थी। आयहियं चिंता, दूरयरेणं परिहरंति ॥ १६३ ॥ सम्मद्दिठी वि कयागमो वि अइविसयरागसुहवसओ। भवसंकड म्मि पविसइ, इत्थं तुह सच्चई नायं ॥ १६४ ॥
'परस्परसम्बन्धो'-ऽन्योन्यघट्टनं भवति । तथा 'सौख्यं '-वैषयिकं तुच्छं' न किंचित्कारणाभावात् । ' शरीरपीडा'-परीषहोदयस्यावश्यंभावित्वात् । तथा स्मारणवारणाचोदनाश्च भवन्ति । तत्र विस्मृते क्वचित्कर्तव्ये भवतेदं न कृतमिति स्मारणा | अकतव्यानां निषेधो वारणा । उक्तमप्यकुर्वत्यसकृत् खरमधुरवचनैः प्रवर्तन नोदना । 'गुरुजनाऽऽयत्तता च गणे'-गच्छे गुरुमनाट. च्छच ह्युच्छ्वासव्यतिरेकेण गच्छे न किंचित्कत्त लभ्यत इति ।। १५५ ॥ एवं तर्हि कृतं गच्छे न एकाक्येव धर्म कुर्यामिति यो मन्येत तं प्रत्याह-" एकस्स" गाहा ।। एकस्य कुतो धर्म इत्यत्र हेतुद्वारेण विशेषणम्- सच्छंदगई मईपयारस्स'-स्वच्छंन्देनस्वकीयाभिप्रायेण गतिमत्योबहिश्चेष्टाबुद्ध्योः प्रचारो यस्य स तथा हि गुर्वनायत्तस्य नास्ति धर्म इत्यर्थः । किंवा करोत्वेक इत्यत्र-'कृत्य'मिति शेषः । 'पइन्नपमायजणाओ त्ति'-प्रकीर्णादितस्ततो विक्षिप्तात्सर्वत्र सुलभात्स्त्रोलोकात् 'उच्चारपासवणेत्यादि' । तथैकाकी उच्चारप्रश्रवणादिबाधया परवशः सद्रवेण-सजलेनोपलक्षणत्वात्सभक्तेन च भाजनेन विहस्तो व्यग्रकरः सन् नितरां क्षिपति रक्षाऽनपेक्षपातेन प्रेरयति यदा तदानीमुडाह-प्रवचनलाघवं 'वा' शब्दादात्मसंयमविराधनां च करोति । द्वितीयादिसद्भावे तु तद्दशायां तेन साहायककारणान्न कश्चिदोषः ।। 'चएज्ज'त्ति-त्यजेदुज्झेत्संयममिति गम्यते ॥ १५६ तः १६० ।। 'सव्वजिणप्पडिकुटुं' ति
| ॥ ३७८ ॥ एकाकित्वमिति गम्यते । तथाह्यस्मिन् सत्यनवस्था भवति प्रमादप्रायत्वात्प्राणिनामपरेषामपि तथा प्रवृत्तेः । अतः स्थविरकल्पभेदश्च
sezepeperoenoeaeperpeneera
Page #421
--------------------------------------------------------------------------
________________
उपदेशमालाविशेषवृत्तौ
विषयरागे सत्यकिकथा।
॥ ३७९॥
toezaeeeeeeeeeeeeeee
अयःशलाकाकल्पतापत्तेः । एकश्च स्वाऽऽयुक्तोऽपि सुष्ठु अप्रमत्तोऽपि हन्ति तपःप्रधानं संयममचिरात् ।। ६१ ॥ बहवस्तु संविग्नाः सर्वाऽपायान् परिहत्तु समर्था भवन्ति ।। अत एवाह-" वेसं” गाहा ।। “सविडंकुब्भड" गाहा ।। 'पासंडरोह' ति-पाषण्डेन'व्रतेन ‘रोधो'-नियन्त्रणा यस्याः सा तथा तां-व्रतिनीमित्यर्थः ।। 'सविडं कुब्भडरूवति-सविटङ्क-सशङ्गारवेषं-रूपं यस्याः सा तथा विटङ्को-वरण्डिका । यथाहि वरण्डिकाबन्धेन प्रासादः शोभते तथा कटक-कङ्कणकेयुर-हाराद्याभरणैः स्त्रीरूपमपि सविटङ्कमिति गोण्या वृत्त्या तथोक्तम् ॥ यद्वा सह विटानामङ्केनोत्सङ्गेन वर्त्तते यत्तत्सविटाङ्कम् विटैरुत्सङ्गीकृतं रूपम् । अथवा सह विटानामिव अङ्केनचिन्हेन वर्तते यत्तत्सविटात रूपम् । येन दृष्टेन कुलस्त्रीरूपमेतन्न भवतीति प्रतीतिर्भवति तत्तथोक्तम् ॥ ६२-१६३ ॥ किमित्येवं वेश्याद्यशेषत्रीसङ्गपरिहारः करणीयः ? उच्यते-तीव्रसंसारकारणत्वात् । एतदेव दृष्टान्तेनाह-" सम्मट्ठिी वि" गाहा ॥ कृतागमोऽभ्यस्तागमः ।। अतिविषयानुरागेण यत्सुखं तद्वशगः ॥ सत्यकि ज्ञातमेतत् ॥o____ “आभरणाऽऽणयणकए, गया सुजेद्वा न जाव आवेइ । ता चेल्लणं पि घेत्तुं, गयंमि सेणियमहाराए" ॥ १ ॥ निबिडपडिबंधबंधुरधुरा विऊ(ज)इ चेल्लणा वि वंचे। अलमलमिमेहिं ता तत्तवित्तिसोगेहिं भोगेहिं ॥ २॥ इय अइविरत्तचित्तेण, चेड. गाई समग्गगुरुवरगं । अणुजाणावइ पव्वज्जमजिउं तो सुजेटुस्स ॥ ३ ॥ चंदणबालापासे, पव्वज्जिय अजिणेइ तिव्वतवं । आयावइ काउं काउसग्गकरणेण वसहीए ॥ ४ ॥ एत्तो य अइपयंडो, परिवायगसेहरोऽत्थि सुसमत्थो । बहुविविजाहिं असेसकजसज्जाहिं पेढालो ॥५॥ नियविज्जाणं ठाणं, सुपहाणं सारसाहसनिहाणं । सव्वत्थ स जोयइ कपि, पुरिसमिक्खइ न जा ताव ॥६॥ दळूणऽजसुजेटुं, आयावितिं कयाइ स तिगुतं । चितेइ होइ एयाए, अत्तओ मज्झ विज्जनिहीं ॥ ७ ॥ रिउसमयं तो तीए, नाउं सोधूमियं विउव्वित्ता । भमरसरूवो होऊण, गुज्झमझमि पविसेइ ॥ ८॥ बीयं खिवेइ खेत्तंमि, तंमि आविब्भवेइ जह गब्भो। सहसा धसक्किया सा, चिंतइ हा हा किमेयं ति ॥ ९॥ पञ्चक्खं चिय नियबंभचेरचारुत्तणं हि मह ताव । विरियं विणा न गब्भाऽऽविन्भावो ता किमच्छेरं ॥ १० ।। जइवि जणो जंपिस्सइ, कोइ न मजायलजसंजमिओ। नियए वि तहावि न माइ,
PerencCPCRemecorre
|॥३७९॥
Page #422
--------------------------------------------------------------------------
________________
उपदेशमालाविशेषवृत्तौ
॥ ३८० ॥
माणसे एस आरंभ ||११|| ता कहमेयं मालिनपक्ख- पक्खालणं भवे मज्झ । इय ह) जेट्टऽज्जा संदेहसंगया सा गया संती ॥ १२॥ भणिया केवल नाणप्पयाससोहेण साहुणा एवं अखलियसीलालंकारधारिणी साहुणी एसा ॥ १३ ॥ अवमाणणा मणागंपि, ता न केणावि इभा कायव्वा । गब्भो उ कओ केण वि, छलेण पावेण केणावि ॥ १४ ॥ जाओ जाए समए, वुद्धिंढ सड्ढयकुलेसु पाउणइ । एक्कारसंगधारी, कन्नाहेडेण जाओ य ॥ १५ ॥ सच्चइनामो सह संजयाहिं गंतूण सो समोसरणे । निसुणंतो वक्खाणं, संजाओ सुथिरसंमत्तो ॥ १६ ॥ कइया वि कालसंदीवगेण विज्जाहरेण जिणनाहो । पहु ! मह मरणं कत्तो त्ति, पुच्छिओ दंसइ सिसुं तं ॥ १७ ॥ तो तप्पासे गंतुं, खयरो जंपेइ अइअवन्नाए । तमरे ! मारेसि ममं ति लाइ पाएस मड्डाए ||१८|| असरिसममरिसमेयस्स, एस उबरिं सिसूवि वहमाणो । पेढालेणं उवलोभिऊणमंगीकओ समए । १९ । सिक्खविओ सव्वाओ, विज्जाओ साहु साहियाओ य । आरंभइ साहेउं, तंपि महारोहिणि विज्जं ॥ २० ॥ पंचसु भवेसु साहेमाणो सो तीए मारिओ पुत्रि । छट्टे भवंमिं सिज्यंतिया वि तेणं न पडिवन्ना ॥ २१ ॥ जं तेण सिज्झमाणी सा, पढमं पुच्छिया निययमाउं । छम्मासपमाणाऊ, कहिओ सो तीए चिंतेइ || २२ || छम्मासवसेसाऊ, अहुणाऽहमिमीए किं करिस्सं ति । संपइ इमिणा विहिणा उ, साहु सो साहिउं लग्गो ॥ २३ ॥ जलिय चिउवरिवित्थारिअल्लचम्मंमि तम्मणो सुथिरो । वामचरणग्गअंगुटुएण उद्घट्टिओ संतो ॥ २४ ॥ जावं करेइ ता जाव ताणि चिदारुगाणि दीपंति । तह तत्थ कालसंदीवगेण दिट्ठो जवंतो सो ॥ २५ ॥ तद्दाहकए तो पक्खिवेइ कट्टाणि तत्थ स पुणोवि । सत्ताउ सत्तरत्ते वि जाव न चलेइ सो ताव ॥ २६ ॥ पञ्चखीहोऊणं, रोहिणीदेवी निवारए खयरं । मा कुरु विग्धं सिग्घं, सिज्झिस्समवस्समस्सऽम्हि ॥ २७ ॥ अह अक्खर पचखा सा, सव्वं सचइस्स सिद्धा ते । मह देहि एगमंगं, अंगे पविसामि तुह जेण ॥ २८ ॥ सा तेण निडालेणं, पडिच्छिया छिडमेत्थ तस्सासि । तुट्टाए रोहिणीए, विहियं तइयं तहिं नयणं ।। २९ ।। वियरेइ तो तिलोए, तिलोयणो जक्खरक्खअक्खलिओ । चेडगधूया अज्जा, माया मे धरिसियाऽणेण ||३०|| पावेणं ता पावउ, दुन्नयविसपायवस्स फलमेसो । इय मारइ पेढालं, अह पेक्खर कालसंदीवं ॥ ३१ ॥ बलिमड्डाए पाएसु, पाव
विषयरागे
सत्यकिकथा |
॥ ३८० ॥
Page #423
--------------------------------------------------------------------------
________________
उपदेशमालाविशेषवृत्तौ
विषयरागे
सत्यकि
॥ ३८१॥
कथा ।
pezoememedecocoecene
चे?(चित्ते)ण पाडिओऽणेण । अहह अहं वि (ति) सकोवो, पलायमाणं तयं नियइ ॥३२॥ तस्साणुमग्गलम्गो, गच्छइ गुरुगिरिगुहाइठाणेसु । कत्थवि न जाव छुट्टइ, ता मायं कप्पइ स एयं ॥ ३३ ॥ भयतरलतारसारंग-लोयणालक्खलक्खियाणि खणा । विउरुव्वइ दिव्वाई, पुराणि पुरओ स तिन्नि तओ ॥ ३४ ॥ अणुरत्तमत्तचित्तो, तत्तं सो ताण जाव जाणेइ । ताव पलीवइ अइउग्ग-अग्गिजालाहिं ताणि लहुं ॥ ३५ ॥ अह अणुधावइ आभोगिऊण छन्नस्स तस्स संचारं । नियइ समोसरणे सामि, सालपरिसाए सुनिलुकं ।। ३६ ॥ पुण देसणाऽवसाणे, आरंभइ रंभएं स संरंभं । पायालकलसकुहरे, पविसंतं झत्ति मारेइ ॥ ३७॥ अइसयतो से तोसो जाओ, विजाण चक्वट्टिवरो। अमरासुरविज्जाहर-अजसारो जए जयइ ।। ३८ ।। तित्थेसु तित्थनाहाण, गीयनाइयं पयट्टेइ । पइवासरंपि संझासु, पत्तअसव (वस)त्तसम्मत्तो ॥ ३९॥ किं पुण विसप्पिकंदप्प-दप्पओ पेम्मपरवसो संतो। अभिरमइ रायसत्थाह-सेद्विविप्पाण रमणीओ ॥४०॥ न पुनरेवं चिन्तयति-याः शृङ्गाररसाश्चितस्तनघटाः स्पष्टाक्षराङ्गावलिच्छायकापर्णवपेशलाः कुटिलताप्रौढप्रपापालिकाः । दुर्ग दुर्गतिमार्गमेकमसकृत्तृष्णावतां भ्राम्यता, जन्तूनां त्रिजगत्यमूर्विदधिरे मोहेन योषिअपाः ॥४१॥ रायाईणमणग्गलमिय दुक्खमभिक्खणं खिवेइ मणे । सकइ न कोइ काउं, पुण से पडियारमपंपि ॥४२॥ अइगुणियवगुविज्जा गउरवणिज्जा अणेयलोयस्स । दो तस्स संति सीसा, नंदीसर-नंदिनामाणो ॥ ४३ ॥ उज्जेणीए पजोयराइणो पुष्फगेण गंतूण । मोत्तुं सिवमंतेउर-रमणीओ धरसिया तेण ।। ४४ ॥ अह वियडभिउडिभासुरभालो भासेइ मंतिणो निवई । इय भे मई हयासा, हलंमि जोएमि किं तुब्भे ॥४५॥ विम्गहिउँ, निग्गहिउँ संगहिउँ वा न वारह किमेयं । मुक्काओ मोकलाओ, किं तुब्भेहिं | सभज्जाओ ॥ ४६॥ तो तेण मंतिणा मंतिऊण सव्वंगचंगिमागेहं । भणिया गणिया सवसीकरेसु सच्चइमुमे ! तमिमं ॥४७॥ गयणंगणग्गमम्गेण, जाव आवइ अवंतिनयरिं सो। तावऽग्गकरगहधूव-धारिणी उदए एसा ॥ ४८ ॥ वाराउणेगाउ, दणुटुंतिय तमभिमुहियं । सम्मुहर्मितस्स कयाइ, तस्स दसेइ कमलदुर्ग ॥४९॥ जाव पसारइ पाणि, वियसियसरसीरुहस्स सो ताव । मलियम पइ सा तमिय, पुच्छए सो किमेयंति ॥ ५० ॥ भणियं तीए तुब्भाण, जाजी जोगं न फुल्लकमलमिणं । वियसियकम
pezoepeperoeimeneraeza
॥३८॥
Page #424
--------------------------------------------------------------------------
________________
उपदेशमालाविशेषवृत्तौ ॥३८२॥
विषयरागे सत्यकिकथा ।
तीए सो संघडतघणपम्मानबाण मुद्धरमणीओ। अभिरमास नवा अणरागिणो खु तुभे, 'सरिसा सरि
लगुणाणं, अणभिन्नू सव्वहा तुब्भे ॥५१॥ अइमहमहंतमासल-पेसलपरिच्चुए मउले । अणुरागिणो खु तुब्भे, 'सरिसा सरिसेसु रजंति' ॥ ५२ ॥ सामंतमंतिसोत्तिय-वाणियगनिवाण मुद्धरमणीओ। अभिरमसि नेव जाणसि, तं पोढपणंगणासु रसं(त) ॥५३॥ इय अइरंजियहियओ, तीए सो संघडतघणपेम्मो । सह संवसेइ निच्चंपि, पाविओ परमवीसासं ।। ५४ ॥ सचिवेण तेण तीए, तोरवियाए कयाइ सो पुढो । तुह कहसु किंनु कार्य, कयाइ विज्जाउ वजिति ॥ ५५ ॥ बाहिररमणीयाकार-धारिणोणं अजाणमाणो सो। कुडिलत्तं कंबू(मा)ण व, अंतो इत्थीण कहइ इमं ॥५६॥ तरुणीरइरंगपसंग-संगरे संकमंति विजाओ । इह मंडलग्गअग्गे, कहियमिमीए वि मंतिस्स ॥५७॥ तेणावि रायसासण-सणाहसंधे(धी)ण वी(धी)रपुरिसा दो। भणिया भो तुब्भे सुरयसंठियं सच्चई हणह ।। ५८ ॥ घणदविणलाभलुद्धा, मुद्धा संकेयमेयमायरइ । भणइ उमातणुरक्खा मह कह तुब्भेहिं कायव्वा ॥५९।। तरुणितणूवरिधारिय-पत्तस्स सुतिक्खखग्गधाराए । काराविऊण छेयं धीरविया सा अमच्चेण ।। ६० ॥ ते वजरिया पज्जोय-पत्थिवेणं पुणो रहे सुहडा। न दुरारद्धं कजं, कायव्वं जाउ जुयलंपि ॥ ६१ ॥ अह रइरंगपसंगे, पच्छन्ना ते छलेण दोवि भडा । तरलतरवारिधाराए, झत्ति मारित्ति मिहुणंपि ॥६२।। कुवियाओ विज्जाओ सज्जो, पडिवजिई पढमसीसं । पज्जोयं तह लोय, अभिक्खणं अक्खिवेऊण ।। ६३ ।। नंदीसरवाणीए, जति खमंडले सिलं धरि । पीसेमो भे सव्वेवि, संपयं रे दुरायारा! ॥६४॥ नियसियसियउल्लपडो, धूवकडच्छुयविहत्थहच्छो य । सभओ निवपज्जोओ, लोओ वि य विन्नवेइ इमं ।। ६५ ॥ हे विज्जादेवीओ ! दीणाणम्हाण पायवडियाणं । सरणागयाण अहुणा, उवरि उवसंहरह कोवं ॥ ६६ ॥ तो जंपिज्जइ विजाहिं, जइ इमं एय वत्थुवित्थारं । पडिमाए घडावित्ता, अच्चह तो अत्थि भे मुक्खो ।। ६७ ।। तत्तो तहत्ति पडिवजिऊण गिरिनगरगामआरामे । नरनारिलिंगसंजोगमित्तदेवं ठवेऊण ॥६८॥ निवसचिवसेद्विसत्थाह-पामराई जणो असेसो वि । कारवइ देउलाई, अञ्चइ वसणाउ तो छुट्टो | ॥६९।। इय मिच्छत्तं सव्वत्थ, एत्थ वित्थारमागर्य एयं । नरयाऽगडंमि पडिओ, तहा मओ सच्चइ सो वि ॥ ७० ॥ इति पेढालपुत्र
सत्यकिकथा ॥१६४॥ तदेवं सम्यदृष्टेरपि तीनविषयाभिष्वङ्गोपात्तकर्मणां दुर्गतिगमनदोषमभिधाय साधूपास्यया तस्य शिथिलतामाह
॥३८२॥
Page #425
--------------------------------------------------------------------------
________________
परिसरवसुंधराए समापुरे पसरत-पुलयामि । ता सञ्चविय 18
उपदेशमालासुतवस्सियाए पूया-पणामसकारविणयकज्जपरो । बद्धपि कम्ममसुई, सिढिलेइ दसारनेया व ॥ १६५ ॥ -
| साधुवन्दन विशेषवृत्तौ पूजा-वस्त्रादिभिः। प्रणामो-मूर्ना, सत्कारो-वाचा गुणोत्कीर्तनं, विनयो-अभ्युत्थानादिः । कार्य-प्रत्यनीकोपद्रववारणादि, तत्पर- फले कृष्ण(N/ स्तन्निष्ठः। 'दसारनेयावत्ति'-दशाहनेतृवत्-कृष्ण इव ॥ १६५ ॥ तत्कथा चेयम्----
कथा। ॥३८३॥
___बारवई पुरीए, कयाइ जायवसिरोमणि अरिहं । रेवयगिरिणो परिसरवसुंधराए समोसरिओ ॥ १॥ सपरीवारो सउरी, परमेसरपायवंदणाय तओ। निहरिऊणं तिपयाहिणाउ दाऊण पणमेइ ॥ २॥ उवविसिय पुरो पसरत-पुलयपब्भाभासुरसरीरो। निसुणंतो धम्मकई, सामि समयमि विन्नवइ ॥ ३॥ दावेमि सामि ! दिक्खं, अन्नेसिं न अप्पणो पुण करेमि । ता सच्चवियं एयं, सुहासियं धम्मयाण मए ॥ ४ ॥ दिजंति य उवएसा, हत्था नच्चाविऊण अन्नस्स । जं अप्पणा न कीरइ, किमेस विकाणुओ धम्मो ॥ ५॥ पउरदुहदुरियदंदोलि-दारुणे भीसणे भवाऽऽवत्ते । विरई विणा मए पहु!, कह अप्पा उद्धरेयव्वो ॥ ६ ॥ भणिय भयवया-सुण सउरि ! समणधम्म, काउमसत्ताण घरपसत्ताग । जिणगुरुभत्तिप्पमुहो वि, होइ धम्मो महारम्मो ॥ ७॥ |0| तथा हि-" भक्तिः श्रीवीतरागे भगवति करुणा प्राणिवर्गे समग्रे, दीनादिभ्यः प्रदानं श्रवणमनुदिनं श्रद्धया सच्छूतीनाम् । पापाs. पोहे समीहा भवभयमसमं मुक्तिमार्गानुरागः, सङ्गो निःसंगचित्तैर्विषयविमुखता हयिणामेष धर्मः ॥ ८॥" किंच-तित्थयराणं भत्ती, इहेव वारेइ सव्वदुरियाई । परलोए य नरामर-सुहाई संपाडइ जियाण ॥ ९॥ एत्थंतरंमि कन्हेण, जंपियं जाणिमो जिणे भत्तिं । का सा गुरूसु किंवा, तीए फलं अह कहेइ गुरू ॥१०॥ प्रौढप्रीतितरङ्गसंगिहृदयं वाणी, गुणग्राहिणी कायः कैतववन्ध्यवन्दनकवान् दुश्चेष्टिताऽऽलोचनम् । प्रायश्चित्तपवित्रपालनविधिर्वस्त्रानपानाश्रयप्रावारप्रमुखप्रदानमिति भो भक्तिर्गुरोर्गीयते ॥११॥ एषु च वन्दनकं विशेष्य(धीय)ते यथोक्तम्-विणयोव्यारमाणस्स, भंजणा, पूयणा गुरुजणस्स । तित्थगराण य आणा, सुयधम्माराहणा किरिया ॥ १२॥ तथा-खवई नीयागोय, उच्चागोयं च बंधए कम्मं । सोहगं निव्वत्तइ आणासारं जणपियत्तं ।। १३ ।। अह भणइ हरी IN
॥ ३८३॥
croecneerpeecretareercomecaeezmeere
PrateeroeeperperAccrueA
Page #426
--------------------------------------------------------------------------
________________
उपदेशमाला विशेषवृत्तौ| ॥ ३८४ ॥
Deeze
साधुवन्दन | फले कृष्ण
कथा।
comcrporaemoneroe
भयवं! अहमवि एयाण तुम्ह सीसाण । दंताण खंतिमंताण, सीलवंताण साहूणं ॥ १४ ॥ अट्ठारससहस्साणं, साहूणं दूसहतवचरणतणुतणूणं च । कम्मविणिजरणकए, वंदणयं देमि मुणिनाह ! ॥ १५॥ सह वीरएण सव्वे, पत्तयं तेण वंदिया तो ते । निव्वाहियसपइन्नो, अहागओ जिणसगासंमि ॥ १६ ॥ कोत्थुहकिरणकरंखिय-कजलकाओ गलंतसेयजलो। विप्फुरियफारतरविज्जु-पुंजजुत्तो नवघणोव्व ॥ १७ ॥ ठाऊणं जिणपुरओ, विरइयकरकमलकोरओ कण्हो । पुण पुण वि पणमिऊणं, तुटुमणो भणिउमाढत्तो ॥ १८ ॥ भयवं ! भिडंतभडकोडिसंकडे कडुयकरडिचिक्कारे । एरिसपरिस्समो मे, संगामे वि हुन संजाओ ॥ १९ ॥ जारिसओ भत्तिवसुल्लसंतरोमंचकंचुइयतणुणो। मुणिपयपंकयवंदणयदाणकज्जुज्जयमणस्स ॥ २० ॥ भणइ जिणो अज तए, चारित्तमहानिवस्स पञ्चक्खं । एवं जुज्झतेण, बहूजियं सुहड ! किं बहुणा ॥ २१ ॥ चउरो पढमकसाया, दसणमोहा य तिन्नि सत्त इमे। मोहमहानिवसुहडा, अहुणा तुमए खयं नीया ॥ २२॥ एएहिं विणा एसो, मोहमहीसो धुवं अकिंचिकरो । उद्धियदाढोऽसमविसहरो व्व नणु सिंदुरीभूओ ।। २३ ॥ एएहिं तुज्झ चउगइसरूवसंसार[विलकंतारे । पडियस्स सयावि चरित्तरायसेन्नाउ भदुस्स ॥ २४ ॥ जीवस्स तत्तरूवं, जमिमेहिं खलेहिमावरियमासी । तं तुह पयडीहूयं, खाइगसम्मत्तवररयणं ॥ २५ ॥ लद्धे इमंमि नीसेसमंगलगामगेहभूयंमि । सासयसोक्खो मोक्खो, तइयभवे ते धुवं होही ।। २६ ॥ अवरं च अज तुमए, आसि महारंभसंचियं कम्मं । | सत्तममहीए जोगं, जं तं तइयाए आणीयं ॥२७॥ एयं निसामिऊणं, भयभीओ केसवो भणइ भयवं । तुब्भेहिं, सामिएहिं अज्जवि मह कहमकल्लाणं ॥ २८ ॥ ता पाहि पावभावारिपरवसं सामि ! म खमा वि जओ। पेच्छंता नहु पहुणो, भिचमुवेहंति वसणगयं ॥२९।। चिंतामणि पत्ते, दारिद्दपराभवो जइ जियाणं । उदियंमि वि दिणनाहे, जइ तमपसरो परिप्फुरइ ॥ ३०॥ ता नाह ! कहिं गम्मउ, पविसिजउ कस्स सरणमम्हेहिं । तो भणइ जिणो केसव !, अवस्समिह वेयणिज्जमिणं ॥ ३१ ॥ पुणरवि पावखयत्थं, वंदणय देसि तंपि नहु सम्मं । साऽऽसं समणुदाणं, जं न कुणइ कम्मनिज्जरणं ॥ ३२ ॥ एवं निवारिओ जा, मणयं वेलक्खमागओ कण्हो । ता पुणरवि पडिभणिओ, मा तम्मसु भद्द ! तुममेवं ॥ ३२॥ जम्हा अहमिव तुममवि वरकेवलनाणदसणपईवो। भुवणस्स पूयणिज्जो,
ACCORPORDCRecorae
॥ ३८४॥
Page #427
--------------------------------------------------------------------------
________________
उपदेशमालाविशेषवृत्तौ| ॥ ३८५॥
क्षमायां चण्डरुद्राचार्यशिष्यकथा।
| पसंसणिज्जो य भरहमि ॥ ३४ ॥ तेरसमो तित्थयरो, होहिसि तं मुणिसहस्सपरियरिओ। ता एरिसकल्लाणो, कह संपइ खेयमु
व्वहसि ॥ ३५ ॥ आह हरी कि वीरयवंदणयफलं जिणो पुणो भणइ । तुह चित्ताऽऽराहणमेत्तमेव नउ कम्मनिज्जरणं ॥ ३६ ॥ | जओ-किरिया नाणं दाणं, चरणं करणं दया दमो सयलं । सविवेयमणे सहलं, किलेसमेत्तप्फलं इहरा ॥ ३७ ।। इय एवं जय| पहुणो, बहुविहमाभासिओ जिणं नमिउं । कण्हो मुत्तिसयण्हो, नियनयरीए समणुपत्तो ॥ ३८॥ इय साहुवंदणेणं, दसारसीहेण सत्तममहीलो। तइयाए आणीयं, वेयणीयं कुणह ता एयं ॥ ३९ ।। इति अष्टादशसहस्रप्रत्येकसाधुवन्दनलाभे कृष्णकथा । अत एवाह
अभिगमणवंदणनमंसणेण पडि पुच्छणेण साहूणं । चिरसंचियंऽपि कम्म, खणेण विरलत्तणमुवेइ ॥ १६६ ॥ केइ सुसीला-सुहमाइसज्जणा गुरुजणस्सऽवि सुसीसा । विउलं जणंति सद्धं, जह सीसो चंडरुद्दस्स ॥ १६७ ॥
'अभिगमनम् '-आगच्छतोऽभिमुखयानम् । 'वन्दनं'-गुणोत्कीर्तनम् । 'नमस्यनं'-कायमनःप्रहता। एषां द्वन्द्वकभावस्तेन । | तथा 'प्रतिपृच्छनेन' शरीरपाटवादिवा+न्वेषणेन साधूनां क्रियमाणेन 'चिरसंचितमपि कर्म '-क्षणेन विरलत्वमुपैतीति ॥१६६।। गुरूणां च शिष्यो विनयं कुर्वस्तेषां श्रद्धां जनयतीत्याह-" केइ" गाहा । केचिन्न सर्वे सुशिष्या गुरुजनस्यापि श्रद्धां जनयन्तीति संबन्धः । किंविशिष्टाः- सुशीलाः'-सुस्वभावाः, 'सुधर्माणः'-श्रुतचारित्रधर्मोपेताः, ' अतिसज्जनाः '-सर्वप्राणिनाममृतरूपत्वात् । ततः पदत्रयस्यापि कर्मधारयः-'सुशीलसुधर्मातिसज्जना' इति । यथा शिष्यश्वण्डरुद्राचार्यस्येति ॥१६७।। चण्डरुद्राचार्यकथा चेयम्___उज्जेणोए पुरीए, सूरी सग्गुणमुणीहिं परियरिओ। आसि सिरिचंडरुद्दो, रुद्दोव्व सिवासओ सविसो ॥ १ ॥ सम्भावेण सकोवो त्ति, निययसीसाण भिन्नवसहीए । चिट्ठइ तन्निस्साए, सज्झायपरो महासत्तो ॥२॥ अह अन्नया य एगो, विलसिरसिंगारसुंदरसरीरो। नवपरिणीओ बहुमित्तसंजुओ इब्भवाणियसुओ ॥३।। जइजणपासे पत्तो, परिहासेणं भणंति से मित्ता । भयवं! भवउव्विग्गोऽभिवच्छए एस पव्वजं ॥ ४ ॥ नाउं परिहासमिमेसि, साहुणोऽवगणिऊण तव्वयणं । सज्झायप्पभिईयं, वावारं काउ
Powerpooreezerverpoorveen
INI॥३८५॥
Page #428
--------------------------------------------------------------------------
________________
उपदेशमाला-0 विशेषवृत्तौ ॥ ३८६ ॥
CodecPeroeereceizadeeo
मारद्धा ॥ ५॥ ते वि हु पुणो पुणो वि हु, परिहासेणं तहा पर्यपंति । दुस्सिक्खियाणमोसहमिमेसिं सूरि त्ति चिंतेउं ॥ ६॥IN
क्षमायां भणियं साहूहिं अहो, आयरिया दिति दिक्खमिह जाह । इय भिन्नठाणठिया, सूरी संदसिया तेहिं ।। ७॥ केलीकिलत्तणेणं, ते
चण्डरुद्रासव्वे सुरिणो समीवमि । संपत्ता परिहासेण, पणमिउं तत्थ उवविट्ठा ॥८॥ भणियं च तेहिं भयवं!, भवभमणुव्विग्गमाणसो
चार्यशिष्यएसो। अम्ह वयंसो पव्वज्जमज पडिवज्जिङ महइ ॥ ९॥ एयत्थमेव सव्वंगसुंदरं विरइऊण सिंगारं । कमकमलजुयलमेयं, दुहद
कथा। लणं तुम्हमल्लीणो ॥ १० ॥ तो काऊण पसाय, दिक्खादाणेणऽणुग्गहह एयं । इय निसुणिऊण सिरिचंदरुद्दसूरी वि कोवाओ ॥१॥ चिंतेइ पिच्छ पावा, ममंपि कहमुबहसंति ता एए । नियविलसियफलमिन्हि, लहंतु इय चिंतिउं भणइ ॥ १२ ॥ जइ एवं ता भूई दुयमप्पेहि त्ति सूरिणा भणिए । उवणिति तयं ते विहु, कुओ वि ठाणाओ आणेउं ॥ १३ ॥ तयणंतरं सकोवेण, सूरिणा भिउडिभीमभालेण । पेच्छंताण वि ताणं, सिरंमि निष्फाइओ लोओ ॥ १४ ॥ तो ते विलक्खरुक्खा, नियनियठाणेसु से गया मित्ता । तत्तो य इब्भपुत्तो, कयंजली सुद्धपरिणामो ।। १५ ।। पणमिय तप्पयपउमे, पयंपए पहु ! पयच्छ पव्वजं । सम्म चिय परिणामिओ, परिहासो वि हु इमो मज्झ ॥ १६ ।। तो इब्भकुलुन्भूओ, सम्म पव्वाविओ मुणिंदेण । पुणरवि गुरूण चरणे, पणमित्तु पयंपए एवं ॥ १७ ॥ भयवं बहुसयणोऽहं, मा मे धम्मंतराइअं होउ । ता वच्चामो अन्नत्थ, कत्थई भणइ तो सूरी ॥१८॥ जइ एवं पडिलेहसु, मग इच्छत्ति जंपिउं गओ। सुविणीओ स विणेओ, मगं पडिलेहिउँ पत्तो ॥ १९ ॥ तत्तो निसाए सूरी, गंतुमसत्तो पर्यपि एगागी। वुड्ढत्तणेण नवसिक्खगस्स खंधे भुयं काउं ॥ २०॥ संचलिओ खलियमि वि, पयमि पयइप्पभूयकोवत्तो । तं निभच्छिय ताडइ, सिरंमि दंडप्पहारेण ॥ २१ ॥ सो वि हु महाणुभावो, चित्तभंतरभवंतसुहभावो। चिंतेइ मए कह एस, पाडिओ एरिसे वसणे ।।२२।। एयस्स महासत्तस्स, साहुसज्झायजुत्तचित्तस्स । जणयंतेणमसोक्खं, अहह मए पावमायरियं ॥ २३॥ नियसयलसाहुसामायारीपरिपालणेक्कचित्तस्स । जाणयंतेणमसोक्खं, अहह मए पावमायरियं ॥ २४ ॥ बहुदिवसजराजज्जरिय-विहुरगत्तस्स भुवणवित्तस्स | जणयंतेणमसोक्खं, अहह मए पावमायरियं ॥ २५॥ एरिसपरिणामवसुल्लसंतसुविसुद्धसुक्क
Peeroecoopercrococcerpeee
अइ एवं पडिलेहम गागी। वुढत्तम दंडप्पहारेण ॥२स, साहुसज्झायनुस, अहह मए
161 ॥ ३८६ ॥
Page #429
--------------------------------------------------------------------------
________________
उपदेशमाला
D| झाणस्स । नवमुणिवरस्स विमलं, संजायं केवलं नाणं ॥ २६ ॥ तप्पभिई सो तह कहवि, नेइ जह से न होइ पयखलणा। विशेषवृत्तौ | तेणुत्तं तं संपइ, कह संमं नेसि मं भद्द! ।। २७ ।। पसरियअइसयभावाओ, सामि ! पासामि सम्ममहमहुणा । पडिवाइ अप
क्षमायां डिवाइत्ति, भणइ सूरी कहसु एयं ॥ २८ ॥ तेणुत्तमपडिवाई, गुरू वि संवेगमागओ देइ । सम्म मिच्छाउक्कडमेत्तो सुरुग्गमयसमए चण्डरुद्रा॥३८७ ॥IN ॥ २९ ॥ सो चंडरुद्दसूरी, नियइ सयं चेव निययसीसस्स । दढदंडताडणुब्भूयरुहिरधारारुणं सीसं ॥३०॥ तयणंतरं विचिंतइ, INचार्य शिष्यसूरी संजायवग्गुवेरग्गो। अहह महापावमिणं, मए कयं कोववसगेण ॥३१॥ नैतदपि परिभावितम्-"सन्तापं तनुते भिनत्ति
कथा। विनयं सौहार्दमुच्छादयत्युद्वेगं जनयत्यवद्यवचनं सूते विधत्ते कलिम् । कीर्ति कृन्तति दुर्मतिं वितरति व्याहन्ति पुण्योदयं, दत्ते यः कुगति स हातुमुचितो रोषः सदोषः सताम् ॥ ३२॥" तथा-अजदिणदिक्खियस्स वि, अन्नाणस्स वि बालयस्सावि । अन्नायजिणमयस्स वि, अहो खमा पेच्छ एयस्स ॥ ३३ ॥ बहुदिणपव्वइयस्स वि, सिद्धतसमुद्दपत्ततीरस्स । तित्थपहावगस्स वि, मह | पुण एयारिसो कोवो ॥ ३४ ॥ बालो वि वरं एसो, जो एयारिसखमाए परिकलिओ। न उणो अहयं परिणयबओ वि कोवंधलो धणियं ।। ३५ ।। तो एयस्स मए जं, किंपि हु मणदुकडं कयं इन्हिं । तं होउ भावसारं, मह मिच्छादुक्कडं विहिणा ॥ ३६॥ तस्सवि हियए इय, विप्फुरंतसुहभाव भावओ जायं । पयडियलोयालोयं, केवलनाणं मुर्णिदस्स ॥ ३७॥ केवलिपरियायं पालिऊण पडिबोहिऊण भवियजणं । तो दोवि खवियकम्मा, संपत्ता सासयं ठाणं ॥ ३८ ॥
कोऽप्यतिधर्मार्थी शिष्यश्चण्डरुद्राचार्यवदभव्याचार्येऽपि शुश्रूषां प्रवर्त्तयेदिति तत्त्यागोपदेशार्थमाहअंगारजीववहगो, कोइ कुगुरू सुसीसपरिवारो। सुमिणे जईहिं दिट्ठो, कोलो गयकलहपरिकिण्णो ॥ १६८॥ सो उग्गभवसमुद्दे, सयंवरमुवागएहिं राएहि । करहोवक्खरभरिओ, दिट्ठो पोराणसीसेहिं ॥१६९ ॥ गाथाद्वयस्याप्यर्थः कथानकगम्यस्तच्चेदम्-अत्थि पुरं गजणय, सुसाहुगणपरिवुडो विजयसेणो। सूरी सद्धम्मपरो, तत्थ ठिओ
॥ ३८७॥
DepezoiceIcecomezDORE
Page #430
--------------------------------------------------------------------------
________________
हीए ॥ ७ ॥ अंगाराम विधाई । गोसे पहिस्सागात जपतो ॥ १० ॥ खास स गुरु कोलो ।
जेसु लाई स्व जिणेहि ह ॥ १९ ॥ माता विजय मावखकेविण सगाओ ॥ १०
उपदेशमाला
मासकप्पेण ॥ १॥ पच्छिमरयणीसमए, सीसेहिं तस्स सुमिणए दिट्ठो। पंचसयकलहकलिओ, कोलो वसहीए पविसंतो ॥२॥ विम्हियमणेहिं तेहिं, सुमिणत्थं पुच्छिया तओ सूरी । तेहिं कहियं एही, गुरु कोलो साहुगयसहिओ ॥३॥ अह उग्गयंमि सूरे,
अंगारमर्दविशेषवृत्तौ । सो मग्गहसंगओ रविसुओ(य)व्व । कप्पतरुसंडमंडिय-सहिओ एरंडरुक्खो व्व ॥ ४ ॥ पंचसयसुमुणिजुत्तो, आयरिओ रुद्ददेवना
काऽऽचार्य
कथा । ॥ ३८८॥
मोत्ति । पत्तो साहूहिं कया, उचिया से सव्वपडिवत्ती ॥५॥ अह वत्थव्वीमुणिणो, परिक्खणदा निसिम्मि कोलस्स । गुरुवय-16 णेणं खिविउं, काइयभूमिम्मि अंगारे ।। ६॥ पच्छन्नपएसगया, पलोयमाणा य जाव चिटुंति । पाहुणगसाहुणो, ताव पट्ठिया काइय महीए ॥ ७॥ अंगारक्कमणुप्पन्न-किसिकिसारावसवणओ ते य। मिच्छामिदुक्कडं हा, किमेवमेयंति जंपंता ।। ८॥ अंगारकिसिकिसारव-ठाणेसु लहुं रयंति चिंधाई । गोसे पहिस्सामो, होज किमेयन्ति बुद्धीए ॥ ९॥ विणियत्तति जवेणं, तेसिं गुरू पुण तदाऽऽरवे तुट्ठो। एए वि जिणेहिं अहो, जीवा कहियत्ति जंपतो ॥ १० ॥ खरयरयं अंगारे, महतो काइयामहीए गओ। एसो य वइयरो तेहिं, संसिओ निययसूरिस्स ॥ ११ ॥ तेणावि जंपिय भो तवस्सिणो ! एस स गुरु कोलो। एए वि महामुणिणो सिस्सा एयस्स गयकलहा ॥ १२ ॥ तो पत्थावे पाहुणग-साहुणो विजयसेणसूरीहिं । जह दिगृहेउजुत्तीहिं, बोहिऊणं इमं भणिया ॥ १३ ॥ भो भो महाणुभावा !, एस गुरु तुम्ह निच्छियमभव्वो । जइ मोक्खकंखिणो ता, चएह एवं लहुं चेव ॥ १४ ॥ जम्हा गुरुणो वि हु. उप्पहमि लग्गस्स मूढचित्तस्स । चागो विहिणा जुत्तो, इहरा दोसप्पसंगाओ ॥ १५ ॥ एवं सोच्चा तेहिं, उवायओ उज्झिओ इमो झत्ति । कयउग्गतवविसेसेहि, पाविया देवलच्छीवि ॥ १६ ॥ अंगारमद्दगो पुण, सन्नाणविवज्जियत्तणेण चिरं । कट्ठाणुद्वाणपरो वि, दुक्खभागी भवे जाओ ॥ १७ ॥ सुरलोगाओ चविऊण, ताण सिसाण पंचवि सयाई। जायाई भरहवासे, पट्टणपवरे वसंतउरे ॥ १८ ॥ पुत्तत्ताए जियसत्तु-राइणो रायमाणरूवगुणा । अविकलकलाकलावा, ते पत्ता तारतारुन्नं ॥ १९ ॥ अमरकुमाराssयारा, असरिसपोरिसपयाववित्थारा । जाया लद्धपसिद्धी, वसुंधराधीसपरिसासु ।। २० ।। अह ते हथिणपुर-पत्थिवेण कणयज्झएण आहूया। नियधूयाए अब्भुयरूवाए सयंवरारंभे ।। २१ ॥ पत्तेहि तहिं तेहिं, पसरियउद्दामपामपन्भारो। करहोवक्खरभरिओ, दिट्ठो
म भणिया ॥ १३
Deepeecrezzaereamseex
B८८॥
Page #431
--------------------------------------------------------------------------
________________
उपदेशमालाविशेषवृत्तौ
॥ ३८९ ॥
एगो महारोगो || २२ ॥ गलओलंबियउच्चरिय- भूरिकूवाइवक्खरो दुक्खी । अइविरसमारसंतो, अखमो य खणंपि चंक्रमणे ||२३|| जमदूयभूयदुव्वार - पामरेहिं पुणो पुणो तहवि । पिट्टिज्जतो पच्छा, पुरोयलं बाहि कंबाहि ॥ २४ ॥ अइनिब्भरकरुणाए, पुणरुत्तं पेच्छिण ताण तयं । जायं जाईसरणं, सव्वे सुमरंति साहुभवं ।। २५ ।। एयं च जहा सो एस, अम्ह सूरी भविसु दासेरो । देवभवे सब्वेहिं, जं जाणियमेयमासि धुवं ॥ २६ ॥ तारिसनाणनिहाणं, तारिसतरवारितिक्खतरकिरिओ । तारिसपावियआयरियपयविसेसो गुणिजणेसो ॥ २७ ॥ तहवि अपावियसम्मत्त तत्तलेसो उवज्जियकिलेसो । भवअडविअडवतो, पत्तो दुत्थं इय अवत्थं ॥ २८ ॥ अहह अहो माहप्पं, जिणवयणाऽसदहाणदाहस्स । जं तह पयवी पत्तो वि एस एयारिसो जाओ ।। २९ ।। किंच“ धत्तामेतां कृशतरतनुश्रीप्रशस्यां तपस्यां, सत्या मत्या वहतु विहितब्रह्मनिष्ठां प्रतिष्ठाम् । व्याख्यानाख्यामुपकृतिमपि प्राणिनां पा (त्रा) तु कोsपि, श्रद्धा शुद्धा यदि न हृदये तथा सर्वमेतत् ” ||३०|| अइकरुणाए दाऊण दव्वजायं जहच्छियं तेहिं । करहबराओ सो पामराहिं मोयाविओ तुरियं ॥ ३१ ॥ एयाउ चेव उग्गय-उदग्गवेरग्गकारणवराओ । संवेगाssवेगाओ, गरुयविवेगप्पसंगाओ ॥ ३२ ॥ परिचत्तकामभोगा, सयंवरा मंडवंपि मोत्तूण । सूरीण पायमूले सिरिअज्जसमुद्दनामाण ॥ ३३ ॥ पव्वज्जं पडिवज्जिय, सज्जियउज्जलमहाविभूईए । अचिरेण चेव संसारसागरं तरिस्संति ॥ ३४ ॥ इति अंगारमर्दकाचार्य कथा ||
गाथाक्षरार्थश्वायम् —' अंगारजीववहउ ' ति । अङ्गारा एवं तद्बुद्धया जीवाः प्राणिनस्तेषां वधकः पादपातप्रमर्दनोत्पद्यमानक्रमसत्कारतोषात्तन्मध्ये प्रसभं प्रसर्पणादङ्गारजीववधकः । सो ' उग्गभवसमुद्दे' भ्रमन्निति शेषः । शेषं सुगमम् ॥ १६९-७० ॥
ननु कथमयमाचार्यपदप्राप्तोऽप्येवं क्लिष्टपरिणामोऽभूदुच्यते —भवाभिनन्दित्वात् । अत एवाहसंसारखंचणा नवि, गणंति संसारसुअरा जीवा । सुमिणगएणऽवि केई, बुज्झति पुप्फचूला वा ॥ १७० ॥ संसारे वञ्चनाः सल्पविषयसुखगृद्धानां नारकादियातनास्थानप्राप्त्या विप्रलम्भनास्ताः । नापि नैव गणयन्त्या कलयन्ति संसार
अंगारमर्द
काssचार्यकथा ।
11 328 11
Page #432
--------------------------------------------------------------------------
________________
उपदेशमालाविशेषवृत्तौ ॥३९॥
Cinema
पुष्पचूलोदाहरणं।
CIRCRecenrelement
शूकरा भवगतकोलकल्पा जीवा गुरुकर्माणः प्राणिनः, किं सर्वेऽपि ? नेत्याह-स्वप्नगतेनापि केचिद् बुध्यन्त इत्यादि स्पष्टम् । | ॥ १७० ॥ पुष्पचूलोदाहरणं चैतत्
सिरिपुष्फदंतनयरे, पयंडरिउपक्खदलणदुल्ललिओ। आसी महानरिंदो, नामेणं पुष्फकेऊत्ति ॥ १ ॥ देवी पुष्फवई से, तीसे | जमलत्तणेणमुप्पन्नो । पुत्तोऽत्थि पुष्फचूलो, धूया पुण पुप्फचूल त्ति ॥ २॥ ताणि परोप्परपोढप्परूढप्पणयाणि पेच्छिउं रन्ना। मीहोओ विप्पओगोत्ति, झत्ति परिणावियाणि मिहो ॥३॥ जुत्तीहिं न जुज्जइ, संभाविजइ न जाउ जं च भवे । सपहुत्तमत्तचित्तो, तं पि. पहू तहं विहि कुणइ ॥ ४॥ पुष्फवई तेणं चिय, निव्वेएणं पव्वजिउं दिक्खं । देवत्तं संपत्ता, चिंतइ कुचरियमवच्चाण | ॥ ५॥ हा हा हयास हयविहि !, कहमहऽवच्चाण ताण जच्चाण । इह परलोयविरुद्धो, कओ तए एस संबंधो ॥६॥ इह अजसडिंडिमो, परभवंमि अइतिक्खदुक्खलक्खोहो। तहवि इमाओ पावाओ, ताव छोडेमि समईए ॥ ७ ॥ इय नेरईए अइतिक्खदुक्खखिन्ने खणेण दंसेइ । पडिबोहणाय पुत्तीए, पुप्फचूलाए सुमिणमि ॥ ८॥ अइभूरिभीसणे सा, ते दडु झत्ति जायपडिबोहा । पुहईपहुणो साहेइ, सव्वमह सो वि वाहरि ॥९॥ पासंडिणो अणेगे, आपुच्छइ देविपच्चयनिमित्तं । भो केरिसया नरया, केरिसदुक्खा य साहेह ॥ १०॥ नियनियमयाणुसारेण, साहिओ तेहिं नरयवृत्तंतो । नवरं देवीए न मनिओ त्ति तत्तो नरिंदेण | ॥ ११॥ अनियपुत्तायरिओ, बहुस्सुओ विस्सुओ य थेरो य । वाहरिऊणं पुढो, सिट्ठो स जहट्टिओ तेण ॥ १२ ॥ तो भत्तिनिब्भराए, भणियं देवीए पुप्फचूलाए । किं भयवं तुब्भेहिं वि, सुमिणो दिवो इमो सिटो ॥ १३ ।। भणियं गुरूहि भदे !, जिणमयमणिदीवयप्पहावेण । तं नत्थि जं न नजइ, कित्तियमेत्तं नरयवित्तं ॥ १४ ॥ अवरसमए य तीए, तज्जणणीए पयंसिगो। सुमिणमि विम्हयावहविभूइरेहंतसुरविसरो ॥१५॥ पुव्वंपि व पुणरवि पत्थिवेण ता जाव पुच्छिओ सूरी । तेणावि तस्सरुव, निवेइयं | हरिसिया देवी ।। १६ ।। चलणेसु निवडिऊणं, भत्तीए भासिउं समाढत्ता । दुग्गइदुक्खं कह होइ, कहह कह वा तियससोक्खं
॥३९० ॥
Page #433
--------------------------------------------------------------------------
________________
Com
पुष्पचूलोदाहरणं ।
| ॥ १७ ॥ गुरुणा भणियं भदे !, विसयपसत्तिप्पमुक्खपावेहिं । पाविजइ नरयदुहं, तच्चागेणं च सग्गसुहं ॥ १८॥ ताहे सा पडि- उपदेशमाला-NI
बुद्धा, विसं व मोत्तूण विसयवासंगं । आपुच्छइ पव्वजा-पडिवत्तिनिमित्तमवणीसं ॥१९।। अन्नत्थ विहरियव्वं, तुमए न कयाइ विशेषवृत्तौ इय पइन्नाए । कह कहवि महीनाहेण, नायनाएणऽणुनाया ॥ २० ॥ पडिवजिय पव्वजं, स उजमा निजरेइ कम्ममलं । ओमंति
दूरदेसे, पेसियनीसेससीसस्स ।। २१ ।। जंघाबलपरिहीणस्स, तस्स एगागिणो ठियस्स तहिं । सूरिस्स असणपाणं निवभवणाओ पणामेइ ॥ २२ ॥ एवं वच्चतमी काले, अच्चंतसुद्धपरिणामा । निध्धुणियघाइकम्मा, संपत्ता केवलालोयं ॥ २३ ॥ पुवपव्वन्नं विणयं च, केवली अमुणिओ न लंघेइ । इय सा पुवकमेणं, गुरुणो असणाइ आणेइ ॥२४॥ एगंमि पत्थावे, सिमेणब्भाहयस्स सूरिस्स । जायाए तित्तभोयण-बंछाए उचियसमयंमि ।। २५ ॥ तीए य तहच्चिय पूरियाए विम्हइयमाणसो सूरी । भणइ कहं नायमिणं, मह माणसियं तए अज! ॥ २६ ॥ जं उवणीयं अइदुल्लहंपि भोजं अकालपरिहीणं । तीए भणियं नाणेण, केण ? पडिवायरहिएण ॥ २७ ॥ धीधी मए अणजेण, कहमिमो केवली महासत्तो। आसाइओत्ति सोगं, तो सूरी काउमारद्धो ॥ २८ ॥ कुरु मा मुणिंद ! सोगं, अमुणिजंतो हु केवली वि जओ। पुवठिई न भिंदइ, एवं तीए निसिद्धो सो ॥२९॥ चिरसुचरियसामन्नो वि, किं न निव्वुइमहं लहिस्सामि । इय संसयं कुणंतो य, तीए सूरी पुणो भणिओ ॥ ३० ॥ संदेहं कीस मुणीस!, कुणसि निव्वुइकए लहुं जेण । सुरसरियमुत्तरंतो, काहिसि कम्मक्खयं तमवि ॥ ३१ ॥ एवं निसामिऊणं, सूरी नावाए आरुहिय गंगं ।
अइलंघिउं पवत्तो, परतीरगमाभिलासेण ।। ३२ ।। नवरं जत्तो जत्तो, स निसीयइ कम्मदोसओ तत्तो । नावादेसो मज्जइ, सुरस| रिसलिलंमि अच्छाहे ॥ ३३ ॥ सव्वविणासं आसंकिऊण निजामगेहिं तो खित्तो। अन्नियपुत्तायरिओ, नावाहितो सलिलमज्झे
॥ ३४ ॥ अह परमपसमरस-परिणयस्स सुपसन्नचित्तवित्तिस्स । सव्वप्पणा निरंभिय-नीसेसाऽऽसवदुवारस्स ॥३५ ।। दवेणं भावेण य, परमं निस्संगर्य उवगयस्स । सुविसुज्झमाणदढसुक्क-झाणं निम्महियकम्मस्स ॥ ३६॥ जलसंथारगयस्स वि, अच्चंतब्भुयअवज्जजोगस्स । मणवंछियत्थसिद्धी, जाया निव्वाणलाभेण ॥३७॥ पुष्पचूलाकथावसारायाताऽनिकाचार्यदृष्टान्तेनैवोपदेशान्तरमाह
CcmercedeoeseDeceme
||३९१॥
Page #434
--------------------------------------------------------------------------
________________
उपदेशमालाविशेषवृत्तौ
॥ ३९२॥
CRCORRCPCREADEReaee
जो अविकलं तवं संजमं च साहू करिज पच्छाऽवि । अनियसुय व्व सो नियगमट्ठमचिरेण साहेइ ॥ १७१ ॥
10 अनिकापुत्रा- अनिकासुताचार्यकथा पुनरियम्-महुराहि उत्तराए, वाणियगो कोवि दाहिणाए गओ। ववहारेणं केणावि, तत्थ वणिणा कओ |
चार्यकथा । मित्तो ॥१॥ सगिहे निमंतिओ भोयणाय भुजंतएण तब्भइणी । वीयणपाणी तेणं, निरिक्खिया अन्निया नाम ||२|| अणुरत्तमत्तचित्तण, सुबहु सा मग्गिऊण परिणीया । सासुराए भाया पुण, तं मेल्लइ नेव नेहाओ॥३॥ विहिए निबंधे भावुगेण तब्भाउणा भणियमेयं । भयणि मेलिस्सं पुण, पलोइए भाइणेज्जमुहे ॥४॥ तस्स कयाइ चिराओ, पत्तो पिअराण माउरो लेहो। जइ पुत्त ! कयन्नू ता, मिलेसु जीवंतयाणऽम्ह ॥५॥ समयन्नुयाए तो अन्नियाए नियबंधवो तहा भणिओ। वेलामासे वि जहा, मुक्का नियभत्तुणा सद्धिं ।।६।। अंतरपहे पसूया, पुत्तो जाओ न से कयं नामं । ठाणे ठियाई महया, काहामो ऊसवेणंति ॥७॥ अन्नियपुत्तो त्ति तओ, सयलजणो भणइ तं रमावितो । एयं चिय अभिहाणं, गयं पसिद्धिं तओ तस्स ||८|| अहुणा दिन्नं अन्नंपि, नूण नाम इमस्स नहु ठाही । तत्तो तत्थ वि पत्तेहिं, तेहिं विहियं तयं चेव ॥९।। वुडिंढ पत्तो पाविय-पव्वजं अहिगयाऽऽगमरहस्सो। लध्धूणायरियपयं, कुणमाणोsणिस्सियविहारं ॥१०॥ नियसयलपरिवारेण, परिगओ आगओ कयाइ तओ। नयरंमि पुप्फदंते, कहियमओ णंतरकहाए ॥ ११ ॥ इति पुष्पचूलाअन्निकापुत्राचार्यकथा ॥ १७१ ॥ 'आर्ता नरा धर्मपरा भवन्तीति यो मन्येत तं प्रत्याहसुहिओ न चयइ भोए, चयइ जहा दुक्खिो त्ति अलियमिणं । चिक्कणकम्मोलित्तो, न इमो न इमो परिचयई ॥ १७२॥ 10 जह चयइ चकवट्टी, पवित्थरं तत्तियं मुहुत्तेणं । न चयइ तहा अहन्नो, दुब्बुद्धी खप्परं दमओ ॥ १७३ ॥ देहो पिपीलियाहिं, चिलाइपुत्तस्स चालणी व्व को । तणुओ वि मणपोसो, न चालिओ तेण ताणुवरि ॥ १७४ ॥
॥३९२॥ पाणच्चएऽवि पावं, पिवीलियाएऽवि जे न इच्छंति । ते कह जई अपावा, पावाइँ करंति अन्नस्स ? ॥ १७५ ॥ जिणपहअपंडियाण, पाणहराणंऽपि पहरमाणाणं । न करंति य पावाई, पावस्स फलं वियाणंता ॥ १७६ ॥
2perezaeeeeperozpecaee
Page #435
--------------------------------------------------------------------------
________________
उपदेशमाला - विशेषवृत्तौ
॥ ३९३ ॥
की
यथा दुःखदग्धो जीवो भोगांस्त्यजति न तथा विषयसुखसागरावगाढ इत्यलीकमेतत् । यतः - चिक्कणकर्माऽवलिप्तो निविडज्ञानावरणादिकर्म्मस्थगितो जीवो न दुःखितो नापि सुखितः परित्यजति भोगानिति । अतो लघुकर्म्मताऽत्र कारणं न सुखितत्वदुःखितत्वे ।। १७२ ।। तथा च - ' जह' गाहा । संजातकर्म्मविवराः पुनर्देहमपि त्यजन्तीत्याह च - ' देहो ' गाहा । चिलातिपुत्राssख्यानकं च ' दीसंति परमघोरा वि ' इत्यत्रोक्तमेव ॥ १७३-७४ ।। एवं च सति ' पाणञ्चए वि ' गाहा । पापं पापकारणं द्रोह - प्रहाराद्यभिसन्धिलक्षणं कारणे कार्योपचारात् ॥ १७५ ॥ मा भूनिरपराधेऽपकारकारणं सापराधे न कश्चित्क्षमते इति यो मन्येत तं प्रत्याह – “ जिणपह " गाहा । मिथ्यादृशां पुरुषाधमानां प्राणापहाराय प्रहरतामप्युपरि साधवो न कुर्वन्ति च पापानि प्रतिप्रहारादीनि चशब्दात् प्रत्युत करुणादिभावानां भावयन्ति यथा - " कचित्पुमान् क्षिपति मां परिरुक्षवाक्यैः, श्रीमत्क्षमाऽऽभरणमेत्य मुदं व्रजामि । शोकं व्रजामि पुनरेवमयं तपस्वी, चारित्रतः स्खलितवानिति मन्निमित्तम् ॥ १ ॥ " सतत सुलभदैन्ये निःसुखे जीवलोके यदि मम परिवादात्प्रीतिमाप्नोति कश्चित् । परिवदतु यथेच्छं मत्समक्षं तिरो वा, जगति हि बहुदुःखे दुर्लभः प्रीतियोगः ॥ २ ॥ मन्निन्दया यदि जनः परितोषमेति, तत्वप्रयासजनितोऽयमनुग्रहो मे । श्रेयोऽर्थिनो हि पुरुषाः परतुष्टितो - दुःखार्जितान्यपि धनानि परित्यजन्ति || ३ || अहो नु कष्टं यदि मे तपस्विनो, रजस्तमोभ्यां विवशा विचेष्टिताः । हितेषु मूढा इति चेन्न मे कृपा, द्विषत्सु मामयथार्थवेदनम् ॥ ४ ॥ इत्यादि ॥ १७६ ।। तदेव पापस्य फलं व्यवहारतोऽमिधित्सुराह-
rand
हमारण अभक्वाणदाणपरधणविलोवणाईणं । सव्वजहनो उदओ, दसगुणिओ इकसि कयाणं ॥ तिव्वयरे उपओसे, सयगुणिओ सयसहस्सकोडिगुणो कोडाकोडिगुणो वा, हुज्ज विवागो बहुतरो वा के इत्थ करंतालंबण इमं तिहुयणस्स अच्छेरं । जह नियमा खवियगी, मरुदेवी भगवई सिद्धा ॥ किंपि कहिंप कयाई, एगे लद्धीहिं केहिऽवि निभेहिं । पत्ते अबुद्धलाभा, हवंति अच्छेरयन्भूया ॥
॥
१७७ ॥
१७८ ॥
१७९ ॥
१८० ॥
भोगत्यागे कारणं ।
॥ ३९३ ॥
Page #436
--------------------------------------------------------------------------
________________
जघन्यादिकर्मविपाकानि ।
COCOC
उपदेशमाला
निहिसंपत्तमहन्नो, पत्थितो जह जणो निरुत्तप्पो । इह नासइ तह पत्तेप्रबुद्धलद्धि(च्छि)पडिच्छंतो ॥ १८१॥ विशेषवृत्तौ ।
एकवार व्यधको दशवारान् विध्यते-एकवारमारको दशवारान्मार्यते । जघन्यतोऽपीत्यादि योजनीयमिति गाथाभावार्थः ॥१७७॥ | " तिव्वयरे उ" गाहा । प्रद्वेषोत्कर्षाऽपकर्षविशेषस्य विचित्रत्वात्तत्कृतकर्मबन्धविपाकस्यापि नानारूपतेत्यभिप्रायः । तदिदभवेत्य यथा- 10 मूलतोऽपि कर्मसंश्लेषो न भवति तथाऽप्रमादो विधेय इति ।। १७८ ।। ननु किमप्रमादेन ? । न हि तत्साध्यः-कर्मबंधाभावस्तक्षयो वा, कि तर्हि ?, यादृच्छिको मरुदेव्यादीनां तथैवोपलम्भादिति दुर्विदग्धबुद्धिवचनेन ये मुग्धबुद्धयः प्रतिबन्धं विदध्युस्तान् शिक्षयितुमाह-'के एत्थ" गाहा । 'नियमा खवियंगित्ति । नियम्यते-वशी क्रियते आत्मा आभ्यामिति नियमौ तपःसंयमाऽनिष्टप्तशरीरेत्यर्थः । यथाहि-जस्कन्धारूढाया मरुदेव्या भगवतश्छत्रातिच्छत्रदर्शनेन प्रमोदातिशयादुल्लसितजीववीर्यायाः कर्मक्षयः-केवलज्ञानमायुःसमाप्तिमोक्षप्राप्तिश्चाक्षेपेण प्रादुरभूदेवमस्माकमपि सर्वं स्यात् , किमप्रमादेन कार्यम् । मरुदेवीसिद्धिकथा च-'धम्मो मएण हुँतो' इत्यत्र बाहुबलि-कथानके प्रोक्तव ॥ एतच्चालम्बनं दुर्विदग्धैः क्रियमाणमयुक्तमेव । अनन्तकालात्कदाचिदुद्भूतत्वेनाश्चर्यत्वात् । न खलु क्वाप्याकस्मिकाश्चर्यभूतेऽर्थे जायमाने सर्वमेव तथा समर्थनीयम् । मनुष्यस्त्रियोऽपि कदाचित्काकोदराद्युत्पत्तौ सर्वत्र तथोत्पत्तिव्यवहाराभावात् । श्रूयन्ते चागमेऽन्यान्यप्येतत्प्रकाराण्याश्चर्याणि-उवसम्ग-गब्भहरणं, इत्थीतित्थं अभाविया परिसा । कन्हस्स अवरकंका, अवयरणं चंदसूराणं ॥१॥ हरिवंसकुलुप्पत्ती, चमरुप्पाओ य अट्ठसयसिद्धा । अस्संजयाण पूया, दस वि अणंतेण कालेण।। २ ।। ___ एवं करकण्डूवादयः चत्वारः प्रत्येकबुद्धाः प्राग्भवस्मरणाऽऽविर्भूतश्रुतादेव स्वयं गृहीतत्रता अनाश्रितश्रीमहावीरतीर्था एव सिद्धा आश्चर्यभूता अभूवंस्तत्किमपरैरपि जातिस्मरणादिस्तन्मार्ग एव प्रतीक्षणीय इत्याह-" किंपि" गाहा । किमपि वस्तु वृषभादिकं प्राप्येति गम्यते, कस्मिन्नपि कदाचित्काले एके-करकण्ड्वादयो लब्धिभिस्तदावरणीयकर्मणां क्षय-क्षयोपशमोपशमरूपाभिः कैश्चिदपि निभैर्वृषभादेरेव वस्तुनो जराजीर्णत्वादिचिह्नः, किं प्रत्येकबुद्धलाभा भवन्त्याश्चर्यभूता इत्यतो न तन्निदर्शनेनाऽन्यैस्तपःसंयमयोः शै
CORPCOCORRECORDCORROR
PROIRECORREEnde
॥३९४॥
Page #437
--------------------------------------------------------------------------
________________
उपदेशमाला - विशेषवृत्तौ
॥ ३९५ ॥
थिल्यं विधेयम् कदाचित्कभावरूपत्वात्तेषाम्, प्रत्येकबुद्धत्वं लभन्ते प्रत्येकबुद्धलाभाः 'कर्मण्यण ' ॥
यस्तु तपःसंयमयोः प्रमादात्प्रत्येकबुद्धमार्गमेव प्रतीक्षमाण आस्ते, तं दृष्टान्तोपदर्शनेन निराकुर्वन्नाह – “ निहि " गाहा । यथानिधिं संप्राप्तमधन्यो निर्भाग्यः प्रार्थयन्नपि 'निरुत्तप्पो' त्ति निरुद्यमस्तद्ग्रहणे बलिविधानादिक्रियाशून्यः, इहलोके तं नाशयत्यन्येन सोद्यमेन तस्य ग्रहणात् । तथा प्रत्येकबुद्धलक्ष्मीं प्रतीच्छन् प्रतीक्षमाणो निर्विकल्पं मोक्षं तपःसंयमादिविधानेनाऽगृह्णानो नाशयत्येवेति ॥ करकण्ड्वादिकथा संक्षेपतश्चायम् - करकण्डुकलिंगेसुं, पंचालेसु य दोमुहो । नमीराया विदेद्देसु, गंधारेसु य नगई ॥ वसभे य इंदकेऊ, वलए अंबे य पुष्फिए बोही । करकंडु दुम्मुहस्स, नैमिस्स गंधार रन्नो य ॥ करकण्डुकहा ताव कहिजइ
1
अंगाजणवए चंपानयरी | दहिवर्षणो राया । तस्स चेडयधूया पउमावई महादेवी । तीसे गन्भाणुभावाओ डोहलो जाओ । जहा रायनेवच्छलंछिया हत्थिखंधारूढा उज्जाणकाणणाईसु विहरामित्ति । तओ डोहले अपुज्र्ज्जते उलुग्गा जाया । राया पुच्छइ निब्बंधे कए सिट्ठो । तओ देवी जयकुंजरमारोविया राया सयमेव छत्तं धारेइ । गया उज्जाणं पढमपाउसो वट्टइ । सो य मायंगो | नवनीरधाराधोरणीविसट्टमट्टियागंधेण अब्भाहओ संभरिऊण विंझाडविं पयट्टो तदणुमग्गेण लग्गा विभग्गा सेणासामग्गी । न तरेइ गंतुं वलिया, दोवि पवेसियाणि अडवीए । राया वडरुक्खं पेक्खिऊण पभणेइ पउमावई । एयस्स वडरुक्खस्स हेट्टेण जइ कुंजरो जाइ, तो तुमं साहग्गे लग्गेज्जासुत्ति । तहत्ति पडिस्सुयमेयाए दक्खत्तणेण राइणा साहा गहिया । इयरी हरिया हत्थिणा । निवई निराणंदो उत्तरिऊण तओ गओ चंपाए । पउमावई वि पवेसिया निम्माणुसाए अडवीए । पिवासिओ हत्थी । पेच्छइ महइमहालयं दहमेगं । तत्थोनो अभिरमिउं । इमा वि सणियमेयाओ य उयरिऊण दिसाओ अयाणंती, सागारं भत्तं पञ्चकखाइत्ता एगाए दिसाए पहाविया । जाव दूरं गया ताव तावसो एगो दिट्ठो । जाओ मणागं माणसे तोसो, गया तस्स सगासे तेणावि नीया कुलवइस्स पासे । तीए अभिवाईओ, एसो संभासेइ । कओ अम्मो ! इहागया । ताहे कहेइ जहा हूं चेडगरस धूया जाव हथिणा
प्रत्येकबुद्धाः |
॥ ३९५ ॥
Page #438
--------------------------------------------------------------------------
________________
Deez
प्रत्येकबुद्धकरकण्डुकथा।
e
आणीया । सो य तावसो चेडगस्स नियल्लगोत्ति । आसासिया तेण । मा बीहेहित्ति । ताहे वणफलाणि देह। धारिया रोयंती उपदेशमाला-0
कइवयवासराणि । अन्नया अडवीओ निप्फेडिऊण भणिया एत्तियओ चेव अम्हं गइविसओ, एत्तो परेण हलवाहिया महि त्ति न विशेषवृत्तौ
कप्पइ अक्कमिउं मे । जाहि एत्तो सयं चेव । एस दंतपुरस्स विसओ दंतवक्को य रायत्ति भणिऊण नियत्तो सो। सा वि तत्थ ॥३९६ ॥
गंतूणमणन्नगई सीलवई अजाण मूले पव्वइया । अइअत्थिणीए गब्भो नाइक्खिओ। पच्छा पीवरगब्भा जाया, नाया पुच्छिया कहिं गब्भो । मयहरिगाए सब्वमालोएइ । पसूया समाणी सह नामंकमुद्दियाए कंबलरयणेण य वेढिऊण तणयं सुसाणे उज्झइ। दूरे पेच्छंती अच्छइ । जाव सुसाणपालगेण पाणेण सो दारगो गहिऊणमप्पणो पत्तीए पुत्तो अप्पिओ। सा अज्जा जैणिऊणेयं गया वसहीए। संजईहिं पुच्छिया कहिं गब्भो । भणइ मयगो जाओ । अओ उझिओ मसाणे मए । सा अज्जा तीए पाणीए समं मेत्तिं घडेइ । अवारवाराए दारगाजोगं मोयगाइ नेहेण अप्पेइ । सो विसंवड्ढइ । ताहे दारगरूवेहिं समं रमतो दिकरु(स)याणि भणइ । अहं तुभं राया । मह तुब्भे कर देह । सो सुक्ककंडूए गहिओ, ताणि भणइ तुम्हाणमेसो चेव करो एगमेगो ममं कंडुयउत्ति । ताहे से करकंडुत्ति नामं कयं दिक्करुएहिं । सोय तीए संजईए अणुसत्तो जेण सा से मोयगो देइ, जं बालटुं लहइ भिक्खं । संवड्ढिओ सो वि मसाणं रक्खइ । तत्थ य कयाइ केणइ कारणेण दो.साहू समागया, एगत्थ वंसकूडंगे दंडगं पेच्छंति । तत्थेगो दंडलक्खणं जाणइ । सो पमाएण पासाई अनिरिक्खिऊण भणइ । जो एयं दंडगं गेन्हइ सो राया होइ । किं पुण पडिक्खियव्वो जाव चत्तारिं अंगुलाणि अन्नाणि वडूढंति । एयं च तेण मायंगदारगेण एगेण धिज्जाइएण य कुडंगाइ अंतरिएण सुयं । ताहे सो मरुगो अप्पसागारिए चउरंगुलं खणिऊण छिदिऊण य गिन्हइ । तेण य पाणपुत्तेण दिवो, मम मसाणस्स एसो त्ति उद्दालिओ। मरुगेण नीओ सो करणंमि । भणइ देहि मे दंडगं । सो भणइ मम मसाणस्स एसो न सव्वहा जीवंतो देमि । धिज्जाइओ भणिओ अन्नं गिण्ह । सो नेच्छइ, ममेएणेव कजं । सो वि दारगो नेच्छइ। पुच्छिओ किं न देसि ?, भणइ अहं एयस्स दंडगस्स पहावेण राया भविस्सामि । ताहे कारणिया हसिऊण भगति । जया भविज्जासि तया एयस्स मरुगस्स गाम दिजाहि ।
eraeezaaeeraaeeraveezaareezcopeecopezoat
Genercemezoeeroecemezoo
Page #439
--------------------------------------------------------------------------
________________
| सुत्तस्स तस्स समानादिराणि । इमोशकरण जाव जोइयनपुग, राज्ञा तु करकण्, मगाइ देहि सदो । आयाणि ता तेण दंडरयणं कया। तथा च सोऊण सो मरु । तहिं देहि । 1 अप्पाणं न जाणव
प्रत्येकबुद्ध करकण्डुकथा ।
पडिवनमेएण । धिजाइएणऽन्ने धिज्जाइए विइज्जे काऊण भणियं, जहा मायंगे मारित्ता हरामो दंडगंति । तं तस्स पिउणा सुर्य । | उपदेशमाला
ताहे तिन्नि वि नासिऊण कंचणपुरं पत्ताणि । तत्थ पत्थिवो पंचत्तं पत्तो । रजारिहो अन्नो नन्थि । आसो अहिवासिओ सो विशेषवृत्तौ |
सुत्तस्स तस्स सयासमागंतूण तं पयाहिणिऊण य पासे ठिओ। जाव लक्खणपाढएहिं दिट्ठो, ताव लक्खणलक्खियंगोत्ति कओ जयसद्दो। आहयाणि नंदितूराणि । इमोजायभमाणो वीसत्थो उदिउँ आसं विलग्गो। कंचणपुरे पवेसिज्जइ । मायंगो त्ति धिज्जाइया न दिति पवेसं । ताहे तेण दंडरयणं करे करेऊण जाव जोइयं ताव जायं जालाजालजालं भयभीया नद्वा ते दिसोदिसं । ताहे तेण वाडहाणगा हरि एसा धिज्जाइया कया । तथा च-दधिवाहनपुत्रेण, राज्ञा तु करकण्डुना । वाटधानकवास्तव्या-श्वण्डाला ब्राह्म णीकृताः ॥ १॥ एवं सो करकण्डु महाराओ जाओ। एयं सोऊण सो मरुगो आगओ, मग्गइ देहि मे पुवपडिवन्नं गामति । भणियमेएणं रे बंभणा ! भणेहि को ते गामो रुच्चइ । सो भणइ चंपाए मे मंदिरं । तहिं देहि । ताहे दहिवाहणस्स लेहं देइ । जहा देहि मे गाममेगं । अहं जं तुज्झ रुच्चइ गामं वा नगरं वा तं देमि । सो रुटो आह-दुटुमायंगो अप्पाणं न जाणइ । मज्झ लेहं देइ । अवमाणिएण दूएण पडिआगएण सव्वं से कहियं । करकंडु रुटो गओ गरुएण गंधव्वाइकडगचडगरेणं । सव्वओ उवरोहिया चंपा । पइदिणमाउहणं महंतं वट्टइ । तीए संजईए सुयं । मा जणक्खओ पक्खदुगे वि होउ त्ति आगंतूण करकंडुस्स साहए रहस्सं भिदियं । तुह दहिवाहणो जणओ। अहं जणणी। तहाविहकहासंविहाणओ अहं साहुणी, तं मायंगदारगो जाओ। तेण ताणि अम्मापिअराणि पुच्छियाणि । तेहिं सब्भावो कहिओ। नामंकमुद्दा कंबलरयणं च दाइयं । जायपच्चओ वि पभणेइ माणेण, नाहं मो सरामि । ताहे सा चंपाए पविसिऊण पत्ता पत्थिवस्स पासाए, नाया दासचेडीहिं पायवडियाओ परुन्नाओ। रना निसुयं, सो वि आगओ वंदित्ता आसणं दाऊण पुरओ निसन्नो पुच्छइ । पुव्ववुत्तंतं एत्थाऽऽगमणपज्जंतं, विसेसओ गब्भस्स वत्तं । सा सव्वं साहिऊण भणइ, जेण तुमं रोहिओ सो तणओ त्ति । तुदो निग्गओ मिलिओ य। तस्स रजाइं दो वि दाऊण दहिवाहणो पव्वइओ। करकंडू पयंडसासणो संजाओ। सो उ किल गोउलप्पिओ तेण अणेगाणि पालावेइ । अन्न(एग)या
ReceneCRECORDIOCReemaDeewana
Deadersonneczooraezrezzera
| ॥ ३९७॥
Page #440
--------------------------------------------------------------------------
________________
उपदेशमालाविशेषवृत्तौ|
सरयकाले एगं गंगतरंगचंगवन्नं गोतन्नगं गोउले गओ पेच्छिऊण भणइ, एयस्स मातरं मा दुहेज्जाह । जया वढिओ होइ तया अन्नगावीणं पि पेऊसं पाएज्जह । तहेव गोवालएहिं पालिज्जतो सो उव्वत्तविसाणो पीणखंधो वसभो जाओ। राइणा जुझारो कओ
प्रत्येकबुद्ध
दुर्मुखकथा । पेच्छइ, पमोयपरायणो पुणो बहुणा कालेण गओ पेच्छइ, जराजज्जरसरीरं परिगलमाणलोयणजुयलं पडएहिं परिघटिज्जतं । गोवे पुच्छइ कहिं वसहो त्ति । तेहिं सो दाइओ। तं पेच्छंतो विसन्नचित्तो, चिंतइ धिरत्थु संसारासारत्तणस । जेण तारिसिं सरीर-16 सिरिं संपाविऊण संपयमेयारिसो सव्वाऽऽवयाण मंदिरं संवुत्तो । यद्वा-व्याप्ता त्वग्वलिवीचिभिः परिचिता निःश्रीकता नेत्रयोरखें मूर्द्धनि ते कचा अपि चिताभस्माऽवकीर्णा इव । लालाजालविसंस्थुलस्थितिमुखं काशेन कामं क्वणन् , यन्नृणामपि वार्द्धके भवति तत्कोऽस्मिन्वृषे विस्मयः ॥१॥ अवि य-सेयं सुजायं सुविभत्तसिंगं, जो पासिया वसभं गोदुमज्झे । रिद्धिं अरिद्धिं समुपेहियाणं, कलिंगराया विसमिक्ख धम्मं ॥ २॥ गोळेगणस्स मज्झे, टिंकियसद्देण जस्स भजति । दरिया विदित्तवसभा, सुतिक्खसिंगा समत्था वि ॥ ३ ॥ पोराणयगयदप्पो, गलंतनयणो चलंतवसभोट्रो । सो चेव इमो वसभो, पड्डयपरिघट्टणं सहइ ॥ ४ ॥ इय एवमाइ बहुसो, संसारासारयं निएऊण । संभरियपुबजम्म, निक्खंतो दिन्नसुरलिंगो ॥ ५ ॥ इति करकण्डुकथा ।। --
एत्तो दुम्मुहकहा जहा-पंचालजणवए कंपिल्लपुरे दुम्मुहो महीसो। तस्स य सुकयचम्मजणिय तिवग्गसारं संसारसुहमणुहवंतस्स आणंदियरायहंसो संपन्नसव्वसासो संपत्तो सरओ। तओ तुरयवाणियाए नीहरंतेण तेणमणेगकुडभीसहस्सपरिखुडो महाविभूईए पूइज्जमाणो दिवो इंदझओ, पडिनियत्ततेण दिवसाऽवसाणे दिट्ठो भूमीए पडिओ कट्ठावसेसो विलुप्पमाणो पागयमणुएहिं वि तं दळूण चिंतियमणेण । एवं संसारियसव्वसत्ताण वि संपयाओ असंपयाओ य सया पासट्ठियाओ चेव । तथा च जो इंद. | केउं सुअलंकियं तु, दलु पडतं पविलुप्पमाणं । रिद्धि अरिद्धिं समुपेहियाणं, पंचालराया विसमिक्खधम्मं ॥ १ ॥ संभरिय पुव्व
IN/॥३९८ ॥ जम्मो, निक्खंतो तो इमो वि नरनाहो । दिन्नंमि देवयाए, लिंगो विहरेइ महिवलए ॥ २॥ इति दुर्मुखकथा ।
toerderwecweerepeeledeoezzaeezoere
Page #441
--------------------------------------------------------------------------
________________
उपदशमाला- विशेषवृत्तौ
ecemezoeloenezoexpeo
इओ ‘नमिकहा' कहिज्जइ-विदेहाजणवए मिहिलानयरीए नयरीइ रंजियसज्जणो नमि नाम राया। तस्स जम्मतरपुननिव्वत्तियरजसुहमणुहवंतस्स समइक्कतो कोइ कालो। अन्नया वेयणियकम्मोदएण जणियसिरोवेयणस्स पयडीहूओ दाहज्जरो। उवट्ठिया
प्रत्येकबुद्ध | वेज्जा करेंति पडियारकिरिया। अइकता छम्मासा । न जाओ कोइ विसेसो। कयाइ वेजोवएसाओ अंतेउरियाओ चंदणं घसंति ।
नमिकथा। | तओ उच्छलिओ मणिवलयाण झणकारो। राइणा तमसहतएण भणियं कस्सेस दुस्सहो सहो । परियणेण भणियं । सिरिचंदणघंसणपरायणतेउरियावलयाणं । तओ ताहिं एक्केकं वलयं कलाइयाहिंतो अवणीयं, तहावि नोवसंतो खणखणारवो। तओ मंगलिक्क. मेक्केकं वलयं धरिऊण सेसाणि अवणीयाणि । नमिणा भणियं, किमिन्हि उवसंतो पुरंतो सो सद्दो । परियणेण भणियं एक्केक चेव संपर्य कयं वलयं । तओ चिंतियं नमिणा । अव्वो जावइओ धणधन्नरयणसयणगामागराइसंगो तावइओ दुक्खपसंगो। तहा"जह जह अप्पो लोभो, जह जह अप्पो परिग्गहारंभो । तह तह सुहं पवड्ढइ, धम्मस्स होइ संसिद्धी ॥१॥” तम्हा | एगागित्तं चेव सुंदरं । तथाहि-एत्येकस्तनुमानसौ परभवात् क्वापि मे पक्षिवत् , गोत्रे मातृ-कलत्र-पुत्र-भगिनी-भ्रात्रादिभिः
सज्यते । यायेत्कः परतः परां तनुकुटी स्वैः कर्मभिः कल्पितामित्येवं विदुषामिहास्तु विदुषां युक्ता क्व कत्तु रतिः ॥ २॥ एवं परिभावियवेयणियखओवसमाओ समद्धासिओ निदाए । विहायाए सुमिणे सुरसेलोवरि धवलकरिवरारूढो आलोइओ अप्पा । पडि-16 | बुद्धो नंदितूरघोसेण । चिंतिउं पवत्तो। कत्थ मए एरिसो सोवनिओ सेलो दिट्ठोत्ति ईहापोहमगणगवेसणं करितस्स जायं जाईसरणं । सुमरेइ जहा अहं मणुयभवे कयसामन्नो उप्पन्नो पुप्फुत्तरविमाणे जिणजम्मंमि मेरुसिहरे महिमं करितो। तओ चविऊणमिहोववन्नो, एवं च पत्तेयबुद्धो सो जाओ । पुत्तं रज्जे ठविऊण य अभिनिक्खंतो। तओ मिहिला सपुरपरियणी रोहजाणवया |" पलवमाणी कंदमाणी कोलाहलगभूया आसि । तओ सक्को माहणरूवेणाऽऽगंतूण नमिपुरओ होऊणेवं वयासी-किं नु अज मिहिला, कोलाहलगसंकुला । सुव्वंति दारुणा सद्दा, पासाएमु गिहेसु य ॥१॥
॥३९९॥
2000cComperoCPCPCOCKPCroe
Page #442
--------------------------------------------------------------------------
________________
कथा।
नमिः-मिहिलाए चेइए वच्छे, सीयच्छाए मणोरमे। पत्तपुष्फफलोवेए, सउणाणं बहुगुणे सया ॥२॥ वारण हीरमाणमि, उपदेशमाला
प्रत्येकबुद्धचेइयंमि मणोरमे । दुहिया असरणा अत्ता, एए कंदति भो खगा ॥३॥ विशेषवृत्तौ ।
नग्गइराजशक्रः-एस अग्गी य वाउ य, एवं डज्झइ मंदिरं । भंते ! अंतेउरं तुज्झ, 'कीसणन्नावयक्खह ॥ ४॥ नमिः-सुहं वसामो ॥४०॥
जीवामो, जेसि मे नत्थि किंचणं । मिहिलाए डज्झमाणीए, न मे डज्झइ किंचणं ॥५॥ एवमाइ वायाहिं सक्को रायरिसिं जाव खोभेउ न सको। ताहे माहणरूवमुवसंहरिउण विउव्बिउणमिंदत्तं वंदइ थुणेइ-अहो ते निजिओ कोहो, अहो माणो पराइओ । अहो निरिकिया माया, अहो लोहो निवारिओ ॥ ६॥ एवमाइमहुराहिं वग्गुहि थोउण गओ नियट्टाणं । नमी वि विरिउ पवत्तो।। बहुयाण सहयं सोचा, एगस्स य असद्दयं । वलयाण नमिराया, निक्खंतो मिहिलाहिवो ॥७॥
अह नग्गइ नरिंदचरियं-गंधारजणवए पुरिसपुरे नगरे जयलच्छिलंभलंपडो सुनयमग्गो नग्गई राया । तस्स य संसारसारसो6/क्खअक्खित्तचित्तवित्तिस्स नाएण मेइणीमंडलं पालयंतस्स पत्तो तरुणीसमूहसुहवो वसंतूसवो । तंमि वसंते संते उज्जाणं पढिएण नरवइणा । 10
मंजरिनिवहसणाहो साणदं पुलइओअओ ॥१॥ " कोउहलेण ताओ, एगा भूवेण मंजरी गहिया। तह खंधावारेण वि, एवं जाओ खाणुव्व ॥२॥" विणियत्तं तो तत्तो, नग्गइराया स रायवाडीओ। पुच्छइ पुरिस सो कत्थ, अत्थि ओ कहं हूओ ॥३॥ पुरिसेहिं जंपियं परियणेण एगेगमंजरी गहिया । ताओ तुम्भेहि पिव, तो जाओ एस खाणुव्व ॥४॥ तओ सविसायं चिंतियं राइणा-करिक- | नचंचलाओ, जीवियजोव्वणकलत्तपुत्ताई। लच्छीओ ता इमाहिं अलं किलेसप्फलाहि मे ॥ ५॥ तो जायजाइसरणो, जाओ पत्तेयबूद्धरिद्धिधरो देवोवणीयलिंगो, सुमुणी सो विहरिउ लग्गो ॥६॥ जो चूयरुक्ख तु मणाभिरामं, समंजरीपल्लवपुप्फचित्तं । रिद्विं अरिद्धिं समुपेहियाणं, गंधारराया विसमिक्खधम्मं ॥ ७ ॥ कमेण य सव्वे वि, पत्ता खिइपइदिए नयरे । पविट्ठा य चउदुवारे
॥४००॥ १ कीसणं नाय वक्खह । B. C. D.
