Page #1
--------------------------------------------------------------------------
________________ = svAmI granthamAlA kA prathama puSpa Izvara-mImAMsA lekhaka pUjya 105 zrI kSullaka nijAnandajI mahArAja (pUrva nAma svAmI karmAnanda ) bhAratavarSIya digambara jaina saMgha caurAsI -mathurA
Page #2
--------------------------------------------------------------------------
________________ prAkkathana yaha zAyada 1934 kI bAta hai| maiM vikAsa ke zrAryasamAja aMka meM jAne vAle lekhAka dekha rahA 5 , unameM sAmAnanda jI kA bhI eka lekhna thA--jaina dharma aura veda' / eka pracAraka ke rUpa meM maiMne unakA nAma suna rakhA thA, para isa lekha meM pracAraka kI saMkIrNatA ke sthAna meM sarvatra saundarya darzana kI bhASanA ke sAtha vividha pravRttiyoM kA aisA sundara sAmaJjasya thA ki maiM prabhAvita hue binA na raha sakA / usake mAda to bhanekavAra anase milane evaM vividha viSayoM para vicAra-vinimaya karane kA bhaksara milA hai aura sadA hI maiMne anubhava kiyA hai ki unakA adhyayana bahuta vyApaka hai| inake adhyayana kA mukhya viSaya dharma aura itihAsa bahuta se grantha par3ha DAlanA eka sAdhAraNa bAta haiM, para svAmI jI ke adhyayana kI do asAdhAraNatAeM haiM, pahalI yaha hai ki ye adhyayana se pUrva koI sammati nirdhArita karake mAge nahIM calate jisase ki apane zudaya kA bhAra balAta adhyayana para lAnA par3e aura dUsarI yaha ki ve usa adhyayana para apane dRSTikoNa se svataMtra vimarza karate haiN| isa prakAra jo niSkarSa nikalatA hai, ve use mAnate haiM, usa para likhate haiM, para yadi bAda kA adhyayana unheM idhara udhara karatA hai to ve usase bhI ghabarAse nahIM haiN| unake svabhASa kI isa udAratA kA AdhAra unakI rASTrIya manovRtti hai, jo unheM rASTra aura dharma kA samanvaya karake sAtha-sAtha calane kI kSamatA detI hai ! ve pakSapAta se hIna, banAvaTa se dUra, mUka sevA
Page #3
--------------------------------------------------------------------------
________________ Pr 1. [kha] ke vizvAsI evaM sarala svabhAva ke sanyAsI haiM, jo kahIM baMdhA huA nahIM hai, para sarvatra baMdhA huA hai| unake 'birAga' kA artha 'vizi STa rAga - vizvAtmA ke prati saMkIrNa komalatA hai| isa prakAra ke eka sAdhu bhI haiM aura itihAsa ke vinamra vidyArthI bhI haiN| 'syAdvAda' karmaphalAsaphI aura Atma-svAtantrya ke siddhAntoM kI triveNI meM snAna kara ve Aja 'jinadharma ' kalpataru kI zItala chAyA meM Akara khar3e haiM, usI zAnta mudrA meM, nirvikAra bhAva se aura baMdhana hona / mahAvIra jayaMtI ke avasara para mahAvIra sandeza ke nAma se apanA jo bhASaNa unhoMne brADakAsTa kiyA thA, vaha isa bAta kA pramANa hai ki ve dharma ko vizuddha jIvana tatva kI dRSTi se dekhate haiM-- usake vAhyavistAra meM phaMsa kara hI nahIM raha jAte / unake adhyayana ke phalasvarUpa rASTra-bhASA ko una kI kaI pustakeM prApta haiN| unameM paristhitivaza evaM sAmayika cIjoM ko chor3a kara vaidika RSivAda, sRSTivAda, 'bhArata kA Adi samrATa' aura dharma ke RSi pravartaka, karmaphala kaise dete haiM, kA nAma ullekhanIya hai| pahalI pustaka meM mantrasRSTA RSiyoM kA anusandhAna hai| yaha svAmI jI ke vaidika sAhitya sambandhI adhyayana kA sundara phala hai| khoja ke kArya meM matabheda honA svAbhAvika hai, para saMskRta ke prakANDa parivata zrI DA0 gaMgAnAtha kA ema0 DI0 liTa (vAyasa cAnsalara prayAga vizvavidyAlaya) ke zabdoM meM 'vaidika RSivAda' eka niSpakSa, gaveSaNAtmaka pustaka hai| dUsarI pustakoM ke sambandha meM bhI isI taraha kI sammati dI jA sakatI hai. isameM mujhe sandeha nahIM hai| prastuta pustaka meM Apane Izvara ke svarUpa eMva usakI
Page #4
--------------------------------------------------------------------------
________________ [ga j etihAsikatA para carcA kI hai| yaha eka mahattvapUrNa prazna hai aura isa para aneka dArzanika evaM aitihAsika vidvAna vicAra kara cuke haiN| svAmIjI kA niSkarSa isa viSaya meM antima hai, yaha kahanA to svayaM svAmIjI bhI nahIM cAheMge, para maiM itanA kaha sakatA hU~ ki svAmIjI ne Aja naka kI isa viSayameM pracalita paramparAoM kI dIvAroM kA lAMghakara anusandhAna ke dUra vIkSaNa se bahuta dUra taka jhAMkA hai aura eka naI sRSTi khar3I kI hai / dUsare zabdo meM bhAratIya darzana eMva itihAsa ke paNDitoM aura vidyArthiyoM ko eka naye dRSTikoNa para vicAra karane kA yaha bAmantra hai, aisA zrAmantrae jisameM apanI bhAratamAtA ke prati zraddhA hai, anusandhAna kI utkaNThA hai aura vicAra binimaya kI tatparatA hai| merA vizvAsa hai ki isa viSaya meM dilacaspI rakhane vAle vidvAna na kevala isa AmantraNa ko suneMge hI kintu ise svIkAra bhI kreNge| vidvAna lekhaka ke sAtha merI bhI kAmanA hai ki aneka dharmA evaM saMskRtiyoM kI jananI bhAratamAtA isa adhyavasArA se prasanna ho| -kanhaiyAlAla mizna 'prabhAkara'. sampAdaka-vikAsa
Page #5
--------------------------------------------------------------------------
________________ .po.pApora (saMdhi viSaya-sUcI viSaya kyA vaidika devatA Izvara hai ? beva aura devattA yAkSika mata devoMkI vilakSaNatA deSoMkA dhAkAra marudgarA bhinna bhinna padAthoMke adhipati bhinna bhinna devatA agni devatA prathama aMgirA RSi agni devatA sona prakAra ke maMtra agni nirukta aura ani agni (mahA) nirukta aura indra indra bhramameM par3a jAtA hai abhinau
Page #6
--------------------------------------------------------------------------
________________ viSaya sUrya sUryapUjAkA pracAra deva athavA devatA tIsa devatA somaya paricaya samaya paricaya sita e ajAnadeva sAdhyadeva rAziyAM aura sUrya vaidika devatA zrI zaGkarAcArya kA siddhAnta veda meM paramAtmA varNanakA prakAra () zuddha kSeya aura viziSTa upAsya hai devatAoMkI saMkhyA dedi vizeSa rUpoMkA spaSTIkaraNa sArAMza yakSa adhyAtmavAda starrears aura gItA after aura adhyAtma parA vidyA devoMkA aneka denA cAhana deva pattiyAM paraspara virodha B 30 32 38. 38 38 36 45 Wo 44 46 47 46 >> 54 6. 64 68 $5 2 anu l 80
Page #7
--------------------------------------------------------------------------
________________ viSaya zrAdizyoMkI gaNanA 116 131 prajApati yakSa yaha baidika dharma kabakA hai sArAMza vizeSa vicAra vikapAla zrI kophilezvara bhaTTAcArya aura paivika devatA zrI rAmAvatAra zarmAjI ke vicAra (devatA prakaraNa ) sApaka bheda se daivata bheda devatAoM aura mUlasanAmeM koI bhinnatA nahIM 118 devatAoM ke samAna kArya 120 se 130 sabhI devattA nidhAtu haiM sabhI devatA vizvarUpa haiM sApaka bhedase devatA bheda kA khaNDana IzvarakI zaktiyAM sarvavyApI Ahata brahmA kA kharakana adhakI mAyA kA khagalana jIvoM meM bhrama caitanyAMza kA khaNDana zarIrAdikoM kA mAyikatva khaezana 151 khokapravRtti yA prANiyoMke nigrahAnuhAtha mRSTi racanAkA khaMDana 153 mahattA dikhAne ke liye sRSTi racanA kA khaNDama brahmA, viSNu, maheza dvArA mRSTi ke utpAdana, rakSaNa, dhvaMsakA khaena 156 saMsArakI anAdi nidhanatA 162 - 150 ..--.----..-.-.
Page #8
--------------------------------------------------------------------------
________________ + - - - - - -- - - 166 168 170 171 176 186 152 viSaya advaitavAda ke viSayameM sAMkhyoMkA uttarapakSa mAnavAdake viSayameM naiyAyikoMkA uttarapana advaitavAda ke viSaya meM jainiyoM kA usarapakSa yajJoM meM devoMkI upasthiti cyavana RSi svarnarI devokA agrabhAga yatakA pAritoSika devoMkA anna asurabhASAmeM devazabdakA artha devabhASA pazAmi prathama mAnava agni vaizvAnara agni varuNa devatA maruta vevoMkA gaNa ma sadgaNoM ke zastrAstra marudgaNoMkA saMgha bala indra devatAke guNa indrakI lUTa indra mAyAvI thA indraka guNa indra ke ghor3e indrakA mUlya kauzika indra 125 186 160 263 164 196
Page #9
--------------------------------------------------------------------------
________________ .. . pura .. --0001 viSaya deSoMke lakSaNa devoMke kArya azvinau devoMke guNa bhu devoMkI kathA kSetra zoka "vaidhika svarga hindU dharmameM deva kalpanA yAtu piyA aura dharma hindU dharmake vividha stara zavara, kumArila aura zaMkarakI pramANopapatti devatA aura ra manuSya zarIrase deva zarIrameM vailakSaNya deva zarIrase Izvara zarIrameM vailakSazya devoMkI mUrtiyAM anAdi devatA AkSika Adi mata avaidika navIna mata oMkAra svarUpa (kha) AkAza oMkArakA sukhavAcakatva prajApati-puruSa - brahma prajApati hiraNyagarbha AdhikA IzvaravAcakatva kAlase sRSTiko utpatti vedAntamatameM jIva aura Izvara prajApati aura brAhamaNa grantha 2000 234 236 -11 245
Page #10
--------------------------------------------------------------------------
________________ 263 263 263 264. 270 85 87 28 262 viSaya liMga zarAra virATa puruSa hiraNya garbha dhAtA. vidhAtA, do striyAM haiM hiraNya garbha brahmapura puruSa sUktakA vibhinna artha muNDakopaniSad puruSa sUktakI antaH sAkSI sAyaNa mata vAstavika artha virATa utpatti niruktameM sUktake artha puruSa zabmakI vyAkhyA vizvakarmA niruktameM vizvakarmAkA katRtva zreSTa brahma va rakama dekha kenopaniSad aura brahma viSNudeva sUrya aura viSNu indra aura upendra nArAyaNa viSvaksena upendra ke anya nAma upendra ke kArya 215 268 3.1 300 305 100 311 314 316 32.. 322 304
Page #11
--------------------------------------------------------------------------
________________ viSaya mahAdeva nihata aura rudra grAma grantha aura sTra aitihAsika rAjA rudra bhUtanAtha kRttivAsaH ( 7 ) kapAlabhRt RtubhyaMsI vA bhAgake lie yuddha paM0 sAtavaLekarajI kA Izvara viSayaka mata Adi saba Izvara haiM jambha Adi karmase nahIM haiM mukti nahIM hai mAya mahimA RSi haiM prAyahI saptazIrSaNya prANa haiM suparNa pakSI haiM RSi haiM mArAhI bhUrbhuvAdi sapta loka haiM prApI 46 vAyu hai prAkhahI saptazetA haiM jagat aura zarIra mADI paMcajana haiM prANahI dvArapAlaka paMca brahma puruSa haiM gAr3I ne aura asura pUcha 48 326 327 326 22 . 330 331 234 335 338 336 340 34. 342 345 -345 "345 6 346 346 348 350 355 356 350
Page #12
--------------------------------------------------------------------------
________________ viSaya indriya hI kutte haiM indriya hI ghor3e haiM mukhya gauNa prANa aura paMca zabda prANoMmeM strItvAropa prANoMkI saMkhyA prAyastuti prAyaNa kahAMse AtA hai ? prANakA preraka prANa aura anya zaktiyAM pataMya vasu, rudra, bhavisya sIna loka paMcamukhI mahAdeva prApakA mIThA cAbuka devatAoMkI anukUlatA prajApatikA phaMsanA nAsadIya vA sRSTisUkta sRSTisUka aura tilaka (2) dUsarA sRSTi sUkta veda aura jagata mImAMsA aura Izvara Izvara utpanna huA sArAMza lokamAnya tilaka aura jagata zrI zaMkarAcArtha aura jagama 353 353 353 354 354 355 357 358 360 361 262 263 Fr Y 365 va 171 374 386 166 ek Xav 405 ** 406
Page #13
--------------------------------------------------------------------------
________________ pRSTha 108 420 di viSayameM aneka bAda mama viSayameM bhinna bhinna vikalpa muSa sambandhI vibhinna matavAda sRSTi viSaya meM virodha sRSTiko prArambhAvasthAke matabheda JzrAvatike ATha putrI ke nAma 422 424 434 437 436 443 sRSTikama koSTaka prajApatikI sRSTikA dazA prakAra manuSya sRSTi va sRSTi pazu sRSTi oMkAra sRSTi dhAnakA STikrama asura sRSTi manuSya sRSTi Rtu sRSTi deva muSTi svRSTi kramakA koSTaka prajApatiko mRSTikA chaThA~ prakAra prajApatiko sRSTikA sAtavAM prakAra sRSTi racanA rahasya pAMca deva suSiyAM tIna loka 454 457
Page #14
--------------------------------------------------------------------------
________________ pRSTha 412 467 44 813 501 502 viSaya sApna loka maasbyaaghiy lokamAnya tilaka va vizva racanA zruti-smRti-purANokta hindU dharmameM kumArita aura . zaMkarakA sthAna zaiva, vaiSNava. bauddha aura jaina Adi vizva-dharma vaidika AryoMkA zrota-smArta dharma prAyasamaja aura veda dharmakA punarujjIvana mImAMsA darzana mImAMsApara vidvAnoMkI sammatiyAM pralaya sArAMza upaniSada va vedAnta darzana mAyA aura ye caitanya sampradAya prabhikSaca (trikadarzana) brahma sRSTi aura mImAMsA darzana mImAMsakoMkA uttara pakSa anirvacanIyatAvAda bhImAMsakoMkA nasara pakSa avidyAlAda mImAMsakoMkA parAmarza ajJAnavAda mImAMsakoMkA ahApoha adhajaranIya advainavAdIkA pUrvapanA 506 515 514 515 518
Page #15
--------------------------------------------------------------------------
________________ 53 505 525 532 534 viSaya mImAMsakoMkA uttarapakSa addhasabAdake viSaya kumArila bhaTTakA uttarapana | advaitavAdake viSaya meM vaudbhAkA uttarapakSa nitya vijJAna pakSa bandha mokSakI vyavasthA nahIM hotI nitya eka vijJAna pakSameM yogAbhyAmakI niSphalatA spAdita khaesana ar`lr'aa yoga aura Izvara bhAratIya darzanameM sAMkhyakA sthAna sAMkhya siddhAnta sAMkhya veda virodhI thA Izvara aura sAMkhya sAMsya aura sanyAsa sasyatatvoMkI bhinna bhinna mAnyatAe~ sAMkhyadarzanakA nAmakaraNa zAti darzana paricaya aura sAMkhyadarzana satyArtha prakAza aura sAMkhyadarzana mAstikavAda aura sAMkhya darzana prapaMca paricaya vaiseSika darzana aAtmAke sAmAnya guNa aura vizeSa guNa zeSikake mUla siddhAnta 'pAMca tatva paMcabhUta kalpanA avaidika hai 528 541 544 547 546 550 555 558 556 563
Page #16
--------------------------------------------------------------------------
________________ viSaya kyA zabda AkAza-guNa hai ? nyAya darzana brahmakA khaNDana aura IzvarakA samarthana zrAtmA nyAya mahameM kAraNa lakSaNa Astika aura nAstika nAstika kauna hai ? gItA aura veda paniSad aura kapila muni aura veda nindara kali kalpanA yuga zabdakA vaidika arthaM vedoM meM kali Adi zabda brAhmaNa grantha aura yuga mahAbhArata aura yuga aaint ahorAtra karmaphala aura Izvara bhAvakarma dravyakarma karma phala kaise dete haiM ? ( 12 ) svagata pratikriyA paragata pratikriyA badalA karmaphala aura darzana mImAMsA pRSTha 564 564 567 euTa 573 5.75 562 563 564 565 566 568 601 606 611 614 656 620 650 621 624 625 627 6.30 631
Page #17
--------------------------------------------------------------------------
________________ pRSTha 631 633 635 336 F 641 - . .. 643 viSaya yogadarzana dedAnta darzananyAgradarzana vaizeSika darzana pItA sapaniSara aura karmaphala karmaphala aura Izvara svatantratA pAntarika vyApAradarzana aura upaniSad sUkSma zarIrakI kArya praNAlI indriyoM ke vyavahAra sAmudrika enIvesenda sAhiSAke vicAra jaina philosaphI koMka bheda sthiti aura anubhAga karma kaba phala dete haiM ? phala dene ke pIche koMke jaladana palaTana kAla bhI kAraNa hai svAmI dayAnanda jI aura karmaphala manusmRti aura karmaphala AstikavAda aura karmaphala karmakA anta karma aura usakA phala kyA Izvara karmaphaladAtA hai .... 653
Page #18
--------------------------------------------------------------------------
________________ viSaya Izvara asiddha hai Izvara ke prati sampUrNAnandajI ke vicAra bhagavadgItAkA avataraNa soshaM svAmIkA abhiprAya pAzcAtya darzana maharSi sukarAta aura usake bAdake dArzanika yUropIya-darzana vijJAna aura Izvara ( 14 ) paramANuvAda paramANuoM kI gati aura saMyoga sUryameM garmI pRthvI, Adhunika siddhAnta. AinsTAina pRthvI kI Ayu. sRSTikI Ayu. paMcabhUta kalpanA kalakA dravyavAda 4 bhUta eka tatva reDiyama zrAinsaTAinakA sApekSavAda jaina dRSTise samanvaya zaktikA khajAnA sUrya sUryatA aura vigutadhArA sUryakI garmI vAtAvaraNa aura zardI garmI jala aura vAyukI zakti koyaloM meM jalane kI zakti sUrya se kitanI zakti bhAtI hai. 667 Pao 661 669 606 606 721 75 713 714 ### 71 Su r iw 725 72.6 7 karaha 728 73. 739 wa 733 734 73 736
Page #19
--------------------------------------------------------------------------
________________ viSaya kyA sUryakI garmI kama hotI ! vAyu:kapaDala kA prabhAva sUrya meM garmI kahAMse AtI hai ? bAlo mITara yaMtra aura tApakrama paramANuvAda dravya niyama. saMkSepameM siddhAntakA zrAzaya 738 774 754 756 sAMkhyakA guNavAda sake aura Izvara svabhAva svAmArika icchA AstikavAda aura Izvara niyama prayojana prayojanavAdakA naMgA citra IzvarakA phAstra khaNDana kAryalaya kAryakA lakSaNa asvayamyasireka nimidha kAraNa AstikavAda aura nimitta kAraNa samIkSA aneka sAtAe~ kyA Izvara vyApaka hai ? nimitta kAraNa kArya meM vyApaka nahIM hotA (.y). 764 771 767
Page #20
--------------------------------------------------------------------------
________________ viSaya pRSTha 801 bhaya, zaMkA. lAjA, 8.5 duHsa pralaya 813 814 817 jaina zAstra aura pralaya amathunI sRSTi zramathunI sRSTikA krama eka kITakA udAharaNa sAMce kA udAharaNa amaithunI sRSTi saba prakArakI hotI hai, namittaka jJAna samIkSA 823 824 824 25 26
Page #21
--------------------------------------------------------------------------
________________ . .- - ||iishvr mImAMsA // - -- kyA vaidika devatA Izvara haiM ? . . ... kisI vidvAna ne satya hI kahA hai ki- Izvara ne manuSyoM ko nahIM banAyA apitu manuSyoM ne Izvara kI racanA kI hai / " yadi aitihAsika dRSTi se dekhA jAye to Izvara kA vartamAna svarUpa parivartita aura parivardhitarUpa hai / kyoMki prAcIna bhAratIya sAhitya meM vartamAna Izvara ke liye koI sthAna nahIM hai / Rgveda jo ki saMsAra ke pustakAlaya meM satra se prAcIna pustaka samajhI jAtI hai, usameM vartamAna Izvara ke maMDana ko to bAta hI kyA hai apitu usameM isa Izvara zabda kA hI prayoga nahIM kiyA gayA hai| yahI avasthA sAmaveda, aura yajurvedakI hai / atharvaveda, jo ki saba se navIna veda hai, usameM sabase prathama isa zabdake darzana hote hai, parantu vahA~ bhI kevala sAdhAraNa ( svAmI ) artha meM hI isakA prayoga huzrA hai / ata: jisa prakAra yaha zabda navIna hai umase bhI ati navInatama-isakA vartamAna rUpa hai|
Page #22
--------------------------------------------------------------------------
________________ veda aura devatA kucha vidvAnoM kA kathana hai ki vedoM meM Izvara zabda ke na hone se kyA hai, unameM mRpi-kartA Izvara kA agni, prajApati, gurUpa, hiraNyagarbha. Adi zabdoM dvArA bANena to prApta hotA hai| una vidvAnoM kI sevA meM hamArA itanA hI nivedana hai ki vedoM meM eka Izvara kA nahIM apitu aneka devata vAda kA vidhAna hai| tathA vaidika devoM meM se eka bhI deva aisA nahIM hai jisako vatamAna Izvara kA sthAna diyA jA ske| kyoMki vaidika devanA niyatakarmA haiM, tathA unakI utpatti kA evaM unake zarIroM kA ullekha vedoM meM hI upalabdha hotA hai| yaha gnaba hote hue bhI Adhunika vidvAnoM ne. vaidika devatAoM kA artha Izvara paraka karane kA prayatna kiyA haiM / ata: yaha aAvazyaka hai ki vaidika devoM kA yathArtha svarUpa samajha. liyA jaay| zrImAn paM.satyavratajI sAmAzramIne niruktAlocanameM likhA hai ki "vedikamantreSu stutA eva padArthA tanmantrataH stuti kAle eva ca devatvena stutA bhavanti nAnye nAdhyanyatretyeva vaidika siddhaantH|"* arthAt-caidika mantroMmeM stutya padArtha unhIM mantroM dvArA stuti kAlameM devatA kahalAte haiN| anyatra tathA anya samayameM ve devatA goTa-prabhAkara bhaTTa kA mata hai ki devatA catuzrAntaciniyogAnta 'parA || 14 || sarva darzana saMgraha | viniyoga ke samaya jisa ke liye manu vibhaktikA prayoga hotA hai vahIM devatA hai| anya samaya va anyatra deyatA nhiiN|
Page #23
--------------------------------------------------------------------------
________________ nahI hote yahI caidika siddhAnta hai| tathA ca niruktameM likhA hai kiyikAmaRSiryasyAM devatAyAM artha patyam , icchana stutiM prayukta saktA sa mantro bhavati / " yaha devatA amuka padArtha kA svAmI hai, ataH vaha padArtha usAse prApta hogA aisA jAnakara RSi jisakI tuti karatA hai usI devatA vAlA-vaha mantra hotA hai| abhiprAya yaha hai ki mantroM meM varNita padArtha devatA nahIM apitu phala prAptikI ___ kAmanAse jisakI stuti kI jAtI hai vaha devatA hai| tathA stuti karane vAlA mantrako RSi kahalAtA hai| tIna deva tima eva devatA iti nairuktAH agniH pRthitrI sthAnaH AyurvA indrovAantarikSasthAnaH sUryoyusthAnaH // ___ tAsAM mahAbhAgyAt ekakasyA api vahani nAma dheyAni bhavanti / apitrA kama pRthaka svAd yathA hotA adhyA: prayA udgAtA iti, api ekasya sataH api vA pRthageya syuH pRthaga hi stutayo bhavanti tathA abhidhAnAni / yatho etaya karma pRthak sAt iti / baho'pi bhijya karmANi kuyuH / tatra saMsthAnakatvaM saMbhojakatvaM ca ukSitavyam / __ yathA pRthivyAM manuSyAH pazavo devA iti sthAnIkaraca saMmogakatvaM ca dRzyate / yathA pRthivyAH prajanyena ca baath|diyaay ca saMyogaH agninA ca itarasya lokasya // tatra etAn nararASTramiva / / 7 / 2 /
Page #24
--------------------------------------------------------------------------
________________ ( 4 ) tIna ho devatA haiM ye nairuktoMkA mata hai| unake mata meM abhi pRthivI sthAnIya devatA haiM, vAyu athavA indra antarikSa sthAnIya haiM zrIra sUrya. zuloka ke devatA haiN| unako aneka prakArako vibhUtiyAM hone se unake hI aneka nAma haiN| tathA karmAdike bhedase bho unake aneka nAma hai| jisa prakAra eka hI vyaktike hotA adhyayu Adi nAma hote haiN| R0 10/27/23 meM likhA hai ki jaba devoMkI ginatI huI, taba saba devoM 3 devatA mukhya Thahare - vAyu sUrya, parjanya, yahA~ko mukhya devatA nahIM mAnA gayA / zrapitu ani sthAna meM parjanyako mukhya mAnA hai / yAjJika mata parantu nirutAcAryoM se bhinna yAkSikoM kA mata hai ki mantroM meM jitane devatAoMke nAma Ate haiM utane hI pRthaka pRthaka devatA hai / kyoMki stutiye alaga alaga haiM usI prakAra devatAoMke nAma bhI pRthaka pRthaka haiN| nairuktoM kA yaha kathana bhI ThIka nahIM ki karmaka bhedase nAmakA bheda hai, kyoMki aneka manuSya bhI apane apane kamako bA~Ta kara karate haiN| yadi ve gauNarUpase ekatA svIkAra kareM to hameM kucha bhI Apatti nahIM hai| kyoMki sthAnakI ekasA aura bhogopabhoga AdikI ekatA se ve unako eka kaha sakate haiM, jaise ki kahA jAtA hai ki bhArata aisA mAnatA hai, athavA bhArata yaha cAhatA hai yahA~ ekala bhI haiM tathA anekatva bhI kyoMki bhArata se abhiprAya usakI janatA se hai / * vAskAcArya donoM kA samanvaya karate haiM / M
Page #25
--------------------------------------------------------------------------
________________ devoMkI vilakSaNatA itaretara janmAnobhavanti, itaretaraprakRtayaH ! karmajanmAnaH AtmajanmAnaH / Atmaiva eSAM sthobhavati AtmA azvaH AtmA Ayudham AtmA iSavaH AtmA sarve devasya devasya / nirukta0 7 / 2 - ::.:.- artha-devatA paraspara janmA tathA itaretara prakRti ( kAragA ) hote haiN| devatA kamajanmA ( karmAdhajanmA ) hote haiN| kyoMki inake sAnA kina jo coka li, naI, koho isaliye ye janma dhAraNa karate haiN| tathA ye Atma janmA hai| arthAta inake janmake liye kisI anyakI apekSA nahIM haiN| svasaMkalpamAtrase hI unakA janma hotA hai ! tathA devatA svayaM hI apanA ratha hai svayaM hI azva haiM aura ve apane zrApa hI zastrAstra Adi hai / abhiprAya yaha hai ki kAyake liye unheM kisI anyako sahAyatA kI AvazyakatA nahIM apitu saMkalpamAtrase unako sampUrNa padArtha prApta hote haiN| devoMkA zrAkAra puruSavidhAsyuH / apuruSavidhAsyuH / apitA ubhayavidhAsyuH / adhiSTAtAraH puruSadhigrAhAH / eSa ca zrApAnamamayaH ni0 7 / 2 devatA ke svarUpake viSayameM nistakAra kahate haiM ki-devatAoM kA zrAkAra manuSyoM jaisA hai yaha eka mana hai| tathA dUsara yAcAkA kathana hai ki-devakA prAkAra manuSayoMse bhinna prakAra
Page #26
--------------------------------------------------------------------------
________________ ( 6 ) hai| jaise ani vAyu zrAzritya Adi / parantu aitihAsika AcAryakA mata hai ki - adhikSatA ke rUpa meM ye devatA sarvadA manuyAkAra hI hote haiN| arthAt abhi vAyu, Aditya, candramA Adi. to puruSata nahIM haiM parantu unake jo adhiSThAtA deva haiM ve puruSAkAra hI hote haiN| kisI kisI AcAryake mata se deva ubhayarUpa (varuNa) / ina devatAoM meM varuNadeva jaloMke svAmI haiN| (varuNa apAmadhipatiH / athavaveda kaaN05|24|4) tathA yahIM zAnti aura bhalAI kA devatA hai| zeSa satra vaidika devatA zAktika haiN| sindhaprAnta ke zarUra zahara meM sindhanadI ke kinAre ati prAcIna varuNadeva kA eka mandira haiM jisako 'varanA' porake nAmase pUjA jAtA hai / yaha jalakA devatA mAnA jAtA hai| tathA irAnI logoM ke yahA~ bhI isa varuNa ko 'varaNa' nAma se pUjA jAtA hai| ve loga isako saba devoMkA pitA mAnate haiN| mitra aura varuNa ati prAcIna va pratiprita deva haiN| tathA varuNako pazcima dizAkA dipAla mAnA gayA hai| marudagaNa maruda devatA gaNa rUpa haiM / maruto mA gauravantu // a0 ka 0 1945 | 10 arthAt maruta devatA gayo sahita merI rakSA kreN| tathA ca zatapatha bAda meM likhA hai ki sapta saptahi mArutA gaNAH / za0 9/5/2/3/16 arthAta to sAta sAta gae hote haiN|
Page #27
--------------------------------------------------------------------------
________________ tathA ca marutagaNa ahuta bhojI haiN| arthAt ye havana kiye hue padArthoM ko nahIM svaate| jaisAki akSutAdo ke devAnAM mrtH|| : zata0 4 / 4 / 3 / 16 meM likhA hai| inake liye prathaka bali dI jAtI hai| mArutaH saptakapAlaH puroDAsaH tAM0 prA0 21010123 tathA ca ina marutoMke sAta sAta prakAra Ayudha, tathA AbharaNa evaM sAta 2 prakArakI hI dIptiyAM haiN| samAnAM sapta RSTaya sapta H mAnyeSAm ||R0 88 // Rgveda maM0 5 / 52 / 17 meM ina marutoMkI saMkhyA 49 batAI hai| bhinna bhinna padArthoM ke adhipati bhinna 2 devatA savitA prasavAnAmadhipatiH / agni vanaspatInAmadhipatiH / yAvA pRthivIdAtaraNAmadhipatnI / varuNo'pAmadhipatiH / mitrAvaruNI vRSTayAdhipatI / marutaH parvatAnAmadhipatayaH / sAmovIru dhAdhipatiH / vAyurantarikSasyAdhipatiH / sUryacakSuSAmadhipatiH / candramAnakSatrANAmadhipatiH / indro divodhipatiH / marutAM pitApazUnAmadhipatiH mRtyuHprajAnAmadhipatiH / yamaH pitaNAmadhipatiH / / atharva0 5 / 24 / tathA paipa0 meM anya devoMko bhI adhipati kahA hai| grathAmitra pRthivIkA, vasu samvatsarakA sambatsara RtuoMkA / viSNu parvatoMkA / tvaSTA, rUpoMkA / samudra nadiyoMkA / parjanya (megha) shriissdhiyoNkaa| bRhaspati devtaaoNkaa| prajApati prajAoMkA / (artha) savitA preraNAzroMkA adhipati / agni vanaspatiyoMkA / dyAvA pRthvI
Page #28
--------------------------------------------------------------------------
________________ ( 8 ) dAniyoMkI / varuNa jaloMkA / mitravaruNa, vRSTike / maruta parvatoMke / soma, podhakA / vAyu antarikSakA / sUrya netroMkA / candramA nakSatrakA | indra caukA / marutoMkA pitA / rudra pazuoM kA / mRtyu prajAoMkA / yama pitaroMkA | isa prakAra ina devatAoMke sthAna, adhikAra karma, janmasthAna va mAtApitA, sAthI, vAhana kAyakSetra, yoni jAti Adi saba pRthaka pRthaka haiN| inakI pRthakatA inake ko siddha karane ke liye aTala pramANa hai vaidika kaviyoMse lekara Aja taka sabhI svatantra prajJa vidvAnoM kA yahI siddhAnta hai / tathA ye devatA devatA hI haiM. na ye Izvara hai aura na Izvara kI zaktiyA~ | ye saba kalpanAyeM nirAdhAra evaM sAmpradAyika haiN| ina kalpanAoM se na to vedokA hI mahatva bar3hatA hai aura na Izvara kI siddhi ho sakatI haiM / zrI pAvagI mahodaya kA mata kA zrI nArayaNa bhavanarAvapAvagI, apanI pustaka mUlasthAna' meM likhate haiM ki "yadyapi RgvedameM isa bAtakA saMketa hai ki ina bhinna bhinna devatAoM meM koI bhI choTA bar3A nahIM hai (nahi at syarbhako devAsoM na kumArakaH / R0 8 | 10 | 1) sabake satra zreSTha haiN| (vizve sato mahAnta iti / R08 30 1 1 ) so bhI RcA ke par3hane se yaha spaSTa mAsUma par3atA hai ki hamAre vaidika devatAoMmeM choTAI bar3AIkA kucha bheva vAstava meM thA / ataH isa yAtakA samucita vicAra karake hI hamane zramiko prathama sthAna diyA hai| kyoMki ve Rgveda meM devatAoM ke devatA ( devo devAnAM R0 1131 1 1 ) mAne gaye haiN|"
Page #29
--------------------------------------------------------------------------
________________ J (ha) agni devatA RgvedakA mukhya devatA agni hai. prithivo sthAnIya devatA haiakaTa kara cuke haiN| veda meM bhI isI * yathA anya saba gaurA devatA haiM / nirukAkA jama siddhAnnako mAnA gayA hai| sUryo no divaspAtu vAto antarikSAta | abhirnaH pArthi vebhyaH // R0 10/159/1 arthAta - dhuloka se sUrya hamArI rakSA kareM va antarikSa lokase vAyu tathA pRthivI loka meM hamArI rakSA kare / tathA zatapatha brAhmaNa meM hai ki- asminneva loke, abhi, vAyumantarikSe divyeva sUryam / 11 / 2 / 3 / 1 arthAt usa prajApatine devoM ko utpanna karake tIna lokAMme sthApita kiyA / agniko isa prathivI lokameM, vAyuko antarikSameM aura sUryako lokmeN| uparoka pramANoM se yaha siddha hogayA ki abhi pRthvI sthAnIya devatA hai| tathA Rgveda aura atharvavedakA bhI pRthivIloka hai| tathA donoM vedoM kA devatA bhI agni hI hai| ataH yaha spaSTa hai ki vedoMkA mukhya devatA hai / bhArata meM ami pUjA ke prathama pracAraka aMgirA RSi huye haiN| yaha prakhyAta vaMzake the| grIka, romana, paraziyana, Adi jAtiyoM meM abhikI pUjA sadAse calI AtI hai / grIka, logoMkA kathana hai ki -- jo devatA manuSyoMkI bhalAI ke liye pahale pahala svargase zramiko curA kara lAyA usakA nAma --
Page #30
--------------------------------------------------------------------------
________________ ( 9 ) promothiyasa haiN| isa devatAke grIka tathA yUnAnI Adi upAsaka haiN| romanameM, balkana, yA ulakA ke nAmase amikI pUjA hotI hai / lATina bhASA bhASI zramiko 'iti' tathA slAva loga, omanI. kahate haiN| IrAnoM va pAziyana loga ra nAmase pUjA karate haiN| (sA paM0 rAmagovinda trivene Rgveda ke anuvAda meM likhA hai|) vaidika sAhitya meM zrami zabda aneka artha meM prayukta huA hai| unameM kucha nimna haiM / 1 (2) abhi devoM kA dUta haiM / arthAta vaha devoMko yajJameM bulAkara lAtA hai| devAsI dUtamakata // R0 8 / 23 / 18 arthAt zramiko devAne dUta banAyA | (2) hai| tathA ca devoMkA purohita haiN| arthAt vaha devoMkA hitakAraka (3) yakSakA devatA haiN| (4) RtakA rakSaka haiN| (Rgopa) 1 / 18: (5) yajJakA netA haiN| (6) yaha hotA, kavi, Rtu Adi hai| isake alAvA, AtmA, jJAna, prANa, indriya, mana-vANI, Adi aneka artha meM isakA vyavahAra huA hai / parantu vartamAna Izvarake artha meM kahIM bhI abhi zabdakA prayoga nahIM hucchA hai / yaha ami deva pUrva dizA ke adhipati haiM / pracIdika, agnidevatA // tai0. 3 / 11 / 5 / 1 ani pUrva meM vRSabha thA /
Page #31
--------------------------------------------------------------------------
________________ mana . 'agni I naH prathamajA Rtasya pUrva Ayuni vRSabhazva dhenuH / / R0 10 / 5 / 7 arthAt agni hI RtakA prathama pracAraka hai| aura vaha pUrva avasthA meM vRSabha auM dhenu hai| prathama aMgirA RSi svamagre prathamo agirA RSiH / R0 1 / 31 / 1 ke ane! zrApa prathama aMgisa RSi haiN| isI prakAra ani prathama, manotA arthAt rAjA yA vicAraka hai| va hone prathamo manonA / / R5 6 / 1 / 1 3338 deva isake sevaka haiN| zrINi zatA tri sahasrANi agniM vizazcadevA nava cAsa paryana // 0 3 / 9 / 9 // . . prathama aMgirA yaziyoM meM agni ko kASTha 'prAhise utpanna kiyA punaH pazu pAsAkoMne annake liye / prAdegirA prathama dadhire / / R0 1183 / 4 vedameM agni zabda Izvara vAcaka nahIM hai / pragveda mAdhyameM bA- 'unezacandrajI vidyArala likhate haiM ki"yedeSu agni zamana yAdi mAnavaH saM sUcitaH / jaDAgnivanhisyathA narAmizra adhayodhita ini / nagAhe agni' iti yata zatapathe asti sama lokapitAmaha, pramANa meva bodhiyituM prayukaH, na punaH paramezvara miti / IzvavidvAna sa garina vi' ityaM prayogAna myAna paba
Page #32
--------------------------------------------------------------------------
________________ hAra viruddhatvAt / vastutastu yede kuyApi ani zabdaH paramezvarArthe prayukto nAmUn / bhrAntireSA viduSo dayAnandasya " arthAta- vedoM meM agni zabdase zrAdi mAnava athavA * jar3a agnikA bAMdha hotA hai| brahma hiM zrAMmaH' isa zatapatha vAkya meM brahmAkA kathana hai / na ki Izvara kaa| IzvaraviddhAna, gaNitajJa hai, Adi prayoga loka biruddha hone ke kAraNa ThIka nahIM hai| vAstava meM no vedoM meM kahIM bhI ami zanna paramezvara arthameM prayukta nahIM huzrA hai 1 agnikA artha Izvara karanA yaha viddhAna dayAnanda kI bhrAnti hai|" isI prakAra indra Adi zabdoM ke liye bhI zrApane likhA hai / yayA-gadha vAyuH paramezvaraH" iti mahatI matra bhrAnti stasya dayAnandamya iti muNDuka vacanAna gamyata" agni devatA sa varuNaH sAyamagni bhavati sa mitro bhavati prAtaruvana sa savitA bhUtvAntarikSeNa thAti sa indro bhUtvA tapati madhyato divaM tasya devasya / atharvaveda kAM013sU.0 3013 ___ artha yaha ani sAyaM samaya varuNa hotA hai, prAtaH kAla udaya ke samaya mitra hotA hai. vaha savitaH hokara antarikSa meM jAtA hai, vaha indra hokara yo kA madhyame tapa.tA hai| atharvaveda kA yaha abhisUkta darzanIya hai: jo bhAI agne Adi ko paramAtmA kahata haiM unako yaha sUkta vizeSatayA dekhanA nAhiye / pratyeka buddhimAna zrAdabhI samajha sakatA hai ki yahA~ isa jar3a sUryake sivA anya vastu kA varNana nahIM hai| Age sUH 4 meM bhI isI sUrya kA varNana hai| vahA~ likhA hai ki--
Page #33
--------------------------------------------------------------------------
________________ . . . sa dhAtA sa vidhAtA sa vAyuna ucchuitam // 3 // so'ryamA sa varuNaH sa rudraH sa mahAdevaH // 4 // so'gni sa sUryaH sa eva mahAyamaH arthAt-baha agni hI ( dhAtA ) banAne vAlA, (vaha vidhAtA) niyama banAne vAlA hai / vaha vAyu hai, vaha U~cA meghayadala hai. vaha aryamA, varuNa, madra, nahAdeva, agni, sUrya tathA vahI ami mahAyama hai| R0 maM05 / 3 meM bhI yahI bhAva hai| - uparokta mantra meM prathama mantra kA hI anumodana hai| yadi kisI ko isa caturtha sUktake viSaya manha ho ki yaha sUkta sUrya paraka hai yA nahIM to usakA kartavya hai ki vaha sampUrNa sUkta ko par3a le usako zaMkA svayaM dara hAjAyagI ki sUka meM sUryakrI razmiyoM kA tathA usakI cAlakA aura udaya hone zrAdikA parNa varNana hai / isI sUrya ke liye likhA hai ki ya AtmadA kladA yasya vizva upAsate praziSaM yasyadevA / ya aspezeH dvipado yazcatuSpadam tasya devasya // athave0 13 / 3 / 24 ___ adhIna -jisa sUrya ke maMtra 13 meM saba nAma ginAye hai vaha sUrya aAtmA va balakA dene vAlA hai / saba devatA jisake zAsanako mAnate haiN| jo ina dApAyoMkA tathA caupAyoMkA svAmI hai ityaadi| isa mUla ke ane: mantroM meM sUryako mahimA kahI gaI hai / tathA jinane guNa paramAtmA ke mAne jAte haiM una sabakA zrAropa yahA~ sUrya meM kiyA jAtA hai| RcAyeM utpanna huI tathA saba kucha usame utpanna huA yaha spaSTa likhA hai| bhole-bhAle prANI yaha samajhate haiM ki jaba aisA hai to yahA~ avazya Izvara kA hI varNana hai / vaha
Page #34
--------------------------------------------------------------------------
________________ ( 14 ) yaha vicAra nahIM karate ki jisakA jo upAya hai vaha apane upAsya meM sampUrNa divya guNoM kA Aropa kara liyA karatA hai| apanI buddhi kI kalpanA zakti jitanI bhI Age pahuMca sakatI haiM usake anukUla vaha use yahA~ taka le jAkara apane upAsya kI stuti kiyA karatA hai| isakA nAma stutivAda hai| vastu sthitivAda isake sarvathA viparIta hotA hai Aja bhI duniyA kA yahIM niyama hai, Apa kisI ke upAsya deva ke viSaya meM usake upAsaka se pUcheM ? vaha Apako apane upAsya meM sampUrNa vahI guNa batalAyegA jIpa zAyada Izvara meM bho na mAnate ho| masIha Aja svayaM khuda samajhA jAtA hai tathA bhagavAna rAma aura bhagavAna kRSNa ke bhaktoM se pUcho unako bhI yahAM avazya hai / yahIM kyoM Apa jaMgalo jAtiyoM meM jAyeM ve jaga bhUta, pizAca ko apanA upAya mAnate haiN| yahAM vyavasthA pUrva samaya meM dho usa samaya bhArata meM do campradAya the / (1) AtmavAdI arthAt caitanya AtmAmeM hI sampUrNa zaktiyA~ mAnatA thA / (2) devopa, ka yaha sampradAya mi. sUkha varuNa Adi jar3a devoM kI upAsanA karatA thA / 1 prathama Atmopa saka sampradAya bhAratIya AyoM kA thA tathA dUsarA sampradAya pururavA ke samaya bAhara se Ane vAle Arya apane sAtha lAye the / prathama sampradAya vAle mahApuruSoM ke upAsaka the aura naghona arya yAjJika the| ye yAzika loga AtmAko zarIrase prathaka to mAnate the parantu muktiko nahIM mAnate the / ve kevala svarga ko hI saba kucha mAnate the aura usa svargako siddhi yajJoM se ho jatI thI isaliye na unake yahA~ vizeSa jJAnako AvazyakatA thIM na tapa Adi kI hI / isa liye ina donoM meM bar3A matabheda thA / ina yAjJikoM ne yaha siddhAnta nikAlA thA ki jo padArtha Apa yajJa meM hoge vahIM pArtha Apako svargaloka meM prApta hogaa| isI
Page #35
--------------------------------------------------------------------------
________________ lave yajJa meM sabhI Avazyaka vastuoM ko hAmA jAne lgaa| isI kAraNa pazuoM ko bhI yajJa meM homA jAtA thaa| jaba ina navIna zrAyoM kI vijaya huI aura inakI sabhyanA bhI isa deza meM phaila gaI to inake dharma ko bhI yahA~ ke mUla zrAoM ne apanA liyA aura yahA~ prAhmaNa dharmakI dundumi bajane lagI / parantu prAya dharma ko apanA usa samaya bhI kAyama bhii| vartamAna veda usI mizrita 1. manyasA ke anya haiM ! unameM kahIM to mukta zrAtmAoM kI stuti hai| aura kahIM aba devatAoM kI tathA kahA~ vIra puruSoMkI stuti hai| gharabAda vedoM ke pazcAt pracalita huA hai / vedoM meM vartamAna ivaravAda kI gandha bhI nahIM hai / vaha to upaniSad kAla ke bAda kI kalpanA hai, jo loga bedoMmeMse vartamAna Izvara siddha karanA cAhate haiM, yaha unakA pakSapAta tathA haThadharmIpanA hai yA vedAnabhijJatA / tIna prakAra ke maMtra tAdhividhA RcaH parokSakRtAH pratyakSakRtA AdhyAtmikAca parIkSakRtAH pratyakSatAzcamantrA bhUyazca alpaza AdhyAtmikA: nirukta daivata kAMDa / arthAt-niruktakAra kahate haiM ki mantra tIna prakArake haiM, parokSa, pratyakSa tathA praadhyaasmik| parantu parokSa aura pratyakSa ke "mantra hI adhikatara haiM aura AdhyAtmika mantroM kI gaNanA nahIM ke barAbara hai| jo bhAI sampUrNa maMtroM meM se Izvara kA varNana vikhalAte haiM unako niruktakArakI sammati dekhanI cAhiye / niruktakAra tathA 'meda AdhyAtmika se kyA abhiprAya lete haiM yaha bhI par3hane yogya hai| __ sapta RSayaH pravihRtAH zarIre sapta rakSanti sadamapramAdam
Page #36
--------------------------------------------------------------------------
________________ ( 16 ) saptAyaH svapato loka mIyustatra jAgRto yamajauM satrasadau ca devau / nirukta devata kAMDa 12337 niruktakAra ne yaha mantra yajurveda adhyAya 34 55 kA kiyA hai| jisakA artha yaha hai ki isa manuSya zarIra ke andara sAta prANa tathA pA~ca indriya, mana aura buddhi Adi sAta RSi vidyamAna haiM / ye sAta prANa isa zarIra kI nirantara rakSA karate haiM / tathA jaba ye indriye vijJAnAtmA meM pahuMcatI haiM taba arthAt svapnAvasthA meM bhI prANApAnarUpI deva jAgate rahate haiN| ityAdi aneka sthAnoM para isa manuSya zarIra kA mAhAtmya agni nirvai sarvamAdyam || tAM0 25 / 9 / 3 mithunasya karttA // 0 1 / 7 / 2 / 3 ayaM vA na ca kSatraM ca / zatapatha, 626|3|15 pRthvIpate / tai0 3 / 11 / 4 / 1 dhAtA / tai0 / 3 / 3 / 10 / 2 zrayamagniH sarvacit / zata0 9 / 2 / 1 / 8 arthAt zrabhi Adi puruSa haiN| tathA zrabhi mithuna jor3ekA banAne vAlA hai| arthAt usane jabase prathama vivAha prathA ko praca lita kiyA / brAhmaNa aura kSatrI zrami haiN| pRthivI pati kA nAma abhi hai| arthAt pUrva samaya meM rAjA ko tathA vidvAn tapasvI ko mikI upAdhi dI jAtI thii| abhi sarvajJa hai, dhAtA, brahmA Adi bhI usI ke nAma haiM /
Page #37
--------------------------------------------------------------------------
________________ ET: asA spaSTa hai ki ye saba nAma upAdhi pAcaka the / nth| mahA puruSoM ko inhoM nAmoM se visvAsa kiyA jAtA thaa| grAma zabda ke anya bhI aneka artha hai| parantu hamArA isa sthAna para unase ayojana nahIM hai| hamArA abhiprAya to kevala itanA hI hai ki / vedoM meM agmi zabda kA artha puruSavizeSa bhI hai / usake aneka cAma haiM unameM eka nAma zvagri bhI hai| tathA ca-- divaspari prathamaM jajJe agnirasmad dvitIyaM parijAta vedAH / R0 ve0 me010 sU045 / 1 arthAtidamevAgni mahAntamAtmAnameka mAtmAnaM / bahudhA medhAvino vadantIndra mitram // arthAt-agni hI saba devatA rUpa hai yaha brAhmaNa hai| tathA na 1. veda bhI agni kI hI indra. mitra, varuNa, Adi nAmoM se stuti karatA hai| isI agni kI buddhimAna loga aneka nAmoM se stuti karate haiN| isapara durgAcAryajI kA bhASya bhI dekhane yogya hai / yahA~ spaSTa likhA hai ki "aprim zrAhuH tatvavidaH" arthAta tAtvika zoga abhike saba nAma kahate haiM / athavA agni ko hI saba nAmI : se kahate haiN| . bahuta bhAI vedAnabhijJa logoM ke sammukha Izvara ke nAmoM ke pramANa meM nimna likhita mamAsa upasthita kiyA karate hai indra, mitra, varuNamagni mAhurathodizyaH sasupoMgarutmAna eka saya viprA bahudhA vadanti ani yamaM mAtarizvAnamAhuH R0 ma01mU. 164 maM046
Page #38
--------------------------------------------------------------------------
________________ yaha mantra bolakara kahA karate haiM dekho isameM likhA hai ki eka hI Izvara ke saba nAma hai parantu ye loga apanI buddhimAnI se athavA anajJAna meM prAge pIche se maMtrI para hinA nahIM karata : yadi aisA karane ko unake isa kathanakI asalIyatakA panA laga jAtA / kyoMki imaseM agale hI mantra meM liyA hai ki kRSNaM niyAnaM harayaH suparNA apoksAnA divatmutpatanti / ityaadi| ayAta-sundara gati vAlo. jala vAhaka sUrya kiraNeM kRSNAvarNa niyatagani maMdhako jala purNa karatI huI dAlokameM gamana karatI haiN| Adi isake Age mantra 48 meM sUrya kI gatikA varNana hai tathA usase utpanna 1. mAso kA evaM RtuoM kA kathana hai| yahA~ bhI spaSTa haiM ki uparokta mAma Izvara ke nahIM haiM apitu sUrya ke hI satra nAma haiN| yahA~ mUla mantra meM hI likhA hai ki amimAhuH / arthAta indra mitra varuNa Adi agni ko, ho kahate haiN| tathA ca__ prathama agni dyuloka meM sUrya rUpa se prakaTa huzrA tathA dUsarA ani pRthvI para sarvajJa manuSya ke rUpameM prakAra huaa| (jAsa deza kA artha sarvajJa hai) R010401 basa jaba svayaM veda hI agniko sarvajJa manuSya kahatA hai so punaH isa viSaya meM zaMkA ko kahA~ sthAna hai ? dhAtA'ryamA ca mitrazca varuNo'zo bhagastathA / indro vivasvAna pUSA ca vakSa ca savitA tathAH / / parjanyacatra viSNuzca AdityA dvAdazaH smRtAH / mahAbhArata Adiparva adhyAya 123
Page #39
--------------------------------------------------------------------------
________________ H : ( 16 ) arthAt ye 10 nAma sUrya ke haiN| athavA 12 sUrya haiN| yathA: wtA. aryamA, mitra maNa aMza. bhaga indra vivasvAna pRSA svaSTA, sabitA viSa / yahI bAta viSNu purANa ne kahI hai| viSNu pu 15 aMza 1 meM AyA hai vatra viSNuzva zukrazva jajJati punareva ca / area at aSTA pUSA tathaiva ca / / 131 // farara aai ata, mitro varuNa eva ca / aMzo bhagavAditijA AdityA dvAdazasmRtAH / / 132 / / jo mahAbhArata ne kahIM nahIM viSNupurANa ne kahIM ( tathA atharvaveda ne ina nAmoM kA kAraNa bar3I hI uttamatA se batA diyA hai| jisakA ullekha hama Upara kI paMktiyoM meM kara cuke haiM) nirukta aura afte freektakAra zrI yAska devata kANDa meM kahate haiM ki athApi brAhmaNaM bhavati "abhiH sarvA devatAH" iti / 4 / 17 tasyottarAbhUyase nirvacanAya, indraM mitraM varuNamagrimAhuH / 0 1 / 164 dhammaH kaH zukraH jyotiH sUryaH arnAmAni / zatapazra0 9|4|2/25 rudra marvaH yaH pazupatiH, ugraH, azaniH bhatra mahAdevaH IzAna ani rUpANi kumAronanamaH / zatapatha | 6|1||18
Page #40
--------------------------------------------------------------------------
________________ ( 20 ) aTa heart at nAmAni zarva iti prAcyA sa yAcakSate bhava iti / zatapatha ani devAnAmamatro viSNuH paramaH / kautsya brAhmaraNa : 7 / 1 zatapatha 14/3/2/4 agni devAnAmAtmA sarvAn / tArAjya bhAhmaNa 2544913 ityAdi aneka pramANa isakI puSTI karate haiN| uparokta pramANoM meM 'vai' zabda vizeSa mahatva kA hai usane nirAkaraNa kara diyA hai| kyoMki ami ke hI haiM. 'ho" ne anya bAtoM kA khaNDana kara diyA hai isaliye vedoM meM vartamAna IzvaravAda kI gandha bhI nahIM haiM / Izvara kI mAnyatA kA nitAnta vaha kahatA hai ki ye saba nAma agni (brahmA) svamadhvarIyasi brahmA cAsi gRhapatizcano dame // R0 maM0 2 / 1 / 2 sava nAma abhi ke haiM / sampUrNa sUkta sundara hai / tribhiH pavitraira pordhyakaM hRtaM jyotiranu prajAnan / varSiSTaM ratnamakRta svadhAbhirAdi dyAvA pRthivI paryapazyat // 8 // R0 maM0 3 sUkta 26 / 8 antaHkaraNa dvArA manohara jyoti ko bhalI bhAMti jAnakara zrami ne tIna pavitra strarUpoM se pUjanIya AtmA ko zuddha kiyA hai.
Page #41
--------------------------------------------------------------------------
________________ mabhi ne apane rUpoM dvArA apane ko atIca ramaNIya kiyA thA dUsare hI kSaNa dyAvA pRthvI ko dekhA thaa| agnirasmi janmanA jAtavedA ghRta me cakSusmRtaM ma aasn| / asthidhAtU rajaso vimAnojasro dharmo hatri rasmi naam|7| - maiM agni janmase hI saba kucha jAnane vAlA hUM, ghRta (prakAza) hI merA netra hai mere mukha meM amRta hai. mere prANa trividha haiM.. maiM antarikSa ko mApane vAlA hUM. maiM akSaya uttApa hUM. maiM hanyarUpa huuN| . yaha sampUNa mUkta bahuta hI sundara hai / draSTavya hai| . isI sUkta ke mantra 3 meM Aye huye yuga zala kA artha svAmI jI ne dina kiyA hai| sUkta0 26 mantra 3 meM agni ko ilAkA putra B. masalAyA hai / (arthAta ilA dezase prAyA thA. ailarAjA candra baMza kA prathama raaj| pururavA yahA~ pAyA thA ) amitrAyudho marutAmitra prayAH prathamajA brahmaNo vizvamidaM viduH / dhumravada brA kuzikAsa erira eka eko dame ani samIghire // R0 ma0 3 0 29 / 15 marasoM ke samAna zatruoM se yuddha karane vAle aura brahmA se pahale utpanna huye kuzika loga nizcaya hI mampUrNa saMmAraka jAnA haiN| ani ko lakSya karake mantra banAte haiM ve loga apane ghara meM ami ko pradAna karate haiN| yaha sUkta bho sampUrNa draSTavya hai| ..... Rgveda maNDala 5 sUkta 11 se 26naka 'agni kA sundara
Page #42
--------------------------------------------------------------------------
________________ amiriddhi pracetA anirvedhastama RSiH / agniM hotAramIr3ate yazoSu manuSo vizaH / / R06|14|2 svAmIle ava dinA bharato vAzibhiH jhulam / bharata ne do prakAra se zrami kI pUjA kii| yaha sampUrNa sUkta acchA hai| taM supraki suza svaJcavidvAMsI duSTara bhaSema / 0 hema, sarvajJa, zobhanAMga, manojJamUrti. aura gamanazIla agni devakA paricaraNa karate haiM / (yaha sUkta bhI sampUrNa dekhane yogya hai) indra antarikSa kA devatA hai / tathA isako yajJa kA devamA bhI kahA gayA hai 1 . indro yajJasya devattA / 20 kAM0 3 / 7 / 5 / 4 tathA yaha devatAoM kA rAjA mAnA jAtA hai / isako zatakratu bhI kahate haiN| kyoMki eka so azvamedha yajJa karane para indrapala prApta hotA hai| ___ yaha dakSiNa nathA pUrva dizA kA adhipati hai / (dakSiNAdika indro devatA ) te 3 1 11 1 5 / 1 * indra meM pAnI ke phena me zastra banAkara namuci apsara kA zira kATA thaa|
Page #43
--------------------------------------------------------------------------
________________ 4 aura putra kA yuddha aneka dhAra huaA hai. tathA indra ne jasako parAjita kiyA hai| indro vai zubhaM ravA vizvakarmA'bhavat / ai0 4 / 22 jamA zatapatha meM hai ki vRtrako mAra kara indra mahendra bana gaye / pArasI loga indra ke zatru the unake dharma pranya avasthA ke phadimeM indrako pApamati kahA hai / tathA indrake upAsakoMko mAse nikAlanekA Adeza diyA gayA haiN| tathA Rgveba meM- meM avirodhiyoMko dezase nikAlanekA zrAdeza hai| tathA ca Rgveda 1.803 maiM kahA gayA hai ki mema RSi ne kahA hai ki-- nAma kA koI khatA nahIM hai use kisane dekhA hai| - menTro astIti nema u tya Aha kaI dardaza / yahA~ nema RSi kauna hai yaha vicAraNIya hai| prasiddha vaidika vidvAna rAmAnAtha sarasvatI kA kahanA hai phri-- . traasorIyA kA nAmI senApati thaa| abhiprAya yaha hai ki-graha yuddha aura zakti kA zrAdarza devatA haiN| soma ( zarAba ) isako ati priya thI jahA~ kahA~ soma rasI gandha AjAtI thI vahIM yaha zrA dhamakAne the| mAMsa inakA sabase priya khAdya padArtha thaa| isa prakAra yaha rajoguNa aura tamoguNa pradhAna zaniAzAlI devatA hai / isakA varNa kSatriya mAnA gayA hai| indro devAnAmo jiSTovaliSThaH / / kau0 brA0 6 / 14 arthAta deyoM meM indra ho atyanta zaktizAlI hai / nathA zrutimeM kahA hai ki
Page #44
--------------------------------------------------------------------------
________________ ( 24 ) zrI yacchatA mahiSANAmadho mA strIsarAMsi maghavA sosthApAH || R0 5 / 29 / 8 arthAt indra ! tU tInaso bhaiMsoM kA mAMsa khA jAtA hai aura tIna tAlAba somarasa ke pI jAtA hai| anya aneka mantra bhI upasthita kiye jA jAte hai zrAdi khAnekA spaSTa tathA kathana haiN| yahI kAraNa hai ki isako ghora bhayAnaka devatA mAnA jAtA thA / yathA ye sma pRcvaMti kuhaseti dhoramutemA vaiSo astItyenam / R0 2 / 12 / 5 // isI indra ko devatA mAnane para Arya jAti meM paraspara kalaha utpanna huaa| kyoMki prathama satra devatA sAtvika aura ahiMsaka aura bhalAI ke devatA the / pUrvoka mantra meM indra virodhiyoM meM mema RSi kA nAma AyA hai. yadi ve janatIrthaMkara nemInAtha the to kahanA hogA ki yaha kalaha ahiMsA aura hiMsA ke siddhAntapara avalambita thii| kyoMki indra hiMsAkI pratikRti hai| * nirukta aura indra | 'indra:' irAM ti iti vA / irAM dadAti iti vA / 1 * matsya purANa 0 42 meM indra ko hI hiMsaka yajJakA zrAviSka likhA hai / tathA RSiyoM kA aura devoMkA isa para mahAna kalaha huA thA | isakA varNana pramANa sahita zrAge likheNge|
Page #45
--------------------------------------------------------------------------
________________ | iro ddhAti, iti vA / / izaM dArayate iti vA / indave-dravati iti nA ! indau, ramate iti vA| . indhe bhUtAni iti vA / .ida: karaNAt-iti zrAtrAyaNaH / baI darzanAta-iti aupamanyavaH / bandale kI aizvarya karmaNaH / indanaH zatrUNAM dArayitA vA drAvayitA vA / ...AdarayitA vA yajvAnAm / artha-'irA' nAma anna kA hai. ataH jo anna dAtA hai. tathA ama kA dhAraka hai, athavA anna ko yidArNa karatA hai vaha indra hai| athavA indabe jo soma ke liye calatA hai. soma meM ramaNa karatA tathA prANiyoM ko timAna karatA hai vaha, indra hai / .. zvaM prAmAyaNa RSi kA mata hai ki ieM. isane yaha zarIra racA hai. isaliye isakA nAma indra hai / arthAt jIvAtmA. auSamanyatroM kA kathana hai, prAtmadraSTA hone se indra hai| tathA gaMzrayavAna hone se usakA nAma indra hai| athavA zatruoM ko dAraNa karane se yA bhagAdene se yaha indra huzrA hai| evaM yajamAnoM ( yAjJikoM ) kA Adara karane vAlA hai. isaliye
Page #46
--------------------------------------------------------------------------
________________ ( 26 ) tad yadeva prANaiH samaindhaM svadindra spendra tvam / / devatAoM ne ise sandIpana kiyA hai isa liye prANoM ke yaha indra hai| aitareyopaniSada meM likhA hai ki -.. sa jAtobhUtAnyabhivyairuyata ki mihAnyaM vAcadivaditi / sa evameva puruSaM brahma tatamamapazyat | damadarzamiti ||13|| tasmAdi dandro nAmendro haunAma / tamidandraM santamindra ityAcakSate pagekSeNa / parokSapriyA va hi devAH ||1 | 3|14 isa zarIra meM praveza karake AtmA ne bhUtoM ( prAkhoM ) ko tAdAtmya bhAva se grahaNa kiyaa| tathA Atma jJAna hone para yahA~ mere sivA anya kona haiM usane aisA kahA / aura maiMne isa apane Atma svarUpa ko dekha liyA hai / isa prakAra isane apane ko ho rUpa se dekhA || 13 // i. kyoMki usane isa Atmabrahma kA darzana kiyA isaliye usakA nAma indra prasiddha huA / isI iveMdra" ko aarat lAMga parokSarUpa se indra kahate hai / kyoMki devatA - parokSa priya hote haiM // 14 // yahI bhAva mayAMkA hai| jisako niruktakAra ne una kiyA hai| vaidika sAhitya meM aneka sthAnoM meM aisA hI varNana hai| ataH vedoM meM AtmA athavA brahmajJAnI kA nAma bhI indra AyA hai| isI prakAra AtmA, prANa, indriya, vAyu zrAditya rAjA. senApati Adi aitihAsika artha meM bhI indra kA varNana hai / :
Page #47
--------------------------------------------------------------------------
________________ Arya jAti kI anya sabhI zAstrAoM meM dUsare saba devatAoM ke nAma pAye jAte haiM parantu indra kA nAma prAtha veda meM hI pAyA jAtA hai| 'jenda avasthA meM indra ko cora aura luTerA kahakara unakI nindA kI gaI hai| indra kI eka upAdhi vRtrana bhI hai graha upAdhi usako bAda meM dI gii| IrAnI loga 'canna' devatAoMko mAnate the, "jada avasthA meM isakA pUjA kI vidhi hai| ataH yahA~ 'Aropa, bAda meM indra ke liye bhI kara diyA gayA hai| jo loga indra ke virodhI the unameM baniye loga bar3e nirIha the| ve lar3AI jhagar3A adhika pasanda na karate the. cupacApa thana jamA karate the, unameM adhika jana mAMsa na khAte the. go jAti kI sevA karate the kyoMki yaha pazu inheM dhI' dUdha' khUba dete the / indrakA eka khAsa kAma yaha thA ki ve barAbara unakI gAyeM curA le jAyA karate the| ve brAhmaNoM ko dAna nahIM dete the. isaliye RSi loga bhI prAyaH unase nArAja rahate the| aba jAna par3atA hai ki usa samaya ke zrAya aura anArya samAja meM eka aisA dala thA jo yajJa Adi kA virodhI aura brAhmaNoM meM bhakti na rakhane vAlA thaa| (vaidika bhArata meM rAyasAhaba dinezacandrasena ) THE indra bhrama meM par3a jAtA hai| .: .: .... kadAcana prayucchasyu bhe nipAsi janmanI / / R0 ma08 / 52 / 7 arthAta he indra ! tuma kabhI kabhI bhrama meM par3a jAte ho ? / ataH indra ko Izvara mAnane vAloM ko Izvara meM bhI yaha guNa mAnanA pdd'egaa| . . .
Page #48
--------------------------------------------------------------------------
________________ - (28. ashvinau| azvinIkumAra bhI vaidika devatAoM meM mukhyadeva hai / ataH una para prakAza DAlanA bhI alapyaka hai| nimnakAra karate haiM kigusthAnI devoM meM azvinI prathama hai| natkAvazvinau ? dyAvA pRthivyAvityeke / ahorAtrAvityeke / sUryAcandramasAvityeke / rAjAnI puNyakRtAvityati hAsikaH / arthAn , nAvApRthivI kA nAma azvinI hai, yaha eka mata hai| anya RSiyoM kA kathana hai ki---- dina rAta kA nAma azvinI hai| nathA anya sUrya. candramA kA nAma batAte haiN| etihAsika RSiyoM kA kathana hai ki AzvanI puNyAtmA rAjA huye haiN| zrAmagra grantha kahate haiM kizrotra azvinoM / nAsike azvinI / / zata01zaha! azvinI caiM devAnAM bhivajI / / ai0 1 / 18 sa yonI rA azvinI / / zata0 5 / 3 ! 1 / 8 gardabharathenAzvinA udajayatAm / / ai.0 4 / 6 // R0 1 / 116 meM bhI adhIn-zrotra vA nAsikA Adi kA nAma azvinI haiN| the azvinI devoM ke baMdya hai| tathA the majAla hai, ! evaM gardabha inake ratha ke vAhana haiN| tathA zatapatha meM likhA hai ki-azvinI
Page #49
--------------------------------------------------------------------------
________________ (26) : kumAra. dadhyaMga RSi ke gaye aura unase kahA ki Apa hamako madhuvidyA sivA deveN| RSine kahA ki yadi yaha vidyA sikhAUMgA to indra merA sara kATa legA usane aisA hI kahA hai| inhoMne RSi kA sara kATa kara kisI anya surakSita sthAna para rakha diyA aura usakI jagaha ava kA sara lagA diyA RSi ne usa azvamukha se azvinI kumAroM ko madhu vidyA par3hA ho. jaba indra ko jJAta huA to indra AyA aura RSi kA azva sira kATa diyA, isa para azvinI kumAroM ne tubhyaMga kA asalI sara punaH jor3a diyA / za0 14 / 1 / 1 veda meM bhI yaha itihAsa AyA hai| zratharvaNAyAzvinA dIve'zvayaM ziraH pratyairayatam / / R0 / 1 / 117 / 22 artha- he api zraputra darbhAcI ke zrazra kA zira jor3ate hai / anya sthAnoM meM bhI aisA hI ullekha AyA hai tathA ca veda meM likhA hai ki madyA jaMghA mAyasIM vipatAyeM // R0 1116/15 isake bhAgya meM zrI sAyaNAcArya likhate haiM ki- khela nAmaka eka suprasiddha rAjA thA. vizpalA kSatrANI usakI senApati zrI saMgrAma meM usakI jaMghA TUTa gaI. isapara azvinI ne eka lohe ko jaMghA lagA do inapara yaha vizpalA punaH pUrvavata saMgrAma karane lagI / " mula mantra meM bhI rAjA khela ke saMgrAma kA hI kathana hai| isa prakAra aneka mantroM meM devoM kA rUpa meM varNana kiyA hai | ataH siddha hai ki yaha suprasiddha vaidha the| bhArata meM
Page #50
--------------------------------------------------------------------------
________________ vaidyaka vidyAke AviSkA ye hI mAne jAte hai / nAmatyauM bhI inakA nAma hai| adhinau ke sambandhameM nimna likhita bAteM vedameM haiN| (1) vRddha myavana Rpi ko inhoMne yudhA banA diyA thaa| (2) samudra patita mujyu ko samudra se pAra utArA / (3) pAnI meM par3e huye rebha ko acchA kiyA aura usako bAhara nikaalaa| (4) eka kttaka kI ghRka se rakSA kI / (5) khAI meM par3e huye atri ko andhakAra se bAhara nikaalaa| () vadhImati ko hiraNyahasta nAmaka putra pradAna kiyaa| 6) zagya kI baddha gAya ko mArane vAlI banA diyaa| (8) yaTu ko eka ghor3A diyA / ityaadi| grIsameM kaimTara, aura polaka nAmake do devatA mAne jAte haiN| ye donoM prakAza aura andhakAra ke devatA haiN| sUrya ( Aditya) atharvaveda ke 13 ve kAMDa meM sUrya kA varNana atIva sundara DhaMga se huA hai. ataH hama yahA~ usakA sArAMza denA Avazyaka samajhate haiN| kyoMki usase sUrya devatA viSayaka bahuta kucha jJAna ho jAtA hai| isa kAMDa ke prathama mUkta meM rohina nAma se sUrya kA kathana hai| vahAM likhA hai ki--(1) rohita ne grAcI bhUmi ko utpanna kriyA tathA parameSThI ne tantu ko vistata kiyaa|
Page #51
--------------------------------------------------------------------------
________________ / (rohito thA pRthivIjajAna, tatra tantuM parameSThI ttaan||6||) (2) rohita (udaya hote huye sUya) se devatA. sRSTi kI racanA karata hai| (tasmAd devA adhi sRSTIH sRjante / / 25 // ) (3) sUrya ke sAta hajAra janmoM kA varNana karatA huuN| (4) sUrya, antarikSa meM rahate hue bhI yahA~ ke padArthoM ko jAnate haiN| (5) devatA pUrvakAla meM isako brahma jAnate haiN| purA brahma devA amI viduH // (6) vaha saba ora mukha vAlA. aura saba ora hAthoM vAlA pa hatheliyoM vAlA hai| yaha apanI donoM bhujAoM se ikaThThA karatA hai, paMkhoM se baToratA hai / usI eka sUrya devane dyAvApRthivI ko utpanna kiyA hai| (dyAvA pRthivIM janayana deva ekaH / / 2 / 26) (7) yaha jagana kA AtmA hai, mitra, varuNa, agni Adi devoM kA cakSu hai| (sUrya prAramA jagatastasthuSazca / / 2 / 36 / / ) ( caburmitrasya varuNasyAmneH / / / / -II) (8) sUrya sarva vyApaka aura sabakA draSTA va jJAtA hai||5|| (6) sUrya se saba prANI jIte haiM vahI sabako mAratA hai| (mArayati prANayati yasmAt prANanti bhuvanAni vizvAH || 3 | 4 // )
Page #52
--------------------------------------------------------------------------
________________ (10) jisameM prajApati virATa parabheSTI agni, vAnara, Adi saba devatA paMkti. sahita virAjate haiN| (yasmin vigaha parameSTho prajApati ranizvAnaraH saha paMnyAthilaH / / 1 9 1 ) (11) vaha varuNa hai. vahI sAyaMkAla agni ho jAtA hai, vaha prAtaHkAla mitra hotA hai. vahI savitA hotA hai, vahI madhyAna ke samaya indra hotA hai| ( sa baruNaH sAyamagnirbhavati, samitro bhavati prAtarUyana // 3 / 13 / / ) vahIM pAtA. vidhAtA, aryamA. varuNa, rudra tathA mahAdeva hai| sa dhAtA vidhartA sa vAyurnabha ucchuinam / so'yamA sa varuNaH sa rudraH samahAdevaH / so'gni se u sUrya sa u eva mahAyamaH / 4 / 3-5 (12) usI se RcAyeM zrAdi loka lokAntara zrAdi saba utpanna huye haiN| (53) vaha do, nIna. cAra Adi nahIM hotA. yaha eka hI haiM / (ma epa eka eka vRddhaka evaM // 4 // 20-) sUrya pUjA kA pracAra sUryopAsanA kA Aja koI vizeSa sampradAya nahIM hai to bhI sUrya kI pUjA meM logoM kA bhArI vizvAsa pAyA jAtA hai| roga duHzva nAza ke liye bhASAke 'sUryapurANa ke pATha karane vAle aneka dRSTigata hote haiM aura kucha brAhmaNa paMDita dopahara meM gAyatrI pATake
Page #53
--------------------------------------------------------------------------
________________ sAtha sUrya ko jalAMjali de baMdanA karane milana haiN| sUrya kA prata bhI ravAnA jAtA hai aura chaTha-bata bhI sUrya kI hI eka pUjA hai. kyoMki sUryodaya aura sUryAsta ke vimboM ko adhya pradAna karanA usa prana kI vizeSatA hai / aAnandagiri ne divAkara nAmaka eka mopAsaka ke sAtha daliga meM manAena zAna para zaMkara ke Thilp. zAstrArtha kA varNana kiyA hai / isameM zaMkara ke samaya meM sUryopAsanA kA pracalana siddha hotA hai / vaidika granthoM meM bhI sUryapUjA ke bAdhu. nika rUpa se milate julate varNana milate haiM 1 kaupIta kI brAhmaNA paniSad meM Aditya brahma kI upAsanAke alAvA dIrghAyu sampAdaka :: sUrya kI pUjA kA varNana hai| taittirIya aAraNyaka meM maMtra ke sAtha sUrya ko jala dene aura "amau Adityo brahma' kahate upAsaka ke zira ke caturdaka jala pheMkane kA vidhAna hai| AzvalAyana gRhmasUtra meM bhAra meM cakkA nikala zrAne taka aura sAMjha kA cakkA DUba kara tAre camaka uThane vaka gAyatrI mantroccAraNa karanA likhA hai, aura panayana saMskAra ke samaya brahmadharma lakSaNa saMyukta hone para bAlaka ko sUrya kI ora dekhane kA vidhAna hai| khadira gRhyasUtra meM likhA hai ki dhana aura kI ta ke liye sUrya kI pUjA kI jAya / phira IsA kI 7 vIM zatAbdI maka prayAga se sIlAna taka ke bhinna - sthAnoM meM sUryopAsanA ke pracArake prabala pramAgA prApta hote haiM jinake aMdhAra para 13 vIM zatAbdI taka mUryapUjA kA pranAra svIkAra karanA par3atA hai| .. IsA ke bAda 7 vI zatAbdI meM sUryopAsanA ko gaja dhamma sammAna prApta hone ke pramAgA milana haiM. aura isa kAggA usake vizeSa pracAra ko bhI sambhAvanA pratIta honI hai / inake tIna mukhya pramANa haiN| pahalA pramAyA hai. harSa varddhana ke pitA prabhAkara bardana ghe pUrvajoM kA paragAdityabhakta hAnA, jo sonapATa kI kucha tAmramudrA, " ".. ""' :- - . .
Page #54
--------------------------------------------------------------------------
________________ vaMzavarA aura madhuvana ke lekha se siddha hai / dUsarA pramANa hai svayaM harSa varddhana dvArA prayAgotsava ke avasara para dUsare hI dina apane kuladeva sUryakI mUsiMkA pUjA-sampAdana, jo aitihAsikoM dvArA svIkRta hai| tIsarA pramANa hai prasiddha saMskRta kavi mayUra dvAraH sUryazataka kI racanA, jisameM sUryakI mahatI mahimA kA varNana hai aura jisakI racanA kA mukhya prayojana tatkAlIna sUryopAsanAkI vizeSatA ko surakSita karanA pratIta hotA hai| sUryopAsanA meM mahAna vizvAsa kA pramANa isa kimbadantI meM milatA hai ki sUrya zataka ke chaThe zloka zIghrAGghripANIbariNabhirapadhanairghadharAvyaktaghAyAna'. . . . . 'ke samApta karate ho sUrya ne sAkSAn hokara zveta carma roga-masta mayUra ko vara mAgane ko kahA, sUrya-mAhAtmya kI dhAraNA kA bhI paricaya sUryazataka meM kI gaI sUrya prazaMsAse prApta hotA hai / mayura ne apanI stutiyoM meM sUrya kI tulanA ziva, viSNu aura brahmA se kI hai aura dikhalAyA hai ki saMsAra-kalyANa meM jitanA strakAya meM kRtaparikara bhagavAna bhAskara haiM. utanA ziSa viSNu, anAdi meM koI bhI nahIM / Age sUrya kA veda tritayamayatva, sarvavyApakatva brahmA-zaMkara-viSNu-kubera-ami se samatva aura sarvAkAro paratya kA varNana kiyA gayA hai / sUryazataka ke aise prabhAvAtmaka varNana kA svAdhyAya 16 vIM zatAbdI taka sUrya-pUjakoM dvArA kiyA jAtA rahA aura pramANa milatA hai ki mayUra ke sUyazalaka ke hI nAma para cAra aura sUrya zataka pIche ke kaviyoM vAgA lina gae / unameM rAghavendra sarasvatI, gopAla. zarmA aura zrIzvara vidyAlaMkArane saMskRta meM racanA kI, para dakSiNa nivAsI ke. pAra, lacchana ne telugu meM sUrya stuti kI / nizcaya hI yaha 7 vI sadIkI sUrya-pUjA-prema kA prabhAva thA jo varSoM bAda taka banA rahA jisake pramANa grantha zilAlekha va mUrtiyoM meM saMrakSita hai|
Page #55
--------------------------------------------------------------------------
________________ vIM zatAbdI meM bhI sUryopAsanA kA paryApta prabhAva thA. kyoMki vaivika maryAdA kI rakSA kI rakSA ko prastuta bhavabhUti ko bhI apane mAlavIya mAdhava nATaka meM sUtradhAra se udita-bhUyiSTa eva bhAvAna zeSa bhuvana dvIpa dIpaH tadupatiSThate' kahalAte bihanazAntyartha udita sUrya kI stuti karAne kI abhiruci huI pazcAna 5027 I0 taka ke bhinna sthAnoM meM prApta zilAlekha tathA tAmrapatra bhI una ra sthAnoM meM sUryopAsanA kA pracAra pramANita karate haiN| 12 vIM aura 13 vIM zatAbdI kI suya mUrtiyoM se bhI tatkAlIna pracAra kA pramANa milatA hai aura aisI mUrtiyoM meM rAja mahala. saMthAla paraganA va baMgAlI sUrya pratimAe~. konArakake sUrya maMdira kA sUrya ratha aura silona ke polognAruvA ko sUrya mUrtiyAM apanA vizeSa mahatva rakhatI haiN| ina bigvarI sAmagriyoM se bhArata bhara meM tathA silAna meM bhI sUryopAsanA ke pracalana kA pakkA pramANa milatA hai| aura bodha hotA hai ki purAtanakAlase 13 vIM zatAbdI taka sUrya kI pUjA bhArata meM jArI rahI aura isakA bhI prAdhAra vaidika vicAra hI rhe| 13 vIM zatAbdI se bhaktivAda kA pravAha pravala bega se bhArata ke pratyeka bhAga kI ora pravAhita huyA aura usake prabhAva se kAlAntara meM zaivamata va tAMtrika kRtyoM kI bhAMti sUryopAsanA kI jyoti bhI manda prabha ho gii| ___ bharatAra kara mahodaya ne barAhamihira, bhaviSyapurANa aura gayAjilAntargata govindapura ke 1137-68 I. ke eka zilAlemba ke AdhAra para bhAratIya sUryopAsanA ko vAhya prabhAva se grasta hone kI dhAraNA pratipAdita kI hai, lekina zAkadvipImagI pArmiyoM ke mihira aura mUrtiyoM ke ghuTane taka kI pozAka dvArA bAhya prabhAvakA samathana nahIM kiyA jA sakatA. kyoMki mAMgoM kA itihAsa nizcitarUpa meM jJAta nahIM pAsiyoM kA mihira vaidika mitra kA hI
Page #56
--------------------------------------------------------------------------
________________ { rUpAntara hai aura mUrtiyoM ke ghuTane taka pozAka se Dhake rahane kA citraNa uttara bhArata kI svatantra kalpanA bhI ho sakatI hai / punaH saMhitA - kAla meM hI sUrya stutikA jaisA prabala bhAva zrArya meM vidya mAna thA vaha kadApi sahaja meM vistRta nahIM kiyA jA sakatA 1 Rgveda meM sUryakI aneka stutiyA~ milatI haiM / * dhAvA pRthivI aMtarikSa sUrya AtmA jagatastasthuSazca'. dvArA sUrya carAcara kI AtmA bhI samajhA gayA hai aura sUrya ke udaya va astaka kI bhAvanAoM kI pRthak va stutiyA~ Rgveda meM maujUda haiN| upA, savitA, Aditya, mitra anty. mArcaeMDa aura viSNukA sambandha sUrya se kucha kama nahIM rahA aura na sUrya dvArA pApamocana ke bhAva kA abhAva saMhitA - kAla meM thaa| kucha mantroM meM upAsakoM kI spaSTa stuti haiM ki navodita sUrya unheM mitra varuNAdi para niSpApa prakaTa kreN| Rgveda meM aisI bhI aneka RcAeM milatI haiM, jinase sUrya ke jagatAtmA sarvadraSTA niSpakSa draSTA va vizvarUpa hone ke dRDha bhAvoM ke samAja meM vidyamAna hone kA bodha hotA hai| vaisI dhAraNAeM upaniSad kAla taka pracalita rahIM. kyoMki chAndogya ne sUrya ko lokadvAra mAnA hai aura kaTha ne usake sambandha meM kahA hai ki-"sUryo yathA sarva lokasya caturna lipyate cAnuSairvAzca doSaiH / " jaiminIya brAhmaNopaniSad kA kathana hai ki sUrya dvArA hI koI bhayapAza-rahita hotA hai, jisake bAda paMcaviMza brAhmaNa ke anukUla sudUrastha sthAna ko devayAna- patha dvArA prApta hotA hai| aura taba chAndogyAnukUla vaha amAnava puruSarUpa mur3aka ke 'proAmanAH zubhaH ke loka ko prApta hotA hai / gautama buddha ke samaya meM bhI sUrya kI aisI hI pradhAnatA banI rahI jisakA sAdRzya gautama ke vyaktitva tathA upadeza meM bhI ghaTita karane kA prayAsa unake dhanu
Page #57
--------------------------------------------------------------------------
________________ yAyiyoM dvArA kiyA gayA / gautama ne loka duHkha se rahita honekA yana kiyA aura vaha niSpakSa bhAva se lokopakAra ko prastuta hue / unane nirvANa-prApti kI zikSA dekara apane ko lokoddhAra middha, kiyA aura bAMdhi-satvIka rUpameM apanA vizvarUpa pradarzita kiyA / isI kAraNa uma Aditya-baMdhu buddha kI dIghanikAya' ne 'loka cakSu' kahA aura laMkAvatAra sUtra ne upamA racI "udeti bhAskaro yadvatsamahInottamejine" isa siddhAnta kA samarthana buddhamatAnucara vipulazrI mitra ke 1. vIM zatAbdI ke zilAlentra dvArA bhI hotA hai / ataH sarya ke vibhU cakSusamarthalAbhakA bAMdha bhAratIya pAryo kA ati prAcIna kAla meM hRdayaMgata hazrA aura kAlAntara meM bhI zrAdya vaMzaja use na bhUle / jo maya sammAna saMhitA kAla meM prArambha huA vaha pArya-vaMzajoM ke mamAja meM barAbara banA rahA aura saryopAsakoM kA bAhulya brAhmaNa upaniSad sUtra nathA bauddha mata kAloM taka banA rahA / parsiyA, paziyAmAinara aura romameM bhI sUryopAsamA ke pracAra ke pramANa milane ke kAraNa una dezoM se bhAratIyoM meM zrAditya-pUjA bhAva ke praveza karane kA niSkarSa upayukta pramANoM ke rahate kadApi mAnya nahIM ho sktaa| sUrya dvArA vizvalAbha kI uma sanAtana pratIti kA bhaktivAda ke kucha chusi hote dekhakara hI 17 vIM zatAbdI meM go svAmI tulasIdAsa ne usakI rakSA ko ora kucha dhyAna diyA aura apane iSTadeva rAma ko pada pada para bhAnukula bhUSaNa kaha kara bhAnukula aura viSNu ke aikya kI rakSA kii| ka - zrI 4 gamAvatAra zarmA dvArA ligvi bhAratIya IzvaravAda' se uddhRta /
Page #58
--------------------------------------------------------------------------
________________ ( 28 ) deva athavA devatA jinako uddezya karake dravyAhuti dI jAtI hai ye deva haiN| deva kahiye devatA kahiye hai eka hI bAta | mukhya devatA tIna haiM. abhi. vAyu aura sUrya / zeSa satra devatA inhIM ke aMga pratyakSa haiM / tetIsa devatA aitareya brAhmaNakAra tetIsa devatAoM ko mAnate haiM vaha isa prakAra -ATha vasu ekAdazandra, dvAdaza Aditya, prajApati aura kAra-tAsa tabhI do gae haiM 1 - somapa devatA 2-sAMmapa devatA / pUrvokta ATha vasu Adi saumapa devatA haiN| ekAdaza prayAja, ekAdaza anuyAja ekAdaza upayAja ye tetIsa soma devatA hai / somapa- paricaya basu - (8) Aditya razmiyA~ Adi ( nirukta ) athavA pArthivAmi vaizutA aura sUryAmi aura inake avAntara bhe milAkara ATha zrabhiye / taittirIyAraNyaka meM pArthiyAbhi ke hI ATha bheda mAne gaye haiM / zatapatha 1- abhi. 2- pRthivI. 3- vAyu, 4- antarikSa. 5 - zrAditya, 6-yau 7- candramA 8-nakSatra inako basu mAnatA hai| inhIM ke AdhAra se prANi mAtra jIvana vyatIta karate haiM.. rudra - (11) vAyu vizeSa prANa, apAna, vyAna, samAna. udAna. devadatta, kukala, nAga. karma. dhanaJjaya ye daza prANa aura zrAtmA / (zatapatha ) jaba ye zarIra se nikalate haiM taba prANI mAtra
Page #59
--------------------------------------------------------------------------
________________ napaTAne lagatA hai| prANa viyoga se arthAta mRtyu se iSTa mitra sambandhI Akroza karane lagate haiM, isaliye inakA nAma rudra hai, jo rasAte haiM-koI prAntarikSastha ghAyu vizeSa ke hI bheda mAnate haiM (taittarIyAraNyaka) Aditya-(52) sUrya vizeSa-dina ke prati ghaMTekA eka eka isa prakAra bAraha zrAditya, adhavA bAraha mAsake bAraha sUrya / (nirukta zatapatha)-ve bAraha zrAditya ye hai 5-savitA. 2-bhaga 3-sUrya. 4--pUSA. 5-viSNu. 6-vizvAnara, varuNa'. 8-kezI. ha-vRSAkapAyI, 10-yama, 11-ajaekapAd . 18-smudr| kahIM pATha Adisya kA bhI ullekha hai| 'imAgira: (20----) meM sAsa AdityoM diye gaye haiM aura saptabhiH putra (R. 1.--) meM mAnagaDa nAmaka Aditya pAyA hai| prajApati--paramezrara (nirukta) kahIM saMvatsara' ko bhI prajApati kahA gayA hai| sUrya (tireya ) ami ( taittarIya ) kahIM rUpa. mAna, mana aura yajJako saMgharamara batalAyA hai / mImAMsAkAra 'zavara' vAyu aAphAza Aditya ina tInoM ko saMvatsara mAnate haiM / vaSaTkAra-vauSaT kA nAma SaSaTakAra hai.-jisa devatAka liye havi dI jAtI hai usa devatA kA mana se dhyAna karanA hI vaSaTkAra hai (nirukta) kyoMki usake prasanna hone se saba abhivAMchita phala milane haiM (aitareya) zatapatha meM yaSaTakAra nahIM hai-vahAM indra' ko mAnA hai.--kahIM dyau aura pRthvI ko mAnA hai| asomapA, paricaya ttirIyAraNyaka meM nimnalikhita tenIsoM ko asomapa mAnA hai--samidhaH, 2 janunapAna athavA narAzaMsaH 3-yAI
Page #60
--------------------------------------------------------------------------
________________ Home -upAsAnaktA 5-devyA hAtArI I-simyAdacyA tvaSTA vanaspati 6-svAhA kRnayaH-- prazAnayAga ke prArambha meM jo gyAraha pAhutiyA~ dI jAtI haiM. usakA nAma prayAjayAga hai / jinase deva prasanna hote haiM isI liye inakA nAma pAnIH haiM-bAraha mantra haiM aura bAraha hI pradhAna devatA-1-idhma ( samidhAe~ )2-tanUnapAta (Aya) 3-marAzaMsa (yajJa) 4-incha (yajJi zrAni)-vata (kuza) 6-dvAra (gRhAtAra zrAdi) 4-puSAsAnaktA (ahorAtra) 8-datyauhonArI (pArthiva aura caidyuta agni) 6-tisro dezyaH (idA bhAratI sarasvatI) 1 -tvaSTA (rUpakRduvAyu) 11-banaspati (yUpa:- yajJa ke g Ta) 1:-svAhAkRti (sthAhAkAra)--yadyapi .. aura ye 5 ( hai sapi mApA aura narAzaMsako eka mAna kara gyAraha hI hoNge| pradhAnayAga ke pazcAta jo gyAraha AhuniyA~ dI jAtI haiM. haiM. anuyAjayAga-vataH, dvAraH upAsAnatA. joSTI. maDagauhotArI, tiznAMdevyaH nasazasaH vanaspaniH dhAI svikRta--- inameM baha zabda dA bAra AyA hai-imaliyA usake mAM vizeSa bhada mAnane cAhiye upagrAja devatA ye haiM-samudra, antarikSa savinA ahorAtra mitrA baruNa soma. chanda dAvApRthivI. didhyanabha, dhaizvAnara---Rgveda meM pradhAna nIna hI devanAeM haiM. agna. vAyu, anitya / pRthivyAdi. gauNa devatA haiM aura idhmAdi pAribhASika devanA hai| ( RgvenA locana se)
Page #61
--------------------------------------------------------------------------
________________ + ( X ) karmadeva aura jAna deSa dear ke sura DeAra se bhI do bheda kiye gaye haiN| yathA(1) karmadevA. - karmaNotkRSTena devasvaM prAH karma devAH / arthAta me Adi zubha karmoM se jinhoMne tava (devayoni) ko prApta kiyA hai ve karma deva haiN| (2) AjAnadevAH sUryAdaya AjAvadevAH | - ( AcArya mahIdhara ) yajurveda 31 mantra 17 ke bhAgya meM mahAMghara ne sUrya Adi ko vyAjAnadeva mAnA hai| isameM kama devoM se jAna deva zreSTha mAne gaye haiM / tai 302 / 8 1 ye zarta devAnAmAnandAH sa eko devAnA mAnandAH / nayA yahAM 'AjAnajaH' deva bhI mAne gaye haiM, jisakA artha zrI zaMkarAcAryajI ne ( " AjAna iti deva lokastasmin jAjAne jAtA thAjAnA devA: smArtakarmavizeSato devasthAneSu jAtAH / karma devA, meM vaidikena karmaNAma hovAdinA kevalena devAnapi yanti / devA iti trayastriMzad ivirbhujA indrasteSAM svAmI tasyasvArthI vRhaspatiH (" ) jAna nAma ke devaloka meM utpanna hone vAle kiyA hai| yesmA karma se deva haiM tathA vaiTa di ke dvArA
Page #62
--------------------------------------------------------------------------
________________ -- - - - - - karma deva banate haiN| isaliye zrAjAnaja' deva kama devoM meM nikRSTa haiM. tathA kama devoM se sUrya Adi deva zreSTha haiN| ina sUrya Adi 33 devoM kA svAmI indradeva hai. tathA isakA prAcArya bRhaspati hai| abhiprAya yaha hai ki eka to karma devatA haiM jinako devayoni kahate haiM. unake do bheda hai eka smAtakotpanna aura dUsare zrotakotpanna / nathA anyadeva sUrya Adi 33 deva haiM jinakI stuni zrAdi vedoM meM kI gaI hai| "sAdhyadeva" inase pRthaka sAdhyadeva hote haiN| arthAt jo deva banane ke liye prayatna karate haiM ve yogI Adi sAdhyadeva kahalAte haiN| yajurveda a0 31 / 16 ke bhASya meM prAcArya uvaha ne likhA hai ki evaM yogino'pi dIpanAd devAH, yona samAdhinA nArAyaNAkhyaM jhAnarUpam bhayajanta / tathA ca prANAce sAdhyAdevAsta etaM (prajApati) ana evamasAdhayan // sh010|2|2|3 isa prakAra sAdhya deva kA artha yoginaH kiyA hai| zrathayA prArasa kA nAma sAdhya deva hai, kyoMki unhoMne prajApati ko siddha kiyA thaa| arthAt prANAyAma zrAdi tapa ke dvArA prajApati para prApta hotA hai| tathA ca nirutakAra kahate haiM ki "sAdhyA devAH / sAdhanAt / yusthAnodevagaNa iti naruktAH / pUrva devayugam iti pAkhyAnam / arthAt sAdhanAse mAdhyadeva haiM / evaM zusthAnIya devagaNa sAthya
Page #63
--------------------------------------------------------------------------
________________ ( 43 ) deva haiM, yaha rukoM kA mata hai / aura aitihAsika kahate haiM ki ye prathama yuga ke devatA haiM / tathA razmI ke nAmoM meM bhI " sAdhyAH " nAma razmiyoM kA hai| ataH razmI prANa zrAdi kA nAma bhI sAdhya deva hai / sarvAzukamaNI meM maharSi kAtyAyana ne likhA hai ki - ekai mahAnAtmA devatA, sa sUrya - ityAcakSate, sahi sarva bhUtAtmA / taduktam RSikhA sUryAtmA jagatastasthuSaceti / sad vibhUtayo anyAH devatAH tadapyetad Rcokam 1 indraM mitraM varuNamanimAhuriti // 20 // - arthAt eka hI mahAnAtmA devatA hai, vaha sUrya hai, yahI RSi ne kahA hai ki ina sabakA sUrya hI AtmA hai| anya saba deva isa sUryakI hI vibhUtiyA~ haiM, jaisA ki veda ne kahA hai| agnimitra. va Adi ami ko hI kahate haiM / tathA ca aitareyopaniSada bhASya meM zrIzaMkarAcAryajI likhate hai ki"yathA karma saMbandhinaH puruSasya sUryAtmanaH sthAvara jaMgapAdi sarvaprAyayAtmatvamuktaM brAhmaNena mantreNa ca (sUryAtmA, R0 1 / 115 / 1 ) ityAdinA tathaiva eSa brahmeSa indraH (3 / 1 / 3 ) ityAdyupakramya sarva prANyAtmatvam, 'baccasthAvaraM sarvaM satprajJA netram (3|1|3) ityuSa se hariSyati" artha-jisa prakAra brAhma grantha aura mantra meM. (sUryAtmA ke AtmabhAva ko prApta hue jagatastasthuSA ) isa vAkya dvArA ( sUrya maMDalAnta vartI) karma sambandhI puruSa ko sthAvara jaMgamA sampUrNa prANiyoM kA AtmA batalAyA hai. usI prakAra zruti
Page #64
--------------------------------------------------------------------------
________________ ( 44 ) 'eSa brahme indra:' ityAdi mantroM se sarva prANiyoM ke Atma svarUpatya kA upakrama kara usakA 'acca sthAvaram ityAdi mAtra dvArA upasa MhAra karegI / " Apane bhI yahAM sUrya kA artha Izvara nahIM kiyA hai, apitu maMDalAsthita jIva kiyA hai| tathA ca 'nIti maMjarI' meM bhI sarvAtu kramaNa kA ( ekaiva mahAnAtmA devatA ) yA likha kara likhA hai ki "kIdRzaM tU atra mocitam / sUrya pUrva svarbhAnunA asureza yatrasta vyAsIt tamanye RSayaH moSayitu N na zakAH tato'tribhicitAH / tathA brAhmaNe, svarbhAnu-I Asura AdiyaM tamamA vidhyat asminnarthe Rk (5405 ) yacca sUryatana earer fardAsuraH // " arthAta- "eka hI mahAnAtmA devatA hai, jisako sUrya kahate haiN| anya saba devatA usakI vibhUtiyAM haiN| kaisA hai, yaha sUrya, trivimocita hai| arthAt asuroM ne isako aMdhakAra se acchAdisa kara liyA thA taba atri vaMziyoM ne isako mukta kiyA thA yahI brAhmaNa meM likhA hai tathA yahI Rgveda meM hai|" yahAM brAhma tathA vaidika pramANoMse yaha siddha kara diyA gayA hai ki yahAM sUryakA artha yaha pratyakSa jaba sUrya hI hai. Izvara nahIM / rAziyAM aura sUrya vedAMga jyotiSa meM 27 rAziyoM ke ( jinameM uttara kAnti vRttavibhakta hai ) 27 nakSatra devatAoM athavA afire devoM kA affa haiN| ye sattAisoM devatA sUrya ke 27 vibhinna nakSatroM meM pahuMcane para
Page #65
--------------------------------------------------------------------------
________________ . A ( 45 ) par3ane vAle nAma haiM / taittirIyA hara eka devatA ko eka khAsa nakSatra ke sAtha jor3atA haiM / udAharaNa ke liye jaba rudra kA varNana ho to samajhanA cAhiye ki vaha ArdrA kA sUrya hai / jaba ki bAdala umar3ate haiM, bijalI kar3akatI hai aura mUsalAdhAra meha barasatA hai| isI prakAra jaba pUSA kA varNana ho to samajhanA cAhiye ki yaha revatI nakSatra kA sUrya hai| isa ati iviSA nakSatra kA sUrya hai| soma, mRgazira kA aditi, punarvasu kA / bRhaspati, puSyAkA sarpa zleSoM kA pitara maghAkA bhaga pUrva phAlagunI kA / aryamA, uttara phAlagunIkA / savitA, hastA kA / tvaSTA citrAkA / cAyu, svAtI kA indrAgni, vizAkhAkA / mitra, anurAdhA kA / indra ThAkA / nirRti, mUlAkA / zrapaH pUrvASAr3ha kA | vizve devA. uttarASAkA viSNu zrazAkA | vasugaNa ghaniSThA kA | zatabhimakA ajarakapAda, pUrva bhAdrapadAkA / zrahibuna, uttara bhAdrapadAkA / azvI azvanIkA yama bharIkA | rAya bahAdura, dineza candra sena, DI0 liTa I I purAtatvavida kI sammati Aya ke prAcIna AkAza kA devatA ' zrIkoMke 'jiyAsa' aura romanoM ke freera' athavA 'jupiTara' aura jarmanoM ke 'siMha' eka hI devatA haiN| hindU AryoM ke 'ba' aura grIkoM ke 'harAsa' eka hI hai| isI prakAra bhinna para bahutere devatAoM ke nAmoM meM samAnatA bhASAoM ko TUTane milegI / " vaidika bhArata 105 "jala vAyu agmi, aura pRthvI Adi naisargika zaktiyoM ke upAsaka kucha RSi loga apane devatAoM ko mahatva denA cAhate
Page #66
--------------------------------------------------------------------------
________________ - ". the / unameM se koI kahatA ki jala hI sarva zreSTha hai, koI kahatA agni hI sarva zreSTha hai. aura koI pRthvI ko hI sarva praSTa kahatA thaa|"pR. 55 "IsA ke janma se pandrahasau varSa pahale kA eka tAmra patra pAyA gayA hai, jisameM likhA hai ki yUphoTiza nadI ke kinAre miTAnni nAmaka jAti ke rAjA gaNa, vaidika. varuNa, mitra aura indra Adi devatAoM kI pUjA karate the| isa deza ke rAjAoM ke nAma bhI bhAratIya the-unameM eka rAjA kA nAma thA 'dasaratha' / pR066 baidikadevatA vedameM jina devatAoM kI stuti kI gaI hai aura yajJoM meM jinake liye havi kI jAtI hai. ve isa vizva kI divya zaktiyAM hai. jo eka jItI jAgatI sattA ke rUpa meM varNana kI gaI hai| unakA varNana aneka devatAoM ke rUpa meM hai aura eka devatA ke rUpa meM bhI hai| aisI paristhiti meM eka prazna utpanna hotA hai ki ve devasA kyA haiM ? agni jahAM eka ora apane dRzya mAna rUpa meM araNiyoM se utpanna hone vAlA, sUrya kI taraha camakane vAlA, aura dhueM ke jhar3e vAlA (dhUmaketu) batalAyA hai| vahAM dUsarI ora vidvAna, sarvajJa jo utpanna huA hai usa sabake jAnane vAlA ( jAtivedasa ) karmoM ke jAnanevAlA aura phala dAtA varNana kiyA gayA hai| yaha jo kucha varNana kiyA gayA hai usase na to usakA dRzyamAna rUpa tyAgA jA sakatA hai, aura na hI usakI vaha sarvajJatA aura phaladAtritA tyAgI jA sakatI hai, jisane usako manuSya kI dRSTi meM devatA kA rUpa diyA hai| ina donoM bAtoM ko dRSTi meM rakha kara svAmI zaMkarAcArya yaha siddhAnta banAne haiM
Page #67
--------------------------------------------------------------------------
________________ ( 20 ) zrI zaMkarAcArya kA siddhAnta 3 "paramezvara kI sRSTi meM dehadhArI jIvoM kI sRSTi nAnA prakAra kI hai| isa bhUloka meM hI zaivAla tRNa ghAsa latA, gulma, vRkSa, vanaspati Adi nAnA prakAra ke sthAvara aura kami. kITa pataMga. pazu, pakSI Adi nAnA prakAra ke jaMgama haiN| ye sAre jIva vishesshaiN| manuSya ina sabase UMcI zra eNI kA jAMva hai| para paramAtmA kI sRSTi yahIM taka samApta nahIM haiN| manuSya se kaI darjI meM UMcA pada rakhane vAle jIva bhI usakI meM vidyamAna haiM, jo manuSyoM kI nAI vetana haiN| ve apanI zakti aura jJAna meM itane UMce pahuMce hue haiM ki manuSya kI zakti aura jJAna unake sAmane tuccha hai / isa aneka prakAra kI sRSTi meM sabase UMcA sthAna devatAoM kA hai| devatA cetana haiM, manuSyoM se Upara aura paramezvara se nIce haiN| paramezvara kI ora se unako bhinna ra adhikAra mile hue haiM, jinakA ye pAlana karate haiN| devatA ajara aura amara haiM, para unakA ajara amara honA manuSyoM kI apekSA se hai. vastutaH unakI bhI apanI Ayu niyata hai| brahmANDa kI divya zaktiyoM meM se eka eka zakti para eka eka devatA kA adhikAra hai| aura jisa zaktipara jisakA adhikAra hai vahI usakA deha hai jo usake vaza meM haiN| jaise hamAre deha meM eka jIbAtmA hai jo isa deha kA adhipati hai isI prakAra usa zakti ke andara bhI eka jIvAtmA hai jo usakA adhipati hai / jaise hamAre AdhIna yaha deha hai, vaise hI eka devatA ke AdhIna sUrya rUpI deha hai| hama eka thor3I sI zakti vAle deha ke svAmI haiM, vaha eka bar3I zakti vAle deha ke svAmI haiM / vaha adhyAtma zaktiyoM meM itanA bar3A huA hai ki apanI icchA ke anusAra jaisA cAhe vaisA rUpa dhAraNa kara jahAM cAhe vahAM jA sakatA hai| yaha deva sUrya kA adhiSThAtA kahalAtA hai.
Page #68
--------------------------------------------------------------------------
________________ aura mUrya ke hI nAma se bulAyA jAtA hai| isI prakAra agni aura vAyu ke adhiSThAtA devatA haiN| devatAoM kA zvayaM bahuta bar3A hai 2 mAra pokhara hai dhana hai / gaka para netA eka eka divya zakti kA niyantA hai. para una saba ke Upara una saba kA niyantA paramezvara hai. isaliye sabhI devatA mila kara jagata kA prabandha isa prakAra kara rahe haiM jisa prakAra rAjA ke zrAdhIna usake bhRtya usake rAjya kA prabandha karate haiN| devatAoM kI upAsanAoM se una kAmanAoM kI siddhi hotI hai jisake the mAlika hote haiN| para mukti nhiiN| mukti kenala brahma jJAna se prApta hotI hai / devatA svayaM bho brAhma ko sAkSAta karane se hI mukta hote haiN| brahma ko sAkSAta karake bhI ve taba taka divya zarIra ko dhAraNA kiye rahate haiM jaba taka unakA yaha adhikAra samApta nahIM ho letA / jisa adhikAra para unako paramezvara ne lagAyA hai| adhikAra kI samApti para ve mukta ho jAte haiN| aura unakI jagaha dUsare zrA grahaNa karate haiM jo manuSyoM meM se hI upAsanA dvArA usa padavIM ke yogya bana gaye haiN| devatAoM ke aizvarya ke darje haiM aura sabase UMcA darjA amAkA hai / " (paMrAjArAmajI kRta atharvavedabhASya bhUmikAme) samIkSA, zrI zaMkarAcArya ke mata meM Izvara bhI vikArI hai usako bhI jIva vizeSahIM kaha sakate haiM! athavA eka devatA vishess| ataH unake mata meM paramezvara ke artha vartamAna Izvara ke nahIM haiM kyoMki Izvara kA khaNDana so unhoMne svaya' hI vedAnta bhASya meM bar3I praznala yuktiyoM se kiyA hai. pAThaka vRnda vedAnta bhAgya kA dUsarA adhyAya dekheN| isa pustaka meM bhI vedAntadarzana prakaraNa' meM vistAra pUrvaka likheNge| ataH yahAM Izvara kA artha anya samAja kA vartamAna Izvara nahIM hai / tathA ca graha vaidika vAMgamaya ke bhI viruddha hai| kyoMki vaidika sAhitya meM kahIM bhI aisA lAva nahIM hai.
Page #69
--------------------------------------------------------------------------
________________ ki paramezvara ne ina devatAoMko niyukta kiyA hai| tathA na hI yahAM . aisA koI pramANa upasthita kiyA gayA hai| ataH yaha mAnyatA avaidika hai / tathA isa mAnyatA se Izvara kA Izvaratva hI naSTa ho gayA, kyoMki kArya saMcAlana ke liye vaha devatAoMke prAdhIna hai, jaise rAjA Adi apane bhRtyoM ke adhIna haiM / * paM0 rAjArAma jI kA nijamata veda meM paramAtmA ke varNana kA prakAra "veda do prakAra se paramAtmA kA varNana karatA hai / eka bAhara ke sambandhoM se alaga hue usake kevala svarUpa kA. dUsarA zAharake jagata se sambandha rakhate hue kaa| yaha bAta isa taraha samajhanI cAhiye ki jaise koI pUche ki AtmA kyA hai, to hama usara dete haiM ki jo A~kha se dekhatA hai, kAna se sunatA hai. aura mana se socatA hai baha AtmA hai| aba yadi yaha pUche ki A~kha, kAna, mana se jo dekhatA sunatA aura socatA hai yaha svayaM kyA hai ? taka isake uttara meM jo kahA jAyagA vaha bAhara ke sambandhoM se rahita bAramA ke kevala svarUpa kA varNana hogA aura jo pahalA varNana chupA hU~, yaha zarIra se sambandha rakhate hue AtmA kA hai| isI prakAra koI pUche ki paramAtmA kyA hai ? to hama uttara dete haiM ki jo isa jagata ko racasA, pAlatA aura pralaya karatA hai vaha paramAtmA hai / aba yadi vaha phira pUche ki jo isa jagata ko racatA, pAlatA, pralaya karatA hai vaha svayaM kyA hai ? isake uttarameM jo kahA jAyagA vaha bAhara ke sambandhoM se alaga hue usake phevala svarUpa kA varNana hogA aura jo pahalA varNana huzrA hai, vaha * noTa--yahAM prakara- devatAkA hai, ataH zrI zaMkarAcArya matameM, indra zrAdi devatA, Izvara nahIM hai, apitu vaha manuSyAsa Upara aura Izvara se nIce eka jAti vizeSa hai|
Page #70
--------------------------------------------------------------------------
________________ jagata se sambandha rakhate hue kA hai|, sambandha sahita ko viziSTa aura sambandha rahita ko zuddha kahate haiN| viziSTa ko zathala aura zuddhako zyAma bhI kahA hai / tAtparya yaha hai ki yaha jagat usa paramAtmAkA prakAzaka hai.yaha sArA jagata usI ekakA prakAzita karatA hai / para jisako yaha prakAzi: narasA hai yA jhAle he hai aura adRzya hai / jagata ko alaga rakha kara usake nija svarUpa ko dekheM to vaha usake zuddha svarUpa kA darzana hai. aura jagata kA antaryAmI hokara usa para zAsana karatA huA dekheM to vaha usake viziSTarUpa kA darzana hai| zuddha jJeya aura viziSTa upAsya hai / aba usakA zuddha svarUpa to sacidAnanda svarUpa vA nitya zuddha. buddha, muktasvabhAva athavA neti neti (yaha nahIM yaha nahIM) ke sivAya kisI prakArase varNana nahIM hosakatA. aura agamya aura acintya honese na hamAre jIvana para usakA koI prabhAva par3atA hai, na hama apanI truTiyA~ pUrI karane aura apane ko ucca avasthAmeM lAneke liye usase prArthanA kara sakate haiM, kyoMki kisI mAnuSI guraNa prema, dayAlutA Adi kA hama zuddhake sAtha sambandha nahIM kara sakate, na kisI prakArase usakI pUjA kara sakate haiN| yaha bAta yAjJavalkya me gArgIko zuddhakA upadeza karate hue batalAI hai-- __sa ho vAca 'etadvai tadacaraM gAgi brAhmaNA abhivadantyasthUlamanae ghimalohitamasnehamacchAya matamo'SAbanAkAzamasaGgamarasama gandhamacacuSkabhakSotra pavAgamano'tejaskamaprANapramukhamamAtramanantara mavAhyam / na tadaznAti kiMcana na tadaznAti kazcana' (vRha upa0 38) usane kahA-he. gAgai! isa akSara (brahma) ko brAhmaNa
Page #71
--------------------------------------------------------------------------
________________ ( 55 ) basalAte haiM, ki na vaha moTA haiM na patalA, na choTA na lambA na usa meM lAlI (koI rUpa ) hai na sneha hai. binA chAyAke hai, binA ke hai. binA vAyuke hai, binA rasake haiM, aura binA gandhake hai| thina A~kha for are fana vArasI aura bina mana ke haiN| bina teja bina prANa aura bina mukhake haiN| usakA pariNAma koI nahIM. na usakA koI andara hai na usakA koI bAhara haiN| na vaha kisI ko bhAMgatA hai na usako koI bhogatA hai / isakA abhiprAya yahI hai ki isa rUpa meM na hama usake kucha arpaNa karate haiM na vaha hamAre jIvana para koI prabhAva DAlatA hai yA yUM kaho ki isa rUpa meM vaha hamAre jJAnakA parama lakSya to ho sakatA hai, para upAsya nahIM upAsya vaha apane viziSTa rUpameM hI hai) (viziSTarUpameM usakI aneka rUpoMmeM upAsanA ) manuSyake hRdaya meM usake jisa rUpake liye bhakti pUjA aura upAsanA hai vaha usakA vizirUpa hI aura yaha rUpa usakA aneka rUpoM meM pUjA jAtAhai / inhIM rUpoM ko devatA kahate haiM, jo veda meM ami indra, vAyu. sUrya mitra, varuNa, pUSA Adi nAmoMse varNana kiye haiN| manuSya pahale pahale ina alaga alaga viziSTa rUpoM meM usakA cintana kara sakatA hai, aura jaba vaha usakI mahimAko aga alaga anubhava kara cukatA hai. to phira usakA hRdaya eka sAtha sAraM vizvameM usako mahimAkA anubhava karatA huA usakA dhyAna aura pUjana karatA hai. isa samaSTi rUpako aditi, prajApati, puruSa, hariNyagarbha Adi nAmoMse bana kiyA hai zirUpoM (devatArUpoM) meM paramAtmAke jAnane kI AvazyakatA pahale pahala kevala zuddha rUpameM paramAtmA hujJeya hai / usakA jAnanA jagat hI meM sambhava hai, vaha bhI aneka viziSTa rUpoM (devatArUpI) meN| kyoMki usakI mahimA jo isa jagata meM bhI dekhI jAtI hai itanI bar3I hai, ki samaSTi rUpameM usakA jJAna mana kI zaktise
Page #72
--------------------------------------------------------------------------
________________ ( 56 ) cAhara hai| isaliye agni, vAyu, sUrya, savitA, mitra, varuNa. nAvAprathivI, azvi, indra, gadra, brahmaNaspati, vAcaspati, vAstoSpati. kSetrasyapatti ityAdi parimita rUpoMmeM usakI mahimA vedameM kahIM gaIhai. aura stuti namaskAra aura pUjA dvArA una saba rUpoMke sAtha gaharA sambana nA karanekA jAne ke sAtha sambandha ko AvazyakatA isaliye bhI hai ki ve bhinna bhinna guNoM vAle haiM aura saba mila kara paramAtmA ke guNoM ko prakaTa karate haiM. ataeva pUrNatA ko prAtri ke liye aura pratyeka nirbalatA ko jItane ke liye sabake sAtha alaga alaga sambandha sthApana karane kI AvazyakatA hai / jaise zUravIratA, abhayatA aura balako prApti ke liye indrake mAtha / sRSTi niyamake anukUla apanA AcaraNa dhanAne ke liye aura pApoMse bacane ke liye varuNake saath| samyagajJAna brahmateja aura bhakti bhAva bar3hAneke liye anike sAtha / isI prakAra eka eka guNako alaga alaga parAkASThA taka pahuMcAneke liye usa zaktike adhipanike sAtha sambandha sthApana karanekI AvazyakatA hai| isase saba prakAra ko truTiyA~ dUra hokara saba aMzoM meM pUrNatA pAtI hai. aura yaha sArA vizva paramAtmAkI mahamAse bharA huzrA anubhava hone lagatA hai| taba usakA zrAtmA svataNya usa svarUpako dekhanA cAhatA hai jisakI mahimAme yaha sArA vizva mahimAvAlA bana rahA hai| aba vaha pUrNa adhikArI hai uma zuddha svarUpako sAnnAna karanekA isaliye zrava usako donoM rUpoMke dekhanemeM svatantratA hotI haiM / zyAmako dekhatA hutrA zavalakA dekhatA hai aura zaklakA mAkSAt karatA huA zyAmako sAkSAt karatA hai| aisA sAkSAna karate hue Rpine kahA hai_zyAmAcchavalaM apaye zalArakSyAmaM prapadya azva evaM romANi vidhUya pApaM candra ica rAhormukhAn pramucyadhUtvA
Page #73
--------------------------------------------------------------------------
________________ zarIramakRtaM kRtAtmA brahmalokabhisamma vitAsmAtyAMbhasammavitAsmoti (chAndo0 up0|1|13) zyAmase maiM pahale zavalako prApta hotA hUM, aura zavalase zyAma ko prApta hotA huuN| jaise ghor3A romAMkI jhAr3atA hai vaise pApako jhAr3a kara candrakI nAI rAhake murabase chUTa kara zarIrako jhAr3akara kRtArtha hunA nitya brahmalokako prApta hotA huuN| yaha bAta smaraNa rakhanA cAhiye ki zavalarUpameM zarIra ke aMgoMkI nAI mAra devanA prajApati ke aMga mAne jAte haiM isaliye modI ko milAkara kahanekI vivakSA meM dvivacana (zavA pRthivI. mitrAvaruNA ityAdi ) aura bahutoMko gha sabako eka sAtha kahanekI vivakSAmeM bahuvacana ( devAH vizve devAH ityAdi ) diyA jAnA hai| aura kahIM kahIM kevala bhautika rUpakA hI varNana bhI hai| vaidika devatAoMke viSayameM aha vicAra vaidika kAlase zrAja taka barAbara calA pA rahA hai| jaisA ki__indra mitraM varuNamagnimAhurathA divyaH sa supoMgarutmAn / ekaM sad viprA bahudhA badannyagni yamaM mAtarizvAnamAhuH / / ( R0 1 / 164 / 22) unIkI indra, mitra, varuNa, agni kahate haiM. aura vahI vinya suparNa garutmAna hai, eka hIsA (mattA) ko vidvAna aneka prakAra kahate haiM agni yama aura mAtarizvA kahate haiN| tadevAgnistadAdityastadvAyustaducandramAH / tadeva zukra tadbrahmatA bhApaH sa prajApati ( yaju0 32 / 1) ___ghahI agni hai, yahI zrAditya hai yahI yAyu hai vahIM candramA haiM yahI zukta vahI prahma vahI zrApaH aura vahI prajApati hai|
Page #74
--------------------------------------------------------------------------
________________ etaM hyeva yavhacA mahasyukthe mImAsante eta magrAvayava etaM mahAnate chandogAH (aita. bhAra0 3 | 2 | 3 | 12) isa (paramAtmA) ko hI RgvedI bar3e upatha meM vicArate haiM. isI ko yajurvedI 'abhimeM upAsate haiM. isIko sAmavedI mahAnatama upAsane haiN| tAdida mAhuramu yajAmu yajetyeka devamatasyaiva sA visRSTi reSa u hyeva sarvadevA ( vRha upa0 za6) ___so jo yaha kahate haiM ki amukaphI pUjA karo amukakI pUjA karo isa prakAra alaga alaga eka eka devatAkI isAkA vaha phailAva hai yahI sAre devatA haiN| mAhAbhAgyAd devatAyA eka prAtmA bahudhA stUyate / ekasyAtmano'nye devAH pratyaMgAni bhavanti (niruta 74) 'bahuta bar3e aizvarya vAlA honeke kAraNa eka hI AtmAkI isa prakAra stuti kI gaI hai jaise jaise ki ve bahutase (devatA) haiN| svayaM eka hote hue ke dUsare sAre deyatA pratyaGga hote haiN| devatAoMko saMkhyA vedameM devatAoM kI saMkhyA 33 kahI hai (dekho R0 145217, zA2017 8|30athrv 10 / 713, 23) ina tenIsake gyAraha gyAraha ke tIna varga haiM, unameMse eka vargakA. sthAna pRthivI loka, dusarakA antarikSa, aura tIsarekA yo hai ( dekho R021 34 / 11, 8 / 35 / 3, 1 / 136 / 11) / para masta bhAdi jo devagA hai ye inase pRthaka haiN| isa prakAra
Page #75
--------------------------------------------------------------------------
________________ ( 54 ) vizvakI sabhI divya zaktiyA~ jaba devatA haiM aura unake pIche niyantrI zakti eka hI hai to phira 33 kA bacana kisI eka vizeSa dRSTi ko lekara ho sakatA hai, 33 kA niyama nahIM ho sakatA / atrAntara zaktiyoMkI dRSTise sahasroM bhI kahe jA sakate haiM sAmAnya zaktiyAMkI dRSTise 33 se nyUna bhI aura samaSTi kI dRSTise eka bhI kahA jA sakatA hai. ataeva anyatra Rgveda (3 || 6) meM kahA hai, "zrINi zatA trI sahasrArayasi trizabha devA navacAsa paryan" tIna hajAra, tIna sau tIsa aura nau devatA ne kI sevA kii| vidagdhayAjJavalkya saMvAdameM AyA hai taba vidagdha zAklyane yAjJavalkyase pUchA 'kitane devatA haiM yAjJavalkya ? usane isI nivase batalAyA jitane vaizva deva nivid meM kar3e haiM. 303 aura 3003 / usane kahA. ho. ( aura phira pUchA ) kitane devatA haiM hai yAjJavalkya ? ( uttara ) '33' usane kahA hAM' ( phira pUchA ) kitane devatA haiM yAjJavalkya ? ( uttara ) 'chaha' / usane kahA 'ho' (phira pallA ) kitane haiM devatA he yAjJavalkya ? ( uttara ) adhyartha / usane kahA 'hAM' ( aura phira pUchA ) kitane haiM devatA he yAjJavalkya ? ( uttara ) eka usane kahA 'hAM' (vRha upa 3 | 6 | 1 ) | isake pIche unake alaga alaga nAma pUchate hue antameM pUchA hai, kauna eka devatA hai ? (uttara) 'prANa' usI ko ( paroca) brahma kahate haiM ( vR0 u0 316 | 6 ) rahasya yaha hai ki tIna loka haiM pRthivI, antarikSa aura dhau, unameM paramAtmA kI tIna pradhAna vibhUtiyA~ (divya zaktiyA~) haiM abhi vAyu aura sUrya / inake sAtha apradhAna vibhUtiyoMkA koI anta nahIM yadi tInako apane sAmAnya rUpoM meM lAkara ina tInoMke sAtha hajAra hajAra aura vizeSarUpa kaho to tIna hajAra tIna aura yadi sAmAnya rUpameM lAkara sau sau kaho to 303 yadi isase bhI aura sAmAnya
Page #76
--------------------------------------------------------------------------
________________ ( 56 ) rUpameM lAkara dasa dasa aura kaho no tetIsa hote haiN| ina sabako milAnese 3338 hote haiN| yaha saMrUpA devatAoM kI R0 3|31h meM kahI hai| paramArtha yaha hai ki ye saba divya zaktiyA~ jo choTe choTe atrAntara bhedoMmeM to adhika se adhika kahI jA sakatI haiM aura sAmAnya rUpoM meM nyUnase nyUna hotI huI parama sAmAnya meM eka hai / sarvathA ye sArI vibhUtiyA~ paramAtmAkI alaga alaga mahimAko prakAzita karatI huI alaga alaga devatA haiM aura samaSTirUpa meM eka hI adhiSThAtrI zaktiko prakAzita karatI huI eka devatA hai / devatAoMke vizeSa rUpakA spaSTIkaraNa vedameM isa vizvako tIna bhAgoM meM vibhakta kiyA hai - pRthivI (yaha loka). if (UparakA prakAzamaya loka ) aura antarikSa ( ina donoM kA antarAlavarti loka) / isake anusAra paramAtmAkI jo divyavibhUtiyA~ pRthivI para haiM, ve pRthiyo sthAnI devatA, jo antarikSa meM haiM ve antarikSasthAnI devatA aura jo dho meM haiM ve yusthAnI devatA kahalAte haiN| pRthivI sthAnI devatAoM meM pradhAna zrabhi hai jo isa pRthivI aura pRthivI para hone vAle sthAvara jaMgama ke andara vartamAna hokara unake jIvanakA AdhAra hai| abhi hI apane vizeSa dharmo ke Azrayase jAtavedasa ( jo bhI utpanna huA hai usa sabake pahacAnane vAlA) aura vaizvAnara (saba jIvoM meM jaTharAgnise vartamAna) yadi nAmoMse prakAzita kiyA hai| abhi tejomaya hai prakAzamaya hai vaha hameM tejasvI banAtA hai, prakAza detA hai, aura bereko miTAtA hai / yajJAmike rUpameM hameM dharma kArya preratA hai aura kiye yajJoMkA sviSTakRta ( kiye yajJako pUrNa banAne vAlA) hai| zramike sammukha jaba puruSa divya vratoMko dhAratA hai to vaha use mAnuSa jIvanase divya jIvana meM le jAtA hai| isa prakAra prakAza aura dharmako manuSya
Page #77
--------------------------------------------------------------------------
________________ ; ( 57 ) ke jIvana meM bharatA huA agni, manuSya ke sammukha brahmabala va aAja kA Adarza rakhatA hai| ataeva kahA hai--agnireva brahma ( za0 prA0 64665 ) antarikSa sthAnI devatAoM meM pradhAna indra usakA avita rUpa vidyuta hai| usake zAsana meM pAnI AkAza se nIce utara kara barasate haiM, khetiyAM harI bharI hotI haiM, nadiyAM bahatI hai| vaha bala kA adhipati hai, bar3A zUravIra hai| vRSTi ke rokane vAle vRtroM ko saMgrAma meM mArakara jala ke pravAha pRthvI para bahA detA hai / indra manuSya ke sanmukha chAtra balakA Adarza rakhatA hai / sthAnI sUrya haiN| jo sabase bar3ha kara balazAlI hone se aura sAre jagata kA niyantA hone se hamAre sAmane kSAtra bala it Adarza aura kAra ke do doSoM ko miTAne vAlA prakAza ke lAne vAlA aura dharmaM kAryoM kA pravartaka hone se brahma bala kA Adarza rakhatA hai / kSAtrA aura brahma teja se eka samAna paripUrNa hokara vaha manuSya ke sammukha mAnuSa jIvana kA pUrNa Adarza rakhatA hai / isa prakAra ye abhi, indra aura sUrya isa trilokI ke tIna pradhAna devatA haiN| " , samIkSA - zrImAna paM0 jI ne jisa prakAra se Izvara kA kathana kiyA hai, tathA usameM jo pramANa upasthita kiye gaye haiM ve saba isa AtmA kI hI avasthAyeM haiN| jina upaniSada vAkyoM se Apane apane isa navIna Izvara kI kalpanA kI hai vaha vAstava meM zrAtmA kA varNana hai isako hama upaniSada aura Izvara prakaraNa meM vistAra pUrvaka likheMge tathA Apane jo 'indraM mitraM varuNa maminamA ' fe vaidika pramANa diye haiM unameM nizcita rUpa se bhautika agni Adi ke hI ye saba nAma haiM, isako agni devatA prakaraNa meM likha cuke haiM pAThaka vRnda bahIM dekhane kI kRpA kreN| tathA Apane 1
Page #78
--------------------------------------------------------------------------
________________ .... . . . . jo Izvara ke do rUpa (zakla va zyAma) vatAye haiM ve bhI prAtmA ke hI bheda hai, naki Izvara ke / adi ye bheda (zuddha aura azuddha ) Izvara ke mAne jAye to prazna yaha utpanna hotA hai ki Izvara ko azuddha karane vAlI kauna sI vastu hai, kyA vedAntiyoM kI mAyA se ApakA abhiprAya hai, yadi aisA hai to Apako spaSTa likhanA cAhiye thaa| athavA Apane kisI anya padArtha kA AviSkAra kiyA hai, jisako Apa abhI prakaTa karanA ucita nahIM smjhte| tathA ca Apane jo 'aviti, prajApati. puruSa, hiraNya garbha' Adi ko samaSTi rUpa diyA hai, arthAt ina nAmoM se Izvarake samaSTi rUpa kA kathana kiyA hai yaha viza niravAra ko isa sA kA artha bhI vaidika sAhitya meM Izvara nahIM, apitu jar3a sUrya Adi athavA jIvAtmA hai / prajApati prakaraNa meM hamane sapramANa va vistAra pUrvaka likhA hai / ataH devatA Izvara kI zaktiyAM nahIM haiM apitu jar3a sUrya zrAdi athavA prAtmA kI zaktiyAM haiN| ina saba bAtoM para vicAra na karake yadi ApakI hI bAta mAna lI Aye. to bhI isa devatAoM kI durbuddhiyoM kA kathana milatA hai jaise ki (mA te asmAna durmatayo) R07| 1 / 22 he agne tumhArI dubuddhi. hameM jyApta na ho| tathA indra kA bhrama meM par3anA (08 / 52 / 71) tathA indra kA virodha aura indra pUjakoM dvArA agni kI mindA mAdi kA jo vedoM meM kathana hai (jinakA varNana hama ami devatA praka- . raNa aura indra prakaraNa meM kara cuke haiM. ) to kyA yaha saba paramezvara ke hI guNa haiN| kyA ApakA paramezvara bhI bhrama meM par3a jAtA hai aura kyA usakI bhI buddhi malina hai| tathA kyA mantra karatA RSi Izvara kA bhI virodha karate the athavA usako bhI duSTa Adi kahatethe / yadi aisA hai taba to aise Izvara ko Apa zvara mAneM hama
Page #79
--------------------------------------------------------------------------
________________ ( 56 ) ApakI isa andha zraddhA meM vAdhaka honA nahIM caahte| yadi uparokta guNa Izvara meM nahIM hai to ina devatAoM ko Izvara athavA usakI zakti mAnanA bhrama mAtra hai / tathA ca Apane eka yajurveda kA ( tadevAma stadAditya stad vAyustadu candramA) yaju0 32 / 1 pramANa diyA haiM usIse Apake isa Izvara kA mana ho jAtA hai, kyoMki yahAM zrAtmA devatA hai, tathA jIvAtmA kA hI kathana hai| kyoMki isa adhyAya ke meM likhA hai ki "pUrvoha jAnaH sa garbhe antaH sa eva jAtaH sa janiSya mAraNa: " yahAM bhAgyakAra 'uTa ne garbhe kA artha mAtA kA udara hI kiyA hai ataH mAtA ke garbha se bAra bAra utpanna hone vAle yahAM jIvAtmA kA hI kathana hai Apake nirAkAra kA nahIM | tathA paM0 jayadeva jI ne ina mantroM kA artha rAjA bhI kiyA hai| ataH ApakA yaha kathana vedAnukUla nahIM hai| paM0 vizvabandhu jI zAstrI ema0 e0 kI kalpanA Apa likhate haiM ki kavi kI AMkha sAdhAraNa vastu meM asAdhAraNatA kA darzana karatI hai| veda bhI eka kAvya hai, aura yaha vizAla sundara saMsAra bhI eka kAvya hai| zrAdRSTi ke ma eka 2 pa vicitra prakAra se nATaka karatA huA mAno isa mahAkAvya ke rahasyoM kA vyAkhyAna karatA hai / 'agni' eka sAdhAraNa sarva paricita dina rAta ke vyavahAra meM Ane vAlA padArtha hai| karma kAMDI tyAgazIla hotA ke liye zrama sAdhAraNa agni nahIM rahatI / yaha usake andara eka eka Ahuti DAlatA huA
Page #80
--------------------------------------------------------------------------
________________ ( 60 ) mAno saMsAra ke sahasroM devatAoM ke sAtha eka rUpatA ko prApta horahA hai| pUrva kahe prakAra se tyAga pratadhArI kavi, kavitA ke sAtha aura divya bhAva ko milA kara dekhanA Arambha karatA hai| agni meM vaha homa karake vizva vikhyAta hotAoM kA sAthI bana rahA hai| agni usake aura unake madhya meM eka divya dUta kA kAma karatI hai| vaha aura Age bar3hatA hai | svayaM agni hotA ke rUpa meM bhAsane lagatI haiM 1 I vaha bhasmakAraka na raha kara vizva rakSaka zakti bana jAtI hai. aba usa zakti kA vistRta kArya kSetra pRthvI taka parimita na raha kara antarikSa aura loka bhI ghera letA hai| aba vaha sarva vyApaka mahAvidhAyaka adbhuta zakti ke rUpa meM pratIta hotI hai|" vedasandeza bhA0 4 paM0 vizva bandhu jI svayaM kavi haiM, ataH unhoMne kAvya maya bhASA meM paM0 rAjArAma jI ko kalpanA kA sundara khaNDana kiyA hai| zrApakA zrAzaya haiM ki agni devatA to sAdhAraNa zragni hI hai parantu usako kavi ne vizvarUpa de diyA hai| isa agni Adi kA yaha sarva vyApaka rUpa na Izvara haiM aura na Izvara kI zaktiyAM jaisA ki paM0 rAjArAma jI ne likhA hai / tathA Apane bar3I buddhimAnI se yaha bhI batA diyA ki veda RSiyoM ke banAye huye kAvya grantha haiM / tathA agni Adi ko devatAoM kA rUpa denA yaha unakI kavikalpanA hai / yahIM bAta mImAMsaka mAnate haiM tathA yahI bAta vartamAna samaya ke saba svatantra prajJa vidvAna kahate haiM / sArAMza uparokta kathana se devatAoMke sambandha meM nimna likhita bAteM prakaTa hotI haiN|
Page #81
--------------------------------------------------------------------------
________________ (1) zrAdibhautikavAda-vaidikadevatA, kevala prAkRtika zaktiyA~ haiM / jaisA ki NazcAtya lihAnoMkA mata hai / yahI mata ati prAcIna kAla se mImAMsakoMke eka sampradAyakA rahA hai| isI ko nirukta kI paribhASAmeM Adhibhautika vAda kahate haiN| - (2) zabda devatA--mImAMsakoMmeM zayara svAmI zrAdi. mantroMke atirikta kisI anya devatA yA IzvarakI zrAvazyakatA nahIM samajhate / ataH inake matameM mantroMke zaya hI devatA haiN| ye loga pharmakA phala bhI karmoM dvArA hI mAnate haiN| ataH usake liye bhI kisI devatAkI athavA IzvarakI AvazyakatA nahIM mAnate / (6) Adhidaivika-isa sampradAyake vidvAnoMkA kathana hai ki ani zrAdi jar3a haiM parantu ina sabakA ekaeka abhimAnI zrAtmA hai ataH usa abhimAnI zrAtmAko mAnakara stuti prArthanA zrAdi kiya jAte haiN| una abhimAnI devoMko ani, indra, sUrya Adi nAmase kahA gayA hai| jaisA ki vedAntadarzanameM kahA hai| abhimAni vyapadezastu vizeSAnugatibhyAm / / zaza5 artha-vizeSAnu gatibhyAm, vizeSa aura anugati se abhimAnIkA kathana hai / abhiprAya yaha hai ki vedAdi meM agniAdi ko cetana vata mAna kara unase prArthanA Adi kI gaI haiM tathA prANoMkA va indrIya Adi kA vivAda pAyA jAtA hai. isI prakAra putrAsura yuddha zrAdi ke kathana se unake puruSAkAra hone kA saMdeha hotA hai / isakA uttara sUtrakAra dete haiM ki yaha saba kathana agni zrAdi meM jo unakA adhiSThAtA deva hai, usakA kathana hai| unhIM ko abhimAnI devatA kahate haiN| inake mata meM bhI devatA aneka haiM. tathA una sabakA eka eka adhiSThAtA bhI hai| (4) yAzika bAda-vedoM ke niSpakSa evaM gambhIra svAdhyAya se
Page #82
--------------------------------------------------------------------------
________________ LULUWIL WILL yaha nizcita rUpa se vidita hotA hai ki vaidika Arya prathama bhautika devatAoM ke chI pAlaka the| vakSA mAnandhI kA sauzika padArthoM kI sathA sukhamaya aura svatantra jIvana kI abhilASA thii| na to unako paraloka kI cintA thI aura na mokSa va svargAdi krIkAmanA / usa samaya dharma ke andhana zrAdi kA abhAva sA thA, tathA rAjA zrAdi kA daNDa bhI na thA / saba sustrI. svatantra aura masta the| tatpazcAt yahAM dhArmika bhAvoM kA prAdurbhAva huaA aura svagaM Adi kI kalpanA kA AviSkAra bhI / ataH svarga kI prApti ke liye yajJoM kA nirmANa bhI Avazyaka hI thaa| basa phira zanaiH zanaiH isa yajJa devatA kA vistAra hone lagA aura sampUrNa devatAoM kA sthAna isI ne le liyaa| sabase prathama yajJa kartA yajamAna kI stuti ke pula bAMdhe gye| usI kA indra prajApati Adi ko padavI dedI gaI / yathA eSa u evaM prajApatiyoM bajate / / ai0 2 / 18 indro yajamAnaH / / zata0 2 / 1 / 211 yajamAno agniH / / sht06|3|3|21 samvatsase yajamAnaH // zata0 11 / 2 / 7 / 32 / / eSa baiM yajamAno yatsomaH / / te01|3|3|5 yajamAno hi sUkam // ai06 | 8 * ityAdi yAkyoMse vaidika RSiyoMne yajamAnoMkI prazaMsA prAraMbha kara dii| tathA sampUrNa devAse bhI adhika isakI mahimAkA bakhAna kiyA gyaa| usake bAda samaya pAkara brAhmaNoMmeM jAtIyatAkA svAbhimAna
Page #83
--------------------------------------------------------------------------
________________ utpanna huA aura unhoMne yajamAnoM kI stuti karanA banda kara diyA (zAyada isakI AvazyakatA bhI na rahI ho)| aura "vidvAMso hi devAH" kA pracAra prAraMbha kiyA gayA / tathA saba devarUpa brAhmaNa bana gayA / jaisAki kahA haibrAmaNo vai sarvAM devatAH / / te0 | 1 4 14 / 2, 4 // ete ve decA ahutAdo yad brAhmaNAH // go0 u0 16 atha hete manuSyadevA ye mAgaNAH / / 10 / 11 / decyo ve varNo brAhmaNaH // tai0 112 / 6 / 7 isa prakAra brAhmaNa granthoM meM brAhmaNoMkI stuti va mahimAkA vistAra pUrvaka varNana kiyA gayA hai / prathama to ye brAhmaNa yajamAna aura usake ratha, azva, vastra AdikI stutimeM mantroMkA nirmANa, karate the parantu aba ye loga brAhmaNoMkA aura ajJoMkA varNana karane vAlI zrutiyA~ banAne lge| tathA prajApati, brahmA, puruSa, virATa, Adi nAmase eka nayAdeva nirmita huaaa| jisake viSayameM vizeSa prakAza prajApati prakaraNameM DAleMge 1 parantu brAhmaNoMne apanI prazaMsAke sAtha sAtha yajJakI stutike bhI mantroMkA khUba hI nirmANa kiyA kyoMki usa samaya eka mAtra yajJa hI usakA Azraya thaa| 'ataH devatAoMkA sthAna bhI yajJako hI de diyA gyaa| usa samaya prANoMne kahanA prAraMbha kiyA ki aya bhole prANiyoM jina devatAoMko zrApa loga upAsanA karate ho ve to hamAre dvArA banAye gaye haiN| (asmAbhiH kRtAni devatAni) ataH zrApa loga sarvadevarUpa brAhmaNoM kI pUjA kiyA karo ? tathA manusmRti prArimeM kahA gayA hai ki /
Page #84
--------------------------------------------------------------------------
________________ ( 64 ) afat fair jAhmaNo daivataM mahat / / 317 (adhyAya 0 6) sarvathA brAhmaNaH pUjyAH paramaM daivataM hitat || 316 jisa prakAra sarva bhakSaka hone para bhI abhi pavitra hI rahatI hai isI prakAra aneka pApoMke karane para bhI brAhmaNa zuddha va pUjya hI rahatA hai, cAhe vaha mUrkha bhI ho phira bhI yaha pUjya hI hai / isa prakAra ye loga rAja daMDase bhI mukta hote the / yajJa yajJo vai tasya yoniH // yaju0 11 / 6 / / yajJo vai vasuH / yaju0 1 / 2 // yajJo vai svaH // yaju0 1 / 11 / / sa yatraH prajApatiH // zata0 11 | 6 | 3 | 6 // vai yajJa eva prajApatiH || zata0 1 / 7 / 4 / 4 // yo cai viSNu sa yajJaH // zata0 5 / 2 / 3 / 6 // yajJa u devAnAM AtmA || zata0 86 / 1 / 10 // yajJa u devAnAmannam || zata0 8 / 1 / 2 / 10 // vAra yajJaH || ai0 5 | 24 yajJa eva savitA | goM0 pU0 1 / 33 baiM yajJAd vai prajA prajAyante / zata0 4 / 4 / 2 / 6|| yajheo vai dhruvanam || tai0 3 | 37 / 5 / /
Page #85
--------------------------------------------------------------------------
________________ ( 65 ) 13 / 2 yajJo vai bhuvanasya nAbhiH / / veM yajJo maiM maitrAvaruNaH || ko0 mano va yajJasya maMtrA varuNaH || ai0 25 26 28 virATa ne yajJaH // 01 / 1 / 1 / 22 // svarga loko yajJaH // kau0 14 / 1 0 3 / 6 / 5 / 5 // | * . arthAt -- Rta isa yajJa se utpanna huA hai| tathA vasu prajApati, savitA, viSNu Adi saba devatA svarUpa yajJa hI hai| yajJa hI devoM kI AtmA tathA vahIM anna hai| isa yaza se hI sampUrNa prANI utpanna hote haiM, yahI saMsAra ko utpanna karatA hai| yadi Adi saba mahimA yajJoM kI kathana kI gaI hai| isa prakAra zanaiH zanaiH yAjJika ne devanAoM kA prabhAva kama karanA Arambha kiyA tathA bAda meM unake astitva se bhI inkAra kara diyA aura mantroM ke zabdoM ko hI devatA mAnane lge| isa prakAra yajJoMkA vistAra hone lagA aura vaha inatA bar3hA ki sampUrNa bhArata meM ghara ghara isI kA sAmrAjya dikhAI detA thA / lAkhoM mUka pazuoMkA isa yajJa meM hogA jAne lagA yahIM taka nahIM apitu naramedha yajJa meM jIvita manuSyoM kA bhI balidAna prArambha huA tathA zarAba Adi kA bhI bhayAnaka pracAra ho gayA / basa mAMsa aura zarAba kA jo pariNAma honA thA vaha huA aura saMsAra eka pApoM kA kendra bana gayA / vAmamArga Adi aneka prakAra ke sampradAyoM kA janma huA aura dharma ke nAma para khule Ama pApa kA ekAdhipatya ho gyaa| basa saMsAra ina yajJoM se bilabilA uThA aura dhIre 2 yajJoM ke prati ghara bar3hane lagI aura isake virodha meM pracAra bhI Arambha ho gyaa| yajJoM kA prathama pracAraka yA AviSkartA athava RSi thaa|
Page #86
--------------------------------------------------------------------------
________________ ( 66 ) (yastha prathamaH pathastate / R0 1 | 83 // 5 // 'bhAratIya darzana zAstra kA itihAsa' meM devarAja jI likhate haiM ki "yajJoM ke isa vyApArika dharma ke sAtha sAtha hI brAhmaNa kAla meM hindu dharma ke kucha mahatvapUrNa siddhAntoM kA bhI AviSkAra huaa| hindu jIvanake AdhArabhUta varNAzrama dharmake srotakA yahIM samaya hai| prasiddha tIna RNoM kI dhAraNA isI samaya huI | ... isa yuga meM vaidika kAlake devatAoMkI mahattAkA hAsa hone lagA thA / yajJoM ke sAtha ho agni kA mahatva bar3hane lagA thA / lekina isa kAlakA se bahA devatA pUjApana hai| naitIsa devatA cautIsa vA prajApati haiM prajApati meM sAre devatA sanniviSTha haiM (zatapatha meM ) yajJako viSNu rUpa batAyA gayA hai (yazo meM viSNu) nArAyaNa kA nAma bhI pAyA jAtA hai| kahIM kahIM vizvakarmA aura prajApatiko eka karake batAyA gayA hai| rAdhAkRSNana ne isa yuga kI vyApArika yajJa pravRtti kA atyanta kar3e zabdoM meM varNana kiyA hai| ve likhate haiM ki "isa yuga meM vedoM ke sarala aura bhakti maya dharma kI jagaha eka kaThora hRdaya ghAtI vyApArika dhammaM ne le lo| jo ki eka prakAra ke Theke para avalambita thaa| AryoM ke purohita mAno devatAoM se kahate the 'tuma hameM icchita phala do. isaliye nahIM ki tuma meM hamArI bhakti haiM parantu isaliye ki hama gaNita kI kriyAoM kI taraha yajJa vidhAnoM kA ThIka kramazaH anuSThAna karate haiM / kucha yakSa aise the jinakA anuSThAtA sadeha ( sarvatanuH ) svarga ko calA jA sakatA thaa| svarga prApti aura amaratA yatra vidhAnoM kA phala zrI, naki bhakti bhAvanA kA / "
Page #87
--------------------------------------------------------------------------
________________ ( 67 } adhyAtmavAda nirukta kAra yAskAcArya ne tIna prakAra ke mantra batAye haiM / (1) parokSa kRta. ( 2 ) pratyakSa kRta, (3) AdhyAtmika | inako Adhibhautika, Adhidaivika aura AdhyAtmika bhI kaha sakate haiN| yahAM AdhyAtmika prakaraNa kA vicAra karate haiM / zrI yAskAcArya ne AdhyAtmika ke liye likhA hai ki athAdhyAtmikya uttama puruSa yogA aham iti ca etena sarva nAmnA || ni0 7 1 1 arthAta janoM meM devayA ke kiye kI kriyA kathA ahama avAs. vayam ye sarva nAma pada hoM ve zradhyAtmika mantra hote haiM " | adhyAtma mantroM kA udAharaNa diyA hai kiRbhuvaM vasunaH pUrvyaspati rahaM dhanAni saMjayAmi zAzvataH / / R0 isa mantra kA indra hI RSi aura indra hI devatA hai / zrI sAyaNAcArya ne likhA hai ki eka baikuNThAnAma kI rAkSasI thI usane tapa kiyA usa tapa ke prabhAva se usake indra' nAma kA putra utpanna yA usa indra kI yaha Atma stuti ( prazaMsA ) hai / isI prakAra ke anya udAharaNa bhI diye jA sakate haiN| Age niruktakAra likhate haiM ki "parokSa kRtAH pratyakSa kRtAzca mantrA bhUyiSThA alpaza AdhyAtmikAH || " arthAt-parokSa kRta aura pratyakSa kRta mantra bahuta adhika hai. parantu AdhyAtmika mantra to atyanta alpama haiM /
Page #88
--------------------------------------------------------------------------
________________ ( 68 ) zrI0 paM0 sAta valekarajIkA mata - veda mantroM kA artha AdhyAtmika, Adhibhautika, Adhidaivika, jJAna kSetra se bhinna 2 hotA hai / zradhyAtmika kSetra vaha hai jo AtmA se lekara sthUla deha taka phailA hai| "zarIra kA aMgarasa vyaktigata hone se AdhyAtmika padArtha hai| isakA adhi bhautika arthAt sAmAjika kiMvA rASTrIya kSetra meM pratinidhi "rASTrIya jovana" utpanna karane vAlA saMgha honA svAbhAvika hai / tathA Adhidaivika kSetra meM isI kA rUpa ami athavA Aga meM dekhA jA sakatA hai / " vidyA pR0 148 // Apake mana se bhI tInoM prakAra ke arthoM meM vartamAna Izvara ke liye sthAna nahIM hai / adhyAtmavAda aura gItA akSaraM brahma paramaM svabhAvo'dhyAtmamucyate / zra0 8 3 arthAt- kabhI bhI naSTa na hone vAlA tatva brahma hai, aura pratyeka vastu nijabhAvako svabhAva kahate haiM, usI svabhAvakA nAma adhyAtma hai / abhiprAya yaha hai ki avinAzI brahma ke svAbhAvika jJAnako adhyAtma kahate haiM / brahma, paramAtmA zuddhAtmA, Adi ekArthavAcI zabda haiN| ataH zrAtmA zuddha svarUpakA jJAna jisase ho vaha adhyAtmavidyA haiN|. yahI vidyA saba vidyAoM meM zreSTha haiN| athavAyU bhI kaha sakate haiM ki isI jJAnakA nAma vivAha zranya
Page #89
--------------------------------------------------------------------------
________________ ( 6 ) satra jJAna avizvArUpa hI haiN| isa lokakA bhASya karate hue zrI zaMkarAcAryajI likhate haiM--- " tasya eva parasya brahmaNa: prati dehaM pratyagAtmabhAvaH svabhAvaH // " arthAt -- usa para brahmakA pratyeka zarIra meM jo antarAtma bhAva haiM usakA nAma svabhAva haiN| Age aura spaSTa karate haiM / "AtmAnaM dehamadhiya pratyagAtmatayA pravRttaM paramArtha brahmavasAnam ucyate zradhyAtmazabdena, abhidhIyate / / " abhiprAya yaha haiM ki zarIrako Azraya banAkara jo antarAtmA bhAvase usameM rahane vAlA zrAtmA hai vaha zuddha nizvayanayase to paraM brahma hI haiM / usI tattra ( svabhAva ) kI adhyAtma kahate haiM / arthAta AtmA zuddha svabhAva ko zradhyAtma kahate haiM, tathA jisa vivA usa svabhAvakA jJAna hotA hai use adhyAtmavidyA kahate haiN| sAMkhya mata prakRtiko bhI akSara mAnA gayA hai isIliye loka meM akSara. ke parama vizeSaNa lagAyA gayA hai. jisase yaha zabda AtmAkA ho bodhaka hai| Age a0 10 / 32 | meM (adhyAtma vidyAvidyAnAm ) kahakara isa mokSaphala prAdAtrI adhyAtma vidyAkI sarva zreSThatA batAI gaI hai| tathA ca- adhyAtma jJAna nityatvaM tacca jJAnArtha darzanam / etajjJAnamiti proktamajJAnaM yadato'nyathA / / 13 / 11. yahA~ zaMkarAcAryajI likhate haiM ki- "AtmAdi viSayaM jJAnaM adhyAtma jJAnaM tasmin nityabhAvo nityatvam ||"
Page #90
--------------------------------------------------------------------------
________________ arthAta-zrAtmAdi viSayaka jJAnakA nAma adhyAtma jJAna hai / isake viparIta sAMsArika pravRttiko ajJAna samajhanA caahiye| tathA va a07 | meM Aye hue "adhyAtma" zabdakA artha bhI cAyane "pratyagAtma viSayaka vastu tad viduH|" arthAt--antarAtmaviSaya hI kiyA hai| ataH spaSTa hai ki gItAmeM nija aAtma jJAnakA nAma adhyAtma vidyA va adhyAtma jJAna hai| upaniSad aura adhyAtma upaniSada kAroM ne isako aura bhI spaSTa kiyA hai / yathA-- athA'dhyAtma ya evAyaM mukhyaH prANaH ||chaashsh|| NiccamaNayado ducedaNA jassa athAdhyAtmamidameva mRta' yadanyatprANAcca / / 4 / / athAmRta prANAzca / 5 // vR0 2 / 3 // arthAta--sthUla aura sukSma ( bhAva pAraNa aura dravya prAraNa) prANI ko adhyAtma kahate haiM / isI prakAra ke anya pramANa diye jA sakate haiM / abhiprAya yaha hai ki antarAtmA ke jJAna ko adhyAtma vidyA athavA isI kA nAma parA vidyA bhI hai| parA vidyA dve vidhe veditavye iti hasma yad brahma vido badanti
Page #91
--------------------------------------------------------------------------
________________ ( 8 ) parA caivAparA ca // 4 // muNDa ko 0 1 | tatrA'parA Rgvedo yajurvedaH sAmaveda'tharvedaH // athaparA yayA tada cara madhigamyate // // arthAt-do vidyAyeM jAnanI cAhiye parA vidyA aura aparA vidyar / Rgveda Adi cAroM veda tathA tana sambandhI anya sAhitya parAvidyA arthAt sAMsArika vidyAyeM haiN| tathA jisa vidyA ke dvArA yaha antarAtmA pratyagAtmA viviktAramA jAnA jAtA hai, vaha parA kiyA hai / | arthAt upaniSad Adi adhyAtma zastroM ko aparA vidyA kahate haiM / nirukta kArakaM matameM vedoM atyalpa mantra adhyAtmika haiM aura upaniSadoM ke mata se vedoM meM adhyAtma jJAna hai hI nahIM / zrathavA yadi hai bhI to itanA gauNa rUpa se hai barAbara haiM / ki vaha nahIM ke isakI puSTi gItA meM kI gaI haiN| yathA vedavAdaratAH pArtha nAnyadastIti vAdinaH || 2 | 42 zruti vimati panA te yadA sthAsyati nizcalAH || tathA guyA viSayA vedAH // abhiprAya yaha haiM ki jo vedavAdameM rata haiM ve loga yajJAdikase Upara Atmika jJAnako nahIM mAnate tathA na hI mokSa Adiko mAnate haiM / isaliye ye loga jaba taka adhyAtma jJAname sthira buddhi nahIM hoMge usa samaya taka inakA kalyANa nahIM hone kaa| kyoMki ye veda to triguNarUpI rassI hai jisase jIvoMko bA~cA jAtA hai / abhiprAya yaha hai ki sampUrNa AcAryakA tathA RSi AdikoMkA
Page #92
--------------------------------------------------------------------------
________________ ( a ) isa viSaya meM par3I mata thA ki vedoMmeM adhyAtma vidyA nahIMke barAbara haiN| jA hai vaha yAjJika ADambara athavA devatAoMkI laMkArika stuti se tirobhUta hokara prabhAva hIna aura niHsAra sI dIva par3atI hai / tathA ca jo vidvAna pratyeka mantrakA zrAdhyAtmika artha karate haiM ye loga niru Adi sampUrNa zAstroMke viruddha apanI eka naI nIti kA pracAra karanA cAhate haiM, unakI virAsa kI honA par3a haiM / sArAMza yaha hai ki AdhyAtmika mantroM meM bhI. AtmA (jIvAtmA) kA varNana hai, vartamAna kalpita Izvara kA nahIM | kyoMki niruktakArane spaSTa ghoSaNA kI hai ki adhyAtma pratipAdaka mantra atyalpa haiM / yadi pratyeka mantra ke artha aneka prakArake hote to niruktakAra ko aisA likhanekI kucha bhI AvazyaktA na thI / tathA ca svayaM Arya samAjake prakhyAta vidvAna mahAmahopAdhyAya pa zArya munijI apanI pustaka vaidika kAla kA itihAsa" meM likhate haiM ki jo loga kevala AdhyAtmika artha karake vedoMko dRSira karate haiM" yahA~ vivaza hokara paM0 jI ne bar3hoM meM itihAsa bhI samAna liyA hai| jisakA varNana hama yathA prakaraNa kreNge| yahA~ to yaha dikhAnA hai ki svayaM AryasamAja ke hI sarva mAnya vidvAna bhI vedoMke pratyeka mantra ke AdhyAtmika artha karaneko vedoMko dUSita karanA mAnate haiN| isI bAta kI puSTi aitareyAlocana' meM zrImAna paM satyavrata sAmAzramIjIne kI haiM. Apa likhate haiM ki " athApi tAnyAdhyAtmAdIni nAmatas trividhAni vastutaH paMcavidhAni vyAkhyAnAni nahi sarveSAM mantrANAmupapadyate "
Page #93
--------------------------------------------------------------------------
________________ i ) arthAta adhyAtma Adi tIna prakArake mantra jo ki vAstava meM pA~ca prakAra ke haiM / isakA yaha artha nahIM haiM ki pratyeka mantrakaM tIna prakAra ke zrathavA pA~ca prakArake artha hote haiM / 182 ataH pratyeka mantra ke aneka prakArake artha karanA vaidika vAMgama ke sarvathA viruddha hai| parantu kucha mantra adhyAtma vAdake avazya haiM aura ve Atmaparaka haiM Izvara para nahIM / tathA ca nirukta adhyAya meM (ino vizvasya bhuvanasya gopAH ) R0 3 / 18 / 1 kI vyAkhyA karate huye likhA hai ki"IzvaraH sarveSAM gopAyitA zrAdityaH / -- IzvaraH sarvendriyANAM gopAyitA zrAtmA / / " niruktakArane Izvara ke cAra nAmoMmeM eka "ina" zabdako hI vyAkhyA kI hai| yahA~ Adityako Izvara mAnA hai tathA AtmAko isaliye Izvara mAnA hai ki vaha saba indriyoMkA pAlana karatA hai / basa yadi yAskAcArya ke mata meM vedoMmeM IzvarakA kathana hotA to vaha avazya isa sthala para ( athavA kisI anya sthAna para ) usakA varNana karate parantu aisA na karake sUryako Izvara banAnA tathA AtmAko Izvara kahanA yaha spaSTa siddha karatA hai ki niruktake samaya taka bhArata meM IzvarakI mAnyatA nahIM thI / yahA~ para paMda sAmAzramajI ne likhA hai ki- "tantra yadyapi jaDAtmakasya Adityasya caitanyAtmakasya jIvAtmanazcezvaratvamupAttam / "... arthAt - yahA~ jar3a sUrya va jIvAtmAko Izvaratva kahA gayA hai
Page #94
--------------------------------------------------------------------------
________________ 5 95 ! isake bAda patra satyatratajI ne yaha likha diyA hai ki "inakA Azrama hone IzvarakA bhI bodha hotA hI hai jo yaha unakA IzvaraviSayaka moha hI jAna par3atA hai| devoMkA anekatva vartamAna samaya suprasiddha vaidika vidvAna zrImAna paM0 satyavrata sAmAzramIjI ne likhA hai ki- " itthaM hi nAma nirvacanataH sthAnanirdezataH karmanirUpaNataH utpatti varNanataH brAhmaNaviniyogataH tadvihitamantrArthataH, devalakSaNodAharaNa zrutitaH, pratyakSa dRSTa bhautikA devAspAdagne rAzita phalopapattezca nirNItametat-ayameva pArthivo bhauti sarvatra yajJeSu deva iti gRhyate nAnyakazcana" tathA ca"devazabdena devatAbhidhAnAgnyAdi zabdeva na tasya deva devasya grahaNaM yAjJika saMgatam / adhidaivata vyAkhyAne cAnyAdi dravyAdi vijJAnamevAbhiSTamityagnAdipadAnAmIzvara vAcitva vyartha eva / " pR0 182 tathA ca vedeSu caturvidhA devA zrUyanta ityeva phalitam / tatra agni, vAyu, sUryAvaite trayomukhyA devAH / iSmAkSagrAvAdayaH paribhASikA devAH pRthivI jala candramaHprabhRtayo vahaba eva tanmukhyadeva sahacarAdaya itya mukhyA devAH / "RtvigyajamAna vidvAMsastu gauNA iti siddhAntaH / " arthAt nAmoM ke nirvacanase sthAna nirdezase, karmavibhAgase, :
Page #95
--------------------------------------------------------------------------
________________ utpattike kathanase, brAhmaNAdi granthoMmeM viniyoga dekhanese, agni zrAdike varNana karane vAle mantroMke arthAse, zruta prAdimeM jo devAMke lakSaNa Adi kiye haiM unake jhAmase. pratyakSa dIkhane vAle hI agni zrAdi bhautika deva hI sarcatra yajJAmeM gRhIta haiM. yaha nizcita mata hai yAnikoMkA / devatA zabdase agni Adi zabdoMse uma devAdhideva IzvarakA yAjJika manameM nahIM hai / tathA ca---adhidevata vyAkhyAnameM bhI ani zrAdi dravyakA hI jhAna abhiSTa hai ataH adhidaivatapakSameM bhI agni Adi zandoM dvArA IzrarakA praharA vyartha hI hai|" isa prakAra Apane adhiyAjJika aura adhidevatapasameM IzvarakA abhAva siddha kiyA hai / zeSa raha gayA adhyAtmavAda usakA varNana hama yathA sthAna kreNge| tathA ca Age Apane devoMka cAra maMda batAye haiN| (1) mukhya--ani vAyu (indra) va sUrya. ye tIna mukhya deva haiM / (6) amukhya.-mukhya devoMke sahakArI, prathivI, jala, candramA. zrAdi aneka, amulyadeva haiN| (3) pArabhASika, idhma, akSa, grAvA, Adi pAribhASika devatA haiN| (1) goraNa--Rtvika , yajamAna. vidvAna Adi gauNa devatA haiN| arthAna--ye vAstavika devatA nahIM haiM apitu yajJa zrAdisa devatAoMkI stuti Adi karate hai isaliye upacArase inako bhI devatA kaha diyA gayA hai|" jaina paribhASAmeM isakA sArthaka nAma asadabhUta vyavahAranaya hai| tathA ca brAhmaNa andhoM meM spaSTa likhA hai ki
Page #96
--------------------------------------------------------------------------
________________ devA haiva devAH athaIte manuSyadevAH ye brAhmaNAH zuzrubAMso anucAnAste manuSyadevAH / / SaDaviMza brA0 / 1 / 1 arthAta devatA tI devatA hI hai. parantu jo vidvAna Adi manuSya haiM. unako bhI devatA kaha diyA gayA hai| jo loga vidvAMsA hi devA:" kA raTakara vAstavika devatA kA virodha karate haiM unakA uparokta pramANa dhyAna se par3hanA caahiye| nathA ca brAhmaNa meM likhA hai ki yad ve manuSyANa pratyakSaM tada devAnAM parokSam , atha yanmanuSyANa parokSaM tadevAnAM pratyaham / / taa022|10|3|| __ athAnjo manuSyoM ke liye pratyakSa hai vaha devoM ke liye parokSa hai. aura jo manuSyoM ke liye parokSa haiM, vaha devoMke liye pratyakSa hai| aura bhI AhutibhirevadevA-prINAti dakSiNAbhirmanuSya devAn // zata0 21 2 / 2 / 6 satyameva devA anRtaM manuSyAH // zata0 2114 / / dva yonI iti brayAta devayoniranyaH manuSyayonIgnyaH prAcIna prajananA ve devAH pratIcIna prajananA manuSyAH // zata0 7 / 4 / 2 / 40 / / tathA ca prajApatiH prajA asRjata sa urcebhya eva prANebhyo devAnasRjata ye AvAM ca prANAstebhyomAH // zata. 10 / 1 / 2 / 1 / / ityAdi
Page #97
--------------------------------------------------------------------------
________________ artha-yajamAna zrAitise devatAoMko puSTa karatA hai tathA dakSiNAme vidvaanoNko| . devatA satya (amara) haiM aura manuSya anata (maraNadharmA) haiN| pRthaka pRthaka do gAliyAM haiM. eka devayAnI. numarI manudhyayAnI. devanAni anya hai| aura manuSya yoni anya hai / devatA. pUrva arthAt prathama utpanna hue| manugna pazcAta / prajApati ne zreSTha prANI se devoMko banAyA nayA nimna prANoMne manuSyoMkA banAyA ityaadi| isa prakAra zanazaH pramANa diyA jA sakate haiM jinase yaha siddha hai ki devatA eka yonI vizeSa haiM, aura unakI pRthaka pRthaka sattA hai| caMda svayaM kahatA hai ki.. svAhAkata havi rakSantu devAH / R0 10 / 110 | 11 svAhA zandra dvArA pradAna kI huI haviko devatA khA / tathA vedAnta darzanameM likhA hai ki abhimAnI vyapadezastu vizeSAnugatibhyAm // 211 // . devAMkA do prakArakA svarUpa hai eka to ani zrAdikA pratyakSa rUpa. dusarA agni aAdikA abhimAnIdeva, jaise manuSya AdikA pratyakSa zarIra tathA unakA pRthaka pRthaka abhimAnI jIvAtmA haiN| __ imI prakAra devatAoMke do do rUpa haiN| abhiprAya yaha hai ki vaidika vidvAnoM meM devatA viSayaka vivAda thA, koI kahanA thA "puruSa vidhAH syuH / tathA anyoMkA mata thA apurupa vizvAH syuH" / ( jaisA ki niruktameM likhA hai ki devatA puspAkAra hai tathA anya kahate the ki jar3Atmaka hI hai / isakA samAdhAna vyAsa ne kiyA hai ki-devatA bAhyarUpase jaDAtmaka hai nathA abhimAnI devatva
Page #98
--------------------------------------------------------------------------
________________ ke kAraNa puruSAkAra bhI hai| parantu hai pRthaka pRthaka ho / tathA ca pratyeka sUkta kartAne apane apane abhiSTa devatAko sarvazreSTha deva mAnA hai tathA anya devatAoMko nikRSTa siddha kiyA hai / yathAagni caiM devAnA mayamo viSNuH paramaH / / zata0 14 / 1 / 1 / 5 agni nimna deSa hai aura viSNu parama deva haiN| usI meM saba anya deva haiN| isI prakAra agni, indra Adike stuti paraka sUktoM meM agni zrAdiko anya saba devatAoM meM zreSTha ThaharAyA hai| abhiprAya yaha hai ki devatA pRthaka pRthaka bhautika zaktiyA~ haiN| yahI nahIM apitu ina devatAoMkI durbuddhiyoMkA bhI varNana hai. yathA(mAte asmAna durmatayaH) R0 7 / 1 22 artha-he. agni deva zrApakI durmatiyAM (bhRmAna-cina ) bhrama se bhI hamAga nAza na kareM ? isI prakAra rudrase prArthanA kI gaI hai kimAno mahAntamuta mAno arbhakam / / R0 tathA indrase bhI prArthanA kI gaI hai| (mAnovadhIrindra / / ) AdiarthAta he kadra ! zrApa hamAre pitA Adiko tathA choTe choTe bAlakoMko mana maaro| tathA he indradeva Apa hamArA vadha mata karo tathA hamAre priya bhojanoMko mata cora ? (zmaeDA mA) tathA hamAre aNDAko bhI mata cora aura cUravAve ?