20exceetDecexcexamzo2
recordereroopeecroe
Page #443
--------------------------------------------------------------------------
________________
उपदेशमालाविशेषवृत्ती
20ccorrareeroecorrecepace
| देउले । पुव्वदारेण करकंडुमुणी दक्खिणेण दुम्मुहो। अवरेण नमी । उत्तरेण नग्गई। कहं महामुणीणं पराहुत्तो चिट्ठामित्ति विउ- || व्वियं वाणमंतरेण नियपडिमाए मुहचउक्यं । एत्थंतरंमि मसिणकटेण कन्न कंडुइऊण मुकं एगपासंमि कंडुयणं करकंडुणा। तं च INप्रत्येकबुद्धानां
ठूण भणियं दुम्मुहेणं-जया रजं च रटुं च, पुरं अंतेउरं तहा । सव्वमेयं परिचज, संचयं किं करेसि मं ॥८॥ जाव दु- परस्परोक्तिः म्मुहेण भणिओ करकंडू पडिसंलावं न देइ, ताव भणिओ दुम्मुहो. नमिणा-जया ते पेइए रजे, कया किच्चकरा बहू । तेसिं किच्चं परिश्चन्ज, अज किच्चकरो भवं ॥ ९॥ तओ जाव दुम्मुहो नमिणो उत्तरं न देइ ताव भणिओ नग्गइणा-जया सव्वं परिच्चज, मोक्खाय घडसी भवं । परं गरहसी केण, अत्तनीसेसकारए ॥ १०॥ जाव य नमी नग्गइणो न देइ उत्तरं । एत्थंतरंमि नग्गई भणिओ करकंडुणा-मोक्खमगं पवन्नेसु, साहूसु बंभयारिसु । अहियत्थं निवारितो, न दोसं वत्तुमरिहसि ॥ ११ ॥ रूसउ वा परो मा वा, विसं वा परियत्तउ । भासियव्वा हिया भासा, सपक्खगुणकारिया ॥ १२ ॥ जहा जलंताई कढाई, उवेहाए न चिरं जले। घट्टिया घट्टिया झत्ति, तम्हा सहह घट्टणं ॥ १३ ॥ एवं ते एगया सव्वे, जाया पव्वइया तहा । होऊणं केवली सिद्धा, महऽच्छेरकरा जणे ॥ १४॥ साम्प्रतं सोदाहरणं रागादीनामविश्वसनीयतामुपदिशति
सोऊण गई सुकुमालियाए तह ससगभसगभयणीए । ताव न वीससियव्वं, सेयही धम्मिओ जाव ॥ १८२ ॥
ससकभसकभगिन्याः सुकुमालिकायास्तथावस्थां श्रुत्वा तावन्न विश्वसितव्यं रागादीनामिति गम्यते यावत् श्रेयोऽर्थी-मोक्षार्थी धम्मिको यतिरित्यर्थः ।। यद्वा तावन्न विश्वसितव्यं यावद्धर्मिको न श्वेतास्थिम॒तो जात इति । अत्र च व्याख्याने नकारस्याध्याहारः कार्यः । सुकुमालिकाकथानकं चैतत्सिरिवासुपुज्जपुजेक्क-जम्मरम्मूसवुक्करिसियाए । अइचंगअंगदेसाऽवयंसकप्पाए चंपाए ॥ १॥ निजियसत्तू जियसत्तु-पत्थिवो तस्स
॥४०१॥ धारिणी देवी । तदुदरसंजाया आसि ससग-भसगत्ति दोन्नि सुया ॥२॥ कुसुमसिलीमुहपा(बा)णा, पाणपियारा सहोयरी ताण ।
Deameermecoraerzeerazeer
Page #444
--------------------------------------------------------------------------
________________
उपदेशमालाविशेषवृत्तौ
॥ ४०२ ॥
अणुया अहेसि सुकुमालियन्ति सुकुमालपाणिपया ||३|| इयर जुवईण भूसाहिं, रूवरेहाविसेसमावहइ । रूवाहिदेव याए, तीए तिरोहिजए एसा ॥ ४ ॥ उरउररुहाणलोयण, सुहाण तीसे कउलकन्नाण । लोणिमरूवाणऽन्नोन्न- भूसणत्तं फुडं फुरइ ॥ ५ ॥ गोरीसु दोसु सोहग्ग, सारमद्धद्धमप्पियं विहिणा । गिरिजाए जाइ (यदं) दितीए, किंतु बट्टेइ तीए पुणो ||६|| सइ तरुणलोयलोयण - चउर मिहुणाई तीए उवयंति । मुहचंदचंदिमापाणपारणाए व्व सव्वदिसं ॥ ७ ॥ अह विहरंता गामागरेसु पत्ता कयाइ तत्थ गुरू । सिरिधम्मघोससूरी, सुहं ठिया बाहिरुज्जाणे || ८ || वंदणवडियाए नरिंदनंदणा निग्गया समं पिउणा । पहुणा पारद्धा धम्मदेसणा दोससोसकरी ॥ ९ ॥ संसारखारपारावारावारीण पवहणष्पवणो । जइ - गिहिधम्मो रम्मो, परिसाए पयासिओ तीए ॥ ५० ॥ सुणिऊणेयं सम्मं, कम्ममहासिहरिसंहरणअसणं । लच्छीविच्छडुं छडिऊण ते दोवि पव्वइया ॥। ११ ॥ ससगमुणी भसगमुणी, मुणिऊणं समयसत्थपरमत्थं । गीयत्था संजाया, आया विहरिन्तु तत्थ पुणो ॥ १२ ॥ सुकुमालियं पि पव्वाविउणमपिति पत्तधम्मधुरं । सिरिरुद्दमईए पवत्तिणीए वरवत्तणीए सिवे ||१३|| पवयणपच्चलनिञ्चलचित्ता चारितचारिमं चरइ । किं पुण उव्वणरूवेण, पत्थणिज्जा जुवाणा ॥ १४ ॥ दूराओ वि दिडीओ, तीए तरुणाणमावति फुडं | अरविंद विंदमयरंदमिच्छिरीओव्व भमरीओ ॥ १५ ॥ वसहिद्वियमुवविट्ठो, मग्गे अणुमग्गलग्गओ लोओ । तं पिच्छंतो सिच्छाए, अच्छूए च्छिदियऽच्छिदुहो ।। १६ ।। तभाउ पुरो परिभा विऊण भणियं पवत्तिणीए इमं । वसहिदुवारं दोवारियब्व ते दोवि रक्खति ॥ १७॥ पइदिणमणन्नवावारवाउलाणं दिणाणि गच्छति । भइणीअंभबंभव्वयस्स मा होउ भंगोत्ति ॥ १८ ॥ चिंता कयाइ एसा, पावाएं पाडिया मए एए । हियनियनिम्मल संजम - वित्थरपरमत्थपलिमंथे ॥। १९ ।। मह बलि किज्जउ रूयं, अब्भुयभूयं किमेरिसं हूयं । जेण जणो पावइ पावभावमावइ वसहिमझे ||२०|| ससगभसगेहिं रुद्धो, कुद्धो लुद्धो य धावइ रणाय । मज्झवि ज्झाणऽज्झयणाण, झत्ति तो होइ पच्चूहो ॥ २१ ॥ कित्तियकालं आलंबणेणमेएण भाउणो एवं । चिट्ठिस्संति सकट्ठे, लट्ठे ता अणसणं काउं ॥ २२ ॥ इय वेरग्गुविग्गा, पञ्चकखइ असणखाणपाणाणं । बहुवासरेहिं अच्चतखीणकाया गया मुच्छं ॥ २३ ॥ चेट्ठा नट्ठा दिट्ठा, पत्ता पंचत्तमिय वियाणित्ता । भाऊहिं सोयतत्तेहिं,
सुकुमालिका
कथा ।
॥ ४०२ ॥
Page #445
--------------------------------------------------------------------------
________________
उपदेशमालाविशेषवृत्तौ ॥४०३॥
मन्न, अह जाए पयडपंढरपभाए । केगरिपर, ॥ २७ ॥ अनंगअंगमइया-मनसतह-सोहासकुमा
सुकुमालिकाकथा ।
zeezmeroecemezoneeroeceozenecare
तेहि मुक्का मसाणंमि ॥ २४ ॥ अइसिसिरनिसिसमीरणलहरीहिं लद्धसुद्धचेयन्ना। चिंतइ चत्ता है भाउगेहिं ही जीवमाणी वि ॥२५॥ मह निम्विन्ना मन्ने, अह जाए पयडपंडुरपभाए । केणवि सत्थाहेणं, पलोइया पहपयट्टण ॥ २६ ॥ रमणीयरूवरेहा-रंजियचित्तण तरुणकरुणाए । सगडे चडाविऊणं, नीया निययंमि नगरघरे, ॥ २७ ॥ अभंगअंगमद्दण-मजणयविलेवणाऽसणाईहिं । तंबोलअलंकारंऽसुगेहिं पडिजागरावेइ ।। २८॥ तिचउरवासरसारोवयारमिते सजिया जाया । नववियसंतसरोरुह-सोहासुकुमारफारंगी ॥२९।। हरिहीरपुरंदरकामकामिणीणं पि गव्वसव्वस्सं । अवहरमाणी जाया, कइवयदिवसेहिं सा सुमुही ॥ ३०॥ पइदिवसदसणाओ, आलावाओऽसणाइदाणाओ। ताण परोप्परमणुरायसायरो सायरं खुहिओ ॥ ३१ ॥ उक्तं हि केनचित्-" ताम्बूलं कुसुमसुगन्धयः | समीराः, सौधेषु प्रतिफलिताः शशाङ्कभासः। वाचश्च प्रणयरसामृतद्रवा , दूतीनां बत न हरन्ति कस्य चेतः ॥ ३२ ॥" विसयसुहमणुहवंतीए, तीए सह तेण सत्थवाहेण | वोलीणो कालो कत्तिओ वि, अह दोवि कइयावि ॥ ३३ ॥ ते ससगभसगसाहू, सहेव सत्थाहमंदिरदुवारे । भिक्खटाए पविट्ठा, दिट्ठा सुकुमालियाए लहुं ॥ ३४ ।। तो ओलक्खिय उक्खणिय, तिक्खदुक्खा विलक्खरुक्खा य। पणमिय पाए पोकारतारतारस्सरं रुयइ ।। ३५ ।। संबोहिया हियाहिं, गिराहिं परमत्थसत्थसाराहिं । सत्थाहाणुनाए, विहिणा पव्वाविया तेहिं ।। ३६ ॥ परिपालियपव्वज्जा, समए मरिऊण सा गया सग्गं । इय मुणिय इंदियाणं, निययाण न वीससियव्वं ॥ ३७ ।। इति ससकभसकभगिनी सुकुमारिकाकथा ॥ १८२ ॥ अथात्मनो दुईमत्वादिद्वारेण शिक्षा रूपकाष्टेनाह
खरकरहतुरयवसहा, मत्तगइंदावि नाम दम्मति । इक्को नवरि न दम्मइ, निरंकुसो अपणो अप्पा ॥ १८३ ॥ वरं मे अप्पा दंतो, संजमेण तवेण य। माऽहं परेहिं , दम्मंतो, बंधणेहिं बहेहि अ॥ १८४ ॥ अप्पा चेव दमेयव्वो, अप्पा हु खलु दुद्दमो। अप्पा दंतो सुही होइ, अस्सि लोए परत्थ य ॥ १८५ ॥ निचं दोससहगओ, जीवो अविरहियमसुहपरिणामो। नवरं दिने पसरे, तो देइ पमायमयरेसु ॥१८६ ॥
Doordarncomcomcccc
॥४०३॥
Page #446
--------------------------------------------------------------------------
________________
उपदेशमालाविशेषवृत्तौ
Tezzae
॥४०४॥
icornervecorrecePERam
अच्चिय वदिय पूइअ, सक्कारिय पणमिओ महग्यविओ । तं तह करेइ जीवो, पाडेई जहप्पणो ठाणं ॥ १८७॥
[D] आत्मनोसीलव्वयाई जो बहुफलाई हतूण सुक्खमहिलसइ । धिइदुब्बलो तवस्सी, कोडीए कागिणिं किणई ॥१८॥
दूर्दमत्वेऽष्टजीवो जहा मणिसियं, हियइच्छियपत्थिएहिं सुक्खेहिं । तोसेऊण न तीरई, जावज्जीवेण सव्वेण ॥ १८९ ॥
रुपकाणि । सुमिणंतराणुभूयं, सुक्खं समइच्छियं जहा नत्थि। एवमिमंपि अईयं, सुक्खं सुमिणोवमं होई ॥१९॥ ___ 'तो देइ पमायमयरेसुत्ति' । ततो यथेष्टचेष्टारूपप्रसरलाभाहदात्यनेकार्थत्वाद्धातूनां करोति जीवः। 'प्रमाद '-विषयकषायप्रवृ. त्तिलक्षणम्' 'अतरेषु'-दुस्तरेषु लोकागमविरुद्धेषु कर्त्तव्येष्विति गम्यते । यद्वा अतरेषु-समयभाषया सागरोपमेषु प्रमादं कार्य कारणोपचारात् प्रमादजन्यमसातवेदनीयं करोति । नरके सागरोपमैर्यत्प्रमादोत्पाद्यं दुःखं वेद्यते तत्करोतीत्यर्थः ॥ १८३ तः ८६ ।। "अच्चिय" गाहा-'अर्चितो'-गन्धचन्दनादिभिः, 'वन्दितः' सद्गुणोत्कीर्तनेन । 'पूजितो'-वस्त्रादिभिः 'सत्कारितो' मूर्ना। | अमीषां कर्मधारयः। महार्घितो महार्घः कृतः, आचार्यादिपदस्थापनेन तद्गुणपक्षपातिभिरिति गम्यते । स तु मूढो जीवस्तथा तत्करोति किमपि दुष्टचरितम् । यथाऽऽत्मनः सम्बन्धिस्थानमर्चनादिनिबन्धनं पातयति ॥ "सीलब्बयाई" गाहा । ' शीलं '-मूलोत्तरगुणसमाधानम् , 'व्रतानि'-अहिंसादीनि, तेषां पृथग्रहणं प्राधान्यख्यापनार्थ स कोट्या काकिगीं क्रीणातीति सशब्दोऽध्याहारः कार्यः “जीवो" गाहा ॥'जीवो यथामनीषितं'-यथाचिन्तितं हृदयेप्सितैः प्रार्थितैर्मनोऽनुकूलकलवाद्युत्पादितैः सौख्यस्तोषयितुं न पार्यते न दिनेन न मासेन नापि वर्षेण, किं बहुना ? ' जावज्जीवेण सव्वेणं' ति । जीवनं जीवो जीवितं तेन समस्ताऽऽयुषाऽपि यावदित्यर्थः । यावच्छब्दोपादानात् प्राग्दिनादयो गम्यते इति । एतदेवाह-" सुमिण" गाहा । यद्वैषयिक सुखमनुभूतं तस्य स्वप्नसुखस्येवातीतत्वेन क्वाप्यसत्त्वात् , । सञ्चयस्यासम्भवात्कथं तेनाऽऽहारादिनेव तृप्तिः स्याद्यतो जीवो विषयसुखैरसंख्यैरपि तोष
॥४०४॥ यितुं न तीर्येतेति तात्पर्यम् । उक्तं हि-' उवभोगोवायपरो पसमेउं महइ विसयतण्हं जो नियछायक्कमणकए पुरो तुरंतो पहावइ
दिभिः, बन्दितः स्थापनेन तद्गुणपक्षणात ॥ "सीलवयात्राणातीति सशब्दोऽध्यात न
PerpeeceneCKreen
Page #447
--------------------------------------------------------------------------
________________
1/
उपदेशमाला विशेषवृत्तौ
॥४०५॥
DECORRECORRECToppearee
सो'। ततः स्थितमेतत्-क्षुत्क्षामः क्षणदा क्षणप्रगुणितस्वप्नापितैमोदकैः, कोऽपि क्वाऽपि कदाचनाऽप्यवितथं चेत्प्राप्नुयात्क्षुत्क्षयम् । तृष्णग्वा मृगतृष्णिकाचयमयैस्तृष्णान्तमीयाज्जलैभोंगैस्तर्हि तवाऽपि तृप्तिरणुरप्यात्मन्नमीभिर्भवेत् ।। इति व्याख्यातान्यष्टौ रूपकाणि ॥१९०॥
| विषयास्था
दोषे मंग्वाएवं विषयेष्वनास्था स्थापिता, तथाप्यास्थां यः कुर्यात्तदोषदर्शनायाह
|चार्यकथा । पुरनिद्धमणे, जक्खो, महुरामंगू तहेव सुयनिहसो । बोहेई सुविहियजणं, विसूरइ बहुं च हियएण ॥ १९१॥
गाथार्थः कथानकगम्यस्तच्चेदम्-महुराए नयरीए, जुगप्पहाणो सुयस्स य निही(हा)णो। अणवरय सिस्ससुत्तत्य-कहणपडि| बद्धवावारो ॥१॥ अमुणियपरिस्समो भव्व-सत्तसद्धम्मदेसणाईसुं। सावज्जकज्जवजण-उज्जुत्तो उज्जयविहारो ॥२॥ सामायारी सारण-वारणसंलीड्याइलीणमणो। नामेण अज्जमंगू, आसी सूरी जणपसिद्धो ॥३॥ जाओ कयाइ किरिया-कलाववियलो सुहाऽभिलासी सो। सावयकुलपडिबद्धो पगहिओ गारवतिएण ॥ ४ ॥ अणवरयभत्तजण-दिज्जमाणपाणऽन्नवत्थलोभेण । तत्थेव चिरं || वुच्छो, चिचा अब्भुजयविहारं ॥ ५॥ अह सिढिलियसामन्नो, निस्सामन्नं पमायमुवचिणिउं । अकयनियदोससुद्धी, मरिऊणं आउविगमंमि ॥ ६॥ तीए चेव पुरीए निद्धमणासन्नजक्खभवणंमि । अच्चतं किब्बिसिउ, संजाओ जक्खजोणीए ॥ ७ ॥ मुणिऊण विभंगेणं, पुब्बभवं तो विचिंतिउं लम्गो । हा हा पावेण मए, पमायमयमत्तचित्तेण ॥ ८॥ पत्तपि विचित्ताइसयरयणपडिपुन्नजिणमयनिहाणं । तकहियपवित्तिपरम्मुहेण विहलत्तमुवणीयं ॥ ९॥ माणुस्सखित्तजाई-पमोक्खसद्धम्महे उसामग्गि। चरणपमायब्भहूँ, एत्तो कत्तो लहिस्सामि ॥ १० ॥ हा जीव ! पाव तइया, इड्ढीरसगारवाण विरसत्तं । सत्थत्थजाणगेण वि, न लक्खियं किं तए | आसि ॥ ११ ॥ मायंगनिव्विसेस, किब्बिसियसुरत्तणं इमं पत्तो। जाओसि चिरमजोग्गो, विरइपहाणस्स धम्मस्स ॥ १२॥ धी धी सत्थत्यपरिस्समो, ममं धी मईए सुहुमत्तं । धी धी परोवएसप्पयाणपंडिच्चमच्चंतं ॥ १३ ।। धी भाववियलकिरिया-कलावमणु
॥ ४०५॥ दिणमणुट्रियं तंपि । वेसानेवच्छं पिव, परचित्तपसायणामेत्तं ॥ १४ ॥ इय एवं नियदुच्चरियमणुखणं परमजायवेरम्गो। निंदतो-IN
2DPRERecemePornemove
Page #448
--------------------------------------------------------------------------
________________
उपदेशमालाविशेषवृत्तौ
॥ ४०६ ॥
दिवसाई, गमेइ गुत्तिनिहित्तोव्व ॥ १५ ॥ अह तेण परसेणं, उच्चारमहिं पडुच्च वच्चंते । दट्ठूण निययसिस्से, तेसिं पडिबोहणge || १६ || क्खडिमामुहाओ, दीहं निस्सारिडं ठिओ जीहं । तं च मुणिणो पलोइय, पइदियहं भणिउमाढत्तो ॥ १७ ॥ जो कोइ एत्थ देवो, जक्खो रक्खो व किन्नरो वावि । सो जंपउ पयडं चिय, न किंपि एयं वयं मुणिमो ॥ १८ ॥ तो सविसायं जक्खेण, जंपियं भो तवस्सिणो ! सोऽहं । तुब्भाण गुरु किरियाए, मंगुलो अज्जमंगुत्ति ॥ १९ ॥ तेहिं वृत्तं हा सुयनिहाण ! सिक्खादुगम्मि वि सुदक्ख । कह हीणजक्खजोणि, गओसि चोजं महंतमिमं ॥ २० ॥ तेणं भणियं नो किपि, चोज्यनिह साहुणो महाभागा ! | एसच्चिय होइ गई, सिढिलियसद्धम्म कम्माण || २१ || सावयपडिबद्धाणं, इड्ढीरससायगारवगुरूणं । सीयविहारीणं मारिसाण जिब्भिदियऽजियाण || २२ || इय मह कुदेवजोणि, जाणित्ता साहुणो महासत्ता । जइ सुगईए कज्जं, ता दुलई संजमं
धुं || २३ || परिहरियपमाया निज्जियाणंगजोहा, चरणकरणरत्ता नाणवंताण भत्ता । कयपरमपयत्ता मोक्खमगे पसत्ता विहरह लहुभूया भूयरक्खं कुणंता ॥ २४ ॥ भो भो देवाणुप्पिय !, सम्मं संबोहिया तए अम्हे । इइ जंपिऊण मुणिणो, पडिवन्ना संजमुज्जयं ॥ २५ ॥ अधुना गाथापूर्वार्द्धतात्पर्यमुच्यते - मथुरायां मङ्गुराचार्यो यथा श्रूयते तथैव श्रुतनिकष-आगमकषपट्टकोऽपि प्रमत्तो भूत्वा मृतः सन् किल्बिषिकतयोत्पन्नः पुरस्य जलनिर्गमस्थाने यक्षो यक्षस्य प्रतिमामधिष्ठाय तस्थाविति । १९१ ।।
निगंतृण धराओ, न कओ धम्मो मए जिणक्खाओ । इड्रिससायगुरुयत्तणेण न य चेइओ अप्पा || १९२ ॥ ओसन्नविहारेणं, हा जह झीणम्मि आउए सच्वे । किं काहामि अन्नो, संपइ सोयामि अप्पाणं ॥ १९३ ॥ हा जीव ! पाव भमिहिसि, जाईजोणीसयाई बहुयाई । भवसयसहस्सदुलहं पि जिणमयं एरिसं लधुं ॥ १९४॥ पावोपमायवसओ, जीवो संसारकज्जमुज्जुतो । दुक्खेहिं न निविष्णो सुक्खेहिं न चैव परितुट्ठो ॥ १९५ ॥ परितपिएण तणुओ, साहारो जइ घणं न उज्जमइ । सेणियराया तं तह, परितप्तो गओ नरयं ।। १९६ ।।
विषयास्था
दोषे मंग्वाचार्यकथा |
॥ ४०६ ॥
Page #449
--------------------------------------------------------------------------
________________
उपदेशमाला विशेषवृत्तौ|
॥४०७॥
DanemoneRCRECRozanve
यद्वयसूरयत्तदाह-अवसन्नविहारेण' शीतलविहारितया कालगमनेन, हाशब्दो दैन्ये, यथाऽहं स्थितः पूर्व तथैव क्षीणे आयुषि ) सर्वस्मिन् किं करोम्यधन्यः, सम्प्रति शोचाम्यात्मानं केवलं । 'काहामीति वर्तमानाऽर्थे प्राकृतत्वात् ।। कथं शोचामीत्याह-" हा
6] सर्वभवाजीव" गाहा जातय-एकेन्द्रियाद्या, योनयः-शीतेतराद्याः ॥ अन्यच्च-" पावा" गाहा ॥ " परितप्पिएण" गाहा । परितपनं परि
हारादीनां तप्तं तेन परितप्तेन-निन्दागह रूपपश्चात्तापेन तनुको लघीयानेव साधारः परित्राणं स्यात् , यदि घनं गाढमप्रमत्ततया तपःसंयम
परिमाणम्। योनोंद्यच्छत्युद्यम करोति । अत्रार्थे साधर्म्यदृष्टान्तमाह-श्रेणिकराजस्तथा आत्मनिन्दनादिप्रकारेण परितप्यमानोऽपि गतस्तं सीमंन्तकाख्यं नरकमिति ॥ कथानकं च- केसि चि परो लोगो' इत्यत्र कथयिष्यते ।। १९६ ।। यथाऽयं जीवो दुःखैन निविण्णस्तथा गाथाषट्केनाह
जीवेण जाणि विसज्जियाणि जाईसएसु देहाणि । थोवेहिं तओ सयलं पि तिहुयणं हुज्ज पडिहत्थं ॥ १९७॥ | नहदंतमंसकेसडिएसु जीवेण विष्पमुक्केसु । तेसुवि हविज्ज कइलासमेरुगिरिसन्निभा कूडा ॥ १९८॥ हिमवंतमलयमंदर-दीवोदहिधरणिसरिसरासीओ। अहिअयरो आहारो, छुहिएणाहारिओ होज्जा ॥१९९ ।। जंणेण जलं पीयं, घम्मायवजगडिएण तंपि इहं । सव्वेसु वि अगडतलायनईसमुद्देसु नवि हुज्जा ॥२०॥ पीयं थणयच्छीरं, सागरसलिलाओ होज्ज बहुअयरं । संसारम्मि अणंते, माऊणं अनमन्नाणं ॥ २०१॥ पत्ता य कामभोगा, कालमणंतं इई सउवभोगा। अप्पुव्वं पिव मन्नई, तहवि य जीवो मणे सुक्खं ॥२०२॥
'पडहत्थंति'-परिपूर्णम् ' 'नहदंते'त्यत्र तृतीयार्थे सप्तमी । नखादिभिः पिण्डितैः कैलासादिप्रमाणाः कूटाः स्युः 'जणेणं'तियदनेन जीवेन । 'घम्मायवजगडिएणं' ति-धम्मोऽन्तसम्बाधो वाताद्यभावात् , आतप-आदित्योष्मा, ताभ्यामभिभूतेन । 'पत्ताय'
॥४०७॥ त्ति-प्राप्ताश्च कामभोगा अनन्तं कालं यावत्सौपभोगा न पुनः कार्पण्यादिकारणादुपभोगरहिताः। काम्यन्त इति कामाः-शब्दरूपल
emedeoececommerce
Page #450
--------------------------------------------------------------------------
________________
उपदेशमाला - विशेषवृत्तौ
॥ ४०८ ॥
क्षणाः । भुज्यन्ते इति भोगा - रसगन्धस्पर्शरूपाः । रूपं हीन्द्रियेण सम्बद्धमीक्ष्यमाणं काम्यते । शब्दोऽपि व्यवहारतो दूरस्थ एव काम्यत इति रूपं शब्दध कामौ ॥ अन्येत्विन्द्रियेण सम्पृक्ता भुज्यमानाः सुखायेति ते भोगाः । उभयशब्दोपादानेऽयं विभाग एक| तरोपादाने त्वेकतरेणैव पञ्चानामपि ग्रहणं यथा - ' कामे हि बहुविहे हि वि, जाणइ जहा भोगिड्ढियसंपया ' इत्यादौ ॥ २०२ ॥
जाइ अ जहा भोगिढिसंपया सव्वमेव धम्मफलं । तहवि दढमूढहिय भो, पावे कम्मे जणो रमई ॥ २०३ ॥ जाणिज्ज चिंतिज्जइ, जम्मजरामरणसंभवं दुक्खं । न य विसएस विरज्जई, अहो सुबद्धो कवडगंठी ॥ २०४॥ जाणइय जह मरिज्जर, अमरंतंपि हु जरा विणासेई । न य उब्विग्गो लोभो, अहो रहस्सं सुनिम्मायं ॥ २०५ ॥ दुपयं चउप्पर्यं बहुपयं च अपयं समिद्धमहणं वा । अणवकएऽवि कथंतो, हरइ हयासो अपरितो ॥ २०६ ॥ नयनज्जइ सो दियो, मरियव्वं चाऽवसेण सव्वेण । आसापासपरद्धो, न करेइ य जं हियं बोझो (वोद्दो) ॥ २०७ ॥ झगजल, जीविए अ जलबिंदुचंचले । जुव्वणे य नइवेगसंनिभे, पाव जीव ! किमयं न बुज्झसि ? ॥ २०८ ॥
भोगानामृद्धिरुत्कर्षस्तस्याः सम्पदा - सम्प्राप्तिः || " जाणिज्जइ " गाहा । ' हा ' इति विस्मये, 'सुबद्धो ' - दुर्मोचकत्वात् कग्रन्थिर्मोहकाठिन्यरूपः । तथा चोक्तम्
वैविध्यबाधाः प्रभवन्ति यत्र, न तत्र मिथ्यामतयश्चरन्ति । संसारमोहस्त्वयमन्य एव दिग्मोहवत्तत्त्वधिया सहास्ते ॥ १ ॥ अन्यच्च " जाणइ य" गाहा । 'अहो' इति विवेकिनामामन्त्रणे पश्यत यूयं ' रहस्यं ' - गुह्यं ' सुनिर्मितं ' - दुर्भेदमित्यर्थः ॥ एतदेव रूपकत्र येणाह – “दुपय " गाहा, " नय" गाहा । 'संध्यारागरथोद्धत्ता' । ' अपरितंतो' त्ति अपरितान्तो गतश्रमः । 'अब सेणे 'ति - परायत्तेन । ' परद्धो ' त्ति क्रोडीकृतः । ' वज्झो' त्ति-वध्यो, बाध्यो, बाह्यो वा । 'ते' बश्चि वधं बाधां वाऽईतीत्यर्थे ।
भोगर्द्धेर्दूमोंचकत्वम् ।
॥ ४०८ ॥
Page #451
--------------------------------------------------------------------------
________________
उपदेशमालाविशेषवृत्तौ
॥ ४०९ ॥
'शकि च कृत्या' इति कृत्ये वध्यो बाध्यचं । आशापाशपरवशा हि प्राणिनो वधबन्धादिभाजो भवन्तो दृश्यन्त एव । अत एव सर्वसत्पुरुषाणां बाह्या भवन्ति । तथा सन्ध्यारागादिवच्चञ्चले जीवितादौ सति । हे पापजीव ! किमिदं ते मूढत्वं यत्पश्यन्नप्यनित्यतां न बुध्यसे । उक्तं च- प्रवर्द्धमानं पुरुषं प्रथमं प्रसते जरा । ततः कृतान्तस्त्वरते, धिगहो जन्म देहिनाम् ॥ १॥ यथात्मानं विजानीयात्, कृतान्तवशवर्तिनम् । को प्रासमपि गृह्णीयात्, पापकर्मसु का कथा ॥२॥ न गुणेष्वस्य दाक्षिण्यं, द्वेषो दोषेषु चास्ति न । दवाग्विवदरण्यानीं विलुम्पत्यन्तको जनम् ॥ ३ ॥ इदं तु मा स्म शङ्किष्ठाः, कुशास्त्रैरपि मोहितः । कुतोऽप्युपायतः कायो, निरपायो भवेदिति ॥ ४ ॥ ये मेरुदण्डसात्कन्तु, पृथ्वीं वा छत्रसात्क्षमाः । तेऽपि त्रातुं स्वमन्यं वा, न मृत्योः प्रभविष्णवः ॥ ५ ॥ २०८ ॥ अथ कामविडम्बनावैराग्योत्पादनायोपदेशमाह -
जं जं नज्जइ असुई, लज्जिज्जइ कुच्छणिज्जमेयंति । तं तं मग्गइ अंगं, नवरमणंगुत्थ पडिकूलो ॥ २०९ ॥
1
यद्यज्ज्ञाते अशुचीति येन च लज्जते कुत्सितमेतदिति कृत्वा तत्तदङ्गं योषिदवाच्यप्रदेशादि मार्गति केवलमनङ्गेऽत्र तस्यैव तत्प्रार्थन हेतुत्वात्पुरुषात्प्रार्थक्येन कर्तृत्वं प्रतिकूलो गाढविपर्ययरूपत्वात् ॥ उक्तं च- यल्लज्जनीयमतिगोप्यमदर्शनीयं, बीभत्समुल्बणमलाविलपूतिगन्धि । तद्याचतेऽङ्गमिह कामकृमिस्तदेवं, किंवा दुनोति न मनोभववामता सा ॥ अन्यत्राप्युक्तम् — यदेवाङ्गं कुत्सनीयं, गोपनीयं च योषिताम् । तत्रैव हि जनो रज्यन्, केनाऽन्येन विरज्यताम् ॥ १ ॥ सीमन्तिनीनां सीमन्तः पूर्णः सिन्दूररेणुना । पन्थाः सीमन्तकाख्यस्य, नरकस्येति लक्ष्यताम् ॥ २ ॥ भङ्गुरान्नयनापाङ्गानङ्गनानां निरीक्षते । हतबुद्धिर्न तु निजं, भङ्गगुरं जातु जीवितम् ॥ ३ ॥ स्त्रीणां विप्रोषितमतिर्मुखं पश्यत्यनुक्षणम् । क्षणोऽपि हन्त नास्त्यस्य, कृतान्तमुखवीक्षणे ॥ ४ ॥ स्त्रीणां भुजलताबन्धं, बन्धुरं बुध्यते कुधीः । न कर्मबन्धनैर्बद्धमात्मानमनुशोचति ॥ ५ ॥ कुचकुम्भौ समालिङ्ग्ग्य, स्त्रियाः शेते सुखं जडः । विस्मृता नूनमेतस्य कुम्भीपाकोद्भवा व्यथा ॥ ६ ॥ एतदेव गाथाकदम्बकेनाह—
योषिदङ्गकुत्सनीयता ।
11-808 11
Page #452
--------------------------------------------------------------------------
________________
उपदेशमालाविशेषवृत्तौ| ॥४१०॥
महाग्रहकामग्रह
पीडा।
economcomcRcPoecoom
सव्वगहाणं पभवो, महागहो सव्वदोसपायट्टी। कामग्गहो दुरप्पा, जेणभिभूयं जगं सव्वं ॥ २१०॥ जो सेवइ किं लहइ, थाम हारेइ दुबलो होइ । पावेइ वेमणसं, दुक्खाणि अ अचदोसेणं ॥ २११ ॥ जह कुच्छुल्लो कच्छु, कंडुयमाणो दुई मुणइ सुक्खं । मोहाउरा मणुस्सा, तह कामदुई सुहं विति ॥ २१२॥
'ग्रह'-उन्मादः, 'प्रभव'-उत्पत्तिस्थानम् , 'पायट्टी'-प्रवर्तकः ॥ "जो" गाहा । यः सेवते विषयान् स तृप्त्यादिकं लभते नैवेत्यर्थः । तच्छब्दोऽत्र दृश्यः ।। 'स्थाम'-बलम् , 'वमनस्य'-चित्तोद्वेगम् , 'दुःखानि'-क्षयव्याध्यादीनि ॥ “जह" गाहा ॥18 'कच्छुलो'-कच्छुरः, पामनो यथा कच्छू कण्डूयमानो दुःखं सुखं मुणति-जानातीति दृष्टान्तः तथाहि
“ अत्युद्दामशिखै खैर्विलिखनं सम्पादयन्ती तनौ, सीत्कारानपि मीलितेक्षणपुटानाऽऽसूत्रयन्ती मुहुः ।
प्रागल्भ्यं करपीडनेन दधती संयोजितोरुक्लमा, पामा प्रेमवतीव किं न कुरुते दुःखानुविद्धं सुखम् ॥१॥" दान्तिकमाह-" मोहाउरा' इति । तदुक्तम्-कण्डूयन् कच्छुरः कच्छू, यथा दुःखं सुखीयति । दुर्वारमन्मथावेशविवशो मैथुनं तथा ॥ २॥ पीतोन्मत्तो यथा लोष्टुं, सुवण मन्यते जनः । तथा स्त्रीसंगजं दुखं, सुख मोहान्धमानसः ॥ ३ ॥ २१२ ।।
विसयविसं हालहलं, विसयविसं उक्कडं पियंताणं । विसयविसाइन्नपिव, विसयविसविसइया होई ॥२१॥ एवं तु पंचहिं आसवेहिं रयमायणित्तु अणुसमयं । चउगइदुहपेरंतं, अणुपरियट्टति संसारे ॥ २१४ ॥ सव्वाईपक्खंदे, काहिंति अणंतए अकयपुण्णा । जे य न सुगंति धम्मं, सोऊण य जे पमायंति ॥ २१५ ॥ अणुसिट्टा य बहुविह, मिच्छद्दिट्ठी य जे नरा अहमा। बद्धनिकाइयकम्मा, सुगंति धम्म न य करंति ॥ २१६ ॥ पंचेव उज्झिऊण, पंचेव य रक्खिऊण भावेणं । कम्मरयविष्पमुक्का, सिद्धिगइमणुतरं पत्ता ॥ २१७॥
DeceDeceDeccccccveer
॥४१०॥
Page #453
--------------------------------------------------------------------------
________________
उपदेशमालाविशेषवृत्तौ
PCh
विषोपमा विषयाः।
॥४११॥
veercreezzaeroeiDOmeermedeoe
विषमिव विषं विषयाश्च तद्विषं च विषयविर्ष, विषोपमा विषया इत्यर्थः । विषशब्दोऽत्र जलार्थः। ततोऽयमर्थः विषयानुत्कटानन्यायोत्कृष्टान् जलमिवावारितप्रसरतया पिबतामुपभुञ्जानानां जीवानां विषये युक्त स्थाने विषविसूचिका-दुर्गतिपातरूपा मरणहेतु
सिकवान्तिर्भवति । अत्र दृष्टान्तः-यथा हालाहलं विशदविषं पिबतां विशदविषसत्कमजीणं जायते, मन्त्रतन्त्रादिभिरपि न जरजितुं शक्यते, वैशयं च विषस्य मारणैकात्मकत्वेन विपक्षानाक्रान्तत्वात् । अयं भावार्थः-यथा विशदविषं हालाहलं पीतं न कथंचिजीर्यत्यजीणं च मरणादिदुःखाय जायते, एवं शब्दादिविषया अप्युत्कटतया भुज्यमानाः सन्तो दुर्गतिपातरूपविषविसूचिका भवति, सा चानन्तसंसाररूपदुःखाय जायते इति ।। " एवं तु" गाहा ।। एवमनेन प्रकारेण पञ्चभिराश्रवः कम्मोपादनद्वारैरिन्द्रियैहिंसादिभिर्वा रजः-पापमादाय जीवाः संसारे तु पर्यटन्तीति सम्बन्धः। चतुर्गतिर्दू:खानां पर्यन्तस्तदनुभवरूपा सीमा यस्मिन् पर्यटने तत्तथेति क्रियाविशेषणमेतत् । एतदेवाह-“ सव्व” गाहा । सर्वगतिषु नारकादिषु प्रस्कन्दान-पर्यटनानि करिष्यन्त्यनन्तके संसारे अकृतपुण्याः सन्तो जीवाः के इत्याह-'जे' इत्यादि ॥ तदेष प्राप्तधर्माणां शैथिल्येऽपायः प्रोक्तोऽधुना तमादित एव येन प्रतिपद्यन्ते तेषां विशेषतोपायमुपदिशन्नाह-“ अणुसिट्ठा य” गाहा ।। 'अनुशिष्टा' अपि धर्माचार्यधर्मदेशनया धर्मे बहुविधं प्रेरिता अपि मिथ्यादृष्टयश्चातितरां सर्वगतिप्रस्कन्दान् करिष्यन्तीति योगः ॥ ये नराः किं विशिष्टाः बद्धनिकाचितकर्मत्वेनाऽधमाः शृण्वन्ति धर्म, न च कुर्वन्ति ॥ २१६ ॥ ये पुनः कुर्वन्ति तेषां गुणमाह-पञ्चैव हिंसादीन्युज्झित्वा पञ्चैवाहिंसादिमहाव्रतानि परिपाल्य पञ्चवेन्द्रियाणि च रक्षित्वा उच्छृखलप्रवृत्तेः सकाशाद्भावेन-परमार्थेन । कर्मत्यादिसुगमम् ॥ २१७ ।। इदं संक्षेपेण मोक्षकारणमुक्त्वा विस्तरतः प्राह-ज
नाणे दंसणचरणे, तवसंजमसमिइगुत्तिपच्छित्ते। दमउस्सग्गववाए, दव्वाइअभिग्गहे चेव ॥ २१८॥ सद्दहणायरणाए, निच्चं उज्जत एसणाइ ठिओ। तस्स भवोअहितरणं, पबजाए य ज(स)म्मं तु ॥ २१९ ॥
Hameezameezaeezzaeroewaeraaee
॥ ४११॥
Page #454
--------------------------------------------------------------------------
________________
उपदेशमालाविशेषवृत्तौ
॥४१२॥
apcmcococcrococcooneer
ज्ञानादिषु यः स्थितस्तस्य भवोदधितरणं जन्मेतिसंक्षेपार्थः । 'चरणं'-क्रियारूपम् , ' संयमः'-सर्वसंवरः, 'दम'-इन्द्रियलौल्यनिरोधः। द्रव्यक्षेत्रकालभावरभिग्रहो द्रव्याद्यभिग्रहः । श्रद्धानप्रधानाः-आचरणश्रद्धानाचरणा ।। उद्युक्तषणानिरवद्याहारगवेषणा-ग्रहणमा
10] ज्ञानादिषु | सैषणारूपा ॥ एतेषु नित्यं स्थितो यस्तस्य जन्म-मनुष्यतयोत्पत्तिर्भवोदधितरणं संसारसमुद्रोत्तारकमेव भवति । कया कृत्वेत्याह-IN
स्थितः 'पव्वज्जाएत्ति' प्रव्रज्ययैव ज्ञानादयो हि गुणास्तयैव निर्वहन्ति । साऽप्येतेषु स्थितस्यैव सफला । इह च चरणग्रहणे सति तपःप्रभृतीनां |
| संसारसमुद्रं
तरति । ग्रहणं तस्यैव व्याख्यानार्थ । दर्शनग्रहणेऽपि पुनः श्रद्धानोपादानं-सर्वमिदमाचरणीयं चरणकरणसामर्थ्याभावे तु श्रद्धेयमिति ।।२१८-१९॥
अर्थतद्विपरीतानां मन्दधर्माश्रमणानां चर्या गाथैकादशकेनाहजे घरसरणपसत्ता, छक्कायरिऊ सकिंचणा अजया। नवरं मुत्तूण घरं, घरसंकमणं कयं तेहिं ॥ २२० ॥ उस्मुत्तमायरंतो, बंधइ कर्म सुचिकणं जीवो। संसारं च पवडूढइ, मायामोसं च कुव्वइ य ॥ २२१ ॥ जइ गिण्हइ वयलोवो, अहव न गिण्हइ सरीरवुच्छेओ। पासत्थसंकमोऽविय, वयलोवो तो वरमसंगो ॥ २२२ ॥ आलावो संवासो, वीसंभो संथवो पसंगो अ। हीणायारेहिं समं, सव्वजिणिदेहिं पडिकुट्ठो ॥ २२३ ॥ अन्नुनजंपिएहि, हसिउद्धसिएहिं खिप्पमाणो अ। पासत्थमज्झयारे, बलावि जइ वाउली होइ ॥ २२४ ।। लोएऽपि कुसंसग्गीपियं जणं दुनियच्छमइवसणं । निंदइ निरुज्जम पिय-कुसीलजणमेव साहुजणो ॥ २२५ ॥ निच्च संकिय भीओ गम्मो सव्वस्स खलियचारित्तो । साहुजणस्स अवमओ, मओ वि पुण दुग्गई जाइ ॥ २२६ ॥ गिरिसुअपुष्फमुआणं, सुविडिय ! आहरणकारणविहन्नु । वज्जेज सीलविगले उज्जुयसीले हविज्ज जई ॥ २२७ ॥
INI॥४१२॥ 'गृहं'-सद्म, 'शरणं'-तदाच्छादनम् , तत्प्रसक्तास्तदारम्भयुक्ताः ।। गृहं मुक्त्वा लिङ्गग्रहणच्छद्मना गृहान्तरसङ्क्रमणं च मह-10
Page #455
--------------------------------------------------------------------------
________________
उपदेशमालाविशेषवृत्तौ|
स्थैिर्याच्च्याव्यत इत्यर्थः बाह-"अन्नोन्न" गाहा ME संस्तवः'-परिचयः, प्रसंगात
तेऽनर्थाय तेषां यत आह-" उस्सुत्त" गाहा ॥ उत्सूत्रमागमानपेक्षमाचरन्नाधाकाब्रह्मादिषु वर्तमानः । मायां मृषावादं च करो
16 पार्श्वस्थादीनां त्येव । सूत्रोक्तं करिष्यामीति मायया प्रथमं प्रतिपद्य पश्चात्तदकरणात् ।। उत्सूत्राऽऽचारप्रचाराश्च पार्श्वस्थादयो भवन्ति, तन्मध्ये च सुसाधुना न स्थेयं यतस्तत्र तिष्ठन् ॥ “ जइ" गाहा ॥ यदि गृह्णात्यशन-वस्त्रादि तत्सत्कं तदा व्रतलोप आधाकादिदोषदुष्टत्वा
संसर्गे दागमनिषिद्धत्वाच्च । 'अहवे'त्यादि व्यक्तम् । किंच पार्श्वस्थसंक्रमः परमार्थेन व्रतलोप एव, ततो वरं श्रेयस्करोऽसंगस्तैः सहादित
दोषाः। एवामीलकः ॥ तथा “ आलावो" गाहा । 'संवास'-एकोपाश्रयता, 'विश्रम्म '-श्चित्तमीलकः, 'संस्तवः'-परिचयः, 'प्रसंगच'वस्त्रादिदानग्रहणव्यवहारः ॥ तत्र वसतः को दोषः स्यादिति चेत्तत्राह-“ अन्नोन्न" गाहा ।। 'हसितोपुषितै'-हास्यहर्षरोमाञ्चधर्मध्यानात्प्रेर्यमाणः व्याकुलीभवति-स्वधर्मस्थैर्याच्च्याव्यत इत्यर्थः ॥ स्वाचारचारिम-सुनिश्चलचेतसोऽपि न स्यात्कदापि कुशलाय कुशीलसंगः । शाकम्मरीपतितमस्त्यपि शस्तवस्तुतद्रूपताऽनुपगतं हि कियन्त्यहानि ॥ अयं तन्मध्यवासिनो दोषो दर्शितः । यस्तु सुसाधुमध्यवास्यपि मन्दपरिणामतया तत्संसर्ग विध्यात्तमधिकृत्याह-" लोए वि" गाहा ॥ 'लोए वि' त्ति आर्षे प्रथमान्तस्यैकारः । कयरे आगच्छइ दिन्नरूवे इत्यादिवत् ।। लोकेऽपि कुसंसर्गप्रियं दुर्निवसितं खिड्गवेषं झुताद्यतिव्यसनाभिभूतं जनं निन्दति । एवं सुसाधुमध्यस्थितनिरुद्यमं धर्मे प्रियकुशीलजन-प्रियः कुशीलजनः प्रार्श्वस्थादिलोको यस्य स तथा तं साधुजनोऽपि निन्दति । एवशब्दानुस्वारलोपात् ॥ स कदाचिदुष्टपरिणामोऽकार्यमपि कुर्यात्ततश्च ॥ " निच्चं" गाहा ।। कुसंसर्गदोषदृष्टान्तमाह-"गिरिसुअ" गाहा ॥ अत्रेयं कथा____ कादम्बर्यामटव्यामेकस्मिन् न्यग्रोधतरुकोटरे द्वौ शुकौ सौदयौँ संजज्ञाते । तत्रैको म्लेच्छैः स्वगृहं नीतः, स च पर्वतपल्लीसंवर्द्धि| तत्त्वात् गिरिशुक इत्युच्यते । स च साङ्गत्यवशात्क्रूराध्यवसायो जातः । अन्यस्तु कुसुमसमृद्धतापसाश्रमसंवर्द्धितत्वात् पुष्पशुक इति । | सोऽपि संगतिवशाद्धर्मपरोऽभूत् । अन्यदा विपरीतशिक्षाश्चापहृतो वसन्तपुरात्कनककेतू राजा तत्पल्लीसमीपे समाजगाम । ततो म्ले-IN ॥४१३॥
Page #456
--------------------------------------------------------------------------
________________
उपदेशमाला - विशेषवृत्तौ
॥ ४१४ ॥
च्छभावितमतिना शुकेन वृक्षोपरि स्थितेन कथंचनाऽपि दृष्टो सौ । ततः प्रोक्तं तेन – अरे अरे पुलिन्दका ! इह स्थितानामेव भवतां राजा आययौ । तदेनं शीघ्रं गृह्णीध्वम् । ततो राज्ञा चिन्तितम् — यत्र पक्षिणोऽपीदृशाः, स देशो दूरतस्त्याज्य इति मत्त्वा प्रपलायितः प्राप्तस्तापसाश्रमे । तदवलोकनात्पुष्पशुकोऽवादीत् — भो भोस्तापसकुमारकाः ! अतिखिन्नोऽतिथिरागच्छति । चतुराश्रमगुरु - षोऽतः शीघ्रं ददध्वमासनं कुरुताऽऽतिथेयीकृत्यमिति कुमारकान् प्रोत्साहितवान् । सम्पादिते च तैर्भोजनादौ विनोदितखेदो नृपतिगिरिशुकवृत्तान्तं निवेद्य, तस्मै किमेकजातीययोर्भवतोरेतावदन्तरमिति पप्रच्छ । सोऽवोचत् - संसर्गगुणादेतत् तथाहि - माताऽप्येका पिताsध्येको, मम तस्य च पक्षिणः । अहं मुनिभिरानीतः, स च नीतो गवाशनैः ॥ १ ॥ गवाशनानां स गिरः शृणोति, अहं च राजन् मुनिपुङ्गवानाम् । प्रत्यक्षमेतद्भवताऽपि दृष्टं, ' संसर्गजा दोषगुणा भवन्ति ॥ २ ॥ ततस्तुष्टो राजाऽवोचदस्त्येतत्तथाहिसंतप्तायसि संस्थितस्य पयसो नामाऽपि न ज्ञायते, मुक्ताकारतया तदेव नलिनीपत्रस्थितं राजते । व्यक्तं सागरशुक्तिसंपुटगतं सम्पद्यते मौक्तिकं, प्रायेणाधममध्यमोत्तमगुणः संवासतो जायते || ३ || अंबस्स य निंबस्स य, दोन्हंपि समागयाई मूलाई । संसग्गीए विणट्ठो, अंबो नित्तणं पत्तो ॥ इति ॥ ४ ॥ एवं च मत्त्वा दुःशीलसांगत्यं च हित्वा सुशीलैः सहान्येनापि संवासो विधेयः ॥ गाथायां सुविहितेति सुसाधोरामन्त्रणम् । गिरिपुष्पशुकयोः सत्कस्योदाहरणस्य दृष्टान्तस्य कारणं संसर्गादोषोत्प्रेक्षणलक्षणं तद्विधिज्ञः सन् वर्जये: शीलविकलान्, उद्यतशीलश्च स्वयमपि भवेरिति ॥ २२७ ॥
तदेवं कारणाऽभावे पार्श्वस्थादिसंसर्गत्यागोऽभिहितः, कारणे तु तद्वन्दनाद्यपि कार्यमित्याह— ओसन्नचरणकरणं, जइणो वंदेति कारणं पप्प । जे सुविइयपरमत्था, ते वदते निवारंति ॥ २२८ ॥ सुविहिय वंदावतो, नासेई अप्पयं तु सुपहाओ । दुविहपहविष्यमुको, कहमप्प न याणई मूढो ॥ २२९ ॥
संसर्गजा दोषगुणा भवन्ति ।
॥ ४१४ ॥
Page #457
--------------------------------------------------------------------------
________________
उपदेशमालाविशेषवृत्तौ |
rein शिथिलचरणकरणमपि सुसाधवः कारणे ‘सुबहुं पासत्थजण मित्यादौ वक्ष्यमाणे वन्दन्तेऽपि कदाचित् । तत्र ये सुविदितपरमार्था 'वंदइ न य वंदावह' इत्यादिवक्ष्यमाणलक्षणाः संविग्नपाक्षिका भवन्ति, न ते तान् वन्दापयन्ति ॥ व्यतिरेकमाह-"सुविहिय" | गाहा ॥ सुविहितान्-वन्दापयन्नाशयति-भ्रंशयत्यात्मानं सुपथात्-सुगतिमार्गात् , यत उक्तम्-जे बंभचेरभदा, पाए उइंति बंभयारीणं । | ते हुंति कुंटमंटा, बोही य सुदुल्लहा तेसि ॥ द्विविधपथविप्रमुक्तः साधु-श्रावकानुष्ठेयमार्गभ्रष्ट इत्यर्थः । तथाहि-नासौ यतिः | क्लिष्टपरिणामत्वान्न गृहस्थो लिङ्गदर्शनादतः कथमात्मानं न जानाति मूढो येन सुसाधून वन्दयतीति ॥ २२८-२९ ॥ पं० ८९९०
कारणे पार्श्वस्थादीनां वन्दनम् ।
॥४१५॥
Teezeraezaeroecover
॥ इति श्रीरत्नप्रभसूरिविरचितायामुपदेशमालाविशेषवृत्तौ तृतीयो विश्रामः ॥ JANVAREarxxxxxxxxxxxxxxxxxx
REA*
comcPORRORORSCOPE
॥४१५॥
Page #458
--------------------------------------------------------------------------
________________
उपदेशमाला॥ अथ चतुर्थों विश्रामः॥
३५ मार्गानुविशेषवृत्तौ
सारि गुणाः। एतावता ग्रन्थेन प्रायेण साधूनां क्वापि गृहस्थानां क्वचिदुभयसाधारण्येन धर्मोपदेश उक्तः । साम्प्रतं गृहस्थानामेव विशेषतो ॥४१६॥ 16| धर्म उपदिश्यते, स च सामान्येन गृहस्थधर्माध्यासितस्यैव सम्यग्भवतीति स एव तावदुच्यते- .
श्रीभूपालकुमारपालकृतिनो यर्धर्ममर्मार्पणान्मारिसृतमदायूदन्तदलनान्नित्योत्सवा भूरभूत् ।
वाक्शुद्धय वरवाङ्मयामृतमयी सृष्टि व्यधुयेन वान्तरर्थोऽयमवादि सूरितिलकैः श्रीहेमचन्द्रैर्यथा ॥ १॥ 'न्यायसम्पन्नविभवः, २शिष्टाचारप्रशंसकः । कुलशीलसमैः साद्धं कृतोद्वाहोऽन्यगोत्रजैः ॥ १॥ पापभीरुः प्रसिद्धं च, देशाचार समाचारन् । 'अवर्णवादी न क्वापि, राजादिषु विशेषतः ॥ २॥ अनतिव्यक्तगुप्ते च, स्थाने सुप्रातिवेश्मिके । अनेक निर्गमद्वार-विवर्जितनिकेतनः ॥३॥ ‘कृतसंगः सदाचारैर्मातापित्रोच्च "पूजकः । 'त्यजन्नुपप्लुतं स्थानमप्रवृत्तिश्च गर्हिते |॥४॥ व्ययमायोचितं कुर्वन् , १३वेषं वित्तानुसारतः। "अष्टामिर्धीगुणयुक्तः, 'पशृण्वानो धर्ममन्वहम् ॥ ५॥ पं० ९०००
अजीर्णे भोजनत्यागी, १७काले भोक्ता च सात्म्यतः । “अन्योन्याऽप्रतिबन्धेन, त्रिवर्गमपि साधयन् ॥ ६॥ यथावदतिथौ | साधौ, हीने च प्रतिपत्तिकृत् । २०सदाऽनभिनिविष्टश्च, "पक्षपाती गुणेषु च ॥ ७॥ २२अदेशाकालयोश्चर्या, त्यजन् २3जानन् बलाबलम् । २४वृत्तस्थज्ञानवृद्धानां, पूजकः पोष्यपोषकः ।।८॥ "दीर्घदर्शी २७विशेषज्ञः २“कृतज्ञो "लोकवल्लभः । ३°सलज्जः ३'सदयः । ३२सौम्यः, उपरोपकृतिकर्मठः ॥ ९॥ ३४अन्तरङ्गारिषड्वर्गपरिहारपरायणः । उपवशीकृतेन्द्रियग्रामो, गृहिधर्माय कल्पते ॥ १०॥
॥ ४१६॥ सामान्यगृहिधर्मेण, युक्तस्यैवं महात्मनः । सत्कलत्रादिसंयोगः, पुण्यैरेवोपजायते ॥११॥ यदुक्तम्-" पत्नी प्रेमवती सुतः सविनयो IN भ्राता गुणालङ्कृतः, स्निग्धो बन्धुजनः सखाऽतिचतुरो नित्यं प्रसन्नः प्रभुः । निर्लोभोऽनुचरः परातिसमये प्राप्तोपयोगं धनं, पुण्या
comcaceaecameeKachaKamane
erPORPORancreaseDECORDER
बलम् । “वृत्तस्थज्ञानवृद्धानाः ॥ ९॥ अन्तरङ्गारिणयागः, पुण्यैरेवोपजायते ॥
Page #459
--------------------------------------------------------------------------
________________
उपदेशमाला| विशेषवृत्तौ
PERMANEKeeperseenera
नामुदयेन सन्ततमिदं कस्यापि सम्पद्यते ॥ १२ ॥" एवं च सामान्यतो गृहस्थधर्माधारस्य विशेषतो गृहस्थधर्म-वंदइ उभओ कालं पीत्यादि गाथासप्तदशकेनाह-एताश्च गाथाः सुश्रावकस्य प्रातरुत्थानाच्छयनं यावद्दिनचर्यामाख्याय व्याख्यास्यामः॥
श्रावकधर्मसम्ममवगम्मजिणमयमणुदिणवटुंतसुद्धपरिणामो । परिणाममंझुलं जाणिऊण घरवासवासंगं ॥१॥ पडुपवणंदोलिय-केलिपत्तप
| विधि-कर्तडिबद्धतोयबिंदु व । सुविणिच्छिऊण भंगुरमाउं तारुन्नमत्थं च ॥२॥ पयइ विगीओ पयईए, भद्दओ पयइपरमसंविगो। पयई
|व्यानि च। उदारचित्तो, पयइ जहुक्खित्तधुरधवलो ॥ ३ ॥ निच्चं कयसाहम्मियवच्छल्लो जुन्नचेइउद्धारी । परपरिवायच्चाई, सुसावओ निसिविरामंमि ॥४॥ अइगोसे पडिबुद्धो, सम्म कयपंचमंगलविहाणो। अणुसरणपुवयं उद्विऊण उचियं च काऊण ॥५॥ संखेवेणंपि हु वीयरायपडिमाउ वंदिउं सगिहे । गच्छेज साहुवसहिं, करिज आवस्सयाइ तहिं ॥ ६॥ एवं हि कीरमाणे, जिणाणमाणा कया हवइ सम्म । गुरुपरतंतत्तं सुत्तअत्थसविसेसनाणं च ॥७।। जहठियसामायारी, कुसलत्तमसुद्धबुद्धिविगमो य । गुरुसक्खिओ य धम्मो, संपुन्नविही य होइ कया ॥ ८ ॥ साहूण असइ वसही-संकिन्नत्ताइकारणेहिं वा । गुरुणा समणुनाओ, पोसहसालाइसु वि कुजा ॥ ९॥ सज्झायं काऊण य, खणं अपुव्वं पढेइ सुत्तं पि। तत्तो य विणिक्खमिउं, होऊण य दव्वभावसुई ।। १० ।। पढमं नियगेहेच्चिय, निच्चं चिइवंदणं समयविहिणा । विहवाणुसारिपूया, पुब्वमणुद्विज गोसं मे ॥ ११ ॥ तयणंतरं तु जइ ता, तहाविहं तस्स नत्थि गिहकिच्चं । ता तव्वेलंचिय कयसरीरसुद्धी सुनेवत्थो ।। १२ । पुप्फाइपवरपूर्यग-वग्गहत्थेण परियणेण समं । वच्चेज जिणिंदगिहे, विसेज पंचाभिगमपुव्वं ।। १३ ॥ सच्चित्तविओसरणा, अविओसरणा अचित्तव्वाणं । एगल्लसाडियाए, विमलाए कयउत्तरासंगो ॥ १४ ॥ जिणदसणे सिरंमि, करंजलीपग्गहो जयजयत्ति । मणएगत्तीकरणं, इय एसो पंचहाऽभिगमो ॥ १५ ॥ पुष्फामिसत्थुईहिं, तिहाऽहवा पूयमद्वहा कुज्जा । फल-जल-धूव-क्खय-वास,-कुसुम-नेवज-दीवेहिं ॥ १६ ॥ तिनिसिहियाइदहतिय-जुत्तं इरियं पडिकमेऊण । चिदवंदणं करेज्जा, पणिहाणं तं सुसंविग्गो ॥ १७ ॥ अह कारणेण केणइ, जिणवरभवणंमि अहव नियगेहे।
IS/॥४१७॥ पोसहसालाए वा, हवेज सामाइयाइकयं ॥ १८ ॥ तो साहुसमीवंमि गंतु, किइकम्मपुव्वगं सम्मं । कुज्जा पच्चक्खाणं, खणं च
GeepercerezoeleXO
Page #460
--------------------------------------------------------------------------
________________
उपदेशमालाविशेषवृत्तौ
॥४१८॥
mereeDeleterrearcareena
जिणवयणसवणाई ॥ १९ ॥ भत्तीए तहा काउं, बालगिलाणाइगोयरं पुच्छं । तक्किच्चं च समां, संपाडिज्जा जहाजोगं ॥ २० ॥
श्रावकधर्मअणइक्कमेण कुलक्कमस्स लोगोववायविरहेण । तत्तो वित्तिनिमित्त, ववहारमणिदियं कुज्जा ॥ २१ ॥ भोयणकाले य गिहं, आगम्म
विधि-कर्ततहाविहाए पूयाए । पुष्फमिसाइयाए, थोत्तेहिं य भावसारेहिं ।। २२ ।। संपूइऊण विहिणा, जिणबिंब तयणु साहुमूलंमि । गंतूण
व्यानि च । भणइ एवं, अणुग्गहं कुणह मे भंते ! ॥ २३ ।। असणाईदव्वाणं, गहणेण भवाऽगडे निवडियस्स । जयजीववच्छलेहिं, दिजउ हत्थावलंबो मे ॥ २४ ॥ संपद्रिय संघाडग-पद्विठिओ जाइ जाव घरदारं । एत्थंतरंमि अन्नेवि, गिठिया अभिमुहं इंति ॥ २५ ॥ वंदंति य तो सड्ढो, विजायसड्ढो पमजिउं पाए । दाउणमासणं कुणइ, संविभागं जहाविहिणा ॥ २६ ॥ वंदणपुव्वं अणुगच्छिऊण, तत्तो गिहे समागम्म । भुंजाविय जणयाई, चिंतिय गोणाइ पेसाई ॥ २७ ॥ देसंतरऽऽगयाणं, चितं काऊण सावगाणंपि। पडिजग्गिउं गिलाणे, ताहे उचियप्पएसंमि ॥२८॥ उचियासणोवविट्ठो, पञ्चक्खाणं सरित्तु जगहियं । कयपंचनमोकारो, सुसावगो तयणु मुंजेज्जा ॥ २९ ॥ भोत्तूण तओ विहिणा, पुरओ घरचेइयाण ठाऊण । तव्वंदणं करित्ता, पञ्चक्खइ दिवसचरिमाई ॥३०॥ खणमेत्तं सज्झायं, अपुव्वपढणं च किंपि काऊण । पुणरवि वित्तिनिमित्तं, ववहारमणिदियं कूज्जा ॥ ३१ ॥ संझासमयंमि पुणो, पूर्य काऊण जिणवरिंदाणं । सारथुइथोत्तपुञ्च, सगिहमि वंदणं कुज्जा ॥ ३२ ॥ तो जिणभवणे गंतुं, वंदिज्जा पूइऊण जिणबिंबे । सा-8 माइअपडिक्कमणाइ, गोससमयं पिव करेजा ॥ ३३ ॥ साहुसमीवे अकए य, तंमि गच्छेज साहुवसहीए । वंदणमालोयणयं, खाम णयं पिय तहिं काउं ॥ ३४ ॥ गिहिज्ज पञ्चक्खाणं, खणमह सवणं च धम्मसत्थस्स । विस्सामणाइ विहिणा, भत्तोए करेज साहूणं ॥ ३५ ॥ संदिद्धपए पुच्छिय, सावगवग्गस काउमुचियं च । गिहिगमणं विहिसयणं, विहिज गुरुदेवसरणं च ।। ३६ ॥ उक्कोसबंभयारी, परिमाणकडो व होज नियमेण । कंदप्पाइविमुक्को, पइरिकमि य तुयट्टेजा ॥ ३७ ।। उद्दाममोहवसओ पयट्टिउं कह वि अहमकम्ममि । उवसंतमोहवेगो, चिंतेजा भावसारमिमं ॥ ३८ ॥ मोहो दुहाण मूलं, मूलं च विवजयस्स सव्वस्स ।
॥४१८॥ एयस्स वसं पत्ता, सत्ता मन्नंति हियमहियं ॥ ३९ ॥ जस्स वसेणं किर कामिणीण वयणाइयं असारंपि । चंदाई हुवमिजइ धिरत्थु
Comperpenewermecorrecor.