Page #99
--------------------------------------------------------------------------
________________ inase jJAta hotA hai ki yadika RSiyoM ko yaha vizvAsa thA ki yadi ina devatAoMkI stuti. pUjA, Adi nahIM kareMge to ya hamAre putra AdikoM ko mAra deMge tathA hamArA bhojana Adi bhI curA leMge / ataH ye deyatA eka nahIM apitu pRthaka 2 aneka haiN| tathA na. ya. IzvarakI bhinna zaktiyA~ hI hai kyoMki inakI durbuddhi Adi Izvara kI zakti nahIM ho sktii| devatAoM ke bAhana nirupaka zraya / / 6 meM devatAoMke vAhanoMkA kathana hai : "harI indrasya rohitaH abhiH haritaH disvastha, rAsabho azvinoH, ajAH pUSNAH pRSatyomarutAm , aruNyogAtraH uSasaH zyAcA savituH, vizvarUpAH vRhaspateH niyutovAyoH" ___ arthAna-- dohare ghor3e indraka, lAla ghAr3A anikA. harA ghor3A sUryakA, do gardabha azvinIkumAroMke, bahutabakare pUSAke, * pRpatI marutoMke, lAla gAyeM uSAke. kAle raMgakI savitAke, saba raMgoM vAlI vRhaspatike,-citakabarI gAyeM vAyuke vAhana haiN|" mUla saMhitAoM meM bhI ina vAhanoMkA kathana hai, yathA yujAthA rAsabhaM rathe, R0 1 / 116 / 2 (azvinI devatA) isI prakAra R0 7 1 25 / 5 meM indra ke ghor3oMkA kathana hai tathA R0 7 / 60 7 meM sUryake sAna ghor3oM kA ullekha haiN| (aprata sapta haritaH ) isI prakAra R0 5 / 138 / 4 meM pUSAke ajavAhana batAye haiN| isase bho devatAoMkI pRthaka pRthaka sattA siddha hai| -
Page #100
--------------------------------------------------------------------------
________________ ( 88 ) deva patniyAM do 32 devAMkI 33 hI palniyA~ mAnI gaI hai. isIliye atharvavedameM patniyoM sahita 66 devatA mAne haiM / nirukta a0 1 / 4 11 / meM deva patniyoMkA varNana hai. vahA~ yaha mantra diyA hai...... devAnAM patnI ruzatIravantu naH, prAvantu nastujaye bAja sAtaye / yAH pArthivAso yA apAmapi vrate mA no devIH suvAH zarmayacchata / / R0 5 ! 16 15 isase agale mantra, 8 meM una deva patniyoM ke nAma bhI batAye gaya haiN| yathA--- unamA vyantu devapatnI rindrAepamAyyazvinIrAda / prAradasI varuNAnI zRNotuvyantudevIrya RturjanInAm / 8 prazrama mantrameM sAmAnya layA deva patniyoMkA kathana tathA unake pRthivI. antarikSa Adi sthAnoMkA kathana (jaisA ki devatAoMkA hai ) kiyA hai| yahA~ niruktameM, zrI yAskAcArya likhate haiM ki "indrANI, indrasya patnI, agnAyI agneH patnI azvinI azvino patnI, rodasI sadasya patnI, varuNAnI varuNasya patnI / " Adi-- arthAt-indrakI patnI indrANI. ani kI anAyI, azvinIkumAroMkI. azvinI, rudrako rodasI, varaNakI varuNAnI. patmI hai| yahA~ rohamI zabdako bhAdhyakArane eka vacanAnta mAnA hai, kyoMki atharvavedake isI prakaraNama rodasI zabda eka vacanAnta hai.
Page #101
--------------------------------------------------------------------------
________________ ataH yaha strI bAcaka eka vacanAnta zabda hai, anaH jA vidvAna rodasI zabda ko dvivacanAnla hI mAnate haiM yaha unakA kathana ThIka nahIM hai| dAvA pRthavI bAcaka rodasI zabda isase bhinna hai| astu yahAM prakaraNa yaha hai ki vaidika devatAoM ke janma. karma. sthAna. mAtA. pitA. patniyAM. vAhana Adi saba pRthaka pRthaka haiN| ina saba prabhAraNoM se devatAoM kA anaikyatva siddha hai| tathAca vaidika sAhitya kA gahana adhyayana karane para yaha bhI spaSTa jJAta hotA hai ki-agni, indra, sUrya Adi pRthaka pRthaka kuloM ke devatA the / saba AryoM ke nava devatA nahIM the| pratIta hotA hai ki yAjJika samaya meM inakA ekIkaraNa kiyA gayA thA / yathA 'mAtarizvA' yaha bhRgu baMziyoM kI kula devatA thii| R0 16051 meM hai-bharada bhRga mAtarizcA) mAtarizvA. ami davako mitra kI taraha bhRga caMziyoM meM le jaayeN| isa zruti se agni devatA kA pracAra bhRgu baMziyoM meM karane kI preraNA hai / tathA jo bhRgu baMziyoM kA pUjya devatA hai| usase isa kAryake lie prArthanAkI gaIhai / RvedakI TIkA meM paM0 rAmanareza tripAThI ne likhA hai / ki bAthaliMka aura rotha ke vizva vikhyAta kozameM mAtarizvA kA artha bhRgu vaMziyoM kA pUjya deva kiyA hai / tth| ani, aMgirA. atri yAdi kaI kuloM ke devatA the| R: maM05 ke dUsare sUkta meM kahA hai ki atra taM sRjantu ninditAsa ninyAso bhavantu // 6 / arthAt atri gotrotpanna vRzakA stotra zraniko mukta kare / tathA abhi kI nindA karane vAle svayaM nindina hai| dhAna kA nindaka svayaM indra deva the|
Page #102
--------------------------------------------------------------------------
________________ paraspara virodha AdityamoM kI gAnA Rgveda maNDala, 2 sUla 27 meM 6 Aditya mAne gaye haiN| mitra. aryamA, bhaga, varuNa. dakSa, aza / maNDala. 6 sU0 114 meM 7 Aditya kahe haiN| maNDala, 4. sUra 7 meM likhA hai. ki aditi ke putra the jinameM se mAtaNDa ko tyAgakara vAkIke 6 ko aditi, devoM ke pAsa le gaI taittarIya brAmaNa meM ina zrAdi lyAMkA ullekha hai / yathA dhAtA. 'amA. mitra. vAza. aza bhaga. indra aura vitrasthAna zatApathameM 12 mahIne 12 Aditya mAne gaye haiN| mahAbhArata Adi partha zraH 165 meM bAraha AdityoM ke nAma nimnalikhita haiN| dhAnA. arthamA. mitra, varuNa, aza, bhaga, indra. vivasvAna , puSA tvaSTA. savinA. aura vidhA / ye devAso divyekAdazastha pRthvivyAmadhekAdazastha / apsu kSito mahinaikAdazastha te devAsI yajJamimaM juSadhvam / / R0 1 / 136 / 11 / / parantu aba Rgveda meM hI 27. devatA haiN| niruta meM yAmkane devana kANDameM 141 davanA ginAye haiN|
Page #103
--------------------------------------------------------------------------
________________ zrINizatA zrIsahasrAeyagni trizaJcadevAnava cAsaparyana / / R0 3 / 68 3336 devoMne agnikI pUjAkI hai| zrI. paM. bhagavadatta jI ne vaidika vAMgamaya ke itihAsa meM, vedabhASyakAra skanda svAmI kA vAkya likhA hai jo unhoMne mImAMsa kA ke siddhAnta ke viSaya meM liyA hai / yathA "kaizcittu mImAMsakaH vedoSaramapuniSad na bAga vyavahArAtItam brahma iti zUnyacAco yukiriti vadabhiH apahasitam pR0 230 arthAta -kaI mImAMsaka upaniSadoM ko veda kA baMjara bhAga batAte haiM unakA kahanA hai ( vAga vyavahAra se rahita yukti zrAdi se viruddha varNanAtIta ) zUnya brahma veda kA viSaya nahIM hai / " isa prakAra se ye loga Izvara vAdiyoM kA majAka ur3Ate haiN| sArAMza yaha hai ki yAnika loga vedoM meM Izvara kA jikara nahIM mAnate unake mAtAnusAra vedoM meM yajJA kA hI varNana hai / sRSTi zrAdi kI utpatti kA kathana saba 'arthavAda' mAtra arthAt bhakto kI ( bhakti ke zrAveza meM) kalpanA mAtra hai / isakA vizeSa kazcana hama 'mImAMsA' prakaraNameM kreNge| prajApati yajJa zatapatha brA meM likhA hai ki
Page #104
--------------------------------------------------------------------------
________________ "praSTIvamakaH / ekAdazarudrA dvAdazAdityAime evaM chAyApRthivItrayastriMzyo, prayastriMzadU va devAH prajApatizcatustrizastadenaM prajApati karoti etad ghA.""ma eSa prajApatiH sarva va prajApatiH tadenaM prajApati kroti| sh04||12|| ___ athot-pATha vasu. gyAraha nadra, bAraha zrAditya, chau aura pRthivI, ya 33 tetIsa deva hai / prajApati cautIsavAM hai sA isa yajamAna ko prajApati kA banAtA hai| yahI vaha jo amRna hai aura amRta hai yahI vaha hai / jo maraNa dharmA hai vaha bhI prajApati hai| maba kucha prajApati hai, ataH isa prajApati ko karatA hai| ___yahAM spaSTa rUpa se yajJa kA prajApati kahA hai jo bhAI prajApati kA atha izvara karate haiM unheM vicAra karanA cAhiya ki yahAM bhI spaSTa likhA hai, 'prajA pati karoti' arthAt prajApati ko karatA huuN| to kyA yaha paramezvara ko banAtA hai| ataH siddha hai ki zrAhmaNa granthoM meM bhI Izvara kA jikara nahIM hai| zrImAna paMnaradeva jo zAstrI ne apane Rgvada / locana ke 'yAjJika pakSa' meM likhA hai ki yAjJika loga baMdI ko RSiyoM kI antaH sphUrti se utpanna hunA jJAna mAnate haiN| agni, vAyu. indra. mA zrAdi sabhI devatAoM kA 'caMtanA viziSTa mAnate haiM / unakA yaha vizvAsa hai ki saMsAra kI pratyeka acetana vastu kA bhI eka abhimAnI devanA avazya hotA hai| inameM bhI dopakSa haiN| eka pakSa devatAoM kA zrAkAra vAlA mAnata haiN| mImAMsAkAra kA yaha mata sammata nahIM hai / unhoMne isakA khaNDana kiyA hai| dUsarA pakSa devatAoM kA zrAkAra nahIM mAnatA sAkAra mAnane vAlA pakSa yaha kahatA hai ki---
Page #105
--------------------------------------------------------------------------
________________ ( 85 ) ina devatAoM ko sAkAra cetana puruSoM kI bhAMti stuti kI gaI haiM / sAkAra puruSoM kI bhAMti unake nAma bhI haiM / sAkAra puruSoM ke aMgoM ke tulya inake aMgoMkI bhI stutiko gaI hai|" yaha vaidika-dharma kaba kA hai * zrIpaM naradevajI zAstrAMga Rgveda lIyAmeM le kiM-- 'hamArA prabala anumAna hai ki vaidika dharma aura yajJapaddhati hima yuga ke pazcAt kI hai / isake zrAdi mUla kA patA lagAnA kaThina hai to bhI Adi AryoM ne dhrava viziSTa lakSaNoM se vaidika devatAoM kI nirsaga zakti ko devanAoM kI padavI dI hai, vaha dazA pugaNoM meM basa me sthala athavA uttaradhra va pradezoM meM rahane ke samaya kI thI. isameM sandheha nahIM / himapAna se isa sthAna kA nAza huA phira bace huye zrAyaM apane sAtha bacI huI sabhyatA aura dharma ko lekara yahAM se cala par3e. aura unhoMne dharma aura mabhyatA ke inhIM avazeSoM para himotsara kAlIna dharma kI racanA kii| tathA zrImAna 65 jagannAthaprasAda, pacaulI gauDa, sAgara (sI0 pI0) ne apanI pustaka veda aura purANa meM isI viSaya kA aneka pramANoM se siddha kiyA hai| tathA zrI lokamAnya bAla gaMgAdhara tilaka kA bhI yahI mata thaa| isI mata kI puSTi. paM. umezacandra vidyA ratna. ne kI hai| sabhI niSpakSa vidvAnA kA prAyaH yahI mata hai| sArAMza nirukta kAra ne tIna prakAra ke hI mantra batAye haiM. (1) pratyakSa
Page #106
--------------------------------------------------------------------------
________________ t ( 86 ) kRta, (2) parIkSa kRta (3) adhyAtmika inameM pratyakSa kuna mantroM meM to sUrya. abhi Adi jar3a padArthoM kI stuti Adi haiM / tathA parokSa kRta mantroM meM ina jar3a devatAoM kA eka eka adhiSThAtA deva mAnakara inakI stuti kI gaI hai| adhyAtmika mantroM meM AtmA kA tathA usake zarIra Adi kA kathana hai| inhIM kI adhimetika bAda, tathA Adhidaivika vAda aura sAdhyAtmika bAda nA kahate hai ( inameM se adhimatika, bAda hI prAcIna hai, tathA zrAdhidaivika (yAzika ) bAda usake pazcAta kA hai (AdhyAtmika vAda navIna tara haiN| vaidika AdhyAtma vAda meM aura vartamAna adhyAtma bAda meM rAta aura dina kA antara hai. jisakA varNana hama Age kareMge yahAM to yahI prakaraNa hai ki ina tInoM prakAra ke mantroM meM vartamAna Izvara kA kahIM saMketa mAtra bhI nahIM hai / yaha Izvara kalpanA bhaktoM kI bhakti kA thA veza mAtra hai| na yaha kalpanA for hai. aura na vaijJAnika | vizeSa vicAra devatAoM ke sambandha meM nimna bAteM bhI vicAraNIya haiN| (1) sampUrNa devatA utpanna dharmmA haiM / (2) saba devatA vibhakta karmA haiM / arthAta pratyeka devatA ke 3 kArya nizcita haiM tathA abhi kA kArya devatAoM ko havi pahuMcAnA haiM / indrakA kArya asuroM ko naSTa karanA hai| varuNakA kArya zanti hai / videSoM kA kArya devoM kI cikitsAkaranA hai Adi Adi / (3) saba devoM ke zagara, hAtha, paira, muva Adi haiM (4) satra deva vastra, AbhUSaNa, Adi pahanate haiM / (5) saba ke zastra Adi prathaka pRthaka
Page #107
--------------------------------------------------------------------------
________________ (6) sabaka zatru mitra. kuTambIjana haiN| (5) koI devatA sAtvika prakRti kA hai mAM koI. rAjasI kA to koI tAmasI prakRti kA hai| jaise indra mAMsa zarAba Adi kA sevana karatA hai / ityAdi uparokta bAtoM se bhI spaSTa siddha hai ki vaidika devatAoM meM se koI bhI Izvara sthAnIya nahIM ho sktaa| digpAla . cAradizAoM ke cAra digpAla haiN| agni pUrva kA. yama. dakSiNa kA. varuNa. pazvima kA soma. uttara kaa| paM. prANanAthajI gurukula kAMgar3I ke suprasiddha srAtaka, DA0 prANanAtha jI vigAlaMkAra, DI. esa. sI. ( kAzI) ne nAgarI pracAriNI patrikA meM eka lekhamAlA. 'jambUdvIpa.kA dharma, itihAsa, tathA bhUgola ke nAma se prakAzita karanI prArambha kI thii| parantu zoka hai ki vaha Age na cala skii| adi graha lekhamAlA purI prakAzita ho jAtI to vaidika viSaya ke aneka rahasya prakaTa ho jAte / aApane usameM likhA hai ki--- nirukta ke lekhaka 'yAska' ko yaha patA hI na thA ki veda kahAM se Aye aura kina logoM ke pujAriyoM tathA purohitoM ne unheM bnaayaa| unake itihAsa kA bhI unako jJAna na thA / yadi gambhIra rUpa se yAraka ko paDhA jAya to yaha bhI mAlUma par3a jAyagA ki usako bahuta se saMskRta zabdoM kA udbhava naka na mAlUma thaa| jisa prakAra IsAI tathA paurANika dharma ko dabAne ke
Page #108
--------------------------------------------------------------------------
________________ ( 8 ) liye dayAna ne vaidikabhAya kiyA hai. usI prakAra kautsa cArvAka, Adi veda virodhI paMthoM ke dabAne ke liye yAska ne nirakta rcaa| usane Arya bhASA ke bahuta prAcIna zabdoM kI kapola kalpita bhramAtmaka. asabhya pUrNa vyutapatti dI / usako itanA taka to mAlUma na thA ki eka padArtha ko sUcita karane vAle bhinna bhinna saMskRta zabdoM meM kyA bheda hai| gau. gmA, damA, bhU bhUmi zrAdi zabda saba usake liye paryAya vAcaka haiN| una zabdoM meM kyA bheda hai isako prakAzita karane meM rUpa se thA zrIddhati kA yaha pariNAma hai ki dayAnanda paMthiyoM ne vedoM meM vartamAna yuga ke navIna navIna AviSkAroM ko nikAlane kA bIr3A uThA liyA hai : Rgveda kA aitihAsika pakSa kitanA mahatvapUrNa hai. isakA jJAna isase ho sakatA hai ki Rgveda ke bahuta se rAjA sUsA, sumare akkada hita, phInIziyA misra Adi dezoM ke zAsaka the / " tithi, bhUmi, lar3AI vaMza Adi bhI unake jJAta haiN|" Adi Apane apane isa pakSa ko prathama pramANoM aura yuktiyoM se siddha kiyA hai| vaidika zabdoM kA milAna una una dezoM ko pracIna bhASA se kiyA hai unameM Azcarya janaka sAmya hai| Apane yaha bhI siddha kiyA hai ki indra Adi vaidika devatA, misra Adi dezoM ke rAjA the / tathA yaha indra Adi upAdhivAcaka zabda hai / arthAta ye zabda rAjAoM kI upAdhi sUcaka the| isI prakAra vaidika sRSTi ke piyoM meM bhI aneka rahasya prakaTa kiye haiN| Apane vaiboliyana jAti meM pujane vAle prAcIna devatAoM ke citroM se vaidika mantroM ke devoM kA sundara milAna kiyA haiN| una sabase vaidika devatAoM kA rahasya prakaTa ho jAtA hai / * noTa sAta lekara jI dvArA litrita mahAbhArata kI sammA locanA se bhI uparIkata kI puSTi hotI hai|
Page #109
--------------------------------------------------------------------------
________________ 1 ) lokamAnya tilaka zrI. lokamAnya tilaka kA kathana hai ki : atharva vada ke mantra tantra tathA kalado loga: yo Ahone 35ra hai|" ____ ko 5 s| 13 ke sAMpa utAraneke, bAligInA vilIgI. kara gUlA, tAtrudha. prAdi zabda phaladI jAti ke hI zanna hai / " aneka vidvAnoM kA mata hai ki atharva veda' kA nAmakaraNAIrAnI bhASA (avana) zabda ke AdhAra para rakhA gayA hai / mantra nanna bhI vahIM ke haiM / azravana kA artha pujArI hai| abhiprAya yaha hai ki vedoM meM AdhunikaIzvara kI mAnyatA kA abhAva hai / jisa prakAra vedoM meM Izvara kI mAnyatA nahIM hai usI prakAra vedoM meM sRSTi utpatti kA bhI kathana nahIM hai kathana kI to bAta hI kyA hai apitu mRSTi utpatti kA balapUrvaka virodha kiyA gayA haiN| zrI kokillezvara bhaTTAcArya, aura vaidika devatA AgnyAdi devatAvarga koI jar3a padArtha nahIM haiM. agni zrAdi devatA kAraNa sattA vyatIta anya koI vastu nahIM hai, yaha siddhAnta sudRr3ha karane ke liye Rgveda meM eka aura praNAlI avalambita huI hai / hama pAThakagaNoM ko vaha praNAlI bhI dikhA deNge| Rgveda ke aneka mantroM meM aisA dekhA jAtA hai ki. jabhI una sthaloM para kisI devatA kA ullekha kiyA gayA hai tabhI esI bAta kahI gaI hai ki, bhAnyAnya devatA usa devatA ko hI dhAraNA karate haiM. usa devatA kA hI prata dhAraNa karate haiM. usa devatA kI hI stuti karane haiM 'bidika maharSiyoM ke cina meM yadi ani zrAdi devatAoM ....
Page #110
--------------------------------------------------------------------------
________________ ko kAraNa-sattA yA brahmasvarUpa mAnane kA bAdha na hotA. to hama Rgveda meM sI uktiyAM dekhane ko na pAte ! yadi agni koI svatantra jaDa padArtha hI hai. to phira yaha batAnA par3egA ki anyAnya devatA kisa prakAra apane meM usa agni ko dhAraNa karate haiM. kisa prakAra devatA usa agni kA brata tha kArya pAlana karate haiM, aura kyoM usa jar3a agni kI stuti karane haiM ? ina praznoM kA samAdhAna nahIM mila sakane se anivArya rUpeNa yahI mAnanA par3atA hai ki agni prabhRti devatAoM meM jo kAraNa-sanA anupraviSTa hai vh| mtuta pAtra hai, kyoMki vahI brahma sabhA hai| Age hama kucha mantra likhakara banAte haiN| "devA agniM dhArayata draviNodAm" agni devAso agnimindhate / 6 16 / 48 / svAM vizve amRta jAyamAnaM zizuna devAH abhinavanne (6 / 7 ! 4) styAhi agne varuNo dhRtavRto mitraH zAdrei ayayoM sudAnavaH / yatsI manukratunA vizvathA vibhu arAnna nemiH paribhara jAyathAH // 6 / 146 / 6 |F ve agne vizve amRtAsI adrahaH / / 1 / / nava zriyA sudRzo deva devAH / 5 / 3 / 4 / agne nemigraoN iva devAMstvaM paribhAmi / 5113 / 6 / dhruvaM jyotirnihitaM dRzayekaM mano jAviSTa pattayatsu antaH / vizve devAH samanasaH saketA'eka kratumAgaviyantisAdhu / / (6 / . | 5)
Page #111
--------------------------------------------------------------------------
________________ agni--savitA. mitra, varuNa prabhRti deyanA dhana pradAtA ani ko dhAraNa kara rahe haiM / ratha cakra kI pariyoM ko jaise nemi vyAma kiya hai| ani ? tuma bhI vaise mana ko sarva to bhAva se vyApta kara raha ho / tumhAre sAhAyya se bamaraNa svIya ata dhAraNa karane haiM. mitra andhakAra nAza karane haiM. evaM aryamA manuSya kI kAmanA oM kI mAmI mAna karate haiM / saba devatA zrama kA hI yAga karate haiM. agni meM hI homa karata haiN| prathamAbhivyakta agni kA maba zyatA namaskAra karate haiM / hai agni ? anya satra amara deva varga suma meM hI avasthita ho rahI haiM. sabhI devatA tumhAre zrAbhita hai| he agni ? tumhArA hI aizvarya devatAoMkA aizvarya hai| devatA agnimeM praviSTa hokara nivAsa karate haiN| prANiyoMke hRdayameM agni acala dhruva jyoti rUpale praviSTa hai| saba indriyA~ isa nitya agni ke samIpa hI viciMdha vijJAna rUpa upahAra pradAna karatI haiN| sabhI indriyA~ isa agni kI kriyA kA anuvartana karatI haiN| pAThaka gaNa vivecanA kara dekheM, ina sthaloM meM ani. zabda dvArA saba devatAoM meM anusyUta kAraNa sattA hI jAna par3atI hai / kAraNa sattA mAne binA, devanA agni ko dhAraNa kiye haiM, isa ukti kA koI artha nahIM banatA 'dhra ya jyoti' mantra meM agni spaSTa brahma sattA rUpa se varNita hai| kaThora niMpa meM zrAtmA ke sampandha meM avakala ai.mI hI zata dekhiye 'sarva prANa mukhayati apArna pratya matyati / manye vAmana mA mIna vizva devA upAmate, 2 / 5 / 3 hRdaya puNDarIkA kAze pAnI meM zuddhAva bhivyakta ... sarva devA zcakSu rAdayaH rUpAdi vijJAnaM bali bhugadarastI vizAiba gajAna . tAdana anuparata vyApArA bhavantItyarthaH ( zaMkara bhAva ) pAThaka 'paTa la, zuda meM zani kA varNana bhI aisA hI hai / anya sthAna meM bhI pAsa sya mama yojuna 6:114 / najAna vaMzaka )
Page #112
--------------------------------------------------------------------------
________________ .maruna nAmaka devatA ke viSaya meM suniye-- yasyA dekA upasthe bratA vizve dhArayante |864aash aAtmA devAnAM varuNastha garbhaH 1101168141 mA kI goda meM prASita raha kara, devatA varga nija nija vrata vA kriyA nirvAha karate haiN| pAThaka soca leM, maruta kA anubhava kAraNa-sattA rUpa se yahAM ho rahA hai / isaliye indra ko 'mamata vAna rudra ko 'maruna vAna' kahA gayA hai / aura isI uddezya se vAyu ko dUsare mantra meM devatAoM kA aAtmA mAnA hai / vaza ke liyaM likhA hai varuNasya puraH "vizve devA anuvratam / / 417 // na vAM devA amRta Aminanti bratAni mitrA varuNA dhra vAni !5 / 6 / 4 / yasmin vizvAni kAvyA cakre nAbhirivazritA nA416 vamaNa ke hI sanmukha satra devatA nija 2 kriyA sampAdana karate haiN| he mitra varUgA ? koI bhI devatA tumhAre karmoM kA parimANa nahIM kara sakatA / rathacakra kI nAbhi meM jaise ariyAM prathita rahatI hai. se hI varuNa meM tribhuvana athita hai| ina sthAnoM meM varuNa. .--. .... ...- . ___ aura yaha bhI hai---"tava thiye maruto majayantaH / 5 / 3 / 2 / yAMgsa ke hI prAvArtha marudgaNa antarikSa kA mArjana karate haiM yaha bhI dekhate haiM ki- hI devatAoMkA anma jAnatA hai | 8 | 36 / 6 / sarvatra hI abhi zana dvArA kAraNa manA nirdezita huI hai|" .--. -
Page #113
--------------------------------------------------------------------------
________________ zabda kAraNa sattA kA hI lakSya karatA hai| savitA para bhI aisI hI uktiyA~ milatI haiN| na yasyendro varuNo na mitro vrata paryamA na minanti rudraH (2 / 38 / ) yasya prayANa manvanya'dhayurdeyAH / // 13 // abhi yaM devI aditigRNAti sarva devasya sviturjuyaannaa| abhi samrAjo varuNogRNanti abhimitrAso ayamAsajoSAH (7 ! 38 / 4) tadekaM devAnAM zreSThaM vapuSAmapazyam / 5 / 62 / 1 cakSutrasya varuNasyAgniH / devAnAmajaniSTa ctuH| 7 / 76 1 / / indra. karuNa, mitra aryamA aura bhadra koI bhI savitA ke vrata vA karma kA pariNAma nahIM kara sktaa| sUrya kI gati ke hI anugata hokara anyAnya devatA gamana karate rahate haiN| sUrya kI gati se pRthaka svatantra rUpa se kisI bhI devatA kA gamana siddha nahIM hotaa| savitA dvArA prerita hokara hI aditi, varuNa, mitra, aryamA prabhRti devatA varga savitA kI stuti kiyA karate haiM / vaha eka sUrya saba devatAoM meM zreSTa hai, savitA mitrAdi devoMkA cakSu hai ityAdi saba sthAnoM meM savinA zabda kAraNa-mattA kA hI bodhaka hai| soma zabda bhI kAraNa sattA kA nirdeza karatA hai / pAThaka do cAra mantra dekha leN| ___ aura likhA hai ki, savitA hI devatAoMke janmakA natya jAnana haiM 'veda yA devAnAM janma / 6 / 5119 / "pAgAvIta devAH savitA jagan" 5 / 15.7 // 16 // ne se pRthaka ra anyAnya devatA ra sktaa| sUrya bhI savitA ke
Page #114
--------------------------------------------------------------------------
________________ soma-asya te sajoSaso vizve devAsI adra hai: / 8 / 102 / 5 / vizvasyaH uta titayo haste asya / / 6 / 6 / vizvA saMpazyan bhuvanAni vicakSase / 1025 / 6 / tumyemA bhuvanA ko mahimne soma tsthire|| 8227 janitA divo janitA pRthivyAH janitA agneH / janitA sUrasya janitA indrasya janitA viSNoH // h| 66 / / / pitA devAnAm / 1 / 106 |4, / 7 12 soma ke hI vrata vA karma meM anya deva avasthita haiN| vizva ke sabhI prANI soma ke hAtha meM haiM, soma hI tribhuvana kA bahana karatA hai yA vizva, soma ko ho mahimA meM sthita hai| soma saba devatAoM kA janaka hai| ina sabhI sthaloM meM soma-kAraNa sattA hai| vizvedevAsastraya ekAdazAsaH / / 82 1.4 / / devo devAnAM guhyAninAma sAvikaNoti | 8185 / 2 hai soma ? tetIsa saMkhyaka devatAvarga sabhI tuma meM ho tumhAre hI bhItara avasthita hai / soma hI samasta devatAoM kA jo gUr3ha nAma hai use prakAzita karatA hai indra ko lakSya karake jo kucha kahA gayA hai. so bhI yahI tatva hai| ___ indra ! vizveta indra vIrya devA anuRtu daduH / 67 __ na yasya devA devatA na mayA~ prApazcana zavaso anta mApuH |110015
Page #115
--------------------------------------------------------------------------
________________ yasya vratevaruNoM yasya sUrya / / 10113 tvAM viSNu vRhanakSayo mitro gRNati varuNaH / yA zo madatyanu mArUtam ||1zaha samindro anuta saMkSoNI samu sUryam / / 52 / 10 he indra ? tumhArI hI prazA evaM valakA anusaraNa kara anya samasta devatA prajJAvAna evaM balavAna haiN| devatAoM meM koI bhI indra ke bala kA anta nahIM pAtA / varuNa aura sUrya prabhRtti devatA varga:indra ke hI prata va karma meM aba sthita haiM / arthAt indra ke hI karma kA anusaraNa kA mArga varuNAdi devagA nija nija kriDA karate rahate haiM. 1 viSNu, mitra. varuNa aura magata prabhRti devatA varga. he indra ? tumhaar| stuti kiyA karane haiN| indra hI dhAvApRthvI ko apane kArya meM preraNa karate haiM evaM indra hI sUrya ko premagaNA karate haiN| indra meM vizvaprazcita haiM. "arAnna namiH parittA vabhUva" / / 32|15| viSNu ke viSaya meM likhA hai| viSNu / janayantA sUrya mupA sapagnim 19888 na te viSNo jAyamAno na jAto deva mahimnaH paramanta mApa HIKER viSNu ne hI sUrya. UpA evaM zragni ko utpanna kiyA hai hai vidhAo ! koI manuSya ho vA devatA ho tumhArI mahimAkA anta pAtA nahIM / azvinI kumArIko lakSya kara kahAM gayA hai ki devatAoMmeM jo mAmarthya hai, use idrane hI devatAoM meM rakhA hai / yaba dhArayayA amaryA / kalama 1-6 | 36 | 1 -.-..
Page #116
--------------------------------------------------------------------------
________________ ( haDa ) / yuvamagniJca vRSaNApazca vanaspatIM azvi-- dvaya ravinAtrairayethAm | 1|1575za yurveda garbha jagatISu bhrattho yuvaM vizveSu bhuvaneSvantaH // azvinI kumAra hI agni ko usake kAma meM lagAte haiM / azvinI kumAra hI isa jagat ke garbha svarUpa (kAraNa - bIja) haiM, evaM vizva bhara meM Tike hue haiM // * pAThaka / agni soma indra, viSNu savitA azviniya ke sambandha meM Upara jo uktiyA~ udadhRta kI gaI, ve nizcaya hI devatAoM meM anusyUta hama sattA ko lakSya karatA hai| anyathA sArI uktiyA~ nirarthaka hI pdd'egii| phira hama nAnA sthAnoMmeM aisI hI uktiyAM pAte haiM ki agni saba devatAoM kA samaSTi svarUpa haiM. sUrya bhI saba devoM kA samaSTi svarUpa hai. USA bhI AdityagaNa kA samaSTi svarUpa haiM evaM devatAoM kI mAtA hai / 'tritantu unsa' kI ora upasthita hotA hai" ( 1 | 30 | 6 ) / yaha bAta kahI gaI hai| tritantu usa satva raja tamoguNAtmaka kAraNa sattA vyatIta granya kucha nahIM / sutarAM jalake madhya kAraNa sattA kA hI nirdeza kiyA gayA hai| jisa samaya bhArata varSa meM ghara 2 meM nitya hI vedagrantha par3e jAte the usa samaya sabhI loga jAnate the ki RgvedamaM vyavahRta zrabhiyAdi devatAoM kA artha kyA hai taba kisIko bhI bhrama nahIM hotA thaa| isa samaya vedoMkI AlocanA nahIM isase kisa zrathamaM varuNa abhi yadi zabda prayukta hue hai so bAta loga bhUla gaye haiM annAdeke samaya jala ke prati prArthanA devakara aneka vyaktiyoMko mAmitra hone lagatA hai ki mAno jar3akI upAsanA hai / isIliye saMdhyA
Page #117
--------------------------------------------------------------------------
________________ svamadine satAtA (194 / 14), mano yakSat devatAtA, yajIyAna (1083.1), stromena hi bAge 'agnimaMjI janana zakti bhiH (1010) ina sthaloM meM zrana vitAoM kA samaSTi svarUpa kathita huA hai sUrya bhI devatAoM kA samaSTi rUpa hai. so bhI dekhiye. idamutyanmahimahAmanIkam (zahA, sUrya-eDala hI sakala mahAn devatAoM kA samUha-svarUpa hai| USA ko bhI devatAoM kA samUha-rakara kahA gayA hai| mAtA devAnAma dinegnIkam (1 / 113:16) / usI prakAra----indra ke vana ko maruda gamoM kA samaSTi-svarUpa mitra kA garbha-svApa vaM varaNa kA nAbhi-svarUpa mAnA hai| atta... isa upalakSa meM hama pAThakoM se aura eka bAta kheNge| adyApi dainandina upAsanA aura saMdhyAcandana ke sagaya hindUgaNa 'jala kI prArthanA kiyA karate haiN| aura samudra, nadI bhAgI rathI gaMgA, yamunA zrAdi kI pUjA kiyA karate haiN| yaha jala. jar3a, nahIM, Rgveda ne so bAta spaSTa kara dI hai| jala ke nikaTa jaba prArthanA kI jAtI hai. taba usa prAthanA kA lakSya jar3a jala nahIM ho sktaa| jala meM anusyUta kAraNa sasA vA grAhya hI usakA lakSya hai jala ke prati jo hamArI pUjA-prArthanA hai vaha jar3opAsanA nahIM caitanya dhana paramAtmA kI hI upAsanA hai / Rgveda ne hameM jatAyA hai ki-varuNa deva manuSyoM ke pAsa-puNyoM ko dekhate hue jala meM saJcaraNa karate haiN|" aura Rgveda se yaha bhI upadeza pAte haiM ki agni hI jala kA garbhasvarUpa hai jala ke bhItara agni hI nirantara sthita rahanA hai / yazrA---
Page #118
--------------------------------------------------------------------------
________________ rAjA varaNo yAti madhye satyAnRte avapazyan janAmAm / (463) vahvInAM garbhA apasAmupa sthAt" (1954) 'guhyaM gUdapapsu' (3 / 366) "vaizvAnaro yAsu agniH praviSTaH' (1464) 33153 evaM "soma''''''apA yad garbho'vRNIta devanAm" (6741) . soma jala kA garbha svarUpa hai| kintu hama Upara AlocanA kara cuke haiM ki Rgveda meM 'agni' 'varuNa' prati zabdoM dvArA, kArya varga meM anupraviSTa kAraNa-sattA yA kautanya sasA hI nirdezita huI hai| sutarAM pAThaka varga sahaja hI meM samajha leMge ki Rgveda jaba bhI jala ke nikaTa koI stuti prArthanA karatA hai, tabhI usakA lakSya bhautika jar3a jala nahIM kintu jala meM ota prota kAraNa-sattA hI hai / kAraNa yA ajha sattA ke liye hI prArthanA evaM upAsanA kI jAtI hai| - isa bhAMti bhI Apa samajha sakate haiM ki Rgveda meM jo devatA kahe gaye haiM ne jar3a padArtha nahIM / Rgveda kI upAsya vastu devatAoM meM anusyUta kAraNa-sattA athavA brahma-sattA hI hai| . . eka hI mUlazakti bhinna 2 devatAkArase prakaTa huI hai isa bAta kA spaSTa nirdeza", hamane itanI dUra taka, kisa 2 praNAlI se Rgveda meM kAraNa'sattA nirdezita huI hai isa viSaya kI aAlocanA kara dI haiM, aba yaha bhI jAna lenA cAhiye ki Rgveda ne spaSTa svarase bhI kAraNasattA hameM batA dI hai| eka hI kAraNa-sattA agni varuNAdi bhinna devatAoM ke nAma se bAhUta huI haiM isa cAta kA Rgveda
Page #119
--------------------------------------------------------------------------
________________ ke nAmA sthAnoM meM spaSTa ullekha hai| do cAra sthala paddhRta kiye jAte haiN| ___ indraM mitraM varuNa pagni mAhuratho divyaH sa supoMgarutmAna ekaM 'sada' viprA bahudhA vadanti agniM pamaM bhAtarizbAnamAhuH // (1216446) . . ___ suparNa vizrA kavayo barSAbhireka 'satya' bahudhA kalpayanti / (10 / 114 // 5) yamRtvijo bahudhA kalpayantaH sacetaso yAmimaM bahanti / (8 / 5811) . eka evAmibahudhA samiddhaH ekaH sUryo vizvamanu prbhuutH| ekai boSAsarvamidaM vibhAti eka vA idaM viSabhUvaH sarvam / / . . ( / 58 | 2) ardhAta-tatvadarzI jana eka hI sattA' kA vividha nAmoM se nirdeza karate haiN| eka hI savastu indranAma se, paruNa nAma se, agni nAma se paricita haiM / zomana pakSa-viziSTa garutvamAn nAma se bhI paMDisagaNa use bulAte haiM / yahI savastu agni, yama aura mAtArizmA kahI jAtI hai / suparNa vA paramAtmA eka hI sattA mAtra hai isa eka hI sattA ko tatva jJAnI gaNa vividha nAmoM meM ::. I momako 'suvarNa' kahA jAtA hai| divyaH supaNa avakRta dama 6: / 71 // 6) prANa zaktiko bhI 'suparaga' kahate . . hai |. (- atharvaveda dhanya hai ) viSNuko bhI 'sudhamA kahA jA sakatA hai | mUryako bhI suparNa, kahA hai / "sudhagoM aMga: saciMta garamAna pA jAtA (10 | 14 / 3)
Page #120
--------------------------------------------------------------------------
________________ kalpanA karate hai| buddhimAna itvaka gae eka hI savastu kI bahu prakAra se, bahuta nAmoM se, kalpanA karake yaza sampAdana kiyA karate haiN| eka hI ani badra prakAra se bahata sthAnoM meM prajvalita huzrA karatA hai| eka ho sUrya samama vizva meM anugata-anusyUta ho rahA hai| eka hI Uma saba vastuoM ko vividha rUpa se prakAzita. karatI hai / eka hI vastu vizva meM vividha vastuoM kA AkAra dhAraNa kara rahI hai| ina maMtroM meM pAThaka dekheM, agni, yama, mitra, caraNAdi eka hI sadbhastu ke nAmAntara aura eka hI vastu ke vividha prAkAra hai| devatA eka hI devatA ke aMga pratyaMga svarUpa haiN| agni, sUrya, varuNAdi devatA eka hI sattA ke, eka hI vastu ke bhinna 2 rUpa aura bhinna 2 nAma mAtra hai, yaha tatva Rgveda meM uttama rIti se milatA hai / isa lattva ko hama Rgveda meM eka anya prakAra se bhI dekhate haiM / abhi kI stuti karate hue RSi anubhava karate haiM, ki indra candra varuNAdi saba devatA agni ke madhya meM antamukta hai- ye saba agni ke hI zAkhA svarUpa haiN| viSNu kI stuti ke samaya bhI kahA gayA ki anyAnya devatA viSNu kehI zAkhA svarUpa hU~ / ma prakAMDa vRjhakI zAkhA prazAstrAe~ jaise vRkSake hI aMga-pratyaMga svarUpa hai, vRkSa kI lanA meM hI jaise zAkhA prazAsvAtroM kI sasA hai paise hI sabhI devatA eka hI parama devatA ke "yA" (zAkhAH) idanyAbhUtAti astha" (2235/8) / asya devasya cayA viSNoH (140/5) 'tve vizve sahasaHSutra deyAH [[kamya pAtmanaH anye devAH pratyaMgAni bhavanti karma janmAnaH prAtmajanmAnaH ityAdi (nimtA |7|4) / Rgveda ke puruSa sUkta meM bhI sUrya, abhiprabhRni debanAva kI puruSa ke aMga prAMga rUpa meM varganA kI gaI hai|
Page #121
--------------------------------------------------------------------------
________________ aMga-pratyaMga svarUpa haiM / usa parama devatA kI sattA meM hI inakI sattA hai. usa mahA sattA ke atirikta devatA kI svatantra sasA nhiiN| "yo devAnAmadhi deva ekaH (1 / 10615)' / isIliye niruktakAra yAska ne..-devatAoM kA eka hI paramAtmA ke aMgapratyaMga rUpa se spaSTa nirdeza kiyA hai| prAthaveva ne spaSTa kahA hai ki eka hI vastu. avasthA-bheda se bhinna 2 nAma prahaNa karatI rahatI hai| . sa 'varuNa sAyamagnirbhavati ma mitro bhavati prAta rugan / sa 'savitA' bhRtvA antarikSaNa yAni sa 'indro' bhUtvA tapati padhyatto divam // 1353 / 13 / zrI0 pANDeya rAmAvatAra zarmA, ke vicAra . devatA prakaraNa "ani mone" yuga meM upAsaka apane mulya devatA se svarga yA mokSa kI mAMga karate nahIM milate. unakA jIvana hI unake liye amRnatya thA, ataH ve jIvana ko hI sukhI va cirAyu banAnA cAhate the| koI bhI RcA beda kI aisI nahIM jisase isa sambandha kI Adhunika Ti kA samarthana kiyA jA ske| unake tatkAlIna utsAha pUrNa Anandamaya jIvana kI tIna lAlasA thI jinakA maMketa agni kI stutiyoM meM kiyA gayA hai ve hI lAlasA anya devatAoM kI stutiyoM meM bhI pradhAnatA rakhanI haiN| unake anukUla ani ke vizeSaNa tIna zreNiyoM meM rakve jA mata hai| 1.-lI zreNI meM-purohita -rI zreNI meM--yajJasya deva Rtvija hotAra 3.rI zreNI meM ratnadhAtama.
Page #122
--------------------------------------------------------------------------
________________ ( 182 ) pahalI zreNI ke vizeSaraNa 'purohitam meM hitaiSitA kA bhAva hai aura abhi ko purohitam kaha kara kalyANakArI kAmoM meM prasara rahane kI jo kalpanA kI gaI hai usakI vidyamAnatA sabhI stutiyoM meM milatI hai| abhi-varuNa indra viSNu-rudra Adi kI stuti isI kAraNa kI jAtI thI ki usase unake upAsaka kalyANa hone kI dRr3ha AzA rakhate the| isake udAharaNa stuti pradhAna Rveda meM saMgrahita RcAoM meM bhare par3e haiN| aise hI vizvAsa meM zrama ko gRhapati va pati nAma diye gaye aura purohita upAdhi dene kA kAraNa bhI spaSTa kiyA gayA---tvamagne gRhapatistvaM hotA no adhvare / tvaM potA vizvavAra pracetA yakSi veSi ca vAyeM / " indra kI kRpA bhI isI vizvAsa meM cAhI gaI-- 'evA na indraM vAryasya pUrvagate mahIM sumatiM veSidAma / " jisa prakAra nirbhayatA se zrami kahA gayA-- yadagne martyastvaM syA mahaM mitramaho amartyaH" "na me stotA mattIvA na durhitaH syAdagne na pApayA" usI prakAra indra para mI prakaTa kiyA gayA yadidrAhaM yathA tvamIzIya vastra eka hata | stotA meM goSakhA syAt / " abhiprAya ki donoM se kalyANa kI kAmanA kI jAtI hai / aura vizvedevA kI stutiyoM meM 3 veM maNDala ke sUkta 35 meM isa bhAva kI vizada vyAkhyA milatI hai| vahAM indra-varuNa - soma-bhaga-abhi yAtrA pRthivI Aditya rudra bAta Adi se svAsti kAmanA ke anta meM kathita hai aaja aarti manoryajatrA amRtA RtajJAH / te no rAtAmmurugAya madya yUyaM pAta svastibhiH sadA naH // dUsarI zreNI ke vizeSaNa 'yajJasya deva RtvijaM hotArama" stuti ke vyAvahArika aMga ke dyotaka hai| jisa prakAra vaijJAnika kisI siddhAnta kI siddhi meM anusaMdhAna rata ho vyAvahArika upacAroM dvArA siddhAntoM kA poSaNa karate haiM usI prakAra afer RSi
Page #123
--------------------------------------------------------------------------
________________ apanI stutiyoM ko sthira kara lene para unakI satyatA kA yAjJika kRtyoM kI kasauTI para kasane meM tatpara hue aura ani mIle 1 kA krama samApta hone para unameM yajJoM ke anuSThAna kI ora vizeSa dhyAna diyA / sAmaveda aura yajurveda meM isI pragati kA prAdhAnya hai aura RcAe~ bhI vaise hI yakSoM se sambandha rakhatI haiM jina yajJoM ke bala para zrami ko devatAoM ke pAsa jAne kI prArthanA meM kahA gayA hai-- agne yaM yajJa madhvaraM vizvataH paribhUrasi / " para ina yajJI. kA vizeSa sthAna purohitam ke suti-pradhAna maMtra-yuga ke bAda hai hara isI se jamaNA zAinA sI dhIre 2 saMhitA-mAla kI samApti para brAhmaNa grantha kAlIna yuga meM huaa| tIsarI zreNI kA pada haiM 'ratnadhAtamam' jo stuti va yajJa dvArA iSTa lakSya kA paricAyaka kahA jA sakatA hai| ani kI stuti kI gaI, vaha hitaiSI mAnA gayA aura yajJoM ke Rtvija-hotA kI upAdhiyoM se sammAnita kiyA gayA para kisa vizeSatAke kAraNa ? spaSTa hai ki vaha ratna ko dene meM samartha thA aura usI ratna ke lAbhArtha sArA Ayojana upAsaka ko karanA pdd'aa| yaha ratna pRthvI ke bhItara kA kevala bahumUlya lAla-hIrA-javAharAta hI nahIM the para anya mUlyavAna padArtha bhI unameM sammilita the aura una sabakI prApti ke liye upAsaka kI upAsanA shrii| usakI vyAkhyA bhI eka stuti meM vaziSTha dvArA kara dI gaI hai-- gomAyuradAda jamAyuradAspRzniradAddhariso no nasani / gayA maMDUkA dedataH zatAni sahastrasAve pratiranta prAyuH / / tadanukUla dhana, vibhUtiyA~ lambI Ayu aura vIraputra the mUlya pAna rala the jinakA dene vAlA- jAna kara agnikI stuti kI gaI aura agni ke alAvA bhI jina devalAoMkI stutiyA~ usa kAla ke
Page #124
--------------------------------------------------------------------------
________________ AryoM ne kI unase bhI inhIM kI icchA kI ga / inakI prApti ke mArgake jisane vinna the unake nAzake liye suzipra--haritAzca indrakI anekAneka stutiyA~ vedoMmeM kI gaI aura yatheccha soma pAna karAkara indra ko zatrutroM ke nAza ke liye sarvadA sampanna raMkAyA gayA / indra ne apane upAsakoM ke hitArtha ahi-gaNa-zuSmA-zaMvara-namuci pighra prabhRti aAryazatruoM kA saMhAra hI liyA. jisa mAranA kI smRti meM indra vRtrahanopAdhi se vibhUSita kiye gaye surezvara pada unheM varAbara ke lie pradAna kiyA gayA aura unakI zlAghA meM kahA gayA-eko devatrA dayase hi mAna sminchUra sabane mAdayAstra / ' esI vIratA meM indra ko viSNu ne barAbara sAhAyyaM diyA aura tvaSTu ne vana pradAna kiyaa| jisake kAraNa indra ke bAda viSNu ko bhI sammAna diyA gayA aura samaya pAkara apane anya sadguNoM ke kAraNa viSA upAsanA meM sthAna pA ske| indra yadyapi indrAsana ke adhipati bane rahe unakA mAna upAsaka maNDalI meM dhIre 2 ghaTane lagA / jaise 2 vinoM kA bhaya jAtA rahA ara kevala dhana va vibhUtiyoM ke saMcaya kA yatna kiyA jAne lagA, taba viSaNu ke pratiupAsakoM kI dhAraNA huI ki viSNu ke hI paramoccapada meM amRtatva madhu-kA maMjula strota hai... uru kramasya sa hi vaMdhuristhA viSNoH pade parame mdhvutsH|" aba upAsaka stotA viSNu sukRte sukRttara' kahate viSNu ke sundara sukhad kRtyoM se dhIre 2 paricita hone lge| unane viSNu ko vyApaka devatA pAyA, vidhA kA nAma urakama dekara lokatraya meM unakI vyApti kI kalpanA kI gaI / viSNu ke tripadoM ke bhItara carAcara kA nivAsa mAnA gayA aura parama pada devatAoM kA pramodasthala kahA gayA AMcAra ke devatA varuNa ko viSNu kA sambandha prAcAra se bhI sthira kiyA gyaa| yajurveda meM viSNu kI khyAti ke jo maMtra milate haiM unameM
Page #125
--------------------------------------------------------------------------
________________ viSNu ke tripada, tri agnirUpa yakSa-rakSaka, vigu-viSNu ke yajJarUpa va viSNu ke sAmazarIra rUpa ke varNana milate haiN| atharvaveda meM bhI viSNu ko saMsAra rakSaka va yantrarakSaka kaha kara unakI stutiyA~ kI gaI, aura unameM sthApita guNoM ke kAraNa unheM kucara. giriSTha. trivikama, gopA. mahota. mimiti pani sajAya se bhI varNita kiyA gayA aura ina upAdhiyoM ke mahatva pUrNa arthoM ke anukUla viSNu kA mAna uttarottara bar3hatA hI gayA | parama pUjya agni ke sambandha meM unake dvAra banoM ke bhasma hone ke bhI ullekha haiM to bhI agni ke sammAna meM koI antara nahIM pAyA jAtA / isase vidita hotA hai ki prAkRtika rahasya kA yathAtha anubhava upAsakoMkA dhyeya thA / ve prAkRtika zaktiyoM meM hone vAlI burAiyoM se bacane ke liye bhI una zaktiyoM kI stune kiyA karate . aura cAhata | ki unaka kopa dvArA unakA koI ahita na ho| isI bhAva se rudra kI stutiyoM kI jAtI thIM. anApa rudra kI prArambhika stutiyoM meM unase hone vAlI kSatiyoM kA hI vivaraNa hai| Rgveda meM unake koSa se vanapAna hone aura jIva-jantumA ke nAza kA varNana haiN| unakA na'ma Rhana bhI diyA gayA hai aura unakA sAtha mAtoM meM bhI kathita hai| atharva veda va bajurveda meM unake zarIra kA jo rUpa raMga kahA gayA hai. vaha bhI vicitra hai. athartha veda meM unakA peTa nIlA pITha lAla aura prIva nIlA kahA gayA hai| aura yajurveda meM zarIra kA raMga tAmra varNa batA kara nIla grIva va zicitakaNTha nAma die gaye haiM / aneka anupama auSadhiyAM se bhI unakA sambandha kahA gayA hai aura unameM jalApa eka vizeSa auSadhi hai / rudra ke se bhayakArI hone para bhI upAsakoM meM kadra ke prati akkI dhAraNA bhAr3a hotI gaI aura dhIre-dhIre rudra ziva nAma se vikhyAta hone lage / sambhana hai, ki varSA ke samApta ho
Page #126
--------------------------------------------------------------------------
________________ TAN ( 106 ) jAne para pRthvI kI suhAvanI hariyAlI dvArAha meM Ananda zAnti paidA hone ke bhAva se prakRti ke upAsakoM ne dra ko ziva kaha ho aura saMhitA kAla ke bAda ziva ke kSetrakoM meM sarpoM kI kalpanA bhI varSA varNana ke vicAra se ho ko gaI ho| jo kucha ho. ziva kI dhAraNA utpanna hone para samAja meM rudra kA bhI Adara bar3hane kA avasara upasthita huaa| / ? saMhitAyoM meM mitra aditiputra Aditya sUrya, saciva pUSaNa vivasvanta dhau putra, azvina rA. vAta, soma, candramA, tritaasya apa-napAta, ekapAda, mAtRzvana, vRhaspati aura pravI nAmAM se bhI stutiyoM kI gaI haiM para unameM bhI dina ca kalyANa ke bhAva hI pradhAna haiM aura unakI stutiyA~ prAlaMkArika bhASAmeM unake prAkRtika guNa ke ullekha meM kI gaI haiN| virATa vizvameM jisakI aso zakti mAnava kalyANake hitArtha kArya kara rahI haiM usake vaise varNana kI prArthanAoM meM vidyamAna milatI haiN| aura una kAryoM se jIvanako lambA va sukhada banAnekI icchA vyakta kI jAtI haiN| pRthva-loka-nakSatra - loka viSNuke patraya kahakara unameM stutya devatA ke nivAsa sthAna mAne gaye haiM. jisa vicAra se vaidika RSiyoMke prAkRtika devatAoMkA vibhAga vivecakoM dvArA tIna zrayAmeM kiyA jAtA hai aura yaha bhI nifare hai ki stutiyoMne paramparAgata carmacakSuSTa aura divya dRSTijJAta tIna prakArake devatA the jisa para yAska RSine kahA hai- 1 'tAtrividhA RvAH parokSakRtAH pratyakSa-kRtA zradhyAsikyAtha parantu yaha bheda Aja samajhAne ke liye hI hai. upAsakoMkI dRSTi deva bhinna the. sabhI eka zaktikI sAMsa lene anubhava the
Page #127
--------------------------------------------------------------------------
________________ kiye gae aura sabane manorathakI pUrtiyAmi ekasA bhAga liyaa| Rgveda svayaM kahatA hai-- ___ "na hi vo astyarbhako devAso na kumArakaH / vizvesato mahAta ita" upAsakoMne RcAra kama yA adhika saMkhyAke kAraNa koI vizeSokti yA antara nahIM mAnA / vaidhiloniyanapaurANika mAkhyAyikA ke bhArase bhI vaidika stupiyA~ka rahasyako tulanA kara. bhAvoMmeM bheda prakAzita karanekI ceSTA vaidika rahasyako samajhane meM sahAyikA nahIM ho sakatI, kyoMki vaidika RcAoMkI bAteM korI zrAkhyAyikAe~ nahIM haiM, vAstavameM ve jIvanake anubhava haiM jo alaM. kArika bhASA meM lekhabaddha haiM aura unameM bhAratIya mastiSkakI vaha vizeSatA thI jisakI ina vibhinna vidhAyAko tuma karatI hai| ataH vaidika devatAoMko stusiyA~ sabhI eka sattAtmaka haiM aura vibhinnata.se rahita haiM cAhe ve nararUpopama ho vA jIvarUpopama bodha :maka hoM yA bhuutaatmk| manuSya, pazu, pakSI, vRkSa, nakSatra, vAyu, yAdala. jala, nadI, parvata, prAtaHkAla, varSAkAla Adi sabhI vivecya tatvami agnimAle' ke gAyakAne eka adbhuta rahasya kA anubhava kiyA aura unameM unheM vizva kalyANakA bhAca vidyamAna milA. jisa zrAnubhavake bAda ve prajApatikI sRSTika kisI bhI tattvako choTA yA bar3A, lAbhadAyaka yA vyartha kaneko prastuta nahIM hue| usake dvArA unane eka vizAla yajJa sampAdita hote pAyA aura yajJake sambandha pIche kahA gayA-- "yajJopi tasya janatArya kmpti"| isa pravRttiko vyakta karate kahA gayAnamo mahadabhyo namo abhakamyo namo yuvabhyonama Azi
Page #128
--------------------------------------------------------------------------
________________ ( 108 } mebhyaH / yajAMma devAnyadi zaknavAsamA jyAyasaH zaMsamA vRkSidevAH || stutiyA~ bhI yahI pramANita karatI haiN| yadi vizvAsa va zraddhApUrvaka abhise prArthanA kI gaI-- asne ? hamAre nAyakoM kI sampatti va kIrti do" to varuNa indra-se. mase bhI cAhA gayA- "vibhya AbhyaH zyeno bhUtvA cirA yA patepA: / " usI prakAra se prArthanA kI gaI 'dadAta no zramRtasyaprajAyeM jigRta rAyaH sUnRtA maghAni' vizvastha jagata- gopA sUrya se dIrghajIvanakI kAmanA kI jAtI hai--- 4. " pazyemazaradaH zataM jIvema zaradaH zataM " indra va varuNa donoMkI upayogitAko svIkAra karate kahA jAtA hai - " vRtrAeyanyaH samitheSu: jilate vRtAnyanyo abhi rakSate sadA ". azvine vyavanakI jarAvasthA dUra kI. usake jIvanako sukhI banAyA, use dIrghAyu pradAna kI. usako yuvAvasthA prApta karAI aura bali ko bhI yuvA banAyA, yahI to upAsaka bhI cAhate the taba azvina aura koI bhI bheda nahIM thA. pUSana dvArA vighna dUra hote the dhanakI rakSA hotI thI aura caupAyoMkA hita hotA thA / vizeSatA to yaha hai ki kalyANakI kAmanA umI pravAdha gatise pazu va vRkSoMkI ora bhI pravAhita huI aura vizvapoSaNazaktikA
Page #129
--------------------------------------------------------------------------
________________ ( huncha ) dRzya vahA~ bhI jaisA hI manohara pAyA gyaa| anavAna indrake liye RcA hai "anaDvAnindraH sa pazubhyo vicaSTe trAJchakrovimi mIte adhvanaH / bhRtaM bhaviSyad bhuvanA duhAnaH sarvA devAnAM varati vratAni ||" vizvAsa hai ki svargako prApta hotA hai| kiyA gayA ke sasAnupada-dohanakA jJAtA saMtati ya RSabhake prati bhI aisA hI bhAva pradarzita "pitA vatsAnAM parighanyAnAM sAhastre poSe api naH kRNotu / " stuti bhI pUrvavata kI gaI " gAvaH santu prajAH santdho astutanUvalam / tat sarva manu manyantAM devA RSabhadAyine / " gAyakI mahimA gAte hue usameM Rta. tapa aura kA nitrAsa batalAyA gayA " "RtaM hyasyArpitamapi brahmAtho tapaH" aura pRthivI - viSNu prajApati Adi usake vazameM mAne gaye / isI prakAra bAjapakSI. cakariyoM aura ghor3oMke sAtha indra pUpana va vi devoMkI stutiyA~ kI gaI haiN| sarva bhAra bAhinI prathivI kI stuti mAtA kahakara kI gaI aura pRthvI ko vizvaMbharA - hiraNyavakSA jagatanivezanI - akSatobhyaSThA auSadhimAtA kahakara cAhI gaI hai satyaM vRhatamugraM dIkSAtapo brahma yajJaH pRthivIM dhArayantI sA noM mRtasya bhavyasya punyuru' lokaM pRthivI naH vaNotu //
Page #130
--------------------------------------------------------------------------
________________ atharvaveda vI stutiyoM se bhI bhara! haiM jinameM ratna dhAtama' ke vyAkhyAtmaka prApya ratna va unake pAne ke sAdhanoM ke vivaraNa die gae haiN| isI kAraNa atharvaveda laukika vibhUniyoM se hI sambandha rakhane vAlI prArthanAoM kA saMgraha samajhA jAtA hai / yadi Rgveda meM heta-sAdhana ko vidhA hai to yajurveda meM vyavahArAtmaka vicAra pradarzana kie gae haiM aura atharvaveda unase utpanna hone bAlI vibhUtiyoM se sambandha rakhatA hai / Rgveda ke puruSa sUkta meM mnuni vizvapurupa ke virATa vizva yajJa ke siddhAnta kA vyavahAramaya vivaraNa yajurvaka savamadha puruSamedha azvamedha aura prayagya sambaMdhI maMtrI meM kiyA gayA / pravayaM kA spaSTa abhiprAya hai ki yaha saMsAra eka kar3AhI rUpa hai jisake nIce kamAM na pracalita ho rahI hai. usa kar3AhI meM manuSya rUpo dUdha ubAlane kI kriyA jArI hai, aura jasa kRtya se prastuta yajJa phala vizva poSaNa nimitta hI hai / ye yajJa kisI ke pratihiMsA yA ghRNA yA prAdhAta nahIM cAhate, balki unakA dhyeya hai---- "mitrasyAhazca chu ma maryANi bhUtAni samIkSe / mitrasya cakSuSA samIkSA mahe / / " isa siddhAnta kA anusaraNa karane hue atharvaveda meM vibhUti saMcaya ke praznoM ko sulajhAne kA prayatna kiyA gayA / vibhUtiyoM kI prApti ke mAga meM zrAne vAle vighnoM ko dUra karane ke upAya mAMce gaye, zatrukSaya ke liye yuddhaprAyojana kie gae. vIratA kI zrAza.e~ suputroM meM rakkhI gaIM. brahmacAriyoM ke jIvana meM maMgala va cala kI kAmanA kI gaI aura rAjA va nAyakoM ke savala hone para dhyAna diyA gayA / jo camatkAra dvArA dhanadhAnya, svastha jIvana prApta karane ke upAya jAnate the ve apanI ceSTA meM rata hue|
Page #131
--------------------------------------------------------------------------
________________ ( 195 ) AcAra- pAlana meM jhUTha ke tyAga, juAr3iyoM ke duHkhada jIvana kA udAharaNa grahaNa aura pAravArika jIvana meM ekatA kI zikSAeM bhI kI giiN| isakA adhika bhAra Rgveda para hI thA aura usane varuNa kI stutiyoM meM unheM sadAcAra kA devatA banA rakhA thA / atharvaveda ne usake anukUla varuNa deva se pAkhariyoM va atyavAdiyoM ko darita karane kI prArthanA kii| Rgveda kI mAnastuti ke sAdRza bacana kuntApa sUkta meM dekara vibhUtiyoM ke sama upayoga kI zikSA kI aura auSadhiyoM ke bagAna se rogoM kA nAza kara jIvana ko nIroga rakhane kA upAya socaa| isa prakAra Rgveda kI Arambhika stuti kI pUrti cAroM sahitAoM kI RcAoM meM kI gaI aura unameM eka lakSya kA sampAdana karate hue isa bhUtala para svarga-sukha-sAmrAjya sthApita karane kA mArga pradarzita kiyA gayA, jisakI smRti meM Aja taka Arya RSivaMzaja prasiddha gAyatrI ke pATha meM japA karate haiM---- OM bhUrbhuvaH svaH tatsaviturvareNyaM bhargodevasya dhImahi / dhiyo yo naH pracodayAt / vaidika stutiyoM meM devatAoM ke guNa-zaurya-vivaraNa meM vizva - yAdava sRSTi-paraka sammatiyA~ bhI RSiyoM ne vyakta kIM, para ve itanI gar3ha thIM ki varSoM bAda kA cintana bhI unheM spaSTa nahIM kara sakA aura 'vedo'khilo dharma mUlama' ko svIkAra karate huye bhAranIya dArzanika saMhitA yugake bAda barAbara vaidika vicAroM para manana karate rhe| usI manana kI zrRGkhalA meM aneka dArzanika dhAraNAoM kA prAdurbhAva huaa| RcAoM ke rahasya ko samajhane meM
Page #132
--------------------------------------------------------------------------
________________ ( 112 ) kI avasthA meM kalpanA va tarka kA Azraya le vivecakoM ko beha kI sattA svIkAra karate bhI apanI rAe~ denI par3I jisase unameM vibhinnatA to avazya AI para sanAtana tAratamya banAye rakhane kA yatna bhI samaya 2 para zrImAnoM ne tatparatA se kiyA jisake phalasvarUpa aaudika dhAraNAoM se sudUra A jAne para bhI hindU vedoM ko priya samajhate rahe aura apanI zramikatA ko veda sammata rakhane meM gaurava mAnA stuta kAla ke vizvabAda ke tIna rUpa saMhitAoM meM dikhAI par3ate haiM / sAdhAraNa vicAra thA ki 'bAbA pRthvI (rodasI-kSozI) AkAza va mRtyu loka eka meM mile haiM ye do loka hai. dono bar3e kI taraha mile haiM yA eka akSa ke do siroM para do cakra ke samAna sthira hai| pRthvI bhUmi, kSamA-dA-mahI, gmA, urvI- uttAnA aparA Adi aura AkAza diva-vyomana-rocana Adi nAma se bhI RcAoM meM varNita kiye ge| pIche viSNu ke trisadasya kI kalpanA meM ina do ke sthAna meM tIna lokoM kI dhArA cala pdd'ii| mAnA jAne lagA ki vizva tIna lokoM meM vibhAjita hai / pahalA loka yaha ratna bakSA pRthvI haiN| jisake Upara manuSya jIva, nadI parvatAdi dikhAI par3ate haiM, dUsarA loka vAyumaMDala kA hai jisake Upara nakSatra loka va nIce pRthvI loka hai. bijalI, vAyuvarSA dala isI dUsare loka ke patrArtha haiM aura isIlie yaha loka kRSNa vakiH jala vAlA bhI kahA gayA hai. tIsarA loka. nakSatra yA svarga loka hai jo vAyu loka ke Upara hai, vaha devatAoM kA sthAna hai aura deva sadRza amara pitara bhI usI loka meM candramA ke sAtha nivAsa karate haiN| pRthivI ke ratna vahA~ pitaroM ko sahaja hI prApya haiN| mRtoM ke rAjA yama se pitaroM kA sAkSAt kahIM honA hai aura usa devamAna-sadana meM yama apanI bahana yamI *
Page #133
--------------------------------------------------------------------------
________________ ke sAtha vINA-svara-saMyukta maMgIta meM vinoda karate haiN| pIche vizva, saptadhAmoM meM vibhAjita jAnA gayA / pRthvI ke itara loka svarga kA vivaraNa bhI unake maMtroM meM pAyA jAtA haiM aura vaha devatAoM tathA pitaroM kA nivAsa sthAna kahA gayA hai| marane para vaha svarga unhIM ko prApya batalAyA gayA hai jo kaThina tapa karate haiM, jo dharmAtmA haiM. jo yuddha sthala meM apanI jAna kI cintA nahIM karate hai yora jo yAjJika kriyAe~ aura dAna karate haiM / svarga tIsarA loka haiM. viSNu kA paramona pada hai, pitaroM va yama ke rahane kA sthAna hai aura nitya prakAza-samanvita haiM / vahA~ pahuMcane para koI bhI manoraMtha zeSa nahIM raha jAtA, jarAbara yA dUra ho jAtI hai, divya dehaH kI prAptI hotIha, mAtA-pitA-putra-trI zrAdi svajanoM se saMyoga hotA hai, zarIra kI kurUpatA jAtI rahatI hai. aura rogAdi palAyamAna ho jAte haiM / yahA~ ke prakAza kA anta nahIM hotA, jalasrota nirantara pravAhita hote rahate haiM, zrAnanda kI kamI nahIM hotI, pRthvI ke sarvottama sukhoM se bhI saiMkar3oM guNA zreSTha sukha yahA~ prApta hotA hai, ghI-madhu-dUdha-murA kA vahA~ prAcurya hai, kAma dugdhA gAe~ sahaja labhya hai aura dhanI daridra kA koI bhI antara nahIM hai / dharmAtmAoM ke liye svarga kI kalpanA kara lene para naraka yA daNDa ke sthAna kI kalpanA svAbhAvika hI thI aura avestA ke sadRza zrava veda meM svarga loka ke prati kUla 'narakaloka' kA citraNa milatA hai / yaha ghora andhakAramaya kaSTa ada sthAna. hatyAroM ke liye hai, pApI-pAkhaMDI-mUThe usI ko prApta hote haiM aura indra-soma dvArA bure karma karane vAle jasI sthAna ko bheje jAte haiN| . prathivI svarga aura narakake uparyukta vidhAroke rahate bhI saMhitA meM muSTi -paraka spaSTa vitaraNA nahIM milne| isa sambandha ke jo
Page #134
--------------------------------------------------------------------------
________________ ( 114 ) kucha varNana rUpakoM meM kathita haiM, unake zAsTika malika abhiprAya nikAlanA Aja kaThina hai / maMtra meM mAtA pitA dvArA mRjana ke sadRza ullekha haiM aura jina devatAoM se vizva kA dhAraNa kiyA jAnA cAgata hai unakI bhI utpatti ke saMketa diye gae haiM / indra, tvaSTA. varuNa, viSNu. agni, maruna zrAdi devatA vizva ko dhAraNa karane vAle kahe gaye haiN| Rgveda ke puruSa-sUkta meM mRSTi rahasya para prakAza DAlA gayA hai. para vaha bhI alaMkArika varNana hai usameM kathita virATa puruSahI sRTi-katA prajApati svIkRta haiM aura nakSatra-pRthivI-vAyu Adi tatya usI se utpanna kahe. gaye haiN| usa sUta ke atirikta anya sUktoM meM bhI hiraNya garbha prajApati uttAnapAda Adi ke sambandha meM jo bikharI rAe~ haiM, unameM sRSTi-viSayaka askuda bAna haiM jinako zrAdhAra banA kara brAhmaNa kAla meM pRthivI ke banane ke sambandha meM barAha. kacchapa zrAdi ke zrAkhyAna upanyasta kiye gae. vizva vAda tathA prakRti-rahasya para nirantara vicAra karate gahane ke kAraNa Arya RSiyoM meM dArzanika vicAroM para jaisA vikAsa humA usakA krama bhI unhIM stutiyoM se sthUlataH sthira kiyA jA sakatA hai| anubhava va jJAna ke lie kiye gae prazna va zavadAha ke avasara para utpanna vicAroM se prAcInattama kAla ke pAryoM meM dArzanika manana kA prArambha huzrA / zreSTha vargaNa se indra ke pAma pahuMce huye Arya-adaya meM taba zakti zAlI indra para bhI saMdeha hone lagA, loga kahane lage kaha seti naSo astI tyenam / * jisa para indra ke prati zraddhA va vizvAsa kI mAMga kI gaI OM Rgveda0 2 / 12 / 5 // ghora malemAhuneMgho astItyenam / yahA~ candrako ghora bhayAnaka bhI kahA hai|
Page #135
--------------------------------------------------------------------------
________________ . '-- -- - - ( 115 ) aura svayaM indrakA bhI pratyakSa hokara vizvasAdhAragAko prakaTa karanA par3A / parantu vaha jJAna lipsA zAnta nahIM huI jJAnecchu tatvadarzI indrase sarvapati hiraNyagarbha prajApatiko pahuMce. vaha prajApati bRhaspati va brahmaNaspatike nAmase mI sambodhita kiyA gyaa| usa dazAmeM anekavatAoM meM ka nAhamA mahAdeva vidhI jAna bahudevatyakI dhAraNAkA unane tyAga kiyA, ve nimantaha kahane lage___ "yo devezvadhideca eka AsItkasma devAya haviSA vidhema / " . kucha aura manana ke uparAnta unako anubhava aura Age bar3hA va vyaka karane lage---- "tama AsIttamasA gRhamagre'praketa salilaM sarvamA idaM / tuccha ye nAvapihitaM yadAsIttapasastanmahinA jAyataikaM / " vaha paka caitanya thA aura usake manase kAma utpanna huA. kAmameM aneka icchA utpanna huI aura tabadhyAna dvArA RpiyoM ne ThayaktAvyaka sambandhakA AviSkAra kiyA, para , barAbara apanI khAja sazaMka bar3hate rahe aura ve socane jAta___yo yasyAdhyataH parame vyogamantso aMga veda yadi vA na veda / ' yaha zaMkA zrAne vAlI yugAma unake vaMzajoMka hAyameM banI rahI aura isakI vyAkhyAne bhAratIya darzanako dhAraNA nimapita hotI rhii| isI silasilameM kucha aise vicAra bhI udgIta chApa jinakA abhiprAya pIche sApha ra vidita nahIM honeke kAraNa una para kalpanAe~ kAra zrAkhyAna racanekA yatna vidvAnoM ne kiyaa|
Page #136
--------------------------------------------------------------------------
________________ karavA-usI. yama yamI aura sUpAsUna para racita zrAkhyAyikANa aneka vedetara anyoM meM pAI jAtI haiM aura unhoMke anukaraNa meM viSNu ke tripada para bali--vAmanakI kathA bhI purANa meM gar3hI gaI / yaha pravRtti veda mantraka sarva dharma mUlatvakI pratItiko pramAriNata karatI hai aura yaha vicAranekA avasara banAtI hai ki 'agni mIle ke stutivAda para bhAratIya IzvaravAdakA vikAza kisa prakAra kiyA gayA / sAdhaka bheda se daivata bheda aneka vidvAnoM kA mata hai ki vaidika devatAoM meM no bheda nahIM haiM, sAdhaka bhedase unameM bheda kara diyA gayA hai| unakA kathana hai ki kevala kamAM aura jhAna viziSTa kamI-ya do zreNI ke sAdhaka haiN| dravyAtmaka aura bhAvanAtmaka yaha do prakAra ke yajJa hai, isa yajJa ke phala nizAna aura, devayAna mArgadvaya me sAdhakoM kI gati hotI hai / yaha saba tatva agveda meM mila jAtA hai| priya pAThakoM ne jAna liyA hai ki upaniSad aura bedAnta sUtroM ke bhASya meM zrIzaMkara svAmI jI ne bhI ise do prakAra ke sAdhana kA hI nirdeza kiyA hai| Rgveda ke sUkka dA zreNiyoM meM vibhakta hai| 14 / hama yadi Rgveda ke sUktoM kA vizeSa manana karate hai parayaM bhale prakAra aAlocanA karane hai, saMtha bhI yahI siddhAnna anivArya ho uThatA hai devatAoM ke uddezya se viracita sUkta adhikArI bheTa se pradhAnataH do prakAra ke hI dekhe jAte haiN| para jo do prakAra kI upAsanA evaM do zreNI ke sAdhana dekhe gaye hai tadanusAra - "anAmiNo dhaginizca kArya, ajhopAsakAH hiinhryH| 'kAraNa ajhopAsakAH madhyama dRSTayaH | advitIya bradarzana zIlAslu uttama dRzyaH / uttama. dRSTi pravezArtha dayAlunA vedenopAbhanA idivA" golapAvakArikA bhAzya dhyAsapAyAm zrAnanda girish|16||
Page #137
--------------------------------------------------------------------------
________________ Rgveda ke mukta bhI do zreNiyoM meM vibhakta hai / Rgvada meM indra. ami, sUrya. prabhRti devatAoM ke prati kucha aise vizaparaga prayukta huma haiM ki ye manuSyocita guNagrAmaviziSTa haiN| dRSTAnta ke liye, indrAdi devatA ke ratha, azva, sArathI, bhUSaNa, keza, bhazru hasta prabhRti kA ullekha kiyA jA sakatA hai / itanA hI kyoM, kitane hI sUktoM meM devatAoM meM manuSyoM kI mAMti kodha. hiMsA zrAdi kA honA liyA huA hai / hamArA vizvAsa hai ki, isa prakAra ke sUna nikRSTa sAdhakoM ke pakSa meM kathita hue haiN| jo loga agni Adi kAryoM ko svataMtra zakti-zAnazAlI devatA samajha kara sakAma yanoM kA anuSThAna kiyA karate haiM--yaha Adarza unake hI liye hai| jo loga hi sukha samRddhi ke atirikta parakAla aura parabrahma kI bAta kiMcina bhI nahIM jAnate, unake mana meM dhIre-dhIre brahma kA prakAza DAlaneke uddezya se, prathamataH manuSya ke sAtha tulya guNAdi viziSTa rUpa se hI devatA kA Adarza upasthita kiyA gayA hai| yadi kevala karmI saMsArI puruSoM ke Age ekabAra hI manuSya rAjya ke bAhara bAlA nirguNa niSkriya upAsya deva kA bAdaza lAyA jAya. to nikRSTa sAdhaka usame bhI lAbha nahIM uThA sktaa| sAdhAraNa sAdhaka ke citta meM aisA ucca zrAdarza car3ha nahIM sktaa| astu devanAoM ke ratha, sArathI aAdi kA varNana karane vAle maMtra kAryAvasthA ke sUcaka haiM. 1. ___ kintu jaba devopAsanA karate karata citta zuddha nirmala hokara sthira hone lagA jaba bisa unnata hokara agna Adi kAryoM kA svataMtra sattA ke badale unake bhItara anusyUta huI kAraNa sattA* __ * "kAraNa, brodAsakA madhyama dRSTayA aAnanda giri evaM zaMkara | (kadA temA 'amRtasya dhAma yadanto na bhinanni skyAyaH 16666 / 3
Page #138
--------------------------------------------------------------------------
________________ pa, asalI ko samajhAne lagA aura jJAna kA prakAza sarvatra par3ane lagA, jaba bhinnatA ko chor3a kara ekatA kI ora citta calane lagA. taba upAsya zrAdarza bhI bhinna bhAMti kA khar3A ho gyaa| usa samaya jaise indra devatA aparimita aparicchanna pRthivyAdi kA sRSTi kAraka jagana kA prAdhAra jAna par3A base hI agni sAmAdi devatA bhI brahmarUpa samajha pdd'e| isa prakAra devatAoM kI kriyA kA aparimitatva evaM saba kriyoM meM anupraviSTa kAraNa sattAkI ekatAkI aura sAdhakakA cita prabhAvita hone yogya ho jAtA hai / isI uddezyase vedameM aisI varNanA nivaddha huI haiM, ki eka hI agni vividha AkAroMse aAkAza. antarikSa mRloka oSadhi evaM jala meM avasthita haiN| eka hI indra sUryarUpase nakSatrarUpase anirUpase aura vidAta rUpase avasthita hai phira indra agni somAdi. devatAkA vizvakapa nAmase bhI varNana kiyA gayA hai| ina saba varNanoMkA eka hI uddezya hai| devatAoMkI kriyAli yadi eka hI prakAra kI hai, to saba devatA mUlameM eka hai sutarAM ye svanantra koI padArtha nahIM hai yaha mahAtattva vikasiMta kara denA hI ukta sampUrNa vizeSaNoMkA uddezya hai / devatAoM aura mUlamattA meM koI bhinnatA nahIM / hama isa viSaya para yahA~ kucha vizeSaNa uddhRta karate haiN| hama ina vizeSaNoMko tIna zreNiyoMmeM vibhakta kara leNge| hama dikhalAyeMge ki-(1) devatAoM ke kAryoM kI bhinnatA kathanamAtra hai / unake kAma koI bhinnatA nahIM / (2) devanAoM ke nAmAMkI bhimanA bhI kathanamAtra haiM, unake nAmoMmeM koI bhinnatA nahIM hai| devatA sarva amRta kA dharama kAra rasttA yA gharamapadaH hai| usameM manuSya. rAgA kara yoga kareMge?
Page #139
--------------------------------------------------------------------------
________________ ( 116 ) vyApI, sarvatmaka, aparimisa haiN| ye saba pararapara pariNata hotaM haiN| (4) devatA mUla 'sattA' dvArA bhI bhinna nahIM hai / eka hI maulika brahma zakti vividha AkAroMse vividha nAmoMse, nAnA doM meM kiyA kara rahI isa kAma meghavAlAkI svatantratA, kathanamAtra hI raha jAnI hai, inakI mUla gata sasA eka hai| isa mAlocanA dvAra sahadaya pAThaka avazya hI samajha sakage ki Rgveda jar3a vastuoMke prati prayukta stutiyoMkA saMgraha prantha nahIM hai| (2) hama pahale yahI dikhAte haiM kiM. devatAoMke kAryoMmeM koI bhinnatA nahIM indradeva jo kAma karate haiM. agni deva bhI vAha kAma karate haiN| aura agni jina kriyAoMmeM samartha haiM. somAdi sakala deva bhI unameM samartha haiN| sabhI devatA isI prakAra haiN| somadevatA ke liye kahA gayA hai ki soma-- (ka) zrAkAza aura pRthivIko staMbhita kara rahA hai / antarikSa AdikA vistAraka hai, sUryakA utpAdaka hai / aura somane hI sUryameM jyoti nihita kI. AkAzAdiko pUrNa kiyA hai / / ayaM dhAvA pRthivI viskabhAt visRmbho divo dharuNo prthivyaaH| hai / / 6 skaMbho divaH, 16 / 46 thiyo tastaMbha rodasI, 11.1 / 15 / svamAtataMtha UntarikSam | anudyAvA pRthivIM zrAttataMtha, 8 / 48 / 13. ajanayat sUryajyotiH addhAn indre urja hai / 67 / 4 ayaM sUrya adhAt jyotirantaH, 6 / 14 / 23 ajIjanohisUryam ha / 11 / 3 sUrya rohayo divi, ha|1077 tara jyotISi pavamAna sUryaH / / 86 / 26
Page #140
--------------------------------------------------------------------------
________________ indra devatAne bhI ukta maba kAma kiye haiN| dekhiye mantra-- yo antarikSa vimamevarIyo / yodyAmastabhAta sajanAsa indraH / 2 / 12 / 2 papnAza pAM padizo'ya; ghAmRSyo hadindraH stabhAyaH zrAdhAra yo rodasI, 3 / 1717 prastaMbhA utadyAm , 8 / 8 / 5 grAmastabhAyat bRhantaM ArodasI apRNadantarikSam / sa thArayan pRthivIM paprathaca 2 / 15 / 2 ___ jajAna sUryam , dAdhAra pRthivIm , 3 / 32 / 8, 6 / 30 | 5 tvaM mUryamarocayaH, = 18 / 2 / prAsUrya rohayo divi 8 / 86 | 7 ajanayat'... 'sUryamupasaM.. agnim / 3 ! 31 / 15 janitA sUryastha, 3 / 46 / 4 indra Apasau pRthivI mutadhAma, 3 / 30 / 11 / prANat rodasI ubhe, 32341 ubhe pRNAsi rodasI, 8 / 64 / 4 indrA-sopA-sUrya nayatho jyotiyA saha, 3 / 72 | 2 grAma skaMbhayuH, 6 / 72 / 2 agni deva bhI avikala ina saba kAryoMke ... katA hai-prathAyena antarikSamA tatatha 3 / 22 / 2 zrApa, vivAna
Page #141
--------------------------------------------------------------------------
________________ ....... . . .. ..... :.. : ....: rodasI antarikSam / 1 / 73 / 8 pauM bhAnunA rodasI, .6 / 86 tvaM bhAsA rodasI aAtatantha, 7 / 1 | 4 mANa; 7. bhuvanAni rodasI 3 / 3 / 10 evaM / 6 / / 3 agne nakSatramajaramA sUrya rohayo divi, 10 / 156 / 4 sUrya savitA bhI ina saba kAmoMko avikala kiyA karate haiM.-- ___ dyAmahata , 10 | 146 / 1 divaH staMbhaH 41315 pAprA dhAvA pRthivIJcAntarikSam, 1 / 115 / 5 udedaM vizva bhuvanaM virAjasi 8 / 81 / 5 viSNudevane bhI antarikSa-vistArita kArya kiyA haiudastaMbhA nAkamuSvaM vRhantam , 7 | 66 | 2 vicakrame pRthivImeSaH 7 / 100 1 4 vyastabhAt rodasI dAdhana pRthivIm , / 71 66 / 3 janayantA sUryamupAsamagnim , | 6 / 66 / 4 varuNa devatA se bhI saba kArya hue haiMdyAvA pRthivI varuNasya dharmaNA viskabhite, 67011 viyamtastaMbha rodasI, cidurvA, | 7 | 6 | 1 pranAkamRSyaM nunude bRhantaM dvitA nakSatraM pappathagabhUma, / 7861 . .
Page #142
--------------------------------------------------------------------------
________________ ( 12 ) yammina vizvAni 'cakre nAbhiriva shritaa|8|31:6,10 antarmahI vRhatI rodasI me, 7] 87 | 2 triso sAnA nihitArasimA 75 radatyatho varuNaH sUryAya / 7 / 87 / 1 yaH skambhena virodasI / 8 / 41 / 10 susaja rodamI antarikSam / 5 853 viyomame pRthivIM mUryeNa / 5 / 5 / 5 varuNAJcakAra sUryAya panthAm / 1 / 24 / 8 vaM vizvasya divazca smazca rAjasi / 1 / 25 / 20 mitrAvaruNa-AdhArayataM pRthivImutadyAm varddhayata moSadhIH sinvataM gA azvRSTiM sRjatam / za623 UpAke bhI kArya ina maMtroM meM dekhane yogya haiM ApaNanto antarIkSAvyasthuH / 7 / 75 / 5 mahIcitrArazmibhizcekitAnA / 4 / 14 / 3 divaH skambhaH / 4 / 14 / 5, vizva jIvaM prasuvantI 71771 ajIjanat sUrya yajamagnim / 7 / 78 / 6 zrAraka panyAM yAtaye sUryAya / 1 / 113 / 16 marudgaNa kI kAryAvalI bhI avikala vaisI hI hai-- virodasI tasta bhUmarutaH / 8 / 64 / 11
Page #143
--------------------------------------------------------------------------
________________ vizvA pArthiAni paprathan / 8 / 64 | 6 azvinI kumAroMke kArya lakSya karane cAhiyeMyuvamagnizca apaca vanaspatI / razvinA baiM yethAm / 11157 / 5 pUSA evaM mitra devatA ke kArya dekhiye-- vyastaMbhAta rodamI mitrA akRNona jyotipAtapaH 6 / 8 / 3 sUryamadhatta divi sUrya ratham , mitrodAdhAra pRthivI mutAm / 3 / 56 / 1 dyAvA pRthivIke bhI ye hI saba kArya dekha lIjiye--- rajaso dhArayat kavI | 5 | 160 / 1 devI dharmaNA sUryaH zuciH / 1 / 160 | 1 pitA mAtA ca bhuvanAni rakSataH / 1 / 160 / 2 rodasI avAsayan / 1 / 160 / 2 / / * OM mitrAdi sabhI devatAgyAne sUryakA patha banA diyA hai, vaha bAta bhI linI hai / athA, ganmA aAdilA azvanaH sanni mitro arthamA barugAH sajoSAH 7 | 63 | 4 sUrva divirohalantaH (vizvedevAH) 10 / 65 111 / satra devatAoMne antarin pRthivIM sUryAdi gecA padAdhIko vitarita kiyA hai / "svAramannAra nAmi rocanAvAtrAbhUmI thiyau ki rAjasA"
Page #144
--------------------------------------------------------------------------
________________ indra, sUrya, soma, agni, prabhRti pratyeka devatAne dhi-vyAdi lokakA nirmANa kiyA hai evaM ami, sUrya, biguna , ina tIna rAMcana, vastuoM kA nirmANa kiyA hai to bhI hama aneka aniyoM meM ligvA pAte haiN| indra ke sambandha meM---- indreNa-rocanAdivo ilahAni / 8 | 14 / / timro bhUmina pate trINi rocanA'... 'vivakSidha / 1 / 102 / 8 imAni trINi viSTayA tAnIndra virohaya / 8 / 6115 moma ke sambandha meMrajaso vimAnaH / / / 62 / 14 ayaM tridhAtu divigecaneSu / 6 / 44|4 sUrya ke sambandha meMviyo mame rajasI / 1 / 160 / 4 ApA raMjAmi divyAni pArthicA / 4153|38shsh3 trI rajAsi paribhRstrINi rocanA / 4 / 53 / 5 una yAsi savitaH trINi rocanA / 5 / 81 / 4 :: agni ke sambandha meMciyo rajAsi amimIta shukrtuH| 6 / 7 { 7 bhaizvAnaro tridiyo rocanA katiH
Page #145
--------------------------------------------------------------------------
________________ ( 125 / agni soma ke sambandha meMyuva senAni divi rocanAni / agnizca soma sukratu // 1 / 63 / 5 varuNa ke sambandha meM--- rajaso vimAnaH / 7 / 87 / 6 triruttarANi pAturvaruNasya dhruvaM sadaH / 8 / 41 / / trI rocanA varuNatrInunadhUn / 5 / 66 / 1 maruta ke sambandha meM--- triSadhasthasya ! 8 | 14 | 5 paprathana rocanAdiyaH / / 64 | 8 viSNu ke sambandha meM--- viyo rajAsi viSame ! 6 ! 46 / 13, rasa se pasake 7 / 1005 yaH pArthivAni vimame rajAsi ! 1 / 154 / 1 soma-pUSA ke sambandha meMrajaso vimAnaH / 2 / 50 13 mitra ke sambandha meM-- trINi mitra dhArayase rajAsi / 5 / 66 / 1
Page #146
--------------------------------------------------------------------------
________________ ..... -- --- --- - --- 1- 14 mitrA baruNa ke sambandha meM-- yA dhArA rajo rocanasya pArthivasya / 5 / 66 / 4 phira saba devatAoM ko ekatra karake bhI yaha ___ bAta kahI gaI hai-- timrobhUmI rdhArayana, vIrutattadyUn / Rtena AdityAH 2 / 27 / 8 antarIkSANi rocanA skambhuH / 10 / 65 / 2 vamaraNa. soma, indra, indra-soma. mitrAvaragA prabhRti sabhI devatAoMne mAna bhagata dugdha ra hinA bibi-- tatAna'.'''traya ustriyAmu ( varuNasya) gajAnA mitrA varuNA supANI, goSu priya pamRtaM rakSa mANA ( mitrA varuNA ) ayaM goSu zacyA pakvamantaH yobhodAghara ( soma) 6 / 44 / 24 prapiyya UbaranyAyA induH (soma) 6. / 63 / 3 indrA momA pazyamAmAsvantarnigavAmidadhathuH (indra soma) 6 | 7254 zrAmA pakra ya, A marja rohayodivi(indra) 8867 svAna saMbhRtamukhiyAyAm / (indra) 3 / 46 / 6 AbhAsu cidhiSe pakkamantaH /
Page #147
--------------------------------------------------------------------------
________________ payaH kRSNAsu ruzana rohiNISu (indra) 1 / 62 / 6 soma, indra, marudgaNa, vidyA, ami. sUrya, inameM pratyekane ghudhakA vadha kiyA hai.-.- . svaM somAmi satpatiH tvaM rAjA utavatrahA (sopa) kha mahinAmnAM hantA (soy)| ha | E8 / 4 hantA batrANAmasi soma / / 8 / 4 vibhani cAra indrasya nAmayena vizvAni vAjadhAna (soma) hai / 106 / 14 vayaM te asya vRtrahan ? (soma) hai| ha8 / 5 sa vRtrahA sanayo vizvavedAH (agni) 3 / 20 / 4 vatra haNaM purandaram (agni) 6 / 16 / 14 agnim .. vRtrahantamam (agni) 6 / 16 / 48 vatraNA ubhestaH (indrAgnI) 1 / 108 | 3 yaM yUkho vRtrahaNaM sacante (agni) 1 / 59 nato vRtrANi (indravAyU) amitrahA vahA (sUrya) 10 / 170 / 2 sakhe viSNo ? ..... hanAvavRtram (viSNu) =100112 trANi jinase purandara (indra) sa... 'nahA (indra) 3 / 31 / 11, 21 hantA vamindra (indra) 7 / 80 12
Page #148
--------------------------------------------------------------------------
________________ - - - -- -- - svenAditraM zavasA jaghantha (indra) 7 / 2116,63 / 16 vAha yojasA ahi natra hAvadhIt (indra) 763 / 2,4,32 nan trANi ( bRhaspati ), 6 / 73 | 1 / 2 rahaspatina putrasAdam / 10 / 65 / 10 marutovRtrahasavaH ( marut ) 6 / 48 / 21 priya pAThaka ! aura eka viSaya lakSya karane yogya hai| yaha bAta sarvatra kahIM gaI hai ki indra, sAmAdika sabhI devatA pApa nAzaka, kalyANakArI haiM / evaM pratyeka devatAke AdhIna eka bhASAMdha bhiSajJa) hai / yaha auSadhi manuSyoM ke duHkha, tApa aAdi rogakI bhaiSaja hai / jar3a padArtha kadApi pApa nAza nahIM kara sakate / sutarAma baMdika RSigaNa, devatA kahanese tanmadhyagata cetana sattA va kAraNa sattA yA brahma sattA ko hI samajhane the / hama isa sambandha meM kucha sthUla uddhRta karake digvAte haiN| nayAtIndro vizvasya duritasya pAram (indra) 101633 vizvA duritA tarema (varuNa) 8 / 42 / 3 acchidraM zarma bhuvanasya gopAH (mitra aura varuNa) vizvAni devavitaritAnI parAsuva (savitA) 5825 parjanye ... haMsi duritaH (parjanya), 5 183 / 5 sanaH parjanya ? madizama yaccha-8 ! 83 / 5 vizvAni agne duritAni parSi (agni) 5 / 3 / 11 pUSA naH pAtu duritAt (pUSA), 6 / 75 / 10
Page #149
--------------------------------------------------------------------------
________________ vizvA..... 'duritAya devI (USA), 71 78 / 2 nayanti duritA tiraH (indra, varuNa, mitra, arthamA / 1 / 413 aditiH .... zarma yacchatu (aditi) 6 / 75 / 17 parSinaH pAramaMhasaH (da )2 / 33 / 3 tirAzcidehaH suprathA nayanti ( mitra, varuNa ) 760 / 6 RjU maryeSu vRjinnA pazyan (4) 760 / 2 sabhI devatA pApanAzaka aura maMgalakAraka kahe gae haiN| yadAvirya dayAya ( gUDhaM ) devAso ? asti duSkRtaM .. Are dadhAtana ( devAH) 8 / 47 / 13 vizvasmAtrI aMhaso nimpipati na (vizvedevA ) abhayaM zarma yacchan , ati vizcAni duritA / 10 / 63 / 7 / 13 antaH pazyanti vRjinota sAdhu0 / 2 / 27 / 3 Rju matyeSu vRjinA ca pazyan 6 / 57 / 2 sabhI devatA gaNa manuSyoMke gupta sthAnoMmeM pApa puNyako dekhate rahate haiN| aisA aneka bAra kahA gayA hai / kyA jar3a padArthoke liye bhI aisA kathana kadApi sambhava ho sakatA hai ? kadApi nhiiN| devatAgaNa jo maMgalamaya auSadhi dhAraNa karate haiM so bhI suna lIjiye--
Page #150
--------------------------------------------------------------------------
________________ somA rudrA yuvamevatAni asme, vizvAtanuSu bheSajAni dhattaM (soma rudra) 6 / 74 | 3 sahasa te bheSajA ( rudra) 7 / 46 / 3 haste vibhrata bheSajA bIryANi ( rudra )1 / 114 / 5 yA vo bheSajA marutaH zucIni (maruva ) 2 / 33 / 13 trioM azvinA ? divyAni bheSajA, triH pArthivAni trirudatta bhadabhyaH (azvidvaya,) 1346,86 / 16 parjanyo na auSadhibhirmayo bhUH (parjanya) 6 / 52 / 6 sabhI devatA jaganake maMgalakAraka bheSaja svarUpa haiN| yayaM hiSThA bhiSajo mAtatamAH vizvasya / sthAturjagato janitrIH, (vizvedevA) 6 / 50 / 7 indra somAdi devatA varga pratyeka tridhAtu haiM evaM sabhI 'tridhAtu maMgala' pradAna kiyA karate haiN| imeM jAna par3atA hai ki kArya kAraNa evaM kAryakAraNAvasthAse pare kI avasthA ina tIna avasthAoMko lakSya karake hI "tridhAtu" zabda vyavahata huA hai| tri viziSTa dhAtupratimAnI mojasaH (indra) 1102 / 8,6467 akhidhAtuH rajaso vimAnaH (agni) 366,7,72rAha tri dhAtunA zarmaNA yAtam (indrAgnI) 1412 yA paH zarma zazamAnAya santiH tridhAtUni ( maruta ) za85112
Page #151
--------------------------------------------------------------------------
________________ 6 121 / sa tridhAtu zaraNaM zarma yaMsana (parjanya) 71012 niyA rAya bhAvaH bani (mapitA) 3667 savitA zarma yacchatu asme kSayAya trivaruthamahasaH savitA) 4353 / 6 tridhAtu zarma vahataM zubhaspatI (azvidvaya) 11316 trivarUthaM zarma yasat (viSNu) 115414 paritridhAturbhuvanAni azIhi (soma) 68645 ayaM tridhAtu "vindadamRtaM nigRham (soma) 6 / 44 / 24 sabhI devatA tridhAtu maMgala dene meM samartha haiM par3hiye maMtratridhAtu yadvarUthyaM tadasmAsu viyantana (AdityagaNa) 84710 vidhAtavaH paramAH (vizvedevA) za474 . zarmano yasa trivarUtha maMhasaH (vizvedevA) 1066 / 5 sabhI devatA 'prathama' evaM vizvarUpa haiN| yaha bAta bhI hama pAThakoM ko zrutiyoMmeM dikhA deMge / jaise devatAoMmeM indra prathama (pahalA) hai yese hI soma bhI prathama hai / anya devatAoMke sambandha meM bhI aisA samajhiye / kahIM pahalA deva agni likhA hai, kahI pahalA deva sUrya hai| aura jaise indradeva vizvarUpa hai vaise hI soma bhI vizvarUpa haiM | samastadeva vizvarUpa haiN| vizvampa zabdakA artha yaha hai-ki sabhI devatA sakalarUpa dharanemeM zaktimAna hai / eka devasAkA eka hI kapa rahatA hai aisA nhiiN|
Page #152
--------------------------------------------------------------------------
________________ ( 132 ) of deveSu prathamam (agni) 1 / 102 / 7 svamagne prathamam devam (agni) 4|11|5 uSaH sanRte prathamA ( UpA) 1 / 123/5 uSaH sujAne prathamA (uSA) 71766 [eat] deveSu prathamaM vA mahe (indra) 1/102/6 gopA yAti prathamaH (indra) 5/31/1 RSi pUrvA asi (indra) 816 41 yo adribhit prathamajA RtAvA (bRhaspati) 6073 / 1 bRhaspati prathamaM jAyamAnaH (bRhaspati ) 4|50 4 vibhu prabhu prathamam (bRhaspati ) 2224/10 sa satyabhiH prathamaH (bRhaspati) 21254 apa sakhA prathamajA RtAvA (vAyu) 10/168|4 prathamA (prathama) azvidvaya, 2/36/3 devatA sabhI vizvarUpa haiM / nimna likhita pramANa paDhiye asurasya nAmA farait amRtAni tasthau (indra) 3/38 4 rUpaM rUpaM pratirUpI kyUba (indra) 647|18 puruSa - pratIkaH (indra) 3 / 48,3 vRhattu pururUpam (zi) 5(82/5
Page #153
--------------------------------------------------------------------------
________________ parita manA viSurUpaH (agni) 5154 vivAna vaH purukA saparyana (agni) 1170 / 5 sa kaviH kAvyA pururUpa 'puSyati (varuNa) 4115 vizvA rUpA pravicakSANo asya (soma) hA8512 vizvA rUpANi pratimucate kaviH (muvitA) za812 devaratuSTI savitA vizvarUpaH (savitA) 3 / 514 pururUpa ugraH (rudra) 2 / 33 / 4 vibhaSi vizvarUpam , 2133310 _ vizvarUpam vRhaspatim , 1016710 isa prakAra hama bahuta pramANa uddhRta kara dikhAmakate haiM ki Rgvedake devatA vA~kA kAya-bheda, kathana mAtra hI hai| saba devatA saba kArya karane meM samartha haiN| isaliye devatAoMmeM kAryagata koI bheda nahIM hai| (2) devatAoMmeM kAryokI bhA~ti nAmoMkI bhI bhinnatA nahIM hai devatA vargameM kevala kAryagata bhAva nahIM yahI nahIM. kintu inameM nAmagata bheTa bhI nahIM hai| nAmagata bhinnatA bhI kahane mAtrako hai yathArthameM kAI bhinnatA nhiiN| vaidika RSi eka devatAko anya devatAkai nAmale sambodhana karate haiN| ve jAnate the ki devatA jaise kAryataH bhinna nahIM hai vaise hI ve mAmataH bhI bhinna nahIM haiN| prasiddha vaidika paMDita zrIyut satyavrata sAmanamI mahAzayane yAskakI yuktikA anusaraNa kara yaha siddhAnta kiyA hai ki, USodaya pAhIM amaraNodaya kAla hotA hai| aruNodayake pazcAta jaba
Page #154
--------------------------------------------------------------------------
________________ --- { 534 ) sUryakA prakAza kucha tIvra ho uThatA hai, usakA nAma 'bhaga' hai| bhagodayake para kAlavartI sUryakA nAma hai pUSA, / pUSAse arkodaya paryanta aryamA' yahA~ taka pUrvAla hogayA / madhyAnhakAlakaM sUryakA nAma 'viSNu' hai / isa rAtise Rgvedame eka sUrayake bhaga ayamA, pUSA, savitA aura viSNu aneka nAma haiN| udayase asta paryanta sAdhAraNa nAma sUrya hai| isaliye Rgveda meM sUyyako kabhI bhaga nAmase kabhI savitA nAmase kabhI pUSA nAmase sambodhana kiyA gayA hai / aura phira eka hI vastu zrAkAzameM sUrya, antarikSa meM vidyut , bhUloka ami nAmase ina tInoM bhAvoMse vikasita ho rahI hai| sutarAM agriko sUrya nAmase bulAyA gayA hai ! kahIM 'padra' bhI agnikA nAmAntara mAnA gayA hai / phira aisI bAta bhI RgvedameM hai ki. indra sabhI devatAoMke pratinidhi haiN| sutarAM agni bA sUrya indra nAmase bhI sambodhita haiN| agniko calase utpanna, balakA putra bhI aneka sthAnoM meM kahA gayA hai| marudgaNa rudrake putra mAne gaye haiN| isase yahI jJAna hogA ki, ani aura marudgaNa ei hI vastu haiM yA eka hI vastuke do vikAsa haiN| ina saba hetuoM se devatAoke nAmoMkI bhinnatA vAstavika bhinnatA nhiiN| nimA likhita mantroMse pAThaka nizcaya kara leMge ki, avazya hI devatAyeM nAmataH bhinna nahIM haiN| indra kA sUrya nAmase sambodhana ut-ascArameSi sUrya ! 81931,815217 yadadya kama hannudagA abhisUrya ? 894,3333 / 6 rezanahe sUrya ! yajamAnoMke cAroM ora udita hogii| he ghRtrahA indra sUyaM bhaja yatkiMcit padArtha ke amimukha udita hue ho /
Page #155
--------------------------------------------------------------------------
________________ . yujanti namarupa carantaM paritasthuSuH / . rocante gecanA divi / / 1 / 6 / 1 / / caturdigavartI saba jIca, indra ke sahita sUrya, agni yAyu aura makSatragaNakA sambandha sthApana karate haiN| arthAn sUrya, ami, yAyu, aura nakSatragaNa indra ke hI mRtya'ntara mAtra indraka hI bhinna 2 mUrti vizeSamAtra haiM, yaha bAta jovagaNa samajha jAte haiN| isa sUkta ke tRtIya maMtrameM bhI indrakA sUryarUpameM varAna hai| nimra likhita maMtroMmeM indra, viSNu, brahmANaspati. varuNa, mitra, aryamA, rudra. pUSA, savitA, prabhUti nAmoMse agnideSakA bodha hotA hai tvamagne indro vRSabhaH satAmasi, tvaM viSNururugAyo namasyA tvaM brahmA rayivit brahmaNaspate tvaM vidhataH sacase purandhyA / 2013 svamagne rAjA varuNo dhRtavrataH, tvaM mitro bhavasi dasma IDyaH / tvaparyamA satpatiryasya saMbhuja, sva maMzo vidathaM deva bhaajyuH|2|1|4 svamagne varuNo jAyase yacaM mitro bhavasi / 53 svamagne rudro asuro mahodivaH tvaM za|mArutaM pRkSa IzaSe tvaM pUSA // 22116 svaM devaH savitA tvaM bhagaH / 17 antaricchanti taM jane rudraM paro manISayA / / 81713 ... ... . --.. ...:.- --- -- --- -
Page #156
--------------------------------------------------------------------------
________________ ( 136 ) he ? Apa hI dhArmikAMke abhISTa varSaNakArI indra hai| dhApa hI bahutAMka kaka aura namasya viSNu haiN| sakala dhana ke abhijJa brahma' aura 'brahmaNaspati, nAmaka devatA Apa hI ho / Apa hI sabake vidhAtA evaM Apa hI sabakI buddhike sahita avasthAna karate ho / he abhiyApahI vratadhArI 'varuNa' ho / Apa zatru vinAzaka aura namaskAra ke yogya 'mitra' ho dhArmika rakSaka aryamA' ho / Apa hI aMza ho / he deva ? yajJameM phala pradAna kro| he abhi ! isa mahAna AkAzameM mahA balavAna (asura) 'rudra' Apa hI ho / Apa hI 'marutu sambandhI bala ho / Apa pUSA' hai| Apa hI ana dhanAdike Izvara haiN| Apa 'savitA ' evaM bApa hI 'maga' haiM / usa 'rudra' amikA hRdaya madhya meM buddhi dvArA icchA karate haiM / anya mantrI meM bhI zrabhi zraneka nAma * lIjiye - candraM rayiM candraM candrAbhite yuvasya || 6 |6|7 purunAma puruSTata || 8|63/17 mahate vRSNorasurasya nAma || 3 | 38 | 4 bhUrinAma vandamAno dadhAti / / 5 / 3 / 10 paryo asya te bhUri nAma manAmahe / / 8 / 11 / 5 agne bhUrINita "amRtasya nAma / / 3 / 20|3 mitro agnirbhavati yat samiddho mitro hotA varuNo jAtavedAH || 3||4 svadite sarvatrAtA / 1 / 64 / 15 viSNugA ziSTA vizvA bhuvanAniveda | 3|55) 10 yamo hajAto yamo janitvam | 1 / 66 / 4 ... *
Page #157
--------------------------------------------------------------------------
________________ vizvA apazyat bahudhA te agne jAtavedaH tanno deva ekaH ityAdi maMtroM kA sUkSma artha yaha hai ki-he agni ? zrApa candra nAmase vikhyAta haiN| hama AnandadAyaka stotra dvArA bulAte haiN| hameM aAnandaprada dhana dIjiye / jaba agni samiddha ujvala ho uThate haiM, saba unako 'mitra' kahate haiN| agni deva hI hotA evaM sarva bhUtajJa varupa haiN| sabake rakSaka viSNu agni-samama bhuvanako jAnate haiM / jo janmA hai aura janmatA hai sabhI 'yama' hai / he agni ! Apa hI ve yama ho| 'yamasya jAla mamRtaM yajA mahe / / 1 / 83 / 6 / , 10 | 51 / 1 maMtrameM kahA gayA hai ki agnikA jo nAmA sthAnoM meM bahuSidha zarIra hai. usa eka hI mAna devatA jAnane meM samartha he somake bhI indra. savitA agni, varuNA, sUrya zrAdi nAma haiM ! pramANa yathA-- vimati cAru indrasya nAma yena vizvAni vRtrA jaghAnA 6106614 tribhiH deva vitta varSiH soma dhAbhiH agne rakSaH punIhi naH // 6 / 67 / 26 zrAtmA indrasya bhavasi / E83 rAjJodate varuNasya / catAni sahagabhIraM tatra soma dhAma / 1 / 11 / 3 UddhvoM gandhavoM adhinAke asthAt vizvArUpA prati cakSANo asyA bhAnuH zukraNa zociSA vyadhot zrArurucat rodamI mAtarA zuciH / 65 / 12
Page #158
--------------------------------------------------------------------------
________________ ( 138 ) asi bhago'' 'api mazyA padhavatbhyaH indro| 54 zrarya pUSArayibhaMgaH somaH punAnaH arSati / 6 / 1017 Ute kRyantu dhItayo devAnAM nAma vibhratIH | KIRRIA sArAMza yaha ki he soma ? zrApa indra savitA Adi hai| Apa hI rAjA varuNa haiN| varupake kAya aApake hI haiM / ApakA dhAma gha sthAna ( kAraNa-sattA ) bRhat evaM gaMbhIra hai / somane hI zrAkAzameM Upara sUryarUpase avasthita hokara janama-jananI tulya dhuloka aura bhUlokako zuddha pavitra kiraNoM dvArA jyotirmaya dhanAyA hai| bhaga, indra pUSA. rayi, bharga, somake hI nAma hai| sakala devasAoMke nAmoMse sammilita stuti dvArA somako bulAte haiN| savitAkA-sUrya. pUSA, mitra, candra. varuNa, evaM pAyaka nAmase nirdeza kiyA gayA hai| uta sUryasya razmibhiH samunyasi / uta rAtrIbhRbhayattaH priiyse| uta mitro bhavasi deva dharmabhiH // 5 / 81 | 4 utta pUSA bhavasi deva dhAmabhiH / 5 / 81 / 5 yenA pAvakacakSasA bhrarasyantaM janA anu svaM varuNa pazyasi / 1 / 50 / 6 he savitA ! tuma sUrya kiraNa dvArA saGgata huzrA karate ho / tuma ubhaya pAzra kI rAtrike madhya meM hokara bhI gamana karate ho sUryodaya ke pUrvakA nAma 'savitA' hai udayase lekara asta hone paryanta kA sAdhAraNa nAma "sUrya" hai / sAyaNAcArya
Page #159
--------------------------------------------------------------------------
________________ ( 438 } (candra) tumhAre kAryaM dvArA tumhe 'mitra' bhI kahA jAtA hai / hai savitA ! divasameM tumheM pUSA kahA jAtA hai / he varuNa he zrAvitya ! tuma prANIzasake poSaNakA rUpase isa jagatko dekhoM / rudrakA nAma kapardI evaM IzAna haiM pUpAkA bhI vahI / kapardinamIzAnam" + // 6 // 55 // // zrazvinIkumArIkA pUSA nAma dekhiye L 'zriyepUSan / devAnAsatyA' 1 / 184 | 3 || sabhI devatAoke asaMkhya bahuta nAma haiM, yaha bAta bhI Rgveda hameM batalA dI hai- 'vizvAni vo namasyAni canyA nAmAni devaH uta yaziyAnivaH / / 10 / 63 / 2 // " deva ! Apa sabake namaskArAha aura bandanIya ka nAma haiN| Apake liya nAma bhI aneka haiM 1 isake atirikta sabhI devatAoMkA anya eka parama gur3A nAma bhI hai yaha bhI hameM pAte haiN| aisI bAta kyoM kahI gaI ? kAryake bhItara anusyUta mUDha bhAva se sthita kAraNa sattA hI isa kathanakA lakSya hai / devo devAnAM guhyAni nAma AviSkRNoti // 6652 devatAoMkA jo parama gopanIya eka eka nAma hai somadeva hI usakA AviSkAra karate haiN| anyatra bhI hama pAte haiM ki ama eka parama guhya nAma hai / vidyA nAma paramaM guhA yat vidyAta susaMyata AjagaMtha / 10 / 45 12 prathama va paMcama 1114 likhA hai / kA nAma "pI"
Page #160
--------------------------------------------------------------------------
________________ he agni! hama ApakA parama gopanIya nAma jAna sake haiM evaM jisa utsa se pAye ho usa utsako bhA jAna gae haiN| samIkSA.-bAbU kokilezvara bhaTTAcAyane uparokta pramANoMko uddhRta karake yaha siddha karanekA prayatna kiyA hai ki ye saba devAptA eka hI kAraNa sattAkI abhivyaktiyA~ haiM / parantu Apane yaha vicAra nahIM kiyA ki yaha saba kathana stutivAda mAtra hai| athAt vaidika samayameM kavitA karanekI yaha hI praNAlI thiiN| yathA manyu (krodha ) kA kathana karate huye bhI uparokta praNAlIkA hI prayoga * kiyA gayA hai, yathApanyurindromanyurevAsa devo manyuhotA varuNo jAta vedaaH| R0 10 / 8 / 2 arthAt , manyu ( krodha ) hI indra hai vahI sarva zreSTha deva hai, vahI hotA hai. vahI varuNa aura vahIM sarvajJa agni hai| isI prakAra auSadhI. baila, bakarA. namaskAra, AdikA varNana karate huye saba devIko unake AdhIna ghatAyA gayA hai / jinakA kathana mRSTi racanA prakaraNameM Age kiyA hai| ataH yaha siddha hai ki yaha usa samaya kI praNAlI thii| tathA dUsarI bAta yaha hai ki-agni Adika upAsaka kavi apane apane upAstrako sarva zreSTha siddha karane ke liye anya saba devAko apane upAdhyake Anaya athavA jamakI bhakti karane vAlA kahA karata aN| yahI kAraNa hai ki-'indra' upAsaka agniko nindrA kiyA karate the aura agni Adike upAsaka indrakI / ataH uparokta saMgha pramANa aApako puSTa na karake zrApakI kalpanAkA virodha hI karata haiN| vizeSa kyA atharvavedameM anumati ( anujJA. deneko anumati kahate haiM ) kA varNana karate huye likhA hai ki
Page #161
--------------------------------------------------------------------------
________________ anumani sarvamidaM babhUva yat tiSThati carati yadu ca vizva mejati / a0 kA0 7 / 21 / 6 / / arthAna anumati hI saba kucha hogaI. jo kucha bhI sthAvara aura jaMgama hai vaha saba anumati hI hai / tathA ca' kA, 61 meM medhya bailakA varNana hai, vahA~ ligvA hai ki-- prajApatizca parameSThI ca bhUge indraH ziro agnilalArTa yamaH kukATam / / arthAt isa thailake, prajApati aura para.ThI donoM sIMga hai. indra devataH isakA zira hai tathA agnideva isake mastaka hai tathA yamadaMba usake gale kI ghaMTI hai| Adi / yahA~ isa balake hI prAzraya saba devataHko batA diyA hai| ityAdi zataza: pramANa diye jA sakate haiM jinameM pratyeka padAthakI isI prakAra stuti kI hai / tathA ca hama aneka yukti va prama goMse siddha kara cuke haiM, ki caidika bAMgamaya meM aneka banavAda hai na ki eka devatavAda / ataH uparokta sava pramANa ekezvaravAdakI puSTri nahIM karate apitu usakA virodha hI karate haiN| kyoMki yahA~ pRthaka pRthaka devatAoMkA stuti unake bhaktoMne apane apane devatAko utkRSTatA dikhAne ke liye kI hai| sAdhaka bheda se sAdhaka bhedase daivata bheda mAnanA bhI yukti yukta nahIM hai| kyoM ki usa avasthAmeM vedAmeM ina devatAoMkI nindA nahIM honI cAhiye thI / parantu vedoMmeM zrami bhaktoMne indrakI aura indra bhaktoM ne abhikI nindA kI hai. isI prakAra anya sava devoMkI avasthA hai jaisA ki hama pUrva meM dikhalA cuke haiN| tathA ca vedoM meM yA anya vaidika sAhitya meM isakA ullekha taka bhI nahIM hai / hA~ zrIzaMkarA
Page #162
--------------------------------------------------------------------------
________________ cArya prAdi vidvAnAMne aisI aisI kalpanAyeM kevala prati pakSiyoMko uttara deneke liye kI hai| parantu ina kalpanAoM meM na to koI vaidika pramANa hI hai, aura na inameM kucha sAra hai| aura na ityAdi kalpanAyeM sanmukha saharamI sakatI haiN| Izvara kI zaktiyA~ isa prakAra jaba zatazaH prabala pramANoM dvArA devatAoMkA anakya siddha ho jAtA hai taba bhaktajanoMne yaha kalpanAkI ki devatA to pRthaka pRthaka hI haiM parantu ye saba IzvarakI zaktiyA~ haiN| jaisA ki zrImAn paM0 rAjArAmajI Adi vidvAnoMne likhA hai / yahA~ yaha prazna upasthita hotA hai ki yAhA~ zaktikA kyA artha hai| kyA jisa prakAra agnikI prakAzakatva, dAhakatra, u-vaMgamanatva, Adi zaktiyA~ hai ? usI prakAra yaha sUrya, candra, vAyu, zrAkAza, pRthvI, jala. Adi IzvarakI zaktiyA~ haiM ? athavA jisa prakAra rAjAkI zaktiyA~ saMnA, yAna. korA zrAdi hai, usa prakAra IzvarakI yaha zaktiyA~ hai / prathama pakSameM to ami Adi sama Ibharake guNa hI siddha hote haiM. aura guNa tathA guNa kA mana kevala kathana mAtra hI hai bAstabameM na unameM maMda hai aura na hI guNa pRthaka pRthaka haiN| apitu ve saba guNa eka hI guNakI pRthaka pRthaka abhivyaktiyoM haiM / isame to zrIzaMkarAcArya kA advaitavAda ho siddha hotA hai| jisako ye vidvAna svIkAra nahIM karate / dUsarI avasthAmeM aneka nitya padArthoMkA eka dusareke AdhIna honA sila nahIM hosktaa| kyoMki AdhIna honA eka kArya hai jisake liye kAraNakI AvazyakatA hai, parantu yahA~ kAraNa kA sarvathA abhAva hai / isake alAvA eka bAna yaha bhI hai ki, jo AdhIna hotA hai aura jo zrAdhIna karatA hai una donoMkI apanI ra AvazyakatAyeM athavA kamajoriyA~ haiM, jinako pUrNa karane ke liya
Page #163
--------------------------------------------------------------------------
________________ ena sAdhIna hotA hai athavA AdhIna karatA hai| jisa prakAra sainika vyaktiyoMko upayoMko AvazyaktA hai aura rAjAko senAkI kyoMki usako zatruoMkA bhaya hai ki kahIM usake dezapara car3hAI na kara deN| yadi duzmana isa para car3hAI kara de to graha becArA akelA kucha bhI nahIM kara sakatA isaliye ise senAkI yAna thAdi anya sAdhanoMkI AvazyaktA hai. ataH vaha inako ekatrita karake rakhatA hai| tathA senA Adi aura rAjA ka dusareke AdhIna hote haiN| dharthAna rAjAkeM zrAdhIna senA hotI hai aura senAke aAdhIna gajA hotA hai / ataH inako Izvarake zrAdhIna mAna bhI liyA jAye to bhI Apake siddhAntakI puSTi nahIM ho sakatI kyoMki usa avasthA meM Izvara parAdhIna nirbala. saMgI dveSI, aneka kAmanAoM vAlA, sukhI, dukhI bana jAyegA / punaH saMsArI jIvameM aura isa IzvarameM kyA meda rahegA / kyA usakA aizvarya mahAna hai isaliye use Izvara mAnA jAye ? aisI avasthAmeM yaha mahAna dukhI bhI siddha ho jAyegA. kyoMki hama pratyakSa dekhate haiM ki jisakA jitanA zvayaM hai utanA hI vaha adhika dukhI hai| ata: yaha siddha hotA hai ki yaha Izvara viSayaka kalpanA, kisI saMsArI manuSya kI kalpanA hai| ataH ina devatAoMko IzvarakI zaktiyA~ nahIM kaha sakate ! kyoMki zakti aura zaktimAna bhinna 2 padArtha nahIM hai| isase yA to jar3AtabAda siddha hogA yA cetanAdvaitavAda / kintu advaitavAda na to yuktiyukta hai aura yedika / svargIya paM. ToDaramala jIne advaitavAdake khaNDana meM nizna yuktiyA~ dI haiN| sarvavyApI advaita brahmakA khaNDana "advaita brahmako sarvavyApI sabakA ko mAnA jAtA hai lekina aisI bAta nahIM hai kevala mithyA kalpanA hai / pahale to yahI ThIka nahIM hai ki vaha sarva vyApI hai kyoMki saMpUrNa padArtha pratyakSarUpase
Page #164
--------------------------------------------------------------------------
________________ alaga 2 dikhAI dete haiM unake svabhAva hI alaga haiM isaliye unheM eka kaise mAnA jA sakatA hai ? eka mAnanA to isa prakArase ho sakatA hai ki prathama to jitane alaga : padArtha haiM unake samudAyakI kalpanAse kucha nAma rakha liyA jAya / jaisA ghor3A hAthI, zrAdi minna padArtha kI senA nAmase kahA jAtA hai. unase alaga koI menA nAmarpha banna nahIM hai. agara isI taraha sarva padArthokA nAma brahma hai to brahma koI alaga bastu na raha kara kalpanA mAtra hI rahA ! dusarA prakAra yaha hai ki padArtha vyaktikI apekSA bhinna 2 hai kintu, jAtikI apekSA unheM kalpanAse eka kahA jAtA hai jaise ghor3e vyaktirUpase alaga alaga hote huye bhI prAkArAdikakI. sama natAse unI jAti kahI bAnI pA jAti pohoMse kucha alaga nahIM hai / yadi brahma bhI isI taraha saboMkI eka jAtike rUpameM hai to brahma yahA~ bhI kalpanAmAtrake sivAya alaga vastu koI nahIM rahA / sIsarA prakAra yaha hai ki alaga 2 padArthoM ke milanese eka skandhako eka kahA jAtA hai, jaise jalake alaga 2. paramANu milakara eka samudra kahalAtA hai, pRthvIke paramANu milakara ghar3A zrAdi kahalAte haiN| yahA~ dhar3A aura samudra una paramANuoMse alaga koI vastu nahIM hai| isI prakAra vachi saMpUrNa. alaga 2 padArtha milakara eka brahma hojAte haiM to brahma unase alaga koI padArtha nahIM rhaa| cauthA prakAra yaha hai ki aMga alaga haiM aura jisake ve anna haiM vaha eka aGgI kahalAtA hai| jaise A~kha, hAtha, paira zrAdi bhinna bhinna haiM aura jisake yaha haiM vaha eka aGgI grAma hai. yaha sArA loka virATa svarUpa hai brahmakA ala hai agara aisI mAnyatA hai to manuSya ke hAtha para zrAdike aGga alaga alaga raha kara eka aGgI nahI kahalA sakate jur3e rahane para hI zarIra kahalAte haiM parantu lokameM padArthokA alagAnA pratyakSa dIkhatA hai|
Page #165
--------------------------------------------------------------------------
________________ } isakA ekapanA kaise jAnA jAya / alaga rahakara bhI agara ekapanA mAna jAya to bhitrapanA kahA~ svIkAra kiyA jAyagA ? sUkSmarUpa brahma ke anna vidyamAna haiM, unameM zaMkA-patra padArtha saba padArtha jur3e hue haiM / 1 sUkSma samadhAna - jo aGga jisase jur3A hai vaha usase hI jur3A rahatA hai yA TUTa kara anya se jur3A karatA hai / yadi pahalA pakSa svIkAra hai to jaba sUryAdika gamana karate haiM taba jina se jur3e haiM ve bhI gamana karate hoMge aura ve sUkSma binA sthUla se jur3e haiM ve bhI gamana karane hoMge isa saha saMpUrNa loka sthira ho jAyagA, jaise zarIrakA eka aGga khIMcane para sArA zarIra khiMca jAtA hai vaise hI eka padArtha gamana karane para saMpUrNa padArtho kA gamana hojAyagA para hotA nahIM / agara dUsarA pakSa saM.kAra kiyA jAyagA to se bhinnapanA ho jAyagA ekapanA kaise rhegaa| isaliye saMpUrNa lokake ekapateko brahma mAnanA bhrama ho haiM / pAMcavA prakAra yaha hai ki pahale koI padArtha eka thA. bAdameM aneka huA phira eka hoyagA isaliye eka hai| jaise jala eka thA caratanoM meM alaga hogayA milane para phira eka hojAyagA | athavA jaise sonekAlA eka thA vaha kaMkarA kuraDatAvika rUpa huA milakara phira sonekA eka DhalA hogA / base ho brahma eka thA pache aneka rUpa huA phira milakara eka rUpa ho jAyagA isaliye eka hai| isa prakAra yadi eka mAnA jAyagA to brahma jaba aneka rUpa huA taba jur3A rahA thA yA alaga hogayA thaa| agara jur3A kahA jAyagA to pahalA doSa jyoM-tyoM hai alaga huA kahA jAyagA to usa samaya ekatra nahIM rhaa| jala svarNavikakA bhinna hokara jo eka honA kahA jAtA hai vaha to eka jAti :
Page #166
--------------------------------------------------------------------------
________________ kI apekSA hai. lekina yaha patra padAdha kA koI eka jata nahIM. koI cetana" koI acanana hai ityAdi aneka kapa hai unako eka jAti kase kaha sako? jAni japekSA kara pAnA kalpanA mAtra hai yaha pahale kahA hI hai| pahale eka thA pIche bhinna dAno se eka patra aAdi phUTa kara Tukar3e Tukar3e hojAtA hai yase hI brahma khaNDa khaNDa hogyaa| jaba ve eka hue to unakA sthalapa bhinna bhinna rahA yA eka hogayA / yadi bhinna bhinna rahA to apane apane svApase maMya bhinnaM hI khlaaye| yadi eka hogayA hai no jar3a bhI cetana ho jAyagA aura cetana jar3a hojAyagA aura isa naraha yadi aneka vastu kI eka vastu huI to kabhI eka vastu aneka yastu kahanA ha gaa| phira anAdi ananta eka brA hai. yaha nahIM kahA jA sakatA / gadi yaha kahA jAyagA ki lokaracanA ho yA na ho brahma jaisekA taisA rahatA hai isaliye vaha anAdi ananta hai prazna yaha hotA hai ki loko pAtrI jalAdika vastu pAlaga navIna utpanna huI haiM yA brahma hI ina svarUpa zrA hai / agara alaga navIna utpanna hue haiM to yaha alaga huzrA brahma alaga rahA sarvavyApI advana brahma na kahalAyA / agara brahma hI ina svarUpa huzrA to kabhI loka huzrA kabhI brahma huA jaise kA taisA kahA~ rahA ? agara aisI mAnyatA hai ki sArA brAjha, loka svApa nahIM hotA usakA koI aMza hotA hai jaise samudra kA vindu viSarUpa hone para bhale hI sthUla dRSTise umakA anyathApanA na jAnA jAya lekina sUkSma dRSTise eka vindukI apekSA samudra meM anyadhAranA zrAjAtA hai vase hI brahmAkA eka aMza bhinna hokara jaba lokarUpa huA taba sthUla vicArase usakA anyathApana bhale hI na jAnA jAya parantu sUkSma vibArase eka aMzakI apekSA jasameM anyayApana hudhA hI kyoMki vaha anyathApana aura to
Page #167
--------------------------------------------------------------------------
________________ ( 147 ; fert huA nahIM brahmake hI huaa| isaliye brahmako sarvarUpa mAnA bhrama hai / chaTA prakAra yaha hai ki jaise zrAkArA sarvavyApI hai vaise brahma bhI sarvatrya pI hai taba isakA atha yaha huA ki prakAzakI taraha brahma bhI utanA hI bar3A hai aura ghaTapaTAdikameM kAza jaise rahatA hai vaise bhI unameM rahatA hai lekina jaise zada aura AkAzako eka nahIM kaha sakate vaise hI brA aura loka ko bhI eka nahIM kahA jA uktaa| dUsarI bAta yaha hai ki AkAza kA to lakSaNa yaMtra dikhAI detA hai isaliye usakA saca jagada sadbhAva mAnA jA sakatA hai lekina brahmakA lakSaNa saba jagaha nahIM dikhAI degA isaliye kaise banatA hai ? isa taraha vicAra karane para kisI bhI taraha eka brahma saMbhava nahIM hotA / sampUrNa padArtha bhinna bhinna hI mAlUma par3ate haiM / yahA~ prativAdakA kahanA hai ki padArtha haiM to saba eka ho lekina bhrama se ve eka mAlUma nahIM pdd'te| isameM yukti denA bhI ThIka nahIM hai kyoMki brahma kA svarUpa yuktigamya nahIM hai. vacana agocara hai eka bhI hai aneka bhI hai, judA bho haiM milA bhI hai usakI mahimA ho aisI haiM / parantu usakA yaha kahanA ThIka nahIM hai kyoMki use aura sabako jo pratyakSa pratibha nita hotA hai use vaha bhrama kahatA hai aura yukti anumAna karo to kahatA hai ki rughA svarUpa yuktigamya nahIM haiM vacana agocara haiM parantu jaba vaha bacana gara hai to usakA nirNaya kaise ho ' yaha kahanA ki eka bhI haiM. aneka bhI hai jur3A bhI haiM milA mo hai taba ThIka hotA jaba kina kina apekSA se aisA haiM ? yaha batAyA jAtA / anyathA vaha pAgaloMkA ala . pa haiM / kahA jAtA hai ki brahmake pahale aisI icchA huI ki 'eko'haM
Page #168
--------------------------------------------------------------------------
________________ ( 148 ' astri maiM eka bahuta hoU~gA / lekina jo pahalI avasthA meM dukha hotA hai vahI dUsarI avasthA cAhatA hai| brahmane ekarUpa avasthA se aneka rUpa honekI icchA kI saM brahmo pahale kyA suthA? jara dudha nahIM aura aisA hI use kutuhala huA to jo pahale kama sukhI ho aura bAdameM kutUhala karanese adhika sukhA ho vaha kutUhala karanA vicAratA hai brahma jana eka yatrastha se aneka avasthA rUpa huA taba usake adhika sukha kaise saMbhava ho sakatA hai / aura agara vaha pahale hI pUrNa sukhI thA to avasthA kyoM palaTatA hai ? vinA prayojanake to koI kucha karatA nahIM / dUsare vaha pahale bhI sukho thA aura icchAnusAra kArya hone para bhI sukhI hogA, lekina jaba icchA huI usa samaya to dukhI hI hai yadi yaha kahA jAya ki brahmake jisa samaya icchA hotI hai, usI samaya kArya hotA hai isaliye dukhI nahIM hotA yaha bhI ThaMka nahIM hai kyoMki syUta kAlakI apekSA to yaha kahA jA sakatA hai ki brahmakI icchA ke samaya hI kAma hotA hai parantu sUkSma kAlakI apekSA icchA aura kAryakA honA eka sAtha nahIM ho sakatA | icchA to taba hI hotI hai jaba kArya nahIM hotA aura jaba kArya hotA hai taba icchA nahIM hotI isaliye thor3e samaya taka to icchA rahI ho ataH dukhI avazya huA hogaa| kyoMki icchA hI duHkha hai aura duHkhakA koI svarUpa nahIM / isaliye brahmakI icchA kI kalpanA karanA mithyA hai| brahmako mAyAkA khaNDana hotI hai to brahmakI hI mAyA huI kahalAyA usakA zuddharUpa kahA~ rhaa| yadi yaha kahA jAya ki icchA hote hI brahmako mAyA prakara aura isa taraha yaha mAyAtrAM dUsarI bAta yaha haiM ki brahmakA
Page #169
--------------------------------------------------------------------------
________________ aura mAyAkA daNDI daTake samAna saMyoga saMbaMdha hai yA ani eke samAna samayAya saMbaMdha hai| yadi caMyoga saMbaMdha hai, to brahma bhinna huzrA aura mAmA bhinna huI taba aTera brahma kara khaalaayaa| tathA jisa prakAra daNDI dagaDako upaka se jAna grahaNa karatA hai vaise hI brahma bhI mAyAko upakArI jAnatA hai tabhaH grahaNa karatA hai anyathA kyoM kareM / ataH jise brahmA maM. grahaNa karatA hai. usakA niSedha karanA kaise saMbhava homakatA hai yaha so eka upAdeya ca.ja huI / agara samavAya sambandha hai to jaise 'anakaH upraNa svabhAva se brahmakA mAyA svabhAva huzrA / usa svabhAvaka: madha kaise saMbhava ho sakatA hai| vaha to uttama bastu huii| yadi kahA jAya ki brahma to cetanya hai aura mAyA jA hai yaha bhI ThIka nahIM hai kyoM ke samavAya sabandhame dAM vagaMdhA mAbhAva nahIM rahate, jaise AkArA aura andhakAra eka jagaha nahIM raha skte| yaha kahA jAtA hai ki mApAse svayaM prama bhramapa nahIM hotA kintu anya jaba bhramarUpa hAna hai taba to jaise kapaTI apane kapaTako svayaM hI jAnatA hai, usake bhra meM nahIM batA dUsa ii| jaba bhramameM zrAte haiM / lekina kapaTI to yahI kahalA yaga jo paTa kA~gA na ki bhramameM zrAne vAle dulara ja.va ? base hI brahma apanI mAyAko svayaM jAnatA hai isa la ya vaha bhramarUpa nahIM hota. dusara hI jIva bhramameM Ate haiM lekina mAyAtrA to prazna hI kahala.yagA usakA mAyAse dUsare jIva jo bhramarUpa hue haiMve mAyAvI kyoM kahalAyeMge ? __sAtha hI eka prazna yaha bhI uThatA hai ki jIva aura brahma eka hai yA alaga alaga haiM ? yadi eka hoM to jaise koI pAgala svayaM hI apane aMgoM ko pIr3A pahuMcAtA hai vaise hI amla apanese abhinna ovako mAyAse dukhI karatA hai. isako mAyA kahA jAyagA?
Page #170
--------------------------------------------------------------------------
________________ ( 1.50 ! aura yadi hai to jaise koI binA hI jana ko to use naSTa ho kahA jAtA hai vaise ho brahmaviSa hai use kyA kahA jAyagA ? isa taraha mAyAko brahmakI batalAnA nirA hai| jIvoM ko brAhma cetanatAkA khaNDana hai ki jalase meM hue alaga alaga bartanoMmeM candramAkA prativimba alaga alaga dikhAI detA hai parantu candranA eka ho hai / vaise alaga - bahutase zarameM brahmakA caitanya prakAza alaga pAyA jAtA hai| lekina brahma eka hI hai / isaliye ja vaoNkI cetanA kA ho cetanA hai| kintu yaha kahanA bhaH Thaka nahIM hai| jar3a zarIra meM brAhmake prativimbase yadi cetanA hotA hai to ghaTapaTa Adi jar3a pada meM bhI brahmakA prativa par3a jAne se cetanA ho jAnI cAhiye / yadi kar3a" ja ya ki zarIroM ko cetana nahIM karatA jAbako cetana karatA hai to prazna yaha hai ki jokA svarUpa cetana hai yA avena ? agara cesana hai to vaitanako cetana kyA karatA ? yari zrapetana ? to zarIra, ghaTa aura jobakI eka jAna huii| dUsarA prazna yaha hai ke basa aura kI cetanA eka hai yA bhinna hai ? yadi eka hai to donoM meM inake adhikatA hotA kyoM hai ? dUsare yaha sabhI jIva paraspara meM eka dUsare ko bata kyoM nahIM jAnate ? agara yaha kahA jAyagA ki yaha upAdhikA bheda hai cetanA ho bhinna bhinna hai to upAdhi miTane para isako cetanA brahmaneM mila jAyego yA na hojAyatAM ? agara na yaha jo acetana raha jAegA / agara rahegA to hoja yo to isakA cetanA isako raha| brahmameM kyA milA ? agara astitva nahIM rahegA to isakA nArA huA kahalAyA brahma meM kauna milA ? agara aura
Page #171
--------------------------------------------------------------------------
________________ ( 156 / jIvakI cetanA bhinna 2 mAnI jAyagI to brahma aura jIva maitra 2 tthhre| isa prakAra ja.va kI cetanAko brahmako mAranA bhrama hai / zarIra mAyAkA svarUpa hai isakA khaNDana zarIrAdiko yadi mAyAkA kahA jAtA hai to mAyA ho hAi masAdika rUpa hotI hai yA mAyA nimittase aura koI hA mAMsa rUpa hotA hai ? agara mAyA ho hA mAMsarUpa hotI hai to mayA va gaMdhAdika pahale se ho the yA navIna hue ? yade pahale se hI the to pahale to mAya kI thI aura brahma amUrti hai ki kaise saMbhava ho sakate hai ? agara navIna gupa to bhAva nahIM rahA / agara kahA jAyagA ki mAyake nimittase aura koI hI mAMsAdi rUpa hotA hai to mAyA ke sivAya aura koI padAtha to yadiyoM ke yahA~ hai ho nahIM taba hogA kauna ? agara yaha kahA jAyagA ki nAza hue hai to mAya se bhinna paidA hue haiM yA bhanna paidA hue hai? yadi bhinna paidA hue to zArIrika mAyAmayI kaise hue? ve to una navona utpanna padamaya hue / yadi abhina paidA hue to mAyA ho tara huii| navIna patra kA utpanna honA kyoM kaho ho ? isa taraha zarArAdikako mAyAkA svarUpa kahanA bhrama haiM / r. prativAdI phira kahatA hai ki-- mAyAse tIna guNa paidA hote haiM rAjasa nAma aura sAtvika parantu yaha mAM kA kahanA ThIka nahIM hai kyoMki mAnAdi kapAna rUpa bhAvako rAjasa kahate haiM, kodhAdi RSa rUpa bhAvakI tAmasa kahate haiM maMda kapaya rUpa bhAva ko sAvika kahate haiM. yaha bhAva pratyakSa cetanAmayI hai aura mAyAkA svarUpa jar3a kahA jAtA hai so jaise cetanAmayA bhAva kaise paidA ho
Page #172
--------------------------------------------------------------------------
________________ makane hai agara jar3ake bhI yaha bhAra paidA ho makate haiM to patthara zrAdika bhI hane ca ho / parantu cetanaH svarUpa ke hI vaha donnata haiN| zrataH yaha mAtra mAgAsa paidA nahIM hai sakate / hAM yada mAga.ko cananA ThaharAyA jaga to mana makare haiM lekina mAyAko cetana ThaharAnemeM zarIsanika mAyAgme bhinna hote haiM yaha nahIM mAnA jA sakA isali / urakA nizcata karanA cAhiya / bhramarUpa mAnane meM koI lAbha nahIM hai| prativAdIkA yaha bhI kahanA hai ki ina tIna guNA se prakSA, viSNu aura ma za ya tIna deva prakaTa gA hai| lekina ye u.ka nahIM hai kyaM ka guNa se guNa no paida hote haiM parantu guNase gugI paidA nahIM hote / puSase krodha hotA hai. le kena kra.base puSa honA nahIM degyA ganA / tathA ina gA kA jaba niyA kA ro tA ina utpanna hue brahmadaka pUnya kaise mAne jA sakate haiN| dUsarI bAta yaha hai ki muza to haiM mAyAmaya mora baha tAnoM zramake avatAra hai. kintu ina guNoMse utpanna hone ke kAraNa ye bhI mAyaHmaya kahalAe / phira inako brahmaka avatAra kase kahA jA sakatA hai ? ya guNa jinameM thAi bhA haiM, unase to inameM chor3ane limeM kahA jAtA hai| aura jo inhoM guNoMkA mata hai unameM pUjA mAnA jAtA hai yaha tara bar3A bhrama hai| tamA ina nAmoMke kAya bhI inhI rUpa meM dekhe jAte haiN| kutuhalAdika yuddhaHdika seyanAdi kriyA una rAgAdigurA se hAta hai isaliye una ke gadika gugaNa meM jUra esA paddhanA cAhiye / ina ko pUrapa kahanA yaH parameza kadanaH kisI praka ra ma ThIka nahIM haiN| jaise anna salAro hai yele . ya bho haiM / yaha yaha kahanA bhI ThIka nahIM hai ki, saMsArI no mAyAka adhIna hai isa liva binA jAna hI una kAya ko karate haiM kintu ghamA dakake bhAyA adhIna hai, ye jAnakara ina kAyoM ko karate haiN| kyoMki mAjhyAke
Page #173
--------------------------------------------------------------------------
________________ AdhIna honese kAma krodhAdika ke sivAya aura kyA paidA ho sakatA hai| ina kAma krodhAdikI brahmAdikake tImanA pAI jAtI hai| kAmakI tIvratAse khiyoMke vaza hokara unhoMne nRtya gAna Adi kiyA hai. vihvala hue hai. aneka prakAra kI kuceSTA kI haiN| krodhake yazIbhUta hokara aneka yuddhAdi kArya kiye haiM. mAnake vazIbhUta hokara apanI uccatA prakaTa karane ke liye aneka upAya kie haiM, mAvAke vazIbhUta hokara cala kiyA haiM, lobhake vazIbhUta hokara parigrahakA khUba sagraha kiyA hai| yadi yaha kahA jAya ki inako kAma krodhAdi vyApta nahIM hote. yaha to paramezvarakI lIlA hai| so bhI ThIka nahIM hai kyoMki aise kAryoko ve icchAse karate haiM yA vinA icchAse karate haiM ? adi icchA se karane haiM to strI sevanakI icchA hI kA nAma kAma hai. yuddha karane kI icchA hI kA nAma kodha hai isI taraha aura bhI samajhanA caahiye| agara binA icchA karate haiM to cinA cAhe kisI kAmakA honA parAdhInatAkA sUcaka hai. vaha parAdhInatA unake kaise saMbhava ho sakatI hai ? aura agara yaha lIlA hai ki paramezvara avatAra dhAraNa kara ina kAryoM meM lIlA karatA hai to anya jIvoMko ina kAryose chur3Akara mukta karanekA upadeza kyoM diyA jAtA hai / phira to kSamA, zIla, saMtoSa. sayamAdikakA upadeza saba bhUThA khlaayaa| loka pravRtti yA prANiyoMke nigraha anugrahake liye sRSTi racanA kA khaNDana isa para agara yaha kahA jAya ki paramezvarako to kucha matalaba nahIM kintu lokanItiko calAne ke liye athavA bhaktoM kI rakSA aura
Page #174
--------------------------------------------------------------------------
________________ ( 554 ) duSToM kA nigraha karane ke liye pavara avatAra dhAraNa karatA hai, sI bhI ThIka nahIM hai, kyoMki prayojanake binA ciuTI bhI kArya nahIM karatI paramezvara bhalA kyoM karegA? aura phira prayojana bhI aisA ki loka pravRttike liye karatA hai| jaise koI pitA apanI kuceSTAe~ putroko sikhAye aura jaba ye ceSTAe~ kare so unako mArane laga jAya aise pitAko bhalA acchA kaise kahA jA sakatA hai ? vaise hI brahma svayaM kAma krodha rUpa ceSTA se apane paidA kiye logoM ko pravRtti karAtA hai aura jaba ve loga vaisI pravRtti karate haiM to unheM narakAdikoM meM DAla detA hai| zAstroM meM narakAdiko inhIM bhAvoM kA phala likhA hai| aise prabhuko bhalA kaise mAnA jA sakatA hai ? aura yaha jo kahA hai ki usakA prayojana bhaktoMkI rakSA aura duSToM kA nigraha haiM usameM bhI prazna yaha hai ki bhaktoMke duHkha dene vAle jI duSTa loga haiM ve paramezvarakI icchAse hue haiM yA binA icchAke hue haiM ? yadi icchAse hue haiM to jaise koI apane sevakoMko svayaM hI piTavAne aura pITane vAleko phira daeDa de bhalA aisA svAmI kaise ho sakatA hai vaise hI jo apane bhaktoMko svayaM apanI indrAseduSToM dvArA pIr3ita karAye aura bAdameM avatAra dhAraNa kara una duSToMko mAre aisA Izvara bhI acchA kaise hosakatA hai ? agara yaha kahA jAyagA ki binA icchAke ho duSTa manuSya paidA hue to yA to paramezvarako aise bhaviSyakA jJAna na hogA ki duSTa mere bhaktoM ko duHkha deMge yA pahale aisI zakti na hogI jisase vaha inheM duSTa na hone detaa| dUsarI bAta yaha haiM ki jaba aise kArya ke liye paramAtmAne avatAra dhAraNa kiyA hai| to binA avatAra dhAraNa ki usameM aisI zakti thI yA nahIM ? agara thI to avatAra kyoM dhAraNa karatA hai ? agara nahIM thI pIche zakti hone kA kyA kAraNa huA ?
Page #175
--------------------------------------------------------------------------
________________ dd 1 ( 155 ) mahattA dikhAne ke lie sRSTi racanAkA khaNDana yadi kahA jAya ki aisA kie binA usakI mahimA prakaTa nahIM ho sakatI thI to isakA matalaba yaha huA ki apanI mahimA ke liye apane anucaroMkA pAlana karatA hai aura zatruoM kA nigraha karatA hai| isIkA nAma rAgadveSa hai| aura rAgadveSa sasArI jIva kA lakSaNa haiN| jaba ye rAgadveSa paramezvarake hI pAyA jAtA hai taba fore anya jIvoMko rAgadveSa chor3akara samatAbhAva dhAraNa karanekA upadeza kyoM diyA jAtA hai ? aura rAgadvepake anusAra kArya karane meM thor3A bahuta samaya to lagatA ho hai utane samaya taka paramezvarake zrAkulatA bhI rahatI hogI tathA jaise jisa kAmako choTA AdamI kara sakatA hai usa kAryako rAjA svayaM kare to rAjAkI isameM mahima nahIM hotI ulTI nindA hotI hai| vaise hI jisa kAryako rAjA va vyantara devAdika kara sakate haiM usa kAryako yadi paramezvara svayaM avatAra dhAraNa kara karatA hai to isameM paramezvarakI kucha mahimA nahIM hai nindA hI hai. isake sivA mahimA to kisI aura ko dikhAI jAtI hai| lekina jaba brahmata hai taba mahimA kisako dikhAtA hai ? aura mahimA dikhAnekA phana to stuti karAnA hai to vaha kisase stuti karAnA cAhatA hai ? to jaba vaha svayaM stuti karAnA cAhatA hai to saba jIvoMko stutirUpa pravRtti kyoM nahIM karAnA / jisase anya kArya na karanA pdd'e| isaliye mahimA ke liye bhI kArya karanA ThIka nahIM kahA jAsakatA ! tarka - paramezvara ina kAryoM ko karatA huA bhI akatI hai. isakA kucha nirdhAraNa nahIM hai| samAdhAna- koI apanI mAtAko vAM kaheM to jaise usakA kahanA ThIka nahIM mAnA jAtA vaise hI kArya karate hue bhI paramezvara
Page #176
--------------------------------------------------------------------------
________________ / 156 .. ko akartA mAnanA ThIka nahIM hai| yaha kahanA ki usakA nirdhAraNa nahIM hai mithyA hai kyoMki nirdhAraNa kie binA hI yadi usako mAnA jAyagA to AkAzake phUla gadheke sIMga bhI mAnane par3eMge / isaliya brahmA, viSNu, mahezakA honA jhUTa hai| brahmA, viSNu, maheza dvArA sRSTike utpAdana rakSaNa aura vaMsakA khaNDana prativAdIkI yaha bhI mAnyatA hai ki brahmA to sRSTi paidA karatA hai. viSNu rakSA karatA hai aura maheza saMhAra karatA hai| kintu usakA kahanA ThIka nahIM hai| kyoMki ina kAryoM meM se koI kucha karanA cAhegA aura koI kucha karanA cAhegA to paraspara virodha hogaa| yaha kahanA ki yaha to paramezvarake ho rUpa haiM inameM virodha kyoM hogA ? ThIka nahIM hai kyoM ki jo AdamI svayaM hI paidAkara svayaM hI mAra usake prema kAya karane meM kyA lAbha hai ? agara sRSTi use aniSTa lagatI hai to paidA hI kyoM karatA hai ? aura. iSTa lagatI hai to naSTa kyoM karatA hai yadi yaha kahA jAya ki pahale iSTa thI taba paidA karane ke pIche aniSTa lagI to vinAza kiyA, to prazna yaha hai ki isase paramezvarakA svabhAva anyathA huzrA vA sRSTikA svarUpa anyathA huyA ! yadi pahalA pakSa mAnoge to paramezvarakA eka svabhAva nahIM rahA / laba usa eka svabhAvake na rahanekA kAraNa kyA hai yaha bhI batAnA cAhiya kyoMki binA kAraNake svabhAvakA palaTanA nahIM hotaa| yadi dUsarA pakSa svIkAra hai to sRSTi to paramadharake adhIna thI use aisA hone hI kyoM diyA ki aniSTa lge| dUsare hamArA pUchanA yaha hai ki brahmA jo sRSTi paidA karatA hai
Page #177
--------------------------------------------------------------------------
________________ usakA tarIkA kyA hai eka to yaha ki jaise mandira cinane vAlA cUnA patthara Adi sAmagrI ikaTThI kara AkArAdi banAtA hai, vaise hI bramA sAmagrI ikaTThI kara sRSTi racanA karatA hai to yaha sAmagrI jahA~ se lAkara ikaTThI kI vaha ThikAnA batAnA cAhiye / aura akele brahmAne hI yadi itanI racanAkI to aAge pAlakI yA apane zarIrake bahutase hAtha zrAdi banAkara eka samayameM hI kI ? yaha catAnA caahiye| . dUsare yaha hai ki jaise rAjAkI AjJAnusAra kArya hotA hai vaise hI brahmAkI AjJAnusAra sRSTi paidA hotI hai| taba prazna yaha hai ki prAjJA kisako dI ? aura jisako AjJA dI vaha sAmagrI kahA~ se lAyA aura kaise racanA kI ? yaha saba mAlama homA caahiye| tIsare yaha hai ki jaise RddhidhArI icchA karatA hai aura kArya svameva ana jAtA hai, vaise hI brahmA icchA karatA hai aura usake anusAra sRSTi svameva paidA hojAtI hai / lekina yaha bhI ThIka nahIM hai kyoMki AmA tI icchAkA hI kartA huA, sRSTi tA apane Apa ho paidA huI / dUsare icchA to parabrahmane kI taba brahmAkA kartavya kyA huA ? jisase brahmAko sRSTikA paidA karane vAlA kahA jAya agara yaha kahA jAya ki paramabrahma aura brahma donoM ne hI icchA kI taba loka paidA huzrA to brA ke zakti honapane kA doSa huaaa| ___ isake atirikta yaha bhI prazna hai ki agara banAneme hI loka banatA hai to banAne vAlA to sukhake liye hI banAtA hai isaliye iSTa hI racanA karatA hai lekina isa lokameM iSTa padArtha to kama haiM aniSTa bahuta hai| jIvoMmeM devAdikoMkI racanA nA kor3A karane va bhakti karAne Adike lie ko| parantu laTa kIr3I kutte suara zara zrAdi krisa liga bnaae| ye no ramaNIka nahIM hai saba prakArase
Page #178
--------------------------------------------------------------------------
________________ / 158 ) aniSTa kI hai / tathA daridrI duHsvo evaM nArako Adike dekhanese apaneko jugupsA glAni aAdi duHstra padA hotA hai aise aniSTa kyoM banAe ? yadi yaha kahA jAya ki yaha jIva apane rApase laTa caMTI daridrI nArakI Adi paryAyoko bhogatA hai to yaha to bAdameM pApa karanekA phala huA. pahale racanA karane samaya inako kyoM banAyA ? mare, yadi jIdha pIchese pAparUpa pariNata hue to kaise ? agara svayaM hI pariNata hue to mAlUma par3atA hai brahmAne pahale to paidA kie bAdameM ve usake AdhIna na rahe / isa kAraNa seko duHba hI prakriyA ke pariNAma na karanese ve pApApa pariNata hue to brahmAne unheM pAparUpa pariNata kyoM kiyA? jItra to usake hI paidA kiye hue the unakA burA kisa liye kiyaa| isaliye yaha bhI bAta ThIka nahIM hai.| ajIvoM meM bhI suvaNaM sugaMdhAdi sahita vastuyeM to ramaNake liye banAI para kuvarNa dugaMdhAdi sahita duHkhadAyaka vastue~ kisa liye banAI ? inake darzanAdikase brahmako bhI kucha sukha paidA nahIM hotA hogA ? yadi pApI jIvoMkA duHkha deneke liye banAI to apane hI paidA kiye hue jAna se aisI duSTatA kyoMkI jo unake liye duHkhadAyaka sAmagrI pahale hI banAdI / tathA dhUla parvatAdika kitanI hI vastue~ aisI haiM jo acchI bhI nahIM hai aura duHkhadAyaka bhI nahIM hai unako kisa litha banAyA ? apane Apa to the jaisa tase bana sakate haiM parantu banAne vAlA to prayojanako lekara hI bnaayaa| isalie brahmA mRSTikA katA hai yaha bacana mithyA hai| isI taraha vidhAko lokakA rakSaka kahA jAtA hai yaha bhI miyA hai kyoMki rakSaka to ho ho kAma karatA hai| eka to dugva padA hone kA kAraNa na hone de dUsara vinAzakA kAraNa na hone de| kintu loka meM duHsvake padA honeke kAraNa jahA~ tahA~ dekhe jAne
Page #179
--------------------------------------------------------------------------
________________ 156 : haiM aura unase jIvoMko duHkha ho dekhane meM AtA hai| bhUkha pyAsa Adi lagate haiM zAMta pyAdise duHkha hotA hai jaba paraspara duHkha paidA karate haiM zastrAdi duHkhake kAraNa banate haiM / tathA cinaTa honeke kAraNa maujUda haiN| jIvake vinAza ke kAraNa rogAdika abhiSa tathA zastrAdi dekhe jAte haiN| aura jIvoMke paraspara meM bhI vinaSTa honeke kAraNa maujUda haiN| isa taraha jaba donoM prakArase rakSA nahIM kI to viSNune rakSaka banakara kyA kiyA ? agara yaha kahA jAya ki viSNu rakSaka ho hai anyathA kSudhA tRbAdikake liye anna jalAdika kahA~se zrAte, kIr3oMko kA aura kuMjarako mana kauna detA ! saMkaTameM sahAyatA kauna karatA maraNakA kAraNa upasthita hone para TiharI kI taraha kauna uratA ityAdi bAto se mAlUma par3atA hai ki viSNu rakSA karatA hI hai yaha bhI bhrama hai kyoMki agara aisA hI hotA to jahA~ jIvoM ko bhUkha pyAsa pIr3A dete haiM, anna jalAdika nahIM milate saMkaTa par3ane para sahAyatA nahIM hotI thor3A sA kAraNa pAkara maraNa hojAtA hai vahA~ yA to viSNuko zakti nahIM hai yA usako jJAna nahIM huA / lokameM bahuta se aise prANI dukhI hokara mara jAte haiN| viSNune unakI rakSA kyA nahIM kI ? yaha kahanA ki vaha to jIvoMke kartavyoM kA phala hai aisA hI hai jaise koI zaktihIna lobhI jhUTA baica kisIkA kucha bhalA ho to usako apanA kiyA huA mAne aura burA ho bharanA ho to kahe ki usakA honahAra hI aisA thA / jo kucha bhalA huA yaha to viSNune kiyA aura jo burA huA vaha jovoMke kartavyoM kA phala huA ? bhalA aisI mUThI kalpanA kisa lie kI jAtI hai ? yA to bhalA burA donoM viSNukA kiyA huA mAnanA cAhiye yA donoM unake kartavyakA phala mAnanA caahie| yadi viSNukA kiyA huA haiM to bahutase jIva dukhI aura zIghra marate dekhe jAte hai, usako
Page #180
--------------------------------------------------------------------------
________________ rakSaka kaise kahA jA sakatA hai ? aura yadi apane kartavyoMkA phala hai to jo karegA vaha pAvegA viSNu rakSA kyA karegA ? yadi kahA jAya ki jo viSNuke bhakta haiM unakI rakSA karatA hai to jo kIr3I kuMjara Adi viSNuke bhakta nahIM haiM unakA annAnika pahuMcAne meM saMkaTake samaya sahAyaka hAnameM athavA maraNa hAnemeM viSNukA kartavya mAna use sabakA rakSaka kyoM kahA jAtA hai. kevala bhaktoMkA hI rakSaka mAnanA cAhie / kintu bhaktoMkA rakSaka bhI nahIM hai kyoM ki abhakta bhI bhakta puruSoMko pIr3A deta dekhe gae haiN| unake zraddhAnusAra yaha ThIka hai, ki kaI sthAnoM para prahlAda AdikakI usane sahAyatA kI hai| parantu yahAM to hama graha pUchate haiM ki pratyakSa musalamAna yAdi abhakta puruSoM dvArA bhakta purupa pIr3ita hote haiM maMdirAdikoMko vinna hotA hai vahAM viSNu sahAyatA kyoM nahIM karatA kyA usameM zakti nahIM hai yA use khabara nahIM hai. ? yadi zakti nahIM hai to inase bhI hIna zaktikA dhAraka huA yadi khabara nahIM haiM to itanI sI bhI khabara na hAnese ajJAnI huaa| yadi kahA jAya ki zakti bhI hai khabara bhI hai lekina usakI aisI hI icchA hai to use bhaktavatsala kyoM kahA jAtA hai isa prakAra viSNuko lokakA rakSaka mAnanA mithyA hai| ___isI taraha mahezako saMhAraka mAnA jAtA hai yaha bhI mithyA hai / pahale to maheza jo saMhAra karatA hai vaha sadA hI karatA hai yA mahApralayake samaya karatA hai ? yadi sadA karatA hai to viSNukI rakSA aura saMhAra ApasameM virodhI haiN| dUsare yaha saMhAra kaise karatA hai ? jaise puruSa apane hAtha Adikase kisIko mAratA hai yA dUsare dvArA piTavAtA hai vaise hI maheza apane aMgoMse saMhAra karatA hai yA kisIko AjJA dekara saMhAra karAtA hai ? agara apane aMgoMse saMhAra karatA hai to saMhAra to sAre lokameM anekoM jIvoMkA
Page #181
--------------------------------------------------------------------------
________________ kSaNa 2 meM hotA hai, yaha kisa prakAra apane aMgAMse yA kisIko prAjJA dekara eka sAtha saMhAra karAtA hai yadi maheza kevala icchA hI karatA hai aura unakA saMhAra svayameva hojAtA hai to usake sadA bhArupa parinAma hI na pAhileM aura laneka jIvoMko eka sAtha mAranekI icchA bhI kaise hotI hogI ? yadi mahApralayake samaya saMhAra karatA hai to paramabrajhakI icchAnusAra karatA hai yA usakI vinA icchAke karatA hai ? yadi paramabrahAkI icchAnusAra karatA hai to use aisA krodha kaise huA jo sabakI pralaya karanekI icchA huI kyoMki binA kisI kAraNake nAzakI icchA nahIM hotI / aura nAza karanekI icchA hI kA nAma kAma krodha hai isa liye usakA kAraNa batAnA caahiye| yadi binA kAraNa ke ikchA hotI hai to vaha pAgaloMkI sI icchA huii| yadi yaha kahA jAya ki paramabrahmane yaha svAMga banAyA thA bAdameM dUra kiyA kAraNa kucha bhI nahIM hai. to strAMga banAne vAlA bhI use jaba svAMga acchA lagatA hai tabhI banAtA hai jaba acchA nahIM lagatA saba dUra karatA hai / yadi isako isI prakAra loka acchA yA burA lagatA hai to isakA lokase rAgadveSa huaa| saya sAkSI svarUpa paramrA kyoM kahA jAtA hai. ? sAkSIbhUta to use kahate haiM jo apane Apa hI jaisA ho vaisA dekhatA jAnatA ho jo iSTa aniSTa paidA kare use sAkSIbhUta kase mAnA jA sakatA hai ? kyoMki sAzIbhUta homA aura kartA hA honA donoM paraspara virodhI bAteM haiN| ekake donoM bAteM saMbhava nahIM haiN| __dUsare paramabrahmake to pahale yaha icchA huI thI ki maiM eka hU~, yahuta hojA' taba bahuta hogayA thaa| aba aisI icchA huI hogI ki 'maiM bahuta hU~. eka hojaa'| jaise koI bholepanase kArya kara pIche isa kAryako dUra karanA cAhatA hai vaise hI paramabrahmakA bhI
Page #182
--------------------------------------------------------------------------
________________ bahuta hokara eka hAnekI icchA karanA aisA mAlUma par3atA hai ki usane pahale bahuta hAnekA kArya bhAlepanase kiyA thA bhaviSyaka jJAnase yadi karatA te dUra karanekI icchA hI kyoM hotI yadi parabrahmakI icchA binA hI maheza saMhAra karanA hai to yaha parabrahmakA yA grahAkA pirAdhI kahalAyA / ___ tathA eka prazna yaha bhI hai ki yaha maheza saMhAra kaise karatA hai, ? apane zraGgoMse saMhAra karatA hai yA usakI icchA honese svayameva hI saMhAra hotA hai| yadi apane ajhAMse saMhAra karatA hai to hama eka samma jaDAH ko kAlA hai| yadi isakI icchAse svayameva sahAra hotA hai to icchA to parabrahmAne kI thI isane sahAra kaise kiyA ? ___tIsarA yaha bhI prazna hai ki saba lokameM sahAra hAta samaya jIva ajIva kahA~ gye| yadi jIvoM meM masajIva brahmameM mila gaye aura anya jIva mAyA meM mila gaye to mAcA ajhase alaga rahatI hai yA pIche brahmameM mila jAtI hai. yadi alaga rahatA haiM to brahmAko taraha mAyA bhI nitya huI advaita brahma nahIM rhaa| aura agara mAyA aura brahma eka ho jAte haiM to jIva mAyA meM mile the ve bhI mAyAke sAtha brahmameM mila ge| isa taraha mahApralayaka samaya sabhIkA paramapradhameM milanA rahA to mokSakA upAya kyoM kiyA jAya / tathA jo jIva mAyA mila gaye the ve hI jIva yAdameM loka racanAke samaya loko pAyage yA be brajhameM hI mile raheMge aura nae paidA hoNge| agara ve hI AyeMge to mAlUma huA ki ve alaga 2 rahe milanA kyA rhaa| yadi naye paidA hoMge to jIvakA astitva vAr3e hI samaya taka rahA mukta hone ke upAya karanese kyA lAbha | . lokakI anAdi nidhanatA pravAdiyoMkA yaha bhI kahanA hai pRthvI zrAdika mAyAmeM mila
Page #183
--------------------------------------------------------------------------
________________ . jAtI hai| parantu yahA~ bhI prazna yaha hai ki bahu mAyA pratika sacetana hai yA mUnika acetana. agara amRtika sacetana haiM, to isameM mUrtika acetana padArtha kaise mila sakate hai aura yadi mUrtika aMdhedana hai to yaha brahma meM milanI hai ki nhiiN| agara milatI hai| to isase ajha bhI mUrtika asanase mizcita hunmaa| agara nahIM milatI to advainatA nahIM rhii| agara yaha kahA jAya ki saba amUrtika cetana ho jAte haiM to pAramA zArIrAdikakI ekatA huI. inakI SakasA graha saMsArI jIva aise hI mAnasA hai usako ajJAnI kyoM kahA jAya ? dusarA prazna yaha hai ki lokakA pralaya hone para. mahezAkA pralaga hotA hai ki kahIM ? agara hotA hai to eka sAtha yA Age pIche ? agara eka sAtha hotA hai to svayaM naSTa hotA humA lokako naSTa kase karatA hai ? agara aAge pIche honA hai to lakako naSTa kara yaha rahA kahA~, kyoMki vaha svayaM bhI nA sRSTi meM hI rahatA hai| isa taraha mahezako sRSTikA saMhArakattA mAnanA asabhava hai / tathA isI prakAra yA anya aneka prakAra se brahmA, viSNu, mahezako kramase sRSTi katA. mRSTirakSaka mRSTa nahAraka mAnanA mizayA hai| lokako anAdi nidhana hA mAnanA cAhiye / isa lokameM jIvAdika padArtha bhI alaga 2 anAdi nidhana haiN| unakI avasthAkA parivatana hotA hai isa apakSAse ve paidA zrIra naSTa hote rahata haiM / svarga. naraka. hIpAdika anAdima imI prakAra hai, aura satA isI prakAra raheMge yadi yaha kahA jAya ki binA banAe aise prAkArAdika se saMbhava hai| sakA hai. yaha nA banAne hI bana sakate haiN| yaha ThIka nahIM hai kyoMki jo anAdise hu| pAe jAte haiM usameM tarka kyA ? jaise parabrahmakA svarUpa anAdi nidhana mAnA jAtA hai vaise hI yaha bhI hai| yadi kahA jAya ki jIbAdika va svargAdika kaise hue so hama bhI yaha pUga ki pAnAma
Page #184
--------------------------------------------------------------------------
________________ kaise huzrA ? yadi kahoge ki inako racanA kisane kI to hama kaheMge ki parabrahAko kisane bnaayaa| yadi parabrahma svayaM siddha hai to. jIva svargAdi bhI svayaM siddha hai| Apa kaheMge ki inakI aura parabrahmakI samAnatA kaise to hama pUchage ki inakI samAnatAme doSa kyA hai ? lokako nayA paidA karanA usakA vinAza karanA Adi bAnoM ke bAre meM to hamane aneka doSa btlaae| aba yaha tumheM batAnA hai piH lAMbalI anAdi nidhana bhAganemeM kyA doSa hai| vAstavamai parabrahma koI alaga cIja nahIM hai, isa saMsAramai jIva hI yathArtha mokSamArgakA sAdhana karake sarvajJa vItarAga hojAtA hai| (mokSamArga prakAzase uddhRta) advaitavAda ke viSaya meM sAMkhyoMkA uttara pakSa nAvidyAt avastunA bandhayogAt (sA0 da. 1 / 20) ___ bhAvArtha-vANika vijJAnavAdI yogAcAra bauddha aura nitya vijJAnavAdI, vedAntI ye donoM advaita bAdI haiM kyoMki ye vijJAnake sivAya anya padArtha nahIM mAnate haiN| vedAntI eka hI nitya vijJAnamaya brahma mAnate haiN| aura yogAcAra bauddha ananta kSaNika vijJAna vyaktiyoMkA eka sasAna mAnate haiN| ye donoM avidhAko vandhakA hetu mAnate haiN| arthAt avidyAse puruSako saMsArakA bandhana hotA hai| sAMkhya unara pattIrUpase usako pUchatA hai ki aviSyA vastu,san hai yA asana hai| vaha kahatAhai avastu asana hai|tss sAMkhya darzanAkAra kahatA hai ki yadi avidyA asA hai to usase puruSako bandha nahIM ho sakatA! svapnameM dekhIhuI rajjuse / asana rajjuse kyA koI kisI vastuko bAndha sakegA ? kadApi nahIM / yadi kaho ki asana avidyAse bandha bhI asan avAstatrika hogA to yaha bhI ThIka nahIM hai / bandha yadi asata he| to usakI nizruttike liye yogAbhyAsa
Page #185
--------------------------------------------------------------------------
________________ ( 165 ) Adi sAdhanAMkI AvazyakatA nahIM dii| yogAbhyAsa Adi sAdhanakA bandhakI nivRttike liye upadeza kiyA hai ve saba niSphala hojAyeMge / isaliye bandhazrasata nahIM mAnA jA sakatA / vastutve siddhAnta hAniH ( 0 0 1 / 21 ) bhAvArtha - sAMkhyakAra kahate haiM ki yadi vidyAko vasturUpa arthAt sadrUpa mAnoge to tumhAre siddhAntako hAni phuNcegii| kyoMki tuma vidyAko milyA mAnate ho, to yaha siddhAnta badala jAyagA / 'vijAtIya dvetApattizva' (sA0 da0 1 | 22 ) bhAvArtha - yogAcAra bauddha sajAtIya kSaNika vijJAnakI aneka aktiyA~ to mAnate hI haiM isaliye sajAtIya chaina unake lie aApattirUpa nahIM hosakatA kintu vijAtIya dvaita to unake liye ApattirUpa hogA | avidyA jJAnarUpa nahIM hai kintu vAsanArUpa hai aura vAsanA vijJAna se vijAtIya hai| avidyAko sata mAnane para vijJAna aura zravidyA yaha do padArtha siddha hone para vijAtIya dvaitatA prApta hogI / vedAntiyoMke liye dvaitanA mAnanA doSApattirUpa hai| 'ciruko bhayarUpA cet' ( sAM0 0 1 | 23 ) . bhAvArtha - sAMkhya kahate haiM ki avidyAko san yA asan mAnane meM doSApatti prApta honese viruddha ubhayarUpa mAna lo arthAta san asat sadasat aura sasadasase vilakSaNa ye cAra koTiyA~ haiN| inameM se pahilI do san aura asatkA to niSedha ho cukaa| tIsarI sama asat rUpa koTi paraspara virodhI haiM / sat se viruddha asana aura satase viruddha sata yaha tIsarI koTi to paraspara viruddha honese nahIM mAnI jA sktii| taba vilakSaNa sadasadrUpa koTi mAnoge to usakA uttara nIce diyA jAtA hai|
Page #186
--------------------------------------------------------------------------
________________ 'na nATaka padArthapratIteH ' ( sA0 de0 1 1 24 ) bhAvArtha-jagata meM pemA kAI padArtha hA pratIta nahIM hotA hai| mApakSa sana asana to mila sakatA hai magara cauthI kAdi vAlI nirapeca san amana vastu paraspara viruddha honese kahIM bhI pratIta nahIM hotI / anya yaha bhI doSa hai ki yadi avidyAko sAkSAna andhakA hetu mAnoge to mAnase adhimAkA nAza hone para prArabdha bhogakI anupapatti hogI / kayAki duHsva bhogarUpa andhake kAragA kA nAza hone para kAryako nivRtti ho jaaygii| hamAre manase sAM avidayA janmAdi saMyoga dvArA bayakA hetu hogI / janmAdi saMyoga prArabdhako samAptika binA naSTa nahIM hote / inyaMsa vistaramA / brahmavAdake viSayameM naiyAyikokA uttarapakSa buddhayAdibhizcAtmaliGga nirupAravyamIzvaraM pratyakSAnumAnAgama bhaviSyAtItaM kaH zakta utpAdayitum / / (nyA0 vA. bhA0 4321) aMtha-brahvAtrAdA brahmako jagatakA upAdAna kAraNa mAnate haiM / Izvara kAraNaM puruSakarmA phalyadarzanAt / / 4 / 1 / 16 / isa sUtra meM Aye hue Izvara zabda kA artha va brahma karate haiN| Izvaro brahma / IzanAyogAta / IzanA ca cetanA zaktiH kriyAzanizca / mA cAtmani brahmanIti / brahmA IzvaraH sa ema kAraNaM jagataH / na ca bhAvo nA pradhAna cA paramANavo vA cetayate / / artha-IzamAyAMgase Izvara zarada niSpanna hotA hai / IzanA
Page #187
--------------------------------------------------------------------------
________________ casanA zakti aura kinAzakti do prakArakA hai| vaha pAramA aura brahmameM haiM / brahma hI Izvara hai, vahI jagatakA kAraNa hai / prabhAva prakRti yA paramAgu, jagata ke kAraNa nahIM hai / pravAdiyoMkA graha pUrvapakSa hai| yAyika isakA uttara deta hai ki AtmAko jAnane ke lice prAtmA liGga rUpa. budha, icchA zrAdi vizeSa guNa pAye jAte haiM brahma tA nirupAdhika hai / usako jAnane ke lie koI liGga thA nizAnI nahIM hai| mukhya ghAta to yaha hai ki pramANa ke binA prameyakI siddhi nahIM ho sakegI / brahmakI siddhi. tuma kisa pramANane karoge ? pratyakSa to brahmakA nahIM ho sakatA, kyoMki vaha kisI bhI indriyake dvArA grAma nahIM hai / brahmako batAne vAlA koI khAsa hetu nahIM hai. ataH anumAnasa bhI grAhA nahIM hosknaa| sarvasammata agama pramANa bhI nahIM hai / isatti ye bhASyakAra kahate haiM ki 'pratyakSAnumAnAgamaviSayAtItaM kA zakna upapAdayitum' pramANake viSayase rahita brahmakA upapAdana karane ke lie kauna samartha ho sakatA ? koI nhiiN| jaba brahmAkI upapatti nahIM ho sakatI to usako upAdAnakAraNa mAnanekI bAta mUlase hI ur3a jAtI hai / mUla nAsti kutaH zAstrA' arthAta jahA~ mUla hI nahIM hai vahA~ zAkhA ko kyA bAta kI jAya ? nayAgrika kahanA hai ki isa liye Atma vizeSa rUpa IzvarakA jaganakA upAdAna kAraNa nahIM kinta nimitta kAraNa mAna lii| prANAyAka karmoM ke anusAra vaha jagana banAtA hai / vastutaH IzvaradhAdiyAMkA yahI siddhAnta hai| prAcInatama naiyAyika prAcArya to Izvarako niyantAmAtra hI mAnane haiM kArarUpase nahIM / ityalaM vistaran /
Page #188
--------------------------------------------------------------------------
________________ zraha tabAdake viSayameM jainiyoMkA uttarapakSa ajApyanye badantyeca, mavidyA nasataH pRthaka saJca tanmAtrameveti bhedAbhAso'nibandhanaH / / (zA. vA0 sa0 stavaka 84) artha-advaitapakSake viSayoM vedAntI aisA kahate haiM ki avinA brahmase alaga nahIM hai| brahmase avidyA alaga mAnane para advaita siddhAnta nahIM Tika sakatA / sat yaha brahmamAtra hai arthAt brahma kI hI sattA hai| avidyAkI pRthaka sattA nahIM hai| yadi aisI bAta hai to ghaTa, paTa. strI, puruSa, pitA, putra, meTha,naukara pasi. patnI, ityAdi jo bhedakA AbhAsa hotA hai usakA kyA kAraNa hai ? kAraNake binA kArya nahIM jAna sktaa| saMcAthA'bhedarUpApi bhedAbhAsanibandhanam pramAkhamantareNata-davagantuM na zakyate // (zA0 vA0 s08|5) artha-pUrvapakSI kahatA hai ki brahmake sAtha apane bhASako prApta huI bahI vidyA bhedAbhAvakA kAraNa hogii| utarapakSI kahatA hai ki avidyA tabhI kAraNa bana sakatI hai. jaba vaha svayaM pramANase siddha hojAya / avidyA prameya hai aura prameya pramANake binA nahIM jAnA jA sktaa| bhAve'pi ca pramANasya, prameyavyatirekataH nanu nAdvaitameveti, tadabhAve'pramANakam // (zA0 vA0 s0.8|6) artha-avidyA kA nizcaya karane vAlA pramANa kadAcin
Page #189
--------------------------------------------------------------------------
________________ (166 ) svIkAra kara liyA jAya kintu jaba taka pramAName pramayakI sattA kA svIkAra na kiyA jAya taba taka kArya kAraNa bhAvakA nirvAha nahIM ho sakatA / vedAntI kahate haiM ki hama aisA nahIM kahate haiM ki kevala advaita hI hai| yoM to pramANa aura prameya donAkI vyavasthA kI huI hai| yadi pramANako bhI svIkAra na kareM to advaitatatva bhI apramANa hojaaygaa| uttara pakSI kahanA hai ki eka aura hU~ta aura dUsarI ora advaita isa prakArake paraspara virodhI kathana janmattake vinA anya kauna svIkAra kara sakatA hai ? vidyAvidyAdibhedAcca, svatantreNaiva vAdhyate / tansaMzayAdiyogAca, pratItyA ca vicintyatAm / / (zAcA s08|7) artha--vidyAM cA vidyA ca. astadaMdomayaM sahAvidya yA mAnya tItvA vidyAyA'mRtamandhute yaha eka zruti hai| isameM vidyA aura avidyAkA bheda spaSTa batAyA huA hai| vidyAkA phala amana prApti aura avidhAkA phala mRtyutaraNa hai| kAryabhedase kAra meM bhI bheda hotA hai / isaliye ukta atise svatantrarUpase advatatatvakA nirAsa hojAtA hai . dUsarI bAta yaha hai ki "tattvamasi' ityAdi zrati advaita chodhaka hai tu brahmaNI veditavye paraM cAparaM ca" paraM cApara ca brahma padoGkaraH" ityAdi ati saccI hai yA dUsarI ? isa prakAra bhAgamapramANase bAdhA aura saMzaya utpanna honekA saMbhava honese advaitavAda dUSita ThaharatA hai| tIsarI bAta hai pratyakSa pratItikI / ghaTa, paTa Adi bhinna bhinna vastue~ pratyakSase dikhAI detI hai| ghaTapaTAdi bheda kI pratyakSa pratIti hotI hai vaha bhI advaitatatva gbaeuna karatI hai| vedAntiyoMkA iSTi sRSTibAda bhI bauddhAle zUnyabAdake barAbara hai| kahA bhI hai ki
Page #190
--------------------------------------------------------------------------
________________ ( 177 ) pratyakSAdi prasiddhArtha viruddhArthAbhidhAyinaH vedAntA yadi zAstrANi, bauddhaiH kimaparAdhyate // 1 // anye vyAkhyAnayantyevaM samabhAva prasiddhaye / advaitadezanAzAstre nirdiSTA natu tatvataH // (zA. vA0 sa08 ) artha-jaina vedAntiyoMko kahate haiM ki zAstra meM jo advaitatatva kA upadeza diyA gayA hai vaha advaitatatvakI vAstavikatA batAnele liye nahIM kintu jagatameM moha prApta karake jIva rAgadvepako prApta karate haiM use rokaneke liye aura samabhAvakI prIti karAneke liye sathA zatru mitrako eka dRSTise dekhane ke lie hai vaha upadeza "aramaivedaM sarva" ityAdi rUpa haiM / jagatako zrasAra tuccha mAnakara sarvako AtmasamadRSTise dekhanekA upadeza denA hI zAstrakArakA prAzaya hai| isase tumhArI eka vAkyatA hai / itylm| * Arya samAjake anupama vaidika vidvAn zrImAna paM0 sAtavalekara jI kI smmti| yajJoM meM devoM kI upasthiti / Adhibhautika yajJakA arthAt mAnava vyavahArakA rUpa (yajJakA vAstavika svarUpa) samajhane ke liye isakA vicAra avazya karanA cAhiye ki deva yajhoMmeM jAkara svayaM upasthita hote the yA nhiiN| brAhmaNAdi granthoMmeM aura purANoMmeM bhI yahI likhA hai ki prAcIna kAlameM devatAe~ svayaM yajJameM zrAtI thIM aura vibhAga arthAt anna * noTa-advaitavAda para vizeSa vicAra, darzana prakaraNa meM kiyA jaayegaa|
Page #191
--------------------------------------------------------------------------
________________ bhAga svayaM letI thIM / parantu pazcAt unhoMne svayaM yajJameM upasthita honA chor3a diyA / yajJoM meM devoMkI upasthiti honeke varNana mahAbhAratameM bhI kaI sthAnoM para haiM aura anyAnya purANoM meM bhI kaI sthAnoM meM haiN| isa viyaSameM mahAbhAratakA sukanyA kA thAkhyAna athavA cyavana RSikI kathA dekhane yogya hai cyavana RSi / - cyavana RpikI kathA athavA sukanyAkA zrAkhyAna mahAbhArata vanaparva adhyAya 521 se 1.5 taka hai| graha mAsyAna vahA~ pAThaka vistArase dekha sakate haiM / isakA sArAMza yaha hai__ "zaryAti nAmaka eka rAjA thA, usakI sukanyA nAmaka eka kanyA thI / isa kanyAne cyavana RSikA kucha aparAdha kriyA, isaliye rAjAko bar3A kaSTa huzrA / pazcAt rAjAne apanI kanyA, cyavana RSiko vivAha karake dAma dI / isase cyavana saMtuSTa humA / cyavana RSi bar3A vRddha thA aura yaha kanyA taruNI thii| eka samaya devoMke vaidya azvinIkumAra vahA~ gaye, unhoMne sukanyAse kahA ki vRddha yavana ko chor3a de aura hamase zAdI kara / sukanyA ne mAnA nahIM / pazcAt bAtacIta hokara azvinI kumAroMne kucha cikitsA ke dvArA cyavanako tarUNa banAnekA bhAra svIkAra kiyaa| unhoMne apanI cikitsA dvArA cyavanako taruNa bnaayaa| isa upakArake badale azvinI kumAroMko yajJameM annabhAga denA bhI cyavana RSine svIkRta kara liyaa| kyoMki isa samaya taka azvinIkumAroMko ( vaidyoMko) annabhAga lenekA yajJameM adhikAra na thaa| anta meM kyavana RSine yajJa kiyA, usameM saba deva Agaye, aura jisa samaya cyavana RSi azvinIkumAroMko anadene lagA usa samaya deva samrATa indra kahatA hai
Page #192
--------------------------------------------------------------------------
________________ - indra uvAcabhAvatara ma gohI jAmAniti meM ptiH| . bhipajau divi devAnA karmaNA tena nA'rhataH // 6 // cyavana uvAcamahotsAhI mahAtmAnau rUpadraviNa vittrii| yo caRturmA praghavanvRndArakamiyA'jaram // 10 // Rte tyo vibudhAMzvA'nyAnkathaM ca nA'Ita sabam / azvinAvapi devendra devau viddhi purandara / / 11 / / ____ indra uvAcacikitsakoM karmakarauM kAmarUpa samanvito / loke caranto matyAMnAM kathaM somamihA'hetaH // 12 / / lomaza uvAcaetadeva tadA vAkyamA Dayati devagaT / anAhatya tataH zakra graha jagrAha bhArgavaH // 14 / / indra uvAcaAbhyAmathoya somaM tvaM ahiSyasi yadi svayaM / bacaM te mahariSyAmi ghorarUpa manuttamam // 15 / / evamuktaH smayanindramabhidhIkSya sa bhaargvH| jagrAha vidhivatsomamazvibhyAmuttamaM graham // 16 / /
Page #193
--------------------------------------------------------------------------
________________ : ( 173 ) tato'sau prAharadvatraM ghorarUpaM zacIpatiH / tasya praharato cAhuM stambhayAmAsa bhArgavaH // 17 // ma0 bhA0 bana 124 indra bole- yaha donoM azvinIkumAra svarga meM devatAoMkI davA karate hai, isaliye inako semavAla karanA ucita nahIM hai| cyavana RSi bole - he indra ! yaha donoM azvinIkumAra bar3e mahAtmA, bar3e utsAhI, rUpa aura dhanase yukta haiM. inhoMne muke devatAoMke samAna vRddhAvasthA rahita taruNa banAyA hai| he indra ! tuma aura saba devatA yajJa bhAga pAveM, para ye kyoM na pAveM ? yaha bhI devatA haiM ? indra bole- he cyavana RSi ! yaha donoM cikitsA karane vAle manuSya loka meM ghUmane vAle haiM, taba kisa rIti se sAma ke yogya haiM ? lomaza muni bole- jyoM hI isa vacanako indra dUsarI bAra kahanA cAhate the, tyoM hI bhRgaputra syaMvanane indrakA anAdara karake azvinIkumAroMko sAma pradAna kiyA / taba indra ne kahAinake liye tuma sema doge to maiM tumhAre Upara ghora va mArU~gA aisA kahane para bhI indrakI tarapha dekhake kucha ha~sakara vyavanane azvinIkumAroMkosoma diyaa| taba indrane cyavana RSi para va calAyA. usa samaya cyavanane indra ke hAthako staMbhita kiyA / " yaha kathA dekhanese spaSTa hotA hai ki indrAdi deva svayaM bhAratavarSameM Ate the, yajJameM svayaM upasthita hote the. apanI mAnamAnyatA meM athavA apane zrAdarameM nyUnAdhika hone para paraspara lar3ate bhI the| aura pazcAt apane liye prApta hone yogya annabhAga sAtha lekara cale jAte the / zrarthAt jisa prakAra hama manuSyoMkA vyavahAra hotA hai vaisA hI unakA vyavahAra usa prAcIna kAlameM hotA thA / azvinIkumAra vaidya hone se ve hara eka rogI ke ghara meM jAte the
Page #194
--------------------------------------------------------------------------
________________ isa kAraNa inako yajJa bhAga lenemeM ayogya mAnA gayA thA, parantu cyavana RSike prayatnase unako anna bhAga milane lgaa| isase spaSTa hotA hai ki kaI devoMkA yajJameM adhikAra kama, kaiyoMkA adhika aura kaiyoMkA bilkula nahIM thaa| yaha bhAga, havirbhAga, annabhAga, isakA tAtparya itanA hI nahIM hai ki vahA~ yajJake sabara kI sAmAkA bhAruNa karanA, parantu usakA tAtparya itanA hai ki dhAnyAdi padArthokA bhAga bhI yahA~se le jaanaa| kyoMki ina yakSoMmeM jo dhAnyAdi unako prApta hotA thA. usase devoMkA gujArA sAla bhara calatA thaa| yadi vahA~ hI peTa bhara anna unako milA, to usase unakA gujArA saMbhavataH kevala eka dinake liye hI hogA, isase unakA kucha banatA nhiiN| devatA loga yajJase jIvita rahane vAle the isakA tAtparya itane vicArase pAThakoMke manameM ThIka prakAra zrA sakatA hai aura nimna lokakA bhI Azaya spaSTa hojAtA hai| devAnbhAcayatA'nena te devA bhAvayantuvaH / . . parasparaM bhAvayantaH zreyaH paramavApsyatha / / bha. gItA0 3 | 11 "tuma isa yajJameM devatAoMko saMtuSTa karate raho. aura ve devatA tumheM saMtuSTa karate rheN| isa prakAra eka dUsareko saMtuSTa karate hue donoM paramazreya arthAt kalyANa prApta krlo|" arthAna isa yantra dvArA devoMkI sahAyatA Aryoko aura pAryo kI devoMko prApta hotI hai aura paraspara sahAyatAke kAraNa donoMkA kalyANa ho sakatA hai / yaha yajJa isa prakAra donoMko saMtuSTi bar3hAne vAlA hotA thA / yaha saba bAteM vicArakI dRSTise dekhanI cAhiye. kyoMki yaha bAta itane prAcIna kAlakI hai ki jo samaya mahAbhArata
Page #195
--------------------------------------------------------------------------
________________ ( 175 ) kAlake bhI kaI zatAbdiyoM pahalekA hai| aura mahAbhAratake lekhaka ko bhI isa aitihAsika bAtake viSaya meM saMdeha sA utpanna huA thA / yahA~ taka ki mahAbhAratakA lekhaka saMzaya se prasta thA, ki usako sarpa jAtIke loga manuSya the yA sA~pa the isa viSaya meM bhI saMdeha thA, isIliye vaha kisI sthAna para likhatA hai ki sA~pa the aura kisI samaya manuSyavat likhatA hai| isI prakAra deva dAnavAvikoMke viSaya meM bhI unako koI nizcita kalpanA nahIM thii| parantu o kathAe~ usa samaya pracalita thI unakA lekhana eka dUsare ke sAtha or3akara unhoMne kiyA / aba hameM hI vicAra karake nizcaya karanA cAhiye ki itihAsakI dRSTise una kathAoM dvArA kyA siddha hotA hai| devoMke viSaya meM jo bAteM hamane yahA~ dekhI usase unakA vAsta vika svarUpa spaSTatAse vyakta huA hai, ki ve tibbata meM rahate the aura bhAratavAsiyoMkI mitratAmeM rahakara unakI rakSA karate the aura bhAratavAsiyoMkA bhI unase prema thA / arthAt Arya aura deva paraspara mitra jAtiyA~ thIM aura unakA kalyANa eka dUsare para avalambita thA / isase bhI siddha hotA hai ki deva bhI manuSya ke samAna mAnava jAtike AdamI the / svarnI / gaMgAkA nAma "svarga nadI" kiMvA "strI" hai| isake anya nAma ye haiM | maMdAkinI viyadUgaMgA svarnadI suradIpikA / amarakoza 1 / 46. 1 "vid gaMgA svarNadI, suradIrgikA ye saba zabda 'devoMkI nadI' isa artha meM prayukta hote haiN| surasaridra, suranadI, amaragaMgA, devanadI" Adi zabda bhI isI gaMgAnadIke vAcaka haiM. ye zabda
Page #196
--------------------------------------------------------------------------
________________ spaSTatAse yatA rahe haiM ki yahI gaMgAnadI devoMka rASTrase bahatI huI yahA~ zrAgaI hai / yaha prArambhameMdayoMkI nadI thI, bhAratavarSa meM Akara yahI nadI bhAA~ko sukha dene lagI hai / yaha gaMgAnadI vAcaka zabda bhI tibbata devAMkA loka hai yahI bhAva vyakta kara rahe haiN| nadI vAcaka zabda sthAnakA nirdeza spaSTarAMtise karate haiM isaliye devAke rASTrakA nizcaya karane ke liye ye zabda bar3e sahAyaka ho sakate haiN| devoM kA anna bhaag| .. astu, isa prakAra devanAmaka maanvjaati| triviSTrapa) livdhata meM rahatI thI. apane annake liye bhAratIya logoM para nirbhara rahatI thii| bhAratIya Arya loga yajJa yAga karate the aura indrAdi devatA ke nAmase annakI muSTiyA~ athavA adhika bhAga alaga rakhate the, jaise aAjakala muSTikaMDa hote haiN| devoMke liye anna bhAga alaga rakhaneke binA ve Arya loga kisI bhI anna kA sevana nahIM karate the| isa prakAra devoMke liye zrAvazyaka annabhAga bhAratase milatA thA / devoMko anabhAga pahuMcAnekI vyavasthA saba choTe aura bar3e yAgoMmeM yAgake pramANase tathA yajamAnake dhanake anusAra hotI thii| yajJa kA pAritoSika / isa prakAra yajJake dvArA devoMko anabhAga dene ke kAraNa deva bhAratIya AryokI rakSA karate the, yaha to spaSTa hI hai parantu isake atirikta bhI yajJakartAoM ko eka bar3A bhArI pAranoSika milatA thA, vaha "svargavAsa" ke nAbhase prasiddha hai, Aja kala * svargavAsa" kA artha viparIta hI huA hai, svargavAsa, kailAzavAsa, baikuMThavAsa Adi zabda Ajakala maraNottarakI sthiti darzAne vAle zabda samajha jAte haiM, parantu jisa samaya devajAti jIvita thI. aura
Page #197
--------------------------------------------------------------------------
________________ unakA Aryose paraspara melamilApakA saMbaMdha thA, usa samaya pUrvokta svargavAsAdi zabda maraNottarakI avasthA batAne vAle meM ke| mahAbhAratameM bhI isake kaI pramANa mila sakate haiM. -zrala sIkhaneke liye vIra arjuna svargameM gayA thA, indra ke . pAsa cAra varSa rahA thA, aura vahA~ astra vidyA sIkhakara vApasa . zrIgayA thA / yaha arjunakA svargavAsa jIvita dazAmeM hI hubhA thaa| (indralokAbhigamanaparva-vanaparva a, 46-47) . 2-nAradamuni khAse bhAratavarSameM aura yahA~ se nAlokameM kAI kAra bhramaNa kara cuke the / unako devoMke muni kahate the| inakA rAjanaitika kArya itihAsameM prasiddha hai| ye svargameM rahate hue bhArata meM bhI rahate the| 3-lomasa RSi svargameM gaye the aura bahA~kA vRttAMta unhoMne dharmarAjako kathana kiyA hai| (vanaparva praha ye saba jIvita dazAmeM hI svargavAsI hogaye the| isa prakAra kaI pramAyA diye jA sakate haiM parantu satra pramANa yahA~ rakha denekI koI AvazyakatA nahIM hai| mahAbhAratake pATha karate 5 ye pramANa pAThakoMke sanmukha Asakate haiN| tAtparya, usa atiprAcIna samayameM svargavAsa jItejI hotA thA aura usakA artha "tibdhatameM nivAsa" itanA hI thaa| yahA~ pAThaka pUcha saphar3e hai ki svargakA pralobhana itanA vizeSa kyoM hai ? yahA~ to bhojanake liye anna bhI paidA nahIM hotA. phira vahA~ jokara rahanese sukha kisa prakAra hosakatA hai ? isakA asara jinhoMne himAlayako mairakI hai unako kahanekI AvazyakatA nahIM hai / himAlayakI pahAr3iyoM meM khAne-pIne ke pArtha itane vipula nahIM prApta hote, parantu vahA~kI jala vAyuke sukha , aura
Page #198
--------------------------------------------------------------------------
________________ ( 148 ) vahAM kI zAMti advitIya hI hai| isa kAraNa isa samaya bhI uttara bhArata ke loga mAsa do mAsa kI chuTTiyoMmeM pahAr3a kI sera jarUra karate haiM, tathA dhanika loga solana Adi sthAnoMmeM choTAsA makAna banAnekI icchA karate haiN| isase spaSTa hai ki himAlaya aura usake uttarabhAgake sthAnoM meM kucha vizeSa sukha hai, jo yahA~ vipula dhAnya hote hue bhI nahIM mila sakatA / isIliye prAcIna kAla ke loga svarga meM apane liye kucha sthAna milanekA prayatna karate the, sthAna milane para vRddhAvasthA meM vahA~ jAkara Anandase rahate the / bhAratadeza meM jIvana kalaha hai vaha yahA~ nahIM, sAdA rahanA aura havAkI uttamatA rahane ke kAraNa Arogya svabhAvataH hI rahatA hai, jalakI nirmalatA ke kAraNa roga kama hote haiM ityAdi aneka sukha svargadeza ke haiN| isaliye bhAratIya loga svargameM thor3I bhUmi prApta karaneke icchuka the aura jo bahuta karate the aura devoko dhAnyAll dika bahuta dete the unako tibbatameM thor3A sthAna diyA bhI jAtA thaa| dekhiye isa viSaya meM mahAbhAratakI sAkSI ------ aSTaka uvAca - pRcchAmitvamA prapata prapAtaM yadi lokAH pArthiva saMtimesa | yadyantarikSe yadi vA divi sthitAH kSetranaM tvAM tasya dharmasya manye // 6 // yayAtiruvAca - yAvatpRthivyAM vihitaM gavAzvaM sahAraNyeH pazubhiH pAItetha / tAvanlokA divi te saMsthitA vai tathA vijAnIha narendrasiMha // 10 // aSTaka bole- he pRthvInAtha ! mujhako jAna par3atA hai ki tuma
Page #199
--------------------------------------------------------------------------
________________ ( 176 ) se prApta hone vAle saba sthAnoMko jAnate ho. avaraka pUchatA hU~ ki svargAdi loka meM mere puNyale prApta hue kaI sthAna hai yA nahIM ! yayAti bole----he narendra siMha ! suno, isa bhUmaNDala meM gau a parvatake jitane pazu haiM svargaloka meM utane hI tumhAre puravase upArjita sthAna haiN| isa saMvAdase patA lagatA hai ki isa krarmabhUmi bhAratavarSa meM yajJAdikarma karake usameM devatoMko prazna saMcaya dene se triviSTapameM rahane ke liye unako sthAna prApta hote the / isI prakArake sthAna rAjAko prApta hue the, yaha bAta rAjA yayAti khargameM jIvita daza meM hI gaye the. usa samaya unhoMne pratyakSa dekha lI thI aura vahI bAMta aSTaka se unhoMne kaha dii| svargameM sthAna prApta karanekA sAdhana yaza karanA aura usake dvArA devajAtike manuSyoMkA abhAga denA hI eka mAtra yA / " mahAbhAratakI samAlocanA, bhAga, 2 devoM kA anna / yajJa u devAnAmannam / za0 brA0 8 1 1 / 2 / 10 "zahI devoMkA anna hai|" arthAt yajJase hI devoMko ana milatA hai / indra ke liye yaha ana bhAga varuNa ke liye yaha abha bhAga isa prakAra hara eka devatA ke uddezyase alaga alaga anna bhAga rakhakara unako dhanna bhAga de diye jAte haiN| isa prakAra jo puruSa adhika se adhika anna bhAMga devA thA, usake liye svarga lokameM adhika uttama sthAna rahane ke lie milatA thaa| bhAratIya samrATa bar3e bar3e yajJa karate the, aura usa samaya devoM ke lie bahuta hI a bhAga mila jAtA thaa| jo bhAratIya samrATa sau yajJa karatA thA, usako svargameM sabase zreSTa sthAna milatA
Page #200
--------------------------------------------------------------------------
________________ * bhA : isakA tAtparya pUrvokta pani padAnese spaSTa ho jAtA hai| prAcIna samayameM kaI yajJa saikar3oM varSa calate the, aura usameM revatIphe * bahazyase jo anna dAna hotA thA isakA koI hisAba hI nahIM thaa| ye mana jaise devatoMke liye anna dAna karane ke liye rakhe the| usI prakAra bhAratIya Aryoke ApasakI saMgaThanA karane ke liye bhI parantu isakA vicAra kisI anya prasaMgameM kiyA jAvegA / yahA~ deva jAtike sabaMdhakI hI bAta hameM dekhanI hai. ataH bhanyaM mAtakA : yahA~ vicAra karanA ucisa bhI nahIM hai| : isa saba varNanase pAThakAka manama. yaha bAta jama gaI hogI, :: ki mArA dho isa dizAma vizvAsa yA niviSTapameM : "deSa" nAmaka manuSya jAtI rahatI thI aura vaha jAti bhAratIya .zrAyaM jAtikI mitra jAti thI, tathA yaha mitratA donoM mitra jAtiyoM-- atharthAt devoM aura prAyoM kA hita bar3hAne ke liye . kAraNa huI thii| : asura bhASAmeM deva zabda kA artha / . .. hamane pahile hI batAyA hai ki devoMke rASTrake pazcima aura uttara dizAmeM asuroM aura rAkSasoMke deza the| isaliye hameM patA lagAnA cAhiye ki unakI bhASAoM meM "deva" zabmakA artha kyA hai| anuroMkI bhASA meMda hai isa bhASAmeM deva zabdakA artha 'rAkSasa' hI hai| Rra, duSTa, vinAzaka, hatyA karane vAlA isa arthameM deva zabda asura bhASAmeM hai| gharaziyana bhASAmeM, urdU arthAn asura bhASAse utpanna huI anyAnya bhASAoM meM bhI deva zabaikA artha rAkSasa hI hai| . . . . isakA tAtparya samajhane ke lie bar3I dUra AnekI AvazyakatA nahIM hai / jisa prakAra aMsura aura rAkSama devoMke. rASTra para hamalA karate the aura dina rAta devoMko satAte the, ThIka usI prakAra indra
Page #201
--------------------------------------------------------------------------
________________ HI ( 181 ) ra deva senA lekara asuroMke dezoM para hamalA karate the, asuroMke grAma jalAte the, unake kiloMko tor3ate the, unako karala kahate the / arthAt jisa prakAra asura jAtike loga deva jAtike sogoMke kaTake hetu the, ThIka usI prakAra veSa jAtike loga jAti ke logoM ke duHkhake kAraNa the| isIlie asura zabda bhASA (saMskRta) meM bhayAnaka arthameM prayukta hone lagA aura deva zabda asura bhASA ra artha meM prayukta hone lgaa| kyoMki asuroMke viSaya meM jaisA kaTu anubhava devoMke lie AtA thA usase bhI adhika kaTuvA anubhava deSoMke viSaya meM bamuroko bhAtA thaa| isalie parasparakI bhASAoM meM ukta zabda itane zrI vilakSasa artha meM prayukta hue haiM / . isakA eka udAharaNa isa samaya meM bhI dekhA jA sakatA hai| paThAna loga banekA Dara mahArASTrameM isa samaya lar3akoMko dikhAte haiM aura paThAnoMke dezake marAThoMkI Dara dikhAte haiN| isakA tAtparya ina logoMne paraspara ke dezameM atyadhika ghAta pAta kie the| kucha kAla taka ina ghAtapAta kA smaraNa rahatA hai aura kucha samaya bArUda zabdoM kA vahI artha prApta hotA hai| anantakAla vyatIta honeke pazcAt mUla kAraNa bhUlA jAtA hai| zabdakI vyutpatti karane vAle ko mUla itihAsakA patA huA to vyutpatti ThIka karatA hai, nahIM to pAMgata vyutpatti gar3hate haiN| mUlakAraNakA ThIka patA na honeke kAraNa aisA honA svAbhAvika hai| bhAratavarSa meM to isake udAharaNa ananta hai| kyoMki devavANI-deva-bhASA-(saMskRta bhASA) ke zabdoMmeM saptadvIpoMkA itihAsa bharA huA hone ke kAraNa - haraeka zabdakI utpatiyA~ aura vyutpattiyA~ anekAneka kI gaI haiN| unameM kaI itihAsakI dRSTise ThIka haiM aura kaI galata haiN| parantu isa samaya usakA patA lagAne ke lie ThIka mArgakI khoja karanA
Page #202
--------------------------------------------------------------------------
________________ ( 182 ) pAhiye aura dekhanA cAhiye ki usa samaya aitihAsika avasthA kisa prakAra thii| astu ! yahA~ hamane "deva' zabdako asuraM bhASA meM dekhA ( Devil vita) zaitAna. 'prathama paha hameM pratIta hudhA / isase mI anumAna hotA hai ki deva jAti bhI usI prakAra asura jAtiko satAtI thI jaisI vaha jAti inako sasAtI thI / paraspara zatru, jAne ke kAraNa hI parasparake vAcaka zabda parasparakI bhASAmeM kara artha batAne vAle prasiddha huye| ___ yadyapi saMskRtameM asura aura deva-zabdoMke bhale aura bure bhI artha haiM, tathApi amurakA burA artha aura deva zabdakA bhalA artha adhika prayogameM hai| isaliye alpa prayukta anya zrartha pUrvokta liyamakA bAdhaka nahIM hosktaa| astu ! isase siddha hai, ki ye donoM jAtiyA~, arthAt asura jAti tathA deva jAti, paraspara zatru jAti thI, aura manuSyoM ke samAna hI unakA zrAkAra thaa| isameM . atra saMdeha nahIM hosakatA . . . . deva bhaassaa| ... jisa bhASAko aAja kala saMskRta bhASA kahate haiM usakA nAma . "devabhASA bhI hai| isake anya nAma, "devavANI, devavAka , amarabhASA, suragIH, suravANI" ityAdi bahuta haiN| inakA artha yahI hai ki yaha deva Atiko bhASA thI arthAt jo jAti triviSTapa meM rahatI zrI usa mAnava jAtikA nAma "deva" thA, aura usakI yaha bolI thI jo isa samaya saMskRta bhASAke nAmale prasiddha hai| . isa bhASAkA prayoga siddha kara rahA hai ki isa bhASAkA prayoga karane vAlI deva nAmaka jAti prAcIna kAla meM tho| taza bhASAkA , prayoga kevala. manuSya hI kara sakate haiM. ataH siddha hai ki devanAma dhArI manuSya hI the / jisa prakAra Ayoko bhASAko Arya bhASA
Page #203
--------------------------------------------------------------------------
________________ kahate haiM, aura pizAcoMkI bhASAko paizAcI bhASA kahate haiM, usI prakAra saMskRsakA nAma dekhabhASA isa liye par3A thA, ki vaha deva bhAtike mAnavoMkI bhASA thii| .. devajAtike mAnavA~se AryajAsike mAnavoM kA ati ghaniSTha saMbaMdha honese devoMkI bhASA Arya jAtika pAsa A gaI aura devajAtike nAmake pazcAt usa devabhASAne AryadezameM apanA nivAsa kiyA', yahI devabhASA asurAdi dezoMmeM bhI gaI thI, parantu asura jAtike vikRta uccAraNoM ke kAraNa isa devabhASAkI vikRti asura dezoMmeM bar3I hI vilakSaNa huii| isa bhAratadezameM prAkRta bhASAoMke rUpase bhI saMskRta bhASAkA vikRta rUpa dikhAI detA hai. usase bhI adhika vikAra asura dezoMmeM huaA hai. yaha Ajakala bhI dekhane bAloMko dikhAI degaa| arthAt devabhASAkI vikRti bhAratadezakI azikSita janatAmeM kucha aMzameM dikhAI detI hai| jisa prakAra yurUpa bharameM maca bhASAkA pracAra isa samaya meM bhI siddha kara rahA hai ki coMkI sabhyatA eka samaya sabase adhika zreSTha mAnI jAtI thI aura coMkA rAjanaitika prabhAva bhI adhika eka samaya yurUpameM thaa| vahI bAta devabhASAkA pracAra jo Ajakala asura dezoM aura Arya dezoMmeM apabhraSTa zabdoM ke rUpameM dikhAI detA hai yaha spaSTatAse siddha kara rahA hai ki devajAtikI sabhyatA sathA rAjanaitika zreSThatA ati prAcIna kAla meM sabake liye zirodhArya zrI / devajAtikI sabhyatAkA.prabhAva na kevala sampUrNa Aryajagat meM pratyula aMsura jagatameM bhI bandanIya huA thaa| isa devajAtikI sabhyatAkA samaya Arya sabhyatA ke pUrvakAlameM nizcita karanA cAhiye aura isase pUrva AsurI sabhyatAkA samaya hai, kyoM ki asura devoMse bhI "pUrva-deva" the arthAt devoMke bhI pUrvakAlIna
Page #204
--------------------------------------------------------------------------
________________ ? ( 184 . ) deva the| asukA nAma "pUrva deva" siddha kara rahA hai ki ye devI se bhI prAcIna samayake deva the. isIliye mAnanA par3atA hai ki devajAtikI sabhyatA ke pUrva kAla meM zrasurI sabhyatA prabhAvita huI thI" zrIpAda dAmodara sAtavalekarakRta mahAbhAratakI samAlocanA / bhAgara uparokta vivecanase yaha spaSTa hogayA ki indra, varuNa, azvi nIkumAra marAta, Adi sampUrNa vaidika devatA tivvata bhAdi dezoM ke dhiyA~ thI / na ye Izvara the aura na IzvarakI zaktiyA~ | paM0 prANanAthajI vidyAlaMkAra (jinake matakA ullekha hama pahile likha Aye hai) ne bhI karIba karIba, yahI siddha kiyA hai| pA~ca prakArakI agni / af vo deva yajyayAmi prayatyadhvare / zramiM bhISu prathamamamityakSaiitrAya sAdhase // zra0 8 / 60 / 12 // (1) yAzika ami, jo yajJa kuNDa meM pradIpta hotI hai| (2) adhvara, zrama, arthAt ahiMsaka bhani / arthAt ahisika teja. (oja ) 1 (3.) vaidika a, arthAt jJAnAmi, AtmA, ( 4 ) sAmUhika abhi arthAt saMgha zakti, sainika zakti, azraSA sAmAjika krAnti / : (5) kSAtra ami, arthAta, bala, bIrya, rUpa, i yaha hai ki vaidika sAhitya meM mami zabda se uparokta pAMca prakArako anikA hI varNana hai Izvara athavA IzvarakI zakti prAdikA nahIM hai kyoMki yadi abhi zabda se areer bhI ullekha honA cAhiye thaa| IzvarakA vana hotA.
Page #205
--------------------------------------------------------------------------
________________ ( R) pahilA mAnava 'agni'1. tyAmagne prathamamAyumAyave devA akRNvana nahuSasya vizyatim // R01 / 31 / 11 isa mantrI prathama manuSyako ani kahA gayA hai / paM.sAnabalekarajIne isa mantrakA artha karate hue likhA hai, kiM--'devoMke dvArA isa prakAra jo 'pahilA manuSya' banAyA gayA usakA nAma ani hai. aura usakI patnI pAe hai| lApatra namunA nI zrami haiM. arthAn mAnava prANI agmi zabdase vedameM liyA jAtA hai / veda mantrAmeM agnike aneka artha hoMge: parantu usameM eka 'mAnava prANI' hai, isameM koI zaMkA nahIM hai|" svamagne prathamo aMgirastamaH kacidevAnAM paribhUSasitratam / R0 1 / 31 / 2 / / * tvamagne prathamo aMgirA RSidevo devAnAmabhavaH zivaH sakhA / / R01 / 31 / 1 ina mantroM meM kahA hai ki- pahilA aMgirA RSi' agnihI hai, yahI pahilA mAnava samajhanA cAhiye / pahilA mAnava jo aMgirA RSi thA vahI ami nAmase prasiddha hai| tathA ca aMgirasoMmeM sabase pahilA kavi agni hI hai| yahI manuSyoMse pahilA mAnava agmi hai| ___ zrI mAyanAcAryake bhAdhvama likhA hai ki "he agne ! devAna pahale puravAke mAnavarUpa dhArI pautra nahuSako tumheM manuSya zarIravAna senApati banAyA / " ise bhI agniveMntra kA manuSya hI bhiddha hotA hai|
Page #206
--------------------------------------------------------------------------
________________ ina pramANoMse spaSTa siddha hai ki-jisane prathama hI dharmakA athavA mAnavatAkA mArga dikhAyA usako vaidika bhASAmeM agni kahate haiM. athavA usako ani kI upAdhise vibhUSita kiyA gayA thaa| abhiprAya yaha hai ki vedoMmeM agni zabdase prathama manuSyakI stuti kI gaI hai| isake liye veda svayaM kahatA hai tvaM hyagne prathamo manotA / / R0 6 / 1 / 1 ayaM hotA prathamaH pazyatemamidaM jyotiramRtaM mayeSu / / R06 / 8.14 // ayamiha prathamo dhAyi dhAtabhirhotA yajiruho adhvarebIDhaya // R0 4 / 7 / 1 // ina mantroM meM agniko prathama 'manotA' arthAt prathama mananakartA, prathama vicAraka tathA prathama hotA' arthAta prathama yAzika, kahA gayA hai| tathA ca zradhvareSu Iya' ahiMsakoMmeM pUjya bhI yahI agni hai| isa prakAra dhama. jJAna, sabhyatA va saMskRti, ke prathama pracAraka ko yahA~ agni kahA gayA hai| usI prathama manuSmakI vaidika sAhitya meM prajApati, brahma, jyepramA, hiraNyagarbha, skaMbha, Adi nAmoMse stuti kI gaI hai| ye hI ahiMsakoMke paramapUjya haiN| arthAna ye hI ahiMsA dharmake prathama pracAraka zrI RSabhadeva hai| . vaizvAnara agni ito jAto vizvamidaM vicaSTe vaizvAnaro yatate sUryeNa / / R. 1 / 811 // ( itaH jAtaH vaizvAnaraH idaM vicaSTe).
Page #207
--------------------------------------------------------------------------
________________ ( 18 ) .. arthAta isI samAjasa utpanna huA yaha netA. janatAkA aguzrA hai| (sUryeNa yatate) sUrya ke sAtha yatna karatA hai, jaise sUrya niralasa raha kara sabako prakAza detA hai. vaise hI yaha netA bAlasya chor3aphara unnatike kArya meM dattacitta rahatA hai| RgvedakA mubAMdha WITJ. mahA 10 vaizvAnaro mahimnA vizvakRSTibharadvAjeSu yajatocibhAvA / / ___R0 1 / 56 17 // arthAta-apanI mahimA ( apane mahatvase ) hI vaizvAnara sanya manuSyoM ke adhipati haiN| -- isa manvakA bhASya karane hue zrI sAyanAcArya likhate haiM ki vizvakRSTi, kRSTiriti manuSyanAma / vizce marce manuSyAH yasya svabhUtAH sa tathoktaH / __ adhAta kRSTi manuSya vAcaka zabda hai| saba manuSya jisake liye apane hI nija hote haiM vaha vizvakRSTi hai| tathA svAmI dayAnandarjA likhate haiM ki caizvAnaraH sarvanetA / vizvaSTiH vizvAH mAH kRSTImanudhyAdikAH prajAH / / arthAna . vaizvAnara sabakA netA hai| vizvakRSTa saba prajAtrAkA saMgha hai| sArAMza yaha hai ki yaha vaizvAnara ani. rANAni hai| prathA isIkA nAma saMghazakti hai| isI rASTrAnikA varNana "purupa sUkta meM puruSa nAmase kiyA hai| - /
Page #208
--------------------------------------------------------------------------
________________ - mahato, va RbhuvA, tathA indra zrAdikI taraha yaha ani deva bhI manuSyase deva bane haiM yaha prathama mantrameM patayA batAyA gayA hai| varuNa devtaa| iyaM digdayitA rAjJo varuNasya tuH gopateH / / 1 / / yAda. sAmatra rAjyena salilasya ca guptaye / / kazyapo bhagavAn devo varuNaM smA'bhyaSecayat / / 2 / / mahAbhArata, udyogapatraM, 0.110 // ___ yaha ( dakSiNa ) dizA gopati varuNa rAjAkI priya hai| jalanaroMkA yaha rAjya hai aura samudrakI rakSAke liye yaha niyata hai| bhagavAna kazyapa Rpine varuNako yahA~ rAjyAbhiSeka kiyA thaa| . isase siddha hotA hai ki varuNa loka bhI samudra ke pAsake eka prAnnakA nAma thA: aura vahA~kA rAjA varuNa kahalAtA thaa| mahAbhArata udyogaparva meM kahA hai ki 'nArada mAtali, ko vArANadvIpakI vAruNya nagarImasa gujarakara nAgalokameM le gaye the| varuNenA'bhyanujJAtI nAgalokaM vicaratuH // ma. bhA0 udyoga parva, a068 - batAkI yAjJA prApta kara. ( nArada aura mAnalI ) nAgalokameM vicarane lge| ( mahAbhAratakI samAlocanA, bhAga, 2) . tathA ca brAhmaNagranthoM meM bhI likhA hai ki* varuNaH (zrAphA) yacca dhUcyA pratiSThasttada varuNo'bhavat naM vA etaM caraNaM santaM varuNa ityAcakSate parokSeNa / parokSapriyA iva hi devA bhavanti pratyakSa dvipaH / go0 pU0 17 //
Page #209
--------------------------------------------------------------------------
________________ FMaula arthAt---yaha jaloMko ghera kara rahatA thA isaliye isako "baraNa'kahate the / gharako devAne parokSarUpase varuNa kahA, kyoMki devatA parokSa priya hote haiM, aura pratyakSase ghRNA karate haiN| yahA~ bhI pAnIse ghire huye sthalako varuNAkA sthAna batAyA gayA hai| tathA ca yahA~ paruSakA vAstavika nAma "varaNa" kahA hai| zrIka logoMka yahA~ bhI isako "varaNa" evaM, 'urAnosa' kahA hai| ve loga isa devatAko satra devIkA pisA mAnate haiM / zakkhara (sindha) meM sindhunadI ke kinAre ati prAcIna eka 'varanA pIrako katra hai. yaha jala kA pIra mAnA jAtA hai / isa makavara meM aneka jala jantuoMke cinna haiM. jinakA yaha pIra mAlika hai / ataH siddha hai ke isa varanA pIra camaNa devatA hI hai| ... maruta devoMkA gaNa - maruta (mara x uta) marane taka uThakara lar3ane vAle bar3e bhArI vIra haiN| ye saMmudAyase rahate haiM, 1 saba milakara eka hI bar3e gharameM rahate haiM, sAtha sAtha zatru para hamalA karate haiM. rAbaMkI poSAka eka jaisI rahatI hai / khAna pAna samAna hotA hai, sabake pAsa zastrAstra samAna rahate haiM, inakI katAra sAtAko milAkara eka hotI hai| pratyeka katArake sonoM aura do vIra rahate haiM. inako pArzva-rakSaka arthAt donoM bAjuzrose hone vAle hamaloko bacAne vAlA vIra kahate hai| isa taraha 147 x 1x6 nau vIroM kI eka tAra hotI hai, aisI inakI 7 katAreM hotI hai, arthAta 7 katAroM meM milakara (x)-63 sainika hote haiM. inakI saMkhyAke anusAra saMgha ke nAma hote haiN| . . saMgha bIrIkA eka eka paMktike.2 pArzva-rakSaka milakara vIra chuye (1 x x 16 x 7. kalA-63 dhIroMkA eka zadhaM THANE
Page #210
--------------------------------------------------------------------------
________________ ( 160 ) hotA hai. isameM (7 x 7) -- 46 senika aura (7x 2 ) - 14 pArzva rakSaka milakara 63 vIra hote haiM inakA nAma zardha haiM / Ata (63- x 7) -- 442 sainikakA eka bAta kahalAtA hai| 3 gaNa - (63 x 14) = 88 sainikokA athavA 14 tAMkA eka gaNa kahalAtA hai / 4 - mahArANa (63.63) 2066 seniyoMkA mahArANa kahalAtA hai| isa prakAra sAtoMke vividhi anupAtoM meM inake aneka choTe-moTe sainika vibhAga haiM isa hI mahArANa maMDala Adi aneka vibhAgoMke nAma haiN|. 12 zastrAstra C inake zastrAstraye haiN| RSTi-bhAlA vAzI kulhAr3I, ye zastra gaNaveza bhI sabakA samAna hI rahatA hai / anyatra anya zastroM kA bhI varNana hai| talavAra, vatra Adi ye bhI yatate the aura lohe ke zirakANa bhI vartate the / bala marutoMkA bala saMgha ke kAraNa haiN| samUhameM rahanA, samUha meM jAnA, samUha se kIr3A karanA / Adike kAraNa jo inakA saMgaThana hai usakA yaha bala haiN| isa maMtra kA Azaya aikA se hai | RSi se kahatA hai ki marutoMke kAvyoMkA gAna karo. kyoMki unakA bala saMgha se utpanna huA hai| tathA ye Apasa meM bhI lar3ate nahIM, rathoMmeM baiThakara vIratAko prakaTa karate haiN| arthAta inake kAvyoMkA gAna karane se mAnayoM meM sagaThanakA bala bddh'egaa| kheloM meM ruci bar3hane kI vRtti zrAnandayukta banegI /
Page #211
--------------------------------------------------------------------------
________________ aura usase utsAha bddh'egaa| isalie mamatoMke kAvyoMkA gAma karanA, bIratAko bar3hAne vAlA hai| 2-ye vIra bhAleM, barchayA~. kulhAr3e tathA apanI anya pozAka saba-samAna hI dhAraNa karate haiM aura jaba bAhara jAte haiM. taba saba saje-sajAye pragaTa hone haiN| ye kabhI akele nahIM rhte| inakA saba hI rahanA sahanA sAdhika hotA hai 1 3-the hAthoM meM cAbuka lekara apane ghor3oMkA daur3Ate hue Ate hai usa samaya inake koDIkA zabda dUrase bhI sunAI detA hai / yuddhake samaya to inakI vIratA vizeSa hI prakaTa hotI hai| -mIroMkA sagha bala bar3hAne ke lie zatru para hamalA karaneke ke lie aura pratApakI sAmarthya vRddhiMgata karaneke lie ina vIroMka kAyIkA gAna karate jaao| boroMke kAvya gAne sunane vAlomeM vIratA bar3ha jAtI hai / yaha hai bI ke kAvyoMkA mhtv| 5--gau ke dUdha Adi, gorasameM eka bar3I bhArI sAmaya hai| saMghake rahanese aura eka bala bar3hatA hai pahilA bala gorasa pInese bar3hatA hai / aura dUsarA. sAdhika jIvanase bala badatA hai. ina saba prakArake balakI vRddhiyA~ karanI cAhiye / koI aisA kArya nahIM karanA cAhiye jisase zaktikA nAza hojAya / 6-ye vIra, bhUmi aura prakAzako hilA chor3ate haiM ye saba samAna hAneke kAraNa ApasameM kisIko choTA yA bar3A nahIM mAnate, inameM eka bhI vIra aisA nahIM hai, jo zatruko na hilAnA hogaa| 7.-inakA hamalA zatru para hone lagA to sAdhAraNa mAnava kisIke AzramameM jAkara rahate haiN| kyoMki ya vIra pahAr3oMko bhI ukhAr3a dete haiN| arthAt inake hamaloMse sabhI bhayabhIta hojAte haiM 1 /
Page #212
--------------------------------------------------------------------------
________________ 8-inake hamaloM ke samaya bhUmi bhI kAMpa uThatI hai aura mariyala bAlakake samAna sabhI bhaya-bhIta hote haiN| inakA janma sthAna musthira hai, para ye dUra dUra jAkara hamale karanekI taiyArI meM daur3ate haiN| jisa prakAra pakSIke choTe choTe bacce bhakSya ke liye dUra jAte haiM, to bhI apanI mAtAke Upara unakA dhyAna rahatA hai| vaise hI ye vIra bhI dUra hamaleke lie gama tA bhI mAtRbhUmi para unakA dhyAna rahatA hI hai| ....... ye bar3e vaktA hai ye apane parAkrama meM apanI parAkASThA karate haiM, jisa taraha ghuTane pAnImeM gAyeM ghUmatI haiM. isI taraha sarvatra ye bAra bhI dhUmate haiM aura parAkrama karate rahate haiN| 11--ye yAyurUpa bar3e bhArI ghor3oMko titara-bitara kara dete haiM vaise hI ye dhIra zatru kitanA hI prathala huzrA usako bhI ukhAr3a pheMkate haiN| 1. jo bala inakA zatruoko haTAtA hai. vaha bala parvatoM ko bhI lA~ghatA hai| 13-ye vIra jaba katA meM mArga para canate haiM, taba ApasameM itanI choTI AvAja meM bolate haiM. ki usa samaya koI tIsarA inake zabda suna nahIM sktaa| do vIra zrApasameM bAta karane lage to tIsarA suna nahIM sakatA hai| RgvedakA sutrodha, bhAgya, bhAga 5 pR. 15 indra devatA ke guNa (1) bI.-vaLa dhAraNa karane vaalaa| . (2) hiraNyayaH-sudhaka zrAbhUSaNa dhAraNa karane vaalaa| (3) graH- zUravIra, bar3A prasApI vIra /
Page #213
--------------------------------------------------------------------------
________________ (4) satrAdAvana -eka sAtha aneka dAna karane vaalaa| (5) vRSA-- balavAna , sukhoMkI vRddhi karane vaalaa| (6) apratidhuta,--virodha na karane vAlA. niSedha na karane paalaa| (7) IzAna:--sva:mI. prabhu, adhipati / isameM hiraNyayaH' padase indrakI pozAkakA jJAna hotA hai| yaha suvarNa / bhUSA tathA sunaharI zrela bUTeke vastra pahanatA thA / vana dhAraNa karatA. balavAna hotA huA bhI anuyAyiyoMkA virodha nahIM karatA, aura unako yatheccha dAna detA thaa| . indra kI lUTa (sa ) satatAM iva zatrUNAM ratnaM avidat / R0 maM0 1153 / 1 artha-asAvadhayA seAne yAle zatruoMke. dhanako yaha indra prApta karatA hai| indra apane sainikoM ko sAtha lokara zatru para hamalA karatA thA, zatruko parAsta karaneke pazcAt usakI sampatti lUTakara lAtA thA, aura vaha dhana apane logoMmeM yathAyogya rIsise vAMda detA thaa| indra mAyAvI thA tvaM mAyAbhirapa mAyino'dhamaH | 0.1 | 151 // 5 // ( tvaM ( tAna ).mAyinaH mAyAbhiH apa adhamaH) indrame una kapaTI zoMko kapaTase hI nIce girA diyaa|
Page #214
--------------------------------------------------------------------------
________________ ( kapaTI ke sAtha kapaTa 'yuktiyoMse, . aura kuzala zatruAse kuzalatApUrvaka yuddha lar3anA cAhiye) . . RgvedakA subodha bhAdhya. bhAga, 6 indra devatAke guNa surUpakaluH-suMdara rUpa karane vAlA, rUpako saundarya dene : bAlA, jo karanA hai.vaha atyanta suMdara banAne vAlA / yaha indrakI kuzala kArIgarIkA varNana hai| manuSya bhI apane andara isa taraha ke karma karane meM kuzalatA lAve aura bddh'aave| . 'indro mAyAbhiH pururUpaIyate / ( R0 6658,56 } indra apanI kuzalatAoMse aneka rUpa hokara vizvaratA hai| indra aneka rUpa itanI kuzalatAke sAtha kara letA hai ki pahicAnA nahIM jaataa| aisA bahurUpiyA indra hai| yaha bhI indrakI kuzalama kA hI udAharaNa hai| vaisI hI kuzalatA isa padameM varNana kI hai| indra jo banAtA hai, vaha sundara banAtA hai| 2.-somapA:-somarasa kA pAna karane vAlA / . 3-go:-dA:-gauveM dene vAlA 1 4--a-ssRtaH-aparAjita, jisako koI parAjita nahIM kara sakatA aisA ajeya vIra ! | 5---vipazcit :-zAnI, vidyAvAna / 6-vinA-medhAvAma' , prajJAvAna (nigha0 315 / ) jisakI ghuddhi prAhaka zakti vizeSa haiN| jisakI vismRti nahIM hotii|
Page #215
--------------------------------------------------------------------------
________________ --zatakratuH-lakar3I karma karane vAlA. bar3e-bar3e karma karane vaalaa| -vAjI-balavAn, annadhAna / E-dasma--zatrukA nAza karane vAlA, sundara / ina padoM dvArA karmakI kuzalatA, gautrIkA dAna karanekA samAva. aparAjita rahanekA ala. jJAna aura dhAraName yukta aneka bar3e kArya karanekI zakti, sAmathyavAna, zatrukA nAza karanA, zrAdi guNoMkA varNana huzrA hai| ye guNa mAnavoMke liye atyanta hI Avazyaka haiM 1 sikyoM sAsa indrale bhAgAH dharmana isa sUkameM kiyA gayA hai unheM dekhiye 18-Utaye jurmasi-hamArI surakSAke liye indrako bulAnA / arthAna indra meM janatAkI surakSA karanekI zakti hai| . 15-skhetaH mahaH godA:--dhanavAnakA Ananda gAyakara dAna karanA hai / dhanavAna indra hai vaha gaukA dAna karatA hai / dhanavAna papane pAsa gauveM bana rakhe aura unakA pradAna bhI kre| 12-- antamAnAM sumanAnAM vidyAma-indra ke pAsa jo usama buddhiyAM haiM, unako hama prApta huI / vora buddhimAna ho aura vaha utsama maMtraNA yA parAmarza dUsarAko de| 13---sakhibhyaH vara zrA (yacchati)-mitroMko iSTa aura zreSTha vastuoMko pradAna karatA haiM / mitroMko kalyANakArI yastu hI dI jaaye| 14-indrasya zamaNa syAma- indra ke sukha meM hama rahe indra sukha detA hai / paisA sustra vIra sagha logoMko dekheN| . 15-vRtrANAM dhana:-.-dherane vAle zatrukA vinAza karane vAlA, dhIra apane zatrukA vinAza kA /
Page #216
--------------------------------------------------------------------------
________________ ( 166 ) 16- vAjeSu vAjinaM prAyaH, vAjeSu vAjinaM vAjaya: - yuddhoM meM bala dikhAne vAlI surakSA kara / 17 - ghanAnAM sAtiH indra dhanako pradAna karatA hai| vIra dhana kamAtA cale usakA janatAkI unnati ke liye dAna bhI kare / 18 - rAyaH avaniHghanakI surakSA kare, 16- mahAn supAra:----duHkhAMse uttama pAra le jA / indra ke ghor3e indrake ratha meM do ghor3e jote jAte the (maM0 25) parantu sahasroM ghor3e unake pAsa hone kA varNana maMtra 24 meM hai / indrake pAsa azva zAlA meM sahasroM ghor3e hoNge| parantu eka samaya meM usake rathako do hI ghor3e jote jAte hoge / rathako eka do, tIna, cAra pAMca aura sAta taka ghor3e jote jAne kI saMbhA vanA hai| cAra taka ghor3e Aja bhI jotate haiN| : i indra kA mola paJcamamaMtra meM zulka le kara bhI indrako maiM nahIM dUMgA aisA eka bhaktakA vacana hai| dekhiye mahe zulkAya na parA deyAm zatAya, sahasrAya, bhayutAya ca na parA deyAm / ( maM0 5 ) 'he indra ! tujhe maiM bar3e sUpa meM bhI nahIM dUMgA. nahIM becaMgA | sau. sahasra aura daza sahasra mUlya milane para bhI maiM nahIM dUra karU~gA, nahIM becaMgA. isa maMtra meM zulkAya na parA deya' aisA pada
Page #217
--------------------------------------------------------------------------
________________ ( 190 ). hai| mUlya ke liye bhI nahIM dUMgA. isakA artha becanA hI pratIta hotA hai| isa para sAyana bhASya aisA hai / mahe mahate zulkAya mUlyAya na parA devAm / na vikrINAmi / (sA0 mAdhya 8 / 1 / 5 ) 'bar3A mUlya milane para bhI maiM tujhe nahIM becUMgA' ( I would notsell thee for a mighty price griphitha vilsana ) 'parA ' dhAtukA artha becanA hai aura denA yA dUra karanA bhI hai| zulka lekara indrako dUra karane kA bhAva yahA~ para spaSTa hai / kitanA bhI dhana kA lAlaca mile to bhI maiM indra kI bhakti chor3A se yahA~ hai| kitanA hI ghana mile, parantu maiM indra ho kI bhakti kruuNgaa| yaha bhaktikI har3atA yahAM batalAI hai / parantu kaI loga yahAM indrako becane kI kalpanA karate haiM / indra kI mUrtiyA~ thI. aisA inakA mata hai aura ve mUrtiyA~ kucha lekara becI jAtI thI, aisA isa maMtra se ye mAnata hai| maMtroMke zabdoM yaha bhAva Tapaka sakatA hai. isa meM saMdeha nahIM hai| 'zulkAya na parA deya mUlya milane para bhI maiM nahIM belUMgA / 'zulka' kA artha vastu mUlya hai| yadi yaha bAta mAnI jAyegI to devatAoM kI mUrtiyA~ thii| aura unakI pUjA aura jalUma hote the / aisA mAnanA pdd'egaa| isa matako puSTike liye indrakA ratha meM baiThanA vastra pahananA, yajJa sthAna para jAnA, Adi maMtrokA varNana utsava mUrtike jalUma jaisA mAnanA par3egA | amike ratha meM baMda kara anya devatA Ate haiM, yaha bhI varNana janUsakA hogaa| kyoMki devatAoM kI choTI-choTI mUrtiyA~ hogI. yI hI ratha meM saca devA ThA saMbhava hai| (RgvedakA subodha bhASya, bhAga 2 )
Page #218
--------------------------------------------------------------------------
________________ ( 168 ) kauzika 'indra' dhAtU na indra kauzika mandasAnaH sutaM piva || R0 10 / 1 / 12 artha - he kauzika indra ! hamAre pAsa A, Anandase somarasa - kA pAna kara / yahA~ indrako kauzika kahA gayA hai| kauzika zabda kA artha hotA hai ' kuzika' kA putra / ataH yaha siddha hogayA ki 'indra devatA' kuzika RSike putra the| vizvAmitra RSi bhI kauzika the| kyoMki ye bhI kula de vizvAmitra ke pitAkA nAma 'gAvI' thA tathA 'gAMdhI' ke pitA kuzika' the| isI prakAra indradeva bhI kauzika the| paM0 sAtavalekarajAne 'kozika' zabdakA artha "kauzikoM kI sahAyatA karane vAlA deva" aisA kiyA hai aisA mAnane se bhI indradeva Izvara nahIM rahate apitu eka devatA vizeSa hI rahate haiN| tathA ca ye devatA tibbatameM rahane vAlI eka manuSya jAtI hI thI yaha apane siddha kiyA hI hai, ataH donoM meM vizeSa antara nahIM hai| yahAM yaha bhI siddha ho gayA ki vaidika samaya meM bhI vartamAna samayakI taraha ho pRthaka 2 kula pRthaka 2 devatA the / devoM ke lakSaNa (R0 maM0 1 sUkta 14, meM ) devoM ke lakSaNa kiye gaye haiN| ( 1 ) 'yajatrA' satata yajJa karane vAle, yAjaka prazasta karma karane vAle / ( 2 ) ( IDyAH ) -- prazaMsA karaneke liye yogya / :
Page #219
--------------------------------------------------------------------------
________________ (3) ( uparbudhaH ) upaH kAla meM jAgane vAle, uSaH kAlameM uThakara apanA kArya zurU karane vaale| (4) (hAtA) havana karane vAlA, devatAoMko bulAne vaalaa| (5) ( manurhitaH ) manuSyoMkA hita karane vaalaa| janatAkA hita karane meM tatpara / (6) ( RtAvRdhaH ) satyamArgake bar3hAne vaale| (7)(patnIghrataH) gRhasthAzramI / * devoM ke kArya tRtIya mantrameM kucha devoM ke nAma ginAye haiN| 'indra,zatrukA nAza karane vAlA / ( vAyuH) gatimAna , pragati karane vAlA, (bRhaspatiH) jhAnI vaktA, ( mitraH) hita karatA / ( agniH ) prakAza dene vAlA, mArgadarzaka, (pUSA ) popaNa karane vaalaa| (bhagaH ) aizvaryavAn / (zrAdityAH) lene vAlA dhAraNakartA / (mArutogaNaH) saMghase rahane vaalaa| . . manuSyoMko ina guNoM ko apanAnA caahiye| jisase unameM devatyakA vikAsa hogaa|" . RgvedakA subodha bhASya, bhAga 2 pR021 uparokta lekhase spaSTa hai ki zreSTha karma karane vAle manuSya vizeSa hI 'deva' kahalAte haiN| azvinau devoM ke guNa "yahAM donoM azvi devoMkA varNana hai| (1) azvoMkA ghor3oMkA pAlana karane meM ye catura the| * uparokta guNoMse bhI devatA uttama manuSya hI siddha hote haiN|
Page #220
--------------------------------------------------------------------------
________________ { 200 ) (2) ye (puru bhujA) vizAla bhujA vAle haiN| (3) (zubhasa patI) zubha karmoko karane vaale| (1) (dravatapANI) apane hAthoMse atizIghra kArya karane vAle / (5) (puru daMsasA) aneka kAryake nibhAne vAle / (6) (dhiSNyA ) atyanta buddhimAna tathA dhairya yukta / / (7) (narA) netA. anuyAyiyoMko uttama mArgase le jAne vaale| (8) (damA) zatrukA nAza karane vaale| (6) ( nAsatyA, na-asatyA ) kamI asatyakA avalaMbana na karane vaale| (10) rudra-vartanI) zatrukA nAza karane ke liye bhayAnaka-mArga kA avalaMbana karane vAle / (11) (yajvarIH iSa canasyataM) ye yajJIya pavitra anakA sevana karate haiN| (12) ( zavIrayA dhiyA giraH banataM) apanI ekApa dhuddhise anuyAyiyoM ke bhASaNa sunate haiN| (13) (avA kavaH vRkta varhiSaH sutAH) soma rasa pIneke liye yajamAnake pAsa jAte haiN| azvinI devatA bedame auSadhi prayoga dvArA prArogya dene vAlI kahI hai azvinI. devatA meM do degha haiM. para ve sAtha sAtha rahate haiN| kabhI pRthaka nahIM rhte| do tArikAyeM haiM jinako azvinI bolate haiM aura jo madhya rAdhike pazcAta udaya hote haiM / ye azvinau hai aisA kahA jAtA hai / madhyarAtrika uparAnsa inakA udaya hotA hai. aisA vedakA varNana hai| do vaidha azvinau haiM aisA kaI mAnate haiM, eka oSadhi prayoga karane vAlA aura dUsarA zastra karma karane
Page #221
--------------------------------------------------------------------------
________________ ( 201 ) -bAlA hai| ye donoM mila kara cikitsA karate haiN| do rAjA meM aisA bhI kaiyoM kA mata hai| parantu do tArakAyeM haiM, yaha mata adhika (vizeSa) prAya hai| ye donoM tArakAyeM sAtha sAtha rahatI haiM, sAtha ra udayako prApta hotI haiM, madhya rAtrike pazcAt udaya hotI haiN| ataH inakA nAma azvinI honA saMbhavanIya haiN|...... azvi devoMke viSaya meM itane matabheda haiM, tathApi inakA udaya madhya rAtrike pazcA hai yaha nizcita haiN| ye do tArakAyeM haiM aisA bhI ( vedameM) aneka vAra kahA hai|" RgvedakA subodha bhASya bhAga, 10 36 3 Rbhu devoMkI kathA Rbhu devoMke saMbaMdha meM aitareya brAhmaNa meM nimnalikhita kathA milatI hai| bhavo veM deveSu tapasA somapIthaM abhya jayaMstebhyaH prAtaH sabane vAci kalpayaMstAnagnirvasubhiH prAtaH savanA danudata tRtIye savane vAci kanpayastAna vizve devA anonudyanti, neha pAsyanti, neheti sa prajApati ratravIt savitAraM, taba vA ime'nte vAsAstvamevebhiH saM pivasveti / sa tathetya bravItsavitA tAnvaM tvamubhayataH pariviveti manuSyagandhAt / ( ai nA 3 / 6 ) Rbhudeva prAraMbha meM manuSya the / tapa karake devastrako prApta hue / : prajApati aura usake sAtha apanI saMgati rakhane vAle deva ina devoM RbhuoM ko prAtaH savanameM devAMkI paMkti meM viThalA kara soma pAna karAnekA yatna kiyA / parantu AThoM vAsudevAne una ko apanI .
Page #222
--------------------------------------------------------------------------
________________ paMkti meM baiThane nahIM diyA / pazcAta mAdhyaMdina savarameM gyAraha rudroMne unako apanI paMkti meM baiMThane nahIM diyA. isI taraha prajApati mAmuoMge zAdiyoMkI nATila ne vatA, tRtIya savana meM kiyA. para sabhI devAMne unako apanI paMktimeM biThalAnese inkAra kiyaa| (neha pAsyanti neheti ) yaha Rbhu yahA~ baiTha kara somapAna nahIM karege. kadApi yaha bAta nahIM hogI, esA saba devoM ne khaa| taba prajApati sayitAke pAsa gayA aura unhoMne usase kahA ki he svitaa| ye tere sAtha rahane vAle aura akache kArya karane vAle haiM, ata: tU apane sAtha iMnako biThalA kara somapAna karo aura inako karane do| savitAne kahA ki ina AbhuoMmeM (manuSya mAndhAt ) manuSyoMkI va bhA rahI hai. isa liye yaha devoM meM kaise baiTha sakate haiM ? para yadi he prajApate ! tuma svayaM inake sAtha baiTha kara somapAna karoge. to meM bhI aisA karUMgA / aura eka bAra yaha prathA cala par3I to calatI rhegii| prajApatine kelA hI kiyA, taba se Rgu devatvako prApta hue / __ yaha kathA aitareya brAhmaNa meM hai| isa meM yadi kucha alaMkAra hogA, to usakA anveSaNa karanA cAhiye / R 1 / 110 14 meM kahA hai viSTavI zamI taraNitvena bAdhato mAsaH santo amRtatva pAnazuH saudhanvanA RbhavaH mUracadasaH saMvatsare samapacyanta dhItibhiH // 'zAnti pUrvaka zIghra kArya karanemeM kuzala aura jJAnI se ye Rbhu, prathama mayaM hone para bhI devatvako prApta huye| ye sudhanvAke putra mUryake samAna tejasvI Rbhudeva sAMvatsarika yajJameM apanI karma kuzalatAke kAraNa saMmilita ho gye|
Page #223
--------------------------------------------------------------------------
________________ aMgirAke putra sudhanyA. aura sudhanvAke putra Rbhu, vibhu ora vAja ye tIna the| ina meM se Rbhu bar3e kArIgara the isa liye una kI kArIgarIke kAga, kAle devoM meM zAmita kiyA gayA thaa| kSetra nAmaka jAtikA-eka digvijayI rASTra thA, usa rASTra meM mAnava jAtI ke logoM ko ghasanekA adhikAra nahIM thaa| kabhI kabhI aAvazyakatA par3ane para kaI mAnava jAtike logoMko usameM jAkara basanekA adhikAra milatA thA. isI taraha RbhuoMko milA thA / Rbhu utsama kArIgara | uttama ratha banAte the. uttama zastra banAte the, gauoMkA adhika dUdha dene vAlI banAte the . vRddhAko javAna banAne kI auSadha yojanAye jAnane the deva jAtike liye aise kuzala kArIgaroMkI aAvazyakata thI ataH prajApati ne una Rbhuko apanI deva jAti meM lenekA yatna kiyaa| prathama devoMne isa prastAva ko svIkAra nahIM kiyA parantu pazcAn prajApatikA prastAva devoMne mAna liyA aura RtuoMkI gAnA devoM meM hone lgii| Aja kala amarikAmeM bhArata vAsiyoM kA sthAyI rUpase rahane kI zAjJA nahIM hai / para aba isa yuddhake kAraNa bhAratIyoM ko AjJA denekA vicAra vahAM karane lagA haiN| isI taraha yaha RguoM kI bAta dIkha rahI hai| deva loka "isa viSTiya (ticyata; meM arthAta svargalAko deva rahata the| prAya: ' lAka" zabda saMskRtameM 'deza' ki yA rAma vAcaka hai. isase yaha artha banatA hai ki 'devalAka' zana devIkA deza athavA devIkA rASTra ima atha hI prayukta hotA hai| 'devarAzana saMskRta meM bhI hai| tathA mahArASTrameM 'devarASTra nAmakI
Page #224
--------------------------------------------------------------------------
________________ ( 204 ) eka jAti bhI hai aura isa nAmakA prAma bhI hai| jilA sanArAmeM devarASTra DAkakhAnA bhI hai| yaha nAma prathamataH una logoMne basAyA jo ki pUrvokta devoMke rASTrase vIra yahA~ Akara base the / hama Age jAkara batAyeMge ki isa logoMne bhAja Akara kaI grAma va nagara basAye haiM, unameM se yaha bhI eka nagara hai, tibvatameM isa prAcIna samaya meM jo manuSya rahate the ve apane Apako 'deva' nAma se saMbodhita karate the| yaha eka bAta yadi ThIka prakAra samajha meM AyegI to bahuta sArI purAkI kathAyeM samA sakatI hai| | jisa prakAra baMgAla ke loga apane Apako baMgAlI kahate haiM, cIna dezake logoMko cInI kahate haiM usI prakAra devarASTra kiMvA devalokake nivAsiyoMkA nAma 'deva' thaa| arthAt ye bhI manuSya hI the| itanI sIdhI bAta bahuta se loga bhUlate haiM. isa kAraNa mahAbhAratakI kaI kathAyeM unake samajha nahIM AtI aura kisI samaya bahuta loga arthakA anartha bhI karate haiN|" RgvedakA subodha bhASya bhAga 2 pR0 31 jisa prakAra isa aitihAsika tathyako jAne binA purANoMkI kathA mahAbhArata Adiko kathAyeM samajhane meM nahIM sakatI aura aneka vidvAn arthakA artha karate haiM. ThIka yahI bAta vedAMke viSaya meM bhI hai| vedAmeM bhI. abhi. indra, varuNa, yadi zabdoM dvArA pUrvokta devajAtikA itihAsa batAyA gayA hai| isa tathyako na samajha kara aneka vidvAnoMne (vizeSatayA zrArya sAmAjika si) arthakA ghora anartha karanekA prayatna kiyA hai| ):
Page #225
--------------------------------------------------------------------------
________________ ( 2850 ) 'vaidika-svarga' art zIrSa bRhadasya pRSThaM vAmadevyamudaramodanasya / dAMmi pakSoM mukhamasya satyaM vidhArI jAtasya yodhi yajJaH / / 1 / / . ise zrodanakA sira hai, vrata isakI pITha hai. vAmadevya udara hai. banda donoM pakSa (pAsa) haiM. satya isakA mukha haiM vihArI yajJa, tapase utpanna huA hai / bhAgya - bRhana aura vAmaya sAma vizeSa hai. sAyaraNa brahmase rathantara sAma aura satyase satya-sAmase abhiprAya letA hai| anasthAH pUtAH pavanena zuddhAH zucayaH zucimapi yanti lokam | pAM ziznaM pradati jAtavedAH svarge loke bahu straiNa meSAm || 2 || I Diyarahita hue nirmala hue. pavitra karane vAle se pacitra kiye hue camakate hue ( nAzika ) camakate hue lokakI ora jAte haiM jAtavedA ( zrami) unake ziznako nahIM jalAtA haiM svargaloka meM bahuta strI samUha unakA hotA hai| bhASya - har3iyoMse rahita arthAta jo ina saba yahA~ko karate haiM marane ke anantara unako divya zarIra milatA hai| ye har3iyoM Adi vAlA bhautika zarIra nhiiN| jaba bhautika zarIra hI nahIM, to zizna Adi bhI alaMkAra rUpameM bIta jAnane cAhiye - ityAdi / viSTAriNamodanaM ye pacanti nainAna vatiH sacate kadAcana / Aste yama upayAti devAn gandharvairmadate somyebhiH | 3 | jo vidvAna pakAte haiM. unako ajIvikA ( daridratA ) kabhI nahIM paTatI (pesA puruSa ) yasake pAsa baiThatA hai. devAMkI
Page #226
--------------------------------------------------------------------------
________________ ( 206 ) ora jAtA hai, sAma pAnevAle mantrakiM sAtha Ananda manAtA hai / viSTAriNamodanaM ye pacanti nainAn yamaH pari muSNAti retaH rathI ha bhUtvA rathayAna Iyate pakSI ha bhUtvAti divaH sameti // 4 // jo vidhArI zrodanako pakAte haiM. yama unake bIjako unase nahIM zrImatA hai, vaha rathoMkA svAmI hokara ratha ke mArgoM para ghUmatA hai aura pakSI hokara sAre AkAzako lA~gha jAtA hai| eSa yajJAnAM vitato aftgt faeft year divamA viveza / ADake kumuda se tanoti bisaM za lUkaM zaphako mulAlI / etAsvA dhArA upayantu sarvAH svarge loke madhupat vimAnA upatvA tiSThantu puSkariNIH samantAH / / 5 / / J. yajJAM ke madhya meM bar3hiyA le jAne vAlA yaha phailA hai ciArIko pakAkara vaha svarga meM praveza karatA hai. a. eDIka. kumuda phailAtA hai, zrisa. zAlUka, zaphaka. mulAlI. ai sArI dhArAe~, madhu vAlI hokara puSTi huI, svargaloka meM tujhaM mileM aura cAroM aura vartamAna kamaloM vAle sarovara zuke mileM / bhAgya - kau0 ke anusAra zradanameM chaha aura kulyA banAkara unameM eDIka Adi DAle jAte haiN| ye saba pAnIke paudhe haiM eDIka. anDe se kanda vAlA kumuda rAtrIko khilane vAlA zveta kamala, bisa pakanda zalUka, nIlopharakA kanda, zaphaka, khurako sI AkRti vAle kanda bAlA mulAnI- muNAlamisa / ye hada aura kulyA svarga aura kulyA pratinidhi hai| bRhadA dhutaH sudakAH cIreNa pUrNA udakena danaH / etAstvA // 6 //
Page #227
--------------------------------------------------------------------------
________________ ( 20.5 ) zrI vAle madhuke vAroM vAle, surA ke paniyoM vAla dUdha, pAnI se, dahI se bhare hue, ye sArI dhArAe~ I caturaH kumbhaciturdhA dadAmi cIreNa sa~ga udakena danA | etAmvA dhArA upayantu sarvAH svarge loke madhumat pinvamAnA upatvA cArA tiSThantu puSkariNIH samantAH // 7 // cAra ghar3e cAra prakAra se alaga alaga cAra dizAoM meM rakha detA hU~ dUdha se dahIse, pAnose bhare hue, ye sArI dhArAe~ / * ima modanaM nidadhe brAhmaNeSu viSTAriNaM lokajitaM svrgm| sa me mA kSeSTa svA piyAno vizvarupAdhenuH kAmadudhA me astu // 1 ct lokake jItane vAle, sva. isa vivArI zrotako maiM brAhmaNoM meM amAnata rakhatA hU~ ke sAtha bar3hanA huA yaha zravana matra kSINa ho| yaha mere lie sAra rUpa vAlI dhenu kAma dudhA kAmanAoM kA dUdha dene vAlI ho| ( tarka tIrtha paM0 lakSmaNa zAstrI kI sammati / ) "hindU dharma meM deva kalpanA" deva kalpanA : "hinda dharma isakI apekSA bhI adhika hai| yaha hai vastu bhAva-rUpa tatva yaha dUsare prakAra kI devatAoM kI upAsanA prasiddha hai kI cetana rUpa zakti athavA tatva ko devatA mAnanA, yaha kalpanA bedIsa hI udbhUta huI hai / indra hai caladevatA varuNa hai sAmrAjya devatA, savitA hai Apa preraNArUpa devatA. sarasvati hai puSTi devatA hai yA trAgdevatA aura zrI hai sarva vastuoM ke utkRSTa guNakA rahasya devatA jisameM ekatrita haiM (zatapatha 19 brAhmaNa) / prajApati yAni sarva vastumaya janana zakti ba 2
Page #228
--------------------------------------------------------------------------
________________ ( 208 ) yAnI nirmANa zakti, viSNa yAnI rakSaNa zakti aura rudra yAnI mahAra zaktike rUpase devatAkI upAsanA nAga aMthoM aura purANoMke tAtvika nirUpaNameM kahI gaI hai| isase devatAko sUkSama kharUpa prApta huA hai| devatAprAmeM manuSyatA kA yA sUkSmatAkA prAropa karane vAlA hindU dharma zruti-smRti-purANoM meM mukhyatAse aNita hai ina devatAoM kA paraspara sambandha jor3akara unakI bhakti karane vAlA athavA una devatAoMmeMse kisI eka devatAko cunakara use hI sarvazakti sattA dene vAlA dharma RkdameM pragalbha dazAko pahuMcA huzrA divAI detA hai| hindU-dharmameM aneka devatAkI japAsanA kA hAlera dAya pragalbha dazAko phuNce| sAtha hI mAtha vidhi-niSedha gaMdha. malA. veza. zrAdi viziSTa prakArake sampradAya cinha aura bhinna bhinna sampradAyake paraspara vyavahAraka niyama bhI astitvameM Aye / unakI pavitratA apavitratA kI maryAdA ThaharAI gii| hindU dharma saMsthAkA sabase variSTha aura zreSTha eka aura stara hai| isameM brahmAkAra. ke dharavAda aura tatvavAda: yaha tIna bhaMda haiN| - saba devatA eka hI sarva vyApI tatva meM samAye huye haiM / maba devatA usI eka tatvake bhAga haiN| piNDa aura brahmANDa eka hI sattva tatvase udbhUta hote haiM, vahIM sthira hote haiM aura vahIM lIna hojAte haiN| ye tatva-vizva-spa haiM / isa vicArakA brahmayAda yA madvAda kahate haiN| Rgvedake antameM daza maNTalameM yaha udita huA aura upaniSad (chAndogyopaniSad meM pariNatako pahuMcA mAnanIya atmA jaisA ho parantu usakI apekSA zreSTha, sarva-zakti sampanna sarvaguNa-sampanna, paramAtma vyaktiko apekSA brahma adhika sUkSma hai, /
Page #229
--------------------------------------------------------------------------
________________ (208) [] yakti ( magic ) nahIM tatva hai / usakA jJAna huA kiM manuSyakA jIvana kRtArtha ho gyaa| usake jJAnake liye dhArmikakarma-kArakI apekSA saMyama, zAnti, udAratA Adi guNoMkI hI adhika AvazyakatA hai, svarga, mokSa, sugati, durgati Adike kartA kRpAlu, dayAghana paramezvarakI apekSA brahma avyakta hai / kyoMki vahA~ ahaMbhAva yA vyaktitva nahIM haiM / hindU dharma meM utama lakSaNa ekevaravAda hai. sarva jagatakA - zAstA aura sarva- zaktimAna antarAtmA hI eka paramezvara hai. bAkI saba usake AdhIna hai| isa siddhAntako ekezvaravAda kahate haiN| zera aura vaiSNava sampradAyoMkA yahI siddhanta hai| paramezvarakI bhakti anAyase karanA zaraNa jAnA hI manuSya dvArakA eka mAtra mArga haiN| satya. ahiMsA kyA paropakAra, indriya-damanake yoga se paramezvarakI sabhI bhakti saghatI hai| isaliye ye nIti-tatva-dharma garbhameM haiM / paramezvarakI kRpA se hI sukha aura zreyasa aura akRpAse duHkha aura adhogati prApti hotI hai! yaha bhAvanA upaniSadoM (chandogyopaniSad aura zvetAzrataniSad) ke kucha sthAnoM meM dikhAtI hai| ekezvaravAdI sampradAya mUlameM are hai| -karma-kANDase aura aupaniSad jJAna-mAgaMse asambaddha kaI avaidika sampradAya prAcIna kAla meM the / unameM se hI vaiSNava, zaiva, zAkta Adi ekezvaravAdI sampradAya utpanna huye haiM / bhagavadgItA vAsudeva ( bhAgavata ) sampradAyakA vaidika mArga se samanvaya hone para taiyAra huI hai / * hindU dharmakI tIsarI uccatama zAkhA tatvAda hai| kapila sAMkhyakA prAcIna sampradAya isa vAdakA mukhya pratinidhi hai 1 yaha IzvarakA astitva svIkAra nahIM karatA hai / manuSya AtmA kI jAnakArI prApta karake hI mukta hotA hai| yaha usakA mukhya sAra hai / tatvoMkI jAnakArI zuddha-cittase hotI hai|
Page #230
--------------------------------------------------------------------------
________________ citta-zuddhi sAtvika AcaraNase, saMgamase. aura satya-ahiMmA asteya, Adi naitika AcaraNoMse hotI hai. isa tatvavAda sampradAyameM jaina aura bauddha tatvoMke jJAmAkA antabhAva honA hai| ye sampradAya bhI Izvara astitva ko nahIM mAnane / __ hindU dharmakI samIkSA pRSTha 111-113 'yAtu vidyA aura dharma' 'suvarNa-zAkhAkI pahilI zrAvRttimeM phrajarane likhA hai ki jAdU (magic) dharmako bilkula pahilI avasthA hai| bahuta-sI jaMgalI jAtiyoMkI yAtu-vidhimeM mUrta-jIva-vAdakI kalpanA nahIM rhtii| unameM isa kalpanAkA derase praveza huzyA hai / isIlie. jAduko dharmakI pahilI hI avasthA banalAyA gayA hai, ukta granthake dusare saMskaraNameM phrajarane yAtu-vidyAko vijJAnakI pUrvAvasthA kahA hai| mRSTikI zaktiyoM para adhikAra karake unako apanI iSTa-siddhi ke lie viniyoga karanA vijJAnakA upayoga hai. jAdUkA uddezya hI aise kArya karanA hai| vijJAna nisargake niyamoM para nirbhara karatA hai / vijJAnako bharosA rahatA hai, ki nisargake niyamoMko yogyarItise kAmameM lAyA jAye to vaha nizcaya hI phaladAyI hogaa| jAdUgara bhI apane maMtra, taMtra, yaMtroM para aura usa kriyAse saMbaddha prakRtikI vastuoMke svabhAva para aisA hI nirbhara rahatA hai| jaba jAdUkI vyarthatA kI khAtirI hAne lagI, yA jAnakArI hone lagI taba dharma utpanna huaa| prakRtikI alaukika zakti laharI svabhAtra kI hai, usakA kucha ThikAnA nhiiN| usakI zaraNa meM jAnA cAhiye, yahI bhAvanA dharmako janma detI hai / projarane dharma aura jAdukI viSamatA para aura jAdUkI samAnatA para jora dekara dharma, jAdU aura vijJAnako manovijJAna batalAyA hai|
Page #231
--------------------------------------------------------------------------
________________ jAdU . dharma aura vijJAnake paurvAparya zradhatrA sAmya vaiSamyaka viSayameM paMDitokA matabheda hai| to bhI yaha nizcita hai. ki inake bIja ekatra milate haiN| bebamoniyA aura bhAratavarSa meM vaivaka, kAnUna jAdU aura dharma eka hI dhandhese nirmANa hue / itihAsa batalAtA hai ki vaiviloniyAmeM pahale bakSaka jAdU-Toneke rUpameM thA, bhAratavarSake atharvavedameM batalAye hue, atharva' vaidyaka, jAdu aura purohitAI ye tInoM kAma karate the / jAdU , baigaka, (cikitsita) dhArmika saMskAra aura yakSa yAma ye kriyA ekatrita milI huI sthiti atharvaveda aura kauzika grA-sUtrama dikhalAI delI haiM / bhAratavarpameM to. hajAroM varSoMse kAnUna bhI dharmakA bhAga rahA hai / usakA devI kriyAoMse aura pAralaukika gatise saMbaMdha jur3A huA thaa| nyAya-nirNayakA divya yA saugandha eka pramANa thA nyAya-nirNayakA mukhya adhikAra brAhmaNoM ke hAthameM thaa| hindu dharma samIkSA pramaH 36. 4.. 'hindU dharmake vividha stara' saMsArake prAyaH sAra jaMgalI athavA pichar3e huye mAnavasamUhameM Ad (magic) prAthamika dharmake rUpameM pAyA jAtA hai| isa samayake sudhara hue pAzcAtya aura pUrvIya rASTroMmeM bhI samAjake pichar3e huye staromeM thor3A bahuta jAdU-TonA dikhalAI detA hai| manuSyakI atyanta anAr3I sthiti meM isa jAdU-Tone kA avatAra hotA hai| mRtika vAtavika kArya-kAraNa-bhAvakA gUr3ha ajJAna isakA zrAdi kAraNa haiM. jAdU do tarahakA hotA hai. eka devanAvAdake pUrvakA aura dUsarA usake bAdakA / hindU dharma meM donoM taraha kA yAtu-dharma hai / athava-veda aura gRha sUtroMka dhamameM yAtu yA jAdUkI kriyAkA sthAna hai| itara tIna vedameM bhI jAdu athavA
Page #232
--------------------------------------------------------------------------
________________ natsadaza kriyAe kahI gaI haiN| kucha yajJa jAda sarIkhe hI haiM / kama me kama umameM jAra ke avazoSa to haiM hii| varSA, zatrunAza-samRddhi, roga-nivAraNa, garbhadhAraNa, santAna, pazu lAbha Adi phaloMkI prAptika lithe yajJa aura homa batalAye gaye haiN| abhicAra nAmaka yajJa, athavA kama saba vedoM meM kahe gaye haiM / garbhAdhAna, punsavana Adi saMskAroMke mUla svarUpa eka prakArake jAdR hI haiM jAdU yAnI sAdhanA / iSTa siddhike liye athavA aniSTa-nivAraNa ke liye viziSTa vastu viziSTa kriyA athavA viziSTa maMtroM kA unameM adbhuta zanti. hai. isa kalpanAse viziSTa paristhitima upayoga karanA sAdhanA hai| pahile eka aisA samaya thA, jaba ki loga vanaspati. dhAtu yA kSAra Adi bhaunika dravyoMke roga-nivAraNa guNAMko nahIM jAnata the / kArya-kAraNa-bhAvase ajAna the, taba vadyakIya-kriyAe~ taka jA zrIM / atharvaveda aura gRhya-sUtroM ke kaI roga-nivAraka kama isItara cha. ke haiM / jAdakI vanaspatiyA~ aura maMtra unameM batalAya hai| nisarga-bastu-gajA hindU dharma kI dUsarI prAthamika rizrati kA avazeSa hai. pApAgA, parvata. nadI. ina. pazu pakSI, nAra Adi nisarga kI vastuoM meM kucha camatkAriNI zakti hai. isa vizvAsa se yaha pUjA prArambha hotI hai / gaMDakI nadI ke kAla. zakti grAma narmadAke tAmra baTogaTe aneko chidra vAlI lamba gola-komala gAMgATI, pahAr3a. gaMgA. yamunA kRSNapA aura sindhu zrAdi nadiyA~ Umara, pIpala. bar3a. cela. tulasI. A~valA zrAdi vanaspatiyoM; vala gAya. andara, mahiSa. machalI. kachuA. barAha. siMha bAgha bAr3A, hAthI. nAga. garur3a, haMsa. magara Adi pazu-pakSI; sUrya. caMdra maMgala Adi AkAzastha gola. agra-vAyu varmA Adi nisarga ghaTanAeM; ina sabakI pUMjA karanekI paddhatI hinna-dharma meM hai| zAligrAma narmadAke goTe athavA lamba-gola-gAMgoTIkI pUjA, viSNu,
Page #233
--------------------------------------------------------------------------
________________ ( 95 ) * gaNapati athavA ziva ke nAte aba bhI cAlU haiN| arthAta ekezvarI- bhakti sampradAya meM unakA pratIka ke rUpa meM upayoga hotA hai / parantu ukta vastueM asala meM gaNapati athavA zivastrarUpa se pujya nahIM thIM unako svatantra hI pUjyatva prApta thA. pIpala, var3a, A~valA Adi vRkSoMkI pUjA taMtra bhI mUla kalpanAse hI kI jAtI hai| yadyapi purANoMne una vastuoM kA stotrama vikasita ke deSo viSNu ziva Adi sambandha jar3a diyA hai, parantu unakA abhI Tika rahA hai| nAga aura gAya aba bhI bilakula svatantra deva bane huye haiN| matsya kacchapa siMha bAgha garur3a, haMsa. mayUra AdikI pUjA yadyapi nahIM kI jAtI, to bhI unakI pratikRtiyoMkI pUjA rUDha hai| sUrya caMdra maMgala Adi nava graha kI ArAdhanA aura sAdhanA to vizvamAna hindUdharmakI mahatvapUrNa vastu hai| paMDita madanamohana mAlavIya jaise hindu netA gAya aura tulasI kI pUjAko hindudharmakA udAtta lakSya pratipAdana karate haiN| isa nisarga-vastu pUjAkA Arambha prAthamika jaMgalI avasthA meM kula lakSaNa-pUjA ( Tobemism ) athavA devaka-pUja. se hotA hai| brAhmaNo ghara vivAha aura upanayanasaMskAramai pahile devaka-sthApanA kI jAtI hai| yaha devaka (avinakalaza) kI miTTIkA ( ghar3A ) hotA hai| jo brahmaNoMkI jaMgalI avasthAkA avazeSa hai| isa kula-lakSaNa - pUjAbAdakA svarUpa pahale vyAkhyAnamaM vivRta kiyA gayA hai| viziSTa jar3a-vastu-viziSTa pazu. viziSTa pakSI, Adi kucha na kucha zubhAzubhakAraka sAmadhya hAtA hai. isa dRSTi se yaha pUjA utpanna hotI hai| kucha vastue~ zubha-sUcaka aura kucha vastue~ azubha sUcaka haiN| yaha kalpanA ajJAnatA meM hI utpanna hotI hai. Rgveda aura atharvaveda kalpanA hai ki komA aura kapotakA darzana mRtya-sUcaka hai| viziSTa padArthoM yA jAtiyoM ke darzana yA sparzana se pavitratA hotI hai. smRtiyoMmeM isa kalpanAkI
Page #234
--------------------------------------------------------------------------
________________ ( 214 ) mukhyatA dikhalAI detI hai| jaMgalI logoM meM mAMnA (mana) aura (tabco)kI jo kampana milatA hai, vahIM hindU-dharma meM zeSa baca rahI haiN| gAya, gomUtra, govara brAhmaNa gaMgodaka, suvarNa cyAdi dhAtu, pIpala, tulasI Adike spazaMse pavitratA prApta hotI hai. aura zUdra antyajJa, rajazvalA garaMbha, kAka, pyAja lasuna, gAjara, baiMgana Adi ke sparza se apavitratA AtI hai| smRtiyoM kI yaha kalpanA jaMgalI avasthA meM TAcU aura mAnA kI kalpanAoM kA vistRta rUpa haiM / smRtiyoM ke bhajJAna aura hAsya viveka ko bahuta kucha isa mUrkhatApUrNa vizvAsa meM hI ginanA cAhiye / bheTa feng kucha nisarga-vastue~ athavA unakI pratikRtiyA~ pahile se hI pUjanIya haiM, aura kucha uttara kAlIna udAtta-dharmake saMskArase kucha parivartana hokara pUjya ho gaI haiN| jaise- garur3a, baila aura bandara | garuDako viSNukA aura vailako zivakA bAhuna mAnakara aura bandarako rAmakA dUta samajha kara loga pUjate haiM / vastutaH mUla meM ye svatantra rUpase pUjya the| nandokI pUjA to hindU svatantra rUpa se bhI karate haiN| bahuta se hindU mArutakI pUjA bhI svatantra rUpase karate haiN| vRkSa sUrya parvata pRthvI, nadI aura grahoM kI pUjA atyanta prAcIna kAlase aba taka binA kisI antara cAlU hai| pazu-pakSiyoMkI pUjA kI jar3a prAthamika avasthA meM milatI hai jisa samaya manuSya ko apane Asa-pAsa ke pazu-pakSI apanI apekSA samartha aura zreSTha jAna par3ate haiN| usa samaya yaha pUMjA zurU hotI haiN| jaba yaha manuSyako jJAna ho jAtA hai ki usakA sthAna prakRtike itara prANiyoM kI apekSA zreSTha hai. tabhI usameM bhavitavya para sattA calAne vAlI aura apanI kakSA se bAhara kI zaktiyoM meM arthAt devatAoM meM pazu pakSiyoMke guNAMkA Aropa karanekI pravRtti kama hone lagatI hai| manuSyanaM baMdara siMha hAthI, garur3a, :
Page #235
--------------------------------------------------------------------------
________________ nAga, baila, varAha, zrAdika kapa athavA avayava dhAraNa karane vAle devatAoMko manudhyakI mahAna sAmarthyako acchI taraha samajhanese pahile utpanna kiyA thaa| jaba mAnava-saMgha sthira rASTra aura sthira samAjake rUpa meM bar3hamUla hogayA. taba usane manuSya dehadhArI aura mAnala-guNa-yukta deva mAnava-buddhime avatarita kiye| vidyA aura kalAke yogasa jisane apane Asa-pAsakI sRSTi para Adhipatya jamA liyA aura apane guramIka mAMgaltako jima pratIta hAgAI, aise manuSyane manuSya sadRSTya devatA bnaae| pazu. pakSI, nadI, parvata, agni, sUrya, Adi devatAzrIkA ghAA svarUpa jyoMkA tyoM rakhakara bhI unakA antaraMga mAnavI-vikArI-vicAroMse bharA huA hai| galI kalpanA vaha karane lgaa| mAnavAkA mAnavI parAkrama hI atizayokike sAtha devatAoma dIkhane lge| isa sthiti taka zrAne ke liye manuSya-jAtiko yugake yuga bitAne pdd'e| pazu-pakSI marImRpa pASANA Adi vastuoM ke samAna hI agni sUrya varSA, vAyu Adi nimaga devatA vAstavika kArya-kAraNa mAtra ke ajJAna se astitvameM pAe / dAyAnala tIna. mUryodaya, zrAdhI ativRSTi, anAvRSTi, samudrakA cAra-bhATA ramyaM caMdra kA udayAsta zrAdi kI gUDhatA ke kAraNa devatAoM kI kalpanA nirmANa hone taka azakya hI the / taba taka manuSya ko eka yA aneka devatAoM kI kalpanA para nirvAha karanA pdd'aa| pUjA karanA, yanna karanA, aura prArthanA karanA hI usa paristhitimeM taraNopAya thA, aura yahI usa samayakA dharma thaa| bhUta-pUjA yA pitR-pUjA tIsarA dharma hai saMghake bar3e-bUI manuSyoM ke adhIna choTokA jIvana nirvAha hotA hai| saMghake bar3e-bUr3ha hI unake jIvanake liye sArI taiyArI kara dete haiN| unakA adhikAra choTopara rahatA hai / saMghake ukta bar3e mukhiyA jaba mRtyuke muMhameM jA par3ate haiM
Page #236
--------------------------------------------------------------------------
________________ 6 256 / na saMtraka bahuta bar3I hAni hotI hai| ise saMghakA pratyeka manuSya bar3I mahasUsa karatA hai| aura isake kAraNa usake hamezA ke liye sampUrNa nAzakI kalpanA asA hotI hai| strameM aura ekAnta meM unake astitvakA bhAsa hotA hai. saMgha para kisI prakArakA saMkaTa Anepara aisA mAlUma hone lagatA hai ki ukta mare hue bar3e, bUr3hoM kI asantuSTa vAsanA kI bAdhA hai. taba una pitaroMkI vAsanA tRpta karane yA pUjA karane kI icchA pIche rahane vAle logoM ko hotI haiM / mRtake maraNottara astitva kI bhAvanA kI upapatti pahale mUrtipuruSabAda (animism ) zIrSaka ke nIce batalAI jA cukI hai| jar3adeha meM dehakI apekSA nirAlA deha sarIkhA vetana puruSa athavA cetana dravya haiM. aura vaha mRtyuke anantara bhI rahatA hai, isa kalpanAka AdhArase bhUta-pUjA athavA pitR pUjA astitvameM AtI haiM. isa kalpanA meM bhUta-preta, pizAna, betAla AdikI kalpanAe~ abhUta haiM devatA aura purnajanmakI kalpanA bhI isI mUrta puruSacAdase utpanna huI haiN| pahAr3a, nadI vRkSa bhUmi kSetrako peTroma alaukika prAsArayakI padavI para pahuMcAyA gyaa| samAja saMsthAkA prANa usake niyamoM rIti-rivAjoM, AcAroM, karmakaraDA aura vicAra - paddhati kI sthiratA para hI avalambita thA / unakI pUrNatA aura bAdhyatA sthApita karaneke liye AryAne unheM vedamUlaka ThaharAyA aura vedoMko anAdi-nityatva aura svataH prAmAraya arpaNa kiyaa| 3 . jaiminIne pUrva-mImAMsAke prArambha meM dharma-pramANakA nira kiyA hai| unhoMne pahale kahA ki pratyakSa aura anumAnase pramANa nahIM hai. phira kahA ki veda-rUpa upadeza hI dharmakA svata siddha itara nirapekSa pramANa haiM, aura trahma sUtrakAra vAdarAya kA bhI yahI mata hai| smRtiyoM taka vedAnuvAdaka haiM. aura isaliye
Page #237
--------------------------------------------------------------------------
________________ ( 217 / ve dharma-niraya ke sAdhana haiN| vaidika logoM ke rIti-rivAja taka vedamUlaka hone se pramANa hai, aisA mImAMsaka mAnate haiN| zacara, kumArila aura zaMkarakI pramAzISati zabarasvAmI va kumArila bhaTTa ne jaiminIya sUtroM kI vistAra ke sAtha TIkA kI hai| aitihAsikoMkA anumAna hai ki jaiminIya sUtra I0 pUrva pahilI zatAbdI ke lagabhaga bane hoNge| zabara svAmI kA kAla cauthI aura kumArila bhaTTa kA sAtavIM zatAbdI mAnA jAtA hai| " ina AcAryoM ke mata se manuSya buddhi dvArA agamya aise kArya-kAraNa bhAva kahane ke lie veda pravRtta hue haiN| unheM Dara thA ki yadi hama yaha mAna leMge ki mAnava-buddhigamya tatva hI veda kahate haiM, to vaidika saMsthAkA unmUlana ho jAyagA / kumArilabhaTTa kahate haiN| (taMtra vArtika, 2013) ki manuSya buddhi ko eka bAra bhI veda meM sthAna diyA, to nAstika vicAroM kA prAvalya hokara vaidika mArga naSTa hojaayegaa| aisA na ho isalie vedoM kA yadraSTa hI mAnanA cAhie. kumArila aura zaMkarAcArya ke pahile Izvara, AtmA, punarjanma, zradraSTa ityAdi dharmakI mUlabhUta kalpanAoM ko yukti se samarthana karane vAle bahuta se AcArya the / parantu ye tatva mAnava-buddhi, gamya nahIM hai, isa bAta ko kumArila aura zaMkarAcArya ne hI buddhivAdake vyApaka aura sUkSma tatvoM ke AdhAra se siddha kiyaa| unhoMne isa mudde para bahuta adhika vaidika devatAkA vAstavika svarUpa | vidvAn vane vahAM spaSTa siddha kara diyA hai ki prathama avasthA meM vaidika devatA jaDAtmaka hI the / zrAdhyAtmika zrAdi rUpa unako bahuta kAla ke pazcAta prApta huA | tathA usake bAda IzvarakI kalpanA kI gaI /
Page #238
--------------------------------------------------------------------------
________________ (28) dhyAna diyA, ki ye tatva veda gamya hI haiM / yA to ye tatva manuSya kI kevala kalpamAsoMke 'aAyo / abhayAre manuSya buddhigamba nahIM haiM. inameMse koI eka pakSa svIkAra karanA pdd'egaa| ataeva paramparAgata dharma-saMsthAkI sthiratAke liye aura apane mAnya adhyAtmavAdake samarthana ke liye dRmarA panta hI kumArila aura zaMkarAcArya ne svIkAra kiyA, aura una tatvAMkA kevala veda gamyatva hI arpaNa kiyaa| yahA~ hameM vaha na bhUla jAnA cAhie ki vedako mAnava-kRta mAna lene para ukta tatva nirAdhAra ho rahara jAte haiN|" kyoMki vaidika samayameM IzvarakI kalpanA nahIM thI / parantu jaba Izvara kI kalpanA kI gaI. upa mamaya bhI devatAoMko Izvara nahIM maanaagyaa| sabhI vaidika maharSiyoM ne devatA aura Izvara meM spaSTa bhada . batAyA hai| tathA vaidika vAMgamayameM aura vaidika darzanoM meM saMskRta sAhityameM devatAoMkI eka pRthaka jAti mAnI gaI hai| isake liye hama zatazaH pramANa de cuke haiN| tathA ca isa viSayameM eka lekha suprasiddha mAsikapatra kalyANa' (varSa 20 aMka 6 ) meM prakAzita huA hai use yahA~ uddhRta karate haiN| . * unake rahanekA sthAna bhI isa lokase pRthaka eka tvarga loka mAnA gayA hai, jisakA varNana ma pR0 305 para kara cukra haiM / unma varNanase yaha saSTa siddha hotA hai ki vaidika svarga nIra 'kurAna' kI bahizta meM bahuta kucha sAhazva hai|
Page #239
--------------------------------------------------------------------------
________________ ( 216 ) devatA aura Izvara (le0- zrImAna nI bhAradvAja, prA. e., AcArya, mAhityaratna) ( 1) manuSya-zarIrase deva-zagirameM cailakSaNya . hiMdu-zAsanake anusAra mAnava zarIra aura devazarIra donoM __ pAzcabhautika hote haiN| prI-natvako pracAranAka kAraNa mAnava zarIra pArthiva' kahA jAtA hai, kintu deva-zarIra tejastatvakI pradhAnatAkaM kAraNa tejasa' kahA jAtA hai / deva-zarIra aura mAnava-zarIra donoM hI karmAnusAra milate haiM, kintu mAnava-zarIra zrImadbhAgavatake-- karmaNA devanetreNa antuhopapattaye / / mAtuH praviSTa udaraM pitU retaHkaNAzrayaH / / "isa vacanake anusAra rajovIdhinirmita hotA hai, aura devazarIra mahAbhArata ke - laijasAni zarIrANi bhavantyatrApapadyatAm / . karmajAnyeva maudgalya na mAtRpitRjAnyuta / / . isa vacanake anusAra rajovIryavinirmita nahIM hotaa| pArthiva mAnava-zarIrama khAna-pAnake pariNAmarUpa. sveda. mUtra aura purISa hote haiM. kintu jama deva-zarIrameM ye nahIM hote| devanAko najasa zarIradhArI hAnake kAraNa bhUkha-pyAsa nahIM lagatI--
Page #240
--------------------------------------------------------------------------
________________ ( 228 ) na kSutpipAse na glAnirna zItoSNabhayaM tathA / amRta nAmaka tejasadravyake pAnadvArA unake zarIra apanI Ayu paryanta ajara aura amara bane rahate haiN| svargalokake anyAnya bhojya padArtha bhI amRtake samAna taijasa hI hai| manuSyoMke palaka lagate haiM, devatAoMke nhiiN| manuSya bhUmiko sparza karake khar3e hote hai, devatA isa prakAra khar3e nahIM hAta / manuSya kI chAyA par3atI hai, devatAkI nhiiN| manuSyake zarIra aura vastroMpara dhUla laga jAtI hai. devatAke zarIra aura vastra nIraja hI rahate haiN| manuSya ke zarIrakI mAlA murajhAtI rahatI hai, devatAke zarIrase sampRkta mAlA khilI rahatI hai| mahAbhAratameM likhA hai, ki damayantI manuSya aura devatAoMke lakSaNyase paricita thii| jaba usane nala aura indrAdima vadhamya dekhA to usane nalake svarUpakA . nizcaya ho jAne para usIke gale meM jayamAlA DAla dI .. : "TT sApazyad viyudhAn sarvAnasvedAn stabdhalaucanAn / hRSitamragrajohInAn vitAnaspRzataH kSitim / / chAyAdvitIyo jAnanagrajaHsvedasamandhitaH / bhUmiSTho nepayazcaiva nimeSeNa ca sUcitaH // (mahAbhArata) isI prakAra brohidrauNikaparvameM deva-zarIra-viSayaka ullekha hai ki na ca svedo na dorgandhyaM purISa mUtrameva ca / teSAM na ca rajo vastra bAdhate tara ce sune / /
Page #241
--------------------------------------------------------------------------
________________ / 225 ) manuSya yoga-siddhi, dhAna karake aneka zarIra dhAraNa kara sakatA hai, jaisA ki vacana hai Atmano vai zarIrANi bahUni bharatarSabha / yogI kuryAd balaM prApya taizca sarvairmahI caret // prApnuyAviSayAn kazcit kazcidugra tapazcarat / maMkSipeca punastAni sUryo razmigaNAniya / / kintu devatAmeM aneka zarIra dhAraNa karanekI yogyatA svaryameva hotI hai| aAcArya zaGkarane vedAntaka* virodhaH karmaNIti cemnAnekapratipanerdezanAt / isa sUtra para bhASya karate hue likhA hai-- deya smRtirapi prAptANimAdyaizvaryANAM yoginAmapi yugapakaneka zarIrayogaM darzayati kima vaktavyamAjAnasiddhAnAM devAnAm / ___manuSyoM meM pitAse putra utpanna hotA hai, putrase pitAkI utpatti nahIM huzrA karanI; kintu devatA eka dRmarese utpanna ho jAte haiN| isIliye yAkane tiruktameM devanAoMke viSayameM kahA hU~--- 'itaretarajanmAno bhvntiitretrprkRtyH| sAdhanasampanna manuSya mAyAkA prAzraya lekara apane rupakA parivartana kara sakatA hai / mArIcakA mRgarUpa dhAraNa karanA rAmAyaNameM suprasiddha hai / isI prakAra devatA bhI mAyAse apane rUpa kA parivartana kara sakate haiN| damayantIka svayambarameM indrAdi ghAra dikpAlokA nala-rUpa-dhAraNa mahAbhAranameM prasiddha hai| devatAoMke isI rUpa-parivartanako lakSyameM rakhakara ati kaha rahI hai ki
Page #242
--------------------------------------------------------------------------
________________ -- - ( 522 ) 'indro mAyAbhiH pururUpa Iyate / manuSyameM jisa prakAra catana AtmAkA acenana zarIrase saMyoga zAstrasammata hai. usI prakAra devatA bhI Atma-zarIrasaMyoga hai / devanAmeM bhA manuSkaM samAna deha-dehi-bhAva hotA hai| jisa prakAra manuSya apanI zrAyu ke anta meM eka zarIrakA tyAga kara dUsarA bAhara kA hai. isI devatA bhI apanI zrAyuke anta meM eka zarIrakA tyAgakara dUsarA zarIra grahaNa-karatA hai| deva-zorameM manuSya zarIrake samAna hAnApAdAna hote haiM / mItAke-- te taM bhuktvA svargaloka vizAla kSINe puNye martyalokaM vizanti | isa vacana se manuSya kA deva-zarIra grahaNa aura devatA kA manuSya-zarIra-grahaNa karanA siddha hai| deva-zarIra kA AkAra dekhane meM manuSya-zarIra ke sadRzya honA hai / yAskane 'athAkAcA devAnAma' kahakara. cAra vibhinna manokA pradarzana karate samaya, devatAoM ko puruSavidhatAkA sarvaprathama ullekha kiyA hai 'puruSavidhAH syurityekam' deva-zarIrase Izvara-zarIrameM bailakSaNya IzvarakA zarIra deva-zArake mamAna tejomatra, bhautika aura
Page #243
--------------------------------------------------------------------------
________________ prAkRta nahIM hotaa| vaha to pAiguNyamaga. divya aura aprAkRta hotA hai atasya vaha IzvarakA svarUpa' zuddhatatvamaya aura saccidAnandamaya kahalAnA hai| deva-zarIrake mama na IzvarakA zarIra jar3a nahIM honA / yaha roganasvayaMprakAza aura tAnAtmaka honA hai| devatAoMko jisa prakAra spAdi sAAtkAra ke liya cakSurAdi indriyoM ke sAhAyyakI apekSA hai. usa prakAra Izvarako nahIM hotii| usakA rUpAdi-mAzAtkAra svayameva hotA hai| . devatAma jisa prakAra deha aura dahIkA bheda hotA hai, usa prakAra IzvarameM nahIM hotaa| IzvarameM jo deha hai, vahI dehI hai, aura jo dehI hai vahI deha hai / / . .. 'devadehibhidA cAtra nezvare vidyane varin / ' Saya deva-zarIrakA jisa prakAra hAnAMpAdAna hotA hai. uma prakAra Izvara-zarIrakA nhiiN| yaha nitya aura hAnApAdAnahIna hai - sarve nityAH zAzvatAzca dehAstasya parAtmanaH / hAnopAdAnarahitA naiva prakRtijAH kacit // Izvara ke liye zarIra-zabdakA prayoga aupacArika hai| zarIrakA artha hai zINa hone vaalaa| Izvara kabhI zArNa nahIM hotA, isaliye IzvarakA zarIra na kaha kara vidvAna loga Izvarako vyakti athavA vigraha zrAdi kahA karate haiN| vyakti zabdakA prayoga prAcIna hai| mahAbhAratakA vacana hai-- eSo'haM vyaktimAsthAya tiSThAmi divi shaashvtH|
Page #244
--------------------------------------------------------------------------
________________ ( 224 ] bhaktoM kI- kimAtmikA bhagavato vyaktiH 1 yadAtmako bhagavAn / kimAtmako bhagavAna ? jJAnAtmakaH zaktyAtmakaH / isa rahasyAnAya sUktimeM bhI vyakti-padakA prayoga prAcIna hI hai| tatra jitaM te puNDarIkAca pUrNaSADguNyavigraha | Adi vAkyoMmeM vima-zabdakA prayoga suprasiddha hai| deva-zarIra ke samAna bhagavad vyakti karmaja nahIM hotI jagatApakArApa na sA karmanimittajA / ( viSNupurANa ) pratyuta svecchAmagrI hotI hai| zruti ne bhagavadvigrahako --- 'manAmayaH' ( chAndogyopaniSad) kahA hai arthAta vaha vigraha bhagavAnakI apanI bhAvanA ke chAnusAra hI hai| zrImadbhAgavatameM brahmAjIkA vacana hai asyApi deva pupo madanugrahasya svecchAmayasya na tu bhUtamayasya ko'pi / I isakA bhI yahI abhiprAya hai ki zrIbhagavadvapu pAJcabhautika nahIM haiM. pratyuta svecchAmaya haiN| zrutile Izvarako -- 'kAyapaNamasnAviram / ' kahakara usakI prAkRta dehahInatA batAyI hU~ aura
Page #245
--------------------------------------------------------------------------
________________ { 225 ) 'yatte rUpaM kalyANasamaM satta pshyaami| kaha kara usake divyarUpakA pratipAdana kiyA hai| atine jahA~ Izvara ke liye zarIra zabdakA prayoga kiyA hai, vahA~ sAthameM prANa zabda jor3a diyA hai / isa prakAra Izvarako 'prANazarIra (chAndogyopaniSad ) kahA gayA hai / jisakA Azaya hai. ki Izvara-vigraha upacArase hI zarIra kahA jAmakatA hai, sAkSAt nahIM, kyoMki vaha to svayaM prANa-jIvana-caitanyamaya hai / IzvaravigrahakI sattA ke liye bAkhavAyu kI apekSA nahIM hai| vaha svayaM prANarUpa hai| bhautika zarIrake samAna Izvara-vigrahameM na bRddhi hai aura na hAsa | usakA saMvardhana-saMrakSaNa una rasAdi zukrAnta dhAtuoM para nirbhara nahIM hai, jo yakRta-sIhAdi yantroMmeM canA karate haiN| . bhaktoMkI bhAvanAse parimAdita patra-puSpa-phala-jalako zrIbhagamAn aGgIkAra karate haiM avazya, kintu vaha naivaidya, bhautika zarIrAntargata dravyake samAna rudhirAdi dhAtuoMmeM pariNata na hokara, mUmarUpase unake zrIvigrahameM hI kliIna rahatA hai| isameM Azcarya kyoM hoyugAntakAlapratisaMhatAtmano __jaganti yasyAM savikAzamAsata / aura unake udarendIvaradalasampRkta zrInAbhise jagadudayavelAmeM vitrya sugandhamaya pAyakamalake rUpameM vikasita ho jAtA hai| IzvarakA AkAra bhI purupavidha hI hai
Page #246
--------------------------------------------------------------------------
________________ -. . ... 'Atmaivedamana AsItpuruSavidhaH' (vRhadAraNyaka 4 / 11 kintu yaha AkAra ghanIbhUta prazna hI haiM, ataeva usakI racanA sAzameM mAnavadehake saMghaTanake samAna hI mAnanA nitAnta anupayukta hai / vaha pArthiva-zarIroMse hI kyA, prAkRtika tejasa-zarIroMse bhI atyanta vilakSaNa hai / vaha satya, ziva aura mundara hai| vaha niranizaya saundaryakA AkAra hai, divya mAdhuryakA AdhAra hai, parama lAvaNyakA AgAra hai, aura anavadhika vAtsalyakA pArAvAra hai| zrI bhagavAna sarvazaktimAna haiN| ve saba kucha kara sakata hai| ve prAkRta zarIra dhAraNa kara sakate hai, kintu kiyA nahIM krte| jisa prakAra gaMgA-jana meM snAna karake pUjAke Asana para sandhyopAsana ke liye virAjamAna kAI brahmarSi kAka-viSThA se UrdhvapuNDa lagA sakanekI zakti aura yogyatA honepara bhI baiMsA na karake gopI-caMdanase hI UrdhvapuNDa lagAyA karatA hai, usI prakAra zrIbhagavAn prakRtike vikRtirUpa paMcabhautika zarIra dhAraNa nahIM kiyA karate haiM prakRtervikate rUpaM bhUtasaMghAtanAmakam / zarIraM satyasaMkalpapuruSasyecchayApi na // .. sambandho'puruSArthatvAjjIvAnAM tu mvakarmaNA / sukhaduHkhAdibhogArtha balAd deho'pi yujyate // chehaH sa tu svAbhimataH svAnurUpaH sadojjvalaH / aprAkato harestena na doSo ko'pi yujyate / (zrIbhASyavArtikama)
Page #247
--------------------------------------------------------------------------
________________ - Izvara kA avatAra-vigraha bhI divya aura prAkRta hI hotA hai, kintu darzakoMko usako mAnavatA [bhautikatA hI pratIta hotI hai| zrIbhagavAnakI aghaTanaghaTanApaTAyamo yogamAyAke vaibhava aura camatkAra kauna jAna ta ? sAI lokapiTamAra ahmaveSako zrIkRSNabhagavAnakI bAla-lIlA dekhakara unakI IzvaratAmeM sandeha ho gayA thaa| zrIbhagavAna ne apane zrImukhase yahI kahA hai . nAhaM prakAzaH sarvasya yogmaayaajmaavRtH| . ...zrImAna...apane zrIvigrahameM hamArA anurAga nitya-nutana canAye rkr|" ___isa lemsameM vidvAna lekhakane Izvara aura devatAoMkA spaSTarUpa se bheda batA diyA hai| tathA vedane bhI yaha ghoSita kiyA hai, ki agni devatA hai na ki IzvaraH yA IzvarakI shktiyaaN| aura na sAdhaka bheda se hI devatAoMkA bheda kahA gayA hai. ye saba nirAdhAra kalpanAyeM haiM / vaidika sAhityake mananase yaha siddha hojAtA hai, ki isa devatayAdakI nIna avasthAyeM haiN| . (1) sabase prathama ye sAdhAraNa jar3a padArtha hI haiN| (2) usake pazcAta ina jar3a padArthoM meM hI vizeSa zaktiyoMkI athavA alaukika zaktiyoMkI kalpanA kI jAne lgaa| (3) inhIM jar3a padArthAkA pRthaka pRthaka abhimAnI canana devatA mAnA jAne lgaa| tathA pratyeka baidika kavi apane apane devatAko sarvazreSTha va madhakatI. va saba devAMkA adhini. siddha karane ke liye sUnoMkI racanA karane lgaa| isI ko mImAMsAko paribhASA arthavAda kahate hai| .. : mAja bhI bhaktajana apane apane upAsyakI stumi karate samaya
Page #248
--------------------------------------------------------------------------
________________ ( 228 ) apane upAsyameM una sarva guNoM kA Aropa karate haiM, jinako ki anya upAsya meM mAne jAte haiN| dRSTAnta ke liye hama viSNu saMyama aura jainoM ke prathama tIrtha kara AdinAtha jI ke 1008 nAmoM ko le sakate haiM / uparokta sabhI upAyoM ke nAma va kAma Adi eka se hI kahe gaye haiM, parantu itane mAtra se ve saba eka nahIM ho jaate| isI prakAra pratyeka upAsaka, sabhI mahatvapUrNa aitihAsika ghaTanAoM ko bhI apane upAyake sAtha natthI kara detA hai | jaise ki bhagavAna mahAvIra ke sAtha sItA kI ani parIkSA aura dropadI ke vIra bar3hane kI ghaTanA ko natthI kara diyA jAtA hai| eka bhakta bhagavAna mahAvIra kI stuti karate huye Ananda meM mana hokara "sItA prati kamala racAyA. dropadI kA cIra bar3hAyA " Adi pada gAtA hai, yadyapi uparokta ghaTanAyeM mahAvIra bhagavAna ke hajAroM va lAkhoM varSa pUrva kI haiN| isI prakAra vaidika samaya meM bhI sampUrNa mahatvapUrNa aitihAsika ghaTanAoM ko bhaktajana apane apane upAsya devatA ke sAtha natthI karate rahate the| jisa prakAra una nAmoM ke eka hone se tathA cIra Adi bar3hAne kI ghaTanAmoM ke natthI karane se saba mahA puruSa eka nahIM ho sakate usI prakAra eka prakArakA varNana honese vaidika devatA bhI eka nahIM ho sakate / tathA na ve eka dravya kI zaktiyAM hI ho sakatI haiN| devoMkI mUrtiyAM vaidika samaya meM 'indra' Adi devoM kI mUrtiyAM bhI banatI thI tathA unakI pUjA hotI thii| tathAca una mUrtiyoM ko ratha para biThAkara unake jalUsa nikAle jAte the / saMhitAoM ke hajAroM mantroM meM jo indra kA ratha meM baiThAnA va usakA vastra tathA AbhUpaNa Adi pahanane kA jo ullekha haiM. vaha utsavoMmeM mUrtiyoM ke
Page #249
--------------------------------------------------------------------------
________________ sajAne kA hI varNana hai / isI prakAra "agni ke ratha para baiThakara devagaNa zrAte haiM" ityAdi kathana bhI una jalUsoM kA varNana hai, jo jasa samaya mUrtiyoM ke nikAle jAne the| uparokta kathana kI puSTi nimna mantra se hotI hai / mahevana svAmadrivaH parAzubhakAya deyAm / na sahasrAya nAyutAya vaniyo na zavAya shtaamgh|| . Rgveda maM0 8 / 1 / 5 / / . arthAt 'he indra ! tujhe maiM bar3e mUlya para bhI nahIM bcgaa| sau, sahanna aura dasa hajAra milane para bhA meM tujha nahIM becuuNgaa| isa mantra kA bhASya karate huye zrI sAyanAcAryajI ne likhA hai ki... 'mahe mahate zulkAya mUlyAya na parA deyAm na vikrINAmi / ' yahA~ 'parA dA' dhAtu kA artha becanA hai| R0 4 / 24 / 10 / meM lisbA hai, ki dasa gAye dekara merA yaha indra kauna kharIdegA ! tathA vRtrakI senA ko mArane ke pazcAna mere indra ko loTA de| (ka maM dazabhirmameha krINAti dhenubhiH / yadA trANi jaMghanadathaina bheSanardadat ) - isa pramANase siddha hai ki, yadi samayameM rAmalIlA kI taraha indralIlA bhI hotI thI, aura usameM vRtra sudhA usakI senA ko mArA jAtA thaa| usa lIlA ke lie indra Adi kI pratimAye kirAye para lAI jAtI thiiN|
Page #250
--------------------------------------------------------------------------
________________ . ataH spaSTa ho gayA ki usa samaya indra Adi devatAoM ko becA jAtA thaa| yaha prathA Aja bhI bhArata meM pracalita hai| jayapura Adi meM Aja bhI mevatAoM kI pratimAyeM banA banA kara yecI jAtI haiM tathA unake jalasa Adi nikAle jAte haiN| zAyada usa samaya rAjA loga maMgrAma meM jAte samaya apane apane devatAoM kI pratimAoM ko bhI rathoM meM biThA kara sAtha le jAte the, aura apanI vijaya ko apane devatAoM kI vijaya kahata the / yahI devoM kA vijaya !! Aja bhI anala usa para sAlA apane apane upAsya devatA kI kRpA kA phala mAnate haiN| aura yadi parAjaya athavA asaphalatA prApta hotA hai, to apane bhAgya kA doSa batAte haiM / usI prakAra usa samaya bhI indra Adika bhaktajana apanI vijayoM kA nathA apanI saphalatAoM ko apane apane kula devatA kI vijaya aura saphalatA mAnate the| annAdi devatA vedoM meM, ami. indra. varuNa, Adi devatAoM kI taraha hI anna, akhala. mUmala. Adi padArthoM ko bhI devatA mAnA gayA hai. nathA unakA yarzana bhI agni devatAoM kI taraha hI kiyA gayA hai / yathA Rgveda maM0 1 kA 28 vA sUkta Ukhala aura mUsala kI stuti meM hI likhA gayA hai| isake mantra sAta meM Ukhala aura mUsala ko anna dAtA Adi kahakara inakI stuti kI gaI hai| isI prakAra anna kI stuti karate huye vaidika RSiyoM ne annako hI sarva deva maya mAnA hai / Rgveda maM sUkta. 187 anna kI hI stuti meM likhA gayA hai / usake prathama mantroM meM hI likhA hai ki yasya trito yojamA yatraM vizvamadayat / / 1 / 1871 // arthAt-sarvAdhAra balAtmaka annadeva kI zakti se hI trita
Page #251
--------------------------------------------------------------------------
________________ / 231 / deva yA indra ne vRtra kI sandhiyoM kATa kara makA vadha kiyA thaa| isa prakAra se yahAM indra Adi devA ko azna ke AdhIna batAyA gayA hai / isase yaha bhI siddha hotA hai, ki indra Adi devatA manuSya hI the tathA anna se hI unameM zakti kA saMcAra. hotA thaa| yahI nahIM apitu anna ko sAkSAta prala bhI kahA gayA hai--- anna bAti vpa jAnAt annaM hi bhUtAnAM jyeSTham // annaM na ninyAt / / ye taitirIyopaniSada kI zratiyAM haiN| inameM spaSTarUpa ne annakA brahma va sabakA utpAdaka banAyA gayA hai / tathAca brAhmaNa granthoM meM anna ke viSaya meM liyA hai ki-- anna prajApatiH / za. 5 / 1 / 3 / 7 yattadannameSa sa viSNudevatA / za0 7 / 5 / 1 / 21 anna va pUSA / kau0 12 / 8 anna va kam / ai0 6 / 21 ! . tadanna baiM vizvaM prANomitram / jai0 3016 / 3 / anna va zrIviMsad / go0 pU0 5 / 4 arthAt anna hI prajApati hai| anna hI vinA devatA hai| anna hI pUSA devatA hai| anna hI mukha hai / aura annahI vizva prANArUpa mitra hai / tathA amna hI zrI hai aura anna hI virATa puruSa hai / gItA meM likhA hai ki yajJAd bhavati parjanyaH parjanyAdanna saMbhavaH / ambAI bhavanti bhUtAni gItA, 3 / 4 //
Page #252
--------------------------------------------------------------------------
________________ - / 232 ) tathA manusmRti meM bhI ligyA hai ki AdityAjAyate vRdhivRSTaranna tataH prajAH // arthana-- yajJa se varSA hAtI hai aura varSA se anna utpanna hotA hai aura anna se prajA utpanna hotI hai| sUrya se varSA hotI hai, varSA meM anna utpanna honA hai, aura anna se prajA utpanna hotI hai| isa prakAra se anna kA prajApatitva batAyA gayA hai| yahAM yaha bhI spaSTa kara diyA gayA hai ki jo nitya prati khAyA jAtA hai, arthAna gehUM. cAvala Adi anna ko hI prajApati va brahma Adi kahA gayA hai / yadi isa para bhI kisI ko saMzaya raha jAye so usakA kartavya hai ki vaha letarIyopaniSad ke jAra kA kA adhyayana kreN| tathA ca praznopaniSada meM spaSTa likhA hai ki anna prajApati stato ha vai tatastasmAdimAH prajAH prajAyanta iti / / 1 / 14 // arthAta-anna hI prajApati hai, usI se yaha vIrya hotA hai / usa vIyaM se ho yaha sampUrNa prajA utpanna hotI hai| isase yaha siddha hA gayA ki isI jo, cAvala Adi anna kohI prajApati kahate haiN| abhiprAya yaha hai ki-vaidika sAhitya meM isI prakAra gAya. baila, ghor3A, Ukhala, mUsala, agni, jala, ratha; Adi sampUrNa padArthoM kI stuti kI gaI hai| usa samaya ina sabako Izvara nahIM mAnA jAtA thA. aura na Izvara kI zaktiyAM hii| yAjJika Adi mata abhiprAya yaha hai, ki vaidika samaya meM devatA viSayaka cAra mata mukhya the|
Page #253
--------------------------------------------------------------------------
________________ ( 233 ) (1) yAjJika. - ye loga mantroM kA koI artha nahIM mAnate the / apitu jAdU Tone kI taraha mantroM kA vyavahAra karate the| tathA ye loga mAnate the ki ina mantroMke bala se svargake devagaNa yakSoM meM Ate haiM, aura yajamAna Adi ko phala pradAna karate haiN| 1 (2) bhautika- ye loga devoM ko bhautika agni Adi ho the tathA inakA pitAdi kA eka eka abhimAnI cetana devatA mAnatA thA / jaisA ki vedAnta darzana meM lAyA hai| (3) aitihAsika - ye loga agni, indra, varuNa Adi vaidika devatAoM ko aitihAsika mahApuruSa mAnate the / (4) AdhyAtmika, ye indra AdikA varNana AlaMkArika rUpa seyAtma zaktiyoM kA varNana mAnate haiM / niruktakAra yAska ke samaya taka isa mata kA adhika pracAra nahIM huA thA / usa samaya ke sabhI vaidika RSiyoM ke mata se vedoM meM mAdhyAtmika mantra atyanta alpatama the / niruphakAra ke samaya ke pazcAt tathA upaniSadoM ke samayameM isa mata kA adhika pracAra huA / vaidika navIna mata usake pazcAt zanai-zanai navIna matoM kA AviSkAra huA / jaise (1) advaitavAda, sampUrNa vaidika devoM ko eka hI sattA kI zaktiyAM athavA rUpAntara mAnA jAne lagA / (2) dvaitavAda, Izvara, jIva aura prakRti kI prathaka prathaka sattA kA svIkAra |
Page #254
--------------------------------------------------------------------------
________________ ( 034 ) (3) ina donoM ke mizraNa se 'haitAdvaita' Adi aneka sampradAya pracalita hue| ye saMgha avaidika hai| ye loga apanI puSTi meM puruSa sUkta Adi vaidika sUktoMkA pramANa dete haiN| ataH atha unhIM sUtIkA vivecana kiyA jAyegA, tAki pAThakagaNa satyAsatya kA nirNaya kara sakeM 1 OMkAra svarUpa hama vaidika devatA prakaraNa meM yaha siddha kara cuke haiM.. ki - vaidika rain eka bhI deva aisA nahIM hai| jisako vartamAna IzvarakA rUpa diyA jA ske| vedoMmeM ekezvaravAda ke sthAna para aneka devatA bAda hai| tathA ve saba deva pUrva samaya meM bhautika hI the| punaH una nAmoM se muktAtmAoM va mahAtmAoM evaM rAjAoM tathA vidvAnoMkA bhI varNana hone lagA. parantu vaidika samaya meM mAnuSI buddhine IzvarakI racanA nahIM kI thii| yaha saba siddha hone para bhI aneka vidvAnoMkA kathana hai ki vaidika sAhitya meM 'OM' zabda IzvarakA hI vAcaka hai| zrI svA0 dayAnandajIne bhI satyArtha prakAzameM isa zabdakI Izvara parakI hI vyAkhyA kI hai| tathA isako IzvarakA mukhyanAma mAnA hai / ataH Avazyaka hai ki vaidika sAhitya meM 'OM' zabda se kisa vastukA maharA hotA hai. yaha jAnA jAye / om (OM) kiMvA oMkAra "yaha zabda " a + u + m" ina tIna akSaroMse banatA hai, inakA artha mAMDUkya-upaniSad meM nimna prakAra diyA hai isIko 'paoNlIthIz2ama' ( bahudevavAda ) kahate haiM / pratyeka jAtimeM prathama isI kA pracAra hotA hai, tatpazcAt 'maoNnothIz2ama' (ekezvaravAda) kA AviSkAra hotA hai|
Page #255
--------------------------------------------------------------------------
________________ / 25 // so'yamAtmA'dhyakSaramakAro'dhi pAtra pAdA mAtrA mAtrazca pAdAprakAra ukAro prakAra iti // // jAgarita sthAno caizvAnarokAra prathamA mAtrAprAdimatvAdvApnoti // 6 // svama sthAnastai jasa ukAro dvitIyA mAtrI svAdvA0 // 10 // .suSuptasthAnaH prAjJo sakArastRtIyA mAtrA miterapIte 011 amAtraztupa mahAryaH prapaMcopazamaH zivAjIta e. maukAra prAtmaiva saMvizatyAtmanAtmAnaM ya evaM veda / / 12 / / (mAMDUkya-upanika) "OMkArakI cAra mAtrAe~ aura AtmAke cAra pAda paraspara eka dUsarese saMbaMdhita haiN| mAtrAoMse pAda aura pAdoMse mAtrA akAra ukAra aura makAra paraspara saMbaMdhita hai| akAra pahilI mAtrA hai. isakA jAgRti sthAna vaizvAnara mApa hai| yaha pahilI mAtrA (kArameM ) hai| yaha akAra mAbameM Adi aura sabameM vyApta hai| dUsarI mAtrA ukAra hai, isakA svapna sthAna hai, aura najas svarUpa hai, yaha utkarSakA hetu hotI hai aura ubhaya sthAnoMarthAta eka ora jAgRti aura dUsarI aura suSunike sAtha saMbaMdha rakhatI hai / makAra tIbharI mAtrA hai. isakA suSupti sthAna aura prAjJa mvarUpa hai. yaha sabako nApatA hai, aura eka ho jAtA hai / caturtha mAtrAse jo darzAyA jAtA hai, vaha avyavahArya, prapaMca kI zAMti karane vAlA ziya, advaina hai. isa prakAra prakAra AtmA hI hai. jo yaha jAnanA hai. vaha svayaM AtmAmeM hI praviSTa hotA hai|" : . au. m . ardha mAtrA" ye oMkAraka cAra pAda haiN| aura jAgRta sthAna, suyumi aura turyA ye cAra avasthA AtmAkI haiN|
Page #256
--------------------------------------------------------------------------
________________ OMkAra kI cAra mAtrAoMse ukta cAra avasthAe~ jAnI jAtI hai. isalithe OMkAra AtmAkA vAcaka hai, yaha ukta kvanoM kA tAtparya hai| haraeka gIta jAgatika mAsumana letA hai aura murikI sthiti bhI dekhatA hai| ina tIna avasthA oMkA jo anubhava letA hai, vaha tInoM avasthAoMse bhinna hai, ataH usakI caturtha (turyA) avasthA hai. aura zuddha zrAtmAkA vahI svarUpa hai / jAgRti, svapna aura suSuptikA anubhava pratidina haraeka jIva letA hai, parantu tuSisthAkA anubhava aAneke liye nAnA prakArake yogAdi sAdhana karanA Avazyaka hai| samAdhi-suSupti-mokSeSu amarUpatA / ( sAMkhyadarzana ) "samAdhi. suSupte aura mukti meM prArUpatA hotI hai / " yaha darzanoMkA siddhAnta hai| isa siddhAntakA vodhaka vAmya ikta upaniSadeM (apAtaH) eka ho jAtA hai" arthAta niHsaMga. mukta ho jAtA hai; yaha hai| isase pAThakoM ko patA lagegA, ki ukta cAra avasthA jIvAtmA kI hai. haraeka jIvAtmA ina avasthAoMkA anubhava prati dina letA hai, isaliye isa viSayameM zaMkA hI nahIM ho sktii| jisa kAraNa ina cAra avasthAoMka nidarzaka cAra akSara OMkArameM haiM, usa kAraNa bhokAra jIvAtmAkA vAcaka hai| isameM koI zaMkA nahIM ho sakatI / astu. isa prakAra kArakA artha jIvAtmA aura paramAtmA ,muktAtmA) hai. yaha hamane dekhA; tathApi adhika dRr3hatAke liye kucha aura bhI bacana dekheNge|
Page #257
--------------------------------------------------------------------------
________________ ( 237 ) prajApatirlokAnasyatapaseo'bhisaptebhyastrayI vidyA saM prAsravattAmasyatapattaspAbhitaptAyA etAnyakSarANi saM prAsavaMta bhUrbhuvasvati // 2 // tAnyabhyattapattebhyo'bhitaptebhyaH OMkAraH maM prAvat || 3 || ( chAndo0 upa0 2 / 23 ) "prajApatine tInoM lokoMko tapAyA. una sape hue tInoM lokoM se tIna vidyAe~ nikala Aya: phira una vidyAoM ko tapAyA. una se bhUH bhuvaH svaHye tIna akSara nirmANa hue| phira unako tapAyA unase OMkAra ( arthAta) a. u. ma. ye tIna akSara nirmANa hue| " arthAt yaha OMkAra satra lokoM aura saba kriyAoM kA sAra hai / saba vedoMkA satya isama haiM / isa prakAra yaha sAroMkA mAra kiMvA tatvAMkA tatva hai| sankA bhI yaha parama sat haiN| aura isakA artha mAMDU upanipaTa batAyA hI hai, ki yaha jIvAtmA kI tIna avasthAe~ batAkara cauthI asalI avasthA kI ora izArA karatA hai| itanA hone para bhI kisIko zaMkA ho sakatI hai ki, OMkAra se parama paramAtmAkA hI bAMdha kevala ho sakatA hai| aura kisI anya padArthakA nahIM. usako ucita hai ki, vaha praznopaniSad kA nimnalikhita vAkya dekhe etadvai satya kAma paraM cAparaM ca brahma ya zrAraH // (prazna0 upa05/2) "he satyakAma ! yaha 'OMkAra parama (muktAtmA) aura apara brahmakA baddhAtmA vAcaka hai|" aura usase jIvAtmAkI cAra avasthAyeM ( 1 ) jAgRti (2) svapna ( 3 ) aura ( 4 ) turyA batAyI hai| akAra
Page #258
--------------------------------------------------------------------------
________________ kI mahatvapUrNa vidyA pratyakSa anubhava karanA ho to ina cAra avasthAoM kA vicAra karake AtmAnubhava karanA cAhie. ina cAra avasthAoM meM bhI tIna vinAzI haiN| aura caturtha avasthA hI zuddha hai. isa viSaya meM praznopaniSadkA kathana mananIya hai tisro mAtrA mRtyumatyaH prayukta anyonyaktA anucedrayuktA: / ( prazna0 u50 5 | 6 ) OM "OMkArakI tIna mAtrAe~ ( arthAta a+u+ma ye tIna mAtrAe~ ) maraNa dharma vAlo haiM, ye eka dUsareke sAtha milI-julI bhI haiN|" tInoM akSaroMkA mela hAnese hI zabda banatA hai. aura yaha OM zabda 'jAgRti- svapna supupti ke mizrita anubhavakA ghodhaka hai| jAgRti svapna aura suSuptikA bhI anubhava hotA hI hai| arthAt tInoM avasthAoM kA mela jAgRti meM hotA hai. svaprakA saMbaMdha eka ora jAgRti ke sAtha aura dUsarI ora suputrI ke sAtha hotA hai tathA suSupta avasthA uttama vyatIta hogaI. to Age jAgRta karaneke kArya uttama ho sakate haiM. ityAdi vicAra karanese ina tInoM avasthAoM kA eka dUsareke sAtha kitanA ghaniSTha saMbaMdha hai, yaha spaSTa ho jAtA hai, aura yaha ghaniSTha saMbaMdha vyakta karane ke liye hI um' kI mizrita dhvani "OM" banAyA gayA hai| ukta zravasthAoM meM AtmAkA abhinna maMtra hai| yaha gupta bAta isaprakAra vyakta kI gaI hai| pAThaka isakA vicAra kareM aura jAneM ki OMkAra kisa prakAra AtmAkA vAcaka hai| aura unakI tInoM avasthAe~ mara dharma vAlI hone para bhI vaha tInoM avasthAoM kA anubhava karane vAlA honeka kAra kaisA aja aura amara hai / patu isa prakAra OMkAra jIvAtmAkA vAcaka nizcita siddha huA / yahI OMOM zabda yajurveda antima mantrameM A gayA hai
Page #259
--------------------------------------------------------------------------
________________ OM khaM brahma / ( yaju0 a0.40 | 17) "OM zabdase vAcya (vaM.) zrAkAzarUpa (brahma) jAnapUrNa brahma hai|" kiM vA yahA~ OM zabdakA rakSaka" artha bhI ho sakatA hai| arthAta "rakSaka prakAza rUpa jJAnapUrNa brahma" hai / yahA~ kA OM zabda aura brahma zabda bhI paramAtmA vAcaka aura sAtha * jIvAtmA thAcaka hone meM koI zaMkA nahIM hai / saMpUrNa IzopaniSad dAnoMkA varNana kara rahA hai. aura yahA~ ye tInoM zabda dAnAka bAcaka hai| sakate haiN| brahma zabda para aura aparabrahma' nAmase praznopaniSada meM prayukta honese jIvAtmA-paramAtmAkA darzaka niHsaMdeha hai / isake atirikta "brahma' zabdakA mUla artha "jJAna" hai| veda maMtroM meM prAyaH yaha "brahmA" zabda jhAna artha meM bhI AtA hai / jJAna aura cita eka hI guNa hai| jIvAtmA paramAtmAkA svarUpa jJAnarUpa kiMvA cidrUpa suprasiddha hai| jAr3a prakRtike AtmatatvakA jo bheda hai. vaha isI kAraNa hai, isaliye jJAna rUpa honeke kAraNa brahma zadavakA artha jIvAtmA niHsaMdeha hai| isa prakAra "OM aura ama" zabdoMkA artha jIvAtma paraka huzrA, aba rahA "khaM" zabda yaha 'AkAza" pAcaka hai| 'kha' (AkAza) ayaM vAva sa yo'yamantaH puruSa AkAzaH // 8 // ayaM vAva sa yo'ya mantahadaya AkAzastadetatpUrNa hai| (chAMdogya upa0 3 / 12)
Page #260
--------------------------------------------------------------------------
________________ ( * ) yAtrAnvA amAkAzastAvAneSo'nta deya zrAkAzaubhe smin dyAvApRthivI vyaMtareva samAhite ubhAvanizca vAyuzca sUryAcandramasA mau vizunakSatrANi yaccA'syehAsti yazca nAsti sarva tadasminsamAhitam || 3 || (chAMdogya upa0 851) 0 yahI hai vaha hRdaya aMdarakA AkAza" | " jitanA AkAza bAhara ke vizva meM hai. utanA hI gaharA AkAza hRdayake andara hai / aura isa hRdayAkAzameM loka aura pRthivI loka andara hI aMdara samAye haiM; agni vAyu, sUrya, candra, vidyut, nakSatra Adi saba jo kucha haiM, vaha saba isameM samAyA hai|" yaha andarake AkAzake viSaya meM RSikA anubhava hai, dhyAna dhAraNA karane vAlA manuSya isa bAtakA anubhava svayaM le sakatA hai| manuSya ke hRdayameM jo AkAza hai. usameM aMzarUpa se utane hI tejasvI padArtha haiM, jo ki vAhya AkAza meM haiM / hRdayAkAza meM yaha rahatA hai| bAhara sUryAdi bar3e bar3e tejalI tAre jaise haiM, vaise hI una sabake aMzarUpa pratinidhi apane andara hRdayAkAzameM haiM / tAtparya AkAza jIvAtmA ke deharUpI kSetra meM bhI hai| tathA aura dekhiye ya eva vijJAnamayaH puruSastadeSAM prANAnAM vijJAnena vijJAna pAdAya ya eSo'nta daya AkAzastasmin zetetAni yadA gRhNAtyatha haitatpuruSaH svapiti nAma sad gRhIta eva prANo bhavati gRhItA vAk gRhItaM cakSugRhItaM kSotraM gRhItaM manaH / ( vRhadAraNya, upa0 2 / 1 / 17 )
Page #261
--------------------------------------------------------------------------
________________ sa vA eSa mahAna AtmA yo'yaM vijJAnamayaH prANeSu yaeSo'nta daya zrAkAzasvaspicchete 0 // ( bRhadAraNya upa0 4 2 22 ) "yaha vijJAna maya puruSa AtmA prANoM ( aura indriyoM) se vijJAna prApta kara hRdayake andara ke AkAzameM rahatA hai, taba usako gADha nidrA hotI hai. usa samaya prANa, vANI, cakSu, otra Adi vahA~ hI usake sAtha rahate haiN| " . ina vicAroM se spaSTa ho rahA hai, ki jIvAtmA ke rahane kA sthAna yaha hRdayAkAza hai, usameM yaha rahatA hai. isI kA nAma " khaM" hai / zrava yajurveda kA mantra pAThakoM ko spaSTa huA hogA, aura unako patA lagA hogA ki "oM khaM brahma' ye tInoM zabda jIvAtmA ke viSaya meM deha meM kisa prakAra ghaTate haiN| jaba yaha jJAna ThIka ThIka hogA, taba apane AtmA kI zakti kA jJAna bhI hogA, aura usa zarki ke vikAza kA mArga khula jaaygaa| vaidika adhyAtmavidyA" se yahI lAbha hai| yaha vidyA apanI Atmika zakti kA vikAza karane kA sIdhA mArga batalAtI hai aura apane andara jo gula zaktiyAM gupta rUpa se haiM. unakA bhI satya jJAna prakaTa karatI hai / 11 OM sukha -- zabda isa rIti se "AtmA" kiMvA jIvAtmAkA adhika hai / aura yahI AtmA amRta priya sukhamaya va Anandamaya hai. isI liye vedameM "zramAn zramAsa:" ye zabda ki jinake andara "OM" hai, sukha vizeSake hI bAcaka hai, dekhiye
Page #262
--------------------------------------------------------------------------
________________ ( 20 ) (1) zramAnaM zaMyorbhamakAya sUnavetridhAtuzarmavahataM zubhaspatI / (R0 1134 / 6) (2) tathA - omAnamA pomAnuSIramRktaM dhAtato kAya tanayAtha zaMyoH (R0 6 |50/7 ) (3) govA (R0 1137) (1) "he ( zubhaspatI ) kalyANa ke svAmiyo ! ( zaM yoH ) zAMti se pUrNa aura (omAna) rakSaka sukhase yukta (vidhAlu zarma) + kapha, pitta, vAtakI samatAse utpanna hone vAlA kalyANa mere putrake liye ( bahutaM ) lA dIjiye / " 6 yaha maMtra "azvinau" devatA kA hai, aura adhyAtma meM azvinau kA sthAna nAsikA hai. kyoMki ye do deva zrAsa aura uccha vAsa hI haiM / yahA~ yaha mantra yogya prANAyAma dvArA uttama Arogya prApti ke yaugika prayogakA sUcaka hai, aura usake sUcaka zabda "zrImAna, tridhAtuzarma" ye haiN|" kyoMki mANDUkyopaniSad meM likhA hai ki so'yamAtmA catuSpAd | 1 / 1 arthAt - yaha AtmA cAra pAva ( avasthA ) vAlA hai| tathA OM kI tIna mAtrAoM kA kathana karate hue likhA hai ki * vAstava meM yahAM tridhAtukA, artha, samyagdarzana, samyagjJAna, samyaka cAritrarUpa ratnatraya hai / yaha lekha paM0 sAtavalekarajI racita vaidika zradhyAtma vidyA ke AdhAra se likhA hai /
Page #263
--------------------------------------------------------------------------
________________ 243 / eka eva tridhAsmRtaH arthAt eka hI AtmA kI ye (bahiSprajJaH zrantaH prajJaH aura prajJAnaghana ) tIna avasthAyeM kahI gaI haiN| abhiprAya yaha hai ki. 'OM zabda bhI AtmAkA hI vAcaka hai. IzvarakA nhiiN| bahiSprajJo vibhurvizvayantaH prajJastu tejasaH / dhana prastathA prAjJa eka eva tridhA smRtaH // : arthAta - vibhu vizva vahiH prajJa hai, tejas anta prajJa hai. tathA prajJa ghana prajJa hai, prajJAna ghana hai. isI prakAra eka hI AtmA tIna prakArase kahA gayA hai| yahA~ bhI OM kI mAtrAe~ haiN| abhiprAya yaha hai ki jahA~ kahA gayA thA ki- omityetadakSaramidaM sarvam / 1 / 1 usake Age hI kahA gayA ki sarva hota brahma prayamAtmA brahma 1 so'yamAtmA catuSpAd || mA0 | 1 | 2 arthAt yaha saba brahma hai aura yaha AtmA bhI brahma hai. aura | yaha catuSpAda hai| tathA ca usI AtmAkA varNana dvArA kiyA hai. OMkI tIna mAtrAe~ haiM. una tona mAtrAoM se AtmAkI avasthAoM kA kathana hai / usIkI tIna avasthAyeM haiN| --- vahniH prajJa, antaprajJa tathA ghana prajJa / isIko jaina paribhASA meM bahirAtmA, antarAtmA va paramAtmA kahA gayA hai| tathA vedAntakI paribhASAoM meM jIva. Izvara evaM brahma kahate haiN| ataH yahA~ paramAtmA. arthAta muktAtmAkA kathana hai -
Page #264
--------------------------------------------------------------------------
________________ isI AtmAke zrAttadhyAna, raudradhyAna, dharmadhyAna, zuladhyAnase athavA jAgRta svapna, suSupti, turya (mokSa ) bhedase, isako catuSpAda kahA hai, tathA ca saMsArI aura mukta bhedase isIke do bheda kiye haiN| yathAdvAceva brahmaNo rUpe mUsaM cAmUrta ca / arthAt-mUrta, sasArI aura amUrta muktaatmaa| isI mUrtako vahirAsmA kahA gayA hai| sa zrotaH protaH vibhu prjaasu| yaha vibhu, bahirAtmA saMsArameM ota prota ho rahA hai| arthAt-saMsAra rUpa hI horahA hai| jisa prakAra pAnI aura dUdha ekameka ho rahe haiM, usI prakAra yaha prAtmA sasAra-maya ho rahA hai| isI vahirAtmAko gItAmeM kSara tathA zuddhAtmAko "akSara" nAmase kahA gayA hai| isIko sAma zraGga tathA zavala brAhma bhI kahate haiN| usI AtmAko nizvayanayakI dRSTi se, "eka. zivaM zAnta,satyaM zivaM sundaram" zrAdi zabdoMse kahA jAtA hai| abhiprAya yaha hai. ki isa OMkAra dvArA dhAtmAke tInoM rUpoMkA kathana kiyA jAtA hai, isa OM meM tIna mAnAe~ haiN| 'a' se ajara, amara, abhaya. ajanmA, avikArI Adi zuddhAtmA kA grahaNa hotA hai| akAra ke uccAraNa meM sampUrNa mukha khula AtA hai, yaha isa bAtakA ghotaka hai ki, akAra vAcya AtmApUrNa svatantra arthAta mukta hai. arthAta asa se mukta zrAtmA kA grahaNa holA hai. tathA ukAra ke uccAraNa meM AdhA mukha sthulatA hai| ataH
Page #265
--------------------------------------------------------------------------
________________ yaha artha baMdhe huye aMtarAtmA kA dyotaka hai, tathA ca anusvAra ke jamaraNa karate samaya pramoTa mila saMda ho jAte haiN| ataH yaha pUrNa baMdhana ko prakAzita karatA hai. ata: yaha bahirItmA hai| isa lie. OMkAra se AtmA ke tIna rUpoM kA kathana kiyA gayA hai| ima prakAra kaThopaniSada meM prAtmA kA prakaraNa hone se OM zabda dvArA prAtmA kA varNana hai| "na hanyate hanyamAne zarIre" kaTa0 u02|10| yahA~ spaSTa zarIra ( zrAnmA) kA kathana hai. jisako vahiSpakSa kahA hai| uparokta pramANoM se spaSTa siddha hai, ki 'OM' zabda bhI vaivika vAMgamaya meM zrAtmA kA vAcaka hai| vartamAna Izvara kA nhiiN| zrImAna paM0 bhagavadattajoko sammati prajApati-puruSa-brahma "brAhmaNoM meM AtmAke varNanakA saMkSepase ullekha kara diyA gayA hai, aba AtmAke bhI antarAtmA, paramAtmAke vikraya meM AhANa kyA kahate haiM, yaha likhA jAtA hai| vainika dharma Astika dharma hai / caidika RSi paramAtmAke smaraNa kiye binA koI kAma Arambha hI na karate the| paramAtmAkA nijanAma OM hai| isa nAma kI unhoMne itanI mahimA gAI hai, ki yajJoMmeM ahA~ mauna rahanA par3atA hai. yahA~ kisI prazna ke uttarameM OM kaha kara apanI svIkArI jatAnekI prathA calAI hai| isI proma se saba vyAhatiyA~ aura unase saba beboMkA prakaTa honA likhA hai| isaliye isa tatvakA varNana karanA bhI atyAvazyaka hai|
Page #266
--------------------------------------------------------------------------
________________ brAhmaNoM meM sAkSAt brahmavAdake kahane vAle aneka mantra bhinna 2 karma meM viniyukta kiye gaye haiM 1 artha unakA cAhe aura padArthoM meM "" bhI ghaTe para brahmaparaka to hai hii| za0 3 / 6 ! 3 / 11 / maiM / kahA hai amnenaya supathArAye'smAna " yaju0 40 ! 17 ! arthAt-he prakAza-svarUpa-paramAtmana hameM bhale mArgase muktike aizvarya ke liye le cala / ataH isa mantraka isa prakaraNameM zrAjAnese yaha nizcita hai ki brAhmaNoM vAle brahmavAdake mantroMkA bhI viniyoga apane 2 karnAmeM kara lete the| aba dekho, brAhmaNa prajApati tAmrase nanakA hI kathana karatA hai__ aSTotramayaH / ekAdazarudrA dvAdazAdityA ime'eva dyAvA pRthivI trayastrizyo trayasidhazabda devAH prajApatizcatuni, zastadena prajApati kagetye tadvA'astyetaddhazamanaM taddhayamtyenadu tanmatya sa eSa prajApatiH sarva cai prajApatistadenaM prajApatiM karoti / za0 4 / 5 / 7 / 2 // arthAta-ATha vasu. gyAraha madra. bAraha Aditya.yaha bhI donoM yau aura pRthvI lenIsaveM haiM / tetIma hI deva hai / prajApati cautIsavAM hai / to isa ( yajamAna ) ko prajApanikA : jAnane vAlA banAtA hai / yahI vaha hai jo amUta hai, aura jo amRta hai. vahI graha hai| jo maraNadharma hai. yaha bhI prajApati ( kA hI kAma ) hai / saba kucha prajApani hai| nA isa (yajamAna) ko prajApati (kA jAnane vAlA) banAtA hai|
Page #267
--------------------------------------------------------------------------
________________ ( 247 ) ! isI bhAva kA vistAra za0 41 | 6 | 3 | 41 - 10 / aura za0 14 / 6 1 6 / 10 / meM hai| ina donoM sthAnoM meM prajApati yaza kA hai / parantu isa artha meM yaha 33 devA ke antargata hai / 34 vAM deva brahma paramAtmA hai| vahI 34 vA deva pUrvokta pramANa meM prajApati haiM / tAM prA027 / 11 / 3 / meM bhI kahA hai -- prajApatizcatustriMzo devatAnAm / arthAt devatAoMkA prajApati cautIsavAM hai| tai 0 0 1 / 8 / 11 / meM bhI kahA haiM- MANY trayatrizabdedevatAH / prajApatizcatustriM zaH / arthAt---tetIsa devatA haiN| prajApati cautIsaSAM haiN| phira eka sthala meM prajApati aura puruSa donoM zabda paryAya rUpase Aye haiM / aura brahma arthAt paramAtmAke vAcaka haiM- so'yaM puruSaH prajApati kAmayat / bhrUyAntsya prajAyeyeti so'zrAmyatsa tapo'tapyata sa zrAntaste pAnotrahma va prathamamasRjata trayameva vidyAsevAsmai pratiSThA bhavattasmAdAhusya sarvasya pratiSTheti / za0 6 / 1 / 1 / / ( arthAta- vaha jo yaha (pUrNa) puruSa prajApati hai. usane kAmanA kii| maiM bahuta arthAt mahimA vAlA ho jAU~, prajA bAlA hoU~ / usane jagatake paramANuoM ko kiyA denekA) zrama kiyA . usane (jJAna rUpa ) tapa tathA / usake thakane para ( kriyAkA cala par3ane para ) aura ( jJAnarUpa ) tapa hone para brahma veda ko usane sabase pahale utpanna kiyA, isI nayI vidhAko / bahI usakI pratiSThA hai ( arthAta AdhAra hai / vyAhRtiyoM aura veda mantroM parase ra -
Page #268
--------------------------------------------------------------------------
________________ { 248 ) * sArA saMsAra phira dhnaa)| isI liye kahate haiM ki veda sAre saMsAra kA AdhAra hai| isI prakAra phira prajApati nAmame paramAtmAkA varNana hai| prajApatirvA'idamagra'AsIt / eka eva so'kAmayata / (sh06|1|3 / 1 / / ) arthAt-prajApati paramAtmA hI isa (vikRti rUpa saMsAra banane se ) pahale thaa| eka hI (vaha thA) usane kAmanA kii| za07 / 4 / 1 1 16-20 // meM isI prajApati paramAtmAko mantra kI vyAkhyA karate hue hirAma nAmase smarasa kiyA hai| phira anyatra bhI zatapathameM likhA haiprajApatiha baidamagra'eka ecAsa | sa aikSata / 2|2|4aahaa arthAta-prajApati paramAtmA hI isa (jagat bananese pahale eka hI thA ) usane ( prakRtimeM ) IkSaNa kiyaa| na cai prajApati savanairAptumarhatyemadhevaina mApnoti narcamanvAha na yajurvadati na ve prajApati vAcAptumarhati manasecaina mAmoti / kA0 saM0 26 / 6 | arthAt-prajApati - paramAtmAko savanoMse prApta nahIM kara sakatA / eka hI prakArase ise prApta karatA hai| RcA isako nahIM kAhatA, yaju bhI nahIM boltaa| prajApatiko vANIse bhI prApta nahIM kara sakatA / manase hI use prApta karatA hai| yaha niHsandeha paramAtmAkA yaNana hI hai| kyoMki upaniSadoMmeM bhI aisA hI likhA hai manasevedamAptavyam / kaTha0 upa0 4 / 11 / arthAna--manase hI yaha (brahma) prApta karanA caahiye|
Page #269
--------------------------------------------------------------------------
________________ 246 manasecAnudraSTavyam / vR0 upa0 4 / 11 / arthAt-mana se hI ( usa brahmako ) dekhanA cAhiye / prajApatirvA'yamataH / za0 6 | 3 | 6 | 17 | 1 zrarthAt paramAtmA amRta, ajanmA, anAdi, ananta hai| isI prajApati paramAtmAkI rakhI huI yaha vividha prakAra kI sRSTi hai / samIkSA - trAhmaNa graMthoM se bhI vartamAna Izvarako khoja nikAlane meM bhagavadada jI nitAnta asaphala rahe haiN| jina zrutiyoM ke artho meM Apane paramezvara kA kathana kiyA hai, ve hI zrutiyA~ Apa ke siddhAnta kA khaMDana kara rahI haiN| prathama to Apane ve zrutiyAM likhI haiM ki jinameM prajApati ko cauMtIsavAM devatA mAnA hai / Apa kahate haiM ki yaha cauMtIsavAM devatA paramezvara hai / parantu pakA yaha kathana vaidika vAMgamaya ke sarvathA viruddha hai| kyoMki vaidika sAhitya ( jisameM brAhmaNa grantha bhI sammilita haiM ) meM kahIM bhI IzvarakA kathana nahIM hai / tathA yahAM cauMtIsavA~ devatA AtmA mAnA gayA hai / Apane yahAM eka bAta spaSTa karadI isake liye Apako dhanyavAda dete haiM / Apane yahAM siddha kara diyA ki ATha vasu, gyAraha rudra, bAraha Aditya pRthivI aura ya ye tetIsa deva paramezvara nahIM haiM, apitu prajApati hI cautIsavAM paramezvara hai / ataH atha jo bhAI, vasu, rudra, Aditya Adi nAmoM kA bhI Izvara artha karate haiM, yaha unakI bhArI mUla hai| vAstava meM to cauMtIsavAM devatA mAnanA hI avaidika hai| kyoMki mantra saMhitAoM meM kahIM bhI cautIsa devoMkA kathana nahIM hai. zrapitu netIsa hI devatA mAne gaye haiN| yathA nAsatyA tribhirekAdazairiha / R0 134 / 11 he azvinI ! Apa madhupAnake liye 13 devoMke sAtha bhAveM /
Page #270
--------------------------------------------------------------------------
________________ ( 250 tathA sU0 45 ke mantra 2 meM bhI 33 devoMkA ullekha hai / evaMye devAsI divyekAdazastha pRthivyaikAdazastha / apsucito mahinaikAdazastha te devAso yajJamimaM jupadhvam / R0 1 / 136 / 11 yahA~, pRthivI, antarikSa aura svarga syAraha gyAraha devatA batAye gaye haiN| ataH tInoM lokoMke tetIsa devatA mAne gaye haiN| isI prakAra taittarIya saMhitA (1|4|1|10) meM uparokta prakArase hI tInoM lokoMke 11-11 devatA mAne gaye haiM / tathA aitareya brahma 228 me 11 prayAja, 11 anuyAja, aura 15 upayAja isa prakAra 33 devatA mAne haiN| ye asomapa deva haiN| tathA 33 somapa mAne gaye haiN| trizad vai sarvA devatAH / kau0 8 / 6 / baiM tathA ca tAM brAhmaNa ( 6 / 1 / 5 ) meM tetIsa devatAoM meM hI prajApati ginA gayA hai| yahA~, ATha vasu, gyAraha rudra, vAraha Aditya, aura prajApati aura vaSaTakArako milAkara 33 deva pUre kiye gaye haiM / isI prakAra aitareyameM bhI trayastri zad - aSTavasavaH, ekAdazarudrAH, dvAdazAdityAH prajApatitha vapaTa kArava / 2 / 18 / 37 / tathA gopatha meM bAkU aura svarako milAkara 33kI gaNanA pUrI kI gaI haiN| vAg dvAtriMzI svarastrayatriMzad / go0 3 / 2 / 13 / abhiprAya yaha hai ki vaidika sAhitya meM 33 devatAoMkA
Page #271
--------------------------------------------------------------------------
________________ ( 251 ) zrathavA tIna devoMkA siddhAnta mAnya hai / yaha 34 vAM devavAda kI kalpanA hai. phira bhI isakA artha yahA~ yajJa Adi hai| ApakA kalpita Izvara nahIM / Apane bhI isI sthala meM likhA hai ki-"ina donoM sthaloM meM prajApati yasakA bAvaka hai" ataH siddha hai, ki yahA~ yajJa artha hai Izvara nahIM / tathA Apake likhe hue mantrameM bhI likhA hai ki. ( prajApati karoti ) arthAt-yajamAna prajApatiko banAtA hai / to kyA ApakA Izvara bhI banAyA jAtA hai| isIliye Apako 'prajApati karoti' kA artha 'prajApatiko jAnane vAlA banAtA hU~" karanA par3A jo ki bilakula hI mithyA hai| parantu duHkha to isa ghAtakA hai, ki phira bhI Apa apane manorathako pUrNa karane meM sarvathA asaphala rhe| kyoMki Apake isa pramANa meM likhA hai ki yaha prajApati bharaNa dharmA bhI hai| to kyA ApakA Izvara bhI maratA rahatA hai ! ataH Apako phira yahA~ mithyA artha karanA par3A aura Apane likhA hai ki jo marana dharmA hai vaha bho prajApati ( kA hI kAma) hai|' yahA~ Apane ( kA hI kAma ) yaha zabda apanI tarapha se koTa meM likhakara alpajJoM meM bhrama utpanna karanekA prayatna kiyA hai| ataH isa prakArake mithyA prayatnoMse kisIkA manoratha kaise pUrNa ho sakatA hai| Age Apane likhA hai ki- vaha jo yaha pUrNa puruSa prajApati hai. usane kAmanA kI ki maiM bahuta arthAn mahimA cAlA ho jAU~ prajA vAlA hoUM usane jagatake paramANuoM ko kriyA denekA zrama kiyA. usane jJAnarUpa tapa kiyA usake dhakane para (kriyA kA cakkara cala par3ane para ) aura jJAnarUpa napa honepara bedako usane sabase pahale utpanna kiyA isI nayI viyAko yahI usakI pratiSThA hai arthAta AdhAra hai| vyAhRtiyoM aura veda
Page #272
--------------------------------------------------------------------------
________________ mantroM parasa sArA saMsAra phira banA, isIliye kahate haiM ki ve sAre saMsArakA AdhAra hai|" samIkSA, bahusa dinoMse ekAkI rahate rahate vecAre IzvarakA dila ghabarA gayA thA, isI liye usane bhArI parizrama aura kaThora tapa karake vedoMkA nirmANa kara hI ddaalaa| yahA~ Izvara graha batAnA bhUla gayA ki-ye veba Izvarane kisIko par3hAye athavA apane Apa hI par3he the| kyoMki anya zarIra dhArI par3ane vAlA to usa samaya thA hI nhiiN| tathA beda mantroMse sArA jagata bana gayA, yaha bhI nayA AviSkAra hai / isake liye Izvarako novalaprAija milanA cAhiye / vAstavameM ina Izvara vAdiyoMke yaha isI prakArake prayatna haiN| bhalA inase koI pUcheki sabase pahile veda utpanna huye yaha kahA~ kA siddhAnta hai| kyA lekhaka athavA inake anuyAyI apane isa siddhAntakI puSTi meM bhI mAra risa sAhityamA upasthita kara sakate haiM / yahA~ prazna, ke artha, beda karake hI yaha anartha kiyA hai| vAstavameM yahA~ prajApati, brahmA, ke artha AtmAke haiM, jisane isa zarIrako utpanna kiyA hai| isako vistAra pUrvaka yathA prakaraNa likheMge / isI prakAra ApakI anya zrutiyaM bhI AtmAkA kathana karatI haiM, Apake kapolakalpita IzvarakA nhiiN| tathA 'OM yaha zabda bhI prAtmAkI hI tIna avasthAoMko batalAtA hai / jaisA ki___ mANDUkyopaniSad Adi ke aneka pramANoMse hama siddha kara cuke haiN| isI prakAra ani zabda bhI vedoMmeM sathA prAkSaNa AdimeM Izvara vAcaka nahIM hai| yaha hama ani devatA prakaraNameM dikhA prajApati hiraNyagarbha Adi aneka vidvAnoM ne prajApati, hiraNyagarbha, puruSa, parameSThI Adi
Page #273
--------------------------------------------------------------------------
________________ zabdoMse IzvarakA artha yA abhiprAya nikAlA hai, ataH Avazyaka hai, ki isa para jarA vizapa vicAra kiyA jAye / vedoMke svAdhyAyase yaha jJAta hotA hai ki, pahale ye prajApati Adi zabda anya agni Adi devatAoMke vizeSaNa mAtra the| tatpazcAt kAlAntarameM yaha eka mukhya devatA mAne jAne lge| tathA ca atharvaveda meM likhA hai ki ye puruSa brahmavidusta viduH paramaSTinam / yo veda parameSThinaM yazca veda prajApatim / jyeSThaM ye brAhmaNaM viduste skama manu saM viduH / / 10 / 7 / 17 / arthAt-jo jJAnI puruSa zarIrameM prA (AtmA)ko jAnatA hai vaha parameSThI, (hiraNyagarbha) ko jAnatA hai| jo parameSThIko AnatA hai, vaha prajApatiko jAnatA hai| vaha jyeSTha brahmAko tathA skabhako jAnatA hai / abhiprAya yaha hai ki ye saba usa antarAtmA ke hI nAma yA zaktiyA~ haiN| ataH yAtmAko hI prajApati Adi kahate haiN| athavA yahA~ prajApati Adi mana va buddhi prAdike nAma haiN| aura mAtmA jisakA nAma yahA~ skaMbha' hai yaha inase pare hai| Age isI prakaraNa meM likhA hai ki hiraNyagarbha paramapantyurgha janAviduH / skaMbhastadane prAsiMca ddhiraNyaM loke antarA / / 28 / zrImAn paM. rAjArAma jI isakA artha karate haiM ki-'loga hiraNyagarbhako hI sabase U~cA aura vANIsI pahuMcase pare mAnate
Page #274
--------------------------------------------------------------------------
________________ haiM, tatva yaha hai ki ) ki usa hiraNyagarbha ko pahale staMbhane hI loka ke andara DAlA / ' sArAMza yaha hai ki-atharvavedake samaya aneka naye devatAoMkA AviSkAra huA thA. unameMse eka yaha staMbha bhI hai| saMbhavataH yaha zuddhAtmabhAvakA dyotaka hai / tathA purAtana prathAke anusAra isa skaMbha bhaktane bhI skaMbhakI stuti karatehue anya sabhI devatAoM ko nikRSTa yatAyA hai| tathA ca umane kahA ki jo loga hiraNyagarbhako paramAtmA Adi mAnate haiM yaha unakA bhramamAtra hai. vAstava meM skaMbha hI sabase bar3A deva hai, usIle prajApati Adi saba devoMkI racanA kI hai| yadi Atmaparaka artha kareM to bhI prajApati Adi vartamAna IzvarakA sthAna grahaNa nahIM kara skte| kyoMki usa avasthA meM prajApati, manu Adi indriyoMke vAcaka siddha hoNge| ataH uparokta mantroMse yaha siddha hai ki prajApati, hiraNyagarbha Adi nAmoMse vedoM meM paramezvarakA kathana nahIM hai| tathA ca yo devAnAM prabhavazvodbhavazca / vizvAdhimo rudromaharSiH / hiraNyagarbha janayAmAsa pUyam / sano buddhathA zubhayA saMyunaktuH // zve. 30 / 4 / rudrakI stuti karate hue RSine kahA ki rudra hI devoMkI utpatti AdikA kAraNa hai baho rudra marSi saMsArakA eka mAtra kAraNa hai usIne prathama hiraNya garbhako utpanna kiyA thaa| vaha rudra hamako zubha buddhi se yukta kre| yahA~ maharSi vizeSaNa lagAkara rudrako bhI manuSya siddha kiyA gayA hai|
Page #275
--------------------------------------------------------------------------
________________ kAlase kAloha brahma bhUtvAvibharti parameSThinam / athaveda kA0 16153 / 6-10 kAlaH prajA masRjata kAlo agre prajApatim / svayaMbhU kazyapa kAlAt tapaH kAlAda jAyata / kAlAdapiH samabhavana kAlAd brahma tapodizaH / kAlenodeti sUrya kAle nivizate punH|| pra0 kA 14 / 1 artha-kAlabhakta kavi kahatA hai, ki-kAla ho brahma banakara parameSTrIkA bharaNapoSaNa karatA hai| kAlane hI prajAoMko utpanna kiyA, unIne prathama prajApatiko utpanna kiyA. usIne svayaMbhUko usIne kazyapako utpanna kiyA. tathA kAlase hI tapa utpanna huaa| tathA ca kAnase ala utpanna huye. kAla hI se brahmA, tapa. dizAyeM, Adi saba saMsAra utpanna huA / kAlase hI sUrya udaya hotA hai| tathA usI meM vilIna hojAtA hai| abhiprAya yaha hai ki jina devatAoMko paramezvara batAyA jAtA hai, una sabakI utpatti yahA~ batAI gaI hai| ataH prajApati, brahmA, parameSTI, dhAtA, vidhAtA, Adi deva Izvarake yodhaka nahIM haiM. kyoMki ye saba atpanna huye haiM, aura maraNa dharmA haiN| tathA kokilezvara bhaTTAcAryaH ema0 e0 ne apane upaniSadake upadeza ke khaMDa 3 meM, ghedAntabhAvyameMse eka paMkti uddhRta kI hai, jisakA artha hai ki-"manuSya AdimeM { sAdhAraNa puruSa meM ) tathA
Page #276
--------------------------------------------------------------------------
________________ ( 256 / hiraNyagarbha AdimeM, jJAna, aizvarya Adiko abhivyakti kI uttaro uttara vizeSatA hotI hai| arthAt jaise jaise cAtmA ke AvaraNoM kA kSaya hotA hai vaise vaise hI usake jJAna Adiko abhivyakti hotI jAtI hai| yaha abhivyakti hiraNyagarbha prajApati AdimeM saMdhika hotI hai|" : ( tathA manuSyAdi garbha paryanteSu jJAnezvaryAdyabhi vyaktiH pareNa pareNa bhUpasI bhavati / ve0mA0 113 | 101 manuSya zarIra dhArI isase spaSTa siddha hai ki ye hiraeya garbha vyakti vizeSa hai. paramezvara nahIM / tathA ca brahmAdevAnAM prathamaH saMvabhUva / vizvasya kartA bhuvanasyagosA / 0 30 / 1 / 1 / arthAt sampUrNa devatAoM se pUrva athavA zreSTha brahmA huaa| vaha isa jagatakA sraSTA tathA pAlana poSaNa karatA thA / isa para zaMkarAcAryajI likhate hai ki- "yasya goptA pAlayiteti vizeSaNaM brahmaNo vidyAstutaye" arthAt - gotA pAlayitA vizeSaNa brahmA kI vidyA stuti ke lie hai / arthAt yaha vAstavika nahIM hai| apitu usakI prazaMsA mAtra hai, athavA usane upadeza dvArA jagata kI racanAkI aura usakA pAlana-poSaNa kiyA / tathA trideva nirNaya meM zrArya-samAja ke prakhyAta vaidika vidvAna paM0 zivazaMkara jI kAvyatIrthaM likhate haiM ki- "yahavA RSi kI prazaMsA mAtra hai| niHsaMdeha vidvAna loga apanI vidyA se jagata ke kartA gosA hote haiN|" ataH spaSTa hai ki vedokta, hiraNyagarbha prajApati, brahmA puruSa, nirAkAra Izvara nhiiN| tathA unakA sRSTi yadi manuSya hI haiM. kartRtva kathana unakI
Page #277
--------------------------------------------------------------------------
________________ ( 257 ) mAtra hai vAstavika nahIM / athavA upadeza dvArA sRSTike khAMna karAne ko mRti-sujana kahA gayA hai| sathA ca mahAbhArata meM likhA hai kihiraNyaganoM ye.gasya vaktA nAnyaH purAtanaH / zAntiparva, 10346 'hiraNyagarbho dyutimAn ya eSaH chandasi stutaH / ' pra0 342 / yogaiH saM pUjyate nityaM sa ca loke vibhuH smRtH|16| arthAt-yogamArga ke prathama pracAraka hiraNyagarbha RSi hue hai| unase purAtana anya nahIM / arase pUrva yoga-mArga pracalita nahIM thaa| yaha vahI hiraNyagarbha RSi hai jinakI yogI loga nitya pUjA krtehaiN| tathA jo lokameM vibhu ke nAma se prasiddha hai / tathA jinakI mahimAkA bakhAna beda karatA hai| zrImadbhAgavat skanda. 5 / 19 / 13 meM bhI isI kA samarthana hai| tathA vaayupuraann,4| 70 meM bhI uparokta kathana hI hai / paparokta zloka meM, "chandasi stutaH", aura "saca loke vibhuH smRtaH" ye do pada bar3e mahatva ke haiN| kyoMki inase siddha hogayA hai ki jisako saMsAra vibhu, paramAtmA zrAdi kahatA hai; tathA jisakI hiraNyagarma sUktameM athavA prajApati Adike nAmase vedoMmeM mahimA gAI gaI hai vaha hiraNyagarbha RSi hai| arthAt-ina nAmoMse vedoMmeM IzvarakA kathana nahIM apitu mahApuruSoMkI stuti hai / sathA ca jaina muni yogI zubhacandrAcAryane apane zAnAdhake AdimeM kahA hai ki
Page #278
--------------------------------------------------------------------------
________________ POODabaram 'yogikalpatarUM naumi devadevaM vRSadhvajam / ' yahAM zrI RSabhadevajIko (jinakA nAma hiraNyagarbha bhI hai) yogakA pravartaka hI mAnA hai / tathA pa yahI pAta yogake anya manyoM meM bhI hai| yathA-- zrI AdinAthAya namostu tasmai yenopadiSThA haThayogavidyA / itthyogprdiipikaa| yahAM bhI zrI vAdinAtha (RSabhadeva ) ko hI yogakA prAli pracAraka mAnA hai| sathA aneka yogake bhASyakAroMne bhI mahAbhAratake uparyukta zloka uddhRta karake vahI siddha kiyA hai| ataH yaha sarva sammata siddhAnta hai ki hiraNyagarbha RSi huye haiM, jisakA varNana vedoM meM hai| amarakoSameM inake nimalimvita nAma likhe haiN| pramAmabhUH svaraH zreSThaH parameSThI pitAmahaH / hiraNyagarmo lokezaH svayaMbhUcaturAnanaH // arthAt-prazA, AtmabhUH, svaraH zreSTha,parameSTI. pitAmaha hiraNyagarbha, lokeza, svayaMbhU, caturAmana Adi prajApati ke nAma haiN| vedAnta mata meM zrI zaMkara malake anusAra'avidyopAdhiko jIvaH, mAyopAdhika IzvaraH / / parthAna-pravidhAyukta jIva aura mAyA lisA Izvara hai (mAyA
Page #279
--------------------------------------------------------------------------
________________ diyA rahisa ) tathA bhAyA aura aSidhAse rahisa mhai| sva. rUpataH brA aura jIyameM abheda hai, aba jIvakI avidyA naSTa ho jAtI hai to yahI Izvara ho jAtA hai / punaH mAyAke naSTha hone para praya ho AtA hai| yahAM bhI IzvarakA artha jIyamamukAtmA hI hai yahI jagatakI rakhanA Adi karatA hai| prajApati aura brAhmaNa grantha - --uparokta bhane pramANoMse yaha siddha hai ki-prajApati mahApuruSakA nAma hai / tathA brAhmaNa pranthoM meM bhI yaha zabda aneka bharthoM meM prayukta huA hai / yathA ani-eSo vai prajApati ydniH| te 115 hRdaya-eSa prajAparisaMvadayam : 24 mana-prajApati naiM manaH / kau0 10263 dhAk-bAga vai prajApatiH / za0 5 / 13516 samvatsara-sa eSa sambassaraH prajApatiH poddshklaa| za. 14412 savitA-prajApati savitA / tAM. 16217 prANa-prANaH prajApatiH / zata. 14 prama-anna prajApatiH / zata0 // 1317 vAyu--vAyureva prajApatistadukkamRSiNA pavamAnaH prajApatiriti / ai0 4 / 26 Izvara kA artha jaina paribhASA bhI tIrthaGkara hai|
Page #280
--------------------------------------------------------------------------
________________ praNetA--prajApatiH praNetA / tai0 21573 . bhUta-prajApati nai bhRtaH / te. zahA3 'candramA prajApati candramA / zata0 623 // 16 // soma--somo ve prajApati / za0 137 manu--prajApati vai panuH / za0 6 / 6 / 1 / 16 vasiSTha-prajApati vaM vasiSThaH / kA0 22 vizvakarmA--prajApatiH prajAH sRSTvA vizvakarmA prayada . . . . . . . . ai0 4 / 22 cAkSuSapuruSa--yo vai cakSuSi puruSaH, eSa prajApatiH / __0 u0 1 / 43310 abhI abhI prajApatiH / go0 pU0.14 AtmA- prAtmA vai prjaaptiH| za. 4zahAra puruSaH-puruSaH prjaaptiH| za saza23..... bharata--prajApati , bhAtaH / yajurveda. 1234 . . dhAtA--prajApati va dhAtA / 2065 / 1138 jamadagni prajApati , jamadagniH / za. 1312 / 2 / 14 kAko - prajApatiH / go0 u0.6|3 . . . . vipraH--prajApati . vipro devA vimAH I ... .. . . . . . . . sh06|116 tathA ca yajurvedameM hai kivitrA viprasya padato vipazcitaH / 164.. . .