Page #461
--------------------------------------------------------------------------
________________
|श्रावकधर्मविधि-कर्तव्यानि च ।
Peeneareeze
ही तस्स मोहस्स ॥४०॥ इत्थीकलेवराणं, स तत्तचितं तओ तहा कुज्जा । जह मोहाऽरिजयाओ, संवेगरसो समुच्छलइ ॥४.१॥ उपदेशमाला
IN] तहाहि-जं ताव कामिणीणं, मणोहरं हरिणलंछणच्छायं । वयणं तंपि हु मलगलिर-विवरसत्तयसमाउत्तं ॥ ४२ ॥ वित्थिन्नथो विशेषवृत्ती
रथणया, मंसचया पोट्टमसुइमंजूषा । मंसद्वि-नसा सोणियमेत्तं सेसंपि हु सरीरं ॥४३॥ जंपियं पयईए चिय, दुगंधिमलाss. ॥४१९॥ विलं विलीणं च । पयइए अहोगइदारं, बीभच्छं कुच्छणिज्जं च ॥ ४४ ॥ अइलज्जगीयमंगुल-रूवंति ठइजई य किर रमणं । तंमि
| विरमिज्ज जो नणु, स केण अव्वो विरज्जेज्जा ॥ ४५ ॥ एवं गुणाण सीमंतिणीण रमणमि जे विरत्तमणा । जम्मजरामरणाणं, दिनो हु जलंजली तेहिं ॥ ४६ ।। स जयइ सणंकुमारो, अमरकुमारोव्व चक्कवट्टो सो। जेण खणेण तणं पिव, तेत्तियमंतेउरं चत्तं
॥४७॥ संजोगविओगावेग-वाउलत्ताणभिन्नया जेसिं । निचंपि चित्तवित्ती, कुमारसमणाण ताण नमो ॥४८॥ ते धन्ना ताण 0| नमो, दासो ह ताण संजमधराण । अद्धच्छिपेच्छिरीओ, जाण न हियए खुड्डकंति ।। ४९ ॥ ताण नमो नमो भावेण, पुणो वि
ताण चेव नमो । जाण न जाया विसयाऽभिलासदुव्वासणा एसा ॥ ५० ॥ इय जेण जेण वाहा, हवेज तं तस्स तस्स पडिवक्खं । पुव्वावरनिसिसमए, सम्मं भावेज किं बहुणा ॥५१॥ सुयइ सुहेणं निरंतरेसु जग्गेइ धम्मजागरियं । कयकायव्वं धम्म, विहिय सो चेव गोसाओ ॥ ५२ ॥~
वंदइ उभी कालं पि चेइयाई थइथुई (थवत्थुई) परमा। जिणवरपडिमाघरधूवपुप्फगंधचणुज्जुत्तो ॥ २३० ।। सुविणिच्छियएगमई, धम्मम्मि अनन्नदेवओ अ पुणो । न य कुसमएसु रजइ, पुव्वावरबाहियत्थेसु ॥ २३१ ॥ दह्ण कुलिंगीणं, तसथावरभूयमद्दणं विविहं । धम्माओ न चालिज्जइ, देवेहि सईदएहिं पि ॥ २३२॥ वंदइ पडिपुच्छइ पज्जुवासई साहुणो सययमेव । पढइ सुणइ गुणेइ अ, जणस्स धम्म परिकहेइ ॥ २३३ ॥ दढसीलव्वयनियमो, पोसहआवस्सएसु अक्खलिओ। महमज्जमंसपंचविहबहुबीयफलेसु पडिकतो ॥ २३४॥
rverpeneone
॥४१९॥
Page #462
--------------------------------------------------------------------------
________________
उपदेशमाला - विशेषवृत्तौ
॥ ४२० ॥
नाम्मकम्मजीवी, पच्चक्खाणे अभिक्खमुज्जुत्तो। सव्वं परिमाणकडं, अवरज्झ तं पि संकंतो ॥ २३५ ॥ निक्खमणनाणनिव्वाणजम्मभूमीउ वंदइ जिणाणं । न य वसइ साहुजणविरहियम्मि देसे बहुगुणेऽवि ॥ २३६ ॥ परतित्थियाण पणमण, उन्भावण थुणण भत्तिरागं च । सकारं सम्माणं, दाणं विणयं च वज्जेइ ॥ २३७ ॥ पढमं जईण दाऊण, अपणा पणमिऊण पारे । असई अ सुविहिणं, भुंजइ कर्यादिसालोओ ॥ २३८ ॥ साहूण कप्पणिज्जं जं नवि दिन्नं कहिंपि किंचि तहिं । धीरा जहुत्तकारी, सुसावगा तं न भुंजंति ॥ २३९ ॥ वसही सयणासणभत्तपाणभे सज्जवत्थपत्ताई । जइऽवि न पज्जत्तधगो, थोवाऽविहु थोवयं देई ॥ २४० ॥ इतो गाथानामर्थलेशः कथ्यते - " वंदइ " गाहा । उभयतः कालं प्रातः सायं सन्ध्ययोरङ्घ्रिशब्दान्मध्या च । 'स्तवा ' - भक्तामराद्याः । ' स्तुतयः ' - कायोत्सर्गान्तरं भव्यमानाः । ' जिनवरप्रतिमागृहेषु' - चैत्यास्पदेषु धूपादिभिरर्चनोद्युक्तः ॥ यः कल्पयत्यविकलोद्गतरागतान्रमात्मानमस्तमलकेवलजातरूपम् । केषामपि प्रवरपुण्यभृतां स सिद्धः, पूजारसो विजयते जिनराजराज्यम् ॥ " सुविणिच्छिय " गाहा न विद्यते वीतरागादेवादन्यो दैवतो यस्य सोऽनन्यदैवतः । उक्तं च- जिनो देवः कृपा धर्मों, गुवो यत्र साधवः । श्रावकत्वाय कस्तस्मै, न घेत विमूढधीः ॥ ५३ ॥ सरागोऽपि हि देवश्चेत् गुरुरब्रह्मचार्यपि । कृपाहीनोऽपि धर्मः स्यात् कष्टं नष्टं हहा जगत् ॥ ५४ ॥ “ दट्ठूण” गाहा कुलिङ्गिनां शाक्यादीनां त्रसस्थावरजीवमर्द्दनं दृष्ट्या जिनधर्मादशेषजन्तुसूक्ष्मरक्षणाविधायकात्सेन्द्रैरपि देवैर्न चाल्यते ।। " वंदइ " गाहा दूराद्दर्शनमेव मङ्गलमयं प्रौढप्रमोदस्पृशां भक्त्या वन्दनकं तु कल्मषमषी कालुष्यमुत्प्लुष्यति ।। श्रेयःपुण्यपरम्परां प्रतनुते, सेवा प्रसन्नात्मनाम् । साधूनां वचनानि तु प्रसुत्रते, वाचां व्यतीतं फलम् ॥ ५५ ॥ “ दृढ " गाहा । ' शीलं ' - चतुर्थत्रतं प्राधान्यादन्यत्रतेभ्यः पृथगुपात्तम् । ' व्रतानि - प्राणातिपातविरत्यादीनि नियमा 'विचित्राऽभिग्रहाः । पौषधम् ' - आहाराङ्गसंस्कार | ब्रह्माव्यापाररूपं चतुर्द्धा । ' आवश्यकं ' - सामायिक प्रतिक्रमणानि । ' मध्वादीनि ' नवनीतस्योपलक्षणम् ।
C
श्रावकधर्मविधि - कर्तव्यानि च ।
12
पि
ি
॥ ४२० ॥
Page #463
--------------------------------------------------------------------------
________________
त-निर्धातनसमुद्भवम् । जातिरिच्यते ॥ ५७ ॥ एकैककुसुमो
| मांसभक्षणे
दोषाः।
प्राणनाशाय, कालकूटकणोऽपि
'पञ्चविधफलानि'-वट्टपिप्पलोदुम्बरकायोदुम्बरीप्लक्षाणां गृह्यन्ते, पिप्पलग्रहणात् पिम्पर्या अपि ग्रहणम् । 'बहुबियफलानि '-वृन्ताउपदेशमाला-6
कादीनि 'पडिकंतो' ति मध्वादिभ्य- प्रतीपं क्रान्तो-निवृत्त इत्यर्थः । मध्वादीनां नियमेभ्यः पृथग्गृहणं बहुदोषतासूचनार्थम् ।
यदुक्तम्-अनेकजन्तुसङ्घात-निर्घातनसमुद्भवम् । जुगुप्सनीयं लालावत् कः स्वादयति माक्षिकम् ॥ ५६ ।। भक्षयन्माक्षिक क्षुद्रज॥४२१॥
न्तुलक्षक्षयोद्भवम् । स्तोकजन्तुनिहन्तृभ्यः, शौनिकेभ्योऽतिरिच्यते ।। ५७॥ एकैककुसुमक्रोडाद्रसमापीय मक्षिकाः । यद्वमन्ति मधू
च्छिष्टं, तदनन्ति न धार्मिकाः ।। ५८ ॥ अप्यौषधकृते जग्धं, मधु श्वभ्रनिबन्धनम् । भक्षितः प्राणनाशाय, कालकूटकणोऽपि हि N॥ ५९॥ रसोद्भवा हि भूयांसो, भवन्ति किल जन्तवः। तस्मान्मद्यं न पातव्यं, हिंसापातकभीरुणा ।। ६० ॥ पिबन्नपि मुहुर्मा, | मद्यपो नैव तृप्यति । जन्तुजातं कवलयन् , कृतान्त इव सर्वदा ।। ६१ ॥ श्रूयते किल शाम्बेन, मद्यादन्धकविष्णुना । हतं वृष्णि
कुलं सर्व, प्लोषिता च पुरी पितुः ।। ६२ ॥ लौकिका अपि मद्यस्य, बहुदोषत्वमास्थिताः । यत्तस्य परिहार्यत्वमेवं पौराणिका जगुः | ।। ६३ ॥ अवद्यमूलं नरकस्य पद्धति, सर्वापदां स्थानमकीर्त्तिकारणम् । अभव्यसेव्यं गुणिभिर्विगर्हितं, विवर्जयेन्मद्यमुपासकः सदा
॥ ६४ ॥ मांसलुब्धैरमर्यादैर्नास्तिकः स्तोकदर्शिभिः । कुशास्त्रकार(यात्याद् गदितं मांसभक्षणम् ।। ६५ ॥ नान्यस्ततो गतघृणो, नरकार्चिष्मदिन्धनम् । स्वमांसं परमांसेन, यो बर्द्धयितुमिच्छति ॥ ६६ ।। मांसभक्षयिताऽमुत्र यस्य, मांसमिहादुम्यहम् । एतन्मांसस्य मांसत्वं, प्रवदन्ति मनीषिणः ॥ ६७ ॥ आयुःक्षयो भवति तस्य दरिद्रता च, नैवान्यजन्मनि भवेत्कुलजातिलाभः । मांसशिनो हतमतेर्विफलक्रियस्य, स्यान्नीचकर्मकरणोदरपूरणं च ॥ ६८ ॥ मांसखादकगतिं विमृशन्तः सस्यभोजनरता इह सन्तः। प्राप्नुवन्ति सुरसम्पदमुच्चेजनशासनजुषो गृहिणोऽपि ॥ ६९ ॥ उदुम्बरवटप्लक्ष-कायोदुम्बरशाखिनाम् । पिप्पलस्य च नाश्नीयात्, फलं कृमिकुलाकुलम् ॥ ७० ॥ अप्राप्नुवन्नन्यभक्षमपि क्षामो बुभुक्षया । न भक्षयति पुण्यात्मा, पश्चोदुम्बरजं फलम् ।। ७१ ॥ अन्तर्मुहूर्तात्परतो, निरन्ता जन्तुराशयः। यत्र मूर्च्छन्ति तं नाद्यं, नवनीतं, विवेकिभिः ॥ ७२ ॥ एकस्यापि हि जीवस्य, हिंसने किमघं भवेत् । जन्तुजातमयं तत्को, नवनीतं निषेवते ॥ ७३ ॥ वृन्ताक पनसाऽऽलाबु, सर्व चानन्तकायिकम् । फलमज्ञातमन्यद्वाऽनुचितं
DemocrporaeIReceDeReme
॥४२१ ॥
Page #464
--------------------------------------------------------------------------
________________
उपदेशमालाविशेषवृत्तौ
॥४२२॥
श्रावकस्त्यजेत् ।।७४॥ "नाहम्म" गाहा ।। अधर्मकर्माणि 'इंगाली वणसाडी' इत्यादिनोक्तानि पञ्चदश कर्मादानानि, तैर्जीविका वर्जयति । N चतुःपदादिपरिग्रहं च सर्व कृतपरिमाणमेव करोति । तदपि प्रमाणीकृतं चतुष्पदादि शङ्कमान एव यतनया न पुनर्निध्वंसतयाऽवर
10 सांवत्सरिध्यति-भारवाहादिभिर्व्यथयति व्यापारं कुर्वाणः, कर्णच्छेदादिभिः पीडयति ‘रध' हिंसायामिति वचनात् ।। ' अविरज्झइ' त्ति पाठे
कादिपुण्यरध्यतेऽपि यदन्नादिकं तदपि शङ्कमान एव रन्धयति, मुत्कले मुक्तेऽप्यारम्भे पापभीरुतया स शूक एव सर्व करोतीत्यर्थः ।।
तिथिकर्त
व्यानि। “ निक्खमण" गाहा । गाथार्थसंवादश्च । जम्मणनिक्खमणाइसु तित्थयराणं महाणुभावाणं । गमणचणमहिमाहिं, आगाढं दसणं होइ ।। ७५ ॥ जत्थ पुरे जिणभवणं, समयविऊ साहू सावया जत्थ । तत्थ सया वसियव्व, पवरजलं इंधणं जत्थ ॥ ७६॥ तथानिवसेज तत्थ सडूढो, साहूणं जत्थ होइ संपाओ। चेईहराई जम्मि वित(न)यन्नसाहम्मिया चेव ॥ ७७ ॥ “पर” गाहा । 'प्रणमनं'-शिरसा । ' उद्भावनं '-परेषां पुरतो गुणोत्कीर्तनम् । 'स्तवनं'-तेषामेव पुरः। ‘भक्तिराग'-*चेतसोऽनुबन्धः “सत्कारो'-वस्त्रादिभिः । 'सन्मानो's-नुव्रजनादिः । 'दानम्'-अशनादेः 'विनयः'-पादप्रक्षालनादिस्तान् वर्जयति [अन्यतिर्थिकानां ।। "पढम" गाहा “साहूण" गाहा “वसही" गाहा ।। "प्रौढनीतितरङ्गसङ्गि हृदयं वाणी गुणग्राहिणी, कायो, कैतववन्धवन्दनकवान् दुश्चेष्टिताऽलोचनम् । प्रायश्चित्तपवित्रपालनविधिर्वस्त्रान्नपानाश्रय-प्रावारप्रमुखप्रदानमिति सत्पूजा गुरोर्गीयते ।। ७८ ॥ श्राद्धः श्रद्धानुबन्धा द्वसतिमवसतिं कीटिकाकण्टकादेः, पात्रं पात्रं गुणानां सदशनमशनं पानकं पानकम्रम् । वस्त्रं शीतादिशस्त्रं समधिकविधिना स्वल्पमध्यत्र कल्प्यं, काले भिक्षोरभिक्षे त्वपरमपि ददन्निर्जराभाग्भृशं स्यात् ॥ ७९ ॥ २४०॥
संवच्छरचाउम्मासिएसु, अट्टाहियासु अ तिहीसु । सव्वायरेण लग्गइ.. जिणवरपूयातवगुणेसु ॥ २४१ ॥ सांवच्छरिकपर्वणि चातुर्मासिकेषु अष्टाहिकासु चैत्राश्वयुक्पूर्णिमापर्यन्तासु शाश्वतीष्वशाश्वतीषु च तिथिष्वष्टमीचतुर्दशीज्ञानपञ्चम्या
॥ ४२२॥ | दिपुण्यतिथिषु जिनवरपूजायां तपसि गुणेषु दानज्ञानाभ्यासावश्यकादिविशेषेषु, तथाहि-घटयति विकटाभिः संगमं श्रीभिरुच्चैरप
etDecetamecexcerceDecem
सदशनमशन प्रदानमिति गुणमाहिणी, मान वर्जयति
पददनि
Page #465
--------------------------------------------------------------------------
________________
उपदेशमालाविशेषवृत्तौ
॥४२३॥
Coecoochee care
चयमुपधत्ते दुर्विपाकैनसां च । जनयति शरदिन्दूद्योततुल्यं यशस्तद्विधिविहितसपर्य पादपद्मं जिनानाम् ॥ ८०॥ यत्पूर्वार्जितकर्मशैलकुलिशं यत्कामदावानलज्वालाजालजलं यदुप्रकरण-ग्रामाहिमन्त्राक्षरम् । यत्प्रत्यूहतमः समूहदिवसं यल्लविलक्ष्मीलता, मूलं तद्विविधं IN हिंसादिभ्यो यथाविधि तपः कुर्वीत वीतस्पृहः ॥ ८१ ॥ शूराः सन्ति सहस्रशो नहि कलाशालिष्वियत्ता स्थिता, ज्योतिर्ज्ञाः प्रतिमन्दिरं प्रतिपदं विरमणम् । पद्यादिविद्याविदः । शोण्डीरान् कतिनाम वच्मि बहवो वाक्याटवादुद्भटाः, स्वं दातुं पुनरुद्यता यदि परं द्वित्राः पवित्राः क्षितौ |N ॥ ८२ ॥ २४१ ॥
माहूण चेइयाण य, पडिणीयं तह अवण्णवायं च । जिणपवयणस्स अहिरं, सवत्थामेण वारेई ॥ २४२ ॥ विरया पाणिवहाओ, विरया निच्चं च अलियवयणाओ। विरया चोरिकाओ, विरया परदारगमणाओ ॥ २४३ ॥
'सव्वत्थामेणं' ति सर्वसामयन प्राणव्ययेनापि वारयति । तदुन्नतिकरणस्य महोदयहेतुत्वादिति ॥ “ विरया " गाहा ॥ ये प्राणिवधाद्विरताः करुणकचित्तास्ते श्राद्धाः स्युस्तथाहि-दक्षा नारकवेश्मनां प्रतिहतौ पवी कुयोनिक्षतौ, हन्त्री रोगचयस्य सर्वदु IN रितातङ्कक्षयकक्षमाः । कीनाशोद्धतबाहुयुग्ममथनी सम्प्रापितस्वः-शिवा, साध्वी जीवदया जयत्यपमला मुनि स्थिता श्रेयसाम् ।।८३॥ वपुरिव वदनविहीनं, वदनमिव विलुसलोचनाम्भोजम् । एतद्विकलं सकलं, न शोभते धर्मकर्म नृणाम् ।। ८४ ॥ व्यासोऽप्याहश्रूयतां धर्मसर्वस्वं, श्रुत्वा चैवावधार्यताम् । आत्मनः प्रतिकूलानि, परेषां न समाचरेत् ॥ ८५ ॥ मातृवत्परकलत्राणि, परद्रव्याणि लोष्टवत् । आत्मवत्सर्वभूतानि, यः पश्यति स पश्यति ।। ८६ ॥ अलीकवचनाच्च ये, नित्यं विरताः सत्यवाचस्ते च श्राद्धा, यथासत्यमेव वदेत्याज्ञः, सर्वभूतोपकारकम् । यद्बा तिष्ठेत्समालम्ब्य, मौनं सर्वार्थसाधकम् ॥ ८७ ॥ धर्मध्वंसे क्रियालोपे, स्वसिद्धान्तार्थविप्लवे । अपृष्टेनापि शक्तेन, वक्तव्यं तन्निषेधितुम् ॥ ८८ ॥ दवानलेन ज्वलता, परिप्लुष्टोऽपि पादपः । सान्द्रीभवति लोकोऽयं न तु दुर्वचनाऽग्निना ॥८९॥ चन्दनं चन्द्रिका चन्द्रमणयो मौक्तिकस्रजः। आहादयन्ति न तथा, यथा वाक् सुनृता नृणाम्
॥४२३॥
peopooreemeo
Page #466
--------------------------------------------------------------------------
________________
उपदेशमालाविशेषवृत्तौ
॥ ४२४॥
वाः स्युर्यतापनमण्डलम् । भोविनीत व नादचे न
DeceDeepeeDecemero
॥ ९०॥ कुर्वन्ति देवा अपि पक्षपातं, नरेश्वराः शासनमुद्वहन्ति । शान्तीभवन्ति ज्वलनादयो यत्, तत्सत्यवाचां फलमामनन्ति
परिग्रह ॥ ९१ ॥ चौर्याच्च विरताः श्राद्धाः स्युस्तथाहि-तमभिलषति सिद्धिस्तं वृणीते समृद्धिस्तमभिसरति कीर्त्तिर्मुश्चते तं भवार्त्तिः । स्पृ. 18
IN विरमणम्। हयति सुगतिस्तं नेक्षते दुर्गतिस्तं, परहरति विपत्तं यो न गृह्वात्यदत्तम् ।। ९२ ॥ अदत्तं नादत्ते कृतसुकृतकामः किमपि यः, शुभश्रेणिस्तस्मिन्वसति कलहंसीव कमले । विपत्तस्मादूरं ब्रजति रजनीवाम्बरमणेविनीतं विद्येव त्रिदिवशिवलक्ष्मीर्भजति तम् ॥ ९३ ॥ परजनमनःपीडाक्रीडावनं वधभावना, भवनमवनिव्यापिव्यापल्लताघनमण्डलम् । कुगतिगमने मार्गः स्वर्गापवर्गपुरार्गला, नियतमनुपादेयं स्तेयं नृणां हितकाङ्क्षिणाम् ॥ ९४ ॥ परदारविरताश्च श्राद्धाः स्युर्यतः-चक्षुर्दिक्षु क्षिपन्ती क्षपयति झगिति प्रेक्षकाक्षीणि साक्षाल्लीलालोलाऽलसाङ्गो जगति वितनुतेऽङ्गसङ्गाङ्गभङ्गान् । खेदस्वेदप्रभेदान् प्रथयति दवथुस्तम्भसंरम्भगर्भान् , बाला व्यालावलीव भ्रमयति भुवनं चेतसा चिन्तिताऽपि ।। ९५ ॥ नाऽऽसक्त्या सेवनीयास्तत्स्वदारा अप्युपासकैः । आकरः सर्वपापानां, किं पुनः परयोषितः ॥९६।। स्वपति या परित्यज्य, निरपोपयति भजेत् । तस्यां क्षणिकचित्तायां, विश्रम्भः कोऽन्ययोषिति ॥ ९७ ॥ नारी नितम्बजघनस्तनभूरिभारामारोपयन्त्युरसि मूढधियो रताय । संसारवारिनिधिमनिमजनाय, जानन्ति तां नहि शिलां निजकण्ठबद्धाम् ॥ ९८॥ भवोदन्वद्वेलां मदनमृगयुव्याधहरिणी, मदावस्थाहालां विषयमृगतृष्णामरुभुवम् । महामोहध्वान्तोच्चयबहलपक्षान्तरजनों, विपत्खानी नारी परिहरत हे श्राद्धसुधियः ॥ ९९ ।। २४३ ॥ विरया परिग्गहाओ, अपरिमिआओ अणंततण्डाओ। बहुदोससंकुलाओ, नरयगइगमणपंथाओ ॥ २४४ ॥ परिग्रहाच्चापरिमिताद्विरताः श्राद्धाःस्युरनन्ततृष्णारूपमूर्छाविच्छेदात्तथाहि-वित्तं वाञ्छति निर्धनस्तदपि च प्राप्तः समस्तक्षिति,
॥४२४॥ क्षोणीशत्वमवाप्य चामिलषति स्फीतं स सम्राट्पदम् । सम्नाडप्यमराधीशस्य पदवीमित्येवमेषा नृणां, लब्धेऽपि ध्रुवमुत्तरोत्तरपदे तृष्णा | न विश्राम्यति ॥ १०० ।। परिग्रहनिषण्णोऽपि, योऽपवर्ग विमार्गति । लोहोडुपनिविष्टोऽसौ, पारावारं तितीर्षति ॥ १॥ तृष्णाखनि
Depeperpeopeleepepeper
Page #467
--------------------------------------------------------------------------
________________
उपदेशमाला विशेषवृत्तौ
सुखदुःखयोलघुलक्षणम्।
॥४२५ ॥
RECORRECRecement
रगाधेयं, दुष्पूरा केन पूर्यते । या महद्भिरपिक्षिप्तः, पूरणैरव खन्यते ॥२॥ धर्मप्रभावप्रभवा, अपि बाह्याः परिग्रहाः । स्युर्धर्मस्य विनाशाय, समिधामिव वह्वयः ॥ ३॥ निदोषा वा सदोषा वा, सुखं जीवन्ति निर्धनाः। बाध्यन्ते धनिनो लोके, दोषैरुत्पादितरपि ॥ ४ ॥ वाक्येनेकेन तद्वच्मि, यद्वाच्यं वाक्यकोटीभिः । आशापिशाचीशान्ता च, प्राप्तं च परमं पदम् ॥ ५॥ आकांक्षा परमं दुःखं, संतोषः परमं सुखम् । एतदुक्तं समासेन, लक्षणं सुखदुःखयोः ॥ ६॥ सर्वा संपत्तयस्तस्य, संतुष्टं यस्य मानसं । उपानहूढपादस्य, ननु चर्मावृतवभूः ॥ ७ ॥ आशापिशाचविवशं कुरु मा स्म चेतः, संतोषमुह परिग्रहनिग्रहेण । श्रद्धा विधेहि यतिधर्मधूरीणतायामन्तर्भवाष्टकमुपैति यथगि ॥ ८॥ तदयं संग्रहः । हिंसा त्याज्या नरकपदवी नानृतं भाषणीयं, स्तेयं हेयं सुरतविरतिः सर्वसंगानिवृत्तिः। जैनो धर्मो यदि न रुचितः पापपङ्कावृतेभ्यः सप्पिदुष्टं किमिदमियता यत्प्रमेही न भुङ्क्ते ॥१०९॥२४४॥
एवं च व्रतादिगुणान् धारयद्भिस्तर्यत्कृतं भवति तदाहमुक्का दुजणमित्तो, गहिया गुरुवयणसाहुपडिवत्ती। मुक्को परपरिवाओ गहिओ जिणदेसिओ धम्मो ॥ २४५ ॥ तवनियमसीलकलिया, सुसावगा जे हवंति इह सुगुणा। तेसिं न दुल्लहाई, निव्वाणविमाणसुक्खाई ॥ २४६॥ सीइज्ज कयावि गुरु, तंपि सुसीसा सुनिउणमहुरेहिं । मग्गे ठवंति पुणरवि, जह सेलगपंथगो नायं ।। २४७ ॥
तादृशां च फलमाह-"तव" गाहा 'तवनियमसीलकलिया' इत्यनेन संक्षेपात् प्राक्तनाशेषगुणग्रामारामांस्ताननूद्य तेसि'. | मित्यादिना फलमुक्तम् ।। २४६ ॥ साम्प्रतं शिष्येणापि गीतार्थेन गुरुः सदुपायैः प्रमादात्कदाचिन्मोच्यते इत्याह-"सीएज" गाहा। 'सीदेत्'-संयमयोगेषु प्रमत्तो भवेत् । 'सुनिपुणमधुरैः'-सुनिगूढसुकुमारैरुपायैरिति गम्यते । शेलकाचार्य-पन्थकशिष्योदाहरणं चैतत्
सेलगपुरंमि नयरे, आसि निवो सेलगो पुरा तस्स । पउमावइ ति देवी, ताण सुओ मद्गो नाम ॥१॥ थावच्चापुत्तमु
Rececipeeleone
॥४२५॥
Page #468
--------------------------------------------------------------------------
________________
उपदेशमालाविशेषवृत्तौ
समागओ तत्थ नयरमि रस्सरमह तञ्चलणुप्पले ना वंदणनिमित्त " कारिणी तस्स । कया सुचिरं
॥४२६ ॥
सम्मोहनिम्महणी ॥
भणं जाणिय भवति ईणाहमि। निययपर्यमि निवेश, १३ ॥ गंतूण गुरुसाहनि । दुखरतर
Raeeeeeeeo
जिंद-चलणसेवोवलद्धजिणधम्मो । सो राया नयसारं, भुंजइ निरवजरजसुहं ॥२॥ एगंमि य पत्थावे, थावच्चापुत्तसूरिपयवत्ती। सूयसूरी विहरंतो, समागओ तत्थ नयरंमि ॥ ३॥ मिगवणउज्जाणमि य, समोसढो मुणिजणोचियपएसे। मुणियाऽऽगमो य
| शेलकाचार्यराया, समागओ वंदणनिमित्तं ॥ ४ ॥ तिपयाहिणापुरस्सरमह तच्चलणुप्पले नमंसित्ता। हरिसवसपुलइयंगो, आसीणो धम्मसवणत्थं
पन्थकशिष्यो ॥५॥ सुयसूरिणावि संसारपरमनिव्वेयकारिणी तस्स । विसयविरागुप्पायण-पवरा सम्मोहनिम्महणी ॥६॥ संसारसमुत्थस
दाहरणम् । मत्थ-वत्थुवित्थारनिग्गुणत्तगुणा । धम्मकहा सुइसुहवयण-वित्थरेणं कया सुचिरं ॥७॥ जह बंधो बंधणकारणाणि मोक्खो य मोक्खहेऊ य । पुन्नं पावं जह निजरा य सव्वं तहा कहियं ॥ ८॥ पडिबुद्धो नरनाहो, परमपमो(धम्मसवण)उम्भवंतरोमंचो। गुरुचरणे पणमित्ता, जंपिउमेवं समाढत्तो ॥ ९॥ भयवं! पुत्तं रजंमि, जाव ठावेमि तावे तुह पासे । उज्झिय रजं सज्जो, पवनं संपवज्जामि ॥ १० ॥ जुत्तमिणं जाणिय भवठिईण तुम्हारिसाण नरनाह ! । ता एत्तो पडिबंध, मा काहिसि थेवमवि एत्थ ॥११॥ एवं गुरुणा अणुसासिओ य राया गओ सगेहंमि । निययपयंमि निवेसइ, मदुगनामं वरकुमारं ॥ १२ ॥ तत्तो कयसिंगारो, I) सहस्सनरवाहिणीए सिवियाए । आरूढो पंथगपमुह-मंतिसयपंचाणुगओ ॥ १३ ॥ गंतूण गुरुसमीवे, उज्झियसंगो पवजई दिक्खं । संवेगसारमणुदिणमुज्जमइ य धम्मकम्मेसु ॥ १४ ॥ कालक्कमेण एक्कारसावि अंगाणि सो अहिज्जेइ। दुक्करतवकरणपरे, विहरइ | वसुहाए नीसंगो ॥ १५ ॥ सूरिपए ठविउं से, सूयसूरी पंथगाइपंचसए । परिवार देइ सय, साहुसहस्सेण परियरिओ ॥ १६ ॥ विहरित्ता बहुकालं, पुंडरियमहानगे कयाऽणसणो। असुरसुरविहियपूओ, निव्वाणपयं पवन्नोत्ति ॥ १७ ॥ सो पुण सेलगसूरी, तवोविसेसेहिं अरसविरसेहिं । पाणेहिं भोयणेहि य, जाओ चम्मट्ठिमेत्ततणू ॥ १८ ॥ अप्पडिबद्धो महिमंडलंमि, विहरइ तहा वि वाउव्व । पंथगपमुहाण पुरो, निच्चं चिय इय परूवितो ॥ १९॥ पडिबंधो लहुयत्तं, न जणुवयारो न देसविन्नाणं । नाणाराहणमेए, दोसा अविहारपक्खंमि ॥ २०॥ तथा-दसणसोही-थिरकरण-भावणा, अइसयत्थकुसलतं । जणवयपरिच्छणा विय, अणिययवासे गुणा हुंति ॥ २१॥ निम्खमण-नाण-निव्वाणठाण चिइविंब जम्मभूमीओ। पेच्छंताउ जिणाणं, सुविसुद्धं दसणं
camerocreeroerceeroelezoero
कयाऽणसणो
जाओ चम्महिमेत्ततावधो लहुयत्तं, न मिलत। जणवयपरिच्छणावं दसणं ।
॥४२६॥
Page #469
--------------------------------------------------------------------------
________________
उपदेशमालाविशेषवृत्तौ
॥४२७॥
Decemveeroeimerocaree.
कुणइ ॥२२॥ संवेगमसंविग्गाण, जणइ इह सुविहिओ सुविहियाणं । अथिरमणाणं पुण संजणेइ धम्ममि थिरकरणं ॥ २३ ॥ संविग्गयरे पासिय, पियधम्मयरे य ऽवजमीरु य । सयमवि पियथिरधम्मो, पायं विहरंतओ होइ ॥ २४ ॥ चरिया छुहा य INशेलकाचार्यतिण्हा, सीयं उण्हं च भावियं होइ । अहियासिया य सेज्जा, सम्म अणिययविहारेण ॥ २५ ॥ सुत्तत्थथिरीकरणं, अइसइयत्थाण ४पन्यकशिष्यो होइ उवलंभो। अइसइयसुयहराणं, पलोयणे विहरमाणस्स ॥ २६ ॥ निक्खमणपवेसाइसु, आयरियाणं बहुप्पयाराणं । सामायारी
दाहरणम् । कुसलो, जायइ गणसंपवेसेण ॥ २७ ॥ साहूण सुहविहारो, निरवजो जत्थ सुलहवित्ती य । तं खेत्तं परियाणइ, अनिययचरियाए विहरंतो ।। २८ ॥ तणुतणुबलोऽवि ता भो, विहरामि न परिहरामि नियसत्तं । इय अंतपंतभत्ताइएहिं जाओ गिलाणो सो ॥२९।। जइवि हु गहिओ रोगेहि, तहवि सत्ताहिओ त्ति विहरंतो । सेलगपुरे पहुत्तो, समोसढो मिगवणुज्जाणे ।। ३० ॥ पिउपडिबंधेण य मडु(दु)गो निवो वंदणदुमणुपत्तो। सोऊण य धम्मकहं, पडिबुद्धो सावगो जाओ ॥३१॥ अह दटुं सो सूरिं, सरोगमच्चततणुसरीरं च। जंपेइ अहं भंते !, अहापवत्तेण तेगिच्छं ॥ ३२॥ करेमि तुम्ह एसणियभत्तपाणोसहाइएणंति । पडिसुणियं मुणिवइणा, कराविया तयणु से किरिया ॥ ३३ ॥ अह पगुणीभूयतणू वि, पबलरसगारवाइपडिबद्धो। सूरी मुणिगणविमुहो, तत्थेव य ठाउ- IN मारद्धो ॥ ३४ ॥ पंथगवजेहिं तओ, परिचत्तो सेसएहिं साहूहिं । अह चउमासगरयणीए, निब्भरं सुहपसुत्तो सो ॥ ३५॥ चउमासियाइयारं, खामेउं पंथगेण सीसेणं । छिक्को चलगेसु तओ, झत्ति विउद्घो भणइ कुद्धो ॥ ३६ ॥ को एस दुरायारो, में पाएसुं 10 सिरेण घट्टेइ । तेणं भणियं भंते !, पंथगनामो अहं साहू ॥ ३७ ।। खामेमि चउम्मासिगमेकसि खमेह न पुणो इमं काहं। अह संवेगोवगओ, सूरी इय भणिउमारद्धो ॥ ३८ ॥ रसगारवाइविसविहयचेयणो सुठु बोहिओ तुमए । पंथय! ता कयमेत्तो, एत्थावत्थाण सोक्खेण ॥ ३९ ॥ अह विहरिउमारद्धो, स महप्पा अणियाए चरियाए । विहरतो परियरिओ, पुणरवि पोराणसीसेहि ॥ ४० ॥ कालंतरेण निधुणिय-रयमलो मलियदलियमोहबलो । सेत्तुंजपव्वयंमि, निव्वाणमणुत्तरं पत्तो ॥ ४१ ॥ २४६ ॥ ननु कथमागमज्ञोऽपि शेलकः शिथिलतामगमत् , उच्यते कर्मवैचित्र्यात् । तद्धि जानतामपि जन्तूनां महतेऽनर्थाय यत आह-INI
|॥ ४२७॥
Zeroetreezmeerzerbederere
सेणं । CिT सेसएहिं साहूहि । असगारवाइपडिबद्धो । हाइएणति । पडिसनरागमञ्चंततणु
Page #470
--------------------------------------------------------------------------
________________
उपदेशमालाविशेषवृत्तौ
॥४२८॥
दस दस दिवसे दिवसे, धम्मे बोहेइ अहव अहिअयरे । इअ नंदिसेणसत्ती, तहविय से संजमविवत्ती ॥ २४८॥
10 प्रतिदिन दश'संजमविवत्तित्ति-चारित्रस्याभावः । नन्दिषेणाख्यानकं चेदम्-रायगिहे सेणियरायअंगओ आसि नंदिसेणो त्ति । तारुन्नयंमि |
10 प्रतिबोधकतारुन्नयंमि लायन्नपुन्नतणू ॥१॥ सिरिवीरसामिसद्धम्मदेसणं सो कयाइ सुणमाणो । पडिबुद्धो पत्थइ तित्थनाह ! मह देह दिक्खं ति |NT ॥२॥ भवओ भग्गमभगं, भोगफलं अस्थि नत्थि वयसमओ । इय भुवणभाणुणा सो, भणिओ तो देवयाए वि ॥ ३ ॥ निय
कथा। पुरिसयारसाहस-निहिस्स पुरिसस्स । किं कुणइ कम्ममेयं पि, पहु कयं नणु सयं चेव ॥ ४ ॥ सयमेव सुठु तानि-वेमि तं लढुकढचेदाहिं । हे कडपूयणि ! को गणइ, तं तु कि वा विजाणेसि ॥ ५॥ इय नवतरुणिमरमणीय-रत्तअंतेउरेण सह सव्वं । सिवयं च लग्गलगं, तणं व रज परिचज ।। ६ ।। पडिवज्जिऊण पव्वजमागमं आगमित्तु तत्तरुई। विहरइ एगल्लविश्व-पडिमपडिवन्नओ स तओ ॥ ७ ॥ कहमवि कयाइ वेसापासाए सो गओ अणाभोगा । पिंडवडियाए पभणइ, गुरुधणिणा धम्मलाभो त्ति ॥ ८ ॥ अह उद्विऊण सविलास-मांसलामोय-मणहरंगीए । परिहासपेसलाए, भणियं भण दम्मलाभोत्ति ॥ ९॥ किं कुणइ अम्ह धम्मो, दम्मो च्चिय एत्थ अग्घइ मुणिंद !। अक्खरवित्तपवित्तो, वि तुलइ दम्मेण नहु धम्मो ॥ १०॥ गणियंगणाण गेहे, धणचंगा चेव गोरविजंति । निद्धणचंगा रायंडगया वि गरहं चिय लहंति ॥ ११ ॥ता सामरिसो सो, नंदिसेणसाहू करे करेऊण । पडलाउ तणं पभणेइ, पडउ पडउत्ति झत्ति तओ ॥ १२ ॥ मरगयमोत्तिय माणिक-अंकहीराइरयणधणवुडशी नियलद्धीए तेणं । निवडिया देवयाए य ॥ १३ ॥ भणियं मुणिणा एसो, हासपरे होइ दम्मलाभो ते । केत्तियमेत्तं सत्तं व, निहीण धम्मो य दम्मो य॥ १४ ॥ चिंतियमिमीए एसो, अहह महप्पा धीमहानिही कोइ । मह पुव्वजम्मनिम्मिय, पुनपवंचेणमुवणीओ ॥१५।। खोहेमि य बोहेमि य, ता तत्तं मारसारसोक्खाणं । जउगोलो कढिणो ताव, जाव जलणं न पावेइ ॥ १५ ॥ नीहरमाणो परिहास-पेस
16॥४२८॥ लाऽऽलावमासलाए तओ। तीए वुत्तं भाडि, दाऊण न लब्भए गंतुं ॥१७॥ कुरु पाणपिय! पसायं, पायविलग्गाए निययदासीए । मह पाणेहिं पयाणं, पारद्धं सह तए चेव ॥ १८॥ भवियव्वयावसाउ, अणुसयपरवंतरीपवंचाउ । विसयाणुसंगमग्गे, लग्गे चित्ते
CIECPECIZED 2hDCORDER.
रिसो सो, माद ॥ गणियंगणा कुणइ ।
॥ १३ ॥ भणियं मुणिण
नही कोइ । मह पुव्वजम्मनिम्मिय
नहरमाणो परिहास-पेस
Page #471
--------------------------------------------------------------------------
________________
उपदेशमालाविशेषवृत्ती
॥ ४२९ ॥
ZPC
विचिंतेइ ॥ १९ ॥ जुगविगमे वि जिणेसेण, भासियं होइ नन्नहा नूणं । नायं तया न एयंपि, मूढमइणा मए हि हहा ॥२०॥ गुरुकुल तायकुलाणं, कलंकपंको अ संकमेइ इओ। पुण एत्तो नित्तुलमत्त-मयणकरिकेलिउच्छाहो ॥२१॥ ततो जातोऽयं वृत्तान्तः
IN पुडरिक-कंडएगत्तो रुयइ पिया, अन्नत्तो समरतूरनिग्घोसो। नेहेण रणरसेण य, भडस्स दोलाइयं चित्तं ॥ २२॥ अपि च-अकर्तव्येष्व
रिकयोः साध्वीव, तृष्णा प्रेरयते जनम् । तमेव सर्वपापेभ्यो, लज्जा मातेव रक्षति ॥ २३ ॥ किंच-लज्जां गुणौधजननी जननीमिवार्याम- कथा। त्यन्तशुद्धहृदयामनुवर्तमानाः । चेतस्विनः सुखमसूनपि संत्यजन्ति, सत्यस्थितिव्यसनिनो न पुनः प्रतिज्ञाम् ॥ २४ ॥ मम तु तीब्राणि तपांसि तप्यमानस्यापि अपद-विपदमाफ्यन्मानमुद्रां त्यजन् द्राक्, प्लवगपतिवदुच्चैश्चित्तमुन्मत्तमेतत् । वदनजघननाभिनेत्रवक्त्राप्रपाणिष्वनुसमयममुष्याः फालकेलीं करोति ॥ २५ ॥ ता ताव हावभावाणु-भावभासुरसरीरमेयमहं । माणेमि न नरमिस्सं, संजमलच्छि तु पच्छावि ॥ २६ ॥ दस दस दिवसे दिवसे, बोहिस्सं संजमंमि अहिए वि । एगो वि न पुजइ जइ, कयाइ ताई भविस्सामि ॥ २७ ॥ इय कयनियमो सव्वंग-संगिसिंगारचंगअंगीए । वसइ विसएकचित्तो, बारसवासाई सह तीए ॥ २८ ॥ रयहरणपडिग्गहकंबलाइसंजमियमुक्कमेगते । पइदियहं बंदिय विनवेइ देदेसु सुमई मे ॥ २९ ॥ भावियमई वि तवसोसिओ वि विनाय विसयदोसो वि । कम्मवसाओ चलिओ, मेरुसरिच्छो वि नियमाओ ॥ ३० ॥ भोगविवागं कम्म, निकाइयं जाव वेइयं ताव । वेरगमगलम्गो, चितेउमिमं समाढत्तो ॥ ३१ ॥ बारसवरिसेहिं तए, किमजियं जीव ! वज्जिया लज्जा । नडिओ नूणमणाए, गु(मु)णिजणवेसाए वेसाए ॥ ३२ ॥ मयणअभु(बु)ल्लिरदुल्ललिय-भिल्लसुमहल्लतिक्खभल्लीहिं । सो विज्झइ जो गिज्झइ, रमणीरमणीयतणुफासे ॥ ३३ ॥ “जह अणुरज्जासि तरुणीयणमि तह जइ जिणिंदधम्ममि । तो तेणेव भवेणेवं, भवक्खओ तुह भवे जीव !" ॥ ३४॥ को अणुराओ का तंमि, चंगिमा वल्लहंमिरे जीव !। जंमि चलो सब्भावो, गयणमि व तडितडकारे ॥ ३५ ॥ अद्धटुपिच्छरीहिं, अबला वि चंचलविवेयनेहाहिं । असुइगुरुकोट्ठियाहिं वि जे भंसिज्जति सत्ताउ ॥ ३६ ॥ ताण फुसिज्जइ लीहा जीहा
॥४२९॥ विउसाण थुणउ किं ताण । पुरिसायारधराणं, चंचापुरिसाण व नराणं ॥ ३७ ॥ ही ही अणज्जकज्जुज्जयस्स रे जीव ! तुज्झ
DevecomewomeDEOze
Page #472
--------------------------------------------------------------------------
________________
उपदेशमालाविशेषवृत्तौ|
॥४३०॥
कि भणिमो। जिणसासणंपि कहमवि, लद्धं हारेसि मुहियाए ॥ ३८ ॥ जं विसएसु पसज्जसि, भंजसि सुहसीलवणराई । मत्त
10 प्रतिदिनं दशकरिव्व न वेयसि, देसणतिक्खंऽकुसपहारं ॥३९।। वर्ल्ड(इं)तरंमि भुल्लं, रे हियय ! हयास जिणमयं लध्धुं । विसए सुहाय वंछसि,
प्रतिबोधकजीयट्ठी! पियसि हालहलं ॥४०॥ विसधारिओसि धुत्तरिओसि मोहेण किं व ठगिओ सि । विसएसु विजं सोक्खं, मग्गसि
नन्दिषणरे जीव ! जाणंतो ॥ ४१ ॥ धी तुज्झ तुंगिमा चंगिमा वि, धीगुणकलाणमाहप्पं । जं किर लद्धविवेओ वि, ववसिओ भुंजिउं
कथा । विसए ॥ ४२ ॥ इय भावितो पडिबोहियाए वेसाए सो थुणिजतो। दसमंमि अपुजते, जई सयं चेव संजाओ ॥ ४३ ॥ परिपालियपव्वज्जो, आलोइय निदिउ गुरुसगासे । खरतरतवचरणं चरिय, मरिय तियसत्तमणुपत्तो ॥ ४४ ।। २४८ ॥ इति श्रेणिकसुतनंदिषेणकथा । किमित्येतादृशसामध्योऽप्यसौ संयमात्प्रच्यावितः ? उच्यते--
कलुसीको अ किट्टीकओ अ खयरीको मलिणिओ ।कम्मे हि एस जीवो, नाऊणऽवि मुज्झई जेणं ॥ २४९ ॥ कम्मे हिं वज्जसारोवमेहिं जउनंदणोऽवि पडिबुद्धो । सुबहुं पि विसूरंतो, न तरइ अप्पक्खमं काउं ॥ २५०॥ वाससहस्संऽपि जई, काऊणं संयम सुविउलंपि। अंते किलिट्ठभावो, न विसुज्झइ कंडरीउ व ॥ २५१ ॥ अप्पेणऽवि कालेणं, केइ जहागहियसीलसामण्णा । साहंति निययकज, पुंडरियमहारिसि व्व जहा ॥ २५२॥
'कलुषीकृतो'-जलमिव पार्थिवरेणुभिः । अनेन बद्धावस्थां लक्षयति- किट्टीकृतो'ऽन्योन्यानुवेधद्वारेणैक-लोलीभूतः सुवर्णताम्रमिश्रतावत् । अनेन निधत्ताऽवस्थामाचष्टे । 'खउरीकृतो'-नितान्तं तद्भावमापन्नोऽग्निध्मातायसोऽणुवत् । अमुना निकाचितावस्था
॥ ४३०॥ सूचयति-'मलिनितो' बहिर्जातमलः शुष्करजोगुंडिताङ्गवत् , अनेन स्पृष्टदशां दर्शयति । अस्याश्च पश्चादुपादानं वीतमोहदशायामेव भावात् ।। २४९ ।। “कम्मेहिं" गाहा । 'प्रतिबुद्धोऽपि ज्ञान्यपि विष्णुः ‘सुबह्वपि विसूरयन् ' मनसा खिद्यमानो न तरति न
20ezoreeperberoercercedere
Page #473
--------------------------------------------------------------------------
________________
उपदेशमालाविशेषवृत्तौ |
meroCRICCPRAD
शक्नोत्यात्महितं नरकाद्विमोक्षं कत्तुं ॥ २५० ॥ क्लिष्टाक्लिष्टकमसामर्थ्यमेव दृष्टान्तेनाह-" वास" गाहा । "अप्पेण" गाहा । द्वितीयगाथान्ते यथेति कथानकोपक्षेपार्थः ।। कथानकं चेदम्
पुंडरिक-कडपुंडरिगिणीपुरीए, पयंडभुयदंडखंडियविवक्खो। आसि पुंडरियनिवो, जिणिंदधम्मेकनीसंको ॥१॥ सो य महप्पा तडिदंड
रिकयोः भंगुरं जाणिऊण रजसिरिं । खरपवणाहयदीवय-सिहं व जीयपि तरलतरं ॥ २ ॥ किंपाकफलं व विवागदिन्न-दुक्खं सया विसय
कथा । सोक्खं । लक्खित्ता सविसेस, सुगुरुसमीवंमि पडिबुद्धो ॥ ३ ॥ पव्वजं काउमणो, कणिदुनियभायरं दढप्पणयं । कंडरियनामधेयं वाहरि भणिउमाढत्तो ॥४॥ हे भाय ! रजलञ्छि, उवभुंजसु संपर्य तुम एत्थ । भववासाओ विरत्तो, अहमिन्हि पब्वइस्सामि ॥५॥ कंडरिएणं भणिय, दुग्गइमूलं ति जइ तुमं रजं । मोत्तूणं पव्वज्ज, वंछसि घेत्तुं महाभाग ! ॥६।। ता किं मज्झ वि रज्जण, सव्वहाऽहं गुरुस्स पामूले । इन्हि चिय नीसंगो, जिणिंददिक्खं गहिस्सामि ।।७।। भणियं निवेण हे वच्छ !, सव्वसावजजोगचागो जो । माणुस्सयस्स एयस्स, सव्वहा सो फलं नऽन्नं ॥८।। किं पुण सुदुक्करो सो, तारुन्नं कारणं वियाराण । मणमणवद्वियमप्पा, पमायवं इंदिया वि(अ)वसा ॥९॥ धरियव्वाणि वयाणि य, उवसग्गपरीसहा दुरहियासा । हेयव्वो गिहिसंगो, भूयाहिं सिंधू तरेयव्यो ॥१०॥ इय नरवइणा सुबहुप्पयारहेऊहिं वारिओ वि दढे । अचंततरलयाए, सूरिसमीवे स निक्खंतो ॥११।। गुरुकुलवासोवगओ, पविहरमाणो पुराऽऽगराईसु । उचियाहारविहाराऽभावे संजायगेलनों ॥१२॥ चिरकालाओ पुंडरिगिणीए नयरीए आगओ संतो। उवयरिओ विजोसहविहीए पुंडरिय नरवइणा ।।१३।। जाओ पउणसरीरो, रसगिद्धीए तहावि अन्नत्थ । विहरिउमणुच्छहतो, रन्ना उच्छाहिओ एवं ॥१४॥ IN धन्नो तुमं महायस !, निस्संगो जो न दवपभिईसु । थेवं पि हि पडिबंध, करेसि तवसुसियदेहो वि ॥ १५ ॥ तुममेव अम्ह कुलनहयलंमि संपुन्नपुन्निमायंदो । सच्चरियपहापसरेण, जस्स धवलिजए भुवणं ।। १६ । अप्पडिबद्धविहारो, तुमए चियऽणुडिओ महाभाग !। जो मज्झऽणुवित्तीए वि, ठासि नो एत्थ ठाणंमि ॥१७॥ इय उच्छाहगवयगेहिं, राइणा तह कहंपि पन्नविओ। जह सीयविहारी विहु, कंडरिओ विहारिओ तत्तो ॥ १८ ॥ संजमपडिभग्गमणो, भूसयणाऽसारभोयणाईहिं । सीलमहाभारुब्वहण
101॥३१॥
UPDoorderpecience
Page #474
--------------------------------------------------------------------------
________________
भंगुरो चत्तमज्जाओ ॥ १९॥ विसयाभिसंगगुरुओ, कुलवासाओ सो विणिक्खमिउं। रजोवभुंजणवा, समागओ पुण स नयरीए उपदेशमाला-0 ॥२०॥ निवकाणणंमि सुहसाहि-याहलंबिय धम्मउवगरणो। हरियाउलधरणियलंभि संनिसन्नो य निल्लज्जो ॥२१॥ तं च तहट्टिय
प्रतिदिनं दशविशेषवृत्तौ
प्रतिबोधकमायन्निऊण राया समागओ नमिउं । चिरसंजमुज्जमत्थं, एवं भणिउं समारद्धो ॥ २२ ॥ तुममेक्को चिय धन्नो, कयपुन्नो लद्धजी
नन्दिषेण॥४३२॥ वियफलो य । पालेसि निरइयारं, जो पव्वजं जिणुद्दिटुं ।। २३ ॥ दुग्गइनिबंधणेणं, रज्जेणं निबिडबंधणेणं व । बद्धोऽहं पुण न
कथा। लभामि, धम्मकजं किमवि काउं ।। २४ ॥ एवं वुत्तो वि हु रुक्खचक्खुखेवो न जाव सो किंपि । जंपेइ ताव रन्ना, वेरगं उठवहंतेण ॥ २५ ॥ पुणरवि भणिओ हे मूढ !, पुवकाले वि वारिओ बाढं । पवजापडिवत्तिं, तुम कुणंतो मए तइया ॥२६॥ दितो य रजमिन्हि च, तस्स दाणे वि किं सुहं तुज्झ । उज्झिय निययपइन्नस्स, तिलवाउ वि लहुयस्स ॥ २७ ॥ एवं भणिऊण नराहिवेण रज पणामियं तस्स । काऊण सयं लोयं, गहिओ सब्यो वि तव्वेसो ।। २८ ।। मोत्तूण विससरिच्छ, रज्ज अमयं व लेइ सामन्नं । पुंडरिओ इयरो पुण, पावमई कुणइ विवरीयं ॥ २९ ॥ तो सयमवि पडिवजिय, पव्वजं अइगओ गुरुसमीवे । तत्थ पुण गहियदिक्खो, छटुक्खमणस्स पारणए ॥ ३०॥ अणुचिय आहारवसा, बाढं संजायपेट्टसूलत्ति । मरिऊणं उववन्नो, देवो सव्वदृसिद्धमि ।। ३१ ।। इयरो वि मंतिसामंत-दंडनाहाइसयललोगेण । हीलिज्जतो पव्वज-चायकारित्ति पावोत्ति ।। ३२ ॥ कुविओ चित्ते. चिंतइ, इंति न मे पायपज्जुवासाए । एए पावा सव्वे, मारेयव्वा मएऽवस्सं ॥३३ ।। जेमेमि जा चिराओ, नीसेसविसेसरसमसणमिय सो। घयपुन्नपमुहवल्लंतरसवई काउमाइसइ ॥ ३४ ॥ पिच्छणगपेच्छगाणं, निदरिसणेणं अणेणमुवभुत्तं । पढममइरुक्खवल्लाइ तदणुघयपुत्रखंडाइ ॥ ३५ ॥ अच्चंतविसयगिद्धीए, पउररसपाणभोयणासत्तो। रोद्दज्झाणोवगओ, विसूइया दोसओ IN अचिरा ॥ ३६॥ मरिऊण नेरइओ, उप्पन्नो सत्तमाए पुढवीए । एवमपावियविसया वि, विसइणो जंति परमदुहं ॥३७॥
|॥ ४३२॥ मोत्तूण महारयणं, पहाविओ कायमणिय तन्हाए । मोहेण अंतराले, जा पडिओ अंधकूवंमि ॥ ३८ ॥ विसयविरत्ता सत्ता, सत्त| मसत्ताओ भवसुहुक्करिसं । अकयकिरिया वि पाविति, कम्मगुरुलाघववसाओ ॥ ३९ ॥ इति पुंडरिक-कंडरिककथा ॥ २५२ ।।
peoroecoerceDece
reperceaeederaoeroeDec
Page #475
--------------------------------------------------------------------------
________________
उपदेशमालाविशेषवृत्ती
2014
विशुद्धिपद दुर्लभं ।
॥३३॥
zeeweezooozpecameerezoen
___ ननु यः क्लिष्टतां गतोऽपि म्रियते तस्येदमादिष्टं, यस्तु तस्याः शुद्धिं विदध्यात्तस्य का वार्ता ? सत्यते-अस्त्येतत् किन्तु | दुष्करा शुद्धिः कर्तुमित्याहकाऊण संकिलिटुं, सामण्णं दुल्लहं विसोहिपयं। सुज्झिज्जा एगयरो, करिज्ज जइ उज्जम पच्छा ॥ २५३ ॥ उज्झिज्ज अंतरि च्चिय, खंडिय सबलादओ व्व हुन्ज खणं । ओसन्नो सुहलेइड न तरिज व पच्छ उज्जमिउं ॥२५४॥ अवि नाम चक्कवट्टी, चइज्ज सव्वंपि चक्करट्टिमुहं । न य ओसन्नविहारी, दुहिओ ओसन्नयं चयई ॥ २५५ ॥ नरयत्थो ससिराया, बहु भणई देहलालणामुहिओ। पडि भोमि भए भाउ ! तो मे जाएह त देहं ॥ २५६ ॥ _____ संक्लिष्टं श्रमणभावं कृत्वा पश्चाद्दुर्लभं विशुद्धिपदं कर्तुमिति गम्यते ।। २५३ ॥ पश्चादुर्लभतामेव विशुद्धेराह-" उज्झेज" गाहा ।। संक्लिष्टसंयमो हि कदाचिदन्तराल एव संयमं त्यजेत् । अपरित्यक्तेऽपि खण्डता-शबलतादयो दोषाः क्षणं भवेयुः। खण्डता-एकादिमूलगुणविराधनं । शबलता-लघुबह्वतिचारता । आदिशब्दात्सर्वाऽभावो वा भवेत् । एवमवसन्न चैष 'सुहलेहडत्ति' वैषयिकसुखलम्पटः सन्नशक्नुयात्पश्चादुद्यतुमिति । तथाहि-"अवि" गाहा-'दुहिओत्ति' अत्रापि शब्दो दृश्यः । दुःखितोऽप्यवसन्नतां न त्यजति मोहोपहतत्वात् ॥ तदेवमिहभवे संक्लिष्टस्याप्यस्ति कदापि शुद्ध्युपायो भवान्तरे तु दुर्गति(तौ) नास्तीत्याह-" नरय" गाहा । " को तेण" गाहा । गाथार्थः कथानकावगमे सुगम इति तदेवोच्यते
नयरे कुसुमपुरंमि, जियारिरन्नो अहेसि दोन्नि सुया । ससिपह सूरपहक्खा, वंकअर्वका सहावेण ॥१॥ जह बोरिकंटया ताण, तत्तओ जेदुओ अहोगामी । अणुओ उडूढंगामी, पढमपरोहाववीयस्स ॥ २ ॥ चउनाणि सूरिणो वि, जयघोसनामस्स पासमल्लीणा । कोउगभत्तीहिं कयाइ, कहइ सूरी वि धम्मफलं ॥ ३॥ हरिलहरिमुद्धमुध्धुरबंधुरसिंधुरमणेगरहसोहं । धम्मेणमेगछत्त, भुवि रज अजिणेइ जणो ॥४॥ तरलतरतिक्खअक्खय-कडक्खविक्खेवदक्खचक्खूओ। घणपीणपओहरपेसलाओ महिलाओ हुंति
DemocrezzaerzreezeDeezmeanee
NI||५३३॥
Page #476
--------------------------------------------------------------------------
________________
उपदेशमाला - विशेषवृत्तौ
॥ ४३४ ॥
तओ ॥ ५ ॥ अइसुरहिकुसुमकुंकुम - कप्पूरप्पभिइभोगसामग्गी । धम्मेण मिलइ निच्छियमिच्छियमेत्तो वि सव्वो वि ||६|| दोग चदुग्गदोहग्ग-दुग्गई दुक्खलक्ख अक्खेवो । जो कोइ होइ कन्हई, जियाण सो फलमहम्मस्स ॥ ७ ॥ सम्मत्तमूलबंधो, अ सामन्नविरइवरखधो । मोक्खफलो धम्मतरू, पाविज्जइ पावलाघवओ ॥ ८ ॥ इचाइदेसणा हलुयकम्मुणो परिणमेइ सूरस्स । वाहिं वहिऊण गया, ससिणो पुण मुग्गसेलस्स ॥ ९ ॥ अन्नंमि दिणे सूरप्पहेण भणिओ ससिप्पहो भाय ! सूरीण वंदणत्थं, वच्चेमो कमज़ेमो ॥ १० ॥ भणियं ससिणा एरिसो सि जो इंदियालिएणावि । वैयारिज्जसि एएण, नत्थि पुन्नं च पावं च ॥ ११ ॥ किंच - को हि सयन्नो दिट्टं, लद्धं सुहमुज्झिऊण दूरेण । अइदूरंमि अदिस्सं संदिद्धं तं समीइ ॥ १२ ॥ रज्जं जोव्वणमुद्दामकामिणीओ अणंगचंगत्तं । कहियं धम्मस्स फलं, तं पत्तं तमिह परतत्तं ॥ १३ ॥ भणियं सूरेण न संति, पुन्नपावाई जइ तओ किमिह । एकस्स सोक्खमन्नस्स, दुक्खमुप्पज्जए जुगवं ॥ १४ ॥ तुल्ले बाहिरजत्ते, जुत्तं कहवि सरिसं फलं लोए । छेउविहूणं जइ ता, न होइ किं सव्वसत्ताण ।। १५ ।। जस्स न हेऊ सो होइ, सव्वकालंपि पवणपंथोव्व । अहवा न होइ निच्चपि, अंबरे अंबुज व ।। १६ ।। न य रज्जरिद्धिजोव्वण-विसया इत्यीओ सोक्खद्देऊओ विरसावसाणि याणि व्व, अवरसाहारणत्तेहिं ॥१७॥ साहावियं तु सोक्खं, पसमसु सासयं स आयत्तं । न य विरसं अवसाणे, लज्जाअणुतावजणणं वा ॥ १८ ॥ पोग्गलपरिणामेसुं, सुहदुक्खाई सकपणामित्तं । कम्मवसयाण जीवाण, हुंति नहू कोइ परमत्थो ॥ १९ ॥ यत उक्तम् - " तानेवार्थान् द्विषतस्तानेवार्थान् प्रीयमानस्य । निश्चयतोऽस्यानिष्टं न विद्यते किंचिदिष्टं वा " ॥ २० ॥ तथा-" येषां वल्लभया सह क्षण इव क्षिप्रं क्षपा क्षीयते, तेषां शीतकरः शशी विरहिणामुल्केव सन्तापकृत् । अस्माकं तु न वल्लभा न विरहास्तेनोभयभ्रंशिना- मिन्दुराजतदर्पणाकृतिरसौ नोष्णो न वा शीतलः ॥ २१ ॥ " अपि च- यदासीदज्ञानं स्मरतिमिरसंस्कारजनितं तदा दृष्टं नारीमयमिदमशेषं जगदपि । इदानीं त्वस्माकं पटुतरविवेकांजनजुषां समीभूता दृष्टिस्त्रिभुवनमपि ब्रह्म मनुते ॥ २२ ॥ इय भन्नंतो विमुद्दे, जया स पडिबुज्झए न मोहंधो। तो बुढयरनिव्त्रिन्नो, पञ्चइओ सो महासत्तो ॥ २३ ॥ आराहिऊण संजममुववन्नो बंभलोकपंमि ।
शशिप्रभ
शूरप्रभवातृद्वयकथा ।
॥ ४३४ ॥
Page #477
--------------------------------------------------------------------------
________________
उपदेशमालाविशेषवृत्तौ ॥ ४३५ ॥
इयरो भोगे भुंजिय, उववन्नो तइयपुढवीए ॥ २४ ॥ तो सुरपद्ददेवो, तस्साणुकंपाए बोहणाहेउं । पत्तो तइयाए महीए, कहिउमेवं समारद्धो || २५ || बंधो ! बंधुरधम्मं, काऊणाऽहं तया सुरो जाओ । सोऽहं सुरपहो न णु सह, सुहिओ चेव चिट्ठामि ॥ २६ ॥ पुण पभणतस्स वि, मज्झ तए नेव वयणमाऽऽयरियं । पावरस तस्स एसो विलसर कडुओ इय विवागो ॥ २७ ॥ संभरिय ससी सव्वं पि, वइयरं तं खओवसमवसओ । नरयदुहत्तो तं देवरूत्रमिकवंतओ सक्खं ॥ २८ ॥ पडिबुद्धो पभणइ तया, हे भाय ! निब्भग्गसेहरेण मए । सुहलवलुद्वेणं लद्धमेयमेयारिसं दुक्खं ॥ २९ ॥ नरयत्यो ससिराया, बहु भाइ देहलालणा सुहिओ । पडिओ मि भए भाग्य ! तो मे जाएहि तं देहं ॥ ३० ॥ ' जाएहि ' त्ति यातय - तीव्रवेदनामनुभावय ।। २५६ ॥ सूरःको तेणं जीवरहिएण, संपयं जाइएण हुज्ज गुणो ? जइऽसि पुरा जायंतो, तो नरए नेव निवडतो ॥ २५७ ॥ ' जइ सि 'ति' यदित्तमयात यिष्यस्तपोऽनुष्ठानादिना देहम् । किंच - जइ सरीरपीडामेत्तेण मोक्खो हवेज्ज ता सत्तममहिनेरइयाणमणव रयमहावेयणाडज्झमाणदेहाणं मोक्खेण होयब्वं । अट्ठमहापाडिदेरपूयापरिभोगओ तित्थयरेहिं पि संसारे भमियन्वं ॥ अओ न दुक्खरूवया तवस्स तित्थयरेहि वित्थारिया, जेण भणियं-सो हु तवो कायव्वो, जेण मणो मंगुलं न चिंतेइ । जेण न इंदियहाणी, जेण य जोगा न हायंति ॥ ३१ ॥ तथा — कायो न केवलमयं परितापनीयो, मृष्टे रसैर्बहुविधैर्न च लालनीयो । चित्तेन्द्रियाणि न चरन्ति यथोत्पथेन, वश्यानि येन च तदाssचरितं जिनानाम् ॥ ३२ ॥ खरदितो वृत्तो, एएणं चैव कारणेणमिह । परलोगपट्ठियाणं, जियाण जियरागदोसेहिं ॥ ३३ ॥ किं च सम्मत्तनाणचरणाणि, खाओवसमिए भावे भणियाणि । वेदणा पुण साया असाया वा उदइए भावे सा कहं तवो हुज्जा । अओ पसमाइगन्भो संवरो पहाणो कम्मक्खयद्देऊ । तस्स निमित्ततणओ अम्हाण लोयबंभचेर छट्टुमाई सब्वो बज्झो तवो कायव्वोत्ति भणिओ । न उण तणुजायणामेत्तो । न य समइ (य) प१ यदि असित्वंमयायिभ्यस्तपो D. यदि असित्व मयातयिभ्यस्तपो B. यदि पुनः पुरातदेव यातयेत तपश्चरणकरणस्ततों सिद्धर्षि टीका ०
शशिप्रभ
शूरप्रभभ्रातृ
द्वय कथा ।
॥ ४३५ ॥
Page #478
--------------------------------------------------------------------------
________________
उपदेशमालाविशेषवृत्तौ
रणसिंहस्य उपदेशः।
॥३६॥
CeeeeeeeeeCCE
रिणामजुत्ताण महाऽडईए महारयणनिव्वाणुज्जयगहिलवेसपुरिसस्स कायकिलेसाइ बज्झतवचरणं दुक्खजणयं भव्वसत्ताणं । तओ उयणाऽस्थिपुरिसाणमिंधणाइगहणं व चारित्तपरिणामसाहणाय बज्झो तवो सव्वत्थ भणिओ। न उण सरीरं वेरियंति तेण तणूं किज्जइ । किंतु मिच्छत्त-अविरति-पमाय-कसाय-जोगेहिं निरंतरं बज्झइ जीवो, तओ ते निस्सेयसऽस्थीहिं निरंभियव्वा । पडिबोहिऊणमेवं तं, देवो देवलोगमणुपत्तो। एवं मुणीहि धम्ममि, अप्पमत्तेहि होयव्वं ॥२५७।। अनेन कथानकेन प्रन्थकारः स्वपुत्ररणसिंहस्य साक्षादिवोपदेशमाहजावाऽऽऊ सावसेसं जाव य थोवोऽवि अत्थि ववसाओ। ताव करिजप्पहिय, मा ससिराया व सोइहिसि ॥२५८॥ घित्तूणऽवि सामण्णं, संजमजोगेसु होइ जो सिढिलो। पढइ जई वयणिज्जे, सोअइ अगओ कुदेवत्तं ॥ २५९ ॥ मुच्चा ते जिअलोए, जिणवयणं जे नरा न याणंति । सुच्चाणवि ते सुच्चा, जे नाऊणं नवि करेंति ॥ २६० ॥ दावेऊण धणनिहि, तेसिं उप्पाडियाणि अच्छोणि । नाऊणवि जिणवयणं, जे इह विहलंति धम्मघणं ॥ २६१ ॥ ठाणं उच्चुच्चयरं, मज्झं हीणं च हीणतरगं वा । जेण जहिं गंतव्वं, चिट्ठाऽवि से तारिसी होई ॥ २६२ ॥ जस्स गुरुम्मि परिभवो, सासु अणायरो खमा तुच्छा । धम्मे य अणहिलासो, अहिलासो दुग्गईए उ ॥ २६३ ॥ सारीरमाणसाणं, दुक्खसहस्साण वसणपरिभीया। नाणंकुसेण मुणिणो, रागगइंदं निरंभंति ॥ २६४ ॥ सुग्गइमग्गपईवं, नाणं दितस्स हुज्ज किमदेयं ?। जह तं पुलिंदएणं, दिन्नं सिवगस्स नियगच्छि ॥ २६५॥
'जावाउ' गाहा । यावदायुर्यावञ्च व्यवसायश्चित्तोत्साहोऽस्ति तावद्वत्स ! आत्महितं कुरू । मा शशिराजवच्छोकं करिष्यसीति ।। | एतच्चात्महितं श्रामण्यमिवोच्यते तच यथागृहीतं तथा निर्वाहणीयमन्यथा दोषमाह-' घेत्तूण वि' गाहा । 'सुचा' गाहा । वचः