Page #281
--------------------------------------------------------------------------
________________ yahA~ mAdhyakAra likhate haiM ki"prajApatirvipraH 66 vizvidetyucyo" arthAt-prajApati viprako vipazcit kahate haiN| ataH yahA~ vidvAn sAkSaNakA nAma prajApati hai| kSatrI--prajApati vai catram / za0 8 / 2 / 3 / 11 eka-jApate 4 ekaH : te0 3 / 8 / 161 yahA~ pakakA nAma prajApati hai| tad yadavavIt ( brahmA ) pramApateH prajA saTA pAlayasveti, tasmAtprajApatirabhavat satprajApateH prajApatitvam / . mo0 pU0 14 sRSTi racakara pramAne prajApatise kahA ki isakA pAlana karI, isase vaha prajApati huzrA yahI prajApatikA prajApatitva hai / majhA prajApatikA mana hai| : SoDazakalA artha ya etadantare prANaH saMcarati sa eva saptadaza prajApatiH / za. 10 / 4 / 1 / 17 SoDazakalA prANa (jo ki zarIrameM saMcarita hai) tathA satarahavA~ prajApati, (AtmA) hai| prajApatiH sarvANi bhUtAni sRSTvA riricAna iva mene samRtyo vimayAM cakAra / za0 114 / 2 / 2 ina saba bhUtoM (indriyoM) ko racakara prajApati (AtmA) mRtyu se bhayabhIla huaa|
Page #282
--------------------------------------------------------------------------
________________ / 662 / yadarodIt ( prajApatiH ) sadanayoH dyAvApRthicyoH rodastyam / te. zahA yAvA pRthivIko banAkara isake giraneke bhayase prajApati royA, kyoMki prajApati royA ataH inakA nAma rodasI humA / (atharvaveda kA 4 / 1 1 4 meM bhI yahI likhA hai ) yaha siddha hai ki vaidika sAhityameM (prajApati) ityAdi zabdoMkA artha vartamAna Izvara nahIM hai| apizu vaidika vAMgamayameM uparokta pra meM hI ajhApani prASTri zabdoMkA prayoga huA hai| sAtha zvetAzvatara upaniSadameM likhA hai ki... "hiraNyagarbha pazyataH jAyamAnam / hiraNyagarbha janayAmAsapUrvam / " ___ arthAt-utpanna hote huye hiraNyagarbhako dekho / tathA prathama hiraNyagarbhako utpanna kiyaa| liMga zarIra yajurveda. zra. 27 mantra 25 ke bhASyameM, prAcArya dhvaTa va mahIdharane "hiraNya garbhaka artha liMga-zarIra' kiye haiN| isase vaidika sAhityameM jitane bhI sRSTi, utpatti viSayaka kathana haiM una sabakA rahasya prakaTa ho jAtA hai| hama isako vahIM vistAra pUrvaka liceNge|
Page #283
--------------------------------------------------------------------------
________________ { 2.63 } virATa puruSa gopatha brAhmaNake pUrvabhAgake 58 meM likhA hai ki( sapuruSamedheneSTrA virAT iti nAma dhata ) arthAta usa yajamAnane puruSamedha yajJa karake 'virATa' upAdhi tear padako prApta kiyA / puruSa sUkta meM bhI puruSamegha yajJakA kathana hai tathA usameM likhA hai ki- ( tato virATa jAyata ) arthAt usa puruSamedha yajJase virATa utpanna huA / usI virATa puruSase yahAM sRSTi utpattikA varNana hai / ataH gopatha ke mata se jisa yajamAnane virATa padavI prApta kI hai. usakI yaha stuti hai| mImAMsakoMke zabdoMmeM yahI athavA kahalAtA hai| abhiprAya yaha haiM ki yahAM sRSTi utpattikA kathana nahIM hai apitu mahApuruSoM kI prazaMsA mAtra haiM / yahAM to prajApatine sRSTi utpanna kI. isakA artha hai usakA vyavahAra btaayaa| tathA zrAlaGkArika kathana bhI hai| jisako Aja jAnanA asambhava nahIM to kaThina to avazya haiN| hiraNyagarbha Adi hiraNyagarbho bhagavAn eSa buddhiriti smRtaH / mahAnisi ca yogeSu virivirita cApyajaH // mahAnAtmA mativiSNu, zaMbhuzca vIryavAna tathA / buddhi prajJopalabdhizca tathA khyAti dhRtiH smRtiH // paryAya vAcakoH zabdaH mahAnAtmA vibhAvyate / mahAbhArata, anugItA pa0 26
Page #284
--------------------------------------------------------------------------
________________ / : 264 / yA prANena sambhavatyadita rdevatA payo / guhA~ pravizya tiSTantI yA bhUtebhivya jAyata / / . kaTha0 upa0 2 / 117 isakA bhASya karate huye zrI zaMkarAcAryajIne likhA hai-- "prANa" hiraNyagarbha.rUpeNa" arthAt jo devatA mayI, aditi prANarUpa ( hiraNyagarbha rUpa ) se prakaTa hotI hai tathA jo buddhi rUpa guhAmeM praviSTa ho kara rahane cAlI aura bhUtoM (indriyoM ) ke sAtha hI utpanna huI hai use dekho nizcaya yahI vaha tatva hai| yahAM prANakA nAma hiraNyagama hai : tathA Uparake zlokoMmeM buddhi AdikA nAma hiraNyagarbha hai| dhAtA, vidhAtA, do striyAM haiM : ye te striyoM dhAtA vidhAtA ca ye ca kRSNAH sitAzca taMtavaste / rAjyahanI yadapi saccakraM dvAdazAraM SaD ve kumArAH parivartayanti te // 166 // mahAbhA0 bhAdi0 103 pAtA aura vidhAtA ye do striyAhaiM. zveta aura kAle dhAge dina aura rAtrikA samayahai, bAraha bhAroM vAlA paka jo cha kumAroM dvArA ghumAyA jAtA hai. vaha sambatasara cakra / / yahAM aisA kahA gayA ki "dhAtA aura vidhAtA" ye do striNaM haiM, aura mantroMmeM USA aura naktA' ye do striyAM honekA varNana hai| isa viSayameM yahAM itanA hI kahanA paryApta hai ki USaH kAla aura 'sAyaMkAla' kA hI dUsarA nAma kramazaH 'dhAtA aura vidhAtA hai|
Page #285
--------------------------------------------------------------------------
________________ ( 265 / paM0 sAtavalekarajI likhita mahAbhAratakI samAlocanA. prathama bhAga, pR0 50 uparokta lekhase spaSTa siddha hai ki baidika sAhitya meM 'dhAtA aura vidhAtA' zabda ke artha rAtrI aura dinake haiN| ataH "sUryAcandra masau dhAmA yathA pUrvam kalpayat" . isa zrutikA yaha artha huzrA ki. USAne sUrya ko aura rAtrI ne caMdramAko utpanna kiyaa| yaha artha yukti yukta tathA vaidika paddhati ke anukUla bhI hai| hiraNyagarbha "hiraNyagarbhaH samavartatAgre bhUtasyajAtaH patireka AsIta / : sa dAdhAra pRthivIM cAmutemA kAmai devAya ikSiA vidhema ||2|| ya AtmadA valadA yasya vizva upAsate prazipaM yasya devAH / yasya chAyAmRtaM yasya mRtyuH kasmai devAya haviSA vidhema // 2 // '. yaH prANa to nimipato mahitvaika idrAjA jagato babhUva / pa Ize asya dvipadazcatuSpadaH kasmai devAya haviSA vidhema / 3 / ___ yasyeme himavanto mahitvA yastha samudraM rasayA sahAhuH / yasyemAH pradizo yasya bAhUkasmai devAya haviSA vidhepa ||4|| . yenadyausyA pRthivI ca dRr3hA yena svaH stabhitaM yena nAkaH yo antarikSe rajaso vimAnaH kasmai devAya haviSA vidhema / / - yaM krandasI avamA tastabhAne abhyatA manasA rejamAne yatrAdhi sara udito vibhAti kasmai devAya haviSA vidhema / /
Page #286
--------------------------------------------------------------------------
________________ ( 266 ) Apa ha yadvRhata vizvamAyan garbha dadhAnA janayantIragnim tato devAnAM samavartatA surekaH kasmai devAya haviSA vidhema // 7 // cidApo mahinA pazyadakSaM dadhAnA janayantIryajJam yo deveSvadhi deva eka zrAsIt kasmai devAya haviSA vidhema mAno hiMsIjjanitA yaH pRthivyA yovA divaM satyadharmA jajAna yazvApazcandrA vRhatIrjajAna kasmai devAya haviSA vidhema // 6 // prajApate na tvadetAnyanyo vizvA jAtAni paritA babhUva yat kAmAste juhustano astuvayaM syAmapatayo rayINAm / 10 / 1- sabase pahale kevala paramAtmA va hiraNyagarbha the / utpanna hone para vaha sAre prANiyoM ke advitIya adhIzvarathe / unhoMne isa pRthvI aura AkAzako apane-apane sthAnoMmeM sthApita kiyA / una "ka" nAma vAle prajApati devatA kI hama vike dvArA pUjA kareMge athavA hama havyake dvArA kisa devatA kI pUjA kreN| 2- jina prajApatine jIvAtmAko diyA haiM, bala diyA hai. jina kI cAjJA sAre devatA mAnate haiM jinakI chAyA amRta-rUpaNa hai, aura jinake meM mRtyu unha' "ka" nAma vAle ... 3 - jo apanI mahimAse darzanendriya aura gati zakti vAle jIvoM ke advitIya rAjA hue haiM; aura jo ina dvipadoM aura catuSpadoM ke prabhu haiM, una "ka" nAma vAle ' 4- jinakI mahimA se ye saba himAcchana parvata utpakSa hue haiM,
Page #287
--------------------------------------------------------------------------
________________ jinakI sRSTi graha sa sAgarA dharitrI kahI jAtI hai aura jinakI bhujAe~ ye sArI dizAe~ hai, una "ka" nAma vAle 5.-jinhoMne isa unnata AkAza aura pRthivIko apane-apane sthAnoM para sadarUpase sthApita kiyA hai, jinhoMne svarga aura prAdityako roka rakhA hai; aura jo antarijhameM jalake nirmAtA hai| una "ka" nAma vAle.. 6-jinake dvArA gau aura pRthivI, zabdAyamAna hokara; stambhita aura ullasita hue the; aura dIptizIla chau aura pRthivIne jinheM mahimAnvita samajhA thaa| sathA jinake pAzrayase sUrya ugate aura prakAza karate haiM, una "ka" nAma vAle..' -pracura jala mAre muvanako Azchanna kiye hue thaa| jalane garbha dhAraNa karake agni vA AkAza Adi sabako utpanna kiyaa| isase vevoMke prANa, vAyu utpanna hue / una "ka" mAma vAle..' 8-bale dhAraNa karake jisa samaya jalane agniko utpana kiyA. usa samaya jinhoMne apanI mahimAle usa jalake Upara cAroM ora nirIkSaNa kiyA tathA jo devoMmeM advitIya devatA hue, ina "ka" nAma vAle.. -jo pRthivIke janmadAtA hai, jinakI dhAraNa-kSamatA satya hai, jinhoMne AkAzako janma diyA aura jinhoMne aAnandavardhaka tathA pracura parimANameM jalaM utpanna kiyA, vaha hameM nahIM maareN| una "ka" nAma vAle... 15-prajApati tumhAre atirikta aura koI ina samasta utpanna prastuoMko adhIna karake nahIM rakha sktaa| jisa abhi
Page #288
--------------------------------------------------------------------------
________________ 26 ) lApAse hama tumhArA havana karate haiM, yaha hameM mile / hama thAnAdhi pati hoN|" .. hiraNyagarbha rahasya-"mRSTikI AdimeM eka hiraNyagarbha thaa| yaha hiraNyagarbha aura kucha nahIM. eka parama vizAla 'nIhArikA' thA jo apane akSa para bar3I tejIse ghUmatA thA / jisa prakAra prAtizabAjI kI jAtI huI yAnikI nigAvisa hada iTahara nikalatI haiN| aura usI gharatIke Asa-pAsa ghUmane lagatI hai, usI prakAra usa ghUmate huye Adi hiraNyagarbhase kiror3oM sUrya ThUTa- TUTa kara nikale aura usake Asa pAsa ghUmane lage aura phira isI vidhise pratyeka sUryase aura aura Tukar3e hokara unake saura caka bane / hamArA saura cakra (arthAta sUryaka sAtha AThoM-grahI AdikA jhaMDa) zorI nAmaka eka bahuta bar3e sUryakI ora bar3I tIghragatise bhAgA calA jA rahA hai|" ( kalyANake zivAMkase / ) tathA paM0 jayadevajI vidAlaMkArane yajurveda a0 13 meM isa mantra ke mAdhyameM likhA hai ki rASTra ke pakSa meM--(hiraNyagarbhaH) suvarNakAMza kA grahaNa karane bAlA usakA svAmI samasta rASTrake utpanna prANiyoMkA eka mAtra pAlaka hai| vahI ( pRthivIma ) pRthivIstha nAriyoM aura ( dyAm ) aura sUryake samAna puruSoM ko bho pAlatA hai| usI prajApati rAjA kI hama (viSA) anna aura aAjhA pAlana dvArA sevA kreN|" ____ yahAM hiraNyagarbhaka artha suvarNamaya kozake svAmI, rAjA, kiyA hai / tathA pRthivI' aura 'ghAma' ke jo vilakSaNa ardha kiye haiM, usakI samAlocanA karake hama vyartha samaya nahIM honA caahte| sathA atharvaveda kAM0 10meM kena sUkta hai usameM nimna mantra draSTavya hai|
Page #289
--------------------------------------------------------------------------
________________ / tasmin hiraNyaM ye koze vyare tripratiSThate / tasminyavapAtman vattatadvai brahma vido viduH // 32 // usa tIna aroM vAle. tIna sahAroM vAle, sunaharI kozameM jo AtmA (mana) sahita yaza nivAsa karatA hai usako AtmajJAnI hI jAnate haiN| paM. sAtavalekarajIne vedaparicaya' ke tIsare bhAgameM isa sUktakI sundara vyAkhAkI hai| yahA~ pAsmAkA tathA usake zarIrastha kozIkA manorama varNana hai / paM. jI likhate hai ki"inameM jo hRdayakoza hai, usa kozameM aAtmanyattayakSa" rahatA hai, isa yakSako brahma jJAnI hI jAnate haiN| yahI yakSa phenopaniSadmeM hai aura devI bhAgayatakI kathAmeM bhI hai| yaha yakSa hI savakA preraka hai yaha "yAtmavAnyana" hai / yaha saba indriyoM aura prANIko preraNA karake sabase kArya karAtA hai| yaha anya devoMkA adhideva hai, zarIrameM jo devoMke aMza haiM una saba devoMko niyaMtraNa karane vAlA yahI zrAtmadeva hai| yahI AtmArAma hai| isa rAmakI yaha divyanagarI ayodhyA nAmase suprasiddha hai|" yahI maNDukopaniSada meM hai| hiraNAye parekoze virajaM brahma niSkalam / tachuLaM jyotiSAM jyotirasaMghadAtma vido viduH / zarAba va nirmala aura kalAhIna brahma (a.tmA) hiraNmaya jyotirmaya (buddhi vijJAna prakAza) iti zrI zaMkarAcArya-- __arthAna-buddhiArI vijJAnamaya kozameM vidyamAna hai ! yaha zrAtmA zuddha aura saba jyotiyoMmeM eka sarva zreSTha jyoti hai| use AtmajJAnI hI jAnate haiM / isa prakAra vai daka sAhityameM hiraNyagarbha. hiraNyakoza Adi zabdoM dvArA AtmAkA varNana kiyA gayA hai|
Page #290
--------------------------------------------------------------------------
________________ 1 270 ) . zrI hIrennanAthadattane bedAnta rahasyameM isa kozakA varNana nimna prakAra kiyA hai| brahmapura deha ko pura kahate haiM aura purameM rahane se dehI jIvako puruSa kahane haiN| purivamati zete vA puruSaH gItAne navadvArapuradahI' zlokama. deharUpapurameM dehIke rahanekA ullekha kiyA hai| deharUpa purake-A~kheM, ka.na, mu~ha, prabhRti nava daravAje haiM / isIse jAnindane kA ..... navadvAre pure dehI haMso lelAyate vahiH / zveta 3218 jIva rUpa isa isa navadvAra ke purameM krIr3A karatA hai brahmarandha aura nAbhiraldhU ko kahIM deha-purakA gyArahayA~ daravAjA kahA gayA hai| puramekAdazadvAraM ajasyAvakracetasaH / kaTha0 111 kevala manuSya rUpa jItrake rahanekA ghara hI pura nahIM hai, balki pazu, pakSI kITa, pataMga saba prakArake jIvoMkI dehako pura kahA gayA hai| purazcake dvipadaH purazcake catuSpadaH / puraH sa pakSI bhUtvA puruH puruSa Avizat // vahaH 2.51% brahmane dvigna pura anAyA aura usane pakSI bana kara purameM praveza kiyaa| puruSakA artha hai nr-naarii| pakSI, itara prANiyoM
Page #291
--------------------------------------------------------------------------
________________ pazu, pakSI, kITa, pataMga ityAdikA upalakSaNa hai / isa pura-pravezakA varNana aitareya upaniSadmeM isa taraha hai so'bhya eva puruSa samuddhatyA mUrchayat / tamabhyatapat / tasyAmi tamasya mukhaM nirbhidyt| nAsike nirabhidyetA akSiNI nirabhidyeto kI nirabhidyatAM tvaG nirabhidyata huiya nirabhivata nAminirabhi pana ziznaM nirabhidyata / aitareya113-4 agnirvAgbhUtvA mukhaM prAvizat vAyuH prANo bhUtvA nAsike prAvizadAdiyabhAnubhulAnigI mAvizAdizaH zrotraM bhUtpA kau~ prAvizanoSadhivanaspatayo lomAni bhUtvA tvacaM prAvizazcandramA mano bhUtvA hRdayaM prAvizanmRtyuraSAno bhUtvA nAmi prAvizadAporetobhUtvA zizna prAvizat / aitareya rA4 sa. Icata kathaM vidaM mahate syAditi / sa IkSata katareNa prapadyA iti / sa etameva sImAnaM vidAryatayA dvArA prApadyata / saiSA bitirnAma / sa etameva puruSa brahma satamamapazyadidama darzamiti / aita. 3 / 11-13 jasa (paramAtmA) ne jalase puruSamUrti udhRta karake use saMmUrchita kara diyA-use abhitapta kiyaa| usa abhitapta mUrtikA mukha nibhinna hogayA. nAka nirminna hogaI. kAna nirbhinna hogaye, svacA nirminna hogaI, hRdaya nirbhinna hogayA, nAbhi nibhinna ho gaI, zizna nirminna hogyaa| taba indriyoM ke adhiSThAtA devasAoMne usa mUrtimeM praveza kiyaa| bAka indriyake rUpa meM agnine mukhameM praveza kiyaa| prANarUpase vAyune nAsikAmeM praveza kiyaa| anurUpa
Page #292
--------------------------------------------------------------------------
________________ se muyane A~khoMmeM, banaspatiyoM ne le ma-rUpase tvacAmeM praveza kiyA / cadramAne manarUpase udayameM praveza kiyA, mRtyune apAnarUpase, praveza kiyA, jalane retApase ziznameM praveza kiyA, taba paramAtmAne dekhA ki binA mara yaha deha kisa taraha raha sakatI hai? vaha socane lagA ki maiM praveza kisa taraha kruuN| vaha isa sImA ( mastaka) ko cIrakara. usI dvAra hokara, praviSTa hogyaa| usa dvArakA nAma virati (majharandha ) hai| usase uktapuruSane mahAko (zarIrameM sthita dekha liyaa| isa vivaraNa se mAlUma ho jAyagA ki brahA hI jIva rUpa se pura meM praveza karatA hai| yaha pura kA svAmI hai| isake dvArA jIva aura Izvara tAtvika aikya pratipanna hotA hai isa saMbaMdha meM gItA ne sApha sApha kaha diyA hai ki jIva brahma kA hI aMza hai / mamAzo jIvaloke jIvabhUraH sanAtanaH / mItA 157 sanAtana jaoNba brahma kA hI aza hai| gItA meM anyatra kahA gayA haizrahamAtmA guDAkeza sabhRtAzaya sthitaH / gItA 1020 he arjana : sababhUtoM kI buddhi meM sthita zrAtmA(jIva) maiM hI (bhagavAna) huuN| kSetrajJazcApi mA riddhi saI kSetreSu bhArata / gItA 13,2 he arjuna saba kSetroM meM kSetrajJa mujhe (AtmA ko jAnanA / .. karpayantaH zarIrasthaM bhUtagrAmamavetasaH / mAJcakAnta- zarIrasthaM tAn vidyAsura nizcayAn / / gItA 17.6
Page #293
--------------------------------------------------------------------------
________________ ( 273 ) jo loga zrArika sAdhaka haiM, zarIra ke bhUtagrAma ( indriya samUha ) ko aura zarIrastha isa AtmAko lesa dete haiM / yahA~ para 'bhUta grAma' zabda indriya samUhake liye hI prayukta huA hai| ataH bhUtoMkA artha indriyA~ karanA yuktiyukta haiN| isaliye vaidika sAhitya meM jahA~ jahA~ paMca bhUtoMkI utpattikA kathana hai vahA~ vahA~ 'pA~ca indriyoM kI utpattise abhiprAya samajhanA cAhiye / upadraSTAnumantA ca bharttA bhokA mahezvaraH / paramAtmeti cApyuko dehe'smin puruSaH paraH // gItA 13/23 isa deha meM paramapuruSa paramAtmA mahezvara virAjamAna hai, o sAkSI anumantA, bharttA aura bhoktA bhI hai| paramAtmA, va mahezvara Adi kahA gayA hai / yahA~ jIvako hI yathA sudIptAt pAvakAd visphuliGgAH sahasrazaH prabhavante sarUpAH / tathAcarAt vividhAH somyabhAvAH prajAyante tatra caivApi yanti || muNDaka 2 111 yathAgneH kSudrA visphuliGgA vyuccaranpyeva mevAsmAdAtmanaH sarve prANAH sarvve lokAH sarvve devAH sarvvANi bhUtAni vyuccaranti / ( bRha0 2 / 1 / 20 ) * yahA~ bhASyakAroMne 'bhASA' zabdakA artha jIva hI kiyA hai| isase siddha hai ki vaidika sAhitya meM vicAroMko bhI jIva kahate haiN| zrataH jahA~ jahA~ brahmase jIvoM kI utpattikA varNana hai vahA~ vahA~ zrAtmAse bhAvoMkI unakA varNana hai /
Page #294
--------------------------------------------------------------------------
________________ jisa prakAra sudIpta agni se eka hI sI hajAroM cinagAriyA~ nikalatI hai usI prakAra akSara puruSa ( brahmase ) vividha vicAra utpanna hote haiM. aura usI meM vilIna hojAte haiN| - jisa prakAra agnise choTI 2 cinagAriyAM nikalatI hai usI prakAra usa AtmAse saba prANa, saba lopha, sama devatA aura saba bhUta ( indriyA~ ) nikalate haiN| ___ yaha jIva deharUpa purameM rahatA hai| isIse so hRdayakA nAma had ayaM hai| . savA eSa AtmA hadi / tasya etadeva nirutam / idi prayamiti / vasmAt hRdayam / chAndogya, 833 baha bAsmA hRdayameM virAjamAna hai / usa kI nirukti aisI hI hai| vaha hRdaya meM hai, isI liye hRdayako rud ayaM kahate haiN| gItAmeM bhI zrIkRSNane bArambAra yahI upadeza diyA hai hRdi sarvasya / dhiSThitam / gItA 13 / 17 . . sarvaspa cAI hRdi sabhiviSTaH / gItA 15 / 15 IzvaraH sarvabhUtAnA hRdeze'ju tiSThati / gItA 1861 bahU sabake hRdayameM avidita hai, sabake hRdaya meM saniviSTa hai aura saba bhUsoMke lanyameM virAjamAna hai| isa hRdayako upaniSakne sthAna sthAna para guhA kahA haiguhAhitaM gaGkhareSTaM purANam / kahIM kahIM para isakA nAma puNDarIka athavA mRtpA hai
Page #295
--------------------------------------------------------------------------
________________ ( 275 ) koze vilasat taDitprabham (bhAgavata) padmakoza pratIkAzaM suvirazvApyadhomukham / hRdayaM tadvijAnIyAt vizvasyAyatanaM mahat // brahmopaniSad 40 hRtpuNDarIkaM virajaM vizuddhaM vicintyamadhye vizadaM viza kam | kaivalya 105 pavakoza pratIkAzaM hRdyaM cApyadhomukham / nArAyaNa 12/1 tato raktotpalAbhAsaM puruSAyavanaM mahat / daharaM puNDarIkaM dadvedAnteSu nigadyate / curikA 10 usa padmaat freefphasTa loga Auric bady kahate haiM / yahI jIvakA caramakoza hai| hiragamaye pare koze virajaM brahma niSkalam / sAdhAraNa jIvoMke jina pA~ca koSoM kA ullekha pAyA jAtA haiannamaya, prANamaya, manomaya vijJAnamaya aura Anandamaya vaha koSa unake bhItara bhI hai| isIse ise parakoSa kahA gayA hai| yaha jyotirmaya vidyutakI bhAMti camakIlA hai| isIliye ise hiraNmaya kahA gayA hai| isa kozako lakSya karake nArAyaNa upaniSad ne isa hai : prakAra ka 1 nIlatoyasa madhyasthA vidyullekheva mAsvarA / nIghArazukavat mantrI pItA bhAsvasyanUpamA !! yaha koza bahuta hI sUkSma, naye upaje dhAnake agale bhAgakI
Page #296
--------------------------------------------------------------------------
________________ taraha aura bijalIkI taraha dhamakIlA, hai isIma jIvAtmAkA nivAsa hai| ......... . tasyAH zivAyA padhye tu paramAtmA vyavasthitaH / . - maitrAyaNI upaniSadma yahI bAta likhI hai-- 'hRyAkAzamaya koza zrAnandaM paramAlayam / maiMtra0 67 nArAyaNa upaniSadkA bhI yahI upadeza hai| .... dahaM vipApaM paravezmabhRtaM yatpuNDarIka puramadhyasaMstham / tatrApi dahaM gagana vishokstsminydntstdupaasitvym|| ... arthAt-deharUpa purameM eka bahutasI sUkSma puNDarIka virAjamAna hai| usa puNDarIkameM jo parama devatA zokatIta. pApahIna: gagana sadRza adhiSThita hai usakI upAsanA karanI cAhiye / _ yaha para-devatA hI brahma hai aura isIlie dehako zraddhApura kahate hai. isa sambandhameM chAndogya upaniSadkA yaha upadeza hai-- - atha yadidam asmin brahmapure daharaM puNDarIka vezmA daharo'smin antara AkAzaH / tasmin yadantaH tad anve-- pRvyam tad vijijJAsitavyam / chAndogya, 8121 isa brahmapura ( deva ) meM kSudra puNDarIka rUpa eka ghara hai; vahA~ koTAsA antara AkAza hai| usake jo bhItara hai usakA anveSaNa anusaMdhAna karanA cAhiye / lo graha antarAkAza kyA cIta hai ? zrI zaMkarAcArya isI AkAzako brahma kahate haiN| isa AkAzake sambandha chAndogya upaniSad kahatA hai- ''
Page #297
--------------------------------------------------------------------------
________________ 1 ka yAvatyA zrayamAJzrAzayAneo'dira sAkAzaH / ubhe asminyAcA yitrI antareva samAhite ubhAvanizva vAyuzca sUryAcandramA vidyunA yaccAsyehAsti yacca nAsti sarvvaM tadasmin samAhitam iti / chA0 8 11 / 3 I bahu antara- hRdayakA AkAza isI AkAzakI taraha bRhat hai / svarga, matrya, atri, vAyu candra sUrya, vidyut, nakSatra- jo kucha haiM; aura jo nahIM haiM - saba usIke antargata hai| anyatra dehako devAlaya kahA hai- deho devAlayaH proktaH sa jIvAH kevalaH zivaH / maitrayI 211 dehako isa lie devAlaya kahate haiM ki yahA~ para sadAziva viSTi hai| deha jise devatAkA Alaya hai ve deva svayaM bhagavAna haiN| upaniSad meM unakA kevala deva zabda dvArA aneka sthAnoM para nirdeza kiyA gayA hai| vaha yutimAn devatA hai, jyotiphA jyoti hai. isI se usakA nAma deva (diva dyotane ) hai vaha (jJAnaMse ) sarvavyApI haiM aura sAre jagat meM anusyUta hai isIse vaha deva (diva vyAptI) hai| isaliye usakA eka nAma viSNu (vaiSaSTi iti viSNuH) hai| zvetAzvatara upaniSadkA kathana hai- / " uparokta pramANoMse yaha siddha hai ki - hiraNyagarbha paramAtmA, mahezvara, saba nAma isI jIvAtmA ke haiM. saMthA isa jIvake prANa dhyAdikI racanAko hI hiraNyagarbha kI sRSTi racanA kahA jAtA hai|
Page #298
--------------------------------------------------------------------------
________________ puruSa sUkta sahasrazIrSA puruSaH sahasrAcaH sahasrapAt / sa bhUmiM vizvato svAtya tiSThaddazAkulam / / 1 / / puruSa evedaM sarvaM yadbhutaM yaca bhavyam / utamRtatvasyezAno yadannenAti rohati / / 2 / / etA vAnasya mahimAto jyAyAMzca puruSaH pAdau'sya vizvA bhUtAni tripAdasyAmRtaM divi // 3 // tripAdardhva udaina puruSaH pAdosyehA bhavat punaH / tato va vyakrAmat sAzanAnazane abhi // 4 // tasmAdviraDAjAyat virAjo adhi pUruSaH / sa jAto atyaricyat pazvAdbhUmi mathopuraH || | yat puruSeNa haviSA devA yajJa matanvata | vasanto asyAsIdAjyaM grISma iSmaH zaraddhaSiH // 6 // taM yacaddiSi praukSan puruSaM jAtamagrataH / tena devA ayajanta sAdhyA RSayazca ye / / 7 // tasmAdyajJAt sarvahRtaH sabhRtaM pRSadAjyam / pazUna tAMzcakre vAyavyAnAraNyAn grAmyAMtha ye || 8 ||
Page #299
--------------------------------------------------------------------------
________________ / 76 ) tasmAdyajJAt sarvahuta RSaH sAmAni jajJire / chandAMsi jatrire tasmAdya justasmAdajAyata // 6 // tasmAdazvA ajAyanta ye ke ghobhayAdataH / gAvo ha jajJire tasmAttasmAjjAtA ajAyayaH // 10 // yat purupaM vyadadhuH katidhA vyakalpayan / mukhaM kimasya ko yAhU kA arU pAdA ucyate // 11 // prAmaNo'sya mukhamAsId vAhU rAjanyaH kRtaH / arU udasya yadvaizyaH padbhyAM zUdro ajAyata // 12 // candramA manaso jAtazcakSoH sUryo ajAyata / bhukhAdindra vAgnizca prANAdvAyu jAyata / 13 // nAbhyA AsIdantarikSaM zINoM dhauH samavartata / padamyAM bhUmirdizaH zrotrAt tathA lokAM prklpyn|14| saptAsvAsana paricaya striH sapta samidhaH kRtAH / devA yadyacaM tanvAnA avaghnan puruSa pazum / / 15 // yajJena yajJamayajanta devAstAni dharmANi prathamAnyAsan / te ha nA mahimAnaH sacanta yatra pUrve sAdhyAH santi devAH // 16 // 5.-artha-virATpuruSa sahasra (ananta , ziroM ananta bakSuoM aura ananta caraNoM vAle haiM / vaha bhUmi (brahmANDa) ko cAroM orase vyApta karake aura daza aMguli-parimAya
Page #300
--------------------------------------------------------------------------
________________ ( ...80 ) adhika hokara arthAt brahmAeDa se bAhara bhI vyApta hokara avasthita haiN.| . ____2-jo kucha huA hai aura jo kucha hone vAlA hai, so saba Izvara (purupa ) hI haiN| vaha devatva ke svAmI hai; kyoM ki prANiyoM ke bhogyake nimitta apanI kAraNAvasthA ko chor3a kara jagavasthA ko prApta karate haiN| . 3-yaha sArA brahmANDa unakI mahimA hai-yaha to svayaM aMpanI mahimAse bhI bar3e haiM / ina puruSakA eka pAda (aza) hI yaha brahmANDa hai-ina pavinAzI tIna pATa to dila loka meM .. 4-tIna pAdoM vAle puruSa Upara ( divya dhAmameM ) uThe aura unakA eka pAda yahA~ raho / anantara baha bhojana-sahita aura bhojana-rahita (cetana aura acetana ) vastuoMmeM vividha rUpoM se vyApta huye| 5-una Adi puruSase virATa ( brahmANDa-deha) utpanna huzrA aura brahmANDa-dehakA Azraya kara ke jIva-rUpase puruSa utpanna hue / vaha deva-manuSyAdi-rUpa hue| unhoMne bhUmi banAI aura jIvoM ke zarIra ( puraH ) banAye / 6--jisa samaya puruSa-rUpa mAnasa haSise devoM ne mAnasika yajJa kiyA, usa samaya yajJa meM basanta-rUpa ghRta huA grISma-rUpa kASTha hunmA aura zarad havya-rUpase kalpita huthaa| ___ -jo sabase prathama utpanna hue. unhIM ( yaza-sAdhaka puruSa) ko yajJIya-pazu-rUpase mAnasa yajJa meM diyA gyaa| una puruSake dvaar| devoM-sAdhyoM (prajApati Adi) aura RSiyoMne yana kiyA / 8-jisa yajJameM sarvAtmaka puruSakA havana hotA hai, usa mAnasa
Page #301
--------------------------------------------------------------------------
________________ (281 ) yajJase dadhi mizrita ghRta zrAdi utpanna hue| usase vAyu deyattA vAle vanya (hariNa zrAdi ) aura grAmya ( kukkura ) Adi utpanna ddaae| ha-sarvAtmaka puruSake homase yukta usa yajJase Rka aura sAma utpanna hue / usase gAyatrI zrAdi chanda utpanna hue aura usIse yajuH kI bhI utpatti huii| 15-usa yajJase azva aura anya nIce-Upara dA~toM vAle pazu utpanna hue / gau, aja aura meSa bhI utpanna hue| ----11-jovirAda purupa utpanna kie gaye. vaha kitane prakAroM se utpanna kiye gaye? inake mukha, do hAtha, do urU aura do caraNa kauna hue| 12--inakA mukha brAhmaNa huzrA, donoM bAhuoMse kSatriya banAyA gayA, donoM jaruoM ( jaghanoM) se vaizya huzrA aura pairoMse zudra utpanna huaa| . 13-puruSake manase candramA. netrase sUrya, mukhase indra aura agni tathA prANase vAyu utpanna hue| 14-puruSakI nAbhise antarikSa, zirase cau ( svarga) carayoM se bhUmi zrotrase dizAe~ Adi banAye gye| 15-prajApatike prANAdi-rUpa devoMne mAnasika yamake sampAdana-kAlameM jisa samaya puruSarUpa pazuko bA~dhA usa samaya sAta paridhiyA~ (aiSTika aura zrAivanIyakI tIna aura uttara vedIkI sIna vediyA~ nathA eka Aditya vedI Adi sAta paridhiyA~ vA sAta chanda ) banAyIM gayIM aura ikkIsa ( bAraha mAla. pA~ca Rtue~ tIna loka aura Aditya ) grahIya kASTa vA samidhAe~ banAyIM gaI / 16-devoMne yajJa (mAnasika-saMkalpa) ke dvArA jo yajJa kiyA ghA puruSakA pUjana kiyA, usase jagata rUpa vikAroMke dhAraka aura
Page #302
--------------------------------------------------------------------------
________________ { 282 ) mukhya dharma hue / jisa svarga meM prAcIna sAdhya ( deva jAti vizeSa ) aura devatA haiM use upAsaka mahAtmA loga pAte haiM / .. 1.60 zrI. sAyaNAcAryake matase yaha virATa puruSa, rASTra hai Apa likhate haiM ki "sarva prANI samaSTi rUpo brahmANDadeho visaDAkhyaH puruSaH soyaM sahasrazIrSA" arthAt-sarva prANI sAbhirUpa mA deha bAra virATa nAmaka puruSa sahanazISoM hai / isIkA nAma rASTrapuruSa hai| samAja atharvavedake bhASyameM isI sUktakA bhASya karate hue paM. jayadevajI vidyAlaMkAra likhate haiM ki "kisI prajApatike zarIrake mukha zrAdi avayavoMse bAlakake samAna brAhmaNa Adi SoM ke utpanna honekA mata asaMbhava honese apramANita hai| yaha kevala samAjarUpa prajApati puruSa jisakI hajAroM A~khe aura pairoM zrAdikA prathama mantrameM varNana kiyA hai. usake hI samAjamaya zarIrake aMgoMkA varNana kiyA gayA hai|" rAjA _ yajurvedake bhASya a. 31 meM inhIM mantroMkA artha rAjA paraka bhI kiyA hai| mApane likhA hai ki
Page #303
--------------------------------------------------------------------------
________________ * ( sahana ) yaha rAjArUpa puruSa, hajAroM ziroM pAlA, hajAroM zrakhioM vAlA, hajAroM pairoM vAlA hai|" __ isI prakAra sampUrNa mantroM ke artha rAjA, va rAjasabhA, paraka kiye haiM / tathA ca sAmavedameM; eyaM atharvavedameM Apane ina mantroM ke atha jIvAtmA paraka bhI kiye haiN| ataH yahAM IzvarakA kathana ina vidvAnoM ko bhI sandehAspada hai| tathA ca bhAratIya IzvaravAdameM, pANDeya rAmAvatAra zarmA likhate haiM ki "Rgveda ke puruSa va nAsadIya sUkta vidvAnoM dvArA sAMkhyamasake mUla kahe gaye haiN| aura vedAntI bhI vedAnta ke mUlabhaM jana sUktoMko svIkAra karate haiN|" ___ (1) mUrta (2) amUrta, (dvA theva brahmaNo rUpe mUrta vaivA ! bhUta' ca marya cAmRtaM ca ) isa zukSike do artha kiye gaye haiM eka adhidaivata dUsare adhyAtma aniyatameM AkAza aura vAyu ko brahma / puruSa ) kahA gayA hai aura unhIMko amUrta aura amRta, Adi kahA gayA hai / tathA zrI zaMkarAcAcAyane apane bhASyameM likhA hai ki-"pakSa pucchAdi viziSTa syaiva liMgasya puruSa zanda darzanAt" / arthAt tetiIya zruti meM liMga zarIra ko hI puruSa kahA gayA hai / tathA ca yahA~ eka zruti ko bhI uddhRta kiyA gayA hai (na vA iyaM mansaH zakSyAmaH prajAH prajanavitu bhimAn sapta puruSA ne puruSa kara bAmati ta tAn sapta pukAneka puruSama kurvana | arthAt, "isa prakAra hama pRthaka 6 rahate hue prajA utpanna nahIM kara sakate ataH ina sAta purupoMko (zcotra, tva, cakSu, jilA, prANa, vAka, aura manako) ibha eka karave / aisA vicAra kara unhoMne ina sAta puruSoMko eka kara diyA / " vahAM spaSTa rUpase indriyoMkA aura manakA hI nAma puruSa kaha kara anya kalpita ghoM kA khaMDana kara diyA hai / ataH yaha siddha hai ki paidika sAhitya meM puruSa zaruna kAyu zrAdi ke liye tathA indriyoM va mana athavA jIvAtmA ke liye hI prayuka huaa| hai |
Page #304
--------------------------------------------------------------------------
________________ 2884 yaha nizcita hai ki sAMkhyavAdI vidvAna puruSako kartA nahIM mAnate tathA IzvarakA ve pravala yuktiyoM se khaMDana karate haiM / yahIM avasthA mImAMsA darzanakI hai| jaimuni RSike mata se bhI vedoM meM sRSTikarttA IzvarakA kathana nahIM hai| unake mata meM yaha kathana kevala yajamAna va devatAkI stuti mAtra hai / vA paricaya paM0 sAlakarajI likhate haiM ki 1 agne sahasrAkSa zatamUrdhvaM chataM te prANA saha sraM vyAnAH | yaju0 17/71 "isa mantrakA sahasrAkSa ani AtmA hai / zatakratu, indra, sahasrAkSa Adi zabda AtmA vAcaka hI haiM / sahasrA tejo kA dhAraNa karane vAlA AtmA hI sahasrAkSa abhi hai| prANa, udAna vyAna Adi satra prANa saikar3oM prakAra ke haiM / prAraNa kA sthAna zarIra meM nizcita haiN| hRdaya meM prANa haiM, gudAke prAnta meM apAna haiM. nAbhisthAna meM samAna hai, aura kaMTameM pradAna hai, aura saba zarIrameM vyAna hai pratyeka sthAnameM choTe ra bheda sahasroM haiM / " isI liye jIvAtmAko 'sahasrAkSa' Adi kahA gayA hai| tathA cabrAhmaNa granthoM meM likhA hai ki zrAtmA hi evaM prajApatiH / zata0 4/6 |1| 1 isI prakAra anya aneka sthAnoM para bhI isI AtmAko prajApati kahA hai isI prakAra, hiraNyagarbha, brahma, purupa vizvakarmA Adi saba nAma AtmA ke hI haiN| tathA ca kra. u0 (2 / 3 / ) meM puruSa (brahma) ke do rUpoM kA varNana hai|
Page #305
--------------------------------------------------------------------------
________________ / 25 / muNDakopaniSad etasma jjAyate prANo mano sarcendriyANi ca / khaM vAyu jyotirApaH pRthivI vizvasya dhaarinnii| agnimUrdhA canuSI candramA, dizaH zrotre vAvivRtAzca vedAH / vAyu prANo hRdayaM vizvAsya, padbhyAM pRthivI zreSasaba bhUtAntarAtmA // 4 // tasmAdagniH samidhoyasya sUryaH somAt pajanya auSadhayaH pRthivyAm / pumAn retaH vicati yopitAyAM vahacIH prajApurupAn samprasUtAH / / 5 // yasmAd ca sAmayajUpi dIkSA yajJAzvasarva kalayo dakSiNAzca / sambansarazca yajamAnazva lokAH somo yana parate yatra sUryaH // 6 // tasmAca devA bahudhA saMprakhatAH, sAdhyA manuSyAH pazavovayAMsi praannu|paanii brIhi yo tapazca zraddhA satyaM brahmacarya vidhizca // 7 // saptaprANAH prabhavanti tasmAt , saptAcarSiH samidhaH samlahomAH / sapta ime lokA ye pracaranti pAyA guhAzayA nihitAH sapta mata // 8 // artha-isa jIvAtmAse, prANa mana. mampUrNa indriyA~, tathA AkAza, vAyu. jala. pRthivI. aAdi utpanna huye ima AtmAkA
Page #306
--------------------------------------------------------------------------
________________ ( 286 ) zrami mastaka haiM, candra va sUrya netra haiM, dizAyeM kAna haiM, aura vANI isakI veda haiN| isa AtmAkA vAyu prANa hai, sampUrNa vizva isakA hRdaya hai, usI AtmA ke caraNoMse pRthivI utpanna huI. yaha Atmadeva saba prANiyoMkA antarAtmA hai usI AtmAse sarAM jisakI samidhA hai aisA pani utpanna huA. soma (candramA) se megha aura saMghase pRthivI para auSadhiyA~ utpanna huii| puruSa strI (auSadhiyA utpanna huA) vIrya sIMcatA hai. isa prakAra AtmA se hI yaha prajA utpanna huI hai / isI AtmAse, veda, yajJa, Rtu, dakSiNA, saMvatsara. yajamAna loka Adi utpanna huye hai / usIse devatA va sAdhyagaNa, manuSya, pazu, pakSI, prANa, apAna yadi utpanna huye haiM / usI AtmAse. saptaprANa ( mastakasthasAta indriyA~ ) utpanna huye| AtmA se hI unakI sAta jyAMtiyA~ sAta samidhA (viSaya) saptahoma ( viSaya jJAna) aura jinameM ve saMcAra karate haiM ve sAta sthAna prakaTa hue haiM / prati deha meM sthApita ye sAta 2 padArtha isa jIvAtmA se hI utpanna huye haiM / I isa prakAra upaniSadoMmeM AtmAkI stuti kI gaI hai| ye zrutiyAM puruSa sUke anuvAda svarUpa haiN| ataH yaha siddha hai ki puruSa sUkta meM bhI isI zrAtmAkI stuti hai na ki kisI kampanika IzvarakA kathana / pakta zrutikA artha sabhI vidvAnoMne jAMva paraka kiyA hai ataH yaha prakaraNa jIvakA hai yaha nirvivAda hai yathA-
Page #307
--------------------------------------------------------------------------
________________ 5 t' manomayaH prANa zarIra netA pratiSThito'nte hRdayaM sannidhAya / tad vijJAnena paripazyanti dhIrA zrAnandarUpamamRtaM yad vibhAti || za27 artha-yaha AtmA manomaya ( jJAnamaya) hai. prANa aura zarIra kA netA hai, hRdaya meM sthita hai tathA anna pratiSThita hai dhIra loga zAstra dvArA use jAnate haiM / ataH yaha siddha haiM ki yaha AtmA kA prakaraNa aura varNana hai| puruSa sUktakI antaH sAkSI bhASyakAro ne isa puruSasUktake aneka paraspara virodhI artha kiye haiM. ataH hama unase kisI pariNAma para nahIM pahu~ca sakate / isaliye Avazyaka hai ki hama isakI anta: parIkSA kreN| jaba hama isakI anta: parIkSA karate haiM to hame spaSTa vidita ho jAtA hai ki yahAM vartamAna IzvarakA saMketa bhI nahIM haiN| kyoMki nimna likhita mantra isa kalpanAkA uccasvarase virodha kara rahe haiN| yathA-isa sUktake prathama mantrameM hI AyA hai ki 'zratiSThad dazAMgulam' arthAt yaha puruSa dazAMgula Upara ThaharA hai / isakA artha karate huye, mahIdhara va utraTa Adi sabhI prAcIna bhAdhyakAroMne likhA hai ki " daza ca tAni aMgulAni indriyANi tathA ca kecid darzAgula pramANaM hRdayasthAnam / aparetu nAsikAgraM darzA - gulamiti / " arthAt daza aMgulikA artha yahAM dasa indriyAM haiM, una indriyoM se pare AtmA hai|
Page #308
--------------------------------------------------------------------------
________________ : 288 / tathA anya RSiyoMkA mata hai ki-dazAMgulabadvaya sthAna hai. usameM athavA usase pare yaha aAtmA hai| evaM kaI RpriyAMkA mata hai ki dazAMgulase abhiprAya yahA~ nAmikA agrabhAgase hai / vahA~ dhyAna karanese yaha AtmA prApta hotA hai| ataH spaSTa hai ki yahA~ jIvAtmAkA kathana hai| tathA ca-upaniSadmeM hai kipuramekAdaza dvArama jara syApaka cetasa | kaTha0 u0 21 arthAt-yaha zarIra rUpI pura ( nagara ) gyAraha daravAjoM vAlA hai| isa purakA svAmI ( aAtmA) dasa daravAjoMko lAMgha kara rahatA hai| abhiprAya yaha hai ki upaniSadUkAra apane uparokta mantrake hI bhAvako vyakta kiyA hai| isI prakAra atharvavedameM bhI-- . "aSTA cakA nava dvArA" se isa prAtmAke nagarakA varNana kiyA hai.| mAyaNAcArya sarva veda bhASyakAra sAyaNAcAryane atharvavedameM Aye hue isa sUktake Atmaparaka artha bhI kiye haiN| zrApa likhate haiM ki-- "atradazAMgula zabdena hRdayAkAzam ucyate, tad atyatiSThat / pUrva hRdayAkAze paricchanna svarUpa san svAnuSThita Rtu sAmarthyAt paricchinnAkArA parityajya sarvAti zAyi svarUpo'bhavad ityarthaH / "
Page #309
--------------------------------------------------------------------------
________________ ( 286 artha - "yaha puruSa pahale hRdayAkAzameM sthita paricchinna rUpa cAlA thA, punaH apane anuSTita yajJa dvArA sarvAti zAyirUpa vAlA hogayA / " abhiprAya yaha hai ki yaha AnA apane tapa Adi mukta ho gayA. usI mukta AtmA paramAtmAkA yaha puruSa nAmase varNana hai / yaha to huA paramezvara paraka artha tathA jIvAtmA paraka artha bhI isake kiye haiN| jisakA ullekha hama agale mantroM ke abhiprAyoM meM likheNge| puruSa zabdakA uparokta artha hI upaniSada meM kiyA hai| jaisA ki hama pahale likha cuke haiN| ataH spaSTa hai ki yahA~ paramezvara puruSa AdikA artha muktAtmA hai| tathA ca yaha varNana saMsArI AtmA kA bhI mAnA jAtA hai / ye donoM hI artha hameM abhiSTa haiN| tathA ca jAM vidvAna isakA artha kAlpanika Izvara paraka artha karate haiM ve saba prAcIna maryAdAke viruddha honese tyAjya haiM / yaha to huA prathama mantrakA artha -- aba isakA dUsarA mantra lIjiye | mantra meM likhA hai ki " yadannenAti rohati" yaha puruSa anase bar3hatA hai| ataH spaSTa hai ki yaha annase bar3hane vAlA Izvara nahIM ho sakatA / ataH svAH dayAnandajI isakA artha karate haiM ki- " ( yat annena ) pRthivyAdinA ( ati rohati ) atyantaM vardhate / "
Page #310
--------------------------------------------------------------------------
________________ bhAvArthameM liyA hai ki-"jo pRthivI zrAdike sambandhase atyanta bar3hatA hai|" ___ saMskRta meM to annase atyanta bar3hatA hai. yaha puruSake sAtha sambandhita thA kintu bhASAkAroMne Arohati kriyAkA kartA jagata ko banA diyA / jo kucha bhI ho yaha bAta paM0 sAtavalekarajIko khaTakI ataH unhoMne isakA artha kiyA hai ki-"yan jo amara pana ( annena ) annake dvArA (prApta hone vAle sukhase ) (atirohati ) bahuta hI upara U~cA hai|" tathA ca yahA~ ( prApta hone vAle sukhase ) isa padakA adhyAhAra bhI kiyA gayA hai| tathA ca sUktake bhASyameM evaM Age sUtake Azayamai, zaMkaramatake (advaita) kI puSTi kI gaI hai| (veda-paricaya) bhAga, 2 / paM0 jayadevajI vidyAlaMkArane sAmaveda bhASyameM likhA hai ki___yahI amarajIva isa saMsArakA svAmI hai jo annadvArA karma phala bhogake dvArA (atirohati) mUlakAraNase kAryako utpanna karatA hai| arthAt sasArako utpanna karatA hai|" Apane bArIhati' kA artha utpanna karatA hai karake pahale kI sampUrNa bhUloMko sudhAranekA prayatna kiyA hai| tathA sAmaveda bhASyama, paM0 tulasIrAmajIne likhA hai ki "( yata ) ( annena) prANinA bhogyena (ati rohati) jIvati tasya ( uta) amRta ( vasya) mokSasya (IzAnaH) adhiSThAtApi sa eva / " . bhASAmeM likhA hai ki--"jo kucha annase upajatA hai, usakA aura mokSakA adhiSThAtA paramAtmA hI hai|"
Page #311
--------------------------------------------------------------------------
________________ saskRtameM thA 'prANinAM bhogyena jIvati' arthAta--prANiyoMke bhogyase jItA hai| usIko bhASAmeM likhA hai "jo kucha annase utpanna hotA hai|" graha bheda kyoM kiyA gayA hai yaha unakI divaMgata AtmA hI jAnatI hogii| sAyaNAcArya "annena prANinAM bhogyena nimittenAti rohati svakIyAM kAraNAvasthAmati kramya paridRzyamAnAM jagadavasthA grAmoti" ___ arthAta--prANiyoMke bhogyake nimittase strakAya kAraNa avasthAkA tyAgakara yaha puruSa sthUla jagadvasthAko prApta hotA hai| prANiyoMke karmaphalake deneke liye usane kAra avasthA prahaNa kI hai parantu isakI yaha apanI nija avasthA nahIM hai / mahIdhara---ne sAyaNAcAryakI nakala mAtra kI hai| uvaTa-Apane likhA hai ki"yata annena amRtena, ati rohati ati rodha karoti" arthAta--Apane anna kA artha amRta kiyA hai tathA ati rohatikA artha pratirodha kiyA hai| abhiprAya yaha hai ki jitane bhASya utane hI arth| parantu duHkhase likhanA par3atA hai ki ye saba bhASyakAra kevala andheremeM patthara pheMka rahe haiN|
Page #312
--------------------------------------------------------------------------
________________ vAstavika artha tapasA cIyate brahma tato annamabhi jAyate / annAtrANo manaH zA lokAH karmA vAmRtA / / 1 / 8 arthAt---yaha AtmA tapase kucha phUlasA jAtA hai / punaH usase anna utpanna hotAhai aura anna se prANa, mana, satyaloka; aura karma Adi utpanna hote haiN| tathA karmase amRtanAmaka karmaphala ( devayAni) prApta hotA hai| yahI isa puruSakA annase bar3hanA hai| yahA~ annakA abhiprAya kAraNa prAraNase hai jisako bhAva prANa kahate haiM / usase anyaprANa, mana, satvaloka, Adi sUkSma aura sthUla indriyA~ tathA sthUla prANa utpanna hota hai / tathA ca--- sa vA epa mahAnaja zrAtmAnnAdo vasu dAno vindade vasu ya evaM veda / vR0 u04 / 4 / 24 ___arthAna-yaha mahAna AtmA, anna bhakSI; aura karmaphala dene vAlA hai / jo aisA jAnatA hai use sampUrNa kA~kA phala prApta hotA hai| mUlameM vamu dAna' zabda hai jisakA artha dhana dAtA hotA hai, parantu zrI zaMkarAcArya evaM zrI rAmAnujAcArya zrAdine isake artha karmaphala dAtA kiye haiM: ataH hameM kucha Apatti nahIM hai| aura jo bhAdhyakAroM ne yahA~ karmaphala dAtA artha karake Izvara paraka artha kiyA hai vaha sarvathA bhramamAtra hai| kyoMki vaidika vAMgamayameM kahIM bhI karma phalake liye IzvarakI AvazyaktA nahIM mAnI gaI hai / tathA uparokta atimeM bhI isa zrAtmAko annAda arthAt 'anna racanevAlA kahA hai
Page #313
--------------------------------------------------------------------------
________________ yahA~ sabhI bhASyakAroMne yahI artha kiyA hai| ataH yA annAdjIva, Izvara nahIM hai / vAstavamai to yahA~ dham zabdake artha aSTakarma hI susaMgata haiN| kokA phala aAtmA svayaM kisa prakAra detA hai isakA varNana hama usI prakAraNameM kreNge| tathA ca vedAntasUtroMse jo Izvara phala pradAtA nikAlA jAtA hai yaha bhI ThIka nahIM hai / isakA bhI vistArapUrvaka vivecana yahIM hogaa| . anna dU meM pracyante .... 'annAd bhRtAni jAyante / jAtAnyannena vardhante / / sa vA eSa puruSavidha eva / tasya puruSavidhatAmanvayaM puruSavidhaH / te0 u0 2 / 2 / 1 ___ arthAt--annase prajA utpanna hotI hai. phira vaha annase hI jItI hai| annase hI prANi utpanna hote haiM. tathA annase hI bar3hate haiN| isa annarasamaya piese. usake bhItara rahane vAlA dUsarA - zarIra prANamaya hai| usake dvArA graha ( annamaya koza ) paripUrNa hai / annamaya kozI puruSAkAratAke anusAra hI yaha prANamaya koza bhI puruSAkAra hai| Adi / isa prANamayakozase annamaya kAzakI racanAkA nAma hI puruSakI sRSTi racanA kahalAtI hai| yaha sampUrNa kArya annase hI hote haiM ataH isIko 'anjena ati rohati zrutimeM annase bar3hatA hai, yaha kahA hai| mantra tIsagA--- ___ "etAvAnasya mahimA" isa mantrameM kahA hai ki isa purupake cAra pAda hai. isake eka pAdameM sampUrNa saMsAra hai, tathA tIna pAda gulokameM amara haiN| yahA~ bhI isI AtmAkI cAra avasthAoMkA varNana hai jaisA ki hama E
Page #314
--------------------------------------------------------------------------
________________ ( 294 ) 'OM' kI vyAkhyA meM likha cuke haiN| arthAt bahiSprajJa, anta- prajJa, aura prajJAnaghana, ye tIna mAtrAyeM OM kI tathA caturthaM mAtrA inase Upara jisako turIya avasthA kahate haiM, vaha zrAtmAkI zuddhAvasthA hai / isa AtmAkI prathama avasthA meM hI saba sa sAra hai / isIko hitmA saMsArI kahate haiN| isakI anya avasthAoM meM saMsArakA nAza ho jAtA hai| arthAta- yaha sasArase virakta hojAtA hai / yahIM mantra chA 0301586 meM bhI zrAyA hai| vahA~ zrI zaMkarAcArya likhate haiM ki-"puruSaH sarva pUrNAt purizayanAcca / " (zarIra ) meM zayana karane yaha puruSa hai / tathA ca yajurvedabhASya meM ubaTa' likhate haiM ki"trayozAH asya puruSasya amRtam RgyajuH sAmalanam Aditya lakSaNaM vA divi dyotate iti / " arthAta -- sabako pUrNa karane se va pura se 1 arthAta- isa puruSa ke tIna aMza (Rgveda, yajurveda sAmaveda, lakSaNa vAle, athavA sUryarUpa) loka meM hai| isI prakAra anya bhASyakAroM bhI aneka kalpanAyeM kI haiN| parantu chAndogya upa niSad ne ise rASTra kara diyA hai / yathA yad vai tatpuruSe zarIramidaM vAca tad yadidamasminna antaH ra puruSe hRdayamasminhI me prANAH pratiSThitA etadeva nAti zIyante // 4 // SA catuSpadA vidhA gAyatrI tadetadRcAbhyanukram ||5|| tAvAnasya mahimA tato jyAyAMca pUruSaH / pAdo'sya vizvabhUtAni tripAdasyAmRtaM divi || 6 || -
Page #315
--------------------------------------------------------------------------
________________ { 265 } artha- jo bhI isa puruSameM zarIra haiM vaha yahIM hai jo isa antaH puruSameM hRdaya hai. kyoMki isameM prANa pratiSThita hai. aura isIkA atikramaNa nahIM krte| yaha gAyatrI cAra caraNa vAlI aura cha prakAra hai yaha mantroM dvArA kahA gayA hai| yaha saba ( ukta ) mahimA isa puruSakA (AtmA kI ) hai / ( zrasya vizvA bhUtAni ) yaha saba indriyeM aura prANa Adi isake eka aMza meM hai aura tIna bhAga isake strazrAtmA meM lAna hai / yaha jIvana mukta puruSakA varNana ke artha meM svAmI zaMkarAcAryajIne svayaM - huA / yahA~ likhA hai ki- "bhUta zabda vAcyAH prANAH" arthAt yahA~ bhUta zabda vAcya prANa haiM / tathA ca gItA meM hai ki--- "karzayantaH zarIrasthaM bhUtagrAmamacetasaH / " 17/6 yahA~ bhUtagrAmakA artha indriya samUha hI kiyA gayA hai| ataH mantra meM bhUtAnikA artha indriyANa hI hai / isa prakAra yaha mantra zrI AtmA vAcaka hI hai| aba isa AtmAse virATa puruSa (manadeva) kI utpatti batAI gaI hai| virATa tasmAd virATa jAyata virAjo adhi pUruSaH // 5 // arthAt usa AtmA ke eka pAdale virATa puruSa utpanna huaa| aura usa virATake Upara eka adhiSThAtA puruSa huaa| atharvaveda bhAgya meM sAyarAcArya likhate haiM ki
Page #316
--------------------------------------------------------------------------
________________ * "adhyAtmapakSe agre sRSTayAdau virAT vividha rAjanti vastUni yasminnini sa virAT manaH saMjJakA prajApatiH sahasra bAhu puruSaH iti manyA mahApuruSAra pAnAgata / " arthAta - adhyAtmapakSameM isakA yaha artha hai ki usa sahanabAhaH (sahasrA kSa) puruSase virATanAmaka manarUpI prajApati utpanna huaa|" bhAge zrApa likhate haiM ki 'yate hi "sa mAna sIna AtmakajanAnAm mAnasInaH manasAniSpanna ityarthaH / " arthAt---vaha manuSyoMkI manase niSpanna hone vAlI AtmA hai| nazrA mahIdhara likhate haiM ki "sarvavedAnta vedyaH paramAtmA svamAyayA virAD deham brahmANDarUpaM sRSTvA tatra jIvarUpeNa pravizya brahmANDA bhamAnI devatAtmA jIvo'bhavad ityarthaH / etaccAthavaNottaratApanIyaspaSTa muktam / savA epa bhUtAni indriyANi virAjaM devatAH kozAMzca sRSTvAtra praviSTaH iva viharati / " __arthAt-"sarva vedAnta pranyAsa jJAtavya brahma apanI mAyAse brahmANDarUpa virATa deha racakara usameM jIvarUpase praviSTa hokara brahmANDa abhimAnI deva jIva bana gyaa| yaha bhUtarUpI indriyoMkI tathA annamaya prANamaya Adi kozIko racakara usameM praviSTa huA . sA vicaratA hai|" zuddha brahmako jIva kyoM bananA par3A isakA stara to Aja taka kisIne nahIM diyA /
Page #317
--------------------------------------------------------------------------
________________ ataH hama bhI yahA~ vistArabhayase ina praznoMko nahIM utthaate| parantu itanA to yahA~ spaSTa hai ki yaha jIvAtmAkA kathana hai / phira ghama kaise. kyoM, aura kAjI cala gA' ha rahAkA panagA nahIM hai| isase Age calakara isa virATa puruSase sampUrNa sRSTi utpanna karAI gaI hai| usake viSayameM AryasamAjake suyogya vidvAna caturveda bhASyakAra paM0 jayadevajI vidyAlaMkAra likhate haiM ki "kisI prajApattike zarIrake mukha zrAdi avayavoMse garbhase bAlakake samAna brAhmaNa zrAdi vaNoM ke utpanna honekA mata asaMbhava honese apramANita hai| yaha kevala samAjarUpa prajApati puruSa jisakI hajAroM A~khoM aura pairoM AdikA prathama mantrameM varNana kiyA hai usake hI samAjamaya aMgoMkA varNana kiyA gayA hai|" (atharvabhAbya ) - yahA~ paMkI se / - AMERH / zana pratyakSa khaMDana kara diyA hai| saptAsyAsan paridhayastriH sapta samidha kRtAH / . devA yad yajJaM tanvAnA avadhananpurupaMpazum // 15 // isa mantrakA bhASya karate huye svAmIjI likhate haiM ki "he manuSyoM ! jisa mAnuSa yajJako vistRta karate huye vidvAna loga ( pazuma ) jAnane yogya paramAtmAko hRdayameM bA~dhate haiN|" __ inake pazcAt inake ziSyoM ne bhI isI arthakA anusaraNa kiyaa| paM sAtavalekarajI likhate haiM ki-"puruSa ( pazum ) paramAtmArUpI sarvadraSTAko apane mAnasa yajJameM bA~dha diyA arthAt apane manameM bhyAnase sthira kriyA / "
Page #318
--------------------------------------------------------------------------
________________ / 298 ) svAmIjIne isa Izvarako bandhavA diyA isake liye saMsAra ApakA kRtajJa hai| kyoMki yaha bahuta ve kAyU hogayA thaa| unaTa' ke matameM indra Adi deSoMne jaba' puruSamedha yajJameM manuSya rUpa pazuko bA~dhA. yaha artha hai| (samAsyAsana ) kA abhiprAya sAna samudroMse adhipita yaha bhAratavarSa hai / kyoki ya yajJa bhAratameM hI hota dhe| abhiprAya yaha hai ki yaha sUkta usa manuSyakI stuti paraka hai jisakA abhI balidAna honA hai / tathA ca paidikaH zatihAsAca nitya' meM paM.. zivazaMkarajI likhate haiM ki samapadase nayana dvaya, karaNya, ghrANadvaya, aura saptamI jihvA kA grahaNa hai 1 'isa jIvako cAroM taraphase gherakara isa zarIrameM rakhane hAraM yahI sAtI indriya hai| aura ina sAtoMke uttama, madhyama adhamake bhedase 21 prakAra ke viSaya haiM ye kAnoM samidhAyeM haiN|" yahA~ jIvAtmAkA varNana spaSTa hai / uparokta vidhecanase yaha siddha hai ki na to yahA~ paramezvarakA kathana hai aura na mRSTi utpatti kA hI jikara hai| nirukta isa puruSa sUktakA antima 16 vA mantra nirutameM AyA hai / "yajhena yjnymyjntdevaaH| dharmAkhi prthmaanyaasn||
Page #319
--------------------------------------------------------------------------
________________ ( 266 ) nirukta-aninA, agnim ayajanta devAH / agni pazurAsIt tamAlabhanta tenAyajanna iti ca brAhmaNam / tAni dharmANi prathamAnyAmana / tehanAkaM mahimAnaH samasevanta yatra pUrva sAdhyAH santi devAHsAdhanAHdyusthAnodevagaNAH, iti nairutAH pUrva deva yugamiti syAnam / " niruta a0 12 ___ arthAta--pUrva mAzya devatAoMne amise agnikA yajJa kiyA / brAhmANameM bhI lignA haiM ki__pahile agni hI pazu thA usI se dadhAna yajJa kiyaa| ya pUrvasamayake dharma the| tathA brAhmaNa granyAmeM aneka sthaloMmeM mAyA hai ki ( agni hi devAnAM pazuH ) ai. 1 / 15 pazureSa sadAgniH / zata064 | 1 | 2 - ityAdi, yahA~ pArakAcAryakA laketa puruSa mUlameM kathita birATapuruSako agni kA vAna batA rahA hai| kyoMki mantra 15 meM jo puruSarUpI pazuko yA~dhanekA ullekhahai usIko yahA~ agni banAyA gayA hai| hamane agni devatAke tathA sUrya devatAke varNanameM anekA prAgoMse yaha siddha kiyA hai ki prajApati aAdi nAma agni nAdi ke hI haiM / ataH yAkake manAne yahAM puruSaka rUpakama agnikA hI bagAna hai| nayA yajurvedakaM isI prakaraNa meM nimna mantra AyA hai| prajApatizcaratigarbha'ntara jAyamAno bahudhA vijaayte|16|
Page #320
--------------------------------------------------------------------------
________________ ( Hon arthAt yaha prajApati ( jIvAtmA ) ajanmA hotA huA bho aneka prakAra kI yoniyoM meM janma letA rahatA hai| taitarIya AraNyakameM isI zrutiko spaSTa karane ke liye likhA hai ki zukreNa jyotIMSi samanupraviSTaH prajApatizcati garbhe antaH tai0 zra0 10|1|1 arthAt - yaha AtmA ( jyotIMSi ) divya prANoM ke sAtha, zukra (bI) dvArA garbha meM praviSTa hokara janma dhAraNa karatA hai| ataH aba isa viSaya meM sandehake liye koI sthAna nahIM rahA ki yaha vana jIvAtmAkA hI varNana hai| tathA ca praznopaniSad meM likhA hai ki prajApatizcarasi garbhe tvameva prati jAyase / tubhyaM prANa prajAstvA vali haranti yaH prANaiH prati tiSThasi / 27 arthAt he prANa tU hI prajAti hai, tU hI meM saMcAra karatA hai, tU hI janma grahaNa karatA hai| ye saba prajAyeM (indriyA~) tere ko hI bali samarpaNa karatI haiN| kyoMki tU samasta indriyoM ke sAtha zarIra meM sthita haiN| arthAta prANa hI indriyarUpI prajAkA svAmI hai| isakA bhASya karate hue zrI zaMkarAcArya likhate haiM ki "garbhe carasi piturmAtu pratirUpaH samprati jAyase / " arthAt - yaha prajApati mAtA pitAke anurUpa janma letA hai| ataH upaniSadkArane bhI yaha siddha kara diyA hai ki isa prakaraNa meM prajAkA artha indriyA~ haiM, aura prajApatikA artha prANa hai| yahA~ spaSTarUpase jIvAtmAkA varNana hai kyoMki vahI karmavaza nAnA yoniyoM meM janmatA rahatA hai|
Page #321
--------------------------------------------------------------------------
________________ ( 381 ) ataH yahAM Izvara artha karanA apane hI siddhAntakA vAta karanA hai / kyoMki Izvarako janma lene vAlA IzvaravAdI bhI nahIM maante| isIliye zrImAna paM0 satyavratajI sAmAzramIjIne aiitareyA locanameM likhA hai ki "prajApatiratigataH iti zruteH jIvo'pi prajApati riti gamyate / " arthAta- prajApatizcaranigarne' isa zruti se yaha jAnA jAtA hai. ki jIva bhI prajApati hai / 0 157 tA praznopaniSadako DhokAmai likhA hai ki 11 "yaH prajApatirvirATa so'pi tvamevetyanvayaH | 27 arthAta- jo prajApati virATa hai vaha bhI prAsa hI hai| yataH spaSTa hai ki upaniSadakArane uparokta veda mantrakA hI khulAsA kiyA hai aura usI puruSako prANa batAyA hai / puruSa vRhadAraNyakopaniSada meM vizva sRja purupakI vyAkhyA karate hue likhA hai ki-- sa yatpUrvo'smAtsarvasmAtsarvanyAppana zrapatatasmAt puruSaH 1 / 4 / 1 isakA bhASya karate hue zrI zaMkarAcAryajI likhate haiM kisa ca prajApati rati krAnta janmani satya karma mAtrAnuSTAnaiH sAdhakAvasthAyAM yada yasmAtkarmajJAna bhAvanA'nuSTAne prajApatitvaM pratiprasUnAM pUrvaH prayaH san / jJAna
Page #322
--------------------------------------------------------------------------
________________ / 302 / asmAnjA patitva pratipatyU samudApat sarvasmAd AdI opad dahat / kim prAmaGgA jJAna lakSaNa sarvAnpAmanA prajApatitva prati vandhakAra bhRtAna / yasmAdevaM tasmAtpuruSaH pUrva mauSaditi puruSaH / - arthAt-prajApati ne apane pUrva janmameM sAdhaka avasthA meM sampaka-kama ( cAritra ) jhAna aura samyaka dazana dvArA prajApati banane kA bhAvanAse. prajApatitva ke bandhana bhUta prajJAnAdi sampUrNa pApIkA dagdha kara diyA thaa| isIliye immakA purupa kahate haiN| azrIna-pUrvameM Upana dagdha kiyA isaliye puruSa khlaayaa| jisa prakAra vaidika puruSa sUktameM puruSase saba jaga racA gayA hai. yahA~ bhI usa puruSase jisa prajApati padako prApta kiyA hai usI prakAra sampUrNa sRSTiko racanAkI gaI hai| isI puruSa ke dhAtA, prajApati, hiraNyagarbha. brahmA, vizvasRja . vizvakRta . zrAdi nAma batAye gaye haiM / ata: graha siddha hai ki purupa sUta Adi meM tathA anya sthAnoM jahA~ uparata nAgAse jaganakatAkA varNana hai. vaha grahI antarAtmA purupa hai / jisako jaina darzanama ahanta, kevalI, jIvana mukta Adi kahA gayA hai| usane arthAt prathama prajApatine jIvIkA sampUrNa saMsArakI vastuoMkA jJAna karAyA thA. isaliya usakA vizvakan , vizvamRja , zrAdi nAmoMse bhA sambodhana karate haiM aura vAstavameM na nA mRSTi utpanna huI aura na kisIne utpanna kI yaha to anAdi nidhana hai| vizvakarmA ya ima vizvA bhuktAni juhaba pihotAnyasIdata pitaanH| sa AziSAdraviNamicchamAnAprathAcchadavaroM A viveshaa||
Page #323
--------------------------------------------------------------------------
________________ ki vidAsIdadhiSThAnamAramA manamata rizamazAnI yato bhUmi janayana vizvakarmA vi dyAmANonmahinA vizvacakSAH / / 2 // vizvatazcaturuta vizvatomukho vizvato vAhuruta vizva taspAta saM vAhurayAM dhama meM patAvAbhUmI janayana deva ekaH // 3 // kiM sviddhana ka u sa vRkSa prAsa yato dyAvApRthivI niSTatatuH / manISiNo manasA pRcchateduttadya dadhyatiSThajhuvanAni dhArayana // 4 // te dhAmAni paramANi yAvamA yA madhyamA vizva karmannutemA zikSA sakhibhyo havipisvAtaH svayaM yajasva tanvaM vRdhAnaH // 5 // vizva karman haviSA vA dhRdhAnaH svayaM yajasva pRthivI mutadyAm / muhyaM vanye abhito janApsa ihAsmAkaM mazvA sarirastu // 6 // __ bAcaspati vizva karmaNi mUtaye manoju bAje adyA huvema | sa no vizvAni havanAni joSadvizvazambhUtrase sAdhukarmA || 7 // 1-hamAre pitA aura hotA vizvakarmA prathama sAra saMsArakA havana karake svayaM bhI animeM baiTha gaye / znotrAdike dvArA svarga-dhana kI kAmanA karate hue ve prathama sAre jagatase anikA pAcchAdana
Page #324
--------------------------------------------------------------------------
________________ ( 314 ) karake pazcAn mamIpake bhUtoMke sAtha svayaM bhI huta hogaye vA zrapi . meM paiTha gye| ___-mRSTi kAla meM vizvakarmAkA kyA Azraya thA ? kahA~se aura kaise unhoMne sRSTi kAryakA prArambha kiyA ? vizvadarzaka deva visakarmAne kisa sthAna para raha kara pRthivIko banAkara AkAzako dhanAyA ? 3-vizvakarmA kI A~kheM. mu~ha pya aura caraNa sabhI aura se haiN| apanI mujAzrI aura poMse preta - panhe vaha diya puruSa " nAvA bhUmiko utpanna karate haiM / vaha ekAhI 4--vaha kauna bana aura usameM kaunasA vRkSa hai, jisase sRSTi kartAoMne nyAyA pRthivIko banAyA ? vidvAnoM apane manase pUcha dekho ki. kisa padArthake Upara khar3e hokara Izvara sAre vizyako dhAraNa karate haiN| __5--grajabhAga-grAhI vizvakarmA grA phAlameM hameM uttama, madhyama aura sAdhAragA zarIroMko btaado| annayukta kara svayaM yajJa karake apane zarIra puSTa karate ho| tAkA + ' .. maha -vizvakarmA. tuma yAvA pRthivImeM svayaM yajJa karake apaneko puSTa kiyA karate ho vA yajJIya havise prabuddha hokara tuma yAtrA pRthivIkA pUjana kro| hamAre yajJa virodhI mUrchita hoN| isa yajJameM dhanI vizvakarmA svargAdike phala-dAtA ho| 7-isa yajJameM, prAja jana vizvakarmAko rakSAke liye hama bulAte haiM / vaha hamAre sAre havanAkA sevana kareM / yaha hamAre rakSaNa ke liye sukhotpAdaka aura mAdhu karma vAle haiN| ____ Rgveda maM0 10 ke sU0 81, va 82. vizvakarmAke sUkta haiM / tathA yajurveda a- 17 ke mantra 17 se 32 taka 16 mantra vizvakarmA ke haiN|
Page #325
--------------------------------------------------------------------------
________________ nirukta nimaktakArake matase vizvako madhyamasthAnIya devatA hai| vahAM likhA hai. ki vizvakarmA, tAyaH, manyuH, dadhikrA, savitA, tvaSThA, vAtaH, abhiH. Adi madhyama sthAnIya devatA haiN| niruta-vizvakarmA, sarvasya kartA / athaSa vaizvakarmaNo vizvAni me karmANi kRtAni Anan iti vizvakarmA hi so' bhavata // tasya eSA bhavati / tamida garbha prathama dana prApaH || R0 108226 arthAna--vizvakarmA Adi ye madhyama sthAnIya devatA hai| yaha sarvakA karnA hai isaliye isako vizvakarmA kahate haiM / yaha sabakA kA kaise hai isa para bhASyakAra kahate haiM ki-"pRthivI jala. tejavAyu ina cAra padArthAse zarIrakA nirmANa hotA hai| aura usIke dvArA satra kriyAyeM hotI haiM, jisake kAraNa graha kA kahA jAtA hai| abhiprAya yaha hai ki pRthivI aura jala gre do dhAtu pahale milate haiM aura ina donoM milI huI dhAtuoMko agni tatva pakAtA hai. jisase inakI hadanA hotI hai. isake anantara vizvakarmA devatA apane vAyurUpa zarIrase usa zarIrameM praveza karake isa satra adbhuna jagatako karatA hai. jo aAtmavicArase rahita puruSAMko acintya yA durjeya hai / arthAt madhyama lokakA devatA vAyu hai aura usIke anupravezase saba anya satva calate haiM yA kiyA karate haiM. ataH usIke zrAdhIna saba jagata banatA hai. isIliye mathyama lokakA devatA vAyu hI vizvakA karane vAlA honese vizvakarmA hai / mantrameM bhI yahI kahA hai|
Page #326
--------------------------------------------------------------------------
________________ ( 306 ) "tamidagarbha prathama dadhna ApaH" athAt--jaloMne usIko nAzraya karake prazrama garbha dhAraNa kiyA / " yahAM para niruktakArane apanI puzrameM anya pramANa bhI diye haiM jinase vizvakarmakA madhyama sthAnIya deva (indra va vAyu) honA siddha hotA hai| tathA ca yAskAcaryane vizvakarmA devalA vAle mantroM kA adhyAtma artha bhI kiyA hai / yathA "athAdhyAtmam --vizvakarmA vibhRtamanA vyAzA ghAtA ca vidhAtA ca paramazca sandazayitA indriyANAmeSAm iSTAni yA kAntAni vA gatAni vA matAni kA natAni cA annena saha modante yatra imAni sapta RSINAni indriyANi ebhyaH para AtmA tAni etasmina eka bhavanti iti Arama gati pAcaSTe / " vizvakarmA vipanA zrAdvihAyA dhAnA vidhAtA paramota sandRk / teSA miSTAnisamiSApadanti yatrAsapta RSIna para ekamAhuH // 10822 niruktakArane isa mantrakI vyAkhyAmeM uparokta kathana kiyA hai| arthAta--"vizvakarmA, (vimanA) vibhUtamanA hai / ( vizAla hRdaya vAlA hai ) tathA sarva prakArase mahAna hai. isaliye yaha dhAtA, vidhAtA tathA indriyoMkA draSTA. jo ki annase modako prApta hotI haiM / indriyoMse pare aAtmA hai. usImeM ye saba RSi (indriyA~), ekIbhAvako prApta hotI hai|" OM noTa -nimana para, lugAcArya kA bhASa dene /
Page #327
--------------------------------------------------------------------------
________________ . | 300 ; nirukArane ina sUktoMke do hI prakAra ke artha kiye haiM, ataH spaSTa hai ki usa samaya taka ina mantroMke artha sRSTikarttA Izvara paraka nahIM the| isI prakAra hiraNyagarbha' ko bhI yAskAcAryane madhyama sthAnIya (vAyu) devatA ho mAnA hai| jisa prakAra yahA~ haiM ( tamid garbhaM prathamaM dana Apa usI prakAra vahA~ bhI ( Apoda yad bRhata vizvamAyana garbha dadhAnA janayantom) mantra uparokta kathana anusAra yahA~ bhI yaha saba kArya vAyu dvArA hI hote haiM astu adhyAtma prakaraNa meM bhI niruttakArane spaSTarUpase vizvakarmAkA artha jIvAtmA hI kiyA hai| kyoMki yahI jIvAtmA 'vizva' arthAt sabaindriyoMkI racanA karatA rahatA hai| ataH yaha siddha haiM kiyaha sUkta bhI vartamAna IzvarakA dyotaka nahIM hai / jyeSTha brahma va skaMsadeva kucha vidvAnoMkA kahanA hai ki brahma Adi zabdoMse jIva thaa| dikA grahaNa hotA hai, parantu ve pe brahma va staMbha Adi zabdoMse to kevala IzvarakA hI varzana kiyA gayA hai| hama prajApati, puruSa, hiraNyagarbha va brahma Adi zabdoMkA to vicAra kara cuke, ina zabdoMse vaidika sAhitya meM IzvarakA kathana nahIM kiyA gyaa| aba hama ina jyeSTha brahma va skaMbha, sUkkoM para bhI dRSTipAta karate hai atharvaveda ko 10 mukta aura 8 bhakta haiM isI kA nAma yahA~ peSTa bhI AyA hai| I 1 a ina donoM sUktoMkA viniyoga Adi nahIM milatA. tathA na isa kA kisI anya saMhitA meM kathana hai tathA nahI brAhmaNa pranthoM meM usakA ullekha pratIta hotA hai ataH yaha sUkta navInatara hai yaha nizcita hai| paM rAjArAmajIne apane atharvaveda bhAdhya meM
Page #328
--------------------------------------------------------------------------
________________ likhA hai ki-sUkta, 7-8 donoM paraspara sambandha hai| donoM meM ekaMbhakA varNana hai| skaMbha, khaMbhA, sahArA (sAre vizvakA ) parabrahma nAkA bhI AdibhUta, isIse isako zreSTha brahma kahA hai| sArA vizva isameM sthita hai, yaha sAre vizva meM prAviSTa hai, virATa bhI isImeM TikA huA hai. isI meM sAre devatA sthita hai. yahI sabake jIvanakA mUlasrota hai ityAdi rUpase kabhakA varNana hai / ye donoM sUkta upaniSadoM meM kahI, adhyAtmavidyAkA mUla hai, yahA~ke yakSa ( AzcaryamayI sattAkA vistAra kenopaniSadeM hai|" ____ isa kathanase yaha to siddha hogayA ki-brahmA, virATa, puruSa, hiraNyagarbha Adi devatA koI bhI Izvarapad vAcya nahIM hai. kyoMki una sabakA nirmANa kartA ye skaMbhadeva haiN| ataH aba ina sUktoMmeM jo skrabha devakA kathana hai kyA .vaha vartamAna Izvara arthakA vAMdhaka hai| yahI vicAraNIya hai / jaba hama ina sUktoM para dRSTipAta karate haiM to hameM spaSTa jJAta hojAtA hai ki yaha skama bhI paramezvara nahIM apitu jIvAtmA hI hai| hama ina sUktoMmeM se kucha mantra upasthina karate haiN| yaH zramAt tapaso jAto lokAntsarvAnsamAnaze / somaM yazcakre kevalaM tasmai jyeSThAya brahmaNe namaH / / a0 107636 artha-zrama aura tapase utpanna hokara jisane sampUrNa lokoMko prApta kiyA hai (sampUrNa indriya Adiko prApta kiyA hai.) tathA jisane seAma ( sAmarasa ) ko kevala ( apane liye) banAyA hai, usa jyeSTha brahmako hamArA namaH ho| isa mannameM spaSTarupase jyeSTha / brahma usa jJAnIko kahA gayA hai jisane mahAna parizramase tathA
Page #329
--------------------------------------------------------------------------
________________ kaThora tapase ina lokoMko ( zarIra Adi kA ) zrathavA inake jJAna ko prApta kiyA hai| yaha jIvAtmA sivA anya kucha bhI nahIM hai| yadi isako Izvara mAnA jAya to kyA ye loka usako prApta na the jo ipa garIbako inakI prApti ke liye itanA parizrama aura ghora sapa karanA par3A / tathA jJAta hotA hai ki isa Izvarako semi rasa bar3A priya thA tabhI tA usane isako kevala apane liya banAyA thA, parantu vaidika RSi tathA indra zrAdi devatA bhI isa seAma para mugdha huya vinA na raha sake, unhoMne isa nirAkAra Izvarako tA sAma denA canda kara diyA aura apane aApa isakA rasAsvAda lene lage nahIM nahIM isImeM tallIna honape / zAyada isIliye Izvarane yaha seoma utpanna karanA banda kara diyaa| tathA gha, krAM0 2115 / 23 meM isa jyeSTa mAjhakI utpattikA kathana kiyA hai| ( tasmAjjAtaM brAhmaNaM brahma jayeSTham ) isakA artha paM. rAjArAmajIne hI kiyA hai ki usase cAkSaNIkA yaSTha brahma utpanna jhuA)" ataH yaha utpanna hone vAlA vyakti Izvara nahIM hosakatA / yaha taH huI mUkta 7 kI avasthA aba Apa thor3I sI vyavasthA sUkta 8 kI dekha leM / usameM likhA hai ki-- tvaM strI tvaM pumAnasi tvaM kumAra uta vA kumArI / / tvaM jINoM daNDena vacasi tvaM jAto manasi vizvatomukhaH // 1027 tiryagvilazcamasa Urca budhnastasmin yazo nihitaM vizvarUpam / tadAsata RSayaH sapta sAkaM ye asya gopA mahato babhUvaH / / / / 8 / 6
Page #330
--------------------------------------------------------------------------
________________ / 310 ) uparokta donoM mantroMko prAyaH sabhI bhAdhyakAroMne tathA anya vidvAnoMne bhI jIvAtmA paraka hI mAnA hai / artha - (brahma) tU strI hai tU puruSa haiM, tU kumAra va buma rAM haiM. tU vur3a meM iMDese calatA hai, tU utpanna hokara saba aura guru vAlA hotA hai| arthAt saba ora kAmanAoM vAlA hotA hai / / x 7 || tirache bila vAlA aura Upara kI ora peDhe vAlA eka camasa ( sira ) hai usameM saba prakArakA yaza ( indriyajanya jJAna ) haiM. usa masa (sara) meM sAta RSi ( cakSu Adi indrayA~) rahata haiM. jo isa ( asya mahataH gopAH) jyeSu brahma ke rakSaka haiM / yahA~ brahmako jIvAtmA hA batAyA i spaSTarUpasa sUktakAra Rpine isa hU~ / ataH anya devatAoM kI taraha hI yahA~ bhI IzvarakA varNana nahIM hai / samayakA artha paM rAjArAmajI Adi tathA sAtha Adi bhI cakSu zrAdi indriyAM hI kiyA hai| tathA isakA vizeSa vicAra hama prANoMke vana meM kara cuke haiM. vAcaka va vahIM dekheM | ina mUla sUktaka alAvA upaniSada meM bhI AtmA kA hI kathana hai. isa kalpita Izvarako vo usa samaya taka sRSTi hI nahIM huI thI / uparokta sUkta kA niyaMbilazcamasa' yaha mantra bR. u. 212 / 3 meM bhI AyA hai, vahA~ svayaM maharSi yAjJavalkyane isakA nimna bhASya kiyA hai / yathA la tadeSa zloko bhatrati / arvA vizvapasa unastasminyazo nihitaM vizvarUpam / tasyAsaRSayaH sapta / tIre vAgaSTamINa saMvizati / prANA vai yazo vizvarUpam prANAnetadAha tasthA sapta RRRSaya sapta tIra iti / prANA vA RSayaH /
Page #331
--------------------------------------------------------------------------
________________ yahA~ zrI zaMkarAcAryajI likhate haiM kiprANAH parispandAtmakAH, na eva ca RSayaH / arthAt-uparokta mantrameM Aye huye 'yaza' aura mana RSayaH' zandokA artha parispandAtmaka prANa haiN| tathA ca camama. kA artha strayaM zrutimeM hI jira' kiyA gayA hai| isase agalI zrutimeM isako aura bhI spaSTa kara diyA gayA hai| usameM ina sapta RSiyoM ke nAma bhI batA diye haiN| yahA~ do kAna do A~gba, do nAsikAyeM aura eka rasanA. inako sapta RSi phar3A gayA hai / ataH sparUpase yahA~ jIvAtmAkA varNana hai yaha siddha humA / tathA Arya samAjaphe mahAna vaidika vidvAna paM0 zivazaMkarajI kAvyatIrthane apanI pustaka vaidika itihAramArtha nirNayake pR. 161 para uparokta mantrake artha jIvAtmA paraka hI kiyA hai| vahA~ bAma likhaka... . 'yahA~ para urva' pada zirogata sapta prANAMkA hI grahaNa kara pAtA hai|" tathA nirukta naH 12 / 4 meM uparokta mantrake adhidetrika artha tathA adhyAtma paraka artha kiye haiM / yahA~ adhidaivikameM sUrya devatA artha kiyA, tathA adhyAtmameM jIvAtmA artha kiyA hai| vahA~ isI zarIra ke prANoMko RSi tathA yaza' kA artha zAna kiyA hai| zrataH yaha skaMbha sUrya athavA AtmA vAcaka hai| isameM kalpita Izvarako koI sthAna nahIM hai| kenopaniSada aura brahma kenopaniSad meM "keneSitaM patati preSitaM manaH / kena prANaH prathamaH prati yuktaH / / 1 / 1
Page #332
--------------------------------------------------------------------------
________________ ityAdi zrutiyoMse prAraMbhameM zrAtmakA upadeza hai| tathA tIsarI zrunimeM kahA hai ki na tatra cakSurgacchati na vAg gacchati na mano na vimo na vijAnimaH || 3 || arthAta --usa brahma taka nayA jA sakatA hai nayA aura na manakI hI pahuMca hai| zrAcArya kahate haiM kri--vaha buddhi gabhya honese hama usako nahIM jAnate tathA nahIM kucha kaha makane hai| jo kucha anumAna yA zabda pramANa dvArA jAnA gayA hai usIko kahA jAtA hai / yahA~ zaMkA utpanna huI ki-AtmA kisa prakAra brahma ho sakatA hai, kyoMki AtmA to karmAdimeM lipta saMsArI jIvako kahate haiN| yaha kama se athavA upAsanAse svargakI athavA prajApati indra zrAdi devatvakI kAmanA vAlA hai| ataH upAsya aura upAsanA karane vAlA eka nahIM hosktaa| isa liye brahma aAtmAse bhinna hai| zrI zaMkarAcAryane isa zaMkAko nimna zabdoMmeM likhA hai| "kathaM vAnmA brahma / aAtmA hi nAmAdhikRtaH karmaNyupAsane ca saMsArI kopAsanaM vA sAdhanamanuSThAya devAnsvarga vA prAptumicchati / tata tasmAdanya upAsyo viSNurIzvara indraH prANo kA brahma bhavitumarhati na tvAmA loka pratyaya* virodhAt / yathAnye tArkikA IzvarAdanya AtmA ityAcakSate / " maiMvaM zaMkiSThAH / isa zaMkAkA svayaM upaniSadUne uttara diyA hai| (uttara) aisI zaMkA mana karo, kyoMki ani kahatI hai ki
Page #333
--------------------------------------------------------------------------
________________ / 353 ) yad vAcA nabhyuditaM yena vAgamyunate ! nadeva brahma tvaM viddhi nedaM yadidamupAsate / / 1 / 4 yanmanasA na manute yenAhumanomatam / / 5 yaccakSuSA na pazyati yena ca si pazyati // // 6 yaschotreNa na zRNoti yena zrotramidaM aMtam / // '7 yatprANena na prANiti yena prANaH praNIyate / / / ' artha---jisakA vAzI varNana nahIM kara sakatI kintu jisake dvArA vANI apanA kArya karatI hai, usIko maha ano, jina devAdikI upAsanA kI jAtI hai vaha brahma nahIM hai| mana jisakA manana nahIM kara sakatA, jisake dvArA mana manana karatA hai... A~kheM jisako nahIM dekha sakatI jisase A~kheM dekhatI haiM usIko... jisako kAna nahIM suna sakata jisakI kRpAse kAna sunate haiM usIko '' jo prANake zrAzraya nahIM hai, apitu prANa jisake Azraya hai usI ko... tathA ca anya pratiyoMmeM bhI isI zrAtmAko brahma kahAhai / yathA yovAcamantaroyamapati / 10 3 / 7117 na hi vaktu vaktevipralopo vidyate0 0 4 / 3 / 26 tasyabhAsA savamidaM vibhAti / mu0 u0 2 / 2 / 10 abhiprAya yaha hai ki kena upaniSada tathA anya saba niyoM meM
Page #334
--------------------------------------------------------------------------
________________ ( 318 ) 3 bhI isI jIvAtmAko brahma kahA hai zrutimeM 'eva' yaha atra vAraNArtha avyaya hai, jisase anyadeva viSNu, ziva, prajApati zra devoMko brahma mAnanekA niSedha kiyA gayA hai| ataH yaha siddha hai ki svAtmAse bhinna brahma koI anya jAtIya padArtha nahIM hai / yahI abhiprAya atharvaveda uparokta mUktoMkA hai| upaniSadoMkI zrutiyA~ sparUpeNa uccastrarase ghoSaNA karatI haiM kianyo'sAvanyo'smIti na saveda / vR0 1/4/10 yathA pazureva sa devAnAm / vR0 1/4/10 ye'nyathAto viduranya rAjA naste cayyalokA bhavanti / chA 07125/2 mRtyoH sa mRtyumApnoti / ka0 u0 22110 arthAt jo yaha jAnatA hai ki paramAtmA anya hai aura maiM anya hU~ vaha usa brA yathArthaM svarUpako nahIM jAnatA / zrapitu vaha pazu ke samAna devatAoMkA pazu hI haiN| jo apanese Izvarako bhinna jAnate haiM, ve anya rAjA vAle ) haiM ataH ve kSINa loka vAle hote haiM arthAt nirantara janmate garate rahate haiN| tathA ca jo ajJAnI paramAtmA ko apane bhinna mamatA hai vaha mRtyuse mRtyuko prApta hotA rahatA hai| viSNudeva 1. "vaidika sAhitya meM viSNudevakA bhI mukhya sthAna hai| meM vizeSatayA yajJako hI viSNu kahA gayA hai| viSNuryazaH / go0 u0 1|12| 0 3 3 716 taiM viSNurvaiyajJaH / 0 1/15 0 13|1| 88
Page #335
--------------------------------------------------------------------------
________________ yajho 2 viSNu / koTa 42 / tA0 66 / 10 ityAdi zanazaH pramANa diye jA sakate haiM, jinameM yantrakA nAma viSNu pAyA hai| yajurvedameM bhI yajJaka liye viSNu zabdakA prayAga huA hai| sUrya aura viSNu agni prahaH somo satri rathayAdantareNa (brahmo rAtrazca. yo'ntarAlaH kAlaH) tadviSNuH / za0 3 / 4 / 4 / 15 arthAta dinakA nAma ani aura rAtrikA nAma seoma hai, tathA .. dina va satrike madhya ( sandhyA ) samayakA nAma viSNu hai| abhiprAya yaha hai ki sAyaMkAla ke sUryakA nAma viSNu hai| nirukta nisktakArane sUcakA nAma viSNu batAyA hai| nighara meM, savitA bhaga, sUrya, pUSA. bi. ye nAma sUrya ke batAye haiN| - isakA nirvacana karate huye nimaktakAra likhate haiM ki 'savitA vyAkhyAtaH, tasya kAlo yadA yauH apahata tamaskAkIrNa razmirbhavati / "adhorAmaH pAvitraH" ini pazu samAnAye vijJAyate / kasmAt samAnyAt , iti adhastAt tadvelAyAM tamo bhavati etasmAt sAmAnyAt /
Page #336
--------------------------------------------------------------------------
________________ "kRmavAku:sAvitraH" iti pazusamAmnAye vijJAyate kasmAta sAmAnyAt / iti kAlAnuvAdaM parItya kRkavAkoH pUrva zabdAnukaraNaM vaco uttaram / / bhagaH-'bhagaH' vyAkhyAtaH tasyakAlaH prAga utsapaNAta / pUSA-atha yad razmi roSa puSyati tat 'pUyA' bhavati / viSNu-atha yad viSito bhavati tad viSNuH / ___vizam / vyaznotvA / tasya eSA bhavati / idaM viSNudhicakra me tredhA nidadhe padam / yajuda, 5 // 15 artha-vilAkI vyAkhyA ho cukI. usakA samaya uSAkAla hai. nathA ca zrutimeM adho bhAga kAlA tathA Urca mAga zveta pazuko mavitAkA pazu kahA hai, isa samAnatAse bhI savinAkA samaya nizcita hotA hai| tathA ca murge' ko bhI atimeM savitAkA kahA hai. isase bhI sabitAkA kAla jAnA jAtA hai arthAta jisa samaya (prAta:kAla ) murgA bAlatA hai vahIM kAla savitA kA hai. zrarthAna usa samaya ke sUryako mathitA kahate haiN| bhagaH--isakA kAla jalapaNa Upara AkAza dezameM bar3hanese pahale hai ! arthAna-madhya nhase pahale ke mUryakobhagakahate haiM tathA usake pazrAna usakI mUSa saMjJA hai| pUSA-jaba sUrya tejase pUrNa hokara razmiyoMko dhAraNa karatA hai. usa samaya vaha pUSA' kahalAtA hai| viSNu-usakepazcAt usImUryakAnAma viSNu hotA hai| arthAt sAyaMkAla ke sUrya kA nAma viSNu hai| jo yAsa brAjhaNakAra
Page #337
--------------------------------------------------------------------------
________________ ( 217 ) RSi kahI thI usakI puSTi nirutakArane kI hai| nirutakArane fasay zabdakA tIna dhAtuse siddhi kI hai| (1) viSa. (0) viza. pravezane se (3) vi. pUrvaka aza. dhAtu se| tInoM prakAra ke arthoko sUrya paraka ghaTita kiyA hai| sAtha hI apanI idaM viSNu vicakrame" yaha prasiddha mantra diyA hai / .. isa mantrakA artha karate hue aura vAmaH' RSi kahate haiM ki" samArohaNe, viSNupade gayazirasi iti zrAmaH / " samArohaNA - udayagirimeM udaya hotA huA viSNudeva eka pada dharatA hai, madhyAnha kalame viSNudeva namakha hai. aura sAyaMkAla meM gaya zira' ( asaMgiri - astAcala ) para tIsarA paira rakhate haiM uparokta sUrya kA nAma hI viSNu hai isameM kisI prakArakA sandeha nahIM raha jAtA haiN| tathA ca paM0 zivazaMkarajI kAvyatIrthane trideva nikhaya' nAmaka pustaka purANa Adike zatazaH pramANoM se yaha siddha kiyA hai ki zrIrAma kRSNa Adi viSNu ke avatAroMkA jitanA bhI vasaMta hai vaha saba sUryakA hI varNana hai / hamane vistArabhayase una sabakA yahAM ullekha nahIM kiyA hai| jo pAThaka vistAra se isakA adhyayana karanA cAheM ve vahAM dekha sakate haiN| paM. sAtabalekarajIne 'mahAbhAratakI samAlocanA bhAga 2 meM aitihAsika varNana kiyA viSNuko upendra mannA haiM tathA usakA haiM. pAThakoM kI jAnakArI ke liye usako hama yahA~ uddhRta karate haiN| i. jisa prakAra haraeka jAti vAlA manuSya apanI jAtikI dRSTi
Page #338
--------------------------------------------------------------------------
________________ se hI devatA hai aura saMpUrNa hiMdu samAjako dRSTisa koI nahIM dekhatA; usI prakAra devoMko gaNa saMsthAmeM bhI vahI doSa thaa| isa kAraNa devoM ke gaNoM meM paraspara vidveSa, jhagar3e phisAda Adi the aura samaya samaya para bar3ha bhI jAte the| aura asura logoMkA vijaya ina dezoM zrApama ke phisAdake kAraNa ho jAnA thaa| asuroMsa parAsta hone para deva aAphyameM paMbaThana karane the aura apanaH balA bar3hAta the para azga para vijaya prApta karane the isake varNana brAhmaNa anyAme aura purANoM meM bhI bahuta haiN| / (1) ne caturSA vyadrAvana , anyonyasya zriyA AtiSThapAnA agnimubhiH soyo rudraH, varuNa AdityaH iMdro marudbhiH, vRhsptivishvedevH| (2) tAnvidrutAnasurarakSamAnyatuyeyuH / / 1 / / (3) te viduH pApIyAMmA va bhavAmo'surarakSasAni dhai no'nu vyavAguH dviSadbhyo ce sadhyAmaH / / (4) haMta maMjAnApahA, ekasya zriya tiSThAmahA iti / za. brA0 3 / / 2 / 2 (5) te hocuH / hantedaM tathA karavAmahai, yathA na idamAnadi bamevAjayaMmasadita / / (6) te iMdrastha zriyA pratiSThanta tasmAdAhurindraH sarvA devatA, indra zreSThA devAH / za0 brA0 3 / 4 / 2 / 1-4 (1) unake cAra pakSa bana gaye. ve eka dusarekI zobhAse asantuSTa hue; agni vasuoMse. sema ndroMse. varuNa AdityoMse. indra mamatoMse aura bRhaspati vishvdeyoNse|
Page #339
--------------------------------------------------------------------------
________________ (-) ve parasparoMkA dveSa kara rahe haiM yaha dekhakara asura aura gakSasa una para hamalA karane lge| (3) taba una devoMke samajhameM bAta AgaI ki hama mUrkha bana gaye, aura asura rAkSasa hama para hamalA karate haiM aura hama na sudhare to zatruoMse hama pAme jaayge| (2) tabale nizcaya kiyA ki hama mA ghaTana kareMge. aura parasparakI zobhA bar3hAneke kAmameM lgeNge| (5) ye kahane lage ki hama vaisA kareM ki jisase yaha (saMghaThana) kabhI na TUTe arthAna hamezA rahane vAlA ho| (3) ve indrakI zrI ke liye khar3e hogaye, isI liye kahate haiM ki indra hai| saba devatA haiN|" brAhmaNa andhoMmeM isa prakArakI kaI kathAyeM haiM aura yahIM dhvani purANoM aura itihAsemi AI hai, isame siddha hai ki devoMke gaNoM meM Apasa meM jhagar3e bahuta the isa kAraNa unameM rASTrIya kamajArI bhI bahuta thI / ataH ve samaya samaya para ApasameM saghaThana karate the aura apanA sAMghika cala bar3hAte the aura apane zatruoMkA mukAbalA karate the 1 gaNasaMsthAke kAraNa gaNoMke aMdara yadyapi sAMdhika bala thA tathApi gaNoMkA paraspara ApasameM jhagar3A aura phisAda honeke kAraNa saba devajAtimeM jaimA cAhiye vaisA sAMdhika ghala na thA / tathApi zatru utpanna hone para ve ApasameM samajhautA kara lete the aura apanI saMghadanA karake zatruko bhagA deta the / indra aura upendra jisa prakAra adhyakSa aura upAdhyakSa hote haiM, mantrI aura upamantrI hote haiM, usI prakAra indra aura upendra bhI hote the, isakA varNana pAThaka limna zlokameM dekha sakate hai--
Page #340
--------------------------------------------------------------------------
________________ viSNunAMgayaNaH kRSNA kuNThI viSTarazravAH / / 18 / / upendra indrAvarajazcakrapANizcaturbhujaH // 20 / / amarakI 11 "vi nArAyaNa. kRSAta. vaikuNTha, viSTaraznavA:. upendra. indrAvaraja, cakrapANi catubhuja / ' ye satra nAma viSNu ke haiM aura inake nAmoM meM upendra. indrAvaraja' the nAma inakA upAdhyakSa honA siddha kara rahe haiN| indra svayaM devoMke adhyakSa aura upendra devAke upAdhyakSa the / upendra indra kI apekSA choTA thA yaha siddha karanekI aAvazyakatA nahIM hai, kyoMki yaha bAta ukta zabdAsa hI siddha ho rahI hai| tathApi 'indra / adhara-ja" yaha usakA nAma hI siddha kara rahA hai ki yaha viSNu indrase chodA hai aura indra ke pIche banAyA jAtA hai / "indrAbarajazabda indrase choTe upAdhyakSakA hI bhAva batAtA hai / aAjakala viSakA mAna indrase bhI adhika samajhA jAtA hai. parantu vAstava meM adhyakSake sanmukha jitanA mAna upAdhyakSakA honA saMbhava hai. utanA hI mAna indra ke sAmane upendra kA honA saMbhava hai| parantu yahA~ yaha bAta spaSTa hotI hai ki devoM ke rAjA mukhya indra samrAT bhAratavarSameM bahuta kama pAte the, bhAratavarSa meM chAnA aura yahA~kA kAryaprabandha dekhanA yaha kArya "upendra" kA hotA thaa| yaha bAta viNuke kaI nAma dekhanese spaSTa hotI hai| nArAyaNa nArAyaNa zabda kA artha isa viSaya para bar3A prakAza DAla rahA hai| isakA artha yaha hai (nAre) naroMke manuSyoMke saghoMmeM jisakA { ayana ) gamana hotA hai, usakA nAma nArAyaNa hai| manuSyoMke sa'ghoMmeM jAnekA kArya upendra ke prAdhIna thA / jisa prakAra isa
Page #341
--------------------------------------------------------------------------
________________ samayake bhAratIya samrAd hindusthAnameM bahuta kama Ate haiM. parantu unakA yahA~kA kArya bhArata sacIva athavA bar3e lATa sAheba karane hai. ThIka usa prakAra deva samrATa bhagavAna indra svayaM yahAM kama AyA karate the, parantu yahAMkA saba kArya upendra arthAna viSNudeva ke supurda thA, aura isI kAraNa usakA nAma "nArAyaNa' (nara samUhoMmeM gamana karane vAlA ) thaa| isa nAmakA yaha artha bilakula spaSTa hai aura usa samayakI rAjakIya samdhA spaSTa batA rahA hai| narANAM samUho nAraM tadayanaM yastha / amaraTIkA (bhaTThojI0) 1 / 1 / 18 narA bhayanaM yasya / amaraTIkA 1 / 1 / 18 Apo nArA iti proknA pApo narasUnavaH / tA yadasyAyana parva teja nArAyaNa smataH manu01010 (1) naroMke samUhameM jAne vAlA, (2) manuSyoMmeM jAnekA sthAna hai jisakA, vaha nArAyaNa kahalAtA hai, (3) 'nArAkA artha haiM naroke putra, unameM jisakA gamana hai usako nArAyaNa kahate haiN| ina saba zroM kA tAtparya yahI hai ki jo upendra manuSyoMke samUhoMmeM AtA jAtA rahatA hai. usako nArAyaNa kahate haiN| isase siddha hotA hai ki devoMke adhyakSa indra to mAnavoMke dezameM pAte jAte nahIM the athavA kama bAte jAte hoto / parantu yahA~ Ane jAne kA kArya upAdhyakSa arthAt upendrakA hI thA / upendra indrAvaraja ( choTA indra, indrase choTA adhikArI), nArAyaNa, viSNu Adi nAma eka hI vyakti ke haiN| purANoM meM hamezA nArAyaNa bhUmike nivAsiyoMke duHkha haraNa karatA hai. aisI kathAyeM bahuta sI pAtI haiM, isa kathA bhAgakA tAtparya yahI hai ki pUrvokta deva rAjyake upAdhyakSa yahA~ pAte the aura bhAratavarSa ke
Page #342
--------------------------------------------------------------------------
________________ nivAsiyoM kI rakSA asurarAkSasAdikakA parAbhava karake karate the| isaliye indrakI apekSA nArAyaNa lapendra para prema bhAratanivAsiyoM kA adhika thaa| kyoMki inhIMkA sAkSAn saMbaMdha bhAratIyoMse sadA hotA thA aura bhAratIya janatA apane duHkha inake pAsa jAkara hI sunAtI thI, bhagavAna samrATa indra ke pAsa sAdhAraNa janatAkI pahuMca nahIM thii| isI liya, jhAnya devoMkI apekSA upendra nArAyaNa para bhAratIya janatA kI ki adhika kii| brahmAka kiMvA anadezaka brahmadeva. bhUtaloka kiMvA bhUtAnake Iza mahAdeva, ye bhI nArAyaNa upendrako hI zaraNa lene the aura unakI prArthanA karate the ki Apa kRpA karake bhUmi nivAsiya-kIratI kareM / " kyoMki saba jAnate the ki ye hI sabase adhika sAmarthyavAna haiM aura AryAvartameM sadA Ane jAne ke kAraNa yahA~ko avasthAkA unako hI pUrA patA hai / bhUmi. himagirIkI bar3hAI aura UparalA triviSTapa pradeza ina tInoM pradezoM meM vikrama arthAt parAkrama ye karate the isI liye inakA "trivikrama" nAma thaa| pUrvokta tInoM sthAnoMko "tripatha" kiMvA tIna mArga kahA jAtA thaa| bhAratakA bhUpatha, himAlayakA giripatha aura triviSTapakA dhupatha ye tIna patha arthAn tIna mArga the, ina pAne gujaraneke kAraNa hI gaMgA nadIkA nAma 'tri-patha-gA" arthAt pUrvokta tInoM mArgoMse gujarane vAlI nadI hai| ina tInoM pradezoMmeM vikrama karane vAle pUrvokta upendra hI the| isa kAryake liye devoMke mukhya indrako phurasata nahIM thii| aba hameM dekhanA cAhi ki upendra viSNu krisa yuktise yaha kArya karate the / . .. viSvaksena .. ukta bAta pUrNatAse dhyAnameM Ane ke liye "viSvaksena" yaha viSNukA athavA upendrakA nAma bar3A sahAyyakArI hai| isa
Page #343
--------------------------------------------------------------------------
________________ ( 123 ) 1 zabdakA artha yaha hai ki "jisakI senAyeM yAroM ora thor3I thor3I vibhakta huI haiN|" cAroM dizAoM meM jitane deza haiM unameM jisakI senAe~ khar3I hai| arthAt yaha upendra apane sthAnameM rahata huA apanI vividha senA dvArA saMpUrNa dezakA saMrakSaNa karatA zrI jisa prakAra isa samaya aMgrejoM kI senAe~ bhAratavarSa meM kaI sthAnoM meM rakhI jAtI haiM aura unake dvArA satra dezakI rakSAkA prabandha karane kI yojanA kI gaI hai. usI prakAra devoMke upAdhyakSa upendra mahArAja apanI vividha sthAnoMmeM rakhI huI senAoM dvArA bhAratavarSakI janatAkI rakSA karate the / upendrako arthAt viSNuko mAnatrakA rakSaka mAnA hai isakA kAraNa yahI pratIta hotA hai| brahmadeva viSNu aura mahAdeva ye tIna deva tridevoMke aMdara haiM, unameM se viSNu hI upendra haiM aura sabakI rakSA karane vAle haiN| brahmadevakA rASTra deza hI hai kyoMki isakI pUrva dizA mAnI gaI hai| mahAdevakA sthAna kailAsa parvata suprasiddha hai aura isa upendra viSNukA sthAna kisI himAlayakI pahAr3A meM honA saMbhava hai, jisakA usa samayakA nAma kuThaloka suprasiddha hai| isa sthAna meM rahatA huA upendra jaisA apanA vikrama bhArata bhUmi para karatA thA usIprakAra tibvata meM bhI jAkara karatA thA / jisa prakAra mukhya rAjAkI apekSA usakA mukhya saciva vizeSa rAjakAraNa paMTu hotA hai athavA honA cAhiye; usa prakAra upendra viSNu devAMke indra samrATakI apekSA burakhAne adhika rAjanItijJa banAyA hai| kamase kama bhArata'vAsiyoMke hina saMbaMdha ko dekhakara hama kaha sakate haiM ki bhAratamiyoMke liye upendra hI adhika sahAyatA karate the aura haraeka akArale lAbhakArI hote the| isI liye haraeka kaTina prasaMgama bhAratavAsI vigukI hI zaraNa lete the /
Page #344
--------------------------------------------------------------------------
________________ 1 325 ' upendra ke anya nAma viSNu - ( upendra ) ke nAma aneka prasiddha haiM unameM nimna likhita nAma isa yogya haiM-- haiM jo mahAbhArata meM prasaMga meM vicAra karane 1 - ( medinIpatiH) pRthvIkA rAjA ( kSitIzaH ) bhUmikA mAlika, ye zabda "bhUpati" artha batA rahe haiN| 2- ( lokAdhyakSaH ) lokoMkA adhyakSa (lokasvAmI) lokoM kA svAmI, (lokanAtha ) logoM kA nAtha ( lokabaMdhu ) janatAkA bhAI ye zabda isake sAtha janatAkA sambandha batA rahe haiM / : 3- ( surAdhyakSaH ) surokA adhyakSa, ( tridazAdhyakSaH ) devoM kA pradhAna ye zabda isake adhyakSa kiMvA upAdhyakSa honekI sUcanA kara raha haiM / | 4- ( dharmAdhyakSaH ) dharma kI rakSA karane vAlA, dharma viSayaka saba prabandha karane vAlA ye zabda isakA dhArmika kSetra batA rahe haiM 5 - ( indrakama) indrake kArya karane vAlA yaha zabda upendrake karma indrake samAna haiM yaha Azaya vyakta kara rahA hai. | 6 - ( zramaNI ) mukhiyA ( grAmaNI ) grAmakA netA. ye zabda isakA grAmoMkA adhikArA honA siddha kara rahe haiN| - ( mahAbalaH ) bar3e saMnyase yukta, (suSeNaH) uttama senAse yukta ye zabda isake saunyake banake dyotaka haiN| vizeSa saunyase yukta hone ke kAraNa hI yaha (jetA ) vijayI, ( samitiMjayaH) yuddha meM bijayI ora ( aparAjitaH ) kabhI parAbhUta na hone vAlA hai / -- ( mahotsAhaH ) bar3e utsAhase yukta, ( surAnaMdaH ) devoMko !
Page #345
--------------------------------------------------------------------------
________________ zrAnanda dene vAlA ( zAstA) uttama rAjazAsana karane vAlA, ye nAma bhI pUrva nAmAMka sAtha hI par3hane yogya hai| 15--(vIrahA ) zatruke bar3e vIroMkA nAza karane vAlA, (naikamAya: ) aneka kArya kuzalatAke sAtha karane vAlA ye zabda usakA kArya kauzala batA rahe hai| isa prakAra upendra ke nAma jo mahAbhArata ke anuzAsanaparva meM prasiddha hai, dekhanese usake kAryakA patA lagatA hai| isase bhI adhika inake bahunase nAma haiM jo inake anyAnya guNoMkA varNana kara rahe haiM una sabako yahA~ uddhRta karane kI koI AvazyakatA nahIM hai| upendrake kArya upendra viSNu ke nAmami "ityAri, ma ripu baladhvanI, kaMgArAti. kaiTabhajina " ityAdi nAma usake kAyake dazaka hai / dalyoM kA parAbhava inhoMne kiyA thA; madhu. cali krama. keMdabha Adi duSToM kA inhoMne nAza kiyA thaa| ina nAmAke atirikta inake bahunase. nAma prasiddha hai ki jo inake . kAyoMke ghAtaka haiN| una sabakA yahA~ vicAra karanekI AvazyakatA nhiiN| yadi pAThaka una nAmokA vicAra kareMge to unako uttaH bAtakA patA laga sakatA hai| indra ke nAmoMkA vicAra karanese isI prakAra unake kAryAkA patA laga sakatA hai / vRtrAdi rAkSamokA vadha karanA tathA devoM aura AryokI rakSA karanA inakA pradhAna kArya thA aura yahI itihAsa aura purANoM meM vividha kathA prasaMgAMse vyakta kriyA hai isaliye isa viSaya meM adhika limsanekI aAvazyakatA nahIM hai|
Page #346
--------------------------------------------------------------------------
________________ I .. 1) mahAdeva paM0 zivazaMkarajIta devebhika pAra siddha kiyA hai| ra 'arthAne ghana hai| ( 326 ) 2 r 7 'trideva nirNaya' meM rudra ( mahA rudra Adi nAmoM se adhika ho AlaMkArika kaI vidvAnoMkA mata hai ki ziva sa~gakI jo jalerI hai vaha yajJa zikhAkA rUpAntara haiN| kuNDakA hI vikRtarUpa hai, tathA liMga 21. beDase bhI isa matakI puSTi hotI hai / 13 Ko :: : 4 ./ ( tvamagne rudraH ) R0 2.16 tasmai rudrAya namostvagnaye / 007871 vana mantroM meM spaSTarUpa se ako kahA gayA hai| nirukta aura rudra rama rudrako madhya sthAnIya devatA mAnA hai / yathAvAyuH, varuNe, rudraH, indra, parjanya, vRhaspatiH, brahmaNaspatiH, ye sAta madhyama sthAnIya devatA haiN| inameM vAyu mukhya hai / - yaMdarudata tad rudrasya rudram (kAkati) : yadarodIt tadrudraruSa rudran / (yaha hArid vi zruti) arthAt jo royA se Traka keMdrapanA hai| ina zrutiyI ke anusAra itihAsa bhI hai ki vaha rudra apa pitA prajApatiko bANoM se bidhane huye dekhakara zokase sevA zra isase isakA nAma rudra prasiddha huaa|
Page #347
--------------------------------------------------------------------------
________________ -- ---.---... - ..- . .. rudraH roti iti sataH rokhyamANoM dravati, iti vA / rodaya te // : / : . : .. . " arthAt-jo rotA hai .ahama hai athavA bAra bAra yA atizaya rokara calatA hai. isase rudra hai: adhayA rodayati prANiyoM ko rulAtA hai isasa rudra hai / 13 / 1 / 5 . . .:: abhiprAya yaha haiki. (ka)jorozA) jo rotA hai. (8) jo rotA huyA calatA hai. (4) jo rulAtA hai / vaha mandra hai niraktakAra ke matase yahaM madhyama sthAnIya vAyu devatA hai| kyoMki bAyu zAna karatA huA calatA hai| Age niruktaphArane--- - : . . "agni rapi rudra umyate" .... " kaha kara amikA nAma zrI rudra siddha kiyA hai. tathA apame ima matako puSTima ,adhayayedakA mantra bhI likha diyA hai| ataH niruttakArake matameM 'rudra' zrami athavA vAlukA nAma hai, IzvarakA nahIM hai / . . . . F .. o * IR :. : ... brAhmaNa grantya aura rudra , .. anirudraH za. 5zakSa1. . . . . ." rudro agniH / tA0 12 / 4 / 24 : eSa rudraH, yasi / te01 / 1. 58 prANA va rudrAH prANAhIdaM sarva sedayanti / . . .. .. " .. katamai rudrI iti dazeme purepe prANI AtmakAdazamne yadasmAnyAMccharIrAdutkrAmanyatha. rodayanti tadyodayAsta; tasmAd rudrA / iti za0 11 / 6 / 3 7 ... ... ..
Page #348
--------------------------------------------------------------------------
________________ ( 227 ) - eSA ( udIcI) maiM rudrasya dik / 0 1 / 7 / 8 / 6 rudrasya vAhU (ArdrA nakSatramiti sAyaNaH ) te 115 | 1/1 paM bhagavadattajIne vaidika koSameM likhA hai ki-"tAnyetAnyaSTau (rudraH sarvaH pazupati, ugraH, azani, bhavaH mahAndevaH, IzAnaH, agnirUpANi kumAronavamaH ) ( kumAra:= skandaH rudra putro'gri putraH amarakoze ) mahAbhArate vanaparvaNa, 225 | 15-16" rudra:- ani vai sa devastasyaitAni nAmAni zatru hi yathA prAcyA acacate bhava iti yathA vAhikAH pazUnAM patiH, rudrA'gniriti / za0 1 / 7 / 3 / 8 arthAt anikA nAma rudra hai. tathA prANoM kA nAma rudra haiM. kyoMki ye nikalate samaya halAte haiM / rudra. zarva, pazupati, umra, azani maMtraH mahAdeva, IzAnaH, Adi saba abhike rUpa haiN| kumAra skanda ko jo kiM zivajI ke putra haiM unako abhikA putra likhakara donoMkI ekatA pradarzita kI hai| rudrakI uttara dizA hai, tathA nakSatra rudrake hAtha haiN| isI abhiko pUrva dizA vAle 'zarva' kahate haiM, aura kisI prAnta vAle 'bhava' aura koI isako 'rudra' to aneka isI zramiko 'pazupati' Adi nA te tukArate haiM / " sArAMza yaha haiM ki Rgveda, atharvaveda, nirukta, sampUrNa brAhmaNa grantha tathA mahAbhArata aura amarakoza Adi sampUrNa vaidika sAhitya meM abhi. zayu, prANa va praNa sahita saMsArI zrAtmAkA nAma hI kadra hai. kintu vartamAna IzvarakI kalpanAkA saMketamAtra bhI nahIM hai / tathA ca---
Page #349
--------------------------------------------------------------------------
________________ ( 326 } Rgveda ke samaya meM yaha rudra zramikA vizeSaNa mAtra thA / punaH yaha amikA parivartita rUpameM prakaTa huA, aura yajurveda ke samaya meM vaidika kaviyoM, ameM, vAyu, bhAkha, AtyA, sathA uttara dizAkA rAjA Adi gustoMko Aropita karake isa rudrako eka naye devatA kA rUpa pradAna kara diyA / punaH purANakAroMne isako aura bhI bhayAnaka rUpa de diyA / yahI prajApati viSNu Adi vaidika devoMkI vyavasthA hai / aitihAsika rAjA rudra jaisA ki - Upara likhA jA cukA hai, brAhmaNa pranthoM meM rudrakI uttara dizA batAI gaI hai| isase pratIta hotA hai ki yaha uttara dizAkA eka rAjA thA / ve loga corI. DAkA AdikA hI kArya karate the saMbhavata: isI liye vedoM meM isako cora, DAkuAM adikA adhipati kahA hai| napo vaMcate paricacate stAyUnAM pataye namaH / yajurveda0 16 / 22 yajurvedakA yaha pUrA adhyAya hI rudrakI khutimeM likhA gayA hai. isIliye isa adhyAyakA nAma hI rudrAdhyAya hai| isameM spaSTarUpa se rudra (mahAdeva) ko cora, va DhAku AdiyoMkA adhipati batAyA hai| paM sAtavalekarajIne 'mahAbhAratakI samAlocanA' meM isake aitihAsika rUpa para acchA prakAza DAlA hai. ataH hama usako akSarazaH yahA~ uddhRta karate haiN| Apa likhate haiM ki . bhUtanAtha "mahAdeva ke nAmoM meM bhUtanAtha, bhUteza, bhUtapati Adi nAma
Page #350
--------------------------------------------------------------------------
________________ ( 630 ) suprasiddha haiN| "bhUta nAmaka jAtikA eka rAjA" itanA hI bhAva .. ye zabda asA rahe haiN| bhUtanAmakra. jAtikA rASTra bhUtAna kiMvA bhUtasthAna hai| yaha jAti isa samaya meM bhI apane bhUtAnameM vidyamAna hai.. isaliye isake viSayameM adhika likhanekI AvazyakatA nhiiN| isa bhUtajAtike rAjA mahAdeva nAmase prasiddha the| yadhapi Aja- . kalakA bhUtAna choTA sA pradeza hai tathApi prAcIna kAla meM aura isa samayameM bhI ye bhUtiyA loga tibbatake dakSiNa bhAgameM rahate the / aura rahate haiM / isI kAraNa unake rAjA mahAdevane apanI rAjagahI mAnasa tAlake samIpa vAle phailAsa parvata para athavA kailAsa ke pAsa banAI thii| yahA~ rahate hue bhUtanAtha mahAdeva samrATa apanA zAsana pUrva dizAmeM bhUtanAtha para tathA pazcima dizAmeM pizAca jAti para karate the| "girIza" isakA nAma spaSTatAse batA rahA hai ki yaha pahAr3I para rahane vAlA rAjA thaa| girI arthAta pahAr3IkA rAjA girIza kahalAtA hai| isakI dharmapatnI bhI pArvatI nAmase prasiddha hai| "pArvatI" zabda yahI bhAva batAtA hai ki yaha pahAr3I khI thii| pahAr3I rAjAkA vivAha pahAr3I strIse honA hI svAbhAvika hai| isa mahAdevakA kAla. nizcita karanA caahiye| isakA kAla nirNaya hama inake nAmoMse aura inake vyavahArase kara sakate haiM kRttivAsAH . yaha zabda isa kAryake liye bar3A upayogI hai| isakA artha yaha hai-"kRtiH carma bAsaH yasya / " jisakA kapar3A carma hI hai. arthAt kapar3ekA kArya camaDese karane vAlA, athakA camaDeko kapar3eke samAna pahanane vAlA yaha mahAdeva thA / yaha kRtti zabdha yadyapi sAmAnyatA camar3ekA vAcaka hai tathApi hAthIke yA hiranake
Page #351
--------------------------------------------------------------------------
________________ : kacce dhapar3ekA vAcaka mukhyatayA hai / ukta pazuko. mArakara usakA camar3A utArakara uso kacce camakA pahananA usa zabdase vyakta hotA hai| pAThaka hI vicAra kara sakate haiM ki yaha bhUtAnI rAjAkI rahane sahanekI paddhati sabhyatAke kisa sthAna para honA saMbhava hai| hamArA to yaha vicAra hai ki kapAsake yA Una ke kapar3e bunane aura pahananekI prathA zurU hone ke pUrva yugakA yaha varNana hai, kyoMki A manuSya eka bAra UnI yA sUtI kapar3e pahanane kI sabhyatAmeM zrA gaye. ve kaccA camar3A pahananeke pUrva yugameM jA hI nahIM sakate. manuSya kitanI bhI udAsInatAmeM raMgA kyoM na ho, vaha kakSA camar3A pahana hI nahIM sakatA, adi eka bAra vaha kapaDoMkI samyatAmeM bhA gayA ho / mahAdarake varNanameM usa camar3ese raktakI yUde cAroM ora TapakanekA varNana patra batA rahA hai. ki vaha bilakula kayA camar3A hI pahanatA thA / kaI dinAka pazcAn cahA camar3A sUkha jAnA bhI saMbhava hai, parantu yaha zabda usa samayakI sabhyatAkI dazAkA vaNana spaSThatAse kara rahA hai. isameM kisIko kAI zaMkA ho hI nahIM sakatA / bhUtAnakI usa samayako hI yaha sabhyatA mAnanA ucita hai| kyoMki anya logoMse rAjAkI avasthA kucha acchI hI honA sadA hI saMbhavanIya hai aura jinakA rAjA hA kacA camar3A pahanatA haiM una logoMkI sabhyatAko avasthA usase acchA ma.nane kA koI kAraNa nahIM hai / astu / aba isa zanika sAtha hI kapa-bhRta' zabda. dekhanA cAhiyaH kapAlabhRt kapAlabhRta . kapAlI. kapAladhArI Adi zabda samAnArthaka hI hai / kapAla prIta stropahI hAthameM dhAraNa karane vAlA / hAthameM thatanake sthAnama khApaTTIkA upayoga karane vAlA yaha rivAja bhI
Page #352
--------------------------------------------------------------------------
________________ pUrvokta avasthAkIlI sUcanA karatA hai| jo kamA camar3A pahanane : " vAlA hai vahIM svopar3Ike bartana upayogameM lA sakatA hai| dUsarA na nahIM lAyegA / miTTI, sA~dhe, pItala ke bartanoMkA saMbaMdha UnI yA sUtI kapar3oMke sAtha hI hai| jisa sabhyatAmeM kapar3oMkA sthAna camar3e / meM liyA hai usI meM banIkA sthAna lopar3A le sakatI hai| ___ isIke sAtha "kaNDamAlA dhArI" yaha zabda bhI dekhane yogya hai. khopar3iyoM athavA hamiyoMkI mAlA pahanane vAlA; hAiyoMke . Tukar3e hI zrAbhUSaNoMke sthAnama baratane vAlA / yaha zabda bhI / pUrvokta sabhyatAke yugakA sUcaka hai| isake sAtha khar3avAMgapANi" zabna dekhane yogya hai| isakA artha hai-khaTiyAkA bhAga hAthameM dhAraNa karane vAlA" arthAt zAstra ke rUpa meM svaTiyAkI lakar3I banane vAlA / isa zaradake sAtha balarAmajI kA vAcaka "musalI. halI, ilAyudha' :Adi zaThana bhI vicAra karane yogya haiM 1 cAvala sApha karane kA mUsala, bhUmi halana kA hala inake zastra vartane vAlA balarAma thaa| arthAta sAdhAraNa gharake kAyama Ane vAle padArtha mUmala hala yA carapaI Adi unhIMko zastra ke sthAna para vartane baalaa| ilakA upayoga zastrake samAna karane ke liya tathA cArapAIkA upayoga zastra ke samAna karane ke liye pracaNDa zakti cAhiya isameM saMdeha nahIM hai, parantu yahA~ hama dekha rahe hai ki jo sabhyatA vividha mAdhanoMke bartana ke kAraNa samajhI jAtI hai usa sabhyatAko apekSA inakI sabhyatA kisa darje para thI / vicAra karane para patA laga sakatA hai ki ve mahApuruSa usa santatAke samayake haiM ki jisa samaya loga valoMke sthAna para dharma, bartanoMke sthAna para khopar3iyA~ bartate aura zastroM ke sthAna para cArapAIkI lakar3iyA~ bhI upayoga meM lAle the| yadyapi mahAdevake zAstroM meM hama dekhate haiM ki inake pAsa
Page #353
--------------------------------------------------------------------------
________________ 2. rA 7 = * ( 353 ) "parazu, trizUla, dhanuSyabANa, tathA anya zakha" the "pAzupAkha" nAmaka bar3A tejasvI astra mahAdeva ke pAsa thA, tathApi sAtha sAtha hama pUrvokta zabdako bhI bhUla nahIM skte| pAMDavoMkA arjuna vIra mahAdeva ke pAsa zastra sIkhaneke liye jAtA hai aura unase zastra prApta karake apane Apako adhika balavAna anubhava karatA hai / ye bAteM bhI hameM isa samaya vicAra koTI meM lAnI caahiye| parazu trizUla bArA ye zastra acchA pholAda banAne vAloMkA yuga batA raheM haiN| aura pUrvoka kRttivAsa:" Adi zabda bahuta pUrvakAla kI ora hameM le jA rahe haiM / isaliye hama anumAna 'la donoM yugoM ke madhyakA kAla isa sabhyatA ke liye mAna sakate haiN| . bhUmi para eka hI samaya vibhinna avasthAkI sabhyatAyeM vibhinna dezoM meM rahatI haiN| dekhiye isa samaya yuropa meM vimAnoM aura moTaroM kI sabhyatA hai, bhAratameM belagAr3IkI sabhyatA hai aura tibbata meM paidala calane kI sabhyatA hai / parantu bhAratavarSa me yuropIyanoMke kAraNa vimAna aura moTareM AtI haiM aura kaI dhanI bhAratIya lAMga bhI moTaroMkI savArI upabhogate haiM / tathApi yaha mAnA nahIM jAyagA ki isa samaya bhAratako sabhyatA moTarokI hai. kyoMki yahA~ bhAratiyoM kI buddhimatA se moTara to kyA parantu moTarakA eka bhI bhAga banatA nahIM hai| isa prakAra Adi loga yuropakI uttama baMdUkeM bartate hai parantu ve svayaM una baMdUkoM ko panA nahIM lakate / paThAna loga svayaM karIba karace camar3e kI sabhyatAle thor3e Upara rahate hue bhI vimAnoMke yugakI baMdUkeM batA sakate haiN| isakA kAraNa yahI hai ki anya dezake bane hue padArtha dUsare deza meM lAye jAte haiM aura vahAM usakA upayoga kiyA jAtA hai isI prakAra bhUtiyA loga bahuta prAcIna kAla meM kacce camar3e vartanekI avasthA meM rahate hue bhI bAhara ke dezale bane hue pholAda Adi lAkara kucha -
Page #354
--------------------------------------------------------------------------
________________ prayoga vizeSase apane zastrAstra banAte hoMge / parazu, trizUla, vAraNa aura pAzupatAstrake upayoga ke kAraNa unakI sabhyatAkA darjA bahuta U~cA mAnanA kaThina hai / kyoMki inake sAtha sAtha karuye camar3oMkA kapar3oMke samAna upayoga, khopar3IkA batanoMke samAna upayoga r3iyoMkA AbhUSaNoMke samAna upayoga karanekI prathA bhI unakA viziSTa darjA nizcita karatI hai| mRta aura pizAca jAtike loga usa samayake asamya avasthAke loga the, yaha AMta mahAbhAratAdhi prantha par3hanese mI samaya dhyAna meM AjAtI hai. parantu mahAdevAdi vIra mahApuruSa unase vizeSa ucca avasthA para mAnanA yogya hai kyoMki inakI mAnyatA anya rAtisa bhI usa samaya sabako mAnya huI thii| RtudhvaMsI mahAdevakA vicAra karaneke samaya usakA yajJavidhvaMsaka guNa bhI dekhanA cAhiye / "kratu--dhvaMzo" zabdakA atha yazakA nAza karane vAlA hai / mahAdeva yajJakA nAzaka praziddha hai / dakSaprajApati ke yazakA nAza usane kiyA thA / dakSaprajApati usakA saMbaMdhI bhI thaa| yajJakA vidhvaMsa karaneke hetu isa mahAdevake viSayameM thor3I zaMkA utpanna hotI hai aura vaha zaMkA rada hotI hai ki jisa samaya hama dekhate hai ki mahAdeva sadA asuroM aura rAkSasAMkI sahAyatA karatA hai / bANAsurarAnikoMko mahAdevakI mahAyatA huI thI aura umI kAma devoM aura zrAoMko bar3e kaSTa hue the / bANAsura jaise pAsiyoM rAkSasoM ko mahAdevase mahAyatA milatI thI aura isa kAraNaM vAha prabala hokara devoM aura aAyA~ko sattAte the| mahAdeSakara yaha vizvaMsa karanekA svabhAva aura asuroko dedhoM aura prAyoM ke viruddha prabala. anAnekI rAjanIti spaSTa siddha kara rahI hai ki ye prAraMbha meM na to devoMke pakSapAtI the aura na aAki sahAyaka the 1
Page #355
--------------------------------------------------------------------------
________________ ( 335 ) parantu bahuta samaya taka apane DhaGgase calane vAle svatantra aura devoM yA Aryoke kalyANa ke vipayameM pUrNa udAsIna ho rahe the| parantu upendra viSNu prayatnase aneka bAra asaphalatA prApta hone ke kAraNa mahAdevane apane zrApako devAMke pakSa meM rakhanA yogya samajhA aura tatpazcAt unase devoM aura AryoMko koI kaSTa nahIM hue / arthAt ye pUrva AyumeM rAkSasAMke sahAyaka the parantu pazcAtakI vRddhAvasthAmeM devoM aura pAryo ke hitakArI bana gaye / yajJabhAgake liye yuddha isase pUrva batAyA hI hai ki mahAdeva RtudhvaMzI, yajJahana , yajJaghAtI" jAti nAmoMse gir3a hai danta jAgatika padanyAne naSTa bhraSTa kiyA thaa| isakA kathAyeM rAmAyaNa mahAbhArata Adi itihAsa meM praziddha haiM aura prAyaH purANoM meM bhI haiM / isakA vRttAMta yaha hai "dakSaprajApatine yajJa kiyA thA, unhoMne saMpUrNa devIko nimatraNa diyA thA. parantu mahAdevako nimantraNa denA bhI usane ucita na samajhA / isa para jhagar3A huA aura jhagar3A bar3hata bar3hate yuddha meM pariNata huzrA / mahAdevane apane bhUtagaNoMko apane senApatike sAtha yajJake sthAna para bhejA aura unhoMne vahAM jAkara yajJamaMDapa aura saMpUrNa yajJakA nAza kiyAkecidvabhaMjuH prAzaM patnIzAlI tathApare / sada pAnIghrazAlA ca tadvihAraM mahAnasam // 14 // rurujuryajJapAtrANi tathaike'praninAzayan / kuNDeSvamUtra yankecidvibhidudimekhalAH // 15 //
Page #356
--------------------------------------------------------------------------
________________ 1 326 abAdhanta sunItanya eka patnIstarjayan / apare jagRhurdevAnpratyacAntAyitAn // 16 // zrI bhAgavata 4 / 5 1 " kaIyoM ne yajJazAlA ke bAMsa tor3a diye patnIzAlAkA bhavana kiyA, samAsthAna. AmazAlA aura pAkazAlAkA nAza kaIyoM ne kiyA. kaIyAMne yajJapAtra tor3e, dUsarAMne abhiyoko bujhAyA yajJakuMDoM meM kaIgoMne mUtra kiyA, bedI mekhatA kaIyoMne tor3a diye, RSi muniyoMko kaI gote dhasakAyA pokhiyoM kA apamAna bhI kaIyoM ne kiyA. anyAne devAko pakar3a kara khUba Thoka diyA / ima balameM devoMko bhI khUba coTeM lagI kaI devoMke dAna TUTa gaye kaI bar3I jakhameM hogaI, kaI AMkha phaTa gaye isakA vana bhI dekhiye jIantaraarasyaM prapadyetA'kSiNI bhagaH / bhRgoH zvazrUNi rohantu pUSNo dantAzca pUrvavat / 51 / / devAnAM bhagAtrANAmRkhijAM cAyudhAzmabhiH / bhaktAnugRhItAnA mAzu manyostvanAturam / / 52 / / zrI0 bhAgavata 4 / 6 "yajamAna jI, bhagake A~kha ThIka hoM. bhRgukI mUDiyA~ ThIka DaoN. duSA dAMta pahale jaise hoM, pattharoMse phaTe devoMke sAtha aura " Rke aMga ThIka ho / " isa varNana se patA lagatA hai ki yajamAna dakSa prajApati bahuta ghAyala huA thA, yahAM taka ki usake jIvita rahane meM bhI zaMkA utpanna huI yo bhaga devatA ke AMkha gaye the. pUSA dA~ta TUTa gae the, bhRgukI dAr3hI mUcheM kATI gaI thI aura anyAnya devoMke zarIroMpara anyAnya sthAnoMmeM bar3e bhArI bhArI
Page #357
--------------------------------------------------------------------------
________________ """-: - - - - jakhama bane the / isa jhagaDe se mahAdeva ko jo yaza bhAga prApta huA usakA bhI varNana yahA~ dekhiye eSa te rudra bhAgo'stu yaducchiSTo'dhvarasya vai / yajJaste rudra bhAgena kalpatAmadya yajJahan // 50 // zrI0 bhAgavata / 64 / "he yajJayAta karane vAle rudra mahAdeva ! yajJa kA ucchiSTa annabhAga zrApakA hogA / isase yajJa bddhe|" arthAt yajJakA iniSTa anabhAga mahAdeva aura unake bhUtagaNoM ko dene kA nizcaya karane se mahAdeva aura bhUtagaNoM ne Age kabhI yajJakA ghAtapAta nahIM kiyA / ucchiSTa annabhAga kA tAtparya jhUThA anna aisA hI samajhane kA koI kAraNa nahIM hai, usakA isanA hI tAtparya dIkhatA hai ki anyAnya devoM kA annabhAga dene ke pazcAta jo annabhAga avaziSTa rahegA baha rudra ko de denaa| itane annabhAga para bhUtagaNoM kI saMtuSTI huI / yuddha karake anna kA bhAga kiMvA annakA ana bhAga bhI nahIM liyA, parantu yajJake ucchiSTa bhAgapara hI saMtuSTa ho gye| dakSAdi Arya loga devoM kA satkAra karate the aura unako anna bhAga dete the| paraMtu bhUta logoMko yA unake bhUvanAtha mahAdevako na koI yajJa meM nimaMtraNa detA thA aura na annabhAga dete the| yajJa ke samaya devajAtI ke loga yajJamaMDapa meM Akara pradhAna sthAna meM baiThate the aura tAjA anna kA bhAga bhakSaNa karate the / Arya loga bhI usa prakAra yajJameM samilita hote the aura zeSa bacA anna bhUmimeM gADate. yA jala meM bahA dete the| paraMtu bhUta logoM ko yajJamaMDapa meM Ane kI aura anna bhAga prApta karane kI AjJA na thii| Ajakala bhI jisa prakAra dvijoMke yajJAdi karma karane ke sthAnameM aMtyaja, de
Page #358
--------------------------------------------------------------------------
________________ { 338 ) camAra. athavA mleccha, yavana zrAdi anya dharmIya loga nahIM zrA sakate haiM, usa prakAra pUrva samaya kI yaha bAta hogI / isaliAre bhUta loga yajJamaMDapake Asa pAsa anakI icchAse yUpameM taDapane aura barasAtameM bhIgate hue bhramaNa karate rahate hoNge| paraMtu ghaMmaDI Arya zaktike abhimAnI deva ina bhUtoMkI bhUkhase pIDita avasthAkA kucha bhI dhyAna nahIM karate the / pAThaka dekha sakate haiM aura vicAra kara sakate haiM ki bhUkhe loga itanA apamAna aura kaSTa kitane dina taka baradAzta kara sakate haiM? aMtameM ina bhUta logoMne yajJamaMDapa para patthara pheMke aura ekadama aMdara ghusa kara yajJakI bar3I kharAbI kii|" Izvara viSayaka Arya samAjake mahAn vaidika vidvAn zrImAn paM0 sAtabalekara jI kA mata / Apa 'IzvarakA sAkSAtkAra' pustakake prathama bhAgameM likhate haiM ki "ye sabhI (vaidika) RSi 'Izvara vizvarUpa hai aisA hI kaha rahe haiN| pAThaka yahA~ yaha bAta spaSTa rItise samajhe ki, Izvara vizvameM dhyApaka hai| aisA inakA bhAva yahA~ nahIM hai| pratyuta jo vizvarUpa dIkha rahA hai, yA anubhavameM pA rahA hai, vahI pratyakSa IzvarakA svarUpa hai| aisA hI inakA kathana hai / Aja Izvarako adRzya mAnA jAtA hai. para vizvarUpa dRzya honese vaidika Izvara bhI dRzya hI hai| yahI upaniSad aura gItAke 'vizvarUpa' varNanase spaSTa hotA hai / Ajakala kI pracalita kalpanAse yaha sarvathA vibhinna hai, isameM sandeha nahIM hai|" vartamAna mAnatAyeM, (1) Izvara bahuta dUra hai, (2) Izvara haraeka vastumeM hai, (3) Izvara andara hai aura bAhara bhI hai. (4) Izvara sanaseM hai aura saba Izrara
Page #359
--------------------------------------------------------------------------
________________ meM haiM, (5) Izvara hI saba kucha hai| inameM antima dhAraNA vaidika - - - ---- eka izvarakI sArvabhauma sattA mAnane para, tathA Izvarako sarva* dhyApaka mAnane para dUsarI sRSTikI sattA mAnanA kaThina hai| kyoMki eka hI sthAnameM do vastuoMkA rahanA asaMbhava hai| jahA~ sRSTi hai yahA~ Izvara nahIM nau jahA~ Izvara dhoyA, mRti nahIM mAne kI ora pravRtti hotI hai| saMgha bhRtoMmeM Izvara hai aisA mAnanese isakA artha saba bhUta khokhale haiM / ata: vahAM khokhale panameM Izvara rahA hai aisA hotA hai| isI taraha IzvarameM saba bhUta hai. aisA kahate hI Izvara meM aisA sthAna hai. jahAM saba bhUta raha sakate haiM, aisA hI mAnane pdd'egaa| do yA tIna padArtha Izvara ke atirikta haiM aura unake sAdha Izvara bho sarva vyApaka hai. isa kathanakA tarka bhise kucha bhI mUlya nahIM hai / tathApi ye loga tathA drutasiddhAntako mAnane vAle saba sampradAya aisA hI mAnata Aye haiN| ye Izvara, prakRti aura jovako anAdi mAnate haiM aura vaisA mAnate huye Izvarako sarvavyApaka bhI mAnate haiN|" pR898 yahA~ mArya samAjake mUla siddhAntako hI tarka aura beda viruddha siddha kiyA gayA hai| cora Adi saba Izvara haiM Age zrApa likhate haiM ki'ghAtaka, cAra. DAkU. luTere, ugane vAle. dhokhebAja, pharevI, makAra. kapaTI, chala karane vAlA. niyamIkA ullaMghana karane vAlA, ___ inameM tRtIya aura caturtha siddhAnta prAya samAjakA hai, jisako spaSTarUpase avaidika batAyA gayA hai /
Page #360
--------------------------------------------------------------------------
________________ rAtri ke samaya duSTa icchAse bhramaNa karane vAlA. niHsandeha ye dudha bhAva vAle mAnavoMke vAcaka ( zabda ) haiN| parantu ye bhI rudrake hI rUpa haiN| jisa taraha jJAnadAtA brAhmaNa, sabake pAlana karane vAle kSatriya, sabake poSaNakartA vaizya, aura sabakI sahAyatArtha karma karane vAle zadra, rudra ke rUpa haiM, usI prakAra corI karake logoMko lUTane vAle rudrake hI rUpa haiM pAThakoMko yaha mAnane ke liye bar3A kaThina kArya hai| cora bhI paramAtmAkA aMza hai / kyA yaha satya nahIM hai| pR0 163 ___cAra varNoMke mAnatroMkA jIva jaisA paramAtmAkA aMza hai. vaisA hI cora, DAkU, luTeroMkA jIva bhI paramAtmAkA aMza hai|.. vedakA kathana hai ki jisa taraha cAra varaNoMmeM vidyamAna janatA saMsavya hai. isI taraha cAra. DAkU, zrAdi bho vaise hI saMsevya hai|" janma Adi karmase nahIM hai "Ajakala jo batAyA jAtA hai ki pUrva karmake pApake bhoga bhoganeke liye jItra zarIra dhAraNa karatA hai, arthAt janma pApa mUlaka hai, yaha vedakA siddhAnta nahIM hai / yaha jaina, bauddha kI kalpanA vaidika dhammiyoMke andara ghusa gaI hai|" pR0278 isa prakAra aApane graha mida kara diyA ki-Izvara vipayaka catamAna sampUrNa mAnyatAyeM avaidika haiN| ___ isake liye hama Apako zatazaH dhanyavAda hI deNge| kinnu yadi zrApa thAr3A aura vicAra karate to Apako apanI yaha navIna kalpanA bhI avaidika aura tarka hIna pratIta hotI / - mukti nahIM zrApa likhate haiM ki.- samUcA vizva eka ho sattA hai (eka
Page #361
--------------------------------------------------------------------------
________________ : ( 341 ) eka hI sat) yahA~ vibhinna sthAna sattA meM pariNata hone se mukti sabaka milakara eka hogii|" pra0455 isa prakAra Apane karma siddhAnta tathA mukti, aura mukti ke sAdhana. tapa Adike lie sanyAsa dhAraNa Adi sabako vaidikadharma para jainiyoM kI amiTa chApa batAyA hai| paraMtu isa prazna kA inake pAsa koI uttara nahIM hai ki yaha Izvara vinA kAraNa cora, DAkU luTerA, vyabhicArI, ghAtaka Adibanane ke lie kyoM pravRtta hotA hai dersharaare ke mAnane para pApa aura puNya zrAdi Apa kI vyasthA kA AdhAra kyA hai ? kyoMki Apake mata se janma karma mUlaka to hai nahIM! apitu Apake matAnusAra to Izvara binA prayojana. aura binA kisI kAraNa ke svayaM hI pratyeka samaya gadhA ghor3A kuttA billI pazu pakSI va manuSya Adi kA rUpa dhAraNa karatA rahatA hai / isa prakAra aneka zaMkA haiM jinakA vivecana hama Age vedAnta darzana prakaraNa meM kareMge / yahAM to yahI kahanA hai ki ApakI yaha mAnyatA bhI vaidika hai| kyoMki Apane jina vaidika maMtra AdhArase apane mar3akI sthApanA kI haiM, hamane una saba mantroMke yathArtha artha likha kara sapramANa yaha siddha kara diyA hai ki saba kathana jIvAtmA kI avasthA hai| arthAt kisI jagaha to nizcaya nayase zuddhAtmA (paramAtmA) kA varNana hai. aura kahIM antarAtmA (AtmajJAnI mahAtmA) kA kathana haiM, to kahIM vahirAtmA. arthAta saMsArI AtmA ( saMsAra meM likA varNana hai| yaha varNana rudrakA hai. jisako Apane svayaM (mahAbhAratakI samAlocanA meM) sUta jAti (bhUTAna) kA tathA pizAca jAtikA rAjA nija kiyA hai tA yaha corI va DAkA DAlane vAlI jAtiyoMkA zravipati thA yaha siddha hai | isakI Izvara kahanA IzvarakA majAka ur3AnA hai /
Page #362
--------------------------------------------------------------------------
________________ ( 342 ) pANa mahimA isI viSayako vizeSa spaSTa karane ke lie hama vaidika sAhityameM jo prANoMkI mahimAkA varNana hai, usako likhate haiN| isa varNanase pAThakoMko vaidika adhyAtma vidyAkA bhI rahasya samajhameM AjAegA, tathA vedAma jo sRSTi racanA ke mantra pratIta hote haiM unakA bheda bhI prakaTa ho jaaygaa| prANoMkA mAhAtmyaH ( vaidika vAMgamayameM )-mUryake jitane. azva, vRSabha, isa zrAdi dhArApita nAma pAte haiM jIvAtmA ko bhI una nAmoM se pukArate haiN| sUryake sapna prakAra kiraNa haiN| jIvAtmAke bhI do cakSu. do karNa. do nAsikAyeM. eka bANI ye sapta kiraNa sama haiN| mUrya ke sAtha bhI kahIM prANa aura mana, kahIM prANa. mana aura vANI, kahIM prANa. mana, vANI. aura vijJAna, kahIM cakSu zrotra. mana vAgI. kahIM paMcendriya SaSTha mana ityAdi samAnatA hai| jaise mUgyake loka, antarikSa aura pRdhitrI tIna loka haiN| tain jAvAtmAka parasa kati paryanta eka pRdhiyI loka. mAyazarIra dUsarA antarikSaloka, tIsarA jhulaak| athavA eka sthUla zarIra, dUsarA indriya. nIsarA mana ye tIna loka hai bhAva yaha hai ki jIvAtmA aura sUrgako aneka prakArase parampara upamita karate haiN| yaha jIbAramaviziSTa jo nayana, karaNa, nAsikA, rasamA Adika garama haiN| ve vahA~ prAmA nAmase ukta hai| prANa ho suparNa (pakSI) hai| yatrA suparNA amRtasya bhAgam / animeSa vidayA'bhisvaranti /
Page #363
--------------------------------------------------------------------------
________________ ( 343 ) ino vizvasya bhuvanasya gopAH / samAdhIraH pAkamatrAviveza / / 50 / 3 / 12 / / yahAM yAskAcArya sUrya aura jIvAtmA donoMkA varNana karate haiM sUrya pakSameM suparNa kiraNa | AtmapakSa meM suparNa indriya / jIvAtma viziSTa prANa hI pakSI hai| = purava ke dvipadaH purake catuSpadaH puraH sa pakSI bhUkhA puraH puruSa Avizat / vR0/2/5/18 isa prANa sahita jIbAtmA ke dvipada, catuSpada saba hI pura (grAma) haiM ataH yaha puruSa kahAtA hai| pakSI hI ke sarvatra praviSTa hai| brahmA devAnAM padavIH kavInAmRSirviprANAM mahiSI mRgAgAm | zyenI gRdhANAM svadhitirvanAnAM somaH pavitramatyeti remana || ni0 pari0 2 / 13 / / 1 isa RcAyeM brahmA, padavI, RSi mahiSa, zyena, svadhiti aura soma ye saba jIvAtmA ke nAma aura deva, kavi vipra, mRga, gRdha, vana ye saba indriyoMke nAma haiN| aisA yAskAcArya kahate haiM / L haMsaH zucipad vasurantarikSasad hotA vediSadatithidu roza - sat / tRSad varasadRtasad vyomasadvjA gojA RtajA adrijA Rtam / nirukka / I yahA~ haMsa Adi prANa sahita jIvAtmA ke nAma kahe gaye haiM prANa hI sapta RSi haiM sapta RSayaH pratihitAH zarIre / sapta racanti sad mapramAdam //
Page #364
--------------------------------------------------------------------------
________________ saptApaH svapato lokmiiyuH| tatra jAgRtI asvadhanoM satrasadA ca devaa|| ni006|37 yahA~ bhI donoM pakSoM meM ghaTAte haiN| sUrya rUpa zarIra meM sAta phiraNA hI sapta RSi haiM / ve hI kiraNa pramAda rahita ho sambatsara kI rakSA karate haiN| sUrya ke asta hone para bhI ye hI sAta (Apa:) sarvatra vyApaka hote haiN| sUrya aura vAyu donoM jagate rahate haiN| ityAdi sUrya pakSa meM (par3e + indriyANi + vidyA+saptamI) chaH indriya aura saptamI vidyA ye sAtoM RSi haiN| ye hI zarIra kI rakSA karate haiM, sojAne para ye sAtoM yAtma rUpa loka meM rahate haiM prAjJa aura tejasa AtmA sadA jagate rahate haiM prAzajIvAtmA / sejasa = prAya yahA~ yAska cha: indriya kahate haiN| paJca jJAnendriya, SaSTha mn| tithya'm vilacapasa uurcbudhno| yasmin yazo nihitaM vizva rUpam / / atrAsata RSayaH sapta sAkam / ye asya goyA mahato babhUvuH // ni0 deM. 6 / 37 // vahA~ bhI grAska donoM pakSa rakhate haiN| Atma pakSa meM sama RSi padase sapta indriya lete haiN| do nayana, do dhAraNa, do nAsikAyeM aura eka jilA prAyaH ye hI sAta abhipreta haiN| isakI vyAkhyA zatapatha brAhmaNameM bhI hai parantu yahA~ pAThaH isa prakAra hai| arvAga vilazcamasa uucvughnH| tasmin yazo nihita vizvarUpam // tasyAM sapta RSayaH sapta tIre / vAgaSTamI prAraNA saMvidAnA / /
Page #365
--------------------------------------------------------------------------
________________ ( 345 ) isa zarIra meM jo zira hai vahIM camasa (pAzrvat ) hai (arvAgabila) isakA sukharUpa bila (chidra) nIce hai| mUla Upara hai| ise zirorupa camasa pAtra meM prArUpa sampUrNa yaza sthApita hai| isake taTa para prANa rUpa sAta RSi haiN| aura aSTamI vANI veda (mahAAtmA ) se sambAda karatI huI vidyamAna hai| Age ina sAtoMke nAma bhI kahate haiN| donoM karNa gautama, bharadvAja / donoM catu vizvAmitra jamadagni / donoM nAsikAe~ vasiSTha, kazyapa / : vANI = atri | - prANa hI RSi haiM atava trAhmaNa granthoM meM = " prANA caiM RSayaH " zata0 6 / 1 " prANA va RSayaH " isa prakArakA pATha bahuta AtA hai / prANA u vA RSayaH // 4 // prANA vai bAlakhilyAH // 8 // ityAdi zatapathAdi brAhmaNoM meM dekhiye / zata pathavA0 ke zraSTuma kANDake Arambha meM hI likhA hai / "prANo bhauvAthanaH / prANo vai vasiSThaRSiH / 6 / mano ye bharadvAjaH / cajurvejamadagni RSiH / vAgU vai vizvakarmARSiH ityAdi aneka pramANase siddha hotA hai ki bedoMmeM jo vasiSTha Adi pada Ae haiM ve prANAMke athavA prANa viziSTha jIvAtmA ke nAma haiN| prANa hI sapta zIrSaNya prANa haiM sapta veM zIrSan prANAH / aitareya || 3 || 3 ||
Page #366
--------------------------------------------------------------------------
________________ "sapta zIrSaNyAH prANAH" aisA pATha brAhmaggoM meM bahuta prAtA hai do canu, do karNa, do nAsikAra aura eka vAga ye hI sapta zIrpaNya prANa haiN| prANa hI bhUbhuvAdi sapta loka haiM prANAyAma ke samayameM "oM bhUH zroM bhuvaH yo svaH oM mahaH oM janaH oM tapaH oM satyam" yaha mantra par3hate haiN| prANa + AyAma - prANoM ke avarodha karanekA nAma prANAyAma hai bhU Adi prANoM ke nAma haiN| 14-caturdaza lokoMkA jo varNana hai vaha prANokA hI varNana hai| ye hI sAta prANa-do cakSu, do karNa, do nAsikAe~ aura vAga Upara ke loka hai, + aura do hAtha do paira eka bhUtrendrigra malendriya aura eka udara ye sAta nIceke sAta loka / atala. vitala, sutala, mahAtala, rasAtala aura pAtAla nAmase pukAre jAte haiN| prANa hI 46 vAya haiM mahAbhAratAdikoM meM gAthA hai ki kazyapakI strI ditiko jaba garbha rahA taba "indra yaha jAna kara ki isase utpanna bAlaka merA ghAtaka hogA" ditika badara meM praviSTa ho garbhastha bAlakako prathama 7 sAta khaNDa kara punaH eka zakako sAta 2 vaeDa kara bAhara nikala aayaa| diti ne isake sAhasako dekha apane 46 putroM ko indra ke sAtha kara diyA taba hI se ve marut vA mArut kahAte haiM aura indra ke sadA sAtha rahate haiN| mAva yaha hai ki:- diti nAma vyaSTi zarIra
Page #367
--------------------------------------------------------------------------
________________ kA aura aditi nAma samaSTi zarIrakA hai| (do akkhaNDa ne) jo sImA vaddha, vinazvara zarIra hai yaha diti tadvinna aditi / indra mAma jIvAtmA kA hai / indriya zabda kA artha indra liGga hai arthAta indrakA cinha karaNa dvArA indra (jIvAtmA ) kA bodha hotA hai ataH isa netrAdika samUhako indriya kahate haiM / isa se vispaSTa siddha hai ki indra nAma jIvAtmA kA bhI hai / manuSya se lekara kITa paryanta kA jo zarIra vaha diti, kyoM ki yaha sImAvaddha svagahanIya aura vinazvara hai / isa sampUrNa prAraukA jo alA, asIma, avinazvara zarIra hai vaha aditi hai / isa aditi ke putra jIvake sadaguNa Adi deva haiN| ataH ye bhI avinazvara haiM / aura ditike putra rAkSasa haiM / ve vinazvara haiN| kAma, krodha, lobha Adi jo zarIrake dharma haiM ve hI yahAM rAkSasa hai| ina donoMmeM madA samrAma rahatA hai| parantu prANa ( nayana, karNa nAsikA ityAdi ) bhI to bhautika hai ataH ye bhI ditike putra haiM phira prANoM aura jIvAtmA meM bar3A virodha rahanA cAhiye / parantu rahatA nahIM / yapi ye bhautika aura vinazvara haiM tathApi ye sadA jIvAtmA indra ke sAthI haiN| bhautika hone ke kAraNa hI ye hI indriya kabhI 2 asurarUpa dhAraNa kara jIvAtmAse ghora saMgrAma karate haiM. isI bhAvake dikhalAne ke liye isa AkhyAyikA kI sRSTi huI hai| isa zarIrameM mukhya eka hI prArA hai| jIvAtmAke yogase yahI eka prANa sAta hote haiM. do navana, do karNa. do nAsikAe~ aura eka jihA, puna: ina sAtoMkI ananta viSaya pApanA hai| isIko 7+7 sAtako sAsase guNAkara 46 dikhalAyA hai / vinazvara hAneke kAraNa maruta - maraNa zIla kahAtA hai aura ye sadA indra ke sAtha rahata hai| indra nimA inakA astitva nahIM raha sktaa| ataH vedoM meM bhI indrako mahatvAn kahA hai|
Page #368
--------------------------------------------------------------------------
________________ "manu- jIvAtyA jIvAtmA ( ma mAm ) uttama { 348) prANa hI sapta hotA hai yebhyo hotrAM prathamA mAyeje / manuH samiddhAgnirmanasA sapta hotabhiH // 10 / 13 / 7 // ___ manu = jIvAtvA / ( samidvAgni.) jisane hRdayarUpa amiko pradIpta kiyA hai. vaha ( manuH ) jIvAtmA ( manasA + saptahobhiH) mana aura saptendriya rUpa-sapta hotAoM ke sAtha (prathamAMm ) uttama homa + aArole) samapAra karatA hai| hotrAyanne habIpi yatra sA hotrA yatraH / sAma / / yena yajastAyate sapta hotA / yajuH / jisa yajJameM cakSu Adi sapta hotA haiM / vedI aura zatapathAdi prAhANoMke dekhanele yaha pratIta hotA hai ki yajJAdi vidhAna bhI kevala pratinidhi svarUpa hai| adhyAtma yajJoM ke sthAna meM vividha RtvikoM ke sAtha vAjha yajJa karake dikhalAye jAte haiN| kahA~ taka varNana kiyA jAya / saptasindhu, samalAka, saptarAzi, saptAci, samAmi, saptahotra zrAdi padoMse bhI saptendriyoMkA hI prahaNa hai| vRhadAraNyakopaniSada meM yAjJavalkya kahate haiN| 1-cAm yajJasya hotA / 2-cakSuyajJasyA'dhyayuH / 3-prANI vaM yajJasya udgAtA / 4-mano ke yajJasya brhmaa| grahA~ para dekhate haiM vAga . cakSu, prANa, aura mana ye hI cAra hotA hai, adhvaryu udgAtA aura brahmA hai / punaH vAhya vana tIna prakArakI RcAeM tIna samayameM par3hI jAvI haiM ve purAnuvAkyA 1 yAjyA aura zasyA kahAtI haiN| yAcayAya kahate hai,
Page #369
--------------------------------------------------------------------------
________________ ( 246 ) "prANa eva puro'nuvAkyA, anoyAjyA, vyAnaH zasyA" prANa hI puro'nuvAkyA hai, apAna yAjyA hai aura vyAnazasyA hai| aitareya brAhmaNa 6, 14 meM kahA haiM I meM prANo meM hotA / prAyaH sarva RtvijaH / 6 / 3 vA suyA 2 / 28 meM mano vai yajJasya maitrAvaruNaH / 2 / 27 meM prAgu vai RSayoM devyAsaH / 1 / 8 meM prANApAnau anISomo cakSuSoM eva agnIpoSa i 1 prAraNa hI go, dhenu aura vipra haiN| aura AtmA soma hai / somaM gAvo dhenavo vAkzAnAH / somaM viprA matibhiH pRcchamAnAH // somaH sutaH pUyate zrajyamAnaH / some arkAsiSTubhaH saMtavante / ni0 pariziSTa 2 // sUrya pakSameM gau dhenu aura pise kiraNoMkA, aura AtmapakSa meM indriyoMkA praNa haiM / isI prakAra haMsa, samudra, nRpA Adi donoMke nAma kahe gae haiN| prANa hI candramA hai / vidhuM dadrANaM sapane bahUnAM / yuvAnaM santaM palito jagAra | devasya pazya kAvyaM mahitvA'dyA mamAra sahyaH samAna / ni0 pari0 2 | (pasthitaH ) Aditya ( samane bahUnAM + dvArA 1.) AkAza vidhi ke madhya meM hamanazIlA ( yuvAnam + sana -
Page #370
--------------------------------------------------------------------------
________________ ( 350 ) vidhuma) yuvA candramA ko ( jagAra) nigala jAtA hai| (devasya +mahitvA + kAvyam + pazya ) sUryake mahAna sAmarthya ko dekho ( a + mamAra ) candramA Aja maratA hai / ( hyaH + saH + sam + jAna ) parantu kala hI punaH jI uThatA hai ( samane ) saMhArarUpa saMgrAma meM jo prANa (bahUnAm + dadrANam) bahutoM ko damana karane hArA hai ( yuvAnam santam ) aura jo sadA yuvA rahatA hai ( vidhum ) usa prArUpa candramAko ( patitaH) jarAvasthAke kAraNa zukla keza rUpa puruSa ( agAra ) girajAta haiN| isa devakI mahimA dekho| yaha prANa Aja maratA hai kala punaH janma letA hai| sam mAna = ana-praNane / an dhAtuse "zrAna" liT meM banA hai / ityAdi kahA~ taka udAharaNa likheM jAya / niruktameM adhyAtma aura adhidevata pakSa dekhiye / yadyapi pariziSTa yAskRta pratIta nahIM hotA tathApi yAskAnukUla hai isameM sandeha nahIM kyoMki dvAdazAdhyAyI niruktase bhI ubhayapakSa dikhalAyA gayA hai| jagata aura zarIra RSiyoMne isa mAnava zarIra ko jagatase upamA dI hai yathAchAndogyopaniSad ke caturtha prapAThaka ke tRtIya khaMDameM kahate haiM "vAyu hI saMvarga arthAta apane maiM satra padArthoMkA laya karane vAlA he" | jaba ani zrasta hotA hai taba vAyu meM hI lona hotA hai| sUrya asta hotA hai taba vAyu meM hI lona hotA hai isI prakAra candra aura jala bhI vAyu meM lIna hote haiN| yaha adhidevata hai" / " a adhyAtma kahate haiM prANa to gaMdharma hai| jaba vaha (jIva ) sotA hai taba vANo prANa meM ho lIna hotI hai isI prakAra cakSu kSetra aura mana ye bhI prANa meM lIna hote haiN| ye do do saMvarga hai| devoM meM vAyu aura prANoM (indriyoM) meM prANa" yahAM bAr3ha jagata meM jaise vAyu, --
Page #371
--------------------------------------------------------------------------
________________ ani, sUrya, candra aura saladhAI bhI unA meM mAmA vAyu mukhya hai| tadata zarIra meM prANa, vANI. cakSu. zrotra aura mana yepAMca prANa ( indriya ) haiM inameM prANa mukhya hai| punaH 3.-17 meM kahA hai ki adhyAtma jagata meM manako gRhana jAna isake guNoM kA adhyayana kare / isa manake vANI. prANa, cakSu aura zrotra cAra pada haiM aura prAkAza agni, vAyu, zrAditya aura dizA cAra para hai| yahAM manakI AkAzase tulanAko hai / kyoMki donoM hI ananta haiM / vRha / 1 / 5 / 4 meM kahate haiM / bAga pRthivI loka, mana antarikSa loka, aura prANa dyuloka haiN| vRha 1 / 5 / 21 meM kahate haiN| indriya gaNa paraspara spardhA karane lage ki vAga ne kahA ki maiM hI bolU gI / cakSune kahA ki maiM hI dekha gA / zrotrane kahA ki maiM hI sunUM gA isa prakAra saba indriya kahane lage / parantu mRtyu Akara ina saboMko vazameM karane lgaa| isI kAraNa vAga thakatI hai| catu aura zrotra zAnta hojAte haiM. mRtyu inako vivaza kara prANa kI ora claa| parantu prANako vivaza na kara sakA / ataH prANa sarvadA calalA hutrA thakatA nhiiN| ataH yaha madhyama prANa sarva zreSTha hai yaha adhyAtma hai| aba adhi devata kahate haiN| agnine kahA ki maiM prajvalita hoU~gA / sUryane kahA ki maiM tpuuNgaa| candra ne kahA maiM bhASita houuNgaa| unheM bhI mRtyune apane vaza kara liyA / parantu vAyudeva ko vazameM nA kara sakA / kyoMki sUtrAtmA vAyu sarvadA pralaya kAla maiM bhI dhanA rahatA hai| ityAdi aupaniSad prayogoMmeM isa zarIra ko brahmArase upanita kiyA hai| aura prANako zreSThatA mAnI hai|
Page #372
--------------------------------------------------------------------------
________________ indriya (prANa ) hI paMcajana haiM yasmina paJca paJcajanA AkAzazca pratiSThitaH / vR0414 / 17 jisa zarIrameM paMca saMkhyA pAMca jana haiN| aura zrAkAza pratiTita haiN| vajana rAto mAramAhI dazA hai. mamameM vedAnta sUtra 1 / 4 / 12 / prANAdayovAkyazeSAt / dekhiye bAga , mana, cakSu, zrIna aura prAe ye paJca prANa kahAte haiM / inake hI nAma paJcajana. paJcamAnava, pazca niti. paJcakRSTi Adi bhI hai / kahIM paJcajJAnendriya, kahIM paJcamAraNa, kaI dazaprANa,kahIM ekAdaza prANa / kahIM paJca jJAnendriya, paSThamana jor3akara padmANa / isyAdi gharzana prAtA hai| prANa hI dvArapAlaka paJca brahma puruSa hai chaa03|13 meM likhA ki isa hadayake pAMca deva suSi arthAna chidra haiN| 1-pUrva meM cacaM rUpa chidra hai vahIM prANa aura Aditya hai -dakSiNa meM nItra rUpa chidra hai| vahI vyAna aura candramA hai| 3-pazcima meM yAga rUpa chidra hai / vahIM apAna aura agni hai| 4-uttara meM manorUpa chidra hai vahIM samAna aura parjanya hai|5.uupr vAyurUpa chidra hai vahI udAna aura zrAkAza hai / ye pAMca prazna puruSa haiM / svarga lokake dvarapAlaka haiN| prANaM hI deva aura asura haiM hAndo- 112 / aura vRhadAraNyaka 5 / 3 / meM kahA hai ki indriya hI deva aura asura haiM duSTendriyoM ke nAma asura aura vazIbhUta indriyoMka nAma deva haiN| athavA indriyoMkI jo sAdhu
Page #373
--------------------------------------------------------------------------
________________ * sAdhu do vRttiyA~ hai ve hI deva aura asura haiN| ina ke hI mahAyuddhoM kA nAma kSetrAsura saMgrAma hai| prANAyAma satyAdike grahaNase inake asuratva bhAvakA nAza hojAtA hai| isakA varNana bRhadANyaka meM vRhatpUrvaka hai niSpApa vANI ko ani deva. nidhApa mANa. ko vAyudeva,niSpApa cakSu ko prAdityadeva, niSpApa pAtra ko dideva aura niSpApa manako candra deva kahate haiN| ... indriya hI zvAna (kutte haiM) chAndo 1 / 12 meM kahA hai ki mukhya prANa zveta kuttA aura vANI, cakSa zrIna aura mana se sAdhAraNa kutte haiN| ye annake liye vyAkula hote hai| indriya hI azva (ghor3e) haiM AtmAnaM rathinaM viddhi-zarIraM rathameva tu / buddhistu sArithaM viddhi-manaH agraha meva ca // 3. indriyANi hayAnADhaviSayaM steSu gocarAn / ka0 u0 ... yaha zarIra ratha hai| AtmA rathI hai / buddhi sArathI hai| mana / lagAma hai / indriya haya (ghor3e) haiN| inameM viSaya nivAsa karate haiM / mukhya gauNa prANa aura paJca zabda - paira se zira taka vyApaka prANa ke mukhya, variSTha Adi nAma haiM inake hI prANa apAna, samAna, udAna vyAna prAdi pAMcavA daza bheda haiM aura vAga.mana,cakSu. zrotra ye cAra gauNa prANa kahAte haiN| tAn bariSThaH prANa uvAca-vAGmanazcakSuH zrotraMca te prItAH prANAstuvanti
Page #374
--------------------------------------------------------------------------
________________ / 354 ) ityAdi praznopaniSad aura anyAnna upaniyanoM meM dekhiye / yahA~ prANoM meM cetanatva aura puruSatrakA Arogakara sambAda aura stuti AdikA varNana hai| prANoM meM mahotvAropa chAndogyopaniSad ke paMcama prapAThaka ke bAda meM ho kahA hai. ki saba prANa prajApatike nikaTa jAkara bole, ki hama meM zreSTha kauna hai| prajApati ne kahA ki ApamaM me jinake na rahanese yaha zarIra pApiSTa ho jAya vahI zreSTha hai| prathama vAgavI isa zarIrase bAhara nikala gaI / parantu isake nikalane se zarIra pApiSTa nahIM huA, kyoM ki mUka (gaMgA ) Sat saba prAraNa nirvAha karane lge| isI prakAra cakSu, zrotra aura mana, bhI kramapUrvaka apanI 2 zakti kI parIkSA karane lge| andha, yadhira, aura bAlaka vat sabakA nirvAha ho gyaa| parantu jaba mukhya prANa nikalane lagA taba ye bAga, cakSu, zrotra, aura mana deva saba mila kara bhI zarIrako dhAraNa na kara sake zarIra pApiSTha hone lagA / saba ye prANa mukhya prANakI stuti karane lage / vAgane kahA he prAnsa ! Apa vasiSTha aura maiM basidhA huuN| cacane kahA Apa pratiSTha hai, aura maiM pratiSThA huuN| zrotrane kahA Apa sampada haiM aura maiM sampadA huuN| manane kahA Apa pAyatana haiM aura maiM pAyatana huuN| ityAdi prayogameM vAga , mana, zrotra, cakSu aura prANa ye hI pA~ca paMca prANa kahAte haiM, yaha sadA dhyAna rakhanA caahiye| prANoM kI saMkhyA saptagatevizeSisatvAcca / vedAntamUtra 24 / 5
Page #375
--------------------------------------------------------------------------
________________ - - - sapta prANAH prabhavanti / yahA~ sapta prAgaNa / aSTaurakSA aSTAvati grahAH / yahA~ aSTa prANa | sAta - zIrSaNyAH prANAH dvAvavAcauM / yahA~ nava praann| nava 3 puruSa prANA nAbhidezamI / yahAM daza prANa / dazeme puruSe prANA AtmaikAdazaH / yahAM ekAdaza prANa / sara po sparzAnAM tvagekAyatanam / yahA~ dvAdaza prANa / cakSuzca draSTavyazca / yahA~ prayodaza prANa / ye saba meda zaMkarAcArya ne isI sUtra para diye haiN| anta meM isa sUtrake anusAra sthira karate haiM ki sAta hI prAraNa haiN| "saptavezoSaNayAH prANAH" / "guhAzayA nihitA mata sama" ityAdi prayAga se sapta prAzA kahe haiM isa prakAra dabaMga nA prAzAMkA nirUpaNa vividha prakArase AyA hai|" (vaidika itihAsArtha nirNayama paM0 zivazaMkarajI kAvyatIrtha ) prANa stuti epo'gnistapatyeSa sUrya eSa parjanyo maghavAneSa vAyurepa pRthivI ravivaH sad saJcAmRtaM ca yat // 5 // arA pava ratha nAmoM prANe sarva pratiSThinam / Rco yajUMpi sAmAni yajJaH satraM brahma ca / / 6 / / prajApativargasa garbha tvameva prati. jAyase / tubhyaM prANa prajAstviA mA bAla hanti yaH paae| pratitiSThasi / / 7 // devAnAmasi canhitamaH pitaNAM prathamA
Page #376
--------------------------------------------------------------------------
________________ / 356 / svadhA | RSINAM caritaM satyamathA' girasAmasi / / 8 / / indrastvaM prANa tejasArudro'mi parirakSitA / tvamantarikSe carasi sUryastvaM jyotiSAM patiH / yadAtvamabhivasya themAH prANa te prajJAH / AnandarUpAstiSThanti kAmAyAnnaM bhaviSyatIti / 10 / vAtyastvaM prANaka RpiracA vizvasya satpatiH / vayamAdyamya dAtAra: pitA tvaM' mAta rezcanaH // 11 // yA te tanUrvAdhi pratiSThitA yA zrotre yA ca catuSi / yA ca . manasi saMtatAziva tAM kuru mokramIH // 12 // prANusyada vazesace tridive yatpratiSTitam / mAteva putrAn rakSasya zrIzca prajJA ca vidhehi na iti // 13 // ( prazna u02) "yaha prANa agni, vAyu, sUrya. parjanya, indra prathivI.rayi Adi saba hai / jisa prakAra ratha-nAmA meM Ara jur3e hone haiM. usI prakAra prANa meM mava jur3A huA hai| RcA. yaja, sAma. yajJa. kSatra. aura jJAna saba hI prANa ke AdhAra se haiM / he prANa ? tu prajApati hai aura garbha meM tu hI jAnA hai / saba prajAyeM nara liye hI yali arpaNa karatI haiN| tU devoM kA zreSTha saMcAlaka aura. pitaroM kI svakIya dhAraNa zakti hai / aAthA AMgirasa RSiyoM kA satya tapAcaraNa bhI tarA hI prabhAva hai / tU indra, rudra, sUrya. hai tU hI tejase tejasvI ho rahA hai / jaba tU vRSTi karatA hai, taba saba prajAyeM thAnandita hotI haiM, kyoM ki unako bahuta anna isa vRSTi se prApta hotA hai| nU hI vrAtya eka Rpa aura saba vizva kA svAmI hai. hama dAtA haiM aura tU hama saba kA pitA hai| jo terA zarIra vAcA, cakSu zrotra aura mana meM haiM, usa ko kalyANa rUpa karo aura hama se dUra na ho|
Page #377
--------------------------------------------------------------------------
________________ 34.7) jo kucha trilokI meM hai vaha saba prANa ke vaza meM haiN| mAnA ke samAna hamArA saMrakSaNa karo aura zobhA tathA prajJA hameM ho / prANo vAva jyeSTha eva / / (cha05/11. vR06:111 ) prANa hI saba se mukhya aura zre haiN| saba anya deva isa ke AdhAra se rahate haiN| (arthAt baMdoM meM jayaMtra ke nAma se prA kA hI varNana hai|) tathA- (1) prANI meM balaM tanprAye pratiSThitam ( 514/4 ) (2) prANo vA amRtam || ( vR0 11613) (3) prANo vai satyam // (0 211/20 ) . (4) prANo vai yazovalam ! (yU0 1 22 6 ) " (1) prANa hI yala haiM, vaha pala prANa meM rahatA hai| (2) prANa hI amRta hai| (ja) para hI yaza aura bala haiN|" isa prakAra prANa kA mahatva hai| prANakI zreSThatA itanI hai ki usakA varNana zabdo se nahIM ho sakatA | prANa kahA~ se AtA hai ? parantu isa prANazaktikI prApti prANiyoM ko kaise hotI hai. isa viSayameM nimna mantra dekhane yogya - Aditya udayana yatprAcIM dizaM pravizati tena prAcyAn prANAna razmiSu saMnidhate // yadakSiNAM yatpratIcIM yaduddIna yadadhI yadurdhvaM yadantarA dizo yatsarva prakAzayati tena sarvAna prANAn razmiSu saMnidhate || 6 || sa eSa vaizvAnaro vizvarUpaH prANo'gnirudhyate / tadetaccAbhyuktam || 7 || vizvarUpaM
Page #378
--------------------------------------------------------------------------
________________ ( 158 ) hariNaM jAtavedasaM parAyaNaM jyotireka tapaM tam / sahanazmiH zatadhA vataMpAnaH prANaH prajAnAmuiyatyepa mUryaH // // (prazna u8 za6-8) (1) devAnAM vahnitamaH asi -- prANa 'indriyoM ko calAne vAlA hai. mUryAmikoMko' calAtA hai. prANAyAma dvArA vidvAna' unnatiprApta karate haiN| (6) pitagaNAM prathama svadhAprasi / -- sampUrNa pAlaka zaktiyoM meM mabase zreSTha aura ( prathama ) avvala darjekI pAlakazakti prAraNa hai aura vahIM (sva-dhA ) prAtmatatvako dhAraNA karatI hai| (3, RSINAM satyaM caritaM asi / - sA RSiyoM kA sasya (carita) cAla-calana athavA nAcaraNa prANa hI karatA hai| do A~kha. do kAna, aura eka mumpa ye sapta RSi hai aisA veda aura upaniSada meM kahA hai| ____ atharvI girasA caritaM asi | = (atharvA aMgi-rasA) sthira aMgAMke ramIkA ( carinaM ) calana athavA bhramamA prANa hI karatA hai / prAgA ke kAraNa poSaka rasa saba aMgomeM bhramaNa karatA hai aura sarvatra pahuMca kara sarvatra puSTi karatA hai| prANa kA preraka kana upaniSada meM prANake preraka kA vicAra kiyA hai / prANake adhIna sampUrNa jagat haiM, tathApi prANako preraNA dene vAlA kauna haiM ? jisa prakAra maMtrIke AdhIna satra rAjya hotA hai, usI prakAra prANa prAdhIna saya indriyAdikokA rAjya hai| parantu rAjAkI preraNAsa mantrI kArya karatA hai usa prakAra yahA~ prANa kA preraka kauna hai. yaha praznakA tAtparya hai|
Page #379
--------------------------------------------------------------------------
________________ kena prANaH prathamaH yuktaH / / (kena 3011) "kisase niyukta hotA huA prAraNa calanA hai ?" arthAta prANa kI preraka zakti kaunasI hai ? isake uttarameM upaniSad kahatA hai ki ma u prANasya prANaH / / (kena u0 112) "vaha zrAtmA prAraNakA prANa hai athAna prANakA preraka zrAtmA hai| isakA varNana aura dekhiye yatprANena na praNiti yena prANaH prANIyate // .. tadeva brahma vaM viddhi nedaM yadidamupAsate / / (kena3018) jisakA jIvana prANase nahIM hotA. parantu jisase prANakA jIvana hotA hai vaha ( brahma) aAtmA hai. aisA tU samajha / yaha nahIM ki. jisakI upAsanAkI jAtI hai|" arthAt zrAtmAkI zaktise prANa apanA saca kArovAra calA rahA hai, isaliya pAekI zakti zrAtmA hI hai| isa viSayameM IzopaniSadkA mantra dekhane yogya hai yo'sAvasauM puruSaH so'hamasmi // (Iza0 16) yo'sAvAditye puruSaH so'sAvaham / / 17 'jo yaha (asI) asu arthAt prANake andara rahane vAlA hai, vaha maiM huuN|' maiM AtmA hUM. mare cAro ora prANa vidyamAna hai aura maiM usakA preraka huuN| merI preraNAse prANa cala rahA hai aura sacca indriyoMkI zaktiyoMko uttejita kara rahA huuN| isa prakAra vizvAsa rakhanA cAhiye aura apane prabhAvakA gaurava dekhanA cAhiye / isa viSayameM aitareya upaniSadkA bacana dekhiye| nAsike nirabhidyatAM nAsikAbhyAM prANaH prANAdvAyuH / / (ai0 u0 14) zrAma apanA saba kAkI jAtI hai, aisA na samAsa prANakA
Page #380
--------------------------------------------------------------------------
________________ vAyuH prANo mRtvA nAsike prAvizana (ai0 u01zarA4) 'mAsikA rUpa indriya khula gaye. nAsikAse prANa aura prANa se kAya ho gyaa|' arthAt AtmAko pravala icchA zakti zrI ki maiM sugaMdhakA AsvAda lelU / isa icchAzakti se nAsikA ke sthAna meM do cha, bana gaye. the hI nAsikA ke do cheda hai / isa prakAra nAka banane prANa huzrA aura pAgale cAya banA hai ! zrAtmAkI icchA zaktiH kitanI prabala hai, isakI kalpanA yahA~ spaSTa ho sakatI hai| isa prakAra zarIrameM cheda karane vAlI zakti jo zarIrake andara rahatI hai, vahI zrAtmA hai, isako indra' kahate haiM kyoMki yaha yAtmA ( idaM-dra) isa zarIrameM surAkha karanekI zakti rakhatA hai| isakI prabala icchA zaktise vilakSaNa ghaTanAyeM yahA~ siddha ho rahI hai. isakA anubhava apane zarIrameM hI dekhA jA sakatA hai / jo aisA samartha jIvAtmA hai| yahI prANakA preraka hai. yaha prANA, vAyukA putra hai, kyoMki Upara diye hue mantrameM kahA hai, ki vAyu prAyA banakara nAsikAmeM praviSTa huA hai| isaliye vAyu kA yaha prAgA putra hai| puruSasya prayato vAmanasi saMpadyate, manaH prANe, "pAgAstejasi, tejaH parasyAM devatAthAm (dhA0 u066) "puruSakI vANI manameM, mana prANameM, prANa teja meM aura teja para devatAmeM saMlama hotA hai|" yahI paraMparA hai / paradevatAko tAtparya yahAM prAtmA hai| prANa vidyAkI parama siddhi isa prakArase siddha hotI hai| prANa aura anya zaktiyA~ * prApake zrAdhIna aneka zaktiyAM haiM unakA prAthAke sAtha saMbaMdha dekhane ke liye nimna maMtra dekhiye--
Page #381
--------------------------------------------------------------------------
________________ prANo vAvasaMvargaH / sa yadA svapiti, prANameka, vAgapyeti, prANaM cakSuH prANaM zrona, prANaM manaH, prANohye vaitAna saMvakte // 3 // (chau0 4 / 3 / 3) . "jaba yaha sotA hai taba vAka , cakSu, zrotra, mana Adi saba bhANoMmeM hI lIna hotI hai, kyoMki prANa hI inakA saMvAraka hai|" jisa prakAra sUrya uganeke samaya usake kiraNa phailate haiM aura asta ke samaya phira andara lIna hote haiM, isI prakAra prANa rUpI sUryakA jAgRtike prArambha meM udaya hotA hai usa samaya usakI kiraNeM indrayAdikoM meM phailatI hai aura nidrAke samaya phira isameM lIna hotI hai| isa prakAra prAraNakA sUrya honA siddha hotA hai / isakA dRzya eka aMza meM hai, yaha bAta bhUlanA nahIM caahiye| sUrya ke samAna prAraNa bhI kabhI asta nahIM hotA parantu asta aura udaya ye zabda hamArI apekSA se usameM prayukta ho rahe haiN| isa viSaya meM nimna bacana aura dekhiye 1 ---- pataMga . sa yathA zakuniH sUtreNa pravaddho, dizaM pativA, anyaAyatanamalabdhvA , baMdhana mecopazrayat eva meva khalu, somya, sanmanodizaMpatitvA anyatrAyattanamalabdhvA, prANamevopazrayate, prANapaMdhanaM hi somyamanaH // (chAMu0682) __ "jisa prakAra pataMga" DorI se baMdhA huzrA, aneka dizAoM meM ghUma kara dUsare sthAna para AdhAra na milaneke kAraNa apane mUla sthAna para hI A jAtA hai, isI prakAra nizcaya se he priya ziSya ! baha mantra aneka dizAoM meM ghUma kara dUsare sthAna para bhAzya na
Page #382
--------------------------------------------------------------------------
________________ ( 362 ) milane ke kAraNa prArA kA hI prAmaya karatA hai, kyoM ki he priya ziSya ! mana prANa ke sAtha hI baMdhA hai / / vasu, rudra, Aditya prANA, vAva vasava, ete hIdaM sarva vAsayaMti // 1 // prANA vAva rudrA ete hIdaM sarva rodayaMti // 2 // prANA bAvAdityAH ete hIdaM srcmaaddte||3||(chaaN0316) "prANa basu hai kyoMki ye saba ko basAte haiN| prAraNa rudra haiM, kyoM ki inake cale jAne se saba rote haiN| prANa Aditya hai kyoM ki ye saba ko svIkAra karate haiM / isa sthAna para arthAt prANa rudra hai. kyoM ki ye isa duSaM ko dUra karate haiN|" aisA vAkya hotA to prANakA duHkha nivAraka kArya vyakta ho sakatA thA / parantu upaniSad meM . "etehIdaM sarva rodayanti" arthAt ye prANa jaba cale jAne haiMtaba ve saba ko rulAte haiM, itanA prANoM para prANiyoM kA prema hai aisA likhA hai ki zatapathAdi meM bhI rudra kA rodana dharma hI varNana kiyA hai, parantu duHkha nivAraka dharma bhI unameM usase adhika prabala hai| isakA pAThaka vicAra kareM isa prakAra prANakA mahatva hone se hI kahA hai prANo hai pitA, prANo mAtA prANo bhrAtA prANaH svasA, prANa bhAcArgaH, prANo brAhmaNaH // (chA0 u07|1551) ___ "prANa hI mAtA, pitA, bhAI, bahana, AcArya, prANa Adi hai|" ye zabda prAe kA mahatva atA rahe haiN| (1) mAtA--mAnya
Page #383
--------------------------------------------------------------------------
________________ ( 363 ) hita karane vAlA, (2) pitA -- pAtA, pAlaka, saMrakSaka, (3) bhrAtA -- bharaNa poSaNa karane vAlA ( 4 ) svasA -- ( su-asA ) uttama prakAra rakhane vAlA (5) AcArya zrAtmika guru hai kyoM ki prANa ke AyAma se AtmA kA sAkSAtkAra hotA hai isaliye, (3) brAhmaNa:- yaha brahma ke pAsa le jAne vAlA hai / tIna loka vAmevAyaM lokaH mano aMtarikSa lokaH prANo'sau lokaH ( 0 1 514 ) "vANI hai aura vaha svargaloka hai|" paMca mukhI mahAdeva prANApAnau vyAno dAnau || ( zra0 11 / 8 / 26) yahAM prANa, apAna vyAna, udAna Adi nAma Agaye haiN| pa prANoMke nAma vedameM dikhAI nahIM diye| kisI anyarUpase hoMge, do patA nhiiN| yadi kisI vidvAnako isa viSaya meM jJAna ho, to usako prakAzita karanA caahiye| paMca prANa hI paMcamukhI rudra haiN| rudrake jitane nAma haiM, ve saba prANavAcaka hI haiN| mahAdeva zambhu Adi mana rudra ke nAma prANa vAcaka hai| mahAdeva ke pAMca mukha jo purANoM meM haiN| unakA isa prakAra mUla vicAra hai| mahAdeva mRtyuMjaya kaisA hai, isakA yahAM nirNaya hotA hai| zatapatha meM ekAdaza rudroM kA varNana hai| katame rudrA iti / dazeme puruSe prANA zrAtmaikAdazaH / | (zata0 prA0 14/5 )
Page #384
--------------------------------------------------------------------------
________________ ( . 364 ) "kaunase rudra hai ? puruSa daza prAraNa hai, aura gyArahavAM AtmA hai| ye gyAraha rudra haiN|' arthAt prANa hai| rudra haiM aura isaliye bhava. zarva, pazupati Adi devasA ke saba sUkta apane aneka ayoM meM prANa vAcaka eka hI artha vyakta karate haiN| pazupati zabda prANa vAcaka mAnane para pazu zabda kA artha indriya aisA hI hogaa| indriyoM kA ghor3e, gauvoM, pazu Adi aneka prakAra se varNana kiyA mayA hai| aba prANako sattA kitanI vyApaka hai umakA varNana nimna mantroM meM dsviNye| .. prANa kA moThA cAbuka mahattapo vizvarUpamasyAH samudrasya khotareta AhuH / yata eti madhu kazA rarANAtatprANastadamRtaM niviSTam / / 2 / / mAtA dityAnAM duhitA basunA prANaH prajAnAmamRtasya nAbhiH / hiraNyavarNA madhukazA ghRtAcImahAnagarbhazcarati matyeSu // 4 // (a. 1) "(asyAH) isa pRthibIkI aura samudrakI bar3I (retaH) zakti tU hai. aisA saba kahate haiM / jahA~se camakatA huA mIThA cAbuka calatA hai vahI prANa aura vahI amRta hai| AdityoMkI mAtA vasuoMkI duhitA prajAoMkA prANa aura amRtakI nAbhi yaha mIThA cAbuka hai| yaha tejasvI, teja utpanna karanevAlI aura (matyaipugarbha ) mayoM ke andara saMcAra karane vAlI hai| __isa mantra meM 'madhu kazA'; zabda hai / 'madhu kA artha mIThA svAdu hai aura kazA' kA artha cAbuka hai cAbuka ghor3A gAr3I calAne vAle ke pAsa hotA hai / yAtruru mArane se gAr3I ke ghor3e calate haiN| ukta mantroM meM 'madhukazA arthAta mIThe cAvukakA varNana hai| yaha mIThA
Page #385
--------------------------------------------------------------------------
________________ bAyuka azvinI devoMkA hai| azvanIdeva prANa rUpase nAsikA sthAna meM rahate haiN| prANa-apAna, zvAsa ucchavAsa, dAMyeM aura bAyeM nAkakA zvAsa, yaha azvanI devIkA prANamaya rUpa zarIrameM hai| isa zarIra rUpI rathake indriya rUpa ghor3oMko calA rahA hai| devatAoMkI anukUlatA jo brahmacArI devatAoM kA nirIkSaNa aura grahaNa karatA hai, usa meM a'za rUpa se nivAsa karane vAle devatA janake sAtha anukUla vana kara rahate haiN| matra kahatA hai ki--"tasmin devAH sa-manaso bhavanti / " arthAta usa pramacArI meM saba deva anukUA manake sAtha rahate haiM. isake zarIra meM mina detAoM ke hai, taba isa brahmacArIke mana ke anukUla apanA mana banA kara usake zarIra meM nivAsa karate haiN| apane zarIra meM devatAoMkA nivAsa nimna prakAra se hotA hai / dekhiye. . 1---agnirvAgbhUtvA mukhaM prAvizada / 2---bApuH prANo bhUtvA nAsike prAvizat / 3.-AdityazcanurbhUtvA'kSiNI prAvizat / 4-dizA zrotraM bhUtvA kI prAvizan / 5---auSadhivanaspatayo lomAni bhUtvA svayaM prAvizan / 6--candramA mano bhUtvA hRdayaM prAvizat / 7-mRtyurapAno bhUtvA nAbhi prAvizat / - 8-Aporeto bhUtvA zizna-prAvizan // (e0302|4) 1-- agnivaktRtvakA iMdriya bana kara mukhameM praviSTa huA (.) vAyu prANa bana kara nAsikAmeM saMcAra karane lagA (3) sUryane
Page #386
--------------------------------------------------------------------------
________________ catukA rUpa dhAraNa karake zrAMkhoM ke sthAnameM nivAsa kiyA 14) dizAeM zrotra bana kara phrAnameM rahane lagI, (5) auSadhianaspatiyAM keza pana vayAmeM rahane lagI, (6) candramA mana bana kara hRdaya sthAnameM praviSTa humA, (7) mRtyu apAnakA rUpa dhAraNa karake nAbhi sthAnameM rahane lagA, (8) ja. devatA reta dhana kara zizna meM rahane lgaa| isa aitareya upaniSadake kathanAnusAra agni, vAyu, ravi, dizA, auSadhi, candra, mRtyu, Apa ima pATha devatAkA nivAsa ukta bAda sthAna meM huA hai| pAThaka jAna sakate hai ki isI prakAra anya devatA. jo bAhara ke jagat meM haiM aura jinakA varNana vedameM sarvatra hai. unake aza manuSya zarIrame vividha sthAnoM meM rahate hai| isa prakAra hamArA eka 2 zarIra saba devatAmIkA divya sAmrAjya hU~ aura usakA adhiSThAtA AtmA hai| tathA isI AtmAphI zakti ukta saba devatAoM meM praviSTa hokara kArya karatI hai, isakA adhika vicAra karaneke pUrva atharva vezke nimna likhita maMtra dekhane yogya hU~ ! 1-daza sAkama jAryata devA devebhyA purA / yo cai tAnvidyAtpratyakSaM sa vA adya mahadadeva // 3 // 2- ye tAsan daza jAtA devA devebhyaH pusa / putrebhyo loka dusmA kasmiste loka Asate // 10 // 3-saMsiko nAma te devA ye saMbhArAnsamAbharam / sarva saMsicya patye devAH dhuruSa mAvizan / / 13 // 4-yadA tvaSTA vyataNat pitAtvaSTurya uttaraH / gRhaM kRtvAmaya devAH puruSamAvizan // 18 //
Page #387
--------------------------------------------------------------------------
________________ ( 367 ) 5 --- asthi kRtvA samidhaM tadaSTApo asAdayan / retaH kRtvA''jyaM devAH puruSabhAvizan || 26 // 6 - yA zrApo. yAca devatA yA virAr3a brahmaNA saha / zarIraM brahma prAvizaccharIre'dhi prajApatiH ||30|| 7 - sUryazca curvAtaH prANaM puruSasya vibhejire / - athAsvetara mAtmAnaM devAH prAyacchannapraye // 31 // 8 tasmAdvai vidvAna puruSamidaM brahmeti manyate / sarvAsmin devatA gAvo goSTa ivAste || 32 || (atharva0 1/18) " (1) sabase prathama ( devebhyaH daza devAH ) devoMse dasa deva utpanna ho gye| jo inako pratyakSa (vidhAna) jAnegA, vaha anya Aja hI (mahat vadet) mahat ke viSaya meM bolegA / (2) jAM pahale devoMse dasa deva hue the putroMko sthAna dekara svayaM kisa loka meM rahane lage haiM ? (3) siMcana karane vAle ve deva haiM ki jo samra sAmagrIko ekatrita karate haiM / (devAH) ye deva sagha (matya) maraNa dharmI zarIra ko siMcita karake puruSameM praviSTa hue haiM / (4) jo (ag: pitA) kArIgara devakA pitA (uttaraH svaSTA) adhika uttama kArIgara hai, vaha isa zarIra meM cheda karatA hai, tatra maraNa dharma vAlA (gRha) ghara banA kara saba deva isa puruSameM praviSTa hote haiM / (5) haDDiyoM kI samidhAyeM banA kara resakA ghI banA kara (a ApaH ) ATha prakAra ke rasako lekara saba devoMne puruSameM praveza kiyA hai| (6) jo Apa tathA anya devatAeM haiM aura brahmake sat vartamAna jo virATa hai brahma hI una sabake sAtha (zarIraM prAvizana) zarIra meM praviSTa huA hai, aura prajApati zarIra meM adhiSThAtA huA -
Page #388
--------------------------------------------------------------------------
________________ hai| (71 sUrya cakSu banA, vAyu prANa huA, aura ye deva isa puruSa meM rahane lage, tatpazcAt isake itara zrAramAko deSoMne amike liye arpaNa kiyaa| (8) isaliye isa puruSako (vidvAn ) jAnane vAlA jJAnI (idaM brahma iti) yaha brahma hai, aisA ( manyate) mAnatA hai / kyoMki isameM saba devatAeM usa prakAra ikaThe rahate haiM ki jaisI gauveM gauzAlAmeM rahatI haiN|" ____ ina maMtroM meM spaSTa kahA hai ki ami. vAyu zrAdi devatAeM isa zarIra meM nivAsa karate haiM / arthAt pratyeka devatAkA thor3A 2 aMza isa zarIrameM nivAsa karatA hai / yahI devoMkA "aMzAvataraNa" hai| jo isa prakAra apane zarIra meM devatAoMke aMzoMko jAnatA hai vaha apane zrAsmAkI zakti jAna letA hai aura jo zarIra meM rahane vAle devatAmAkaM samaMta apane prAtmA ko jAnatA hai, vahI parameSThI paramAtmAko jAnatA hai / isa viSayameM nimna maMtra dekhiye ye puruSe brahma viduste viduH parameSTinam / yo veda marameSThinaM yazca veda prajApatim | jyeSThaM ye brAhmaNaM viduste skaMbha manu saMviduH / / (athrv010|7 / 17) "jo puruSameM brahma jAnate haiM, ve parameSThIko jAnate haiM / jo parameSThIko jAnatA hai aura jo prajApatiko jAnatA hai, tathA jo (jyeSThaM brAhmaNa) zreSTha brahmA ho jAnate haiM, ve staMbhako uttama prakAra se jAnate haiM / ___ isa mantrameM, puruSa, brahma, parameThI, prajApati Adi satra nAma isI khAtmAke batAye haiM / jeTha brahma, va skama Adi bhI isI zrAtmAke vAcaka hai| paramAtmA bhI isI yAtmAkI avasthA vizeSakA athavA muktasmAkA nAma hai|
Page #389
--------------------------------------------------------------------------
________________ 1 ( 366 ) apane zarIra ke andara brahmakA anubhava karanekA yaha phala hai paramAtmA ke sAkSAtkArakA yahI mArga hai| isaliye apane zarIra meM devA azokA jJAna prApta karake una devatAoMkA adhiSThAtA jo eka AtmA hai, usakA anubhava prathama karanA cAhiye / pUrvokta aitareya upaniSad ke vacanameM pratyeka devatAkA bhinna 2 sthAna kahA hai / usa sthAnameM ukta devatAke aMzakA sthAna samajhanA caahiye| bAharako sRSTi zrami vAyu Adi devatA vizAlarUpa meM haiN| unake aMza pratyeka zarIra meM Akara rahate haiM, aura isa prakAra yaha jIvAtmAkA sAmrAjya arthAta zarIra bana jAtA hai| (veda paricaya meM paM0 mAnavalekara) so'kAmayata jAyA me syAt ( 0 0 114 17 ) mana evAsyAnmA vAg jAyA / ( 11457 ) mana bANI prAraNa AtmA ke anna haiM / 1 sa prANamasRjana prANaSTAM khaM vAyu jyotirApaH / pRthivIndriyaM mano'sa' pannAyaM tapo mantrAH | .. ka lokAlokeSu ca nAma ca / prazna0 6 / 4 Atmana e prANo jAyate yathaiSA puruSAvammitadA tataM mano kurtanAyAtyaspire / prazna 3 | 3 chAyeva dehe, mano kRtena manaH saMkalpacchAdi niSpanna karmanimitenetyetat / tadeva sakraH saha karmaNA ( vR04|4|16) athAna - atmAne kAmanAkI ki mere jAyA strI ho jAyA nAma cANIkA hai, kyoMki zruti meM AyA hai ki, mana, isakI AtmA haiM. cAraNI jAtA hai / usa AtmAnaM prANako utpanna kiyA. prANase mA phI-AkAza, vAyu jyoti jala. pRthvI indriyoMko utpanna kiyA
Page #390
--------------------------------------------------------------------------
________________ hai| pAtmAse yaha prANa chAyAkI taraha utpanna hotA hai, tathA isa zarIrameM mAnasika saMkalpa va rA yaha prANa prAtA hai| zrAramA isa zrAye huye prAraNase adhiSThAna karA, devatA, rUpase sampUrNa indriyoM kI racanA karatA hai / sabase prathama jaba usane saMkalpa liyA jo usameM spandana halana calana huA jisako jaina paribhASAmeM zoga' kahate haiN| yahI mAno usakA musa sujaa| isase sAmAdi hari utpanna huI, unase indriyAMka golaka bane. usake pshcaa| unameM prakAza AyA. arthAt unaka devatAoMkI racanA huii| yathA mugyase "dhaka bAkase ane, vAka hIkA nAma agni hai ataH prathama kaka se bhAvandriya Adi abhipreta hai, tathA agnise jilA, ke zrAkArakA grahaNa hai / isI prakAra sarvatra samajha lenA cAhiye / ___ akSi cakSu, zrAditya. mana, udaya caMdramA ye saba yahAM paryAya mAcI zabda haiM / jinakA abhiprAya adhiSThAnakaraNa, devasa haiN| prajApati kA phaisanA yaha zrAtmA (prajApati) apane zrApa graha bhAva kama aura dravya karma arthAn kAraNa zarIra, sUkSma zarIra. aura sthUla zarIra raca kara apane Apa isameM praveza karatA hai. parantu-atha baha isameM se nikala nahIM sakatA, usakA zAstra meM eka sundara AkhyAna hai| prajApatiH grejAMsRSTaH pramaNAna pAvizat / tAbhyaH punaH saM bhavitu nA zakrota / so'bravIta navadina sa-yo metaH punaH saMcina baditi / kRSNa yaju 0 0 5 / 5 / 2 prajApatine isa jagatakA sarjana kara isameM premase praveza
Page #391
--------------------------------------------------------------------------
________________ ( 301 ) kiyA / kintu usameMse punaH vaha nikala na sakA / usane devoMse kahA ki jo mujhe isameMse nikAla degA vaha RddhivAna hogaa|" uparokta lekhAM se yaha pramANita hogayA ki vaidika vAGamaya meM, puruSa, tra, jye, skaMbha, hilsa meM pati vida vizvakarmA Adi nAmoMse jisakA varNana huA hai vaha prANa hai tathA jIvAtmA bhAva prANoMse dravya prANoMkI evaM dravya prANoMse sthUla zarIrakI racanA karatA hai isIko prajApati AdikI sRSTi racanA kahate haiM / aba hama una sUktoM para prakAza DAleMge jinase sRSTi racanA tathA mahA pralaya AdikA pratipAdana kiyA jAtA hai| sabase prathama suprasiddha nAsadIya sUkta' (jisako sRSTi sUkta bhI kahate kA vivecana karate haiM nAsadIya vA sRSTi sUkta 1 1 Rgveda maM0 10 ke sU0 126 kA nAma nAsadIya sUka hai / yaha nAma isakA isaliye hai ki isakA prathama mantra 'nAsadAsIt ' isa padase prArambha hotA hai / sukhe viSayakA vicAra karane vAloMke liye yaha sUkta bar3e hI mahatvakA hai. yahI kAraNa hai ki pratyeka aiti hAsika ne tathA pratyeka dArzanika lekhakane isa sUkta para avazya apane vicAra prakaTa kiye haiN| ataH hama bhI isa para vicAra karanA dhyAvazyaka samajhate haiM | prathama hupa yaha sUkta aura isakA pracalita artha likhate haiN| punaH anya vidvAnoMko sampattiyAM tathA Baat samAlocanA likheMge, tatpazcAt apane artha prakaTa kareMge / * yahaM varNana svarUpase jIvAtmAkA hai /
Page #392
--------------------------------------------------------------------------
________________ ( 372 ) I nAsadAsIno sadAsIt tadAnIM nAsIdrajo na vyomAparAyat / kimarata: kuhakasya zarma'n nabhyaH kimAsId gahanaM gabhIram // 1 // i artha -- usa samaya arthAt sRSTi ke Arambha kAlameM na asat thA, na san thA, na antarikSa thA. na antarikSa ke UparakA AkAza thA / aisI avasthA meM kisane kisa para AvaraNa DAlA ? kisa sthala para DAlA ? saira kisI ke liye DAlA? magadha aura gambhIra jana bhI kahA~ rahA huA thA ? na mRtyu sIdamRtaM na tahiMna rAjyA ahanA AsItpraketaH / zrAnIdavAtaM svadhayAtadekaM / tasmAddhAnyannapaH kiMca nAMsa |2| artha -- usa samaya mRtyu zIla - jagata bhI nahIM thaa| vaise hI amRta - nitya padArtha bhI nahIM thaa| rAtri aura dinakA bheda samaneke liye koI praketa sAdhana nahIM thA / stradhA - mAyA athavA prakRtike sAtha eka vastu thI, jo ki binA vAyu hI svAsa le rahI thii| usake sivAya dUsarA usase anya kucha bhI nahIM thA / = = tapa zrAsItamasA gUlhamagre'grataM salilaM sarvamA idam | tuccaya nAmvapihitaM yadAsIt tapa sastannA'jAyate kram | 3 | artha-a = sRSTike pahale pralaya dazA meM ajJAna rUpa yaha jagata tama mAyA se AcchAdita thA / apraketa = ajJAta thA / dRdha aura pAnI kI saraha ekAkAra, eka rUpa thaa| zramu = brahma, tuccha = mAyAse zrAcchAdita thA | vaha eka jha tapa kI mahimA se prakaTa huA arthAt nAnA rUpa dhAraNa kiye /
Page #393
--------------------------------------------------------------------------
________________ kAmastadagre samavataMtAdhi, manaso retaH prathamaM yadAsIt / satAbandhu mamati nirgavandana , hadi pratINyA kAyo mniissaa|4| athAn-brahma ke mana kA jo prathama ta thA. vahIM mRSTi ke prArambha kAla meM mRSTi banAne kI brahma kI kAmanA arthAta zakti dhii| vidvAnoM se cucha apane kRdayameM pratIkSA karake isI asan - brahmameM sat kA vinAzI dRzya-sRSTi kA prathama saMbaMdha jaanaa| tirazcAno bitato razmireSAmadhaH svidAsIduparisvidAsIt / retodhAbhAsammahimAna zrAsana svadhA avastAtprayatiHparastAta __ artha. avidyA, kAma aura karma ko maSTi ke hetu rUpa batAyA gayA / inakI kRti sUrya kI kiralako tara ma cInIdhI aura tiyaka jagata meM phaila gii| utpanna hupa kamI meM mukhyataH retodhA = rana = bIja bhUta karma kA dhAraNa karane vAle jIva the / mahimAna arthAt zrAkAza Adi mahatpadArza the. svadhA bhAgya prapaMca vistAra aura prakRti arthAta bhokta vistAra / inameM bhAgya vistAra adhamtAta utaratI zreNI , aura bhAkta vistAra padastAt UMcI zreNI kA hai| ko zraddhA veda ka iha prayocat : kuta prAjAtA kuta iyaM visRssttiH| avAMga devA asya visarja nenA thA, ko veda yata bhaavbhuucaa| artha-isa jagana kA vistAra kisa upAdAna kAraNa se aura kisa nimitta kAraNase huaA hai yaha paramArtha rUpase (nizcayase)kauna Ana sakatA hai yA isakA vaNana kauna kara sakatA haiM ? koI nahIM kara sakatA | kyA devatA nahIM kara sakate aura kaha sakane ? isake uttarameM kahate haiM ki devatA sRSTi ke bAda utpanna huye haiM isa liye ve pahale kI bAta kaise jAna sakate haiM ? yadi devatAoMko bhI
Page #394
--------------------------------------------------------------------------
________________ { 374 ) yaha mAlUma nahIM hai to unake bAda utpanna hone vAle manuSyAdikakI to bAta hI kyA kahanA ? arthAt manuSya kaiMse jAna sakate haiM, ki amuka nizcita kAraNa hI yaha sRSTi utpanna huI hai / iyaM visRSTita vabhUva yadi vA dadhe yadi vAna / so'syAdhyacaH parame vyopana, so aMga veda yadi vA na veda |7| artha- giri, nadI, samudrAdi rUpa yaha vizeSa sRSTi jisase utpanna huI haiM use kauma jAnatA hai ? zrathavA isa sRSTiko kisI ne dhAraNakI hai yA nahIM kI haiM yaha bhI kauna jAna sakatA hai ? kyoMki isa sRSTike adhyakSa paramAtmA parama ucca AkAzameM rahate haiM / usa paramAtmA ko bhI kauna jAnatA hai ? vaha paramAtmA svayaM sRSTi ko jAnatA hai yA nahIM ? isakI bhI kisako khabara hai ? sRSTi sUkta aura tilaka "uparyukta vivecana se vidita hogA ki sAre mokSa dharmake mUla bhUta adhyAtma jJAna kI paramparA hamAre yahAM upaniSadoM se lagA kara jJAnezvara, tukArAma, rAmadAsa kabIradAsa sUradAsa tulasIdAsa ityAdi Adhunika sAdhu puruSoM taka kisa prakAra avyAhata calI A rahI hai / parantu upaniSadoM ke bhI pahale yAMnI atyanta prAcIna kAlameM hI hamAre deza meM isa jJAnakA prAdurbhAva huA thA. aura taba se kama kramase upaniSadoMke vicAroMkI unnati hotI calI gaI hai| yaha bAta pAThakoM ko bhalI bhAMti samajhA deneke liye RgvedakA eka prasiddha sUkta bhASAntara sahita yahAM ansa meM diyA gayA hai, jo ki upaniSantargata vivAkA AdhArastambha hai| sRSTike agamya mUlatatva aura usase vividha dRzya sRSTikI utpattike viSaya meM jaise vicAra isa sUkta meM pradarzita kiye gaye haiM vaise pragalbha svatantra
Page #395
--------------------------------------------------------------------------
________________ aura mUla tatvakI khoja karane vAle tatva mAnaka mArmika vicAra anya kisI bhI dharmake mUla granthamaM dikhAI nahIM deta / itanA hI nahIM, kintu aise adhyAtma vicArose paripUrNa aura itanA prAcIna lekha bhI aba taka kahIM upalabdha nahIM huA hai / ima liye aneka pazcimI paMDitoMne dhArmika itihAsako dRSTi se bhI isa sUkta kA atyaMta mahatva pUrNa jAna kara Azcaryacakita hA apanI apanI bhASAoM meM isakA anuvAda yaha dikhAneka liga kiyA hai , ki manuSyaka mana kI pravRtti hama nAzavAna aura nAsa-pAsmaka mRSTike pare nitya aura acintya brahma zaktikI ora mahaja hI kaise bhuka jAyA karatA hai| yaha Rgvedake dasaveM maMDalakA mA~ sUkta hai. aura isake prArambhika zabdAMse ise ' nAsadIya yUkta' kahata hai| yahI sUkta taittirIya brAhmaNa (5 1 816) meM liyA gayA hai. aura mahAbhAratAntargata nArAyaNAya yA bhAgavata-dharmameM isI sUktake AdhAra para graha yAnaM batalAI gaI hai. ki bhagavAnako ikchA pahala pahala sRSTi kaise utpanna huI ( ma bhA. zo . 34.8)] sarvAnukramaNikAra ke anusAra isa muktakA RSi parameSdhi prajApani hai aura devatA paramAtmA hai. tathA imameM niSpa vRttake yAnI myAraha akSaroM ke cAra caragoMkI sAta RcAyeM hai / 'sata' aura 'asata' zabdoM ke do do artha hote haiM, ataeva mRpike mUlatatvako 'sat' kahaneka viSayameM upaniSatkAroMke jisa manabhedakA mAla pahale hama isa prakaraNa meM kara cuke haiM, vahI matabhedaM Rgveda meM bhI pAyA jAtA hai udAharaNArtha isa mUla kAraNa ke viSaya meM kahIM to yaha kahA gayA hai, ki eka sadviprA bahudhA vadani" (R.1.174 46) athavA "eka santaM bahudhA kalpayanti (R0 1.114. 5.)yaha eka aura sat yAnI sadaiva sthira rahane vAlA hai . parantu usI ko loga aneka nAmoM se pukArate haiM, aura kahIM isake virUddha
Page #396
--------------------------------------------------------------------------
________________ / 376 / yaha bhI kahA hai, ki devAnAM pUrva yuga'sataH samajAyata" R010 72.7 )-devatAoM se bhI pahala asana se adhIna avyakta se 'mana' arthAna vyaktamRSTi utpanna huii| isake atirikta kisI na kisI eka dRg tatva se mani kI utpagni ke viSaya meM Rgvana hImeM bhinna bhinna aneka varNana pAye jAte haiM, jaise sRSTi ke prArambha meM mUla hiraNyagarbha thA amRna aura mRtyu donoM usakI hI chAyA hai, aura Age zsI se nA mRSTra nirmita huI hai (020/2.9 / 1.2. pahale virATa rUpI puruSa thA aura umase yajJa ke dvArA mArI muSTi huI (R. 16) pahale pAnI (Apa) thA, usameM prajApati utpanna huzrA(R. 172 / 6 / 1886) Rta aura satya pahale utpanna hue phira rAtri (andhakAra) aura jamake bAda samudra (pAnI), saMvatsara ityAdi utpanna hupa ( R0 1... 164, 5) / RgvedameM varNita inhIM mUla dravyoMkA Age anyAnya sthAnoM meM isa prakAra ullegna kiyA gayA hai. jaise:--(1) jalakA nettIya brAhmaNa meM 'Apo vA idamagre salilamAsIta' yaha saba pahale patalA pAnI thA (le0 prAH / 1 / 3 / 5) : (.) asanakA. taittarIya upaniSada meM 'asadvA idamagra AsIt' yaha pahala asana thA (te. 2 / 7) ; (3) satakA chAMdogya meM 'sadeva saumyedamana AmIna' yaha saba pahale sat hI thA (chAM / 2) athavA (4) zrAkAza kA 'AkAzaH parAyaNam 5---AkAza hI sabakA mUla hai (cho 1 | ha); (5) mRtyukA ) dhRhadAraNya meM
Page #397
--------------------------------------------------------------------------
________________ ( 370 ) 'naiveha kiMcanAgra AsInmRtyunaivedamAvRtamAsIt ' pahale yaha kucha bhI na thA, mRtyuse saba zrAdita thA, (bRha - 1 1 2 / 5); aura (6) samakA maiyupaniSada meM 'tamo vA idamagra AsIdekam ' ( maiM0 5/2) - pahale yaha saba akelA tama ( tamoguNI andhakAra) thA, - Age usase raja aura satva huA / sAre vedAnta zAstra kA rahasya yaha hai, ki netroM kA yA sAmAnyataH saba iMdriyoM ko gocara hone vAle vikArI aura vinAzI nAma rUpAtmaka aneka dRzyoM ke phaMde meM phaMse na raha kara, jJAna-dRSTi se yaha jAnanA cAhiye ki isa dRzyake pare koI na koI eka gaurata hai / ho sAneke lie ukta sUkta ke RSikI buddhi eka dama daur3a par3I hai, isase yaha dekha par3atA hai, ki usakA antarjJAna kitanA tIvra thA ! mUlArambhameM arthAt sRSTi ke sAre padArthoM ke utpanna honese pahile jo kucha kahA thA, vaha satthA yA asat mRtyu thA yA amara, AkAMza yA jala, prakAza thA yA andhakAra ! aise aneka prazna karane vAloM ke sAtha vAdavivAda na karate huye ukta RSi sabake Age daur3a kara yaha kahatA hai, ki sat aura asat matya aura amara andhakAra aura prakAza yacchadana karane vAlA aura zrAcchAdita sukha dene vAlA aura usakA anubhava karane vAlA, aise adveta kI paraspara-sApekSa bhASA dRzya sRSTikI utpatti ke anantara kI hai, ataeva sRSTi meM ina dvandoM ke utpanna hone ke pUrva arthAta jaba eka aura dUsarA vaha bheda hI natha taya kauna kise AcchAdita karatA ? isaliye Arambha hI meM isa sUkta kA RSi nirbhaya ho kara yaha kahatA hai, ki mUlArambha ke eka tryaM ko ma . ,
Page #398
--------------------------------------------------------------------------
________________ yA asat, AkAza yA jala, prakAza yA andhakAra. amRta yA mUlya. ityAdi koI bhI paraspara sApekSa nAma denA ucita nahIM jo kucha thA vaha ina saba padAthoM se vilakSaNa thA, aura akelA eka cAroM ora apanI aparaMpAra zakti se sphUrtimAn thaa| usakI jor3I meM yA use AcchAdita karane vAlA anya kucha bhI na thA / dusarI mA meM nAjIti' dvimA pada ke 'an' dhAtu kA artha hai. zvAsocchavAsa lendA yA skuraNa honA, aura 'prANa' zabda bhI usI dhAtu se banA hai, parantu jo na sat hai aura na asan usake viSaya meM kauna kaha sakatA hai, ki vaha sajIva prANiyoM ke samAna zvAsoccha vasa letA aura zvAsocha vAsa ke liye vahA~ vAyu hI kahA~ hai / ataeva 'anota' pada ke sAtha hI--'avAtaM' = vinA vAyu ko aura svadhayA' -- svayaM apanI ho mahimA se ina donoM par3A ko jor3a kara "sRSTa kA mUla tatva jar3a nahIM thA yaha advatAvasthA kA artha datta kI bhASA meM bar3I yukti se isa prakAra kahA hai, ki vaha eka binA vAyu ke kevala apanI hI zakti se zvAsoccha vAsa letA yA sphUrtimAna hotA zrA ? isameM vAhya dRSTi se jo virodha dikhAI detA hai, vaha dvaitI bhASA kI apUrNatA se utpanna hunmA haiM / 'neti neti' 'ekamevAdvitIyam' yA 'svamahamni pratiSThitaH' (chA0 202411) apanI hI mahimAse arthAt anya kisI ko apekSA na karate hue akelA hI rahane vAlA ityAdi. parabrahmake varNana upaniSadAmeM pAye jAte haiM. ve bhI uparokta athake dyotaka hai / sArI sRSTi ke mUlArambhameM kAroM bhora jisa eka anirvAcya tatvake skuraNa honeko
Page #399
--------------------------------------------------------------------------
________________ dhAta isa sUktameM kar3I gaI hai. yahI tatva sRSTikA pralaya hone para bhI niHsandeha zeSa rahegA / ataeva gotAmeM iso paramakA kucha parNaya se isa prakAra vaNana hai. ki "saca padArthoMkA nAza hone para bhI jimakA nAza nahIM hotA" (go0 8 / 2) aura Age isA sUna ke anusAra saSTa kahA hai ki vaha mana bhI nahIM hai" (gItA .35 12 parantu prazna yaha hai , ki maStio gulAma meM gigA nA ke siyA aura kucha bhI na thA, to phira vedoMmeM jo aise varNana pAye jAte haiM ki AraMbhameM pAnI, aMdhakAra yA prAbhu aura tuccha kI jor3I thI" unako kyA vyavasthA hogI ? ataeva tIsarI RcA meM kavine kahA hai. ki isa prakArake jinane vaena I jane ki sudhi ke zrArambhameM andhakAra thA yA andhakArase acchadina pAnI thA yA bAbhu (asa) aura usako AcchAdita karane vAlI mAyA (tuccha) ye donoM pahale the ityAdi-ve saba usa samayake haiM jAka akele eka mUla parabrahma ke tapa-mahAtmyase usakA vividha rUpa se phailAva ho gayA thA--ye ghaNana malArambhake nahIM hai. isa RcA 'tapa' zabdase mUla brahmako jJAna maya mila jJaNa zakti vivakSita hai aura usIkA varaNana cauyoM RcA meM kiyA gayA hai (mu011)dekhA 'etAvAn asya mahimA'tojyAyazci pUruSaH (R01018013) isa nyAyase sArI sRSTi hI jimakI mahimA kahalAI. usa mUla inyake viSayoM kahanA na par3egA ki vaha ina sabake pare sabase zreSTha aura bhinna hai dRzya vastu aura dRSTA bhAkta bhogya paraMtu AcchAdana karanevAlA aura acchaca aMdhakAra aura prakAza martya aura amara ityAdi mAMga dvaitAMko isa prakAra alagakara yaca pa yaha nizcaya kiyA gayA ki kevala eka nirmala cidrapabila jaNa pa brahma hA mUnAraMbhameM thA tathApi jaba yaha batalAnekA samaya zAyA ki hama nirvacya niguNa akele eka tatvase AkAza jala ityAdi baMda tmaka kinAzI
Page #400
--------------------------------------------------------------------------
________________ ( 380 ) wi " "! sUkta meM kintu anyatra bhI vyAvahArika saguNa nAma rUpAtmaka vividha sRSTi yA isa sRSTikI mUla bhUta trigu NAtmaka prakRti kaisI utpanna huI, taba to hamAre prastuta RSine bhI mana, kAma, asana aura sam jaisI dvaitI bhASAkA hI upayoga kiyA hai. aura antameM spaSTa kaha diyA hai, ki yaha mAnatrI buddhikI pahu~cake bAhara hai| cauthI RcAyeM mUla brahmako hI sat kahA hai. parantu usakA artha kucha nahIM" yaha nahIM mAna sakate, kyoMki dUsarI RcA meM bhI spaSTa kahA hai ki vaha hai | na ki kevala isI bhASAko svIkAra karake hIM Rgveda aura vajasaneyI saMhitAmeM gahana viSayoMkA vicAra aise ke dvArA kiyA hai020 / 38176 10 / 81 / 4; bA0 saM0 17 / 20 dekho, jaise dRzya sRSTiko yajJakI upamA dekara prazna kiyA hai. ki isa yajJake liye Avazyaka ghRta, samidhA ityAdi sAmagrI prathama kahAMse AI ? (R0 10 1130 / 3 ) athavA gharakA dRSTAnta dekara prazna kiyA hai ki mUla eka nirguNa se netroko pratyakSa dikhAI dene vAlI AkAza-vakI bhavya imA rata ko banAne ke liye lakar3I ( mUla prakRti ) kaise milI ? kiM vidvanaM ka usa vRkSa Asa yato dyAvApRthivI tiSTattakSuH / 1 ina praznoM kA uttara upayukta sUkta kI cauthI pAMcavI RnA meM jo kucha kahA gayA hai, usase adhika diyA jAnA saMbhava nahIM hai ( bAja saM0 33 / 74 dekho ) aura vaha uttara yahI haiM, ki usa anirvAya akele eka hI ke mana meM sRSTi nirmANa karane kA kAma - rUpI tatva kisI taraha utpanna huA aura vastra ke ke samAna yA sUrya prakAza ke samAna usI kI zAkhAeM turanta nIce Upara aura bahuM ora phailI gaI tathA san kA sArA phailAva ho gayA. arthAta AkAza pRthvI kI yaha bhavya imArata bana gii| upaniSadoM meM isa sUkta ke artha ko phira bhI isa prakAra prada kiyA hai. ki --
Page #401
--------------------------------------------------------------------------
________________ ( 1 ) 'mo'kAmayata' / 'basthA prAjAyeyeti / ( tai0 sh6| chA0 6 / 23 ) usa para brahma ko hI aneka honekI icchA huI (R:14 dekho) aura atharvaveda meM bhI aisA varNana hai, ki isa mArA izya sUdhi ke mUlabhUta dravya se hI pahale pahala kAma' huzrA (atharva 6 / 2 / 16) parantu isa sUkta meM vizeSatA yaha hai ki niguNa se saguNa kI. asana se san kI, nimUnda se dvandva kI prathA prasaMgase saMga ko utpatti kA prazna mAnavA buddhi ke lie agampa samajha kara sAMkhyoM ke samAna kevala tayaza ho mUla prakRti ho ko yA usake sadRzya kisI dUsare tastra ko svayaMbhU aura svataMtra nahIM mAnA haiM, kintu isa sUkta kA RSi kahatA hai ki jo bAta samajhameM nahIM AtI; parantu usake lie zuddha buddhi se aura prAtma pratIti meM nizcita kriTa gare anirvAya PM ko yogyatA kI vaizya maSTriya bhAyA kI yogyatA ke barAbara mata samajho, aura na parabrahma ke viSaya meM apane advaitabhAvako hI chodd'o| isake sivAya yaha socanA cAhie yadyapi prakRti ko bhinna triguNAtmaka svatantra padArtha bhI liyA jAye. tathApi isa prazna kA uttara to diyA hI nahIM jAsakalA, ki ki usameM sRSTi kA nirmANa karane ke lie prathamataH yuddhi (mahAna ) yA ahaMkAra kaise utpanna hushraa| aura jana ki yaha doSa kabhI Tala hI nahIM sakatA hai to phira prakRti ko mvatantra mAmale meM meM kyA lAbha hai ? sirpha itanA kaho. ki yaha bAta samajha meM nahIM AtI ki mUla brahma se lan arthAt prakRti keme nirmita huii| isake liye prakRti ko svatantra mAna lene kI hI kucha AvazyakatA nahIM hai / manuSya kI buddhi kI kauna kahe, parantu devatAoM kI divya dRSTi se bhI sat kI utpatti kA rahasya samajha meM AjAnA sambhava nahIM. kyoM ki devatA bhI razya sRSTi ke zrArambha hone
Page #402
--------------------------------------------------------------------------
________________ ( 382 ) para utpanna hue haiM, unheM pichalA hAla kyA mAlUma ? (gItA 100 dekho)| parantu hiraNyagarbha devatAoM se bhI bahuta prAcIna aura zreSTha hai aura Rgve hI kahA hai, jinameM badalA hI"bhUtasya jAtaH patireka AsIta" (R0 10 / 12 / 1) sArI sRSTi kA pati' arthAna rAjA yA adhyakSa thaa| phira use yaha bAta kA kara mAlUma na hogI ? aura ya da use mAlUma hogI to phira koI pUcha sakatA hai, ki isa bAtako durbodha yA agamya kyoM kahate ho ? ataNya usa sUkta ke RSi ne pahile to usa prazna kA aupacArika utsara diyA hai. hA~. vaha isa bAta ko jAnatA hogA !" parantu apanI buddhi meM brahma deva ke bhI-jJAna-sAgara kI thAha lene vAle isa RSi ne Azcarya se sazaMka ho anta meM turanta kaha diyA hai. ki "athavA' ma bhI jAnatA ho ? kauna kaha sakatA hai ? kyoM ki vaha bhI sat kI zreNI meM hai, isa liye parama' kahalAne para bhI 'AkAza' hI meM rahane vAle jagat ke isa adhyakSa ko sat. asat, zrAkAza aura jala ke bhI pUrva kI bAtoM kA nAma nizcita rUpame kaise ho sakatA hai ?" parantu yadyapi yaha bAta samajha meM nahIM AtI. ki eka asan' arthAt avyakta aura nirguNa dravya hI ke sAtha vividha kAma-rUpAtmaka sat kA arthAt mUla prakRti kA sambandha kaise ho gayA. tathApi mUla brahma ke ekatva ke viSaya meM RSi ne apane advata-bhASa ko Digane nahIM diyA hai, ? yaha isa bAtakA eka uttama udAharaNa hai, ki sAtvika zraddhA aura nirmala pratibhA ke bala para manuSya kI buddhi acintya vastuoM ke saghana bana meM siMha ke samAna nirbhaya hokara kase nizcaya kiyA karatI hai. aura vahAM kI zratasya dhAtoM kA yathA zakti kaise nizcaya kiyA karatI hai ? yaha sacamuca ho Azcarya tathA gaurava kI bAta hai ki aisA mukta azveda meM pAyA
Page #403
--------------------------------------------------------------------------
________________ (383 ) jAtA hai / hamAre deza meM isa sUktake hI viSayakA Age brAhmaNoM ( taitti 22 / 88 ) meM upaniSadoM aura antara nezansa zAstra ke granthoM meM sUkSma rIti se vivecana kiyA gayA hai / aura pazcimI dezoM meM bhI arvAcIna kAla ke kAnTa ityAdi tatva jJAniyoM ne usI kA atyanta sUkSma parIkSaNa kiyA hai| parantu smaraNa rahe ki isa sUkta ke RSi kI pavitra buddhimeM jina parama siddhAntoM kI sphUrti huI haiM. vahI siddhAnta Age pratipakSiyoM ko vivarta-vAda ke samAna ucita uttara de kara aura bhI dRr3ha spaSTa tarka dRSTi se niHsandeha kiye gaye haiM- isake Age abhI taka na koI bar3hA hai aura na bar3hane kI vizeSa AzA hI jA sakatI hai|" ( gItA rahasya adhyAtma prakaraNa ) sRSTi viSaya meM tilaka mahodaya ke vicAra Age pragada kareMge / yahA~ to sRSTi viSayaka paraspara virodhA zrutiyoM ko pragaTa kara diyA gayA hai| samIkSA - parantu jaisA ki hama pahale sapramANa likha cuke haiM ki yadi isa sUktako sRSTi sUkta mAnA jAye tathA uparokta atha hI Thoka mAne jAyeM. taba to 'maikaDonalDa' ke isa kathana kA samathana hA hotA hai ki "nAsadIya sUkta meM usI prakAra ke doSa haiM, jaise bhAratIya darzana mAtra meM haiM / arthAta vicAra dhArA aspaSTa aura asaMbaddha hai" * bA0 sampUrNAnandajI ne isa tatra ko anubhava kiyA, ataH 'bhAratIya sRSTikrama vicAra' meM Apa likhate haiM ki "yadi sata" aura atU' kA prayoga yahAM kopa aura vyAkaraNa sammata 'hone' aura na 'hone' ke artha meM huA hai taba to yaha kahanA kina mat thA aura asat yA nirarthaka vAkya ho jAtA haiM / phira yaha zrutyantara ke viruddha bhI hai|"
Page #404
--------------------------------------------------------------------------
________________ zrataHyaha kahanA anucita na hogA ki uparokta prayatnoMse yaha sUkta aura bhI jaTila banA diyA gayA hai / saba se prathama hama sUrata meM Aye huye, san. aura asat . zabdoM para vicAra karate hai. kyoM ki sabhI vyAkhyAkAroM ne ina zabdoM ke bhinna 2 artha kiye haiN| RgvedameM eka mantra haibhArata sadhapahane jyolana kSAra dine rupaye 1057 athAta "datta ke janma ke samaya aditi ke pAsa parama AkAza meM 'asasa' aura 'sata; ye do padArtha the|" yadi nAmadIya sUktake uparokta artha hI kiye jAyeM to usa sUktakA yaha pratyakSa virodha hai| kyoM ki nAsadIya sUktamlaya kAla meM sata aura asat kA prabhAva batAtA hai aura yaha mantra sat aura asatakI vidyamAnatA batAtA hai tathA atharva bedameM hai ki asati sata pratiSThita sati bhUta pratiSThitam / bhUtaM ha bhavya aAhitaM bhavyaM bhUte pratiSTitam / atharva0 171116 arthAt "amata meM sata pratiSThita hai| arthAta kAraNa meM kArya vidyamAna hai / tathA sana meM ( vartamAna meM ) bhUta (jo bIta gayA) pratiSThita hai / aura bhUta meM bhaviSya nihita hai| aura bhaviSya bhUta meM TikA hai / " yahA~ sata aura asata do padArtha vidyamAna hai / athavA yU kaha sakate haiM ki yaha mantra sata aura asat evaM isa liye zrApane isa sUktameM Aye huye, sat asat, mRtyu aura amRta Adi zabdoM ke pracalita arthoMbhe vibhinna dI artha kiye haiN| kintu jina dApoM ko miTAne ke liye Apane itanI kliSTha kalpanAyeM kI haiM sna doSoM ko zrAra dUra na kara sake / tathA maSTi kartA Izvara kA to Apane cidavilAsa' meM jina pravala yuktiyoM dvArA khaMDana kiyA hai unako hama uhata
Page #405
--------------------------------------------------------------------------
________________ ( 385 ) bhUta aura bhaviSya ko jamaNesa mAnakara bhAdavAikA kAna karatA hai| tathA ca yajurveda a0 13 mantra 3 meM (sanazca yonimasatazca divaH) sUrya ko sata aura asata ko yoni kar3A hai| arthAta sUrya se hI mUta va amUrta padArtha prakaTa hote haiM / arthAta sthUla aura sUkSma padArthoM kA sUrya hI utpAdaka hai| yahAM bhASyakAroM ne sUrya ko hI kAraNa mAnA hai / isa prakAra sat aura asat kA aneka prakAra se kathana kiyA hai / parantu yaha baNana vAstavika rahasya kA prakaTa nahIM krtaa| isakA rahasya brAhmaNa graMthoMne prakaTa kiyA hai| yathA-- asat-atha yada sat saI sA vAk so'pAnaH | sat-yat sat tatsAma tanmanassa praayH| jebrA0 u. 11532 arthAt bANI aura apAna kA nAma asat hai, tathA mana aura prANakA nAma sat hai| amRtam-amRtaM vai prANaH / mo0 u0 1113 amRtaM hi prANAH / za10 10|zavAra amRtaM mApaH / go0 u0 13 amRta tatvaM vA zrApaH / kau0 11 arthAt jala aura prANa Adi amRta haiN| isa prakAra zAstrI meM prANIko amRta aura indriya Adi ko mRtyu kahA gayA hai| ataH nAsadIya sUkta meM sat aura asat zrAdi zabda sthUla prANa va indriya modhaka hai / hai noTa, vedAnta darzana, 202 / 4 / 1 ke bhASya meM aga bA ida mana sIt ) 03012 | 7 kI isa atima pAye huye asat / kA artha (zrI svAmI zaMkarAcAryajIne zaMkara bhApamaM) prAgA hI kiyA hai /
Page #406
--------------------------------------------------------------------------
________________ ( 306 ) sthUla kA niSedha haina ke sRSTi kA janma se pUrva tathAca svayaM meM mantra gaMgA prazAda kI upAdhyAya, anavAda' pustaka meM Aye huve devAH zabda kA artha indriyA~ karata haiM / yathA - ( asya visajjana aga devAH ) isake phailane se pIche deva arthAt ndriyAM huI / pR0 374 31 Age Apane 373 meM devAnAM pUrve yuge'mataH sada jAvata / mantra ke artha meM bhI likhA hai ki ' arthAta indriyoM ke pahale yugameM satase sata huA / " isa kathana se yaha spaSTa siddha ho gayA ki yahAM zarIra indriya va prANa Adi kI racanA kA prakaraNa hai / tathA ca mantra 4 meM thA hai ki - ( hRdi pratIcyA kavayo manISA ) arthAta "asata meM sata ke bandhu ko vicAra zIla RSiyoM ne hRdaya meM dhAraNa kiyA / " ataH yadi yahA~ pralaya avasthAkA varNana hai to usa samaya vicAra zala RSi kahA~ the jinhoM ne asara meM sat ke bandhu ko hRdaya meM dhAraNa kiyA thaa| yaha mantra spaSTa rUpa se kahatA hai. ki yaha prakaraNa pralaya avasthA kA nahIM hai / ataH yahI mAnanA yuktiyukta hai ki yahAM bhAva prANoMse dravya prANoMkI tathA bhAva iMdriyoM se dravya indriyoM kI racanA kA kathana hai / tathA ca praznopaniSada meM isa nAsadAya sUktakI bar3I sundara vyAkhyA kI hai / yathA: (1) eSo'gnistapati, eSa sUryaeSa parjanyo maghavAneSa vAyuH / eSa pRthivI rayirdevaH sadasaccAmRtaM ca yat // pra030/2/5 ( 2 ) -- vizeSake liye mAyA prakaraNa dekheM |
Page #407
--------------------------------------------------------------------------
________________ ( 387 ) (2) arA itra stha nAbhau prANe mA pratiSThitam / Rno yajUSi sAmAni gajJaH kSatraM brahma ca / 6 // (3) pAlmana eSa prANo jAyate yathA puruSe chAnammi nnendAnataM manokRtenAthAnyasaJchare / 3 / 3 (4) yathA mamrADevAdhi kanAna rinina / etAn grAmAnenAn grAmAniitaSThastha itva meveSa prANa itarAnprANA:pRtha geva saMnidhatte / / 4 // (5) pAyapasthe'AnaM cakSuHzrotremukhanAsikAbhyAm prANaH svayaM prAtiSThate madhye tu samAnaH / emaz2ataddhatamannaM samanayatitammAdetAHsAciSo bhavantiA! (6) arthakAMcaM udAnaH puNyena puNyaM lIka nayati pAna pApamubhAbhyAmeva manuSya lokam // 7 // (7) yacintamtenaiSaprANamAyAti prANamte jamAyudhaH sahAtmanA ___ yathA saMkalpitaM loka nayati // 10 // {11 bhAtrArtha.- ana sUrya parjanya indra vAya. pRthivI, ravi sata, amana amRta mRtyu. maya prANa hI hai| arthAt meM sama prANu ke hI nAma va rUpa zrAdi haiM / vedoMmeM ina sampUrNa agni Adi devatA vAcaka zabdoM dvArA prAekI hA mahimAkA varNana hai / yahAM yaha bhI dhvanita hotA hai ki mAnada ya mU meM mana asata amRta dina rAta. tamasa Adi zabdAM harA bhI isa praNA / yina kiyA gayA hai| (2) jisa prakAra rathako nA mo zrAra lA rahA hai usItraka ra Rgveda Adi nathA kSatriyatva va brAhmaNatva Adi maba prANoM meM ho
Page #408
--------------------------------------------------------------------------
________________ ( 388 ) sthita haiN| arthAta jJAna, vidyA aura balakA yaha prANa hI kendra hai d (3) jisa prakAra manuSya ke zarIra se yaha chAyA utpanna hotI hai| usI prakAra yaha prAraNa bhI AtmAse utpanna hotA hai, arthAta yaha mAnasika isa zarIra meM A jAtA hai| (4) jisa prakAra samrATa pRthaka pRthaka grAma va nagarAdimeM yathA yogya adhikAriyoMko niyukta karatA hai, usI prakAra yaha mukhya hI anya prANoM (indriyoM) ko pRthaka pRthaka niyukta karatA hai| yahAM zrI zaMkarAcAryane 'itarAnprAkhAn kA artha catu yadi indriyAM hI kiyA hai| (4) prANako pazu aura upasthameM apAnako niyukta karatA hai, tathA nAsikA, cakSu aura zrotrameM svayaM upasthita hotA hai / yaha samAna vAyu (prANa) hI khAye huye annako samabhAva se zarIra meM sarvatra le jAtA hai| uma prANa rUpI amise do netra, do kArya do nAsArandhra aura eka rasanA ye sAta indriya rUpo jalAyeM utpanna hotI haiN| . (6) suSamnA nAmakI nAr3I dvArA Upara kI ora gamana karane lAudAna vAyu (isa jIvako) puNya karmase svarga lokameM tathA papakamale naraka meM aura pApa aura puNya donoM prakArake mizrita kamase manuSya loka meM le jAtA hai / (3) isa jIvakA jaisA saMkalpa hotA hai, yaha usI prakAra ke bhAratakA zrAsa karatA hai, vaha prANa tejase yukta ho usa jIvako saMkalpa kiye huye lokameM le jAtA hai| tathA ca muMDakopaniSada zruti hai yathA pamA cIyate manaH satyaM lokAH karmasu cAmRtam / 18 tannamabhi jAyate zranAt prANI
Page #409
--------------------------------------------------------------------------
________________ ( : 386) yaha zrAtmA tapase kucha phUla sA gayA, usase anna arthAt bhAva prANa utpanna huzrA, ( annaM hi.prANAH) zatapatha 38118 lasa bhAva prANase dravya prANa utpana hA tathA usase mana tathA manase satya, arthAt cakSu Adi indriyAM utpanna huI , (cakSurva satyaM te 3.335.) ityAdi pramANoMse satya kA artha cakSu Adi haiM / tatpazcAta loka arthAt sthUla zarIra utpanna hunA aura phira isa zarIra se karma tathA kama se kama kA phala ( amRta ) utpanna huA / graho karma phala kA nAma 'amRta' hai| yahAM zrI zaGkarAcAryajI likhate haiN| - "yAvarakarmANi kalpakoTi zatairapi na vinazyanti tAvatphalaM na vinazyati ityamRtam / " __ arthAta jaba taka ( kiroDauM kalpoM taka) kamoM kA nAza nahIM hotA taba taka unakA phala bhI naSTa nahIM ho sakatA isaliye karmaphala ko 'amRta, kahA hai| uparokta pramANoM se yaha siddha hai ki vaikSika pranthoM meM sata asat amRna, ca mRtyu Adi prANa yAcaka zabda hai / tathA nAsadIya' sUkta meM mAtra prANoM se havya prANoM kI tathA bhASa indriyoM se vanya indriyoM kI racanA kA varNana hai / isA prakAra hiraNyagarbha kepuruSa sUktAdi kI vyavasthA hai| dUsarA sRSTi sUkta prasvetake maM sUta kA nAma aghamarSaNa, sUkta hai| yaha sUta nitya prati kI saMdhyA meM bhI paThita hai| ataH yaha vizeSa mahatva rakhatA hai| isa sUkta meM tIna hI mantra haiN| prathama hama unako likhakara unakA pracalita bhAgya likhate haiM punaH unakA satyArtha limge 1 RtaM ca satyaM caabhiiddhaa-tpso'dhyjaaytH| tato rAjya jAyata tataH samudro'NavaH // 1 //
Page #410
--------------------------------------------------------------------------
________________ samudrAdarNavA dadhi sambatsaro ajAyata / maho rAtrANi vidadhadvisvasya miSanojazI // 2 // sUryAcandrapaudhAtA yathA pUrvamakalpayan / divaM ca pRthivIM cAntarikSa mathosvaH / / 3 // pracalita "artha-tape hue ( athavA vizeSa prakAra ke ) tapa meM Rta aura satya utpanna hue| unake bAda rAtri athavA andha. kAra utpanna huA / tatpazcAt pAnI vAle samudra utpanna hue // 11 // samudra ke bAda sambatsara arthAt kAla utpanna huzrA usa kAla ne sUrya dinava rAtri ) ko utpanna kiyA tathA vaha sabakA svAmI huA kAla ke cihna svarUpa sUrya aura candramA ko tathA pRthirI aura aMtarikSa (svaga) ko vidhAtA ne pUrva kI taraha banAyA // 3 // " ___ umezacandra vidyArala ne isI sUkta para veda bhASyakAra paM. halAyudha kA bhASya yahAM uddhRna kiyA hai / vaha bhI paThanIya hai isalie hama usako yahAM likhate haiM / "ava halAyuya matam-asya aghamarSaNasya vyAkhyAna mAcAritu hatako jAyate / yataH sarvavedasAra bhUtA'tyanta guptazcArya maMtraH / aspa yad pAThaya trAca arthabodhastatrasaugamyaM nAsti / brAhmaNa niskAdikaM ca nAsnyeva / itthaM etadIya vyAkhyAnAnuguNaM kapi upAyaM aprApya yadetasya mvarUpoSa labha mAtreNa vyAkhyAna mAcaraNIyam tadatIva mAhasam / " arthAt isa aghamarSaNa sUnakA vyAkhyAna karatehue hRdaya prakaMpita hotA hai kyoMki yaha sUta sampUNa veda kA sAra bhUta atyanta gupta hai |paatthmaatr Adi se isakA artha karanA sulabha nahIM hai / isakA
Page #411
--------------------------------------------------------------------------
________________ (391 ) na bramaNa hai aura na nirukta hai, isaliye vyAkhyA karane kA koI sahArA nahIM hai| ataH vyAkaraNa Adi se isakA artha karanA kevala sAhasamAtra ho hai. phirabhI jaisA samajha meM AyA hai likhatAhU~ ___ Age apane yaho sRSi aura pralaga paraka bhAyya kiyA hai| paM0 umezacandra vidyAranta ko sammati meM yahAM Rta. satya, rAtri, samudra, samvatsara. sUrya, candra, dina. aMtarikSa zrAdi saba prAMsavAco zabda haiM / ye saba janapada the tathA dhAnA yaha prajApati sUpaveziyoM kA purohita thA tathA candravaMziyoM kA bho| iso vAtAne candramA aura sUyako punaH rAjagahoM para biThAyA, yahI isa sUka ke sAsare maMtrameM kahA hai| pUryAcandrapramo dhAtA yathA pUrvamakalpayat // * abhiprAya yaha hai ki jitane vidvAna hai utane hI artha haiM / parantu vAstaSa saba aMdhera meM hI nizAnA lagA rahe haiN| hama bhI isI pahelokA sunamAnekA prayatna karate haiM zrAzA hai viza pAThaka isa para vicAra kreNge| hamArI samajhameM yahAM prANaviza kA kathana hai| Rta, aura sat kAraNa kAryarUpa do prANa haiN| zrI zaMkarAcAyane etareyopaniSada bhAdhyameM likhA hai ki-- RtaM satyaM mRrtAmurtAkhyam prANaH / 2 / 3 / 18 arthAt-Rta aura satya mUta amUte prANa hai| tathA vaidika koSameM bhI (satyaM vai prANAH) likhA hai ataH yahAM Rta aura satya 4 dhAtA aura vidhAtA, USA aura rAtrike nAma haiM | yaha hama sapramANa pR0264 'para likha cuke haiM, 'paTaka yahIM dekhanekI kRpA kareM / isa prAdhAra se isa maMtra kA yaha artha huaA ki rAtrI ne candramA ko utpanna kiMvA zrIH UpA ne sUrya ko | yaha artha yukti yukta aura vaidika prakriyA ke anukatla hai|
Page #412
--------------------------------------------------------------------------
________________ iMhara prANavAcI zabda haiN| isI prakAra samudra ava aha rAtri, saMvatsara bho prANavAcaka zabda hai / aha prAkA nAma hai aura rAtri apAnakA nAma hai| samudra manako kahate haiN| ora bAk (bArI) ko saMvatsara kahate haiN| isa prakAra yahAM prANakA kathana hai na to yahAM pralayakA kathana hai aura na sRSTi utpattikA ataH ina mantroMkA artha huaa| bhAva aura dravya kriyA (yoga) sata aura satya sUkSma aura sthUla prANa utpanna hote haiN| unase rAtri, tama, ajJAna utpanna hotA hai | unhIM prANoMse samudra mana bAkU sUruSa vANI utpanna hotI haiM, samudrAt usa sUkSma vANI se (ka) sthUla bAkU utpanna hotI hai| aura usase sthUla indriyAM utpanna hotI haiN| prANa aura apAnako isa (vizvasya) zarIrasya / zarIra ke svAmIne dhAraNa kiyA use dhAtA (AtmA ne) sUrya aura candramAko mana aura vAraNI Adiko (bhAva prANoM sa e dravya prANoMko) yathA pUrvamakalpayat yathAvat banAyA tathA ( diyaMca, pRthvI) antarikSa, paira, udara, mastaka yAdi sthUla zarIrako bhI rakhA / A 1 1 abhiprAya yaha hai ki yaha AtmA jisa prakAra makar3I apane jAleko banAtI hai usI prakAra apane zarIrakI racanA bhI svayaM karatI hai| yaha kisa prakAra hotA hai yahI yahAM batAyA gayA hai| yahI vedoMkA sAra hai jo isako nahIM jAnatA, vaha kisa prakAra aisa e atyanta gupta mantroMkA artha kara sakatA hai / ww.wl sn
Page #413
--------------------------------------------------------------------------
________________ ( 363 ) veda aura jagata ; 1 - - trinAmi cakramajaramana varNam // 1 // 2- - dvAdazAraM nahi tajjarAya || 1 || 3 - sanAdeva na zIryate sanAmi // 13 // R001 mUka 164 4--pazya devasya kAvyaM yo na macAra na jIryati / " 5---dhuvAdyau vA pRthvI dhruvAsa parvatA ime vizvavida jagat / / 4 / / R0 maM0 10 mukta 173 1 ) trinAbhi, tIna RtuoM vAlA yaha saMvatsara, aMjara amara hai / (2) isa sUrya ko 12 Are rUpI samvatsara, vRddha nahIM kara sakatA / (3) ye sUrya Adi loka, mUla sahita kabhI naSTa nahIM hote / (4) usa deva kI racanA ko dekho jo na naSTa hotI hai, na jI / (5 yaha pRthvI, dyuloka, antarikSa, aura yaha satra jagata mithya hai| isaprakAra veda jagatakI nityatA ko batAkara Age kahate haiM ki(1) ko dadarza prathamaM jAyamAnam / / R0 11164|4 (2) katarA pUrvA katarA parAyAH kathA jAte katrayoM ko biveda / 0 21185 1 , (3) ko addhA veda ka iha pravocat kuta AjAtAkuta iyaM visRSTiH / aGga devA asya visarjanenAthA ko veda yata A vabhUva // 6 // .