CPCROCOCCEPeopcorner
॥४३६॥
Page #479
--------------------------------------------------------------------------
________________
उपदेशमालाविशेषवृत्तौ
॥ ४३७ ॥
नीयं — दोषोदुर्घट्टनम् । कुदेवत्वं किल्बिषिकत्वादि । कथं ते शोकाऽऽस्पदमित्याह - ' दावे ऊण ' गाहा । ' धम्मधणं ' त्ति धर्म एव सुगति सुखहेतुत्वाद्धनं धर्मधनम् ॥ २६१ ॥ किमिति प्रवचनाकर्णनेऽपि तेषां धर्माय चेष्टा जायते ? । उच्यते-तेषां गुरुकर्म्मत्वेन हीनादिस्थानगामित्वात् । यतः " ठाणं " गाहा । उच्च स्थानमास्पदं देवगतिलक्षणं । उच्चतरं मोक्षाख्यम् । मध्यं - मनुष्यगत्यात्मकम् । हीनं तिर्यग्गतिरूपम् । हीनतरकं नरकगतिस्वभावं वेति पञ्च स्थानानि । येषु च मध्ये येन जीवेन यत्र गन्तव्यं, चेष्टा से तस्य तादृशी-तत्स्थानगमनानुरूपा भवति । ' चेट्ठावि से ' इति पठ्यमाने मात्रावृद्ध्या गाथाभङ्ग स्यादिति । ' चेट्ठा सेत्ति 'त्ति अपि शब्दं विना पठनीयम् ।। २६२ ॥ दुर्गतिहेतुभूतां चेष्टां तावदाह – “ जस्स " गाहा || ' अहिलासो दोग्ाईएउ ' त्ति यत्तदोर्नित्याभिसम्बन्धात्तस्य दुर्गतावेवाभिलाष इति ज्ञायते तादृशचेष्टादर्शनात् ॥ २५३ ॥ ये पुनस्सुगतिगामिनस्ते किं कुर्वन्तीत्याह – “सारीर” गाहा ' वाण परिभियत्ति ' षष्ठयाः पञ्चम्यर्थत्वाद्वयसनेभ्यः समन्ताद्भोता इत्यर्थः ॥ २६४ ॥ संसारकान्ताराटनैककारणरागगजेन्द्रनिग्रहैकहेतुज्ञानाद्भकुशदातृणां पूज्यतामाह - " सुग्गइ " गाहा । ' हुज्ज किमदेयं ' ति जीवितमपि तस्मै दीयत इत्यर्थः । शिवकस्य - त्रिलोचनस्य निजकाक्षि- स्वकीयं चक्षुः ॥ २६५ ॥ तत्कथा चेयम् — एकस्यामटव्यां गिरिकन्दरान्तर्व्यन्तराधिष्ठिता त्रिलोचनप्रतिमाऽभूत् । तां च देवार्चकः प्रतिदिनं स्नातानुलिप्तार्चितां कृत्वा स्वग्राममागच्छति । कदापि प्रातः प्राप्तस्तां पृथ्वीपातितस्वपूजामालोक्य व्यचिन्तयत् केनेयमपनीता मत्पूजेति । द्वित्रादिदिनेष्वपि तथैव वीक्षमाणस्तत्कारणोपलम्भाय कदाचिच्छन्नो भूत्वा तत्रैव तस्थो । यावद्धनुर्बाणव्यग्रसज्जपाणिरर्कपुष्पपूर्णापसव्यहस्तो वक्त्रान्तः स्थापितपाथोगण्डूषः पांसुलपादः प्राप्तस्तत्र पुलिन्द्र एकः । तेन शिवस्य देवार्चकपूजां पादेनापनीय मुखगण्डूषेण स्नपयित्वा पूजितोऽसौ सहर्षं सह तेन जल्पितुं प्रवृत्तः, द्वितीयदिवसे देवार्चकेनोपालब्धोsयम् । मया महाशुचिना प्रत्यक्षं प्रयत्नेन पूज्यमानोऽपि न त्वं तुष्यसि । अमुना त्वशुचिना ऽत्यन्ताऽधमेन सार्द्धमुल्लपसि । निश्चितं यादृशः पुलिन्द्रस्तादृशस्त्वमपि कृतपूतनः । ततः प्रोक्तं व्यन्तरेण - अतत्त्ववेदिन् ! प्रातरात्मनः पुलिन्द्रस्य च द्रक्ष्यसि विशेषं, ततो द्वितीयदिवसे देवार्चक त्रिलोचनं स्वमायोत्खातलोचनमालोक्य क्षणं विधाय परिदेवनां स्थितस्तथैव । अत्रान्तरे प्राप्तः पुलिन्द्रः,
अन्तरबहुमानोपरि
पुलिन्द्र -
कथा ।
॥ ४३७ ॥
Page #480
--------------------------------------------------------------------------
________________
उपदेशमालाविशेषवृत्तौ
॥४३८॥
ततस्तमुत्पाटितलोचनं त्रिलोचनमालोक्य मार्गणाओणोत्खाय स्वलोचनं तत्र निवेशयामास । ततस्तेनाहूय व्याहृतो देवार्चकः एवमहम
| श्रुतदायकेषु न्तरङ्गबहुमानेन तोषपोषमुद्वहामि, न तु बाह्यपूजामात्रप्राह्य इति । एवं ज्ञानदातर्यप्यन्तरङ्गबहुमानः कर्त्तव्यः ॥ अनेनैव चांशेन दृष्टा
| विनयोपरि न्तोऽयम् ॥ २६५ ।। साम्प्रतं श्रेणिकस्य दृष्टान्तेन साधूनां श्रुतदायकेषु विनयोपदेशमाह
श्रेणिकसिंहासणे निसणं सोवागं सेणिो नरवरिंदो। विजं मग्गइ पयओ, इय साहुजणस्स सुअविणओ ॥ २६६ ॥ कथा।
श्रेणिककथानकं चैतत्-रायगिहमि नयरे, राया नामेण सेणिओ आसि । सम्मत्तथिरत्तपहिशसक्कविष्फारियपसंसो ॥१॥ सयलंतेउरपवरा, देवी नामेण चेल्लणा तस्स । चउविहबुद्धिसमिद्धो, मंतीपुत्तो य अभउत्ति ॥२॥ एगंमि य पत्थावे, देवीए पत्थिवो IN इमं भणिओ । पासायमेगर्थभं, मम जोग नाह ! कारेसु ॥ ३ ॥ दुन्निग्गहेणमित्थी-गहेणमुवरोहिएण नरवइणा । पडिवन्नं तव्व-16 यणं, अभयकुमारो य आइट्ठो ॥ ४ ॥ तो वट्टइणा सद्धिं, थंभनिमित्तं महाऽडईए गओ। दिट्ठो तहिं च विडवी, सुसिणिद्धो अइ.IN महासाहो ॥ ५॥ समहिड्ढेिऔं सुरेण, होहित्ति विचित्तधूवकुसुमेहि । अहिवासिओ स साही, कओववासेण अभएण ॥ ६ ॥ अह बुद्धिरंजिएणं, तरुवासिसुरेण निसिपसुत्तस्स । सिटुं अभयस्स महाणुभाव ! मा छिंदिहिसि एयं ॥ ७ ॥ वच्चसु सगिहमि तुम, काहमहं एगथंभपासायं । सव्वोउयतरुफला फुल्लमणहराऽऽरामपरिकलियं ॥ ८॥ इय पडिसिद्धो अभओ, बट्टइणा सह गओ सगेहंमि । देवेण वि निम्मविओ, आरामसमेअपासाओ ।। ९॥ तंमि य देवीए समं, विचित्तकीलाहिं कीलमाणस्स । रइसागरावगाढस्स, राइणो जंति दियहाई ॥ १०॥ अह तन्नयरनिवासिस्स, पाणवइणो कयाइ गब्भवसा। भजाए समुप्पन्नो, डोहलओ अंबयफलेसु ॥ ११ ॥ तो तंमी अपुज्जंते, पइदियह खिज्जमाणसव्वंगिं । तं दळूणं पुटुं, तेण पिए ! कारणं किमिह ॥ १२ ॥ परि
6 ॥४३८॥ पकंबयफलडोहलो य तीए निवेइओ ताहे । पाणाहिवेण भणियं, चूयफलाणं अयमकालो ॥ १३ ॥ जइ वि हु तहावि कत्तो वि, सुयणु ! संपाडिमो थिरा होसु। निसुओ य तेण रन्नो, सव्वोउय फलदुमाऽऽरामो ॥ १४ ॥ तं चारामं बाहिटिएण पेहंतएण
Coeroeieroecemercemen
Page #481
--------------------------------------------------------------------------
________________
उपदेशमालाविशेषवृत्तौ ॥४३९॥
राइणा कुर्णतेण । पुव्वाणयाए हिटेण । पडिपुन्नटोहर
नीहरतपासा, रे ! केणेसो विलुत्तफलमा
हारमवि हरिही ॥ २२ ॥
पता न तप्पउत्तो वि । TR
पिक्चफलो। दिदो अंबयसाही, ताहे जायाए रयणीए ॥ १५ ॥ ओणामिणीए विजाए, साहमोणामिऊण गहियाई । अंबयफलाई
श्रुतदायकेषु पुणरवि, पञ्चोणामाए बिज्जाए ॥ १६ ॥ साहं विसजिऊणं, समप्पियाई पियाए हिटेण । पडिपुन्नडोहला सा, गभं वोढुं समा
विनयोपरि हत्ता ॥ १७ ।। अह अवरावरतरुवर-पलोयणं राइणा कुणंतेण । पुव्वदिणदिदुफलपडल-वियलमवलोइयं चूअं ॥ १८॥ भणिया
श्रेणिकरक्खगपुरिसा, रे! केणेसो विलुत्तफलभारो। विहिओ त्ति तेहिं वुत्तं, देव ! न तावेत्थ परपुरिसो ॥ १९ ॥ नूण पविट्ठो न य
कथा । नीहरंतपविसंतयस्स व पयाणि । कस्स वि दीसंति महीयलंमि ता देव ! चोजमिणं ।। २० ।। जस्स अमाणुससामत्थमेरिसं तस्स किंचिवि अकजं । नत्थि त्ति य चितंतेण, राइणा सिटुमभयस्स ॥ २१ ॥ एवं विहत्थकरणक्खमं लहुं लहसु पुत्त ! चोरंति । जह हरियाई फलाई, तहऽनहा दारमवि हरिही ॥ २२ ॥ भूमियलमिलियमउली-महापसाओ त्ति जंपिउं अभओ। तिय चच्चरेसु चोरं, निरूविउं बाढमाढत्तो ।। २३ ॥ वोलीणाई कइवयदिणाणि पत्ता न तप्पउत्ती वि । चिंतावाउलचित्तो, ताहे अभओ दढं जाओ ॥ २४ ॥ पारद्धमन्नदियहे, नडेण नयरीए बाहि पेच्छणयं । मिलिओ पउरनरगणो, अभएण वि तत्थ गंतूण ॥ २५ ॥ भावोवलक्खणवा, पयंपियं भो जणा! निसामेह । जाव नडो नागच्छइ, ताव ममक्खाणयं एकं ॥ २६ ॥ तेहिं पयंपियं नाह !, कह तो कहिउमेवमारद्धो। नयरंमि वसंतपुरे, आसि सुया जुन्नसेटिस्स ॥ २७ ॥ दारिदविदुयत्तेण, नेव परिणाविया य सा पिउणा । वडुकुमारी जाया, वरस्थिणी पूयए मयणं ॥ २८ ॥ आरामओ सा चोरियाए, कुसुमचयं करेमाणी। पत्ता मालागारेण, जैपिचं किंपि सवियारं ॥ २९॥ तीए वुत्तं किं तुज्झ, भइणीधूयाउ मह सरिच्छाउ । नेवत्थि जं कुमारि पि, मं तुम एवमुल्लवसि ॥३०॥ संलत्तं तेण तुम, उव्बूढा भत्तुणा अभुत्ता मे । एसि समीवे जइ ता, मुंचामि न अन्नहा कहवि ॥ ३१ ॥ एवं ति पडिसुणित्ता, गया गिहं सा कयाइ तुटेण । मयणेणं से दिनो, मंतिस्स सुओ वरो पवरो ॥ ३२॥ सुपसत्थे हत्थमाहजोगे लग्गमि तेण उव्वूढा । एत्यंतरंमि अत्थगिरिमुवगयं भाणुणो बिंबं ॥ ३३ ॥ कजलभसलच्छाया, वियंभिया दिसि सुतिमिररिंछोली । हयकुमुय-11
॥४३९॥ संडजई, समुग्गयं मंडलं ससिणो ॥ ३४ ॥ सहसा विचित्तमणिमय-भूसणसोहंतकंतसव्वंगी। वासभवणमि पत्ता, भत्तारं विन्न
तत्थ गंतूण ॥ २
eezeroeioeeroeneedoe
peocacadeezoooDeceCDC
Page #482
--------------------------------------------------------------------------
________________
उपदेशमालाविशेषवृत्तौ
॥४४॥
OccadeecapezoeeroeceDeewa
वेइ इमं ॥ ३५ ॥ तब्वेलुब्बूढाए, आगंतव्वं'ति मालियस्स मए । पडिवन्नमासि पिययम !, ता जामि तहिं विसजेसु ॥ ३६॥ सञ्चपइन्ना एसत्ति,-मन्नमाणेण तेणऽणुन्नाया । वच्चंती पहरियपवरभूसा सा पुराओ बहिं ॥ ३७॥ दिवा चोरेहिं तओ, महा
| श्रुतदायकेषु
विनयोपरि निही सो इमो त्ति भणिरेहिं । गहिया नवरं तीए, निवेइओ निययसब्भावो ॥ ३८ ॥ चोरेहिं जंपियं सुयणु !, जाहि सिग्धं परं
श्रेणिकवलेज्जासि । मुसिऊणं जेण तुमं, जहागयं पडिनियत्तामो ॥ ३९ ॥ एवं काहं ति पयंपिऊण संपट्टिया अहद्धपहे । तरलतरतारयाउलसमुच्छलंतऽच्छिविच्छोहो ॥ ४० ॥ रणझणिरदीहदंतो, दूरपसारियरउद्दमुहकुहरो। चिरछुहिएणं लद्धाऽसि, एहि एहि त्ति
कथा । जंपतो ॥४१॥ अच्चंतभीसणंगो, समुडिओ रक्खसो सुदुप्पेच्छो। तेणाऽवि करे धरिया, कहिए तस्सावि सम्भावे ॥ ४२ ॥16 उम्मुक्का आरामे, गंतूणं बोहिओ सुहपसुत्तो। मालागारो भणिओ, सुपुरिस ! साऽहं इमा पत्ता ।। ४३ ॥ एवंविह रयणीए, सभूसणा कह समागया तंसि । इय तेणं सा पुट्ठा, सिटुंतीए जहावित्तं ॥ ४४ ।। अव्वो सच्चपइन्ना, महासईत्ति मन्नमाणेण । चलणेसु निवडिऊणं, मालागारेण लहु मुक्का ॥ ४५ ॥ पत्ता रक्खसपासे, सिट्ठो से मालियस्स वुत्तंतो। अव्वो महप्पभावा, एसा जा उज्झिया तेण ।। ४६ ॥ इय भावितेणं निवडिऊणं पाएसु तेण वि विमुक्का । चोरसमीवे य गया, सिट्ठो तह पुववृत्तंतो ॥४॥ तेहि वि अणप्पमाहप्प-दसणुप्पन्नपक्खवाएहिं । सालंकारच्चिय वंदिऊण सा गिहंमि पट्टविया ॥ ४८ ॥ अह आभरणसमेया, अक्खयअंगा अभग्गसीला य । पत्ता पइम्स पासे, कहियं सव्वं जहा वुत्तं ॥ ४९ ॥ परितुदुमणेण समं तेण, पसुत्ता समत्थरयणि पि । जाए पभायसमए, चिंतियमियं मंतिपुत्तेण ॥५०॥ “छंट्ठियं सुरूवं, समसुदुक्खं अनिग्गयरहस्सं । धन्ना सुत्तविउद्धा, मित्तं महिलं च पिच्छंति ॥५१॥" समपेम्मरसं समरूव-जोव्वणं समसिणेहसब्भावं । समसुहदुक्खं च जणं, समपन्नो जईजणो लहइ ।। ५२ ।। इय भावितेण कया, घरस्स सा सामिणि समग्गस्स। किंच न कीरइ निक्कवड-पेम्मपडिबद्धहिययमि ।। ५३ ।। इय
॥ ४४०॥ पइ-तकर-रक्खस-मालागाराण मज्झओ केण । तच्चागेण कयं दुक्करंति भो मज्झ साहेह ॥५४॥ ईसालुएहिं भणिय, सामी पइणा सुदुकरं विहियं । परपुरिस समीवे जेण पेसिया सव्वरीए पिया ॥ ५५ ॥ भणिय छुहालुएहिं सुदुकरं रक्खसेणे चेव कयं ।
Page #483
--------------------------------------------------------------------------
________________
उपदेशमालाविशेषवृत्तौ
॥ ४४१ ॥
1
जेण चिरं छुहिएण वि न भक्खिया भक्खिणिज्जा वि ।। ५६ ।। अह पारदारएहिं पर्यंपियं देव ! मालिओ एको । दुक्करगारी जेण चत्ता सा निसि पत्ता ॥ ५७ ॥ पाणेण जंपियं होउ ताव चोरेहिं दुक्करं विहियं । पइरिके वि विमुक्का ससुवन्ना जेहिं सा तइया ॥ ५८ ॥ एवं वुत्तो चोरोत्ति, निच्छिउं सोऽभएण मायंगो । गिन्हाविऊण पुट्ठो, कहमारामो विलुत्तो त्ति ॥ ५९ ॥ तेणं पर्यपि नाह!, पवरविज्जाबलेण नियएण । कहिओ य वइयरो सेणियस्स एसो समग्गो वि ॥ ६० ॥ रन्ना वि संसियं देइ, कवि जइ मज्झ निययविज्जाओ । सो पाणो तो मुंह, इहरा से हरह जीयंति ॥ ६१ ॥ पडिवन्नं पाणेणं, विज्जादाणं पि अह महीनाहो। सीहासणे निसन्नो, विज्जाओ पढिउमाढत्तो ।। ६२ ।। पुणरुत्तप्पयत्तक्कित्तिया वि, रन्नो न ठंति जा विज्जा | सो ता तज्जइ रुट्ठो, न रे ! तुमं देसि सम्मति ॥ ६३ ॥ अभएण भणियमिह देव !, नत्थि एयस्स थेवमवि दोसो । ' विणयगहियाउ विज्जाउ, ठंति फलदा य जायंति' ॥ ६४ ॥ यत उक्तम् - विज्जा वि होइ फलदा, गहिया पुरिसेण विणयमंतेण । सुकुलपसूया कुलबालियव्व पवरं पई पत्ता ॥ ६५ ॥ तो पाणमिमं सीहासणंमि ठविऊण सयअवि महीए । होऊण विजयसारं, पढसु जहा | ति इहिप || ६६ ॥ तह चैव कथं रन्ना संकंताओ लहुं च विज्जाओ । सक्कारिऊण मुक्को, पाणो अच्चंतपणइव्व ॥ ६७ ॥ इय जई इहलोइय, तुच्छकज्ज विज्जा वि भावसारेण । पाविस्सइ हीणस्स वि, गुरुणो अच्चतविणएण ।। ६८ ।। ता कह सम त्थमणवंछियत्थदाणक्खमाए विज्जाए । जिणभणियाए दाईण, विणयविमुहो बुहो होज्जा ? ॥ ६९ ॥ अन्नं च - पत्थरकया वि देवा, सन्निज्झपरा हवंति विणयाओ। जइ ता का गणणा अन्नवत्थुसिद्धीए धीराणं ॥ ७० ॥ तम्हा कल्लाणपरंपराए संपाडणेक्कपडुमि । वियमिनिमेपि हु, बुहेण न पमाइयव्वंति ॥ ७१ ॥ इति विनये श्रेणिककथा || २६६ ॥ एवमपि स्थिते यो दुर्बुद्धिगुरुं निहूनुवीत तद्दोषमभिधित्सुराह -
विज्जाए कामवसंतिआए दगसुअरो सिरिं पत्तो । पडिओ मुसं वयंतो, सुभनिण्डवणा इय अपत्था ॥ २६७ ॥
श्रुतदायकेषु विनयोपरि
श्रेणिक
कथा ।
॥ ४४१ ।।
Page #484
--------------------------------------------------------------------------
________________
गुरुनिन्हवणे दोषाः।
उपदेशमाला-0
_ 'काश्यपो'-नापितः, 'दकशूकरो'-नित्यस्नायित्वात् त्रिदण्डी, 'निण्हवण' त्ति प्राकृतत्वात् स्त्रिलिङ्गता, 'अपथ्या'
अहिता। आख्यानकं त्विदम्-तामलित्तीए नयरीए मंडिओ नाम कासवगो। सो य विजासामत्थओ गयणट्रियछुरभंडेण लोयस्स विशेषवृत्तौ ।
छुरकम्मं करितो दिवो जोगप्पणापरिवायगेण । तओ पच्छन्ने दाणाइणा उवचरिय तेण सो विजं मगिओ, दिन्ना य से तेण ॥४४२॥ विज्जा । तओ उत्तरावहे गंतूण पउंजंतस्स लोए महंतो पूयासकारो। अन्नया पउमरहेण राइणा निमंतिओ पूइऊण पुच्छिओ य ।
भयवं ! किमेयं तवस्स बलमुयाहु विज्जाए । रन्ना वुत्तं कत्तो तुब्भेहिं एसा विज्जा पाविया, जेण तुभं तिदंडभिसिगाइ आगासे चिट्ठइ । तेण भणियं मज्झ हिमवंतगिरिवासिणा महेसिणा विजा दिन्ना । तओ तक्खणं मंतदेवयाए कुवियाए तिदंडाइयं खडहडंतं भूमीए पाडियं । लज्जाए अहोमुहो सो दिद्विओ परिव्वायगो हीलिओ य जणेणं । एवं अन्नेण वि सुयदायगस्स डहराइस्स वि निण्हवो न कायव्वो त्ति ॥ २६७ ॥ किमित्येवमिति चेदुच्यते, सम्यग्ज्ञानदातुर्महोपकारित्वात्तथाहि
सयलम्मिऽवि जियलोए, तेण इहं घोसिओ अमाघाओ। इकंऽपि जो दुहत्तं, सत्तं बोहेइ जिणवयणे ॥ २६८॥ सम्मत्तदायगाणं, दुप्पडियारं भवेसु बहुए। सव्वगुणमेलियाहिऽवि, उवयारसहस्सकोडीहिं ॥ २६९ ॥ सम्मत्तम्मि उ लद्धे, ठड्याई नरयतिरियदाराई। दिव्याणि माणुसाणि य, मोक्खमुहाई सहीणाई ॥ २७० ।। कुसमयसुईण महणं, सम्मत्तं जस्स सुद्वियं हियए। तस्स जगुज्जोयकरं, नाणं चरणं च भवमहणं ॥ २७१ ॥
किमिति जिनवचनबोधात्तेनाऽऽमाघातोद्घोषणा जगत्यकारि स खलु बुद्धः सन् सर्वविरतो भवन् मोक्षं वा क्रमादाक्रामन् | यावज्जीवं-सकलकालं च जीवान् रक्षतीति ॥ २६८ ॥ ज्ञानदातुरिख सम्यक्त्वदातुरपि दुःप्रत्युपकार्यतामाह-“ सम्मत्त" गाहा ।
'दुप्पडियारंति'-प्रतिकारस्य प्रतीपोपकारस्य दुष्करत्वं वर्तते । भवपरम्पराकृतोपकारसहस्रकोटिभिरपि न कथंचित्तेषां प्रत्युपकत्तु | पार्यत इत्याकूतम् ॥ २६९ ।। कथमेतत्तस्य बृहद्गुणत्वात्तथाहि-" सम्मत्तमि" गाहा यथा मोक्षसुखानि तद्वतः स्वायत्तानि स्यु
DERecemenezoecemezoee
Decemecoercepepepecar
॥४४२॥
Page #485
--------------------------------------------------------------------------
________________
उपदेशमाला - विशेषवृत्तौ
॥ ४४३ ॥
स्तथाह — “ कुसमय ” गाहा । ' चरणं च भवमहणं 'ति चारित्रं च सर्वसंवररूपमयोग्यवस्थाभाविभवमथनं सिद्धत्वसम्पादकम् ॥ तथाहीदमेवं वर्ण्यते तिर्यन्नरकयोर्द्वारे, दृढा सम्यक्त्वमर्गला । देवमानवनिर्वाणसुखद्वारे ककुञ्चिका ।
भवेद्वैमानिक वश्यं, जन्तुः सम्यक्त्ववासितः । यदि नोद्वांतसम्यक्त्वो, बद्धायुर्वापि नो पुरा ॥ १ ॥ अन्तर्मुहूर्त्तमपि यः समु पास्य जन्तुः सम्यक्त्वरत्नममलं विजहीत सद्यः । बम्भ्रम्यते भवपथे सुचिरं न सोऽपि तदुद्विभ्रतश्विरतरं किमुदीरयामः ॥ २ ॥ तत्स्वरूपं तु देवे रागादिनिर्मुक्ते, गुरौ सीलाङ्गशालिनि । अहिंसाशाद्वले धम्में, सात्म्यं सम्यक्त्वमुच्यते ॥ ३ ॥ तद्विपक्षस्य तु मिध्यात्वस्य स्वरूपं यथा— देवो रागी यतिः संगी, धर्मः प्राणिनिशुम्भनः । मिध्यादृष्टिरिति व्रते पीतमद्यवदस्तधी ॥ १ ॥ मिध्वात्वसमः शत्रुर्न मिथ्यात्वसमं विषम् । न मिथ्यात्वसमो रोगो, न मिथ्यात्वसमं तमः ॥ २ ॥ द्विषद्विषतमोरोगैर्दुःखमेकत्र दीयते । मिध्यात्वेन दुरन्तेन, जन्तोर्जन्मनि जन्मनि || ३ || मिध्यात्वेनालीनचित्तानि तान्तं तत्त्वातत्त्वं जानते नेव जीवाः । किं जात्यन्धाः कुत्रचिद्वस्तुजाते, रम्यारम्यव्यक्तिमासादयेयुः ॥ ४ ॥ विशेषतो देवादेवस्वरूपं चेदम् — नो रागांगारसंगो न मदनमदिरा न द्विषद्वेषदोषो, नो सम्मोहप्ररोहो न विकटकपटाटोपसम्पच्च यस्य । शान्तः कान्त त्रिलोकी कलन कुशलवित कोऽपि कोपादिमुक्तस्त्यक्तः संसारपाशेः स भवति भविनां देवता दैवयोगात् ॥ ५ ॥ शृङ्गारप्रगुणाङ्गवानपि सदा शृङ्गारिणीमानपि त्रस्यत्छात्रवशस्त्रवानपि महानाद्यक्रियावानपि । रोहन्मोहनिवेदकाक्षवलयव्यापारवानप्यहो, देवश्चेन्न तदा कथं नरपशुः कश्चिद्भवेदेवता ॥ ६ ॥ तथा-या पशुर्गुथ॒मश्नाति, स्वपुत्रं च वृषस्यति । शृङ्गाद्यैर्निघ्नती जन्तून्, सा वन्द्यास्तु कथं नु गौः ॥ ७ ॥ पयःप्रदानसामर्थ्याद्वन्द्या चेन्महिषी न किम् । विशेषो दृश्यते नास्या, महिषीतो मनागपि ॥ ८ ॥ स्थानं तीर्थर्षिदेवानां सर्वेषामपि गौर्यदि । हन्यते दुमते विक्रीयते वा सा कथं ततः ॥ ९ ॥ मुसलोदूखले चुल्ली देहली पिप्पलो जलं । निम्बोऽर्कश्वापि यैः प्रोक्ती, देवास्तैः कोऽत्र वर्जिताः ।। १० ।। गुरु तदाभासयोस्तु स्वरूपम् – ज्ञानदर्शनचारित्र - रूपरत्नत्रयान्विताः समितीन् पञ्च बिभ्राणा, गुप्तित्रितयशालिनः ॥ ११॥ महात्रतमहाभार-धारणैकधुरन्धराः । परीषहोपसर्गारिचमूजयमहाभटाः || १२ || निर्ममत्वाः शरीरेऽपि किमुताऽन्येषु वस्तुषु । धर्मो
सम्यक्त्व
मिथ्यात्व
स्वरुपम् ।
॥ ४४३ ॥
Page #486
--------------------------------------------------------------------------
________________
उपदेशमालाविशेषवृत्तौ
॥ ४४४ ॥
ને
पकरणं मुक्त्वा, परित्यक्तपरिग्रहाः ॥ १३ ॥ मानापमानयोर्लाभालाभयोः सुखदुःखयोः । प्रशंसानिन्दयोर्हर्षशोकयोस्तुल्यवृत्तयः ॥ १४ ॥ कृतकारिताऽनुमतिप्रभेदारम्भवर्जिताः । मोक्षैकतानमनसो, गुरवः स्युः कृतात्मनाम् ॥ १५ ॥ प्राणिप्राणाऽपहरणा, मृषावादपरायणाः। परस्वहरणोद्युक्ताः, प्रकामं कामगर्दभाः ॥ १६ ॥ परिग्रहाऽऽरम्भरता, न सन्तुष्टाः कदाचन । मांसाशिनो मद्यरताः, कोपनाः कलहप्रियाः ।। १७ ।। कुशास्त्रमात्रपाठेन, सदा पण्डितमानिनः । तत्त्वतो नास्तिकाः पापाः, पाप्मिनां गुरवस्तु ते ||१८|| तथा हि-शिष्यस्यास्ति परिग्रहे गृहमप्याप्नोति नैतद्गुरुस्तुङ्गागारवराग्रहारनगरक्षेत्रेषु तृष्णाच्छिदाम् । शिष्यस्य प्रमदाऽपि नैव बहवः कान्ताः पुनस्तद्गुरोर्द्धिग्मोहस्य विजृम्भितं नटयति स्वैरं यदेवं नरान् ॥ १९ ॥ धर्माधर्मस्वरूपं चेतन-अहिंसालक्षणो धर्मः, सम्यक्त्वादिमादिमान् । देवेन वीतरागेण, दर्शितः कुर्वता स्वयम् ॥ २० ॥ एतस्माद्वैपरीत्येन, मिध्यादृग्भिरुपासितः । अधर्मः प्रोच्यते दूदूतिप्रणयैकभूः ॥ २१ ॥ उक्तं च केनापि - रागी देवो दोसी देवो भा (मा) मिन्नपि देवो, मज्जे धम्मो मंसे धम्मो जीवहिंसा धम्मो । रत्ता मत्ता कंता सत्ता जे गुरु ते वि पुज्जा, हा हा कट्टं नट्ठो लोओ अट्टमहं कुणंतो || २२ || २७१ ॥ तदनया गाथयाऽक्षेपमोक्षसाधकयोर्ज्ञानचारित्रयोः सम्यक्त्वे सत्येव भावात्तस्य प्राधान्यमुक्तं, मोक्षसाधकत्वे तु त्रितयमपि व्याप्रियत इत्याह
सुपरिच्छियसम्मत्तो, नाणेणालोइयत्यसन्भावो । निव्वणचरणाउत्तो, इच्छियमत्थं पसाहेइ ।। २७२ ॥ जह मूलताणए पंडुरम्मि दुव्वणरागवणेहिं । बीभच्छा पडसोहा, इय सम्मत्तं पमाएहिं ॥ २७३ ॥
"
'सुपरिच्छितं ' - सुनिर्मलं सम्यक्त्वं यस्य स तथा ।। ' सुपरिच्छितं ' सुष्ठु परिच्छेदेन दोषेभ्यः समन्ताद्विच्छेदेन स्थापितं
'छो च्छेदने ' इति धातोः सिद्धत्वात् । ' निव्वण ' त्ति निरतिचारतोक्त्ता । ईप्सितमर्थं मोक्षलक्षणं प्रसाधयति । सुनिर्मलत्वं च
१ निरतिचारचारित्रोपेतः ।
सम्यक्त्व
मिथ्यात्व स्वरुपम् ।
॥ ४४४ ॥
Page #487
--------------------------------------------------------------------------
________________
उपदेशमाला विशेषवृत्तौ
निमेषमात्र मपि प्रमादो
codecorrecace ecca
सम्यक्त्वस्य प्रमादपरिहारे सत्येव स्यान्नान्यथेत्याह-"जह मूल" गाहा। यथा मूलतानके विशुद्धेऽपि पश्चात्प्रक्षिप्यमाणैर्दूष्टच्छायरागयुक्तवर्णकैर्वानकै र्बीभत्सा पटशोभा भवत्येवं मूले शुद्धमपि लब्धं सम्यक्त्वं प्रमादैः कषायादिभिः पश्चान्मलिनतां यातीति ।।२७३॥
किंच सम्यक्त्वे प्रमादिनो गाढमप्रेक्षापूर्वकारिता स्वल्पेन बहोरेरितत्वात् । सम्यग्दृष्टेहि नियमतो वमानिकायुष्कबन्धहेतुत्वमुक्तमागमे, तच्च तत्र प्रमादिना हारितमेव भवति ॥ यतः
नरएमु सुरवरेसु य, जो बंधइ सागरोवमं इक्कं । पलिओवमाण बंधइ, कोडिसहस्साणि दिवसेण ॥ २७४॥
मिथ्यादृष्टिनरकेषु सम्यग्दृष्टिश्च सुरवरेषु देवलोकेष्वित्यर्थः । यो बध्नाति मध्यमवृत्त्या सागरोपममेकं, तस्य यदि कल्पनया वर्षशतरूपपुरुषायुष्कदिवसर्भागो दीयते तदा दिवसेनाऽसौ पल्योपमानां कोटिसहस्त्राणि त्रीणी न्यूनानि भाग लब्ध्वा निबध्नाति, किल सागरोपमे पल्योपमानां दश कोटीकोट्या भवन्ति, एककादने पञ्चदशभिः शून्यैः । तासां पुरुषायुष्कदिवसैः षट्त्रिंशत्सहर्भागे लब्धं द्वे पल्योपमकोटीनां सहस्र सप्त शतानि सप्तसप्ततिः । पल्योपमानां कोट्यः सप्त सप्ततिर्लक्षाः सप्तसप्ततिः सहस्राणि सप्त शतानि सप्तसप्तत्यधिकानि । छेदांशयोस्समशून्यपाते चतुर्भिरपवते सप्त च नव भागाः पल्योपमस्य स्युः । अङ्कतोऽपि २७७७७७७७७७७४ ॥ २७४ ॥ सम्प्रत्यल्पतरं शुभाशुभबन्धमधिकृत्याहपलिओवमसंखिज्ज, भागं जो बंधई सुरगणेसु । दिवसे दिवसे बंधइ, स वासकोडी असंखिज्जा ॥ २७५ ॥ एस कमो नरएसुवि, बुहेण नाऊण नाम एयपि । धम्मम्मि कह पमाओ, निमेसमितं पि काययो ॥ २७६ ॥ सुराणां गणा येषु ते तथा तेषु स्वर्गेष्वित्यर्थः । असंख्येयवर्षकोट्यात्मकस्य पल्योपमसंख्येयभागस्य पुरुषायुषेण षट्त्रिंशत्सह
'वानकः' इतिपाठः . D प्रतो नास्ति ।
PCCORDERemembeRDarne
॥४४५॥
Page #488
--------------------------------------------------------------------------
________________
उपदेशमालाविशेषवृत्ती
देवभवेसुख-नरके दुःक्ख
॥४४६॥
Keependence
स्रदिवसात्मकेन भागेऽपहृते असंख्या एव वर्षकोट्यो भवन्ति । नरकेष्वप्येषैव वार्ता । यदर्थमेतदुक्तं तदाह-'बुहेणेत्यादि' नामे IN ति' प्रकाश्येऽव्यम् । अतिप्रकटोऽयमर्थः । अयमभिप्रायः-यः सम्यक्त्वादिधर्मप्रधानबुद्धिः सौधर्मसुरेषु मध्यमवृत्त्या सागरोपममपि बध्नाति तस्य यद्यसत्कल्पनया पुरुषायुषदिनैर्भागो दीयते तदानीमेकस्य दिनस्य पल्योपमानां किंचिदूनानि त्रीणी कोटिसहस्त्राणि भागेनागच्छन्ति । निमेषस्यापि दिनभागानुसारेण पल्योपमकोट्यो भागे भवन्ति, ततोऽसौ प्रमादं कुर्वस्तावतो महतो लाभादात्मानं
हेतु। वञ्चयति । दिननिमेषादिनैव नरकयोग्यमेतावदेवासद्वद्यमर्जयति, ततः कथमात्मघातको न स्यात् ॥ २७६ ॥
ननु देवेषु कीदृशं सौख्यं कीदृशं वा नरकेषु दुःखं यत्र क्रमात् प्रमादेनाऽयं निवर्तमानः प्रवर्त्तमानश्च बाढमप्रेक्षापूर्वकारी स्यादिति गाथयोयेन देवसुखं द्वयेन च नरकदुःखमाहदिव्यालंकारविभूसणाई रयणुज्जलाणि य घराई। रूवं भोगसमुदओ, सुरलोगसमो को इहय ? ॥ २७७ ॥ देवाण देवलोए, जे सुक्खं तं नरो सुभणिोऽवि । न भणइ वाससएणऽवि, जस्सऽवि जीहासयं हुज्जा ॥ २७८ ॥ नरएसु जाई अइकक्खडाई दुक्खा. परमतिक्खाई। को वण्णेही ताई?, जीवंतो वासकोडीऽवि ॥ २७८ ॥ कक्खडदाई सामलि, असिवण-वेयरणि-पहरणसएहिं । जा जायणाउ पार्वति, नारया तं अहम्मफलं ॥२८॥
'अलङ्काराः'-सिंहासनश्छत्र-चामरादयः । ‘भूषणानि '-मत्कुट-कटकादीनि । 'दिव्यानि '-प्रधानानि भवन्ति । 'सुभणिओ वि' त्ति वचनकुशलोऽपि ।। " नरएसु" गाहा । “कक्खड" गाहा । 'कक्खडदाहं ' ति तृतीयार्थे द्वितीया । ततः कर्कशदाहेन वनकण्टकशाल्मल्या असिपत्रवनेन वैतरण्या परमाधार्मिकप्रयुक्तप्रहरणश्च यातनाः प्राप्नुवन्ति नारकास्तदधर्मस्य फलमिति । यरेषा(वा)दिवराहचारुचरितैः सद्यत्यनुष्ठानभूनिर्मग्ना निविडप्रमादजलधावभ्युद्धृता तत्क्षणात् ।
| ॥४४६॥ ये तर्कागमकर्मलक्षणरहःशास्त्राणि चक्रुश्च तैः, पूज्यैः श्रीमुनिचन्द्रसूरिभिरपि प्रोक्तोऽयमों यथा ॥१॥
PORRORRCrencetrenderpenwer
Page #489
--------------------------------------------------------------------------
________________
उपदेशमालाविशेषवृत्तौ
॥ ४४७ ॥
पञ्चेन्द्रियवधासक्ता, मांसाऽशनकृतादराः । जायन्ते नरके जीवा, बह्वारम्भपरिग्रहाः ||१|| कुम्भीपाकेन पच्यन्ते, पिठुवन्नष्टचेतनाः । तत्र मुञ्जादिवच्चैते, हन्यन्ते लगुडैर्दृढैः ॥ २ ॥ वस्त्रयन्त्रेषु पीड्यन्ते निपीड्यन्ते तिलेक्षुवत् । भ्राष्ट्रभूमीषु भृज्ज्यन्ते, निस्त्राणाश्चनकादिवत् || ३ || दारुवद्दारुणाकारै-छिद्यन्ते च परश्वधैः । भिद्यन्ते प्रासकुन्ताद्यैराखेटक मृगादिवत् ॥ ४ ॥ तप्तं त्रपु च पाप्यन्ते, आच्छोट्यन्ते शिलातले । आकीर्णाकण्टकैस्तीक्ष्णैरारोप्यन्ते च शाल्मलीम् ॥ ५ ॥ काककङ्कशृगालाद्यै-र्भक्ष्यन्तेऽत्यंत निर्द्दयैः । कार्य तरणं रीणा, वैतरण्यां सुराधमैः ॥ ६ ॥ यस्य जीह्वाशतं वक्त्रे, यो जीवेच्छरदां शतम् । सोऽपि वक्तुं क्षमो न स्यादशर्मनरकेषु यद् ।। ७ ।। इति ।। २८० ॥ न चान्यत्रापि संसारसुखमस्तीति तिर्यग्मनुष्यदेवगतिषु तिर्यग्गतिमाश्रित्य तावदाहतिरिया कसंकुसारा-निवायवहबंध मारणसयाई । नऽवि इहयं पार्श्वेता, परत्थ जड़ नियमिया हुंता ॥ २८९ ॥
' जइ नियमिया हुंत ' त्ति-यदि प्राग्भवे धर्म्मकर्म्मप्रवृत्यधर्मकर्मनिवृत्तिरूपनियमवन्तोऽभविष्यन् ॥ अत्राप्युक्तम् — कूटमानतुलावन्तो, मिथ्याभाषणतत्पराः । मायाविनो जना यान्ति तैरिश्वं जन्म निश्चितम् ॥ ८ ॥ यादृशं नरके दुःखं, तिर्यक्ष्वपि च तादृशम् । यतो वाहनदीहाद्या, व्यापदोऽत्र सुदुस्तराः ॥ ९ ॥ कुतृष्णाबाधिता दीनाः, पारवश्यमुपागताः । वहन्ति पशवो भारं पृष्टकण्ठसमर्पितम् ॥ १० ॥ केचिद्दोहनदोषेण, दाहदोषेण केचन । केचिदंकुशघातेन कशाघातेन केचन ॥ ११ ॥ केचिद्वा घनबन्धेन, निरोधेन च केचन । कर्णपुच्छच्छविच्छेद - नाशावेधादिभिस्तथा || १२ || अपारदुःखसंभार - मध्यमग्ना दिवानिशम् । साक्षादेवेह दृश्यन्ते, तिर्यञ्चो वञ्चिताः शुभैः ॥ १३ ॥ इति ॥ २८१ ॥ मनुष्यगतिमाश्रित्याह
आजीवसंकिलेसो, सुक्खं तुच्छं उबद्दवा बहुया । 'नीयजणासिट्टणा वि य, अणिवासो अ माणुस्से ॥ २८२ ॥ चारगानि रोहवहबंध - रोगधणहरण मरणवसणाई । मणसंतावो अजसो, विग्गोचणया य माणुस्से ॥ २८३ ॥ चिंतासंतावेहि य, दारिद्दरूआहिं दुप्पउत्ताहिं । लघूणऽवि माणुस्सं, मरंति केऽवि सुनिन्विष्णा ॥ २८४ ॥
C
तियग्गति दुःखम् ।
॥ ४४७ ॥
Page #490
--------------------------------------------------------------------------
________________
उपदेशमालाविशेषवृत्तौ
॥ ४४८ ॥
आजीवं - प्राणधारणं यावत्संक्लेशश्चित्तविबाधा । ' नीयजर्णासदृणाविय ' त्ति प्राकृतलोकाक्रोशनं चेति । 'विग्गोवणया य' त्तिविगोपना - नानारूपा विडम्बना । ' दारिहरुयाहि ' त्ति दारिद्र्यरूपा रुजाः पीडा दारिद्र्यरुजने पुना रोगो रुजा शब्देन प्राह्यो वहबंधरोग इत्यत्र रोगस्योक्तत्वात् ॥ ' दुप्पउत्ताहिं ' ति दुष्प्रयुक्ताभिः प्राकृतदुष्टकर्म्मजनिताभिरित्यर्थः, इदमप्युक्तम् - सामान्यदानद्दातारस्तुच्छकोपादिकिल्बिषाः । लभन्ते मानुषं जन्म, जन्मिनो मध्यमैर्गुणैः ॥ १४ ॥ रौद्रद्रारिद्र्यतस्तत्र, मृतभावातिशायिनः । केचित्कथंचिज्जीवन्ति मानवा मानवर्जिताः ।। १५ ।। केचिन्निष्ठुरकुष्ठेन, सुष्ठु कष्टां दशां गताः । अन्ये ज्वरातिसारादि रोगोरगविषातुराः ॥ १६ ॥ परकर्मकराः केचिन्मलिनाननलोचनाः । दृश्यन्ते क्लेशजलधौ, मग्ना नग्ना अनाहताः || १७ || अन्ये स्कन्धसमारूढप्रौढमारा ढापदः । जीवन्त्यतिजघन्येन कर्म्मणा शर्मणोज्झिताः ॥ १८ ॥ ज्वलज्ज्वलन संपर्क - कर्कशेर्विरहानलेः । केचित्तापितसर्वाङ्गा, ग्लायन्ति गलितोद्यमाः ।। १९ ।। इति ॥ २८४ ॥ देवगतिमाधिकृत्याह -
देवाऽवि देवलोए, दिव्याभरणाणुरंजियसरीरा । जं परिवति तत्तो, तं दुक्खं दारुणं तेसिं ॥ २८५ ॥ तं सुरविमाणविभवं चिंतिय चवणं च देवलोगाओ । अइवलियं चिय जं नवि, फुट्टइ सयसकरं हिययं ॥ २८६ ॥ ईसा विसायमय कोह-मायालोमेहिं एवमाईहिं । देवाऽवि समभिभूया, तेसिं कत्तो सुहं नाम ? ॥ २८७ ॥ इदमप्युक्तम् — अकामनिर्जरादिभ्यः केचन स्युः सुरा अपि । तत्रापि न सुखख्यातिः, काचिदस्ति सतां मता ॥ २० ॥ वितुद्यमानहृदया, ईर्ष्याशयैर्द्वरुद्धरैः । विषादवढावा (ना)य, पतन्ति बत केचन ॥ २१ ॥ कण्ठलोठितवादित्रा, हठतो कुण्ठतोऽपरे । रङ्गस्थानेव तार्यन्ते, दीर्यमाणाङ्गका इव ||२२|| स्तम्बेरमतुरङ्गादि वाहनाकारधारिणः । दयाबाह्यं च वाह्यन्ते, कोऽपि शृण्यादिघट्टनैः ।। २३ ।। चण्डालाकृतयः केचिचण्डदण्डैर्निपीडिताः । स्वप्नेऽप्यलब्धसंचाराः पुरन्दरसभादिषु ॥ २४ ॥ स्वर्गच्युतिं बिलीनं च, गर्भजम्बाललोल (ढ) नम् । पश्यन्तो यन्न भिद्यन्ते, तद्वतनवः सुराः || २५ || यथेह लवणाम्भोभिः पूरितो लवणोदधिः । शारीरमानसैर्दुःखे - रसंख्येयैस्तथा भवः ॥ २६ ॥ इति ॥ २८७ ॥
देवभवेऽपि दुःखम् ।
॥ ४४८ ॥
Page #491
--------------------------------------------------------------------------
________________
उपदेशमालाविशेषवृत्तौ
॥ ४४९ ॥
धम्मपि नाम नाऊण, कोस पुरिसा सहति पुरिसाणं ? । सामित्ते साहीणे, को नाम करिज्ज दासत्तं ? ॥ २८८ ॥ एवंविधे च भवे सति — ' सहति ' त्ति अनेकार्थत्वाद्धातूनां प्रतीक्षन्ते पुरुषाणां भवक्षयं कुर्वताम् । यदुत कुर्वन्तु तावदेते वयं पश्चात्तं करिष्यामः । ज्ञाततत्त्वानां न विलम्बितुं युक्तमित्यर्थः । तथाहि - स्वामित्वे स्वाघीने को नाम दासत्वं कुर्यात् ? न कश्चित् । दास्यतुल्यं हि संसारित्वं कर्मपारतन्त्र्यात् । प्रभुत्वसमा तु मुक्तता स्वतन्त्रत्वात् सा च हस्तगतैव सद्धर्मानुष्ठायिनामिति भावः । अथवा धर्म्ममपि ज्ञात्वा किमिति पुरुषाणामाज्ञादानादिकं क्षमन्ते धर्मानुष्ठानात् प्रभुत्वावाप्तेस्तत्रैव वरं यत्नो विधेयः ॥ तथा चोक्तम् – " समसंख्याऽवर्यः सन् पुरुषः पुरुषं किमन्यमभ्येति । पुण्यैरधिकतरश्चेन्ननु सोऽपि करोतु तान्येव " ॥ अत एवाह - ' सामित्तं ' इत्यादि ॥ २८८ ॥ कः पुनः परप्रेष्यतां न सहते ? य आसन्न सिद्धिपथो भवति । कथं ज्ञातव्यमित्याहसंसार चारएचारएव्व आवीलि (पीडि) यस्स बंधेहिं । उन्त्रिग्गो जस्स मणो, सो किर आसन्न सिद्धिपहो || २८९ ॥ आसनकालभूवसिद्धियस्स जीवस्स लक्खणं इणमो । विसयसुहेसु न रज्जह, सन्वत्थामेसु उज्जमइ ॥ २९० ॥ हुज्ज व नव (वि. नवि) देहबलं, धिइमइसत्तेण जड़ न उज्जमसि । अच्छिहिसि चिरं कालं, बलं च कालं च सोअंतो || २९१ ॥ लद्धिल्लियं च बोहिं, अकरितोऽणागयं च पत्थितो । अन्नं दाई बोहिं, लब्भिसि कयरेण मुल्लेण ? ॥ २९२ ॥
चरणं चारः स एव चारकः संसारचारको भवभ्रमणमित्यर्थः । तस्मिंश्चारक इव बन्धनागार इव अपीडितस्य बद्धस्य बन्ध रज्ज्वादिजनितरन्यत्र कर्ममयैः । ' उव्विग्गो' इत्यादि व्यक्तम् ॥ २८९ ॥ ' आसन्न ' गाहा || आसने काले अचिरेण भवा भविष्यन्ती सिद्धिर्यस्य स तथा तस्य सव्वत्थामेसुत्ति ' सर्वस्थानेषु चैत्यवन्दनानुष्ठानादिषु ॥ २९० ॥ ननु साम्प्रतं विशिष्टसंहननरहितैः कथमुद्यम्यत इति यो मन्यते तं प्रत्याह-' होज व ' गाहा । ' बलं च कालं च सोयंतो ' बलं - शारीरम् कालं - दुःषमालक्षणं शोचन् । न हि शोकेन किञ्चित् त्राणं, दैन्यवृद्धिरेव केवलमिति ॥ २९१ ॥ यत्तु जन्मान्तरे पुनर्बांधिलाभे सति शोभन
आसन्नसि
द्विगामिलक्षणम् ।
आ
॥। ४४९ ।।
Page #492
--------------------------------------------------------------------------
________________
संघयणकालादिहानिमनालम्ब्य
यतनया वर्तितव्यम् ।
बलकालादिसामग्यमवाप्तौ सदनुष्ठानं करिष्यामो, नाधुना शक्यत इति चिन्तयेत्तं शिक्षयितुमाह-'लद्धिल्लियं ' ति लब्धां-प्राप्तांउपदेशमाला
'बोधि' जिनधर्मप्राप्ति ‘दाई' ति असूयायां निपातः। यद्वा अन्यामिदानी परभवकाले कतरेण मूल्येन लप्स्यसे। इयमत्र विशेषवृत्ती
भावना-बोधिलाभे सति तपःसंयमानुष्ठानपरस्य प्रेत्यवासनावशात् तत्प्रवृत्तिरेव बोधिलाभोऽभिधीयते तदनुष्ठानरहितस्य पुनर्वासनाभावात्कथं तत्प्रवृत्तिरिति बोधिलाभानुपपत्तिः। नन्वेवं सत्यस्य बोधिलाभस्यासंभव एवोपन्यस्तोऽनादौ संसारवासनाभावात् । नैवमनादिसंसारे राधावेधोपमानेनाऽनाभोगत एव कथंचित्कर्मक्षयस्तदवाप्तेः लब्धे तु नितरां यत्नो विधेय इत्यैदम्पर्यमस्येति ॥२९२॥
'वंदइ उभओ कालं पि चेइआई' ॥२३०॥ इत्यतः स्थानादेस्तत् स्थानं यावत्प्रायेण प्राप्तश्रावकत्वस्योपदेशः प्रोक्तः । इत D] ऊर्ध्व प्राप्तव्रतमुपदेक्ष्यति । तत्र ये प्राप्यापि व्रतं सुखशीलाः शठतया तत्र निरुद्यमाः स्युस्तेषां स्वरूप सखेदमाह
संघयणकालबलदूसमारुयालंबणाई चित्तूणं । सव्वं चिय नियमधुरं, निरुज्जमाओ पमुञ्चति ॥ २९३ ॥ कालस्स य परिहाणी, संयमजोगाई नत्थि खित्ताई। जयणाइ वट्टियव्वं, नहु जयणा भंजए अंग ॥ २९४ ॥
कि कुम्मों नास्ति शारीरशक्तिरूपं नः संहननं नायं कालो दुर्भिक्षत्वात् । नास्ति मानसं बलं धृतिरहितत्वात्। दुषमा च वर्त्तते क्लिष्टा चेयमाख्याता भगवता प्रागेव ॥ रोगाक्रान्ता वयमित्याद्यालम्बनान्यलीकावष्टम्भानादाय सर्वोमेव कत्तुं शक्यामपि नियमधुरां संयमभारोद्वहनलक्षणां निरुद्यमाः सन्तः 'ओ' इति निपातः खेदे प्रकर्षण मुश्चति ॥ २९३ ॥ सोद्यमैस्तर्हि किं विधेयमित्याह-“कालस्स य" गाहा । कालस्यावसप्पिणीरूपस्य परिहाणिः-हीयमानता ततः संयमयोग्यानि न सन्ति अधुना क्षेत्राणि । ततो यतनया वर्तितव्यम् । न सर्वथा मुक्तधूर्धारणैर्भाव्य, यतो न यतनासंयमस्याङ्गं-शरीरं कारणं वा भनक्ति । यदुक्तम्-"जयणा हु धम्मजणणी, जयणा धम्मस्स पालणी चेव । तव्वुढिकरी जयणा, एगंतसुहावहा जयणा ॥१॥" जयणाए वट्टमाणो, जीवो सम्मत्तनाणचरणाणं । सद्धा-बोहासेवण-भावेणाराहगो भणिओ ॥२॥ २९४ ।।
CRecorrenderPERKaecom
edeoeKCOpeezerveerenveere
॥४५
॥
Page #493
--------------------------------------------------------------------------
________________
उपदेशमालाविशेषवृत्तौ
द्विचत्वारिंशतैषणादोषाः।
समिईकसायगारव-इंदियमयबंभचेरगुत्तीसु। सज्झायविणयतवसत्तिओ अ जयणा सुविहियाणं ॥ २९५॥ जुगमित्तंतरदिट्ठी, पयं पयं चक्खुणा विसोहिंतो। अव्वक्खित्ताउत्तो, इरियासमिश्रो मुणी होई ॥ २९६ ॥ कज्जे भासइ भासं, अणवजमकारणे न भासइ य । विगहविसुत्तियपरिवजिओ अ जइ भासणासमिओ ॥ २९७ ॥ बायालमेसणाओ, भोयणदोसे य पंच सोहेइ । सो एसणाइसमिओ, आजीवी अन्नहा होइ ॥ २९८ ॥
किंगोचरा यतना यतिभिः कर्तव्येत्याह-'समितय'-ईर्याद्याः, 'कषायाः'-क्रोधाद्या 'गौरवाणि'-ऋध्यादीनि 'इन्द्रियाणि'स्पर्शनादीनि 'मद'-जात्यादयो ‘ब्रह्मचर्यगुप्तयो'-वसत्याद्यास्तासु विषये यतना सुविहितानां कर्त्तव्यां। स्वाध्यायादींश्चाश्रित्येषा कर्त्तव्या । स्वाध्यायो वा वाचनादिः, विनयोऽभ्युत्थानादिः, तपोऽनशनादिशक्तिश्चित्तोत्साहस्ताभ्यस्तत् ॥२९५।। समितिद्वारे पञ्चापी-- समित्यादि समितीः क्रमेणाह-"जुग" गाहा । 'अव्वक्खित्ताउत्तो' त्ति अव्याक्षिप्तः शब्दादिषु रागद्वेषावगच्छन्नायुक्तो धर्मध्यानोपयुक्तः सन् ॥ "कजे" गाहा ।। 'विगहविसोत्तिय' 'परिवजिओ य ' त्ति-विकथा-स्त्रोकथादिर्विश्रोतसिकादुष्टान्तर्जल्परूपा ताभ्यां परिवर्जितश्च यतिर्भाषणासमितो भवति ।। २९७ ॥ 'बायाल' गाहा । द्विचत्वारिंशतमेषणाः शोधयति चर्जयति एष्यते अन्विष्यते पिण्डो यकाभिस्ता एषणा आधाकर्मादिदोषाः सर्वे सामान्यव्युत्पत्त्या गृह्यन्ते । तदुक्तम्-सोलसउग्गमदोसा, सोलस उप्पायणाए दोसा य । दस एसणाए दोसा, बायालीसं इय हवंति ॥ १॥ आहाकम्मुद्देसिय, पूइयकम्मे य मीसजाए य । ठवणा पाहुडियाए, | पाउयरकीयपामिच्चे ॥२॥ परियट्टिए अभिहडुभिन्नमालोहडे य अच्छिज्जे । अणिसटे अज्झोयरए, सोलस पिंडुग्गमे दोसा ॥३॥ धाईदूइनिमित्ते, आजीववणीमगे तिगिच्छा य । कोहे माणे माया, लोभे य हवंति दस एए ।। ४ ।। पुव्वि पच्छा संथव, विजा मंते य चुन्नजोगे य । उप्पायणाए दोसा, सोलसमे मूलकम्मे य ॥ ५॥ संकियमक्खिनिक्खित्त-पिहियसाहरियदायगुम्मीसे । अपरिणयलित्तछड़िय, एसणदोसा दस हवंति ॥ ६ ॥ भोजनदोषांश्च पञ्च शोधयति ते चामी-संजोयणा पमाणे इंगाले धूमकारणे
areerCornerosclerReace
आधाकर्मादिदोषाः सर्वे द्ववति ॥ १॥ आलाको अणिस? अझोयरण, सो मुख्य पच्छा संभव
॥ ४५१॥
Page #494
--------------------------------------------------------------------------
________________
उपदेशमालाविशेषवृत्तौ
॥४५२॥
चेवत्ति । तल्लक्षणं चेदम्-खीरीखंडाइयं संजोयइ भुंजए अइपमाणं । महुराईरागेणं, भुंजइ इयरं तु दोसेण ॥ ७॥ कारणं विना
समितयः भुंजानस्य दोषाः। कारणानि त्वमूनि-वेयणवेयावच्चे, इरियडाए य संजमाए । तह पाणवत्तियाए, छद्रं पुण धम्मचिंताए ॥८॥
कषायाश्च । स साघुरेषणायां समित इत्युच्यते । आजीव-लिङ्गोपजीवको वेषविडम्बकोऽन्यथा ॥ एतद्वैपरीत्ये भवति, गुणशून्यत्वादिति ॥२९॥ पुट्विं चक्खू परिक्खिय, पमजिउं जो ठवेइ गिण्हइ वा । आयाणभंडनिक्खेवणाइ समिओ मुणी होइ ॥ २९९ ॥ उच्चारपासवणखेलजल्लसिंघाणए य पाणविही। सुविवेइए पएसे, निसिरंतो होइ तस्समिओ ॥ ३०० ॥ __ पूर्व चक्षुषा परीक्ष्य प्रमृज्य च रजोहरणादिना यः स्थापयति गृह्णाति वा भाजनादि स भाण्डमात्राऽऽदाननिक्षेपणया समितो || भवति । भाण्डशब्दोपादानं प्राकृतत्वात् । मात्रशब्दोऽत्रानुक्तो दृश्यस्तदूक्तो गाथाभङ्गप्रसङ्गात् ॥ २९९ ।। 'उच्चारः'-पुरीषं, 'प्रस्रवणं'मूत्रं, 'खेलः' श्लेष्मा, 'जल्लो'-देहमलः, “सिङ्घानको' नासिकामलस्तान् पानविधि-पानीयप्रकारं सुविवेचिते प्रदेशे निसृजन्परिष्ठापयन् तत्समितः परिष्ठापनिकासमितो भवति ॥ ३०० ॥ गतं समितिद्वारमधुना कषायद्वारे प्रतिद्वारगाथामाहकोहो माणो माया, लोभो हासो रई य अरई य । सोगो भय दुगुंछा, पञ्चक्खकली इमे सव्वे ॥ ३०१॥ कोहो कलहो खारो, अवरुप्परमच्छरो अणुसओ अ। चंडत्तणमणुवसमो, तामसभावो अ संताचो ॥३०२ ॥ निच्छोडण निभंछण, निराणुवत्तित्तणं असंवासो। कयनासो अ असम्म बंधइ घणचिक्कणं कम्मं ॥ ३०३ ॥ अत्र क्रोधादयश्चत्वारः कषायाः प्रसिद्धा एव । हास्यादयोऽपि षड् नोकषायाः कषायसहचारित्वात्कषाया एव, एते च सर्वे
॥४५२॥ साक्षात्कलयः कलहहेतुत्वात् , उपलक्षणं चैतत्सकलानर्थहेतुतायाः, साम्प्रतं तत्त्वपर्यायैर्व्याख्या' इति न्यायात् क्रोधकार्थिकान्याह-“कोहो" गाहा ।। “निच्छोडण" गाहा ॥ 'क्रोधः'-कलहः, क्षार:-परस्परमत्सरः अनुशयश्च । चण्डत्वमनुपशमस्ता
DROcccccCRECORRECENERecipe
Page #495
--------------------------------------------------------------------------
________________
RDCCC
a, यदुपैरष्टभिरून
किम् ॥ ३॥ मातर गुरुम् । मुह । ६ ॥ अङ्ग
मसभावः सन्तापश्च निश्छोटनं-निर्भर्त्सनं निरनुवर्तित्वमसंवासः । कृतनाशोऽसाम्यं च, एषु कलहशब्दप्रकारैरपिशब्दो यत्क्रोधस्याउपदेशमाला
N| भिधानं तत्तेषां तत्कार्यत्वेन फले हेतूपचारात् । एतानि क्रोधकार्याण्याचरन् जीवोऽतिनिबिड कर्म निबध्नाति ॥३०३।। उक्तं च- क्रोधविशेषवृत्तौ
स्वरूपम्। “फलति कलिश्रेयःश्रेणीप्रसूनपरम्परः, प्रशमपयसा सिक्तो मुक्ति तपश्चरणद्रुमः । यदि पुनरसौ प्रत्यासत्तिं प्रकोपहविर्भुजो, ॥ ४५३॥ | भजति लभते भस्मीभावं तदा विफलोदयः ॥ १॥ क्रोधः परितापकरः, सर्वस्योद्वेगकारकक्रोधः। वैरानुषङ्गजनकः, क्रोधः क्रोधः
सुगतिहन्ता ॥ अर्जितं पूर्वकोट्या, यद्वषैरष्टभिरूनया तपस्तत्तत्क्षणादेव, दहति क्रोधपावकः” ॥२॥ यो वैराग्यशमीपत्रपुटैः, शमरसोऽर्जितः । शाकपत्रपुटाभेन, क्रोधेनोत्सृज्यते स किम् ॥ ३॥ स्वस्य लोकद्वयोश्चित्त्यै, नाशाय स्वपरार्थयोः । धिगहो दधति क्रोधं, शरीरेषु शरीरिणः ॥ ४ ॥ क्रोधान्धाः पश्य निघ्नन्ति, पितरं मातरं गुरुम् । सुहृदं सोदरं दारानात्मानपि निघृणाः ॥५॥ अपकारिजने कोपो, निरोऽधुं शक्यते कथम् । शक्यते सत्वमाहात्म्याद्यद्वा भावनयाऽनया ॥ ६ ॥ अङ्गीकृत्याऽऽत्मनः पापं, यो मां बाधितुमिच्छति । स्वकर्मनिहतायाऽस्मै, कः कुप्येद् बालिशोऽपि सन् ॥ ७॥ वधायोपस्थितेऽन्यस्मिन् , हसेद्विस्मितमानसः। वधो मत्कर्मसंसाध्यो, वृथा नृत्यति बालिशः ॥ ८॥ निहन्तुमुद्यते ध्यायेदायुषक्षय एष नः। तदसौ निर्भयः पापात् , करोति मृतमारणम् ॥९॥ सर्वपुरुषार्थचौरे, कोपः कोपे न चेत्तव । धिक्त्वां स्वल्पाऽपराधेऽपि, परे कोपपरायणम् ॥ १०॥ सर्वेन्द्रियग्लानिकर विजेतुं, IN कोपं प्रसर्पन्तमिवोग्रसर्पम् । विद्या सुधीर्जागुलिकीमिवानवद्यां क्षमा सन्ततमाश्री(द्रि)येत ॥ ११ ॥ माणो मयऽहंकारो, परपरिवाओ अ अत्तउक्करिसो । परपरिभवोऽवि यातहा, परस्स निंदा असभा य ॥ ३०४ ॥ हीला निरुवयारितणं निरवणामया अविणओ अ। परगुणपच्छायणया, जीवं पाडति संसारे ॥ ३०५ ॥ युग्मं __ मानपर्यायानाह-मनो-मदोऽहङ्कारः-परपरिवाद-आत्मोत्कर्षः-परपरिभवोऽपि च तथा परस्य निन्दा असूया च ॥३९४ ॥
॥४५३॥ हीला निरुपकारित्वं निरवनामना अविनयश्चापरगुणप्रच्छादनता । अत्रापि परपरिवादादीनि कानिचिन्मानकार्यत्वान्मानशब्देनाऽभिधी.
comezoelecwCCORDI
Page #496
--------------------------------------------------------------------------
________________
उपदेशमालाविशेषवृत्तौ
॥ ४५४ ॥
यन्ते । एतान्यपि क्रियमाणानि संसारे जीवं पातयन्ति ॥ ३०५ ॥ तदुक्तम् — शमालानं भञ्जन् विमलमतिनाडीं विघटयन्, किरन्दुर्वाक्पांसूत्करमगणयन्नागमसृणिम् । भ्रमन्नुयीं स्वैरं विनयवनवीर्थी विदलयन्, जनः कं नानर्थं जनयति मदान्धो द्विप इ ॥ १२ ॥ श्रुतशीलविनयसंदूषणस्य धर्मार्थकामविघ्नस्य । मानस्य कोऽवकाशं, मुहूर्त्तमपि पण्डितो दद्यात् ॥ १३ ॥ सुस्तुङ्गोऽपि शाखीव, पात्यते ख (कु) लवीचिभिः । नीचोऽपि निर्वहत्येव, वैतसीं वृत्तिमाश्रितः ॥ १४ ॥ तस्मात् — सर्वत्र मार्दवं कुर्यात्, पूज्येषु तु विशेषतः । येन पापाद्विमुच्येत', पूज्यपूजाव्यतिक्रमात् ॥ १५ ॥ मानाद बाहुबलिर्बद्धो, लताभिरिव पाप्मभिः । मार्द्दवात्तत्क्षणं मुक्तः, सद्यः संप्राप केवलम् ॥ १६ ॥ चक्रवर्त्ती त्यक्तसंगो, वैरिणामपि वेश्मसु । भिक्षायै यात्याहो मान-च्छेदाया मृदुमाद्देवम् ॥ १७ ॥ चक्रवर्त्यपि तत्काल - दीक्षितो रङ्कसाधवे । नमस्यति त्यक्तमान-श्विरं च वरिवस्यति ।। १८ ।। एवं च मानविषयं परिमृष्य दोषं, ज्ञात्वा च मार्दवनिषेवणजं गुणौघम् । मानं विहाय यतिधर्मविशेषरूपं, सद्यः समश्रायत मार्दवमेकतानाः ॥ १९ ॥
माया कुडंग पच्छन्न - पावया कूडकवडवचणया । सव्वत्थ असम्भावो, पर निक्खेवावहारो अ ॥ ३०६ ॥ छल छोम संवइयरो, गूढायारत्तणं भई कुटिला । वीसंभघायणंपि य, भवकोडिसएसु वि नडंति ॥ ३०७ ॥ युग्मं
मायापर्यायानाह – माया - कुडंगी - प्रच्छन्नपापता - कूटं - कपटो - वञ्चनता - सर्वत्रासद्भावः - परनिक्षेपापहारश्च ॥ ३०६ ॥ छल-छद्मसंव्यतिकरो - गूढाचारत्वं मतिः कुटिला विश्रम्भघातनमपि । अत्रापि प्रच्छन्नपापताप्रकाराणि मायानामानि कार्यद्वारेणैव प्राग्वद् ज्ञेयानि ॥ ३०७ ॥ एतानि च भवकोटिशतेषु जीवान् विडम्बयन्ति । उक्तं च
मुग्धप्रतारणपरायणमुज्जिहीते, यत्पाटवं कपटलम्पटचित्तवृत्तेः । जीर्यत्युपप्लवमवश्यमिहाप्यकृत्वा, नापथ्यभोजनमिवामयमायत तत् ।। २० ।। मायाशीलः पुरुषो यद्यपि न करोति किंचिदपराधम् । सर्प इवाविश्वास्यो, भवति तथा ह्यात्मदोषहतः ॥ २१ ॥ १ स्तब्धस्तु B. स्व. २ स्तब्धुं सो D २ विशुद्धयेत C. ३ न् c.