Page #414
--------------------------------------------------------------------------
________________ ( 394 (4) iyaM visRSTi yata bhAvabhUva, yadi vA daghe yadi vA na / yo'syAdhyakSaH parame vyoman , so aMga veda yadi thA naveda (101011267) ardhAn-( 1 ) prathama janma te hue jagata ko kisane dekhA hai arthAta kisI ne nahIM dekhaa| 3) ina sUrya, canda, nakSatra, pRthvI prAdi meM se prathama kauna utpanna huA, tathA yaha saMsAra kisane aura kyoM banAyA isa bAta ko kauna tatvadarzI jAnatA hai / arthAt koI nahIM jaantaa| (3) yaha saMsAra kaise utpanna huA isako nizcayase na kisIne jAnA hai tathA na kisIne kahA hai| yadi bApa kaheM ki devatA jAnate hoga to ve bhI sRSTike pazcAna bananese kaise jAna makate haiN| (5) yaha sRSTi jisase utpanna huI hai, aura jisane dhAraNa kara rakSI hai. yadi kaho ki yaha una uparokta bAtoM ko jAnatA hai, to yaha bhI ThIka nahIM kyoMki vaha prajApati bhI ina bAtoM ko nahIM jAnatA hai| kyoMki prajApati svayaM kahatA hai kina vijAnAmi yasarA parastAt / aye. kAM.1743 inameMse prathama kauna padArtha utpanna huA yaha maiM nahIM jaantaa| isI prakAra anya zAstroM meM bhI jagatakI nityatA kA kathana hai| UrdhvamUlo'vAkzAkha eSo'zvatthaH sanAtanaH / ka0 u0 2 / 3 / 1 isa ati kA bhASya karate huye zrIzaGkarAcArya jI ne likhA haieSa saMsAra ho'zvattho'zvatyavata kAmakarmatrAnamti nitya
Page #415
--------------------------------------------------------------------------
________________ pracalita svabhAva svarga naraka tiryakatretAdibhiH zAsvAbhiH AvAkzAkhaH sanAtanonAdisvAcirapravRttaH / yaha saMsArarUpI vRkSaprazvattha hai, arthAt azvattha vRkSaka samAna kAmanA aura karma rUpa vAyuse prerita, nitya, caMcala svabhAva vAlA hai / svarga, maraka, tiryaka, pretAdi zAkhAoMke kAraNa graha nIce kI ora phailI huI zAkhA bAlA hai tathA sanAtana yAni anAdi hone ke kAraNa cirakAla se calA A rahA hai| UdhvaMmUla madhaH zAna ra prANyayam // narUpa masyeha tathopa labhyate nAnso na cAdine ca saM pratiSThA / __ zrI zaGkarAcArya jI ne yahA~ likhA hai ki taM kSaNa pradhvaM sinam , azvatthaM prAhuH kathayanti avya. yam / / 1 // tathA na ca zrAdiH ita pArampa, idaM pravRttaH iti na kenacid gamyate / na ca saMpratiSThA sthitiH madhyam asya na kenacid upalabhyate / __arthAta-isajJaNa bhaMgura azvattha vRkSa ko avyaya ( nitya ) kahate haiM / (yaha paryAya kI apekSA se kSaNa bhaMgura hai, sathA dravya kI apekSA nitya ) yaha saMsAra anAdikAla se calA A rahA hai isaliye graha avyayaha // 1 // isakA zrAdi bhI nahIM hai, arthAta yAhAM se prArambha hokara yaha saMsAra calA hai, aisA kisI se nahIM jAnA jA sakatA / isa prakAra isakA.anta bhI koI nahIM janatA ki isakA katra anta hogA yahI avasthA isake mampakI hai| kyoMki anAdi padArtha kA Adi anta nahIM hotA hai / isa prakAra anti smRti meM jagata ko nitya mAnA hai| isI prakAra anya anaka sthala
Page #416
--------------------------------------------------------------------------
________________ haiM jinameM jagata kI utpatti kA spaSTa zadroM meM bAprabala yuktiyoM se khaMDana kiyA hai| yathA-- dhruvA evaM baH pitarI yuge yuge nema kA mAsA sada so na . .gujyane / 00101412 . . - artha---tumhAre pUrvaja parvana yugayugAstaroMse sthira hai, pUrNAbhi- : lAvaM haiM, aura kisI bhI kAraNa se apanA sthAna nahIM chor3ane / ve ajJaH amara hai aura hare vRkSoM meM yukta hai| . isa prakAra jaba vedoMse isa jagatakA nityatva siddha ho gayA to unake RrtAkA prazna ho zeSa nahIM rahanA / mImAMsA aura Izvara yadA samidaM nAsIna kAsthA. tatra gamyatAm / prajApateH ka vA sthAnaM ki rUpaM ca pratIyatAm / / 4 / / nAtA ca kastadA tara yo janAMna bodhayiSyati / upalabdherinA catat kathamadhyavamAyatAm / / 46 // . pravRtiH kathamAyAM ca jagataH se pratIyate / zarIgadevinA cAdhyakathamicchApi sarjane // 4 // zarIrAdyatasyamyAtamyotpattine taskRtA / taddhanya prasaMgo'pi nityaM yadittadiSyate // 4 // prANinAM prAyo duHkhAca simRkSA'sya na yujyate // 46 // : abhAvAconu kampyAnAM nAnu kampAsya jAyate / sRje zubhameveka manukampA prayojitaH // 52 / / .. mAdhana. cArUpa dhAgada tathA kicana trivAte / caca nismAdhanaH karmA RzciAsa jati kiMca na 50
Page #417
--------------------------------------------------------------------------
________________ ( 367 ) saMhArecchApi naitasyabhaveda prtyyaatmnH| .. na ca kazcidauM jJAtuM kahAcikSaSi zakyate // 7 // na ca tad bacane navapratipattiH sunishmitaa| amuSTAyapihya gau brUyAdAtmezvarya prakAzanAt / / 60 // . . . . zloka vArtika 103 . bhAvArtha:-jagata ke pUrva jaba kucha bhI nahIM thA, to vaha, Izvara, kisa jagaha rahatA thaa| yadi Apa kaheM vaha nirAkAra hai, use pRthvI Adike AdhArakI AvazyakatA nahIM, lo nirAkArameM icchA aura prayatna kisa prakAra siddha karoge / kyoM ki sarva vyApaka nirAkArameM AkAzavA kriyA honA asaMbhava hai| isI prakAra icchA zarIrakA dharma hai azarIrIke icchA nahIM hotii| ata: nirAkAra mAnane para sRSTikartA siddha nahIM ho sakatA, yadi sAkAra aura saMzarIrI mAno to usake lie AdhArakI zrAvazyakatA hai, parantu prAyameM zrAdhAra rUpa pRthvI Adi kA zrApa prabhAva mAnate haiM ataH yaha prazna hotA hai ki yaha rahatA rahA thaa| acchA yadi Apako prasanna karane ke liye hama yaha mAna leM ki Izvarane jagako anAyA. Apa yaha batA (jJAtA ca kastaI nastha) ki usako banAte hue kimane dekhA ( "kodadarza prathamaM jAyamAna isa veda vAkyakA yaha anuraMda hai) jibane Akara janatA se kahA ki Izvarane maMsAra banAyA hai. yadi kaho ki kisI ne nahIM dekhA to zrApa meM yaha andhavizvAsa kaise kara liyA, tathA ca zrApa yaha bhI atAne kI kRpAkare ki aAnya kriyA kiMmaprakAra prArambha huI aura kisa sthAnase prArambha huii| yadi kisI sthAna vizeSaseM to isa vizeSatAkA kyA kAraNa haiM yadi sarvatra eka sAthaH kriyA prArambha huI to sRdhikA krama na rahA / punaH prApa prakAzAd vAyu' Adi krama batAte haiM vaha na raha sakegA : aura usa
Page #418
--------------------------------------------------------------------------
________________ (398 ) zAnta paramezvarameM yaha azAntiprada icchA hI kyoM utpanna huI / ___(katarA pUrva katarA parAyoH kathA jAtA)yaha isa bAsyakA yuktipUrvaka anuvAda hai / tathA ca sarva vyApaka IzvarakI kriyAse jagata manAsa yapi jita ra dudhaka patthara lohe ke cAroM ora honese lohA kriyA nahIM kara sakatA, isI prakAra, paramAsuoMke cAroM ora IzvarakI sattA honese tathA satra ora se kriyA denese paramANu bhI bahIM sthita rahegA / yadi kaho ki paramAtmA paramAzuoMke andara bhI vyApaka hai isa liye vaha antaH kriyA devA hai, to bhI paramANuoM meM kiyA na ho sakegI, kyoMki paramANuoMke jo bAhara Izvara hai vaha antaH kriyAkA avarodhaka hai| ataH sarva vyApaka Izvara vizvako nahIM rakha sakatA / yadi kaho ki Izvara sazarIrI eka dezI hai to usa zarIrakA sRSTA kauna hai| yadi usakA bhI koI zarIrI kartA hai to usake zarArakA kartA kauna hai| isa prakAra anavasthA doSa aayegaa| tathA ca--koI bhalA AdamI kisIko duHkha denA nahIM cAhatA punaH isa duHkhamaya jagatako raca kara ananta jIyoMko duHkha sAgara meM DAla diyA usase usako kyA lAbha huA / yadi yaha isa duHkhamaya jagata ko na banAtA to usakA kyA bigar3atA yadi kaho usakA svabhAva hai to vaha apane svabhAva ko sudhAra kyoM nahIM letaa| yadi kaho ki yaha IzvarakI kyA hai to prazna yaha hotA hai ki yaha dayA kisa para. dayA to dayanIya para hotI hai, parantu pralayameM to koI dayanIya nahIM thA sabake saba sukhI the, kyA sukhI jIvoMko duHkhameM DAlanekA nAma anukampA hai| aura yadi dayA dimbalAnA hI uddezya thA to sukhamaya saMsArakI racanA karanI thI kyA aisA karanA usakI zakti ke bAhara thA / yadi kaho ki sukha dukha karmAnumAra jIva bhogatA hai to Izvara bIca meM kyoM zrA
Page #419
--------------------------------------------------------------------------
________________ ( 366 ) I dhmkaa| kyA usakA apanA koI strArtha thA / yadi kaho ki usakA svArtha to kucha bhI nahIM thA, to binA prayojanake vaha itanA bar3A kyoM karatA hai| mUrkha sa e mUrkha bhI binA prayojanake kisI kAmameM pravRtta nahIM hotA hai| yadi kaho ki yaha usakI ko a lIlA hai, to isa lIlA athavA khelasare saMsAra taMga A cukA hai| aba vaha kaba taka bAlaka banA rahegA / aura kaba taka esI hI kaur3A karatA rhegaa| acchA Apa vizva racanAke bAre meM kucha uttara nahIM de sakate to yahI batA do ki vaha pralaya kyoM karatA hai / kyA / vaha kAma karatA karatA thaka jAtA hai ataH taka ArAma karane lagatA hai, athavA usake sAdhana kharAba ho jAte haiM unako ThIka karane lagatA hai / yadi kaho ki yaha bhI usakI dayAkA phala hai / to Apako dayA ke pAribhASika kucha anya artha karane par3ege / kyoM ki aba to dayAkA artha saMrakSaNa ho samajhA jAtA hai. saMsAra nahIM / tathA ca--banAnA aura bigAr3anA do paraspara viruddha bAteM haiM donoMkA eka dayA prayojana nahIM ho sakatA zrataH Izvara jagatakA sahAra kyoM karatA hai isakA Aja taka koI vidvAna uttara nahIM de sakA hai| yadi kaho ki jagata banAne meM meda pramANa haiM to yaha kaho ki ve kathita padArthokA vedake sAtha saMbandha hai yA nhiiN| yadi kaho ki sambandha nahIM hai taba to veda asatya bhASaNa doSI haiN| yadi kaho ki haiM, to vedoMke nitya honese una 2 padArthoMkI nityatA svayaM siddha ho gaI. ataH jagata racanAkI kalpanA yukti aura pramANa se khaMDita honeke kAraNa mithyA hai| tathA ca veda banAne vAle ne apanI prazaMsA pragaTa karaneke liye una vAkyoMko nahIM likhA isameM kyA pramANa hai / tathA ca mImAMsA darzanake bhASyakAra zrImatpArthaM sArathi mizra, a 5 pAda. 1 adhikaraNa 5 kI vyAkhyA karate huye likhate haiM ki -
Page #420
--------------------------------------------------------------------------
________________ ( 400 ) , "naca sAMdInAM, kazcit kAlo'sti sarvadA IdRzamevajagaditi dRSTAnusArAdevagantumucitam / na tu sakAlo'bhUta yadA sarvamidanAsAditi, pramANAbhAvat / " . . arthaH isa vizva utpattikA koI, eka samaya nahIM hai. koI aisA samaya thA ki jaba yaha sathaM kucha nahIM thaa| kyoMki isameM koI pramANa nahIM hai / zrAge isa vijJAna meM jagata kA khaMDanameM aneka pramANa diye haiN| . . Izvara utpanna huA. : atharva veda meM likhA hai ki mAlojAra tamAcA (1 ) artha-vaha paramAtmA dinase utpanna huA aura dina paramAtmA se utpanna huaa| savai rAjyA ajAyata, tasmAdH rAtrirajAyata // 2 // artha--paramAtmA rAtri se utpanna huyA aura rAtri paramAtmA . se utpanna huii| . . . .. sabA antarikSAdajAyata, tasmAdantarikSamajAyata / 3 // .. artha-vaha paramAtmA antarikSa se utpanna huA aura antarikSa paramAtmA meM utpanna huaa| .. ... , ma vAyorajAyata tasmAd vAyura jAyata // 4 // . artha-vaha Izvara vAyu meM utpanna huzrA aura vAyu usame utpanna huzrA /
Page #421
--------------------------------------------------------------------------
________________ (401 ) sabai divo'jAyA jAya // 5 // artha- vaha paramAtmA vargase utpanna huA aura svargaM paramAtmA se utpanna huaa| sa vai digbhyo'jAyata, tasmAd dizojAyanta // 6 // artha- vaha paramAtmA dizA se utpanna huA aura dizAe paramAtmA se utpanna huii| savai bhUme rajAyata, tasmAd bhUmi rajAyata / 7 // artha vaha Izvara pRthvI se utpanna huA aura pRthvI paramAtmA se utpanna huI / savA agne rajAyata, tasmAdagnirajAyata // 8 // artha- vaha paramAtmA zrami se utpanna huA, aura abhi paramAmA se utpanna huii| sa vA addbhyo'jAyata, tasmAdApo'jAyante // 6 // artha- vaha paramAtmA pAnIse utpanna huA aura pAnI paramAtma se utpanna huA / : uparokta pramANoM se siddha hai, ki vaidika vAGgamaya meM jo prakaraNa jagata racanA paraka pratIta hote haiN| ve vAstava meM sRSTi racanA ke vidhAyaka nahIM haiM, apitu ve artha bAda mAtra haiN| jisakA vana vistAra pUrvaka Age kiyA jAyagA / yadi aisA na mAneM to atharvaveda ke kathanAnusAra paramezvarakI bhI utpatti mAnanI pdd'egii| tathAca aneka sthAnoM para isa zarIra racanA kA vana AlaMkArika DhaMga se kiyA hai, / jasase sRSTi racanAkA bhrama sA ho jAtA hai /
Page #422
--------------------------------------------------------------------------
________________ ( 402 ) sArAMza sAgeza yaha hai ki vartamAna Izvara kI kalpanA na vaidika hai aura fares hI hai| samAhitya meM jo bhI vana prApta hotA hai vaha saba AlaMkArika vazana hai, usase na to Izvara kA kartRtva siddha hotA hai tathA na sRSTe utpatti kA hii| hama isa viSaya meM kucha vaidika udAharaNa upasthita karate haiN| atharvaveda ke kAM0] 19 meM eka brahmacarya sUkta hai, usameM likhA ki- hmacAriNa pitarodevajanAH pRthak devA anuvanti sarve / gandhava enamanvAyana trayastriMzat trizataH paT sahasrAH / atha0 1115 iyaM samit pRthivIyadvitIyo cAntarikSaM samidhA prakhAti|4| vAyastatA mamasI ubhe ime // 8 // arthAt pitara deva, gandharva Adi saba brahmadhArI ke anukUla rahate haiN| tathA 6333 veba isa brahmacArI ke pIche pIche phirate haiN| Adi isakI yaha 'thI pahalI samidhA (havana karane kI lakar3I ) hai tathA dUsarI samidhA hai aura antarikSa tIsarI samidhA hai / AcArya ne pRthivI aura antarikSa loka ko banAyA hai / ityAdi mantra saba arthavAda mAtra hai| kyoMki na to sampUrNa deva ho yArI ke pIche pIche avArA garoM kI taraha ghUmane phirane haiM aura nahIM AcArya ne pRthivI Adi lokoM kA nirmANa kiyA hai| tathA na prathivI kI samidhAyeM banAI jAtI haiN| isa mantra J 4
Page #423
--------------------------------------------------------------------------
________________ kA prayojana kevala prabhArI ko aura bhAcArya kI prazaMsA karanA hI hai| AH yaha akSavAra hai| anajAnadAdhAra vikIsudyAm / atha kA450111 arthAta kA khAdhane yAda ye re dhinI gAya antarikSa Adi lokoM ko dhAraNa kiyA / ayaM samAja ke suprasiddha vidvAn paM. rAjArAma o ne likhA ki "yaha sUkta anavAna (chakar3e ko khIMcane vAle kI) khuti meM hai|" atharvaveda kA0, 4 sU. 20 meM auSadhi kI stuti hai| visro divastistraH pRthivIH SaT cemAdizaH payak / tvayA sarvAbhUtAni pazyAni dezyASadhe // 2 // arthAta he zroSadhe. ra pratApa se maiM sampUrNa lokA tathA saMpUrNa dizAoM meM dekhU / yahAM oSadhikA itanA pratApa batAyA gayA hai| isI prakAra anya sthAnoM meM bhI una una padAthoM ko stuti mAtra hai| mAmAMsakoM ko paribhASA meM isare ko athavAda kahA hai| noTa- Arya vidvAnoMne mantra ke bhAvArthameM likhA hai ki"pRthivI Adi banAnekA bhAvArtha hai ki prAcAyale upadeza dvArA inakA prakAza kiyaa|" yadi banAne (utpanna karane kA yahI abhiprAya hai to puruSa sUkta hiraNyagarbha va skaMbha Adi sUktoM kA bhI yahI bhAvArtha mAnakara yahA~ bhI upadeza dvArA prakAza artha karanA cAhiye /
Page #424
--------------------------------------------------------------------------
________________ i ( 404 ) lokamAnya tilaka aura jagata lokamAnya tilaka mahodaya svayaM likhate haiM ki eka aura prazna upasthita hotA hai ki manuSyoMkI indriyoMko dekhane vAlA yaha saguNa dRzya nirguNa parazrajhameM pahale pahala kisa kramase kama aura kyoM dIkhane lgaa| athavA yahI artha vyAvahArika bhASA meM yU~ kahA jA sakatA hai ki nitya aura vidarUpI paramezvara ne nAma rUpAtmaka vinAzI aura jar3a sRSTi kaba aura kyoM utpannakI ? parantu Rgveda ke nAsadIya sUkta meM jaisA ki varNana kiyA gayA hai yaha viSaya manuSya ke liye hI nahIM apitu devatAoMke liye bhI agamya hai|" gItA rahasya, karma vipAka aura Atma svAtaMtrya, adhikAra | 0 263 | satyavrata sAmazramI Apa niruktalocana meM likhate haiM ki - vastuto vaidika sRSTi vivaraNAni tuprAyo rUpakAeyeveti / tadevaH Adi sRSTikAla nirNayo na kadApi bhUto bhavatibhaviSyati veti siddhAntaH / tava zrUyate dhruvAya dhuvApRthivI dhruvAsaH pathaitAime / dhruvaM vizvamidaM jagat dhruvorAjA vizAmayam R0 10 / 113 kodadarza prathamaM jAyamAnam // R0 1164 / 4 siddhAdyau siddhA pRthivI siddhUmAkAzam || pA0 bhA0 1111 ityAdayazca siddha zabdasya cedanityArthaM tA yathA aha paspazAyAM bhagavAn staMjaliH nityaparyAyavAcakaH middhazabdaH / hati" www artha- vAstava meM mRSTiviSayaka jo vedoM meM varNana hai vaha saba rUpaka meM kahA gayA hai| ataH sRSTi kaba Arambha huI isakA nirNaya
Page #425
--------------------------------------------------------------------------
________________ na kabhI huA aura na kabhI hogA yaha nizcita siddhAnta hai| tathA veMdoMmeM hI sRSTi utpatti AdikA virodha pAyA jAtA hai, yathA 'dhra vAgyau yaha dhujAka pRthivI loka Adi saba nitya haiM tathA ca 'kodadarza prathamaM jAyamAnam' isa jagatako utpanna hote huye kisane dekhA hai / tathA mahAbhASyamai bho siddhAdyI' zrAdi kahakara pRthivI Adi satra lokoko nitya mAnA hai / tathA siddha zabdako nitya kA paryAyavAcI kahA hai| . . zrI pAMDeya rAmAvatAra zarmA "pRthivI svarga aura naraka ke uparyukta vicAroMke rahate bhI saMhitAmeM sRSTi paraka spaSTa vivaraNa nahIM milte| isa sambandhake jo kucha kathana rUpakoMmeM kathita haiM, unake zAbdika arthoM se nizcita abhiprAya Aja nikAlanA kaThina hai / mantroMmeM pitA mAtAke dvArA sRjanake sadRzya ullekha haiN| aura jina devatAoMse vizvakA dhAraNa kiyA jAnA arNita hai unakI bhI utpatti ke saMketa diye gaye haiN| puruSa. hiravagarbha, prajApati, uttAnapAda mAdi sUkoMmeM jo bikharI rAye haiM unameM sRSTi viSayaka asphuTa bAteM haiM / jinako AdhAra banA kara brAhmaNakAlameM prathivIke banane ke sambandha meM barAha, kacchapa, Adike AkhyAna upanyasta kiye gye|" (bhAratIya IzvaravAda) zrI svA0 vivekAnanda jI "yaha saMsAra kisI vizeSa dinako nahIM racA gyaa| eka Izvara ne zrAkara isa jagatakI sRSTi kI, isake bAda vaha so rahe yaha kabhI nahIM ho sktaa|" pR0 "tathA ca hama dekha cuke haiM ki ima sRSTiko banAne vAlA vyaktigata Izvara siddha nahIM kiyA jA sakatA hai| Aja koI baccA bhI kyA aise IyarameM vizvAla karegA ? eka kumhAra ghar3A banAtA hai. isaliye paramezvara bhI yaha saMsAra
Page #426
--------------------------------------------------------------------------
________________ ( 406 ) banAtA hai yadi aisA hai to kumhAra bhI paramezvara hai| aura yadi koI kahe ki Izvara binA sira paira aura hAthoMke racanA karatA hai to use tuma bezaka pAgalakhAne le jA makate ho| pR0 62 ( Apa ke bhArata meM diye gaye pA~ca vyAkhyAna ) zrI zaMkarAcArya aura jagat bhArata ke mahAnAcArya zrI zaMkarAcArya jI ne upaniSada bhASya meM likhA hai ki "yadi hi saMvAdaH paramArtha evAbhUt eka rUpa evaM saMvAdaH sarvaM zAkhAsva zroSyata viruddhAneka prakaraNa nAzroSyata / zrUyate tu tasmAnna tadardhya saMvAdaH tInAma / tathotpatti zani pratyetAni kalpasargabhedAtsaMvAda zrunInAmutpatti zrutinAMca pratisargamanyathAtvamiti cet 1 na niSprayojana bAbU yathokta buddhayavatAra prayojana vyatirekeNa nAnya prayojanatvaM saMvAdotpatti zrutInAM zakyaM kalpayitum / tathAnyapratipattaye dhyAnArthamiti cena, kalahotpatti pralayAnAM pratipaceraniSTamvAt / tasmAduca Adi zrunaya zrAtmaikatva buddhacavatArAyaNi nAnyArthAH kalpayituMyuktAH / / " ( mANDukya 0 gau0 kA 0 1 ) artha-zastroM meM devAsura saMgrAma tathA indriyoMkA aura prANoM kA paraspara sambAda va kalaha isIprakAra sRSTi utpatti AdikA jo kathana hai yaha pratyeka vaidika sukkoMmeM aura brAhmaNoMmeM evaM upaniSad AdimeM paraspara itanA viruddha hai ki usakI saMgati kisI prakAra bhI nahIM laga sakatI / isapara prativAdIne zaMkA kI ki kyA yaha
Page #427
--------------------------------------------------------------------------
________________ ( 407 ) utpati AdikI kathana karane vAlI zusiyAM mithyA haiM ? isakA uttara AcArya dete haiM ki yaha samvAda athavA utpatti Adi vAstavika hote jo pUrNa zAstroMmeM eka hI kAraNa varNana upalabdha hotA. paraspara viruddha kathana kabhI na prApta hotA / parantu paraspara viruddha lekha milatA hai ataH yaha siddha hai ki ina zrutikA abhiprAya yathA bhuta artha meM nahIM hai / ima prakAra sRSTi utpattikA kathana karane vAlI zrutiyoM kA prayojana bhI sRSTi utpattikA kathana karanA nahIM hai isa para yadi punaH prazna karatA hai ki yaha virodhI zrutiyAM pRthaka sagako pRthaka pRthaka utpattike prakArakA kathana karatI haiN| yadi aisA mAneM to ! sponden isakA uttara AcArya dete haiM ki yaha phalpanA ThIka nahIM kyoMki una kalpoM ke kathana kA prayojana nahIM hai / ataH yaha kalpanA niSprayojana hai| ataH yaha siddha hai ki ina pratiyoM kA prayojana eka mAtra AtmA vavodha karAnA hai| prAraMNa saMvAda aura utpattizrutiyoM kA isase bhinna koI uddezya siddha nahIM ho sakatA zeSa kalpanAyeM niratvAra aura vyartha haiN| yadi dhyAna ke liye uparokta virodhI zrutiyAM mAnI jAyeM to bhI ThIka nhiiN| kyoMki kalaha, utpatti Adiko Adarza nahIM kahA jAsakatA / tathA na yaha kisI ko iSTa hI hai| ataH sRSTi si kathana karane vAlI zrutiyoM kA abhiprAya sRSTi kI utpatti batAnA nahIM hai, apitu una kathAnakoM se AtmabhAva bodha karAnA hai| tathA ca aitareya upanaSi bhASya meM likhate haiM ki f "avAsmA vavodhapAtrasya vivattvAt sarvo'yamarthavAdaH " arthAta naSTa utpatti ko banAne vAlI zrutiyoM kA abhiyAca Prastdha karAnA hai| yaha re nArtha mA
Page #428
--------------------------------------------------------------------------
________________ (.4% ) hai| arthAna AtmA kI stuti mAtra hai / abhiprAya yaha hai ki sRSTi to jaisI hai vaisI hI hai parantu isakI utpatti aura pralaya kA kathana vAstavika nahIM hai| utpattikA kathana karane vAlI zrutiyoMkA kevala AtmA kI stuti karake AtmajJAna meM abhiruci utpanna karanA prayojana hai| sRSTi viSayameM aneka vAda icchaMti kRtrima sRSTivAdinaH sarvamevamiti lokam / kRtsnaM lokaM mahezvarAdayaH sAdi paryantam // 42 // . - vyAkhyA-sRSTi ke bAda vAle sarva loka ko ( sampUrNa jagat ko) kRtrima (racA huA ) mAnate haiM, unameM se mahezvarAdi se sRSTi kI utpati mAnane vAle sRSTivAdI haiM, ve sampUrNa lokako zrAdi aura aMta vAlA mAnate haiN| mAnIzvaraja kecit kecitsomAmi saMbhava lokam / . dravyAdiSaDvikalpaM jagadetatkecidicchanti // 43 // zyAkhyA-mAnI Izvara (ahaMkArI Izvara ) maiM Izvara hUM aise Izvara se loka utpanna huA hai, aisA kitaneka mAnate haiM kitaneka soma aura agni se jagat kI utpatti mAnate haiM, aura kitaneka isa jagat ko dravyAdi SaT vikalpa rUpa mAnate haiM soI dikhAte haiN| dravyaguNakarma sAmAnyayuktavizeSa kaNAzinastatvam / . vaizeSikamenAvat jagadapyetAvadetAca // 44 // vyAkhyA-pRthivyAdi natra prakAra kA dravya, zabdAdi caubIsa guNa utkSepAdi pAMca prakAra krama, sAmAnya dvi prakAra saMmavAya eka, aura vizeSa ananta, yaha SaTa padArtha kaNAda muni kA tatva hai, vezeSika mata bhI itanA hI hai aura jagat bhI itanA hI hai /
Page #429
--------------------------------------------------------------------------
________________ sabakammo nAma / etarUpaM kRtvA prajApatiH prajA asujata yatsujatA kagen nAdakagebhANAkRSyaH kaNo vai kUrmastasmAdAhuH sarvAH prajAH kAzyapya iti-za-kA-7 a0 5 brA0-1 -5 ___bhAvArthaH-( sa yakUrmo nAma ) jo kUrma nAma se vedoM meM prasiddha hai so (etadvai rUpaM kRtvA prajApatiH) etan arthAt kUmma rUpa ko dhAraNa karake prajApati paramazvara / praja asRjana / prajA ko utpanna karata hue / tAda karot ) ve praz2a pati, jisame sampUNa jagat ko utpanna karate bhaye (tasmAtkUmaH ) timI se kUmma kahe gaye haiM (kazyapo vai kUrmaH) -nizcaya karake vahI dUma kazyapa nAma se kahe gaye haiM (tasmAn ) tisI se (AhuH) sampUrNa RSi loka kahate haiM ki (sarvAH prajAH kAzyapyaiti) sambhUNa prajA kazyapa kI hA hai| tathA kitanecha kahate haiM ki, yaha sarva jagat manu kA racA hai 'tathAhi zatapatha brAhmaNe manave ha vai prAtaH abanegyamudakamAjahUrya thedaM pANisyApavane janAyA hanti evaM tasyA bane nijAnasya matsyaH pANI Apede // 1 // bhAvArtha-manu jI ke prati prAtaHkAla meM bhRtyagaNa ( nokara ) hasta dhone ko aura taparaNa ke li", jala kA AharaNa karate bhaye, taba manujIne jaise itara loka vaidikakarma niSTha puruSa ima avanegya jalako tapaMNa karane ke liye apane donoM hAthoM karaka grahaNa kara hai. isI prakAra tarpaNa karate hue manujIke hAthameM machala kA baccA bhAsya akasmAt bhAgayA, taba usako dekha kara manu mI socane
Page #430
--------------------------------------------------------------------------
________________ ( 410 ) lage. tAghadeva manujI ke prati matsya kahane lagA ki, he manu tU merA pAlana kara, aura he manu! maiM terA pAlana karU~gA, taba usa matsya kI manuSya vANI suna zrAzcarya mAna kara manu jI bole ki tU kAhe se merI pAlanA karaMgA, kyoMki tU so mahA tuccha jIva hai, taba matsya ne kahA ki he rAjan ! tU mujhe choTA sA mata samajha, yaha sampUrNa prajA jo kucha tere dekhane meM AtI hai, so yaha saba bar3e bhArI jaloM ke samUha meM DUba jAyagI, kucha bhI na rahegI, so maiM tisa mahA pralaya kAlake jAla samUhase terA pAlana karUMgA, arthAt usa pralaya kAla ke jala meM maiM tujha ko nahI DUbane duuNgaa| taba manu jI bole ki, he matsya terA pAlana kisa prakArase hogA, so bhI kRpA karake Apa hI batAiye / ___ taba matsya ne kahA ki, jaba taka hama loga choTe rahate haiM taba taka bahuta se pApI prajA dhIvarAdi hamAre mArane vAle hote haiM, aura bar3e ra masya aura bar3I 2 machaliyAM choTe 2 matya aura choTA ra machaliyAM ko nigala jAve haiM, isase prathama samaya to mere ko apane kamaMDalu meM rakhalIjiye, taba manu jI ne usa matsya ko kamaMDalu meM jala bhara kara rakha liyA. so matsya jaba usa kamaMDalu se bhI adhika bar3ha gayA, tadanantara manune pUchA ki, aba aApakA maiM kaise pAlana karU? saba matsya ne kahA ki he rAjan ! eka bar3A gartA vA tAlAba vA nadI khudAkara usameM 'mujhako pAlana kara, so matsya jaba nadI se bhI adhika bar3ha gayA taka phira manu jI ne pUchA ki, aba maiM tumhArA kaise pAlana karU ? taba matsya ne kahA ki, he rAjan ! aba mujhako samudra meM chor3a dIjiye, taba maiM nAza rahita ho jaauuNgaa| yaha suna kara manujI ne isa nadI ko khudA kA samudra meM milA diyA. taba vaha matsya samudra meM calA gyaa| / so matsya samudra meM jAte hI zIghra hI bar3A bhArI matsya ho
Page #431
--------------------------------------------------------------------------
________________ gayA, aura so phera usase bhI bahuta bar3A kSaraNa 2 meM bar3hane lgaa| tadanantara yo matsya rAjA manu se jisa varSako jisa tidhiko vo jaloMkA samUha bhAne vAlA thA. batalA kara kahatA huA ki. jaba yaha samaya Ave taba he rAjana ? tuma eka uttama nAva banavA kara, aura usa nAvameM savAra hokara, mero upAsanA karanA; arthAt mera / smaraNa karanA / jaba so jaloMkA samUha avegA taba maiM terA naukAke pAsa ho AjAUMgA, mAra sacina degA mAlAmagA! ___ manu jI tadukta kramase usa masyako dhAraNa poSaNa kara samudra meM pahuMcAte bhaye, so manu jisa tithI aura jisa saMvameM nAva dhanavA kara usa matsya rUpa bhagavAnako upAsanA karate bhaye / tadnaMtara so manu, una jaloMke samUhako uThA dekha kara nAvameM prArUr3ha ho jAte maye, taba vaha matsya siMsa manu jIke samIpa Akara Upara ko hI uchale, taba manu jIne una matsya bhagavAnako pachalate huya dekhA, taba manu jI tisa matsyake aMgameM apanI naukAkA rassA DAla dete bhaye, tisa karake vaha matsya naukAko khIMcate huye uttara girI (himAlaya) nAmaka parvatake pAsa zIghra hI pahuMcA dete bhye| parvatake nIce naukA ko pahuMcA kara matya kahate bhaye ki, he rAjana ? nizcaya karake maiM tere ko pralaya jala meM DUbanese pAlana karatA bhayA hUM, aba tuma naukAko isa vRkSa ke sAtha bAMdha dIjiye, tuma isa parvata ke zikhara para jaba taka jala rahe taba taka rahanA, aura isa rasseko mata kholanA, phira jaba ki yaha jana parvatake nIce jaise 2 utaratA jAye taise 2 hI tuma bhI parvatake nIne utarate zrAnA, aise manujAke prati samajhA kara maspa jo jaz2ameM samA gara aura so manujA bhI maspa jIke kathanAmukta jame - jala -- ratA gayA taise 2 isa jalake anukUla hI parvatake nIce 2 utAna Aye. so bhI yaha kevala parvatake Uparase eka manu kA hI jo nIce
Page #432
--------------------------------------------------------------------------
________________ ( 412 ) I zravasarpaNa arthAta avatarA huA, so eka manu hI basa sRSTimeM se yAkara bace aura sapA prajAtasamUha meM hI layahogaI taba phira manu jAne ke racanA paryAlocana karatAna kiyA isI se yaha prajA mAnavI nAmase aba taka prasiddha haiM / aura kitaneka aisA mAnate haiM ki yaha tInoM loka dakSa prajApati ne kare hai kecitprAtikhidhara gatikA hariH zivo brahmA / zaMbhujaM jagataH kartA viSNuH kriyA brahmA // 46 // vyAkhyA kitane kahate haiM ki eka hI paramezvara kI mUrtikI tIna gatiyAM haiM hari (viSNu) 1. zivara, aura a2 tinameM ziSa to jagatkA kAraNa rUpa hai, karttA viSNu hai aura kriyA majhA hai vaiSNavaM kecidicchati kecit kAlakRtaM jagat / Izvara pregsa ke ca kecihnavinirmitam // 47 // 4 | vya rUpA - kitaneka mAnate haiM ki yaha jagat viSNumaya vA viSNukA racA huA hai. aura kitaneka kAlakRta mAnate haiM aura kitane kahate haiM ki ki jo kucha isa jagat meM ho rahA hai, so sarva Izvara kI preraNA se hI ho rahA hai aura kitaneka kahate haiM. yaha jagat mahmA ne utpanna karA hai I , zravyaktaprabhavaM sarva vizvamicchanti kAvitAH / vijJapti mAtraM zUnyaM ca iti zAkarasya nizvayaH / 48 // vyAkhyA - avyakta | (pradhAna prakRti) nima ase sarva jaga : utpanna hotA hai aise kapila ke satake mAnane vAle mAnate haiM, aura zAkya munike mantAnAya vijJAnAta kSaNika rUpa jagat mAna aura kina timI sarva jagatako zUnya hI mAna
Page #433
--------------------------------------------------------------------------
________________ puruSa prabhavaM kecin daivAt kecit svabhAvataH | akSAva cArita kecit kecidaNDonacaM mahat / / 46 || dhyAkhyA-kitaneka, purupase jagat utpanna huA mAnate haiM, athavA puruSa maya sarvaM jg| mAnA hai ghurUpa evedaM sarva mityAdi vacanAt" aura kitaneka devase aura svabhAva jagat utpanna humA mAnate haiM aura kitaneka akSara brahma ke jharanese, arthAt mAyAvAva honase jagat kI utpatti mAnate haiM koI bahusyAmiti vacanAn' aura kitaneka aMDese jagatakI utpatti mAnate haiN| yAdRcchikamidaM sarva kecidbhuta vikArajam / keciccAneka rUpaM tu bahudhA saM pradhAvitAH // 50 // dhyAkhyA-kilaneka kahate haiM, ki yaha loka ghnch| arthAt svato hA utpanna huA hai, aura kisaneka kahate haiM ki yahajagat bhUtoM ke vikAra se utpanna huaA hai aura kitaneka jagan kA aneka rUpa hI mAnate haiM. ese bahuta prakAra vikalpa mRSTiviSaya meM lokoM ne ajJAnavaza meM kathana kare haiN| "vaiSNavAstAhu" jale viSNuH sthale viSNu rAkAze viSNu mAlini / viSNu mAlAkule loke nAsti kiM cida vaiSNavam / / 51 vyAkhyA-vaiSNava matavAle kahate haiM ki-jala meM bhI vidyA hai, sthalameM bhA.viSyA hai aurazrAkAzameM bhI jo kucha hai. so viSNu kIhI mAlA-paMkti haisarva loka viSNu kI ho mAlA-pakti karake yAkula arthAt bharA huzrA hai| isa vAste isa jagata meM aisI koI bhI vastu nahIM hai joki viSNu kA rUpa nahIM hai|
Page #434
--------------------------------------------------------------------------
________________ ( 414 ) "kAlavAdinabAhu"-- . kAlaH sRjati bhUtAni kAlaH saMharate prajAH / kAlaH supteSu jAgarti kAlo hi duratikramaH // 61 / / vyAkhyA- kAlavAdI kahate haiM ki-kAla hI jIvoM ko utpanna karatA hai, aura kAla hI prajAkA saMhAra karatA hai, jIvoMke sUte hue rakSA karaNarUpa kAla hI jAgatA hai. isa vAste kAla kA ullaMghana karanA duSkara hai| "Izvara kAkAcAprakRtInAM yathA rAjA rakSArthamiha coyataH / sathA vizvasya vizvAtmA sa jAgati mahezvaraH // 62 // vyAkhyA-Izvarako kAraNa mAnane vAle kahate haiM ki jaise prajAkI rakSAke vAste rAjA udyata hai tase hI sarva jagatakI rakSAke vAste vizvAtmA Izvara jAgatA hai / "brahmavAdinacAhu"--- AsididaM tamobhUtamaprajJAtama lakSaNam / apratarthyamavijJeyaM prasuptamiva sarvataH / / 65 / / vyAkhyA-brahmavAdI kahate haiM ki ivaM yaha jagat tamameM sthita lIna thA pralaya kAlameM sUkSma rUpa karake prakRtimeM lIna thA. prakRti bhI brahmAtma karake avyakta thI arthAn alaga nahIM isa vAste hI aprajJAta pratyakSa nahIM thA. alakSaNam anumAnakA viSaya bhI nahIM thA aprataya'm tayituma zakyam , tarka karane yogya nahIM thA, yAcaka mthUla zarunake abhAvase isa vAste hI avijheya thA arthApattike bhI
Page #435
--------------------------------------------------------------------------
________________ / 415 / agocara thA, isa vAste sarva prorasa sutakI tareM svakArya karaNemeM asamartha thaa| "sArakhyAcAhuH"-- paMca vidha mahAbhUtaM nAnA vidha dehanAma saMsthAnam / avyakta samutthAnaM jagadetat kecidicchanti / / 68 / / vyakhyA--sAMkhya mata vAle kahate haiM ki---pA~ca prakAra ke mahAbhUta, nAnA prakArakA deha, nAma, saMsthAna (AkAra ) ye sarva adhyakta pradhAna se hI samutthAna ( utpanna hote haiM, arthAt jagaduspatti pradhAna se mAnate haiN| "zAkyAbAhuH".--- vijJapti mAtramevaita dasamarthAva bhAsanAt / yathA jaina kariSyeha kozakITAdi darzanam // 74 // vyAkhyA-bauddhamatI kahate haiM ki jo kucha dIkhatA hai, saM. sarva vijJAna mAtra hai, kyoMki jo dIkhatA hai so asamartha hoke bhAsana hotA hai arthAt yukti pramANoM se apane svarUpako dhArane samartha nahIM hai. he jaina ! jaise tU kahatA hai ki, maiM kozakITakAdi kA darzana karatA hUM vA karUMgA, parantu yaha jo tujhako dIkhatA hai.. so uApAdhi karake bhAna hotA hai, na tu yathArtha svarUpa se / "puruSa vAdinacAhu"-- puruSa eveda , savaM yadbhutaM yacca bhAvyam / utAmRta svasyezAno yadanmenAti roiti // Adi vyAkhyA---puruSavAdI kahate haiM, kiM-puruSa, AtmA, evazabda
Page #436
--------------------------------------------------------------------------
________________ ( 496) dhAraNa meM hai, so karma aura mavAnAdi ke vyacchedArtha hai yaha sarva pratyakSa vartamAna sacetanAcetana vastu idaM vAkyAlaMkAra meM, jo kucha atItakAla meM huvA, aura jo Age hogA. mukti aura saMsAra so sarva puruSa hI hai, uttazabda api zabdArtha aura api zabda samu viSa haiM ! amRtasya - amaraNa ma ( mokSa ) kA IzAnaH prabhu hai / yadi yakveti va zabda ke laoNpa hone se jo anena AhAra karake ati rohita-atizaya karake buddhi ko prApta hotA hai / "aparepyAhu:"-- vidyamAneSu zAstreSu dhriyamANeSu vaktRSu / AtmAnaM ye na jAnanti te meM AtmahatA narAH // 1 // vyAkhyA - aura bhI loga kahate haiM ki-- zAstroM ke vidyamAna hue aura vaktAoM ke dhAraNa karate hue bhI jo puruSa apanI AtmA ko nahIM jAnate haiM. ve puruSa nizcaya karake AtmaghAtI hai| "deva mAdinazvAhu" svacchandato na hi dhanaM na guNo na vidyA / nApyeva dharmacaraNaM na sukhaM na duHkham || ru sArathi vazena kRtAnta yAnam / devaM yato jayati tena yathA vrajAmi // 1 // - vyAkhyA - devavAdI aise kahie hai-svacchaMda dhana guNa, vidyA dharmAcaraNa, sukha aura duHkhAdi nahIM haiM / kintu phAla rUpI yAna Upara car3hA deva, tisake vaza se jahA~ deya le jAtA hai nahA~ maiM jAtA hUM /
Page #437
--------------------------------------------------------------------------
________________ ( 417 ) "svabhAva vAdinazvAhu:" kaH kaNTakAnAM prakarotitIkSNuM vicitritAM vA mRgapakSiNaci / svabhAvataH sarvamidaM pravRcaM na kAmacArostikutaH prayatnaH // 1 // vyAkhyA - svabhAvavAdI haiMkoM ko are karatA hai ? aura mRga pakSiyoM ko vicitra raMga viraMgAdi svarUpa kauna karatA hai ? apitu koI bhI nahIM karatA / svabhAvase ho sarva pravRtta hote haiM, isavAste apanI icchA se kucha bhI nahIM hotA hai, isa vAste puruSa kA prayatna ThIka nahIM hai / -- "akSara vAdinazrAhu:" akSarAt kSaritaH kAlastasmAdvayApaka iSyate / vyApakAdi prakRtyantaH saiva sRSTiH pracayate // 1 // for the "grapareyAhu:" akSarazistato vAyustasmAjastato alam / jalAt prabhUtA pRthivI bhUtAnAmeva saMbhavaH // 2 // vyAkhyA -akSara vAdI kahate haiM-- akSara se kSara kA kAla utpanna huaa| tisa hetu se kAla ko vyApaka mAnA hai, vyApakAdi prakRti paryanta ko hA sRSTi kahate haiM / dUsare aise kahate haiM -- prathama akSarAMza tisameM vAyu utpanna huaa| tisavAyu meM teja (agni) utpanna huA, agni se jala utpanna aura jala se pRthivI utpanna huI, ina bhUtoM kA aise saMbhava huA hai| "aMDavAdinathAhu:" nArAyaNaH paro vyaktAdaNDamavyaktasaMbhavam / aNDasyAntastvamI bhedAH saptadvIpA ca medinI // 1 //
Page #438
--------------------------------------------------------------------------
________________ / 418 ) vyAkhyA--aMDa bAdI kahate haiM---nArAyaNa bhagavAna parama avyakta meM vyakta aMDA utpanna hunA, aura tisa aMDe ke andara graha aba jo Age kahate haiM, sAtadvIpa vAlI pRthivI, gamedika varSaNa. cAtmA jala. samuda jarAyu, manuSyAdi aura parvata tisa aMDe viSaye yaha loka sAtA arthAt caudahabhuvana pratiSThita haiM, so bhagavAna sisa aNDe meM eka varSa raha karake apane dhyAna se tisa aNDe ke do bhAga karatA huA / tina donoM Tukar3oM meM Upara le Tukar3e se AkAza aura dusara Tukar3e se bhUmi nirmANa karanA bhayA ityAdi--- "ahetubAdinacAhu:"--- hetu rahitA bhavanti hi bhAvAH pratisamayabhAvinazcitrAH / bhAvAhate na dravyasaMbhava rahita khapuSpamiva !! 1 !!. vyAkhyA-~-ahetu bAdI kahana haiM--prati samaya hone vAle vicitra prakAra ke je bhAva haiM, ve sarva ahetu se hI utpanna hota haiN| aura bhAva se rahita dravya kA saMbhava nahIM hai, AkAza ke puSpa kI taraha / "pariNAmavAdinacAhuH"-- prati samaya pariNAmaH pratyAtmagatazca sarva bhAvAnAm / saMbhavati necchayApi svecchAkramavartinI yasmAt / / 1 // dhyAkhyA--pariNAma bAdI kahate haiM- samaya 2 prati pariNAma prana Atmagata, AtmA 2 prati prApta huzrA, sarva bhAvoM ko saMbhava hotA hai. icchAse kucha bhI nahIM hotA hai kyoM ki mberachA kramavani hai. aura pariNAma no yugapata saba padArthoga hai|
Page #439
--------------------------------------------------------------------------
________________ { 416 ) "niyatavAdinacAhuH"prAptavyo niyativalAzrayeNa yodhI, mo'vazyaM bhavati nRNAM zubho'zubhovA / bhUtAnAM mahati kRte'pi hi prayatne, nA bhAvyaM bhavati na bhAvinosti nAzaH || 1 || vAruyA-niyati dhAdI kahate haiM-niti banAzraya karake jA artha prAptavya prApta hone yogya hai. lo zubha vA azubha artha puruSoM ko avazyameva hotA hai / jIvoM ke bahuta prayatna ke karanese bhI jo nahIM hona hAra hai, vo kadApi nahIM hotA hai, aura jo hona hAra hai tisakA kadApi nAza nahIM hotA hai / / "bhRta vAdinacAhu:" pRthivyApastejovAyuriti tatvAni tatsamudAya zarIrendriya viSaya saMjJAmadazakkiyaccaitanyaMjalabudavadavajjIyo caitanyaviziSTa kAyaH puruSa iti / vyAkhyA-bhUta vAdI kahate haiM--pRthivI 1 pAnI ra agni 3 aura vAyu 4; ye cAra tatva haiM, tinakA samudAya sA hI zarIrendriya viSaya saMjJA hai aura mada zakti kI sareM cainanya utpanna hotA hai. jala ke dhudabuda kI taraha jIva hai acaitanya viziSTa kAyA hai so hI puruSa hai iti / "anekavAdinacAhu: kAraNAni vibhinnAni kAryANi ca yataH pRthak / tasmAtribapi kAleSu naiva karmAsti nizcayaH / / 1 / / vyAkhyA aneka vAdI kahate haiM--kAraNa bhI bhinna hai. aura kArya bhI bhinna hai. tisavArane tInoM hI kAloM bipa karmoM kI asti nahIM hai /
Page #440
--------------------------------------------------------------------------
________________ ( 427 ) mANDukya kArikA -- sRSTike fere fra fbhatra vika vibhUtiM savaM tvanyenyante sRSTi cintakAH / stra mAyA sa rUpeti sRSTiranyairvikalpitA // 7 // icchAmA prabhoH sRSTi riti sRSTau vinizcitAH / kAlAtprasUtiM bhUtAnAM manyante kAlacintakAH // 8 // bhogArthaM sRSTi riti anye krIDArtha miti cApare / devasyaiSa svabhAvo'yamAta kAmasya kAspRhA || 6 // artha - kaI loga to bhagavAnako vibhUtiko hI jagatakI utpatti mAnate haiN| tathA bahutase isako svapna mAtra hI mAnate haiM // 7 // tathA paramezvarakI icchA mAtra hI sRSTa hai / tathA kAla vAdI kahate haiM ki sarva prANiyoMkA utpatti kAla se hI huI hai||8|| tathA kucha sRSTiko bhAgya ke liye mAnate haiM / evaM bahutase sRSTi ko bhagavAnakI krIr3A mAnate haiN| parantu vAstava meM yaha usa prabhukA svabhAva hI hai, kyoMki pUrNa kAmake icchA kahAM ha / mUla tattva sambandhI vibhinna matavAda prANa iti prANavido bhUtAnIti ca tad vidaH guNa iti guNavidastatvAnIti ca tad vidaH // 20 // pAr3hA iti pAda vido viSayA iti ca tad vidaH / lokA iti loka vido devA iti ca tadviduH // 21 // vedA iti veda vido yajJA iti ca tadvidaH / bhokreti ca bhoktRdo mojyamiti ca tad vidaH ||22||
Page #441
--------------------------------------------------------------------------
________________ ( 421 ) sUkSma iti sUkSmavidaH, sthUla iti ca tad vidaH / mUrta iti mUrta vido'mUrta iti ca tad vidaH || 23 || kAla iti va kAla vido diza iti ca tadvidaH / vAdA iti ca vAdavido bhuvanAnIti tadvidaH || 24 // mana iti mano vido buddhi riti ca tad vidaH | citamiti cirAvido dharmAdharmau ca tad vidaH // 25 // paMcavizaka ityeke paDaviMzati cApare / ekatriMzaka ityAhu ranansa iti cApare // 26 // sRSTi riti sRSTi vido laya iti ca tad vidaH / sthitiriti sthiti vidaH sarve ceha tu sarvadA // 27 // 1 1 zrarthAn - mUlatatva ke viSaya meM aneka mata haiM / koI prANako mUla mAnatA hai to koI bhuutoNko| isI prakAra koI guNa. pAra, viSaya loka, deva, veda, yajJa, bhoktA, bhojya, sUkSma' sthUla, mUrta, amUrta kAla dizA, vAda, svabhAva mana, citta, dharma, adharma, Adi ko mUla tatva mAnate haiN| 1 * ! sAMrUpavAdI 25 tatvoMko mUla mAnate haiM, to koI 26 satyoMko tathA koI koI 31 tatvoMko mUla mAnatA hai koI sRSTiko hI mUla mAnatA hai to koI pralayako isa prakAra uparokta saba mata kalpita haiM abhiprAya yaha hai ki sRSTi racanA AdikA jitanA bhI varNana haiM vaha bauddhika vyAyAma mAtra haiM / yaha kAraNa hai ki vaidika sAhitya meM isa viSaya meM bhayAnaka matabheda pAyA jAtA hai| jaisA ki hama pahale dikhA cuke haiN| yahAM bhI saMkSepase prakaTa karate haiM
Page #442
--------------------------------------------------------------------------
________________ ( 422 ) sRSTi viSaya meM virodha (1) asA dama AsIta ( tai0 upa0 2/7 ) artha-Tike pUrva yaha jagata sad rUpa thA | (2) sadeva saumyedamagra AsIta (chAndo0 6 2 ) artha - ucAlaka RSi apane putra zvetaketuse kahate haiM ki saumya ? yaha jagata pahale sad rUpa hI thA / ye donoM uttara paraspara virodhI haiN| eka kahatA hai ki jagata pahale sad rUpa thA. dUsarA kahatA hai ki sad rUpa thaa| yaha spaSTa virodha pAyA jAtA hai| Rtu Age aura dekhiye-(3) AkAzaH parAyaNam (chAndo0 116 ) artha- sRSTike pUrva AkAza nAmakA tatva thA kyoMki vaha parAyaNa arthAt parAtpara arthAta sabase Upara hai / (4) naiveha kiJcanAya zrAsIt mRtyurvaivedamAsIt ( vR0 1 2 1) artha-spRSTi ke pUrva kucha bhI nahIM thA. yaha jagata mRtyu se vyAsa zrA / (5) tamovA idamagra AsIt (maitra50 5(2) artha- sabase pahale yaha jagata andhakAra maya thA / yahI bhAva manuratike prathama adhyAyake pAMcaveM zloka meM bhI varNita hai. dekhiye(6) prAsIdidaM tamobhUta-maprajJAtama lakSaNam / pratakyamavijJeyaM, prasuptamitra sarvataH // ( manu0 115 ) -= artha - yaha jagata sRSTike pUrva andhakAra maya thA, ajJAna - * pratyakSa dRSTigocara nahIM thA, alakSaNa anumAna gamya nahIM thA. zrata - narkake yogya nahIM thA. vizeya zabda pramANa dvArA bhI ajJeya thA. aura sabhI Arase ghora nidrA meM lIna nA thA / ==
Page #443
--------------------------------------------------------------------------
________________ ( 423 ) sRSTikI prAraMbhAvasthA ke matabheda jisa prakAra pralayAvasthAke viSayameM matabheda batAye gaye haiM usI prakAra mRSTikI prArambhAvasthAka viSayameM bhI vedameM matabheda haiM yathA devAnAM yuge prathame'sataH sadajAyata / tadAzA anyajAyanta taduttAnapadaspari / / (R01017|3) artha-- devatAoM kI sRSTi ke pUrva prathAna sRSTi ke prArambha meM asad se sad utpanna huzrA , usake bAda dizAeM utpanna huI / aura tatpazcAt uttAna pada = vRkSa Adi utpanna hue| pAdo vaza rAjApana / aditedakSo ajAyata dakSAdvaditiH pari // (R01072|4 artha-- pRcI ne vRkSa utpanna ki 'bhava' se dizA paidA huI adita se dakSa aura dakSase punaH aditi utpanna huii| aditirvAjaniSTa dakSa ! yA duhitA sava / / tA devA anvajAyantabhadrA amRtbndhvH|(R010|7215). artha-he dakSa : tarI putrI aditine bhadra = stutya aura mRtyu ke bandhanase rahita devoMko janma diyA. (adita ke apatya = putra hai isaliye Aditya yAnI) deva kahalAte haiN| yaddevA pradAsalile susaMkhdhA atiSThata / atrAconRtyatAmiva tIvo reNurapAyata ||(R01072|6) artha- he deyo? jaba tuma utpanna hue taba pAnI meM nRtya karate hue tumhArA eka tItra reNu (aMza) aMtarikSa meM gayA, (tAtparya yaha ki vahIM rezu sUrya bana gyaa)|
Page #444
--------------------------------------------------------------------------
________________ ( 424 ) aSTau putrAsau zraditerjAtAsvanvaspari / deva upaprairasaptabhiH parAmArtANDamAsyat / / (R010 |72/8) artha - adita ke zarIra se jo ATha putra utpanna hue unameM se sAta putroM ke sAtha aditi svarga meM devatAoM ke pAsa gaI, AThavA~ putra jo mArtaNDa = ( mRtAvAjjAta iti mArtaNDa :) (sUrya) thA use svarga meM chor3a gaI / aditi ke ATha putroM ke nAma 2 3 fear aors, ghAtA cAryamA ca / 6 y aMzatha bhagazca indra vivasvAzetyete // ( tai001 | 13 | 10 ) artha- prasiddha hai, vivasvAn arthAt sUrya / tadidAsa bhuvaneSu jyeSThaM yato jajJa ugrastveSa nRmyaH / sadyo jajJAno niriNAti zatrUnanu yaM vizve sadantyUmAH // ( R0 10 / 120 / 1) artha-jInoM loka jyeSTha prazasta yA sabase prathama jagat kA Adi kAraNa vaha ( prajApati ) thA, usane sUrya racA aura usa sUryane utpanna hote hI zatruoMkA saMhAra kiyA / usa sUryako dekha kara sabhI prANI prasanna hote haiN| chAMdogyopaniSad 3 1 16 meM likhA hai : prasadevedamagra AsIt / artha- sRSTise pahale pralaya kAla meM yaha jagat asad' arthAt thA
Page #445
--------------------------------------------------------------------------
________________ ( 425 ) tatsadAsIt / artha- vaha asat jagat sat yAnI nAma rUpa kAryakI aura abhibhAvuka huaa| tadADaM nivartata / artha - zrAge cala kara saha jagata akhe ke rUpameM banA / tatsamabhavat / ; aMkurI bhUta bIja ke samAna kramase kucha thor3AsA sthUla banA tatsaMvatsasya mAtrA masayata / artha- vaha eka varSa paryanta aMDa rUpameM rahA / tabhirabhidyata / artha va aMDA eka varSake pazcAt phUTA / te zrANDakapAle rajataM ca suvarNazcAbhavatAm / artha-aMDe ke donoM kapAloM meM se eka cAMdI aura dUsarA sone kA banA / tadyada rajavaM seyaM pRthivI / artha-- unameM o cAMdIkA thA, usakI pRthvI banI 1 yatsuvarNaM sA dyauH / artha-- jo kapAla sonekA thA usakA urdhvaloka (svarga) banA / yajjarA te parvatAH / artha- jo garbhakA zreSTana thA usake parvata bane / yaduvaM sa megho nIhAraH / artha - jo sUkSma garbha pariveSTana thA vaha megha aura tuSAra banA /
Page #446
--------------------------------------------------------------------------
________________ yA dhamanayaH tA nayaH / artha---jo dhamaniyAM thI ce nadiyAM bana giiN| yadavAreteya..mudakaM sa smudrH| aca--jo mUtrAzayakA jala thA usakA samudra mnaa| atha yatta dajAyata so'sAvAdityaH / artha-- anantara aeDemeM se jo garbha rUpameM paidA huA car3ha Aditya-sUrya banA / bhagavAna svayaMbhU yoga zakti se pUrvavRta prakRti maya sUkSma zarIrako chor3a kara sarva loka pitAmaha pramAke rUpa meM utpanna huA . tasminmaeDe sa bhagavAnuSitvA parivatsaram / khamevAtmano dhyAnAtadaNDamakarodvidhA / / artha-vaha bhagavAna aMDe meM brahmAke eka varSa taka nirantara rahatA rahA aura anta meM usane apane hI saMkalpa-rUpa dhyAnase usa aNDe ke do Tukar3e kiye| tAbhyAM sa zakalAbhyAM ca divaM bhUmi ca nimame / madhye vyomadizazcASTAvapAM sthAnaM ca zAzvatam / / manu0 (1 / 13) - artha- tatpazcAt bhagavAnane una do Tukar3ose-Uparake Tukar3ese svarga aura nIceke Tukar3ese bhUmi banAI / bIcake bhAgase AkAza aura aATha dizAyeM tathA pAnIkA zAzvata sthAna samudra banAyA / ___ aNDa sRSTike pazcAta brAhmAkI tatva sRSTi va zlokase zurU honA hai kAraNa ki gAthAmeM 'amA mUla tathA asau maMskRta zabda mrAlA parAmarzaka hai| dokAkArane bhI yahI artha banalAyA hai| yahAM
Page #447
--------------------------------------------------------------------------
________________ saM svayaMbhUkA adhikAra prApta hotA hai / vedAnta sRSTise prama svayaMbhU aura brahmA eka prArama rUpa hI hai / jo bhinnatA hai, kevala upAdhi janya hai, anya kucha nahIM / __arthAt brahma nirAkAra, niguNa hai, svayaMbhU prakRti sapa zarIra dhArI hai aura bajhA rajoguNa pradhAna hai. isa prakAra upAdhibheda kI vizeSatA hai| sAMkhya ko dRSTi se svayaMbhU kA zarIra abhyAsa prakRti rUpa hai tathA grAma kA zarIra rajoguNa pradhAna vyAkRta prakRti rUpa hai. yaha vizeSatA hai / bajhA, prANI racane ke liye satva sRSTikA pArambha karatA hai| udvavahasminazcaiva manaH sadasadAtmakam / manasazcApyahaM kArapabhimantAra mIzvaram // mahAntameva cAtmAnaM sarvANi triguNAni ca / viSayANAM gRhINizanaiH paMcendriyANi ca / / (manu0 // 15-15) artha-pramAne svayaMbhU paramAtmA meM se sat (anumAna Agama middhaH) asat ( pratyakSA gaucara ) aise manakA mRjana kiyaa| mana se pahale ahaMkAra kA nirmANa kiyA ki jisase meM Izvara ( sarva kArya karane meM samartha ) hU~, aisA abhimAna huaa| ahaMkAra se pahale mahasatva kI racanA kI / TIkAkAra medhAtithi kahatA hai ki 'tattra muSTiridAnI mukhyate' arthAt yahA~ se tatva sRSTi kA varNana kiyA jAtA hai ukta vAkyameM tatva zabdakA artha mahattatva (buddhi) samajhanA cAhiye isa kathana se mana, ahaMkAra aura mahattatva kI ulade kamase saMyojanA karanI cAhiye / arthAt sabase prathama mahattatva hai| usake cAda ahaMkAra hai aura usake bAda mana kA nambara AtA hai / manake pazcAga pA~ca tanmAtrA kI tIna guNavAlI viSaya mAhaka pAMca jJAne
Page #448
--------------------------------------------------------------------------
________________ ( 498 ) ndriyoM kI aura 'ca' se pAMca karmendriyoMkI racanA kii| teSAM svayavAn sUkSmAn SaNNAmadhyamitaujasAm / sannivezyAtmAtrAsu sarvabhUtAni nirmame / ( pa0 1116 ) artha - paramita zaktizAlI pAMca tanmAtrAeM aura ahaMkAra ina cha: tatvoM ko aura ina sUkSma avayayoM ko AtmA ke sUkSma aMzoM meM milA kara deva, manuSya Adi sarva bhUtoM kA sRjana karatA hai, kAraNa ki ukta mizrA hI sRSTikA upAdAna kAraNa haiM medhAtithi tathA kallUka bhaTTa donoM TIkAkAroMkA uparyukta abhiprAya hai| parantu TIkAkAra rAghavAnanda donoM se alaga rAste para jAte haiM aura apanA Azraya nIce karate haiM 'paNa pana shraadonaammitaujsaam| zrAtmamAtrA aparicchinnasyaikasyAtman upAdhivazAt avayava - pratIyamAneSu Atmasu // "mameyAMzo jIvaloke jIvabhUtaH sanAtanaH" iti smRte / "zo nAnA vyapadezAdityAdi sUtra, tAsumana zrAdi SaDvayavAn sUkSmAn saMnivezya sarva bhUtAni sarvAn jIvAn nirmama ityanvayaH / " I arthAta rAghavAnanda ne pAMca tanmAtrA ke uparAnta chaThe zrahaMkAra ke badale manako rakkhA hai / zrAtma mAtrA zabda se eka brahma ke upAdhibheda se pRthaka hue aneka aMza rUpa jIvAtmAoM kA mahaNa kiyA hai / mana Adi chaH tatvoM ke avayavoM ko AtmamAtrA ke sAtha mizraNa karake brahmA ne saba jonoM kA nirmANa kiyaa| isa prakAra jIva racanA sambandhI rAghavAnanda kA abhiprAya hai /
Page #449
--------------------------------------------------------------------------
________________ ( 426 ) yanmRrtyavayavAH sUkSmAstasye mAnyA ayanti SaT / tasmAccharIramityAhustasya mUrti manISiNaH // manu0 1 / 17 artha-mamA ke zarIra ke avayava arthAt pAMca tanmAtrA aura ahaMkAra pAMca mahAbhUta tathA indriyoM ko utpanna karata haiM / phalasvarUpa pAMca mahAbhUta aura indriya rUpa brahmA ko mUrti ko vidvAna loga paDAyatana rUpa zarIra kahata hai| isa bhAMti brahmAke zarIrakI racanA pUrI honeke sAtha sAMkhyake tatvoM ko racanA pUrI ho jAtA hai 18veM zloka se 30 meM zloka taka bhUtoM kA kArya Adi lUTa kara mRSTi batAI gaI hai parantu vistAra baDha jAne ke kAraNa usakA ullekha yahAM na karake 35 va zloka se brahmA kI jo bAla mRSTi variNata kI gaI hai unakA thor3A sA digdarzana karAyA jAtA hai| dvidhA kRtyAtmano dehamadhemana puruSo'bhavat / ardhana nArI tasyAM sa virAjamasRjaprabhuH / / manu0 1132 atha-brahmA ne apane zarIra ke do Tukar3e kiye eka Tukar3e kA puruSa banAyA aura dUsare pAye Tukar3e kI strA bnaaii| phira vomeM virATa puruSa kA nirmANa kiyaa| tapAtaptyA sRjayatu sa svayaM puruSo vigaT / taM mAM vittAsya sasya sraSTAraM dvijasattamAH // manu0 1 33 artha-usa puruSa ne tapa kA zrAcaraNa karake jisakA nirmANa kiyA bar3a meM manu hUM / he zreSu vijo : nimmokta samaya luSTi kA nirmAtA mujhe smjho|
Page #450
--------------------------------------------------------------------------
________________ ( 428 ) manu sRSTi: zrahaM prajAH sicustu tapastaptvA suduzcaram / patIn prajAnAmasRjaM maharSInAdito daza || manu0 1 / 34 artha - manu kahate haiM ki duSkara tapa karake prajA sRjana karane kI icchA se maiMne prArambha meM daza maharSi prajApatiyoMko utpanna kiyA / maroci matryaGgirasau pulastyaM pulahaM Rtum / pracetasaM vaziSThaM ca bhRgu N nArada meva ca // manuH 1/35 artha- dasa prajApatiyoM ke nAma ye haiM: - ( 1 ) marIci, (2) atri, (3) aMgirasa ( 4 ) pulasya ( 5 ) pulaha, ( 6 ) Rtu. (7) pracetasa, (8) vaziSTha (6) bhRgu aura ( 10 ) nArada / ete manastu saptAnyA nasRjanbhUritejasaH / devAn devanikAyAMzca maharSI zcAmitaujasaH / manu0 1 / 36 artha - ina prajApatiyoM ne bahuta tejasvI dUsare sAta manuzra ko, devoM ko devoM ke sthAna svargAdikoM ko tathA aparimita teja vAle maharSiyoM ko utpanna kiyaa| 3 : upayuktaracanA ke sivAya prajApatiyoM ne jo racanA kI usakA varNana 3. veM zloka se 40 ve zloka taka isa prakAra thAyA hai| yakSa, rAkSasa, pizAca gandharNa, apsarA, asura, nAga (sarpa) garur3a, pitRgaNa, vidyuta, garjanA megha, rohita ( daMDAkArateja ) indra dhanuSa, ulkApAta utpAtadhvani, ketu dhruva agastyAdi jyotiSI. kinnara vAnara matsya, pakSI, pazu. mRga manuSya siMhAdi kRmi. kITa, pataMga. jaM makkhI. khaTamala bA~sa macchara, vRkSalatA Adi aneka prakAra ke sthAvara prANI utpanna kiye " : pUrvI sAta manuSyoM meM eka manu to yaha prakRta manu hai / jo
Page #451
--------------------------------------------------------------------------
________________ svAyaMbhuva manu ke nAma se prasiddha hai| dUsare cha: manuoM ke nAma manusmRti ke prathama adhyAya me 12 meM paramono manAne gaye haiN| ve isa prakAra haiM:-svArociSa 1. uttama 2. tAmasa 3. raivata 4, cAkSusa, vivasvAna / ye sAtoM apane 2 antara kAla meM sthAyara jaMgama rUpa sRSTi utpanna karate haiM / evaM sarvasa sRSTavedaM mA cAcintyaparAkramaH / Atmanyantardadhe bhUyaH kAlaM kAlena pIDayan // manu. 1 | 51 artha-manu. jI kahate haiM ki----acintya, parAkramazAlI brahmA isa bhAMti mujhe aura sarva prajAko sRjana kara anta meM pralaya kAla ke dvArA sRSTi kAla kA nAza karatA huA punaH AtmA meM antardhAna lIna ho jAtA hai| sRSTi ke bAda pralaya aura pralaya ke bAda sRSTi isa prakAra asaMkhya sRSTi pralaya atIta meM hue haiM aura bhaviSya meM hote rheNge| yadA sa devo jAgarti sadedaM ceSTate jagat / yadA svapisi zAntAtmA tadAsarva nimIlati // manu0 1 / 52 artha-jaba vaha amA jAgatA hai, taba yahajagat ceSTA-pRvRtti yukta ho jAtA hai / jaba vaha sotA hai taba sArA jagata nizceSTa ho jAtA hai / mahAbhArata meM pralaya kA varNana isa prakAra hai: yathA saMharate jantUn sasarja ca punaH punaH / .. anAdinidhano brahmA nityazcAkSara eva ca // ahaH kSayamatho vuddhvA nizisvamamanAstathA / codayAmAsa bhagavAnavyakto'haM kRtaM narama ||
Page #452
--------------------------------------------------------------------------
________________ ( 432 ) tataH zatasahasrAMzu rUyaktenAmi coditaH / kRtvA dvAdaza dhAtmAnamAdityo'jvaladAzivat || '' jagAmitavalaH kevala jagatIM tataH / ambhasA valinA kSipramApUrayati sarvazaH // tataH kAlAgnimAsAdya tadambhoyAti saMkSayam / vinaSTe'mbhasi rAjendra ? jAjvalatyanalo mahAn / / sapta | ciMSamathAjJjasA / bhagavAna vAyunAkovalI !! '' / samati prabalaM bhImamAkAzaM grasate''tmanA // zrAkAzamapyabhinadan mano grasati adhikam / mano grasati bhUtAtmA so'haMkAraH prajApatiH / / ahaMkAro mahAnAtmA bhUtabhavya bhaviSyavit / tamapyanupamAtmAnaM vizvaM zambhuH prajApatiH / / (ma0 bhA0 zAnti pa0 312 zlo0 2 se13 ) 3 artha - yAjJavAlkya muni janaka rAjA se kahate haiM ki-anAdi ananta nitya, akSara brahmA jisa paddhati se bArambAra janmoM kA sarjana evaM saMhAra karatA hai. vaha saba tumheM vistAra se samajhatA hU~ / dina ko samApta huA jAna kara rAtri meM sone kI icchA rakhane vAle avyakta bhagavAna ahaMkArAbhimAnI rudra ko
Page #453
--------------------------------------------------------------------------
________________ preraNAko karane lAMba kara le tUpha dhAraNa kara usake cAraha vibhAga kara, agni jaisA pracaMDa tApa utpanna kiyA / jarAyuja. aMDaja, svedaja aura udbhija prANiyoM ko jalA kara pRthvI tatvako bhasmIbhUta kiyaa| isake vAda adhika balavAn vahIM sUrya sampUrNa pRthvI ko jala se pUrita karatA hai| tadanantara agni rUpa dhAraNa karake jala kA taya karatA hai| ani ka zrAThI dizA meM bahane vAlA vAyu zAnta kara detA hai / anantara vAyu ko AkAza, a.kaza ko mana. mana ko bhUtAtmA, prajApati ko ahaMkAra, ahaMkAra ko bhUta bhaviSyakA jJAtA mahAsatva-buddhirUpa aAtmA-izvara aura usa anupama AtmArUpa vizva ko zaMbhu ( rudra ) pAsa kara jAtA hai| arthAt ukta krama se samasta jagat kA Izvara meM laya ho jAtA hai| brahma purANa ke 322 adhyAya meM pralayakA varNana nIce likhe anusAra kiyA gayA hai: sarveSAmeva bhUtAnAM trividhaH prati saJcaraH / naimittikA prAkRtika tathaivAtyantikomataH // 1 / / brAhmo naimittikasteSAM kalpAnte prati saJcaH / Atyantiko vai mokSazca prAkRto dviparAdikaH // 2 // ardha-sarva bhUtoM kA pralaya tIna prakAra kA hai-mittika, mAkatika, aura Atyantika / eka hajAra catuyuga-parimita brahmA kA eka divasa hotA hai. vahIM kalpa kahalAtA hai / kalpa ke anta meM 14 manvantara pUre ho jAne para sRSTi krama se viparIta rUpa meM bhU loka yAdi akhila sRSTi kA brahmA meM laya ho jAtA hai| pRthvI ekArNava svApa bana jAtI hai aura usa samaya svayaMbhU jalameM zayana karatA hai vaha naimittika pralaya kahA jAtA hai / ise hI antara pralaya azyA khaMDa palaya bhI kahate haiN| do parAI varSoM meM tIna loka ke padArthoM
Page #454
--------------------------------------------------------------------------
________________ ( 434 ) kA prakRti meM yA paramAtmA meM jo laya hotA hai usakA nAma prAkR tika pralaya yA mahApralaya haiN| aura kisI saMskArI zrAtmA kI mukti honA Atyantika pralaya kahalAtA hai / sRSTi kI utpatti ekayAsstuvata | prajApatiradhipatirAsIt / tisRbhirastuvata / brahmA'sRjyata | brahmaNaspatiradhipatirAsIt / pazcabhirastuvata | bhUtAnyasRjyanta bhUtAnAM paridhipatirAsIt / saptabhirastuvata | saptarSayo'sRjyanta / vAtAdhipatirAsIt / ( zu0 yaju0 mAdhyaM0 saM0 14 | 28 ) zrArtha--rAjAkI ne pradeSa ko kahA ki tuma mere sAtha stuti meM sammilita hotro hama loga stuti karake prajA utpanna kreN| devatAoMne yaha bAta svIkAra kara lii| prajApatine pahale akelI bANI sAtha stuti kI, jisase prajApati ke garbha rUpa se prajA utpanna huI / usakA yaha adhipati huA / ( 1 ) usake bAda mAraNa, udAna aura vyAna ina tInoM ke sAtha prajApati ne dUsarI stuti kI, jisase brAhmaNa jAtI utpanna huI, usakA adhipati devatA brahmaNaspati huA / (2) usake bAda pA~coM prANoM ke sAtha tIsarI stuti kI usase pA~ca mUta utpanna huye unakA adhipati bhUta banA 1 ( 3 ) tatpazcAt do kAna, do A~kha do nAka aura vANI inasAnoM ke sAtha prajApati ne cauthI stuti kI to usase saptaRSi utpanna hue, dhAtA usakA adhipati deva banA 4 * navabhirastuta / pitaro'sRjyanta / aditiradhipatnI zrAsIt / ekAdazabhirastuta / Rtavo'sRjyanta / zrArtavA adhipataya zrAsan / trayodazabhirastuvata / mAsA asRjyanta /
Page #455
--------------------------------------------------------------------------
________________ saMvatsaro'dhipatirAsIt / paJcadazabhirastuvata / kSatramasRjyanta / indro'dhipatirAsIt saptadazabhirastuvata | grAmyAH pazavo'sRjyanta / vRhaspati, rAsIt / (zu0 yaju0 mAdhya0 saM0 14 / 30:26) artha-do A~kha. do kAna, yo nAka eka vANI, yaha sAta urdhvaprANa tathA do adhaH prANa isa prakAra nau prANoM ke sAtha prajApati ne pAMcavI stuti kI jisase pitaroM kI utpatti huI / zvaditi inakI pratipatrI haI / 5 1 dama prANa aura eka AtmA ina 11 ke sAtha prajApati ne chaThI stuti kI jisase RtuoM kI utpatti huI, Asavadeva inakA adhipati banA (6) prANa do poSa eka AtmA ina teraha ke sAtha prajApati ne sAtathI stuti kI jisase mahInoM kI utpatti huI. saMvatsara inakA adhipati banA (7) hAthoM kI dasa aMguliyAM. do hAtha. do bAI aura eka nAbhi ke Upara kA bhAga ina pandrahoM ke sAtha prajApatine pAThavIM stuti kI jisase kSatriya jAti kI utpatti huI indra isakA adhipati banA (8) pairoM kI dasa aMguliyAM. do uru, do jaMghAra, aura eka nAbhi ke nIce kA bhAga, ina satraha ke sAtha prajApati ne navavIM stuti kI. jisase mAmya pazuoM kI utpatti huI, vRhaspati inakA adhipati humA (6) nava dazabhirastughata / zUdrAvisRjyetAmahorAtre adhipatnI prAstAm / ekaviMzatyA'stubata / eka zaphAH pazavo'mRjyanta varuNodhiyasirAmIna trayoviMzatyA'stukta / kSudrApazavo'mRjyanta pUSAHdhipatirAsIn / paJcaviMzatyA'stuvata | bhAraNyAH pazavo'sRjyanta vAyura dhiptiraasiit| saptaviMzatyA'
Page #456
--------------------------------------------------------------------------
________________ ( 436 ) stuvat / dyAvApRthivIyatAM / vasavo rudrA AdityA anuMvyAyaMsta evAdhipataya Asan / ( zu0 yaju0 mAdhya0 saM0 14|30| 30 ) artha - hAthoM kI isa aMguliyAM aura Upara, nIce rahe hue zarIra ke nau chidra ya 16 prANoM ke sAtha prajApati ne dasavIM stuti kI, jisase zuddha aura vaizya utpanna hue ahorAtra inakA adhipati huA / (10) hAtha aura paira ko bIsa aMguliyA~ aura eka atmA ina ikkIsa ke sAtha prajApati ne 11 vI stuti kI jisase eka khura vAle pazuoM kI utpatti huI. varuNa usakA adhipati huA ( 11 ) hAtha paira kI bIsa aMguliye do pA~va eka AtmA yo tesa ke sAtha prajApati ne 10 vI stuti kI jisase kSudra pazuoM kI utpatti huI. pUSA inakA adhipati huA / ( 12 ) hAtha pA~va kI bIsa aMguliyAM do hAtha do pA~va eka AtmA yo paccIsa ke sAtha prajApati ne terahavIM stuti kI jisase zrAraNyaka pazuoM kI utpatti huii| vAyu inakA adhipati huA / ( 13 hAtha pAMva kI bIsa aMguliyAM do bhujAeM do ura do pratiSThA aura eka AtmA yoM sattAvIsa ke sAtha prajApati ne caudahavI stuti kI, jisase svarga aura pRthvI utpanna huI vaise hI ATha vasu syAraha rudra aura bAraha Aditya bhI utpanna hue| aura inake adhipati ye hI bane 14 nava vishtyaasstutrt| vanaspatayA'sRjyanta | somoDadhipatirAsIt / ekatrizatA'stuvata / prajA asRjyanta / yatrAzrAyavAzcAdhipataya zrAsan / trayatrizatA'stucata / bhUtAnyaza-mbana prajApatiH parameSyati rAsIt / 1 (zu ju mAdhyaM0 saM0 14 /30 / 31 )
Page #457
--------------------------------------------------------------------------
________________ ( 437 ) artha- hAtha pAMvakI bIsa aMguliyAM aura nau chidra rUpa prANa ya02 ke sAtha prajApati ne pandrapatrIM stutikI jisase vanaspatiyeM utpanna huii| soma unakA adhipati huA (14), bIsa aMguliyoM dasa indriyoM aura AtmAoM ikosa ke sAtha prajApati ne solahavIM stuti kI, jisase utpanna huI, isake avipati yava aura ayaka deva hue (16) vIsa aMguliyAM dasa indriyA~ pA~ca, aura eka zrAtmA yo tetIsake sAtha prajApatine satrahavI ' stutikI, jisase sabhI prANI sukhI huye| parameSThI prajApati inakA adhipati banA / 1- sAmanya prajA 2- brAhmaNa 3-pAMca bhUta 4- sapta RSi 5- pitara 6-- Rtue~ 7- mAsa 8-nakSatra sRSTi krama koSTaka hanyAma pazu 10- zudra aura vaizya 11- eka khura vAle pazu 12- kSudra pazu prajA yAdi 13-jaMgalI pazu 24 - dyAvA. pRthvI, vasu Adi devatA 15-vanaspati 16- sAmAnya prajA savai varaM tasmA dekAkI na ramate / sa dvitIya maicchat / satAvAnAsa yathA strI pusI saMparipakkosa ipamevAtmAnaM dvApAyattataH patizvacAbhavatAM tasmAdidamardhamRgalamivasva iti ha smAE RisalkyastasmAdayamAkAzaH striyApUryata eva tAM samabhavattato manuSyA zrajAyanta ! ( vahadA0 1/4/3 )
Page #458
--------------------------------------------------------------------------
________________ ( 438 ) artha - isa prajApatiko caina nahIM pdd'aa| ekAkI honese rati (Ananda) nahIM huI. vaha dUsareko icchA karane lagA, vaha zrAliMgita strI puruSa yugala ke bar3A ho gayA. prajAparine apane do bhAga kiye, usameM eka bhAga pati aura dUsarA bhAga patnI rUpa manA / yAjJavalkyane kahA ki jisa prakAra eka cane kI dAlake do bhAga hote haiM vaise hI do bhAga usake huye zrAkAzakA AdhA hissA puruSase aura AdhA hissA strIle pUrita huA, puruSa bhAgane strI bhAga ke sAtha rAta krIr3A kI, jisase manuSya utpanna hue | sAheyamIca cakrekathaM vumana evajanayitvA saMbhavati inta tiro'sAnIti sA gaurabhavadapabha ItarastAM samevAbhavat nato gAvo'jAyanta / va'vettarAbhavadazvazrSa itarA / gardabhItarA gardabha itarastAMsamevAbhavattato ekazakamajAyata / zrajJetarA trasta itaro'ciritarA meSa itarastA~ samevAbhavattato'jAya taMtrameva yadidaM kiMca mithuna mAyopillikAbhyajAvayosvatsarvamasRjata / ( vRhadA0 114/4 ) artha- strI bhAgakA nAma zatarUpA rakhA gyaa| vaha zatarUpA vicAra karane lagI ki maiM prajApatikI putrI hUM kyoM ki usane mujhe utpanna kiyA hai aura putrIkA pitAke sAtha sambandha karanA smRti meM bhI niSiddha hai, taba yaha kyA akRtya kara DAlA ? maiM kahIM chipa jAU~! aisA soca kara vaha gAya bana gii| taba prajApatine baila cana kara usase samAgama kiyA jisase gAyeM utpanna huii| zatarUpA ghor3I banI to prajApati ghor3A canA, zatarUpA gaddI banI to prajApati gadahA banA donoMkA samAgama huA jisase eka khura vAle prANiyoM kI sRSTi huI pazcAt zatarUpA bakarI banI prajApati 1
Page #459
--------------------------------------------------------------------------
________________ bakarA banA, zatarUpA bher3a banI, prajApati bher3iyA banA donoM ke sambhogase bakare aura bher3iyoMkI sRSTi huii| isa prakAra pratyeka prANiyoMke yugala rUpa banane banate kIr3o makor3oM takakI sRSTi utpanna huii| prajApati kI sRSTikA dazavA~ prakAra prajApatirvaisvAM duhitaramabhyadhyAyat / tAmRzyobhRtvArohitaM bhUtA sabhyesaM devA apazyannakRtaM prajApatiH karotIti te samaicchanya ena mAriSyatyeta manyo'nyasminnAvindaM steSAM yA evaghora tamAstanva AsaMstA ekadhA samabharastAH saM bhRtAeSa devo'bhavattadasyaitadbhUtavanAma / .............. taM devA bhabuvanayaM ve prajApatirakRtamakArimaM vidhyeti sa tathetya bravItsa bai bovara ghRNA iti vRNISveti sa ettameva varama vaNIta pazanAmAdhipatyaM tadasyaitatpazumanAma / ..... __tamabhyAyalpAvidhyatpAvidhyatsaviddha Udhrva uprapatattametaM mRga ityAcakSate, ya u eva mRga vyAdhaH sa u eva sa yA sehitmA yo eveSu khikANDA so eveSu trikAeDA / (aita0 brA0 3 / 3 / 6) artha--prajApatine apanI putrIkA patnI banAne kA vicAra kiyaa| phira prajApatine mRga bana kara lAla varNa vAlI bhUgI rUpa putrI ke sAtha samAgama kiyaa| yaha devatAoMne dekha liyA, devatAoMko vicAra huzrA ki prajApati akRtya kara rahA hai isa liye ise mAra dAlanA cAhiye / mArane kI icchAme deva loga pase
Page #460
--------------------------------------------------------------------------
________________ . . vyaktiko daMdane lage jo prajApatiko mArane meM samartha ho / kintu apane meM aisA koI zaktizAlI unheM nahIM milA, isaliye jo ghora = uprazarora vAle the ve sabhI milakara eka rUpa hue. arthAt saba mila kara eka bAra zarIra bIgha lagA. usakA nAma dra rakkhA gyaa| yaha zarIra bhUtoMse niSpanna huA isa liye usakA nAma bhUtavan yA bhUtapati bhI prasiddha huaa| devatAoMne rudrasa kahA ki- prajApatine akRtya kiyA hai isa liye use vANase cheda ddaalo| rudra ne yaha bAta svIkAra kara lii| devatAoMne usase kahA ki isa kAryake badalemeM tuma hamase kucha mA~goM / rudrane pazuoMkA adhipatya mA~gA / devatAoMne yaha svIkAra kara liyA jisase rudrakA nAma pazuvata yA pazupati prasiddha huaa| __ prajApatiko lakSya karake rudrane dhanuSa khIMca kara vANa chor3A, jisase mRga rUpI prajApati vAraNase viMdha kara adhomukhase UMcA uchalA, aura AkAzameM mRgazira nakSatra ke rUpameM raha gyaa| rudrane usakA pIchA kiyaa| vaha bhI mRga vyAdhake tAreke rUpameM AkAzama raha gayA / lAla varNa vAlI jo mRgI thI vaha bhI zrAkAzameM rohiNI nakSatrake rUpameM raha gii| rudrake hAthase jo vANa chuTA thA vaha aNIzalya, aura pA~va rUpa tIna avayava vAlA. honese trikANDa tArA rUpase raha gayA / zrAja taka bhI ye AkAzameM eka dusaraMka pIche ghUmA karate haiN| manuSya sRSTi . tadvA idaM prajApate retaH siktamadhAvat tatsaro'bhavat te devo atruvan medaM prajApate reto duSaditi yadabruvanmedaM prajApate reto duSaditi tanmAduSamabhavat tanmAduSasya pAduSatvam /
Page #461
--------------------------------------------------------------------------
________________ mAduSaM ha vai nAmaitatayanmAnuSaM sanmAnuSamityAcakSate parogheNa parokSapriyA iva hi devAH / (aita. brA0 3 / 3 / 6) artha-mRgarUpa prajApati ne mRgI meM bI siMcana kiyA. yaha vIrya bahuta hone meM bAhara nikalakara pRthvI para par3A. umakA pravAha cala kara DhAlU jamIna meM eka citta huA, jisase tAlAba bana gayA / devatAoM ne prajApati kA yaha borya dUSita na ho jAya isaliye isa tAlAbakA nAma "mAduSa" rakha diyaa| yahI mAduSakA mAnuSapana hai| logoM ne pIche bhAduSa zabda meM ke da" ke sthAna para "na" kAra jaccAraNa kiyA jisase mAnuSa zabda (manuSya vAcaka) bana gyaa| devatA parokSa priya hote haiM isa liye parokSa meM jisa nakAra kA praveza hokara mAnuSa zabda bana gyaa| usako devatAoMne svIkAra kara liyaa| tAtparya yaha hai ki prajApatti ke dvArA siMcita vIrya ke tAlAba meM se manuSya sRSTi utpanna huii| deva sRSTi tadaminA paryAda dhustanamaruto'nvastadagirna prAcyAvayat tadagninA vaizvAnareNa paryAdathu stanmaruto'dhUnyastadagnirvaizvAnaraH prAcyAvayattasya yadretasaH prathamamudadIpyata tadasAcAdityo'bhavadyad dvitIya mAsIttad bhRgurabhavataM varuNAnyagRhIta tasmAtsa bhRgu ruNi ratha yatRtIyamadIdediva ta zrAdityA abhavana / yeNArA zrAsaMstegiraso'bhavan yadaGgArAH punaravazAntA udadIpyanta tad vRhaspatiramant / (aita. brA0 3310 artha manuSya banane ke bAda jo prajApati kA vIrya avaziSTa
Page #462
--------------------------------------------------------------------------
________________ ( 442 ) rahA usako ghanIbhUta banAne aura usameMse rahehue dravatvako dUra karane ke liye devoM ne usa tAlAba ke cAroM kinAroM para vyabhi prajvalita kI aura vAyu ne usakI zrArdratA ko zoSita karane kA prayatna kiyA itanA karane para bhI vaha vIrya nahIM pakA arthAt usakA gaulApana dUra nahIM huA / nava vaizvAnara nAma ke abhi ne pakAne kA kAma kiyA aura vAyune zoSaNa karanA cAlU rakkhA jisase vaha vIrya pakakara pieDIbhUta hogayA usa pieDameM se eka prathama piMDikA uddIpta huI aura prakAza karane lagI vaha Aditya-sUrya banA / dUsarI piTikA nikl| vaha bhRgu RSi banI jisako varuNa ne grahaNa kiyA, jisase bhRgu varuNa kahalAyA / tIsarI piMDikA nikalI usase aditi ke sUrya ke sivAya bAkI ke putra deva bane / jo bAga ke aMgAra baca rahe ve aMgirA RSi bane aura jo aMgara utkarSa se fia huaa| vaha bRhaspati banA / pazu sRSTi yAni paricANAnyA saMste kRSNAH pazavo'bhavan yA lohanI mRtikA te rohitA, atha yad bhasmA''sIt tatparuSyaM pad gArogaya RzyauSTro gardabha iti ye caite'ruNAH pazavaste ca / (aita0 nA0 3 / 3 -- 10) artha --- jo kAle raMga kI lakar3iyAM rahIM, ve kAle raMga ke pazu bane / amidAha se jo miTTI lAla raMga kI ho gaI thI usase lAla raMga ke pazu bana gye| jo rAkha bana gaI thI. usase kaThora zarIra bAla gaura roja mRga UMTa gaIbha, Adi AraNyaka - jaMgalI pazu ana gaye aura jaMgala meM phirane lge| purANa kI pralaya-prakriyA kinhIM aMzoM meM pRthaka hai / vaha
Page #463
--------------------------------------------------------------------------
________________ pArthakya isa bhAMti hai, :--mahAbhArata meM prathama sUrya tapatA hai jaba ki brahma purANake prala gameM sarva prathama so varSa anAvRSTi -- duSkAla par3atA hai| isa kAla meM alpazakti bAle pArthiva prANiyoMkA nAza ho jAtA hai / isake bAda viSNu rudra rUpa dhAraNa kara, sUrya kI sAta kiraNoM meM praveza kara samudra tAlAba Adi kA samasta jala pI jAtA hai / kASTaM ,miTTI aura rAstra meM se vividha prakAra ke pazu paidA hue haiM / Adi Adi / OMkAra sRSTi - brahma ha vai brahmANaM puSkare sasRje, sa khalu bramA sRSTi cintAmApede kenAhamekenAkSareNa sarvAzcakAmAn sarvAzca lokAn sarvAMzca vedAna sarvAMzca yajJAn sarvAMzca zabdAna sarvAzca vyuSTIH sarvA ica bhUtAni sthAvara jaMgamAnyanubhaveyamiti sa brahmacaryapacarat / sa promityetadakSaramapazyad dvivarNacatumAtraM sarvavyApi sarva vimbayAtapAma brahma brAhmI vyAhRti brahmadaivataM, tayA sarvAMca kAmAn sAMzca lokAna........ sarvANi ca bhUtAni sthAvarajaMgamAnyanvabhavat sasya pradhya. mena varNenApasnehathAnvabhavat / tasya dvitIyena varNena tejo jyotISyantrabhavat / (go. brA0 pU0 bhA0 1 / 16) artha-brAhA ne brahmA mana ko hRdaya meM utpanna kiyA / utpanna ho kara brahmA ne cintA kI ki meM eka akSara mAtra se sarva loka sarva devatA. sarva deha. sarva yajJa, sarva zabda, sarva yasatiyAM. sarva bhUta sthAvara jaMgama ko kisa prakAra utpanna karU ? aisI cintA karake usane brahmacara rUpa brahma napakA zrAcaraNa kiyaa| usane AkAra
Page #464
--------------------------------------------------------------------------
________________ asara dekhA jo ki do akSara vAlA, cAra mAtrAoM kAlA sarva dhyApI. sarvazaktimAna ayAtayAta-nirvikAra brahma vAlA grAmI vyAti aura brahma devatA vAlA hai| usa oMkArase brahmA ne sarva kAma, sarva loka. sarva deva sarva yana. sarva zabda sarva vasatiyAM sarva bhUta aura sthAvara jaMgama rUpa prANI utpanna kiye oMkAra ke pahile varNa se jala, aura cikanApana utpanna kiye / dUsare varNa se jyoti utpanna kii| tasya prathamayA svaramAtrAyA pRthivI magnimoSa dhivanaspatIn RgvedaM bhUriti vyAhRtirgAyatraM chandastrivRttaM stomaM prAcIdizaM basaMtamRtuM vAca madhyAtma jihvA rasamitIndriyANyanvabhavat / (go. brA0 pU0 bhA0 117) artha- usa zrIkAra kI prathama svara mAtrA sa prakSA ne pRthvI, agni, auSadhi, vanaspati. Rgaved bhU nAma vyAhati. gAyatrI chanda jJAna, karma aura upAsanA yukti stotra stuti, pUrva dizA basaMtaRtu, adhyAtma mANI. jilA aura rasa grAhaka indriyA~ bnaaii| tasya dvitIyA svaramAtrAmarikSa yajurveda, bhuva iti dhyAna hutistraSTubhaM chandaH paMcadarza stomaM pratIcI dizaM grISmastu prANamadhyAtmabhAsike gandhaghrANAmitindriyAeyanvabhavat / (go. brA0 pU0 bhA0 118) artha-- ummakI dUsarI svara mAtrA se brahmA meM aMtarikSa, vAyu, yajurveda bhuva isa prakAra kI vyAni traiSTuma chanda. pAMca prANa pAMca indriyoM aura pAMca bhUta yo pandraha prakAra kI stuti. pazcima dizA grISma Rtu. AdhyAtmika prANa. no nAsikA aura gaMdha grAhaka prAgaNendriya bnaaye|
Page #465
--------------------------------------------------------------------------
________________ ( 445 ) tasya tRtIyayA svaramAzrayAdiva mAdityaM sAmavedaM svariti antaRtu jyotiradhyAtmaM cakSuSI darzanamitindriyANyanva bhavat / (go0 brA0 bhA0 1116) atha usa oMkAra kI tIsarI svara mAtrA se A ne svarga loka, Aditya, sUrya, sAmaveda, svara, isa prakAra kI vyAhRti. jagati chaMda dasa dizAeM satva rajasa, tIna guNa, Izvara, jIva aura prakRti ina solahoM se yukta satrahavAM saMsAra yo satraha prakAra kI stuti, uttara dizA, varSARtu adhyAtma jyoti do AkheM aura rUpa mAika indriyAM utpanna kii| 5 - tasya cakAramAtrayA''paJcandramasa patharvavedaM nakSatrANi, zramiti svamAtmAnaM janadityaM girasAmAnuSTubhaM chandaH ekaviMzaM stomaM dakSiNAM dizaM zaradaRtu mano'dhyAtmaM jJAnaM jJeyamitIndriyAnyabhavat / (ge0 brA0 pU0 bhA0 1 / 20 ) artha-usako bakAra mAtrA se brahmA ne pAnI. atharma veda, nakSatrazra rUpa apane svarUpa ko utpanna karate hue jJAna, anuSTupa chanda, pAMca sUkSma bhUta, pAMca sthUla bhUta, pA~ca jJAnendriyA~ pA~ca karmendriyAM aura aMtaH karaNa ye 21 stotra stuti, dakSiNadizA. zaradaRtu AdhyAtmikamana, jJAna, jAnane yogya vastu aura indriyAM utpanna kii| -- 'candramA' tasya makAra zratyetihAsapurANaM vAko vAkyagAthA, nArAzaMmIrUpa niSado'nuzAsanamiti pRdhat kugdU guhan mahattacchamomiti vyAhRtiH svarazamyanAnAtaMtrIH svaranRtyagItakAditrA
Page #466
--------------------------------------------------------------------------
________________ ( 446 ) eva bhavat caitrarathaM devataM dyUtaM jyotirvAhataM chandastuNavat trayatrizastIpau dhruvAsU dizaM hemanta zizirAvRt zrotra madhyAtmaM zabdazravaNamitindriyAnvabhavat / 00 1192 11 artha-usakI makAra mAtrA se brahmane itihAsa, purANa, bolane kI sAmarthya vAkya, gAthA, aura vIranarokI guNa kathAeM upaniSad anuzAsana zikSA upadeza vRdhat-buddhi vAlA paripUrNa brahma, karat sRSTikartA brahma guhata chipA huA antaryAmI brahma mahatapUjanIya brahma nat phailA huA ye pAMca mahAvyAhRtiyAM zama zAnti rakSaka brahma sarva rakSaka majha, ye donoM pAMca meM milane se sAta mahAvyAhRti, svara se zAnti upajAne vAlI nAnA prakAra kI bI / Adi vidyAeM svara, nRtya, gIta vAditra banAe aura vicitra guNa vAle divya padArtho ke samUha vividha prakAza bAlI jyoti beda vANI yukta chanda tInoM kAloM meM stuti kiye gaye taiMtIsa devatAsRSTi pralaya rUpa do stoma-stuti, UMcI nIcI dizAeM. hemaMta aura zizira Rtu zrAdhyAtmika zrotra zabda aura sunane kI sAmarthya, jJAna karma sAdhanarUpa indriyAM brahma banAI / sa khalu pAdAbhyAmeva pRthivIM niramimata / udarAdantaricam | mRdanoM divam / sa tAM trallokAnabhyazrAmyadamyatapansamatapat tebhyaH zrAntebhyastaptebhyaH santaptebhyastrIn devAn niramita vAyupAditya miti / sa khalu pRthivyA evAtriM niramimata antarikSAdvAyuM diva AdityaM / satastrIn devAnabhyazrAmyadamyattapat samatapat tebhyaH zrAntebhyastaptebhyaH :
Page #467
--------------------------------------------------------------------------
________________ ( 447 ) saMtaptebhyastrIn vedAnniramimata-RgvedaM yajurvedaM sAmavedamiti agneRRgveda, vAyoryajurvedamAdityAt sAmavedam | (go0 nA0 pU0 bhA0 2 1 | 6) artha-usa brajhane pAMva se pRthvIkA nirmANa kiyA / udarameM se aMtarikSa aura mastaka meM se svargakA nirmANa kiyaa| usake bAda usane tInoM lokoM ko tapAyA, usameM se agni, vAyu aura zrAditya ina tInoM doSoMkI utpatti huii| usane pRthvI meM se ani antarikSa meM se vAyu aura svarga meM se Adityako utpanna kiyA / usane tInoM devoMko tapAyA to usameM se Rgveda, yajurveda aura sAmaveda ina gItoM vedoMkI utpatti huii| Rgveda, vAyuse yajurveda, aura Aditya se sAmaveda banA / , sabhUyo'zrAmyat bhUyo'tapyat bhUya AsmAnaM sapatapatsa manasa evaM candramasatiramimata, naravebhyo nakSatrANi, lomasya oSadhi vanaspatIn kSudrebhyaH praNibhyo'nyAn bahUna devAn / (go0 trA0 pU0 bhA0 1 / 12) artha-usa brahmane bhramapUrvaka tapa kiyaa| manase candramA, nakhoM se nakSatra roma rAjise auSadhi tathA vanaspati aura zudra prANoMse anya bahuta se deva utpanna kiye I dhAtA kA sRSTi krama 1-RRtu 3. satya 3- rAtri ( andhakAra ) 4- samudra 5-samvatsara - kAla 6- ahorAtra sarvabhUta 7- sUrya candra svarga 6- pRthvI 10 antarikSa } trailokya
Page #468
--------------------------------------------------------------------------
________________ ( c ) asura sRSTi sa ipA pratiSThA vitvA'kAmyata-prajAyeyeti / sa taposapyata / so'ntarvAnabhavat / sa jaghanAdasurAnasRjata / tebhyotRnmaye pAtre'nnamaduhata / yA'sya sAtanUrAsIt / tApapAhata / sa samisvAbhavat / (pR. yaju0 te0 prA0 2 / 26) artha-~-usa prajApati ko baiThane kI jagaha mila jAne se usane prajA utpanna karane kI icchA kI / tapa kiyA jisase vaha garbhavAna huA / aghana bhAga meM se asuroM ko utpanna kiyA aura unake liye miTTA ke pAtra meM anna DAlA, jo unakA zarIra thA vaha chor3a diyA aura usakA andhakAra bana gyaa| arthAt rAtri ho gii| manuSya sRSTi so'kAmayata prajA yeyeti / sa tapo'tapyata / so'ntarvA na bhavat / sa prajana jAdeva prajA asRjata / tasmAdimA bhUyiSThAH prajananAdhyentamamRjata / tAbhyo dArumaye pAtrepayo'duhat / yA'sya sA tanUrAsIt vAmapahasa / sA jyotsnA'bhavat / (va yaju0 te0 prA0 rAi) ___ artha-usa prajApati ne prajA utpanna karane kI icchA kI phira tapa kiyA yaha garbhavAna bnaa| jananendriya se manuSyAdi prajA utpanna kii| jananendriya ke kAraNa se prajA bahutA huI use kASTha pAtrameM dUdha diyA, jo unakA zarIra thA use chor3A vaha jyotsnA-prakAza rUpa bana gayA /
Page #469
--------------------------------------------------------------------------
________________ ( 446 ) Rtu sRSTi so'kAmayata prajAyeyeti / sa tapo'tathyata : so'ntarvAna bhavat / sa upapakSAbhyAmevapnasRjata / tebhyo rajate pAtre ghRtamahat / yAsya tanUrAsot tAmapAhata | sA'horAtriyoH sandhirabhavat / (ku. yaju0 te nA. 26) artha-prajApati ne utpanna karane kI icchA kI tapa kiyA. vaha garmavAna huA. donoM pAzyoM (pAse)se Rtu-kAlAbhi mAnI nakSatrAdi sRSTi utpanna kI unheM cAMdI ke pAtra meM ghRta diyA, unhoMne jo zarIra chor3A vaha sandhyA rUpa banA / deva saSTi so'kAmayata prajAyeyeti / sa tapA'tapyata / sontarvAnamavat / sa mukhAddevAnasRjata / tebhyoharate pAtre somamaduhat / yA'sya sA tanUrAsIt / tAmapAhata / tadaharabhavat / (va0 yaju0 ta0 brA0 sarAha) artha- prajApati ne prajA utpanna karane kI icchA kI tapa kiyA aura garbhavAn banA, muMha meM se devoM ko utpanna kiyA, unheM harita pAna meM soma rasa diyA, jo zarIra dhAraNa kiyA thA use chor3A, usakA dina ho gayA / deva utpanna karane vAlA zarIra dina rUpa huA yahI devoM kA devapana hai| sRSTi kramakA koSThaka 5-prakAza 2-zrami 5-bar3I jvAlA 3-jyAlA 6-bhrUmAdikA ghana samudra
Page #470
--------------------------------------------------------------------------
________________ | 450 } athavA 1- pAnI 2 pRthvI 3 antarikSa 4 svarga 5 asura aura rAtri 5 manuSya aura jyotsnA prakAza Rtu nakSatrAdi aura sandhyA devatA aura dina / prajApatikI sRSTikA bar3A prakAra Apo vA idamagre salilamAsIt / tasmin prajApatirvAyubhUsvAcarat / ya imAma pazyatAM varAho bhUtvA'hastAM vizvakarmA bhUtvA vyayA sA praatht| sa pRthivya bhavattatpRthivyai pRthivItvam / (kra0 yaju0 0 saM0 7114) artha- sRSTi ke pUrva kevala pAnI hI thA. prajApati vAyu rUpa ho kara usameM phirane lagA : ke ko dekhaa| use dekha kara prajApati ne varAha-sUara kA rUpa dhAraNa kiyA aura pAnI meM se pRthvI ko khoda kara Upara le AyA ? phira barAha kA rUpa chor3a kara prajApati vizvakarmA banA aura pRthvI kA ma rjana kiyA. phira usakA vistAra kiyA, jisase vaha bar3I pRthvI bana gii| vistAra ke kAraNa se hI isa pRthvI kA pRthvIpana hai / Apo vA idamagre salila mAsIta / sa prajApatiH puSkaraparNe vAto bhUto'lelAyat / sa pratiSThAM nAvindata / sa etadapa kulAyamapazyat / tasminnamicinuta / tadiyama bhavat / tato ma pratyatiSTat / ( ku0 yaju0 0 0 5/6 4) artha- sRSTi ke pUrva kevala pAnI hI thA, vaha prajApati pavana rUpa ho kara kamala patra para hilane lagA, use kahIM bhI sthiratA nahIM milI. itane meM use zevAla (kAI) dikhAI dI ? usa zebAla
Page #471
--------------------------------------------------------------------------
________________ ( 451 ) para usane IToMse agniko (cunanA banavAnA) cunA jisase pRthvI bana gii| usake Upara use baiThane kA sthAna (pratiSThA , mila gayA / prajApati kI sRSTikA sAnavA~ prakAra Apo vA idapagre salila pAsIt / sa etA prajApatiH prathamA citi mapazyat / tAmupAdhatta tadiyabhavat / (ka. yaja0 sa0 saM0 575) artha--sRSTi ke pahale kevala pAnI thA, prajApati ne prathama cisi = agni meM dI jAne vAlI Ahuti dekhI. prajApasine usakI adhiSThAna banAyA. taba vaha citi pRthvI rUpa bana gii| te vizvakarmA'vIta / upatrAyAnAti neha lokostItya pravIt / sa etAM dvitIyAM citimapazyat / sAmupAyatta / vadantarikSamabhavat / (kR0 yaju0 te0 saM0 575) artha-vizvakarmA ne prajApati ko kahA ki--maiM tere samIpa AU~ ? prajApati ne uttara diyA ki yahAM avakAza nahIM hai / itane meM vizvakarmA ne dUsarI citi - zrAhuti dekhI. usakA zrAzraya kiyA taba vaha citi antarikSa bana gayA sa yajJaH prajApatimabravIt upa svAya' / nItineha loko'ntItya bravIt sa vizvakarmANamabravIt upatvA'yAnIti kenamopaiSyatIti / dizyAmiritya bravIttam / dizyAbhirutattA upAdhatta / tA dizobhavan / (kR0 yaju0 te0 saM 5575) athaM--usa yajJa puruSa ne prajApati se kahA ki maiM tere samIpa pRthvI para pAUM ? prajApati ne kahA ki yahAM jagaha nahIM hai / taba usa yajJa puruSa ne vizvakarmA ko pUchA ki maiM tumhAre pAsa antarikSa
Page #472
--------------------------------------------------------------------------
________________ ( 452 ) meM AUM ? vizvakarmA ne pUchA ki kyA vastu lekara tU mere pAsa AyegA ? yakSa puruSane kahA ki - dizAoM meM dene kI Ahuti lekara AUMgA ? vizvakarmA ne use svIkAra kara liyaa| yaha puruSa ne antarikSameM dizAkA Azraya kiyA aura prAcI Adi dizAeM bana gaI sa parameSThI prajApatimatravIt / upatvA'yAnIti / nehaloko'stItyatAm / sa etAM tRtIya citimapazyat / tAmupAdhatatadasAvabhavat / (kR0 taju0 0 saM0 57/5) - artha - ( usake bAda cauthA patameSThI AtA hai) parameSThI ne prajApati vizvakarmA aura yaha puruSa ko pUchA ki maiM tumhAre pAsa AUM ? tInoM ne uttara diyA ki hamAre pAsa jagaha nahIM hai / itane maiM parameSThI ne tIsarI citi zrAhuti dekhI usakA Azraya liyA to vaha svarga bana gaI : = sa zrAdityaH prajApatimatravIt / upatvA'yAnIti nehanoko'tItyatrat / sa vizvakarmANaM ca yajJaM cAbravIt / upatrAmadhya nAti / neDa loko'stItyatAm / sa parameSThina patravIt / upatvA'yAnIti / kenayonyasIti lokaM pRyayet vItam | lokaM pRthayo casmAdayAtayAmnI / lokaM vRNA'yAtayAmA hyasAvAdityaH / (ku0yaju0 tai0saM0 575) artha - usa sUrya ne prajApati ko kahA ki maiM tere pAsa AUM ? prajApati ne kahA ki yahAM avakAza nahIM hai / isake bAda vizvakarmA aura yajJa puruSa ko pUchA to una donoM ne bhI manA kara diyaa| saba sUrya ne parameSThiko pUlA parameSThIne kahA ki kyA lekara mere pAsa AyegA ? sUrya ne kahA lokaM prA bAra bAra upayoga karanepara bhI jisakA tatva kSINa nahIM ho aura citi meM jahA chidra ho jAya, !
Page #473
--------------------------------------------------------------------------
________________ vahAM jisase chidra baMda kiyAjAya vaha lokapaNA kahalAtI hai) lekara maiM AUMgA / parameSThI meM svIkAra kiyA. sUrya ne lokaMpUNA ke sAtha svarga meM Azraya liyA aura prati dina zrAvRti karake prakAza dene kA kArya cAlU rakkhA] lokapaNA akSINa--sArA hai. isa liye sUrya bhI akSINa-sAra hai, arthAn akSaya prakAza vAlA hai / tAnRpayAM'truvannupa va AyAmeti / kena na uSyatheti / bhUmnetyabruvan tAn dvAbhyAM citIbhyAmupAyanta / (kR. yaju0 te0 saM0 5 / 7 / 5) .. artha-SiyoM ne prajApati Adi pAMcoM se pUchA ki hama tumhAre pAsa zrAya ? pAMcoM ne pUchA ki tuma hameM kyA hoge ? RSiyoM ne kahA ki hama bahuta bahuta deNge| pAcoM ne svIkAra kiyA RSiyone cauthI aura pAMcavIM do cittiyoMke sAtha zrAzraya liyaa| prajApatikI azaktikA eka aura namUnA dekhi ye-- prajApatiH prajAH sRSTA premaNAnuprAvizat / tAbhyaH punaH saM bhapituMnA zaknot / so'bravIt / Rnavadit sa yo metaH punaH saMcina baditi / taM devAH samAcinvan / tato vai ta prApnuvan / (kR0 yaju0 te0 saM0 152) artha-prajApati ne mRSTi sajana karake prema se usa pramA meM praveza kiyA / kintu usameM se pIche nikala na sakA taba usane devatAoMko kahAki jo mujhe nikAla degA vahaRddhimAna hogaa| devatAnone use bAhara nikAla diyA jisase ve RddhivAna hogaye / yahA~ prajApati AtmA tathA prajAyeM indriya Adi haiN| (yaha prakaraNa. sthAnakavAsI jaina muni zvI rasacanda jI zatAvadhAnI dvArA likhita 'sRSTi bAda aura Izvara ke prAghArase likhA gayA hai|)
Page #474
--------------------------------------------------------------------------
________________ (**) sRSTi racanA rahasya " sRSTi ke Arambha meM kevala eka zrAtmA hI thA usake atirikta aura kucha bhI nahIM thaa| usane loka racanA ke liye IkSaNa. vicAra kiyA aura kevala saGkalpase hI ambha marIci aura mara ina tInoM lokoMkI racanA kI inheM racakara usa paramAtmA ne unake liye lokapAloM kI racanA karane kA vicAra kiyA aura jala se hI eka puruSa kI racanA kara use avayava mukta kiyA paramAtmA ke saGkalpa se hI usa virATa puruSa ke indriya, indriyagolaka aura indriyAdhiSThAtA deva utpanna ho gye| jaba ve indriyAdhAtA devatA isa mahA samudra meM Aye to paramAtmA ne unheM bhUkha-pyAsa se yuktakara diyaa| jaba unhoMne prArthanA kI ki hameM koI aisA Ayasana pradAna kiyA jAya jisameM sthita hokara hama ana bhakSaNa kara sakeM / paramAtmA ne unake liye eka gau kA zarIra prastuta kiyA. kintu unhoMne yaha hamAre liye upayukta nahIM hai aisA kahakara svIkRta kara diyaa| tatpazcAt bor3ekA zarIra lAyA gayA kintu vaha bhI asvIkRta huA / anta meM paramAtmA unake liye manuSyakA zarIra lAyA / use dekhakara sabhI devatAoMne eka svara usakA anumodana kiyA aura ve saba paramAtmA kI AjJA se usake bhinna bhinna avayavoM meM bAka prANa. cakSu Adi rUpase sthita hogaye phira unake liye anna kI racanA kI gii| anna unheM dekhakara bhAgane lagA devatAoM ne use vANI. cakSu, prANa evaM zrotrAdi bhinna 2. karaNoM se grahaNa karanA cAhA; parantu ve isameM saphala nahIM huye anta meM unhoMne use apAna dvArA mahaNa kara liyA isa prakAra yaha sRSTi ho jAne para paramAtmA ne vicAra kiyA ki aba mujhe bhI isameM praveza karanA cAhiye, kyoMki mere binA yaha sArA prapatra akiJcatkara hI hai| ataH vaha usa puruSa kI mUrddhasImA ko
Page #475
--------------------------------------------------------------------------
________________ vidIrNa kara usake dvArA usameM praveza kara gayA / isa prakAra jIva bhAva ko prApta hone para usakA bhUtI ke sAtha tAdAtmya ho jAtA hai| pIche jaba guru kRpA se bodha hone para use apane sarva vyApaka zuddha svarupa kA sAkSAtkAra hotA hai tA use 'idam' isa taraha, aparokSa rUpa se dekhane ke kAraNa usakI indra ' saMjJA ho jAtI hai. . isa prakAra IkSaNase lekara paramAtmAke praveza paryanta jo sRSTi krama batalAyA gayA hai. isa I vidyAraNya svAmona Izvara sRSTi kahA hai| IkSaNAdi pravezAntaH saMsAra Iza kalpitaH 1 isa zrAkhyAyikA meM / bahutasI vicitra bAteM dekhI jAtI haiM / yoM to mAyAmeM koI bhI bAla kuhalajanaka nahIM huA karatI, tathApi AcAyakA to kathana hai ki yaha kevala athavAda hai / isakA abhiprAya Atmabodha karAne meM hai| __ yaha lekha kalyANa presa gorakhapurase chaai zaMkara bhASya upaniSada kI bhUmikA kA hai| uparokta lekhase yaha siddha hai ki sRSTi racanA kA jo varNana hai, vaha jIvake zarIrAdiko racanAkA hI ghaNana hai| bhAratake mahAna vidvAn vidyAraNya svAmIne bhI isIko Iza sRSTi mAnA hai / yaha zrAtmA zarIra va prANa prAdikI racanA kisa prakAra karatA hai isakA varNana hama vistAra pUrvaka kara cuke haiN| phira bhI yahAM hama eka pramANa upasthita karate haiN| pAMca deva suSiyA tasya ha vA etasya hRdayasya paMcadeva suSayaH sa yo'syaprAGsuSiH sa prANAsta-cakSuH sa Adityastadeta tejo'nAdyamityuSAsIta tejasvyanAdo bhavati ya evaM veda / chA0 u0 3 / 13 / 1
Page #476
--------------------------------------------------------------------------
________________ ( 456 ) atha yo'syadaciNaH sudhiH sa vyAnastacchotraM sa candramAstadetacchrIzca yazvetyupAsIta zrImAn yazasvI bhavati ya evaM veda // 2 // atha yosyapratyaGsuSiH so'pAnaH sA vAk so'gnistadetad brahmavacaM samAdhamityupAsIta brahmavarcasyannAdo bhavati ya evaM beda // 3 // atha yo'syodasuSiH sa samAnastanmataH sa parjanyaH // 4 // atha yo'syoMrdhvaH suSiH sa udAnaH sa vAyu sa AkAzA arthAt-isa izyake deva suzi (chidra) haiN| isakA jo pUrva dizAvartI chidra hai vaha prANa hai, vaha cakSu hai, vaha Aditya hai, vahIM graha teja aura vahIM annAdya hai, isa prakAra upAsanA kare, jo isa prakAra jAnatA hai vaha tejasvI aura annakA bhoktA hotA hai| tathA anya sthAnameM bhI AyA hai ki"Adityo ha nai vAsaH prANa" pra0 u038 arthAta-nizcayase vArA prANakA nAma hI Aditya hai tathA ca "sa AdityaH kasminpratiSThitaH, iti cakSuSi" 003|h "yaha Aditya kisameM sthita hai ? cakSumeM" tathA isakA jo dakSiNa chidra haiM, vaha vyAna hai, vahI zrotra hai, * vahI candramA hai aura vahI yaha zrI evaM yaza hai| anyatra kahA hai ki "zrotreNa sRSTAdizazca candramAzca !" evaM isakA jo pazcima chidra hai vaha apAna hai. vaha vAka hai, vaha agni hai, ASi
Page #477
--------------------------------------------------------------------------
________________ isI liye atimeM kahA hai ki-"mukhAgnirajAyana" arthAt mukhase agni (vAka) utpanna huI / tathA jo isakA uttarIya chidra hai, vaha mana hai, vaha megha hai, aura kIrti va deha kA lAvaNya hai| isa liye zruti kahatI hai ki "manasA sRSTA zrApakSa caruna / isa atike anusAra zrApa (jala) meghase hI hone vAle haiN| abhiprAya yaha hai ki yahAM jala Adi mAnasika bhAvoMke nAma haiN| sathA isakA jo Uce chidra hai vaha udAna hai. vaha vAyu hai, vaha AkAza hai, arthAt udAna vAyukA nAma vAyu aura AkAza hai| ataH jahAM jahAM ghedoMmeM zrAkAzAdikI utpattikA kathana hai vahAM 2 udAna vAyu kI utpattikA kathana samajhanA cAhiye / tIna loka "prayo vA ime lokAH / za0 1 / 2 / 4 / 2 / / arthAt-tIna hI ye loka haiN| tasmAt .. 'trayo lokA asRjyanta pRthivyantarikSa yau za0 1111 arthAt-usa prajApati paramAtmAne . . . . 'tIna lokoMko utpanna kiyA / pRthivI antarikSa aura dhuloka / inhIM tIna lokoM meM prajApatikI saba prakArako sRSTi cala rahI hai| ye tIna loka hamArI dRSTise hI kahe gaye haiN| vaise to loka tIna prakAra ke haiM aura aneka haiN| kisI prAcIna brAhmaNakA pATha zrApastamba dharmasUtra 4 / 7 / 16 // meM diyA hai| eka rAtraM cedatithInvAjayetpArthivaoNllokAna bhijayati
Page #478
--------------------------------------------------------------------------
________________ ( 458 ) dvitoya yAntaricyAstRtIyA divyAM caturthyAM parAvato lokAna parimitA bhiraparimitaoNllokAna bhijayatIti vijJAyate / zrI yadi eka rAta atithiko vAsa detA hai. to pArthiva lokAMka jItatA hai| dUsarI (rAta dene se ) antarikSa meM hone vAle laHkoko tIsarI divya lokoMko, cauthIse unase bhI para jo loka haiM aura aparimitase aparimita lokoko jItatA hai aisA brAhmaNa jJAna hotA hai / -J nitya jIvAtmA apane apane kama ke anusAra inameM se bhinna bhinna lokoM meM janma letA hai| manuSya zarIra sabase zreSTa zarIra mAnA gayA hai| usa manuSyako isa pRthvI para jisa prakAra se parama sukha mile, usakA vidhAna brAhmaNa grantha karate haiM / Aja bhI pazcima laukika vidyAne bahuta unnatikI hai / parantu usa sArI unnati meM sukhakI mAtrA yadyapi adhika to kI gaI hai. para o karma anya duHkha Ane haiM. unase nikTArakA koI upAya nahIM socA gayA pazcima vAle aisA kara bhI nahIM sakate amara AtmAmeM unakA vizvAsa nahIM hai isaliye pravAda rUpasa kramoMke siddhAntakA unhoMne nahIM jaan||" (paM bhagavatadatta jA ) yahAM bhI tIna lokAMse zarIra ke tIna lokahI abhipreta hai. kyoMki yaha jagata to na kabhI banatA hai na kabhI isakA nAza hI hotA hai| vA saMpUrNAnanda jI ne isakA acchA vivecana kiyA hai| yathA- sapta loka "jisa prakAra vaidika Arya sAta loka, aura sAta Aditya mAnate the usI prakAra pArasiyoM ke yahAM bhI sAta kavara aura sAta adhimAne jAte haiN| unakA aisA vizva hai ki eka hI
Page #479
--------------------------------------------------------------------------
________________ ahuramajda saptadhA hokara ina sAta lAkoMkA zAmana karatA hai| ina mAta asuroko ameSa renta ( amara hitakArI ) kahate haiN| sAtoM kadharoM ke nAma arjahe sabahe madhaphragu-biyaphaza kaurUvarazti rajare zvita. ravyaniratha hetumanta azi aura inake mAta asuke nAmabahumano azahizta. netratrairya. spenta, AmaiM ta. hItAra, aura amaratAra haiM / bharloka kA rastraniratha haiN| isake svAmI savaya haiN| jala aura prakAza ke liye jaimA nirantara yuddha vedoM meM disya lAyA gayA hai| kesA hI avestA meM vapiti hai| kahIM to razvatenA ke prakAza ke lie pAtara ( agni ! aura aji ( ani ) dahA ke meM lar3AI hotI hai, kahIM apauSa varSoM ko roka letA hai. titratrya usasa se lar3ate haiM / pahile hAra jAte haiM. phira yajJa se bala prApta karake use apanI gadA, agni rUpI vAz2izta, se mArate haiM aura phira marutI ke batAe mArga se jala baha nikalatA hai / vetana kI kathA atrestA meM bhI hai| vaha jisa rUpa meM hai usameM vetana aura trina Aptya donoM kI kathAoM kA mala hai / isameM bhI anumAna hotA hai ki vetana aura trita aAdha eka hI hai| aveztA ke anusAra thU tIna athavya se Rzi bahAka ( ahidaitya ) kI jA svASTra kI bhAMti tIna sira aura chaH oNkha vAlA thA. catuSkoNa ghareNa (varuNa zrAkAza) meM lar3AI huii| the nonane ahiko mArahAlA" mahApralayAdhikaraNa _ 'yAto vizeSa kAraNoM se kisI vyakti ko kisI samaya bhI mIda laga sakatI hai kintu kucha aisI paristhiti hotI hai ki rAta meM eka hI samaya lAkho manuSya soye dekha par3ate haiM / saba eka dUsarase pRthaka haiM para sabake vyaktitva khoye hue se rahate haiN| kabhI kabhAramA hotA hai ki pesI avasthA dIrghakAla ke lie bahuta se jIvoM kI ho
Page #480
--------------------------------------------------------------------------
________________ ( 460 ) jAtI hai| jyotiSI nizcaya ke sAtha nahIM kaha sakatA ki kina khecara pieDoM para jIva thArI rahate haiM / saba praNiyoM ke zarIra prathivI pararahane va loMke samAna haiM. yaha bAta kyoM mAnI jAya? aisI paristhati utpara mohatI jinameM eka dUsanemAmalina yuga se piNDa eka sAtha naSTa ho jAyaM yA basane yogya na raha jAyeM / sUrya ko kisI prakAra kA AghAta pahuMcane se saura maNDala ke sAre prahoMkI yahI gati hogii| sUrya dhIre 2 ThaNDA ho rahA hai| eka dina usakI ThaNDaka itanI bar3ha jAyagI ki yadi usa samaya usake sAtha koI graha baca rahA to vaha hama jaise prANiyoMke asaneke 'ayogya ho cukA hogaa| sUrya AkAza gallA meM hai / yadi isa nIhArikA ke jasa pradeza meM, jisameM sUrya isa samaya hai. koI toma utpanna ho to mUrya parivAra naSTa ho jaaygaa| kSobha hogA nahIM, yadi hogA to kaba aura kaise hogA, yaha saba hama abhI nahIM jAnate / vijJAna ko aisA pratIta ho rahA hai ki vAyu kI sakriyatA kama ho rahI hai arthAt dhIre dhIre sAre bhautika piNDa nizceSTra gati hIna hote jA rahe haiN| yadi aisA hai taba bhI saMbhavataH eka dina ina para prANI na raha skeNge| parantu jIva na nahIM hote, vaha prasupta se ho jAte haiN| rasI dazAko jisameM jagatakA bahuta bar3A bhAga naSTa yA basane yA jIvoM ke bhAMga ke ayogya ho jAtA hai mahA pralaya kahate hai / mahA pralaya meM uma vaNDa ke jIva hiraNyagarbha meM nimajita rahate haiN| jaba phira paristhiti anukUla hotI hai--aura anukUla paristhiti kA punaH sthApita honA anivArya hai. kyoM ki jIvoM ke bhItara hI to sArI paristhitiyoMkA bhaMDAra hai-to nayI sRSTi hotI hai| jIyoM kI jJAtRtvAdi zaktiyAM cira muSupta nahIM raha sakatI kyoMki avidyA to kahIM gayI nahIM hai / zaktiyoM jaba jAgaraNonmukha hotI hai to jIva hiraNyagarbhase punaH nikalate haiN| pratyeka jIva apane saMskAra
Page #481
--------------------------------------------------------------------------
________________ ( 169 ) apane sAtha lAtA hai| phira jisa prakAra pichale adhyAya ke bhUtavistArAdhikaraNa meM dikhalAyA gayA hai jIva jagat nirmANa karate haiN| pichale saMskAroM ke kAraNa jIvoMmeM bailakSaNya hotA hai. isaliye eka hI prakAra ke zarIra se satra kA kAma nahIM cala sakatA | paristhitiyAM badalatI haiM. saba ko apane anurUpa zarIra mila jAtaM haiN| yoM hI marga aura pratisarga kA pravAha calA jAtA hai| mahApralaya aura nutana sRSTi ke bIca meM jitane kAla taka jISa hiraNyagarbha meM pralIna rahate haiM utane dinoM taka unake liye nAnAtva luptaprAya rahatA hai / parantu yaha lopa bhI prAtyantika nahIM hai / usa avasthA meM bhI jJAna zakti kAma karatI hai aura usake bAda nAnAtva kA vRkSa phira harA-bharA ho jAtA hai|" uparokta lekha se bAbU samyUrgA nanna jI ne graha siddha kara diyA hai ki eka dezIya khanDa pralaya kA nAma hI mahApralaya hai aura vaha mahApralaya bhI paramANu rUpa nahIM hotI apitu pRthvI kA kucha bhAga vyabahAra yogya nahIM hone kA nAma pralaya hai / tathA usa vibhAga ke vyavahAra yogya ho jAne kA nAma sRSTi hai / isase hama bhI pUrNatayA sahamata hai| loka mAnyatilaka va vizva racanA "guNA guNepu jAyante tatraiva ni vizanti ca / mahAmArata, zAMti 30423 isa bAta kA vivecana ho cukA, ki kApila sAMkhya ke anusAra saMsAra meM jo do svatantra mUla tatva-prakRti va puruSa hai unakA svarUpa kyA hai. aura janna ina donoM kA saMyoga hI nimitta kAraNa ho jAtA hai| taba puruSa ke sAmane prakRti apane
Page #482
--------------------------------------------------------------------------
________________ ( 462 ) guNoM kA jAla kaise phailAyA karatI hai, aura usa jala se hamako apanA chuTakArA kisa prakAra kara lenA cAhiye / parantu aba taka isakA spaSTIkaraNa nahIM kiyA gayA ki prakRti apane jAle ko anakhe, saMkara yA jJAnezvara mahArAjake rAjyoM meM prakRti kI TakasAla' ko kisa krama se puruSa ke sAmane phailAyA karatI hai. aura usakA laya kisa prakAra huA karatA hai| prakRti ke isa vyApAra hI ko 'vizvakI racanA aura saMhAra kahate haiM aura isI viSayakA vivecana prastuta prakaraNa meM kiyA jaaygaa| sAMkhyamatake anusAra prakRtine isa jagat yA sRSTiko zrakhaM puruSoMke lAbha ke lie hI nirmANa kiyA hai| 'dAsabodha' meM zrI samartha rAmadAsa svAmI ne bhI prakRti se sAre brahmANDake nirmANa honekA bahuta acchA varNana kiyA hai usI varNana se 'vizva kI racanA aura saMhAra zabda isa prakaraNa meM lie gae haiN| isI prakAra bhagavadgItA ke sAtaveM aura AThaveM adhyAya meM mukhyataH isI viSaya kA pratipAdana kiyA gayA hai| aura gyArahaveM adhyAyake Arambha maiM arjuna ne zrI kRSNa se jo yaha prArthanA ko hai ki " "bhavApyayau hi bhUtAnAM zrutau vistArazomaya / " bhUtoM kI utpatti aura pralaya ( jo Apane ) vistAra pUrvaka ( catalAI usako ) maiMne sunA, aba mujhako apanA vizva rUpa pratyakSa divAkara kRtArtha kIjiye / usase yaha bAta spaSTa ho jAtI hai, ki vizva racanA aura saMhAra tara -- akSara-vicAra hI kA eka mukhya bhAga hai| 'jJAna' vaha hai jisase yaha bAta mAlUma ho jAtI hai ki sRSTi ke aneka (nAnA ) vyakta padArthoM meM eka hI storemUla dravya hai (gItA 10.20 ) aura 'vijJAna' use kahate haiM. jisase yaha mAlUma ho ki eka hI mUlasUna avyakta dravya se bhinna aneka padArtha kisa prakAra alaga alaga nirmita hue. (gItA 13 / 20 ) aura isameM na kevala kSara-akSara vicAra ha. kA sabhA t
Page #483
--------------------------------------------------------------------------
________________ veza hotA hai kintu kSetra-kSetrajJa-jJAna aura adhyAtma viSayoM kA bhI samAveza ho jAtA hai| bhagavadgItAke matAnusAra prakRti apanA khela karaneyA smRSTikA kA kArya calAne ke liye svataMtra nahIM hai, kintu use yaha kAma IzvarakI ikchA anusAra karanA par3atA hai (gI: / 10) / parantu pahale batAyA jA cukA hai, ki kapilAcAyane prakRtiko svataMtra mAnA hai| sAMkhya zAstra ke anumAra. prakRtikA saMsAra prArambha hone ke liye puruSakA saMyoga' hI mimitta-kAraNa basa ho jAtA hai . isa viSayameM prakRti aura kisIkI bhI apekSA nahIM krtii| sAMkhyoMkA yaha kathana hai ki. jyoMhI puruSa aura prakRtikA sayoga hotA hai kyoM hI usakI TakasAla jArI ho jAtI hai. jisa prakAra basanta RtumeM vRkSoM meM naya patte dekha par3ate haiM, aura kramazaH phUla aura phala Ane lagate hai (mabhA0 / zA0 261 / 73 ; manu, 5 / 38), usI prakAra prakRtikI mUla sAmyAvasthA naSTa ho jAtI haiM. aura usake guNoMkA vistAra hone lagatA hai / isake viruddha veda saMhitA, upaniSad aura smRti-andhoM meM prakRtiko mUla na mAna kara paranAGgAko mUla mAnA hai. aura paramAse sRSTiko utpatti honeke viSayameM bhinna bhinna varNana kiye gae haiM. jaise "hiraNyagarbhaH samavartatAgre bhUtasya jAtaH patireka AsIt" - pahale hiraNyagarbha (R010 / 121 / 1) aura isa hiraNyagarbha se athavA satyase saba sRSTi utpanna huI ( R012|72|18|198). athavA pahale pAnI utpanna huzrA (R0 10 / 83 / 6 ; lekamA 1 163 / 5 : ai870 1 / 1 ; ), aura phira usase mRSTi huI, usa pAnI meM eka aNDA utpanna hunA aura usase brahmA utpanna huA, tathA brahmAse athavA usa mUla agaDese hI sArA jagata utpanna hubhA sanu 1 / 8 13 ; lAM0 3 / 16) athavA vahI brahmA (puruSa) Adhe hissese strI ho gayA (:. 1 14 | 3 ; manu. 30.), athavA pAnI
Page #484
--------------------------------------------------------------------------
________________ ( 464 ) utpanna honese pahale hI puruSa thA ( kaTha0 4 / 6) athavA pahale para majha se teja, pAnI aura vo (anna) yaho tona tatva utpanna hue aura pazcAt unake mizraNa se saba padArtha bane (cha0 6 / 2 / 6) | tava (213 1 - 15 ) meM antima nirNaya yaha kiyA gayA hai, ki Atma rUpI mUla brahma se hI AkAza Adi paMca mahAbhUta kramazaH utpanna hue haiM ( tai002 / 1) | prakRti mahat Adi tattvAMkA bhI ullekha kaTa (3 11) maitrAyaNI (6 / 10), zravetAzvara (4 / 106 / 16) Adi upaniSadoM meM spaSTa rItise kiyA gayA hai| isameM dekha par3egA ki yadyapi vedAnta mata vAle prakRtiko svatantra na mAnate hAM, tathApi jaba eka vAra zuddha brahmameM hI mAyAtmaka prakRti-rUpa vikAra Dhagocara hone lagatA hai taba Age sRSTike utpatti-krama sambandha meM unakA aura sAMkhya mata vAloMkA antameM mela ho gayA, gayA, aura isI kAraNa mahAbhAratameM kahA hai ki "itihAsa, purANa, arthazAstra AdimeM jo kucha jJAna bharA hai vaha saba sAMkhyoM se prApta huA hai" (zAM0301 / 108 / 106) usakA yaha matalaba nahIM hai, ki vedAntiyoMne athavA paurANikoMne yaha jJAna kapila prApta kiyA hai| kintu yahAM para kevala itanA hI artha abhipreta hai, ki sRSTi ke utpati-kramakA jJAna sarvatra eka sA dekha par3atA hai| itanA hI nahIM kintu yaha bhI kahA jA sakatA hai, ki yahAM para sAMkhya zabdakA prayoga 'jJAna' ke vyApaka artha meM hI kiyA gayA hai| kapilAcAryane sRSTike utpatti-kramakA varNana zAstrIya dRSTile vizeSa paddhati-pUrvaka kiyA hai aura bhagavadgItA meM bhI vizeSa karake isI sAMkhya karma ko svIkAra kiyA hai. isa kAraNa usakA vivecana isa prakaraNa meM kiyA jAyagA / sAMkhyoMkA siddhAMta hai. ki indriyoMko agocara arthAt avyakta
Page #485
--------------------------------------------------------------------------
________________ sUkSma aura cAroM ora akhaMDita bhare hue eka hI nirava yaba mUla dravyase sArI vyakta sRSTi utpanna huI hai / yaha ddhiAnta pazcimI dezoM ke arvAcIna adhibhautika zAstrajJoMko prAhA hai / prAya hokyoM. atra to unhoMne yaha bhI nizcita kiyA hai, kisI mUla dravyako zaktikA kramazaH vikAsa hotA AyA hai. aura isa pUrvApara kramako chor3a acAnaka yA nirarthaka kucha bhI nirmANa nahIM huA hai| isI matako utkrAMti-vAda yA vikAsa siddhAnta kahate haiM / jaba graha siddhAnta pazcimI rASTroMmeM, gata zatAbdI meM pahale pahala DhUMr3ha nikAlA gayA tatra yahAM bar3I khalabalI maca gaI thii| IsAI dharma pustakoM meM yaha varNana hai, ki Izvarane paMcamahAbhUtoMko aura jaMgama vargake pratyeka prANIko jAtiko bhinna bhinna samaya para pRthaka pRthaka aura svatantra nirmANa kiyA hai, aura isI matako. utkrAntivAna ke pahale saba IsAI loga salamAnate the| eka jaba dAI kA kAH siddhAnta utkrAnti-vAdase asatya ThaharAyA jAne lagA. taba utkrAnti-vAdiyoM para khUba jorase AkramaNa aura kaTAkSa hone lge| ye kaTAkSa Aja kala bhI nyUnAdhika hote hI rahate hai / tathApi zAstrIya satyameM adhika zakti honeke kAraNa mRSTi utpattike sambandha meM sama vidvAnoMkA utkrAnti mata hI Aja kala adhika prAstra hone lagA hai, isa matakA sArAMza yaha hai:-sUrya mAlAmeM pahale kucha eka hI sUkSma dravya thA; usakI gati athavA uSNatAkA pariNAma ghaTatA gayA; taba ukta dravyakA adhikAdhika saMkoca hone lagA. aura pRthvI sameta saba graha kramazaH utpanna hue, aMtameM jo zeSa aMga acA bahI sUrya hai / pRthvIkA bhI sUryake sadRza pahale eka uSNa golA thA. parantu jyoM jyoM usakI uSNatA kama hotI gaI tyo tyoM mUla dravyoM meM se kucha dravya patale aura kucha ghane hogaye, isa prakAra pRthvIke UparaphI ithA aura pAnI lathA usake nIcekA pRthvIkA jar3a golA
Page #486
--------------------------------------------------------------------------
________________ .------- -- -- yaM nAna padArtha bane, aura isake bAda, ina tInoM ke mizraNa athavA saMyogase saba sajIva tathA nirjIva sRSTi utpanna huI hai / DArvina 'prabhRti paMDitoMne to vaha pratipAdana kiyA hai ki isI taraha manuSya bhI choTe kIr3ese bar3hate bar3hate apanI vartamAna avasthAmeM A pahuMcA hai| parantu aba taka adhibhautika-vAdiyoM meM aura adhyAtma-vAdiyoM meM isa bAta para bahuta matabheda haiM. ki isa sArI sRSTika mUla meM zrAtmA jaise kisI bhinna aura svatantra tatvako mAnanA cAhiye yA nahIM / hekalake sahaza kucha paMDita yaha mAna kara. ki jar3a padArthose hI bar3hata bar3hata AtmA aura caitanyakI utpatti huI,. jar3AtikA pratipAdana karate haiM, aura isake viruddha kAnTa sarIkhe adhyAtmazAniyoMkA yaha kathana hai. ki hameM sRSTikA jo jJAna hotA hai vaha hamArI AtmAke ekIkaraNa-vyApArakA phala hai. isalie AtmAko 'eka svatantra tatva mAnanA hI par3atA hai| kyoMki yaha kahanA-ki jo AtmA vAma sRSTikA jhAtA hai, vaha usI sRSTikA eka bhAga hai athavA usa sRSTihI se vaha utpanna huA hai-tarka dRSTise ThIka vaisA hI asamaMjasa yA bhrAmaka pratIta hogA. jaise yaha ukti ki hama svayaM apane hI kaMdhe para baiTha sakate haiM / yahI kAraNa hai, ki sAMkhya zAstrameM prakRti aura puruSa ye do svatantra tatva mAne gaye haiN| sArAMza yaha hai ki adhibhautika sRSTi zAna cAhe jitanA bar3ha gayA hA, tathApi aba taka pazcimI dezoM meM bahutere bar3e bar3e paMDita yahI pratipAdana kiyA karate haiM ki maSTike mUlatatvake svarUpakA vivecana bhinna paddhatihAMsa kriyA jAnA cAhiye / parantu, yadi kevala itanA hI vicAra kiyA jAye. ki eka jar3a prakRtise Age saba Thayakta padArtha kisa kramase bane haiM to pAThakoMko mAlUma ho jAyagA,ki pazcimI utkrAnti-manameM aura mAnya zAstrameM varNita prakRtike kArya saMbaMdhI natvoMmeM koI vizeSa antara nahIM hai / kyoM ki isa - --
Page #487
--------------------------------------------------------------------------
________________ mukhya siddhAntase donoM sahamata haiM ki avyakta sUkSma aura eka hI mUla prakRtise kramazaH (sukSma aura sthUla) vividha tathA vyakta sRSTi nirmita huI hai| parantu aba Adhibhautika zAstroMke mAnakI khUba vRddhi ho jAne ke kAraNa, sAMkhya vAdiyoM ke 'satva. raja tama' ina tInoM guNoM ke badale. aAdhunika sRSTi zAstrajhoMne gati, uSA aura bAkarSaNa-zaktikA pradhAna guNa mAna rakkhA hai.| yaha bAta saca hai. ki 'satva. raja, tama' guNoM kI nyunAdhikatAke parimANoM kI apekSA uSNatA athavA zrAkarSaNa zaniko nyunAdhikatAkA vAta prAdhibhautika zAstrakI saSTise saralatA pUrvaka samajhameM A jAtI hai| tathApi, guNoM ke vikAsa athavA guNotkarSakA jo yaha tatva hai, ki "guNA guNeSu vartante' (gI 3 | 28), yaha donoM ora samAna hI hai| sAMkhya zAstrajJoMkA kathana hai ki jisa taraha mor3a dAra pasne ko dhIre dhIre kholate haiM usI taraha satva-raja-tamakI sAmyAvasthAmeM rahane vAlI prakRtikI saha jana dhIre dhIre khulane lagatI hai. taba saba vyakta sRSTi nirmita hotI hai isa kathanameM aura utkrAnti-bAda meM vastutaH kucha bheda nahIM hai / tathApi yaha bheda tAtvika dharma-sRSTise dhyAna meM rakhane yogya hai ki IsAI dharmake samAna guNotkarSa-tatvakA anAdara na karate hue, gItAmeM aura aMzataH upaniSad Adi vaidika anthoM meM bhI. advaita vedAntake sAtha hI sAtha binA kisI virodhake guNotkarSa-bAda svIkAra kiyA gayA hai| aba dekhanA cAhie, ki prakRtike vikAsake viSayameM sAMkhyazAstra kAroM kA kyA kathana hai| isa kramako hI guNotkarSa athavA guNa pariNAma-vAda kahate haiM / yaha batalAnekI AvazyakatA nahIM. ki koI kAma prArambha karaneke pahale manuSya use apanI buddhise nizcita kara letA hai. athavA pahale kAma karanekI buddhi yA icchA usameM utpanna huA karatI hai / upaniSadoM meM bhI isa prakArakA varNana
Page #488
--------------------------------------------------------------------------
________________ (468) hai. ki zrArambhameM mUla paramAtmAko yaha buddhi yA icchA huI, ki hameM aneka honA cAhie-bahusyAM prajAyeya' aura isake bAda sRSTi satpanna huI (cho06 / / 3 : 02 / 6) / isI nyAyake anumAra avyakta prakRti bhI apanI sAmbhAvasthAko bhaMga karake vyakta mRSTike nirmANa karane kA nizcaya pahale kara liyA karatI hai ataeva, mAMkhyAne nizcita kiyA hai, ki prakRtimeM vyavasAyAtmika buddhi' kA guNa pahale utpanna huzrA karatA hai| sArAMza yaha hai, ki jisa prakAra manuSyako pahale kucha kAma karanekI icchA yA buddhi huaA karatI hai, usI prakAra prakRtiko bhI apanA vistAra karane yA pasArA pasAranekI buddhi pahale huA karatI hai / parantu ina donoMmeM bar3A bhArI aMtara yaha hai ki manuSya prANI sacetada hone ke kAraNa. arthAt usameM prakRti kI buddhi ke sAtha cetana puruSakA ( AtmAkA) saMyoga honeke kAraNa, vaha svayaM apanI vyavasAyAtmika dhuddhi ko jAna sakatA hai. aura prakRti svayaM acetana arthAt jar3a hai, isa liye usako apanI buddhikA kucha jJAna nahIM rahatA yaha aMtara puruSa ke saMyogase prakRti meM utpanna hone vAle caitanyake kAraNa huA karatA hai| yaha kevala jar3a yA acetana prakRtikA guNa nahIM hai| arvAcIna Adhibhautika sRSTi zAstrajJa bhI aba kahane lage haiM ki yadi yaha na mAnA jAye. ki mAnavI icchAkI barAbarI karane vAlI kiMtu asvayavedA zakti jar3a padArthoM meM bhI rahatI hai, to gurutvAkarSaNa athavA rana yana-kriyAkA aura loha cumbakakA AkarSaNa tathA apasAraNa pramRti kevala jar3a sRSTimeM hI damgocara hone vAle guNoMkA mUla kAraNa ThIka ThIka yatalAyA nahIM jA sakatA / Adhunika sRSTizAstrajJoMke ukta mata para dhyAna denese sAMkhyoMkA yaha siddhAnta Azcarya kAraka nahIM pratIta hotA ki prakRtimeM pahale buddhi-guNakA prAdurbhAva hotA hai| prakRtimeM prathama utpanna hone vAle isa guNako.
Page #489
--------------------------------------------------------------------------
________________ yadi Apa cAheM to acetana athavA asvayaM vedya arthAt apane Apako zAta na hone vAlI buddhi kaha sakatehaiM / paraMtu. use cAhe jo kareM. isameM saMdeha nahIM,ki manuSyako hone vAlI buddhi aura prakRtikI honevAlI buddhi donoM mUla meM ekahI zreNI kI haiM aura isI kAraNa donoM sthAnoM para unakI vyAkhyAeM bhI eka hI sI kI gaI haiN| usa buddhi ke hrIM 'mahata jJAnAtmA, AsurI, prajA. khyAti, Adi anya nAma bhI haiN| mAlUma hotA hai ki inameMse mahta (pujhiMga kartAkA eka bacana mahAn-bar3A) nAma isa guNakI zreSTatA ke kAraNa diyA gayA hogA, athavA isaliye diyA gayA hogA.ki jaba prakRti bar3hane lagatI hai| prakRtimeM pahale upanna hone vAlA mahAna athavA buddhi-guNa satvaraja-tama ke miznakA hI pariNAma haiM. isaliye prakRtikI yaha buddhi yadhapi dekhane meM eka hI pratIta hotI ho tathApi yaha Age kaI prakArakI hosakatI hai| kyoMki ye gugA-satva raja aura tama-prathama dRSTise yadyapi tIna hI hai. tathApi sUkSma dRSTise pragaTa hojAtA hai, ki inake mizraNameM pratyeka guNakA pariNAma aneka rItase bhinna ra huA karatA hai, aura isIliye, ina tInoM meM se pratyeka guNake anaMta bhinna pariNAmase utpanna honevAlI buddhi ke prakAra bhI tridhAtaH anaMta ho sakate haiM / avyakta prakRtise nirmita honevAlI yaha buddhi bhI prakRtike hI sahaza sUkSma hotI hai| parantu pichale prakaraNa meM 'vyakta' aura 'adhyakta , tathA 'sUkSma aura sthUla' kA jo artha batalAyA gayA hai usake anusAra yaha buddhi prakRtike samAna sUkSma hone para bhI usake samAna avyakta nahIM hai manuSyako isakA jhAna ho sakatA hai| ataeva,ana yaha siddha ho cukA hai ki isa buddhi kA samAveza vyakta meM (arthAt manuSyako gocara hone vAle padArthoM meM) hotA hai; aura sAMkhya zAstra meM, na kevala buddhi, kintu buddhike Age prakRti ke sakha vikAra bhI vyakta hI mAne jAte haiM / eka mUla prakRtike sivA koI bhI anya tatva avyakta nahIM hai|
Page #490
--------------------------------------------------------------------------
________________ ( 400 ) isa prakAra yadyapi avyakta prakRti meM vyakta vyavasAyAtmika buddhi utpanna ho jAtI hai, tathApi prakRti aba taka eka hI naM rahatI hai| isa ekatAkA bhaMga honA aura bahudhA pana yA vividhatya kAla honA hI hai| pAre kA jamIna para gira par3anA aura usakI alaga 2 choTI 2 goliyAM bana jaanaa| buddhi ke bAda jaba taka yaha prathakatA yA vividhatA utpanna na ho taba taka eka prakRti ke aneka padArtha ho jAnA saMbhava nahIM / buddhi ke Age utpanna hone vAlI isa pRthakatA ke guNa ko hI ahaMkAra ' kahate haiN| kyoMki pRthakatA maiM tU zabdoM se hI prathama vyakta kI jAtI hai; aura maiM tU kA artha hI ahaMkAra athavA ahaM ahaM ( maiM maiM) karanA hai| prakRti utpanna hone vAle ahaMkAra ke isa guNa ko yadi Apa cAhe to ve arthAt apane Apako jJAta na hone vAlA ahaMkAra kaha sakate haiN| parantu smaraNa rahe ki manuSya meM prakaTa hone vAlA ahaMkAra, aura vaha " meM - 3 1 " ahaMkAra ki jisake kAraNa per3a patthara pAnI athavA bhinna 2 mUla paramANu eka hI prakRti se utpanna hote haiN| ye donoM eka hI jAti ke haiN| bheda kevala itanA hI hai, ki patthara meM caitanya na hone ke kAraNa use 'ahaM' kA jJAna nahIM hotA. aura muMha na hone ke kAraNa 'maiM tU' kaha svAbhimAna pUrvaka vaha apanI pRthaktA kisI para prakaTa nahIM kara sktaa| sArAMza yaha ki dUsaroM se pRthaka rahane kA arthAta abhimAna yA ahaMkAra tatra saba jagaha samAna hI hai isa ahaMkAra hI kA taijasa abhimAna bhUtAdi aura dhAtu bhI kahate haiN| ahaMkAra buddhi hIM kA eka bhAga hai, isaliye pahale jaba taka buddhi na hogI taba taka ahaMkAra utpanna ho hI nahIM sakatA / - ataeva sAMkhyoM ne yaha nizcita kiyA hai ki ahaMkAra yaha dUsarA arthAt buddhi ke bAda kA guNa haiM / atra yaha batalAne I ! .
Page #491
--------------------------------------------------------------------------
________________ ( 401 ) I 9 kI AvazyakatA nahIM ki sAtvika rAjasa aura tAmasa bhedoM se buddhi ke samAna ahaMkAra ke bhI ananta prakAra ho jAte haiN| isI taraha unake bAda ke guNoM ke bhI pratyeka ke vidhAtaH ananta bheda haiM athavA yaha kahiye ki vyakta sRSTi meM pratyeka vastu ke isI prakAra zrananta sAtvika, rAjasa aura vAmasa bheda huA karate haiM. aura isI siddhAnta ko lakSya karake, gItA meM guNatraya - vibhAga aura zraddhAtrayavibhAga batalAye gaye haiM ( gI0 a0 14 aura 17 ) vyasAyAtmika buddhi aura ahaMkAra, donoM vyakta gugcha, aba mUla sAmyAvasthA kA prakRti meM utpanna ho jAte haiM, taba prakRti kI ekatA bhaMga ho jAtI hai aura usase aneka padArtha banane lagate haiM tathApi usakI sUkSmatA aba taka kAyama rahatI hai| arthAt yaha kahanA ayukta na hogA ki aba naiyyAthikoMke sUkSma paramANuyakA Arambha hotA hai| kyoMki ahaMkAra utpanna hone ke pahale prakRti ati aura niravayava thii| vastutaH dekhane se to pratIta hotA hai ki nirI buddhi aura nirA ahaMkAra kevala guNa haiM, ataeva uparyukta siddhAntoM se yaha matalaba nahIM lenA cAhiye ki ve (buddhi aura ahaMkAra ) prakRti ke dravya se pRthak rahate haiN| vAstava meM bAta yaha hai ki jaba mUla aura zravayava-rahita eka hI prakRti meM vana guNoM kA prAdurbhAva ho jAtA hai, taba usI ko vividha aura sara orka vyakta rUpa prApta ho jAtA hai| isa prakAra jaba ahaMkAra se mUla prakRti meM bhinna padArtha banane kI zakti A jAtI haiM, taba Age usakI buddhikI do zAkhAeM ho jAtI haiN| eka per3a manuSya Adi sendriya prANiyoM kI sRSTi aura dUsarI nirindraya padArthoM kI sRsstti| yahAM indriya zabdase kevala idriya' bAn prANiyoM kI indriyoM kI zakti ' itanA artha lenA cAhiye isakA artha yaha hai ki sendriya prANiyoMke jaba dehakA samAveza jar3a 1 :
Page #492
--------------------------------------------------------------------------
________________ yAnI nirindraya sRSTi meM hotA hai, aura ina prANiyoM kA AramA 'puruSa' nAmaka anya yaga meM zAmila kiyA jAtA hai| isIliye sAMkhya zAstra meM sendriya sRSTi kA vicAra karate samaya, deha aura AtmA ko chor3a kara kevala indriyoMkA hIvicAra kiyA gayA hai| isa jamat meM sendriya aura nirindraya padArthoM ke atirikta kisI tIsare padArtha kA honA sambhava nahIM isaliye kahanekI AvazyakatA nahIM / ki ahaMkAra se adhika zAkhAeM nikala hI nahIM sktii| inameM nirindraya sRSTiko tAmasa (arthAt-tamoguNa ke ulkarSa se hone vAlo)kahate haiM / sArAzaM yaha hai , ki jaba ahaMkAra apanI zaktise bhinna padArtha utpanna karane lagatA hai, taba usI meM eka bAra tamoguNa kA utkarSa hokara eka ora pA~ca jJAnendriyAM, pAMca karmendriyAM aura jama milakara maMdira sahita sabhUSA gyAraha iMdriyAM utpanna hotI haiM. aura dUsarI ora, tamoguNa utkarSa hokara usameM nirindraya sRSTi ke mUlabhUta pAMca tanmAtra dravya utpanna hote haiM parantu prakRti kI sUkSmatA aba taka kAyama rahI hai, isaliye ahaMkAra se utpanna hone vAle ye solaha tasva bhI sUkSma hI rahate haiM zabda, sparza, rUpa aura rasa kI sanmAtrAeM-arthAt binA mizraNa hue pratyeka guNake bhinnabhinna ati sUkSma mUla svarUpa nirindriya-sRSTi ke mUla tatva haiM aura janasAhita gyAraha iMdriya sendriya sRSTi kI bIja haiM / isa viSaya kI sAMkhya-zAstra kI utpatti vicAra karane yogya hai, ki nirindriya sRSTi ke mUla tatva (tanmAtra ) pA~ca hI kyoM aura sendriya sRSTi ke mUla tatva gyAraha hI kyoM mAne jAte haiM / arvAcIna sRSTi-zAstrajJo ne sRSTi ke padArthoM ke tIna bheda-dhana, drava aura vAyurUpI kiye haiM, parantu sAMkhya-zAstrakAroM kA vargIkaraNa isase bhinna hai / unakA kathana hai, ki manuSya ko sRSTi ke satra padArthoM kA jJAna kevala pA~cajJAnendriyoM se huA karatA hai, aura ina jJAnendriyoM kI racanA kucha aisI vilakSaNa hai, ki eka
Page #493
--------------------------------------------------------------------------
________________ ( 473 ) indriya ko sirpha eka hI guNa jJAnakA huA karatA hai| A~khoMse sugandha nahIM mAlUma hotI aura na kAna se dIkhatA hI hai, tvacA se mIThA kaDuA nahIM samajha par3atA aura na jihvA se zabda jJAna hI hotA hai, nAka se sapheda aura raMga kA bhI nahIM mAlUma hotA / jaba isa prakAra, pA~ca jJAnendriyAM aura unake pA~ca viSaya, zabda, sparza, rUpa, rasa aura gandha nizcata haiM, taba yaha pragaTa hai, kiM sRSTi ke saba guNa bhI pA~ca se adhika nahIM mAne jA skte| kyoMki yadi hama kalpanA se yaha mAna bhI leM ki guNa pAMca se adhika haiM, to kahanA nahIM hogA ki unako jAnane ke liye hamAre pAsa koI sAdhana yA upAya nahIM haiN| ina pAMca guNoM meM se pratyeka ke aneka bheda ho sakate haiN| udAharaNArtha yadyapi 'zabda' guNa eka hI hai tathApi usake choTA, moTA, karkaza, bhaddA phaTA huA, komala athavA gAyana zAstra ke anusAra niSAda, gAMdhAra, SaDaja Adi aura vyAkaraNa zAstra ke anusAra kaMkhya, tAlavya, oSThya Aha aneka prakAra huA karate haiN| isI prakAra yadyapi 'rUpa' eka hI guNa hai, tathApi usake bhI aneka bheda huA karate haiN| jaise sapheda kAlA. nIlA. pIlA, harA shraadi| isI taraha yadyapi 'rasa' yA 'ruci' eka hI guNa hai, tathApi usake khaTTA mIThA, tIkhA, kaDuvA * khArA Adi aneka bheda ho jAte haiM, aura 'miThAsa' gur3a kA miThAsa aura zakkara kA miThAsa bhinna bhinna hotA hai, tathA isa prakAra usa eka hI 'miThAsa' ke aneka bheda ho jAte haiN| yadi bhinna bhinna guNoM ke bhinna bhinna mizraNoM para vicAra kiyA jAya to yaha guNa vaicitrya ananta prakAra se ananta ho sakatA hai / parantu cAhe jo ho, padArthoM ke mUlaguNa pAMca se kabhI adhika nahIM ho sakate, kyoMki indriyAM pAMca haiM, aura pratyeka ko eka hI guNa kA bodha huA karatA hai / isa liye sAMkhyoM ne yaha nizvata kiyA hai. ki
Page #494
--------------------------------------------------------------------------
________________ ( 474 ) yadyapi kevala zabda guNa ke athavA kevala sparzaguNa se pRthaka yAnI dUsare guNoM ke mizraNa rahita padArtha hameM dekha na par3ate hoM, tathApi isameM sandeha nahIM ki mUla prakRti meM niza zabda nirAsparza, nirArUpa nirA rasa aura nirA gaMdha hai| arthAta zabda tanmAtra sparzatanmAtra, rUpa tanmAtra, rasa tanmAtra, aura gandha tanmAtra hI haiM, arthAt mUla prakRti ke yahIM pAMca bhinna bhinna sUkSma sanmAtra vikAra athavA dravya niHsaMdeha haiN| Age isa bAta kA vicAra kiyA gayA hai. ki paMca tanmAtrAoM athavA unase utpanna honevAle paMca mahAbhUtoM ke sambandha meM upaniSadakAroM kA kathana kyA hai| " isa prakAra nirindrina - sRSTi kA vicAra karake yaha nizcita kriyA gayA, ki usameM pAMca hI sUkSma mUla tatva haiM. aura jaba hama sendriya-sRSTi para dRSTi DAlate haiM taba bhI yahI pratIta hotA hai, ki ki pAMca jJAnendriyAM pAMca karmendriyAM aura mana ina gyAraha indriyoM kI apekSA adhika indriyAM kisI ke bhI nahIM haiN| sthUla deha meM hAtha-paira Adi indriyAM yadyapi sthUla pratIta hotA hai, tathApi inameM se pratyeka kI jar3a se kisI mUla sUkSma tatva kA astitva mAne binA indriyoM kI bhinnatA kA yathocita kAraNa mAlUma nahIM hotaa| pazcimI zradhibhautika utkrAnti-vAdiyoM ne isa bAta kI khUba carcA kI hai| ve kahate haiM ki mUla ke atyanta choTe dhIra golAkAra jantuoM meM sirpha tvacA' hI eka indriya hotI haiN| aura isa tvacA hI se anya indriyAM kramazaH utpanna hotI hai. udAharaNArtha mUla jantu kI tvacaH se prakAza kA saMyoga hone para AMkha utpanna huI ityAdi / AdhibhautakavAdiyoM kA yaha tatva ki prakAza Adi saMyoga se sthUla indriyoM kA prAdurbhAva tA hai. sAMkhyoM ko bhI grAhya haiN| mahAbhArata (zAM- 2116 ) meM sAMkhya prakriyA ke anusAra indriyoM ke prAdurbhAva kA varNana isa prakAra pAyA jAtA hai--- :
Page #495
--------------------------------------------------------------------------
________________ ( 475 ) zabdarAgAt zrotra masya jAyate bhAvitAtmanaH / rUparAgAt tathA cakSuH prANe gandha jighR cathA || arthAt - "AtmA ko prANiyoM ke zabda sunane kI bhAvanA huI taba kAna utpanna huA. rUpa pahacAnane kI icchA se AMkha, aura sUMghane kI icchA se nAka utpanna huI" / parantu sAMkhyoM kA yaha kathana haiM, ki yadyapi tvacA kA prAdurbhAva pahale hotA ho. tathApi mUla prakRti meM hI yadi bhinna bhinna indriyoMke utpanna hone kI zakti na ho, to sajIva sRSTi ke atyanta choTe kIr3oM kI tvacA para sUryaprakAza kA cAhe jitanA AghAta yA saMyoga hotA rahe, to bhI unheM A~kheM aura ve bhI zarIra ke eka viziSTa bhAga hI meM kaise prApta ho sakatI hai ? DArvinakA siddhAnta sirpha yaha Azaya pragaTa karatA hai ? ki do prANiyoM - eka cakSu vAlA aura dUsarA cakSu rahita nirmita hone para isa jar3a sRSTi ke kalaha meM cakSu vAlA adhika samaya Tika sakatA hai, aura dUsarA zIghra hI naSTa ho jAtA hai / parantu pazcimI Adhibhautika sRSTi - zAstrajJa isa bAta kA mUla kAraNa nahIM batalA sakate ki netra Adi bhinna 2 indriyoM kI utpatti pahale huI hI kyoM / sAMkhyoMkA mata yaha hai, ki ye saba indriyAM kisI eka hI mUla indriya se kramazaH utpanna nahIM hotI, kintu jaba ahaMkAra ke kAraNa prakRti meM vividhitA zrArambha hone lagatI hai. taba pahale usa ahaMkAra se ( pAMca sUkSma karmendriyAM, aura pAMca sUkSma jJAnendriyAM aura mana inasaba milAkara) gyAraha bhinna 2 guNa ( zakti ) satra ke saba eka sAtha ( yugapata) svataMtra hokara mUla prakRti meM hI utpanna hote haiM, aura phira usake Age sthUla se ndriya-sRSTi utpanna huA karatI hai| ina gyAraha indriyoM meM se mana ke bAre meM pahale ho. chaTaveM prakaraNa meM batalA diyA gayA hai. ki vaha jJAnendriya ke sAtha saMkalpa-trikapAtmAka hotA hai. arthAta jJAnendriyoM ke grahaNa kiye gaye saMskAroM
Page #496
--------------------------------------------------------------------------
________________ ( 176 ) kI vyavasthA karake vaha unheM buddhi ke sAmane nirNayArtha upasthiti karatA hai, aura karmendriyoM ke sAtha baha vyAkaNAtmaka hotA hai, arthAt use buddhi ke nirNaya ko karmendriyoM dvArA amala meM lAnA par3atA hai| isa prakAra vaha ubhaya vidha, azrota iMdraya-bheda ke anu. sAra bhinna prakAra ke kAma karane vAlA hotA hai / upaniSadoM meM indriyoM ko hI prANa' kahA hai, aura sAMkhyoM ke matAnusAra upaniSatkAroMkA bhI yahI mata hai. ki ye prANa paJcamahAbhUtAtmaka nahIM haiM, (muMDa 2 / 5 / 6) / ina prAraNe ko. arthAt indriyoM kI saMkhyA upaniSadoMmeM kahIM sAta, kahIM dasa, gyAraha. bAraha aura kahIM kahIM teraha vatalAI gaI hai| parantu vedAnta sUtroM ke AdhAra se zrI zaMkarAcArya ne nizcita kiyA hai, ki upaniSadoMke saba bAkyoM kI eka rUpatA karane para indriyoM kI saMkhyA gyAraha hI hotI hai ( besUdazAbhA / 4 / 5 / 6 aura (gItA :3 / 5) arthAt indriyA~ dasa aura eka' arthAt gyAraha haiN| aba isa viSaya para sAMkhya aura vedAnta donoM zAstroM meM koI matabheda nahIM rahA / sAMkhyoM ke nizcita kiye mata kA sArAMza yaha hai.-sAtvika ahaMkAra se sendriya sRSTi kI mUlabhUta gyAraha indriya zaktiyAM (guraNa) utpanna hotI hai, aura tAmasa ahaMkAra se nirindriya-sRSTi ke mUla bhUta pAMca tanmAtra dravya nirmita hote haiM. isake bAda paJcatanmAtra-dravyoM se kramazaH syUla pancamahAbhUta ( jinheM 'vizeSa' bhI kahate haiM) aura sthUla nirindriya padArtha banane lagane hai. tathA yathA sambhava ina padArthoM kA saMyoga gyAraha indriyoM ke sAtha ho jAne para, sendriya sRSTi bana jAtI hai / sthUla paMca mahAbhUta aura puruSa ko milA kara kula tatvoM kI saMkhyA paJcIsa hai| inameM se mahAna athavA buddhi ke bAda ke teIsa guNa mUla prakRti ke vikAra haiN| kintu unameM bhI yaha bheda hai, ki
Page #497
--------------------------------------------------------------------------
________________ (47) sUkSma tanmAtrAeM aura pAMca sthUla mahAbhUta dradhyAtmaka vikAra haiM aura buddhi. ahaMkAra tathA indriyA~ kevala zakti yA guNa haiM, ye seIsa tatya vyakta haiM aura mUla prakRti avyakta hai| sAkhyoM ne ina teIsa tatvoM meM se AkAza tatva hI meM dika aura kAla ko bhI sammilita kara liyA hai| ve 'prANa' ko bhinna tatva nahIM mAnate, kintu jaba saba indriyoM ke vyApAra prArambha hone lagate haiM. taSa usI ko ve prANa kahate haiM (sAM kA. 26) parantu bedAntiyoMko yaha mata mAnya nahIM hai , unhoMne prANa ko svataMtra satva mAnA hai ( vesuu02|4|6|) yaha pahale batalAyA jA cukA hai, ghedAntI loga prakRti aura puruSa ko svayabhU aura svataMtra nahIM mAnate / jaisA ki sAMkhya-matAnuyAyI mAnate haiM, kintu unakA kathana hai ki donoM ( prakRti aura puruSa ) eka hI paramezvara kI vibhUtiyAM hai / sAMkhya aura vedAnta ke ukta bhedoko chor3a kara zeSa 'mRSTi utpattikrama donoM pakSoM ko grAhya hai| udAharaNArtha, mahAbhArata meM anugItA meM brahma vRkSa' athavA 'brahmavana' kA jo do bAra varNana kiyA hai (mabhA035150-23, auraNA12,15 ) vaha sAMkhya tatvoM ke anusAra hI hai| : anyakka bIja prabhavo buddhiskaMdhamayo mahAn / mahAhaMkAra viTapaH, indriyAntara koTarA / / mahAbhUta vizAkhazca vizeSaprati zAkhabAn / sadApaNaM; sadApuSpaH zubhAzubha phalodayaH // AjIvyaH sarvabhUtAnAM pramavRkSaH sanAtanaH / evaM bitvA ca bhitvA ca tatvajJAnAsinA budhaH / / hitvA saGgamayAn pAzAn mRtyajanmajarodayAn / nirmamo nirahaMkAro mucyate nAtra sNshyH||
Page #498
--------------------------------------------------------------------------
________________ ( 4 ) arthAt -- avyakta (prakRti ) jisakA bIja hai' buddhi (mahAna) jisakA tanA yA piMDa hai ahaMkAra jisakA pradhAna pallava hai. mana aura dasa iMndriyAM jisako antargata khokhalI yA khor3ara hai (sUkSma ) mahAbhUta ( pazca -tanmAtraeM ) jisakI bar3I 2 zAkhAeM hai , aura vizeSa arthAt sthUla mahAbhUta jisakI choTI 2 TahaniyAM haiM , isI prakAra sadApatra , puSpa aura zubhAzubha phala dhAraNa karane vAlA samasta prANimAtra ke liye prAdhAra bhUta yaha sanAtana vRhad brahma vRkSa hai / jJAnI puruSa ko cAhiye, ki use tatvajJAna rUpI talavAra se kATakara eka dUka kara DAle. janma, jarA aura mRtyu utpanna karane vAle saMgamaya pAzI kA na kareM aura samaya ke tathA ahaMkAra ko tyAga kara de, taba vaha ni:saMzaya mukta hotA hai saMkSepa meM yahI brahma vRkSa prakRtti athavA mAyA kA khela' jAlA' yA pasArA hai / atyaMta prAcIna kAla hrI se Rgveda kAla hI se ise vRkSa kahane kI rIti par3a gaI hai aura upaniSadoM meM bhI usako 'sanAtana azvatthavRkSa' kahA hai (kaTha 61) parantu vedoM meM isakA sirpha yahI varNana kiyA gayA hai, ki usa vRkSa kA mUla ( parabrahma ) Upara hai aura zAkhAeM (dRzya sRSTi kA phailAva ) nIce haiN| isa vaidika varNana ko aura sA~khyoM ke tatvoM ko milA kara gInA meM azvattha vRkSa kA varNana kiyA gayA hai| isakA spaSTI karaNa hamane gItAke 1551-2 zlokoMmeM apanI TIkAmeM kara diyA hai| ___ Upara batalAye gaye pacIsa tatvoMkA vargIkaraNa sAMkhya aura vedAntI bhinna bhinna rItise kiyA karate haiM, ataeva yahAM para usa vargIkaraNake viSayameM kucha likhanA cAhiye / sAMkhyoMkA yaha kathana hai ki ina paccIsa tatvoMke cAra varga hote haiM arthAt mUla prakRti prakRti-vikRti.' vikRti aura na prakRti na vikRti / (1) prakRti tatva kisI dUsarese utpanna nahIM huA hai. ataeva use 'mUla prakRti
Page #499
--------------------------------------------------------------------------
________________ kahate haiM / (2) mUla prakRtise Age bar3hane para jaba hama dUsarI sIr3hI para pAte haiM taba mahAna natvakA patA lagatA hai| yaha mahAnatatva prakRtise utpanna huA hai, isa liye yaha prakRtikI vikRti yA vikAra hai. aura isake bAda mahAna tatvase ahaMkAra nikalatA hai, ataeva 'mahAna' ahaMkArakI prakRti athavA mUla hai| isa prakAra mahAna athavA buddhi, eka orase yahaMkArakI prakRti yA mUla hai, aura dUsarI orase, bah mUla prakRti vikRti athavA vikAra hai / isolice sAMkhyoM ne use prakRti vikRti' nAmaka vargameM rakhA, aura isI nyAyake anusAra ahaMkAra tathA paJcatanmAtrAoMkA samAveza bhI 'prakRti vikRti' varga hI meM kiyA jAtA hai / jo tatva athavAguNa mbayaM dusarese utpanna (vikRti) ho. aura Age vahI svayaM anya tatvoM kA mUla bhUta (prakati) hojAve, use 'prakRti vikRti' kahate haiM / isa vargake sAta sala ye haiM mahAna, ahaMkara aura paJca tanmAtrA (3) parantu pA~ca jJAnendriyA~, pA~ca karmendriyAM mana aura sthUla paJca mahAbhUta. ina solaha tatvoMse phira aura anya tatvoMkI utpatti nahIM huI / kintu ye svayaM dUsare tatvoMse prAdurbhata hue haiN| ataeva, ina solaha tatvoMko prakRti vikRti' na kaha kara kevala vikRti, athavA vikAra kahate haiM / (1) puruSa na prakrati hai aura na vikRti, yaha svatantra aura udAsIna dRSTA hai / Izvara karaNane isaprakAra vargIkaraNa karake phira usakA spaSTIkaraNa yoM kiyA hai-- mUla prakRtira vikRtiH mahadAyAH prakRtivikRtayaH sapta / SoDazakastu vikAro na prakRtirna vikRtiH puruSaH / / arthAt-'yaha mUla pratika avikRti hai-zrIna kisI kA vikAra nahIM hai, madAdi sAta (arthAta mahata. ahaMkAra, aura paMcatanmAyA) navaprakRti-vikRta hai, aura mana sahita gyAraha indriyAM
Page #500
--------------------------------------------------------------------------
________________ sthUla pacamahAbhUta mila kara solaha tatvoM ko kevala vikRti athavA vikAra kahate haiM / puruSa na prakRti hai na vikRti" (sAM kA 3) / Age inhIM pachIsa tatvoM ke aura tIna bheda kiye gaye haiM-avyakta vyakta aura jJa / inameM se kevala eka mUla prakRti hI avyakta hai, prakRti se utpanna hue teIsa tatva vyakta haiM. aura puruSa za hai| ye hue sAMkhyoM ke vargIkaraNa ke bheda / purANa, smRti, mahAbhArata Adi vaidika mArgIya granthoM meM prAyaH inhIM pacIsa sasvokA ullekha pAyA jAtA hai (maiJyu 6 / 10. manu0 14 / 15 dekho ) parantu upaniSaloM meM varNana kiyA gayA hai, ki ve saba tattva para brahma se utpanna hue haiM aura vahIM inakA vivecana yA vargIkaraNa bhI nahIM kiyA gayA hai / unameM inakA vargIkaraNa kiyA huA dekha par3atA hai parantu vaha upayukti sAMkhyoM ke vargIkaraNa se bhinna hai| kula satva paccIsa haiN| inameM se solaha tatva to sAMkhya mata ke anusAra hI vikAra arthAt dUsare tatvoM se utpanna hue haiN| isa kAraNa unheM prakRti meM athavA mUla bhUta padArthoM ke varga meM sammilita nahIM kara sakate / aba ye nau tatva zeSa rahe-1 puruSa,2 prakRti, 3-6 mahat ahaMkAra aura pAMca tanmAtrAeM / inameM se puruSa aura prakRti ko chor3a zeSa sAta tatvoM ko sAMkhyoM ne prakRti-vikRti kahA hai| parantu vedAnta zAstra meM prakRti ko svatantra na mAna kara yaha siddhAnta nizcaya kiyA hai. ki puruSa aura prakRti donoM eka hI paramezvara se utpanna hote haiM / isa siddhAnta ko mAna lene se, sAMkhyA ke 'mUla prakRti aura 'prakRti-vikRti' bhedo ke liye, sthAna hI nahIM raha jaataa| kyoMki prakRti bhI paramezvara se utpanna hone ke kAraNa mUla nahIM kahI jA sakatI kintu vaha prakRti--vikRtike hI varga meM zAmila hojAtI hai| ataeva saSTayutpatti kA varNana karate samaya vedAntI kahA karate haiM. ki paramezvara se hI eka ora jIva nirdhANa huA aura dUsarI ora
Page #501
--------------------------------------------------------------------------
________________ (mahadAdi sAta prakRti-vikRti sahita) aSTadhA athAt pATha prakAra kI prakRti nirmita huI (mamA zAM 306 / 26 aura 310 / 10 dekho) arthAt vedAntiyoM ke mata se paccIsa tatvoM meM se solaha tatvoM ko chor3a zeSa nau tatvoM ke kevala do hI parga kiye jAte haiM-eka 'jIva' aura dUsarI aSTadhA prakRti' bhagavadgItA meM vedAntiyoM kA yahI vargIkaraNa svIkRta kiyA hai| parantu isameM bhI anta meM thor3A sA pharka ho gayA hai| sAMkhya-vAdI jise puruSa kahate haiM use hI gItA meM jIva kahA hai, aura yaha batalAyA hai ki vaha (jIva) Izvara kI 'parAprakRti' arthAt zreSTha svarUpa hai, aura sAMkhya-vAdI jise mUla prakRti tahate haiM, use hI gItA meM paramezvara kA 'apara' arthAt kaniSTha svarUpa kahA gayA hai (gI0 7 1 4 / 5 / isa prakAra pahale do bar3e 2 varga kara lene para unameM se dUsare varga ke arthAt kaniSTha svarUpa ke jaba aura bhI bheda yA prakAra bhI batalAne par3ate haiM, taba isa kaniSTha svarUpa ke atirikta usase upaje hue zeSa tatvoM ko bhI batalAnA Avazyaka hotA hai / kyoM ki yaha kaniSTha svarUpa ( arthAt sAMkhyoM kI mUla prakRti ) svayaM apanA hI eka prakAra yA bheda ho nahI sakatA / udAharaNArtha jaba yaha batalAnA par3atA hai. ki bApake lar3ake kitane haiM. taba una lar3akI meM hI bApaka gaNanA nahIM kI jA sakatI, ataeva paramezvara ke kaniSTha svarUpa ke anya bhedoMko batalAte samaya yaha kahanA par3atA hai ki vezAntiyoMkI aSTadhA prakRti meM se mUla prakRti ko chor3a zeSa sAta tatva hI ( arthAn-mahAna ) ahaMkAra aura pAMca tanmAtrAeM ) usa mUla prakRti ke bheda yA prakAra haiN| parantu aisA karane se kahanA par3egA ki paramezvara kA kaniSTha svarUpa (arthAta mUla prati ) sAta prakAra kA hai, aura Upara kaha zrAye hai, ki vedAntI to prakRti ko azyA arthAt pATha prakAra kI mAnate haiN| aba isa sthAna para yaha virodha dekha par3atA hai, ki jisa prakRti ko vedAntI aSTadhA yA ATha prakArakI kahe usIko gItA pAye haiM, kA mUla prakRti ) sAta prakAra paramezvara kA kaniSTha
Page #502
--------------------------------------------------------------------------
________________ ( 482 ) 1 saptadhA yA sAta prakArakI kheN| parantu gItA kArako abhI thA ki usa virodha dUra ho jAve' aura 'aSTadhA prakRti' kA vana banA rahe. isI lie mahAna ahaMkAra aura paMcatanmAtrAeM, ina sAtoM meM st a ar are so sammilita karake gItA meM bana kiyA gayA hai. paramezvara kA kaniSTha svarUpa arthAt mUla prakRti dhA haiM. ( gI0 7 15 ) / inameM se kevala mana hI meM isa indriyoM kA aura paMcatanmAtrAoM meM paMca mahAbhUtoM kA samAveza kiyA gayA hai| aba yaha pratIta ho gayA ki gItA meM kiyA gayA vargIkaraNa sAMkhyoM aura vedAntiyoM ke vargIkaraNa se yadyapi kucha bhinna hai. tathApi isase kula tatvoM kI saMkhyA meM kucha nyUnAdhikatA nahIM ho jAtI / saba jagaha tatva hI mAne gaye haiN| paranta vargIkaraNa pazcIma kI ukta bhinnatA ke kAraNa kisIke manameM kucha bhrama na ho jAyeM isa liye ye tInoM vargIkaraNa koSTaka ke rUpa meM ekatra karake Age diya gaye haiN| gItAke terahaveM adhyAya (135 ) meM vargIkaraNa ke jhagar3e meM na par3a kara. sAMkhyoMke pazcIsa tatvoMkA varNana jyoMkA tyoM pRthaka pRthaka kiyA gayA hai. aura isase yaha bAta spaSTa ho jAtI hai, ki yA vargIkaraNa meM kucha bhinnatA ho tathApi tatvoM kI saMkhyA donoM sthAnoM para barAbara hI hai / yahAM taka isa bAta kA vivecana ho cukA ki pahale mUla sAmyAvasthA meM rahane vAlI eka hI avayava rahita jar3a prakRti meM vyaktamRSTi utpanna karane kI astrayaM beya 'buddhi' kaise pragaTa huI. phira usameM ahaMkAra se avayatra sahita vividhatA kaise upajI aura isake bAda 'guNoM se guNa' isa guNa pariNAma bAda ke anusAra eka ora sAtvika (arthAt sendriya) sRSTi kI mUlabhUta gyAraha iMdriyAM, tathA dUsarI ora tAmaja ( arthAt nirindriya) sRSTi kI mUlabhUta pA~ca sUkSma tanmAtrANaM kaise nirmita huii| aba
Page #503
--------------------------------------------------------------------------
________________ isake bAdakI sRSTi ( arthAt sthUla paMca mahAbhUtoM yA uname utpanna hone vAle anya jar3a padArthoM kI utpatti ke krama kA varNana kiyA jAyegA / sAMkhya-zAstra meM sirpha yahI kahA hai. ki sUkSma tanmAtrAoM meM sthUla paMcamahAbhUna' athavA 'vizeSa' guNa pariNAma ke kAraNa utpanna huye hai| parantu vedAnta zAstra ke grandhI meM isa viSaya kA adhika vivecana kiyA gayA hai isaliye prasaMgAnusAra usakA bhI saMkSIpta varNana-isa sUcanA ke sAtha ki yaha vedAnta zAstrakA mata hai. sAMkhyoMkA nahIM kara denA Avazyaka jAna par3atA hai. sthUla. pRthvI.pAnI. veja. vAyu. aura AkAza, ko paMcamahAbhUta athavA vizeSa kahate haiN| inakA utpatti krama taitirIyopaniSad meM isa prakAra hai :--- "AtmanaH AkAzaH saMbhUtaH / zrAkAzAdvAyaH / bAyosaMmaH / agnerApaH / adbhyaH pRthiyo / pRthivyA oSadhayaH / i." (le0 u0 2 / 1) arthAt pahale paramAtmA se ( jar3amUla prakRnime nahIM. jaimA ki sArakhya vAdiyoMkA kathana hai / AkAza se bAya, vAyuse agni agnise pAnI aura phira pAnIse pRthvI utpanna huI hai| saitirIyopaniSada meM yaha nahIM batalAyA gayA ki isa kramakA kAraNa kyA hai parantu prasIna honA hai ki uttara-vedAnta granthoMmeM paMca mahAbhUtoM ke utpatti krama ke kAraNoM kA vicAra sAMkhya zAstrokta guNa pariNAma ke tatva para hI kiyA gayA hai / ina unara vedAntiyoM kA yaha kathana hai. ki guNA guNeSu vartanne isa nyAya se pahale eka hI guNa kA padArtha utpanna huA usasaM no guNoM ke aura phira tIna guNoM ke padArtha utpanna hue. isI prakAra vRddhi hotI gaI paMca mahAmUrtI meM se zrAkAza kA mukhya raka guNa kevala zabda hI hai..