मानमायास्वरूपम् ।
।। ४५४ ।।
Page #497
--------------------------------------------------------------------------
________________
उपदेशमालाविशेषवृत्तौ
मायालोभखरूपम् ।
॥ ४५५॥
20edecemeraepcroecement
कूटषागुण्ययोगेन-एछलाद्विश्वस्तघातनात् । अर्थलोभाच राजानो, वश्चयन्त्यखिलं जगत् ॥ २२ ॥ तिलकैर्मुद्रया मन्त्रैः, क्षामतादर्शनेन च । अन्तःशून्या बहिःसारा, वश्चयन्तो(न्ते)द्विजा जनम् ॥ २३ ।। कूटाः कूटतुलामाना, सुक्रियास सातियोगतः। वञ्चयन्ते जनं मुग्धं, मायाभाजो वणिग्जनाः ॥ २४ ॥ जटामौण्ड्य-शिखाभस्म-वल्कनाम्न्यादिधारणैः । मुग्धं श्राद्ध गर्द्धयन्ते, पाषण्डा हृदि नास्तिकाः ॥ २५ ॥ अरक्ताभिर्भावहाव-लीलागतिविलोकनैः । कामिनो रञ्जयन्तीभि-वैश्याभिञ्यते जगत् ॥ २६ ॥ तदेवं सर्वलो. कोऽपि, परवश्चकतापराः । स्वस्य धर्म सद्गतिं च, नाशयन्तः स्ववञ्चकाः ॥ २७ ॥ आर्जवं सरलः पन्था, लोकोऽपि प्रीतिकारणम् । कुटिलादुद्विजन्ते हि, जन्तवः पन्नगादिव ॥ २८ ॥ अजिह्मचित्तवृत्तोना, भववासस्पृशामपि । अकृत्रिमं मुक्तिसुखं, स्वसंवेद्यं महात्मनाम् ॥ २९ ॥ समग्र विद्यावैदुष्येऽधिगतासु कलासु च । धन्यानामुपजायते, बालकानामिवार्जवम् ॥ ३०॥ अज्ञानामपि बालानामार्जवं प्रीतिहेतवे। किं पुनः सर्वशास्त्रार्थ-परिनिष्ठितचेतसाम् ।। ३१ ॥ स्वाभाविकी हि ऋजुता, कृत्रिमा कुटिलात्मता । ततः स्वाभाविकं धम्म, हित्वा कः कृत्रिमं श्रयेत् ॥ ३२ ।। मनसि वचसि काये सर्वथैवं प्रकारस्तदपि सरलवृत्तियन्द्यते नन्द्यते च । मनसि वचसि काये त्यक्तवान् पौनरुक्त्यं, तदपि कुटिलवृत्तिर्वज्यंते तय॑ते च ।। ३३ ।। इति निगदितमुग्रं कर्मकौटिल्यभाजामृजुपरिणतिभाजां चानवद्यं चरित्रम् । तदुभयमपि बुद्धया संस्पृशन्मुक्तिकामो, निरुपममृजुभावं संश्रयेबुद्धबुद्धिः ।। ३४ ॥ लोभो अइसंचयसीलया य किलिट्ठत्तणं अइममत्तं । कप्पन्नमपरिभोगो, नट्ठविन? य आगल्लं ॥ ३०८॥ मुच्छा अइबहुधणलोभया य तब्भावभावणा य सया। बोलंति महाघोरे, जरमरणमहासमुइंमि ॥ ३०९ ॥ युग्म
लोभपर्यायानाह-लोभः-अतिसंचयशीलता, क्लिष्टत्वमतिममत्वम् , कार्पण्यमपरिभोगो यद्वा कल्प्यमुपभोगाई यदन्नं तस्य तृष्णातिरेकादपरिभोगः । नष्टविनष्टे च क्वचिद्वस्तुनि मूर्छातिरेकादाकल्प्यं मान्द्यम् ॥ ३०८ ॥ मूर्छा-अतिबहुधनलोभता तद्भावभावना लोभभावनया गाढं चित्तरञ्जना च सदा । अतिसंचयशीलताप्रकाराणि लोभनामानि प्राग्वत् । एतानि च जरामरणमहासमुद्रे
DaperpecamerpeopemezePeeroe
॥ ४५५॥
Page #498
--------------------------------------------------------------------------
________________
उपदेशमालाविशेषवृत्तौ
॥४५६ ॥
CRECORRECReracrameezaexperience
जीवं बोलयन्ति ॥ ३०९ ।। तथा चोक्तम्-यदुर्गामटवीमटन्ति विकट क्रामन्ति देशान्तरं, गाहन्ते गहनं समुद्रमतनु क्लेश||N कृषि कुर्वते । सेवन्ते कृपणं पतिं गजघटासंघट्टदुःसञ्चरं, सर्पन्ति प्रधनं धनान्धितधियस्तल्लोभविस्फूर्जितम् ॥ ३५॥ सर्वविनाशा
लोभप्रतिपक्षश्रयिणः, सर्वव्यसनेकराजमार्गस्य । लोभस्य को वशगतः, क्षणमपि दुःखान्तरमुपेयात् ॥ ३६ ॥ आरम्यते पूरयितुं, लोभगत्तों यथा
संतोष
स्वरूपम् । यथा । तथा तथा महच्चित्रं, मुहुरेष विवर्द्धते ॥ ३७॥ अपि नामैष पूर्यते, पयोभिः पयसां पतिः । न तु त्रैलोक्यराज्येऽपि, प्राप्ते लोभः प्रपूर्यते ॥ ३८ ॥ लोभस्त्यक्तो यदि तदा, तपोमिरफलैरलम् । लोभस्त्यक्तो भवेत्तर्हि, तपोभिरफलैरलम् ॥ ३९॥ मृदित्वा शास्त्रसर्वस्वं, मयतवधारितम् । लोभस्यैकस्य हानाय, प्रयतेत महामतिः ॥ ४०॥ लोभज्वरः प्रभूतोऽपि, तस्य नश्यति निश्चितम् । सन्तोषाऽमृतपूर्णस्य, यस्य लीनं व्रते मनः ॥ ४१ ॥ यथा नृणां चक्रवर्ती, सुराणां पाकशासनः । तथा गुणानां सर्वेषां, सन्तोषः प्रवरो गुणः ॥ ४२ ॥ सन्तोषयुक्तस्य यतेरसन्तुष्टस्य चक्रिणः । तुलया सम्मितो मन्ये प्रकर्षः सुखदुःखयोः ॥ ४३ ।। स्वाधीनं राज्यमुत्सृज्य, सन्तोषामृततृष्णया । निःसंगत्वं प्रपद्यन्ते, तत्क्षणाचक्रवर्तिनः ॥ ४४ ॥ यत्संतोषवतां सौख्य, तृणसंस्तरशायिनाम् । क्व तत्सन्तोषवन्ध्यानां, तूलिकाशायिनामपि ॥ ४५ ॥ असन्तुष्टास्तृणायन्ते, धनिनोऽपीशिनां पुरः। ईशिनोऽपि तृणायन्ते, सन्तुष्टानां पुरःस्थिताः ॥ ४६ ॥ न तु तीनं तपःकर्म, कर्मनिर्मूलनं जगुः । सत्यं तदपि(त्र) सन्तोष-रहितं विफलं विदुः ॥ ४७ ॥ इति प्रत्यादेष्टुं सकलमपि लोभस्य ललितं, मयोक्तः सन्तोषः परमसुखसन्तोषसुभगः। कुरुध्वं लोभाग्निप्रसरपरितापं शमयितुं, तदस्मिन् सन्तोषामृतरसमये वेश्मनि रतिम् ।। ४८॥
यस्तु महात्मा क्षमामाईवार्जवसन्तोषैः क्रोधमानमायालोमान् निगृह्णीयात्तस्येह-परलोकयोरभ्युदयमाहएएसु जो वहिज्जा (वडे), तेणं अप्पा जहडिओ नाओ। मणुआण माणणिज्जो, देवाणवि देवयं हुज्जा ॥ ३१०॥
॥४५६॥ जो भासुरं भुअंगं, पयंडदाढाविसं विघटेइ । तत्तो चिय तस्संतो रोस अंगोवमाणमिणं ॥ ११ ॥
rezpeecccceeroeezeroenometerm
Page #499
--------------------------------------------------------------------------
________________
क्रोधादीनामुपमाद्वारेणाऽपायानि।
जो आगलेइ मत्तं, कयंतकालोवमं वणगइंदं । सो तेणं चिय छुज्जइ, माणगईदेण इत्थुवमा ॥ ३१२ ॥ उपदेशमाला
MINI विसवल्लिमहागहणं, जो पविसइ साणुवायफरिसविसं । सो अचिरेण विणस्सइ, माया विसवल्लिगहणसमा ॥ ३१३ ॥ विशेषवृत्तौ
घोरे भयागरे सागरम्मि तिमिमगरगाहपउरम्मि । जो पविसइ सो पविसइ, लोभमहासागरे मीमे ॥ ३१४ ।। ॥४५७॥ गुणदोसबहुविसेसं, पयं पयं जाणिऊण नीसेसं । दोसेसु जणो न विरज्जइ त्ति कम्माण अहिगारो ॥ ३१५॥
___ एतेषु-क्रोधादिषु, इहलोके-मनुजानां स माननीयश्चक्रवर्त्यादिः परलोके-देवानामपि देवतमिन्द्रो भवेत् ॥३१० ॥ साम्प्रतं | क्रोधादीनामेवोपमानचतुष्टयेनाऽपायहेतुतां गाथाचतुष्टयेनाह-"जो" गाहा । योऽनात्मज्ञः कश्चिद्भासुरं भुजंग विघट्टयति-हस्तादिना चालयति । तस्य तत एव भुजंगादन्तो-विनाशः स्यात् । 'रोसभुयंगोवमाणमिणं' ति रोषस्य भुजंगेनोपमैषा क्रोधमुदीरयंस्तथैव विनश्यतीत्यर्थः ॥ ३११ ॥ " जो आगलेइ गाहा ॥ 'आगलेइ'त्ति-आश्रयत्यधिरोहाय । कृतान्तस्य कालो मृत्युसमयस्तत्सदृशम् । 'छुज्जइ' त्ति क्षुद्यते चूर्णते । 'माण'त्ति-मानस्य गजेन्द्रोपमैषा । मानमप्याकलयंतेनेव प्रहण्यत इति ॥ “विसवल्लि" गाहा । 'साणुवायफरिसविसंति' सह अनुवातेन वर्त्तते यत्तत्सानुवातं तादृशं स्पर्शविर्ष यत्र तत्तथा। स्पर्शगन्धाभ्यां यन्मारयतीत्यर्थः । ईदृशविषवल्लीसदृशीमायेति । “ घोरे" गाहा- लोहमहासागरे भीमे' त्ति-महासागरवद्यो भीमो लोभस्तत्र प्रविशति ।। ३१४ ॥ उक्तं च एवं क्रोधो मानो, माया लोभश्च दुःखहेतुत्वात् । सत्त्वानां भवसंसार-दुर्गमार्गप्रणेतारः ॥४९॥ एवं क्रोधादिस्वरूपं निश्चित्याप्यकार्येभ्यो न निवर्तन्ते प्राणिनः कर्मपरतन्त्रत्वादाह च-" गुण" गाहा । गुणा-ज्ञानादयो, दोषाः क्रोधादयस्तेषां बहु यथाक्रमं मोक्षसंसारहेतुतया विशेषो यस्मिंस्तद्गुणदोषबहुविशेष पदं सर्वमपि भगवदागमवचनं ज्ञात्वाऽपि, दोषेषु न विरज्यति जनो यत्सकर्मणामधिकारपारवश्यम् ॥ ३१५ ॥ यथा
जानामि क्षणभंगुरं जगदिदं, जानामि तुच्छं सुखम् । जानामीन्द्रियवर्गमेनमखिलं, स्वार्थंकनिष्ठं सदा ॥ जानामि स्फु
RemeezeromeoneIDEPercezreme
न निवर्तन्ते प्राणिनाच दुःखहेतुत्वात् । सत्त्वामी ' त्ति-महासागरवद्याया। स्पर्शगन्धाभ्यां यन्मास
॥४५७॥
Page #500
--------------------------------------------------------------------------
________________
Came
उपदेशमालाविशेषवृत्तौ ॥ ४५८॥
नोकषायस्वरूपम् ।
eservezaeroecoercereezeem
| रिताचिर(चल)शुतिचलं, विस्फूर्जितं सम्पदाम् । नो जानामि तथापि कः पुनरसौ मोहस्य हेतुर्मम ॥५१॥ न केवलं दोषदर्शनेऽपि कर्मपारवश्याजनो न विरज्यते यावद्विशेषस्तत्रैव तत रज्यति ॥ यथा-आयुर्नीरतरंगभंगुरमिति ज्ञात्वा सुखेनासितं, लक्ष्मीः स्वप्नविनश्वरीति सततं भोगेषु बद्धा रतिः। अभ्रस्तम्बविडम्बियौवनमिति प्रेम्णाऽवगूढास्त्रियो, यैरेवात्र विमुच्यते भवरसात्तरेव बद्धो जनः ॥ ५२ ।। गुणदोषविशेषाविर्भावकं चागमपदं यथा-नाणं पगासयं सोहउ, तवो संजमो य गुत्तिकरो। तिन्हंपि समाओगे, मोक्खो जिणसासणे भणिओ ॥ ५३॥ इत्यादि । कोहो पीई पणासेइ, माणो विणयनासणो । माया मित्ताई नासेइ, लोभो सव्वविणासणो ॥ ५४ ॥ इत्यादि च ॥ कषायद्बारे क्रोधादीश्चतुरोऽभिधाय हास्यादिनोकषायषट्कं गाथाषट्केनाह
अट्टहासकेली-किलत्तणं हासखिडूजमगरूई। कंदपं उवहसणं, परस्स न करंति अणगारा ॥ १६॥
अट्टहासो-वदनं प्रसार्य सशब्दं हसनं तदनगारा न कुर्वन्तीति सम्बन्धः। अन्यस्याप्युत्तमस्येदं नोचितं किं पुनः साधोः॥ | यदुक्तम्-" प्रकाशिताऽशेषनिजास्यरन्ध्रा, लघुत्वमायान्ति जडा हसन्तः । किचिच्चलच्चारुकपोलमूलाः, सन्तो न दन्तानपि दर्शयन्ति |॥ ५५ ।। केली च 'सूरिसूया किलति क्रीडति यः स तथा तद्भावः केलीकिलत्वम् । हासखेट्ट नेत्रभ्रूविकारादिनाऽन्यस्य हासोत्पादनम् । यमकं व्याख्यानादौ ग्राम्यविस्मयोत्पादनाय सानुप्रासशब्दप्रयोगसूत्ररतिः । कन्दर्पः-कामोत्पादकवाक्प्रयोगः । परस्योपहसनं प्रतीतम् । हासविलासः सवोऽप्येषः ॥ ३१६ ।। (१ वस्तरिस्तया c. (च. ब) वस्तस्तया D.) । साहूणं अप्परुई, ससरीरपलोअणा तवे अरई। सुत्थिअवन्नो अइपहरिसो य नत्थि सुसाहणं ॥ ३१७ ॥ उव्वेयओ अ अरणामओ अ अरमंतिया य अरई य। कलिमलओ अ अणेगग्गया य कत्तो सुविहियाणं? ॥१८॥ सोगं संतावं अधिई च मन्नुं च वेमणस्सं च। कारुबस्नभावं, न साहु धम्मम्मि इच्छति ॥ ३१९ ।। भयसंखोहविसाओ, मग्गविभेो विभीसियाओ अ। परमग्गदसणाणि य दढधम्माणं को इंति ? ॥ ३२० ॥
DeeDeceaeeezeroezaperpearee
| ॥ ४५८॥
Page #501
--------------------------------------------------------------------------
________________
नोकषायस्वरूपम् ।
उपदेशमाला
कुच्छा चिलीणमलसंकडेसु उब्वेयो अणिटेसु । चक्खुनियत्तणमसुभेसु नत्थि दव्वेसु दंताणं ॥ ३२१ ॥
एयपि नाम नाऊण, मुज्झियव्यंति नृण जीवस्स । फेडेऊण न तीरइ, अइबलिओ कम्मसंघाओ ॥ ३२२ ॥ विशेषवृत्तौ
हे साधवो ‘णमिति प्रत्यवधारयन्त्वात्मनि रुचिर्मा मे शीतं मा मे तापो भूयादित्यात्मवल्लभता ।जा सुसाधूनां नास्तीति ॥४५९॥
सम्बन्धः। स्वशरीरप्रलोकना राड्याऽऽत्मतनुनिरीक्षणं नास्त्यत एव तपस्यरतिर्नास्ति । स्वतनुवर्णाद्युत्कर्षपरो हि न तपसि रज्यते । तथा सुस्थितोऽहमिति वर्ण-आत्मश्लाघा नास्ति । अतिप्रहर्षश्व-महत्यपि लाभादिके हर्षहेतौ नास्ति, एतानि सर्वाणि रतिविजृम्भि
तानि ॥ " उव्वेयओ" गाहा उद्वेगको मनाग्धर्मधृतेश्चलनम्। 'अरणामओ 'त्ति देश्यारणरणकः । अरमन्तिका-धर्मध्याने अरममाताणता। अरतिरसुखासिका । कलमलको-विषयलौल्यात्तदप्राप्तौ चित्तक्षोभः ॥ अत एव एनेकाग्रता च मनोव्यग्रता नास्ति सुसाधूनाम् ।
सर्वाऽपि ईदृक्प्रकारा अरतिः कार्यकारणभूता नास्त्येषामित्यर्थः ॥ “सोगं" गाहा । शोकः-स्वजनमरणादौ चित्तखेदः । सन्तापःस एवाधिकतरः। अधृतिः-क्वचित् क्षेत्रादौ तद्वियोगतात्पर्यम् । मन्युः-शोकातिरेकाच्छोतसां निरोधः । वैमनस्यम्-आत्मघातादिचि. न्तनम् । कारुदितमीषद्बुदितं । रुदितभावो महता शब्देनाक्रन्दनम् । एतानि शोकतत्कार्यरूपाणि साधुधर्मे नेच्छन्ति तीर्थकरादयः॥
" भय " गाहा । भयं-निःसत्त्वस्य चित्तवैक्लव्यम् । संक्षोभश्चौरादेवासः । विषादो-दैन्यम् । मार्गविभेदः-सिंहादिदर्शनान्मार्गत्यागः। | विभीषिका-पिशाचादिकृता । परमार्गदर्शनानि भयादन्येषां मार्गकथनानि । एतानि भयतत्कार्यरूपाणि दृढधर्माणां कुतो भवंति ॥
" कुच्छा" गाहा । कुत्सा-निन्दा चिलीनमलसंकटेषु अशुच्यादिप्रचुरेषु द्रव्येष्विति सर्वत्र सम्बध्यते । उद्वेगकोऽनिष्टेषु मलक्लिन्नस्वदेहवस्त्रादिषु चक्षुर्निवर्त्तनमशुभेषु कृमिजलील्बणश्च कलेवरादिषु नास्ति दन्तानां-वशीकृतेन्द्रियाणां साधूनाम् । कुत्सादीनां जुगुप्साप्रभवत्वात्तेषां च तद्रहितत्वात् ।। " एयंपि" गाहा एतदनन्तरोक्तकषायनोकषायविग्रहोपदेशकं वचो ज्ञात्वाऽपि 'मुज्झियवं' ति यन्मुह्यते मूढैर्भूयते, तन्नूनं निश्चितं जीवस्य स्फेटयितुं न तीर्यते न शक्यते यतोऽतीव बलिकः कर्मसंघातः। स हि ज्ञाततत्त्वमपि सत्त्वं बलादकार्ये प्रवर्त्तयतीति ॥ ३१७ तः-२२ ॥ गतं कषायद्वारमधुना गौरवद्वारं व्याचिख्यासुस्तावद्गौरववतः स्वरूपमाह
BoomenoraemoneRcom
Page #502
--------------------------------------------------------------------------
________________
गौरवखरूपम् ।
उपदेशमाला
| जह जह बहुस्सुओ सम्मओ अ सीसगणसंपरिवुडो अ । अविणिच्छि ओ अ समए, तह तह सिद्धंतपडिणीओ ॥३२३॥ विशेषवृत्ती
यथा यथा बहुश्रुतः सम्मतश्च श्राद्धादीनां शिष्यैश्च परिकरितो भवति तथा तथा मोहात् ऋध्यादिषु गृध्यन् सिद्धान्तप्रत्यनीको
भवति तदुक्तवैपरीत्यकरणेन तल्लाघवापादनात् । अविनिश्चितश्च परमार्थेनासौ सिद्धान्ते ज्ञाततत्त्वस्य ऋद्धि-रस-सातगौरवेषु प्रति॥४६ ॥ बन्धाभावात् ॥ ३२३ ॥ साम्प्रतमृद्धिगौरवमधिकृत्याह
पवराई वत्थपायासणोवगरणाइँ एस विभवो मे । अविय महाजणनेया, अहंति अह इढिगारविओ ॥ ३२४ ॥ अरसं विरसं लूह, जहोचवन्नं च निच्छए भुत्तुं । निद्धाणि पेसलाणि य, मग्गइ रसगारवे गिद्धो ॥ ३२५ ॥ सुस्ससई सरीरं, सयणासणवाहणापसंगपरो। सायागारवगुरुपो, दुक्खस्स न देइ अप्पाणं ॥ ३२६ ॥ तवकुलछायाभंसो, पंडिच्चप्फंसणा अणि?पहो । वसणाणि रणमुहाणि य, इंदियवसगा अणुहवंति ॥ ३२७ ॥ सद्देसु न रंजिज्जा, रूवं दटुं पुणो न इक्खिज्जा । गधे रसे अ फासे, अमुच्छिो उज्जमिज मुणी ।। ३२८ ॥
प्रवराणि-उत्तमानि वस्रपात्रासनाद्युपकरणान्येष विभवः-समृद्धि । अपि च 'महाजननेता'-प्रधानलोकप्रभुरहमित्येवमृद्धिगौरविको भवति ॥ ३२४ ॥ रसगौरवमधिकृत्याह-" अरसं" गाहा । अरस-रसाभावात् । 'विरसं'-कटुतिक्तादिविरुद्धरसवत् । 'रुक्षं'-स्नेहरहितं वल्लादि । 'यथोपपन्नं '-अज्ञातोंच्छवृत्त्या सम्पन्नम् ॥ ३२५ ॥ सातगौरवमाश्रित्याह-"सुस्सूसई" गाहा ।
'शुश्रूते'-संस्करोति शरीरम् । 'शयनासनाभ्यां'-तूलीमसुरकाभ्यामबाधनाप्रसंगः सौख्यव्याप्तिस्तत्परस्तनिष्ठः ॥ ३२६ । गतं गौरIN
वद्वारमधुनेन्द्रियद्वारं व्याचिख्यासुस्तद्वशवर्त्तिनां तावदोषानाचष्टे-" तव" गाहा । तपः-कुल-च्छायानां भ्रंशो-विनाशः । पाण्डित्यस्य स्पर्शना-मालिन्यम् । अनिष्ट(त्यः) संसारस्तस्य पन्था-मार्गः । इन्द्रियवशगानामेते स्युः। तथैते व्यसनादीनि चानुभवन्तीति ॥३२७|| यदीन्द्रियवशगानाममी दोषास्तर्हि किं कर्त्तव्यमित्याह-" सद्देसु" गाहा । शब्देषु वेणुवीणादीनां न रज्येत । रूपं कमनीयमालोक्य
Caezameezaeraaeerameereezmezoneeroexamera
Deseeeeeeezarendermeroeneral
॥४६०॥
Page #503
--------------------------------------------------------------------------
________________
उपदेशमालाविशेषवृत्तौ
इन्द्रियद्वारम् ।
occeroecococcercene
कथंचित्पुनस्तदीक्षणलोलतया न वीक्षेत, गन्धे रसे स्पर्शे च शुभेऽमूच्छितो गृद्धः सन्नुद्यच्छेत् स्वानुष्ठानोद्यमं कुर्यात् उपलक्षण | चैतद् द्वेषस्य । अशुभशब्दरूपादिषु चाद्विष्ट उद्यच्छेदित्यपि द्रष्टव्यम् ॥ ३२८ ॥ अन्यच्च .
निहयाणि हयाणि य इंदिआणि घाएहऽणं पयत्तेणं । अहियत्थे निहयाई. हियकजे पूयणिज्जाई ।। ३२९ ॥ ___ निहताश्च अनिहताश्च निहतानिहताः । तत्र निहता विषयाऽभिलाषे सत्यपीन्द्रियार्थाऽसम्प्राप्त्या जीवन्मृतमिवात्मानं मन्यमानाः। अन्ये तु तत् सम्प्राप्त्या सुस्थितंमन्या अनिहतास्तेषामुभयेषामपि सम्बोधन हे निहताऽनिहता जीवा ! निजेन्द्रियाणि प्रयत्नेन-प्रकृष्टोत्साहेन घातयत, विषयाभिष्वंगात्प्रवर्त्तमानानां प्रतिरोधाज्जीवन्मृतानि कुरुध्वं 'ण' मिति वाक्यालङ्कारे । यतोऽहितार्थे रागद्वेषोत्पादने निहतान्येव जीवन्मृतीकृतानि, हितकार्य च भगवदागमश्रवण-जिनबिम्बावलोकनादौ लुसाकारनिहतशब्दस्यावर्त्तनादनिहतानि सोत्साहं प्रवर्त्तमानानि तानि पूजनीयानि भवन्ति । तद्वतां पूज्यत्वादिन्द्रियाण्यपि पूजनीयान्युच्यन्ते । अत्र श्रीसिद्धव्याख्यात्राऽन्ये. चत्वारोऽर्था व्याख्यातास्ते च तत एव विशेषार्थिभिरवधार्याः । तथा च निहतानिहतेन्द्रियार्थे सूक्तयः
दिवसरजनीसारैः सारित पक्षगेहं, समयफलकमेतन्मण्डितं भूतधान्याम् । इह हि जयति कश्चिन्मोक्षम:विधेयैरधिगतमपि चान्ये | विप्लुतैहरियन्ति ॥१॥ अनिर्जितेन्द्रियग्रामो, यतो दुःखैः प्रबाध्यते । तस्माज्जयेदिन्द्रियाणि, सर्वदुःखप्रमुक्तये ॥ २॥ न चेन्द्रियाणां विजयः, सर्वथैवाप्रवर्त्तनम् । रागद्वेषविमुक्त्या तु, प्रवृत्तिरपि तज्जयः ॥ ३ ॥ अशक्यो विषयोऽस्प्रष्टुमिन्द्रियः स्वसमीपगः । रागद्वेषौ पुनस्तत्र, मतिमान् परिवर्जयेत् ॥ ४ ॥ हताहतानीन्द्रियाणि, सदा संयमयोगिनाम् । अहतानि हितार्थेषु, हतान्यहितवस्तुषु ॥५॥ जितान्यक्षाणि मोक्षाय, संसारायाऽजितानि तु । तदेतदन्तरं ज्ञात्वा, यद्युक्तं तत्समाचर ॥ ६॥ कोऽपि नास्तीह विषयो, मनोज्ञ इतरोऽपि वा। यदिन्द्रियैर्नोपयुक्तस्तत्स्वास्थ्यं किं न सिध्यते ॥ ७ ॥ शुभा अध्यशुभायन्ते, शुभायन्तेऽशुभा अपि । विषयास्तत्तु रज्येत, विरज्येत क्व चैन्द्रियः ॥ ८॥ स एव रुच्यो द्वेष्यो वा, विषयो यदि हेतुतः । शुभाशुभत्वं भावानां, तन्न तत्त्वेन
DeceDeceDeeperpe
थेवाप्रवर्तन निमामो, यतो दुःख नवं भूतयाव्याम् । इह हिजो
॥ ४६१॥
Page #504
--------------------------------------------------------------------------
________________
अष्टमद्द्वारम् ।
| जातुचित् ॥९॥ एवं विमृश्य विषयेषु शुभाशुभत्वमौपाधिकं तदधिमुक्तिविरक्तचेताः। भूतेन्द्रियार्थमधिकृत्य जहीहि राग द्वेषं तथे- INI उपदेशमाला
न्द्रियजयाय कृतॊऽभिलाषः ॥ ३२९ ।। गतमिन्द्रियद्वारमधुना मदद्वारमधिकृत्याह- . विशेषवृत्तौ ।
जाइकुलरूवबलसुअ-तवलाभिस्सरिय अट्ठमयमत्तो। एयाइ चिय बंधइ, असुहाइँ बहुं च संसारे ॥ ३३०॥ ॥४६२॥
'जाति'ाह्मणादि, 'कुल'मुग्रादि, 'रूप'-शरीरसौन्दर्यम् , ' बलं '-शक्तिः, 'श्रुत'मागमाधिगमः, 'तपोऽ'नशनादि 'लाभोडभीष्टवस्तुप्राप्तिः, 'ऐश्वर्य'-सम्पदः प्रभुत्वम् तान्येवाष्टौ मदास्तैर्मत्तो-घूर्णिणतः प्राणी एतान्येव जात्यादीन्यशुभानि 'बहु' ति बहुशोऽनन्तगुणानि बध्नाति-बहुषु जन्मसु हीनजात्यादिर्भवतीत्यर्थः। तदुक्तम्-जातिमेदान्नेकविधानुत्तमाधममध्यमान् । दृष्ट्वा को नाम कुर्वीत, जातु जातिमदं सुधीः ॥ १॥ उत्तमां जातिमाप्नोति, हीनां चाप्नोति कर्मतः। तत्राऽशाश्वतिकी जाति, को नामाऽऽसाद्य माद्यतु ॥ २॥ अकुलीनानपि प्रेक्ष्य, प्रज्ञाश्रीशीलशालिनः । न कर्त्तव्यः कुलमदो, महाकुलभवैरपि ॥३॥ किं कुलेन कुशीलस्य, सुशीलस्यापि तेन किम् । एवं विदन् कुलमदं, विध्यान्न विचक्षणः ॥ ४ ॥ सप्तधातुमये देहे, चयापचयधर्मणः। जरारुजाभिभाव्यस्य, को रूपस्य मदं वहेत् ॥५॥ सनत्कुमारस्य रूपं, तत्क्षयं च विचारयन् । को वा सकर्णः स्वप्नेऽपि, कुर्याद्रूपमदं किल ॥ ६॥ महाबलोऽपि रोगाद्यैरबलः क्रियते क्षणात् । इत्यनित्ये बले पुंसां, युक्तो बलमदः कथम् ॥७ ।। बलवन्तोऽपि जरसि, मृत्यौ कर्मफलान्तरे । अबलाश्चेत्ततो हन्त, तेषां बलमदो मुधा ॥ ८ ॥ म्बबुद्धथा रचितान्यन्यैः, शास्त्राण्याघ्राय लीलया । सर्वज्ञोऽस्मीति मदवान् , स्वकीयाङ्गानि खादति ॥ ९॥ श्रीमद्गणधरेन्द्राणां, श्रुत्वा ग्रहणधारणे । कः श्रयेत श्रुतमदं, सकर्णहृदयो जनः ॥ १० ॥ नाभेयस्य तपोनिष्ठां, श्रुत्वा वीरजिनस्य च । को नाम स्वल्पतपसि, स्वकीये मदमाश्रयेत् ॥ ११ ॥ येनैव तपसा त्रुट्येत्तरसा कर्मसंचयः । तेनैव मददिग्धेन, वर्द्धते कर्मसंचयः ।। १२ ।। अन्तरायक्षयादेव, लाभो भवति नान्यथा । ततश्च वस्तुतत्त्वज्ञो, न लाभमदमुद्हेत् ॥ १३ ॥ परप्रसादशक्त्यादि-भवे लाभे महत्यपि । न लाभमदमृच्छन्ति, महात्मानः कथंचन ।। १४ ।। श्रुत्वा
CIDCORDCORRECORDCRACADEExcemveen
RependepepereDeceDeeee
Page #505
--------------------------------------------------------------------------
________________
उपदेशमालाविशेषवृत्तौ
॥४६३॥
त्रिभुवनैश्वर्य-सम्पदं वज्रधारिणः । पुरपामधनादीनामैश्वर्य कीदृशो मदः ॥ १५॥ गुणोज्वलादपि भ्रष्येद्दोषवन्तमपि श्रयेत् । कुशी-- लखीवदेश्वर्य, न मदाय विवेकिनाम् ॥ १६ ॥
। ब्रह्मचर्यगुप्तिजाईए उत्तमाए, कुले पहागम्मि रूवमिस्सरियं । बलविज्जाय तवेण य, लाभमएणं च जो खिसे ॥३१॥
द्वारम् । संसारमणवयग्गं, नीयट्ठाणाई पावमाणो य। भमइ अणंतं कालं, तम्हा उ मए विवजिज्जा ॥ ३३२॥ युग्मं सुठ्ठवि जई जयंतो, जाइमयाईसु मजई जो उ । सो मेअजरिसि जहा, हरिएसबलु व्व परिहाई ॥३३३॥ _ 'जात्या'-उत्तमया हेतुभूतया 'कुले प्रधाने' सति 'रूप'मैश्वर्यमाश्रित्य बलेन सह विद्या बलविद्या तया तपसा लाभमदेन च | यो मन्दबुद्धिः 'खिसेत्ति परं हीलयेत् स संसारमित्यादि व्यक्तम् । 'अणवदग्गं' ति अलब्धपारम् ॥ किंच-"सुठुवि" गाहा। मेतार्यहरिकेशबलौ हि जन्मान्तरविहितजातिमदोपार्जितकर्मपरिणतिवशादन्त्यजत्वे जाताविति प्रागुक्तमेव ॥ ३३१-३३२-३३३ ॥on
गतं मदद्वारमधुना ब्रह्मचर्यगुप्तिद्वारमुरीकृत्याहइत्थिपसुसंकिलिटुं, वसहिं इत्यीकहं च वजंतो। इत्थिजणसनिसिज्ज, निरूवणं अंगुवंगाणं ॥ ३३४ ॥ पुव्वरयाणुस्सरणं, इत्थीजणविरहरूबविलवं च। अइबहुअं अइबहुसो, विवजयंतो अ आहारं ॥ ३३५ ॥ वज्जतो अ विभूसं, जइज्ज (जुज्जइ) इह बंभचेरगुत्तीसु । साहू तिगुत्तिगुत्तो, निहुओ दंतो पसंतो अ॥ ३३६ ॥
त्रिमिर्विशेसकम् । अनेन गाथात्रयेण-वसहिकह निसिजिदिय-कुड़ितरपुव्वकीलिए पणीए । अइमायाहारविभूसणा य नवबंभगुत्तीओ ॥ इत्येता
161॥४६३॥ नव ब्रह्मचर्यगुप्तयः क्रमेणाभिहिताः । ' इत्थिपसुसंकिलिटुं' ति-अनेन स्त्रीपशुपण्डकविवर्जिता शय्येति सूचितं स्त्रीपशुभिः संक्लिष्टां
Page #506
--------------------------------------------------------------------------
________________
उपदेशमालाविशेषवृत्तौ
द्वारम्।
४६४॥
ORDCORPeacococcCKEReal
संकीणी वसतिं वर्जयन् यतेतेति सर्वत्र सम्बन्धः । स्त्रीकथां लाटी कर्णाद्यादिचेष्टानेपथ्यादिकथनम् । स्त्रीजनसनिषद्यां तदुत्थानान
स्वाध्याय|न्तरं मुहूर्त्तान्तस्तदासनोपवेशनादिरूपं । निरूपणमङ्गोपाङ्गानां स्तनजघनादीनाम् । पूर्वग्तानुस्मरणं गृहस्थावस्थाक्रीडितचिन्तनम् । स्त्रीज
नविरहरुतविलापं च । कुड्यान्तरितस्त्रीजनस्य विरहे एकान्ते मोहनाशक्तौ क्षणितादिध्वनि च । अतिबहुकं-मात्रातिरिक्तं अतिबहुशः प्रणीतरसोत्कटतया नानाकारम् । अनेन प्रणीतातिमात्राहाररूपे द्वे गुप्तो गृहीते । वर्जयन् विभूषां-शरीरसंस्काररूपाम् । इति नवसु ब्रह्मचर्यगुप्तिषु यतेत ॥ ३३६ ।। ' निरूवणमंगुवंगाण'मित्यस्य नगरपामादौ स्त्रीणां सदा संभवाद्विशेषेण परिहार्यतामाह
गुज्झोरुवयणकक्खो-रुअंतरे तह थणंतरे दर्छ । साहरइ तो दिडिं, न य बंधइ दिढिए दिद्धिं ॥ ३३७॥ ___ गुह्योरुवदनकक्षोरसामन्तराण्यवकाशान् । नाभिः स्तनान्तराणि च दृष्ट्वा ततो दृष्टि संहरेत् ।। ३३७ ॥ यदुक्तं परमागमेचित्तभितिं न निज्झाए, नारिं वा सुअलंकियं । भक्खरं पिव ठूणं, दिदि दिद्वि समाहरे ॥ १॥ हत्थपायपलिच्छिन्नं, कन्ननास विगप्पियं । अवि वाससयं नारिं, बंभयारी विवज्जए ॥ २॥ गतं ब्रह्मचर्यगुप्तिद्वार, साम्प्रतं स्वाध्यायद्वारमाह
सज्झाएण पसत्थं, झाणं जाणइ य सव्वपरमत्थं । सज्झाए बटुंतो खणे खणे जाइ वेरग्गं ॥३३८॥ उड्ढमह(नरए)तिरियलोए, जोइसवेमाणिया य सिद्धी य। सब्बो लोगालोगो, सज्झायविउस्स पच्चक्खो ॥ ३३९ ॥ जो निच्चकाल तवसंजमुज्जओ नवि करेइ सज्झायं । अलसं सुहसोलजगं, नवि तं ठावेइ साहुपए ॥ ३४०॥ __ 'प्रशस्तं ध्यानं ' धर्मशुक्लस्वरूपम् । कथं सर्वपरमार्थ जानातीत्याह-" उड्ड" गाहा । ऊर्ध्वमधस्तिर्यग्रूपं लोकत्रयं प्रत्यक्षं IN | तत्र स्थिताश्च नरक ज्योतिष्कवैमानिकसिद्धय(द्धि)श्च प्रत्यक्षाः । किं बहुना 'सव्वो' इत्यादि प्रत्यक्ष इति तदुपयुक्तोऽसौ समस्तार्थान् साक्षादिव पश्यतीति भावार्थः ॥ ३३९ ॥ तथाहि-धर्मध्यानविधानमद्भुततमं शस्या तपस्याश्नतां, लोकालोकविलोकनव्यतिकरं |
|॥४६४॥ हृद्युल्लसल्लोचनम् । जीवातुः प्रशमस्य मानसकपेः कालायसी शृङ्खला, स्वाध्यायः स्मरकुम्भिकुम्भकषणे वाकुशो विश्रुतः ॥ १॥
Page #507
--------------------------------------------------------------------------
________________
उपदेशमालाविशेषवृत्तौ| ॥४६५ ॥
मस्तस्य गुणान् कति श्रुतपथे यस्यातिभक्तिभृशं, तं श्लाघेमहि यः शृणोति रभसात् स्फीतस्फुटत्कण्टकः । तस्मै नाम नमो नमोऽस्तु पठने कुण्ठोऽपि यस्तत्परः, पर्याप्तं न किमस्य यस्तदुदितं धत्ते विधत्ते तथा ॥२॥ व्यतिरेकमाह-"जो" गाहा ॥ विनयउक्तं च-यो गुरुः सदा तपः संयमोद्युक्तोऽपि स्वाध्यायं न करोति स तं स्वकीयमलसं सातलम्पटं च शिष्यवर्ग साधुपदे संय
10 तपोद्वारम् । मोद्यमस्थाने नैव स्थापयति । स्वाध्यायमन्तरेण ज्ञानाभावात्स्वयमप्रमादिनाऽपि कथं परपरित्राणं कर्तुं शक्यमिति भावः ।। ३४० ॥ गतं स्वाध्यायद्वारमधुना विनयद्वारमूरीकृत्याहविणओ सासणे मूलं, विणोओ संजओ भवे । विणयाओ विष्पमुक्कस्स, कओ धम्मो को तवो ? ॥ ३४१॥ विणो आवहइ सिरिं, लहइ विणीओ जसं च कित्तिं च । न कयाइ दुग्विणीओ, सकज्जसिद्धिं समाणेइ ।। ३४२ ॥
उक्तं च-प्राहुर्दाहकमेव पावकमिव प्रायोऽविनीतं जनं, प्राप्नोत्येष कदाचनापि न खलु स्वेष्टार्थसिद्धिं क्वचित् । तस्मादीहितदानकल्पविटपिन्युल्लासिनिःश्रेयसः, श्रीसम्बन्धविधानधाम्नि विनये यत्नं विदध्याद्बुधः ।। १।। मूलं धर्मदूमस्य छुपतिनरपति श्रीलताकन्दकल्पः, सौन्दर्याह्वानविद्यानिखिलगुणनिधिर्वश्यतायोगचूण । सिद्धाज्ञामन्त्रयन्त्राधिगममणिमहारोहणाद्रिः समस्तानर्थप्रत्यर्थि तन्त्रं त्रिजगति विनयः किं न किं साधु धत्ते ॥ २॥ गतं विनयद्वारमधुना तपोद्वारं तच्च कैश्चिद्दुःखरूपं प्रत्यपादि ततस्तन्निरासायाह
जह जह खमइ सरीर, धुवजोगा जह जहा न हायति । कम्मक्खओ अ विउलो, विवित्तया इंदियदमो अ॥ ३४३ ॥.. ___“जह जह" गाहा । यथा यथा क्षमते शरीरं ध्रुवयोगा नित्यव्यापाराः प्रत्युपेक्षणादयो यथा न हीयते-न सीदन्ति तथैव तपःकार्यमिति वाक्यशेषः। तदुक्तम्-'सो हु तवो कायम्वो' इत्यादि । एवं चास्य कथं दुःखस्वरूपता शमसुखतृप्तानां योगिनां सुखात्मकस्यैव प्रसिद्धेः, क्षायोपशमिकत्वान्मनोबाधाविरहेण विधानाच । क्वचिदिषदेहपीडाभावेऽपि व्याधिचिकित्सादृष्टान्तेन च मनः
॥४६५॥ प्रमोदहेतुत्वात् ।। एवं तपः कुर्वतां कर्मक्षयश्च विपुलो भवति । विविक्तता देहात् पार्थक्यभावनया । इन्द्रियदमश्चाक्षाणां निग्रह इति
CredeoDecemeowne
Page #508
--------------------------------------------------------------------------
________________
धीर ॥ ३४३ ॥ तदुक्तम्-चक्रे तीर्थकरैः स्वयं निजगदे तैरेव तीर्थेश्वरश्रीहेतुर्भवहारितरुजं सन्निर्जराकारणम् । सद्यो विघ्नहरं हृषीकउपदेशमाला-0 दमनं मंगल्यमिष्टार्थकद्देवाकर्षणकारि दुष्टदलनं सर्वार्थसम्पत्प्रदम् ॥१॥ इत्यादिप्रथितप्रभावमवनीविख्यातसंख्याविदां, मुख्यैः ख्यापित-18
10 शक्तिद्वारम् । विशेषवृत्तौ
माशु शाश्वतसुखश्रीक्लप्तपाणिग्रहम् । आशंसादिविमुक्तमुक्तविधिना श्रद्धाविशुद्धाशयः, शक्तिव्यक्तिसुभक्तिरक्तिभिरभिध्येयं विधेयं तपः ॥४६६॥
॥२॥ गतं तपोद्वारमधुना शक्तिद्वाराऽवसरस्तत्र शक्तिवैकल्यमालम्बनीकृत्य यः प्रमादं कुर्यात्तं शिक्षयितुमाह
जइ ता असक्कणिज्ज, न तरसि काऊण तो इमं कीस । अप्पायत्तं न कुणसि, संजमजयणं जई जोग ? ॥ ३४४ ॥ जायम्मि देहसंदेहयम्मि जयणाइ किंचि सेविज्जा। अह पुण सज्जो अनिरुज्जमो अतो संजमो कत्तो ? ॥ ३४५॥ मा कुणउ जइ तिगिच्छं, अहियासेऊण जइ तरइ सम्म। अहियासितस्स पुणो, जइ से जोगा न हायंति ॥ ३४६ ॥ ..
यदि तावदशकनीयं भिक्षुप्रतिमामासकल्पादिकत्तुं न शक्नोषि तथाविधसंहननादिविकलत्वात्तत इमां किमित्यात्मायत्तां न करोषि IN संयमयतनामनन्तरोक्ता समित्यादिपदेषु यथाशक्ति विधेयप्रतिषेध्यविधानप्रतिषेधरूपां यतियोग्यां तपस्विनामुचिताम् ॥ ३४४ ॥ ननु चागमस्योत्सर्गापवादरूपत्वादपवादेन प्रमादं कुर्वतोऽपि को दोषः । नैवं, सम्यग्ज्ञाततत्त्वानामेवं जल्पनात्तथाहि-"जायमि" गाहा । आगमोक्तनीत्याऽपवादपदापत्तावेव यतनया कदाचिदपवाद आसेवनीयो न पुनः सातलम्पटतया तदेव पुरस्कृत्य प्रवर्तनीयं विहितानुष्ठानेषु शक्ति तोलयद्भिः प्रवर्तनीयमिति भावः ॥ ३४५ ॥ गतं शक्तिद्वारं तद्गतौ च व्याख्याता प्रस्तुतद्वारगाथेति । ननु यदि क्षमस्य शैथिल्ये संयमाभावो, ग्लानेन तर्हि किं कर्त्तव्यम् । उच्यते-संयमोद्यम एव कर्त्तव्यः । तत्किं चिकित्साऽपि न कर्त्तव्येति चेत् । एवमेतत् यत आह-"मा कुणउ” गाहा । 'जोगा न हायंति' त्ति-योगाः प्रत्युपेक्षणादिव्यापारा न हीयन्ते । तद्धा(हा)नौ तु चिकित्साऽपि यतनया क्रियत इत्यर्थः ।। ३४६ ॥ यद्येवं तर्हि शेषसाधुभिस्तस्य किं विधेयमित्याशक्य यस्य यत्कार्य तदाह-|
INI॥ ४६६॥ निच्चं पवयणसोहाकराण चरणुज्जुाण साहूणं । संविग्गविहारीणं, सव्वपयत्तेण कायव्वं । ३४७ ।।
CCCCracoccareerCRACK
DomeRecene
CODEODee2
Page #509
--------------------------------------------------------------------------
________________
हीणस्सऽवि सुद्धपरूवगस्स नाणाहियस्स कायव्वं । जणचित्तग्गहणत्थं, करिति लिगावसेसेऽवि ॥ ३४८॥ उपदेशमाला
संविग्नानां दगपाणं पुप्फफलं, अणेसणिज्जं गिहत्यकिच्चाई। अजया पडिसेवंती, जइवेसविडंबगा नवरं ॥ ३४९ ॥ विशेषवृत्तौ
प्रभावओसनया अबोही, पवयणउब्भावणा य बोहिफलं । ओसन्नोऽवि वरं पिहु-पवयणउब्भावणापरमो ॥ ३५०॥
कत्वम् । ॥ ४६७॥ गुणहीणो गुणरयणायरेसु जो कुणइ तुल्लमप्पाणं । सुतवस्सिणो अहीलइ, सम्मत्तं कोमलं(पेलवं)तस्स ॥ ३५१ ॥
'संविगविहारिणं' ति-संविग्नं समोक्षाभिलाषं विहत्तुं शीलं येषां सर्वादरेण कर्त्तव्यं वैयावृत्यादिकमिति गम्यते ॥ ३४७ ॥ | " हीणस्स वि" गाहा । हीनस्यापि चारित्रमाश्रित्य न्यूनस्यापि शुद्धप्ररूपकस्य यथावस्थितागमार्थव्याख्यानतत्परस्य ज्ञानाधिकस्य वैयाNI वृत्त्यादिकमुचितं कर्त्तव्यम् ।। अभ्युच्चयमाह-जनचित्तग्रहणार्थ लोकरञ्जनानिमित्तं मा भूत्प्रवचनमालिन्यमेतेऽपि परस्परं मत्सरिण
इति प्रवादात्कुर्वन्ति लिङ्गावशेषेऽपि लिङ्गमात्रधारिणि पार्श्वस्थादावुचितमिति ॥ ३४८॥ किम्भूतास्तर्हि लिङ्गावशेषा भवन्तीत्याह"दग" गाहा । दकस्य सचित्तोदकस्य एवं ये यतिवेषविडम्बकास्तेन तत्त्वतो यतयस्तद्गुणरहितत्वात् ॥ ३४९ ॥ तादृशां च तेषां | दोषमाह-“ओसन्नया" गाहा । अवसन्नतया मन्दाचारचारितया अबोधिः प्रेत्य जिनधर्मस्य दुर्लभता तस्य स्यादन्येषां च तदाचारप्रशंसानिन्दापराणाम् । कुत एतत्-यतः प्रवचनोद्भावनयैव बोधिरूपफलं सुलभं स्यात्ततोऽवसन्नः कुत्सिताचारतया प्रवचनलाघवमुत्पादयन् कथं न दुर्लभबोधिः स्यात् ।। तत्किमयं सर्वोऽपि दोषास्पद एव, नैवम् , यतः-अवसन्नोऽपि वरं गुणवान् यः स्वाचारनिन्दागर्दापरायणो वादव्याख्यानमन्त्रादिलब्धिमान् पृथुप्रवचनोभावनात् प्रधानः प्रभावकः स्यात् प्रत्यनीकोपशामककरवीरलतासाधुवत् ॥ ३५० ।। एतद्वयतिरेकमाह-"गुण" गाहा । 'सुतवस्सिणो य हीलइ' त्ति-मायाविनः खल्वेते लोकप्रतारका इत्यादिना लोकमध्ये निन्दति सम्यक्त्वमपि तस्य नास्तीत्यर्थः ॥ पेलवमसारं न किंचिदित्यर्थः ॥ ३५१॥ साधुभिर्यादृशस्यावसन्नस्य गृहस्थस्य
SI॥४६७॥ च यद्विधेयं तदाह
ZeeREKRECORPOCTOCKPreezO:
Deezercereezeezoneezerceeze
Page #510
--------------------------------------------------------------------------
________________
उपदेशमालाविशेषवृत्ती ॥४६८ ॥
| पार्श्वस्थानां स्वरूपम् भेदाश्च ।
meanconomeRemezRECORCame
ओसन्नस्स गिहिस्स व, जिणपवयणतिव्वभावियमइस्स । कीरइ ज अणवज्ज, दढसम्मत्तस्सऽवत्थासु ॥ ३५२॥ पासत्थोसन्नकुसीलनीयसंसत्तजणमहाच्छंदं। नाऊण तं सुविहिया, सवपयत्तेण वजंति ॥ ३५३ ॥
'अवसन्नस्य'ति शब्दव्युत्पत्त्याश्रयणात्पार्श्वस्थादेरपि ग्रहणम् । 'जं अणवज' ति-यदुचितं तदेव कर्त्तव्यमित्यर्थः ॥ अवस्थासुद्रव्यक्षेत्रकालभावापदादिषु कारणेषु नान्यदा ॥ ३५२ ॥ तदेवाह-" पासत्थो" गाहा । पाचँ ज्ञानादीनां तिष्ठतीति पार्श्वस्थः । पासे नाणाईणं चिट्ठइ तब्भावमल्लियइ नेव । देसेण सव्वओ वा, विराहई एस पासत्थो ॥१॥ आवश्यकादिष्ववसीदति स्म | प्रमादाद्यः सोऽवसन्नः । आवस्सयाइ याई, न करे अहवाऽविहीणमहियाई । गुरुवयणबलाइ तहा, भणिओ एसो उ ओसन्नो ॥२॥ 'बलाइ'त्ति-व्याख्याति-गोणो जहा बलवंतो, भंजइ समिलं तु सो वि एमेव । गुरुवयणं अकरितो, बलाइ कुणई च उस्सोढुं ॥३॥ कुत्सितं शीलमस्येति कुशीलः-कोउयभूई कम्माइएहिं निद्धंधसो सया जो उ । नाणाईणुवजीवइ, एस कुशीलोत्ति निद्दिवो ॥४॥ नित्यमेकत्र वासान्नित्यः परमार्थतोऽयमवसन्न एव विहारादिष्ववस(सी)दनात् , परं नित्यवासस्य बहुतरदोषत्वाद्भिन्नतयोपात्तः ॥ परगुणदोषेषु संगात्संसक्तः-पुरिसेण जारिसेणं, सुद्धमसुद्धेण वा वि संमिलइ । तारिसओ चिय होई, संसत्तो भन्नए तम्हा ॥ ५ ॥ यथाच्छन्दमागमनिरपेक्षतया वर्तत इति यथाछन्दः-उस्सुत्तमायरंतो, उस्सुत्तं चेव पन्नवेमाणो। एसो हु अहाछंदो इच्छा छंदोत्ति एगट्ठा ॥६।। उस्सुत्तमणुवइटुं, सच्छंदविगप्पियं अणगुवाई । परतत्तिपवत्ते तितिणो य इणमो अहाछंदो ॥७|| सच्छंदमइविगप्पिय, किंची सुहसायविगइपडिबद्धो । (पं. १००००) तिहिं गारवेहिं मज्जइ, तं जाणाही अहाछंदं ॥८॥ विशेषतश्च पार्श्वस्थानां स्वरूपं भेदाच-पासत्थो ओसन्नो, होइ कुसीलो तहेव संसत्तो । अहछंदो विय एए अवंदणिज्जा जिणमयंमि ॥९॥ इत्यादिवन्दनानियुक्तिसमस्तगाथाभ्योऽवसेयानि । एतांश्च ज्ञात्वा सुविहिता सर्वप्रयत्नेन वर्जयन्ति ॥१०॥ यदुक्तमत्रैव-'आलावो संवासो' इत्यादि । उत्सर्गश्चायमपवादेन त्ववश्यकार्यत्वापत्तौ यथोचितमाचरणीयम् । यदत्रैव वक्ष्यति-सुबहुं पासत्थजणं, नाउणं जो न होइ मज्झत्थो । न न साहेइ सकजं,
ccccceaeemaecome
|॥४६८॥
Page #511
--------------------------------------------------------------------------
________________
उपदेशमालाविशेषवृत्तौ
॥ ४६९ ॥
कागं च करेइ अप्पाणं ॥ ११ ॥ आवश्यकनियुक्तावप्युक्तम् - वायाइ नमोकारो, हत्थुस्सेहो य सीसनमणं च । संपुच्छणच्छणं थो भवंदणं वंदणं वावि ॥ १२ ॥ इतः पार्श्वस्थादिस्थानानि सप्तविंशत्या गाथाभिः - " पासत्थाई ठाणा, हवंति एमाइया एए ॥ ३८२ ॥ इत्यन्ताभिः प्राह ॥
३५४ ॥
३५५ ॥
३५६ ॥
३५७ ॥
बायालमेसणाओ, न रक्खड़ धाइसिज्जपिंड च । आहारेइ अभिक्खं विगईओ सन्निहिं खाई ॥ सूरप्पमाणभोजी, आहारेई अभिक्खमाहरं । न य मंडलीइ भुंजइ, न य भिक्खं हिंडई अलसो ॥ कीवो न कुणइ लोअं, लज्जई पडिमाई जल्लमवणेइ । सोवाहणो अ हिंड, बंधइ कडिपट्टयमकज्जे ॥ गार्म दे च कुलं ममायए पीठफलगपडिबद्धो । घरसरणे पसज्जइ, विहरह य सचिणो रिक्को ॥ नहदंत केसरोमे, जमेइ उच्छोलधोअणो अजओ । वाहेइ य पलियंकं, अइरेगपमाणमत्थुरइ ॥ सोवइ य सव्वराई, नीसट्टमचेयणो न वा झरइ । न पमज्जैतो पविस, निसिहीयावस्सियं न करे ॥ ३५९ ॥ पाय पहे न पमज्जइ, जुगमायाए न सोहए इरियं । पुढवीदग अगणिमारुअ-वणस्सइतसेसु निरविक्खो ॥ ३६० ॥ सव्वं थोवं उबहिं न पेहए न य करेइ सज्झायं । सद्दकरो झंझकरो, लहुओ गणभेयतचिल्लो ॥ ३६१ ॥
३५८ ॥
" बायाल " गाहा । द्विचत्वारिंशदोषान्तर्गतत्वेऽपि धात्रीपिण्डस्य पृथगुपादानं यतेर्गृहस्थसंबन्धो महतेऽनर्थायेति दर्शनार्थम् । शय्यापिण्डः - शय्यातरपिण्डः । आहारयत्यभीक्ष्णं, भिक्षां न भुङ्क्ते, पाचयित्वा भोजनकरणात् । 'सूर' गाहा सूर्यप्रमाणभोजी यावदादित्यस्तावद्भोजनशीलः । एतदेव व्यनक्ति - ' आहारेइ ' त्ति अभीक्ष्णं निरन्तरमाहारयति । " कीवो " गाहा । ' क्लीबो'हीनसत्त्वो न लोचं कारयत्यन्तर्भूतद्देत्वर्थत्वात् किन्तु क्षौरेण वर्त्तयति । प्रतिमया कायोत्सर्गेण लज्जते । जल्लं शरीरमलं करतोया
पार्श्वस्थादिनां दोषस्थानानि ।
॥ ४६९ ॥
Page #512
--------------------------------------------------------------------------
________________
उपदेशमाला
दिभिरपनयति । नगरमध्येऽपि सोपानको हिण्डते । ‘बंधइ' त्ति-किल वसत्यन्तर्निस्सागारिके चोलपट्टे विना स्थेय, तच्च न करोति । 'अकार्ये '-(कारणं विना) इति सर्वपदैयोजनीयम् ॥ ३५६॥ “गाम" गाहा 'ममायए' त्ति ममैतदिति मन्यते 'पीठफलग-18
पार्श्वस्थादिनां विशेषवृत्तौ पडिबद्धो' त्ति ऋतुबद्धेऽपि काले तत्सेवनासक्तः ‘घरसरणेसु' ति गृहस्मरणेषु पूर्वोपभुक्तचिन्तनेषु । 'रिको' ति-रिक्तो
दोषस्थानानि। ॥४७०॥ यतिगुणशून्यः ॥ " नह" गाहा 'जमेइ' त्ति-समारचयति । 'उच्छूलधोयणो' त्ति उच्छोलनया-प्रभूतोदकेन धावनं-हस्तपादा
| दिक्षालनं यस्य स उच्छोलधावनः ‘वाहेइ' त्ति-आरोहणाय पल्यत सज्जीकरोति । 'अत्थुरइ' त्ति-आस्तृणाति ॥ " सोवइय गाहा । 'नीसटुं' ति-निःप्रसरम् । 'झरइ' त्ति-स्वाध्यायं न करोति । 'न पमजतो' त्ति-अन्धकारे प्रमार्जयन्न प्रविशति वस
त्यादौ ।। " पाय" गाहा । पादौ पथि रजोदिग्धौ विजातीयपृथिवीसंक्रमे न प्रमार्जयति ॥ “ सव्व" गाहा । अपिशब्दस्य लुप्त0/ निर्दिष्टत्वात् सर्वस्तोकमप्युपछि मुखवत्रिकामात्रमपि न प्रेक्षते । ननु 'नवा झरइ' अनेन स्वाध्यायाकरणमुक्तमेव किं पुनरत्र तद्भ
णनेन ? उच्यते-तत्र गुणनमिह वाचनादिकमभिप्रेतम् । 'सद्दकरो' त्ति-रात्रौ सुप्ते जने बृहच्छब्दकरणशीलः ।। 'झंझकरोत्तिराटिप्रियः । लघुकस्तुच्छचित्तः । 'गणभेयतत्तिल्लो' त्ति-गच्छस्य चित्तविश्लेषे कर्त्तव्ये तप्तिमान् गच्छविघटनतत्पर इत्यर्थः ।।३६शा
खित्ताईये भुंजइ, कालाईयं तहेव अविदिन। गिण्हइ अणुइयसरे, असणाई अहव उवगरणं ॥ ३६२ ॥ ठवणकुले न ठवेई, पासत्थेहिं च संगयं कुणई। निच्चमवज्झाणरओ, न य पेहपमज्जणासीलो ॥ ३६३ ॥ रीयइ य दवदवाए, मूढो परिभवइ तय रायणिए । परपरिवायं गिण्हई, निठुरभासी विगहसीलो ॥ ३६४ ॥ विज्जं मंतं जोगं, तेगिच्छं कुणइ भइकम्मं च। अक्खरनिमित्तजीवी, आरंभपरिग्गहे रमइ ॥ ३६५॥ कज्जेण विणा उग्गहमणुजाणावेइ दिवसओ सुअइ । अज्जियलाभं भुंजइ, इत्थिनिसिज्जासु अभिरमइ ॥ ३६६ ॥
॥४७०॥ उच्चारे पासवणे, खेले सिंघापए अणाउत्तो। संथारंग उवहोणं, पडिकमइ वा सपाउरणो ॥ ३६७ ॥
PRECORPORDERecommendCRPC.
Page #513
--------------------------------------------------------------------------
________________
Dec
उपदेशमालाविशेषवृत्तौ
॥४७१॥
expezaeroecoemocraelimewana
न करेइ पहे जयणं, तलियाणं तह करेइ परिभोगं । चरइ अणुबद्धवासे, सपक्खपरपक्खोमाणे ॥ ३६८॥ संजोअइ अइबहुअं, इंगाल सधूमगं अणट्ठाए । भुंजइ रूवबलट्ठा, न धरेइ अ पायपुंछणयं ॥ ३६९ ॥ पार्श्वस्थादिनां
दोषस्थानानि। " खित्ता" गाह । क्षेत्रातीतमतिकान्तद्विगव्यूतमशनादि भुक्ते । कालातीतं ग्रहणकालात् पौरुसीत्रयातिवाहनेन । अविदत्तं च स्वाम्यादिभिः ॥ “ठवण" गाहा । स्थापनाकुलानि न स्थापयति ॥ “रीयइ" गाहा । रीयते-गच्छति । 'दवदवाए' त्ति-सत्वरतरम् । 'रायणिए' ति-रत्नाधिकान्पर्यायेण महतः ॥ “ विजं" गाहा। विद्या-देव्यधिष्ठितां मन्त्रं देवाधिष्ठितयोगं विशिष्टौषधसमवायं भूतिकर्मरक्षाकण्डक-पोट्टलिकादि ॥"कजण" गाहा। कार्येण विना-निष्प्रयोजनमवग्रहं देवेन्द्रादीनामनुज्ञापयति । स्त्रीनिषद्यासु तदुत्थानानन्तरमभिरमते ॥ “ उच्चारे" गाहा । अनायुक्ताऽयतनया उच्चारादिपरिष्ठापकः। संस्तारकोपधीनामुपरि स्थितः प्रति; क्रमणं करोति सवासः-प्रावरणः सन् ॥ " न करेइ" गाहा। पथे यतनां प्रासुकोदकान्वेषणरूपम् । 'तलियाणं' ति शक्तोऽप्युपा. नहौ विना गन्तुं तत्परिभोगं करोति । 'सोवाहणो हिंडइ' त्ति यदुक्तं तद्ग्राममध्ये इत्यपौनरुक्त्यम् । 'चरइ' त्ति अनुबद्धवर्षे वर्षाकाले स्वपक्षपरपक्षाऽपमाने साधुप्रचुरे भौतशाक्याद्याकुले वा लाघवहेतौ क्षेत्रे विहरतीत्यर्थः ॥ “संजोयइ" गाहा । क्षीरखण्डादीनां संयोजनां करोति । अतिबहुकं प्रामाणातिरिक्तं भुङ्क्ते । सांगारं सधूमकं रागेण द्वेषेण भुङ्क्ते । अनर्थाय-निष्प्रयोजनं | वेदनौपशमादिकारणानि विना ॥ ३६९ ॥ __अट्ठम छदु च उत्थं, संवच्छर चउमास पक्खेसु । न करेइ सायबहलो, न य विहरइ मासकप्पेणं ॥ ३७०॥
अष्टम-षष्ठ-चतुर्थानि यथाक्रम संवत्सर-चतुर्मासपक्षेषु न करोति सातबहुलत्वान्न च मासकल्पेन विहरति मासकल्पप्रायोग्ययोः क्षेत्रकालयोः सतोरपि । अत्र पाक्षिके चतुर्थस्यावस्थितत्वात्पाक्षिकं चतुर्दश्यामेवावसीयते । यदि पुनः पञ्चदश्यां स्यात्तदा चतुर्दश्या
ST||४७१॥ मुपवासस्योभयसंमतत्त्वात्पश्चदश्यां च पाक्षिकत्वेन तस्य सद्भावात्पाक्षिकमपि षष्ठेन स्यात्तथा च 'अटुमच्छटुंछटुमिति' पठ्येत् ।
Page #514
--------------------------------------------------------------------------
________________
उपदेशमालाविशेषवृत्तौ
॥ ४७२ ॥
अथ चतुर्द्दश्युपवासश्चतुर्द्दशी सत्क एव न पाक्षिकप्रतिबद्धस्तर्हि चतुर्मासकेऽपि प्रथमोपवासस्य चतुद्दशीपर्वप्रतिबद्धत्वेन द्वितीयोपवासस्यैव चतुर्मासकसत्कत्वेन ' अट्टमचउत्थ चउत्थमिति ' स्यात् । अथ चतुर्मासकपर्वणो महत्त्वात्तत्तपोऽन्तर्मग्नमेव चतुर्दशीतपस्तर्हि पाक्षिकोऽप्येवमस्तु चतुर्द्दश्ये काहपर्वापेक्षया पाक्षिकस्यापि महत्वादेवं च तत्रापि षष्ठमेव भवेत् । अथ चतुर्मासकापेक्षया पाक्षिकस्य लघुपर्वत्वात् लध्वेव तत्र तपश्चतुर्थं युक्तं सांवत्सरिकतपाऽपेक्षया चातुर्मासिवत् । सत्यमेतत् किन्तु चतुर्दश्यामेव पाक्षिके क्रियते तदुद्घटते चतुर्द्दश्युपवासस्यैव पाक्षिकचतुर्थत्वात् । यदि पञ्चदश्यां पाक्षिकं पूर्वेषां संमतं स्यात्तदा पाक्षिकेऽपि षष्ठमेव ब्रूयुरेकस्मिन्ने वोपवासे चतुर्थव्यपदेशदर्शनाद् द्वयादिषु तेषु षष्ठादिव्यपदेशस्यैव संभवादन्यथा व्यपदेशाऽव्यवस्थाप्रसंगात् । ततः प्रस्तुते चतुर्थोपदेशाच्चतुर्दशी पाक्षिकयोरैक्यमेव तेषां सम्मतमिति निर्णीयते । इतश्चैवमेकतरस्योपादाने ऽन्यतरस्यानुपादानात् । तथाहि - ' अट्ठमीचउद्दसीसुं उववासकरण ' मिति पाक्षिकचूर्पिणः ॥ सो य सावओ अट्ठमिचउद्दसीसुं उववासं करइ पोत्थयं च वाएइ ॥ इति निशीथचूणिः । इत्यादिसूत्रेषु हि चतुर्दश्येवोपोत्ता न पाक्षिकम् । अट्टमीपक्खिए मोत्तुं वायणाकालमेव य । सेसकालमयंतीओ, नायव्वाऽकालचारिओ ॥ १ ॥ इति चत्थछट्ठट्ठमकरणे अट्ठमिपक्खचउमासवरिसेसु । इति च व्यवहारभाष्यम् । एवमादिषु तु सूत्रेषु पाक्षिकमेवो पात्तं न चतुर्दशी ॥ तथा अट्ठमिचउदसी नाणपंचमी चउमास संवच्छरिएसु चउत्थच्छट्टट्ठमे न करेइ तो पच्छित्तमिति ॥ महानिशीथसूत्रे सर्वत्रतिपर्वप्रतिपादके पाक्षिकमेवैकं वराकमिति पक्तिवञ्चितं क्रियते ततश्चतुर्दशी पाक्षिकयोरैक्यमिति निश्चयते । अन्यथा तु क्वचिदुभयोपादनं स्यादेव ॥ अथ - कत्थइ देसग्गहणं, कत्थइ घिष्पंति निरवसेसाई । उक्कमकमजुत्ताई, सुत्ताण विचित्तभावाओ ||१|| इति वचनात् क्वापि चतुर्दश्याः क्वापि पाक्षिकस्योपादानमिति चेत्, ननु महानिशीथे यतीनां स्थितिपर्व सर्वसंप्रहे चतुर्दश्युपादाने पि पृथक् पाक्षिकं विशेषपर्व चतुर्मासिक-संवत्सरिकाभ्यां सार्द्धं नाभिधीयत इति कैषा वाचोयुक्तिः । किंच प्राञ्जलं पन्थानमास्थाय - 'कत्थई देसग्गहण' मिति वक्रेण पथा प्रस्थीयतां यदि पञ्चदशी पाक्षिकमिति कुतोऽपि सिद्धं स्यान्नचामुद्रेऽव्यागमसमुद्रे प्रत्यक्षरमीक्षमाणैरपीक्ष्यत एतदिति विमुच्याभिनिवेशसंनिगृह्याग्रहं चतुर्दश्युपवास एव पाक्षिकचतुर्थमित्यास्थीयताम् ॥ यतः -
संवत्सरचातु| मसपाक्षिक तपश्चर्चा |
।। ४७२ ।।
Page #515
--------------------------------------------------------------------------
________________
उपदेशमालाविशेषवृत्तौ
॥ ४७३ ॥
आग्रह बत निनीषति युक्ति, तत्र यत्र मतिरस्य निविष्टा । पक्षपातरहितस्य तु युक्तिर्यत्र तत्र मतिरेति निवेशम् ॥ इत्येष पूज्यकृतसप्ततियुक्तिबिन्दुः संदर्शतो न च कदाग्रहविग्रहाय । सुव्यक्तशक्ततरयुक्तिसदुक्तिकामैः, सैवं ध्रुववृत्ति रूहनीया ॥ छ ॥ ३७० ॥
नीयं गिoes पिंड, एगागी अच्छए गिहत्थकहो । पावसुआणि अहिज्जर, अहिगारो लोगगहणम्मि || ३७१ || परिभवइ उग्गकारी, सुद्धं मगं निगूहए बालो । विहरs सायागुरुओ, संजम विगलेसु खित्तेसु ॥ ३७२ ॥ उगाइ गाइ हसई, अबुडो सह करेइ कंदपं । गिहिकज्जचिंतगोऽविय, ओसने देइ गिण्इ वा || ३७३ | धम्महाओ अहिज्ज, घरा घरं भ्रमः परिकहंतो अ । गणणाइ पमाणेण य, अइरित्तं वह उवगरणं ॥ ३७४ ||
'नीतं ' - अभ्याहृतं, नित्यं वा प्रतिदिनं नैयत्येन कल्पितम् । गृहस्थानां सत्काः कथा यस्य स गृहस्थकथः । ' पापश्रुतानि - वात्स्यायनादीनि । ‘ अहिगारो' त्ति अधिक आरो अरणं गमनं मनसा यस्य सोऽधिकारो लोकग्रहणे जनचित्तरञ्जने न पुनः स्वानुष्ठाने इति ॥ ३७१ ॥ " परि " " परिभवत्युप्रकारिण' - उद्यतविहारिणः ॥ “ उम्गाइ " गाहा || उग्गायति महता ध्वनिना गायति काकलीस्वरेण । ' सइ करेइ कंदप्पं ' ति कन्दर्पोद्दीपकैर्वचोभिः परानपि हास्यतीत्यर्थः । अवसन्ने सामान्येन पार्श्वस्थादौ ददात्यन्नपानपात्र वस्त्रादि गृह्णाति वा ॥ ३७२-३ ॥ " धम्मकहा " गाहा-धर्मकथा जीविकार्थमधीते, गणनया ' जिणा बारसरूवाणि, थेरा चोदसरूविणो । अज्जाणं पन्नवीसं तु, अओ उढमुवग्गहो ॥ १ ॥ ' इत्यादिकथा प्रमाणेन ॥ कप्पा आयपमाणा, 'अड्ढाइज्जा य आयया हत्था' इत्यादिना अतिरिक्तमुक्तादर्गलतरम् ॥ ३७४ ॥
बारस बारस तिण्णि य, काइयउच्चार कालभूमीओ | अंतो बहिं च अहियासि अणहियासे न पहिलेहे ॥ ३७५ ॥
पार्श्वस्थादीनां दोषस्थानानि ।
॥ ४७३ ॥
Page #516
--------------------------------------------------------------------------
________________
उपदेशमालाविशेषवृत्तौ
पार्श्वस्थादीनां दोषस्थानानि ।
॥४७
॥
गीयत्थं संविगं, आयरिअं मुअइ बलइ गच्छस्स । गुरुणो य अणापुच्छा, जं किंचिवि देह गिण्हइ वा ॥ ३७६ ॥ गुरुपरिभोगं मुंजइ, सिज्जासंथारउवकरणजायं । किन्तिय तुमंति भासई, अविणीओ गविओ लुद्धो ।। ३७७ ॥ गुरुपच्चक्खाणगिलाणसेहवालाउलस्स गच्छस्स । न करेइ नेव पुच्छइ. निद्धमो लिंगमुवजीवी ॥ ३७८ ॥ पहगमणवसहिआहारसुयणथंडिल्लविहिपरिठवणं । नायरइ नेव जाणइ, अज्जावट्टावणं चेव ॥ ३७९ ॥
द्वादश स्थण्डिलभूमयः कायिकायाः । द्वादशोच्चारस्य । तिस्रः कालस्य न प्रत्युपेक्षते प्रत्युपेक्ष्य च न प्रमार्जतीत्यपि दृश्यम् । तत्र वसतेरन्तः षड् बहिन्ध षट् कायिकायाः एवमुच्चारस्य च । तत्राऽसहिष्णोस्तिस्रः संस्तारकः समीपे, सहिष्णोस्तु तिस्रो वसतिद्वारादर्वाग्भागे । एवं वसतेबहिरपिप षट् कायिकोच्चारयोरेवं द्वादश द्वादश एवं कालभूमयोऽपि तिस्रो यथोचितं ज्ञातव्याः । आसां च प्रमाणं जघन्येन सर्वतः स्वहस्तमात्रमधश्चत्वार्यगुलानि प्रासुकत्वमिति ॥ " गीयत्थं" गाहा ' मुयइ' त्ति-सारणवारणासहिष्णुतया परित्यज्य गुरुं गच्छति । उक्तं चात्र-जह सागरंमि मीणा, संखोहं सागरस्स असहंता । निति तओ सुहकामी, नि. ग्गयमित्ता विणस्संति ॥ १॥ एवं गच्छसमुद्दे सारणवीईहिं पेल्लिया संता। निति तओ सुहकामी, निग्गयमित्ता विणस्संति ।।२।। 'बलइ गच्छस्स ' त्ति-गच्छस्य क्वचिदर्थे शिक्षयत उत्तरदानायाभिमुखो भवति ॥ ३७६ ।। "गुरु" गाहा । ' किं ति यं' त्ति आहूतः किमिति च भाषते तत्र मस्तकेन 'वंदे' इत्यभिधातव्यम् । आलपंश्च त्वमिति गुरुं परि(प्रति)भाषते यूयमिति हि तत्र वक्तव्यं । बहुवचनार्हत्वात् , हेतुद्वारेण विशेषणं यस्मादविनीतः । अविनीतोऽपि कुत इत्याह । यतो गर्वितो लुब्धश्च । "गुरु" गाहा । गुरुप्रत्याख्यानि ग्लानरीक्षबालाकुलस्य गच्छस्य स्वयं न करोति नापि कर्त्तव्यं पृच्छति, यतो निर्द्धमों लिंगोपजीवी निराचारत्वात् । 'पहगमण' गाहा पथगमनादीनां विधि जानन्नपि नाचरंश्च तत्त्वतो न जानात्येव, एवं परिष्टापना आर्यावर्तापन चैव ॥३७९।।
सच्छंदगमणउट्ठाणसोअणो अपणेण चरणेण । समणगुणमुक्कजोगो, बहुजीवखयंकरो भमइ ॥ ३८०॥
SareerCROPPERCIREPORPORDS
॥४७॥
Page #517
--------------------------------------------------------------------------
________________
उपदेशमालाविशेषवृत्तौ|
॥४७५॥
someoeARCREEKesarCorner
बत्थिव्य वायपुष्णो, परिभमई जिणमयं अयाणतो । थद्धो निम्विन्नाणो, नय पिच्छइ किंचि अप्पसमं ॥ ३८१ ॥ सच्छंदगमणउट्ठाणसोअणो भुंजइ गिहीणं च। पासत्थाइट्ठाणा, हवंति एमाइया एए ॥ ३८२॥
पार्श्वस्थादीनां स्वच्छन्दं गुर्वाज्ञां विना गमनोत्थानस्वपनानि यस्य स तथा । आत्मीयेन स्वबुद्धिकल्पितेन चरणेन आचारेण भ्रमति निरर्थक
| दोषस्थानानि। मटाट्यते ॥ ३८० ॥ " बत्थिव्व" गाहा बस्तिईतिस्तद्वत् वातपूण्णों गर्वाध्मातत्वात् ।। ३८१ ॥ " सच्छंद" गाहा-स्वच्छोदके शुद्धापकाये मनो यस्य स स्वच्छदकमनाः ।। ‘नीयालोयमहूयावि, आणिया दोवि बिंदुदुब्भावा । अत्थं वहंति-तं-चिय जो (नो) | तेसिं पुव्वमुवलद्धो ॥१॥' इति लक्षणेनानुस्वारः। तत् उच्चैः स्थानमापदं शोचतीत्युत्स्थानशोचनः । यद्यहं दीक्षितो नाभविष्य संप्रत्यपि वा गृहस्थोऽभविष्यं तदा बृहत्पदप्राप्तः पञ्चप्रकारकामोपभोगभोगान् भोगसंभोगभाजनं भवेयमिति हि शोचति । यद्वा स्वच्छन्दकस्य मनस उत्थानेनोत्साहेन औकनं-विचरणं यस्य स तथा स्वैरविहारीत्यर्थः। प्राग्गाथाबद्धाख्याने तु पौनरुक्त्यं स्यात् । भुंक्ते च गृहिणां गृह एवोपविश्येति गम्यते । पार्धास्थादीनां स्थानानि भवत्येवमादिकान्येतानि प्रमादस्थानानां संख्यातुमशक्यत्वात् ॥ ३८२ ॥ यद्येवं वर्तमानस्य पार्श्वस्थताद्यापत्तिस्तहीदानों नास्ति कश्चित्सुसाधुरुद्यतविहारिणामपि ग्लानाद्यवस्थायामनेषणीयादौ प्रवृ. त्तिदर्शनादिति कस्यचिद्विषयविभागमजानानस्य भ्रमो भवेदतस्तद्वयवच्छेदार्थमाहजो हुन्ज उ असमत्थो, रोगेण व पिल्लिभो झ(उ)रियदेहो । सव्यमवि जहाभणियं, कयाइ न तरिज काउं जे ॥३८॥ सोऽविय निययपरक्कम-ववसायधिइबलं अगृहंतो। मुत्तूण कूडचरियं, जई जयंतो अवस्स जई ॥ ३८४॥ युग्मम् अलसो सढोऽवलित्तो, आलंबणतप्परो अइपमाई। एवंठिओऽवि मन्नई, अप्पाणं सुट्ठिभोमि (म्हि) त्ति ॥ ३८५ ॥ जोवि य पाडेऊणं, मायामोसेहिं खाई मुद्धजणं । तिग्गाममज्झवासी, सो सोअइ कवडखवगु व ॥ ३८६ ॥
' यो भवेत्त्वसमर्थः'-प्रकृत्यैव मन्दसंहननत्वात् । 'रोगेण वा प्रेरितो'-यथोक्तक्रियाया बहिःक्षिप्तः जरया वा जीर्णकायः
ZeenezDeceDecezeeo
Page #518
--------------------------------------------------------------------------
________________
उपदेशमालाविशेषवृत्तौ
॥ ४७६ ॥
न तरेन्न शक्नुयात्कर्त्तुम् । ‘जे' इति ' इजेराः पादपूरणे ' इति लक्षणात् ॥ ३८३ ॥ “ सो वि य" गाहा । पराक्रमः चित्तोत्साहः । ' व्यवसायो ' - बाह्या चेष्टा । ' धृति 'धैर्यम् । ' बलं ' - शरीरसामर्थ्यम् । तान्यगृह्यन्नगोपयन् मुक्त्वा मायाचेष्टितं यदि यतते ततोsaश्यं यतिः साधुरेव, यथाशक्ति भगवदाज्ञाकरणात् ॥ ३८४ ॥ कूटचरितस्तर्हि किंभूतो भवतीत्याह – “ अलसो " ' अलस ' - आलस्योपहतः । ' शठः ' - छद्मवान् । ' अवलिप्तो ' - ऽहमेव भव्यः किमेतैस्तृणच्छन्नकूपोपमैरित्यवलेपवान् ॥ ३८५ ॥ योऽपि मायया लोके गुणवन्तमात्मनं ख्यापयति सोऽपि कूटचेष्टितो द्रष्टव्यस्तादृशस्य वाऽपायं दृष्टान्तेनाह - 'पाडेऊण 'मात्मवशे इत्याध्याहारः । कपटक्षपककथानकं चैतत्
गाहा ।
उज्जेणीए घोरपरिणामो घोरसिवो नाम माहणो कूडकवडवंचणापरायणो जाणिऊण जणेण निग्घाडिओ नयरीओ। गओ चम्मारामं विसयं । तत्थ विडाण मिलिओ भणिया य ते तेण । अहं मुणिवेसं करेमि तुभेहिं सलाहणीओ य जेण सुद्देणेव लोयं मुसामो । नाऊण य लोयाणं सब्भावं विहवं छिड्डाणि य तुम्हाणं कहेमि । पडिवन्नं तेहिं तहत्ति । कओ णेण परिव्वायगवेसो । तओ तिन्हें महागामाण मज्झे ठिओ तवोवणे । तेहिं वि से कओ लोयवाओ । एस महातवस्सी मासाओ मासाओ भुंजइ । महानाणी य । सो वि अतवस्सी वि परवंचणेक्क चिंतासंतत्तचित्तत्तणेण चैव सुकिससरीरो दीसइ । तओ लोया महातवस्सी एसो त्ति चिंतिऊण पूइंति पुच्छंति य निमित्तं । कर्हिति य वीसत्था सम्भावं निंति निययगेहेसु । दंसिंति से रहस्स ठाणाणि वि । सो वि बगचेट्टाए बट्टमाणो अप्पाणयं लोगाणुग्गहपरं पयासेइ । चोराण य कहेइ छिड्डाणि । तेहिं सद्धिं राईए मुसइ लोगाण गेहाणि । थेवकाले चेव नत्थि सो जणो जो तेण न मुसिओ मुसाविओ य । अन्नया एगेण कुलपुत्तएण खत्तमुहं खणिजमाणं मुणेण खत्तमुद्दे कया पासिया । पविट्ठमेत्तो च्चेव चोरो पाडिओ पासियाए । पलाइऊण पत्ता सेसचोरा से दूरं । पभाए सो ओ राइनो सगासं । भणियं राइणा । मुंचह वरायमेयं जइ कहेइ सम्भावं । जाव सामेण पुच्छिज्जंतो वि न कहेइ ताव ताडाविओ कसाईहिं । कहिओ सब्बो वृत्तंतो । बंधिऊणमाणाविओ परिव्वायगो । विमाणि (रि) ज्जमाणो य अप्पेइ खद्धसेसे जणस्स
कपटक्षपक
कथा |
॥ ४७६ ॥
Page #519
--------------------------------------------------------------------------
________________
उपदेशमालाविशेषवृत्ती
| शुद्धालम्बन | सेविसंयमसाधकाः।
मोसे । सोत्तियपुत्तोत्ति उतलियाणि से अच्छीणि । पच्छा भिखमेत्तंपि अपावितो खिसिजंयो य लोएण पच्छायावेण पलीविओ अप्पाणं सोएइ । एय दिटुंतं सोऊण कूडचरियं मोत्तूण जहट्ठियायारेण आयरियव्वंति ॥३८६॥ एवं प्रकाराश्चानेकाकारा भवन्तीत्याहएगागी पासत्थो, सच्छंदो ठाणवासी ओसन्नो। दुगमाईसंजोगा, जह बहुआ तह गुरू हुति ॥ ३८७॥ गच्छगओ अणुओगी, गुरुसेवी अनियो गुणाउत्तो। संजोएण पयाणं, संजमाराहगा भणि ॥ ३८८ ॥ निम्ममा निरहंकारा, उवउत्ता नाणदंसणचरित्ते। एगखि(क्खे)त्तेऽवि ठिया, खवंति पोरायणं कम्मं ॥ ३८९ ॥ जियकोहमाणमाया, जियलोहपरीसहा य जे धीरा। वुड्ढावासेऽवि ठिया, खवंति चिरसंचियं कम्मं ॥ ३९० ॥ पंचसमिया तिगुत्ता, उज्जुत्ता संजमे तवे चरणे । वाससयं पि वसंता, मुणिणो आराहगा भणिया ॥ ३९१ ॥
'ठाणवासी' त्ति-नित्यवासी । 'अवसन्न'-आवश्यकादिषु शिथिलः । एतानि पञ्च पदानि । एषां च मध्यात् क्वचिदेकं द्वे त्रीणि चत्वारि सर्वाणि भवन्ति । अत एवाह-'दुगमाइ' त्ति । एतेषां पदानां द्विकादयः संयोगा यथा यथा बहुपदवन्तो भवन्ति तथा तथा गुरुकर्मप्राणिसत्कत्वेन गुरवो भवन्ति ।। ३८७ ॥ एतेषां क्रमेणैव व्यतिरेकमाह-'अणुओगि' त्ति-अनुरूपो ज्ञानादिभिः सह योगः-सम्बन्धोऽस्यास्तीत्यनुयोगी-पावस्थाद्विपरीतः । 'अनिवासि' त्ति-अनियतविहारवान् नत्वेकस्थानवासी । 'आउतो'त्ति-गुणेष्वावश्यकादिष्वायुक्तोऽप्रमादी। एतेषामपि पदानां बहुबहुतरादिसंयोगेन बहुबहुतरादिसंयमाराधकाः साधवो भणितास्तीर्थकृद्भिः ॥३८८।। ननु यदि स्थानवासित्वं दोषाय तर्हि कथमार्यसमुद्रादिभिस्तदनुष्ठितं कथं चाराधकास्ते संजाता इति ? । उच्यते-भगवदाज्ञाकारित्वात् तथा चाह-" निम्ममा” गाहा । “ जिय" गाहा “ पंच" गाहा ॥ निर्ममत्वादिगुणयुक्ता एकक्षेत्रे पुष्टालम्बनेन जवाबलपरीक्षीणतादिना केनापि स्थिताः सन्तः क्षपयन्ति पुराणं बहुभवोपात्तं कर्मेति । आद्यगाथयेव गतार्थत्वादितरयोरभिधानं किमर्थमिति चेत्, भगवदाज्ञायां तिष्ठतां कथंचिदपि नास्ति दोषगन्धोऽपीत्यतिशयख्यापनार्थम् । तथा चोक्तम्-एगक्खेत्तविहारी, का
॥ ४७७॥
Page #520
--------------------------------------------------------------------------
________________
उपदेशमालाविशेषवृत्तौ
शुद्धालम्बन सेविसंयमसाधकाः।
॥ ४७८॥
24nepaneseDDREneraceaeechare
लाइक्कंतचारिणो जइवि । तहवि हु विसुद्धचरणा, विसुद्धआलंबणा जेण ॥ १॥ आणाए अमुकधुरे, गुणवुड्ढी जेण निज्जरा तेण । मुक्तधुरस्स उ मुणिणो, सो ही नहु विज्जइ चरित्ते ।। २ ।। गुणपरिवुड्ढिनिमित्तं, कालाईए न हुंति दोसाओ। जत्थ उ वहि(ट्टिया हाणी, हविज तइयं न विहरिजा ॥ ३ ॥ ३९१ ॥ अमुमेव न्यायविशेष कर्त्तव्यसंग्रहद्वारेण निगमयन्नाहतम्हा सव्वाणुना, सव्वनिसेहो य पवयणे नत्थि । आय वयं तुलिज्जा, लाहाकंखि व वाणियो ॥ ३९२॥ धम्मम्मि नत्थि माया, न य कवडं आणुवत्तिभणियं वा । फुडपागडमकुडिल्लं, धम्मवयणमुज्जुयं जाण ॥ ३९३ ॥ नवि धम्मस्स भडका, उक्कोडा वंचणा व कवडं वा। निच्छम्मो किर धम्मो, सदेवमणुआसुरे लोए ॥ ३९४ ।। भिक्खू गीयमगीए, अभिसेए तहय चेव रायणिए । एवं तु पुरिसवत्थु, दव्वाइ चउन्विहं सेसं ॥ ३९५ ॥
द्रव्यक्षेत्रकालभावानां हि वैचित्र्येण क्वचिद्विधेयस्यापि निषेधावसरः स्यान्निषेधस्य च विधानमापद्यते ततः कथं कस्यापि कार्यस्य सर्वथानुज्ञा निषेधो वा भवेत् । तदुक्तम्-उत्पद्येत हि साऽवस्था, देशकालामयान् प्रति । यस्यामकार्य कार्य स्यात्कर्म कार्य तु वर्जयेत् ।। तथा-उत्सर्गधापवादश्च, समं द्वावपि मुक्तये । चक्रेणैकेन किं याति, कदाचन रथः पथि ।। अतः किं कर्त्तव्यम् । 'आर्य'ज्ञानादिलाभम् । 'व्ययं'-तहानि 'तुलयेत्'-आकलयेत् । क इवेत्याह-लाभाकाक्षीव वाणिजकः । यथाऽसावायव्ययतुलनया बहुलाभे प्रवर्त्तते तथा प्रवर्त्ततेत्यर्थः ।। ३९२ ॥ ननु वाणिजका मायाविनः सन्तो लाभमाकाक्षन्ति तत् किं धर्मेऽप्येवमेव ज्ञेयमित्यत्राह-" धम्मंमि" गाहा । धर्मे सद्भावसाध्ये नास्ति 'माया'-मनोवक्रताऽत्यन्तविरोधात् । न च 'कपटं '-परवञ्चनाय चेष्टारूपम् । अनुवृत्तिभणितं वा सदोषं परेषामावर्जनाय जल्पितं नास्तीति वर्त्तते । किं तर्हि 'स्फुटं'-व्यक्तवण 'प्रकटम्' अलज्जनीयम् । 'अकुटिलं'-निर्मायं धर्मवचनजुकं-मोक्षं प्रति प्रगुणं जानीहि ।। ३९३ ॥ " नवि" गाहा । 'भडका'-बृहदा
toexpezoetreezmeroeezmeroeneeroe
मि" गाहा । धर्म सामावर्जनाय जल्पितं नाम जानीहि ॥ ३९३ ।
NI|४७८॥
Page #521
--------------------------------------------------------------------------
________________
उपदेशमालाविशेषवृत्तौ
॥ ४७९ ॥
सनोपवेशादिबाह्यस्फुटाटोपरूपा । "उक्कोडालं च (वा) वञ्चना वक्रत्रतधारणेन परविप्रतारणा । कपटं प्रागुक्तमेव । एतानि धर्मस्य साधनानीति शेषः । कुत एतदित्याह - 'निच्छम्मो' इत्यादि यत उक्तं- ' सुद्धस्स होइ चरणं, मायासहिए उ चरणभेउ ' त्ति ॥ ३९४ ॥ गतमानुषङ्गिकं संप्रत्यायव्ययतुलना यान्यधिकृत्य कर्त्तव्या तान्याह - " भिक्खू " गाहा । भिक्षुर्द्विविधो-गीतार्थश्वागीतार्थश्च अभि षेक उपाध्यायः । रात्निक - आचार्यः । चेवशब्दादनुक्तस्थविरादिपरिग्रहः । ' एवं तु पुरिसवत्युं ' ति एतदेवं रूपं पुरुषा एव ज्ञानादिगुणवसनयोगाद्वस्तु पुरुषवस्तु आयव्ययतुलनाया गोचरो भवतीति गम्यते । ' दव्वाइ' त्ति द्रव्यक्षेत्रकालभावरूपतया च चतुर्विधं पुरुषवस्तुनः शेषमन्यच्च तस्यागोचरो भवति ।। अयं भावार्थ:- एतानि तुलयित्वा यद्बहुलाभं तद्विधेयमन्यथा त्वतिचारः स्यात् ॥ ३९५ ॥ स चातिचारो ज्ञानदर्शनचारित्रेषु स्यात्तत्र चारित्रस्य मोक्षं प्रत्यन्तरङ्गकारणत्वात्तस्यातिचारांस्तावदाह
चरणइयारो दुविहो, मूलगुणे चैव उत्तरगुणे य । मूलगुणे छट्टाणा, पढमो पुण नवविहो तत्थ ॥ ३९६ ॥ सेसुकोसो मज्झिम जहन्नओ वा भवे चउद्धा उ । उत्तरगुणणेगविहो, दंसणनाणेसु अट्ठट्ठ ॥ ३९७ ॥ जं जयइ अगीयत्थो, जं च अगीयत्थनिस्सिओ जयइ । वट्टावेइ य गच्छं, अनंतसंसारिओ होइ ॥ ३९८ ॥ कह उ जयंतो साहू, वट्टावेई य जो उ गच्छं तु । संजमजुत्तो होउं, अनंतसंसारिओ होइ ? ॥ ३९९ ॥
चारित्रातिचारो द्विविधो मूलगुणविषय उत्तरगुणविषयश्च । तत्र मूलगुणेषु षट् स्थानानि पञ्च महाव्रतानि रात्रिभोजनविरतिव्रतषष्ठानि । तेष्वपि प्रथमः प्राणातिपातगोचरो नवभेदो-पृथ्व्यप्तेजोवायुत्रनस्पतिद्वीन्द्रिय-त्रोन्द्रिय- चतुरिन्द्रिय- पञ्चेन्द्रियरक्षणविषयत्वात् ॥ ३९६ ॥ “ सेसुकोसो " गाहा । शेषो मृषावादादिषु पञ्चसु उत्कृष्टो मध्यमो जघन्यश्चेति त्रिविधो भवति । ' वा भवे चउद्धा ' त्ति चतुर्द्धा वा द्रव्यादिभेदाद् भवेत् । उत्तरगुणविषयोऽतिचारोऽनेकविधो भवति पिण्डविशुद्धयादिगोचरत्वात्तेषां वाऽनेकरू१' उक्कोड ' त्ति उत्कोचा, यदि मह्यमेतद्देहि ततोऽहमिदं करोमित्यादिलक्षणा, इति सिद्धवृत्तौ ।
ज्ञानादिषु अतिचाराः ।
।। ४७९ ।।
Page #522
--------------------------------------------------------------------------
________________
उपदेशमालाविशेषवृत्तौ|
Thache
0
कथं साधुरपि
अनंतसंसारी।
॥४८॥
पत्वादिति । दर्शनज्ञानयोरष्टाष्टपदान्यतिचारगोचरत्वेन भवन्ति ।। तत्र दर्शने निःशङ्कितत्वादीनि, ज्ञाने कालविनयादीनि ॥ ३९७ ॥ साम्प्रतं 'भिक्खू ग्गीयमगीए' ति यदुक्तं तत्रागीतार्थस्यागमरहस्याऽनभिज्ञतया सव्वोऽनधिकारितां दर्शयति-" जंजयइ " गाहा यदगीतार्थों यतते स्वयं तपोऽनुष्ठानादौ यत्नं करोति । यद्वा गीतार्थनिश्रितो यतते गुरुत्वेन गृहीत्वेत्यर्थः ‘वर्तयति च'-पालयति गच्छम् । चशब्दादजानन्नप्यभिमानेन ग्रन्थान् व्याचष्टे, स तेन चेष्टितेनानन्तसंसारिको भवति ॥३९८।। अ(त)त्राह परः-"कह उ" गाहा । कथं पुनर्यतमानादिरपि साधुरनन्तसंसारिको भणित इति ॥ ३९९ ॥ अत्रोत्तरम्दव्वं खित्तं कालं, भावं पुरिसपडिसेवणाओ य । नवि जाणइ अग्गीओ, उस्सग्गववाइयं चेत्र ॥ ४०० ॥ जहठियदव्य न याणइ, सच्चित्ताचित्तमीसियं चेव । कप्पाकप्पं च तहा, जुग्गं वा जस्स ज होई ॥ ४०१ ॥ जह ठियखित्त न जाणइ, अद्धाणे जणवए अजं भणियं । कालंपि.अ नवि जाणइ, सुभिक्खभिक्ख जंकप्पं ॥४०२॥ भावे हट्ठगिलाणं, न वि याणइ गाढऽगाढकप्पं च । सहुअसहुपुरिसरूवं, वत्थुमवत्थु च नवि जाणे ॥ ४०३ ॥ पडि सेवणा चउद्घा, आउट्टिपमायदप्पकप्पेसु । नवि जाणइ अग्गीओ, पच्छित्तं चेव जं तत्थ ॥ ४०४ ।। ___ अगीतार्थो हि द्रव्यादीनि न जानाति, उत्सर्गापवादिकं चानुष्ठानं न जानात्यतो ज्ञानाभावाद्विपरीतं प्रवर्तत, ततः कर्मबन्धस्ततोऽनन्तसंसार इति द्वारगाथार्थः ॥ ४०० ॥ तत्र द्रव्यव्यवहारमाह-"जह" गाहा । यथास्थितं द्रव्यं न जानाति । कथमित्याहसचितमचित्तं मिश्रकं चैव तथा कल्प्यमकल्प्यं च । योग्यं वा प्रायोग्यं यस्य ग्लानादेर्यद्भवति तन्न जानातीति ॥ ४०१ । क्षेत्रकालद्वारे आह-"जह " गाहा । यथास्थितं क्षेत्रं न जानाति कथमित्याह-अध्वनि मार्गे जनपदे च जनाकुले देशे यद्भणितं कर्तव्यतयोक्तम् । कालमपि च नैव जानाति कथमित्याह-सुभिक्षे यत्कल्प्यं दुर्भिक्षे चेति ॥४०२।। भावपुरुषद्वारे आह–“भावे" गाहा । भावे विचार्य 'हष्ट-नीरोग, ग्लानं-रोगाक्रान्तं नापि जानाति 'गाढागाढकलप्यं च' । 'गाढे'-महति प्रयोजने, 'अगाढे च'
॥१८०॥
Page #523
--------------------------------------------------------------------------
________________
2
उपदेशमाला विशेषवृत्तौ ॥४८॥
PerenceDeceaeo2
सामान्ये यदुचितं तन्न जानाति । 'सहुंति सहिष्णु-निष्ठुरशरीरं पुरुषं न जानाति ' असहुत्ति असहिष्णु-सुकुमारदेहं तु शब्दापरिकर्मितमपरिकर्मितं च, वस्तु-आचार्यादिकमवस्तु च सामान्यसाधु नापि जानाति ॥ ४०३ ॥ प्रतिसेवाद्वारमाह-"पडिसेवणा" I अगीतार्थस्य गाहा । प्रतिसेवना-निषिद्धाचरणरूपा सा चतुर्दा-१आकुट्टि-२प्रमाद-३दर्प-४कल्पविषया। एषां च लक्षणं यथा-आउट्टिया उब्वेच्चा || दीर्घसंसादप्पो पुण होइ वग्गणाईओ। कंदप्पाइमाओ, कप्पो पुण कारणे करणं ॥ १॥ पतामगीतार्थों न जानाति । प्रायश्चित्तं च
रित्वम् । आलोचनादि, एव शब्दात्तत्सेवकभावोपक्रमणं च यत्तत्र तन्न जानाति ॥ ४०४ ॥ जह नाम कोई पुरिसो, नयणविहूणो अदेसकुसलो य। कंताराडविभीमे, मग्गपणदुस्स सत्वस्स ॥ ४०५ ।। इच्छइ य देसियचं, किं सो उ समत्य देसियत्तस्स । दुग्गाइँ अयाणतो, नयणविहणो कह देसे ? ॥ ४०६ ॥ युग्मम् एवमगीयत्थोऽविहु, जिणवयणपईवचक्खुपरिहीगी। दवाइँ अयाणंतो, उस्सग्गववाइयं चेव ॥ ४०७ ॥ कह सो जयउ अगीओ? कह वा कुणऊ अगियनिस्साए ?। कह वा करे उ गच्छं? सवालवुड्ढाउलं सो उ ॥४०८।। सुत्ते य इमं भणिय, अपच्छित्ते य देइ पच्छितं । पच्छिते अइमत्तं, आसायण तस्स महई उ ॥ ४०९ ॥ आसायण मिच्छत्तं, आसायणवज्जणा उ सम्मत्तं । आसायणानिमित्तं, कुबइ दीहं च संसारं ॥ ४१०॥ एए दोसा जम्हा, अगीयजयंतस्सऽगीयनिस्साए । बट्टावय गच्छस्स य, जो अ गणं देयगीयस्स ॥ ४११ ॥
आगमं हि विना न किंचिद् ज्ञायते स्वबुद्धिकल्पितस्य व्यभिचारितया महामोहरूपत्वादिति ज्ञापनार्थमत्रैव दृष्टान्तमाह| " जह" गाहा । “ इच्छइ य” गाहा। 'कंताराडविभीमे' त्ति-दुर्गाटवीभीषणे प्रदेशे मार्गात्परिभ्रष्टस्य सार्थस्य । इच्छति च
॥४८१॥ देशकत्वं मार्गदर्शित्वं कर्तुमिति गम्यते । किं स तु समर्थों देशकत्वस्य विधानेनैवेत्यर्थः । तथा दुर्गाद्यजानन्नयनविहीनः कथं देशये-IN
PCODecorpoorce
Page #524
--------------------------------------------------------------------------
________________
DC
उपदेशमालाविशेषवृत्तौ
॥४८२॥
दत्यन्तासंभव एवास्येत्याकूतम् ॥ ४०६ ।। दार्टान्तिकमाह-" एव" गाहा । एवमगीतार्थोऽपि कथं यतिधर्ममार्ग देशयेदिति स- |
| गीतार्थनिश्रांम्बन्धः, नैवेत्यर्थः । जिनवचनमेवाशेषभुवनभवनोद्भासकत्वात्प्रदीपः, प्राणिनां चक्षुस्तत्त्वरूपावबोधकत्वात्तेन परिहीणः अनेनान्धतां
विना गुणलक्षयति द्रव्याद्योत्सर्गापवादिकं चानुष्ठानमजानन्नित्यनेन मार्गाऽनभिज्ञतां दर्शयति ॥४०७ ॥ एवं च 'जंजयइ अगीयत्थो' इत्यस्या
श्रेणिनवर्द्धते। गाथायाः स्थापितमर्थमाह-" कह सो" गाहा । मूर्खस्य सर्वत्रानधिकारित्वात्तथाप्यात्मबुद्धया प्रवर्त्तमानोऽनन्तसांसारिक एव ॥ ४०८।। “सुत्ते य" गाहा । तथा च सूत्रम्-अप्पच्छित्ते य पच्छित्तं, पच्छित्ते अइमत्तया । धम्मरसासायणा तिव्वा, मग्गस्स य विराहणा ॥१॥ यद्याशातना स्यात्तदापि को दोष इत्याह-" आसायण" गाहा । 'आसायणानिमित्तं' ति-अगीतार्थोऽविधिप्रवृत्तेराशातनानिमित्तं आशातनाया हेतुभूतया करोति दीर्घ संसारं च शब्दात् क्लिष्टं च ॥ ४०९-१० ॥ निगमयन्नाह–“एए" गाहा । एते दोषा यस्मादगीतार्थस्य स्वयं यतमानस्यागोतार्थनिश्रयाऽन्यस्य यतमानस्य । योऽप्यगीतार्थों गच्छस्य वर्तकः-पालको भवति यश्चागीतार्थाय गच्छं ददाति तस्याप्यत एव दोषास्तस्माद्गोतार्थतायां महानादरो विधेय इति ॥४११ ॥ इयता व्याख्याता 'दव्वं खेत्तं कालमित्यादिौरगाथा ॥ एतच्चैकान्तेनागीतार्थमधिकृत्योक्तमधुना किंचिज्ज्ञमधिकृत्याहअबहुस्सुओ तवस्सी, विहरिउकामो अजाणिऊण पहं । अवराहपयसयाई, काऊण वि जो न याणेइ ॥ ४१२ ॥ देसियराइयसोहिय, वयाइयारे य जो न याणेइ । अविसुद्धस्स न वड्ढइ, गुणसेढो तत्तिया ठाइ ॥ ४१३ ॥ युग्मम् । अप्पागमो किलिस्सइ, जइवि करेइ अइदुक्करं तु तवं। सुंदरबुद्धीइ कय, बहुयंपि न सुंदरं होई ॥ ४१४ ॥ अपरिच्छियमुयनिहसस्स केवलमभिन्नसुत्तचारिस्स । सव्वुज्जमेणऽवि कयं, अनाणतवे बहुं पडई ॥ ४१५॥
॥ ४८२॥ ___'अबहुश्रुतो'-विशिष्टश्रुतरहितोऽत एवाऽज्ञात्वाऽपि सम्यग्मोक्षपथं 'तपस्वी'-विकृष्टतपोनिष्टप्तदेहो 'विह कामश्च'-गीतार्थनियां विनैव स्वातन्त्र्येणासितुकामश्च यो भवति तस्य गुणश्रेणिर्न वर्द्धत इति सम्बन्धः । यश्चाबहुश्रुतत्वादेव अपराधपदशतानि कृत्वा न
Page #525
--------------------------------------------------------------------------
________________
उपदेशमाला-
तस्य · अविसद्धारुयोगस्व तवृद्धिहेतुत्वात्तदभाव व संपद्यत इति प्रागुक्तमेव
ज्ञानार्थिना गुरवः आराधनीयाः।
जानाति देवसिकरात्रिकातिचाराणां शुद्धिं प्रायश्चित्तेन क्षालनां व्रतातिचारांश्व मूलोत्तरगुणखण्डनालक्षणान् स्वरूपतोऽपि यो न जानाति तस्य ‘अविसुद्धस्स' त्ति अपिशब्दस्याग्रेऽभिसम्बन्धात् । शुद्धस्यापि स्वबुद्धया सम्यक्प्रवर्त्तमानस्यापि न वर्द्धते 'गुणश्रेणि'-आना
दिपद्धतिर्गुणवद्गुरुयोगस्यैव तद्वृद्धिहेतुत्वात्तदभावे तु तावत्येव यावती प्रागासीत्तावत्प्रमाणा तिष्ठति । क्लिष्टचित्तस्य पुनरेका ॥४८३॥
IN किनः किंचिज्ज्ञस्य गुणश्रेणिरपयात्येवानन्तसंसारत्वं च संपद्यत इति प्रागुक्तमेव ॥ ४१२ ॥ १३ ॥ एतदेव स्पष्टयति-"अप्पागमो” N
गाहा । 'सुंदरबुद्धीए'-स्वकल्पनया सुन्दरमेतदिति बह्वपि कृतं न सुन्दरं भवति लौकिकमुनीनामिवाज्ञानोपहतत्वात् ।। तथा चाह" अपरिच्छिय" गाहा । ' अभिन्नसुत्तचारिस्स' त्ति-अभिन्नमविवृतार्थ यत्सूत्रं विशिष्टव्याख्यानरहितं सूत्रमात्रमित्यर्थस्तेन चरितु. मनुष्ठानं कर्तुं शीलं यस्य स तथा तस्य । ' अन्नाणतवे बहुं पडई ' त्ति-अज्ञानतपसि पश्चाग्निसेवनादिरूपे बहु पतति स्वल्पमेवागमानुसारि भवति विषयविभागज्ञानशून्यत्वात् तथाहि-सूत्रे स्पष्टोक्तोऽप्यर्थों व्याख्यानतो विशेषोऽवस्थाप्यते । उत्सर्गसूत्राणामपवाद सूत्रविरोधात् । यदि पुनः सूत्रमात्रमेव कार्यकारि स्यात्तदानीमनुयोगोऽनर्थकः स्यात्तथा चोक्तम्-जं जह सुत्ते भणिय, तं तह जइ वियालणा नस्थि । किं कालियाणुओगो, दिट्ठो दिद्विप्पहाणेहिं ॥ १॥ इत्यादि ॥ ४१४-१५ ॥ अत्रैव दृष्टान्तमाह
जह दाइयम्मिावि पहे, तस्स विसेसे पहस्सऽयाणतो । पहिओ किलिस्सइ चिय, तह लिंगायारसुअमित्तो ॥४१६॥ कप्पाकप्पं एसण-मणेसणं चरणकरणसेहविहिं । पायच्छित्तविहिऽपि य, दव्वाइगुणेसु अ समग्गं ॥ ४१७ ॥ पव्वावणविहिमुट्ठावणं च अज्जाविहिं निरवसेसं । उस्सग्गववायविहि, अयाणमाणो कहं जयउ ? ॥४१८ ॥ सीसायरियकमेण य, जणेण गहियाइँ सिप्पसत्थाइ । नजति बहुविहाई, न चक्खुमित्ताणुसरियाई ॥ ४१९ ॥ जह उज्जमिउं जाणइ, नाणी तब संजमे उवायविऊ। तह चक्खुमित्तदरिसणसामायारो न याति ॥ ४२० ॥ " जह" गाहा । ' तह लिंगायारसुयमेत्तो' ति लिङ्ग-रजोहरणादिर्वेषः । आचारः-स्वबुद्धया क्रिया । श्रुतमात्रं-विशिष्टार्थरहितं
॥१८३1
Page #526
--------------------------------------------------------------------------
________________
उपदेशमालाविशेषवृत्तौ
॥४८
॥
PORPOSECCCCCTOrderpeo
सूत्रमात्रम् । ततश्च लिङ्गाचाराभ्यां सह श्रुतमात्रं यस्य स तथा। तथा प्रोक्तः पथिकः क्लिश्यति तथा लिङ्गाचार श्रुतमात्रोऽपीत्यर्थः ।।
क्रियाविकलएतदेव भावयति-" कप्पा" गाहा । “पवावण" गाहा । कल्पादिकमजानानः कयं यत्ततामिति सम्बन्धः। तत्र 'कल्प्या
ज्ञानमकिंचिकल्प्यं '-साधूनां योग्यायोग्यम् । यद्वा ‘कल्पाकल्पं '-कल्पो-मासकल्पस्थविरकल्पादिस्तदन्योऽकल्पः। 'एषणां'-पिण्डेषणा-प्रासै
त्करम्। षणारूपा । तदन्याऽऽधाकर्मिकादिकाऽनेषणा । 'चरणं'-महाव्रतादिकरणम् । पिण्डविशुद्धयादिशैक्षविधि दीक्षाभिमुखस्याभिनवदीक्षितस्य वा सामाचारीपाहणक्रमम् । प्रायश्चित्तस्यालोचनादेर्विधिर्यथा यदा यादृशं यादृशाय तद्दोयते इत्यादिस्तमपि च । द्रव्यक्षेत्रकालभावगुणेषु सामय-समग्रतां कर्त्तव्यप्रयोजनेषु तच्चतुष्टया मुकुलतां 'प्रत्राजनविधि'-दीक्षादानक्रमम् । ' उत्थापनां' च-त्रतारोपणन्यायम् । 'आर्याविधि '-साध्वीप्रतिपालनक्रमं निरवशेषम् । 'उत्सर्गापवादविधि'-द्रव्याचपेझं कर्त्तव्यमार्गमजानानः कथं यतताम् ।। ४१७१८॥ तस्माज्ज्ञाने महान् यत्नो विधेयः । तदर्थना च गुरव आराधनीयाः (न पुस्तकपाठिना भाव्यम् ) ॥ यतः-"सीसा" गाहा । अविवेकिना लोकेनापि शिष्याचार्यक्रमेणैव गृहीतानि शिल्पशास्त्राणि सम्यग्ज्ञायन्ते न दृष्टमात्राणि । तेषां विगोपककारित्वा- 19 त्तथा चोक्तम्-नहि भवति निर्विगोपकमनुपासितगुरुकुलस्य विज्ञानम् । प्रकटितपश्चाद्भाग, पश्यत नृत्तं मयूरस्य ॥ १॥ ततो लोकोत्तरैः साधुभिर्लोकोत्तरानुष्ठानं सुतरामाचार्यादेवोपात्तमवदातं भवति, तस्मात् स्थितमेतत्-"जह" गाहा । यथा ज्ञानित्वादुपायविद्गीतार्थस्तपःसंयमयोरुद्यन्तुं सम्यगनुष्ठानं कत्तुं जानाति । न तथा चक्षुर्मात्रदर्शनसामाचा रेका जानन्ति चक्षुर्मात्रदर्शनेन परा| नुष्ठानालोकनेनागमं विना सामाचारी येषां ते तथा । तस्माद्गुरोः सकाशादागमाद्गीतार्थतायां यत्नः कार्यः ॥ १९-२० ।। एवं श्रुत्वा ज्ञानमेवालम्ब्य कश्चित्तोषं विदध्यादतस्तदपि क्रियाविकलमकिंचित्करमेवेति । सदृष्टान्तमावेदयन्नाहसिप्याणि य सत्याणि य, जाणतो विनय जुजइ जो ऊ। तेसिं फलं न भुंनइ, इअ अजयंतो जई नाणी ॥४२१॥ गारवतियपडिबद्धा, संजमकरणुजमम्मि सीअंता। निग्गंतूण गणाओ (घराभो) हिंडंति पमायरण्णम्मि ॥ ४२२ ॥
Preprenderconveera
Page #527
--------------------------------------------------------------------------
________________
उपदेशमालाविशेषवृत्तौ
॥ ४८५ ॥
नाणाहिओ वरतरं होणोऽविहु पवयणं पभावतो । नय दुकरं करतो, सुठुवि अप्पागमो पुरिसो ॥ ४२३ ॥ नाणाहियस्स नाणं, पुज्जइ नाणा पवत्तए चरणं । जस्स पुण दुण्ह इकं पि, नत्थि तस पुज्जर काई ॥ ४२४ ॥ नाणं चरितहीणं, लिंगग्गहणं च दंसणविहीणं । संजमहोणं च तवं, जो चरह निरत्थयं तस्स ।। ४२५ ॥ शिल्पानि च शास्त्राणि च जानन्नपि यो न व्यापारयति स तेषां फलं द्रव्यलाभादिकं न भुङ्क्ते- नानुभवत्येव । इत्येवमयतमानोनुष्ठानशून्यो यतिर्ज्ञानी सन्नपि मोक्षलक्षणं फलं नाप्नोतीति ॥ कथं पुनर्ज्ञाने सति क्रियावैकल्यं स्यादत आह - " गारव गाहा || ज्ञानिनोऽपि गौरवत्र्यप्रतिबन्धात् संयमकरणोद्यमे सीदन्तः गच्छान्निर्गत्य प्रमादारण्ये हिण्डन्ते ततः क्रियाविकलाः स्युरेव ॥ प्रमाद एव विषयकषायचौर श्वापदाकुलत्वादरण्यं प्रमादारण्यं तस्मिन् ॥ २१-२२ ॥ ननु यो विशिष्टज्ञानो मनाक्क्रियाविकलो वोत्कृष्ट क्रियो मनाज्ञानहीनो भवत्यनयोः कतरः श्रेयानित्याशङ्कयाह - " नाणाहिओ " गाहा । ' हीणो वि हु' त्ति चारित्रापेक्षया ॥ अपि च " नाणा " गाहा अनेन व्यवहारतो ज्ञानं चरणरहितं स्यान्न पुनश्चरणं ज्ञानविकलं हेत्वभावादतो ज्ञानहीने द्वयमपि नास्तीति लक्षयति-परमार्थतः पुनर्ज्ञानादीनां परस्परापेक्षाणामेव कार्यकारित्वमत एव वैकल्येऽकिंचित्करतामाह - " तत्र - 'नाणंचरितहीणं निरत्थयं' इत्येतदृष्टान्तेन समर्थयति —
ܕܕ
जहा खरो चंदणभारवाही, भारस्स भागी न हु चंदणस्स । एवं खु नाणी चरणेण होणो, नाणस्स भागी न हु सुग्गईए || ४२६ ॥ संपागडपडि सेवी, कासु वएसु जो न उज्जमई । पवयणपाडणपरमो, सम्मत्तं कोमलं ( पेलवं ) तस्स ॥ ४२७ ॥ चरणकरणपरिहीणो, जवि तवं चरइ सुट्ठु अइगुरुअं । सो तिल्लं व किणंतो, कंसियबुद्दो मुणयन्त्रो ॥ ४२८ ॥ छज्जीवनिकाय महव्वयाण परिपालणाइ जइधम्मो । जइ पुण ताइँ न रक्खइ, भणाहि को नाम सो धम्मो ! ॥ ४२९ ॥ छज्जीवनिकायदया - विवज्जिओ नेव दिक्खिओ न गिही । जइधम्माओ चुक्को, चुक्कड़ गिहिदाणधम्माओ ॥ ४३० ॥
ज्ञानक्रियासापेक्षता ।
॥ ४८५ ॥
Page #528
--------------------------------------------------------------------------
________________
उपदेशमालाविशेषवृत्तौ
॥ ४८६ ॥
अथ 'लिंगम्गणं च दंसणविहूण' मित्यस्य संभवमाह - " संपाडग" गाहा - ' संप्रकटं' - लोकसमक्षं निःशूकतया प्रतिसेवितुं निषिद्धमाचरितुं शीलमस्य स तथा । 'कायेषु ' - पृथ्वीकायादिषु व्रतेष्वहिंसादिषु, यो न उद्यच्छति । अत एव प्रवचनपातनपरमः शासनलाघवप्रधानः सम्यक्त्वं तस्य पेलवमसारमिति वाचोयुक्त्या तदभावं दर्शयति ॥ २७ ॥ अथ ' संजमहीणं च तव ' मित्येतद्विस्तारयति - " चरण " गाहा । ' कंसियबुद्दो ' त्ति कांश्येन निर्वृत्तः कांसिक आदर्शस्तत्प्रधानो वोद्रो ग्रामेयकस्तैलमिव क्रीणन् । यो ह्यादर्शन तिलान् दत्त्वा तेनैव मित्वा तैलं गृह्णाति स कांसिकवोद्रस्तद्वन् मन्तव्यः स्वल्पेन बहुहारणात् ॥ २८ ॥ तथाहि" छज्जीव " गाहा । महात्रतेषु रक्षितेषु षड्जीवनिकायो रक्षित एव तद्ग्रहणं तु पृथक् तद्रक्षणस्य प्राधान्यख्यापनार्थम् ॥ २९ ॥ किंच—“ छज्जीव ” गाहा । ' चुक्कइ गिहिदाणधम्माओ ' त्ति गृहस्थस्य हि सत्कं सुसाधूनां कल्पते, न पुनः पार्श्वस्थादिसत्कमिति ॥ चुक्क' ति-भ्रस्यति ॥ ३० ॥ ननु यो यावत्करिष्यते तस्य तावान् धर्मों भविष्यति, संपूर्णगुणास्तु दुर्लभा इति । उच्यते— स्यादेवैतद्गृहिणस्तद्विरतेर्विचित्रत्वान्न पुनर्यतेस्तेन सर्वविरतेरभ्युपगतत्त्वात्तथा चाह
"
सव्वाओगे जह कोइ, अमचो नरवइस्स घित्तूर्णं । आणाहरणे पावर, वहबंधणदव्वहरणं च ॥ ४३१ ॥ तह छक्का मद्दव्वय - सम्वनिवित्तीउ गिव्हिऊण जई । एगमवि विरातो, अमच्चरण्णो हणइ बोहिं ॥ ४३२ ॥ तो वोही य पच्छा, कयावराहाणुसरिसमियम मियं । पुणवि भवोअहिपडिओ, भमइ जरामरणदुग्गमि ॥ ४३३ || जइयाऽणेणं चत्तं, अप्पणयं नाणदंसणचरितं । तझ्या तस्स परेसुं, अणुकंपा नत्थि जीवेसु ॥ ४३४ ॥ छक्कायरिऊण अस्संजयाण लिंगावसेसमित्ताणं । बहुअस्संजमपत्रहो, खारो मइलेइ सुदुभरं ।। ४३५ ।।
' सर्वयोगान् ’– समस्ताधिकारान् ' दव्वहरणं च ' त्ति - सर्वस्वोद्दालनं चशब्दान्मारणं च ।। दाष्टन्तिकमाह – “ तह " गाहा । तथा षट्का महाव्रतसर्वनिवृत्तीः षट्कायमहात्रतेषु सर्वथा रक्षणानुष्ठानद्वारेण निवृत्तयोर्नियमास्ता गृहीत्वा यतिरेकमपि कार्य व्रतं वा
यतिधर्मभ्रष्टः न श्रावकेऽपि गणना ।
॥ ४८६ ॥
Page #529
--------------------------------------------------------------------------
________________
उपदेशमाला| विशेषवृत्तौ
एक कार्यवतं खण्डयन् भवे भ्रमति ।
॥४८७॥
विराधयन् कि ?, अमानां'-शक्रादीनां 'राजा'-प्रभुस्तस्य सम्बन्धिनीं हन्ति, बोधिं बुध्यतेऽनयेति बोधिः, कारणे कार्योपचारादाज्ञा तां तद्द्वारेण प्रेत्य जिनप्रणीतधर्मप्राप्तिरूपां वा बोधि खण्डयतीति ॥ ३१-३२ ॥ " तो हय" गाहा । 'कयावराहाणुसरिसं' ति-क्रियाविशेषणं विहितातिचारानुगुणं यथा भवत्येवं भ्रमति । इदमिति ज्ञानिनां प्रत्यक्षममितमनन्तं पुनरपि ब्रतलाभात्प्रागिव । ‘भवोदहि' त्ति लुप्तसप्तम्यन्तं पदं तस्मिन् भवोदधौ जरामरणाभ्यां दुर्गे पतितः सन्नित्यर्थः ॥ ३३ ॥ अन्यच्चासाविहलोकेऽपि खपरयोरपकारीत्याह-" जइया" गाहा-यदाऽनेनापुण्यवता त्यक्तमात्मीयं ज्ञानदर्शनचारित्रं तदा तस्य परेष्वनुकम्पा नास्ति जीवेषु । तथा चोक्तम्-परलोकविरुद्धानि, कुर्वाणं दूरतस्त्यजेत् । आत्मानं योऽतिसंधत्ते, सोऽन्यस्मै स्यात्कथं हितः ॥१॥ एतदेव विशेषेणाह-“छक्काय " गाहा 'लिंगावसेसमित्ताणं ' त्ति-भक्षितसर्वसंयमत्त्वेनोद्धरितरजोहरणमात्राणाम् । 'बहुअस्संजमपवहो' त्ति बहुर । संयमप्रवहस्तत्कार्यत्वात्पापौघो भवति । स च तिलादिक्षार इव क्षारः । यथाहि-कश्चित्क्षारो वस्त्रादिकं दग्ध्वा मलिनं करोति, तथा पापौघोऽपि तं जीवमिति ।। ३५ ॥ कथं भगवल्लिङ्गयोगेऽपि पापसम्बन्ध इति यश्चिन्तयेत्तं व्युत्पादयितुमाहकिं लिंगमिडरीधारणेग जम्मि अट्टएि ठाणे । राया न होइ सयमेव, धारय चामराडोवे ॥ ४३६ ॥ जो सुत्तविणिच्छिय-कयागमो मूलउत्तरगुणोहं । उव्वहइ सयाऽखलिओ, सो लिक्खइ साहुलिक्खम्मि ॥ ४३७ ॥ बहुदोससंकिलिट्ठो, नवरं मइलेइ चंचलसहावो। सुटूलु वि वायामितो, कार्य न करेइ किंचि गुणं ॥ ४३८॥ केसिचि वरं मरणं, जीवियमन्नेसिमुभयमन्नेसिं। ददुरदेविच्छार, अहियं केसिंचि उभयपि ॥ ४३९ ॥ केसिंचि य परलोगो, अन्नेसिं इत्य होइ इहलोगो। कस्सवि दुण्णिवि लोगा, दोऽवि हया कस्सई लोगा ॥४४०॥
कि वेषस्फटाटोपविधानेन कार्य संयमरूपे स्थाने स्थिते सति साधौ । अत्र दृष्टान्तः- राया न होइ' त्ति यथा पृथ्वीरक्षा दिलक्षणस्य राज्यकार्यस्याभावे चामरछत्राद्याटोपमात्रेण राजा न भवत्येवं लिङ्गमात्रेण साधुर्न भवति । किं तर्हि ? संपूर्णानुष्ठानेन
॥४८७॥
Page #530
--------------------------------------------------------------------------
________________
उपदेशमालाविशेषवृत्तौ |
दर्दुरदेवाख्यानकम्।
॥ ४८८॥
तदस्ति । मरणमाया कायं न करोल
perce
लोको हित इतिवस्येच्छया अनेन
CeRPOROPERCIRCareeroeerone
॥ ३६॥ एतदेवाह-"जो सुत्तत्थ " गाहा । यः कश्चित्सूत्रार्थविनिश्चयेन श्रुतसारग्रहणेन कृतो विहितः सामर्थ्यादात्मन्यागमो भगवद्वचनं येनासौ सूत्रार्थविनिश्चयकृतागमः। 'सो लिक्खइ' त्ति स साधुलेख्ये लिख्यति तस्य साधुगणनायां रेखा दीयते नान्यस्येत्यर्थः ।। ३७ ॥ अत एवाह-" बहु" गाहा । बहुभिरज्ञानप्रधानक्रोधादिभिर्दोषैः संक्लिष्टः प्रबाधितः केवलमात्मानं मलिनयति चञ्चलस्वभावो विषयादौ चटुलचित्तः । ‘सुष्ट्वपि'-गाढमपि व्यायामयन् प्रेक्षापूर्वकारिमन्यतया कायं न करोति कंचिद्गुणं कर्मक्षयादिकमिति ॥ ३८ ॥ स तर्हि सम्यगनुष्ठानं कर्तुमशक्नुवन् म्रियता, नैतदस्ति । मरणमपि गुणवतां श्रेष्ठं यत आह-“केसि चि” गाहा । ' ददुरदेविच्छाए ' त्ति दर्दुराङ्कस्य देवस्येच्छया अनेन संविधानकं सूचितम् ॥ ३९ ॥ एतमेवार्थ भङग्यन्तरेणाह"केसि चि" गाहा-केषांचित् परलोको हित इति गम्यते । अन्येषामत्र जगति इहलोको-वर्तमानो भवो भवति हितः । कस्यापि लोको हितौ कस्यापि द्वावपि हितौ लोकावहितत्वात् । कथमेतदुपपद्यत इत्यत्र दुर्दुरदेवाख्यानकमाख्यायते ॥ ४४० ॥ त्रिषष्टिनरवैडूर्य-शलाकाकुरजन्मभूः । भारतं क्षेत्रमस्त्यस्मिन् , मगधो जनपदो महान् ॥ १॥ ग्रामाः-कुक्कुटसंपात्या, धान्यगोधनसंभृताः। यत्र नद्यः प्रतिक्रोशं, सान्द्रमविराजिताः ॥ २॥ यत्र च-प्रामाः सरोभिराभान्ति, सरांसि नलिनीवनः । नलिन्यः पद्मसंघातैः, पद्मानि भ्रमरोत्करैः ॥ ३ ॥ तत्रास्ति प्रकटं लोके, पुरं राजगृहाभिधम् । प्राकारशिखराढ्येन, प्राकारेण विराजितम् ॥ ४ ॥ यतयो यत्र दृश्यन्ते, नारंगीतरसांचिताः । सद्बोधिबीजपूराश्च, क्रीडारामोत्तमस्तथा ॥ ५॥ यस्मिन्नक्षजयो बन्धो, मारश्वास्ति स्म सारिषु । विपदापि सदाराति चक्राकान्तिश्च वारिषु ।। ६ ॥ उत्तुङ्गसौधशिखरोपरिवर्तिनीना-मालोकयन्वदनचन्द्रमसं व. धूनाम् । यत्रातः कवलनाय कलङ्कलिङ्गात् राकानिशाकरमवेदिह सेहिकेयः ।। ७ ॥ हप्तारिमत्तमातङ्ग-कुम्भकुट्टाकखगभृत् । तत्राभू
भूपतिःश्रीमान् , श्रेणिको विश्रतः सताम् ।।८।। श्रीमद्वीरजिनेन्द्रस्य, स्वामिनः सिद्धिगामिनः । यः प्रणाम किणव्याजादङ्कभाले न्यवीविशत् ॥ ९॥ यश्चाभ्युदयिकी दृष्टिं, क्षायिकीमपि लब्धवान् । भाविदेवचतुर्विशत्यादिमोऽनवमोऽपि सन् ॥ १० ॥ बभूव यस्य ध्वजिनीनिवेशः, करीरवीरः कलिकोपकारी। प्रत्यर्थिपृथ्वींद्रवधूव्रजश्व, करीरवीरः कलि(रि)कोपकारी ॥ ११ ॥ स्कन्धे सूत्रत्रयं तच्छ्
॥४८८॥
Page #531
--------------------------------------------------------------------------
________________
C
उपदेशमालाविशेषवृत्तौ |
दर्दुरदेवाख्यानकम् ।
DORRORORSCRecene
| वणपुटतटे भग्नकोटी वराटों, रुक्षं भक्षं कपाले स्फुटिततटमथो कण्ठपीठे कुठारम् । प्राप्ता प्रस्तावधाटी पटुपटहरवांस्तूर्णमाकर्ण- | यन्तः, स्वीचक्रुर्व्याजवेषानिति यदरिगणास्त्राणमत्राणकाः स्वाक् ॥१२॥ तस्यादिमा सुनन्दाऽऽसीत् सोन्दर्यैकनिकेननम् । श्रेष्ठश्रेष्ठिसुता श्रेयः-'श्रीर्नीर्झरधीनिधिः ॥ १३ ॥ अद्वितीया द्वितीयाऽपि, द्वितीया चेल्लणेत्यभूत् । जज्ञेऽभयकुमाराख्यः, सुनन्दायाः सुतः कृती | ॥ १४ ॥ सामभेदादिनीतिज्ञ-श्चतुर्द्धा बुद्धिबन्धुरः । लोके ज्येष्ठो लघिष्ठोऽपि, दाक्षिण्यादिगुणैर्निजैः ॥ १५ ॥ राकाशशाङ्कद्युतिकान्तकान्त्या, यदीयकीर्त्या परितः स्फुरन्त्या । कर्पूरपूराभरणाभिरामा, रामा इवामूः ककुभो बभूवुः ॥ १६ ॥ धम्र्ये कर्मणि कर्मठा व्यसनिनी प्रौढोपकारक्रमे, कुण्ठा दुर्जनचेष्टितव्यतिकरे खिन्ना परव्यंसने । सौत्सुक्या गुणसंग्रहे कृतधियामावर्जने स्वैरिणी, यस्ये. दृश्यपि शेमुषी सुमनसां श्लाघां समासादयत् ॥ १७ ॥ स विज्ञाय गुणान् राज्ञाऽकारि सर्वाधिकारिकः । तद्राज्यं पालयामास, श्राद्धसद्धर्ममर्मवित् ॥ १८ ॥ अन्यदा केवलालोक-लोकालोकविलोककः । तत्रायातो महावीरः, सुरासुरनमस्कृतः ॥ १९॥ तस्यागमनमाकर्ण्य, श्रीश्रेणिकनरेश्वरः। पादारविन्दवन्दारुर्देवदेवान्तिकं ययौ ॥२०॥ केचिद्भक्त्यानुवृत्त्यान्ये, केचनाश्चर्यचर्यया । द्रष्टुं सर्वज्ञमा| जग्मुर्बहवोऽन्येऽपि भूभुजः ॥ २१ ॥ यथास्थानं निविष्टेषु, तेष्वशेषेषु संसदि । स्वामिना देशनारेभे, गिरा गम्भीरघीरया ॥२२॥ वनपाणिरमत्त्र्येषु, चक्री नृषु यथोत्तमः । स्थान्मृगेषु मृगारातिर्भवेषु नृभवस्तथा ।। २३ ॥ दुष्प्रापं प्राप्य तं धर्मे, ये प्रमाद्यन्ति दुर्धियः । सन्मोदका म्रियन्ते ते, बुभुक्षाक्षामकुक्षयः ।। २४ ॥ मत्स्यण्डीक्षुरसादध्नो, म्रक्षणं गृह्यते यथा। मनुष्यजन्मनः सारं, तथा धोऽपि गृह्यताम् ।। २५ ।। असारं राज्यवाज्यादि, प्राज्यमप्यन्यदत्र हि । सत्वरं गत्वरं सर्वं, तत्त्वरध्वं हिताप्तये ॥ २६ ।। तथाहि-लसल्लीलावतीलोल-लोचनाञ्चलयञ्चलम् । जनानां जीवितं विश्वकार्याणामादिकारणम् ।। २७ ।। माद्यन्मत्तङ्गजोत्ताल-कर्णतालचलाचलम् । यौवनं वनितालोक-लोचनानन्दनन्दनम् ।। २८ ।। पटियः पवनापात-पल्लवप्रान्तवेपिनी । राज्यलक्ष्मीरपि क्षोणीतलैकच्छत्र मानसा ॥ २९ ॥ सावेगतङ्गदुत्तुङ्ग-भङ्गभङ्गीव भङ्गुरा। अभीप्सितपदप्राप्तिः, परोपकरणक्षमा ।। ३०॥ समीरलहरी- श्रीनिधिर्धारधीविधे: B, श्रीनिधिधीरधीनिधिः . श्रीनिधिधीरधीविधिः D. २ मांसला C. D.
memocroeconocene
॥४८९॥
Page #532
--------------------------------------------------------------------------
________________
उपदेशमालाविशेषवृत्तौ ॥ ४९० ॥
लोल-पताकाप्रान्तकम्पिनी । समप्रभोगसामग्री - व्यग्रीभावेककारणम् ॥ ३१ ॥ दरिद्रः क्षुत्पिपासाभ्यां विघ्नाधिव्याधिभिर्धनी । प्रायेण लोकः सर्वोsपि, शोकशङ्कुसमाकुलः ।। ३२ ।। असारेऽत्यन्तमेतस्मिन् संसारे सर्वथा सताम् । युक्तं सद्धर्मकर्मैव, कन्तु तस्माद्विमुक्तये ।। ३३ । मुनीनां श्रावकाणां च स धर्मोऽभिदधे द्विधा । क्षमादिर्दशधा तत्र यतिधर्म उदाहृतः ॥ ३४ ॥ द्वादशा णुत्रतादिस्तु श्राद्धधर्मः प्रकीर्त्तितः । यथावद्विस्तरेणेष, द्विविधोऽपि प्रकीर्त्तितः ।। ३५ ।। देशनान्तर्गलत् कुष्टकुष्ठिरूपधरोऽमरः । नृपभ्रान्तिकृते नत्वा, निषसादाऽन्तिकप्रभोः ॥ ३६ ॥ स प्रीतिपुलकव्यक्त्या, भक्त्या त्रिभुवनप्रभोः । गोशीर्षचन्दनेनांही, आलिलेप तथा यथा ।। ३७ ।। श्रेणिको लक्षयामास तत्रैव निकटस्थितः । रसिकासेकमाधत्ते, पापोऽसौ स्वामिपादयोः ॥ ३८ ॥ ततोऽसौ चिन्तयामास, रोषरुषितमानसः । पापः करोति कीदृक्षमक्षुद्रं क्षतमक्षतः ॥ ३९ ॥ यः पूज्यः सर्वदेवानां यो वन्द्यो विश्वभूभुजाम् । तमप्येवमयं मूर्खः पूयेन परिषिञ्चति ॥ ४० ॥ " तस्याजननिरेवास्तु, प्राणिनः पापकर्म्मणः । परिभूतं गुरुं दृष्ट्वा, यस्तिष्ठति निराकुलः ।। ४१ ।। ” तस्मादाकृष्टखड्गेन, स्वहस्तेन क्षणोम्यमुम् । यद्वा युक्तमिदानीं नेतत्, त्रिलोकीतिलकान्तिके ||४२ || यत्संनिधौ जिनेन्द्राणां मारिखेराद्युपद्रवाः । विद्रवन्ति दूतं सर्वे, दूरतो दुरितानि च ॥ ४३ ॥ तस्मादस्मादयं स्थानात्, तावन्निर्यातु पातकी । दर्शयामि फलं येन, दुर्व्यायविषशाखिनः ॥ ४४ ॥ श्रीमद्वीर जिनेन्द्रेण, प्रस्तावेऽत्र क्षुतं कृतम् । तच्छ्रुत्वा कुष्ठिना तेन, म्रियस्वेत्युदितं वचः ॥ ४५ ॥ क्षुते राज्ञा पुनः प्रोक्तं, जीव त्वं जगतीपते ! । म्रियस्व जीव वेत्युक्तं, तेन जातक्षुते भये ॥ ४६ ॥ कालसौरिकोऽक्षौषीत्, क्षणे तत्र ततोऽवदत् । मा जीव मा म्रियस्वेति, कुष्ठी निष्ठुरया गिरा ॥ ४७ ॥ विष्टपैकप्रतीक्ष्येण क्षुते यत्कुष्ठिना क्षणात् । म्रियस्वेत्युदितमासीत्, तेनोत्पन्नघनकुधा ॥ ४८ ॥ क्षिप्रमेव स्वयं राज्ञा, संज्ञिताः स्वपदातयः । स्थानादुत्थितमेतस्मादेतं गृह्णीत कुष्ठिनम् ॥ ४९ ॥ कथान्तेऽथ स उत्थाय, नत्वा नाथं च निर्ययौ । उत्तस्थुस्वरितास्तेऽपि पृष्टलग्ना पदातयः ||५० || प्रेक्ष्य पृष्ठस्थितानेतान्, कृष्टखड्गोद्भटान्भटान् । तेषां स कौतुकं कत्तु, सुरीभूय नभोऽभजत् ॥ ५१ ॥ तैस्ततोऽचिन्ति वैलक्ष्यरुक्षवक्त्रेः परस्परम् । प्रेक्षमाणैरयं मायागोलकः कोऽपि किं भवेत् ॥ ५२ ॥ श्रीश्रेणिकस्य तं वृत्तं वृतान्तं प्रत्यपीपदत् । स्वामिन्!
दर्दुरदेवाख्यानकम् ।
॥। ४९० ॥
Page #533
--------------------------------------------------------------------------
________________
उपदेशमालाविशेषवृत्तौ|
दर्दुरदेवाख्यानकम्।
॥४९१॥
Deeperoeaeeeeeeeee
कुष्ठी स सद्रपः, सुरो भूत्वाऽभजनमः ॥५३॥ श्रुत्वा तद्विस्मयस्मेर-मुखाम्भोजो जगत्प्रभुम् । पप्रच्छ पार्थिवः स्वामिन् !, कः सः कूष्ठीति कथ्यताम् ॥ ५४ ॥ ततोऽजल्पि जगन्मौलिमाणिक्यमुकुटश्रिया । जिनेन्द्रेण यथा राजन् !, कुष्ठी नैष सुरो ह्यसौ ॥५५॥ मस्तकन्यस्तहस्तान्ज-युग्मेनाऽभाणि भूभुजा । कोऽयं पूर्वमभूदेव ! केन देवत्वमध्यगात् ।। ५६ ॥ प्राप्तः केन निमित्तेन, त्वत्पादपुरतः स्थितः। सुष्ठु निष्ठुरकुष्ठः संश्चक्रे च रसिकाभ्रमं ॥ ५७ ॥ कथं वाचमुवाचवं, म्रियस्वेत्याद्यसूनृताम् । इत्याद्यावेद्यतां सद्यो, देवदेव ! प्रसीद मे ॥ ५८ ॥ त्रिलोकीतिलकेनोक्तं, श्रूयतां श्रेणिक ! त्वया । सर्वमेतत्तवाश्चर्यचर्याया एककारणम् ॥ ५९ ।। प्रधाननगरप्राम-गोकुलादिसमाकुलः । वत्सजनपदः ख्यातः, समस्ति श्रीनिकेननम् ।। ६०॥ पुण्या पुण्यजनाकीर्णा, धनाधीश्वरपूरिव । कोशाम्बी तत्र नगरी, गरीयःसम्पदास्पदम् ।। ६१ ॥ माणिक्यकिंकिणीक्वाणैः, सुरमन्दिरकेतवः । श्वतमानं यशो यस्यां, गायन्तीव यशस्विनाम् ॥ ६२ ॥ वलक्षभिक्षवो यस्यां, कुशाश्च द्विजवेश्मसु । दृश्यन्ते सर्वतः शश्वद्विप्रवालकरोचिताः ॥ ६३ ।। उत्तरासङ्गसुभगाः, सदा पुण्यजनोचिताः श्रावका यत्र वेश्याश्च, यथा यक्षेश्वरस्त्रियः ।। ६४ ॥ नमत्सामन्त संघात-मौलिमालार्चितक्रमः। शतानीको नृपस्तत्र, विद्यतेऽवद्यवर्जितः ॥ ६५ ॥ रिष्टेषूत्कृष्ट जम्बून्यरुणमणिगणो(णे) दाडिमीबीजपुञ्जान् , मुक्ता स्वच्छोदबिन्दून् मरकतकणिकासंकरे मुद्गपूगान् । बुध्वा बुध्वा विमुग्धाश्चटकशुकपिकीकाक कीशादयस्ते, खिद्यन्ते स्वादयन्तो यदविनयकृतां शून्यसौधाङ्गणेषु ॥ ६६ ॥ तस्यामस्ति महापुर्या, द्विजः सेडुवकाह्वयः। गायत्रीमात्रकेऽप्यज्ञः, साक्षादुक्षा न शङ्गवान् ॥ ६७ ।। अपि स्वभावसंसिद्धां, जन्मतोऽपि द्विजन्मनाम् । पौराणां पुरतः कत्तुं, वेत्ति न प्रार्थनामपि ।। ६८ ॥ पाशुपाल्यं कृषिः सेवा, वाणिज्य प्रेष्यरूपता । यद्यप्यस्ति द्विजोऽप्येतत् , तथापि न विवेद सः ।। ६९ ॥ एवं स वर्त्तते नित्यं, भार्योपार्जितभोजनः । आपन्नसत्व. याऽसत्त्वः, सोऽन्यदा भणितस्तया ॥ ७० ॥ मूर्खशेखर! कार्य मे, स्यादौषधघृतादिना । निश्चितो वर्तसे तत्किं, कुरु कामप्युपार्जनाम् ॥ ७१ । शरीरकारणे किं मे, कुरुतां बुद्धिवैभवम् । चिरायोपार्जनाकार्ये, कार्यतां मनउद्यमम् ॥ ७२ ॥ सोऽथ सज्जाञ्जलिः
१ सीमन्त C. D. २ जघन्य B. जन्तून्य D. ३ स्वेदबिन्दून्. ४ चसोदयस्ते ०. चासो0 D.
Zeeleevedeoelacoeroeimeroe
॥ ४२१॥
Page #534
--------------------------------------------------------------------------
________________
उपदेशमालाविशेषवृत्तौ|
दर्दुरदेवाख्यानकम्।
DonRCARoma2zeceDEOKA
प्राह, प्राणस्वामिनि ! सर्वथा । त्वत्प्रसादान्मया कश्चिदर्थोपायो न शिक्षितः ॥ ७३ ॥ कुर्वे किमादिशेदानी, स्वमत्या साऽब्रवीदिदम् । श्रीशतानीकदेवस्य, कुरु सेवा सुनिष्ठुराम् ।। ७४ ।। यतः-“ सुवर्णपुष्पां पृथिवीं, चिन्वन्ति पुरुषास्त्रयः । शूरश्च कृतविद्यश्वः, यश्च जानाति सेवितुम् ॥ ७५ ॥" ततः सर्वात्मना मूर्खग्रहेण गृहिणीमुखः । सेवते स शतानीकं, ढोकयन् कुसुमादिकम् ।। ७६ ।। सेवाग्रहमुदीक्ष्याऽस्य, नृपोऽवोचत्कदाचन । तुष्टस्ते सेवया विप्र !, प्रयच्छामि यदिच्छसि ॥ ७७ ॥ तेनोक्तं कृतकृत्योऽस्मि, प्रसादादेव देव ! ते । प्रार्थयिष्ये विशेषेण, यद्भणिष्यति भट्टिनी ॥ ७८ ॥ आराधयाम्यहोरात्रं, देव ! तां देवतामिव । भोक्तास्मि कापिलात्म्येव, कर्वी सर्वत्र सैव मे ॥ ७९ ॥ अत्याजवं विलोक्यास्य, स्मित्वा भूपतिरम्यधात् । याहि तत्पृच्छ्यतां तत्त्वमित्युक्तोऽसौ गतो गृहान् ॥ ८० ।। ब्राह्मणीमभणद्भद्रे ! नृपतिर्मेऽद्य तुष्टवान् । तब्रूहि राज्यवाज्यादि, प्रार्थये पार्थिवं कियत् ।। ८१ ॥ चतुरा चिन्तयामास, सा स्वायतिविलोकिनी। अस्यावश्यं भविष्यन्ति, हुं तरुण्योऽपराः प्रियाः ।। ८२ ।। यतः-प्रवर्द्धमानः पुरुषस्त्रयाणामुपघातकः । पूर्वोपार्जितमित्राणां, दाराणामथ वेश्मनाम् ॥ ८३ ॥ तयोक्तमथ राज्येन, किं द्विजानां सपाप्मना। प्रार्थनीयं तदेवात्र, यल्लोकद्वयसाधकम् ।। ८४ ।। मार्गणीयस्ततो भूभृत् त्वया ग्रासनभोजनम् । दीनारो दक्षिणायां च, धौतपोतिकया समम् ।। ८५ ॥ अस्माकमियता किं न, प्रत्यहं परिपूर्यते । एकां च घटिकां यावद्धान्यो (द्वाच्यो) जल्पमुपांसु सः ॥ ८६ ॥ किं न श्रुतं त्वयाकालेऽनात्सघृतादुष्णादच्छिद्रात् सितवाससः । अपराऽप्रेष्यभावाच्च, शेषमिच्छन्पतत्यधः ॥ ८७ ।। एनमादेशमादाय, स ययावुपपार्थिवम् । यथोक्तं प्रार्थयामास, प्रत्यश्रोषीन्नृपोऽपि तद् ॥८८॥ ततः प्रभृति तत्सर्व, कुर्वाणं वीक्ष्य भूभुजम् । चिन्तयामासुरन्येऽपि, भूपतेः पार्श्ववर्तिनः ।। ८९ ॥ महाप्रसादमेतस्य, प्रत्यहं कुरुते नृपः। यतोऽतो वयमप्येतं, पूजयामः प्रयत्नतः ॥ ९० ॥ यतःयथा व्यालगजारोहः, कालसर्पोपसर्पणम् । पिशाचपरिषत्प्राप्तिस्तथा सेवा महीभुजाम् ॥ ९१ ॥ ये सदैव मृदूत्ताल-द्विजिह्वाश्रयतां गताः। नृपाः सर्पाश्च ते लोके, कस्य विश्वासहेतवः ॥ ९२ ।। क्षारचित्ते कृते राज्ञि, तत्कदाचन केनचित् । स्यादस्मादपि सानिध्यं, भूपतेरतिवल्लभात् ॥ ९३ ॥ एवं विचिन्त्य सोऽमात्यो, द्वाःस्थितान्तपुरादिभिः । भोज्यते स्वगृहं नीत्वा, दीयते दक्षिणां क्षणात् ।।९४॥
Demezeeeeeperoececa
॥४९२॥
Page #535
--------------------------------------------------------------------------
________________
उपदेशमाला| विशेषवृत्तौ
दर्दुरदेवाख्यानकम् ।
॥४९३॥
ततः स तादृशाल्लाभा--दभूत्समधिकद्धिकः । पुत्रपौत्रादिभिः प्रापत् , परां वृद्धिमथाचिरात् ॥ ९५ ॥ एवं च दक्षिणालोभाद्भुञ्जानस्य गृहे गृहे । अजीर्णाद्वमतस्तस्य, त्वग्दोषोऽभूद्भयानकः ।। ९६ ।। शीर्णघ्राणो व्रणाघ्रातः, प्रस्रवत्पूयगन्धतः । मक्षिकावेष्टितः कष्टामवस्थामास्थितस्ततः ॥ ९७ ॥ तथापि पूर्ववद्राज्ञो, बुभुजे ग्रासने स्थितः । कुष्ठी वर्तऽहमित्येवं, न शशङ्के मनागपि ॥ ९८ ॥ "कुष्ठिनः | कुलटायाश्च, स्पष्टं निष्टाङ्कितैकता। वर्ण्यमानौ जनैयौँ हि, निःशूकावुपसर्पतः ॥ १९॥" अदतो दक्षिणालोभात्, पञ्चकेष्वपि वेश्मसु । व्याधिर्वृद्धिमधात्तस्य, सार्द्ध जनजुगुप्सया ॥ १०० ॥ विषं वैश्वानरो व्याधिदुर्जनः स्वैरचारिता । अप्रतिक्रियमाणानि, मार-18 यन्ति न संशयः ॥ १॥ विज्ञप्तं मन्त्रिभिर्देव ! त्वदनासनभोजनम् । न युक्तमस्य विप्रस्य, संचरिष्णुरियं रुजा ।। २।। एकत्र भोजनात्स्पर्शादेकशय्यासनस्थितेः । संक्रान्तिर्जायते व्याधेरिति शास्त्रे यदुच्यते ॥ ३॥ ततो राजकूले राजन्नागच्छन्नेष वार्यताम् । सन्ति सन्तः सुतास्तस्य, भोज्यन्तां नीरुजोऽत्र ते ॥ ४ ॥ ओमित्युक्ते नरेन्द्रेण, मन्त्रिणा स निवारितः । इत्यभाणि च भोक्तव्य-IN मितः पुत्रैर्नृपान्तिके ॥ ५॥ ततश्च भुज्यते तद्वद्विश्रुतास्तव तत्सुताः । स तस्थौ दुस्थितावस्थः, स्वगृहे दुर्मना मनाक् ॥ ६॥ | व्याधिव्याप्तौ क्रमेणास्य, कुटुम्बक्षेमकाम्यया । कुटीरं कारितं किंचित्क्वचिद्गेहाबहिः सुतैः ।। ७॥ तत्र दुर्गन्धसम्बद्ध-मक्षिकामात्रमैत्र्यकम् । जुगुप्सां वीप्सया कुर्वस्तं न कोऽप्युपसर्पति ॥८॥ कुङ्कुमागुरुकर्पूर-कस्तूरीस्तबकाञ्चिताः । नान्तिकाऽध्वनि यान्त्यस्तं, वीक्षन्तेऽपि वधूटिकाः ॥ ९॥ तद्वचो नानुतिष्ठन्ति, निष्ठोवन्ति मुहुर्मुहुः । काशमानं हसन्त्युच्च-यौवनोन्माददुर्द्धराः ॥ ११० ॥ खिद्यमानमना मानी, निष्फलं स ज्वलन् क्रुधा । नम्रास्यः खरवद्गृष्टी, निश्चेष्टोऽस्ति कुटीरके ॥ ११ ॥ पिपासाऽनाशितस्वान्तः, क्षामकुक्षिर्बुभुक्षया । मुहुः श्वपाकवन्मार्गनाप्नोत्यम्भो न भोजनम् ॥ १२ ॥ बहूक्ता बेटिका किंचित्कदाचन ददाति चेत् । पिधाय वाससा नाशां, तथाप्यभ्येति तीव्रवाक् ॥ १३ ॥ इत्याद्यवज्ञया दग्धः, स्निग्धोऽपि प्रागभूद्विषन् । क्रोधाभिमानशोकार्ति-दुःस्थितः सन्नचिन्तयत् ॥ १४ ॥ अहो एतावतीमेतां, प्रतिष्ठा प्रापितं मया । कुटुम्बं मां पुनष्टि, धिग्धिगस्य कृतघ्नताम् ॥१५|| " आपीय प्रणयात्पयांसि पयसां पत्युर्निपत्योदरे, पाथोदाः परितान्तरिक्षकुहरं प्रापुः परामुन्नतिम् । तस्यैवोपरि विस्तरालविलसजिह्वालविद्युातो,
DeepKeeperredecePCORDOI
॥ ४९३॥
Page #536
--------------------------------------------------------------------------
________________
उपदेशमालाविशेषवृत्तौ
॥ ४९४ ।।
गर्जन्त्युज्जित सज्जितप्रतिरवा धिग्धिक्कृतघ्नानिमान् ॥ १६ ॥ " " घुण इव घृणाविहीनो, यस्मिन्वंशे खलः खलुत्पन्नः । शतशश्छद्राण्युत्पाद्य, पातयत्याशु तं मूलात् ॥ १७ ॥ ” तथा — “ जस्सेव पहावुम्मिलियाई, तं चैव हयकयग्घाई । कुमुयाईं अप्पसंभावियाई चंदं उवहसंति ।। १८ ।। " एवमेतेऽपि मत्पुत्रा, मयैव प्रापिताः श्रियम् । पराभवन्ति मामेव परमार्थेन वैरिणः ।। १९ ।। तत्सर्वान्भोजयाम्येतान् फलमन्यायदुस्तरोः । नभस्तो मस्तके वज्रं पातयामि दुरात्मनाम् ॥ १२० ॥ अद्य वत्राग्निभिर्दग्धो, विदvaisa | अतिनिर्मथनादग्निञ्चन्दनादपि जायते ।। २१ ।। किंचिदालोच्य चित्तेन तेन ते बकवृत्तिना । व्यक्तमुक्ता यथा वत्सा ! निर्विण्णो जीवितादहम् ।। २२ ।। ततः कृत्वा कुलाचारं, मोक्तुमिच्छाम्यसून क्वचित् । तीर्थे श्रुत्वा तदेतत्ते, प्रमोदेनावन्निम् || २३ || तात ! पातकिरोगोऽयमित्थमेव प्रशाम्यति । जन्मान्तरेऽपि नोऽपैति, तद्विदध्याः किमुच्यताम् ॥ २४ ॥ स प्राहाऽस्मत् कुले पुत्राः ! क्रमोऽयं यन्मुमूर्षुभिः । मंत्रोक्षितः पशुद्देयः, स्वबन्धुभ्यो हितैषिभिः || २५ ॥ तस्माद्वत्सं बलीयांसं, सुप्र माणं सुदर्शनम् । आनयध्वं कुटीरेऽस्मिन् कुलक्रमविधित्सया ।। २६ ।। युष्माभिः खादयित्वाशु, मन्त्रैस्तु संस्कृतीकृतम्। सार्द्ध सर्वकुटुम्बेन कुर्वे कार्यमनाकुलः ॥ २७ ॥ तैरप्यज्ञाततद्भावैर्मुग्धत्वात्तत्कुटीरके । बबन्धे तादृशो वत्सो, वचनानन्तरं मुदा ॥ २८ ॥ उद्वत्त्र्योद्वत्र्त्य नित्यं स, स्वशरीरकमादरात् । संक्रमाय स्वकव्याधेर्ददौ वत्साय वर्त्तिकाः ॥ २९ ॥ ताश्चरन्नचिरेणैव सुष्ठु ततोऽप्यभूत् । यदा तदानीं पुत्रेभ्यः स तं भोज्यार्थमापिपत् ॥ १३० ॥ तैरप्यज्ञाततच्चित्तैर्भक्षिते पिशिते पशोः । यामि सांप्रतमापृष्टाः, सुतास्तीर्थे क्वचिन्त्रिये ॥ ३१ ॥ इति प्रमद्वरः प्रोच्य, द्विजः स निरगाद्गृहात् । कुष्ठिनो दूरतस्त्यागात्, तेऽप्यभूवन् प्रमद्वराः ।। ३२ ।। मन्दं मन्दमयं पादैः कुधीरूर्ध्वमुखोऽगमत् । निर्जनामटवीमेकां, कालरात्रिमिव स्वयम् ॥ ३३ ॥ शाखामृगाः सुबभाः, षट्पदाः श्यामलत्विषः । यस्यां पक्वफलायन्ते, शाखिशाखा शिखाश्रिताः ||३४|| सदा शुभ्राजितानेक - विरुद्वागमविस्तराः । लसत्सकुंतल कुचा - ' भोगरामास्वसद्द्भुवि ( दुचिः ) ||३५|| अक्षमालोपलाभा या, पिहिता बहुशोभया । सत्फलामलकान्ता च मूर्ति
१ अनत्थ B. २ भोग रामाश्च सद्भुवि D. रुचि: C
दर्दुरदेवाख्यानकम् ।
।। ४९४ ॥
Page #537
--------------------------------------------------------------------------
________________
उपदेशमाला
विशेषवृत्तौ|
दर्दुरदेवाख्यानकम्।
॥ ४९५ ॥
RCommerPCRORRECORDC
जैनमुनेरिव ॥ ३६ ।। युग्मम् । तपनातपसंपातात् , क्षुद्रसत्वभयादपि । उष्णे तृष्णगतीवाभूदम्भोऽन्वेष्टुं प्रचक्रमे ॥ ३७ ।। अम्भोथ भ्राम्यता तेन, गिरीणां गह्वरोदरे। क्वचिदालोकयां चक्रे, तज्जीवितमिवात्मनः ॥ ३८ ॥ कलिमशमीधात्री, पिचुमन्दाऽभयादिभिः । सर्वतः संपरिक्षिप्ते, हृदे तुच्छजलास्पदे ।। ३९ ॥ तीरवृक्षावलेः पत्रैः, फलैः पुष्पैश्च सन्ततम् । पतद्भिः कल्कवजातं, तत्र ग्रोष्मोष्मणा जलम् ॥ १४० ॥ तदृष्ट्वा हृदयं तस्य, समुच्छश्वास तत्क्षणात् । इन्द्रियाणि च जातानि, स्वार्थग्रहपटून्यलम् ॥ ४१ ॥ तेन विश्रम्य विश्रम्य, कल्काकारं जलं ततः। प्रारेभे पातुमत्यन्तं, पिपासाविगमार्थिना ॥ ४२ ॥ यथा यथौषधक्वाथकल्पं तत्स पयोऽपिबत् । तथा तथाऽस्य संजज्ञे, विरेकः कृमिजालवान् ।। ४३ ॥ पथ्यं हरीतकीधात्री, फलैरेव प्रकल्पयन् । सेवते स्म धनच्छायां, सदा तेषां महीरुहाम् ॥ ४४ ॥ एवं कतिपयैरेव, वासरैस्तच्छरीरकम् । चक्रे रसायनेनेव, नीरुक्तेनाम्बुनाऽधिकम् ॥४५|| या न चिन्तयितुं शक्या, न कत्तुं नापि भाषितुम् । साऽप्यवस्था भवत्येव, विधावभिमुखे सति ।। ४६ ।। अनुकूले विधौ पुंसां, विषमप्यमृतायते । विपरीते पुनस्तस्मिन्नप्यमृतं विषायते ॥ ४ ॥ विधिः पितेव सर्वत्र, कदाचित् परिरक्षति । कदाचित्पीडयत्येव, दायाद इव दुईमः ।। ४८ ॥ न यत् पुरुषकारेण, साध्यं धीसम्पदा न च । तदेकं देवमेवेह, बलिभ्यो बलवत्तरम् ।। ४९ ॥ परोपतापिना सौख्य, दौस्थ्यं परहितैषिणाम् । यदत्र जायते सोऽयमन्यायोऽस्य महान्विधेः ।। १५०॥ अथ तेन स्वदेहस्य, वीक्ष्य सौन्दर्यसम्पदम् । चिन्तितं दर्शयाम्येतां, स्वलोकाय वपुःश्रियम् ॥५१॥ किं तया सारयाऽप्यत्र, जातया सम्पदा नृणाम् । यो न पश्यन्ति लोकाः स्वे, प्रमादोत्फुल्ललोचनाः ॥ ५२ ॥ पुत्राः सह कलत्रैश्च, श्रयन्ते यादृशीं दशाम् । पश्यामि तादृशों तेषां, तां च तातैकविद्विषाम् ॥ ५३ ।। स्वयं संपादितं सद्यो, द्विषां द्वेषस्य यः फलम् । स्वचक्षुभ्यां निरीक्षेत, जन्म तस्य प्रशस्यते ॥ ५४॥" इत्यालोच्य दुराचारः, स स्वपत्तनमीयिवान् । कथंचित्प्रत्यभिज्ञातः, पपृच्छे सहवासिभिः ॥ ५५ ॥ केन भद्र ! तवापास्तं, तत्कुष्ठं सुष्ठु निष्ठुरम् । स प्राह सुप्रसन्ना मां, देवतेवंविधं व्यधात् ।। ५६ ॥ तरुक्तं त्वं कृती विप्र ! प्रसन्ना यस्य देवता । स्तूयमानो जनरेवं, स विवेश स्वमन्दिरम् ॥ ५७ ॥ दृष्ट्वा तान् कुष्ठिनः पुत्रान् , सकुटुम्बानवोचत । सहर्ष मदवज्ञाया, भवद्भिर्भुज्यता
॥४९५॥
C.