Page #504
--------------------------------------------------------------------------
________________ ( 474 ) isaliye pahale AkAza utpanna huaa| isake bAda vAyu kI utpatti huI kyoMki usameM zabda aura sparza do gue haiN| jaba vAyu jora se calatI hai, taba usakI AvAja suna par3atI hai, aura hamArI sparzendriya ko bhI usakA jJAna hotA hai| vAyuke bAda abhi kI utpatti hotI hai, kyoMki zabda aura sparza ke atirikta usameM tIsarA guNa rUpa bhI haiN| ina tInoM guNoM ke sAtha hI sAtha pAnI meM cauthA guNa, ruci yA rasa hotA hai isaliye usakA prAdurbhAva agni ke bAda hI honA cAhiye, aura anta meM ina cAroM guNoM kI apekSA pRthvI meM gaMdha gugNa vizeSa hone se yaha siddha kiyA gayA hai ki pAnI ke bAda hI pRthvI utpanna huI / yAskAcAryakA yahI siddhAnta hai nirukta (414 ) taitirIyopaniSad meM Age cala kara varNana kiyA gayA hai ki ukta krama se sthUla paMca mahAbhUtoM kI utpatti ho cukane para "pRthivyA zroSadhayaH / zroSadhIbhyo'nnam / zranAtpuruSaH " pRthvI se vanaspati vanaspati se anna aura annase puruSa utpanna huA ( tai0 21) | yaha sRSTi paMca mahAbhUtoM ke mizraNa se banatI hai, isalie isa mizraNa - kriyAko vedAnta pranthoM meM paMcIkaraNa kahate haiM paMcIkaraNakA artha 'paMcamahAbhUtoM meM se pratyekakA nyUnAdhika bhAga lekara sabake mizraNa se kisI naye padArthakA bananA hai| yaha paMcIkaraNa svAbhavataH aneka prakArakA hosakatA hai| zrI samartha rAmadAsa svAmIne apane dAsabodha meM jo varNana kiyA hai vaha bhI isI bata ko siddha karatA hai dekhiye - "kAlA aura sapheda milAnese nIlA banatA hai kAlA aura pIlA milAnese harA banatA hai (dA0 hai | 6 40) / pRthvI meM ananta koTi bIjoMkI jAtiyAM hotI haiM, pRthvI aura pAnIkA mela hone para una bIjoMse aMkura nikalate haiM, aneka prakAra kI bele hotI haiM. patra puSpa hote haiN| aura aneka prakArake svAdiSTa
Page #505
--------------------------------------------------------------------------
________________ ( 485 ) phala hote haiM*** araDaja jarAyuja svedaja, udbhija sabakA dhIja pRthvI aura pAnI hai, yahI sRSTi racanAkA adbhuta camatkAra hai| isa prakAra cAra khAnI, cAra vANI, caurAsI lAkha jIva yoni, tIna loka, piNDa, brahmANDa saba nirmita hote haiM" (dA0 13 / 3 / 10 / 15) / parantu paMcIkaraNa se kevala jar3a padArtha athavA jar3a zarIra hI utpanna hote haiN| dhyAna rahe ki jaba isa jar3a dehakA saMyoga prathama sUkSma iMdriyoMse aura phira AtmA se arthAt puruSase hotA hai, tabhI isa jar3a dehase sacetana prANI ho sakatA hai| yahAM yahI cAhine panthoMmeM varNita yaha paMcIkaraNa prAcIna upaniSadoMmeM nahIM hai| hAMdogyopanipadma pAMca tanmAtrAe~ yA pAMca mahAbhUta nahIM mAne gaye haiM, kintu kahA hai, ki 'teja' apa (pAnI) aura anna (pRthvI) inhIM tIna sUkSma mUla tatvoMke mizraNa se arthAt "trivRtkaraNa" se saba vividha sRSTi banI hai| aura zvetAzvataropaniSad meM kahA hai, ki ajAmekAMlohita zukla kRSNa hrIH prajAH sRjamAnAM sarUpA:" (zvetA04. 5) arthAt lAla (tejo rUpa), sapheda (jala rUpa ) aura kAle ( pRthvIrUpa) raMgoM kI (arthAt tIna tatvoM kI eka ajA (bakarI) se nAmarupAtmaka prajA (sRSTi) utpanna huI / chAMdogyopaniSadke chaThave adhyAya meM vetaketu aura usake pitAkA samvAda haiM / samvAda ke Arambha meM hI zvetaketuke pitAne spaSTa kaha diyA hai. ki are ? isa jagatake Arambha meM ekamevAdvitIyaM sat ke atirikta, arthAta jahAM tahAM saba eka hI nitya parabrahma ke atirikta, aura kucha bhI nahIM thA / jo asat (arthAta nahIM hai) usase sama kaise umpanna ho sakatA hai ? ataeva AdimeM sarvatra sat hI vyapta thA / isake bAda use aneka arthAt vivi hone kI icchA huI aura isase kramaza: sUkSma teja (abhi) Apa (pAnI) aura anna (pRthvI)
Page #506
--------------------------------------------------------------------------
________________ ( 486 ) ' kI utpatti huii| pazcAt ina tIna tatvoM meM hI jIva rUpase parabrahmakA praveza hone para unake trivRtkaraNase jagat kI aneka nAma rUpAtmaka vastue~ nirmita huiiN| sthUla abhi sUrya yA vidyullatAkI jyotimeM jo lAla (lohita) raMga hai, vaha sUkSma taMjo rUpI mUla tatvakA pariNAma hai, jo sapheda (zukla) raMga hai vaha sUkSma Apa taka pariNAma hai, aura jo kRSNa (kAlA) raMga haiM vaha sUkSma pRthvI- tattrakA pariNAma hai / isI prakAra, manuSya jisa kA sevana karatA hai usameM bhI sUkSma taMja, sUkSma Apa aura sUkSma anna (pRthvI) - yahI tIna tatva hote haiM / jaise dahIko mathanese makkhana Upara A jAtA hai. vaise hI ukta tIna sUkSma tatvoMse banA huA anna jaba peTameM jAtA haiM. taba usameMse teja tatva ke kAraNa manuSyake zarIra meM sthUla. madhyama aura sUkSma pariNAma jinheM kramaza: asthi majjA aura vANI kahate haiM, utpanna huA karate haiN| isI prakAra Apa arthAt jala tatva se mUtra rakta aura prAraNa, tathA anna arthAt pRthvI tattrase purIpa, mAMsa aura mana ye tIna dravya nirmita hote haiM" (06226) / chAMdogyopa nipakI yahI paddhati vedAnta sUtroM (211/20 ) meM kahI gaI hai, ki mUla mahAbhUtoM kI saMkhyA pAMca nahIM. kevala tIna hI hai, aura unake trivRskaraNa se saba dRzya padArtho ko utpatti bhI mAlUma kI jA sakatI hai bAdarAyaNAcArya to paMcIkaraNa kA nAma taka nahIM lete tathApi taittirIya (21) prazna (48) bRhadAraNyaka (4|4|1) Adi anya upanizdioMmeM aura vizeSataH zyetAmbara (211 ) vedAnta-sUtra (21 14) tathA gItA ( 7/4, 13.5) meM bhI tInake badale pAMca mahAbhUtokA varNana hai| garbhopaniSad ke Arambha hI meM kahA hai ki manuSya deha paMcAtmaka haiM aura mahAbhArata tathA purANoMmeM to paMcIkaraNakA spaSTa hI kiyA gayA hai. (mbhA zA0 184 186 isase yahI siddha hotA haiM ki yadyapi trikaraNa prAcIna haiM tathApi jaba mahAbhUtAMkI saMkhyA tInake badale pAMca mAnI jAne lagI taba triSUtkaraNa ke udAharaNa hI
Page #507
--------------------------------------------------------------------------
________________ ( 487 ) se paMcIkaraNakI kalpanAkA prAdurbhAva huA aura vidhutkaraNa pIche raha gayA evaM anta meM paMcIkaraNakI kalpanA saba zAntiyoMko prAhya ho gaI dhAge calakara isI pazvIkaraNa zabda ke artha meM graha bAta bhI zAmila hogaI ! ki manuSyakA zarIra kevala paMca mahAbhUtoM khe hI banA nahIM hai kintu ina paMcabhUtoM meMse haraeka pAMca prakAra se zarIrameM vibhAjita bhI ho gayA hai. udAharaNArtha lA . nAMza. asthi majA, aura snAyu ye pAMca vibhAga annamaya pRthvI tatvake haiM ityAdi (mabhA:zAM, 184 | 20 | 25) aura ( nAma bAMdha 1738 damro) ; pratIta hotA hai, ki yaha kalpanA bhI upayukta chAMdogyopaniSadke trivRtkarAke varNanase sUjha par3I hai| kyoMki, yahAM bhI antima varNana yahI hai ki taja Apa aura pRthvI. ina tInoM meM se pratyeka, tIna tIna prakArase manuSyake dehameM pAyA jAtA hai|" uparokta sRSTi racanAkA krama baidika nahIM hai. apitu dArzanika hai| yaha bhI parivartita aura paribarddhita / vaidika RSiyoMne to sRSTiko anAdi ananta mAnA hai jaisA ki hama pramANa sahita likhacuke haiN| yadi isako eka dezIya pralaya va mRdhi racanA mAnA jAye to sabakA samanvaya ho sakatA hai| zrati-smRti-purANokta hindU dhamameM kumArila aura zaMkara kA sthAna ati smRti-purANokta hindU dharma kI sthApanA kI prArambha hone para hindU samAja meM krAnti kAraka vicAra-mara riNa aura navajIvana nirmANa karanevAlI hala cala utpanna hI nahIM huI / usake bAda bhAra. tIya samAjameM vizeSa uthala puthalaDhuI hI nahIM / apitu,aneka rAjya utpanna ho kara bilIna ho gaye parantu mamAja meM saMsthA kA sAmAnya
Page #508
--------------------------------------------------------------------------
________________ sarUpa kAyama hI rahA / |yh sthiti maurya sAmrAjya ke patana ke anantara kI hai| bhAratIta samAja saMsthA prapha dIrghakAlIna sthairya yuga meM praviSTa huii| isa yugameM kAvya, nATaka, TIkA, bhASya, alaMkAra aura tarka zAstra bar3ha rahe the| AcArya zaGkarAcArya ne dekhA ki hamArI dharma-saMsthA brahmabAda, mAyAvAda. mAnava buddhikI samIkSaka pramANa-paddhitise siddha nahIM ho sakatI. taba unhoMne zruti prAmaNya kA Azraya liyaa| isakA artha yaha huA ki upaniSatkAla se lekara vikisita hone vAle bhAratIya buddhivAda aura tatvavAda jJAna ko zulana pramANa kI zilA ke nIce pUrI taraha se jIte jI samAdhi dacI / aura usakA anta kara diyA darzana athavA tatvajJAna vastu kI athavA vizva kI mAnava buddhi se kI huI chAna bIna hai / manuSya ke prayatna se nitya vikisita hone vAlI vastu samIkSA ko hajAroM varSa pahile ke vaidika mAnavoM kI buddhi se nirvANa huI cAra pustakoMke (vedoMke) prAmANyase jakar3a DAlanekA prayatna zaGkarAcArya ne kiyA aura purAne vaidika logoMkI maryAdita apUrNa buddhi ko pUrNatva arpaNa karake vaidika vikAsa kI jar3e ho ukhAr3a ddaalii| bhAratIya samAja saMsthA kA jisa samaya vikAsa hI ruka gayA aura jIrNatA zithilatA aura duravasthAke kAraNa samAja meM koI bhI AzA na raha gaI, usa sthiti meM zaGkarAcArya jaise alaukika buddhi aura vizAla pratibhA vAle puruSake tatvajJAna kA usa sthiti ke anurUpa yadi isa prakAra kA paryAvasAna huA to isameM koI Azcarya kI bAta nahIM hai / usa samaya yadi vijJAna yuga kA prArambha hone yogya anukUla samAna dazA hotI, to zaMkarAcArya ke prakhara tarkazAstra se vihIrNa hue tattvajJAna ke vinAza se navIna tarkazAstra aura navIna bhautikavAda utpanna huA hotaa|saare AdhyAtmavAdI tattvajJAnAkI sarvAMgI jAMca karane para isake sivAya aura prasanna hone yogya bAta nahIM hai| kA paryAvasAna
Page #509
--------------------------------------------------------------------------
________________ kucha bhI niSpanna nahIM ho sakatA / aisI sthiti meM yA to zunyabAda, saMzayavAda aura mAyAvAda utpanna hotA hai| anvathA UMce darje kA tarkavAda aura bhautikavAda avatarita hotA hai| usa samaya kI sAmAjika paristhiti vijJAna ke anukUla nahIM thI isaliye ulTA mAyAvAda utpanna huzrA aura sArA bauddhika parAkrama vyartha gayA / samAja ko durgati ke dIrgha dhane aMdhakAra se prasta karane ke bAda niMdrA aura duHsvapna hI to tattvajJAna ke pariNAma nikala sakate haiM aura dUsarA nikala hI kyA sakatA hai| anta meM saMsAra ke virakta Izvara zaraNatA aura ananya bhakti yahI dharma-rahasya bAkI raha gye| vArahavI zatAbdi se lekara hinda sAmrAjyoM ke anta hone taka mAyAvAda. bhaktivAda aura jAtibhedAtmaka AcaraNa. yahI saccA hindU dharma bana gayA, musalamAnoM, marATI aura aMgrejoM ke rAjya meM bhI yahI avyAhata rUpa se calatA rahA / __ tarka rana paM0 lakSmaNa zAstrIjI likhita hindU dharma samIkSA se, uddhRta pRSTa 144-145 / zaiva, vaiSNava, bauddha aura jaina Adi vizva-dharma ina dhokA puraskAra vaidikettara variSTha vargoM ne kiyA purohisAI se jinakA sambandha nahIM thA se rAjanya unakI prasthApanAmeM aguzrA bane vaidikoMkI brAhmaNa pradhAna yajJa dharma saMsthA bhItarI aura vAhirI kAraNoM se jisa samaya kSINa horahI thI lagabhaga usI samaya paccIsa sau varSa pahile isa naI dharma saMsthAmeM jora zrAne jagA | vaidika dharma kI apekSA isakA nirAlA bar3appama yaha thA ki isameM saba mAnavoM ke lie zreyakA mArga khola dene vAlI vyApaka
Page #510
--------------------------------------------------------------------------
________________ ( 460 ) I udAra bhAvanA thii| kisI bhI paristhitakA jAtikA aura samAja kA. ucca nIca patita aura unnati mAnava zuddhi hokara dhArmika parama padavIko prApta kara sakatA hai| hindosthAna meM aisI ghoSaNA karane vAle vizva dharma dUsare samAja-saMsthA ke rASTrAMkI apekSA pahile udayameM aaye| vaidika AryoM dvArA nirmita-samAja saMsthAke viruddha ina vizva dharmI ne sira uThAyA / vaidika Arya dharmake anusAra ki Arya ho dharmataH pavitra mAne gaye the ve apanI paramparAgata pavitratAke jorapara zravaidikoM aura zUdroMko hIna sAmAjika sthita meM par3e rahaneke lie lAcAra karate the, aura svayaM Adhibhautika mukhoMke hakadAra aura dhArmika pavitratAkI svataMtra yojanAko aura aboMdakatara sAmAnya jatanAkA janma siddha apavitratAko naSTa karane kA prArambha ina vizva dharmoM ne kiyA / zaiva aura vaiSNava dharmokI paramparA veda- pUrvaka se bAlU zrI vaidiketara aneka susaMskRta saMghoM meM ye dharma cAlU the| uttara bhAratake pazcima aura vAyavya-vibhAga meM zaiva aura vaiSNava dharmake netAoM ne ekezvara bhakti kA joroM se pracAra karanA zurU kiyA / veda kAlIna vRSdhika kula meM vAsudevakI bhaktikA paMtha pracalita thA isako mahAbhArata meM nArAyaNIyadharma athavA vASrya adhyAtma kahA hai sAmAnya logoMmeM kAzmIrase baMgAlataka aura himAlaya se rAmezvara paryanta ziva bhakti cAlU thI / unameM bhI bar3e 2 tatva vettA utpanna hue ina dharmone vaidikayajJa saMsthA, pazu yAga aura brAhmaNa mahAtmyakA niSedha kiyA Izvara ekahI hai aura usako bhaktise sAre manuSya pavitra hokara paramezvara padako prApta hote haiM paramezvara bhakti ke Age vAkIkI dhArmika vidhiyA~ vyartha hai nItike AcaraNa aura bhakti se hI manuSyakA uddhAra hotA hai dAtrI, vaizya zUdra ye sabhI bhagavadbhakti se zuddhi hokara mukta hote haiN|
Page #511
--------------------------------------------------------------------------
________________ ( 461 ) isa dina sara ko ephevara zakti ke aura vaiSNava sampradAne mahatva diyA / ye sampradAya pahile vaidika mArgoM ke virodhI the parantu jaya inheM vaidika mArgIya brAhmaNAdikoMne svIkAra kara liyA taba inakA virodha zAnta ho gayA. buddhottara kAlIna hindU samAja meM inhIM dharmoM kA mahatva hai| vaiSNava ke vaidika dhamameM mila jAne para hI bhagayadgotA taiyAra huI hai| isa ekezvara bhakti sampradAyakA zrAzraya lene vAle logoMne ho paurANika dharmakA pracAra kiyA / vaidiketara hIna dharma kalpanAoM ko to purANoMne bahuta mahatva diyA hai| muhUrtta jyotiSa phala jyotiSa, graha-nakSatra pUjA vRta. tIrtha, udyApana Adi ko Age inhIM sampradAyako svIkAra karane vAle brAhmaNAMne mahatva dekara apanI upajIvikA ke liye sAmAnya samAja ke ajJAna aura dearer poSaNa kiyaa| uttara- bhArata ke pUrva bhAga meM kAzI- aura bihAra prAMta meM vaidiketara susaMskRta mAnava saMghoM se jaina aura bauddha ye do naye mahAna dharma prakaTa hue| ye bhI vizva-dharma hI the / kAraNa inameM bhI yaha vicAra mukhya thA ki sAre zreSTa kaniSTa darjeke mAnava saMyamase aura nItise zuddha hokara niHzreyasa ke adhikArI hote haiM / ye dharma adhika pAkhaMDI yA veda vAhya nAstika the / inhoMne veda deva aura yakSa tInoM para AkramaNa kiyaa| ye dharma zrayoMne nirmANa kiye aura zramaNa saptA dhArI javayAdi vargake the| brAhmaNoMkI zreSThatA aura unakI racI huI samAjika paddhati badalane ke lie unhoM ne veda, deva aura yajJa isa mUla AdhAra para hI kuThArAghAta kiyA / jaina zraddha aura na.jha manthoMse jAna par3atA hai ki zrama aura munizroMne mukhya mukhya pakhaMDa (dharma) phailAe / cArvAka atyanta mUla gAmI parIkSaka paMDita thaa| parantu mahAbhArata meM kahA hai ki vaha bhI
Page #512
--------------------------------------------------------------------------
________________ ( 462 ) bhikSu muni thA / parivrAjikoM aura zramakI saMskRti pahile vaidiketaroMmeM utpanna huI thI kAraNa usakA samAja yahAM vaidikoMkI apekSA purAnA thaa| sasa dhArI meM dakoMko sAmAjika paddhatike duSpariNAma pahale unheM adhika mahasUsa hue| unheM bhaMsArakI nitAnta duHkhamayatA pahale pratIta huii| mahAbhArata ke eka ullekha se mAlUma hotA hai ki takSaka (nAga kulIna rAjA) nama zramaNa ho gayA thA / Adi kI sarpa-sUtrakA kathA se sUcita honA hai ki vaidika Arya nAgoMke bairI the| nAgoMne jaina tIrthaMkarakI saMkaTase rkssaakii| aura nAga tIrthaMkara ke mitra the, aisA jaina kathAoMse mAlUma hotA hai buddha deva gayA sattAko paddhatimeM rahane vAle samAjameM utpanna hue the| kRSNA vAsudeva bhI gayA tatra samAja paddhati vAle vRSNa gaMvAkulameM utpanna huI pahala pahala padiketara samAjame bho jaTila (jaTAdhArI). muMDA (muDe sira), tApasa, paribrAjaka AjIvaka, nimrantha nAma aura goTakoM ke patha nirmANa hue aura phira vaidika logoM meM bhI ina maMtroMkA janma huA / 1 hindU dharma samIkSAse praSTa 133 - 135 / "vaidika AryoM kA zrIta- smArta dharma" vaidikatara logoM ko sAmAjika dAsatA meM rakhane ke kAma meM zrautasmArta dharma ke anuyAyiyoM ne vaidika dharma kI pavitratA kA upayoga kiyaa| unhoMne dUsaroMko vaidikadharmAcaraNakA yA usake svIkAra karanekA adhikAra hI nahIM diyaa| unhoMne dUsaroMko vrAtyastoma nAmaka vidhi sAmaveda ke tArAjya brAhmaNa meM aura kAtyAyana zrautasUtra meM kahI gaI hai| anumAna hotA hai ki usakA uddezya zravaidikoM ko vaidika banA lenA haiM | parantu vaha amala meM bahuta kama hI lAI gaI I so'pazyat namra zramakhaM zragAnam / - mahAbhArata zrAdi parva /
Page #513
--------------------------------------------------------------------------
________________ ( 463 ) purAne dharmasUtroM aura smRtiyoMmeM karanepara are kI AzA hai| vaidika yajJa aura smArta dharma se pavitra huA Arya hI samAja kA saccA svAmI thA / use yaha svAmitva. aura zreSThatva vaidikamake janma siddhi adhikAra ke kAraNa milI huI patritratA se hI prApta hotA thA / yaha pavitratA brAhma kA purohitAI se prApta hotI haiN| isaliye brAhmaNoM ko samAja meM zreSTha sthAna diyA gayA kucha loga kalpanA karate haiM ki brAhmaNa kA artha hai tyAgI, jJAnI. saMyamI tapasvI / parantu zrauta smAta kAyade ke anusAra brAhmaNa zabda kA yaha vAcyAtha nahIM / brAhmaNa yadi dUsare varSa kI striyoM ke sAtha vyabhicAra kareM to usake liye smRtiyoM meM bahuta halke daMDa kA vidhAna hai aura aura usake sAtha use vivAha karane kI bhI AjJA dI gaI haiN| zuddha striyoM ko rakhela ke taura para rakhane kI to bar3e dharma smRtikAroM ne AjJA dI hai| jinhoMne nahIM dI hai, ve vAkAyadA koI vizeSa daMDa bhI nahIM btlaate| isake viparIta yadi dUsare varNakA yA zUdra varNakA puruSa brAhmaNa yA zrArya strI se vivAha karatA hai athavA vyabhicAra karatA hai, to use atyanta tIna yAtanAma prANa daMDa kA vidhAna hai| brAhmaNoM ko kisI bhI aparAdha meM "prANa daMDa nahIM mila sakatA / tyAga. saMyama aura tapa se vizvilita hue brAhmaNa ko to dUsare varake samAna hI daNDa milanA cAhie parantu veda aura smRtiyoM meM isase ulTA hI hai brAhmaNa aura vaidika ArthIka vaidikoM kI apekSA janmasiddhiM subhIte aura adhikAra bahuta jyAdA diye haiN| zrautasmAta kAyade meM sampatti, sattA bhoga aura sammAna ke viSaya meM brAhmaNoM ko jitane subhIte haiM utane kisI ko bhI nahIM haiN| una kAyadoM ke dRSTi se tyAga, saMyama jJAta aura tapa ko koI adhika mahatva nahIM diyA gayA hai / jisa jJAna ko mahatva diyA hai vaha veda-vidyA yA purohitAI kA jJAna hai| nyAya-dAna kA kAma kAnUna ke paMDita brAhmaNoM ko pahile
Page #514
--------------------------------------------------------------------------
________________ ( 464 ) milatA thaa| kSatriyoM aura vaizyoM ko brAhmaNa na milane para milatA thA / zUdra cAhe kitanA bhI kAnUna kA paMDita na ho. sU brAhmaNa usase acchA hai, yaha sArI smRtiyoMmeM jora dekara kahA gayA hai| smRtiyoM kA kAyadA hai ki ja kI aura lagAna kI dara brAhmaNa ke lie saba se kama honI cAhiye / purohitI vidyA vAle brAhmaNako sAre kara mApha the| smRti kahatI hai ki nyAya dAna karane ke samaya brAhmaNa kA mukadamA matra se pahile calAyA jAye / brAhmaNoM kA apane se nIce ke varNoM ke vyavasAya karane kI AjJA thI parantu nIce ke varNoM ko vizeSa kara zudroM ko ucca varNa ke kisI bhI ko karane kI manAhI thii| prANAntika Apatti ke samaya bhI nIce ke varga vAle ke lie ucca vake udyoga yA vyavasAya karanA smRtiyoMke anusAra bar3A bhArI aparAdha thA / hindU dharma samIkSA se pRSTa 126 - 130 "Arya samAja aura veda dharmakA punarujjIvana" Arya samAja vedoM kI pramANatA strIkAra karane aura smRtiH purANokta dharma kA tyAga karake nirmANa huA paMtha hai| yaha vedoM ke brAhmaNa bhAga ko veda nahIM maantaa| isa paMtha vAloM ne samajha rakkhA hai ki kevala mantra bhAga hI saccA cheda hai cUMki brAhmaNa bhAga kA vistRta karma-karADa isa yuga meM bilkula mUrkhatA pUrNa hai| isa liye unhoMne usakA vedatva hI nikAla pheNkaa| isa paMtha ke mukhya AcArya svAmI dayAnandane vedoM kA nayA artha lagAyA hai| unhoMne vedoM ko ekezvaravAda kI pozAka dI hai| mantra bhAga meM jahAM pazu yakSa kA prakaraNa AtA hai| vahAM unakA rUpAtmaka artha biThAyA hai| svAmI dayAnanda kI dRSTi se veda pUrNa pramAmA haiM 1 svAmI dayAnandameAcIna veda maMtroMkA bar3I khIca tAna
Page #515
--------------------------------------------------------------------------
________________ ( 465 ) ke sAtha artha karake vedoM ko naye yuga ke anurUpa banAne kA vyartha ghaTATopa kiyA hai vedoMkI gaI bItA kalpanAoMkA punarujjIvana karake naye sAmAjika jIvanake liye upayogI navIna artha nirmANa karaneke prayatna meM bauddhika dRSTi se svAmI jI ko jarA bhI yaza nahIM milA Arya samAja eka taraha se islAma kI pratikriyA hai / ekadeva. aura 1 ve aura eka dharma kA saMdeza navIna yuga ke anurUpa nahIM ho sakatA / bAraha sau varSa pahile muhammada sAhaba ne jo saMdeza araboM ko diyA vaisA hI saMdeza andhAnukaraNa se isa vijJAna pradhAna yuga meM denA atyanta aprAsaMgika hai- 1 kucha loga kahate haiM ki mUla vaidikadharmakA punarujjIvana karanese hinduoM kA sacA utkarSa hogaa| yuddha-pUrva-dharmakA saMdeza denese hindU pahile jaise parAkramI bneNge| parantu yaha eka aitihAsika asatya hai ki buddhottara kAla meM hindU dubala aura hona cana gaye the| vAstava meM yuddhaM tara kAla meM hindU duvala aura hIna bana gaye vAstava meM buddhotara kAla meM hI hinduyoMke tIna cAra bar3e bar3e sAmrAjya hue haiN| utane bar3e sAmrAjya buddha pUrva kAlameM kabhI the, isakA itihAsa meM koI pramANa nahIM milatA hai| (dUsarI bAta yaha hai ki vedoMkI kalpanAo se to hindU Age aura bhI adhika nikRSTa bneNge| kAraNa vedoM sRSTi-viSayaka aura samAja-jovana viSayaka vicAra atyanta che aura bhrAmaka haiM sRSTi aura samAja sambandhI bhrAmaka vicAroM ko mAnane se manuSya durbala hI adhika bneNge| kAraNa vedoM ke sRSTi viSayaka aura samAjake) kArya-kAraNa bhAvakA yathArtha jJAnahI manuSya ko adhika parAkramI aura samartha banAtA hai| yaha saca hai ki vedoMmeM aihika jIvanako na prativAdako aura bhautika sAdhanoM ko bahuta mahatva diyA hai, parantu sAtha hA nisaga zaktiyoM meM aneka devatA rahate haiM aura unakI lAlA lahara se sRSTimeM gahana aura vighaTana hotA hai. yaha mahAna ajJAna bhI unameM bharA huA hai| isI taraha unameM deva
Page #516
--------------------------------------------------------------------------
________________ sAoMkI ArAdhanAkA zuka aura vyartha karmakANDa athavA yajJa hai| usa saMkhyAyasaMkhyakA aura ADambarakA isa samaya apanI saMskRta ke sAtha jarA bhI mela nahIM baiTha sakatA / unameMse deva rUpa aura deva caritra Aja kala ke jJAna aura naitika kalpanAoMse vilkula ke mela hai| vartamAna vijJAna aura samAjazAstrake sAtha tulanA karane para mAlUma hotA hai ki vaidika dharma anAr3I samAjakA thaa| aisI aMSTatA usa kAla homa zomA dene vAlI aura usa paristhita ke anurUpa tho / una vedoMkI isa samayakI sudhAraNa, aura saMskRti ke sAtha tulanA na karanA hI acchA hai / bhAskarAcAryakA gaNita vartamAna gaNitake sAmane bilkula apUrNa aura kSudra dikhatA hai. phira bhI usakI aitihAnika yogyatA aura mahattA kama nahIM hai yahI dazA vedoMkI hai| veda upaniSad gItA aura dazanoMkA aitihAsika mahatva bahuta adhika hai parantu dhartamAna jIvanameM unheM mArgadazaka banAnA AtmaghAtI hI tthhregaa| ___ tarka rana paM0 lakSmaNa zAstrI dvArA likhita hindu dharmakI samIkSAse; pRSTa 150 / 15 / * 1 brahmamaza, pitR tarpaNa, zrAddha Adi dhArmika vidhiyoMmeM janeU kabhI dAhine kase (apasavya) aura kabhI vAye kaMdhese ( sabya ) laTakatA rakhanA par3atA hai isa karmako savyAyasavya kahate haiM | isase isa zabdakA artha hotA hai vyarthakA trAsa yA jAna bUjha kara apane sira liyA huzrA upadrava /
Page #517
--------------------------------------------------------------------------
________________ ( 497 ) mImAMsA darzana vaidika darzanoM meM do hI darzana vaidika haiN| eka mImAMsA aura dUsarA vedAnta / inako pUrva mImAMsA aura uttara mImAMsAke nAma se kahA jAtA hai. zeSa cAra darzanakA nAma mAtra lete haiM parantu unake siddhAntoM kI na to puSTi karate haiM aura na vizeSa ullekha hI / ina do vaidika darzanoM meM bhI vedAntadarzanakA sambandha vizeSatayA upaniSadoMse hai sahitAoM se nahIM hai / parantu mImAMsAkA sambandha eka mAtra vaidika saMhitAoM se hai| tathA aitihAsika dRSTi se bhI mImAMsA darzana sabase prAcIna hai hama Izvara viSayameM kyA likhate haiM isIpara prakAza DAlate haiN| vedAntadarzana zra0 32140 vyAsajI likhate haiM ki pa dharmma jaimivirata eva / arthAt jaimini ArcAya kA kathana hai ki dharma apanA phala svayaM detA hai ataH karmake liye anya devatA yA Izvara Adi kI kalpanA vyartha hai ataH yaha spaSTa hai ki mImAMsAdarzanakAra karmaphala ke liye Izvara Adi kI AvazyakatA nahIM samajhatA hai| jaisA ki likhA hai / yAgAdeva phalaM taddhi zakti dvAreNa sidhyati / sUkSma zaktyAtmakaM vA tat phalamevopa jAyate // (tantra vArtika) arthAt karma meM eka prakArakI sUkSma zakti hotI haiM vahI zakti karma phala pradAna meM samartha hai, ataH karmakA phala karma dvArA hI prAma
Page #518
--------------------------------------------------------------------------
________________ hojAtA hai usake lie anya phala pradAtAkI AvazyakatA nahIM hai kI tathA ca mImAMsAdarzanake mahAnAcArya zrIkumArila bhaTTane zloka dArtikameM mRSTikartA va karma phaladAtAkA aneka prakla yuktiyoM dvArA laMDana kiyA hai| jinako hama pR0 366 para udhRta kara cuke haiM pAThaka vahIM dekhanekA kaSTa kreN| mImAMsA para vidvAnoM kI sammatiyAM bhAratIya darzana zAstrakA itihAsa meM paM.devarAjajI likhate haiM ki "vedoM meM jahAM Izvara kI stuti hai vaha vAstava meM yajJoM ke anuSThAtA kI prazaMsA hai| yajJa karrAoM ko taraha taraha ke aizvarya prApta hote haiM / mImAMsaka sRSTi aura pralaya nahIM mAnate / kAla kI kisI vizeSa lambAI bIta jAne para pralaya aura sRSTi hotI hai. isa siddhAnta ko mImAMsakoM ne sAhasa pUrvaka ThukarA diyaa| jaba sRSTi kA Adi hI nahIM hai to sRSTi kAkI kalpanA bhI anAvazyaka hai| kumArila kA nizcita mata hai ki binA uddezya ke pravRtti nahIM ho sakatI, jagata ke banAne meM Izvara kA kyA prayojana ho sakatA hai| uddezya aura prayojana apUrNatA ke cinha haiM. uddezya vAlA Izvara - apUrNa ho jaayegaa| dharma adharma ke niyamana ke liye bhI Izvara AvazyaktA nahIM hai / yanakartA ko phala prApti apUrva karAtA hai / Arya samAjake prasiddha vidvAna, gurukula indraprastha ke prAcArya pro. gopAla jI ne marva darzanamImAMsA meM likhA hai ki "kAeTa aura mImAMsA bheda yaha hai ki mImAMsA samajhatA hai ki jo pAla milanA hai vaha eka naitika karbhaniyamake anusAra hai parantu kArAH samajhatA hai ki phala Izvara dvArA milatA hai / " pR0 112 yaha Arya sammAnane bhI yaha svIkAra kara liyA hai ki--- mImAMsAdarzanake matameM karma phala ke lie. IzvarakI zrAvazyaktA nahIM hai|
Page #519
--------------------------------------------------------------------------
________________ ( 436 ) zarIra na honA bhI Izvara ke kartavya meM vAdhaka hai| saMsAra kI duHkhamayatA bhI Izvara ke viruddha sAkSI detI hai / " / zrI baldeva upAdhyAya. ema. e, sAhityAcArya / bhAratIya darzana, sira para ki maMgalAgalAda parilopika bhI milA hai) meM likhate haiM ki.--"tatva-zAnakI dRdhise mImAMsA prapaMca kI nityatA svIkAra karatI hai| mImAMsA jagatakI mUla sRSTi tathA zrAtyantika pralaya nahIM maantii| kevala vyakti utpanna hote rahate haiM tathA nAzako prApta karate rahate haiM. jagatakI sRSTi tathA nAza kabhI nahIM hotA brahma sUtra tathA prAcIna mImAMsA granthoM ke AdhAra para IzvarakI sattA siddha nahIM kI jAtI / " mImAMsA darzana prakaraNA / zrI rAhula sAMkRtyAyanI. darzana digdarzana meM likhate hai ki "Izvara ke liye mImAMsAmeM guMjAyaza nhiiN| jaiminiko vedoMkI svataH pramANatA siddha kara yajJa karmakAMDa kA rAstA sApha karanA thA usane Izvara siddhike bakher3emeM par3anese bedako nitya anAdi siddha karanA AsAna smjhaa| Apane isa viSayameM padmapurANakA eka pramANa bhI diyA haiN| yathA--- dvijanmanA jaimininA pUrva vedamathArthataH / nirIzvareNa vAdena kRtaM zAstraM mahattaram // uttarakhaMDa 263 arthAt-jaiminine vedake yathArtha arthake anusAra yaha mImAMsA darzana nirIzvaravAdAtmaka racA / prasiddha dArzanika bA, 'sampUrNAnandarjA' ne cidavilAsa meM likhA hai ki:__'jo loga Izvarake astitvako svIkAra nahIM karate unameM kapila, jaimini, buddhaaura mahAvIra jaise pratiSThita AcArya hai|' pU103
Page #520
--------------------------------------------------------------------------
________________ ( 500 ) sArAMza yaha hai ki navIna na prAcIna sabhI svatantra vidhArakoM ne sAMkhya aura mImAMsAdarzana ko anIzvaravAdI mAnA hai yahAM pamapurANakA zloka bar3e mahatvakA hai usase yaha spaSTa hogayA hai ki jaimini ne vedoMke arthoMko lekara yaha zAstra anIzvara vAdAtmaka racA hai isa zlokane vedoMmeM bhI IzvaravAda kA khaMDanakara diyA hai| yahato huI mImAMsA kI bahiraMga parIkSA tathA isakI antaraMga parIkSAke pramAe hama prAraMbhameM hI de cuke haiM ataH yaha siddha hai ki mImAMsA aura gheda donoM meM vartamAna Izvarake liye koI sthAna nahIM hai| nIta pANDeya rAmAvatAra zarmA ema.pa.o.elane apanI pustaka 'mAgIya IzvastrA meM lekA . __ "pRthvI.svarga aura narakake upayukta vicAroMke rahate bhI saMhitA meM sRSTi paraka spaSTa vivaraNa nahIM milate / isa sambandhake jo kucha varNana rUpakoMmeM kathita hai unake zAbdikArthoM se nizcit abhiprAya nikAlanA Aja kaThina hai mantroM meM pitA-mAtA dvArA sRjanake sahazya ullekha hai aura jina devatAnoM se vizva kA dhAraNa kiyA jAmA varNita hai. unakI bhI utpattike saMketa diye gaye hai| ....... puruSa, hiraNyagarbha. prajApati, uttAnapAda zrAdi sUktoM meM jo line gaye haiM. unameM sRSTi viSayaka asphuTa pAte haiN| jinako zrAzara banAkara sAkSaNakAlameM pUthiyIke bananeke sambandhama varAha kacchapa Adike AkhyAna upanyasta kiye gye|" isa prakAra sabhI svatantra vicAraka vidvAna isI pariNAma para pahuMce haiN| ataH spaSTa hai ki saMhitAoMmeM na to vartamAna IzvarakA varNana hai aura na sRSTi utpatti zrAdikA /
Page #521
--------------------------------------------------------------------------
________________ ( 501 ) pralaya suprasiddha vaidika vidvAna vedatIrtha zrI paM0 naradevajIne apanI pustaka, RgvedAlocana, meM likhA hai ki--- vedAnta sUtrakAra bAdarAyaNa vyAsa aura unake bhASyakAra zaMkarAcArya kA nityatva svIkAra karate haiM. kintu eka bAta fafe kahate haiM ki svayaM zabda nitya nahIM haiM ve jisa vastu jAti ke vAcaka haiM vaha jAti nitya hai. isaliye indra Adi devatAoMke nAma anitya haiM to bhI vedoM ke nityatva meM bAdhA nahIM par3atI kyoM ki-- indra Adi devatAoMkI jAti nitya hai|" pu0 63.64 Age Apa likhate haiM ki mImAMsAkAra kA mata hai ki ke ho aghi loga apanI smRti ke bala para punaH vedoM kA uddhAra karate haiM 4065 uparokta lekha se yaha spaSTa hai ki vedAntadarzana kAra vyAsa tathA jaimini aura unake bhASyakAra zrI zaMkarAcArya Adi sabhI vidvAnoM ne isa jagana kI eka dezIya pralayako svIkAra kiyA hai kyoMki una ke mata meM vedo kathita sabhI padArtha jAtirUpase nityahaiM tathA vyaki rUpa meM nAzavAna hai ataH pRthvI candra sUrya, manuSya, pazu Adi sabhI jAtirUpa se nitya siddha hogaye / ataH inasabakA ekadama nAza honekA to prazna hI utpanna nahIM hotA / yahIM vaidika mAnyatA hai / 4 isI AcArya jaimini ne spaSTa kara diyA, unhoMne pralayakA artha isa pRthvI ke eka khaMDa ( prAnta kA pralaya honA mAnA hai tabhI to gheoddhAraka RSi bace raha gaye the| jinhoMne apane smRti bala se vedoM kA punaruddhAra kiyA jainazAstra bhI aisI pralayako svIkAra karate haiN|
Page #522
--------------------------------------------------------------------------
________________ ( 502 ) sArAMza sArAMza yaha hai ki mImAMsakoM kI nimna likhita mAnyatAyeM siddha haiN| (1) isa saMsArakI vAstavika svatantra sattA hai yaha bhrama, vijJAnamAtra mAyAmAtra vivarta, athavA pariNAma, mithyA. svapna, Adi nahIM hai| . (6) yaha jagata anAdi nidhana hai na yaha kabhI utpanna huA hai aura na isakI kabhI pralaya hI hogii| (3)kA mAna dAtA koI IrAni nahIM hai, praminu karma svayaM hI phala pradAna kI zakti rakhate haiM athIta koM se apUrva (maskAra) hotA hai aura usa adhurca se phala prApta hotA hai| tathA jagata nitya hone se usake kartAdharatA kI bhI AvazyaktA nahIM hai isaliye Izvara nahIM hai| (AtmA pratyeka zarIra meM pRthaka 2 hai aura ve aNuparimANa nahIM hai apitu mahata parimANa hai| (5) vedoM meM jo sRSi utpatti viSayaka kathana pratIta hotA hai vaha vAstavika nahIM hai apitu arthavAdamAtra hai arthAta bhAvuka bhaktoM kI stuti mAtra hai| upaniSad va vedAnta darzana mImAMsA ke pazcAt dUnarA baiMdiphadarzana vedAntadarzana hai isako uttara mImAMsA bhI kahate haiM jisa prakAra mImAMsA meM grAhmaNa granthoM ke yajJAdi kA samanyava kiyA gayA hai usI prakAra vedAntameM aupaniSada zrutiyoM kA samanvaya kiyA hai jisa samaya bAdarAyaNa ne yaha vedAnta zAratra banAyA thA isa samaya bhAratavarSa meM paMddho kA sAmrAjya tha1. arthAna anAtmavAdakA bola bAlA thA upaniSadoM
Page #523
--------------------------------------------------------------------------
________________ ( 503 ) tathA unakI paraspara zrutiyoM kA prabala khaMDana kiyA jA rahA thA aise samaya meM yaha Avazyaka thA ki una sabakA uttara diyA jAye tathA paraspara viruddha zra tiyoM kA samanvaya kiyA jAye. yahI kArya bAdarAyaNa ne kiyA / hama pahale likha Aye haiM ki vaidika kAlameM tathA Befresh samaya taka bhI vartamAna kartA IzvarakA AviSkAra nahIM huA thA sabase prathama hama gItA meM isa IzvaravAda kI jhalaka dekhate usake pazcAta to yaha siddhAnta sarvopari banatA calA gayA aitihAsika dRSTi se vicAra karane vAloMke lie yaha vicAraNIya hai kiM kisa prakAra vaidika adhyAtmavAda ne upaniSadoMmeM zanaizanai eka brahmavAdakA rUpa dhAraNa kiyA tathA punaHvahIM eka brahmavAda siddhAnta arthAt advaitavAda bana gayA | hamArA Dha vizvAsa hai ki mUla vedAnta sUtroM meM, mAyAbAda yA avidyAvAda pariNAmavAda, vivartavAda AdikA ullekha taka bhI nahIM hai| viziSTAdvaitAdi bhI usakA viSaya nahIM hai / isake prathama sUtra meM brahma kI jijJAsA kI gaI hai. yahAM brahma nAma AtmA kA hai yaha brahma na to zaGkara kA mAyAvacchina hai aura na navIna naiyA 1 - raoN kA karttA Izvara hai / janmAdyasya yataH // 2 // isasUtra bhI sRSTi utpattikA kathana nahIM hai| hameM Azcarya hotA hai ki sampUrNa AcAryoM ne yahAM sRSTi kI utpatti zrAdi artha kisa prakAra kiye haiN| yahAM zabda janmadihaiM na ki sRjana pralaya Adi janma zabdasRSTi kI utpatti ke lie na to kahIM zAstroM meM hI prayukta huA hai tathA na lokameM hI isa zabdakA isa artha meM vyavahAra hotA hai| ataH isakA sarala artha hai isake janma Adi jisase hote haiM vaha AtmA hai| Izvara kA khaMDana to svayaM sUtrakAra ne hI prabala yuktiyoM se kiyA hai| jisakA varNana sapramANa Age hai|
Page #524
--------------------------------------------------------------------------
________________ ( 504 ) arthAt yahAM zarIra ke janma va maraNa Adi kA kathana hai / isI prakAraH zAstrayonitvAt // 3 // kA artha bhI yaha nahIM hai ki jisase RgvedAdi utpanna hue haiM hA hai| apitu isakA artha yahI hai ki 'zAstraM yoniH asya' arthAta zAstra hai yoni (kAraNa) jisakA yaha zrAtmA hai| yahAM zAstra upalakSaNa mAtra haiM, arthAt isase anumAnAdi sabhI pramANa gRhIta haiN| abhiprAya yaha hai ki vaha pramANoM se siddha hai| dUsarA artha yaha bhI ho sakatA hai ki vaha sampUrNa bhASA va jJAna kA kAraNa hai| AtmAkI siddhi meM ye donoM hetu bahuta hI prabala haiN| ataH ima bedAnta ke kucha sUtroM kA vAstavika artha likhate haiN| athAto brahmajijJAsA // 1 // artha - - saMsAra kI nissArasA jAna lene para Atma jJAna upAdeya hai | ( ataH ) isa lie brahma jijJAsA brahma-AtmajJAna kI icchA karanI cAhiye / ( prazna ) sUtra meM brahma zabda, Izvara paramAtmA, ajha bAdhaka hai Apane isakA artha "AtmA" kisa prakAra kiyA hai / (uttara) zrutimeM AtmA hI lakSa Izvara Adi nAma haiM yathA"ayamAsmA aar" 600 2 / 4 / 16 arthAt yaha AtmA brahma hai sarva sAkSI hai / " AtmApahatapApmA so'nveSTavyaH " "sa vijijJAsitavyaH chA0 82711 jo AtmA pApoM se mukta hai usakA anveSaNa karanA cAhiye / "" "AtmA vA are draSTavyaH zrotavyaH " 0 2/4/5 AtmA kA darzana karanA cAhiye usako sunanA cAhiye, Adi
Page #525
--------------------------------------------------------------------------
________________ ( 505 ) zrutiyAM AtmA ko jAnane kA upadeza detI hai, ataH yahAM mAramA ke jAnane kA upadeza hai / abhiprAya yaha hai jisa prakAra maitrI ko saMsAra se vairAgya ho jAne para yAjJavalkyase usane kahA thA ki yenAhaM nAmRtAsyAM kimahaM tena kuryAm / " kR0 2|4|3 mahArAja yadi isa vizAla vaibhava se meM mRta pakSa kI prApta nahIM ho sakatI to isa dhana kA maiM kyA karUMgI. ataH mujhe vaha vastu pradAna kreN| jisase meM janma maraNa rUpa duHkhoM se mukta ho kara nisya Ananda ko prApta karU~, isa para maharSi yazavalkya ne usako AtmajJAna kA upadeza diyA thA, aura kahA thA ki na hi sarvasya kAmAya sarva priyaM bhavati, Atmanastu kAmAya sarva priyaM bhavati || ku0 2|4|3 he maitrI ! saMsAra meM putra, strI, pati, dhana, zarIra Adi putra. Adi ke liye priya nahIM hote apitu AtmA ke liye saba kucha priya hotA hai isaliye AtmAkA darzana zravaNa, manana Adi karanA cAhiye | ataH zratimeM jJAtavya padArtha eka mAtra AtmAko dI kahA hai. ataH yahAM bhI maharSi vyAsa ne brahma zabda se AtmA kA hI upadeza kiyA hai / tadAtmanameva vedAhaM brahmAsmIti tasmAtatsarvamabhavata | kR0 1/4 arthAt usane apane ko maiM hU~ aisA jAdA isI se vaha satra (sarvajJa) ho gayA / tarati zokamAtmaviditi, chA0 711/3 ityAdi zrutiyoM se AtmA aura akSa kI ekatA kA varNana
Page #526
--------------------------------------------------------------------------
________________ kiyA hai ataH yahAM bhI brahma zabda se aAtmA abhipreta hai| isI prakAra jaina zAstroM meM bhI Atma jJAna kA upadeza hai / siddhaH zuddhAtmA sarvajJaH sarvaloka darzI ca / sa jinavara bhaNitaH jAnIhi ta kevalajJAnam / / aSTapAhur3a yathAnAma ko'pi puruSo sajAnaM jJAtyA addadhAti / tatastamanu carati punAdhikaH prayatlena / // 20 // evaM hi jIva rAjo jJAtavyastaithava zraddhAtavyaH / anu caritavyazca punaH sa caiva tu mokSakAmena // 21 // tathA ca smRti meM hai kimAtmA kA devatA sarvAH / manu a0 12 etameke vadantyani manu manye prajApatim / indrauke pare prANamapare brahma zAzvatam / / manu0a01216 arthAn atmA hI sarva deva rUpa hai, isI AtmA ko vidvAna, agni. manu. prajApati. indra, prANa. brahma. zAsvata Adi nAmoM sa kathana karate haiN| zarIraM yadavAmoti ya cApyutkrAmatIzvaraH // gItA, a015 isa zloka kA bhASya karate huye zrI zaGkarAcAryajA ne likhA hai| "IzvaraH, dehAdi saMghAta svAmI jokaH" arthAta yahAM 'IzvarakA artha dehAdi saMghAtakA svAmI jIva' hai, ataH sarva zAstra eka mata se brahma kA artha prAramA karate haiN| vartamAna isaliye kAlIna Izvara ko racanA vaidika samayameM nahIM huI thI, ataH usakA kathana bhI painika bAMgamaya meM nahIM miltaa| isa litha yahA~ aAtmAkA hI kathana hai|
Page #527
--------------------------------------------------------------------------
________________ zAkhayonitvAt // 3 // sampUrNa zAstroM kA mUla kAraNa hone se. aAtma kA sarvatratva siddha hai / zAstra meM do bAteM hotI haiN| 1 bhASA ra jJAna saMsAra kI sampUrNa pustake kisI na kisI bhASA meM likhI haiM. ina bhASAoM kA tathA una pustakoM meM jo jhAna hai una sabakA mUla kAraNa AtmA hai. ataH zrAtmA sarvajJa siddha hotA hai| kyoM ki Aja taka jitanA jJAna prakAzita ho cukA hai. usakA bhI anta nahIM hai. ina samajhAnoM kA tathA saba bhASAoM kA mUla kAraNa zrAtmA hI haiN| yadi isakA mUla kAraNa prAtmA na hotA to jar3a padArtha bhI bhASA bolata najara Ate tathA ve bhI pustake nirmANa karate parantu zrAja taka koI bhI vyakti kisI jar3ase bhASA yA jJAna nahIM sIkhA. ataH ye AtmA astitva meM lathA sarvajhatA meM pramANa haiN| abhiprAya yaha haiki anAdi kAlase Aja taka jitanI bhASAoMkA va jJAnakA AviSkAra huA hai / aura bhaviSya meM jo zrAvikAra hogA / una sabakA mUlakAraNa AtmA thA, AtmA hai. AtmA hogA / ataH sampUrNa jJAna, va bhASAoMkA mUlakAraNa AtmA hai / ataH jisa AtmA dvArA ananta jhAna kA prakAza ho cukA ho. lasa zrAtmA ke sarvaza hone meM sandeha hI nahIM karanA caahiye| zrAtmA ko na mAnane vAloMko zruti lalakAratI hai ki antri ? nAstiko jarA vicAra karo ? yena vAgamyudyate / yenAharmanomatam / yena cakSupi pazyati, yena prANaH praNIyane / kema-30 ki jisake kAraNase tuma bolate ho, manana karata ho. dekhateho. tathA jIte ho usI AtmAko asvIkAra krteho| yadi yaha AtmA
Page #528
--------------------------------------------------------------------------
________________ eka pala bhara ke liye isa zarIrase nikala jAye, to Apako jhAta ho jAye ki vAstavameM hamArI kyA isti hai| vasa jo tuma khAteho. pIte ho, dekhataho, Ananda lete ho vaha saba isa AtmAkI kRpAkA phala hai. sabhI ko na mAnanA apane vApase mukaranA hai| athavA aisA hI hai, jaisA koI kahe ki "mama mukhe jilA nAsti' usase koI kahe ki jaba Apa ke mukha meM vANI nahIM hai, to bolate kaise haiM ? yahI bAta sUtrakAra kahate haiM ki jo bhAI yaha kahate haiM AtmA nahIM hai, ve bolate phisa ke AdhAra para haiM. kyA bANI bolatI hai. yadi yaha bAta hai. to muradoMkI bhI bANI bolanI cAhiye, parantu hama aisA nahIM dekhate ataH bhASA aura jJAnakA mUla kAraNa honese AtmA ko mAnanA cAhiye / tathA ca zrI zaGkarAcArya jI ne isa "zAstrayAnityAtU" sUtra kA artha nimna prakAra bhI kiyA hai-- "yathoklamRgvedAdi zAstraM yoniH kAraNaM pramANapasya brAhmaNo yathAvat svarUpAdhigame / zAstrAdeva pramANAd jagato janmAdikAraNaM pramAdigamyata ityabhiprAyaH / " arthAt brahma ke yathAvat svarUpAvavodha ke liye zAstra hI ( yoniH ) pramANa haiN| abhiprAya yaha hai ki zAstra ke dvArA hI brahma kA sRSTi kandhi jAnA jAtA hai|" yahAM zrI zaGkarAcAryajIne SaSThI tatpuruSa samAsa na karake bahuvrIhi samAsa kiyA hai| jisase prathama ke saba kalpita evaM asaMgata arthoM kA nirAkaraNa ho kara sUtra kA vAstavika aura yuktiyukta zrArtha pragaTa ho gayA hai|| prakSa zabda AtmA kA bAcaka hai isakA vistAra pUrvaka varNana prathama ho cukA hai|
Page #529
--------------------------------------------------------------------------
________________ ( 506 ) mAyA aura veda zrI zaGkarAcAryajIkA advaitavAda vaidika nahIMhai isameM eka pramANa yaha bhI hai ki mAyA zabda kA artha jo advaitavAdI karate haiM vaha artha pUrva samaya meM mahIM thA / kyoM ki vedoM meM Aye huye 'mAyA' zabda kA artha saSa sthAnoM para buddhi tathA karma hI kiyA gayA hai| zrI pANDeya rAmAvatAra jI zarmA ne 'bhAratIya IzvaravAda' nAmaka pustaka meM aneka mantra isa viSayaka upasthita kiye haiM tathA aneka bhASya evaM nirukta zrAdi ke bhI pramANoM se isa viSaya kI puSTi kI gaI hai| ataH siddha hai ki gaidika sAhitya meM mAyA zabda pracalita arthoM meM prayukta nahIM rA hai / ataH mAyA majate vizvametat (zvetAzvaropaniSad) indromAyAbhiH pururUpa Iyate ( pR. // 2 // 16) Adi zrutiyoM kA artha huA-(mAyo ) koMmeM lina zrAtmA ina zarIrAdi kI racanA karatA rahatA hai / tathA ca ( indra ) AtmA ( mAyAbhiH ) karmoM se aneka zarIra dhAraNa karatA hai| tathA ca (indrAmAyAbhiH) yaha mantra Rgveda meM bhI pAyA hai| usakI vyAkhyA karate huye nisktakAra yAskAcArya ne mAyA kA artha buddhi hI kiyA hai / ataH uparokta zrutiyoM se vartamAna mAyAvAda yA avidyAvAda kA samarthana karanA ThIka nahIM hai| ___ isake alAvA hama ghedAntake anya do sampradAyoM kA bhI uhakha karate haiM jo ki jagatako nitya mAnate haiN| (A) caitanya sampradAya |-isakA kathana hai ki "jagata (prapaMca) nitarAM satyabhUtapadArtha hai kyoMki yaha satya saMkalpa harikI bahiraMga zaktikA vilAsa hai zruti tathA smRti eka svarase jagatakI satyatA pratipAdita karatI haiN| yathA
Page #530
--------------------------------------------------------------------------
________________ (110 ) zAzvatIbhyaH samAbhyaH ( yju040|8 tathA viSNupurANa (122 / 58) inheM akSaya nitya kahatA hai pralaya kAla meM bhI bhagavAna ke sAtha jagatakI sUkSma rUpeNa avasthiti usa prakAra rahatI hai jisa prakAra rAta ke samaya vanameM lIna vihaMgamAkI sthiti / 'bhAratIya darzana / / yaha spaSTa rUpase jagatakI nityatAkA kathana hai / nathA jisa prakAra rAtri meM vihaMgamoMkA nAza nahIM hotA usI prakAra prala yameM jagatakA nAza nahIM hotA, apitu usakA nige bhAva ho jAnA hai| (2) pratyabhijJA (trikadarzana) yaha bhI jagatakI utpatti Adi nahIM mAnanA hai / imakA kahanA hai ki- parama ziva hI isa vizvakA janmIlana svayaM karane haiN| na kisI utpAdanakI AvazyakatA hai na kisI AdhArakI / jagata pahale bhI vidyamAna thA, kevala usakA prakaTIkaraNa mRSTikAlameM zitra zaktise sampanna hotA hai / " bhAratIya darzana / pR. 5.2 / yahAM bhI sRSTi racanAkA artha suSdhi utpatti nahIM apitu isakA prakaTIkaraNa mAtra hai / ataH jagata nitya hai yaha vedAntake AcAryoM ke kathanoMse hI siddha ho jAtA hai / vedAnta darzanakA apanA tAtvika siddhAnta kyA thA yaha jAnanA aAja kaThinatara kArya hai / kyoMki isa para jitane bhI bhASya hai ke maba sAmpradAyika dRTiyoMse kiye gage haiN| unameM nispakSa tAlika bhASaya koI nahIM hai / ataH vedAnta darzanako mamajhane ke liye ina bhASyoMkA hI AsarA nahIM lenA cAhiye apitu mUla sUtroM kA Azaya samajhAne kA prayatna karanA cAhiye / hamArA vizvAsa hai ki mUla sUtroMmeM isa avaivika aura
Page #531
--------------------------------------------------------------------------
________________ ( 511 / pramANa Adise vAdhita IzvarakA kathana vilkula nahIM hai| Izvara sRSTi katA hai isakA to sUtroMmeM khaMDana kiyA gayA hai| pamapurANameM zaMkara matako pracchanna bauddha batAyA gayA hai / tathA darzana digdarzanameM eka zloka diyA hai| vedo'nRto yuddhktaagmo'nRtH| prAmANyametasya ca tasya cAnRtam // ghoddhA'nRtI buddhiphale tathAnRte / yUyaM ca cauddhAzca samAna saMsadaH // rAmAnujake vedAnta bhAdhyako TIkA' (zrutaprakAzikAma) arthAt ha zaMkaramatAnuyAyoM ? tumhAre liye veda asata haiM isI prakAra bauddhA ke liye buddha bacana asatya haiN| tumhAre liye vedakA tathA unake liye buddha bacanoMkA pramANa honA mithyA hai / usIprakAra buddhi(mAna) aura usakA phala mokSa bhI mithyA hai / isa prakAra tuma aura bauddha samAna ho astu grahAM yaha prakaraNa nahIM hai ataH anna hama yaha dikhAte hai ki zrI zaMkarAcAryajIne bhI mRSTi Adiko utpattiko kevala athavAda hI mAnA hai| ___tathA ca 'mahAbhArata mImAMsA meM rAyasAhaba cintAmaNi likhate haiM ki-'upaniSadAma parabrahma vAcA AtmA hai : prAtmA aura paramAtmAkA bheda upaniSadoMko jJAta nahIM hai|" abhiprAya yaha heki upaniSadoMma nizcayanayako iSTrise AtmAkA sundara varNana kiyA gayA. ataH nizcayanayase AtmA aura paramAtmA eka hI hai| bheda tA kauke kAraNase hai / vedAnta darzana upanipadoMke bhAvoMko hI vyakta karane tathA unheM dArzanika rUpa deneke liye liyA gayA hai / ataH usameM bhI muktAtmAse bhinna koI jAti vizaSa athavA vyakti vizeSa Izvara nahIM mAnA hai / yaha nizcita hai|
Page #532
--------------------------------------------------------------------------
________________ ( 512 ) vedAnta darzana meM IzvarakA khaMDana nimna prakArase kiyA hai| patyurasAmaJjasyAt / a0 22137 saMvandhAnupapattazca // 38 // adhiSThAnopapattezca // 34 // karaNavaccena bhogAdibhyaH // 401 arthAt-Izvara jagatakA karttA siddha nahIM hotA hai kyoMki yaha yuktike viruddha hai / jIva aura prakRtise bhinna. Izvara vinA sambandha ke jIva aura prakRtikA adhiSThAtA nahIM bana sktaa| inameM saMyoga sambandha nahIM bana sakatA kyoMki yaha sambandha do ekadezIya padArthoMmeM hotA hai / parantu Izvarako eka dezIya nahIM mAnA jAtA / inameM samavAya sambandha nahIM ho sakatA kyoMki inameM mAnaya aura AzrayIbhASa nahIM hai / kArya kAraNa sambandha to abhI asiddha hI hai / ataH inameM kisI prakArakA sambandha na honese Izvara jagata racanA nahIM kara sakatA // 28 // adhiSThAnakI siddhi na honese bhI Izvara kalpanA mithyA hai / kyoMki nirAkAra Izvara kumhArakI taraha (miTTI) prakRtiko lekara jagata racanA nahIM kara sakatA 36 / / yadi yaha kaho ki kumhArakI taraha usake bhI hasta pAdAdi haiN| nAM usakA Izvaratva hI naSTa ho gayA / vaha bhI kumhArakI taraha karma karegA usakA phala bhI bhoganA par3egA / / 4 / / vijJa pAThaka vRnda yahAM dekha sakate haiM kisa prakArakI prabala yuktiyoMse jagatakartAkA khaMDana kiyA gayAhai / tathA adhyAya,pA03 ke prAraMbha se hI zrAkAzAdiko utpatti batAne vAlI tathA unakA virodha karanevAlI zrutirthIkA samanvaya kiyA gayA hai / bhAdhyakAroMne vahAM para AkAza. vAyu, teja, prANa, Adiko nitya batAne vAlI
Page #533
--------------------------------------------------------------------------
________________ zrutiyoMko gauNa mAnA hai tathA anitya vAlI zrutiyoMko mukhya mAna kara samanvaya kiyA hai, vaha vilakula hI asaMgata hai / isa prakAra unako gauNa mAnane meM kucha bhI yukti yA pramANa nahIM hai / vAstavameM to jaisA ki hama prathama zrI zaMkarAcAryake pramANa se hI siddha kara cuke haiM ki ye sana padArtha jAti rUpase nitya hai tathA vyakti rUpase utpanna hote haiM aura naSTa hote rahate haiN| yahI Azaya yahAM bhI zAstrakA hai ataH yaha siddha hai ki vedAnta darzana bhI jagata nitya zrakRtRma mAnatA hai tathA izvarako jagata kattI nahIM maantaa| tathA ca aitareyopaniSad dvitIya adhyAya ke prArambha meM sRSTi racanA AdikA vicitra varNana hai / isa para prativAdIne prazna kiyA ki to kyA ina saba bAtoMko asambhava mAnA jAye ? isakA uttara zrI zaMkarAcAryajI dete haiM ki nahIM yaha saba AtmAvabodha karAneke liye arthavAdamAtra hai, arthAt AtmAkI prazaMsA mAtra hai, isa liye koI doSa nahIM hai| (uttara) na atrAtmAvabodhamAnasya vivakSitvAt / tathA jahAM jahAM inakI utpatti AdikA kathana hai, vahAM vahAM, zarIra yA prANa artha hai / jaise, Atmana AkAzaH saMbhUtaH, AkAzAd vaayuH| Adi / yahA~ AkAzakA artha sUkSma prANa, tathA vAyukA artha sthUla prANa hai| isI prakAra jahAM jahAM aAkAza, vAyu, teja, prANa AdikI utpattikA niSedha kiyA hai, vahAM yahAM vaha sAMsArika padAthoM kA varNana hotA hai| ___ zrIyuta paM0 mAdhavarAva saprene 'AtmavidyA ke pR0 366 para zrAkAzAda nyAya, isa zrutikA artha jIvake avataraNa paraka kriyA hai arthAt AtmAke paralokase lauTanekA krama isa atimeM batAyA gayA hai /
Page #534
--------------------------------------------------------------------------
________________ ( 514 ) sarvo'yamarthavAdA, itydossH| isa uttarase spaSTa siddha hai ki jagana racanA zrAdikA kathana kevala AtmA thabodha karAne ke liye AtmAkI stuti (prazaMsA) mAtra hai| vAstavameM jagatakI racanA Adi nahIM hotI / brahma sRSTi aura mImAMsAdarzana 'mRSTivAda aura Izvara' meM zrIzatAvadhAnI jo likhate haiM ki "adyApi nAsadIya sUkta kI sRSTi racanA kA prakAra RSiyoM ke saMzaya se zrAkAnta haiM aura nAsadIya sUkta kI chavI aura sAtavIM RcA inakA khaNDana bhI kara cukI hai. to bhI vyavasthita vicAra karane vAle darzanakArAne sRSTi ke viSaya meM kyA ra niyA hai isakA kiMcina digdarzana karAte haiM / veda ke sAtha sabase adhika sambandha rakhane vAlA pUrvamImAMsA darzana hai| isake saMsthApaka jaimini RSi haiM inakA sRSTi ke viSaya meM kyA abhiprAya hai, isakA mImAMsAdarzana kI mAnanIya pustakazAstradIpikA bhaura zloka vArtika zrAdi ke AdhAra se nirIkSaNa karate haiN| jaimini sUtrake prathama adhyAyake prathamapAdake pAMcaveM adhikaraNa kI vyAkhyA karate hue zAstradIpikAkAra zrI malpArtha sArathi mizra zabda aura arthakA sambandha karAne vAlA kauna hai isakA parAmarza karate kahate haiM ki___ "jaba sRSTikI Adi huI ho vaisA koI kAla nahIM hai / jagana sadA isI prakArakA hai / yaha pratyakSake anusAra pracalita hai, bhUtakAlameM aisA koI samaya na thA jisameM ki yaha jagat kuchabhI na thA isa jagatakI pralaya AdimeM koI bhI pramANa nahIM hai| ___ Age bar3hate huye dIpikAkAra kahate haiM ki binA pramANa ke bhI yadi yaha mAnaleM ki kucha bhI nahIM thA to sRSTi banahI nahIM sktii|
Page #535
--------------------------------------------------------------------------
________________ kyoMki bhUSTi kAryarUpa upAdeya hai, upAdAnake vinA upAdeya nahIM bana sakatA / miTTI ho tabhI ghaTa bana sakatA hai. miTTIke vinA ghar3Abanate hue kabhI nahIM dekhA gayA yahA~ brahmavAdI pUrvapakSarUpameM kahatA hai ki Atmaivaiko jagadAdAvAsIt sa eva svecchayA vyomAdi prapaJcarUpeNa pariNamati bIjAiva vRkSarUpeNa / cidekarasaM brahma kathaM jaharUpeNa pariNamatIti cen na paramArthataH pariNAma brahmaNaH kintyapariNatameva pariNatavadekameva sadanekapA mukhamivAdarzAdiSvavighAvazAdivartamAnamAtmaivAntmAnaM cidrUpaM jar3arUpapivAdvitIyaM sa dvitIyemikpazyati / seyamavidyopAdAnA svamaprapaMcAnmahadAdi prapaMca sRssttiH| (shaadii01|115-110) _ artha-jagata ke AdimeM (pralaya kAlameM ) eka AtmA hI thaa| vaha AtmA hI apanI icchAse AkAza Adi vistAra rUpameM pariNata hotA hai, jisa prakAra ki bIja vRkSarUpase vistRta ho jAtA hai| zaMkA-(caitanya eka rasarUpa)prakSa.jarUpameM kaise pariNata hosakatA hai? uttara-hama pAramArthika pAriNAma nahIM mAnate kintu apariNata hotA huA pariNasa ke samAna, jaise ki eka rUpa hokara aneka rUpa-darpaNa meM mukha dikhAI detA hai,vivarta prApta karatA hai| avizAke kAraNase AtmA hI cidrUpa AtmAko jar3arUpa dekhatA hai| advitIya ko sadvitIyakI taraha cipa ko jaharU dekhatA hai avidhAkA upAdAma karaNa vAlI svapnApaMcavat madAdi prapaMcarUpa yaha sRSTi hai| mImAMsakoM kA uttara pakSa kimidAnImamannevAyaM prapaMca promiticenna / pratyakSa virodhAt / na cAmamena pratyakS vAdhaH bhavati / pratya
Page #536
--------------------------------------------------------------------------
________________ / 516 ) tasya zIghrapravRttena sarvebhyo balIyastvAn / ' 'kiMca prapaMcA bhAvaM pratIyatA'vazyamAgamopi prapaMcantirgatatvAdasadUpatayA pratyetavyaH / kathaM cAgame naivAgamasyAbhAvaH pra tIyeta 1 asadrUpatayA hi pratIyamAnA na kasyApipadAyarthasya pramANaM syaat| prAmANye vA nAsatyam / ( zA0 dI0 2115 pRSTha 110 ) ___ artha-yA vartamAna meM bhI jagat vistAra asata hai? jo jagata pratyakSase sadrUpa dikhAI detA hai usakA Agamase bAdhita honA saMbhakti nahIM hai. kAraNa yaha hai ki pratyakSa sabase balavAna hai aura AgamakI apekSA isakI pravRtti sabase pahale hotI hai|| __ dUsarI bAta yaha hai ki jaganako asadUpa mAnanevAle puruSako jagata ke andara rahe hue zrAgamako asadU mAnamA par3egA, vahabhI pratyakSa pramANa se nahIM kintu zrAgama pramANase isameM vicAraNIya yaha bAta hai ki Agama svayaM apanA abhAva kisa taraha siddha karegA yadi Agama asadrapa siddha hojAyagA to vaha kisIbhI arthake lie pramANa svarUpa na raha skegaa| aura agara pramANarUpa rahegA to vaha asanUpa nahIM raha sakegA ( asadRSa aura prAmANya ye donoM paraspara birodhI haiM ataH eka vastu meM nahIM Tika sakane / anirvacanIyavAda vedAntargata anirvacanIyavAdI kahatA hai ki hama prapaMca-jagat ko asata nahIM kahate kyoMki asan kisa prakAra kahA jAya ? kintu paramArtha se sat bhI nahIM kaha sakate kyoMki zrAtma jJAnase bAdhA AtI hai| ataH jagan sata aura asata donoM se vAcya na hokara anirvacanIya hai|
Page #537
--------------------------------------------------------------------------
________________ ( 517 ) mImAMsakoM ko uttarapakSa anirvacanIyavAdIkA kathana ThIka nahIM hai / sanase bhinna asat hai, aura asanase bhinna asata nahIM hai to sadrUpa honA caahie| eka kA abhAva dUsarekI sattA sthApita karatA hai| arthAta satkA abhAva asanakI sattA aura asatkA prabhAva satkI sattA sthApita karatA hai / eka ke prabhAva se donoMkA abhAva hojAya yaha bAta azakya hai| ataH jagatako yA to sat kaho yA asat kho| jagatkI ani canIyatA nahIM Tika sakatI / vastutaH vahI asata hai jo kadApi pratIyamAna na ho jaise ki zazaviSANa, prakAza kusuma ityaadi| aura sat bhI vaha hai ki jisakI pratIti kadApi pAghipta na ho jaise Atmatatva / jagatakI pratIti zazaviSANakI taraha sadA ke lie vAdhita nahIM. ataH use asata yA anirvacanIya nahIM kaha skte| kiMtu aAtmatatvakI taraha jagatko sat kahanA cAhie isaliye jar3a aura cetana donoMkI sattA svIkAra karanI hI pdd'egii| aura yadi inakI sattA svIkAra kara loge to advaitavAda ke bajAya dvaitavAda siddha ho jaaygaa| avidyAvAda vedAntargata avidyAvAdI kahatA hai ki vAstavika sattA to brahma kI yA Atma tatva kI hI hai| jagat kI kadAcita pratIta hotI hai yaha adhikRta hai| mImAMsakoM kA parAmarza mImAMsaka avidyAvAdI ko pUchanA hai ki vaha avidyA prAMtirUpa hai yA bhrAntijJAna kA kAraNarUpa padArthantara hai ? yadi kaho ki bhrAntirUpa hai to kisako hotI hai / brahma ko bhrAnti nahIM ho sakatI kyoMki vaha svaccha rUpa hai| jahAM svaccha vidyA hai vahAM bhrAnti
Page #538
--------------------------------------------------------------------------
________________ ( 518 ) saMbhava hI nahIM ho sakatI / kyA kabhI sUryameM aMdhAkArakA saMbhava ho sakatA hai ? kadApi nahIM / yadi kaho ki jIvoM ko bhrAnti hotI hai to yaha bhI ThIka nahIM hai kyoMki vedAnta mata meM brahma ke sivAya jIvoM kI pRthaka sattA hI nahIM hai| yadi bhrAnti sthAna kA kAraNarUpa padArthAntara svIkAra karate ho to advaita siddhAnta ko hAni pahuMcegI aura dvaitavAda kI siddhi ho jAyagI / kadAcit kAraNAntara na hone se brahma kA svAbhAvarUpa avidyA mAnI jAya to yaha bhI saMbhiSita nahIM hai| vidyAsvabhAva vAle brahma kA avidyArUpa svabhAva ho hI nahIM sakatA | vidyA aura avidyA paraspara virodhI hai| donoM virodhI svabhAva eka brahma meM kaise raha sakate haiM ? yadi avidyA ko vAstavika mAnoge to usakA vinAza kisase hogA ? Agamokta dhyAna svarUpajJAna vagairaha se avidyA kA nAza ho jAyagA aisA kahate hoto yaha bhI ThIka nahIM hai kyoMki nityajJAnasvarUpa aa se atirikta dhyAnasvarUpa jJAnava gairaha hai hI kahAM ki jo avidyA kA nAza kareM ? ataH isa mAyAbAda kI apekSA to baddhoM kA mahAyAnikavAda hI ThIka hai, jisameM ki nIla pIta Adi ke vaicitryakA kArya kAraNa bhAva dikhAyA gayA hai| ajJAnavAda vedAntargata ajJAnavAdI kahatA hai ki yaha prapaMca ajJAna se utpanna hotA hai aura jJAna ke dvArA usakA vinAza hotA hai / mRga jala yA prapaMca ke samAna | mImAMsakoM kA uhApoha mImAMsaka kahatA hai ki kulAlAdi vyApAra sthAnIya ajJAna, ghaTasthAnIya jagat aura mUlasthAnIya jJAna mAneMge to bhI jagat
Page #539
--------------------------------------------------------------------------
________________ (516 ) utpatti aura vinAza ke yoga se anitya mAtra siddha hogA kintu atyantAbhAva rUpa asat siddha na hogA / dUsarI bAta ! jJAnase jagat kA nAza hotA hai to vaha jJAna kaunasA hai ? AtmajJAna yA niSprapaMca AtmajJAna ? kevala' prAtma jhAna to virodhI na hone se jagata kA vinAzaka nahIM bana sakatA niSprapaMca AtmajJAna ko kadAcit nAzaka mAnA jAya to usameM AtmajJAna aMza to avirodhI hai, / niSprapaMca mAne prapaMca kA prabhAva jaba taka prapaMca vidyamAna hai taba taka usake prabhAva kA jJAna kaise ho sakatA hai ? usa jhAna ke utpanna huya vinA prapaMca kA nAza bhI nahIM ho sktaa| ataH anyonyAzrayarUpa doSa kI Apatti prApta hogii| isa liye jJAna se bhI jagan kI sattA kA nAza nahIM ho sakatA ! abaki jagata pAtmajJAna kI taraha mata siddha hojAyagA to advaitavAda siddha na hI kara dvaitavAda kI siddhi ho jAyagI / mRga jala to pahalese hI asata haiM ataH usake nAzakA to prazna hI nahIM ThaharatA hai| isaliye yaha dRSTAnta yahAM lAgU nahIM par3atA hai| ityatimatanirAsaH / (zA0 dI0 1 / 1 / 5 pR0 111) arddha jaratIya advaitavAdIkA pUrvapakSa upaniSadko mAnane vAlA vedAntI arddhajAtIya advaitavAdI kahA jAtA hai / vaha kahatA hai ki brahma yA AtmA svayaM hI apanI ikalA se jagat rUpa meM pariNata ho jAtA hai / jisa prakAra bIja vRkSa rUpa sacce pariNAma ko prApta karatA hai / usI prakAra zrAtmA bhI zrAkAzAdi bhinna 2 jagad rUpa meM pariNata ho jAtA hU~ / nAmarUpa bhinna 2 hote huye bhI mUla kAraNa rUpa eka AtmA kA hI yaha saMgha vistAra hai|
Page #540
--------------------------------------------------------------------------
________________ ( 52 ) jagat ke ananyavAda, avidyAvAda, bhrAntivAda, mAyAvAda, ye saba vAda anitya jagata ke aupacArika haiN| jisa taraha muga tRSNA rajjuspaM aura svapna prapaMca thor3e samaya taka avirbhUta ho kara pIle vilIna ho jAte haiM usI taraha jagadvistAra bhI amuka samaya taka avirbhAva prApta karake pIche laga na ho rahA hai / pratimA jagata aupacArika asat haiN| AtmA nitya hone se pAramArthika satya hai / jagat kA asatyatva nairAgya paidA karane ke liye hai| zrAtmA kA paramArthapana satya hai mumukSuoM ke utsAha kI vRddhi karane ke liye hai / mRtpiNDake vikAra kA dRSTAnta grahAM ThIka ghaTita hotA hai| miTTI ke bartana ghar3A zarAba ityAdi aneka nAma vAle hote huye bhI eka miTTI ke vikAra haiN| miTTI satya hai| ghar3A zarAba Adi vAcAraMbhamAtra haiN| nAma rUpa bhinnara haiM vastu bhinna nahIM hai kintu eka hI miTTI hai / zrAtmA aura jagat viSaya meM bhI aise hI samajhalenA cAhiye / jagan nAnArUpa dikhAI detA hai so eka zrAtmA kA vikAra pariNAma rUpa hai / eka hai kintu antaHkaraNakI upAdhike bheda se bhinna bhinna jIva vanate haiN| jIva ke bheda se bandha mokSa kI vyavasthA ho sakatI hai| mImAMsakoMkA uttara pakSa AtmA caitanya rupa honese usakA jar3a rUpa pariNAma nahIM ana sktaa| dUsarI bAta'. eka hI bAsnA mAnanese saba zarIroM meM eka hI AtmAkA pratisaMdhAna hogA / yajJadata aura devadatta donoM alaga 2 pratIta na hoNge| devadatta ke zarIrameM sukhako aura yajJadatta ke zarIra meM duHkhakI pratIti eka samayameM eka hI prAMtmAko hogii| ___antaHkaraNake bhedase donoMke sukha duHkhakI bhinna bhinna pratIti ho jAyagI aisA kahate ho to yaha bhI ThIka nahIM hai / antaHkaraNa
Page #541
--------------------------------------------------------------------------
________________ ; 521 ) acetana hai ataH use sukha duHkhakI pratIti honekA saMbhava hI nahIM ho sakatA hai| anubhava karane vAlA AtmA eka honese sabake sukha duHkhake anusandhAna kauna roka sakatA hai ? koI nhiiN| ataH arddha jaratIya pariNAma-bAda bhI ThIka nahIM hai| (zA0 dI. 1 / 1 / 5 / ) advaitavAdake viSayameM zloka vArtikakAra kumArila bhaTTa kA uttarapakSa puruSasya ca zuddhasya, nAzuddhA vikRti bhavet // 5-82 / svAdhInatvAca dharmAde snena klezo na sujyate / tadvavazena pravRttIvA, vyatireka prasajyate // 5-83 artha--eka hI zrAtmA apanI icchAse aneka rasameM pariNata hokara jagata prapaMcako vistRta karatI hai. vedAntiyA~ke isa kathanakA kumArila bhaTTI usara dete hai ki puruSa zuddha aura jJAnAnanda svabhAva vAlA hai vaha azuddha aura vikArI kaise bana sakatA hai ? puruSakA jagat rUpameM pariNata honA vikAra hai| adhikArI ko vikArI kahanA ghaTita nahIM hotA hai / jagata jar3a aura duHkha rUpa hai / cetana puruSameM jar3a jagatakI utpatti mAnanA azakya bAta hai| dharma adharma rUpa aSTake yogase puruSameM sukha duHkha klezarUpa vikAra utpanna ho jAyege aisA kahanA bhI cita nahIM hai / puruSa svatantra hai dharma adharmake vaza nahIM ho sakatA hai| dharma, adharma, puruSake vaza ho yaha ucita ho sakatA hai| sRSTrike AdimeM yadi eka hI prala hai to dharmAdharmakI sattA hI kahAM rahI? yadi dharmAdharmakI sattA svIkAra kara loge to dvaitatAkI Apatti aayegii|
Page #542
--------------------------------------------------------------------------
________________ (522 ) svayaM ca zuddharupatvAdabhAvAcA nyavastunaH / stramAdibadavidyAyAH pradhuttistasya kiM kRtA / / 584 artha--jo aisA kahate haiM ki hama puruSakA vAstavika pariNAma honA nahIM kahate kintu apariNata hotA huzrA bhI avidyAke caza patimAna ke samAna vidhAtA nAmI hor3ega hone duyaM bhI svapna meM jaise hAthI ghor3e sAmane khar3e ho jaise dikhAI dete haiM chauseM hI avidyAke ghazameM puruSa jagan prapaMcarUpa pratIta hotA hai / vastutaH puruSa jagat rUpameM pariNata nahIM hotA hai, una avidyAvAdI vedAntiyoMke prati bhaTTajI kahate haiM ki puruSa svayaM zuddha rUpa hai. anya koI vastu usake pAsa nahIM hai jaisI hAlatameM strAnakI taraha avidyA kI pravRti kahAMse ho gaI ? aviza bhrAnti hai| bhrAnti kisI na kisI kAraNase hotI hai puruSa vizuddha svabhAva vAlA hai| unake pAsa bhrAntikA koI kAraNa nahIM hai / binA kArazake avidyAkI utpatti kaise ho gaI,? yadi avidyA siddha na huI to usake yogase puruSakI jagat rUpameM pariNati yA pratIti bhI kaise ho sakatI hai ? anyenoSaplave'bhISTe, dvaitavAdaH sajyate / svAbhAvikI pavidyA tu, nocchettu kazcidahati // 5-85 vilakSaNopapAte hi, nazyet svAbhAvikI kvacit / natvekAtmAbhyupAyAnAM heturarita vilakSaNAH / / 5-86 artha-vidhAko utpanna karanevAlApuruSake sivAya anya kAraNa mAnanepara dvaitavAdakA prasaMga AyagA / agara kAraNa na honese puruSa kI taraha avidyAko bhI svAbhAvika mAmalogeto vaha anAdi siddha hogI / anAdi avidyAkA kabhIbhI uccheda nahIM hosktaa| isalie kimIbhI puruSakA mokSabhI nahIM hosktaa| kadAcit pArthiva para.
Page #543
--------------------------------------------------------------------------
________________ ( 523 ) mArakI zyAmatA jisa prakAra abhi saMyogase naSTa hojAtI hai usI prakAra avidyA svAbhAvika zravidyA bhI dhyAnAdi vilakSaNa kArake yogase naSTa hojAyagI aisA kahoge to modI patito dUra ho jAyagImagara eka hI zrAtmA mAnane vAle advaitaaratha AtmAke sivAya dhyAnAdi koI vilakSaNa kAraNahI nahIM hai to avikA uccheda kaise hogI isa Apattise advaitavAda nahIM Tika sakatA isalie dvaitavAda svIkAra karanA yukti saMgata hai| addha tavAda ke viSaya meM bauddhoMkA uttarapakSa vAparAta darzanaM nityatotiH / rUpazabdAdi vijJAne, vyakta medopalakSaNam / / ( tai0 saM326 eka jJAnAtmakatve tu rUpazabda rasAdayaH / sakRdvaiteH prasajyaMte nityo'vasthAntaraM na ca // ( tai0 saM0 330 ) hai artha - pRthvI jalAdika akhila jagat nitya jJAnake vivarttapa I aura AtmA nityAnitya rUpa haiM / ataH nitya vijJAnake sivAya dUsarI koI vastu nahIM hai / isaprakAra kahane vAle vedAntiyoM kA jo kucha aparAdha hai usako zAntirakSitajI isa prakAra dikhAte haiM - aho advaitavAdiyo ! vijJAna eka aura nitya hai / rUparasa zabda AdikA jo pRthaka 2 jJAna hotA hai vaha tumhAre matase na honA cAhie kintu eka jJAnase ekahI sAtha rUpa rasAdi saba padArthoM kA ekarUpa se jJAna honA cAhie agara tuma ye kahoge ki jisa prakAra eka hI puruSameM bAlyAvasthA, taruNAvasthA vRddhAvasthA bhinnara hotI hai / usI prakAra jJAnakI bhI bhinna avasthAeM hoMgI jisaserUpa vijJAna rasavijJAna ityAdi kI utpatti ho jAyagI to yaha kathana bhI ThIka .
Page #544
--------------------------------------------------------------------------
________________ ( 52.4 ) nahIM hai| vijJAnakI avasthAeM badala jAnepara vijJAna nitya nahIM raha sakatA kyoMki avasthA aura avasthAvAnakA abheda honese avasthA ke anitya honepara avasthAvAna bhI anitya siddha hogA / rUpAdi vittito bhinnaM, na jhAnamupalabhyate | tasya pratibheva || ( tai0 saM0 332 ) 1 artha - rUparasAdi jJAnase pRthaka koI nitya vijJAna upalabdha nahIM hotA haiN| jo upalabdha hotA hai bahupratikSaNa badalatA rahatA hai cirakAla taka rahane vAlA koI abhinnajJAna nityavijJAnana to pratyakSa se upalabdha hotA hai aura na anumAnase ina donoM pramANoMse jo vastu siddha nahIM hai usakA svIkAra karanA hI vyartha hai / nitya vijJAna pakSameM bandhamokSakI vyavasthA nahIM hotI viparyastAviparyasta - jJAna bhedo na vidyate / ekajJAnAtmake puMsi bannataH tataH katham // ( tai0 saM0 333 ) artha - nitya eka vijJAna pakSameM viparIta jJAna aura aviparIta jJAna. yathArthajJAna aura avArthajJAna samyagjJAna zraramidhyAjJAna isa prakAra bheda nahIM raha sakatA to eka jJAnasvarUpa AtmAmeM bandha mokSa vyavasthA kaise hosakatI hai ? hamAre mata meM mithyA jJAnakA yoga hone para bandha aura mithyAjJAnakI nivRtti honepara samyagjJAna ke yogase modakI vyavasthA acchI taraha hosakatI hai|
Page #545
--------------------------------------------------------------------------
________________ (BR) nitya eka vijJAnapakSameM yogAbhyAsakI niSphalatA kiM vA nivarttayedyogI, yogAbhyAsena sAdhayet / kiM vA na hAtuM zakyo hi viparyAsastadAtmakaH // tatvAjJAnaM na cotpAdyaM tAdAtmyAt sarvadA sthiteH / yogAbhyAsI pitenAya - maphalaH sarvaeva ca // ( tai0 [saM0 334-335 ) * ! artha - nitya vijJAna pakSameM yadi sidhyAjJAnahI nahIM hai, to yogI yogAbhyAsa ke dvArA kisakI / nivRtti karegA aura kisakI sAdhanA karegA ? yadi nitya vijJAna ko viparyAsarUpa arthAt 1. mithyAjJAnarUpa kahoge to usakA tyAga nahIM hosakatA kyoMki vaha nitya hai / nityakI nivRtti azakya hai| vijJAna AtmarUpa honese sadA : vidyamAna rahegA / vidyamAna satyajJAnakI utpatti azakya haiM, ataH tatvajJAnake lie yogAbhyAsakI AvazyakatA nahIM rahatI / isalie tumhAre mata se yogAbhyAsa Adi sarvaprakriyA niSphala hojAtI / " zrata khaMDana zrI zaGkarAcAryakA kahanA hai ki jisa avasthAmeM dvaita hotA hai vahA~ eka dUsare ko dekhanA sunatA hai" 'jahAM isakA saba apanA zrApa hai vahAM kauna kisako dekhe sune" brahma hI apanI mAyA se aneka rUpa ho gayA hai" ityAdi zrutiyoM se bhI brahmAtirikta saba mithyA pAyA jAtA haiM, isa vedArtha meM yaha zaMkA ThIka nahIM ki pratyakSa se kArya kI
Page #546
--------------------------------------------------------------------------
________________ ( 526 ) satyatA pAI jAtI hai, kyoMki ukta prakAra se kArya kA mithyAtva siddha hai, aura pratyakSa mI sanmAtra kI hI pratIti batalAtA hai. yadi virodha mAnA bhI jAya to zrAmosa honeke kAraNa jisameM doSa kI sambhAvanA nahIM kI jAsakasI aisA jo pramANa usako apane svarUpa kI siddhi ke lie pratyakSAdikoM kI AvazyakatA hone para apane viSaya meM pramANa ko utpanna karane ke lie nirAkAMkSa honeke kAraNa zAstra pramANa valiSTa hai. isa lie kAraNa brahma se bhinna saba miyA hai. yadi aisA kaho ki prapaJca mithyA hone ke kAraNa jIya bhI mithyA hai, so ThIka nahIM kyoMki brahma hI saba zarIra meM jIva bhAva ko anubhava kara rahA hai, jaisA ki "prA ne hI jIva ho kara praveza kiyA "eka deva hI saba tatvoM meM chipA huA hai usase bhinna anya koI draSTA nahIM" ityAdi zrutiyoM se brahma kA hI jIva bana jAnA pAyA jAtA hai, nanu yadi brahma hI saba zarIroM meM jIva bhAba ko anubhava kara rahA hai to jaise eka zarIra vAle jIva ko yaha pratIti hotI hai ki mere pAMva meM pIr3A sirameM nhiiN| isa prakAra saba zarIroM ke suHkha duHkha kA jJAna honA cAhie, aura aAke hI saba sthAnoMmeM jIva honese baddha. mukta, zidhya guru. jhAnI ajJAnI AdikoM kI vyavasthA na rahegI. kyoMki saba jIva brahvA kA svarUpa hai, phira kauna baddha kauna mukta kahA jAya ? isa prazna kA kaI eka advaitavAdI yaha uttara dete haiM ki brahma ke prativimbarapa jIvoM ke sukhitva duHkhitvAdi dharma hai jaimAki eka mukha ke prativimSoMkA loTApana bar3Apana, malInatA tathA sthakachatA Adi maNi kRpANAdi za se pratIta hote haiM, nanu "isa jIvarUpa Atma dvArA praveza karake nAma rUpa ko karU" ityAdi zrutiyoM se graha kathana kara Aye haiM ki jIya brA se bhinna hai. phira upAdhi bheda se vyavasthA kaise ho sakegI?
Page #547
--------------------------------------------------------------------------
________________ ( 527 ) uttara-vastutaH aisA hI hai, parantu kalpita bheda ko mAna kara surU duHkhahI vyAmA kahI gaI hai, kahA~ para para hotA hai ki kisa kI kalpanA ? zuddha jJAnasvarUpa brahma to kalpanA zUnya hone ke kAraNa usakI kalpanA kathana karanA to sarvathA asaGgata hai aura jIvoM kI kalpanA meM yaha doSa hai ki kalpanA hoto jIva bhAva bane aura jIva bhAva ho to kalpanA bana sake / isa prakAra parasparAlaya doSa lagane se dUsarA pakSa bhI samIcIna nahIM ? isakA uttara yaha hai ki bIjAMkura nyAya kI bhAMni avidyA tathA jIva bhAva anAdi hone ke kAraNa parasparAzrayadoSa nahI pAsA, isa liye jIvoM kI kalpanA mAnane meM koI bAdhA nahIM arthAn nAnArUpa vAlI zravastu bhUta avidyA meM gRha stambhakI bhAti parasparAzrayAdi doSa nahIM zrAse tA vAstava meM brahma se vyatirikta jIva svabhAva se zuddha hone para bhI talavAra meM prativimbita mukha zyAmanAdikI bhAMti aupAdhika azuddhi kalpanA bana sakatA hai, kyoMki prativimba gata zyAmatAdi kI bhA~ti jIva gata azuddhi bhI bhrAMti hai. yadi aisA mAne to mokSa bana sakegA aura jIvoM kA bhrama rUpa pravAha anAdi hone se bhrAMti kA mUla dUdanA ThIka nahIM / aba Age kA pUrva pakSa advaitavAda ko na samajhe huve bhadavAdiyoM kI ora se kiyA jAtA hai ki jIva ko kalpisa svAbhAvikApase avidyAkA zyAzraya mAnane para brahma hI avidyAkA Azraya siddha huaa| aura brahma bhinna kalpita zrAkAra se avidyAzraya mAnane para hI avidyAzraya mAnanA par3egA. parantu advaitavAdI loga cidrapa acidrUpa ukta donoM se pRthak koI zrAkAra nahIM mAnate yadi yaha kahA jAya ki kalpitAkAra viziSTa rUpase avidyAzrayasta hai to ThIka nahIM hai, kyoMki avidyAse binA akhaeDhekarasa svarUpa se viziSTa rUpase siddha na ho sakane ke kAraNa usake vizidharUpako hI avidyAlayAkAra kathana kiyA gayA hai, isake atirikta yaha bhI
Page #548
--------------------------------------------------------------------------
________________ ( 528 ) hai ki addhaitavAdI loga jIva ke nAza ko hI mukti mAnate haiMsiddhi ke liye ajJAna ko jIvAzrita mAnate haiM, para yaha vyavasthA jIva ke ajJAnI mAnane para bhI nahIM bana sakatI kyoM ki yaha loga avidyA, ke nAza ko hI mukti mAnate haiM. taba ekake mukta hone para auroMko bhI mukta honA cAhiya, yadi yaha kahA jAya ki anyoMke mukta na hone ke kAraNa avidyA banI rahatI hai to ekakI bhI mukti nahIM honI cAhie, kyoMki andhakA kAraNa avidyA banI huI hai. yadi yaha kaheM ki pratyeka jIvakI avidyA pRthak 2 hai. lieko bhavimA nA ho to apanA aura jisakI banI rahegI yaha baddha rahegA,to yahAM praSTavya yaha haiki yaha bheda svAbhAvika hai vA avidyA kalpita ? svAbhAvika isalie nahIM kaha sakate ki jIyAke bhedake lie jo avidyA kI kalpanA kI gaI hai vaha vyartha ho jAyagI, yadi kahoki vaha bheda avidyA kalpita hai to prazna yaha hai ki bhedakI kalpanA karane vAlI avidyA prAmakI hai vA jIvoMkI ? yadi bAkI hai to hamArI hI bAta mAnanI par3egI, ki eka avidyAke nAza honese sabakI mukti kaise ho jAnI cAhie, yadi jIvAMkI hai to prathama jIva ho to unake Azrita aviyA bane aura avidyA ho to jIvIkA bheda ho sake yaha itaretarAmaya doSa sarvathA anivArya banA rahegA, adi yaha kahA jAya to ki-bIjAkurakI bhAMti ukta doSa nahIM ho sakatA. arthAt jaise bojase aMkura aura aMkurase bIja isa prakAra avidyAse jIva aura jIvase avidyA honA sambhava hai. yaha isa liye ThIka nahIM ki bIjAMkura nyAyameM to jisa bIjase jo vRkSa hotA hai usase phira vahI boja' nahIM hotA kintu dUsarA hotA hai, aura yahAM to jisa avidyAse jo jIva kalpanA kiye jAte haiM unhIM jIvoMko Azraya karake yaha avidyAtheM rahatI hai. yadi kahA jAya ki bIjAMkura nyAya
Page #549
--------------------------------------------------------------------------
________________ ( 526 ) kI bhAMti pUrva 2 jIvAcita avivAoM se uttara jIvoMkI kalpanA ho sakatI hai, aisA mAnanese jIva anitya hogA, aura binA kie hue karmakA phala milanA yaha doSa bhI AyegA, isI bAta se zrajhameM bhI dg jala se uttarajIvaka panAkA khaNDana samajha lenA cAhie, avidyAko pravAha rUpase anAdi mAnane para tatkalpita jIvako bhI pravAha rUpase anAdi mAnanA par3egA, isa lie mokSa paryanta jIva bhAvakA nitya rahanA advaitavAda meM siddha nahIM ho sakatA aura jo avidyAko nirvAcanIya mAnakara usameM itaretarAbhayAdi doSoMko bhUSaNa-rUpa mAnA hai isameM vaktavya yaha hai ki yadi aisA mAnA jAye to mukta puruSoMko, aura parajhako bhI zravidyA prasa legI, yadi kaho ki vaha zuddha aura vidyA svarUpa hai, isaliye unako avidyA nahIM laga sakatIM to phira kisa tarkase zuddha cetanako avidyA AzramaNa kara sakatI hai aura ukta vyaktiyoM se jIva ko bhI AzrayaNa nahIM kara sakatI, kyoMki aviyAke lagane se prathama vaha bhI zuddha thA. isake atirikta pravya yaha hai ki Tea fares hone para athiyA nAza parase jIvakA nAza hotA hai vA nahIM ? yadi hotA hai to svarUpa nAza rUpa mokSa huA, yadi nahIM hotA to avidyA ke nAza hone para bhI mokSa nahIM hogA. arthAt brahma svarUpase bhinna jIva jyoMkA tyoM hI banA rahA phira brahmAtmaikarava rUpa mokSa mAnanA ThIka nahIM, kyoMki advaitavAdiyoM ke manameM brahmase prathaka jIva bane rahane se mukti nahIM hotI aura jo yaha kahA gayA hai ki mapi nalavAra aura darpaNa AdikoM meM jaise mukha kA mailApana, vA zuddhapana athavA choTApana Adi pratIta hotA hai siture upAdhibhedase zuddha azuddha AdikoM kI vyavasthA ho sakegI. yahAM vicAraNIya yaha hai ki alpala malinatvAdi jo upAdhikRta doSa haiM vaha kaba nAza hoMge ? yadi kahA jAya ki talavAra Adi upAdhiyoMke haTa jAnese. to prazna yaha hai ki e
Page #550
--------------------------------------------------------------------------
________________ ( 530 ) alpatvAdi prativimba raheMge vA nahIM ! yadi raheMge to jIvake bane rahanese mukti na hogI yadi miTa jAyegeM to phirabhI jIvakA nAza rUpahI mukti huI, aura bAta yaha hai ki jisake matameM apuruSArtha rUpa doSoMkI pratIti vandha aura una doSoMkA nAzamukti hai, usake matameM praSTavya yaha hai ki aupAdhikadoSoMkI pratIti vimbasthInAya brAko hai athavA prativimba sthAnIya jIvako vA kisI anyako hai ? prathama do vikalmoM meM yaha dRSTAnta ki mAlanAdi doSa kRpANAda upAdhivaza hote haiM nahIM ghaTa sakate, kyoMki brahma nirAkAra hai usakA pratibimba nahIM ho sakatA, yadi doSoMkA honA brahmameM mAnA jAya to avidyAkA mAnanA par3egA aura vaha prakAza svarUpa hone ke kAraNa avidyAkA zrAzraya nahIM ho sakatA, tIsarA vikalpa isa lie ThIka nahIM ki brahmAse bhinna jIva koI anya-dRSTA nahIM phira prazna yaha hai / ki avidyA jar3a honeke kAraNa svayaM kalpanA nahIM kara sakatI aura jIva apanI kalpanA isalie nahIM kara sakatA ki AtmAzrayakA doSakA prasaMga pAtA hai. yadi yaha kahA jAya ki zukti rajatAdikoM kI bhAMti jIva avidyA kalpita hone ke kAraNa brahma hI kalpanA karanevAlA hai to aisA mAnane para brAmeM ajJAna AtA hai| yadi brAjhameM ajJAna mAne to prazna yaha hogA ki brahma jIvoM ko jAnatA hai yA nahIM ? yadi nahIM jAnatA to jJAna pUrvaka sRSTi nahIM raca sakatA. yadi jAnatA hai to brahma meM avizthA banI hI rahI, kyoMki advaitavAda meM vinA azAnase brahma meM jAnanA nahIM hotA, isakathanase mAyAaura avidyA ke vibhAgakA khaNDana samajha lenA cAhie kyoM ki binA ajJAnase mAyAvAlA brahmabhI jIvoMko nahIM dekhasakatA yadi yaha kahA jAyaki brahmAkI mAyA jIva darzana karAnekI zakti rakhatI huI jIyAke mohana karanekA hetu ho sakatI hai taba zuddha akhaNDa brahma ke prati jhUTha jIvoMko dikhalAnevAlI avidyA hI mAyA nAma sevyavahata hotI hai avidyA pRthaka vastvantara nahIM, yadi kahA
Page #551
--------------------------------------------------------------------------
________________ ( 531 ) jAya ki viparIta darzanakA hetu avidyA hai aura mAmeva jo mithyA jagata hai isako mAyA midhyA hI dikhalAtI hai isalie viparIta darzanakA hetu na honese mAyAko abiyA nahIM kahA jA sakatA, yaha bAta ThIka nahIM, kyoMki candramAke eka jAnane para bhI do cAMda jJAnakA kAraNa avizA hai| tathA ca zradvatavAda zrI zaGkarAcArya Adi ne vedAnta Adi granthoM kA artha dvaita paraka kiyA hai / parantu hamArI dRSTimeM prasthAna trayokA yaha abhiprAya nahIM hai kyoMki yadi eka brahma hI saba zarIroM meM jIva bhAva ko anubhava kara rahA hai to jaise eka zarIra vAle ko yaha pratIti hotI hai ki mere peTa meM darda hai bAMkhAdimeM nahIM hai isI prakAra use anya saba jIvoMke bhI sukha va duHkhoMkA jJAna honA cAhiye / parantu hama dekhate haiM ki eka jIvako dUsare jIvoMke sukha duHkha Adi kA anubhava nahIM hotA ataH yaha siddha hai ki zradvaitavAda ayukta hai| tathA saba jIvoM ke brahma hone se, baddha. mukta, guru, ziSya, jJAnI ajJAnI AdikI vyavasthA hI nahIM bana skegii| yadi yaha kahA jAye ki sukha duHkha guru ziSya jJAnI ajJAnI saba kalpanA mAtra haiM vAstavika nahIM hai, to prazna yaha upasthita hotA hai ki ye kalpanAyeM kisakI haiM ? kI yA jIvakI ? yadi kaho ki brahma kI kalpanAyeM haiM to brahma to zuddhasvarUpa hai usameM to kalpanA kA honA Apake siddhAnta ke viruddha hai / aura yadi jIva kI kalpanAyeM mAneM to yonyAzrayadoSa AtA hai kyoMki kalpanA ho taba jIvatya ho aura jIvatva hone se kalpanA ho sake / ataH parasparAzrayadoSa hone se yaha kalpanA bhI yuktiyukta nahIM hai| ana tathA ca advaitavAda mAnane para vedAdi zAstra bhI mithyA siddha
Page #552
--------------------------------------------------------------------------
________________ ( 532 ) ho jAte haiN| kyoMki ye saba bhI mAyAkRta, kalpita athavA zravidyA ati bheda haiM, ataH punaH ina mithyA zAstroM meM varNita mokSake upAyoM kA bhI kula sAra nahIM hai / zrataH vedAnta darzanakArane svayaM pradvaitavAdakA nirAkaraNa nimna zabdoM meM kiyA hai| kRtsnaprati niravayava zabdakopo vA / 22226 arthAta --darzanakAra kahate haiM ki advaitavAda mAnanepara yaha zaMkA hotI hai ki saMpUrNa mAyA ke cakAra meM AyA huA hai athavA usakA kucha aMza ? yadi kaho ki samasta brahma avidyAsita hai taba to Aja taka kisIko mokSa huA hI nahIM hai kyoMki abhI taka akhila mA bandhanameM hai, jaba abhItaka kisIko bhI mukti nahIM huI to Age koI mokSa prApta karasakegA isameM kyA pramANa hai, ataH mokSa Adi upadeza mithyA hai| aura yadi kaho ki mAkA eka deza mAyA ke bandhanameM haiM to majha ko niraMza niravayaya kahane bAlI zrutiyoM kA unapara kopa hogaa| arthAt una zrutiyoM ke viruddha honese yaha kathana amAnya hogaa| isa prakArakI aneka yuktiyoMse isa kRtsna adhikAra' meM advaitavAdakA khaMDana kiyA gayA hai. ataH yaha siddha hai ki vedAnta darzanameM advaitavAda kA samarthana nahIM kiyA gayA hai / yoga aura Izvara prazna yaha hai ki yoga jo sezvara sAMkhya kahalAtA haiM usa yoga IzvarakA kyA svarUpa haiN| isakA uttara svayaM mahAbhAratakAra deta haiM - yuddhaH pratibuddhatvAd buddhamAnaM ca tatvataH / buddhamAnaM ca buddhaM ca prAduryoga nidarzanam // mahAbhArata zrAdiparva 0 308-48
Page #553
--------------------------------------------------------------------------
________________ ( 533 ) arthAt yogadarzanakA Izvara buddha ( jJAna ) svarUpa hai, parantu vaha ajJAnavaza jIvadazAko prApta horahA hai| abhiprAya yaha hai ki yogakI paribhASA meM padArtha haiM, eka buddha dUsarA buddhayamAna / buddha paramAtmA tathA buddhayamAna jIvAtmA buddha mAnake 'buddha' hojAne kohI yoga siddhAnta kahate haiM, jIvAtmA se paramAtmA honA yahI yogakA phala hai| Age isako aurabhI spaSTa karate haiM. - yadA sa kevalI bhUtaH vaDaviMzamanupazyati / tadA sa sarvavid vidvAn punarjanma na vidyate // ! mahAbhArata Adiparva 0 316 arthAt jaba vaha jIvAtmA sampUrNa karmoM ke bandhanase chUTakara 'kevalI' nirmala mukta hojAnA hai to vaha sarvaza (Izvara) hojAtA hai| phira usakA janma Adi nahIM hotaa| vaha sarvajJa sampUrNa ava sthAoM ko pratyakSa dekhatA hai| yahAM jaina darzanakA jIvAtmA se paramAtmA bananA tathA usakA sarvajJahonA hI siddha nahIM hai apitu usake 'kevalI' Adi pArabhASika zabdoMkI bhI samAnatA hai| isI bAsako paMjayacaMdajI vidyAlaMkAra ( gurukula kAMgar3I ke snAtaka) ne bhAratIya itihAsakI rUparekhA' meM svIkAra kiyA hai| Apa likhate haiM ki yogakA Izvara, buddha mahAvIra, kRSNa athavA rAmake samAna muktAtmA hI hai 'vaidika siddhAnta bhI mukAmako hI Izvara mAnatA hai | ina saba ke alAvA yoga meM Izvara kA bAcaka, 'om' batAyA hai / OM kA artha jIvAtmA hI hai graha hama siddha kara cuke haiM ataH isase bhI siddha hotA hai ki yoga meM bhI koI jagata kartA vizeSa Izvara nahIM mAnA gayA hai| apitu mukta zrAtmA ko hI Izvara mAnA gayA
Page #554
--------------------------------------------------------------------------
________________ hai| aura vaha Izvara yogI ke liye eka abalambana mAtra hai| tathA yaha bhI smaraNa rakhanA cAhiye, ki isa yoga sUtra ke kartA ve hI pataMjali muni nahIM haiM, jo ki mahAbhASya ke karmA haiN| kyoMki mahA bhASya meM kahI bhI Izvara zabda kA prayoga isa artha meM nahIM huara ataH yaha patAJjali arvAcIna vyakti haiN| sAMsya bhAratIya darzanoM meM sAMkhya darzana kA bar3A mahatva pUrNa ucca sthAna hai| isake racayitA mahA muni kapila hai| inakA kathana vedoM meM bhI AtA hai| 1 darzanAmekaM kapila samAnam / 1116 gItA meM bhagavAna kRSNa ne kahA hai ki siddhAnAM kapilo muniH" arthAn siddhoM meM kapila muni maiM hU~ | abhiprAya maha hai ki siddhoMmeM kapila muni sarva zreSTha haiN| ahiyudhnya saMhitA nAmaka grandha meM likhA hai ki kapila tretA ke Adi meM huce (10 55) vahAM AdhAnsara tathA hiraNyagarbha aura kapila kA vetA ke prArambha meM utpanna jhonA likhA hai ki inhoMne veda sabhA sAMkhya mArga evaM yoga mArga ko kramazaH pracalita kiyA / yaha pramANa kucha adhika mUlya nahIM rakhatA / kAraNa yaha ki prathama to yehI atyanta vivAdAspada viSaya hai ki tretAkA Adi kaba thA tathA tInoM RSiyoMkA eka sAtha honA bhI galata hai| tIsarI bAta yaha hai ki yaha pustaka navInatara hai| saMbhavataH IsAse bAvakI yaha racanA hai| mahAbhArata sabhAparva adhyAya 72 zloka 6 meM yudhiSThirake rAjasUya yajJameM kapila muni vidyamAna the|
Page #555
--------------------------------------------------------------------------
________________ ( 535 ) yAjJavalkyaM ca kapilaM ca kApAlaM kauzikaM tathA / isase spaSTa hai ki sAMkhya matakA pracAra mahAbhAratake samaya meM huaa| sAMkhya siddhAMta sAmAnyatayA sAMkhyake 24 yA 25 tatva gine jAta hai parantu itihAsase patA calatA hai ki pahile sAMkhyoMke tatva nizcita nahIM the| mahAbhArata zAnti parva a0 275 meM asita aura devalakA saMyAda diyA hai| usameM sRSTike matva isa prakAra ginAye haiN| mahAbhUtAni paJcaite tAnyAhu tacintakAH / tebhyaH sRjati bhUtAni kAna aAtma pracoditaH / / etebhyaH yaH paraM brUyAdapat brUyAdasaMzayam / isameM spaSTa hI hai ki sRSTike ATha kAraNa haiN| pAMca mahAbhUta kAla, buddhi, vAsanA / yaha nizcitta hai ki ye satva cArvAka matake nahIM the / saMbhava hai sAMkhyoMke hI ye tatya ho kyoMki asin va devala kapilake ziSya the| eka sthAna para solyoMke 17 tatvoMkA ullekha hai| yaM tridhAtmAnamAtmasthaM vRttaM SoDapabhiguNaH / pAhuH saptadazaM sArakhyAstasmaiM sAMkhyAtmane namaH // zAnti parva bhISmastava isameM pAMca mahAbhUta, dazendriya aura mana ye solaha tatva ginA kara 5, vAM zrAtmA mAnakara 17 tatva ginAye haiM / pratIta hotA hai ki sAMkhyA meM tathA yoga matameM pahile yahI 17 tasva athavA kucha bhedase donoMmeM sAmAnatayA mAne jAte the| parantu zadameM sAlyake anya paJcazikha Adi prAcAryone tatvoMkI saMkhyA bar3hAkara athavA
Page #556
--------------------------------------------------------------------------
________________ ( 533 ) 25 kara dii| mahAbhArata tathA gItAke svAdhyAyase patA calatA hai ki usa samaya bhAratavarSameM sAMkhya matakI dundubhI baja rahI thIM, isaliye zAyada yogamata vAloMne bhI ina tatvoMko svIkAra kara liyA ho, tathA usameM AtmAke do bheda karake 26 bheda mAne gaye ho / vAstavameM nyogamatake 25 yA 26 natvoMkI prasiddhi nahIM hai| purANAdi anya kisI andhase isakI sAkSI bhI nahIM miltii| sAMkhya veda virodhI thA mahAbhAratake zAnti parva adhyAya 268 meM gAya aura kapila ko eka kahAnI likhI hai ! usa samaya goMmeM gobadha hotA thA. gau ne Akara kapilase rakSAkI prArthanAkI unhoMne apanA spaSTa mata ghoSita kiyA ki vAhare veda ! terI bhI ajaya lIlA hai tUne hiMsA kohI dharma kaha diyA hai| pratIta hotA hai unhoMne isake viruddha pracAra bhI kiyA hogA / sambhavataH prAmANoMne isIliye isakA nAstikakI pazvI dI hogii| vahAM spaSTa likhA hai ki hiMsA dharma nahIM ho sakatA cAhe vaha zrutimeM chI kyoM na likhA ho / Izvara aura saukhya sAMkhyamata prArambhase hI IzvarakA virodhI hai| mahAbhArata zAnti parSa a. 300 meM sAMkhyavAdiyoM aura yoga mAgiyoMke zAstrArthakA ullekha hai / usameM likhA hai ki yoga vAle kahate the ki Izvara hai tathA sAMkhya vAle kahate the ki Izvara nahIM hai, yogI loga kahate the ki yadi Izvara nahIM mAnoge to mukti kaise hogii| sAMkhyA: sAMkhya prazaMsanti yogA yoga dvijAtayaH / anIzvaraH kathaM muccedityevaM zatra karzanaH // 3 // yaha bAta dhyAna meM rakhanI cAhiye ki yogiyoM kA Izvara
Page #557
--------------------------------------------------------------------------
________________ / 537 ) vartamAna mAnyatAke anusAra sRSTikartA Adi guNoM vAlA nahIM hai, apitu muktike liye avalambana mAtra hai| mukta AtmA hI yogamatakA paramAtmA hai. yaha hama pUrva yogake kathanameM dikhalA cuke haiM zrImAna lokamAnya bAla gaMgAdhara jI tilakane apane gItA rahasyameM spaSTa likhA hai ki "sAMkhyoMko chainavAnI arthAt prakRti aura puruSako anAdi mAnane vAlA kahate hai| ve loga prakRti aura puruSake para Izvara. kAlasvabhAva, yA anya mUla tatvako nahIM maante| isakA kAraNa yaha hai ki yadi Izvara Adi saguNa haiM, taba to unake manAnusAra ve prakRtise utpanna hue haiN| aura yadi niguNa mAneM to nirguNa se saguNA padArtha kabhI utpanna nahIM hotaa|" gItA rahasyameM IzvarakRSNa racita sAMkhya kaumudIkA eka aisA zloka bhI likhA hai jo prAcIna pustakoM meM thA parantu bAdameM kisI Izrara bhaktane nikAla diyA thaa| vaha nimna prakAra hai| kAraNamIzvarameke bruvate kAlaM pare svabhAvaM vA / prajAH kathaM nirguNato vyaktaH kAlaH svabhAvazca / / isa zlokameM tInoM kAraNoMkA spaSTa strae una kiyA hai| isa viSayameM gItA rahasya adhika sundara grantha hai / vartamAna sAMkhya darzana se yaha sAMkhya tatva kaumudI' bahuta prAcIna hai aura sAMkhyoM kA vAstavika anya yahI hai / aisA sabhI vidvAnoM kA mata hai / ataH sAMkhyakAra nirIzvaravAdI thA yaha siddha hai / . sA~khya aura saMnyAsa jahAM sAMkhya vaidika kriyA kANDakA virodhI thA vahAM sAMkhya saMnyAsa kA bhI virodhI thA / zAnti parva a.. 320 meM likhA hai ki dharmarAja janaka paMcazistrAcArya kA ziSya thA usakA aura
Page #558
--------------------------------------------------------------------------
________________ ( 538 ) sulabhA kA vahAM vivAda diyA hai| sulabhA saMnyAsa ke pakSa meM thI, aura janaka pakSa meM thA / janaka ne kahA ki tridaNDa dipu yathAsti moksse| jJAnena kasyacit / trAdi karma na syAt tunya hetau parigrahe // 42 // isakA khaNDa sulabhA ne kiyA hai| ataH spaSTa hai ki sAMkhya bAdI usa samaya ke saMnyAsa ke bhI virodhI the / ityAdi pramANoM se siddha hai ki kapila veda virodhI mata thaa| yogI matameM bhI vaidika kriyA kANDoM ke liye koI sthAna nahIM thA / tathA na vaha Izvara kI hI koI prathaka sattA mAnatA thaa| isa liye ye donoM saMpradAya eka hI samajhe jAte the| eka bAta aura bhI hai ki donoM meM ahiMsAvAda kI samAnatA thI tathA vaidika hiMsA ke donoM hI virodhI the| parantu yogamata saMnyAsa ko mAnatA thA / usameM tapa pradhAna thaa| tathA sAMkhya meM kevala jJAna pradhAna thA sAMkhya mata upavAsa Adi ko bhI nahIM mAnatA thaa| yogamata meM kyoMki tapa kI pradhAnatA thI / aura vaha kaThinatara ho gaI thI, ataH janatA usase uba gaI thI aise samaya meM sAMkhya ne apane sugama jJAna. mArga kA pracAra kiyA janatA to prathama se hI kisI aise sulabha dharma kI khoja meM thI basa janatA ko kapilakA sahArA mila gayA isaliye yogamata naSTa prAya hogayA, aura bhAratameM sAMkhya kA zabda gunjAyamAna hone lagA / eka samaya thA jaba bauddhamata kI taraha sAMkhya mata kA bhI bhArata meM sAmrAjya thaa| isake aneka AcArya huye haiM / sAMkhya tatvoMkI bhinna 2 mAnyatAyeM zAntiparva 0 306 se 308 taka sAMkhyoMke 24tatva isaprakAra hai| 1 prakRti, 2 mahana. 3 ahaMkAra, 4 se 8 taka pAMca sUkSma bhUtameM kAThamUla prakRti haiM, tathA pAMca sthUlabhUta aura pAMca indriyAM, pAMca
Page #559
--------------------------------------------------------------------------
________________ ( 536 ) karmendriyAM aura mana ye 24 tatva mAMkhyoMke nita kie haiN| 5 vA tatva puruSa athavA AtmA hai| vanaparvake yudhiSTara vyAdha sambAdameM bhI 24 tatvoMkA ullekha hai / parantu ye upayuktasatvoMse bhinna pratIta hote haiN| mahAbhUtAni khaM vAyuranirApazca tAzca bhuuH| zabdaH sparzazca rUpaM ca rasogandhazca tadguNAH // paSTazca cetanA nAma mana ityabhidhIyate / mI bhaved buddhirahaMkArasvataH param / / indri Na ca pazcAsmA rajaH satvaM tamastathA / itye saMsadazako rAzikhyaka saMjJakaH // sarvairihendriyArthai stu vyaktAvyaktaH susaMkRtaH / zika ityevaM vyaktAcyaktamayoguNAH / a0 210 abhiprAya yaha ki 5 mahAbhUta 6 mana 7 buddhi 8 ahaMkAra 5 indriyAM tathA 5 unake artha tanmAtrAyeM / vyakta aura avyakta isa prakAra 24 tatva yahAM mAne gae haiN| parantu hai gar3abar3a kyoMki jaba 17 tatvAMkI 1 kI rAziko avyakta kaha cuke haiM to punaH vyakta aura avyakta prathaka kaise ginA die / ___ityAdi aneka bAteM yahAM vicAraNIya haiN| isI prakAra kahIM 17 satya haiM to kahIM 16 mAne gae haiN| kahI 24 so kehI 25 aura kahIM 26 bhI kaha diye haiN| ina saba paraspara siddha bAtoMse spaSTa hai ki usa samaya taka sAMkhya ke tatva nizcita nA hue the aura ina tatvoMke mAnane meM bhI vidvAnoMkI aneka zaMkAyeM 1 usI samaya cArvAka matakA bhI pracAra hone lagA thaa| usake anugAyIAkAza ko koI tatva nahIM maantethe| anya parokSa saraSoM kI to bAsakI kyA
Page #560
--------------------------------------------------------------------------
________________ ( 540 ) thii| isIprakAra sAMkhya matake sAtha 2 cArvAka matakA bhI bhArata meM janma huA usane janatA meM tarpha buddhi utpanna kara dI / isIlie sAMkhya viSayaka aneka siddhAntoM meM logoM kI zaMkAyeM uThane lagoM zrIM / ina zaMkAoMne zanaiH apanA vikarAla rUpa dhAraNa kiyA aura janaka matakA cAra umata karane lgaa| : astu uparokta kathana se sAMkhyoMkI prAcInatA siddha hotI hai| nAma karaNa sAMkhya darzana kA nAmakaraNa hI isake mUla siddhAntakA dyotaka hai / yaha sAMkhya, zabda saMkhyA se banA hai| prakRti aura puruSa ke viveka ko saMkhyA kahate haiM / sAMkhya darzana meM isa saMkhyA arthAta prakRti aura puruSa kA viveka kathana kiyA gayA hai| isaliye isakA nAma sAMkhya hai / isake siddhAnta upaniSadoM tathA vedoM meM bhI bIja rUpa se milate haiN| vartamAna samaya meM sAMkhya siddhAnta ke do prasiddha prantha haiN| (1) sAMkhyakArikA (2) sAMkhya sUtra, inameM sAMkhyakArikA hI prAcIna hai| yaha aitihAsikoM kA sarvamAnya siddhAnta haiM (zrI zaGkarAcArya jI Adi prAcIna AcAryoM ne sAMkhya kA samAlocanA karate huye kArikA kI hI samAlocanA kI hai, ataH siddha hai ki usa samaya taka sAMkhya sUtroM kI racanA nahIM huI thii| sAMkhya darzana aura sAMkhyakArikA donoM hI grantha anIzvaravAdI hai| tathA jagata kA kAraNa eka mAtra prakRtiko hI mAnate haiN| purANoMmeM usa prakRti ko hI zaktike rUpameM mAnA gayA hai| tathA devI bhAgavatameM usIkA nAma devI hai| yahI IzvarI jananI, mAyA Adi nAmoM se vikhyAta hai /
Page #561
--------------------------------------------------------------------------
________________ ( 541 ) zakti tvameva jananI mUla prakRtirIzvarI, tvamevAdya sRSTividha svecchayA triguNAtmikA / kAmArthe saguNatvaM ca vastuto nigu svayam parayayasvarUpAttvaM hatyA nityA sanAtanI / tejaH svarupA paramA bhaktAnugraha vigrahA, dear sarvezA sarvAdhArA parAtparA / sarvavIja svarUpA ca sarvapUjyA nirAzrayA, sarvA sarvatobhadrA sarvamaMgala maMgalA | brahma vaivartapurANa prakRti khaNDa 2-66-7-10 zrahaM vasubhizcarAmi Rgveda / maM0 10-225 prakRSTa vAcakaH prazca kRtizca sRSTi vAcakaH / sRSTI prakRSTA yA devI prakRtiH sA prakIrtitA / devI mA0 I I isa prakAra mAMkhyavAdI prakRtiko hI isa jagatakA ekamAtra svatantra kAraNa mAnate haiM tathA Rgveda meM jo vAgAMNI sUkta vAyA hai, usakA artha bhI ve loga prakRti hI karate haiN| adhika kyA sAMkhyAcAryoM ke mata meM una saba zrutiyoMkA (jinameM Izvara kA kathana batalAyA jAtA hai ) artha bhI prakRti paraka hI kiyA jAtA hai / isako svayaM sAMkhyasUtra meM hI mAnA gayA hai| jaisA ki hama Age dikhalAveMge zrI mAdhavAcAryane sarvadarzana saMgraha meM sAMkhyakA vAkya isa prakAra likhA hai /
Page #562
--------------------------------------------------------------------------
________________ ( 542 ) yastu paramezvaraH karuNayA pravartaka iti paramezvarAstitya ghAdinAM DiMDimaH sa prAyeNa gataH vikalpAnupapateH / zaktiH sRSTeH prAk pravartate sRSTayuttarakAle vA / zrAdhe zarIrAdyabhAvena duHkhAnupattau jIvAnAM duHkha grahazocchAnutpattiH / dvitIye parasparAzraya prasaMgaH karuNayA sRSTiH sRSTayA ca kAruNyamiti // arthAta- jo loga sRSTi racanA meM IzvarakA dayAbhAva kAraNa hai isa prakAra bigula bajAte phirate the vaha aba havA huaa| kyoMki prazna yaha hai ki IzvarakI pravRtti jagata se pahale thI yA jagatake pazcAt pravRtti huI / yadi pravRtti pahale huI to karuNAkA abhAva siddha hogayA kyoMki sRSTise pUrva koI bhI dukhI nahIM thA phira gayA kisa para aaii| yadi kaho usakI pravRti bAdameM hotI haiM to jagata karttA na rahA kyoMki usakI pravRti se pUrva hI sRSTi thii| tathA yahAM karuNA dvArA jagata aura jagatase karuNA hone para anyonyAzraya doSa bhI haiN| tathA vaidika darzanake suprasiddha tArkika ziromaNi vAcaspati mizrane sAMkhyakArikA naM057 kI TIkA karate hue uparokta praznoMke alAvA eka yaha bhI prazna uThAyA hai ki yadi yaha mAnabhI liyA jAya kiM jagatracanA meM Izvara kI dayA hI kAraNa hai phira bhI yaha prazna hotA hai ki usane saba jIvoMko sukhI kyoM na banAyA yadi yaha kaho ki vicitratA karmAnusAraheM taba Izvara tathA Izvarako dayA kAraNa na rahA kyoMki isa avasthAmeM Izvara akiMcita kara rahA tathA jaba kamakA hI pala hai to dayA na rhii|
Page #563
--------------------------------------------------------------------------
________________ ( 443 ) api ca karuNA prerita IzvaraH sukhina evaM jantUna sRjedatra karma vicitrAdvaicitryam iti cet kRtamasya prekSAvataH karmAdhiSThAnena | ityAdi / abhiprAya yaha hai ki jaba se kapila muni huye usa samaya se Aja taka ke sabhI vidvAnoM ne yaha mAnA hai ki sAMkhya darzana anIvAdI hai / mahAbhArata ke pramANa se yaha siddha hotA hai, ki kapila loga na sirpha anIzvaravAdI the apitu ve Izvara ke viruddha khule Ama pracAra bhI karate the / tathA isa viSaya meM zAstrArtha bhI karate the / ye sampUrNa aitihAsika pramANa itane pravala haiM ki koI buddhimAna inakA nirAdara nahIM kara sktaa| isake pazcAt bhAratIya darzanakAroM ne bhI tathA una darzanoM ke evaM sAMkhya ke bhASyakAroM ne bhI isakI puSTi kI hai ki yaha darzana Izvara kA virodhI hai| isake alAvA jaina, bauddha AcAryoM ne bhI isako anIzvaravAdI likhA hai| arthAt zrI zaGkarAcArya zrI rAmAnujAcArya, mAdhavAcArya. kumAralAcArya, Adi sabhI zrAcAryoM ne tathA vAcaspati mizra jaise mahAna sabhI vidvAnoMne isakI anIzvaravAdI mAnA hai| isake pazcAt saMsArake sabhI prAcIna bhASyakAroMne bhI aisA hI mAnA hai vartamAna samayake sabhI svatantra vicAra vAle vidvAnoM kA tathA sabhI aitihAsika vizeSajJoM kA yahI mata hai| ataH yaha spaSTa siddha hai ki sAMkhya darzana IzvarakA kaTTara virodhI hai parantu phirabhI yaha bahiraMga parIkSA hai ataH aba hama isakI aMtaraMga parIkSA karate haiN| kyoMki vartamAna ke kucha sAmpradAyika mahAzayoM kA yaha haTha hai ki sAMkhya darzana bhI sacarat hai. ! samaya
Page #564
--------------------------------------------------------------------------
________________ ( 544 ) darzana paricaya aura sAMkhya darzana darzana paricayake vidvAna lekhakane likhA hai ki "sAMkhya darzanako dekhane para yaha spaSTa vidita hotA hai, ki usa meM khUba khUba IzvarakA khaMDana kiyA gayA hai| sAMkhyakArikAmeM bhI IzvarakA khaMDana kiyA hai| chahA~ darzanoM ke TIkAkAra prakhyAta dArzanika vAcaspati mizmane to apanI sAMkhya tatva kaumudImeM eka bAra hI Izvarako ur3A diyA hai| sAMkhya darzanake prathamAdhyAyakA 13 vAM sUtra hai-"IzvarAsiddha" isa sUtrakA abhiprAya yaha hai ki Izvara siddha hI nahIM hotA / pratyakSa pramANakA lakSaNa karate hue yaha sUtra AyA hai / pahale sUtrameM darzanakArane likhA hai ki bAharakI kisI bhI cIjase indriyoMkA sannikarSa yA sambandha hone se pratyakSa jJAna hotA hai / " isa lakSaNa para graha saMdeha uThAyA gayA hai ki nahIM yaha lakSaNa hI ThIka nahIM hai kyoMki Izvara ke pAsa to koI indriya nahIM hai aura vaha saba padArthoMkA pratyakSa kara letA hai isI zaMkAkA uttara dete hue darzanakAra kahate haiN| --IzvarA siddhe" arthAt jabaki Izvara hI prAmANika yA prasiddha hai taba usakI kAhekI indriyoM aura usakA kaisA pratyakSa jJAna ? kintu sAMsya ya sUtrIkI samAlocanA karanese to dilameM yaha! bAta baiThatI hai ki sAMkhyameM nirIzvaravAda bharA par3A hai| "IzvarAsiddha ke Age vAle sUtroM para dhyAna denese nirIzvaravAdakI pUrI puSTi hotI hai| "mukta baddhayoranyatarA bhAcAnatat siddhiH" 63 // "ubhayathApya satkaratvam / " 64 // "muktAtmanaH prazaMsA upAsAsiddhasya kA 65 || "ubhayazcApya satkaravA Meena
Page #565
--------------------------------------------------------------------------
________________ 3nakA, abhiprAya yaha hai ki yadi koI Izvara hai to yaha kaisA hai, vaha mokSa prApta kara cukA hai yA baddha hai| yadi Izvara mukta hai to use kabhI koI bhI kAma karanekI na to icchA hogI aura na pranti / aura punaH ApakA Izvara cinA icchAke kaise sRSTi banA sakatA hai| yadi kahoMki IzvarakI abhI mukti nahIM huI hai to phira paha bhI hama abodha jIvoMkI taraha jarAsI zakti rakhane vAlA koI jIva hone ke kAraNa na to sRSTi hI banA sakatA hai aura na pakSa pAta dvaiSa aura duHkhase hI kara sakatA hai / irA pAyana kaho ki, jina zAstroM meM IzvarakA kathana hai ve kyA jhUThe haiN| to isa kA uttara yaha hai ki ye saba zAstra mukta yA siddha AtmAoM kI prazaMsAke liye unheM Izvara batAte haiN| tumhAre sRSTikartA Izvarake liye ve kucha nahIM kahate haiN| ina tIno sUtroMse bhI maharSi kapilane IzvarakA spaSTa khaMDana kiyA hai / aura kyA prAge calakara isa darzana ke pA~cace adhyAyameM kapilajIne spaSTa kaha diyA hai ki pratyakSa, anubhAna, aura zabda ina tInoM hI pramANoMse Izvara siddha nahIM hotaa| Izvara khaMDanameM yahAM ye sUtra haiM "pramANA bhAvAnAt siddhiH / " 10 // "sambandhAbhAvAnnAnumAnam" 11 / / "zruti rapi pradhAna kAryatvasya" / 12 / / prathama sUtrakA tAtparya yaha hai ki IzvarAstitvameM koI bhI pratyakSa prAdi pramANa nahIM hai / isaliye vaha Asiddha hai| aba yadi yaha kahA jAya ki anumAna zrAdipramANoMse IzvarakI siddhi hai to bhI ThIka nahIM kyoMki dhUmAdikI taraha usakA kisIke sAtha sambandha prasIta nahIM hotA. ataH anumAnase bhI Izvara prasiddha hai| aba rahagayA zabda pramANa vaha bhI Izvarako saMsArakA kA nahIM mAnatA
Page #566
--------------------------------------------------------------------------
________________ veda bhI jagatako prakRtikA hI kArya mAnatA hai| vahAM bhI IzvarakI koI AvazyakatA nahIM hai| 1 jo loga Izvarake astitva aura adhiSThAtRtva meM anyAnya yuktiyAM dikhAte haiN| unakA bhI sAMkhyane khUba khaMDana kiyA hai| yaha khaMDana bhI pA~caveM adhyAya meM hI haiN| pahale pUrva patra dekhiye / kucha loga kahate haiM ki jaise rAjA apane sAmrAjya meM duSToM ko daMDa aura sajjanoM kA sammAna karatA hai| vaise hI Izvara bhI prANiyoM ke karmAnusAra unheM phala detA hai| isapara sAMkhya kahatA hai / Izvara karmAsAra phala pradAna karatA hai yA apanI icchA anusAra yadi karmAnusAra taba karma hI apane svabhAvAnusAra jIvoMko phala de legA IzvarakI kyA jarUrata hai| yadi apanI icchAnusAra phala detA hai to yaha prazna sahaja hI hai ki isa icchAmeM usakA kyA svArtha hai / kyoMki saMsArameM dekhA jAtA hai ki kisI uddezya yA svArtha ke vaza hokara hI koI bhI jIva kAma karatA hai| phira yadi Izvara bhI apane svArtha ke liye hI kArya karatA hai to vaha bhI eka sAmAnya rAjA hI ThaharA, aura rAjAkI taraha vaha bhI dukhI hogA / spaSTa bAta yaha hai ki binA rAga. yA icchA ke sRSTi nahIM ho sakatI / aura rAga vAlA Izvara sAdhAraNa jIvoM kI taraha hI vinAzazIla hogA hAM eka bAta aura bhI hai| yadi prakRtikI icchAzaktiko saMga le kara tumhArA Izvara saba karma karatA hai / to vaha isa icchA thA vAsanA saMga doSase usI taraha prasita ho jAyagA jisa taraha eka sAdhAraNa jIvaH / koI 2 yaha bhI kahate haiM ki prakRtikI sahAyatAse Izvara-dhi kahatA hai| isa para sAMkhya kahatA hai ki taba to sabhI puruSa Izvara ho sakate haiN| UparI ina kaI yuktioMse sAMkhya darzana ne.birIzvaravAda sthApita kiyA hai| sAtha hI tIsare zudhyAyameM jo siddhiH siddhAH .." sUtra hai usase, yaha bho dev
Page #567
--------------------------------------------------------------------------
________________ Ana par3atA hai ki sAMkhyaracArya loga pUrva kalpake sikha jIvoMko hI brahmA, viSNu, zrAdi ke rUpoMmeM prakaTa hue mAnate haiN| isa sUtre kA abhiprAya hai ki vidyaka zAnase jo jIva Izvara ho gaye haiM yA jo anya Izvara haiM ve yA unakA astitva sAMkhya ko svIkAra hai| satyArtha prakAza aura sAMkhya darzana kucha vidvAna apanIpudhimeM sAMkhyasUtroMke pramANadekara yaha siddha karanekA prayAsa karate haiM ki saMyana meM po sUra I. niSedhaka haiM. unameM upAdAna kAraNa kA niSedha hai / arthAt sUtroMkA abhiprAya Izvarake nimitta kAramAkA niSedha karanA nhiiN| isa vicArakA mUlakAraNa satyArtha prakAza hai| arthAt ye loga apanI svatantra buddhi se kuchabhI vicAra nahIM karate tathA na kabhI ina darzanoM ke darzana karanekA kaSTahI uThAte haiN| ye ina sUtrA~kA uparokta artha isalie mAnate haiM cyU ki satyArtha prakAza meM aisA liyA hai| ataH hama usIpara prakAza bAlate haiN| sasyA prakAza ke saptama samullAsa meM, sAMkhyadarzanake tIna sUtra no pUrva pakSame ( arthAt pramahapameM diye haiM) unameM eka to yahI prasiddha sUtra / IzvarAsiddheH / a0 1 / 63 / tathA do sUtra pAMcavI adhyAyake eka dasavA aura gyArahavA / "pramANAbhAvAma sat siddhi" "bhanumAnAbhAvAnnAnumAnam" isI prakAra usara pakSameM bhI pAMcavIM adhyAyake tIna sUtra diya
Page #568
--------------------------------------------------------------------------
________________ (548 ) haiN| arthAt AThavAM teri aura vAragai | pratIta hotA hai ki satyArtha prakAzake lekhakake pAsa yA to sAMkhya darzanakI pustaka nahIM zrI. yA usameM se ve pRSTa jinameM Izvara niSedhake anya sUtra haiM gubha gaye the / anyathA prathama adhyAyakA eka hI sUtra likhakara ekadama pAMca adhyAya para jA pahuMcane kA aura kyA kAraNa ho sakatA hai| isake alAvA ina sUtroMkA artha bhI nitAnta galata hai, yathAsUtra hai / " sattAmAtrAccet sarvaizvaryam / / 56 / / Apane isakA artha kiyA hai ki jo cetanase jagat kI utpatti ho to jaisA paramezvara sarvezvarya yukta hai vaisA saMsAra meM bhI sarvezvaryakA yoga honA cAhiye so nahIM hai, isaliye paramezvara jaganaka upAdAna kAraNa nahIM apitu nimitta kAraNa hai " isa sampUrNa lekhakA mUla sUtra ke sAtha kucha bhI sambandha nahIM haiM, sUtrameM to isa lekhakA hI kharaDana hai| kyoMki sUtrakA sIdhA-sAdA aura sarala artha yaha haiM ki yadi sattA mAtra se hI ApakA Izvara, Izvara haiM, saba to sampUrNa padArtha Izvara kahalAyeMge. kyoMki unakI bhI sattA hai| isameM upAdAnaM kAraNakA nahIM kintu nimitta kAraNa kA hI kharaDana kiyA gayA hai| nimitta kAraNa do prakAra ke hote haiN| eka preraka arthAta kartA dUsarA udAsIna arthAt nirpekSa usako sattAmAtra se kAraNa kahate haiN| preraka ninitta kAraNakA khaNDa isase prathama ke sUtra uu kiyA hai| isake pazcAt sUtra 10 meM pratyakSa pramANa aura sUtra. 21 meM anumAna pramANa tathA sUtra 16 meM zabda pramA dvArA IzvarakA khaNDana kiyA hai| arthAt AcAryane yaha siddha kiyA hai ki IzvarakI siddhi meM na pratyakSa tathA na anumAna pramANa hai aura na zabda prabhAzA hii| kyoMki vedAdi zAstroM meM kalpita IzvarakA kahIM saMketa takabhI nahIM hai| yaha to huI pAMcaveM adhyAya
Page #569
--------------------------------------------------------------------------
________________ kI kathA / aba jarA prathama adhyAya parabhI vicAra karaleM / isa adhyAyakA aApane eka hI sUtra diyA hai. parantu usase Age bhI Izvara khaNDanameM aneka suutrhai| jinako hamabhASyasahita pahale likha cuke haiM / vathA Age bhI likheNge| isake alAvA tIsare adhyAyameM Izvarake virodha meM jo yuktiyAM dIgaI haiM unako yahAM kyoM nahIM likhA gayA / yaha bhI eka rahasya hai| AstikavAda aura sAMkhyadarzana Astika bAdameM prathama adhyAya kA vahI prathama sUtra pUrvapakSameM rakhakara usake arthake liye usase pUrva ke tIna sUtra aura likhakara ( IzcarAsiddhaH / 1 / 63 / ) Apa likhate haiM ki yahA~ yaha spaSTa hogayA hai ki yaha saba sUtra pratyakSa pramANa ke lakSaNake hI sambandhameM huuN| Izvara siddhikA prakaraNa nahIM hai| zrAge Apane yaha siddha karanekA prayatna kiyA hai ki yogiyoM ke pratyakSakA tathA Izvarake pratyakSakA yahA~ virodha nahIM hai| apitu yahA~ yaha abhiprAya haiM ki Izvara sarva sAdhAraNa pratyakSakA viSaya nahIM hai| Age likhA hai ki yahA~ eka bAta aura smaraNa rahanI cAhiye ki sUtra meM IzvarAsiddheH" zabda hai / 'IzvarAbhAvAt . nahIM zrIna kapila nAstika hote to kahata / Izvara kA abhAva honeme / abhAvake sthAnameM asiddhi' kahanekA tAtparya hI yaha hai ki pratyakSa pramANasa Izvara kA sambandha nhiiN| Age Apane kucha sUtra Izvarako siddha karane ke liye diye haiM tathA kucha vedoMko apaurapeya batalAne ke liye diye haiM aura kucha sUtra Apane karmaphala ke liye diye haiM / veda aura karmaphala ke viSayameM to hama bhAge yathA sthAna
Page #570
--------------------------------------------------------------------------
________________ ( 150 ) likheNge| yahA~ to sRSTikartA IzvarakA prakaraNa hai ataH una sUtroM para vicAra karate haiN| jinase Apane Izvara kI siddhI kI hai| sa hi sarvavit sarva kartA | 3 | 56 | Izezvara siddhissiddhA / 3 / 57 / samAdhi suSupti mokSeSu brahma rUpatA / 5 / 116 / dvayoH savIjamanyatra taddhatiH | 5|117 | inakA artha karate huye Apa likhate haiM ki- "arthAt vaha Izvara sarva aura sarvakartA hai| isa sUtra meM Izvarako sarva aura sRSTikarttA kahA hai| yaha Izvara nahIM to kyA hai| Astika loga yahI to kahate haiM ki aisI koI sattA hai jo saba cIjoM kA jJAna rakhatI hai. aura saMsArako banAtI hai / / 56 / / isa prakArake IzvarakI siddhi siddha hai| kisa prakAra ke Izvara kI jo sarvajJa aura sRSTikartA ho // 27 // Adi 3- isa sUtra meM batAyA gayA hai ki jIvako samAdhi suSupti aura mokSa dazAmeM brahmarUpatA prApta hotI hai| 4- samAdhi aura suSupti meM to duHkhakA bIja rahatA hai aura mokSameM vaha bhI naSTa ho jAtA hai "Age Apane pAMcavI adhyAyake ve hI 10.11.12 sUtra likhakara yaha likhA hai ki ye sUtra Izvara ke upAdAna kAraNakA khaNDana karate haiN| nimitta kAraNakA nahIM / " parantu ApakI ina yuktiyoMkA tathA satyArthameM kiye gaye artho kA khaNDana svayaM AryasamAja ke suyogya vidvAnane hI kiyA hai ataH usako yahAM likha dete haiN| prapaMca paricaya gurukula kAMgar3Ike suyogya snAtaka pro. vizvezvara siddhAnta ! :
Page #571
--------------------------------------------------------------------------
________________ ( 551 ) 1 ziromaNi sRSTikarttA para paca paricaya nAmase eka sundara pustaka likhI haiN| usameM Apane bhI sAMkhyako IzvaravAdI mAnA hai| kintu unhoMne ina pUrvokta donoM mahAnubhAvoMkI taraha sUtroMke wara nahIM kiyA hai| isake liye hama Apako dhanyavAda dete haiM / Apake lekhakA sArAMza yaha hai ki una sUtroMkA ( jinase sAMkhya ko anIzvaravAdI kahA jAtA hai ) artha to vahI hai jo anIzvaravAdI karate haiN| arthAt kapilAcAryane IzvarakA eTana kiyA hai yaha to Thoka haiM. parantu vaha hRdayase nahIM kiyA hai| apitu pratipakSIko cupa karaneke liye dabI javAnase khaeDana kiyA hai / Apane apanI puSTimeM vijJAnabhikSu kA pramANa bhI diyA hai / tathA vahI yukti bhI dI hai ki sUtrameM "Izvara siddheH " zabda hI yaha siddha karatA hai ki yaha khaNDana pratipakSIko cupa karAneke liye kiyA hai zranyathA AcArya sUtra "IzvarAbhAvAna" aisA bnaate| Age Apa ne bhI pAMcavA adhyAyake ve hI tIna sUtra dekara yaha siddha kiyA hai. ki yaha saba khaNDana hArdika nahIM hai kyoMki davI javAnase kiyA gayA hai / yaha saba Apane bar3o lacchedAra bhASA meM likhA hai| jisameM Apa sAhityika siddha hote haiN| hama Apake hI zabdoM meM ApakA bhAva likhate haiN| sUtrakA artha yaha hai ki abhI to IzvarakI saptAho asiddha aura vivAdAspada hai| jaba taka usakI siddhi nahIM taba taka usa asiddha Izvarake AdhAra para hamAre pratyakSa lakSaNako sadoSa batalAnA kahAM taka nyAya saMgata ThaharAyA jA sakatA hai| Age pAMcavI adhyAya ke sUtroMkA artha nimna prakAra kiyA hai / " ina tInoM sUtroM kA Azaya yaha hai ki Izvara kI sattAkA samarthaka koI pramANa nahIM hai| phira binA pramANake usakI siddhi
Page #572
--------------------------------------------------------------------------
________________ ( 552 ) kaise hosakatI haiN| Izvara siddhake liye pratyakSa pramANakA Azraya lenekA duHsAhasa to kaTTara se kaTTara pratyakSavAdI bhI nahIM karatA, hAM usake liye anumAna yA zabda pramANakA hI daravAjA khaTakhaTAyA jAtA hai parantu vahAM bhI Izvara siddha ke liye sthAna nahIM hai| sabase pahale anumAnake liye vyAptimahakI AvazyakatA hai jo binA pratyakSa ke siddha hI nahIM ho sakatI, aura pratyakSa becArA Izvarake viSaya sarvathA anyathA siddha haiN| taba vyAptigraha siddha na honepara anumAna bhI kaise ho sakegA / rahA zabda so vaha Izvara ke pakSa meM gavAhI dene ko taiyAra nahIM hai| kyoMki zrati (veda) to jagatkA pradhAna (prakRti) kA kArya batAtI hai| IzvarakA vizva vidhAna ke liye koI prayojana pratAMta nahIM hotA / ' Age Apa likhate haiM ki 'isa prakRti puruSake bheda jJAna yA mamatvake nAzake liye Izvara siddha kA koI vizeSa prayojana nahIM hai / IzvarakI siddhi unake uddezya sAdhanameM vizeSa upayogI to hai nahIM hAM, yaha usa sAdhakake vittako aizvarya prApti kI ora AkRSTa karake vivekAbhyAsa meM vighna avazya paidA karatI hai isaliye hama dekhate haiM ki sAMkha yAcAryane Izvara ke meM apanA samaya gaMvAnekA kaSTa nahIM kiyA hai|" vAstava meM yaha lekha uparokta donoM pustakoM kA uttara rUpa haiM / kyoMki isameM spaSTa hai ki sUtroMmeM Izvara kI sattAkA niSedha hai / upA dAna kAraNakA nahIM ataH jo sannana inase upAdAna kAraNakA niSedha batAte haiM / yaha galata hai| aba raha gayA prazna 'abhAva' kA arthAt sUtrameM asiddhi zabda kyoM hai| yadi unako Izvara kAniSedha karanA thA to ve 'IzvarAbhAna' sUtra racate isakA uttara yaha hai ki yadi ve abhAvAn' sUtra racate to ve apanI dArzanikatA ko baTTA lagA lete kyoMki usa samaya yaha prazna upasthita hotA ki Apane abhAva kaise jAnA | taba punaH unako yahI uttara denA par3atA ki | /
Page #573
--------------------------------------------------------------------------
________________ vaha pramANoM se siddha nahIM hotA isaliye abhAva hai anaH unhoMne yAha pahale hI prasiddha zabda rakha diyA tAki praznakA avasara hI na yAve, tathA abhAva cAra prakArake haiM unameM se kaunasA abhAva hai| ityAdi aneka prazna utpanna hote| yaha to yogya snAtakane apane lekha meM spaSTa svIkAra kiyA hai ki yaha iMzvara sAdhaka kI siddhi meM vighnakAraka haiM ki yaha ThIka hai parantu ApakA yaha likhanA Thoka nahIM ki phira sAMkhyAcAryane IzvarakI siddhike jhagar3emeM apanA samaya nahIM gaMvAyA kyoMki sAMkhyAcArya ne IzvarakA khaNDana pravana yuktiyoM aura pramANose kriyA hai / ataH lekhaka ko yaha likhanA pAhiye thA ki isIliye sokhyAcArya ne IzvarakA joradAra khaNDana vita rahAyA mama dayAM AnakI usakA uttaratoApane svayaMsUtroM kA artha karake de diyA hai| ataH ye saba bAteM vyartha haiN| zeSa rahate haiM.AstikavAdameM diye gaye, sarvakti bhAdi sUtra jinako unhoMne Izvara siddhi meM diye haiN| ataH aba hama unapara vicAra karate haiM / prathama hama sUtra likhakara usakA artha likhane haiM punaH zaMkAsamAdhAna / sa hi sarvavit sarvakartA / 3 / 56 / prAcIna prAcAryoMne isake do artha kiye hai / eka prAcArya to 'sa' zabdase pradhAna lete haiM |tthaa dUmare. AcArya mukta puruSa / ye donoM hI artha sAMkhya prakriyA ke anukUla haiN| vijJAnabhikSu ke bhASyameM jisako prezvara mAdhya kahA jAtA hai likhA hai ki saH ityasya pUrvasarge kAraNa lInaH puruSaeva gRhyate sa eva sargAntare sarvavina , sarvakartA, IzvaraH Adi puruSo bhavati / arthAt-yahA~ 'sa' prakRti lIna mahA yogI hai / vaha yogI hI sargAntara meM sarva vitta. sarva kA Izvara prAdi puruSa hotA hai / arthAt jIvana mukta mahAmAtmAko hI Izvara kahate haiN| aba isa para
Page #574
--------------------------------------------------------------------------
________________ ( 554) Apane yaha prazna kiyA hai ki yogiyoM ko yA muktAtmAoM ko to cA~da sUrajakA karttA jaina Adi bhI nahIM mAnate puna: yaha artha kisa prakAra ThIka ho sakatA hai / utara- Apake isa praznakA uttara svayaM sUtrakArane diyA hai. yahAM yahI prazna kiyA gayA hai ki evaM tahiM sa hi sarvavit sarvasya kartA ityAdi zrutivAghaH muktAtmanaH prazaMsA upAsAsiddhasya vA / 1 / 65 arthAt jaba Apane IzvarakA khaMDana kara diyA to sahi sarvavit sarva kattA arthAt vahI sarvajJa aura sarvakartA haiM, Adi zrutiyoMke sAtha virodha hogA / isakA uttara AcArya dete haiM ki virodha nahIM haiM kyoMki una zrutiyoMmeM jIvana muktAtmAoM kI athavA yogiyoMkI prazaMsA mAtra hai / una zrutiyoM kA vizeSa vivecana hama pahale kara cuke haiN| svayaM AstikavAdake lekhakane hI AcAryako yau aura pRthvI AdikA kartA mAnA hai / to kyA vAstavameM AcArya inakA karttA hai / isa para kahA jAtA hai ki banAnekA artha upadeza dekara unakA prakAza karanA hai| ThIka yahI artha karttA yahAM yaha jIvana mukta jIvoMko upadeza dekara inakA jJAna karAtA hai yahI usakA jagata kartApana haiM / jaina zAstroM meM bhI unako kartA Adi likhA hai / yathA vizvayoni farara kAraNaM kartA, bhavAntaka, hiraNyagarbha vizvabhUd vizvasRja / ( jinavANI saMgraha ) Minister paribhASAmeM isIko arthavAda kahate haiM yahAM bhI yahI bhAva hai, jo sAMkhyAcAryakA hai| arthAta vaha muktAtmA upadeza dvArA vizvakA jJAna karAnese vizvake karttA haiN| yahI vaidika mAnyatA hai| jisako hama pahile siddha kara cuke haiN| ataH yaha siddha huA ki sAMkhya darzanameM isa kAlpanika Izvara ke liye koI sthAna nahIM haiN| 1 I
Page #575
--------------------------------------------------------------------------
________________ ( 255 ) vaizeSika darzana bhAratIya darzanoM meM vaizeSikadarzanakA bhI mukhya sthAna hai / - isake racayitA karadamuni kahe jAte haiN| inakA janma kaba aura kahAM huA yaha bhI nizcita nahIM hai / parantu vedAnta sAMkhya Adi darzanoMse yaha prAcIna hai yaha bAta nizcita hai| meM bhI hai| usake nimna zeSa kAraNa haiM / (1) vaizeSikadarzanameM na to Izvara Adi zabdoMkA vyavahAra huA haiM, aura na usakI sRSTi racanAmeM hI AvazyaktA samajhI gaI hai| (2) karmaphalake liye tathA jagatracanA ke liye vaizeSikane Izvara ke sthAna kI kalpanAkI hai| (3) prAcIna AcAryoMne tathA bhASyakAroMne isa darzanako bhI anIzvaravAdI hI mAnate hai| ataH aMtaraGga aura bahirana parIkSAse yaha spaSTa siddha hojAtA hai ki vaizeSikadarzana bhI IzvarakA birodhI thA sarvaprathama hama bahirana parIkSA karate haiM usake liye hama prathama vedAntasUtrakA pramANa upasthita karate haiM / isakA bhASya karate huye zrI zaMkarAcAryane likhA hai ki--- L 'paramANu jagatakA kAraNa hai karaNAdikA yaha siddhAnta hai parantu yaha vana nahIM sakatA, kyoMki paramANu usake mata meM svayaM kriyA nahIM kara sakatA, aura binA kriyAke jagata utpanna nahIM hogA yadi AdyakarmakA kAraNa a mAneM (jaisA ki kaNAda mAnatA haiM) to bhI jagata nahIM bana sakegA kyoMki phira yaha prazna upasthita hotA hai ki vaha karma AtmA meM hai yA aNumeM / donoM prakAra se
Page #576
--------------------------------------------------------------------------
________________ ( 556 ) ameM karmakA honA asaMbhava hai kyoMki aTa acetana hai aura yadi zracetana cetana se adhiSThita na ho to vaha svataMtratA se na to pravRtta hI ho sakatA aura na kisIko pravRtta karA sakatA hai kyoMki (karapAdake manameM) caitanya utpanna na huA ho usa avasthA meM AtmA to acetana hI hai| yadi aSTa AtmAmeM samavAvI hai aisA svIkAra kara lo, to bhI vaha aNuoM meM karmakA nimitta nahIM bana sakatA kA bAga hI nahIM hai| yadi kahoge kizrayukta puruSake sAtha usakA (aNuoM kA ) sambandha hai / to vaha saMbaMdha nitya siddha hogI, kyoMki Apake yahAM aura koI niyAmaka nahIM hai| isa prakAra karmakA koI niyata niyama nahIM milane se agrat mekarma nahIM hogaa| karmake abhAva se karmase banane vAlA saMyoga nahIM hogaa| aura saMyogake na hone se usase hone bAlA kArya samUha bhI utpanna nahIM hogA / isI prakAra pralaya kAla meM vibhAga kI utpattike liye koI nimitta dekhane meM nahIM AtA kyoMki vaizeSika kematameM) aSTa bhogakI siddhike liye hai pralayakI siddhike liye nahIM hai| isIlie nimitta ke abhAva se aNuoM meM saMyogakI yA vibhAga kI utpattike lie karma nahIM bana sakatA saMyoga aura viyoga ke abhAva se unase hone vAle sRSTi aura pralayakA prabhAva svayaM siddha ho jAtA hai isalie paramANuvAda yukta hai / uparokta sUtra aura bhASya meM spaSTa prakaTa hai ki vedAnta-sUtrake kartA tathA usake bhASyakAra svAmI zaMkarAcArya donoM hI vaizeSikako anIzvaravAdI mAnate the| "bhAratIya darzanakA itihAsa" nAmaka pustaka meM devarAjajI ne likhA hai ki "isa AlocanA se mAlUma hotA hai ki sUtrakAra aura zaMkarAcArya donoM vaizeSikako anIzvaravAdI samajhate the. kyoMki Izvara paramANuoM ke prathama saMyogakA 1
Page #577
--------------------------------------------------------------------------
________________ ( 557 ) kAraNa hotA hai yaha ta dhAlocanAmeM nahIM uThAyA gayA hai / 3.3 tathA pU0 253 para zrApa likhate haiM ki-- vaizeSika sUtroMmeM IzvarakA varNana nahIM hai / vidvAnoMkA anumAna hai ki vaizeSika pahale anIzvaravAdI thaa| vAstavameM nyAya aura vaizeSika donoM meM jar3avAdI pravRti pAI jAtI hai| ___ tathA pR. 25 para likhate haiM ki nyAya vaizepikakA mata zrota yA vedamUlaka nahIM hai / upaniSadoMmeM brahma aura mukta puruSake AnaMda maya honekA spaSTa varNana hai| ___ tathA mahAbhArata mImAMsA (rAyasAhabane) likhA hai ki "upaniSadameM parabrahma vAcI zabda vAtmA hai| zrAtmA aura paramAtmAkA bheda upaniSadko mAlUma nahIM hai| isase bhI yahI siddha hotA hai ki nyAya aura vaizeSika, avaidika darzana haiM | kyoMki ye aAtmAko Anandamaya nahIM mAnate hai / tathA bhAratIya darzana meM baldeva upAdhyAya "likhate haiM ki vaizeSika matameM paramANu svabhAvataH zAMta avasthAmeM niSpanda rUpase nivAsa karate haiN| unameM prathama parispandakA kyA kAraNa hai| prAcIna vaizeSika loga prANiyoM ke dharmAdharma rUpako isakA kAraNa batalAte haiN| ahaNakI dArzanika kalpanA bar3I vilakSaNa hai / ayaskAntamaNi kI ora sUIko svAbhAvika gati, vRkSoMke bhItara rasakA nIcese Upara car3hanA. agnikI lapaTokA Upara uThanA, cAyukI tirachI gati mana tathA paramANuoMkI zrAdya spaMdanAtmaka kriyA--aTake dvArA janya batalAI jAtI hai| para pIcheke AcAryoMne aSTako sahakAritAse IzvarakI icchAse hI paramANuoMmeM spandana tathA tajanya sRSTri kriyA mAnI hai| yahAM bhI spaSTa hai ki vaizeSika tathA usake prAcIna AcArya
Page #578
--------------------------------------------------------------------------
________________ LILLove L-TE anIzvaravAdI zre. nadIna vidA lamameM inake sAtha IzvarecchA bhI jor3a dI ! vAdameM naiyAyikoMne aSTako bilakula hI ur3A diyA aura usakA sthAna Izvarako de diyaa| ___evaM darzana digdarzanameM rAhulajI" likhate haiM ki-"Izvarako pIcheke andhakAroMne ATha guNoM vAlA mAnA hai / kintu kaNAda sUtroMmeM Izvara ke liye koI sthAna nahIM hai / vahAM to IzvarakA kAma ase liyA gayA hai|" ___ ityAdi aneka pramANa isa viSayameM diye jA sakate haiM parantu hama vistArabhayase yahIM samApta karate haiN| yadi antaraMga parIkSA kareM to bhI hama isI pariNAma para pahuMceMge ki vaizeSika darzana meM Izvarake liye koI sthAna nahIM hai| kyoMki vaizeSika jitane padArtha mAnatA hai unameM Izvara nAmakA koI padArtha nahIM hai / yathA vaizeSika chaha padArtha mAnatA hai| dravya, guNa, karma. sAmAnya, vizeSa, samavAya, inameM dravya nava prakArake hote haiN| pRthvI, jala, teja. vAyu. AkAza, kAla, dizA, AtmA aura mana / inameM vaizeSika pAtmAko prati zarIra pRthaka pRthak asaMkhya yA anaMta mAnatA hai / vaha AtmA ke lie kahatA hai ki yaha svalpaviSayaka anitya jJAnavAna hai| AtmA ke sAmAnya guNa vizeSaguNa (2) saMkhyA (1) buddhi (2) parimANa (2) sukha (3) pRthaktva (3) duHkha (4) saMyoga (5) icchA (5) vibhAga (5) dveSa
Page #579
--------------------------------------------------------------------------
________________ ( pagala (7) bhAvanA (E) dharma (6) adharma mukta avasthAmeM kevala sAmAnya guNa hI raha jAte haiM, aura buddhi, sukha. duHkha, icchA Adi vizeSa guNAkA nAza hojAtA hai| vaiSazika darzanake mUlasiddhAnta nimna haiN| (1) paramANuvAda, jagatake mUla upAdAna paramANu haiN| bhinna bhinna paramANuoMke saMyogase bhinna 2 vastuyeM banI haiN| (2) paramANuoMmeM saMyogavibhAgakA nimittakAraNa (adRSTa) jIvoMke karma arthAt dharmA dharma haiN| (3) aneka AtmavAda, AtmA aneka hai tathA apane 2 akSanusAra karmaphala bhAga karane ke liye ve upayukta zarIra dhAraNA karatI haiN| (4) asatkAryabAda-kArya anitya hai, utpasise pUrva kAryakA sarvathA abhAva rahatA hai. vinAzake bAda phira usakA abhAva ho jAtA hai| mana aura AtmAke saMyogase AtmAmeM utpanna hotA hai| (5) paramANu nityavAda--paramANu nitya haiM. niravayava honeke kAraNa paramANuoMkA kabhI nAza nahIM hotA hai. kArya dravya sApayaya hone ke kAraNa anitya haiN| avayavoMkA viccheda honA hI nAza kahalAtA hai| (6, SaTapadArthavAda-padArtha cha hI haiM jaisA ki pahale likha aae| (7) mokSa. aAtmAke vizeSa guNAMke nAza honekA nAma moksshai|
Page #580
--------------------------------------------------------------------------
________________ ( 560 ) yaha mokSa tatvajJAnase prApta hotA hai / (8) punarjanmavAda - yaha jIva karmAnusAra aneka zarIroMko dhAraNa karatA rahatA hai / (6) pIlupAkabAda - pAka do prakArake mAne jAte haiM (1) piThapAka (2) pIlukA | 1 (1) piTharapAka - naiyAyikoM kA siddhAnta hai ki ghaDheko Aga meM DAlane para, ghaDhekA nAza nahIM hotA apitu sidrAmeMse hokara garamI paramANuoMke raMga ko badala detI hai, ataH ghar3ekA pAka hotA hai paramANuoMkA nhiiN| isakA nAma piTharapAka hai| (-) pIlu (aNu) pAka, vaizeSikake mata anike vyApArase paramANu pRthaka pRthaka ho jAte haiN| punaH ve hI paramANu paka kara lAla hokara punaH ghaTakA rUpa dhAraNa karate haiN| ise kahate haiM pIlupAka arthAt paramApAka, vaizeSika pIlupAkavAdI haiN| abhiprAya yaha hai ki vaizeSika ke mata meM 6 padArtha haiM unameM se Izvara davya hI ho sakatA hai ataH hamane dravyake bheda likhe haiM / una meM mAhIko Izvara kaha sakate haiM zeSa dravyoMko to kisIne bhI Izvara nahIM mAnA hai / parantu vaizeSikoM kA AtmA Izvara nahIM ho sakatA kyoMki vaha svabhAvase jJAnazUnya evaM jar3a haiM tathA ananta haiM / parantu Izvarako svabhAvase hI AnandasvarUpa, sarvavyApaka aura sarva mAnA jAtA hai ( zrASTa jo ki jagatakA nimitta kAraNa hai vaha bhI Izvara nahIM hai kyoMki vaha bhI jar3a hai vAstava meM nyAya aura vaizeSika yA darzana haiN| cArvAkakI taraha unake yahAM bhI caitanya aura jJAna Adi prakRtike hI kArya haiN| yahI kAraNa haiM ki inako avaidika darzana mAnA jAtA thaa| kisI kavine kahA hai ki
Page #581
--------------------------------------------------------------------------
________________ muktaye sarvajIvAnAM yaH zilAtvaM prayacchati, sa eko gautamaH prokna: ulU kazca tathAparaH / varaM vandAne'raNye zRgAlatvaM bhajAmyaham , na punazeSikI mukti prArthayAmi kadAcana / / jo mukti ke liye saba jIvoMko patthara banatA hai vaha eka to gotama (baila) hai aura dUsarA ulUka (ullU ) hai / vRndAvanameM maiM zRgAla Adi banakara rahanA pasanda karUMgA parantu vaizeSikakI muktikI kabhI abhilASA nahIM karUMgA / isa jar3ayAdI darzanameMse bhI Izvara bhaktoMne Izvarako nikAlane kA prayana kiyA hai, unakA kathana hai kitAnAhAnAmA prAmArapaNa ! meM sU0 113 isa sUtrameM IzvarakA kathana hai kyoMki isa sUtrakA artha hai nan arthAta usa IzvarakA vacana honese veda prAmANika haiM / hameM baha niyama jJAta nahIM jisameM yaha batAyA gayA hai ki jahAM jahAM, sa. yA tat , zrAdi zabda Ave vahAM vahAM unakA artha Izvara karanA cAhiye / badi graha, niyama nagA AviSkRta huA ho to usako prakAzita kara denA cAhiye / tAki isase janatA lAbha uThA ske| yadi aisA koI niyama ijAda nahIM kiyA gayA hai taba to yahAM tat , zabdake artha Izvara karanA apanI mahAna ajJAnatA pragaTa karanA hai, kyoMki isase pUrva ke sUtra meM dharmakA lakSaNa kiyA gayA hai, yathAyato'bhyudaya niHzreyasasiddhiH sadharmaH / / baiM0 2012 usIkA Age kathana hai ki tadacanAd arthAt yasa dharmakA (jisakA pUrvasUtrameM lakSaNa hai) bacana hone se hI zAstra pramANa hai|
Page #582
--------------------------------------------------------------------------
________________ (56) jaya na to IzvarakA pahale kathana hai aura na bAdameM hI kahIM jiMkara hai to yahAM 'tat' meM Izvara ne Akara kaise praveza kara liyaa| ataH yahAM Izvara artha karanA janatA meM bhrama phailAnA hai tathA suprasiddha vaizeSika TIkAkAra zaMkara mizra ne apanI upaskAra nAmaka TIkA tat zabdakA artha dharmahI kiyA hai| isI prakAra anya bhASyakAroM ne tathA TIkAkAroMne bhI yahI artha kiyA hai| isI prakAra adhyAya 21218 meM jahAM yogiyoM ke pratyakSakA kathana hai vahAM bhI ina bhaktoMne Izvarako ghara ghasITA hai ? ityAdi vyartha prayAsoM se isa darzanako IzvaravAdI banAne kA prayatna kiyA hai, navIna vaizeSikoM ne jo Izvara kalpanA kI hai, usakA vicAra hama tarka prakaraNa meM kareMge, yahAM to aitihAsika dRSTi se yaha batalAyA gayA hai ki karaNa ke samaya taka bhI bhArata meM Izvara kA AviSkAra nahIM huA thA / bA0 sampUrNAnandajI likhate haiM ki "vaizeSikakA mata to bahuta hI sthUla hai| Aja anAtmavAdI vaijJAnika aura samAjavAdI dArzanika bhI itane svataMtra padArthoMkI zrAvazyakatA nahIM samajhatA / paramAoM ko sareNu sUrya kiraNoMmeM dekha par3ane vAle rajakaraNa ke chaha bhAga ke barAbara mAnanA hAsyAspada hai| usase bhI adhika hAsyAspada soneko zuddha teja mAnanA hai" 'bhAratIya sRSTikrama' yahAM prazna yaha hai ki ina dravyoMkA (jo vaizeSikadarzanameM haiM ) niyAmaka kyA hai tathA va jo isa darzana meM 6 padArtha mAne gaye haiM unakA bhI niyAmaka kyA hai ? arthAt yaha padArtha nyUnAdhika nahIM ho sakane isameM kyA pramAraNa haiM / tathA ca manako dravya mAnA to buddhimeM kyA doSa thA jo usako tilAJjali dedI / tathA yaha niyama hai ki svatantra pArtha kisIke Azrita nahIM hotA parantu karaNAdane guNa
Page #583
--------------------------------------------------------------------------
________________ ( 563 ) aura karmakI svatantra sattA mAnakara bhI unheM dravyake AdhIna kara diyA / jAtikI kalpanA bhI eka anokhI darzanakAra kaNAda para zrImAna paM0 azokane Apa likhane se ki pAMca se vyakti chaThe padArthakA bhI astitva batAtA hai use apane sira para sIgoMkA bhI sadbhAva mAnanA cAhiye / sUjha hai| vaizeSikaeka tAnA kasA hai| sAmAnya rUpale jo pA~ca tatva anumAna pAMca yA 6 varSa hue jaba kAzI vizva vidyAlaya meM paMcamahAbhUta pariSad huI thI usameM navIna vaijJAnikoM ko bhI nimaMtraNa diyA gayA thA, vaijJAnikoMne kahA ki Apa loga sabase pUrva bhUtakA lakSaNa kareM isa para vaidika dArzanikoMne pRthvI, ami vAyu, jala. AkAzako mUla padArtha btaayaa| vaijJAnikoMne isakA joradAra khaMDana kiyA aura kahA ki ye mUla bhUta padArtha nahIM hai| unhoMne kahA ki- Apa hameM jala ke paramANu de deM hama unakI bhAga, havA, Adi banA deMge, isI prakAra Apake paramANuoMse jala Adi isI taraha anya paramANuoM se bhI / vAstava meM jala Adi saba padArtha Aksijana Adi gaisoM ke samizraNa se bane haiN| vaidika hai jahAM yaha vartamAna vijJAnake viruddha haiM vahAM yaha paMcabhUta kalpanA vaidika sAhitya se bhI sarvathA viruddha haiN| kyoMki vedoM tathA brAhmaNa upabhiSavAdimeM kahIM bhI inako mUla padArtha nahIM mAnA apitu inako anitya mAnA hai /
Page #584
--------------------------------------------------------------------------
________________ ( 564 ) "zrAtmanaH, AkAzaH, sambhUtaH, AkAzAdavAyuH" vedAnta sAMkhya yoga bhI zAlivAnI mA nau, naura, jaina zAstroMne isa mAnyatAkA bhayAnaka khaMDana kiyA hai| vAstavameM yaha bhAratIya mAnyatA nahIM hai yaha to yUnAnase AIhuI saugAta hai / kyA zabda AkAzakA guNa hai ? isa naujJAnika yugameM zabdako AkAzakA guNa mAnanA bhI apane haThadharmakA paricaya denA hai / reDiyo tathA phonogrApha va sinemAne yaha siddha kara diyA hai ki zabda guNa nahIM apitu prAkRtika citra haiN| Aja zabdoMke citra bhI liye jAte haiN| Aja usa ko gatikA patA hai Adi ghAteM zabdake / honekA pratyakSa khaMDana hai| isIlie jaina zAstroMmeM "sa. zabda dgala zvitraH" likhA hai unhIM citroM ko jaina bhASAmeM zamda vargaNA ite haiN| nyAya darzana paDhadarzanAmeM eka yahI na aisA hai jisako kadara IzvavAdI samajhA jAtA hai / ataH aba isa darzanakA vicAra karate haiM (gI, rahasyake pR15 meM likhA hai, naiyAyika do prakArake haiN| eka Izvara vAdI tathA dUsare anIzvaravAdI anIzvaravAdI naiyAyikake viSaya meM eka kathA pracalita hai jaba vaha viddhAna antima zAsa le rahAthA to logoMne usase kahAki-aba to Izvara Izvara japo to usane uttara meM pIlavaH pAla kA kahanA zuru kara diyaa| parantu hameM yahAM isa para vicAra nahIM karanA hai apitu aisahAsika dRSTise pahale sUtroM . kA hI vicAra karanA hai| sUtroMke viSayameM sRSTivAda aura Izvara meM
Page #585
--------------------------------------------------------------------------
________________ muni ratanacandajI zatAvadhAnI likhate haiM ki nyAyadarzanameM jo IzvarakA kathana hai. yaha sUtrakArakA apamA mata nahIM hai| apitu unhoMne isake matakA balekha mAna kiyA hai| nyAyadarzanakAra gautamaRSine svatantra rUpase apanI nijI mAnyatA ke rUpameM Izvarako svIkAra nahIM kiyA hai parantu cauthe adhyAyake pahale Ahikake 16 ve sabameM anyavAdiyoM dvArA svIkRta Izvara kA ullekha kiyA hai aura abhAvavAdI.zUnyavAdI svabhAvavAdI ina saba vAdiyoMkI mAnyatAyeM tIna 2 cAra 2 sUtroM meM dikhalAI haiN| sAtha hI IzvaravAdI kI mAnyatA bhI tIna satroM meM basalAI hai / sUtrakA zIpaka banAte huye avataragAke rUpameM bhASyakAra vAtsyAyana bhI yahI kahate haiM ki 'athApara zrAh arthAna abhAvavAdIkI ora se apanI mAnyatA batA dene ke pazcAt apara arthAt IzvaravAdI kachatA hai ki IzvaraH kAraNaM puruSakarmAphalyadarzanAt (nyA0 suu04|1|16) na puruSakarmAbhAve phalaniSpatteH / (nyA0 0 4 / 120) ttkaaritvaadhetuH| (nyA. mU0 4 / 21) artha, manuSyakA pracanna niSphala na jAne pAya isaliye karmaphala pradAtAke rUpameM Izvarako kAraNa mAnanA Avazyaka hai| dusarA bAdI zaMkA karatA haiki ---aisA mAnaneme to puruSa karmake binA bhI phalakI prApti hogI. kAraNa ki IzvarakI icchA nitya hai| __ IzvaravAdI uttara detA hai ki puruSakama bhI to Izvara prerita hI hotA hai ataH tumhArA yaha hetu hetvAbhAsa hai, artha sAdhaka nahIM hai|
Page #586