Page #538
--------------------------------------------------------------------------
________________
दर्दुरदेवा
उपदेशमालाविशेषवृत्तौ
ख्यानकम्।
॥४९६॥
फलम् ॥ ५८ ॥ पुत्रैः प्रजल्पितं पाप ! किं तबैतद्विजृम्भितम् । तेनोक्तं मां विना शक्तिः, कस्य स्यादीदृशी भुवि ॥ ५९॥ आः पाप ! किं त्वयेदृक्षं, विरुद्ध धर्मलोकयोः । निस्तूंशेन समाचीर्णमित्युचुस्तेऽतिदुःखिताः ॥ १६० ॥ तेनोक्तं किं रे पापा ! मामाक्रोशथ दुर्मुखाः । किं नाम विस्मृतं यद्बो, यत्ताते मय्यनुष्ठितम् ॥ ६१ ॥ महतोऽपि स्वदोषान्नो, परदोषांस्त्वणूनपि । पश्यत्यपूर्वमन्धत्वमहो लोकस्य दृश्यते ।। ६२ ।। तं क्रूरकलहाक्रोशैः, साकं पुत्रैरुपस्थितम् । लोकोऽप्यालोक्य धिग्जाति, धिकत्तुं प्रावृतद्यथा ।। ६३ ॥ स्वयमारोपितारामे, पत्रपुष्पफलस्फुटे । स्वकुले किं त्वया पाप ! प्रदत्तोऽयं तनूनपात् ॥ ६४ ॥ प्रतीतं प्राकृतस्यापि यत्ते तदपि विस्मृतम् । “विषवृक्षोऽपि संवर्ध्य, स्वयं छेत्तुमसाम्प्रतम्" ।। ६५ ।। धिक्कारानिति दुर्वासनाप्नुवन्ननिशं जनात् । अस्वल्पकज्जलालेप-श्यामलास्यीभवंस्तथा ॥ ६६ ॥ दीनो दिवसमप्येकं, तत्र स्थातुमपारयन् । निशीथे निरगान्निःश्री-भूप! हे प्रापिवानिह ॥ ६७ ॥ अजानन् जीविकामन्यां, गोपुरद्वारपालकम् । प्रारेभे सेवितुं सम्यगभूद्विश्रम्भभाजनम् ॥ ६८ ॥ कदाचिद्वयमत्रैव, स्वविहारक्रमोद्यमात् । राजन् । राजगृहद्वारि, प्राप्तास्त्वां चाभिवन्दितुम् ॥ ६९ ॥ ततो दौवारिकेणासावुक्तो भद्र ! अभिवन्दितुम् । भगवन्तं ब्रजिष्यामि, त्वया पुनरिहास्यताम् ।। १७० ॥ तावत्क्वापि न गन्तव्यं, स्थानादस्माद् ध्रुवं त्वया । यावदेम्यहमित्युक्त्वा, तेन | मत्पार्श्वमाययौ ।। ७१ ॥ द्विजस्तु तस्थिवांस्तत्र, दुर्गादेवीपुरस्थितम् । नैवेद्यं निगिलन्नुच्चे-ननाम विरराम सः ।। ७२ ।। बाहुल्या
बलिभक्ष्यस्य, जिह्वालाम्पट्यपाटवात् । रङ्कराजवदात्मानं, कण्ठपूरमपूरयत् ॥ ७३ ॥ भक्षणानुक्षभक्ष्यस्य, ग्रीष्मत्वात्समयस्य च । उदन्या दुःखितोऽध्यायत् , धन्यास्ते मत्स्यकच्छपाः ॥ ७४ ।। आर्गेनतेन तिर्यक्षु, बद्धायुर्बाधितस्तृषा। आरटन्नुन्मुखो मूर्खः, क्षणाप्राप्तः परासुताम् ॥ ७५ ।। अत्रैव नगरे वाप्यां, दर्दुरीगर्भतां गतः । जज्ञे स समये संज्ञी, प्राप्तवान्प्रौढतां क्रमात् ॥ ७६ ॥ विहारक्रमयोगेन, वयमत्र पुरे पुनः । प्राप्तास्त्वमपि भूपेन्द्र ! वन्दनार्थमुपागतः ॥ ७७॥ पुरक्षोभोऽभवद्भूयः, प्रोचुः पानीयहारिकाः। सद्धर्मदेशनावाक्य-रहस्याकर्णनोत्सुकाः ।। ७८ ॥ एका प्राह हला देहि, मार्गमग्रं च मुश्च मे । यास्यामहं जिनं नन्तुममिष्टोतुमुपासितुम् ।। ७९ ।। अन्याह नागमः किं त्वं, श्वः कि तेऽपि कर्कशा। पापामृतं वहाम्येतल्लभे धर्मामृतं न तत् ॥१८॥
पुर पुनः । प्राप्तास्त्वमपि भूगल एका प्राह हला देहि, मार्यमृतं वहाम्येतसमे धर्मा
॥४९६ ॥
Page #539
--------------------------------------------------------------------------
________________
उपदेशमाला| विशेषवृत्तौ
॥४९७॥
emercreepercenecrazmeezeroe
अपराऽऽह त्वरस्व त्वं, यास्यावः सममेव वां । पत्याहमनुजज्ञे तत् , पृच्छ त्वमपि वल्लभम् ।। ८१ ॥ पानीयहारिकाशब्दानित्या- |y दीन् दुर्दुरः स तान् । आकर्णयंस्तदा दध्यौ, पूर्वकृतमिदं क्वचित् ।। ८२ ।। स्यात्पुनः क्वेति तात्पर्यादीहापोहं प्रकुर्वतः । संज्ञि- दर्दुरदेवात्वात्तस्य संजज्ञे, जाणिस्मरणमुज्वलम् ।। ८३ ।। मां धृत्वा स पुरद्वारि, द्वारपालं यमर्हितुम् । आसीद्गतः स एष स्यादागतो भग ख्यानकम् । वान्बहिः ।। ८४ ॥ तदा न वन्दितो येन, मया पापीयसा प्रभुः । तेन दुर्दुरता सेयं, फलं तस्यानुभूयते ॥ ८५ ॥ तत्साम्प्रतमपि स्वस्य, पूरयामि मनोरथान् । परः कोऽवसरः स्यान्मे, क्व कदा वेति वेदकः ।। ८६ ।। सार्द्ध श्रद्धावताऽनेन, जनेन प्रणिनंसुना । भदन्तं वन्दितुं यामि, स्वीकरोम्यद्भुतं फलम् ।। ८७ ।। उत्प्लुत्योत्प्लुत्य मत्पाव, यावदायातुमुद्यतः । तावत्त्वत्तुरगेणासौ, खुरेणाक्रम्य चूर्णिणतः ॥ ८८ ॥ प्रधानप्रणिधानस्यानुभावेन मृतस्ततः। द१राकेषु देवेषु, प्रादुरासीन्महासुरः ॥ ८९ ।। जीवानां भावसंशुद्धिर्विज्ञेया साध्यसाधनी । अन्यथालिङ्ग्यते कान्ता, दुहिता पुनरन्यथा ।। १९० ॥ क्रियाशून्यो हि यो भावो, भावशुन्या च या | क्रिया । अनयोरन्तरं ज्ञेयं, भानुखद्योतयोरिव ॥ ९१॥ तदस्य भावसंशुद्ध-बंद्धबुद्धेः शुभाध्वनि । अभूदेवतयोत्पत्तिस्तद्भावः पुण्यकारणम् ।। ९२ ॥ श्रीवीरस्यैष पृथ्वीशः, श्रेणिकः श्रावकाऽग्रगीः । मयाऽपि तीर्थकद्भक्तेः, शक्यश्चालयितुं न हि ॥९३।। श्रेणिक ! त्वं सुधर्मायां, सभायामित्यशस्यथाः । अग्रतः स्वर्गिवर्गस्य, समग्रस्य बिडोजसा ।। ९४ ॥ एतदश्रद्दधानोऽसौ, त्वत्परीक्षार्थमागमत् । अमरः कुष्टिरूपेण, त्वदृष्टेमोहमादधौ ॥ ९५ ॥ गोशीर्षचन्दनेनाहो, सिञ्चति स्म मदादरात् । त्वया तु रसिकासेकं, करोतीति निरक्ष्यत ॥ ९६ ।। यत्पुनः प्रोक्तवानेष, म्रियस्वेति मया क्षुते । तदभक्त्या न भक्त्यैव, सत्प्रयोजनमब्रवीत् ॥ ९७ ॥ व्याख्याक्षुदादिखेदेन, किमर्थ स्थीयते भवे । मोक्षमेकान्तसौख्यं त्वं, मृत्वा याहीति सोऽवदत् ॥ ९८ ॥ प्राज्यराज्यार्जितं सौख्यं, जीवतो जगतीश ! ते । मृत्यौ तु दुर्गतिस्तेन, त्वां जीवेति गिराऽगृणात् ॥ ९९ ॥ त्वत्सुनोर्जीवतः पुण्यं, मृतस्य सुरसम्पदः । यदृच्छा तेन तेनोक्ता, जीव वा त्वं म्रियस्व वा ॥ २०० ॥ कालसौकरिकः प्राणान् , पापमापद्यतेतराम् । मृतस्तु दुर्गतो गन्ता, निषिद्धस्त
||४२७॥ भयादपि ॥१॥ अथाकात्मनः पातं, दुर्गतौ श्रेणिकः क्षणात् । कामं श्याममुखच्छायस्तीर्थनाथं व्यजिज्ञपत् ॥ २ ॥ युष्माह
Pcccccceremocrace..
Page #540
--------------------------------------------------------------------------
________________
उपदेशमालाविशेषवृत्तौ
श्रेणिकनरकनिवारणप्रार्थना।
॥ ४९८॥
teenezaaeeeezameezzresereezeraseem
शेष्वपीशेषु, दुर्गत्युदधिसेतुषु । भाविनी भगवन्नेषा, कथं मे दुर्गतौ गतिः ॥ ३ ॥ जन्मन्यस्मिन्नभूदेतत्त्वं स्वामी सेवकस्त्वहम् । एवं स्थितेऽपि मे दौरथ्य, सा स्वामिस्तव वाच्यता ॥४॥ किं ममापि विकल्पोऽभू-त्वद्भक्तो भगवन्निह। अथवा योग्यता नास्ति, त्वत्प्रसादस्य मे प्रभो ? ॥ ५ ॥ दंभोलिदण्डवकिंवा, त्वमेव सुष्ठु निष्ठुरः। नाऽप्रमाद प्रसादं मे, भक्त्यैवमपि यासि तत् ॥ ६॥ मेरं दण्डं महीं छत्रं, कत्तु ये प्रभविष्णवः । तेषां च क्वाप्यसामर्थ्य मिति श्रद्धीयते कथम् ॥ ७ ॥ व्याजहार जिनो भूप! बद्धायुर्नरके भवान् । प्रागेव तेन तेऽवश्यं, गतिस्तत्र भविष्यति ॥ ८॥ जन्मन्यत्र यथा बद्ध-मायुर्वेद्यं तथैव तत् । नरकेषु स्वभावोऽयं, न शक्यः कर्तुमन्यथा ॥९॥ आत्मा नाणुरणुात्मा, कर्नु केनापि शक्यते । अवश्य भाविभावेऽस्मि-नाशक्तिरियता नृणाम् ॥ २१० ॥ किंवा-भविष्यन्त्यां चतुर्विंश-त्यहत्पङ्क्तौ भविष्यसि । त्वमाद्योऽर्हन्महापद्मो, माऽधृति भूप ! तत्कृथाः ॥१शा श्रुत्वा तत्प्रमदोत्कर्षफुल्लल्लोचनपङ्कजः। प्रणम्य प्राञ्जलिः पृथ्वी-नाथो नाथमवोचत ॥ १२ ॥ किं नाम विद्यते स्वामि-नुपायः कोऽपि नेदृशः । न यामि यादृशेनास्मि, नारकावासवेश्मसु ॥ १३ ॥ स्वामिना जानताऽर्थ-मभविष्णुममुं ध्रुवम् । तस्य प्रोक्तमधीरस्य, धीरतोत्पत्तिहेतवे ॥ १४ ॥ प्रोत्या महातपस्विभ्यः, कपिला ब्राह्मणी यदि । भिक्षा क्षोणीश्वर ! स्वैरं, सकृदप्यत्र दापयेः ॥ १५ ॥ कालशौकरिकं शूनां, त्याजयेर्यदि वा दिनम् । तदानी दुर्गतिप्राप्तेस्तव मोक्षोऽस्ति नान्यथा ॥ १६ ।। कार्यतात्पर्यमालोच्य, स्वस्य साध्यमिदं क्षणात् । मानसे स प्रमोदेन, नरीनति स विस्मयात् ॥ १७ ॥ त्रिलोकीतिलकं नत्त्वा, निवृत्तः स्वपुरं प्रति । जिनेशशासने शश्व-दक्षोभ्यस्त्रिदशैरपिता १८ । प्रस्तावे सोऽत्र सम्यक्त्वं, दर्दूराङ्कः परीक्षितुम् । प्रस्थास्नोभूपतेर्माणे, दृष्टिमोहममुं व्यधात् ॥१९॥ गृहीतवडिशं साधु-मूर्ध्वहं स(शि)रसीतटे । आदाय मत्स्यानैक्षिष्ट, भूमीभृद्भुतझोलिकम् ॥२२०।। वीक्ष्येतच्चिन्तयामास हा हा धिक्कर्मगौवरम् । यजिनेन्द्रव्रतस्थोऽपि, जज्ञेऽसौ मत्स्यबन्धकः ।। २१ ॥ ब्रजन्तीं ध्वजिनी कृत्वा, परिवर्त्य तुरङ्गमम् । एकाकी श्रेणिकस्तस्य, समीपे समुपागमत् ।। २२ ।। तमाख्यन्मञ्जुलालापैः, किमेतत्तव चेष्टितम् । त्वं हि जनमुनिम्लेच्छाश्छिन्दते मत्स्यकच्छपान् ।। २३ ।। सुरा च पञ्चगव्यं च, यद्यते योगमहंतः । अमत्रे क्वचिदेकत्र, साधो! ब्रूहि त्वमेव तत् ॥ २४ ॥ जैनेन्द्र
peezeeroezareeroeezercereezmeeroen
या महातपासवाश्मसु ॥ १३ ॥ नामवोचत ।
॥ ४९८॥
Page #541
--------------------------------------------------------------------------
________________
उपदेशमालाविशेषवृत्तौ ॥ ४९९ ॥
शासने स्पष्ट-स्फटिकोपलनिर्मले । पापमेतत्प्रकुर्वाणः, कलङ्कस्तबकायसे || २५ || साक्षेपमाचचक्षे स त्वं किमेवं प्रजल्पसि । यत्र स्युस्तादृशाः श्राद्धाः किमन्यत्तत्र जायते ॥ २६ ॥ औणिको नास्ति मे कल्पः, किं व्रतं तं विना च मे । धर्मोपकरणे चिन्तां त्वं कदाचन किं व्यधाः ? ||२७|| मात्स्यैरेतैस्ततः कल्पं, क्रेष्यामि व्रतवृद्धये । नृपोऽजल्पदयुक्तोऽस्मि, मिध्यादुष्कृतमस्तु मे ॥ २८ ॥ रत्नकम्बलमादत्स्व, प्रसीद त्यज दुष्क्रियाम् । बोधयित्वेति तं भूयः पार्थिवः प्रस्थितः पुरः ।। २९ ।। प्रेक्षामास ततोऽप्येये, कज्जलाचितलोचनाम् । गर्भिणीमार्थिकां याच मानां हृट्टे वराटकान् ॥ २३० ॥ तत्रापि प्राणिनामेव, दुष्कर्मत्वमचिन्तयत् । जैनेन्द्रशासने शङ्कां न त्वल्पामध्यकल्पयत् ॥ ३१ ॥ तामप्यवीवदत्तद्वत् पार्थिवः साध्यदोऽवदत् । राजन् ! जातमिदं तावत्, किमतिक्रान्तचि न्तया ||३२|| साम्प्रतं प्रसवासत्तिस्तघृताद्यैः प्रयोजनम् । न चान्यास्ति गतिस्तेन, याचे हट्टे वराटकान् ||३३|| मा भूच्छासनमालिन्यमित्येकान्तगृहे क्वचित्। एनामानाययामास, मम (माभार ) भोभो इतोऽवदत् ||३४|| यदेवं नैव सम्यक्त्वात् कथंचिदचलत्ततः । प्रत्यक्षीभूय भूमिभृद्देवेनेदमभाष्यत ॥ ३५ ॥ भो भोः श्रेणिक ! यादृक्षस्त्तमृभुक्षापरीक्षितः । तादृक्ष एव जैनेन्द्रशासने त्वं सुनिश्चलः ॥ ३६ ॥ त्रिदशो दर्दुराङ्कोऽहं त्वत्परीक्षार्थमागमम् । मयैवाकारि सर्वेयं, कुष्टिसाध्वादिविक्रिया ॥ ३७ ॥ मनागपि न तु क्षोभः, समजायत जातु ते । न किं वज्रमणेर्भेदे, भिद्यन्ते लोहशुचयः ॥ ३८ ॥ तद्गृहाण विभो ! हारं, गोलकद्वितयं तथा । क्रोडार्थमिति गीर्वाणस्तस्मै तत्सर्वमापिपत् ।। ३९ ।। तारं हारं तथा छिन्नं, योऽमुं सन्धास्यते पुमान् । न जीविष्यत्यसावेव, मुक्त्वा सोऽन्तर्दधे सुरः || २४० || श्रेणिक चेल्लणादेव्यास्तं तारं हारमार्पयत् । गोलकद्वितयं तत्तु, सुनन्दायाः प्रदत्तवान् ॥ ४१ ॥ तेनानन्दमविन्दाना, सुनन्दा प्रकटेया । भित्तावास्फोटयामास, तौ गोलौ स्फुटितौ स्फुटम् ॥ ४२ ॥ तस्मादकस्मादेकस्माद्विस्मयैकनिकेतनम् । देवदूष्यद्वयं सद्यः प्रादुरासीद्विकस्वरम् ॥ ४३ ॥ द्विधाभूताद्वितीयस्मात्पुष्पदन्तद्वयद्युति । कुण्डलद्वितयं दिव्य-रत्नरम्यं प्रकभूत् ॥ ४४ ॥ चलणा च सुनन्दा च, देव्यौ द्वे अपि तत्क्षणात् । हर्षोत्कर्षेण रत्नानि तान्यङ्गेष्वप्यनह्यताम् ॥ ४५ ॥ नृपेणापि गृहं गत्वा, जल्पिता कपिला स्वयम्। देहि भिक्षां तपस्विभ्यो, याचसे यद्ददामि तत् ॥ ४६ ॥ साऽवादीयदि मां देव ! सर्वामपि
श्रेणिक
सम्यक्त्वपरीक्षा |
॥। ४९९ ।।
Page #542
--------------------------------------------------------------------------
________________
उपदेशमालाविशेषवृत्तौ
कालशौकरिकान्त्यावस्था।
॥५००॥
हिरण्मयीम् । करोषि न तथाप्येतत् । करिष्यामि कदाचन ॥ ४७ ॥ भूयसा वा किमुक्तेन, कल्पयेः कणशोऽपि चेत् । कुर्वे तथापि नाऽकार्य, त्वदायत्तं तु जीवितम् ॥ ४८ ॥ कालशौकरिकोऽप्येवं, प्रोचे भूमिभृता भृशम् । शूनां त्यजाऽद्य येन त्वामदरिद्रं करोमि भोः ॥ ४९॥ सोऽवोचत्कः किलास्यां स्याद्दोषः कथय भूपते ! । येन मां त्याजयस्येना, बहुद्रव्यार्पणादपि ॥ २५० ॥ प्रत्युत प्राणिसंघातः, प्राणिति प्रायशोऽनया । विप्रक्षत्रियवैश्यादिः, कुतस्तस्मात्त्यजामि ताम् ।। ५१॥ किमत्र बहुनोक्तेन, तद्वचः पृथिवीपते ! । नैव ताभ्यामभव्यत्वादङ्गीचक्रे मनागपि ॥ ५२ ॥ कालशौकरिको राज्ञा, सोऽन्धकूपे च चिक्षिपे । हिंसामेकामप्येन, वारयामि | हठादिति ॥ ५३॥ नृपः प्राप्तो द्वितीयेऽह्नि, वन्दनाय जगत्प्रभोः। प्रोवाच पालितः स्वामिन् !, मयेको नियमस्तयोः ॥५४॥ मुनीन्द्रः प्राह मिथ्यैतन्मृन्मयान्महिषान् यतः । तावतस्तत्र कृत्वाऽसौ, जघानेति निरीक्ष्यताम् ।। ५५ ॥ जाते क्रमेण यतस्य,
मत्यौ निकटवर्तिनि । कालशौकरिकस्याभूत् , तदिदानीं निगद्यते ॥५६॥ पञ्च पञ्च शतान्युच्चमहिषाणां विनिघ्नता । प्रत्यहं तेन | यत्कर्म, निर्मितं प्रचितं चिरात् ॥ ५७ ॥ तत्प्रभावान्महारोगाः, प्रादुरासन् शरीरके । तादृशा यादृशा शङ्के, सादृश्यं रौरवे भवेत् |
॥ ५८ ॥ हा हा हतोऽस्मि हा मात-म्रियते म्रियतेऽधुना । इत्याक्रन्दैस्तटस्थानां, कम्पयामास मानसम् ॥ ५९॥ न शय्यायां न ] भूपृष्ठे, नाभुञ्जानस्य नाश्नतः। नाप्सु पीतास्वपीतासु, सुखं तस्यास्ति सर्वथा ।। २६० ॥ वीणावेणुमृदङ्गादि-शब्दादिविषयैः क्षणात् । जायते. तस्य कोऽप्यन्तः, सन्तापः प्रतिवासरम् ।। ६१ ।। प्रविष्टमिष्ठकापाके, चितायामथवा स्थितम् । पच्यमानमिवात्मानमनात्मज्ञो विवेद सः ।। ६२ ।। स्वतातमातमत्यन्तमित्येवमवलोकयन् । आख्यदुःखी स्वमित्रस्याभयस्य सुलसोऽखिलम् ॥ ६३ ॥ विमश्य
कर्ममर्माणि, श्राद्धधर्मधुरन्धरः । अभयः कथयामास, तस्य तत्पुरतो यथा ।। ६४ ॥ तत्पित्रा मित्र ! संचिक्ये, चिरं तत्कर्मफल्म| पम् । सप्तस्वपि न यन्माति, भूमिषूपरि वर्त्तते ॥ ६५ ।। जन्मन्यत्रैव तत्तस्य, फलमेषोऽनुभाव्यताम् । कुरु त्वमिन्द्रियार्थानां, वैप
रीत्यमतोऽधुना ॥ ६६ ॥ इत्यवेत्य समेत्यासौ, सुलसः सत्त्वरं गृहात् । तीक्ष्णकण्टकशय्यायां, शाययामास तं क्षणात् ॥ ६७ ।। विलेपनमसद्गन्धैः, सर्वाङ्गीणमवीवृधत् । कट्वम्लतिक्तवस्तूनि, स्वयं भृशमभूभुजत् ।। ६८ ॥ इत्यनिष्टा जनविटा, इन्द्रियार्था यथा
PeeCeelCCCCerveena
॥५००॥
Page #543
--------------------------------------------------------------------------
________________
उपदेशमालाविशेषवृत्तौ|
॥५०१॥
PCDCCCORRECORRomance
यथा । सुलसेन विधीयन्ते, सुखी स स्यात्तथा तथा ।। ६९ ॥ अभ्यर्णचारिणं किंचिदवोचदिति चात्मजम् । कि त्वयेतावती वेलां, TV सत्सुरवात्सुत ! वञ्चितः ।। २७० ।। तां दृष्ट्वा तादृशीं चेष्ठां, वाचोयुक्तिं च पैतृकीम् । सुलसश्चिन्तयामास, विस्मयाधीनमानसः
IG|सुलसकथा। ॥ ७१ ॥ अहो पापस्य माहात्म्यमीदृशं कटु दृश्यते । जन्मन्यत्रैव नो जाने, किं परत्र भविष्यति ॥ ७२ ॥ विपाकं पापकस्यैवं, साक्षादनुभवन्नपि । न तातः कुरुतेऽद्यापि धिगूधर्मस्य कथामपि ।। ७३ ॥ अहं तु वर्तयिष्यामि, वार्तामपि न पाप्मनः । साक्षान्निरीक्ष्यमाणेऽग्नौ झंपापातं करोति कः ॥७४॥ धर्मध्यानपराधीने, सुलसे दुष्कृतालसे । क्रन्दमाने जने क्रूरकर्मामग्रे स दुर्मनाः ।।७५|| उदपाद्यप्रतिष्ठाने, वनकण्टकसङ्कटे । सप्तम्यामवनौ दुःख-प्रकर्षकनिकेतने ॥ ७६ ॥ सुलसश्चान्यदाऽभाणि, स्वजन विकार्थिभिः । पितुःपदं क्रमायातं, त्वयाऽधिष्ठीयतामिति ॥ ७७ ॥ मांसगृद्धा वृथा वृद्धाः, सर्वान् वस्तदिदं ब्रुवे । नाहमेतत्करिष्यामि, पातकं प्राणिघातकम् ॥ ७८ ॥ चकार तातस्तन्नाम-सद्धर्माध्वनिरन्धलः । धर्माधर्मपथौ पश्यन्नहं तु न करोम्यदः ॥ ७९ ॥ चक्षुष्मन्तो IN | भवन्तोऽपि, पश्यन्तः पुरतः पथि । अन्धकूपं बृहद्रूपं, कि पतन्ति कदाचन ।। २८० ।। हिंसया जायते दुःखं, यथाऽऽत्मनि तथा | परे। यथावद्वय॑ते स्वात्मन्यन्यत्रापि तथा न किम् ।।८।। कालशौकरिके साक्षादीक्षांचक्रे मुमूर्षति । विपाकः पाप्मनां मास्म, मुग्ध-10 मुग्धा मुधा ततः ।। ८२ ॥ जीवितार्थे जनो दत्ते, कृत्स्नामपि वसुन्धरांम् । तन्महामूल्यमल्पेऽर्थे, मा हताहतजीवितम् ।। ८३ ।। 10 धत्तां तपस्यां बहुभिर्नमस्यां, व्याख्यातु शास्त्रं स्वरहस्यपात्रम् । न धर्मरक्षा यदि जीवरक्षा, तदा समस्तं तदिहाप्रशस्तम् ।। ८४ ॥ रु:रक्षरकैस्तिरस्कृतिकृतैः स्वस्याधिरुत्पद्यते, यद्धत्ते जितकुन्तखड्गविशिखाक्षेपैः शरीरव्यथा। मृत्योर्नाम त एव निर्भरभयं सत्यं तथा प्राणिनामन्येषामपि ही कथं रतिरतः प्राणप्रहाणेन वः ॥ ८५ ॥ प्राज्यस्वाराज्यसज्जाप्रसभसुभगताजीवितारोग्यरूपः, प्रीतिप्रस्तावयन्तीप्रतिहतकुगतिः प्रस्तुतप्राभवश्रीः । सेयं सोपानपङ्क्तिः प्रगुणगुणततिः सिद्धिसौधावरोहे, रोहन्ति पुण्यभाजां मनसि विजयते जीवरक्षा सुलक्ष्या ।। ८६ ॥ तैरुक्तं भावि यत्पापं, प्राणिव्यापादनोद्भवम् । तत्ते वयं गृहीष्यामः, सर्वेऽप्यल्पकमल्पकम् ।। ८७ ॥
॥५०१॥ किचक एव हन्तव्यो, भोस्त्वया सैरिभः स्वयम्। भेत्स्यामो वयमेवान्यास्तत्कियत्तव पापकम् ।। ८८ ॥ ज्ञातिष्विति प्रजल्पत्सु, प्रति
Depeacorecaceedeosexmonam
Page #544
--------------------------------------------------------------------------
________________
उपदेशमालाविशेषवृत्तौ ॥५०२॥
बोधधिया निजः । कुठारेणांह्निराजघ्ने, सुलसेन सुबुद्धिना ॥ ८९ ॥ पीडया प्रलपन्नुच्चः, समस्तांस्तानुवाच सः। गृहीध्वं बन्धवः
10 सुलसकथा। कांचित्कणशो मम वेदनाम् ।। २९० ॥ एते भवन्तः सर्वेऽपि, सुस्निग्धाः सर्वदा मयि । तत्किमेवमुपेक्षन्ते, मत्पीडां किं न गृहते | ॥९१ ॥ तेऽवोचन शक्यते लातुं, किमन्येनान्यवेदना । सोऽवादीदेवमेवैत-ल्लास्यथैनोऽपि तत्कथम् ॥ ९२ ।। अत्राल्पवेदनादानेऽ- | प्यलं यदि न तत्कथम् । आदास्यध्वे प्रभूतां तां, यूयं नरकवेदनाम् ॥ ९३ ॥ यः करोत्यत्र यत्कर्म, स एवाप्नोति तत्फलम् । न ह्यन्येन विषे भुक्ते, मृत्युरन्यस्य जायते ॥ ९४ ॥ पिता माता स्वसा भ्राता, वल्लभा वा भवार्णवे। वैपरीत्यभृतोऽपि स्युस्तकिमेतैरतात्त्विकः ।। ९५ ॥ अनाद्यनन्ते संसारे, को न केन न कस्य न । संबन्धो जन्तुना जन्तोः, केयं स्वपरकल्पना ॥ ९६॥6 त्यक्त्वा कदाग्रप्रन्थि, तदस्मिन्पापकर्मणि । जनधर्माधिकारे नः, साहाय्यं धत्त धीधनाः ॥ ९७ ॥ निर्माय धर्मकमैकतानं तं वीक्ष्यते | ततः । तदुक्तं प्रत्यपद्यन्त, किं न वज्रेण मिद्यते ॥ ९८ ॥ इत्येवमेष सुलसः स्वमतिप्रभावात्कल्याणभागभयनिर्भरसौहृदाच्च । अङ्गीकृतद्विषडणुव्रतवृद्धिशुद्धिबुद्धिर्बभूव जिनधर्मधराधुरीणः ॥ २९९ ॥
साम्प्रतं ' केसिंचि परो लोगो' इत्यादि भङ्गकचतुष्टये प्रथमभङ्गं तावद्योजयन्नाहछज्जीवकायविरओ, कायकिलेसेहिं सुठु गुरुएहिं । नहु तस्स इमो लोगो, हवइऽस्सेगो परो लोगो ॥ ४४१ ॥ नस्यनिरुद्धमईणं, दंडियमाईण जीवियं सेयं । बहुवायम्मिऽवि देहे, विसुज्झमाणस्स वर मरणं ॥ ४५२ ॥ तवनियमसुट्ठियाणं, कल्लाणं जीविपि मरणंपि । जीवंतज्जति गुणा, मयाऽवि पुण सुग्गई जंति ॥ ४४३ ॥ अहियं मरणं अहिरं च जीवियं पावकम्मकारीणं । तमसम्मि पडंति मया, वेरं वदति जीवंता ॥ ४४४ ॥ अवि इच्छंति अ मरणं, नय परपीडं करंति मणसाऽवि । जे सुविइयसुगइपहा, सोयरियसुभो जहा सुलसो ॥ ४४५॥ ___ षड्जीवकायेषु निरतस्तदुपमईकारीत्वाद्यः ' कायक्लेशः '-पञ्चाग्नितापनादिभिरतिबृहत्तमैर्वर्त्तते तस्यायं लोको-मनुष्यभवरूपो न
economercenamera:
॥
Page #545
--------------------------------------------------------------------------
________________
उपदेशमाला - विशेषवृत्तौ
॥ ५०३ ॥
| भवत्यज्ञानमहाकष्टानुष्ठानादिहलोकसुखाभावात् किं तु व्यवहारेण स्फुटं स एकः परलोको भवति अज्ञान कष्टोपार्जित तुच्छ परलोकसु खोपस्थानात् । बालतपस्विनो हि रागद्वेषाद्युपहतचित्तवृत्तयः पञ्चाग्नितापनघटसहस्त्रधाराधारणभिक्षाक्षालनादिषटकायोपमर्दं कृत्वा मृत्वा चाज्ञानमहाकष्टोपार्जितपापानुबन्धितुच्छपुण्याः, परलोके संसारिकसुखोपभोगभागिनो व्यन्तरादित्वेनोत्पद्यन्ते, ततस्तेषां कोणिकजीवसेनकसंज्ञतापसादीनामिव परो लोको भवति, नेह लोकः केवलकष्टानुभावात् । न च जैनसाधवोऽपि तथा तेषां वीतरागत्वेनात्रापि सुखित्वात् तृतीयभङ्गके प्रवेशात् । यदुक्तम्- ' देवलोगसमाणो उपरियाओ महेसिणमिति तन्नास्ति राजराजस्येत्यादि । अतः परं 'केसिं चि वरं मरण' मिति प्रथमगाथोक्तं भङ्गचतुष्टयमुदाहरिष्यति न तु अन्नेसिं एत्थ होइ इहलोगो' इत्यादि भङ्गत्रयं द्वयोरपि गाथयोः शब्दवृत्त्यैव भेदो न तात्पर्येणेत्यर्थज्ञापनार्थम् ॥ ४४१ ॥ “ नरय ” गाहा । ' नरकनिरुद्धमतीनां ' - परलोकेऽवश्यं नरकगामिनां श्रेणिकदण्डिकादीनां जीवितं श्रेयो वर्त्तते मुहूर्त्तसुखावाप्तेः परलोके नरकदुःखानुभवस्यावश्यंभावित्त्वादित्येतावता 'जीवियमन्नेसि’ति भङ्ग उदाहृतः । अथ 'केसिं चि वरं मरण 'मित्युदाह्रियते - बह्न पायेऽपि - रोगद्यपायाक्रान्तेऽपि देहे विशुद्धयतः प्रशस्तध्यानान्निर्मलीभवतो यावदद्यापि वेदनासहिष्णुतया नार्त्तध्यानं गच्छति तावद्वरं श्रेयोमरणं सुगतिगमनात्सुकोशल साध्वादेरिव ॥ ४२ ॥ तृतीयभङ्गकं योजयति – “ तव ” गाहा । कल्याणं पथ्यं हितं जैन साधूनामिव ॥ ४३ ॥ चतुर्थभङ्गयोजनामाह - " अहियं " गाहा - तमसि नरकरूपे वैरहेतुत्वाद्वैरं - पापमित्यर्थः ! कालशौकरिकादयो हि जीवन्तो यावतो जीवान् घ्नन्ति तावद्भिः सार्द्धं वैरहेतुं पापं वर्द्धयन्ति ||४४ || अत एव विवेकिनः पापं प्राणप्रहाणेऽपि नाचरन्तीत्याह – " अवि" गाहा अपि सम्भावनायां संभाव्यत एवायमर्थो यथा स्वस्येच्छन्ति मरणं न पुनः परस्य पीडां मनसाऽपि कुर्वन्ति । ' सुविदितसुगतिपथा ' - विज्ञातमोक्षमार्गाः । सुलसाख्यानकं दर्दूराङ्कदेवाख्यानके कथितमेव ॥ ४५ ॥ तदिदं विवेकविजूभितमुक्तम विवेकविजृम्भितमाह
मूलग कुदंडगा दामगाणि उच्छूलघंटिआओ य। पिंडे अपरितंतो, चउपया नत्थि य पवि ॥ ४४६ ॥
इह-परलोकयोः भङ्ग
कानि ।
॥ ५०३ ॥
Page #546
--------------------------------------------------------------------------
________________
हितोपदेशश्रवणफलम् ।
उपदेशमाला
INI तह वत्थपायदंडग-उवगरणे जयणकज मुज्जुत्तो। जस्सऽहाए किलिस्सई, तं चिय मूढो नवि करेई ॥ ४४७॥ विशेषवृत्तौ|
अरिहंता भगवंतो, अहियं व हियं व नवि इहं किंचि । वारंति कारवेंति य, चित्तूण जणं बला हत्थे ॥ ४४८ ॥ उवएस पुण तं दिति जेण चरिएण कत्तिनिलयाणं । देवाणऽवि हुंति पहू, किमंग पुण मणुअमित्ताणं? ॥ ४४९ ॥ वरमउडकिरीडधरो, चिंचइओ चवलकुंडलाहरणो। सको हिओवएसा, एरावणवाहणो जाओ ।। ४५०॥ स्यणुज्जलाई जाई, बत्तीसविमाणसयसहस्साई। वजहरेण वराइँ, हिमोवएसेण लद्धाई ॥ ४५१ ॥ सुरवइसमं विभूई, जं पत्तो भरहचकवट्टीऽवि। माणुसलोगस्स पहू, तं जाण हिओवएसेण ॥ ४५२ ॥ लध्धूण तं सुइसुह, जिणवयणुवएसममयबिंदुसमं । अपहियं कायव्वं, अहिएसु मणं न दायव्वं ॥ ४५३ ॥ हियमप्पणो करितो, कस्स न होइ गरुओ गुरू गणो । अहियं समायरंतो कस्स न विष्पच्चश्रो होइ ? ॥ ४५४ ॥
'मोलका'-अश्वबन्धनयोग्या स्थूणाः । कुदण्डदामकादीनि प्रतीतानि । चतुष्पदा पशुश्छागिकाऽपि । यथा चतुष्पदमात्राभावेऽपि मोलकादीनि तदूपकरणानि मूखों मीलयत्यपरिश्रान्त इति दृष्टान्त ।। ४६ ।। दार्टान्तिकमाह-" तह " गाहा-तथा वस्त्रपात्रदण्डकाद्युपकरणाति पिण्डयतीति योगः। यतनाकार्योयुक्तोऽहमेतानि मीलयामीति शाठ्यवान् । यस्य संयमस्यार्थाय क्लिश्यत्युपकरणमीलने न तमेव संयमं मूढो न करोत्युपकरणरामणीयक एव तात्पर्यात् । अयमर्थः-यथा चतुष्पदविकलस्य तदूपकरणान्वेषणं क्लेश एव । तथा संयमरहितस्योपकरणराढेति ॥४७॥ एवं तर्हि उन्मार्गप्रवृत्तं तीर्थकराः किमिति न वारयन्तीत्याह-" अरिहंता" गाहा । तर्हि किं कुर्वन्तीत्याह-" उवएस” गाहा । देवानां प्रभव-इन्द्रा इत्यर्थः ॥ हितोपदेशो हि सकलकल्याणानि सम्पादयतीत्याह-“वर" गाहा । वरमुकुटानामपि यत्किरीटं प्रधानतयोपरिवर्तित तद्धारयतीति । 'चिंचइओ' ति अङ्गदादिमण्डितः ।। | ऐरावतो-देवहस्ती वाहनं यस्य स तथा सनत्कुमारजीवः प्राक्तनभवे परिव्राजकेनापमानितस्तपश्चरीत्वा शक्रः संजातः, परिव्राजकस्तु
Deeperpezaaeeeeeeeeeeezmeezera
||५०४॥
Page #547
--------------------------------------------------------------------------
________________
उपदेशमालाविशेषवृत्तौ
॥ ५०५ ॥
तद्वाहनहस्तीत्यनेन सूचितम् । तच ' थेवेण वि सप्पुरिसा' इत्यत्र कथितमेव । तथा " रयणुज्जलाई " गाहा ॥ किंच " सुरवइ गाहा । एतत्कथानकमपि किं 'परजणबहुजाणावणाहिं धम्मो मएण हुंतो ' ॥ ' अइसुट्ठिओ' त्ति इत्यत्र यथायोगं भणितमेव ॥ तदिदमवेत्य यद्विधेयं तदेवाह – “लद्धूण" गाहा । आत्महितं संयमानुष्ठानादि । अहितेषु प्रमादकषायादिषु || तथाकुर्वन्निहलोक एव यादृग्भवति तदाह - " हिय " गाहा । गण्यो - गणनीयः । सर्वकार्येषु सर्वस्य प्रष्टव्यः । विप्पभूओ' त्ति-विगतः प्रत्ययो यस्मात्स विप्रत्ययोऽविश्वसनीय इत्यर्थः ॥ ४८ तः ५४ ॥ ननु यो योग्यः कोऽपि स एव गुरुः स्यादहं तु नायोग्य इति यो मन्येत तं प्रत्याहजो नियमसीतवसंजमेहिं जुत्तो करे अप्वहियं । सो देवयं व पुज्जो, सीसे सिद्धत्थओ व्व जणे ॥ ४५५ ॥ सव्वो गुणेहिं गण्णो, गुणाहिअस्स जह लोगवीरस्स । संभंतमउड विडवो सहस्सनयणो स्ययमेइ ॥ ४५६ ॥ चोरिक चणाकूड कवडपरदारदारुणमइस्स । तस्स च्चिय तं अहियं पुणोऽवि वेरं जणो वह ।। ५५७ ।। जता तणकं चणलुहरयणसरिसोवमो जणो जाओ । तइया नणु बुच्छिन्नो, अहिलासो दव्वहरणम्मि ।। ४५८ ।। आजीवगगणनेया, रज्जसिरिं पयहिऊण य जमाली । हियमप्पणी करितो, नय वयणिज्जे इह पडतो ॥ ४५९ ॥
अयमर्थः – यः कश्चिदात्महितं करोति स दैवतमिव पूज्यो भवति शीर्षे कृतब्ध सिद्धार्थक इव-सर्षपवदुह्यत इति शेषः । अयमभिप्रायः— न हि गुरुपदोचितानां काचित्खानिरस्ति, किं तर्हि ? गुणाः पूज्यत्वहेतवस्ते च सर्वस्य स्वप्रयत्नसाध्यास्ततः सर्वेण तेष्वाद विधेयः । यदुक्तम्-न साधूनां क्षेत्रं न च भवति नैसर्गिकमिदं, गुणान् यो यो धत्ते स स भवति साधुर्भजत तान् । तथा - गुणेषु यत्नसाध्येषु यत्ने चात्मनि संस्थिते । अन्योऽपि गुणिनां धुर्य, इति जीवन् सहेत कः ॥ एतदेव भावयति - “ सव्वो ” गाहा । संभ्रान्तमुकुटविटपः - भक्त्यातिशयाकुलकिरीटशाखः निगीर्याध्यवसानाद्विटपशब्देन किरीटस्य शिखराण्युच्यन्ते ॥
"
एति '-वन्दनायेति शेषः ॥ ४५६ ॥ गुणहीनस्य तु व्यतिरेकमाह - " चोरिक्क " गाहा । ' चोरिक्कं ' - चोर्यम् । ' वचना '
हितोपदेश श्रवणफलम् ।
।। ५०५ ॥
Page #548
--------------------------------------------------------------------------
________________
जमालि
कथा।
क्रियया विप्रलम्भनम् । कूटमसत्यवचनम् । 'कपट'-मानसं शाठ्यम् । 'परदाराः'-परकलत्रम् । एतेषु विषयभूतेषु दारुणाउपदेशमाला-0
पापप्रवृत्ता मतिर्यस्य स तथा तस्य । तस्यैव तदहितमिह परत्र चापथ्यम् । पुनरपि 'वरं'-क्रोधाध्यवसायं तस्योपरि जनो वहति विशेषवृत्तौ ।
पापीयान् न दृष्टव्योऽयमित्याद्याक्रोशदानात् । तदयं तस्य वराकस्य गण्डस्योपरि स्फोट इति । गुणस्थितानां पुनरमी दोषा दूरोत्सारिता एव ॥ ५७ ॥ तथा चाद्यदोषाभावमन्येषामुपलक्षणाय दर्शयन्नाह- " जइता" गाहा । — जइया'-यदा । यद्वा यदि तावतृणकाश्चन-लोष्ठरत्नेषु सदृशोपमो निलोभतया एकाकारो जनो जातस्तदा न तु निश्चितं व्युच्छिन्नोऽभिलाषो द्रव्यहरणे कारणाभावात् । तदिदमवेत्य सन्मार्गे वर्तितव्यम् ।।५८॥ ये पुनः सन्मार्गे स्खलन्ति तेषां महतामप्यवस्तुता सम्पद्यत इत्याह-"आजीव" गाहा-आजीवन्ति द्रव्यलिङ्गेन लोकमित्येवाजीवका-निह्नवास्तेषां गणस्य नेता-नायको-गुरुरित्यर्थः । राज्यश्रियं ' प्रहाय'-परिहृत्य च शब्दात्प्रव्रज्यां च गृहीत्वा जमालिर्भगवज्जामाता यदिशब्दाध्याहाराद्यद्यात्मनो हितं 'कजमाणे कडे ' इति भगवदुपदिष्टार्थश्रद्धानमकरिष्यत्तदा वचनीये 'निह्नवोऽ' यमिति निन्द्यत्वे इहलोके नापतिष्यत् ॥ ४५९ ॥ अथ जमालिकथेयमुच्यते
क्षत्रियकुण्डग्रामे, जमालिनामा बभूव राजन्यः । श्रीवीरजिनेन्द्राग्रज-सहोदराया उदारायाः ॥१॥ 'प्रियदर्शनाभिधाया-स्तनूद्भवः शोभमानसौभाग्यः । अभिरामयौवनारामरामणीयकविकाशिश्रीः ॥ २॥ नयविनयैकनिधानं, निरवधिकरुणाविधासुधासिन्धुः । श्रीवीरदेवदुहिता, सुदर्शना तस्य भार्याऽभूत् ॥ ३ ॥ वैषयिकसुखासक्तस्य, तस्य साकं तयातिचक्रमे । कालो निकामकामाभिरामकेलेः कियानपि ॥४॥ पुरनगरपामादौ, कदापि देवाधिदेवता वीरः । विहरन् ब्राह्मणकुण्ड-प्रामारामे समागच्छत् ।।५।। उपबहुशालकचैत्यं, त्रिदशेश्वरविरचिते समवसरणे । निषसाद संसदे धर्म-देशनासारमाधातुम् ॥ ६॥ क्षत्रियकुण्डग्रामाजमालिरप्याजगाम तत्रैव । कृत्वा प्रदक्षिणात्रयमुपाविशद्देशनाश्रुतये ॥ ७ ॥ इह बध्यन्ते जीवा, यैमिथ्यात्वादिभिर्यथा चरितः। मुच्यन्ते च यथा यः,
१ सुदृशः सुदर्शनायास्त. B. C. सुदृशः सुदर्शनाभिधायास्त. D.
| ॥५०६॥
Page #549
--------------------------------------------------------------------------
________________
उपदेशमाला विशेषवृत्तौ
॥ ५०७ ॥
सम्यक्संयमतपःप्रमुखैः ।। ८ || संक्लिश्यन्तः सर्वासु, यान्ति दुःखार्द्दिता यथा गतिषु । अरहट्टघटीयन्त्रन्यायेन पुनः पुनस्तत्र ॥ ९ ॥ संक्लेशलाघावाल्लंघयन्ति संसारसागरं च यथा । अवितथमकथि तथा तत् सर्वं तीर्थाधिनाथेन ॥ १० ॥ अत्रान्तरे भवोत्त्रस्तचेता जमालिः स्वामिनं प्रणम्य व्यजिज्ञपत्-यथा भगवन् ! पितृभ्यामनुज्ञातो युष्मदन्तिके ग्रहीतुमिच्छामि प्रव्रज्याम् । भगवता तु मा प्रतिबन्धं विधस्वेत्युक्तः प्रणत्य स्वगृहानगादपृच्छच्च व्रतार्थे मातापितरौ । कथं कथमपि ताभ्यामनुज्ञातः पुरुषसहस्रवाह्यां शिबिकामारुह्य महाविभूत्या भगवन्तमुपतस्थे । भगवताऽपि पञ्चशतराजपुत्रपरिवारोपेतः प्रत्राजयाञ्चक्रे । तत्पत्नी च सुदर्शना स्त्रीसहस्रपरिवारा प्रव्राजिता । द्वयोरपि सामायिकाद्येकादशाङ्गपर्यन्ता श्रुतसम्पत्सम्पदे, कालेन गीतार्थतायां जातायां जमालिर्जाताचायैपदप्रतिष्ठोऽनुष्ठाननिष्ठाप्रष्ठः पञ्चभिरनगारशतैः परिवृतो ग्रामनगरादिषु विहरन् कदापि श्रावस्त्यां नगर्यां तिण्डुकोद्याने कोष्ठकचैत्येऽवग्रहमनुज्ञाप्य स्थितवान् । तत्र चान्तप्रान्ताद्याहाराभ्यवहारोत्पन्नदाहज्वरः संस्तारकाऽऽस्तरणाय साधूनादिक्षत्, तैश्चच्छाम इति भणित्वा संस्तरीतुमारब्धम् । स च गाढतरवेदनया दोदूयमानतनुः पुनरवादीत् । यथा भोः श्रमणाः ! संस्तीण्णं नवेति । तेऽवोचन् - संस्तीर्ष्णम् । ततोऽसौ समेत्य यावद्वीक्षांचक्रे तावत्संस्तीर्यमाण संस्तारकं विलोक्य सकष्टमुपविष्टः सकोपमवदत् - किं भोः साधवो ! भवद्भिरर्द्धसंस्तीर्णोऽपि संस्तारकः संस्तीर्ण इति भणितः । तैरवादि - ' कज्जमाणे कडे ', 'चलमाणे चलिए ', ' उदीरिज्जमाणे उदीरिए ', ' निज्जरिज्जमाणे निज्जिन्ने' इत्यादिभगवद्वचनप्रामाण्यात्, ततोऽसौ कियतीमपि वेलां संस्तारके स्थित्वा तत्क्षणोपजात मिथ्यात्वकर्मोदयादुदितदुर्विकल्पः शरीरात्मनि च संक्रान्ते दाहज्वरे साधूनाहूयाब्रवीत् — भोः साधवः ! श्रूयतां तात्पर्यं पर्यालोचितमस्माभिः । यदेतदर्हता-— कज्जमाणे कडे ' इत्याद्युच्यते न तत्सुपर्यालोचितवचनम् । संस्तीर्यमाण संस्तीर्णयोर्भिन्नकालत्वस्येदानीमेव दर्शनात् क्रियाकालनिष्ठाकालयोरत्यन्तं भेदात्ततो भगवद्वचसि स्खलितमेतदिति प्रतिजानीमहे । एवमुक्ताश्च ते साधवः केचिदेवमेतदिति प्रतिपेदिरे । अपरे त्ववगतभगवद्वचनयथावस्थितार्था एवमभिदधुर्यथा - जमालिसूरे ! नैतद्युक्तमुक्तं त्वया यतो न भगवान् कदाचिदसत्यं जल्पत्यविकल केवलालोकत्वेन वीतरागद्वेषत्वेन च वितथकथने कारणाभावात् ॥ रागाद्वा द्वेषाद्वा, मोहाद्वा वाक्यमुच्यते ह्यनृतम् । यस्य तु
जमालिकथा ।
॥ ५०७ ॥
Page #550
--------------------------------------------------------------------------
________________
उपदेशमालाविशेषवृत्ती
जमालिकथा।
नैते दोषास्तस्यानृतकारणं किं स्यात् ॥ ११ ॥ तथा-आगमो ह्याप्तवचनमाप्तिर्दोषक्षयं विदुः । क्षीणदोषोऽनृतं वाक्यं, न ब्रूयाद्वेत्यसंभवात् ।। १२ ।। ततः स्थितमेतत्-'क्रियमाणं कृतमिति सत्यमेतदातोक्तत्वादितरवाक्यवत् । न च भगवद्वचनं-" पुराणं मानवो धर्मः, साङ्गो वेदश्चिकित्सितम् । आज्ञासिद्धानि चत्वारि, न हन्तव्यानि युक्तिभिः-॥ १३ ॥” इत्यादितुल्यम् । जात्यसुव. पर्णवत्तापादिशुद्धत्वात् । अन्यथा 'अस्ति वक्तव्यता काचित्तेनेदं न विचार्यते । जात्यं तु काञ्चनं भूत्वा, तापादिभ्यो बिभेति किम् ।। १४ ॥' इत्याद्यपालम्भभाजनं स्यात् । यत्तूक्तं-'संस्तीर्यमाणसंस्तीणयोर्भिन्नकालात्तस्ये 'त्यादि तदपि बालप्रलपितं, क्रियाकालनिष्ठाकालयोः कथंचिदेकत्वाभ्युपगमेन संस्तीर्णसमयेऽपि कथंचित्संस्तीर्णत्वनिर्णयात् ।। तथाहि-क्रियमाणक्षणे कृतत्वमप्यस्त्यन्यथा क्रियमाणाद्यक्षणादिष्विवान्त्यक्षणेऽपि कृतत्वस्याविद्यमानत्वात्कदाचित्कृतोऽयमिति प्रत्ययो नोत्पद्यते । यदि हि पटस्यान्त्यक्षणं यावन्नि. पद्यमानदशायां मनागपि न निष्पन्नताऽभूत्तदा कदापि कथं निष्पन्नः पटो व्यपदिश्येत । अन्यथा घटेऽपि निष्पन्ने निष्पन्नः पट इति व्यपदेशः स्यादुभयन्त्र प्रकटस्य निष्पन्नत्वाभावात् । ननु यद्येक-द्वि-त्र्यादितन्तुप्रक्षेपकाले पटस्य निष्पद्यमानत्वेन निष्पन्नता स्यात्तदानीं तन्तुवायस्य तदेव तत् क्रियोपरतिर्भवेत् । नैवम्-एकद्वित्रितन्तुप्रक्षेपकाले हि एकद्विव्यादितन्तुका एव पटाः प्रारब्धा निष्पन्नाश्च परिपूर्णपटस्तु चरमतन्तुप्रक्षेपकाल एवारभ्यते निष्पद्यते च । ततः कथमादावेव तक्रियोपरतिः प्राप्नोत्येवं संस्तारकेऽपि योज्यमित्यत्र बहु वक्तव्यम् । तच्च विशेषावश्यकादवगन्तव्यम् ।। एवं बहुविधं साधुभिरभिहितोऽपि जमालिर्यावद्भगवद्वचनं न प्रतिपद्यते। तावज्जातं मिथ्यात्वं, गतोऽयमधुना, न योग्यः सेवाया इत्यवधार्य विमुच्य च ते तदन्तिकं श्रीमहावीरस्वामिनमेवाशिश्रियुः ।। इतश्च सुदर्शना जमालिवन्दनानिमित्तं तत्रैवागता श्रीमहावीरश्रावकठङ्ककुम्भकारगृहे अवग्रहमनुज्ञाप्य तस्थौ ॥ सा च कृतमेव कृतं न क्रियमाणं कृतमिति जमालिवाक्यमनेकधा कर्णयन्ती पतिरागं च किंचिञ्चिन्तयन्ती तदेवाभ्युपगतवती ढङ्कस्याग्रतः प्रतिपादित वती च । ततस्तेन जमालिवृत्तान्ताऽभिज्ञेन छद्मनोक्तमायें ! नाहमेवंविधं विशेषं ज्ञातुं शक्तो यथा भगवान् सत्यो जमालिवैत्यभिधाय तूष्णीं स्थितस्तावद्यावदन्यथा स्वाध्यायपौरुषीं कुर्वत्या एवास्या आपाकमस्तकस्थानि भण्डकान्यवतारयता तेन झगित्येव ज्वलद
॥५०८॥
Page #551
--------------------------------------------------------------------------
________________
उपदेशमालाविशेषवृत्तौ
।। ५०९ ॥
ङ्गार एकस्तथा क्षिप्तो यथा तत्संघाटिकेकदेशे लग्नस्तया च भणितं भोः श्रमणोपासक महानुभाव ! किं मदीया संघाटी त्वया दग्धा । तेनोक्तं किमित्यायें ! अलीकमभिदधासि । नहि दह्यमानं दग्धमुच्यते त्वन्मते । संघाटी च त्वदीयेदानीं दह्यमानैव वर्त्तते इत्याद्युक्त्या सा प्रतिबुद्धाऽवदत्-यथा भव्यं कृतं श्रावक ! इच्छाम्यनुशास्तिमिति दत्तमिध्यादुष्कृता च गता जमालिपार्श्वम् । स्वाभिप्रायं च सयुक्तिकं बहुश उक्तवती । तथापि न तत्प्रतिपन्नवानसौ । ततः सा परिशेषसाधवश्च स्वामिसकाशमेव प्राप्ताः । सोऽप्येकाकी तस्मादुष्प्ररूपणादनालोचिताप्रतिक्रान्तोऽर्द्धमासिकसं लेखनया कालं कृत्वा लान्तककल्पे त्रयोदशसागरोपमस्थितिकः किल्बिषिको देवः समुत्पन्नः । ततश्च्युतश्चत्वारिपच तिर्यग्मनुष्यदेवभवग्रहणानि संसारमनुपर्यथ्र्य महाविदेहे सेत्स्यतीति ॥ भगिनीतनयः पतिः सुतायाः स्वकरसमर्पित संयमाधिराज्यमवगणयति चेज्जिनं जमालिस्तदद्दह कोऽपि कृतघ्नप्रकर्षः ? || ४५९ || जमालिप्रकारमेव जीवमाश्रित्याहइंदियकसायगाव - महिं सययं किलिट्ठपरिणामो । कम्मघणमहाजालं, अणुसमयं बंधई जीवो ॥ ४६० ॥ परपरिवायविसाला, अणेगकंदष्प विसयभोगेहिं । संसारत्था जीवा, अरइविणोअं करंतेवं ॥ ४६१ ॥ आरंभपायरिया, लोइअरिसिणो तहा कुलिंगी अ । दुहओ चुका नवरं जीवंति दरिद्दजियलोए ।। ४६२ ।। सव्वो न हिंसियव्वो, जह महिपालो तहा उदयपालो । नय अभयदानवरणा, जणोत्रमाणेण होयन्त्रं ॥ ४६३ || पाविज्जइ इह वसणं, जणेण तं छगलओ असत्तुत्ति । न य कोइ सोणिय बलिं, करेह वग्वेण देवाणं ॥ वच्च खणेण जीवो, पित्तानिलधाउसिंभखोभेहिं । उज्जमह मा विसीअह, तरतमजोगो इमो दुलहो । पंचिदियत्तणं माणुसत्तणं आरिए जणे सुकुलं । साहुसमागम सुणणा, सद्दहणाऽरोग पव्वज्जा ॥ आउं संविल्लंतो, सिढिलंतो बंधणाई सव्वाईं। देहट्ठिअं मुयंतो, झायह कलणं बहुं जीवो ॥ एकंऽपि नत्थि जं सुठु सुचरियं जह इमं बलं मज्झ । को नाम दढक्कारो, मरणंते मंदपुण्णस्स ? ॥ ४६८
४६४ ॥ ४६५ ॥
॥
४६६ ॥
४६७ ॥
युग्मम् ॥
हितोपदेशः ।
॥ ५०९ ॥
Page #552
--------------------------------------------------------------------------
________________
उपदेशमालाविशेषवृत्तौ
॥ ५१० ॥
कर्माण्येव घना - मेघा जीवचन्द्रावारकत्वात्कर्मघनास्तेषां महाजालं - निबिडसमूहम् || इन्द्रियकषायादिभिः केवलं कर्मैव बध्नाति न पुनः कश्चिदत्र परमार्थो वैषयिकसुखस्य दुःखरूपतया पामकण्डूयन कल्पत्वादतिविनोदद्वारेण विपर्यासात्, तत्राविवेकिनां सुखबुद्धिप्रवृत्तिः ॥ उक्तं च- ' तृषा शुष्यत्यास्ये पिबति सलिलं स्वादु सुरभि, क्षुधार्त्तः सन् शालीन् कवलयति मांस्पाकव ( सादिक ) लितान् । प्रदीप्ते रागाग्नौ दहति तनुमाश्लिष्यति वधूं, प्रतीकारे व्याधेः सुखमिति विपर्यस्यति जनः ॥ १॥ एतदेव सूत्रगाथयाह — 'परपरिवाये' त्यादि । आद्यपादेन द्वेषकार्यमुक्तम् । द्वितीयेन रागकार्थं, रागद्वेषवशगाः प्राणिनोऽरति विनोदमात्रमेवानुभवन्ति न तु सुखं किंचिदिति ॥ ६१ ॥ लौकिकत्रतिनोऽप्येतादृशा एवेति दर्शयति- " आरंभ " गाहा आरम्भः स्नानादौ षट्कायोपमद्दः पाकश्च धान्यादीनां तयोनिरता - आसक्ताः लौकिकऋषयस्तापसाः कुलिङ्गिनश्च कापालिकतपस्विप्रभृतयस्ते किमित्याह ' दुहओ चुक्का नवरं ' ति । न केवलमुभयतो भ्रष्टा-न ते गृहस्थास्तद्विरुद्धवेषत्वान्नापि यतयो हिंसादिप्रवृत्तत्वात् । अतो ' जीवंति दरिद्दजियलोए ' ति दरिद्रवत् दैन्यवृत्त्या जीवलोको जीविका यस्मिन् जीवने तत्तथा जीवन्तीति क्रियाविशेषणमेतत् । जैनदर्शनादन्ये यतयो मोहादारम्भादौ वर्त्तमानास्तेन विडबेनोदरपूरणमात्रमेव कुर्वन्तीत्यर्थः ।। ६२ ।। जैनसाधूनां पुनरेतच्चेतसि वर्त्तत इत्याह-" सव्वो " गाहा। हिंसायां विचार्यायां राजबद्रकोऽपि न हन्तव्यः । द्वयोरपि प्रियप्राणत्वादेकतुलया प्राणरक्षाकार्येत्यर्थः । उदगमात्रमेव तडागादिसत्कं स्वपानाय पालयति नत्वन्यदन्नादिमात्रस्याप्यात्मीयस्याभावादित्युदकपालो द्रमकः । न च नैवाभयदानत्रतिना सर्वप्राणिनामभयप्रदानप्रवृत्तेन यतिजनोपमानेन लोकतुल्येन भाव्यं यथाहुलौकिकाः - अग्निदो गरदश्चैव शस्त्रपाणिर्धनापहः । क्षेत्रदारहरश्चैव षडेते आततायिनः ।। आततायिनमायान्तमपि वेदान्तपारगम् । जिघांसन्तं जिघांसीयान्न तेन ब्रह्मा भवेदिति । पीडाप्रवृत्तेऽपि परे पीडा न कर्त्तव्येत्यर्थः ॥ ६३ ॥ एवं च कुर्वन्नविवेकिभिरक्षमो गण्यत इत्याह – “ पाविज्जइ " गाहा । प्राप्यते व्यसनं हीलारूपमन्त्राविवेकिना जनेन हेतुकर्तृभूतेन क्षमावान् सन् यथा त्वं छगलको बस्तोऽशक्तोऽक्षम इति, अत एव चण्डिकादेर्बलिम्बस्तेनैवाशक्तेन लोकः करोति न पुनर्व्याघ्रेण तेजस्विना कोऽपि करोति । एवं त्वमपि यदि शक्तिं दर्शयेस्तदा न केनापि परिभूयेथा इति । एवं हील्यमानेनापि साधुना क्षमैव
हितोपदेशः ।
।। ५१० ।।
Page #553
--------------------------------------------------------------------------
________________
उपदेशमालाविशेषवृत्तौ
॥ ५११ ॥
कार्या न पुनः क्रोधः क्वापि कर्त्तव्यस्तस्य परलोकापकारित्वादायुपश्चानित्यत्वेन परलोकस्याभ्यर्णवर्त्तित्वात् ॥ ६४ ॥ एतदेवाह - "C वच्चइ गाहा । व्रजति क्षणेन परलोकमिति गम्यते पित्तानिलादिक्षो भैस्तथाविधैः सर्वदा पार्श्ववर्त्तिभिः स्वपुत्रं रणसिंहराजं शियांश्च प्रत्याह – उद्यच्छत मा विषीदत सदनुष्ठाने मा शिथिलीभवत । यतस्तरतमयोगः सातिशयो धर्मकारणसम्बद्धोऽयं वक्ष्यमाणो दुर्लभस्ततस्तत्प्राप्तौ न युक्तः प्रमादः कर्त्तुम् ॥ तथाहि - " भो भव्याः काकतालप्रपतनतुलया रत्नदृष्टान्ततो वा, मानुष्यक्षेत्रजातिप्रभृति कथमपि प्रापि दुष्प्रापमेतत् । धर्मः कर्मप्रमाथी श्रुतचतुरगुरुश्चैष लेभे भवद्भिस्तत्किं नाद्यापि सद्यस्त्यजथ कुगतिद् निर्विवादं प्रमादम् ॥ १ ॥ ६५ ॥ तथा चाह – “ पंचिंदियत्तणं " गाहा । पञ्चेन्द्रियत्वादीन्येतानि सर्वाण्यप्युत्तरोत्तरक्रमेण दुर्लभानि प्राप्योद्यमः कत्तु युक्तो, न प्रमादः । एवमप्युपदिष्टे यः साम्प्रतेक्षित्वाद्दुर्बुद्धिर्धर्मं न कुर्यात् स पश्चाद् बहु शोचतीत्याह - " आउं" ' आयु '- जीवितं ' संवेष्टयन् ' - सन्निहितोक्रमकारणेर्लघूकुर्वन् करुणं ध्यायति जीवो यथा हा किं मया मन्दभाग्येन लब्धेऽपि सर्वज्ञशासने क्षिप्रमेव मोक्षप्रापिणि विषयलवलम्पटतया निरन्तरमहादुःखाधार संसारकारणमीदृशमनुष्ठितमिति सुचरितावप्रम्भाभावात् ।। एतदेवाह – “ एक्कंपि " गाहा । एकमपि - द्रव्यभावस्तवयोरन्यतरत् । ' दढक्कारो ' त्ति द्रढिमा अवष्टम्भः क्व मरणान्ते मन्दपुण्यस्य जीवस्य विषयासक्त्या पञ्चेन्द्रियत्वसद्धर्मसामग्रीहारणात्तदुक्तम् — लोहाय नावं जलधौ भिनत्ति, सूत्राय वैडूर्यमणि दृणाति । सच्चन्दनं प्लोषति भस्मनेऽसौ यो मानुषत्वं नयतीन्द्रियार्थे ॥ ६८ ॥ न केवलं पित्तादिभिरुपक्रम कारणैरायुश्च्यवते, किं तर्हि ? एवमपीत्याहसूलविस अहिविसुई - पाणीसत्यग्गिसंभमेहिं च । देहतर संक्रमणं, करे जीवो मुहुत्ते || ४६९ ॥ कत्तो चिंता सुचरियतवस गुणमुट्ठियस्स साहुस्स ? । सोगइगमपडिहत्थो, जो अच्छा नियमभरियभरो ॥ ४७० ॥ साहंति अ फुडविअर्ड, मासाहसस उणसरिसया जीवा । न य कम्मभारगरुयत्तणेण तं आयरंयि तहा ॥ ४७१ ॥ वग्धमुहम्म अहिगओ, मंसं दंतंतराउ कडूढेइ । मा साहसं ति जंपेड़, करेह नय तं जहा भणियं ॥ ४७२ ॥
हितोपदेशः ।
॥ ५११ ॥
Page #554
--------------------------------------------------------------------------
________________
उपदेशमालाविशेषवृत्तौ
॥५१२॥
परिअहिऊण गंथत्थवित्थरं निहसिऊण परमत्थं । तं तह करेइ जह तं, न होइ सव्वंपि नडपढियं ॥ ४७३ ॥
Iहितोपदेशः। पढइ नडो वेरग्गं, निविजिज्जा य बहुजणो जेण । पढिऊण तं तह सढो, जालेण जलं समोअरइ ॥ ४७४ ॥ कह कह करेमि कह मा करेमि कह कह कयं बहुकयं मे। जो हिययसंपसारं, करेइ सो अइकरेइ हियं ॥ ४७५॥ सिढिलो अणायरकओ, अवसवसको तहा कयावको। सययं पमत्तसीलस्स, संजमो केरिसो होज्जा ? ॥ ४७६ ॥ चंदुव्व कालपक्खे, परिहाइ पए पए पमायपरो। तह उग्घरविघरनिरंगणो य णय इच्छियं लहइ ॥ ४७७ ॥
शूलादिभिरप्यकस्मान्म्रियते प्राणी स चाकृतधर्मा शोचतीत्यर्थः । विहितसदनुष्ठानस्य तु नास्ति शोक इत्याह-"कत्तो" गाहा । कुतश्चिन्ता मृत्यावुपस्थितेऽपि न काचिदित्यर्थः। परिहत्थो-दक्षः । नियमानां-विचित्राभिग्रहाणां सम्बन्धी भृतो भर आत्मशकटे येन स तथा ॥ ७० ॥ एतच्च जानाना अप्येके गुरुकर्मत्वान्न कुर्वन्तीत्याइ-“साहिति य" गाहा। मासाहसशकुनसदृशका जीवा इत्यनेन वक्ष्यमाणगाथासंविधानकं सूचयति-तदेवाह-" वग्ध" गाहा । किल कश्चित्पक्षी मार्गे गच्छता ब्राह्मणेन 'मा साहस'मित्यारटन्नाकणितो गत्वा निरीक्षितश्च यावत्प्रसुप्तव्याघ्रानने प्रविश्यासौ मांसमाकर्षति, ततो ब्राह्मणेनाभ्यधायि–'मासाहसं' ति जंपसि, वग्घमुखाओ य आमिसं हरसि । मुद्धो सि सउण दीससि, वायासरिसं न य करेसि ॥१॥ एवमन्योऽपि योऽन्यथावादी अन्यथा करोति स तत्तुल्यो दृष्टव्यः॥ एतद्विदित्वा आगमज्ञेन यथावादिना तथाकारिणा भाव्यमुक्तवपरीत्ये तु लाघवापादनेनागमाध्ययनस्य न पाठतुल्यतैवाविर्भाविता भवेत्ततो यथासौ न स्यात्तथा कार्यमित्याह-“ परि" गाहा । परिवाभ्यस्य ग्रन्थार्थयोः सूत्रतदर्थयोर्विस्तारम् । उद्घोषणामात्रेणापि परावर्त्तनं स्यात्तदपोहायाह निघृष्य कनकमिव कषपट्टके परमार्थ तत्सारमपि विज्ञा
॥५१२॥ येत्यर्थः । तदागमोक्तं तथा करोत्यनुष्ठानसंपादनेन यथा तदागमाध्ययनं सर्वमपि नटपठितं न भवति ।। नटपठितदृष्टान्तमेवाह" पढइ " गाहा । जालेन मत्स्यान् ग्रहीतुं नद्यादिजलेऽवतरति । यथाऽयं तथा स्वयमनाचरन् प्रस्तुतो धर्मदेशकोऽपि ज्ञेय इति ।।
commercemezameerweeperpeperweet
Page #555
--------------------------------------------------------------------------
________________
उपदेशमालाविशेषवृत्तौ ॥ ५१३ ॥
तदिदमवेत्य यद्विधेयं तदाह - " कह कह गाहा । यः कथं कथं करोमि इत्यादिकं हृदयेन सार्द्ध संप्रसारं पर्यालोचनं प्रतिदिनं करोति सोऽतिशयेन करोत्यात्महितम् ॥ किमित्येतावानादर उपदिश्यत इत्युच्यते । अनादरेण सदनुष्ठानाराधनाऽयोगात्तथा चाह“ सिढिलो ” गाहा । शिथिलः संयमः सदा प्रमत्तस्वभावस्य कीदृशो भवेदिति सम्बन्धः, स च शिथिलः, कथं स्यादित्याहअनादरकृतोऽयत्नानुष्ठितः यत्नेनापि परभयादनुष्ठीयमाने न किंचित्स्यादित्याह - अवशवशकृतः । अवशो-गुर्वाद्यायत्तता तद्वशेन तद्द्वारेण नात्मश्रद्धया कृतः । कृतापकृतश्च क्वचित्संपूर्णाराधनाद्विराधनाच्च क्वचिदिति । एतदेवाह - " चंदोव्व " गाहा । तथोद्गृहविगृहनिरङ्गनश्च नैवेप्सितं लभेत् । तत्रोद्गतं प्राबल्येन नष्टं गृहस्थावस्थाभावि गृहं यस्य स तथा । प्रव्रज्यावस्थायामपि विशिष्टवसत्यभावाद्विगृहः निरङ्गनश्च योषिदभावात्ततः कर्मधारयः । ततोऽयमर्थः - क्लिष्टाध्यवसायेन विषयान वाञ्छन्नप्यसौ कर्मैव चिनोति न पुनरभिलषितं प्राप्नोति गृहगृहिणीप्रभृतीनां तत्साधनानामभावादिति || ४७६ ।। अन्यच्चासाविधैव यदनुभवति तदाहभीओforग्ग निलुको, पागडपच्छन्न दोससयकारी । अप्पच्चयं जणंतो. जणस्स घी जीवियं जिया || ४७८ ॥ न तहिं दिवसा पक्खा, मासा वरिसा वि संगणिज्जंति । जे मूलउत्तरगुणा, अक्खलिया ते गणिज्जंति ॥ ४७९ ॥ जो न विदिदिणे संकलेइ के अज्ज अज्जिया मि गुणा ? । अगुणेसु अ नहु खलिओ, कह सोउ करिज्ज अप्पहिअं ? ॥ ४८० ॥ इय गणियं इय तुलिअं इय बहुआदरिसियं नियमियं च । जइ तहवि न पडिबुज्झइ, किं कीरइ ? नृण भत्रियव्वं ॥ ४८१ ॥ किमगंतु पुणो जेणं, संजमसेढी सिढिलीकया होई । सो तं चिअ पडिवज्जइ, दुक्खं पच्छा उ उज्जमई ॥ ४८२ ॥ जइ सव्वं उवलद्धं, जइ अप्पा भाविओ उवसमेणं । कायं वायं च मणं, उप्पहेणं जह न देई || ४८३ || हत्थे पाए निखिवे, कार्यं चालिज्ज तं पि कज्जेणं । कुम्मो व्व सए अंगे, अंगोवंगाई गोविज्जा ॥ ४८४ ॥ मीतो मां कोऽपि किंचिद्भणिष्यतीति श्रासादुद्विग्नः क्वचिदपि धृतेरभावात् । ' निलुक्क ' :- संघपुरुषादिभयो नात्मानं गोपयन् ।
हितोपदेशः ।
॥ ५१३ ॥
Page #556
--------------------------------------------------------------------------
________________
उपदेशमाला - विशेषवृत्तौ
।। ५१४ ॥
ततः पदत्रयस्य कर्मधारयः । धिग्जीवितमिति - धिक्कारार्ह प्राणधारणेन जीवति ॥ यतः सातिचारस्यायं दोषस्तस्मादित एव निरतिचा रेण भाव्यं । यस्तु चिन्तयेत् द्राधीयान्मे पर्यायस्तत एवेष्टसिद्धिर्भविष्यति किं निरतिचारतया तं प्रत्याह - " न तहिं " गाहा । ' संगणिज्जं ' ति - सम्यक्संख्यायन्ते एतावन्ति दिवसादीनि मे व्रतिनो जातस्येति तस्मान्मूलोत्तरगुणास्खलनायां तात्पर्यं कार्यम् । सा च गाढमप्रमादिनो भवति । यत आह - " जो नवि " गाहा । ' अगुणेहि य' त्ति अगुणैश्च मिथ्यात्वादिभिर्न च स्खलितो मोक्षमार्गाच्यावित इति । ' अज्जियामिति मे शब्दार्थों मिशब्दः पठनीयः अन्यथा गाथाभंगात् । तदेवमादित आरभ्याने काकारेपूपदेशेषु सदनुष्ठानगोचरेषु दत्तेष्वपि केचिन्न प्रतिपद्यन्ते प्रतिपन्नमपि चापरे शिथिलयन्तीति दर्शयन्नाह – “ इय ” गाहा । इत्युक्तेन प्रकारेण गणितं परिसंख्यातं ' संवत्सरमुसभजिणो' इत्यादिना सदनुष्ठानमिति विशेष्यं सर्वत्र गम्यते इति तुलितमाकलितमत्रन्तिसुकुमालोदाहरणादिना । इति बहुधा दर्शितमार्यमहागिरिदृष्टान्तादिना । नियमितं च नियन्त्रितं अन्वयव्यतिरेकाभ्यां - 'समिईकसायगोरवेत्यादि यतनयान्वयेन 'बायालमेसणाओ ' इत्यादिना व्यतिरेकेण नियतं दर्शितमिति यावत् । यदि तथापीयताऽप्यादरेण कथयता न प्रतिबुध्यते गुरुकर्मभिः सद्भिर्न तत्त्वदर्शिभिर्भूयते, ततः किं क्रियतामन्यत्समधिकतरं ? नून निश्चितं भवितव्यमनन्तकालं यावत्संसारे तैरिति गम्यते ॥ ८१ ॥ एतदेव शिष्यप्रश्नपूर्वकमाह – “ किमगंतु " - येन संयमश्रेणि: शिथिलीकृता भवति स किमिति पुनरगन्तुः- सम्यगनुष्ठानमार्गे गन्ता न भवति, उच्यते स तदेत शैथिल्यमेव प्रति - सामस्त्येन मोहबाहुल्याद्वश्रयति वज्रनिबिडं करोति । यथा पश्चादतिकृछ्रेणोद्यच्छत्युद्यमं करोति । यथा ह्युच्चैः स्थानात्पतितो भग्नाङ्गोपाङ्गतया पुनरारोहाय दुःखमुद्यच्छत्येवमेषोऽपीत्यर्थः । उक्तञ्चासकृत्प्रागप्ययमर्थः । ' काऊण संकिलिट्ठ दुलहं विसोहिपय 'मिति । " अवि नाम चक्कवट्टी चएज सव्वं पि चक्कट्टसुहं । न य ओसन्नविहारी, दुहिओ ओसन्नयं चयइ ॥ १ ॥ " इति च एतच्चायुक्ततरं यत उक्तम् — “ वरं कृतध्वस्तगुणादत्यन्तमगुणः पुमान् । प्रकृत्या ह्यमणिः श्रेयान्नालङ्कारच्युतोपलः ॥ २ ॥ " इति ततो मूलादेव प्रमादो रक्षणीयः । ' किमगंतु ' इत्यत्रानुस्वारव्यत्ययं कृत्वा तुशब्दं चार्थे व्यवस्थाप्य किं चांगेति प्राग्वृत्तौ व्याख्यातमस्ति तद्यदि सहृदयानां हृदयंगमं
हितोपदेशः ।
।। ५१४ ॥
Page #557
--------------------------------------------------------------------------
________________
उपदेशमालाविशेषवृत्तौ
॥५१५॥
RoneOCKERCORRECTRODecem
| भाति तदा तत एव बोद्धव्यम् ॥ ८२ ॥ गणिततुलितायुपदेशं यो न बुद्धचते तस्य शिक्षामाह-“ जइ" गाहा यदि तु सर्वमुपदे
शजातमुपलब्धं हृदयेनावधारितम् । उपलद्धेऽपि यद्यात्मोपशमेन रागादिजयेन भावितः । अयमर्थः-स एवोपदेशोपलम्भो भण्यते IN हितोपदेशः । यत्र रागादिजयो भवति । यदुक्तम्-तज्ज्ञानमेव न भवति यस्मिन्नुदिते विभाति रागगणः । तमसः कुतोऽस्ति शक्तिर्दिनकरकिरणाग्रतः स्थातुम् ॥ १॥ इति ततश्च हे विवेकिनः! कायं वाचं मनश्चोत्पथेन यथा न ददध्वं तथा यतध्वमिति शेषः । यथोत्पथप्रवृत्ता योगा न भवन्ति तथा वर्तितव्यमित्यर्थः ।। तत्र तावत्कायमधिकृत्याह-" हत्थे" गाहा । हस्तौ पादौ प्रयोजनेऽपि नासंघृतावप्रतिलेख्याऽप्रमायं च क्षिपेत् एवं कायमपि । 'कुम्मो व्व' इत्यादिना संवृतत्त्वमेवाह-उक्तं च शय्यम्भवपूज्यैः-"कुम्मो व्व अलीणपलीणगत्तो परक्कमिज्जा तव संजमंमि" ॥ ४८४ ॥ वाचमङ्गीकृत्याहविकहं विणोयभासं, अंतरभासं अवक्कभासं च । जं जस्स अपिटमपुच्छिओ य भासं न भासिज्जा ॥ ४८५ ॥ अणवट्टियं मणो जस्स, झायइ बहुयाई अट्टमट्टाई । तं चिंतिरं च न लहइ, संचिणइ अ पावकम्माई ॥ ४८६ ॥ जह जह सव्वुवळद्धं, जह जह मुचिरं तवोवणे वुच्छं । तह तह कम्मभरगुरू, संजमनिब्बाहिरो जाओ ॥ ४८७ ।। विज्जप्पो जह जह ओसहाई पिज्जेइ वायहरणाई। तह तह से अहिययरं, वारणाऊरिअं पुढें ॥ ४८८ ॥ IN दडजउमकज्जकर, भिन्नं संखं न होइ पुणकरणं । लोहं च तंबविद्धं, न एइ परिकम्मणं किंचि ॥ ४८९ ॥ को दाही उवएस, चरणाळसयाण दुन्विअड्ढाणं । इंदस्स देवळोगो, न कहिज्जइ जाणमाणस्स ॥ ४९०॥
विकथा-राजादिसत्का । विनोदभाषा कालनयनमात्रफला । अन्तरभाषा-गुर्वादेर्जल्पतः। अवाक्यभाषा-जकारमकारादिः । या च यस्य कस्याप्यनिष्ठा मर्मस्पर्शिनी तां सवीं न भाषेतेति सम्बन्धः । अपृष्टश्च वाचालतया न भाषेतेति ।। मनोऽधिकृत्याह-"अणवNI ट्ठियं " गाहा 'अट्टमट्टाई' ति-पापसम्बद्धान्य वितईप्रयोजनानि ।। पुनरपि गुरुकर्माणां विपरीतचारितां दर्शयति-"जह जह"
ConcerneIcccccc
॥८१५॥
Page #558
--------------------------------------------------------------------------
________________
हितोपदेशः।
उपदेशमालाविशेषवृत्तौ
गाहा । तपोवने साधुमध्ये गच्छवासेन 'संजमनिव्वाहिरो' त्ति-आगमोक्तानुष्ठानबहिर्भूतो नागरं नरं कंचिदसाध्यव्याध्यन्वितमक- | ल्याणिनमिति गम्यते । अयमुपनयः भाववैद्ये कर्मवातहराणि सिद्धांतपदौषधानि पाययत्यप्यनेकधा पापी यः प्राणी रोगिणां चित्तोदरं पापवायुना गाढतरं पूर्यत इति ॥ किमिति-सिद्धान्तपदौषधेरपि तेषां न कोऽपि गुणो जायत इत्यत्र दृष्टान्तानाह-" दडूढजउ" गाहा । यथा दग्धेन जतुना न कार्य भवति, भग्नश्च शङ्खः पुनः सज्जोकत्तुं न शक्यते । ताम्रविद्धं च लोहं नान्यघटनां प्राप्नोति घण्टान्तानि लोहानीति प्रसिद्धरेवं यतिरपि गुरुकर्मा चिकित्सितुं न शक्यत इति ।। एतदेवाह-“को दाही" गाहा । अयं | भावार्थ:-यथा देवलोकगुणान् जानानस्येन्द्रस्याने देवलोको न कथ्यते, कथने हि केवलमुपहास्यता स्यात् । तथा तेऽपि किल वयमेव जानीम इत्युपदिशन्तमुपहसन्त्येव न पुनस्ते किंचिज्जानन्ति प्रबलमोहनिद्रावष्टब्धत्वादन्यथोन्मार्गप्रवृत्तेरयोगादिति ॥४९० ॥ ननु कथमयमुन्मार्ग इत्याह
दो चेव जिणवरेहि, जाइजरामरणविष्पमुक्केहिं । लोगम्मि पहा भणिया, सुस्समण सुसावगो वाऽवि ॥ ४९१ ॥ भावच्चणमुग्गविहारया य दवच्चणं तु जिणपूआ। भावच्चणाउ भट्ठो, हविज्ज दव्यच्चणुजुत्तो ॥ ४९२ ।। जो पुण निरचणो च्चिअ, सरीरसुहकज्जमित्ततल्लिच्छो । तस्स नहि बोहिलाभो, न सुग्गई नेय परलोगो ॥ ४९३ ॥ कंचणमणिसोवाणं, थंभसहस्ससि सुवण्णतलं। जो कारिज जिणहरं, तोऽवि तवसंजमो अहिभो ॥ ४९४ ॥ निब्बीए दुभिक्खे, रण्णा दोवंतराओ अन्नाओ। आणेऊणं बीअं, इह दिन्नं कासवजणस्स ॥ ४९५ ॥ केहिवि सव्वं खइयं, पइन्नमन्नेहिं सव्वमद्धं च । वुत्तं गयं च केई, खित्ते खुटुंति संतत्था ॥ ४९६ ॥ राया जिणवरचंदो, निब्बीयं धम्मविरहिओ कालो। खित्ताई कम्मभूमि, कासववग्गो य चत्तारि ॥ ४९७ ॥ अस्संजएहिं सव्वं, खइअं अद्धं च देसविरएहिं । साहूहिं धम्मबीअं, उत्तं नीअं च निष्फत्तिं ॥ ४९८ ॥
merCCCORPOCKDCPCDCrorae
॥५१६॥
Page #559
--------------------------------------------------------------------------
________________
उपदेशमालाविशेषवृत्तौ
॥ ५१७ ॥
जे ते सव्वं लहिउँ, पच्छा खुति दुब्बलधिईया । तवसंजमपरितंता, इह ते ओहरिअसीलभरा || ४९९ ॥ आणं सव्वजिणाणं, भंजइ दुविहं पर्छ अइकतो | आणं च अइकँतो, भमइ जरामरणदुग्गम्मि ॥ ५०० ॥
ननु तृतीयः संविग्नपाक्षिक मार्गोऽप्यस्ति स कथं नोक्तः ? सत्यमपिशब्दसूचितोऽसावनयोरेवान्तर्भूतो दृष्टव्यः | सन्मार्गोपवृकत्वेन तन्मध्यपातित्वाविरोधादिति । एतावेव मार्गों भावार्चनद्रव्यार्चनशब्दाभिधेयावित्याह – “भावच्चण" गाहा । भावार्चनमुप्रविहारतादि सम्यक्चारित्राराधनम् । द्रव्यार्चनं तु - जिनपूजारूपसम्यग्द्रव्यस्तवाराधनम् । अनयोः प्रथममेव प्रधानं तदशक्तावितरदपि विधेयं तस्यापि पुण्यानुबन्धिपुण्यहेतुतया पारम्पर्येण भावार्चनहेतुत्वादिति । यद्येवं तर्हि प्रस्तुते किं स्थितमित्याह - " जो पुण " गाहा । एवं मन्यते द्वावेव अनन्तरोपवर्णितौ मार्गों सर्वज्ञाभिमतौ । अयं तून्मार्ग एवोभयलिङ्गशून्यत्वादत एव यः पुनरिति तद्व्यतिरेकितयोपात्तः । निरर्चनो - भावार्चनरहितः । तल्लिच्छशब्दो दृश्यस्तत्परतावाचकः । बोधिलाभः प्रेत्यजिनधर्मप्राप्तिः । सुगति-मक्षावाप्तिः । परलोकः - सुदेवत्वाद्यवाप्तिः ॥ द्रव्यार्चनभावार्चनयोः किमभ्यधिकतरमित्यत्रोच्यते - " कंचण " गाहा । रत्नमयचैत्यभवनद्रव्यार्चन कर्त्तरपि सकाशात्ततः संयमभावार्चनकर्त्तुराधिक्यं ततस्तत्रैव यत्नः कार्यः ॥ यस्तु पार्श्वस्थादिर्यत्नं करोति तस्यापायान् दर्शयितुं दृष्टान्तास्तावदाह - " निब्बीए " गाहा । " केहि वि " गाहा । कदाचिदुर्भिक्षे निर्बीजे सति राज्ञा देशान्तरादन्यस्मादानीय बीजमिह स्वदेशे कर्षकलोकस्य दत्तं निष्पन्नस्यास्य समभागो देय इति । तत्र केचित्सर्वं भक्षितम् । अन्यैरर्द्ध प्रकीर्णमर्द्ध भक्षितम् । अपरैः सर्व प्रकीर्ण- निष्पत्ति नीतम् । केचित्सर्वं व्युप्तोद्गतं निष्पन्नं सत् क्षेत्र एव कुट्टयन्ति, राज्ञश्चरिकया गृहे नयनाय, अत एव संत्रस्ता राजदण्डाद् भीताः । तेन ज्ञाताश्च वधादीन् प्राप्नुवन्ति ॥ ९५-९६ ॥ दान्तिकमाह - " राया ” गाहा । " अस्संजएहिं " गाहा । ' चत्तारि ' ति चत्वारोऽसंयतदेशविरतसु साधुपार्श्वस्थाः । तेषां जीनवरराजेन धर्मबीजं केवलालोकद्वीपादानीय मोक्षधान्यावाप्तये समपितमिति । तत्रासंयतैर्विरतिधर्मरूपं बीजं सर्वं खादितं तद्विरहितत्वात्तेषामर्द्ध च देशविरतेः खादितमर्द्धस्यैव तेषु दर्शनात् । साधुभिः
सुवर्णमणिप्रासादादधिकौ तपसंजमौ ।
॥ ५१७ ॥
Page #560
--------------------------------------------------------------------------
________________
उपदेशमालाविशेषवृत्तौ ॥ ५९८ ॥
पुनस्तद्धर्मबीजं व्युप्तं - सुक्षेत्रे नीतं च निष्पत्तिं सम्यक्पालनेन ॥ पार्श्वस्यैस्तर्हि किं कृतं कीदृशा वा त इत्याह "जे ते" गाहा ये ते सर्वविरतिरूपं धर्मबीजं लब्ध्वाऽपि क्षेत्रे- शरीरे कुट्टयन्ति - खण्ययन्ति भगवदनादिष्टाचौरकर्षका इव । अत एव दुर्बलधृतिकास्तपः संयमयोः परितान्ताः - श्रान्ताः । अवभृतशीलभराः पार्श्वतो मुक्तशीलभारास्ते पार्श्वस्थादयो भवन्ति ॥ सांप्रतं यदर्थमिदमुपक्रान्तं तद्दर्शयितुमाह“ आणं " गाहा । द्विविधं पथं सुश्रमण - सुश्रावकलक्षणम् ॥ ५०० ॥ यदा तर्हि भग्नपरिणामतया न शक्नोति व्रतं धारयितुं तदा किं विधेयमित्याह —
जइ न तरसि धारेउ, मूलगुणभरं सउत्तरगुणं च। मुत्तूण तो तिभूमी, सुसावगतं वरतरागं ॥ ५०१ ॥ अरिहंतचेइआणं, सुसाहुपूयारओ दहायारो | सुस्सागो वरतरं न साहुवेसेण चुअधम्मो ॥ ५०२ ॥ सव्वंति भाणिऊणं, विरई खलु जस्स सध्विया नत्थि । सो सव्वविरइवाई. चुकइ देसं च सव्वं च ॥ ५०३ ॥ जो जहवायं न कुणइ, मिच्छद्दिट्ठी तओ हु को अन्भो ? । वडूढेइ अ मिच्छत्तं परस्स संकं जणेमाणो ॥ ५०४ ॥ आणाए चिय चरणं, तब्भंगे जाण किं न भग्गति । आणं च अइकंतो, कस्साएसा कुणइ सेसं ॥ ५०५ ॥ संसारो अ अणंतो, भट्ठचरित्तस्स लिंगजीविस्स । पंचमहव्वयतुंगो, पागारो भल्लिओ जेण ॥ ५०६ ॥ न करेमि त्ति भणित्ता, तं चैव निसेवर पुणो पावं । पच्चक्खमुसाबाई, मायानियडीपसंगो य ॥ ५०७ ॥ atesfa जो सगो, अलिअं सहसा न भासए किंचि । अह दिक्खिओऽवि अलियं, भासह तो किंच दिखाए ? ||५०८ ॥ महवय अणुब्वयाई, छंडेउ जो तवं चरइ अन्नं । सो अन्नाणी मूढो, नावाबु ( छुद्दो) ड्डो मुणेयच्चो ।। ५०९ ॥ सुबहुं पासत्थजणं, नाऊणं जो न होइ मज्झत्थो । नय साहेइ सकज्जं, कागं च करेइ अप्पाणं ।। ५१० ॥
च्युतधर्मः साधुवेषेण
शाशनला
घवकारी |
।। ५१८ ।।
Page #561
--------------------------------------------------------------------------
________________
उपदेशमालाविशेषवृत्तौ|
तिविहं तिविहेण' मित्येवं भगिवान केवलमयमुभयभ्रष्ट एव भवति किन्तु मिध्यादृष्टिरित्यर्थः ॥ किंच
Zamezameememezococcaenezaee
यदि न शक्नोषि धारयितुं मूलगुणभरं सोत्तरगुणं तदा तिस्रो (जन्मविहारदीक्षा) भूमिर्मुक्त्वा सुश्रावकत्वमेव वरतरं-प्रधानतरं कत्तुं युक्तम् । भूमयश्च जन्मापेक्षया ज्ञेया न दीक्षापेक्षया ॥ अमुमेवार्थ समर्थयन्नाह-“ अरहंत " गाहा। अर्हच्चत्यानां सुसा- पार्श्वस्थादिधूनां च यथौचित्येन पूजारतः दृढो निष्पकम्पश्चाचारोऽणुव्रतादिपालनात्मको यस्य स दृढाचारः। सुश्रावको वरतरं प्रधानतरो न || बलवत्तरे पुनः साधुवेषेण च्युतधर्मः शासनलाघवकारित्वात् । तथा “ सव्वंति" गाहा । 'सव्वे ति उपलक्षणत्वात्-'सव्वं सावजं जोगं माध्यस्थमापञ्चक्खामि जावज्जीवाए तिविहं तिविहेण' मित्येवं भणित्वा यस्य विरतिः सर्विका-सर्वविरतिर्नास्ति स सर्वविरतिवादी व्रतग्रहण | लम्बनीयम् । काले भ्रश्यति देशविरतेः सर्वविरतेश्च प्रतिज्ञाताकरणात् ।। न केवलमयमुभयभ्रष्ट एव भवति किन्तु मिथ्यादृष्टिश्च भवतीत्याह
"जो जह" गाहा । यो यथावादं यथोक्तमागमे तथा न करोति ततः कोऽन्यो मिथ्यादृष्टिः, स एव मिध्यादृष्टिरित्यर्थः ॥ किंच| " आणाए चिय" गाहा । आज्ञया-भगवदादेशेनैव वर्तमानस्य चारित्रं व्यवतिष्ठते 'तन्भंगे' इत्यादि स्पष्टम् ॥ अभ्युच्चयमाह
" संसारो" गाहा । पञ्चमहाव्रतभित्त्युन्नतः प्राकार इव प्राकारो जीवनगररक्षाक्षमो गुणकलाप इति गम्यते । “ भिल्लिओ' त्ति विलुतो येनापुण्यवतेति । अधुना महासाहसिकत्वं तस्य दर्शयन्नाह-" न करेमि" गाहा प्रत्यक्षो मृषावादी साक्षादलीकवावदूकः पश्यतोहर इवात्यन्तमचिकित्स्य इति । तस्य च मायानिकृत्योरान्तरबाह्यशाठ्ययोः प्रसंगः प्राप्तिः संपद्यते ॥ तथा चासौ प्राकृतलोकादपि पापीयानित्याह-" लोगे वि" गाहा । सशूको मनागपि पापभीरुः सोऽपि विमृश्यकारित्वादलीकं सहसा किचिन्न भाषते । 'अह दिक्खिओवी 'त्यादिना ततो व्यतिरेकमाह-'कि चेति' चकारः पादपूरणे ॥ यस्तु महाव्रताणुव्रतानि पालयितुमशक्तस्तपसा | तु निकाचितान्यपीति तपो हि दुरतिक्रममिति च श्रुत्वा तपस्येवोद्यमं करोति तं प्रत्याह-" महब्वय" गाहा । ' नावावोदो 'त्ति | नौवोद्रो मन्तव्यः । यो हि जलधौ नावं भित्त्वा मूर्खतया लोहकीलकान् गृह्णाति तत्समदृशोऽयं दृष्टव्यः । संयमनौभङ्गेन गृहीततपो यः कीलकस्यापि भवजलधौ निमज्जनात् व्यर्थं तद्ग्रहणं तस्मात् द्वयोरपि यत्नो विधेयः ॥ साम्प्रतं पार्श्वस्थाद्याकीर्णलोके माध्यस्थमाल
6 ॥ ५१९॥ म्बनीयं न मौखय कार्यमन्यथा प्रस्तुतार्थक्षतिः स्यादित्याह-" सुबहु" गाहा । ' कागं च करेइ' ति तद्दोषोद्घोषमौखर्ये क्रिय
स्वात्यन्तति ॥ अधुना मत्पन्नतः प्राकार इवमानस्य चारित्र ।
Page #562
--------------------------------------------------------------------------
________________
संविग्नपाक्षिकलक्षणम् ।
उपदेशमाला
NIमाणे प्रत्युत रोषात्सर्वस्तैः संभूयात्मनो गुणवत्त्वख्यापनाय हंसकल्पतामारोप्य लोकमध्ये स एव निर्गुणतया प्रख्याप्य काककल्पः विशेषवृत्तौ
| क्रियत इत्यर्थः ॥ ५१० ॥ तदर्य सुस्थितस्योपदेशो, दुस्थितेन तु यद्विधेयं तत्काक्वा प्राह
परिचिंतिऊण निउणं, जइ नियमभरो न तीरए वोहुँ। परचित्तरंजणेणं, न वेसमित्तण साहारो ॥ ५११ ॥ ॥५२०॥
निच्छयनयस्स चरणस्सुवग्याए नाणदसणवहोऽवि । ववहारस्स उ चरणे, हयम्भि भयणा उ सेसाणं ॥ ५१२॥ सुज्झइ जई सुचरणो, सुज्झइ सुस्सावओऽवि गुणकलिओ। ओसन्नचरणकरणो, सुज्झइ संविग्गपक्खरुड् ॥ ५१३ ॥ संविग्गपक्खियाण, लक्खणमेयं समासओ भणियं । ओसन्नचरणकरणाऽवि जेण कम्म विसोहंति ॥ ५१४ ॥ सुद्धं सुसाहुधम्म, कहेइ निंदइ य निययमाया। सुतवस्सियाण पुरो, होइ य सव्वोमरायणीओ ॥ ५१५ ॥ वंदइ नय वंदावइ, किइकम्म कुणइ कारवे नेय। अत्तट्ठा न वि दिक्खइ, देइ सुसाहूण बोहे ॥ ५१६ ॥ ओसन्नो अतट्ठा, परमप्पाणं च हणइ दिक्खंतो। तं छुहइ दुग्गईए, अहिययरं बुड्डइ सयं च ॥ ५१७॥ जह सरणमुवगयाण, जीवाण निकितए सिरे जो उ । एवं आयरिओऽविहु, उस्मुत्तं पन्नवंतो य ॥ ५१८ ॥ सावज्जजोगपरिवज्जगा उ सव्वुत्तमो जईधम्मो। बीओ सावग्गधम्मो, तइओ संविग्गपक्खपहो ॥ ५१९ ॥ सेसा मिच्छद्दिट्ठी, गिहिलिंगकुलिंगदव्वलिंगेहिं । जह तिण्णि य मुक्खपहा, संसारपहा तहा तिणि ॥ ५२० ॥ ___ अयमाशयो निर्गुणस्य लिंगं धारयतो जनमिथ्यात्वोत्पादनहेतुत्वेन गाढतरानन्तसंसारावाप्तेस्तत्परित्याग एव श्रेयान् उक्तं हि प्राक् 'मुत्तूण तो तिभूमि सुसावगत्तं वरतरागं' ति ॥ ५०१ ।। स्यादेतद्यदि नाम चारित्रमनेन विनाशितं तथापि ज्ञानदर्शने स्तः, ततश्च नैकान्तेन नैर्गुण्यं तथा च लिङ्गत्यागः पर्यवस्येन्नैवं चरणाभावे तत्त्वतस्तयोरप्यभावात् , यत आह-“निच्छय" गाहा । निश्चयनय
COPPERCED
॥५२०॥
Page #563
--------------------------------------------------------------------------
________________
उपदेशमालाविशेषवृत्तौ ॥५२१॥
संविग्नपाक्षिकलक्षणम् ।
peerdeepercreezeemerc0
स्यान्तस्तत्त्वनिरूपणाभिप्रायस्येदं दर्शनं, यदुत चरणस्योपघाते सति ज्ञानदर्शनवधोऽपि जायत एव, तयोस्तत्साधकत्वेनैव पारमार्थिक स्वरूपावस्थितेः, तदभावे त्वकिंचित्करतयाऽवस्तुत्वप्राप्तेः । व्यवहारस्य तु बहिस्तत्त्वनिरूपकाभिप्रायस्य पुनश्चरणे हते भजना-विकल्पना ज्ञानदर्शनयोः, कार्याभावेनैकान्ततः कारणाभावासिद्धेः निर्धूमस्यापि वन्हेर्दर्शनादिति ॥ तदियता ग्रन्थेन यदुक्तं द्वावेव मागौं | जिनवरैरुक्ताविति तद् व्यवस्थापितमधुना तत्रापिशब्दसूचितसंविग्नपाक्षिकेन सह तयोरेव स्वकार्यकारित्वमाह-" सुज्झइ" गाहा । 'संविग्गपक्खरुइ' त्ति संविग्ना-मोक्षाभिलाषिणः सुसाधवस्तत्पक्षे तदनुष्ठाने रुचिरभिलाषोऽस्येति संविग्नपक्षरुचिः । सिद्धिप्रतिबद्धविशुद्धबुद्धिबन्धुः सदापि यः सुमनाः संविग्नपाक्षिकोऽसौ तत्त्वाऽन्यत्र प्रवृत्तोऽपि ॥ ते तर्हि संविग्नपक्षरुचयः कथं लक्ष्यन्त इत्याह-“ संविग" गाहा । यदनया गाथया प्रतिज्ञातं तदेव संविग्नपाक्षिकलक्षणमाह-"सुद्ध" गाहा। " वंदइ" गाहा । शुद्धं सुसाधुधर्म कथयति, न पुनः स्वमन्दाचारपोषत्वेनाशुद्धम् । तथा कथनस्य दुरन्तत्वेन ज्ञानत्वात्तथाहि
"नो सत्थं न विसं न साय(इ)णिवसो नो पेय-भूयग्गहो, दुकालो न दुराउलं न जलणो जालाकरालोचितं ।
सिद्धंतो जिणदेसिओ कुमइणा लोएण मिच्छगहा, संपाडिज्ज अणत्थसत्थमिह जं देसिज्जमाणोऽन्नहा ॥ १॥" 'सव्वोमरायणिओ' त्ति-सर्वावमरात्निकः अद्यदिनदीक्षितेऽल्पोऽध्यात्मानं न्यूनं मन्यते इत्यर्थः, कृतिकर्मवन्दनकविश्रामणादिकं सुसाधूनां स्वयं करोति, न पुनस्तान् कारयति ॥ किमित्यात्मार्थ न प्रावाजयतीत्याह-" ओसन्नो" गाहा । न केवलमात्मार्थ प्रवाजयन् भवजलधौ छुडति, वितथं प्ररूपयन्नपि ब्रुडतीत्याह-“जह " गाहा । यथा हि शरणोपगतानां जीवानां यः शिरांसि कृन्तति स विश्वासघातकोऽभिधीयते । एवमाचार्योऽप्युत्सूत्रं प्रज्ञापयन् विश्वासघातक एव । तथा च तानात्मनं च दुर्गतौ क्षिपतीति । निगमयन्नाह-“सावज" गाहा । सावद्ययोगानां सर्वथा त्यागेन यतिधर्मः प्रथमः सर्वोत्तमो मोक्षमार्गस्तद्धेतुत्वादपरावपि मोक्षमार्गाविति ॥ शेषाणां का वार्तेत्यत आह-"सेसा" गाहा। शेषाः-प्रोक्तयतिव्यतिरिक्ताः मिथ्यादृष्टयो विपरीतामिनिवेशाद्भवानुयायिन
| ॥
२१॥
Page #564
--------------------------------------------------------------------------
________________
Deeta
उपदेशमालाविशेषवृत्तौ
नंतशो
॥ ५२२॥
इत्यर्थः । के तेऽत आह-गृहिलिङ्गकुलिङ्गद्रव्यलिङ्गैः करणभूतैर्ये वर्तन्ते । गृहिलिङ्गं-गार्हस्थ्यम् । कुलिङ्गं-पाशुपतादिवेषः । द्रव्य
I|सर्वः द्रव्यलिङ्ग-पार्श्वस्थानां रजोहरणादि । एवं च स्थिते किं संपन्नमित्याह-'जह तिन्निओ' ति ॥ ५२० ॥ ननु गृहिपाशुपतादयो भवन्तु |
लिङ्गान्यभवानुयायिनो भगवल्लिङ्गधारिणस्तु कथमित्यत्राहसंसारसागरमिणं, परिब्भमतेहिं सव्वजीवेहिं । गहियाणि य मुक्काणि य अणंतसो दवलिंगाई ॥ ५२१ ॥
मुक्तानि । अच्चणुरत्तो जो पुण, न मुयइ बहुसोऽवि पन्नविजंतो। संविग्गपक्खियत्तं, करिज लब्भिहिसि तेण पह ॥ ५२२ ॥ कंताररोहमद्धाणओमगेलनमाइकज्जेसु । सव्वायरेण जयणाइ कुणइ जं साहुकरणिज्ज ॥ ५२३ ॥ आयरतरसंमाणं, सुदक्करं माणसंकडे लोए। संविग्गपक्खियत्तं, ओसन्नेणं फुडं काउं ॥ ५२४ ॥ सारणचइआ जे गच्छनिग्गया पविहरंति पासत्था । जिणवयणबाहिराऽवि य, ते उ पमाणं न कायव्वा ॥ ५२५ ॥ हीणस्सऽवि सुद्धपरूवगस्स संविग्गपक्खवायस्स । जा जा हविज जयणा, सा सा से निजरा होइ ॥ ५२६ ॥ सुका(सुंका)इयपरिसुद्धं, सइ लाभे कुणइ वाणिो चिट्ठ। एमेव य गीयत्थो, आयं दठ्ठ समायरइ ॥ ५२७ ॥ आमुक्कजोगिणो चिअ, हवइ थोवाऽवि तस्स जीवदया। संविग्गपक्खजयणा, तो दिट्ठा साहुवग्गस्स ॥ ५२८॥ कि मूसगाण अत्थेण, किंवा कागाण कणगमालाए ?। मोहमलखवलिआणं, किं कज्जुवएसमालाए ? ॥ ५२९ ॥ चरणकरणालसाणं अविणयबहुलाण सययऽजोगमिणं । न मणो सयसाहस्सो, आबज्झइ कुच्छभासस्स ॥ ५३० ।।
| ॥५२२॥ अनादित्वात्कालस्य सर्वभावैः संयोगधर्मकत्वाच्च प्राणिनामनन्तशो द्रव्यलिङ्गसम्बन्धो न विरुद्ध इति भावः ॥ एवं च स्थितेन | | द्रव्यलिङ्गेन काचिदास्थाऽतस्त्याग एव तस्य श्रेयान् । यस्तु न त्यजति स आगमज्ञैः प्रज्ञापनीयस्तथापि च यो न त्यजेत्तं प्रत्याह
CROPERCUROPERCRA
Page #565
--------------------------------------------------------------------------
________________
उपदेशमालाविशेषवृत्तौ ॥ ५२३ ॥
“ अञ्चरत्तो " गाहा । यः पुनर्लिङ्गधारणेऽत्यन्तानुरक्ते मनाक् सशुकच्च गुणदोषकथनेन बहुशो गीतार्थैः प्रज्ञाप्यमानोऽपि न मुवति द्रव्यलिङ्गं स संविग्नपाक्षिकत्वमनन्तरोक्तलक्षणं कुर्यादित्युपदेशः । यतोऽसौ तेन क्रियमाणेन लप्स्यते पथं ज्ञानादिमोक्षमार्गमिति । सा तर्हि संविग्नता क्वोपयुज्यत इत्याह – “ कंतार " गाहा । कान्तारं महारण्यं रोधेन नगरादौ परचक्राकान्तिः । अध्वानमार्गः। अवमं-दुर्भिक्षम् । ग्लानत्वं ज्वरादिमान्द्यम् तदादिकार्येषूपस्थितेषु सर्वादरेणागमोक्तयतनया यथा तेषां चित्तोपरोधो न भवति तथा संविग्नपाक्षिकः साधूनां यत्करणीयं प्रयोजनं करोति, साधवोऽपि प्रतीच्छन्ति, न पुनः प्रार्श्वस्थादीनामिव न प्रती च्छन्ति । एतच्चातिदुष्करमत एवासौ प्रशस्यतयोक्तो यत आह - " आयर " गाहा । आदरतरेण - सातिशयप्रयत्नेन सन्मानः सुसाधूनामभ्यर्चनं यस्मिन् संविग्नपाक्षिकत्वे तदादरतरसन्मानं सुदुष्करं दुरनुष्ठेयम् । मानसंकटे - गर्वेण तुच्छे लोके स्वाभिमानप्रस्तप्राणिगणमध्ये दुःशकं कर्त्तुमिति भावः । संविग्नपाक्षिकत्वमवसन्नन-शिथिलेन स्फुटं लोकप्रकाशं निर्व्याजं वा कर्त्तुं दुष्करमिति सम्बन्धः ॥ अथ ये सुसाधुविहारेण बहुकालं विहृत्य पश्चात्कर्मपरतन्त्रतया शैथिल्यमवलम्बन्ते तांश्च प्रमाणीकृत्यापरे प्रमादे वर्त्तमाना गीतार्थः सूत्रसंदर्शनेनानुयुक्ता यदि ब्रूयुर्यदुत किं कुम, वयमस्मत्तो बृहत्तरैरप्यतदाचरितं तान्प्रतीदमुच्यते ।। " सारण" गाहा । ग्रन्थानं ११००० स्मारणस्योपलक्षणत्वात् स्मारणवारणचोदनादिभिस्त्याजिता निर्वेदिताः सन्तो ये गच्छान्निर्गताः प्रविहरन्ति यथेष्टचेष्टया विचरन्ति ते प्रमाणं नैव कर्त्तव्या इति सम्बन्धः, सुसाधुतया नैव दृष्टव्या इत्यर्थः । अप्रेतनस्यापि तुशब्दस्यात्र सम्बन्धादपि तु पार्श्वस्थास्ते यतो जिनवचनबाह्या इतिहेतुद्वारेण विशेषणम् । अयमर्थः - ये जिनवचनबाह्यतया चिरादपि पार्श्वस्था जातास्ते चारित्राचरणे प्रमाणं विदुषा न क्वचिदपि कार्याः, सूत्रमेव प्रमाणयितव्यम् । अन्यथाऽर्थापत्त्या भगवतोऽप्रमाणता आपद्येत । तथा चावाचि श्रीहरिभद्रसूरिभिः— सुयबज्झायरणरया पमाणयंता तहाविहं लोयं । भुवणगुरुणो वराया, पमाणयं नावगच्छति ॥ १ ॥ सुत्तेण चोइओ जो, अन्नं उद्दि सिय तं न पडिवज्जे । सो तंतवायबज्झो, न होइ धम्मंमि अहिगारी ॥ २ ॥ इत्यादि तस्मादागमपरतन्त्रतेव लोकाचरितनिरपेक्षाऽपरलोकाङ्गं तस्यां च सत्यां शक्त्यनुरूपं यदेवानुष्ठीयते तदेव निर्जराकारीति ॥ ५२५ || अमुमेवार्थमाह - " हीणस्स वि" गाहा |
जिनवचन
बाह्या न
प्रमाणयि तव्याः ।
॥ ५२३ ॥
Page #566
--------------------------------------------------------------------------
________________
उपदेशमालाविशेषवृत्तौ
।। ५२४ ॥
संविग्नपक्षपातिनो या या यतनया मनाक् परिणतपरिमितोदकादिग्रहणरूपा सा सा से तस्य संविग्नपक्षपातिनो निर्जरा भवति कर्मविलयहेतुत्वात्तस्य कायेनान्यत्र प्रवृत्तस्यापि सदनुष्ठान एव गाढं चित्तप्रतिबन्धात्तथा चोक्तम् — संविग्गपक्खिओ पुण, अन्नत्थ पट्टओविका । धम्मे श्चिय तल्लिच्छो, दढरत्तिथिव्व पुरिसंमि ॥ त्ति ॥ छ ॥ २६ ॥ इदानीं गीताथों बहुस्तोकगुणदोषपर्यालोचनं भगवदुपदेशात् किंचिदासेवमानोऽपि महतो निर्जरालाभस्य भाजनं स्यादिति सदृष्टान्तमाह – “ सुंकाई " गाहा । शुल्को -राजदेयो भागस्तदादिर्येषां कर्मकरव्ययादीनां ते शुल्कादयस्तेः परिशुद्धो निर्वे (व) टितः शुल्कादिपरिशुद्धः शुल्कादीन् प्रपात्य यो लाभस्तस्मिन् सति वाणिजः करोति चेष्टां व्यवहारात्मिकाम् । एवमेव गीतार्थों ज्ञानाद्यधिकलाभरूपमायं दृष्ट्वा यद्यदा बहुगुणं तत्तदा आचारत्यासेवते आयव्ययतुलनया गीतार्थः प्रवर्त्तमानो निर्जरालाभवान् भवतीत्यर्थः ॥ २७ ॥ नन्वस्तु गीतार्थस्य निर्जरालाभो, यस्तु निष्प्रयोजनमेव संपूर्णानुष्ठानविकलः संविग्नपाक्षिक मार्गः स किमर्थं समर्थ्यत इत्याह - " आमुक " गाहा । आसमन्तान्मुक्ता योगा येन स आमुक्तयोगी तस्य तादृशस्यापि जातस्य साधुवर्गस्य भवत्येव स्तोका जीवदया, ततः संविग्नपक्षयतना मोक्षाभिलाषानुरागेण पूर्वोक्तरूपा वर्त्तना दृष्टा भगवद्भिरिति, तदयमर्थों यथा ह्यातुरो बहुकालमपथ्यासेवी सुवैद्यसंपर्कादिना विज्ञातपथ्यासेवनगुणत्वादारोग्याकाङ्क्षित्वेनापध्यं हातुकामः पथ्यासेवनायां भावतः प्रतिबद्धोऽपि क्रमेणैवापध्यं मुझे || तथा चोक्तमायुर्वेदे, उचितादहिताद्धीमान, क्रमशो विरमेन्नरः । हितं क्रमेणोपचरेत् क्रमध्यात्रोपदेक्ष्यते इति । तथा कथंचिदेव बहुकालं यः पार्श्वस्थादिभावभागी स साधुसंपर्कादिना प्रादुर्भूततीव्रधर्मश्रद्धानोऽपि - ' न य ओसन्नविहारी, दुहिओ ओसन्नयं चयइ ' इत्यादिप्रागुक्तयुक्त्या दुस्त्यजत्वातद्भावस्य क्रमशो निवर्त्तमानो गाढं संयमप्रतिबद्धाभिप्रायः संपूर्णवीर्यलाभादर्वाक् संविग्नपाक्षिकः स्यात्तदर्थं तन्मार्गोऽपि मोक्षहेतुतया प्रज्ञापित इति ॥ २८ ॥ तदेवमनेकाकारान् सदुपदेशान् प्रतिपाद्य तेषां सुपात्रन्यासयोग्यतां विपक्षविक्षेपद्वारेणाह — "किं मूसगाण" गाहा । मूषककाकदृष्टान्तयोरेतयोर्दाष्टन्तिकमाह - ' मोहमलखवलियाणं ' ति मोहमलदिग्धानां गुरुकर्मणां जीवानां किं कार्यमुपदेशमालया किंचिदुपकाराभावात् ॥ २९ ॥ किंच - " चरण " गाहा । ' सययअजोग्गमिणं ' ति सदा अयोग्यमेतदुपदेशमालाख्यं
La LaAAoAc
आयव्ययं तोलयित्वा गीतार्थो आचरति ।
।। ५२४ ॥
Page #567
--------------------------------------------------------------------------
________________
उपदेशमालाविशेषवृत्तौ
॥ ५२५ ॥
Zacz
वस्तु । नहि मणिर्लक्षमूल्यः काकस्य परिधीयते परिधायकस्याप्युपहास्यत्वावाप्तेरिति ॥ ५३० ॥ किमेवमप्युच्यमाने केचिन्न सम्यग्वतेरन्, येनैवमुच्यते ? बाढं, कर्मपरतन्त्रत्वात्प्राणिनां तदाह
नाऊण करयलगयाऽऽमलं व सम्भावओ पहं सव्वं । धम्मम्मि नाम सीइज्जइत्ति कम्माई गुरुआई ।। ५३१ ॥ धम्मत्थकाममुक्खेसु जस्स भावो जहिं जहिं रमइ । वेरग्गेगंतरसं, न इमं सव्वं सुहावेइ ॥ ५३२ ॥ संजमतवाळसाणं, वेरग्गकहा न होइ कण्णसुहा। संविग्गपक्खियाणं, हुज्ज व केसिंचि नाणीणं ॥ ५३३ ॥ सोऊण पगरणमिणं, धम्मे जाओ न उज्जमो जस्स । न य जणियं वेरग्गं, जाणिज्ज अनंतसंसारी ।। ५३४ ॥ कम्माण बहुअणुवसमेण उवगच्छई इमं सव्वं । कम्ममलचिकणाणं, वच्चइ पासेण भन्नंतं ॥ ५३५ ॥
समालमेयं, जो पढइ सुणइ कुणइ वा हियए । सो जाणइ अप्पहियं, नाऊण सुहं समायरई ॥ ५३६ ॥ ज्ञात्वा करतलगतामलकवत् परिस्फुटं सद्भावत उपादेयबुद्धयाऽपि पथं ज्ञानादिकं मोक्षमार्ग सर्वविशेषं तथापि धर्मे नामेति संभाव्यत एतत्केचित् सीद्यते प्रमादादिभिर्भूयते तत्तज्ज्ञायते कर्माणि गुरुकाणि तत् विजृम्भितं तदित्यर्थः ॥ ३९ ॥ अन्यच्च " धम्मत्थ" गाहा । धर्मार्थकाममोक्षाणां मध्ये कस्यापि भावः क्वापि रमते, ततो वैराग्यैकान्तरसं-वैराग्यैकप्रतिबद्धं प्रकरणमिदं न सर्व जनमाह्रादयतीति भावः ॥ ३२ ॥ किंच - " संजम " गाहा । 'संविग्ग' त्ति-संविग्नपाक्षिकाणामुक्तलक्षणायां संयमतपोऽलसानामपि भवेद्वा कर्णसुखवैराग्यकथा केषांचिज्ज्ञानिनां संयमप्रतिबद्धचित्तत्वादवदातज्ञानानामिति यावत् ॥ ३३ ॥ अन्यच्चेदं प्रकरणं मिथ्यात्वाहि (दि) दष्टजन्तूनां साध्यासाध्यत्वविज्ञानाय प्रयुक्तं संग्रहपरिच्छेदकारीति दर्शन्नाह - " सोऊण " गाहा श्रुत्वा प्रकरणमेतद् धर्मे यस्योद्यमो न संजातः । न च वैराग्यं - विषयवैमुख्यं जनितं तमनन्तसंसारीति जानीयाः कालदष्टवदसाध्य इत्यर्थः ॥ ३४ ॥ किमि - त्येवमत आह - " कम्माण " गाहा कर्मणां मिथ्यात्वादीनामुपशमेन क्षयेण क्षयोपशमेन च किंचिच्छेषकर्मणामेव प्राणिनामुपाग
उपदेशमाला केषां न वैराग्य
जनिका ? ।
।। ५२५ ।।
Page #568
--------------------------------------------------------------------------
________________
उपदेशमालाविशेषवृत्तौ
॥५२६॥
च्छति-सद्बोधं जनयतीदं प्रकरणं सम्यक् । व्यतिरेकमाह-कर्मपङ्कदिग्धानां त्वरे भण्यमानमपि पार्श्वतो याति, नान्तःप्रविशत्युपरि
रणसिंह प्लवत इत्यर्थः ॥ ३५ ॥ अधुनाऽस्यैव प्रकरणस्य पाठादिफलमाह-“ उवएस" गाहा उपदेशमालामेतामनन्तरोक्तां यो धन्यः पठति RTA
निदर्शनम् । सूत्रतःशृणोत्यर्थतः करोति च हृदये प्रतिक्षणमेतदर्थं भावयतीत्यर्थः । स जानात्यात्महितमिहलोकपरलोकयोः स्वपथ्यं ज्ञात्वा च सुख| मकृच्छ्रेणैव समाचरत्यात्महितमेव ।। अत्रार्थे रणसिंहमहाराज एव निदर्शनम् ।।
किलैतस्य विजयाक्षत्रियाकुक्षिराजीवराजहंसस्य जातमात्रस्यैवानमहिष्याऽजयामिधानया छद्मना प्रच्छन्नमरण्ये परित्याजितस्य कतिपयवत्सरान्ते यथाववृत्तान्तं विदित्वा संजातात्यन्तवैराग्यः श्रीविजयसेनमहाराजो विजया-तभ्रातृसुजयाभ्यां सार्द्ध जगदेकालङ्कारकारुण्याकूपारपरमेश्वरश्रीमहावीरपद्महस्तेन प्रव्रज्यामहोत्सवं स्वीचक्रे । ततोऽधिगतैकादशाङ्गश्रुतसंपन्निशिततरतरवारिधाराकरालातिविशालतपोऽनुष्ठाननिष्ठावाप्तधर्मदासगणिनामधेयोऽवधिज्ञानी स्वहस्तदीक्षिततीर्थकरान्तेवासित्वेनाध्ययनप्रबन्धविधित्सुरवधिना स्वपुत्रस्य प्राप्तस्वकीयराज्यस्य भाविनी कलिच्छलनामालोकयन् प्रतिबोधविधानाय यथार्थमेतदुपदेशमालाप्रकरणमुत्पादयाश्चकार । पाठयां चकार च । पुत्रप्रतिबोधसंविधाय तन्मातुलकमवोचच्च यथासमये समेत्य कलिच्छलितः स्वस्वस्त्रो(प्रो)यस्त्वया प्रतिबोधनीय इति । एवं च कतिचित्संवत्सरान्ते त्रिदशेश्वरातिथेयी प्रतीष्टवति महामुनौ शोभनावसरे सुजयसाधुर्विजयागणिनीसमन्वितः समाजगाम राजरणसिंहस्य रहस्याख्यानाय विजयपुरपरिसरारामवसुन्धरायाम् । सोऽपि विदितवृत्तान्तः समेत्याभिवन्द्य च मातुलं मातरं चाप्रतिमप्रमोदपल्लवितचित्तधृ(वृ)त्तिः पुरस्तादुपविश्योपदेशपरं परंपरामश्रौषीत् । समये श्रीविजयसेनमहामुनिवृत्तान्तविस्तारपूर्व सुजययतिवरस्तमुपदेशमालामिमां श्रावयामास । सोऽपि सादरं सकृच्छ्वणेऽप्यकरोत्कण्ठप्रतिष्ठितां तां मीमांसामास समासतोऽपि तस्यास्तात्पर्यम् । ततः प्रभृति प्रतिक्षणमन्तःकरणे कृत्वा परिभावयाम्बभूव विशेषेण । ततोऽप्यात्महितं ज्ञात्वा प्रस्तावे व्रतप्रतिपत्या तत्प्रास्तावीदिति वृद्धानामुपदेशः ।। ५३६ ।। साम्प्रतं सूत्रकारः स्वाभिधानं व्युत्पत्त्या प्रकटयन् तेरेव शब्दः स्वपुत्रस्य रणसिंहस्य मुख्यवृत्त्योपकारार्थं कृतमेतत्प्रकर
3 ॥५२६॥ णमिति ज्ञापयन्नाह
यथार्थमेततुपात)यस्त्वया मान्यतः म
DePERRORRECTCORRECCAREER
Page #569
--------------------------------------------------------------------------
________________
उपदेशमाला विशेषवृत्तौ
ग्रन्थकर्तुरभिधेयान्तर्गतगाथा ।
॥
२७॥
धंत-मणि-दाम-ससि-य-णिहिपयपढमक्खराभिहाणेणं । उवएसमालपगरणमिणमो रइअं हिअट्ठाए ॥ ५३७॥ जिणवयणकप्परुक्खो, अणेगसुत्तत्थसाळविच्छिन्नो । तवनियमकुसुमगुच्छो, सुग्गइफलबंधणो जयइ ॥५३८ ॥ जुग्गा सुसाहुवेरग्गिआण परलोगपत्थिआणं च । संविग्गपक्खिआणं, दायव्वा बहुसुआणं च ॥ ५३९ ॥
तत्र धन्तादेः पदषट्कस्य प्रथमाक्षरैर्धर्मदासगणिरित्यभिधानं नाम यस्य तेनेदमुपदेशमालाप्रकरणं रचितमिति सम्बन्धः। किमर्थ| हितार्थाय हितं-निःश्रेयसं सत्त्वानुग्रहो वा तदर्थमिति । अपरः पुनरयमर्थः-' ध्मातः'-कलंकशोधनार्थ पुटपाकं प्रापितास्ते च ते | 'मणय'च-पुष्पराग-पद्मराग-वन-वैडूर्य-चन्द्रकान्तादयो ध्मातमणयस्तेषां ‘दामानि '-मालाः । 'शशिनो' दुर्वर्णसुवर्णकर्पूराः । 'गजाः'-कुञ्जरास्तुरगरथपदातीनामुपलक्षणमेतत् । 'निधयो'-निखातद्रव्याणि तेषां 'पद'मास्पद-स्थानं, राजा स चेह प्रस्तावाद्रणसिंहस्तस्य प्रथमाक्षराभिधानेन, कोऽर्थः। प्रथममक्षरमोंकारो मातृकाया इव सर्वशास्त्राणामादौ मङ्गलार्थमुपादीयमानत्वात्तस्य च पञ्चपरमेष्ठिवाचकतया विश्रुतत्वात् । अभिधानमन्तर्जल्पो जाप इत्यर्थस्तेन हेतुना रचितमुपदेशमालाप्रकरणमेतदिति योगः।। कलिच्छलितो ह्यसावेतयोपदेशपरम्परया प्रतिबोधितो यथेह परलोककल्याणकारणपञ्चमङ्गलजापपरायणो भवति तथा करोमीत्यभिप्रायेणेत्यर्थः । अत एवोक्तं हितार्थाय एतद्धितस्य पथ्यं यदेवंविधमन्त्रराजजापपरायणो भवति । तथाहि-“सिद्धान्तस्य रहस्यमेकमिह यः पाथेयमामुष्मिकम् , सम्यक् पूर्वविदामपि प्रतनुते दुस्साधसिद्धिर्धवम् । सर्वत्रापि च सर्वदा च शुचिर्यस्यायमेव क्रमः, सोऽयं पञ्चनमस्क्रियेति जयति श्रीमन्त्रराजः क्षितौ ॥ छ ।। ३७ । साम्प्रतमन्त्यमङ्गलं जिनप्रवचनस्तवनरूपं कल्पवृक्षरूपकेणाह-" जिणवयण" गाहाजिनवचनमेव कल्पवृक्षः सकलार्थिसार्थमनोरथप्रथापूरकत्वाज्जिनवचनकल्पवृक्षः स जयतीति सम्बन्धः ।। अङ्गिनोऽनुगुणामङ्गरूपणा(ता)माह-अनेकेऽनन्ता ये सूत्राणामस्ति एव शाखास्ताभिर्विस्तीणों विशालः । उक्तं चागमे-“सव्वनईणं जा होज्ज वालुया, सव्वउदहिजं उदयं । एत्तो अणंतगुणिओ, अत्थो एक्कस्स सुत्तस्स ॥” यद्वाऽनन्तत्वं सूत्रस्यापि सम्बध्यते, अनन्तगमत्वादागमसूत्राणाम् ।
गजातस्य प्रथमा विभुतत्वातत्वचित
Demememewoemocrperoecome
॥ ५२७॥
Page #570
--------------------------------------------------------------------------
________________
उपदेशमालाविशेषवृत्ती
॥५२८॥
तपास्यनशनादीनि, नियमा-द्रव्यक्षेत्रकालभावाभिग्रहास्तपोनियमास्त एव कुसुमानां गुच्छाः-स्तबका यस्मिन् स तपोनियमकुसुमगुच्छः।
केषामियं सुगतिः-स्वर्गापवर्गों तावेवानन्यसामान्यसुखरसपूर्णत्वात्फलं तद्बध्नाति-करोति यः स सुगतिफलबन्धनो जयति-सकलागमोत्कर्षण
दातव्या । वर्त्तते । तदुक्तम्-"जह तरुसु कप्परुक्खो, मणीसु चिंतामणी अइमहग्यो । तह इयरसयलधम्माण, मज्झयारंमि जिणधम्मो" ॥१॥३८॥ साम्प्रतं येषामिदं योग्यं तानभिधित्सुराह-"जुग्गा" गाहा वैराग्येण चरन्तीति वैराग्यिकास्ते श्रावका अपि स्युस्तद्वयवच्छेदाय विशिनष्टि, सुसाधुत्वेन वैराग्यिकाः संविग्नाः-सद्यतयस्तेषां योग्या पठितुं-श्रोतुं व्याख्यातुं चोपदेशमालेयम् । परलोकोपस्थायिधर्ममार्गे प्रस्थिताः प्रस्थानं कृतवन्तो यतिधर्माभिलाषुका अद्यापि गृहवासं मोक्तुमशक्ताः सुश्रावकास्तेषां च योग्याः। तथा संविग्नपाक्षिकाः प्रागुक्तलक्षणास्ते हि तत्र मार्गे गच्छन्तोऽपि श्रान्ताः शरीरप्रवृत्त्या, चित्तवृत्त्या तु तत्र प्रतिबद्धा गच्छतोऽन्यान् बहुमन्यमानाश्च तेषां च योग्या ततो दातव्येव ।। सर्वेषां किं विशिष्टानां बहुश्रुतानां स्वस्वोचितबहुश्रुतशालिनामित्यर्थः ।। ५३९ ॥ उपदेशसमाप्तौ च वयमपीदं पूज्यसूक्तेन श्रूमः-एसो धम्मोवएसो निबिडतमभरुत्तारतारप्पईवो, एसो धम्मोवएसो मयमयणमहावाहिनासोसही य। एसो | धम्मोवएसो सिवसुहभवणारोहसोवाणसेणी, एसो धम्मोवएसो भवियजण तओ ता(ना)वणिज्जो मणाओ ॥ इतम्चतस्रः प्रक्षेपगाथा व्याख्यायन्ते-तत्र आद्यां तावत् बालाबालदीनामपि प्रकरणकर्तृनामावधिगमायाहइय धम्मदासगणिणा, जिणवयणुवएसकजमालाए । मालव्य विविहकुसुमा, कहिा य सुसीसबग्गस्म ॥ ५४० ॥ संतिकरी वुढिकरी, कल्लाणकरी सुमंगलकरी य । होइ कहगस्स परिसाए, तह य निव्वाणफलदाई ॥ ५४१ ॥ इत्थ समप्पड़ इणमो, मालाउवएसपगरणं पगयं । गाहाणं सब्वाणं, पंचसया चेव चालीसा ॥ ५४२ ॥ जाव य लवणसमुद्दो, जाव य नक्खत्तमंडिओ मेरू । तावय रइआ माला, जयम्मि थिरथावरा होउ ॥ ५४३ ॥ INI इत्येषा प्रकृतोपदेशमाला धर्मदासगणिमहर्षिणा कथिता शिष्यवर्गस्येति सम्बन्धः । किं स्वातन्त्र्येण ? नेत्याह-जिनवचनोपदे
DEPERPETrekseenenewseem
॥५२८॥
Page #571
--------------------------------------------------------------------------
________________
उपदेशमालाविशेषवृत्तौ
आशीर्वाद
ग्रन्थप्रमाणम् ।
॥ ५२९॥
accamerecapeareCReckveerat
श्यानां कार्याणां या माला तस्याः सम्बन्धित्वेन तस्या वा सकाशात् । अत्रोपमानं मालेव विविधकुसुमा । यथा ह्येषा सौरभादिगुणग्रामाभिरामतया सर्वेषामुपादेया एवमुपदेशमाला ऽपीति ॥ ४०॥ द्वितीया त्वाशीर्वादायेयं गाथा-“संतिकरी" इत्यादि ।। उपस्थितदुरितोपशान्तिकारिणी धर्मसाधनसामग्र्या वृद्धिकारिणी ऐहलौकिकसकलकल्याणकारिणी पारलौकिकसकलसन्मङ्गलकारिणी च । क्रमेण-परम्परया निर्वाणफलदायिनी च भवतु, कस्येत्याह-कथकस्य-सूत्राध्यापकस्य च्याख्यातुश्च ॥ ५४१॥ तृतीया समाप्त्याभिधानपूर्वकं ग्रन्थसंख्यानाय-" एत्थ" गाहा । अत्र जिनशासने समाप्यते-समर्थ्यते एतत् । मालया-परम्परया उपदेशा मालोपदेशास्तेषां प्रकरणमुपदेशमालाप्रकरणमित्यर्थः ॥ ४२ ॥ द्विचत्वारिंशदधिकानि गाथानां पञ्चशतानि (५४२) ग्रन्थमानम् । चतुर्थी तु श्रतज्ञानस्याशीर्वादाय-" जावय" गाहा । यावल्लवणसमुद्रोऽयं वेलाभिः पोप्लूयते । यावच्च नक्षत्रैरन्तर्वर्तिभिर्मण्डितो मेरुः प्रभासते । यावच्चैतौ चन्द्रादित्यौ द्योतेते तावदिदं श्रुतज्ञानमुपदेशमालाख्यं सकलं वा श्रुतज्ञानं भवत्वित्याशिषि पञ्चमी भवतादस्खलितं नन्दतादित्यर्थः ॥ ४३ ॥ समुद्रादीनां प्लवनादयश्चात्र क्रियाः प्रसिद्धरेव लभ्यन्ते ॥ यथा मा भवन्तमनलः पवनो वा वारणो मदकलः कलभो वा । वज्रमिन्द्रकरविप्रसृतं वा स्वस्ति तेऽस्तु लतया सह ।। वृक्षेत्यत्राधाक्षीद्भाङ्क्षीदित्यादि क्रियाणामनुपात्तानामध्यवगमः । एवं प्रस्तुतेऽपि तत्तक्रियासिद्धिः ॥ ५४३ ।।
म सकलं वा श्रुतज्ञालाच नक्षत्रैरन
वनमिन्द्रकरविप्रनादयश्चात्र क्रियाः
॥ इतिश्रीरत्नप्रभसूरिविरचितायामुपदेशमालाविशेषवृत्तौ चतुर्थों विश्रामः॥
D प्रती समाप्त इति भद्रं ॥ शुभमस्तु ॥ विक्रमाद्वसुलोकार्क वर्षे माधे समर्थिता । एकादश सहस्राणि मान साधशत तथा । अंकतोऽपि ग्रंथाग्रं १११५० तथा सूत्रगाथा ५४३ । एवं संपादिकायां ग्रंथाग्रं ६७९ एवं ग्रंथाग्रं ११८२९ ॥छ। संवत १५८६ वर्षे पोष वदि १३ दिने उपदेशमालावृत्ति लिखिता ॥ B प्रतौ साई द्वी श्लोकाः प्रशस्तिः चास्ति १ प्रतौ प्रशस्तिः नास्ति ।
INI ||५२९॥
Page #572
--------------------------------------------------------------------------
________________
pere
नानारूपनरोत्तमैक
प्रयागवटवद्विस्ता
॥ शिष्यः श्रीमानेन विजयस्त
उपदेशमाला-0 ॥ व्याख्याकारप्रशस्तिः॥
| व्याख्याकार विशेषवृत्तौ| नानारूपनरोत्तमैकवसतिर्नीरागतासंगतः, पातालं परितः स्फुरन्निह बृहद्गच्छोऽस्ति रत्नाकरः । स श्रीमन्मुनिचन्द्रसूरिसुगुरुस्तत्रा- IN
प्रशस्तिः । भवद्भरिमिः, शाखाभिर्भुवि यः प्रयागवटवद्विस्तारमुद्रामगात् ॥ १॥ साहित्यतर्कागमलक्षणेषु, यद्ग्रन्थवीथीकविकामधेनुः । कस्योप
कारं न चकार सम्यक्, निःशेषदेशेषु च यद्विहारः ॥२॥ शिष्यः श्रीमुनिचन्द्रसूरिगुरुभिर्गीतार्थचूडामणिः, पट्टे स्वे विनिवेशितस्तदनु | 6] स श्रीदेवसूरिप्रभुः। आस्थाने जयसिंहदेवनृपतेर्येनास्तदिग्वाससा, स्त्रीनिर्वाणसमर्थनेन विजयस्तम्भः समुत्तम्भितः ॥३॥ तत्पट्टप्रभ
भवोऽभवन्नथ गुणग्रामाभिरामोदयाः, श्रीभद्रेश्वरसूरयः शुचिधियस्तन्मानसप्रीतये । श्रीरत्नप्रभसूरिभिः शुभकृते श्रीदेवसूरिप्रभोः, शिष्यैः सेयमकारि सम्मदकृते वृत्तिर्विशेषार्थिनाम् ॥ ४ ॥ श्रीदेवसूरिशिष्यभ्रातृणां विजयसेनसूरीणाम् । आदेशस्यानृणभाव-मगममेतावताह-16 मिह ॥५॥ यदियमुपदेशमाला, श्रावकलोकस्य मूलसिद्धान्तः । प्रायेण पठति चायं, तदिहास्माभिः कृतो यत्नः ॥६॥ व्याख्यातृचूडामणिसिद्धनाम्नः, प्रायेण गाथार्थ इहाभ्यधायि । क्वचित्क्वचिद्यातु विशेषरेखा, सद्भिः स्वयं सा परिभावनीया ।। ७ ॥ | यदिह किंचिदनागमिकं क्वचिद्विरचितं मतिमन्दतया मया । तदखिलं सुधियः क्षमयामि च कृतकृपाः परिशोधयतादरात् ॥ ८॥ स्वस्य परस्य च सूक्तैर्वृत्ति-विस्तारिता चकास्तीयम् । मणिखण्डमण्डलैरिव, सुवर्णपूजा जिनेन्द्राणाम् ॥ ९॥ प्रकृता समर्थिता च, श्रीवीरजिनापतो भृगुपुरेऽसौ। अश्वावबोधतीर्थे श्री-सुव्रतपर्युपास्तिवशात् ॥ १०॥ संशोधिता च संनिहित-कतिपयैः सहृदयैरियं प्रायः। पुनरपि कण्टकशुद्धिः, कार्या वः प्रार्थये सर्वान् ॥ ११॥ भास्वद्भास्वरकान्तकान्ततिलकं प्रक्षिप्तवत्राकृतं, निर्यन्नोर(लाशिलातलासुपटलीदुर्वारदूर्वाङ्कुरम् । यावन्मेरुमहीभृतं(धरं) प्रतिकरोत्यारात्रिकोत्तारणं, ताराभिर्युविलासिनी विजयतां तावन्नवेषा कृतिः |
॥५३०॥ ॥ १२॥ विक्रमाद्वसुलोकार्क-(१२३८) वर्षे माघे समर्थिता। एकादशसहस्राणि, मानं सार्द्धशतं तथा ॥ १३॥ १११५० || शुभमस्तु लेखकपाठकयोः ॥ इति व्याख्याकारप्रशस्तिः समाप्ता।
emereznecemenexpezmeroecomes
Page #573
--------------------------------------------------------------------------
________________
उपदेशमालाविशेषवृत्तौ
॥ ५३१ ॥
नमः श्री वर्द्धमानाय, वर्द्धमानाय वेदसा । वेदसारं परब्रह्म - ब्रह्मबद्धस्थितिश्वयः ॥ १ ॥ स्वबीजगुप्तं कृतिभिः कृषीवलैः, क्षेत्रेषु सिक्तं शुभभाववारिणा । क्रियते यस्मिन् स फलशिवनिया, पुरं तदत्रास्ति दयावटाभिधम् ॥ २ ॥ ख्यातस्तत्रास्ति वस्तुप्रगुणगुणगणः प्राणिरक्षकदक्षः, सज्ज्ञाने लब्धलक्ष्यो जिनवचनरुचिश्चञ्चदुच्चैश्चरित्रः । पात्रं पात्रकचूडामणिजिनसुगुरूपासनावासनायाः, संघः सुश्रावकाणां सुकृतमतिरमी सन्ति तत्रापि मुख्याः || ३ || होनाकः सज्जनज्येष्टः, श्रेष्टो कुमरसिंहकः । सोमाकः श्रावकश्रेष्टः, शिष्टवीररिसिंहकः || ४ || कडुयाकथ्ध सुश्रेष्टी, साङ्गाकः इति सत्तमः । खीम्वाकः सुहडाकथ्ध, धर्मकर्मैककर्मठः ॥ ५ ॥ एतन्मुखः श्रावकसंघ एषो ऽन्यदा वदान्यो जिनशासने सः । सदा सदाचारविचारचारु, क्रियासमाचारशुचित्रतानाम् ॥ ६ ॥ श्रीमज्जगचन्द्रमुनीन्द्रशिष्य- श्री पूज्यदेवेन्द्रमुनीश्वराणाम् । तदाद्यशिष्यत्वभृतां च विद्या - नन्दाख्यविख्यातमुनिप्रभूणाम् ॥ ७ ॥ तथा गुरुणां सुगुणैर्गुरुणां, श्रीधर्मघोषाभिधसूरिराज्ञाम् । संदेशनामेवमपापभावां, शुश्राव भावावनतोत्तमाङ्गः ||८|| विषयसुखपिपासोर्गेहिनः क्वाप्तिशीलं, करणवशगतस्य स्यात्तपो वाऽपि कीदृग् । अनवरतमदभ्रारम्भिणो भावनाः कास्तदिह नियतमेकं दानमेवास्य धर्म्मः ॥ ९ ॥ किंच - धर्मः स्फूर्जति दानमेव गृहिणां ज्ञानाभयोपग्रहैस्त्रेधा तद्वरमाद्यमत्र यदितो निःशेषदानोदयः । ज्ञानं चाद्य न पुस्तकैर्विरहितं दातुं च लातुं च वा, शक्यं पुस्तक लेखनेन कृतिभिकार्यस्तदर्थोऽर्थवान् ॥ १० ॥ श्रुत्वेति संघसमवायविधीयमान, - ज्ञानार्चनोद्भवधनेन मिथः प्रवृद्धिम् । नीतेन पुस्तकमिदं श्रुतकोशवृद्धये, बद्धवा (?) दरश्विरमलेखयदेष हृष्टः ।। ११ ।। यावज्जिनमतभानु - प्रकाशिताशेषवस्तुविस्तारः । जगति जयतीह पुस्तकमिदं बुधैर्वाच्यतां तावत् ॥ १२ ॥ शुभं भवतु लेखकपाठकयोः ॥
॥ समाप्ता सवृतिरुपदेशमाला ॥
ताडपत्रीय
लेखापक दयावट संघ प्रशस्तिः ।
।। ५३१ ।।
Page #574
--------------------------------------------------------------------------
________________ र इति श्रीमहावीरप्रभु हस्तदीक्षित धर्मदासगणिकृता / वादिदेवसूरि पट्टालङ्कार श्रीरत्नप्रभसूरिविरचिता दोघट्टी-विशेषवृत्ति समलङ्कृता ॥श्री उपदेशमाला॥ பயையதி மாரிகேடயமயாதியாயமறது इति आनन्द-हेम-जैन ग्रन्थमाला ग्रन्थाङ्कः-६ /