--------------------------------------------------------------------------
________________ ( 566 ) Frater karmaphala ke rUpameM svIkAra karane vAle IzvaravAdI ke Upara kahe gaye tIna sUtroMko gautama munine apane nyAya darzanameM sthAna jarUra diyA hai parantu ve dUsare kI mAnyatA ke rUpameM haiM apanI mAnyatA ke rUpa meM nhiiN| isase yahI kahA jA sakatA hai ki pataMjali munike samAna gautamane IzvaravAda ko svIkAra nahIM kiyA hai kapila ke samAna niSedha bhI nahIM kiyA hai aura karaNAdake samAna isa sambandha meM kucha bhI na kahane ke liye mauna bhI nahIM rakkhA hai / hAM dUsarekI mAnyatAko apane sandarbha meM mAtra sthAna diyA hai yaha mAnyatA bhASyakAra tathA TIkAkAroM ko iSTa honeke kAraNa anyathA kahiye ki apanI mAnyatA ke sambandhameM anukUla evaM samarthaka mAlUma honeke kAraNa bhASyakAra tathA TIkAkAra donoM hI ne gautama maharSi apanI nijI sUtroMke rUpameM unapara apanI orase gaharI chApa lagA dI hai| bhASyakAra vAtsyAyanane sUtrake binA bhI svatantra rUpa meM apane nyAya bhASya meM IzvarakA svarUpa isa prakAra pradarzita kiyA hai| "guNaviziSTamAtmAntaramIzvaraH / tasyAtmakalpAt kalyAntarAnupapattiH / adharmamithyAjJAnapramAdahAvyA dharmajJAnasamAdhisaMpadA ca viziSTamAtmAntaramIzvaraH tasya ca dharmasamAdhiphala maNipAdya vidhamaizyarya saMkalpAnuvidhAyI arer dharmaH pratyAtmavRtIn dharmAdharmamaMtrayAn pRthvyAdIni ca bhUtAni pravartayati / evaM ca svakRtAbhyAgamasyA lopena nirmANa prAkAmyamIzvarasya svatakarmaphalaM veditavyam / arthaM guNa vizeSase yukta eka prakArakA AtmA hI Izvara haiM / Izvara Atmatatva se koI pRthaka vastu nahIM hai| adharma midhyAjJAna
Page #587
--------------------------------------------------------------------------
________________ SI ( 567 ) tathA pramAda usameM bilakula nahIM hai isake viparIta dharma jJAna tathA samAthi sampadA se vaha pUrNatayA yukta hai| arthAt dharmajJAna, aura samAdhi viziSTa AtmA hI vAstava meM Izvara hai| dharma tathA samAdhi ke phalasvarUpa ANimA Adi ATha prakAra kA aizvarya usake pAsa haiM Izvarako dharma saMkalpa mAtra se utpanna hotA hai kisI prakAra ke kriyAnuSThAnase nahIM / IzvarakA vaha dharma hI pratyeka dharmA dharma saMcayako tathA pRthivI Adi bhUtoMko pravartAtA hai- arthAta pravRtti karAtA hai isa prakAra svIkAra karane se svakRtAbhyagamakA lopa na hokara Izvarako sRSTi nirmANAdi kArya svakRta karmakA phala hI jAnanA cAhiye / brahma kA khaNDana aura IzvarakA samarthana bhASyakAra brahmakA khaMDana aura Izvara kA samarthana karate hue kahate haiM ki- " na tAvadasya buddhi vinA kazviddharmo liGgabhRtaH zakya upapAdayitum buddhadhAdibhizvAtmaliGga nirupAkhyamIzvaraM pratyacAnumAnAgama viSayAtItaM kaH zaktaH upapAdayitum / svakRtAbhyAgamalopena ca pravartamAnasyAsya yaduktaM pratiSedha jAtaM / akrama nimitte zarIrasameM tatsarvaM prasajyate / artha- buddhike atirikta aura koI dharma IzvarakI upapatti yA siddhi karanemeM liGga hetu nahIM bana sktaa| brahma to buddhi Adi mAne nahIM jAte. phira batalAiye pratyakSa, anumAna aura zrAgama ke sarvadhA aviSaya bhUta brahmakI kauna siddhi kara sakatA hai| tathA usameM sRSTijanaka svakRtadharmarUpa karmakA abhyAgama svIkAra nahIM kiyA gayA phalataH akarmanimittaka zarIra sargakI mAnyatA meM jitane
Page #588
--------------------------------------------------------------------------
________________ ( 560 ) doSa Ate haiM ve satra doSa yahAM brahma sRSTimeM bhI jyoMke tyoM upasthita hoMge unakA parihAra kaise ho sakegA ? bhASyakArakA zrAzaya kyA hai ? pAThaka Upara ke uddharaNoMse bahuta kucha samajha gaye hoMge ? bhASyakAra ke mAne hue Izvara meM buddhi saMkalpa Adi hone ke kAraNa saMkalpase sRSTijanaka dharmarUpa karma utpanna hotA hai aura usake dvArA sRSTi nirmANakA kArya sambhava banAyA jAtA hai / parantu brahmameM to buddhi saMkalpa Adi kucha bhI na honese sRSTijanaka karma nahIM utpanna ho pAtA hai| phalataH sRSTi nirmANa bhI sadA sarvathA asaMbhAvita hI banA rahatA hai| tathA brahmako jAnane ke lie koI pramANa bhI nahIM hai ataH pramAraNa bahi ta brahmake kauna buddhizAlI mAna sakatA hU~ ? isa prakAra brahmavAda ko parAjita karaneke lie IzvaravAdakA vistAra zurU huaa| bhAdhya kArakI taraphase IzvaravAda para isa bhAMti svIkAra sacaka chApa laga jAnese nyAya kusumAMjali, nyAya vArtika, nyAyamaJjarI, nyAya kaMdalI Adi anekAneka nyAya granthoMmeM IzvaravAda adhikAdhika pallavita hotA calA gyaa| Apake isa kathanako tuSTi sarva darzanasaMgraha bhI hotI hai| vahAM likhA hai ki- evaM ca pratitaMtra siddhAnta piparamezvaraprAmANyaM saMgRhItaM bhavati / arthAta - isa prakAra pratitaMtra siddhAnta dvArA siddha paramezvara saMgrahIta hotA hai / vana digdarzanameM rAhulajI likhate haiM ki i. i apAdane Izvarako apane 11 prameyoM nahIM ginA hai / (?) aura na kahIM unhoMne sApha kahA hai ki Izvarako bhI vaha AtmA ke antaragata mAnate haiM / Upara jo manako AtmAkA sAdhana kahA hai
Page #589
--------------------------------------------------------------------------
________________ / 566 ) usase bhI yahI sAbita hotA hai ki AtmAse unakA matalaSa jIva se hai| apane sAre darzanameM akSapAdakA Izvara para koI jora nahIM hai| aura na Izvara vAle prakaraNa ko haTA denese unake darzanameM koI kamI ra jAtI hai / jI bhArata kAya sUnoM meM yadi kSepaka hue haiM to unameM ina tIna sUtroMko bhI le sakate haiN| jinameM Izvara kI sattA siddhakI gaI hai| DA. satIzacaMdra vidyAbhUSaNane jahAM nyAya sUtrake bahutase bhAgako pAchekA kSapaka mAna liyA hai phira ina tIna sUtrIkA kSepaka honA bahuta jyAdA nahIM hai" / arthAt---Apake matameM ye tIna sUtra jinameM IzvarakA kathana hai prakSipta haiM / hamArI apanI dhAraNA yaha hai ki IzvarakA artha paramezvara nahIM hai apitu mImAMsAkA apUrva tathA zaizeSika kA adRSTa hI nyAya darzanakA Izvara hai| kyoMki saMpUrNadarzanako yadi vicAra dRSTi se dekhA jAya to yaha spaSTa siddha ho jAtA hai ki nyAyadarzana meM bhI Izvara ke lie koI sthAna nahIM hai. usake nimna kAraNa haiM / (1) prameya nyAyAcArya ne jaba prameya ginAyeM to unameM Izvara ke liye koI sthAna nahIM rakhA / isase siddha hotA hai ki gautamamuni kI dRSTimeM Izvara prameya nahIM hai, arthAt na to baha zAnakA viSaya hai, aura na usakA tatva jAnA jAsakatA hai :. vAdake naiyAyikoMne bhASya Adi meM AtmAke antaragata hI Izcarako mAnA hai isaliye nyAya darzanameM AtmAkA kyA svarUpa hai, yaha jAnanA Avazyaka hai| ataH hama usakA varNana karane haiM / noTa-prameya 12 haiM, pramA viSayatvaM / athavA yo, artha: tatvataH pramIyate tatprameyam / / arthAna--ko jJAna (buddhi) kA viSaya ho yA jisako tatvataH jAnA jAya vaha prameya hai|
Page #590
--------------------------------------------------------------------------
________________ ( 578 ) zrImAna paM0 haridatta jI zarmA trivedI amRtasarane rahasya laharI nAmase deza upaniSadkA bhAgya kiyA hai usameM Apa likhate haiM ki "IzvaraH kAraNam" tatkAritvAda hetuH ||11|| ina sUtroMke vAtsyAyana bhASya meM IzvarakA artha jIva vizeSa kiyA hai / vahAM likhA hai ki "nAtma kalpAdanyaH kalpo'sti" arthAta jIva vargase bhinna vargakA koI Izvara vizeSa nahIM hai kisI yoga yadi sAmarthya se dharma jJAna vairAgya jisameM sabase adhika hogayA hai usase yaha saba vyApta hai jI yogI jI ke kara bhoga karo 'IzAvAsya' isa zrutikA yaha abhiprAya hai' ataH yaha siddha hai ki nyAya darzanameM tathA vaidikavAMgamaya meM muktAtmAoM ko hI paramAtmA, brahma Iza Adi nAmoMse saMbodhita kiyA hai| AtmA nyAyadarzanakI AtmAmeM tathA vaizeSika kI AtmA meM kucha bhI bheda nahIM hai / arthAt donoM darzanoM meM AtmA kA svarUpa ekasA hai| nyAyakA siddhAnta hai ki 1 zarIrendriya buddhibhyaH pRthagAtmAvi sudhu vaH // arthAta- zarIra indriya buddhise prathaka AtmA hai aura vibhu hai tathA nitya hai / yahA~ prazna yaha upasthita hotA hai ki jaba AtmA vibhu hai taba yaha zarIra se saMbaMdhita kaise hai| isakA uttara nayAcika dete haiM ki " pUrvakRta phalAnubandhAt / " arthAt pUrvakarmAnusAra yaha zarIra dhAraNa karatA hai| inakA kahanA haiM ki zarIra ke sAtha sambandha hone para bhI AtmA kA vibhupanA banA rahatA hU~ / yahA~ vimukA artha sarvavyApaka nahIM haiM / naiyA
Page #591
--------------------------------------------------------------------------
________________ yika AtmAko jar3a padArthoM meM vyApaka nahIM maante| ataH yahAM prazna hotA hai ki jIva eka haiM yA aneka isakA uttara ye loga dese haiM ki "jovastu pratizarIraM bhinnH|" arthAt- pratyeka zarIrakA jIva bhinna bhinna hai / sUtrakArane icchA, dveSa, prayatna, sukha, duHkha aura jJAna ye aAtmAke cihna bata. lAe haiN| ye saba guNa aupAdhika haiM, aAtmA svabhAvase na caitanya ma jJAnavAn / ataH ina aupAdhika guNoMke nAza honekA nAma hI inake mata meM mukti hai| zrI harSane, naiSadhameM likhA hai ki muktaye yA zilAsvAya zAstramUce sacetasAm / gautamastvartha vatyeva yathAnitya stathaiva saH / / arthAt- mokSameM jIvoMko patthara manAne ke lie jisane nyAya zAstra banAyA hai. vaha nAmase hI gotama nahIM hai / arthAt yaha gonama nAma usakA sArthaka hai| ataH yaha siddha hai ki nyAya darzanakA AtmA Izvara nahIM ho sakatA ! tathA pAlmAke do bheda (jIvAtmA aura Izvara ) sUcakArane kahIM bhI nahIM kiye. yadi sUtrakAra kI IzvarakI siddhi abhISTa hotI to avazya usako prameyoMmeM likhakara prameya 53 anAte athavA AramAke hI do bhadoM kA jikara karate / parantu unhoMne aisA nahIM kiyaa| ataH yaha siddha hai ki mUtrakAra ko IzvarakI mAnyatA svIkAra nahIM thii| (2) buddhi, satrakArane kahIM bhI do prakArakI buddhikA kathana nahIM kiyA hai, kintu jaba navIna naiyAyikoMne IzvarakI kalpanA kI to buddhiko bhI do prakArakA mAnA gayA, eka anitya buddhi (jJAna) yaha jIvAtmAkA hai, tathA dUsarI nitya buddhi, yaha Izvara kI hai|
Page #592
--------------------------------------------------------------------------
________________ (3) nyAya aura veza Sika sa meM kahIM bhI Izvaraka guNoMkA kathana nahIM hai / yadi ye darzana IzvarakI sattA mAnate hote to jisa prakAra anya dravyoM sAmAnya va vizeSa guNoMkA kathana kiyA hai isI prakAra Izvarake guNoMkA bhI honA cAhiye thA / vAdake vidvAnoMne Izvarake pATha guNa mAne haiN| unameM pAMca sAmAnya aura tIna vizeSa guNa / sAmAnyaguNa vizeSaguNa (1) saMkhyA (1) buddhi (2) parimANa (2) ijhayA (3) pRthaktva (3) prayatna (4) saMyoga (5) viyoga kintu sUtrakAroMke matameM ye tInoM hI vizeSaguNa aupAdhika aura nAzavAna haiN| isase bhI yaha siddha hotA hai ki sUtrakAra Izvarako nahIM mAnate the| () kAraNa aura kArya naiyAyikoM ne tIna prakAra ke kAraNa mAne haiN| eka samavAyikAraNa (2) asamavAyikAraNa [3) nimitta kaarnn| inameM samayAyi kAraNa to dravya hotA hai. isako hama upAdAna kAraNa bhI kaha sakate haiM / tathA asamavAyi kAraNa guNa aurakarma hote haiN| ataH donoM kAraNoM meM se Izvara hai mahIM aba zeSa rahajAtA hai nimitta kAraNa, Izvarako jagatakA nimittakAraNa hI mAnA jAtA hai| yaha nimitta kAraNa bhI do prakArakA hai ekamukhya dUsarAgauNa / jaise kumhAra ghaTakA mukhyAnimittakAraNahai tathA daNDacakra Adi gauNa
Page #593
--------------------------------------------------------------------------
________________ ( 573 ) kAraNakA lakSaNa naiyAyikoM ke yahA~ hai zranyathA siddhizUnyasya, niyatApUrvaM catitA / kAraNatvaM bhavettasya, traividhyaM parikIrtitam || arthAt anyathA siddha na hokara kArya se niyata pUrvavartI ho vaha kAraNa hai, yahA~ anyathA siddha bhI samajha lenA cAhiye anyathA siddha usako kahate haiM jisakA kAryake sAtha sAkSAta saMbaMdha na ho| isake pA~ca bheda haiM inameM tIsarA anyathA siddha vibhu Ara career mAnA gayA hai| jaise AkAza, kAla, diga Adi. ye kArya ke liye kAraNa nahIM mAnejAte kyoMki ye vibhu aura nitya honese sampUrNa kAryoM ke sAtha inakA samAna saMbaMdha hai| ataH ye mukhya kAraNa nahIM mAne jAte / karmaphala prApti ke liye vaidika darzanakA pUrva athavA aSTa ko kAraNa mAnate the jaisAki mImAMsAne apUrva aura vaizeSikane mAnA hai, donoMkA artha eka hI hai| ataH usI apUrvako nyAya meM Izvara kahA gayA hai| yahI prAcIna bhAratIya dArzanikoMkI mAnyatA thI / athavA ho sakatA hai nyAya darzanakI racanA ke samaya apUrva ke sthAna meM Izvara kI kalpanA aMkurita ho gaI ho aura usIkA unhoMne ullekha kara diyA ho| jo kucha bhI ho yaha spaSTa hai ki usa samaya taka bhI Izvarako sRSTikartAkA sthAna prApta nahIM huA thA | yaha sarvatantra siddhAnta haiM / tathA yaha bhI siddha hai ki usa samaya taka 'apUrva zraSTa aura Izvara se ekArtha vAcaka zabda the / inakA artha yA karmaphala prAdAdazakti / na ki dravya vizeSa / usake pazcAt isI zaktiko jo ki jar3a thI, eka caitanya dravyakA rUpa diyA gayA hai| yaha kArya sUtra 1
Page #594
--------------------------------------------------------------------------
________________ | ( 574 ) granthokI racanA bahuta kAla pazcAta paMDitoMne kiyA hai / parantu vAtsyAyana bhASyake anusAra jisakA pramANa hama isI prakaraNa meM de cuke haiN| muktAtmA kA nAma hI Izvara hai| jo ki hameM abhI hai hI / tathA ca. "IzvaraH kAraNam" yaha sUtra pUrva pakSakA hai isakA uttara sUtrakArane diyA hai ki reTako phaladAtA mAnA jAegA to binA karmake bhI phalakI prApti hogii| kyoMki IzvaravAdiyoM ke matabha Farst rara kriyA Adi nitya hai| ataH jIvako nitya hI phala milanA cAhie I yaha uttara atyanta sAragarbhita hai / isakA bhAva hai ki IzvarakI icchA Adiko nitya mAnoge taba to binA karma ke phala prApta ho skegaa| aura yadi usakI icchA kriyA Adiko kSaNika mAnoge to Izvara vikArI va pariNamana zIla ho jAyegA / punaH vaha sAdhAraNa jI kI taraha jIva hI siddha hogA / ataH Izvara karmaphala dAtA nahIM hai, yadi IzvaravAdI kahe ki "tatkAritvAta" arthAt Izvara hI karma karAtA hai, to yaha "hetu" to duSTa hetu hai / kyoMki Izvara to karma karAye aura usakA phala vicAre jIva bhogeM yaha kahAMkA nyAya hai| ataH gautama muni kahate haiM ki free fea nahIM ho sktii| yadi isa sUtrakA uparokta artha na kiyA jAye to Izvara anyAyI, kara. atyAcArI siddha hogaa| kyoMki vaha paratantra jIvoMko vyarthaM hI phala detA hai| jaba Izvara karma karAtA hai| to phala bhI usI karAnevAle Izvarako milAnA caahiye| vAstikavAda" kArane isa sUtra kA vilkula viparIta artha kiyA hai| usa para karma phala prakaraNa meM vicAra kreNge| p vu u P
Page #595
--------------------------------------------------------------------------
________________ Astika aura nAstika ( lekhaka-zrIgopAla zAstrI, darzanakesarI, kAzI vidyA pITha) saMskRtavAGmayake parizIlanase yaha spaSTa pratIta hotA hai ki prAcIna samayameM Izvara mAnane yA na mAnane vAloM ke liye Astika nAstika zabdakA prayoga nahIM thA kyoMki Izvara zabdakA prayoga paramezvara-arthameM idhara Akara bahuta arvAcIna samaya se saMskRta sAhityameM prayukta pAyA jAtA hai| yadyapi yaha itihAsakA viSaya hai tathApi itanA yahAM kaha denA aprAsaGgika na hogA ki paurANika kAlameM Akara zaiva siddhAnta meM zibake liye jo Izvara zabdakA prayoga thA vahI paurANika kAla ke bAda idhara Akara zaiva dharma dvArA bhAratIya saMskRtameM praviSTa ho gayA hai. mAnaiH panagAvaH artha meM bhI vana prAlita do gayA hai, aba koI aisI pustaka nahIM jisameM Izrara zabdase paramezvarakA artha na liyA gayA ho / isakI puSTI ke liye thor3ese pramANIkA saMgraha karanA ucita pratIta hotA hai| pANinIya vyAkaraNakA sUtra hai "asti nAsti diSTaM matiH" usase asti-nAsti zabda siddhahote haiM usake TIkA kAroMne-- 'asti paraloka ityevaM matiryasya sa AstikaH 1 tathA 'nAsti paraloka ityevaM patiryasya sa nAstika' / arthAn jo paraloka mAne vaha 'Astika' aura jo na mAne vaha 'mAstika' naki jo Izvarako mAne vaha 'bAstika' aura jo na mAne vaha 'naastik| aisA hI artha dArzanika dRSTi vAloM ke atirikta sarva sAdhAraNa janatAke liye veda-kAlameM bhI prasiddha thA / yaha kaThopa
Page #596
--------------------------------------------------------------------------
________________ (576 ) nighadame pratIta hotA hai jaba naciketA yamase tIsarA vara mAMgatA hai taba yahI kahatA hai ki - "yeyaM pratevicikitsA manuSye'stItyeke naaymstiticeNke| etadvidyAmanuziSTastvayAhaM varANAmeSa varastRtIyaH // " arthAn-maraneke pazcAt AtmA rahatA hai, aisA eka Astika pakSa vAle kahate haiM. nahIM rahatA hai aisA dUsare nAstika pakSavAle kahate haiN| he yamarAja? maiM Apake dvArA anuzAsita hokara yaha jAna jAUM ki ina pakSoM meM kauna pakSa ThIka hai grahI una varoma se tIsarA vara haiM " ityAdi / isase spaSTa jJAta hotA hai ki vaidika kAla meM paraloka mAnanA na mAnanA hI Astika nAstikakA vyAvahArika artha thaa| manune no vedakI nindA karane bAleko nAstika kahA hai| (nAstiko vedanindaka:) aurabhI, pANinIya sUtroMmeM Izvara zabdakA prayoga -'adhirIzvare 1467 svAmIzvarAdhipatiH 2|3|26.ysmaaddhikN yasyacezvara vacanaM tatrasaptamI 26 / 6 / Izvaratosunakasunau 3 / 4 13 tasyezvaraH 6 / 1142 ityAdi sUboMke udAharaNoM meM Izvara zabda svAmI arthameM hI prayukta hotA hai| pataMjalIke udAharaNoM meM IzvarakA artha rAjAbhI pAyA jAtA hai jaise--- 'tatyayA loka Izvara AjJApayati prAmAdasmAnmanuSyA aAnIyantAmiti / rAjA AjJA detA hai ki isa govase manudhyoMko le jAoityAdi udAharaNAse Izvara zabdakA rAjA artha hotA hai| isa avasthAmeM Izvara zabdake paramezvara arthameM prayukta honese pahale hI darzana siddhAntoMke aAviSkatA dArzanikoM kI iSTimeM Izvara
Page #597
--------------------------------------------------------------------------
________________ ( 577 ) mAnane vAlA prAstika aura usakA na mAnane vAlA nAstika,yaha artha ho sakatA hai| aisA kaise kahA jA sakatA hai. jaba usakI utpatti evaM sthiti Izvara mAnane vAle Astika aura nAstika' isa bhAvameM zrAstika-nAstika zabdoMke prayukta hone ke pahale hI siddha ho cukI hai| isI kAraNa jhAta hotA hai ki vaizeSika ( kaNAda ) sAMkhya (kapila aura pUrva mImAMsaka (jaimini)ne apane 2 darzanI meM IzvarakA ullekha taka nahIM kiyA / naiyAyika gautamane tathA yogI pataMjaline kramazaH "prasAraNa puruSa Rphilya darzanA "kka za karma vipAkAzayaraparAmRSTaH puruSa bizeSa Izvara!" isa taraha AnuSaGgika Izvara zabdakA prasaGga uThAyA hai| ina mutroMmeM paramezvarArthaka Izvara zabdake prayogase isakI pANinise prAcInatA mI vicAraNIya hai tathA mahAbhASyakAra pataJjali aura yoga sUtrakAra pataJcakhikI abhinnatA bhI vicAraNIya hai| ___vyAsajI ke brahmasUtroMmeM to nahIM. kintu unakI zrImadbhagavadgItAmeM Izvara zabdako prayoga kahIM gajA artha meM, kahIM paramezvarameM donoM tarahakA pAyA jAtA hai jaise "Izvaro'hamaha bhogIsiddho'haM balavAnsukhI" yahAM ( mAlika ) rAjA artha meM--- "IzvaraH sarva bhUtAnAM hRdeze'rjuna tiSThati" yahAM paramezvara arthama. yaha vicAraNIya hai / vastutaH dekhA jAya to isake siddhAntoMmeM Izvara kucha Avazyaka vastu nahIM diikhtaa| karaNAdane apane blaH padArthoMke jhAnase
Page #598
--------------------------------------------------------------------------
________________ ( 575 ) dharma vizeSatAd dravyaguNa karma sAmAnya vizeSaprasUtAd dravyaguNa karma sAmAnya vizeSa samavAyAnAM padArthAnAM sAdharmya vai dhamyAM tatvajJAnAbhiH zreyasAdhigamaH" (1 / 1 / 40 ) isa sUtra se mukti kI prApti batalAI hai - ( isa sUtra meM abhAva nAmaka saptama padArthakA ullekha nahIM hai) aura gautamane apane solaha padArthoMke tatvajJAnase "pramANa prameya saMzaya prayojana dRSTAnta siddhAntAvayavatarkanirNayavAdajalpavitaNDA hetvAbhAsa cchalajAtinigrahasthAnAnAM tatvAnAnniH zreyasAdhigamaH" (1|1|1) isa sUtradvArA muktika' upAya batalAyA kapilane prakRti puruSa ke bhedajJAna se "dAnuvikaH sahA vizuddhayAtizaya yuktaH tadviparItaH zreyAn vyaktAvyaktajJa vijJAnAt " (kA0 2) tathA pataJjali ne bhI cittavRttinirodha " yogazcitta vRtti nirodhaH " 'tadA draSTusvarUpe'vasthAnam ' (1 / 3) Adi se mokSa prApti batalAI hai| isI prakAra jaiminine dharmAnuSTAna se nityasukha rUpI mokSakI sattA mAnI hai / IzvarakA pUrA upayoga to ina dArzanikoM ke siddhAntoM meM zrAtA hI nahIM / Age calakara bhASyakAroM tathA anyAnya TIkAkAroMke sAtha hI anyAnya aMdhakAroM (nyAya kusumAJjalikAra IzvarAnumAna cintAmaNikAra ne vaizeSika aura nyAyadarzanameM IzvarakA praveza prasthavataH kara diyA hai, kintu mImAMsA aura sAMkhyameM to Age calakara bhI kisI grantha meM pratyakSa Izvara-siddhi kA ullekha nahIM hai / :
Page #599
--------------------------------------------------------------------------
________________ - - yahAM eka bAta vicAraNIya pratIta hotI hai| vaizeSika aura sAMkhyameM zaGkarAcAryase pahale hI koI koI dArzanika Izvarako nimitta kAraNa mAnakara inake siddhAntoM meM bhI IzvarakA praveza karA cuke the, kyoMki vedAntasUtrake mUla sUtroM meM jahAM sAMkhya aura vaMzeSika matake 'racanAnupapattezca ( 2 / 2 / 1 ) ityAdi sUtroM dvArA pradhAna aura paramANu svAbhAvika pravRtti mAnane vAloMkA khaMDana hai vahAM pradhAna kAraNavAdI aura paramANu kAraNa vAhI kI hI haisiyatase jagatakA kAraNa kevala pradhAna (prakRti) jar3a nahIM ho sakatA / unameM ye doSa hai, ityAdi bAleM vikhAI gaI haiN| aura una sUtroM se kisI bhI prakAra yaha siddha nahIM ho sakatA ki sAMkhya aura vaizeSika siddhAntoMmeM bhI IzvarakA praveza hai| parantu, Age calakara, bauddhamatoMke khaMDana kara dene para bhI pazupati ( mAhezvara darzana ) matake khaMDanameM ___ 'patyurasAmaJjasyAt sUtra para zaGkarAcAryajI bhASya karate hue kahate haiM kecittAvatsAMkhyayogAnyayAzrayAta kalpayanti pradhAnapurupayoH adhiSThAtA kevalaM nimittakAraNamIzvaraH itaretara vilakSaNAH pradhAna puruSezvarA iti tathA vaizeSikAdayoSikecit kathaJcitsvaprakriyAnusAreNa nimitta kAraNa Izvara iti varNayanti arthAna koI koI sAMkhya yoga siddhAntakA zrAzraya lekara pradhAna puruSase vilakSaNa unakA adhiSThAtA jagatakA kevala nimitta
Page #600
--------------------------------------------------------------------------
________________ - - - - - - - - - kAraNa Izvara mAnate haiM aura koI 2 vaizeSika prakriyAke anuyAyI bhI apanI prakriyAke anusAra Izvarako jagatakA nimitta kAraNa mAnate haiM ityAdi" isase itanA so spaSTa hai ki sAMkhya aura dhaizedhika prakriyAke mUla meM IzvarakA svIkAra nahIM thaa| . itanA hone para bhI, zrAge Akara kucha logoMne IzvarakA praveza unameM karA diyA hai| aise hI, mImAMsakoM meM bhI kucha logoM ne mImAMsA meM yaha kahakara IzvarakA praveza kara diyA hai ki karmoko Izvarako samarpita kara denese mukti ho jAtI hai'ityAdi-- ___ 'so'yaM dhoyaduddizya nihita doga ziyA de'tuH zrIgovindANabuddhyA kriyamANastu niHzreyasahetuH / (nyAyaprakAza, pRSTha 267) astu / ___ jo kucha ho, para merI dRSTimeM, ina darzanoMke prAdhIna veda-saMhitA ke yama, sUrya, prajApati, agni aura puruSa tathA upaniSadke brahma, purANake Izvara, vartamAna samayake Izvara. paramezvara, allAha. khudA ma raheM to kucha bigar3atA nahIM. kyoMki vedAnta-darzana ,jisake Age ina sabhI darzanoMke siddhAnta pIche par3a jAte haiM) to brahma, purupa Izvara cAhe jo bhI kahie sabhIkI siddhike liye kamara kasa kara hI baiThA hai / saMskRna darzanoM meM prasthAnatrayIMkI jo prathA hai, usakA dhyAna na rahanese hI ye saba vivAda khar3e hote haiM / vastutaH bhAratIya darzanoMmeM dArzanikoMne 'zAkhArundhatI nyAya' se apane apane vicAroMko vyakta kiyA hai, mUla siddhAnta meM kisIkA kisIsa bhI virodha nahIM hai| jimakI dadhi (darzana) meM jo vastu avaztra prApta thI usane usakI apanA kI aura usIko pradhAnalA dii| anyAnya padArthoMko usane abhyupagamavAdase apane darzanake viSayoM meM gauNa mAnakara svIkAra yA khaMDana kiyA hai / isase yaha siddha nahIM hotA ki yaha padArtha sarvathA mAnya nahIM hai|
Page #601
--------------------------------------------------------------------------
________________ ( 58 ) isakA Azaya kevala yahI hotA hai ki usa darzanake siddhAnta meM usa padArthakI AvazyakatA nahIM hai. kyoMki saMskRta zAstroMko 'yatparaH zabdaH sa zabdArthaHhIkI zailI mAnI gaI hai / yahI bAta vijJAna bhintune bhI apane sAMkhya pravacanakI bhUmikAyeM kahIM hai__nammAdAstikadarzanee na kasyApyaprAmANyaM virodho vA svastraviSayeSu sarveSAmbAdhata avirodhA" arthAn-zrAstika darzanoM meM apane apane viSayoMmeM bAdhAbhAtra aura avirodha hone ke kAraNa kisI meM bhI apramANya aura virodha nahIM hai| tabhI to jaiminikI khAsa pUrva mImAMsAmeM IzvarakA ullekha nahIM hai, balki mImAMjaka loga to kimantargaDunA IzvareNa' kaha kara IzvarakA khaMDana hI karate haiN| unake viSayameM karmeti mImAMsakA:aisI hI prasiddhi hai / hari bhadrasUrine bhI paDadarzana samunvayameM pUrva mImAMsakoMko nirIzvara vAdI hI batAyA hai| jaise--- "jaiminIyAH punaH prAhuH sarvajJAdi vizeSaNaH / devo na vidyate kopi yamyamAnaM vaco bhavet // " __arthAn-jaimanIya matake mAnane vAle mImAMsaka kahate haiM ki sarvana, vibhu nitya ityAdi vizeSaNoM vAlA koI deva (Izvara) to hai nahIM jisakA bacana prasANa mAna leM / kumArila bhaTTane bhI kahA hai ki"athApi bedahetutvAd brahmaviSNu mahezvarAH / kAmaM bhavantu sarvajJAH sArvajJaM mAnuSasya kim / / " vedakI racanA karaneke kAraNa brahmA, viSNu, aura mahezvara sarvajJa bhale mAne jANa: parantu manuSyakI sarvajJatA kisa kAmakI hai / para vedAnta sUtra meM vAdarAyaNAcArya (vyAsa) ne Izvara zabdase to
Page #602
--------------------------------------------------------------------------
________________ / 582 / nahIM kintu dUsare zabdoMse usa viSayake jaimini maharSike vicAroMko pUrA pUrA vyakta kiyA hai| dekhiye nimnAMkita sUtroMkA zAGkarabhASya "sanAdapyavirodham" jaiminiH (1 / 2 / 26) "sampatteriti jaiministathAhi darzayati" (za2031) "anyArthantu jaipinipraznavyAkhyAnAbhyAmapicake / " (1 / 4 / 18) "paraM jaipinirmukhyatvAda" (4 / 3 / 12) "brAhmaNa jaiminirUpanyAsAdibhyaH" (45) ityAdi ityAdi Upara kahA ho gayA hai ki prAcIna samayameM Izvara mAnane yA na mAnanese Astika-nAstika nahIM kahe jAte the. kintu paraloka (punarjanma) mAnane na mAnaneke kAraNa prAstika-nAstika zabdakA prayoga hotA thA ! jaisA Upara pANinI sUtra (asti nAsti diSTaM matiH)keTIkAkAroM kI vyAkhpAmeM tathA kaThopaniSad ke mantroM dvArA dikhAyA gayA hai, aura smRti kAlameM veda mAnane na mAnaneke kAraNa bhI prAstika aura nAstika zabdakA vyavahAra thAra-aisA dikhAyA gayA hai| para dArzanika paribhASAmeM to asadvAdI aura savAdI ko hI usase nAstika aura Astika kahanekI prathA pratIta hotI hai jaisA uparyukta pANinI sutrakA yadi kevala sUtrArtha liyA jAya to. artha hogA ki jo 'asti'-~savAdako mAne vaha Astika aura jo nAsti'-aladvAdako mAne vaha nAstika kahA jAtA hai : chAndogya zrutine bhI kahA hai| "sadeva somyedamagra amIdekamevA dvitIyam" "taddhyeka grAhurasadevedamagrAmIde kamevAdvitIyam' "tasmAdasatarasajjAyate ini" ( chA0 6211)
Page #603
--------------------------------------------------------------------------
________________ ( 583 ) arthAt-utpattise pahale yaha saMsAra eka advitIya sadUpa (Asti rUpa) meM thA usIko eka prAcArya kahate haiM ki yaha saMsAra utpattise pahale asat (nAsti) rUpameM thA, isaliye asatase sA (abhAvase bhAva) hotA hai / isa kAra amita molako mArina kahA hai jo saMsArake mUla kAraNa saptako svIkAra karatA hai| aura jo asat (abhAva-zUnya) se utpanna mAnatA hai usako nAstika kahA hai / gItAmeM yahI isa prakAra kahA gayA hai "asatyama pratiSThante jagadAhuranIzvaram / aparaspara saMmbhUtaM kimanyatkAma hetukama // " isa niyamase to siyA bauddha darzanake anya sabhI darzana jo astivAdI (bhAvase saMsArakI utpatti mAnane vAle haiM) Astika kahe jA sakate hai. kyoMki cArvAka darzana bhI cAra padArthokI sattA (Astikatva) se hI sAre jagat (jar3a-cetana) kA pariNAma mAnatA hai| __ zaMkarAcArya ne bhI apane upaniSadbhASya tathA zArIrikabhAdhyama zrAstika aura nAstika zabdakA aisA hI artha kiyA hai| ve nAstika, nAsika ityAdi zabdoMse bauddhokA AhAna karate haiM, kyoMki ye hI loga utpattise pahale jagatkA prabhAva mAnate haiM "tathAhi eke vainAzikA AhuH vastunirupa yanto'. satsadbhAvamAnaM + + sadbhAvamAtra prAgutpattestatvaM kathayanti cauddhAH ( chA0 6.11 ) so'rddha vainAzika iti vainAzikatvasyasAmyAtsarvavainAmikatvasAmyAt sarvavainAzikarAddhAnto nitarAmupekSi tavya iti + + + tatraite trayo bAdino bhavanti kecit sarvAstitvavAdinaH kecit vijJAnAstittva
Page #604
--------------------------------------------------------------------------
________________ ( 584 ) mAtravAdinaH anye punaH sarvazUnyatva vAdinaH (ce0 50 zA0 bhA0 2 / 2 / 38 ) / vastutaH dekhA jAya to bauddha dArzanika bhI nAstivAdI nahIM haiM, kyoMki unake bhedoMmeM jo kSaNika vijJAnavAdI yogAcAra kSaNika aftaari Tarfer aura vAhyAnumeyatvavAdI sautrAntika ke nAma se prasiddha hai, ve to ativAdI hI haiN| eka jo sarva zUnyatvavAdI mAdhyamika haiM unake mata meM bhI zUnyatAkA artha abhAva nahIM mAnA gayA hai / kintu padArthake svatantra svarUpakA abhAva mAnA gayA hai| jaise-- " tasmAdiha pratItyasamutpannasya svatantrasya svarUpaviratAt svatantrasya rUparahito'rthaH zUnyatArtha : " - "na sarvAbhAvAbhAvo'rthaH ++ tasmAdiha pratItyasamutpannaM mAyAvat" (Aryadeva, caturthazataka 1437kArikAkI candra kIrtivyAkhyA) arthAt -" isake liye yahAM pratIti mAtra se utpanna padArthoMkA svatantra koI svarUpa na rahaneke kAraNa zUnyatAkA artha hai vastukI svatantra sattAkA abhAva, na ki saba bhAvoMkA abhAva | isa kAraNa yahAM pratIti mAtra taka utpanna hokara rahane vAle padArthoMko mAyAke samAna samajhanA cAhiye, yaha candrakIrtikI vyAkhyAkA tAtparya hai / tabhI to amarasiMha apane amarakoSa meM yuddhadeva ke nAmoMmeM advaya vAdI' bhI eka nAma liyA hai| isase jJAta hotA hai ki bauddha bhI eka prakAra ke advaitavAdI" hI haiM. antara kevala itanA hI hai ki ve veda yA vedAnta nahIM mAnate jisase smRti kAlIna nAstiko veda nindakaH niyamAnusAra ve nAstika Thaharate haiM / isI prakAra cArvAka aura jaina bhI vedakI nindA karane ke hI kAraNa paMDita samAja meM nAstika zabdase prasiddha hogaye haiM / parantu
Page #605
--------------------------------------------------------------------------
________________ i ( 585 ) yadi upaniSad aura pANini sUtrake TIkAkAroMke matAnusAra tathA vedakAlIna sarva sAdhAraNa meM prasiddha punarjanma' ko mAnanA na mAnanA hI 'Astika nAstika' zabdakA artha liyA jAya to bauddha bhI parama Astika siddha hote haiM / unake siddhAMtoMmeM to punarjanmakI ast maryAdA hai svayaM buddhadevane apane aneka janmoMkI pichale ghaTa okA varNana kiyA hai| jinakA ullekha lalitavistara baudhicaryA. baudhisatvAvadAna kalpalatA prabhRtiyauddha granthoM meM vistRta rUpa se haiM, bauddha sampradAya meM buddha ho jAne vAle jIvoMkI pUrvajanma kI avasthAko bodhisatvAvasthA kahate haiM aura usa buddha jIvako pUrva janmameM bodhisatva kahate haiN| isase spaSTa hai ki bauddha sampradAya meM purvajanma samaya hai| sarakSita tatra saMgraha se yaha patA calatA hai ki vedI nimitta zAkhA meM buddhadevako sarvajJa mAnA hai isa zAkhA ko kucha bauddha prAmANya mAnate the / isase yaha siddha hai / ki vedako prAmAeya mAnane vAle bauddha bho the / jaisA likhA pAyA jAtA hai "kintu vedapramANatvaM yadi yuSmAbhiriSyate / tat kiM bhagavato mUDhaiH sarvazatvaM na gamyate" "nimittanAmni sarvajJo bhagavAna munisattamaH / zAkhAntarepi viSpaSTaM mudhyate brAhmaNerbudhaiH / " arthAt-yadi bedako pramANa mAnanA Apako abhISTa hai to he mUrkho, bhagavAna (buddha) kA sarvazatva kyoM nahIM mAnate ? nimitta nAmakI dUsarI vedazAkhA meM brAhmaNa-paMDitoM ke dvArA bhagavAna sarvajJa kahA gayA hai jo spaSTa hai arthAt aba ve prAmANya mAnane para bhI sarvajJatva svIkAra kyoM nahIM karate ? ityAdi isI prakAra jaina darzana bhI Astika darzana siddha ho jAtA hai, kyoMki usa darzanameM bhI punarjanma evaM nAnA yoniprabhRti bAteM mAnI
Page #606
--------------------------------------------------------------------------
________________ gaI haiM : haribhadra sUrine bhI isI arthako mAna kara bauddha, jaina. nAMkhya, nayAyika, vaizeSika aura pUrva mImAMsakoMko Astika kaha hara sambodhita kiyA hai "evamevAstikavAdAnAM vRtaM saMkSepa kIrtanam" "AstikabAdAnAM paralokamati puNyapAyAstitvavAdinAM, bauddhanaiyAyika-sAMkhya-jaina-vaizeSika jaimininAnAM saMkSepakIrtanam kRta iti mnnibhdrkRtvikRtiH|" arthAna---"prAstikavAda ve haiM jinameM paraloka ke liye pApa pApa puNyako sattA mAnI jAtI hai, jaise bauddha . naiyAyika, sAMkhya (kapila) jaina vaizeSika jaiminIya (pUrva mImAMsaka) Adi unavAdoM kA maiMne saMkSepase varNana kiyA hai / " haribhadra sU rikRta pachadarzana samuccayakI 7-7 vIM kArikA para maNibhadra sUrikI vyAkhyA / ___pahale kahe hue smRti kAlona arthameM (arthAn veda-virodhIko nAstika kahate haiN| zrathayA isI arthake AdhAra para cArvAka , jaina, aura bauddha bhale hI nAstika kahe jAyeM, kintu vartamAna kAlika paurANika matake Izvara na mAnane pAleko nAstika kahaneke arthake AdhAra para to vauddha. cAvAka , jaina, kaNAda, gautama. sAMkhyakAra kapila, aura mImAMsaka jaimini. sabhI nAstika kahe jA sakate haiN| isaliye kaNAdi prabhUti cha: Astika nAmase kahe jAne vAle dArzanika punajanma mAnaneke kAraNa aura veda mAnaneke kAraNa zrAstika zabdase pukAre jAte haiM na ki Izvara mAnaneke kaarnn| yahAM isa bAta para dhyAna denA cAhiye ki ina chaH dArzanikoM meM vastutaH do hI dArzanika vaidika hai. zeSa cAra to tArkikadArzanika kahe jAte haiM unakA to paidika dArzanikoM meM praveza hI
Page #607
--------------------------------------------------------------------------
________________ nahIM hai? isa bAtako bar3e garvase zaGkarAcAryajIne dvitIya adhyAya ke tarkavAdake gyArahaveM aura bArahaveM sUtrake bhASyameM "na hi pradhAnavAdI sarveSAM tAkiMkANAMmadhye uttama iti sarvastArkiko parigRhItaH benatadIyaM mata samyagjJAna miti prati yadyamahi". "vaidikasya darzanasya pratyAsannatvAd gurutarka vilepatvAta" sabhI naiyAyika tArkika dArzanikoMmeM pradhAnavAdI hI uttamatArkika hai. aisA sabhI tArkikoM ne milakara use sarTiphikeTa nahIM diyA hai| jimase hama vaidika dArzanika aisA mAna leM ki usakA kathana acchA hai| sAMkhyadAna nainikake bahuta baLa mAma mAratA hai| aura bar3I yuktiyoM ke bala para vaha khar3A hotA hai isIse hamane use pUrva pakSiyoMmeM pradhAna sthAna diyA hai ityAdi / vAkyoM dvArA, jahAM kahIM bhI maukA milA hai sabhI dArzanikoM ko vaidika zreNIse bAhara nikAla karanekA hI prayatna kiyA hai / ye naiyAyika prabhRti bhI apane apane darzanako tarka kasauTIpara adhika kasanekA prayatna karate haiM / hAM jahAM kahIM abasara pAkara zrutike arthIko kevala apane matake samarthanameM khIMca-khIMcakara lagA dete haiN| ye dAzanika sarvadA zruti ke AdhIna nahIM calate / so bhI Ageke TIkAkAroMkI ye bAteM haiM, mUla sUtrakAroM ke viSayameM to Upara kahAhI gayA hai ki ye loga prasthAna-bhedase 'zAstrA-rundhatI' nyAyake anusAra vedake dArzanika aMgake eka eka pahalU lekara apane darzanoMkA upanyAsa karate haiN| ase naiyAyika aura vaizeSika donoM milakara ArambhavAvakA, kapila aura pataJjali pariNAmavAdakA, cAroM bauddha saMghAtavAdakA evaM vedAntI vivartavAdakA
Page #608
--------------------------------------------------------------------------
________________ ( 588 ) ( yathA - hi ArambhavAdaH kaNabhakSavataH sAMkhyAdi pakSaH pariNAmavAdaH | saMghAtavAdastu bhadantapakSaH, vedAnta pakSastu trivartavAdaH - sarvamunikA saMkSepa zArIrika ) | sarvathAveda ke dArzanika siddhAntoMko vyakta karaneke liye tAM vyAsa hI agrasara mAne gaye haiN| balki dekhA jAya to 'reraigaon ' 'hyavizuddhi tayAti zayayuktaH' ityAdi yuktiyoM se sAMkhya vAle tohake hetuoM kA bhI tiraskAra hI karate haiN| aisA hI 'vaiguNyaviSayA vedA nistraiguNyo bhavAjuna' vyAsajI ne bhI kahA hai ki ina donoM sthAnoMpara Anuzravika' aura 'veda' zabdoMke artha meM saMkoca karake kramazaH karma kAMDAntargata vaidika tathA karmakANDa mAtra vedake liye kahA gayA hai, aisA Adhunika vidvAna artha karate haiN| para veda para eka prakArase prahAra to huA hIM cAhe usake kisI eka aMga parI huA to kyA zrastu yaha to mAnanA hI par3egA ki sabhI dArzanika vedake akSarazaH poSaka nahIM haiN| kucha loga to betrako kevala apane tarkakI puSTike liye mAna lete haiN| cArvAka ke aisA -- 'yo vedasya karttA mADarta nizAcarAH' kahakara dillagI nahIM ur3Ate yahIM unakI vizeSatA hai| ina : dArzanikoM meM kebala vAdarAyaNAcArya aura amini hai jo veda mantra puSpoM meM apane sUtroko pirokara vaidikAcAryakI eka acchI suvyavasthita mAlAke rUpameM apane darzanoMko upasthita karate haiN| yaha dUsarI bAta hai ki bekI RcAoM para ina sabhI dArzanikoM kA mana avalambita haiM jaise--
Page #609
--------------------------------------------------------------------------
________________ (586 "dyAvA bhUmijanayan deva eka bhAste vizvasya kartA bhuvanasya goptA" isa para Adhunika naiyAyikoMkA kAraNavAda avalambita hai| "ajAmekA lohita zuklakRSNAM bahIH prajAH mRjamAno marUpAH ajoMdhaSo juSamANo'nuzete jahAtyenA muktabhogA mjony| isa para kapilakA prakRti-puruSavAda ityAdi / isakA kAraNa to bedakI dhyApakatA hai ( na ki ina dArzanikoM kA ceda mAna lenA) jaisA-sadAnandane apane vedAntasArameM cArvAka siddhAntako bhI..... "savAeSapuruSonnarasamaya:"-"tamevAnuvinazyati na pretya saMjJAsti' ityAdi RcAoMkA uddharaNa karake caidika siddha kara diyaa| isase yaha to nahIM kahA jA sakatA ki cArvAka-siddhAnta bhI vaidika hai / uso prakAra vyAsa aura jaiminike atirikta sabhI vaizeSika prabhRti dArzanika kevala tArkika haiM, inheM vaidika dArzanika nahIM kaha sakate tathApi ye loga Astika darzanakAra kahe jAte haiN| isakA kAraNa merI dRSTi meM to yahI jJAta hotA hai ki veda upaniSad smRti purANAdi saMskRta ke samasta vAmaya-mahArNavameM prota-prota evaM bhAratIya saMskRnikA merudaNDa punarjanmavAda yA paraloka mAnane ke kAraNa hI ye sabhI cArzanika Astika kahe gaye haiM aura kaI jAne cAhie / isa paribhASAmeM kevala cArvAka mahAzayako chor3a kara jo lokAyata (lokai; AyataH vistRtaH) nAmase prasiddha hokara sAdhAraNa janatAke prAthamika ajJAna-kAlika bhAvako vyakta karane
Page #610
--------------------------------------------------------------------------
________________ ( 560 ) mAtra ke lie anyAnya darzanoMke pUrva pakSI rUpameM pratinidhi mAne gaye haiN| bhAratIya saMskRti meM svarUpataH sampradAya rUpameM jinakI kahIM sattA nahIM hai jinakA koI sUtra grantha bhI nahIM hai. purANoM meM jinake darzanake pracArakA kAraNa bhI nindita hI batAyA gayA hai-anya sabhI bauddha tathA jaina dArzanika bhI Astika koTiseM A jAte haiM / paraspara eka dUsare ko nAstika kahanA to bhAratakI parAzrInAvasthA meM phailA hai| bhUtakAla ke vidvAnoMmeM paraspara matabheda hota hue bhI isa taraha gaira nahIM calatA thA jaisA ki irake kAnoM meM hone lagA hai| dekhiye bauddhoMkI ora se vyaGga-yokti hai "vede mAga kasya citkatR vAdaH snAne dharmecyA jaativaadaavlepH| santAne hA pApahAnAyaceti dhvastaprajJAnAM 1 paJcacihnAni jADye / " arthAt vedakI pramANatA, kisIko-- Izvarako karttAmAnanA jAtivAdakA garna pApakA prAyazcita ityAdi mUkhoMke lakSaNa haiN| isa lekhaka) niSkarSa yaha hai ki saMkSepameM dhAstika-nAstika zabdoM ke artha meM cAra prakAra ke vicAra saMskRta vAGgamaya mahArNava meM pAye gaye haiN| veda kAla meM, sarva sAdhAraNa meM, prasiddha artha --- paraloka mAnane bAlA Astika aura na mAnane vAlA nAstika kahA jAtA hai / (2) darzanikoM meM jo jagatkA kAraNa san (bhAva) mAnA hai. vaha zrAstika aura jo asat (abhAva) ko jagatkA kAraNa maantaa| hai vaha nAstika (prabhAva vAdI) vainAzika kahA jAtA hai| + (3) manu Adi smRtikAla meM jo vedako mAne vaha Astika aura jo na mAne usakI nindA kareM vaha nAstika kahA jAtA hai / (4) Aja kala jo Izvara paramezvara, mAne vaha Astika zrIra jo na mAne vaha nAstika kahA jAtA hai / ----
Page #611
--------------------------------------------------------------------------
________________ yo saMkSepameM Astika-nAstika zajhoMko samIkSA, dArzanika paddhatise vicAra karane para, vedase lekara Adhunika kAla paryanta saMskRta vAGamaya mahAvi dvArA siddha hotI hai / ityalamati prapaJce neti viramyate / sarve bhavantu sukhinaH sarvesantu nirAmayAH / sarve bhadrANi pazyantupAkazciduHkhabhAgbhavet // nAstika kauna hai ? nAstika, kAphira, mithyAtvI, Adi aise zabda haiM jinakA vyavahAra pratyeka sampradAya dUsaroMke liye karatA hai| pratyeka bhusalamAna IsAI, hindu yahUdI Adiko to kAphira kahatA hI hai. apitu gaka musalamAna dUsare musalamAnako bhI kAphira kahatA hai, yathA ziyA sunniyoMko kAphira kahate haiM aura sunnI ziyA logoNko| isIprakAra kAdiyAniyoMko bhI kAphira kahA jAtA hai| isI prakAra mithyAtvI zabdakI avasthA hai| nAstika zabdakA bhI vicitra hAla hai / saba sanAtanI zrArya samAja ca svAmI dayAnandajIko nAstika kahate hai tathA Arya samAja sabako nAstika kahatA hai| satyArtha prakAza pR0 217 se 16 taka pATha nAstika ginAye haiN| unameM satha dazanakAroMko nAstika likhA hai / yathA-- 5.-prathama nAstika. zUnya hI eka padArtha hai sRSTike pUrva zUnya thA aura Age zUnya hogaa| 2-dUsarA, abhASase bhAgako utpatti mAnatA hai (yaha asaskArya vAdI nyAya aura paizeSika haiN| 3-tIsarA, karmake phalako IzvarAdhIna mAnatA hai| 4-cauthA, pharmake liye nimitta kAraNakI AvazyakatAko nahI mAnatA hai|
Page #612
--------------------------------------------------------------------------
________________ 5-pAMcavAM, saba padArthoMko anitya mAnanA hai / 6- chaThA, pAMca bhUtoMke nitya honese jagatko nitya mAnatA hai| -sAtavAM, saba panArthIko pRthaka * mAnatA hai, mUla eka nahIM / 6-aAThavAM, kahatA hai ki eka dUsaremeM eka dUsarakA prabhAva honese sabakA abhAva hai / / isameM nyAya, zeSika, mImAMsA, vedAnta, sAMkhya Adi sabako nAstikakI upAdhi de dI gaI hai / vedAntako caturthaM mAstika kahA gayA hai| abhiprAya yaha hai ki pratyeka samudAyakI taraha, AryasamAjane bhI eka zabda nAstika le liyA hai aura apane gherese bAharake saba vyaktiyoM ko vaha bhI ( musalamAnAdi kI taraha ) nAstika kahatA hai| isI prakAra usako anya saba nAstika kahate haiM / mArthAH samAjakI ani saba nAstika haiM, tathA sabakI dRSTi meM kaha nAstika haiN| yahI avasthA anya mata vAloM ko hai| ina bAtoMko bhI na cher3e aura isa para tAtvika vicAra kareM to . bhI ina zabdoM meM kucha sAra nahIM hai / yathA-- veda nindaka manu kahate haiM ki ( nAstikoveda nindakaH ) arthAt jo vedakI nindA karatA hai, vaha nAstika hai / aba vicAra yaha utpanna hotA hai ki veda kyA hai tathA unakI nindA kyA hai ? ___ sanAtana dharmake anusAra vedoMkI 1131 zAkhAye tathA prAmaNaAdi sampUrNa grandhaveda haiM. aura svAmIjI kevala cAra zAkhAoM ko veda mAnate haiM / tatha 11271 zAkhAoMko tathA anya zrAhmaNa anthoMko veda nahIM mAnate rUpa nindA karanese svAmIjI prathama zreNI ke nAstika siddha hote haiN| kyoMki nAstikaH nAstika matiryasya' isake anusAra brAhmaNAdi grantha veda nahIM haiM aisI buddhi vAlA
Page #613
--------------------------------------------------------------------------
________________ nAstika hai / yadi cAra zAkhAoM ko hI veda mAnaleM to bhI sabhI vedAnuyAyI nAstika Thaharate haiN| kyoMki pUrva ke prAcArya atharvaveda ko to veda nahIM mAnate, ve to tIna hI gheda svIkAra karate haiN| manusmRti bhI usI sampradAya kI hai| tInoM vedoMmeM bhI yajurvedI. sAmaveda. kI nindA karate haiM tathA sAmavedI yjurvedkii| jaise ki manusmRtimeM hI sAmavedakI nindA kI hai| sAmavedaH smRtaH picyA, tasmAda tasyA zucirdhvaniH // bhaM04 / / 124 yahA~ sAmavedakI zvani laka ko apavitra mAnA hai| parantu gItAke zra10 meM "vedAnAM sAmavedo'smi" kaha kara anya cedoMse sAmavedakI zreSThatA dikhalAI hai / ataH ye eka dUsare bedakI nindA ke kAraNa svayaM nAstika banate haiN| gItA aura veda gItA adhyAya zoka 26 meM "zukla-kRSNa-gatI ota" meM do gatiyoM kA kathana kiyA hai| prAge likhA hai-vedeSu yantreSutapaH. sudhaiva" arthAt vedoMmeM (bedAdi par3hane meM ) tama. dAnAdi meM jo puNya kahA hai yogI una sabako jAnakara (inakI nissAratAko jAnakara) vaha inakA ullaMghana kara jAtA hai| yahAM vedAdike paThanako bhI kRSNa mArga kahA hai / tathA adhyAya 11 meM "nAI vedaina tapasA" kaha kara vedoMkI gauNatA dikhAI hai| aura adhyAya 15 ke prArambha meM hI vedoMko saMsArarUpI vRkSa ke patte batAkara vedoMko saMsArakI zobhA mAtra athavA saMsArako bar3hAne vAlA kahA hai| tathA ca a. ha meM vidyA mo somapAH' kaha kara tInoM vedoMkA phala svarga kahA hai tathA jaSa puNya samApta hojAte haiM to vahAMse vApisa bhI AjAtA hai, kaha kara vedoMko mukti ke liye anupayukta kahA hai. tathA a.2 meM
Page #614
--------------------------------------------------------------------------
________________ yAmimA puzyitAM vAcaM avadantyavipazcitaH / vedavAdaratAH pArtha nAnyadastIti vAdinaH / / 42 / / arthAta he arjuna ! jo veda vAkyameM rata haiM ve svargAdikasebhinna mukti ko nahIM mAnate. ve avivekIjana lubhAne vAlI jana raMjanake liye vistArapUrvaka saMsArameM phaMsAne vAlI zobhAyamAna vANI bolata haiM / ata: he arjuna ! traiguNyA viSayA vedA nistraguNyo bhavAjuna / " saMsArameM bAMdhakara rakhane ke liye veda tIna guNa rUpI rassI hai,tU isase mukti pAkara triguNAtIta hojaa| Age kahA ki "zrati vipratipanA te yadA sthAsyati nishclaa|" he arjuna : jaba aneka zrutiyoMse (paraspara virUddha veda mantroM ke sunanese) vicalati huI buddhi paramAtmA (zuddhAtmA ) ke svarUpa meM acala Thahara jAyagI, taba tU samatvarUpa yogako prApta hogaa| gItAke uparokta zabda itane spaSTa haiM ki unapara prakAza DAlanekI AvazyakatA hI nahIM hai / yahI kAraNa thA ki svAmI dayAnandajI gItAko tridoSaja sannipAtakA pralApa kahate the 1 ke abhiprAya yaha hai ki veda-nindakako nAstika kahA jAya to sampUrNa hindU janatA tathA AryasamAja bhI nAstikoMkI zreNImeM A jAyegA / upaniSad aura veda (1) Rgveda maM0 10 sU044 maM06. meM likhA hai ki"na ye zekujhiyA nAvamAruha, mImava te nyvishntkepyH|" ___ jo yajJa rUpa naukA para savAra na ho sake, ve kukarmA haiM, zRNI haiM aura nIca avasthAmeM hI daba gaye haiN| isakA uttara upaniSadkAra RSi dete haiM ki1 devendranAthajI likhita svAmIjIkA jIvana caritra dekheM pR203-204
Page #615
--------------------------------------------------------------------------
________________ ( 565 ) plavA zrar3hA yajJarUpA, aSTAdazoktamavaraM yeSu karma / etacchu yo ye'bhinandanti mRdA jarAmRtyu' te punarevApi yanti || 7 || sueDopani0 1 are veda ! yaha terI yaza rUpa naukAto patthara kI naukA hai. vaha bhI jIrNa zIrSa hai| tere jaise mUrkha jo isako kalyANa kAraka samajhakara Anandita hote haiM, ve isa saMsAra rUpI sAgara meM janma maraNa rUpa gote khAte rahate haiM / isI upaniSad gItAkI taraha Rgveda, yajurveda sAmavedako aparA (sAMsArika) vidyA kahA hai yathA"tatrAparAgveda, yajurvedaH sAmavedo atharvaveda: / " 1 anya aneka sthAnoM para bhI aisA hI mata hai| ataH upaniSad kAra bhI vedoM ko muktikA sAdhana nahIM maante| tathA vaidika kriyA kAkI nindA karate haiM / kapila muni aura veda Rgna maM0 10 sU027 / 16 meM likhA hai ki " dazAnAmekaM kapilaM samAnam / " arthAt dasa aMgirasoMmeM kapila zreSTha haiM usa kapilake viSaya meM mahAbhArata zAMti parva 0 268 meM gAya aura kapilakA saMvAda hai / usa samaya yajJoMmeM go badha hotA thA, gau ne Akara kapila muni se apanI rakSAkI prArthanA kii| isa para kapilane duHkhita hRdayase kahA ki bAhare beda ! maiMne hiMsAko hI dharma banA diyA yahI nahIM apitu unhoMne apanI spaSTa ghoSaNA kI ki hiMsA yukta dharma dharma nahIM ho sakatA cAhe vaha vedane hI kyoM na kahA ho| unhoMne isa
Page #616
--------------------------------------------------------------------------
________________ hiMsaka dharmakA virodha rUpameM pracAra kiyA thaa| pratIta hotA hai ki isI kAraNase prANoMne Rpilako nAstikakI upAdhi dI thI,abhiprAya yaha hai ki jisa kapila munikI veda stuti karatA hai|vhii vedakA virodhI hai| svayaM dameM hI pakSa ravi dusA ki virodha karatA hai| phira kisa RSiko zAstika mAnAja-ya aura kisako nAstika mAnasa jAya / saba dArzanikoMko satyArtha prakAzane nAstika kaha hI diyA purANakAroMko to vaha gAlI dekara mI santuSTa nahIM hote jaya yaha bAta hai to jainoMko nAstika likhanA kyA kaThina thA / taitarIya brAhmaNa 3 / 3 / / / 11 meM bodoMko prajApatike keza batAyA hai arthAta bAla (kezA kI taraha beda bhI vyartha haiN| (prajApate vA etAni zmazruNi yavedaH // ) isI lithe kautsya RSi oda mantroMko nirarthaka mAnatA thA / nindA satyArtha prakAza pR0 65 meM nindA stutike viSayameM likhA hai ki gurA~meM doSa. doSoM meM guNa lagAnA vaha nindA hai aura guNoMmeM guNa doSAne dopoMkA kathana karanA stuti kahAnI hai| arthAt mizyA bhASaNakA nAma nindA hai aura satya bhASaNa kA nAma stuti hai| yadi isa kasoTI para kasake dekhA jAya to zrI svAmI dayAnandajI aura AryasamAja hI prathama zreNI ke nAstika Thaharate haiM kyoMki inhoMne hI kodokI ghora nindAkI hai| yathA noTa-isI liye mImAMsakoM ne upaniSadoM ko veda kA baMjara bhAga
Page #617
--------------------------------------------------------------------------
________________ ( 567 ) veda aneka RSipoMke jAtAye huye haiN| * isaguNako chipA kara ye vedoMko IzvarIya zAna athavA Izvara raghisa yA nisya kaha kara nindA karate haiN| 4 (2) vedoM meM itihAsa hai, ye kahate haiM ki itihAsa nahIM hai| (3) bodoMmeM mRtaka zrAddhakA varNana hai. ye kahate ki nahIM haiN| (4) vedoM meM svarga. naraka Adi loka vizeSa mAne haiM. ye virodha karate haiN| (5) boTa kahatA hai, muktise punarAvRtti nahIM hotI, ye kahate haiM hotI hai| (6) vedameM advaitavAdakA maMDana hai ye use nAstika kahate haiN| * vedatrayoktAya dharmAste'nuzTeyAstu sAtvika / adharmo'tharva vedokto rAjasai sAmasaiH shcitH||63|| (zrI zaMkarAcArya bancita sarva darzana saMgraha) artha, sAtvipurupako vedavatrImeM kathana kiyehue, dharmakA pAlana karanA cAhie tathA rAjasI ora tAmasI logoMko atharvavedameM kahe hue. adharmakA pAlana karanA cAhiye / / yahAM spaSTa hI atharva bedakI ghora nindA hai| jJAta hotA hai yaha anArya logoMkA grantha thA | anAoM ke sahavAsa se zrayoM ne bhI bAdameM isako apanA liyaa| ___x bA0 umezacandra vidyAratna ne Rgveda ke upodghAta prakaraNa ke pR0 61 para kaupIti kI brAhANa kA nimna vAkya uddhata kiyA hai / jisakA artha hai ki sAmaveda aura yajurveda Rgvedake sevaka haiN| maiksamUlarane bhI isI pramANako uddhRta kiyA hai... These two Vedas, the Yajur Veda and the Sam what they arc Called in the Kaushitaki Brabman the attendents of the Rigveda (S. T. Vol. II, P. 203)
Page #618
--------------------------------------------------------------------------
________________ ( 588 ) (7) veda kahatA hai jagata nitya hai. ye kahate haiM. anitya hai : (E) vedoMmeM yajJAdimeM mAMsa va zarAvakA vidhAna hai. ye kahate haiM niSedha hai| (6)ohoMmeM punamakta, paraspara viruddha. asambhava, vyartha zrAdi aneka doSa haiM. ye kahate haiM nahIM hai| (10) vedoM meM aneka devatAvAda hai. ye kahate haiM nahIM hai| isa prakArase zrI svAmI dayAnanda jo ya AyamamAja vedoMke nindaka hI nahIM apitu mahAna amitra bhI haiM. kyoMki unhoMne vedoM kI AvAja dayA kara unase balAt apano bAteM kahalAnekA prayatna kiyA hai / isa prakAra ye hI veda nindaka Thahare. aura sanAtana dharmI aura jaina zrAdi pArita kre| joki ve to mAna jo guNa hai unhIM guNoMko kaha kara vedoMkI stuti karate haiN| kali kalpanA veda Adi zAstroMse tathA vartamAna vijJAnase bhI graha siddha hai| ki yaha jagata anAdi nidhana hai isapara bhI sRSikI utpatti mAnane bAloMne isakI racanAkI tithi Adi taka batAnekA sAhasa kiyA hai / joki yugoMkI mAnyatA para nirbhara hai. ataH / ina yugoMkA aitihAsika vivecana bhI zrAvazyaka hai| svAmI dayAnandajI ne RgvedAdi bhASya bhUmikAke vedotpatti prakaraNameM manusmRtike zlokoMko uddhRta karake likhA hai ki cAra hajAra varSakA kRtayuga (satayuga) hotA hai aura tIna hajAravarSakA tretAyuga do haphAravarSakA dvApara evaM eka hajAravarSakA kaliyuga / __ina sabake mandhAMzoMke 200 varSa milAne se 12.00 varSoMkA eka caturyuga hotA hai| parantu ye varSa manuSyoMke varSa nahIM apitu devoMke varSa haiM jo ki hamArese 360 guNA adhika hote haiM isaliye caturyugakA mAna huA4324110isI prakAra 71 caturyugoMkA eka
Page #619
--------------------------------------------------------------------------
________________ ( 566 ) manvantara hotA hai tathA 14 manyantara eka sRSTike hote hai evaM itanA hI kAla pralayakA hotA hai. arthAt cAra araba 32 karor3a varSakI sRSTi hotI hai aura utanehI kAlakA prAya hotI hai vartamAna sRSTi 6 manvantara to bIta cuke tathA sAtaveM manvantara kI 27 caturyugiyAM bhI bIta cukIM aba 28 vIM caturyugI bIta rahI haiM isa hisAba se sRSTikI utpattiko hue Ajataka 17672646023 sau varSa hue haiN| isameM kalpakI sandhi bhI ginI gaI hai| ina pramANoM para vicAra ina pramANoM para do dRDiyoMse vicAra kiyA jA sakatA hai| (2) aitihAsika dRSTi se (2) jyotiH zAstrakI dRSTi se agara hama aitihAsika dRSTise isa para vicAra kareM, svadezI tathA videzI sabhI sAmayika aitihAsika vidvAna isameM eka mata hai ki yaha satayuga Adiko vartamAna mAnyatA atyanta Adhunika hai| prAcIna granthoM meM tathA prAcIna khudAI AdimeM isakA kisI sthAna para ullekha nahIM miltaa| (1) gurukulake suyogya snAtaka paM0 jayacandajI ne bhAratIya itihAsakI rUpa rekhA meM isI matakI puSTimeM aneka yuktiyA~ dI haiM / (2) ziva zaMkara kAvyatIrtha jo ki AryasamAja ke sarva mAnya vidvAna the. unhoMne bhI 'veda hI IzvarIya jJAna haiM' nAmaka pustaka meM yaha spaSTa likhA hai ki yaha kaliyuga AdikI mAnyatA avaidika hai| inake atirikta paM0 gopInAtha zAstrI culaiTane eka grantha yuga parivartana nAmase hI likhA hai| usameM vidvAna lekhakane rAbarTasivela, maiksamUlara bevara Adi pAzcAtya vidvAnoMkA vistAra pUrvakamata saMgraha kiyA hai| khudAI meM sabase purAnA lekha jisameM kaliyugakA saMketa hai rAnA
Page #620
--------------------------------------------------------------------------
________________ pulikisana dvitIyakA hai. yaha cAlukyakA hai. jo ki I. sana 634-35 kA hai __isase pUrvake kisI bhI lekha meM ina yugoMkA kahIM bhI patA nahIM lagatA / isaliye khudAIke pramANoMse to isako prAcIna kahA nahIM jA sakatA | aba raha gayA granthoMkA pramANa. pustakoMmeM sabase prAcIna pustaka Rgveda hai. isameM yuga zabdakA aneka bAra prayoga huA hai| isaliye hama bhI prathama RgvedameM Aye huye yuga zrAdi zabdoM para vicAra karate haiN| * Rgveda maM0 10 sUtra 67 auSadhI sUkta hai usakA prazrama maMtra yA auSadhIH pUrvA jAtA devebhyastriyuga purA ! isa maMtrameM Aye huye ( triyugaM) zabdase kaI vidvAnoMne satyayuga zrAdi artha nikAlane kA prayAsa kiyA hai paM0 Aryamuni nI ne veda kAlakA itihAsa, nAmaka pustakameM likhA hai ki yahAM tretA dvApara, sathA kaliyugako nyUna kathana karake isa prathama ( satya ) ko pradhAna sarvopari mAnA hai| Age zrApa likhate haiM ki yaha vaha samaya thA jaba ki Arya jAti tibbata meM nivAsa karatI thii| paM. rAmagovinda jI vedAnta zAstrIne bhI apane Rgveda bhASya meM likhA hai ki tIna yugoM (satya tretA aura dvApara yA vasanta varSA zarada ) meM jo auSadhiyA~ prAcIna devoMne banAI haiM / yahI mantra yajurveda a0 12 meM bhI AyA hai zrI svAmIjI mahArAja ne bhI vahAM yuga zasake artha satya yugAdi tathA vaSa bhI kiye hai| ina bhASyoM kI samIkSA isa sUkta meM 23 mantra haiM, una sabameM prAya auSadhI se roga dUra karanekI prArthanA kI gaI hai / yathA dUsare hI mantrameM likhA hai ki
Page #621
--------------------------------------------------------------------------
________________ he mAtRrUpa auSadhiyoM tumhAre janma asIma haiM aura tumhAreprarohaNa aparimita hai tuma sau karmoM vAlI ho| tuma mujhe Arogya pradAna karo ( me agadaM kRta ) isase spaSTa siddha hai ki koI rogI auSadhI ko sanmukha dekhakara athavA rakhakara usase prArthanA kara rahAhai / phira kase mAnA jAye ki koI vyakti satyayugameM tIna yuga pahale arthAta lAkhoM varSa pahale utpanna huI auSadho se prArthanA kara rahA hai| yadi koI vyani : kare bhI to nAgala manApake rizanA payaH mAjhA jAyegA / bahuta kyA vivAdAspada mantrase hI prathama likhA hai ki ina pIle raMgakI auSadhiyoMke 107 sthAna maiM jAnatA hU~ basa spaSTa hai kiye auSadhiyAM usI samaya vidyamAna thIM na ki lAkhoM varya pahale, ataH isase vartamAnayugAMkI kalpanA karanA nitAnta bhUla hai| aba raha gayA yaha prazna ki yahA~ yuga zabdake kyA artha haiM ? yaga zabda kA vaidika atha yuga zabda vedoM meM aneka artha meM prayukta huA hai| (1)--(atu) yajurvedake bhASyameM isI prathama mantrakA bhAirasa karate hue yuga zabdakA artha tIna RtumeM , uncaTa. mahAdhara, jvAlAprasAda mizra tathA paM. jayadevajoM Adi sabhI vidvAnoMne kiyA hai, tathA ca RgvedAlocana meM paM0 naradevajI ne bhI aisA hI athaM kiyA hai| (2) mAsa / dIrghatamA mAmadeyo jujurvani dazame yuge / R0 pra0 1.sU. 125 / 8 yahAM zivazaGkara jI kAvyatIrtha vaidika itihAsArtha nirNayake pRSTha 176 meM yugake artha mAsa mahIne karate haiN| anya vidvAnoMne bhI kaI sthAnoM para aisA artha kiyA hai| 3- (pakSa) yajuneda a012 maMtra 111meM mahIdhara Adi sabhI
Page #622
--------------------------------------------------------------------------
________________ .. bhASyakArAne yugakA artha pakSa (parva) pUrNimA amAvasyA Adi kiyA hai| - yugala ) jor3A. do| uparokta mantrake bhASyameM hI paM0 jayadabajI ne yugakA artha jor3A kiyA hai| 5--( cAra ) cAra kI saMkhyA artha bhI isakA prasiddha hI hai| vathA ca yajurveda a.0 5.7 maMtra 45 ke bhAgya meM sabhI vidvAnoMne 5 kA~kA yuga mAnA hai| jaina zAstroM meM bho 5 varSakA yuga mAnA hai| -(varSa ) eka varpa. vivAdAspada maMtrake bhASyameM svAmI dayAnandajIne yugakA artha eka varSa bhI kiyA hai| ___ -( yajJa ) atharvaveda kAM0 20 sUkta 107 maM0 15 (yugAni ninyate) kA artha sabhI vidvAnoMne yantra kiyA hai arthAn yajJoMko --(dina ) yuge yuge navyaM ghoSAdamaya'm / . a0 kAM0 20 sUtra 672 pradhAna somadAtAkA Azcarya kama dina pratidina nayA ho / 6--(juvA) caloM para rakhanekA juvA (kheM yugasya ) aMkAM0 141 1 / 45 yahAM saboMne yugakA artha juvA kiyA hai / ityAdi arthAt dina, pana. bhAsa. Rtu ( 2 mAsa yA 3 mAsa ) varSa. cAra varSa, pAMca varSa. gugala ( jAdA) yajJa, tathA jutrA Adi aoMmeM isa zabdakA prayoga huA hai / jaba ki sampUrNa vaidika sAhityameM kahIM bhI vartamAna yugauMkI kalpanAko sthAna nahIM hai to yuga zabda Ane mAtrase satayuga Adi artha karanA anartha karanA hai| ataH mantrArtha nimna prakAra hai
Page #623
--------------------------------------------------------------------------
________________ ( 603 ) yA auSadhI: triyugaM purA pUrvA jAtA ! arthAt jo auSadhi prathama tIna mAsa taka paka kara pUrNa utpanna huI haiM / devebhyaH vaha auSadhi vaidyoMke liye upayukta hai / usakA raMga va gaharA pIlA hotA hai, aisA maiM jAnatA hai. vaha aneka sthAnoM para prApta ho sakatI haiN| A ataH vivAdAspada mantra se satayuga AdikI kalpanA nirAdhAra tathA kevala kalpanA mAtra hI hai| isa vedameM se anya koI mantra kisI ne isa viSaya meM upasthita nahIM kiyaa| yajurvedaH hAM RgvedAdibhASyabhUmikAmeM zrI svAmI jI mahArAjane eka yajurveda kA pramANa upasthita kiyA hai usa para vicAra avazya karanA hai / sahasrasya pramAsi sahasrasya pratimAsi / yaju0 15/65 zrI svAmI dayAnandajIne manyakA kucha bhAga likha kara isakA artha isa prakAra kiyA hai:- he paramezvara ! Apa isa haz2Ara caturyugI ke dina aura rAtrI ko pramANa arthAta nirmANa karane vAle ho / zrI svAmIjI mahArAjane jo adhUrA mantra likhA hai usameM na to yuga zabdakA kahIM nizAna haiM aura na caturyugI kA hiiN| ho sahastra zabda avazya AyA hai yadi sahasra zabda ke Ane mAtrase sahasra caturyugI kA artha hotA hai aisA niyama kisI grantha meM ho to vanya hamAre dekhane meM to Aja taka nahIM AyA hai| dUsarI bAta isameM paramezvara zabda bhI nahIM hai. punaH paramezvara artha phaudamI prakriyAse kiyA gayA hai yaha bhI hamAre jaisA alpajJa nahIM samajha sakatA / zrAge hai yaha bhI eka cala kara pramANa zabdakA artha nirmANa kiyA gayA "
Page #624
--------------------------------------------------------------------------
________________ . ( 604 ) vicitra artha hai| sabase bar3I bAta to yaha hai ki "karatA hai" isa kriyAkI kalpanA kisa bAdhAra para kI gaI hai yaha bhI vicAraNIya hai / kyA isa prakArake artha athavA adhyAhAra karane kA anya kisIko bhI adhikAra hai yadi hA~ naba to bar3I kaThinAiyoMkA sAmanA karanA pdd'egaa| yadi nahIM to aisA kyoM hai ? zrI svAmIjI mahArAjane zatapathakA eka pramANa dene kI bhI dayA kI hai| "sarvaca sahasra sarvasya dAtAsi"zatakA 07vA02013 bahuta kucha dhyAnapUryaka dIrghakAla taka vicAra karane para bhI hama yaha na samajha sake ki yaha pramANa kyoM diyA gayA hai bahuta sambhava haiM kimI pranipakSIkI ora se yaha pramANa svAmIjIne likhA ho tathA isakA jo uttara myAmojIne likhA ho vaha prArya bhAiyoMkI kRpAle chapanA raha gayA ho| kucha bhI ho isa pramANa ke likha jAnese to svAmIjIke arthI kA sarvazrA khaNDana hogayA : kyoMki isameM dAtAsi" yaha kriyA spaSTa hai| aba isa mAjhA ke anusAra mantra ke artha huye ki tU satra kucha dene vAlA hai| sahastrasya pramAsi sahasramya pratimAsi / mahasamyonmAmi sAhasro'simaharayanyA / / yaju01565 isakA zabdArtha hai ki tU sabakA sahasrakA pramANa hai. tazrA sabakA pratimAna (pratinidhi) hai tathAca sabakA tarAja hai tU sabakA pUjya hai sabake lie tereko / _isa mantrameM jo svA' Adi zabda Aye haiM usase IzvarakI kalpanAkA nirAkaraNa ho jAtA hai| kyoMki Izvara na to sabakA pratinidhi hI hai aura tarAjU / yaha saba kucha hone para bhI lvA) terA. isa zabdakA Izvara viSayaka svAmIjI ke abhameM kisa prakAra
Page #625
--------------------------------------------------------------------------
________________ ( 605 ) ghadita kiyA jAyegA / vAstavameM to yahAM agni tathA sUryakA varNana haiM yaha bAta isa adhyAyake pAThase sahaja hI avagata ho jAtI hai. isI adhyAyake mantra meM AyA hai| "ayamagni cAratamo vayodhAH sahastriyo ghotatAm" arthAt-graha agni vIravara hai, tathAca vagrasa (anikA dhAraNa karane vAlA athavA dene vAlA hai evaM sahasriyaH arthAta sabakA pUjya hai mAmA jAnnakAlA hai navAca isa mAmale meM likhA hai ki - ayamagni sahasriNo bAjasya zatinaspati / arthAt yaha agni zata. sahasra. annoMke svAmI hai / mantra 5 meM sahasriyaH yada apTikA vizeSaNa hai, jisase spaSTa hai ki yahAM sahasrake artha hajAra caturthaga kisI prakAra nahIM liye jA sakate maMtra 21 meM sAhasa aura zata' yaha andhakA vizeSaraNa hai / basa maMtra 65 meM bhI sahastra sabdaka artha annake hI hai anna nAma ivi kA bhI hai, isaliye yahAM tvA tereko yaha zabda mahA hai jisakA artha hai prazna ke liye athavA havike liye tujhake prajvalita karatA huuN| yadi yaha artha na karake zrI svAmI jI kRna nahantra zannake artha svIkAra kiye jAye to hajAra catugoMke liye zvarako kyA kiyA jAyegA. saMbhava hai inane samaya taka Izvarako yAjJA dI jAtI ho ki Apa itane samaya taka anazya hI smRSTi utpanna kreN| ____ zrI svAmI jI ne hI jo prathaM isa maMtrakA svakIya bhASyameM kiyA hai hama usIko upasthita karate haiN| panArthaH-- he vidvAna puruSa : viduSI strI kA, jisa kAraNa tU sahasra asaMnyAta padAthose yukta jaganaka ( pramANa yathArtha jJAna ke tulya hai / asaMkhya vizeSa padArthoM ke tolana sAdhanake tulya haiM asaMkhya sthUla vastuoMke tolanekI tulAke samAna haiN| aura
Page #626
--------------------------------------------------------------------------
________________ ( 606 ) asaMkhya padArtha aura vidyAoM se yukta hai| isa kAraNa asaMkhyAta prayojanoM ke liye tumako paramAtmA vyavahAroMmeM sthita kareM | kyA aba bhI koI pakSa pAtI yaha kahane kA sAhasa kara sakatA hai ki yahAM yugoM kA hI varNana hai| itanA hI nahIM apitu zrI svAmI jI mahArAjane isa maMtra ke bhAvArthameM isako bilkula hI spaSTa kara diyA hai| yathA 'isa maMtra meM parameSThI, sAdayatu ina do padoM kI anuvRtti zrAtI hai| tIna sAdhanoM se manuSyake vyavahAra siddha hote haiM / (2) yathArtha vijJAna (2) padArtha tolaneka liye tolake sAdhana bAMTa aura (3) tarAjU Adi phira bhI bhASya bhUmikA meM yaha maMtra kisa prakAra yugakI puSTimeM likhA gayA yaha avazya kucha rahasyamaya ghaTanA hai 1 atharvaveda zratha veda bhASyakAra paM0 kSemakararaNa dAsa jI ne kA sU0 2121 ko isI karaNa meM lagAyA hai, tathA vaidika sampatti (jisakA pracAra Arya samAja meM vizeSa hai tathA sabhI Arya vidvAnoM ne jisakI prazaMsA karane meM apanA gaurava samajhA hai ) meM bhI yahI maMtra likhakara sRSTikI Ayu nikAlI hai| maMtra nimna prakAra hai: -- " zataM te yutaM hAnAn dve yuge trINi catvAri kRSNaH / indrAno vizve devAste nu manyantAma hugIyamAna | 211 | uparokta Arya vidvAna tathA anya bhI isa maMtra kA artha isa prakAra karate haiM ki aMkAnAM vAmato gati" ke anusAra 432 ke aMka likha kara una para saukI tIna bindu tathA ayuta dasa hajAra kI vindu rakhane se sRSTikI Ayu 4320000000 siddha ho gii| musalamAnoM Adise zAstrArthoM meM bhI Arya vidvAna isa pramANakA diyA karate haiM tathA kahA karate haiM ki jisane yaha jagata svA hai usane isakI Ayu bhI nizcita kI hai|
Page #627
--------------------------------------------------------------------------
________________ ( 607 ) isa para vicAra jaba hama isa sUktakI tathA isa maMtra ko dekhate haiM aura uparoka par3hate haiM to hameM bar3A ho duHkha hotA hai / bhAratavarSake durbhAgya kA kAraNa zrIsvAmI dayAnandajIne hI vidvAnoMkA pakSapAta batalAyA hai usakA svatranta udAharaNa yahAM upalabdha hotA hai| hama ina bhAiyoM se itanA hI jAnanA cAhate haiM ki isa maMtra meM ( kRNamaH ) yaha jo bahu bacanAnta kiyA hai usakA karttA kauna hai. yadi Izvara hai to kyA Izvara bhI bahutase hai / tathA ca isameM (te) yaha zabda kisake liye AyA haiM. aura Age isI mantrake uttarArdhameM jo yaha kahA hai ki indra, ami sacadeva krodha na karate hue hamAre isa vacanako svIkAra kreN| kyA yaha Izvara ina devoMse prArthanA kara rahA hai / aura kyA Izvara ina devoMke kose bhayabhIta horahA hai| kyA kaheM vAstava meM to inake sampUrNa siddhAnta hI nirAdhAra haiM unakI puSTike lie ye loga isa prakArake ghRNita prayatna kiyA karate haiN| : isa sUktakA viniyoga bAlakake nAma karaNa saMSkAra meM hai, aura bAlakakI Ayu vRddhike lie isa mantra meM AzIrvAda hai / hama vizeSa kucha na likha kara vivAdAspada mantra se pUrNake kucha mantra yathA pazcAt ke mantra likhakara usake artha likha dete haiM jisase pAThaka bhalI prakAra jAna jarke yadaznAsi yata pivasi dhAnyaM kRSNaH payaH / yadAdyaM yadanAdyaM sarvaM te viSaM kRNomi // 16 // anhe catvA rAtraye cobhAbhyAM pari davasi / pebhyo jiaremya imaM me parirakSata // 20 //
Page #628
--------------------------------------------------------------------------
________________ ( 608 ) zataM te yuta hayanAna dve yute trINi catvAri kuNmaH | indrAgnI vizve devAstenu manyantAma haNIyamAnaH // 21 // zaradevA hemansAya ksantAya grISmAya pari damasi / varSANi tubhyaM syonAni yeSu vardhanta auSadhIH // 22 // artha-jo kucha tU khAtA hai jo kucha tU pattiAhU~. anAja jo ki pRthvIkA rasa haiM jo khAdya padArtha hai nathA jo akhAdya haiM una saba annIko tere lie vipa rahita karatA hUM ||6tujhe dina aura rAta donAkA sauMpatA hUM. bhara isa (bAlaka) kA una arAyoM (bhUkhoM) se bacAo jo ise khAnA cAhate haiM ||501] aba yAjJika AzAvAda dete haiM / he bAlaka : narA 10 varSakI pUNa zrAyu ko hama dvigunA triguNA tathA caugunA karate hai / (arthAt tu cAra sau varSa taka jI hama yaha AzIrvAda dete haiM) indra amizrAdi saba devatA krodha na karate hue (zAnta bhAvase) hamArI isa zubha kAmanAko svIkAra kareM hama tujhe zarada, hemanta, basanta tathA prISmako sauMpate hai varSAyeM jinameM auSadhiyAM bar3hatI haiM tara liga sukhakArI ho // 2 // ___ uparokta mantra itane sarala haiM ki pratsaka saMskRtajJa sugamatAse samajha sakatA hai / mantra 18 meM khAdya annoMkA nAma bhI ( cAvala, jo) batalA diyA hai / sabase bar3e duHstrako bAta to yaha hai ki mantra -3 tathA-4 meM spaSTa (mA vibha) arthAt maya gata kara. tU maregA nahIM aisA likhA hai / kauna bicAra zIla aisA hogA jo uparokta mantroMse sRSTiko zrAyukA varNana samajhegA / hanane jo artha ina maMtrA. ke diye haiM prAyaH sabhI bhASyakAroMne yahI artha kiye haiN| parantu mantra .5 meM AyeM (ayuta)ke artha dasa hajAra varSa tathA yugake atha cAra kiyA hai. arthAta tU juga jI esA artha bhI kiyA hai / AyaM samAjake pratiSThita vidvAna paM0 rAjArAma jIne apane atharva
Page #629
--------------------------------------------------------------------------
________________ - -- ... - -- - { 600 / bodbhAdhyameM hamAre artha kI puSTiko hai / hamArI sammanimeM ye saba artha ThIka nahIM haiM, kyoMki (ayuta) zabda pUrNa artha meM isI codane pAyA hai| yathA-- ayutohamayuto ma AtmA yutaM me cacu rayutaM zrotram / . . . . atharvaveda kAM0 16 sUtra. 51 maM01 ' arthAt -- maiM ayuta (pUrNa) hUM merI AtmA. cakSuH zrotra Adi saba pUrNa hai| yahAM asa zabdake anya artha ho hI nahIM sakane, ataH sabhI bhASyakAroMne yahAM acutake artha pUrNa kie haiN| basa jaya zrayutake artha pUrNa hai to yahAM bhI isa zabda ke artha pUrNa hI haiN| kyoMki manuSyako pUrNa Ayu 100 varSakI mAnanA sarvataMtra adhika siddhAnta hai tathA adhika se adhika 46. varSa kI Ayu kA parimANa bhI zrI svAmIjI mahArAja ne svayaM svIkAra kiyA hai ( raha gayA yuga zabda kA artha sA to yahAM 'he') zabdakA yuge' aisA vizeSaNArtha meM yuga zabda kA prayoga huzrA hai| vAstavameM to yahAM (yuge ) yaha pada pAda pUrti ke lie rakhA gyaa| astu, jo kucha bhI ho| uparokta vaivika pramANAbhAsa jo isa viSayameM diye gae haiM unakI niHsAratA prakaTa ho cukI tathA ina pramANoMke alAvA kisI anya pramANako denekA kisI bhI vidvAnane sAhasa nahIM kiyA ataH yaha siddha hai ki vedoMmeM isa sRSTi utpatti kI vartamAna mAnyatAkA kahIM varNana nahIM hai| vedoM meM kali Adi zabda vaidika vAGamayameM kali. Adi zabdoM kA ugravahAra grUtake pAsoM ke lie huA hai| vaidika samayameM jUSA bar3e joroMse skhalA jAtA thA mazrA gandharSa jAti kI striyAM isa viSayameM dakSa huA
Page #630
--------------------------------------------------------------------------
________________ karatI thI. dhanADhya juvArI loga inako jUvA khelane ke lie apane pAsa rakhate the| baher3e kI lakar3I ke bane hue 53 pAsoMse yaha khelA jAtA thA, eka se pAzca saka ke pAse 'ayana kahalAte the. inameM pAMcavAM pAsA kali kahalAtA thA / taittarIya prA0 1151121 jisake pAsa kRta arthAt cArakA ayana bhAtA thA usIkI vijaya hotI thI aura pA~ca vAle kI hAra isI lie Rgveda maMDala, 1 sUtra 1 meM kRtakA ayama pAne vAle juvArIse uranekA upadeza diyA gayA hai| tathA ca niruktakAra bAssane bhI yahI salAha dI hai / ni. 3 / 16 ina juoMmeM babhra, mAmakA juSA sabase bhayAnaka hotA thaa| yajurveda adhyAya 30 mAtra 18 meM akSarAjAya nisanam kRtIyAdinakara netAyai kaspinara dvAparAvAdhikalpinamAskAdAya samA sthAgum / isakA artha hai ki jUveke lie juvArIko, aba ye juvArI kitane prakAra ke hote the graha aAge basalAyA hai| saMbale bahivA juvArIkA nAma kitava' thA yaha kRtakA ayana jItane vAlA bar3A cAlAka hotA thaa| usase nIce doM ke juvArIkA nAma 'navaparza' aura usase choTekA nAma 'kalpI' yaha vetA cinha vAle pAleko jAtA thA tathA usase chAdeko adhikalpI' kahate ke, isa sUbekA varNana atharvaveda kA0 4 sUtra 38 tathA kA 7 sUtra 52-144 meM dasrane yogya hai| jaba isa juvene bhayAnaka rUpa dhAraNa kara liyA, saba isake niyamoMkA AviSkAra huA. parantu isane para bhI isakI vRddhi na rukI to isakA niSadha kiyA gayA / "akSermAdIvya kRSimitkRSasna" (Rgveda) jaba isakA bhI kucha prabhAva na chuA to isako pApakI rUpa diyA gayA / tathA isake liye ekA vidhAna huzrA / assu prakRta
Page #631
--------------------------------------------------------------------------
________________ (611 ) viSaya banA hI hai li meM bhI zAdi rAnaDoMkara vartamAna kali Adike arthoM meM kahIM bhI prayoga nahIM huA hai| isaliya sartamAna yugoMkI kalpanA nitAnta navIna tathA svakapola kalpita hai isameM kucha bhI sandeha nahIM hai / * brAhmaNa grantha aura yaga prANa pranyoM meM bhI kali Adi zabdoMko dekhate haiM. ataH vahA~ inakA kyA artha hai, isa para vicAra karanA bhI Avazyaka hai| kaniH zayAnI bhavati sajihAnastu vaaprH| uttiSTa srotA bhavati kRtaM sampayata prAna // 4 // aitareya brAhmaNa 715 yahAM eka rohita nAmaka rAjAko koI RSi upadezadetA hai ki"bhAmA zrAntAya zrIrasti iti rohita zubhumaH / " arthAt-he rohita hamane aisA sunA hai ki pAnasIke liye lakSmI nahIM hai| Age kahA hai ki AlasyameM par3e rahanA (sonA) kali hai aura uThanA arthAt parizramakA vicAra karanA dvApara hai, evaM uTha baiThanA usa vicArake anusAra kArya karaneko udyata honA athavA niyama aAdi banAnA tretAyuga hai aura jaba usake anukUla -- - jaina granthoM meM bhI kali' Adi zabdoM kA prayoga-jApa ke pAsa ke liye hI zrAyA hai|
Page #632
--------------------------------------------------------------------------
________________ . pUre parizramake sAtha AcaraNa hotA hai to vahI kRta kahalAtA hai| isI bhAtrako manusmRtikArane spaSTa kiyA hai kutaM tretA yugaM caiva dvAparaM kali reva ca / rAjJo vRttAni sarvANi gajA hi yuga mucyate / / . . . . . . .. . a.. | 301 kAla prasupto bhavati sa. jAgradU-dvApara yugam / / karma svabhyudyata svetA vicarestu kRtaM yugam // 302 // arthAt kRta (satyayuga ) vetA zrAdi yuga saba rAjA ke AcAraNoM ke nAma haiM vAstava meM rAjA hI kA nAma yuga hai / , jaba vaha ( rAjo) pAlsI rahatA hai / athava |kukrmoN meM phaMsa kara prajA kI rakSA zrAdi nahIM karatA to vaha kaliyuga hai arthAt usa rAjameM kaliyuga kahA jAtA hai / jaba vaha jAgatA hai to dvApara ho jAtA . : -...-: -: -- ___ zrI svAmI dayAnandajI yugoMkA yahI nartha karate the, jana melAcoMdApura meM zAstrArtha huMnA to svAmIjI ne aitareyA ke isI pramANakI dekara likhA hai / "hama zrArtha loga yugokI vyavasthA isa prakArase nahIM mAnate, isameM pramANa kaliH zayAno bhavati samihAnannu dvaaprH| uniSTha stretA bhavati kRta sampadyate caram || aitareya bA 115 // arthAt jo puruSa sarvathA adharma karatA hai aura nAma mAtra dharma karatA hai, unako kali, aura jo AdhA dharma, aura aura adharma karatA hai usako drAsa, aura jo eka hissA adharma aura tIna hisse dharma karatA hai, usako zretA, aura jo sarvathA dharma karatA hai usako salvayuga kahate haiN| satyadharma vicAra ..-. .-.-....-.--....
Page #633
--------------------------------------------------------------------------
________________ ( 613 ) hai evaM jaba kucha kriyAzIla hotA hai| taba tretA kahalAtA hai tathA jaya Alasya ko chor3a kara apanA kArya karatA hai to kRtayuga kahalAtA hai / manusmRtikAra ne "rAjA hi yugamucyate" arthAt rAjA ko hI yuga kahate haiM, aisA kahakara sampUrNa vivAda ko miTA diyA hai kyoMki yahA~ 'hi' zabda anya arthoM ke nivAraNArtha prayukta huA haiM / yahI bhAva aitareya brAhmaNa ke haiM / aba yaha bAta siddha ho gaI ki brAhmaNa kAla meM kRta yuga Adi kisI samaya vizeSa kA nAma nahIM thA, apitu rAjA ke nAma the| yahAM eka bAta vicAraNIya hai ki phali ke liye bure bhAva athavA ise burA samajhA jAnA aura kRtako acchA samakanekA bhAva usa samaya utpanna ho gayA thA, isakA AdhAra kyA I " isakA uttara spa hai ki vaidika kAlameM jUne ke pAsoM kA nAma kRta Adi thA jaisA ki hama dikhalA cuke haiN| una pAsoM meM kRta ke Ane se vijaya hotI thI aura kali ke Ane se haar| zrataH svabhAvataH kali zabda ke artha kharAba aura kRta zabda ke artha sundara zubha pracilita ho gaye the, usI bhAva ko yahA~ darzAyA hai| tathA ca taisiroyA meM AyA hai ki . "ye pacastomAH kaliH saH arthAta pAMcavAM stoma kali haiN| "ye vai catvAraH somA kRtaM tat / " . caturtha somata hai | stoma nAma yajJakA prasiddha hai| pUrva samaya meM varSa meM pA~ca yaza RtuoM ke anusAra huA karate the ghaThI Rtu zIta adhika hone ke kAraNa kucha bhI kArya nahIM hotA thA. aisA kaI vidvAnoMkA mata hai| jo bhI ho, parantu pA~ca yajJa hote the, unameM jo basanta Rtu yajJa hotA thA usakA nAma kRta thA. grISmake kA
Page #634
--------------------------------------------------------------------------
________________ nAma tretA, varSAke yajJakA yama dvApara zaradakAluke yajJakA nAma kali pavaM hemanta meM jo bAta hotA thA usakA nAma abhibhU thA kaI sthAnoM para kAlikA nAma Askanda aura abhibhU bhI milatA hai| yathA-eSa bA'ayanamabhiryaskali reSa sanizAnAdhi bhavati / zatapatha prA0 kA0 5.41 arthAna yaha ayana yA abhibhU hai. so kali hI abhibhU hai| bApa pralameM uparokta moMmeM hI ina zabdoM kA prayoga huaA hai. isaliye yaha siddha hai ki prAkSama kAla meM bho yasamAma yugauMkA pracAra ' thA / brAhmANa anyoMke pazcAn upaniSad kAla hai, parantu unameM bhI ima isa yuga prathAkA abhAva hI dekhate haiN| isI prakAra darzana patra tathA prasUtra nAdikI bhI avasthA hai| mahAbhArata aura yuga eSA dvAdaza sAhastrI yugAkhyA parikIrtitA / etatsahastra paryantapahI brAhmamudAhRtam / mahAbhArata, bana parva a. 188 arthAt bAraha hajAra varSoMkI yuga saMjJA hai| aise aise hajAra yugoMkA prayAkA eka dina hotA hai| caturyugake bAraha hajAra varSa hote haiM yaha kalpanA mahAbhArata kAla hI meM milatI hai| isase yaha jJAta hotA hai ki brAhmaNa kAlake pazcAt aura mahAbhArata granthase pUrva ina yugoMkI kalpanA huI. parantu usa samaya ina cAroM yugoMke 12 hajAra varSa mAne jAte the| ___ bAsaMpUrNAnanda jI ne AryoMkA zrAdi deza nAmaka pustakake pra088 meM likhA hai-- jaisA ki hamane isa dasaveM adhyAyameM likhA hai 4,32000varSa
Page #635
--------------------------------------------------------------------------
________________ G ( 615 ) vApara kA eka yuga mAnA jAtA hai| kalikI Ayu 1 yuga hotI hai, kI yuga tretAkI 3 yuga, aura satayugakI 4 yug| isaprakAra 10 arthAt 4,36,000 varSakA eka caturbhuga yA mahAbuna hotA hai / 71 mahAyugA eka manvantara aura 1000 mahAyugoM kA eka kalpa hotA hai| isa prakAra eka kalpameM 1060 / 71 hote haiM aura 6 mahAyuga anya rahate hai| 14 gamyantara godika AyakA hI mAma pracalita hai| isake hisAba se antima satayuga prArambha kAlako, joki vaidika samArambha -kola thA, 17.28,000 12,66,000 8.6.000 x 5000 38 63,000 varSa huye / yAMka mAnake aura bhI kaI prakAra hai| zrI girIndrazekhara yoSa me apane purANa pravezameM isa prazna para acchI khojakI hai| usakA sArAMza zrI pI0sI0 mahAlanabIsake eka lekha meM jo 1636 jUnakI (saMkhyA) meM chapA thA diyA gayA hai| yaha viSaya rocaka hai aura vaidika kAla vidyArthiyoMko vizeSa mahatva rakhatA hai| isaliye hama yahA~ usakA thor3e digdarzana karAye dete haiN| yugakA artha hai jor3a, milnaa| jahAM ho yA dose adhika se adhika vIjakA mela hotA hai yuga, yuti yoga hotA hai / vizeSataH yuga vaha milana hai jo niyama kAlake bAda phira phira hotA rahatA hai| hamAre yahA~ cAra prakArake mAMsa pracalita hai| (1) u0 sUryodayoMkA sAvana mAsa. (2) eka rAzise dUsarI rAzi takakA saura mAsa (3) pUrNimA se pUrNimA takakA cAndramAsa aura (4) candramA kA pRthvI parikramA meM lagane vAlA mAtra bhAsa ina sabakI eka dUsare se misa hai yadi hama saba adhika laghutamasamAyavarca nikAlA jAya to hama dekhate haiM ki 5 saura varSAne 60 saura mAsa. 6? sAvana mAsa. 60 cAndra mAsa. aura 67 nAkSatra
Page #636
--------------------------------------------------------------------------
________________ ( 616 ) isalie 5 saura varSo kali 5 varSa, dvApara 10 mAsa Ate haiN| pAMca pAMca varSa meM yaha cAroM mAsa ekatrita hote haiN| nAma bedAMga jyotiSa meM yuga hai / isa prakAra saura varSa, tretA 15 saura varSa aura satayuga 2.0 saura varSa aura kA eka guhA / para itanA paryApta nahIM hai / aura lambe kAla mAnoMkI AvazyakatA pratIta hotI hai unakI upalabdhi isa prakAra hotI hai / cAMdra varSa meM 355 dina aura saura varSa meM 366 dina hote haiM yo apanI suvidhA ke liye prati tIsare varSa eka mahInA or3a kara donoM ko milA liyA jAtA hai para aisA na kiyA to 355 saura varSoM meM. donoM phira mileMge / zrataH 345 saura varSoM kA bhI eka prakAra kA yuga hai isako manukAla kahate haiM / 355 ko 5 se bhAga dene se 71 yuga AtA hai| isaliye kahA jAtA hai ki eka manvantara meM 71 yuga hote haiM / 1000 yuga arthAt 2000 saura varSoM kA eka kalpa hotA hai| eka kalpa meM 14 manukAla hote hai / ina meM 40 varSa lge| do do manuSoM ke bIca meM do varSa kA sandhikAla hotA hai. isa prakAra 15 sandhi'loM meM 5000-4670 - 30 varSa lagate haiM / kalpa kA nAma dharmayuga yA mahAyuga haiN| vo yugoM ke bIca meM kAla hotA hai / sandhikAla yuga kI AyukA dazAMza hotA hai / fat ko milAkara yagoM kI isa prakAra huI / u tretA 1500 varSa aura sata kali 500 varSa dvApara 1000 varSa [ga] 2000 varSa | " gra devoM kA ahorAtra uttarIya va pradeza 6 mAsakI rAtrI hotI hai| aneka vidvAnoM ne sapramANa yaha siddha kiyA hai ki zAstroM meM jo devoM ke ahorAtra kA varNana hai vaha usI sthAna kA varNana hai| ataH yaha siddha hai ki yaha kalpanA na vaidika hai aura na prAcIna hai| | 1 I
Page #637
--------------------------------------------------------------------------
________________ kaliyugakA kaba prArambha humA isa sambandhameM bhI zAstrakAroM tathA mAdhunika vidvAnoM meM bhI bhayAnaka matabheda pAyA jAtA hai| (1) madrAsake suprasiddha vidvAna vilanDI ke ayyarakA mata hai ki kaliyugakA Arambha 1956 zaka pUrva hai| (2) paM0 ramezacandra datta aura aneka pAzcAtya pazijatoMkA kathana hai ki kaliyugakA prArambha 132. varSa zaka pUrNa hai| (3) mizra bandhuoMne siddha kiyA hai ki 2066 varSa zaka pUrva kalikA prArambha humA / (4) rAjataraMgaNIke hisAbase 2526 zaka pUrva kalikA prArambha ThaharatA hai| (5) vartamAna paMcAGga meM tathA lokamAnya tilaka Adike matase 3146 varSa zaka pUrvakA samaya AtA hai / (1) phailAzavAsI mAukake matase kalikA prArambha 500 varSa zaka pUrNa kA hai| (7) vedAntazAstrI vilAjI raghunAtha leleke matase 53.6 varSa zakapUrva kalikA prArambha hulaa| hamane yahAM matokA digdarzana mAtra karAyA hai| isI prakAra aneka mata hai / yahA~ 5116 varSa aura 5306 varSakI saMkhyAoMkA bheda kitanA vizAla hai| - isa para jarA dRSTi ddaalo| isa bhArI antarakA kAraNa yahI hai ki vAstava meM kali Arambha humA hI nahIM hai, yaha to eka nirAdhAra kalpanA mAtra, jo utsarpiNI aura avasarpiNI ke virodha meM kI gaI thii| yA utsarpiNI aura avasapiNAMke pracArako naSTa karane ke liye kI gaI thI / yahI kAraNa hai ki kisIne kucha anu
Page #638
--------------------------------------------------------------------------
________________ ( 618 ) mAna banAyA vo kisane kisI prakArakI dhAraNAkI, isI prakAra kaliyuga kI samAptike viSaya meM bhI bhArI mata bheda haiN| nAgarIpracAra NI patrikA bhAga 18 aGka 1 meM eka lekha bhArata ke suprasiddha aiti hAsika vidvAna zrI kAzIprazAda jI jAyasavAla ema0 e0 vidyA mahodadhikA chapA thA / usameM aneka pramANoM se siddha kiyA gayA hai ki vikramAditya pUrNa hI kaliyuga samApta ho cukA thaa| usake pazcAt vikrama saMvat calA jisako prAdhIna lekhoM meM kRta saMvatake nAmase uddhRta kiyA hai. kRta- satayuga isakI puSTi zrIjayacanda fat farikArane apanI bhAratIya iti / sakI rUpa rekhA meM kI hai| isa kalpanAkA kAraNa yahI thA ki jaba brAhmaNoMne dekhA ki vikramAdivya ke rAjyame logoMko sukha aura samRddhi prApta haiM, to unhoMne ye phatavA de diyA ki kRtayuga (satayuga) Arambha ho gayA aura unake saMvatkA nAmabhI kRta saMvata rakha diyaa| parantu jaba unake pazcAt phira bhI pUrvavat anAcArAdi hone lage to brAhmaNoMne kaha diyA ki 'kalivRddhirbhaviSyati' kaliyuga kI Ayu bar3ha gaI hai aura kaliyugakI Ayu bhI bar3hA dii| isa viSaya meM hama bhArata ke hI nahIM parantu saMsAra meM jyotiSa vidyA sarva vidvAna paM0 bAlakRSNa jI dIkSita kA mata likha denA hI paryApta samajhate haiN| Apa likhate haiM ki jyotiSa granthoM ke mana se 3176 varSa zakAbda ke pUrva kaliyuga kA Arambha huA aisA kahate haiM sahI kintu jina granthoM meM yaha varNana hai. ve grantha 2600 varSa kaoNla lagane ke haiN| ina jyotiSa manthoM ke alAvA prAcIna jyotiSa yA dharma zAstra Adi granthoM meM kaliyuga Arambha kaba huA yaha dekhane meM nahIM AyA. na purANoM meM hI khojane se milatA hai| hA~ yaha bAta to avazya hai ki kucha jyotiSa granthoM ke kathanAnusAra yaha vAkya milate haiM ki kaliyuga ke Arambha meM saba .
Page #639
--------------------------------------------------------------------------
________________ ( 616 1 graha ekatrita ye kintu gaNita se yaha nizcita nahIM hotA ki ye kisa samaya ekatrita the| yadi thor3I dera ke liye aisA mAna bhI leM ki ye saba graha astaMgata the to bhAratAdi prAcIna purANoM meM isa kA ullekha kyoM nahIM milatA hA~ ullekha milatA 2600 varSa ke bAda bane huye sUryasiddhAnta Adi navIna granthoMmeM "bhAratIya jyotiSa zAstra" pRSTha 26 isI prakAra kaliyuga Arambha kI kalpanA hai| isa ke viSaya meM bhI zAstroM kA mata haiN| jaya sUrya candramA tathA bRhaspati eka rAzi meM Ate haiM taba kRta ya ga zrArambha hotA hai parantu jyotirvida jAnane haiM ki ina kA eka rAzi meM AnA nitAnta asambhava hai|" za aitihAsikoMne isa kalpanAkA eka anya kAraNa bhI batAyA hai / vaha yaha hai ki khAlDiyana logoM meM sRSTi saMvat yA yuga 43200 varSa kA mAnA jAtA hai. usI ke AdhAra para isa kali kA janma dekara isameM 4 vidiyAM aura bar3hA dI isakI 4320000000 sRSTi kI Ayu banAdI / matalaba yaha hai ki kaliyuga Adi kI kalpanA nirAdhAra aura navInatama hai| prAcIna samaya meM bhAratavarSa meM utsarpiNIkA siddhAnta pracalita thA. aaudika jyotiSka ke prAcIna grantha Arya siddhAnta adhyAya 3 zloka meM hai / ha 'uttarI gArdhaM ca pathAdavasarpiNI yugAdhaM ca madhye yugasya suSmAdAvante dudhyAmendu cAda" isa meM kAla ke do bheda kiye haiM / pahile ke bhAga kA nAma utsarpiNI aura dUsare kA avasarpiNI rakkhA hai| ina donoM bhAga
Page #640
--------------------------------------------------------------------------
________________ Mu ke 6-6 vibhAga suSmA duSmA zrAvi kiye gaye haiN| yadi uparokta zoka ke sAtha caidika jyotiSa kA nAma na hotA to koI bhI dhyakti isako Thaudika siddhAnta kahaneke liye udyata na hogA kyoM ki zabdakalpadrumakoza, aura prApTekI saMskRta iGgaliza DikzanarI meM bhI isako jainiyoM kI hI mAnyatA yatalAI hai| isI kAla cakra kA nAma vikAsavAda tathA hAsavAda hai| karma phala aura Izvara karma, phala kaise dete haiM, isake jAnane ke lie sabase pahale yaha jAnanA zrAvazyaka hai ki karma kyA vastu hai ? bhAratake darzanakAroMne mana, bacana, kAyakI kriyAko karma mAnA hai / parantu jaina zAstra isakI aura bhI adhika gaharAI meM pahuMcA hai, aura usane karmake do vibhAga kie haiM-(1) bhAvakama, (2) drvykrm| bhAvakarma mana, buddhikI sUkSma-kriyA yA AtmAke saMkalparUpa pratispaMdana ko bhAvakarma kahate haiN| dravyakarma yaha jainadarzanakA pAribhASika zana hai| isake samajhaneke lie kucha antaSTi honekI AvazkatA hai| jaina zAstrake isa siddhAnta ko, ki pratyeka kriyA kA citra utaratA hai; vijJAna ne svIkAra kara liyA hai / ataH vaijJAnika dRSTi se bhI yaha siddha ho cukA hai ki AtmA jo saMkalpa karatA hai, usa saMkalpakA isa vAyumaNDala meM citra utaratA hai| amerikA ke baujhAnikoM ne ina citroM kA phoTo
Page #641
--------------------------------------------------------------------------
________________ bhI liyA hai| unhoMne yaha siddha kiyA hai ki yaha citra samasta saMsArameM vyApta ho jAte haiN| ina mitroM kA nAma jainadarzanakI paribhASAmeM "kArmANa vargaNA" hai. aura ye lokAkAzameM vyApta haiN| ___jaba koI prAtmA kisI tarahakA saMkalpa-vikalpa karatA hai to usI jAtikI kArmANa pargaraNAeM usa AtmAke Upara ekatrita ho jAtI hai| isIko jaina zAstroMmeM "mAnava" kahA gayA hai ye hI kArmANa vargaNAe~ janma AtmA ke sAtha cipaka jAtI haiM to vaha prakRti, pradeza, sthiti aura amubhAga baMdha rUpase AtmAko jakar3a letI haiM, isIkA nAma dravyakarma' hai / isI dravya karmoke zAnAvararaNAdi mATha () bheda haiM jo AtmAkI ATha mukhya zaktiyoM ko yA to vikRta karate haiM yA AvaraNa karate haiN| inakA atisUkSma aura vistArapUrvaka manana karaneke lie jainazAstroMkA svAdhyAya nitAnta bhAvazyaka hai| karma, phala kaise dete haiM ? karma, phala kaise dese haiM ? isa ke jAnane ke lie yaha jAnanA Avazyaka hai ki phala kise kahate haiM ? ___ yaha sarvamAnya siddhAnta hai ki pratyeka kriyA kI pratikriyA hotI hai / karma bhI eka kriyA hai, ataH usakI bhI pratikriyA hotI hai / ye pratikriyAe~ aneka prakArakI hotI haiM / yathA-isa karmarUpI kriyA kI do prakAra kI pratikriyAe~ hoMgI-(1) svagata (2) prgt| jisa kriyAkA prabhAva hamArI pAramA, sUkSma va sthUla zarIra para par3atA hai yaha svagata pratikriyA hai| jaisA ki zAstrakAroM ne likhA hai- yo yaH sa eva sH"| bhagavAna kRSNa gItAmeM
Page #642
--------------------------------------------------------------------------
________________ - - - - . L L (122 ) kahate haiM ki manuSya jaisI zraddhA, saMkalpa va vicAra karatA hai usI prakAra kA usa kA sUkSma va sthUla zarIra banatA hai. aura jaisA sthUla, sUkSma zarIrAdi hotA hai usI prakAra kA usa ke Asa-pAsa kA vAyu maMDala bhI ho jAtA hai| ataH vaha tadAkAra ho jAtA hai bhagavAna kRSNa prAge kahane haiM: "dhyAyato viSayAna paMsaH saMmasteSapajAyate / . saMgAt saMjAyate kAmaH kAmAkrodho'bhijAyate / / krodhAdbhavani saMmohaH saMmohAtsmRtivibhramaH / smRtibhraMzAt buddhinAzo, buddhinAzAt praNazyati // " ... ... -gItA na. 5, zloka 62-63 viSayoM ke cintana se puruSa ina viSaya ke sAtha saMga karatA hai usa se vAsanA rAga dveSa icchAdi utpanna hotI hai arthAta amuka padArtha prApta honA hI cAhie aisI kAmanA utpanna hotI hai| isa kAmanAkI pUrti ke lie prayatna karatA hai| yadi usakI prApti na ho to usake mRdayameM krodha utpanna hotA hai| krodha se moha (aviveka) hotA hai moha se usakA smRti vibhrama hotA hai, aura usase buddhi kA nAza hotA hai| buddhi kA nAza hone se prAtmAkA sarvasva nAza ho jAtA hai / yaha svagata pratikriyAkA phala hai| karmake anya prakArase bhI 2 vibhAga kie haiM ? puNya 5 pApa puNya kA phala sukha aura pa.pakA phala duHkha hotA hai| sukha duHkha kA lakSaNa karate hue nyAyAcAoMne kahA hai kianukUla vedanIyaM sukhaM pratikUlavedanIyaM duHkham / arthAt-zrotmAke anukUla jo vedanA hotI hai use mukha kahate haiM aura pratikUla vedanAko duHstra / vicAraNIya viSaya yaha hai ki anukUlatA aura pratikUlatA
Page #643
--------------------------------------------------------------------------
________________ kyA padArtho meM vidyamAna hai| yadi aisA ho to pratyeka padArtha pratyeka vyakti ko anukUla hI yA pratikUla hI pratIta honA caahie| parantu anubhavase yaha siddha hai ki pratyeka padArtha na to pratyeka ke anukUla hI hai aura na pratikUla hI, ataH yaha siddha humA ki anukUlatA tathA pratika latA. padAmi nahIM hai / yathA eka vyaktiko pAnI pInemeM zrAnanda pAtA hai aba agara pAnI meM hI prAnanda hai to use hamezA pAnI hI pIte rahanA cAhiye kyoMki use Ananda kI icchA hai aura pAnI meM zrAnanda hai aura eka vyakti yadi pAnI meM DUbakara mara jAya to use kahanA cAhiye ki vaha prAnandameM DUba kara mara gayA hai / parantu yaha bAta lokaviruddha hai| ataH yaha siddha huA ki padArtha meM Ananda nahIM hai apitu Ananda AtmAmeM hI hai| ataeva zAstrakAroMne kahA hai "saMtoSAdanuttama sukhalAmaH" arthAta-saMtoSase atyuttama sukhakI prApti hotI hai| aura "tRSNAti prabhavaM duHkhaM" athata duHstra kA mUla kAraNa tRSNA hI hai| ___ tRSNA aura saMtoSa AtmA kI svAbhAvika aura vaibhAvika Adi pariNatiyoM kA hI nAma hai / ataH sukha duHkha koI vastu vizeSa na hokara AtmAne kalpita kie haiN| manuSya ke jitanI hI tRSmA adhika hogI utanA hI vaha adhika duHkhI hogA. yahI usa karmavastha rUpI AtmA kA phala hai aura isI kA nAma svagata pratikriyA hai| isIse pApa aura puNyako bhI samajha lenA cAhie arthAt jo karma AtmA para adhika gAr3ha dIrghakAlika dravya karma kA baMdha bAMdhate haiM ve sanna pApa haiM aura jinase pApa rUpI dravyakamakI sambara aura nijarA hotI hai usIko puNya kahate haiN| jisa prakAra ke dravyakarmakA hama aMdha karate haiM vaha dravyakama usI prakArale sthUla sUkSma zarIrakI racanA karate hai aura usI prakArake svabhAvoMkA nirmANa hotaa| manuSyameM pUrva dravya karmAnusAra
Page #644
--------------------------------------------------------------------------
________________ ( 624 ) hI usakI Adate banatI haiM usIke anukUla vaha AcaraNa karatA hai aura tavanukUla hI sukha duHkha rUpI phala bhogatA hai| isa prakAra hamAre karma rUpI kriyAkI aneka svagata prati kriyAyeM haiM ? jaise do vyApArI eka sAtha eka hI taraha kI pUjI se vyApAra karate haiM parantu unameM kisIko ghATA to hotA hai aura kisI ko lAbha hotA hai| isakA kAraNa sirpha yahI hai pahaleko to pUrvakarmAnusAra asadbuddhi utpanna hotI hai, aura tadanukUla AvaraNa se vaha aisA vyApAra karatA hai ki use ghATA hotA hai tathA dUsareko aisI subuddhi utpanna hotI hai ki usase vaha aisA kAma karatA hai jisase lAbha hotA hai| isI prakAra mAno eka AdamI jA rahA hai aura rAste meM sonekA DhelA par3A huA hai| jaba vaha soneke Dhaleke pAsa bhAtA hai taba use yaha buddhi utpanna hotI hai ki aMdhe kisa taraha calate haiM isakA anubhava karanA cAhiye bhataH vaha bhAMkha baMda karake calane lagatA hai| jaba vaha Telese dUra nikala jAtA hai taba prAMkheM khokha letA hai, isase siddha huA ki antarAya karmake udayase aMdhA banane kI buddhi utpanna huii| isI prakAra kamoMke kAraNahI kisokA udAra svabhAva hai kisIkA prochA aura koI kaMjUsa hai koI dAnIto koI cir3acir3A hai koI IrSyAlu koI dayAlu hai koI paropakArI hai to koI svArthI hai masta hai koI rotA hI rahatA hai isa prakAra asaMkhya manovRttiyAM apane 2 karmAnusAra hI hotI hai| jaisI manovRttiyAM hotI haiM vaisA hI vAtAvaraNa bana jAtA hai aura tadanukUlahI vaha AtmA sukhI duHkhI hotA hai isIkA nAma kamakA phala hai| 1 svagata pratikriyA iMgleNDa ke manovaijJAnikoMne yaha jAnane ke liye ki hamAre saMkalpoMkA prabhAva hamAre zarIra para kahAM taka par3atA hai prayatna kiyA
Page #645
--------------------------------------------------------------------------
________________ ( 65 ) unhoMne hAIkorTa meM darakhvAsta dekara eka aise vyaktiko leliyA jisako phAMsI hone vAlI thI 1 una DAkTaroMne kahA ki tumhArA khUna nikAlA jAvegA aura tumhAre khUnase davAI banAI jaavegii| usa AdamIko unhoMne saMgamaramarakI meja para liTA diyA / liTA kara usakA akheM banda karadI aura jamako kasakara bAMdha bhI diyA jisase ki usakA koI aGga hila Dula na ske| eka bahuta bArIka injezanakI suI lekara usake aGgameM eka jagaha sparza mAtra karAyA aura kahane lage ki isake badanase khUna nikalane lagA, usa mejake nIce eka Tapa rakkhI huI thii| TapameM ve bUdeM bhI girAte jAte the jisase ki zrAbAjra ho aura use mAlUma ho ki TapameM merA khUna gira rahA hai| sAtha hI loga kahate Ate the ki aba to bahuta khUna nikalane lagA / usakI nAr3IkI gatibhI dekhate jAte the dhIre dhIre usakI nAr3I maMda paDatI jAtI thI aura vaha samajhatA jA rahA hai ki mere khUnase Tapa bhara gaI hai| isa prakAra se vaha vecAsa isI vizvAsa para jIvanase hAtha dho baiThA / ThIka isI prakAra hamAra saMkalpoMkA prabhAva hamAre zarIra para par3atA hai koI bahAdura hai, to koI kAyara hai: yaha saba saMkalpIkA hI prabhAva haiN| eka hastarekhA vijJAnavettA kriso hastarekhAoM aura sArIrika cinhoM ko dekha kara una ke svabhAva Adi aura bhUta bhaviSyata meM hone vAlI prAyaH tamAma ghaTanAoM kA varNana kara detA hai / yaha siddha kara rahA hai ki hamAre dravya karmAnusAra jaisA sUkSma sthUla zarIra dhanatA hai, usI prakAra ke hamAre svabhAvAdi banate haiM. aura usI prakAra hama phala bhogate haiM yahI tarIkA karmoM ke phana dene kA hai| paragata pratikriyA jahA~ hamAre saMkalpoM kA prabhAva hamArI AtmA aura hamAre
Page #646
--------------------------------------------------------------------------
________________ ( 626 ) zarIra para par3atA hai. vahA~ dUsaroMkI AtmA aura zarIra para bhI par3atA hai| jaise hama kisI kI prazaMsA karate haiM to yaha prasanna hotA hai aura usake cehare para muskarAhaTa A jAtI hai| yaha hamAre zabdoM kA dUsaroM para prabhAva pdd'aa| isI prakAra gAliyA~ Adi kA bhI burA prabhAva krodhAdi utpanna kara detA hai| jisa prakAra hamAre vicAroMkA bhI dUsaroM para prabhAva par3atA hai / sthUla dRSTi se cAhe hama use bhale hI na jAna sakeM / parantu Aja manovaijJAnikoM ne hastAmalaka kI taraha siddha kara diyA hai aura hama apane jIvana meM bhI isa prakAra ke saiMkar3oM savAra dekhate haiM / parantu una para hamArI dRSTi nahIM jAtI / itihAsa meM bhI isake kama udAharaNa nahIM hai / vibhISaNa rAmacandra jI se prema karatA thA isI liye rAmacandra jI bhI usase prema karate the| jisa samaya rAvaNa se pRthaka hokara vaha rAmacandrajI kI senA meM AyA usa samaya sabhIke hRdayameM yaha bhAva utpanna huye ki yaha koI gaharI cAla haiM / parantu rAmacandrajI ne use gale se lagA liyaa| isI taraha bhISma aura droNAcArya kA prema pANDavoM para thA to pANDavoMkI bhI hArdika zraddhA una para thI / eka prAnta bhI lIjiye kisI samaya eka rAjA bImAra huA. bar3e bar3e baidya, DAkTara usake ilAja ke liye bulAye gaye, parantu antameM saba nirAza hogaye unhoMne kaha diyA ki yaha rAjA kala mara jAyegA | para vidhi kA vidhAna, dUsare dina vaha nahIM marA aura usI dina se usa kI tabiyata acchI hone lagI aura kucha dinoM meM vaha acchA caMgA hogayA | eka dina rAjA kI savArI nikalI. rAjA ne eka baniyeko dekha kara apane vajIra se kahA, vajIra ! tuma isa AdamI ko apane deza se nikAla do| bajIra ne socA rAjA sAhaba bImArI se uThe haiM. isa liye aisA kucha khayAla ho rahA hai / mantrIne usa para vizeSa
Page #647
--------------------------------------------------------------------------
________________ dhyAna nahIM diyaa| thor3e dina bAda rAjA kI phira savArI nikalI to rAjAne usI baniye ko dekha kara kahA-kyoM vajIra : Apane isako nikAlA nahIM : vajIra ne mAphI mA~gI aura kahA ki aba nikAla degA / isa para vajIra ke dama para vicAra utpanna humA ki kyA kAraNa hai rAjA isI vaniyeko dekhakara napharata karatA hai isa para vajIrane usa aniyese mitratA bar3hA lI aura eka dina banise pUchA ki kyA bAta hai, jo Apa itane cintita rahate haiN| isa rAjya meM to sArI prasA hI sukhI hai. kisI ko kisI prakArakA kaSTa nahIM haiM, ApakA ceharA hara samaya murajhAyA hI rahatA hai / isapara yaniye ne kahA ki bhAI yasamA narAmaya ho cukA / tA kI yaha samajha kara ki antyeSTi saMskAra ke liye serI hI dUkAna para se sAmAna jAyegA, maiMne hajAroM rupaye kA sAmAna kharIda liyA thA magara rAjA nahIM marA. maiM socatA hU~ ki rAjA mara jAya no maMrA sArA sAmAna vika jAya / bajIra samajha gayA ki yahI kAraNa hai jo rAjA ise nikAlane ko kaha rahA thA / usane aniye kA mArA sAmAna kharIda kara garIboMko bAMTa diyA / kisI dina phira rAjAkI savArI nikalI to rAjA ne usa AdamI ko dekha kara kA kahAvajIra ! maiM galatI kara rahA thA / tumane ThIka kiyA jo ise nahIM nikAlA. yaha to bar3A prakalA AdamI hai| yahI karmokI paragana pratikriyA hai| pratyeka vyakti isa prakAra ke saikar3oM anubhava apane jIvanameM barAbara karatA hai kintu una para sUkSma-dRSTi se kabhI dhyAna nahIM detaa| badalA karmarUpI kriyAkI aneka pratikriyAoM meM se eka badalA rUpa bhI pratikriyA hai| isake liye sAdhu loga eka dRSTAnta diyA karate
Page #648
--------------------------------------------------------------------------
________________ ( 628 ) haiM ki eka samaya eka sAdhu aura unakA ziSya tIrtha-yAtrAko jA rahe the| mArga meM unako eka machupA machalI mAratA huA milaa| zipyane ugne ahimAkA upadeza diyA parantu vaha upadezane kama mAnane vAlA thA jaba vaha na mAnA to ziSya usake mAtha jhagar3A karane lagA. isa para sAdhu ne apane ziSya meM kahA ki bhAI. mAdhuoM kA kAma kevala upadeza denA hai lar3anA-jhagar3anA nahIM / isa para ve donoM Age cale gye| kucha dinoMke bAda jaba ve tIrthayAtrA karake vApisa pAye to usI sthAna para ( jahAM ki maLuvese vAda-vivAda huA thA ) kyA dekhate haiM ki eka sAMpa par3A huzrA hai aura hajAroM kIr3iyAM usako khA rahI hai / sAMpa kA yaha ghora kaSTa dekha kara ziSya ne cAhA ki kisI prakAra isa kA kaSTa dUra kiyA jAya / isa para sAdhu ne apane ziSya se kahA- 'yaha vahI maLuvA hai jo pati gaMgArA karatA thA aura sire se nahIM mAmA thA aura ye kor3iyAM ve hI machaliyAM haiM jo kIr3I ke rUpa meM apanA badalA le rahI haiN| isI prakAra ke aitihAsika dRSTAnta bhI diye jAte haiM, jaise ki zivAjI ke bAre meM yaha prasiddha hai ki vaha pUrva janma meM eka maMdira ke mahanta the aura mandira ko musalamAnoM ne lUTA aura mahanta ko bhI jAna se mAra DAlA / marate samaya mahanta yaha nidAna karake marA ki maiM musalamAnoM se isakA badalA leAUM| unhoMne kimaprakAra se badalA liyA isakA itihAsa sAkSI hai| isI prakAra kI eka ghaTanA bahuta dina huye jaba akhabAroM meM prakAzita huI thii| ___ eka sAhUkAra jaMgala se gujara rahA thA usake pAsa bahuna sA mAla thaa| rAste meM eka DAkU ne usakA sArA mAla lUTa liyA aura use bhI mAra DAlA / marate samaya sAhUkArane yaha nidAna bAMdhA ki maiM apanA dhana apane Apa bhogU / usa DAkU ne DAkUpane kA
Page #649
--------------------------------------------------------------------------
________________ pezA chor3a kara dUra jAkara kisI zahara meM dUkAna karalI / usa dUkAna se bhI bahuta kucha phAyadA huA aura vaha bar3A mAladAra bana gyaa| usakI zAdI ho gii| kucha dinoM ke bAda usake lar3akA paidA huA / usake janmotsava meM bahuta sA rupayA kharca kiyA gayA isake bAda usake lAlana-pAlana, zikSaNa meM bhI khUba vyaya kiyA gayA / phira usakI zAdI kI gayI usameM bhI bahuta dhana luTAyA gayA / kucha dina bAda durbhAgyavaza lar3akA bImAra par3a gayA / varSoM he vAkya :- jaisale IlAja mAyA gayA jisameM bezumAra rupayA kharca meM pAyA / anta meM DAkTara zrAdi saba nirAza ho gaye aura unhIM ne jabAba de diyA ki aba isake bacane ko koI zrAzA nahIM / eka dina lar3akA ekAnta dekha kara apane pitA se kahane lagA--"pitA jI ! Apane mujhe pahicAnA ? isa para seTha bar3A hairAna humA aura kahane lagA, beTA ! graha tuma kyA kaha rahe ho ? kyA Aja tumhArI tabiyata adhika kharAya hai ?" isa para usane usa jaMgala vAle kissekI yAda dilA kara kahA ki "lo maiM aba jA rahA huuN| maiMne utanA hI dhana prApase kharca karavAyA hai jitanA ki Apane mujhase lUTA thA / usa dhana kA vyAja azyaziSTa hai usa vyAja se merI strI kA pAlana karanA yaha kaha kara usane apanA zarIra chor3a diyA / isI prakAra mahAbhArata meM bhISma pitAmaha aura kAzIrAja kI lar3akI kA vRttAnta pAtA hai| jo ki dUsare janma meM zikhaNDI ghana kara bhISma pitAmahakI mRtyukA kAraNa huaa| __isa prakAra ke aneka udAharaNa mila sakate haiN| jainazAstroM meM no hajAroM udAharaNa isa prakAra ke diye hue haiM jinako dikhalAnA piSTapeSaNa karanA hai| isI badale kI bhAvanA ko jainazAstroM meM "nidAna bandha" kahate haiN| isI prakAra aura bhI aneka pratikriyA
Page #650
--------------------------------------------------------------------------
________________ ( 630 ) hotI haiM, jinakA prabhAva jAtiyoM, kuloM tathA rASTroM para par3atA hai / isakA nAma karmaphala denekI vidhi hai / hama apane jIvana meM nitya prati dekhate haiM ki kisI se rAga ho jAtA hai. kisI se dveSa ho jAtA hai. koI hama se prema karatA hai. koI ghRNA. koI nuksAna pahuMcAne kA prayAsa karatA hai to koI sahAyatA pahuMcAtA hai / sahasA kisI ko dekha kara hamAre mana meM sadbhAvanAe~ utpanna hotI hai aura icchA hotI hai ki isase mitratA kareM / isI prakAra kisI ko dekha kara khAmakhAM napharata ho jAtI hai / yaha saba pUrvopAjita karmA kA pariNAma hai| jo hamAre andara ( phala dene aura dilAne ke lie) aneka prakAra kI buddhi utpanna kara detA hai / karmaphala aura darzana bhAratIya darzana meM tIna darzanoM kA UMcA sthAna hai / 1 - jainadarzana, 2 - bauddhadarzana, 3 - vaidikadarzana | inameM se jainadarzana aura bauddhadarzana isa bAta meM eka mata haiM ki karmoM kA phala pradAtA koI Izvara- vizeSa nahIM haiN| raha gayA vaidika darzana usake chaha vibhAga haiM 1 sAMkhya, 2 yoga, 3 mImAMsA vedAnta, 5 nyAya, vaishessik| inameM se sAMkhya aura mImAMsAkAra Izvara kI sattA ko svIkAra nahIM karate isa lie ve bhI karmo kA phala svayaM karmoM dvArA hI prApta hotA hai isa bAta ke samarthaka haiM / sAM darzana kA mata hai ki liMga zarIra bAraMbAra sthUla zarIra ko dhAraNa karatA hai tathA pUrva deha ko tyAgatA rahatA hai / sAMkhya paribhASA meM isa kA nAma saMsaraNa haiN| sAMkhya kArikA 45 meM likhA hai "navan vyavatiSThate linam" jisa prakAra abhinetrI kabhI rAma kabhI rAvaNa kabhI strI kabhI puruSa, kabhI rAjA ?
Page #651
--------------------------------------------------------------------------
________________ ( 631 ) kabhI raMka Adi rUpa dhAraNa karatI hai usI prakAra liGga (sUkSma ) zarIra kAmanA ke vaza hokara aneka prakAra ke zarIra dhAraNa karatA rahatA hai| kabhI devatA bana jAtA hai kabhI nArakI, kabhI pazu pakSI to kabhI puruSa mAdi kA rUpa dhAraNa kara letA hai| isa prakAra liGga zarIra svayameva bagaira kisI Izrara Avi kI preraNA yA sahAyatA ke aneka prakAra ke zarIra dhAraNa karatA hai aura sukha duHkha bhogatA rahatA hai / sAMkhya darzana meM AtmA no nilepa hai ! na yaha kA hai na bhoktA hai| sAMkhya darzana karmaphala ke liye bhI Izvara kI zrAvazyakatA nahIM samajhatA / isI liye sAMkhyadarzana anIzvaravAdI prasiddha hai| usane Izvara kA khueDana kina prabala yuktiyoM se kiyA hai. isakA dArzanika aura aitihAsika vivecana hama vizvavicAra" meM kara cuke haiN| sAMkhya darzana kI taraha pUrva mImAMsA bhI anIzvarayAdI hai| usake matAnusAra bhI karmaphala dene ke liye Izvara zrAdi kI kalpanA karane kI jarUrata nahIM hai / tantravAtikakAra kA kathana hai| "yAgAdeva phalaM tadvizaktidvAreNa sidhyati / mUkSma zaktyAtmakaM vA tat phalamevopajAyate / " arthAta karma se apUrva ( dharmAdharma utpanna karane kI zakti) utpanna honI hai usa apUrva rUpa mukSma zakti se phala prAra hotA hai| yogadarzana yogadarzana ke anusAra citta anekoM lozoM kI khAna hai| sampUrNa kleza viparyayarUpa haiN| ina sampUrNa klezoMkA kAraNa avidyA
Page #652
--------------------------------------------------------------------------
________________ ko hI mAnA jAtA hai / mahattatva ahaMkArAdi paraMparA se pariNAma ko sthApita karate haiM aura Apasa meM eka dUsare ke anupAhaka bana kara karmoM ke phaloM ko jAti, zrAyu, bhIra rUpa se niSpanna karate -yogadarzana vyAsa mAdhya , 3 ___ yogadarzanAnusAra karmoM se kloza utpanna hote haiM aura lozoM se karmoM kA bandha hotA hai / janadarzana meM isI ko dravyakarma se bhAvakarma aura bhASakarma se dravyakarma kA utpanna honA kahA hai| zrataH yogadarzana bhI karmaphala dene ke liye Izvara kI sattA svIkAra nahIM karatA / yogadarzanakA Izvara sampUrNa vaidika darzanoM se nirAlA hai| jisa ko hama muktAtmA kaha sakate haiN| vedAnta darzana vedAntadarzana ke anusAra to jIva, karma, sukha, duHsya ca saMsAra kI sattA hI nahIM hai| yaha saba bhramamAtra hai| ataH karma aura usake phala ke viSaya meM jo kucha likhA hai, vaha saba nirAdhAra siddha ho jAtA hai| kyoMki Izvara ke sivAya usake mata meM koI vastu hI nahIM hai / usake mata meM-bama bhramavaza mAyA meM phaMsa gayA hai / graha mAyA kyA hai yahI eka jaTila samasyA hai| jisako sulajhAne meM sAra AcArya asaphala hI rahe haiM / ataH usake viSaya meM hama vizeSa vicAra karane kI koI AvazyakatA hI nahIM samajhate / nyAyadarzana nyAya zrAdi darzanoM ke viSaya meM hama vistAra pUrvaka vivecana darzana aura Izvara prakaraNa meM kara cuke haiN| nyAyake mUla sUtroM meM ktamAta Izvara ke liye sthAna nahIM hai / nyAyadarzana ke prAcAryoM meM * sampAdAya haiN| 1 IzvarabAdI. anIzvaravAdI / anIzvaravAdI ke
Page #653
--------------------------------------------------------------------------
________________ ( 633 ) viSaya meM kahane kI kahI hai| Izvara vAdI karmaphala dene ke liye Izvara kI sattA ko pramANita karate haiM unake mata meM Izvara sampUrNa karmoM kA phala nahIM detA apitu jisa karma kA phala denA cAhatA hai, usako detA hai| "IzvaraH kAraNaM puruSa karmAkalyadarzanAt / " arthAt - hama dekhate haiM ki manuSya kama karatA hai aura usake phala ko nahIM bhogatA isase jAnA jAtA hai ki karmaphala dAtA koI anya zakti hai. vaha jisa karmakA phala denA cAhatI hai, usIkA detI haiM | nyAyamatAnusAra phala ko IzvarAdhIna mAnA hai| svAmI dayAnanda jI ne 'satyArthaprakAza meM isako tIsare nAstika kA nAma diyA hai kyoMki karmaphalako IzvarAdhIna mAnane meM aneka ApattiyAM haiN| jo Izvara kindI kamoM kA phala detA hai kinhIM kA nahIM vaha kinhIM jIvAM bagaira karma kie hI phala detA hogaa| isa prakAra vaha pakSapAtI aura anyAya doSakA bhAgI ThaharegA / svAmIjI aise svacchanda Izvarako Izvara mAnaneke liye taiyAra nahIM haiM isaliye unhoMne gautama ko nAstika kI upAdhi suzobhita kiyA hai| Izvara kisI karmakA phala detA hai kisIkA nahIM isakA kAraNa kyA hai | kyA vaha jIvoM kI bhalAIkA icchuka hai ! yadi aisA hai to sabhI jIvoMko sukhI banA detA yA mukti de detA. jisase jIva bhI sukhI ho jAte aura Izvara bhI ToMse chUTa jaataa| yadi aura kucha kAraNa hai to vaha kAraNa gupta hogA jisakA rahasya Izvara ke sivAya aura koI nahIM jAna muktA 1 vaizeSikadarzana 1 ra gayA vaizeSika darzana / vaizeSika darzana Izvarako mAnatA hai yA nahIM yaha vidvAnoMke liye Aja bhI vivAdakA viSaya banA huA
Page #654
--------------------------------------------------------------------------
________________ (134 ) haiM vaizeSikadarzana meM karma phalakA koI vizeSa vivecana nahIM kiyA gayA hai aura nahIM Izvarako karmaphala dAtA. mAnA hai yaha hama aneka pramANoMse siddha kara cuke haiN| gotA karma, phala kisa prakAra dete haiM yaha gItA ke pramANase hama pahile yatA cuke haiM usIse yaha siddha ho jAtA hai ki karma phala denekeliye kisI Izvara vizeSakI zrAvazyakatA nahIM hai parantu gItAne itane hI se saMtoSa nahIM kiyA usane moM meM kAle tire IzvarakI zrAvazyakatA kA niSedha kiyA hai yathA "na katatvaM na karmANi lokasya sRjati prabhu / na karmaphala saMyoga svabhAvastu pravartate // " gItA 5 / 14 vartamAna samayake sarvazneSTra vidvAna lokamAnya tilakane isakA artha isa prakAra kiyA hai / pramu ( paramAtmA) ne logoMke karmakA yA unase prApta hone vAle karma phala saMyogakA bhI nirmANa nahIM kiyaa| svabhAva arthAta prakRti hI saba kucha kiyA karatI hai| Age cala kara gItA kahatI hai"ajJAnenAvataM jJAnaM tenamuhyanti jantavaH / " gItA 5.15 jJAna para ajJAna kA paradA par3a jAne se jIva mA hata (viveka, hIna hokara sukha duHkha bhogatA hai| mahAbhAratameM likhA hai"yathA dhenu sahasreSu vatso vidanti mAtaram / tathA pUrvakUnaM karma-kartAra manugacchati // " zAntiparva a0 181-16
Page #655
--------------------------------------------------------------------------
________________ ( 635 ) arthAta - jisa prakAra hajAroM gAyoM meM se bachar3A apanI mAM ko pahicAna kara usa ke pAsa pahuMca jAtA meM usI prakAra kiyA huA karma karttA ke pAsa A jAtA hai / vijJAna ne bhI isa bAtakI puSTi kI hai| jisa taraha se vidyata jisa sthAna se calatI hai lauTa kara usI sthAna para vApisa A jAtI hai| usI prakAra karma bhI lauTa kara vApisa Ate haiM, aura karttA ko sukha duHkha dete haiN| arthAt bhAvakarma ina kArmANa vargarAoM ko AkarSita kara letA hai| yaha mAye hue karma ( kArmAra vargaNAeM ) AtmA kI mUla zakti (darzana, jJAna, cAritra) para pardA DAla kara usako prAcchAdita kara dete haiM / usa svAbhAvika zaktike tirobhUta ho jAne se AtmA apane ko tadanusAra samajha kara unhIM karmoM ke AdhIna ho kara navIna karma karatA hai| isI ko jainazAstroM meM vibhAva pariti kahate haiM / isI vibhAva pariNati ke kAraNa yaha AtmA anAdikAla se kama ke bandhana meM par3A huA mukha duHkha bhogatA hai| upaniSad aura karmaphala upaniSadkAroM ne isa viSayako spaSTa kiyA hai ki "kAya evAyaM puruSa iti sa yatkAmo bhavati tatkartuti yatkarturbhavati tatkarma kurute yatkarma kurute tadabhisaMpadyate" - vRhadAraNyakopaniSad 4-4-5 - arthAta - yaha puruSa kAmanAmaya hai ataH usa kAmanA ke anusAra hI yaha cintana karatA hai aura cintanake anukUla hI karma karatA hai| aura jaisA yaha karma karatA hai vaisA vaha bana jAtA hai| Age kahate haiM "saIyate patra kAmama" jaisA vaha bana jAtA hai, usake
Page #656
--------------------------------------------------------------------------
________________ ( 636 ) anukula vaha jisa padArtha ko pAne kI icchA karatA hai vahAM vaha pahuMca jAtA hai. I "kAmAtyaH kAmayate manyamAnaH samabhirjayite tatra tatra " - muNDakopaniSad 3-2-2 arthAt - jisa 2 vastu kI kAmanA se yaha AtmA zarIrako botA hai yoni yA sthAna AdimaM janma lekara pahuMca jAtA hai| " tadeva zakraH ma kati liGga mano yatra vikramazra / " vRhadAraNyakopaniSad 4-4-6 arthAt yaha zrAtmA jisa para anurAga karatA hai yaha karma (liGga zarIra ) AtmAko usI jagaha le jAtA hai| yahI bAta gItA meM kahI gaI hai| "yaM yaM vApismarana bhAvaM tyajatyante kalevaraM / taM tameveti kaunteya sadA tadbhAva bhAvitaH // " arthAt zrAtmA jisa 2 bhAva se prabhAvita hokara zarIrakA tyAga karatA hai / usI bhAvako dUsare janma meM prApta ho jAtA hai / karmaphala aura Izvara Upara hama yaha siddha kara cuke haiM ki vaidika sAhitya meM bhI Izvara ko karmaphala dAtA nahIM mAnA hai / atra hama tarka dvArA isakI parIkSA karate haiM ki Izvara karmaphala dAtA hai yA nhiiN| isake liye bA0 sampUrNAnanda jI ne cidavilAsa meM bahuta hI acchA likhA hai Apa likhate haiM ki :. * kauna sA kAma jhA va kauna burA hai" isakA nirNaya Izvara apanI svatantra icchA se karatA hai yA isa bAta kI samIkSA
Page #657
--------------------------------------------------------------------------
________________ karatA hai ki vartamAna paristhiti meM kyA zreyaskara hai / krisa kAmakA kyApuraskAra yA daNDa diyA jAya, 6 vayovAra nirbhara hai yA niyama bar3ha hai ! arthaan--ky| amuka kAmakA amuka phala. hogA graha niyana hai ? yadi ina bAtoM meM Izvara kI ikchA svatantra hai to samAcAra nirAzraya ho jAtA hai| icchA kA kyA bharosA na jAne kaba palaTa jAya / jo puNya hai vaha pApa ho jAya. jo daNDa hai vaha puraskArya ho jAya / yadi kA kArya kA nirNaya vastusthiti kI samIkSA para nirbhara hai to pratyeka manuSya ko apanI buddhike anusAra svayaM samIkSA karanI hogii| kyoMki kisI samaya vizeSapara Izvara ko kyA sammati hai isake jAnane kA hamAre pAsa koI sAdhana nahIM hai| kAmakA phala niyamAnukUla milatA hai to IzvarakA mAnanA vekAra hai / Izvara phala denA hai na kahakara yaha kahanA ThIka hogA ki niyati ke anusAra phala milatA hai / aisI sthiti ko vaidika vAGgamaya meM patya kA nAma diyA gayA hai| apane se bAhara kisI IzvarakI aura dRSTi lagAye rahane kI apekSA karma aura phala ke aTala sambandha ko jise kama siddhAnta kahate haiM barAbara sAmane rakhanA sadAcAra ke liye bar3hatara sahArA hai|" pR8633 / chAme Apane darzana aura jIvana' nAmaka pustakameM likhA hai ki kucha loga aisA mAnate haiM ki yaha jagat Izvara kI muSTi hai|" yadi yaha bAta ThIka hai to Izvara ne hI manuSya ko paMkSA kiyaa| Izvarane hI usake liye eka vizeSa prakArakI aArthika aura aura kauTusbika cahAra dIvAla bandI kI / Izvarane hI use janmAndha yA bAla rogI yA bAvalA yA pratibhA zAlI banAyA / phira yaha socane kI bAta hai ! ki usake satkarma ke liye puraskAra aura daNDa jasako milanA cAhiye yA Izvara ko ::
Page #658
--------------------------------------------------------------------------
________________ ( 638 ) uparokta kathana itanA tAtvika aura spaSTa haiM ki isake Upara kucha likhane ko AvazyaktA nahIM hai| yahAM sabase prathama to prazna yaha hai ki kauna sA karma burA hai aura kauna sA acchA hai, isako pahacAnane kI kaunasI kasauTI hai| zAstrakAroM ne svayaM kahA hai| "na dhammammoM carataH zrAva sva iti " " arthAt dharma aura adharma ghUmate nahIM phirate aura na yaha kahate phirate ki dharma hU~ maiM hU~ jaba zruti hI yaha kahatI hai to isa manuSya ke pAsa kaunasA sAdhana hai jisase yaha jAna sake ki amuka kAma karane se Izvara puraskAra yA daNDa degaa| svayaM Astika bAda meM hI likhA hai ki na koI karma puNya hai aura na pApa' jaba yaha bAta haiM to Izvara phala kisakA detA hai / yadi yAta puruSoM ke vacanoM ko dharma mAnA jAya to bhI kisa prApta ke vacana dharma haiM yaha kaise siddha hogaa| kyoMki sabhI dezoM meM samaya samaya para mahApuruSa hue haiM unhoMne apane apane dharma bhI pracalita kiye - haiM sAdhAraNa janatA una sabhI ko asa mAnakara unake dharma para calatI hai ataH unameM se kina dharma ko Izvara pasanda karatA hai yaha kaise jAnA jAya / jaba Izvara ne manuSya ko isa prakAra ke jJAnake liye sAdhana nahIM diye to use usa karmakA phala kyoM milanA cAhiye mAnalo eka bAlaka musalamAna ke varameM utpanna huA hai mAtA pitA ne usa para apane dharma ke anusAra hI saMskAra DAle haiM bacapana se hI usane kurAma Adi apanI dhArmika kitAbeM par3hI hai tathA musalamAna mahApuruSoM ke hI jIvana caritra par3he haiM tathA unhIMkA itihAsa par3hA hai. aba ina sabase usake manameM yaha dRDha vizvAsa ho gayA hai ki musalamAnoM ke sivAya saba kAphira haiM aura kAphiroM ko katla karanA, unakA mAla lUTanA, unakI bahU beTiyoM para balAtkAra karake unakI behanatI karanA paramadharma hai. 1
Page #659
--------------------------------------------------------------------------
________________ ( 636 ) isase khudA khuza hokara hamezA ke liye svarga meM bheja detA hai / isaliye vaha aisA hI karatA hai, to yaha pApa hai yA puNya ? tathA isakA phala isako kyoM milanA cAhiye ? kyoMki isakA kucha bhI aparAdha nahIM hai, isameM yadi aparAdha hai to IzvarakA hai. kyoMki usane isako aise kula meM va dharma va jAti meM utpanna kiyA ki jisameM isako aisI zikSA milI aura vaha usa rUpa ho gayA / ataH Izvara kI ho yaha saba karatUta hai, phala bhI usIkA milanA cAhiye isaliye Ata vacana ko bhI dharma nahIM kaha sakate / yadi sRSTi niyamako dharma mAneM to bhI vahI samasyA hai ki sRSTi niyama kyA hai. yaha jAnanA bhI Aja taka sambhava nahIM huA I ataH yaha sAdhana bhI galata hai| basa jaba yahI jJAna nahIM hai ki Izvara kisa kArya se prasanna hotA hai aura kisase nArAja hotA hai, to hama usako nArAja karake dasta ke bhAgI bhI nahIM bana sakate / yadi kaho ki veda IzvarIya jJAna hai usameM jo likhA hai vaha dharma haiN| to bhI ThIka nahIM, kyoMki prathama to veda IzvarIya jJAna nahIM hai / dUsarI bAta yaha haiM ki vedoM meM kyA likhA hai isI ko Aja taka kisI ne nahIM jAnA hai| mAMsa, zarAba, juA. corI, vyabhicAra Adi sabhI pApoM kI zikSA vedoMse prApta ho jAtI hai tathA vedoMmeM hI inakA virodha bhI milatA hai, ataH kaunase dharmakA pratipAdana hai yaha jAnanA bhI kaThina hI nahIM apitu asaMbhava hI hai isalie yaha sAdhana bhI dharmakA jJAna nahIM karA sakatA / svatantratA karmakA uttaradAyI vahI ho sakatA hai jo svatantratApUrvaka karma karatA hai, parantu hama saMsAra meM dekhate haiM ki koI bhI vyakti karma --
Page #660
--------------------------------------------------------------------------
________________ . karanemeM svatantra nahIM hai / isake do kAraNa hai 1-antaraMga kAramA 2-bahiraMga pristhiti| antaraMga kAraNoM meM isake sthUla aura sUkSma zarIra kI racanA tathA pUrva janmake aura isa janmake saMskAra haiM / prANI inase vivaza hokara aneka prakAra ke kArya karatA hai. isalie sabase prathama hama zarIra Adi kI racanAkA vicAra karate haiN| zrI nArAyaNa svAmIne AtmadarzanameM likhA hai ki____ "mastiSka aura cittake sambandhama yoropake manovaijJAnikoM aura dArzanikoMmeM matabheda hai / eka dala kahatA hai ki mastiSka aura cittameM sattAbheda nahIM. ye donoM paryAyavAcaka hai, dUsarA dala kahatA hai ki mastiSka jar3a aura "mAiNDa" (mAtmA ) kA yantra mAtra hai| isa dalake anuyAyI "mAiela ko vImAtmA kahate haiM tIsarA vicAra yaha hai ki mastiSka aura citta donAse pRthaka AtmA hai aura ye donoM usake yantra mAtra haiM / jabAdo nAstika . jo prAtmAko svatantra sastA nahIM mAnate. pahile dAmeM eka na eka prakArakA mata rakhate haiM, parantu Astika jagat antimavAda kA samarthaka hai / isI jagaha chama yaha batA denA cAhate haiM ki bhAratIya darzana aura upaniSad isa viSaya (zarIrake Antarika vyApAra ke sambandha) meM kyA zikSA dete haiM jisase viSayake tulanAtmaka jhAna prApta honemeM sugamatA ho| AMtarika byApAra darzana aura upaniSad jIvAtmA nitya cetana aura svatantra santAvAna hai zarIra use apane guNoM jJAna aura prayatna ko kriyAtmaka rUpa dene ke liye milatA hai| zarIra ke 3 bheda haiM- (9) sthUla zarIra-jisase hama satra
Page #661
--------------------------------------------------------------------------
________________ ( 341 ) bAhya kiyAyeM kiyA karate haiM aura jisameM catu Adi 10 iMdriyoM ke golaka athavA karatA hai / ( 2 ) sUkSma zarIra yaha adRzya zarIra prakRti ke una aMzoM se banatA hai| jo sthUla bhUtoMke prAdurbhAva honese pahile sata, raja aura tamakI sAmyAvasthA rUpa prakRti meM vikAra Ane se utpanna hote haiM / sUkSma zarIra ke 17 avayava he 1 5 jJAnendriyoM kI antArika zakti x 5 prANa 5 tanmAtrA sUkSmabhUta x 1mana 1 buddhi x | ye sUkSma zarIra ko nirmANa karate haiM / samasta jagata sambandhI Antarika kriyAyeM isI zarIra ke avayavoM dvArA huA karatI hai| ( 3 ) kAraNa - shriir| yaha kAraNa rUpa prakRtikA vaha aMza hotA hai jo vikRta nahIM hotaa| isake vikAsa ke pariNAma hI se manuSya yogI hotA hai aura samAdhistha honekI yogyatA prApta karatA hai| 17 dravya mila kara sUkSma zarIra kI kArya praNAlI ma kI preraNA buddhi ke mAdhyama se mana ko hotA hai| jo samasta jJAna aura karma iMdriyoM kA adhiSThAtA hai| mana kI preraNA se samasta indriyeM apanA apanA kArya karatI haiN| sUkSma zarIra ke 10 karaNa (5 jJAnendriya + 4 unake viSaya sUkSmabhUta mastiSka meM rahate haiM / 5 prANa samasta zarIra meM phaile rahate haiN| zvAsocchavAsa, bhojana mede meM pahuMcanA, rakta, pravAha Adi unake kArya haiM jo niraMtara hote rahate haiN| buddhi mastiSka meM, mana citta aura AtmA zarIra ke kendra hRdayAkAza meM rahate haiN| mRtyu kevala sthUla zarIra kI hotI hai| sUkSma aura kAraNa zarIra AtmA ke sAtha mRta zarIra se nikalakara "yathA karma yathA zrutam " dUsarI yoniyoM meM AyA jAyA karate haiN| aura AtmAke sAtha barAbara usa samaya taka rahate haiM jaba taka jIva mukti prApta nahIM kara letA / mukti prApta karane para
Page #662
--------------------------------------------------------------------------
________________ ( 642 ) indriyoM ke vyavahAra jarmanI ke vaijJAnika "paoNla phlaiza jiga" ( Paul Flechrig of Leipzig) ne batalAyA hai ki mastiSka ke bhUre majjAkSetra (grey matter or Correx of the krain ) indriyAnubhava ke cAra adhiSThAna yA bhItarI golaka haiM jo indriya-saMvedanAko grahaNa karate haiM. usane unakA isa prakAra vivaraNa kiyA hai- (1) sparza jJAnakA golaka mastiSka ke khar3e lodha meM / the sphere of tmch in the Vertical Loke. ( 2 ) - prANakA golaka mastiSka ke sAmane ke lothar3e meM | the Sphere of smallin rhe Frontal Loke (3) - dRSTikA golaka pichale lothar3e meM / the Sphere of Sight in the Occipital Loke. ( 4 ) -- zravaNakA golaka kanapaTIke lothar3e meM / the Sphere of hearing in the temporal Loke. aura yaha bhI batalAyA ki ina cAroM bhItarI indriya golako ke bIca meM vicArake golaka ( thought centres or centres of association, the real organs of mental life) haiM, jinake dvArA bhAvoMkI yojanA aura vicAra Adi jaTila mAnasika vyApAra hote haiM" isa prakAra yaha zarIroMko racanA apane Apa karatA rahatA hai| jisa prakAra ke isake bhAva hote haiM. usI prakArakA isa kA zarIra bana jAtA hai, jaise zarIrakI banAvaTa hogI vaisA hI yaha kArya karatA rahatA hai| Astika vAda meM bhI likhA hai ki eka prakArase jIva kama karane meM svatantra aura dUsarI apekSAse paratantra bhI haiN| arthAta usakI svatantratAkI maryAdA hai, usase bAhara vaha
Page #663
--------------------------------------------------------------------------
________________ ( 643 ) nahIM jA sakatA, una maryAdAke bhItara hI usakI amuka kAma karane na karane. ulTA karane kI svatantratA hai" yahAM yaha to mAnA gayA hai ki jIva kama karane meM svatantra hai bhI aura nahIM bhI, aba yahA~ prazna yaha upasthita holA hai ki graha kaise jAnA jAya ki jIva kisa kAma meM svatantra hai aura kisameM paratantra / aApane eka corI kA dhAnta diyA hai arthAta Apane likhA hai ki jIva corI karane meM svatantra hai / parantu yaha bAta bilakula galata hai| kyoMki hama pratyakSa dekhate haiM ki cArI karanevAle svabhAvavaza hokara corI Adi karate haiN| unake zarIra kI AkRti zrathavA banAvaTa se bhI jJAna ho sakatA hai ki yaha cora prakRtikA manuSya hai / hastarakA vijJAnase bhI isa chAptaka! patA laga sakatA hai ki yaha corI Adike svabhAva bAlA hai athavA ImAnadAra hai| hama isa viSayakA saMkSepameM varNana karate haiN| (1) jisakA hAtha bahuta choTA hokara jAr3A (kaThora) mAMsayukta ho vaha prAyaH cArI kA kAma karane vAlA hotA hai| (6) kaniSThikA aMgulI ke tIsare parva para kucha dedI yAMkI rekhAeM hokara krAsakA cinha banAtI ho to bhI cora siddha hotA hai / (3) budhakA parvata UMcA uThA huA hokara choTI aMgulI kI noka mAMsamaya aura moTI ho| inakA aura jIva kA viyoga hotA hai aura usa samaya ye zarIra vApisa jAkara prakRti ke unhI aMzo meM mila jAte haiM, jahAM se nAye the|
Page #664
--------------------------------------------------------------------------
________________ (4)budhake parvata para tArAke cinha hoM va jAlIke sAzacinhahoM (5) mastika rekhA Ter3hI aura lAla varNa kI ho| (3) choTI aMgulI ke jor3a kI mi modI aura hA kaThora honA corake lakSaNa haiN| khUnI 1-maMgala kA parvata U~cA uThA huA ho tathA usa para tArA ke cinda bhI ho| 2-zani ke nIce mastiSka rekhA para nIle raMga kI rekhA ho / phAMsI kA daNDa tarjanIse rekhA nikala kara yadi aMgUTekI prathama sandhike sAtha jAkara milI ho to usako phAMsI hogii| zastra se mauta madhyamAke tIsare parva para nakSatrakA cinha ho to zastrase mauta hogii| jAnavara bhaya zani aura maMgalake parvata para nakSatrakA cinha ho to jaMgalI AmavarakA bhaya hai| aAtma hatyA (1) candra parvata para kAsake sadRza cinha ho tathA yaha cinha dhana rekhAke anta meM bhI honA cAhiye 1 ___(2) mastiSka rekhA aura zrArogya rekhA paraspara milI huI hokara Ayu rekhA anya aneka rekhAoMse cheda na huI ho tathA zanikA parSata U~cA huyA ho to AtmaghAta kregaa|
Page #665
--------------------------------------------------------------------------
________________ ( 145 ) (3) madhyamAkA prathama parva lambA hokara catuSkoNa AkRtikA ho tathA budha va maMgalake parvata para kAsakA cinha ho / duSTa ke lakSaNa mastiSka rekhA va antaHkaraNa rekhA bilakula samIpa raha kara budhakA parvata sabase adhika U~cA uThA huA ho / (2) aMgUThA choTA hokara aMguliyAM lambI tathA candrakA parvata sabase adhika U~cA uThA huA ho / (3) ke parvata para zukrakI rekhA AI ho / (4) mastiSka va antaHkaraNa rekhAoM para jagaha jagaha bindu sadRza cinha ho tathA Ayu rekhA ke anta meM triko cinha ho / dhanahIna (1) dhana rekhA jaMjIrake samAna AkRti kI | ho aura bArIka cArIka rekhAoMse dhana rekhA va Ayu rekhA chedatI huI ho| (2) dhana rekhA jagaha jagaha se TUTI ho, antaHkaraNa rekhA aura dhanarekhA sthAna sthAna para anya rekhAoMse chedI ho / (3) dhanarekhAkA udaya maNibandhakI rekhAke nIce ke bhAga meM se hokara madhyamAke tIsare parva taka gayA ho / (4) maNibandha rekhA sthAna sthAna se TUTI ho / (5) zukra parvata para krAsa yA tAre kA cinha ho / (6) koI regvA zukra se hokara maMgala para gaI ho / (7) zukra parvata para jAlI samAna cinha hokara antaHkaraNa rekhA jagaha jagaha cinhAMkita ho aura dhana rekhAkA udaya candrake parvata hokara mastiSka rekhA taka hI gayA ho / (c) budha parvata para kAsakA cinha hokara usakI eka zAkhA antaHkaraNa rekhA meM milI ho to akasmAta dravya jAtA hai|
Page #666
--------------------------------------------------------------------------
________________ (E) karatalake jI trikoNAkRti sthAna hai usameM phUlI yA krAsa kA cinha hai|| (10) guru athavA budhake parvata para koI bhI cinha adhika gaharA yA uThAvadAra he|| lobhI (1) mastiSka rakhA mUlameMse anta taka lamyI calI gaI ho, kirmA kisI samaya antaHkaraNa rekhAse mastiSka rakhA hI joradAra va adhika spadhra dAkha par3atI hai tathA anAmikA aMgulI catuSkoNa AkArakI ho to vaha lobhI hotA hai| . (2) madhyamA aura anAmikAkA tIsarA parva lambA va kama caur3A aura caukIna zrAkArakA honA lobhIkA mukhya lakSaNa hai| (3) hAthakA aMgUThA karatalako ora jhukA huzrA ho aura sUryakA parva adhika UMcA ho to bhI lobhI hotA hai| (4) hAthake Upara antaHkaraNarekhAkA bilkula abhAva ho| (5) eka rekhA antaHkaraNa rekhAmeMse nikalakara budhakeparvata para jAtI hai| tathA budhakA parvata bhI adhika UMcA ho / noTa (1) antaHkaraNa rekhA meM se nikala kara maMgala ke sthAna meM se ho kara sUrya ke sthAnameM jAkara milatI hoto usako vRddhaavasthA meM jAkara dhana lAbha hogaa| (0) mastiSka rekhA meM se nikalI huI dhana rekhA yadi donoM hAyoM para spaSTa ho to bhI yahI phala milegaa| (3) jaba kucha choTI choTI rekhAeM Ayu rekhA meM se nikala kara mastiSka rekhAko pAra karake Age jAye to usako vRddha avasthA meM va anya avasthA meM dhana prApta hogA parantu vaha TikegA nhiiN|
Page #667
--------------------------------------------------------------------------
________________ ( 646 ) isI prakAra anya saba pApoM ke aura malAiyoM ke bhI cinha hote haiN| jinake hAthoM meM uparokta cinha hote haiM ye corI Adi ke liye vivaza se hokara corI karate haiN| hamArA apanA anubhava hai. ki hamane aneka vyaktiyoM ke hAthoM meM uparokta cinha dekhakara unako binA saMkoca ke cora kaha diyA aura unhoMne isa doSa ko svIkAra kiyA / unameM se anekoM ne yaha bhI svIkAra kiyA ki hama isako hara taraha chor3anA cAhate haiM parantu phira bhI Adata yaza kara aThate haiN| yahI avasthA anya pApoM kI hai| mahAbhArata meM duryodhana ne ThIka hI kahA hai-- jAnAmi dharma na ca me pravati, jAnAmya dharma na ca meM nivRttiH phenApi devena hRdi sthitena, yathAniyukto'smi tathA karomi // ___arthAt--maiM dharma ko jAnatA hU~ parantu usameM merI pravRtti nahIM hai, tathA adharma aura usake phala ko bhI jAnatA hU~ parantu vivaza usameM hI merI pravRnti hai / usase nivRtti nahIM hai, pratIta hotA hai ki mere hRdayamai koI aisA deva ( saMskAra ) virAjamAna hai jo mujhe jidhara lejAnA cAhatA hai| lejAtA hai| aura maiM bhI mantravimugdha sA ho kara usI ke anukUla AcaraNa karatA huuN| ata: siddha hai ki yaha jIva karma karane meM svatantra nahIM hai apitu jaisA isakA svabhAva hai aura jaisI isake sUkSma va sthUla Adi zarIroMkI racanA hai usI ke anukUla yaha kArya karatA hai| jaba yaha svatantra hI nahIM hai to paramezvara isako phala kisa karmakA detA hai| Izvarane svayaM to isa garIbakA corI Adi karanekA svabhAva banA diyA tathA aise hI kula meM bhI bheja diyA jahAM isakA bacapana se hI corI Adi kI zikSA AdiprApta hotI rahI hai, jaba saba bAta Izvarane kI so isake karmakA uttaradAyitva usI Izvarapara hai na ki hama vecAre jIva pr|
Page #668
--------------------------------------------------------------------------
________________ ( 648) enI besenTa sAhivA ke vidhAra gUr3ha tatva vidyAke anusAra yaha vicAra zakti hI zAnoM (rUpa) kI eka mAtra jar3a hai / isake lie eca. pI. blAveTaskI ne yaha kahA hai ki "vicAra kI vilakSaNa zakti o usase bAharI gocara sRSTi apane hI bhItarI balase racavA detI hai"|| ___jaisA ki brahmANDa ke pAMcaveM lokakI taraha manuSyakI bhI pAMcaveM lokameM arthAna ciMtaka yA manameM vaha zakti rahatI hai jisase saba vastueM banatI haiM. aura vicArakI isa racanA zaktimeM hI punarjanma kI vidhikA bheda mila sakatA hai| 42. jo koI yaha nizcaya karanA cAhai ki vicAra se mUrtiyAM yA vicArAkAra banate haiM aura yo sacamuca vicAra koI vastu hai. to usako mismairijama ke anubhavoMke vRttAntoM meM jo aba aise vistArase phaile hue haiM talAza karanese isakA pramANa mila jaavegaa| kisI saMkalpa (khyAla) kI mUrti kore kAgaja para DAlI jA sakatI hai aura vahAM vaha mismairijmake balase sulAye hue sAdhya puruSako dikhalAI par3a jAtI hai yA vaha aisI uThI huI bana jAtI hai ki vaha sAdhya puruSako dekhane va chUnese aisI lagatI hai ki vaha sacamuca sthUla padArtha hai| aise hI bhUta . vidyAkA sAdhaka bhUtako arthAt kisI manuSyake manakI bAta kisI pAsake manuSyake manameM dekha letA hai kyoMki isa vicArakI zakla usake krAMtimaMDala meM arthAt tejake maMDala meM chipa jAtI hai / yA agara koI manuSya apane manameM koI citra banAne aura muMhase kucha na kahe kevala apanI icchA zakti se usa tasvIrako apane manameM bhalI bhAMti spaSTa karale to koI divya dRSTi vAlA jo usake pAsa ho cAhe samAdhimeM ho sivareTa DAkTina bAlyUma 1 peja 263
Page #669
--------------------------------------------------------------------------
________________ cAhe jAgatA usa citrako pahanAda lA aura bAlA jhAla mA degA / jo loma ki prAyaH manameM citra banAyA karate haiM una sabako kucha na kucha divya dRSTi hotI hai aura apane Apa isakI parIkSA karake yaha nizcaya kara sakate haiM ki icchAse ve sUkSma mana lokake padArtha (aNu) ko sAMce meM DhAla sakate haiM arthAt usameM citra bannA sakate haiN| (43) vAsanA loka ke padArtha ke aNu, mana loka ke aNuoM se kucha kama sUkSma to haiM parantu isameM bhI isI prakAra citra bana sakate haiM jaise ki maiDama eca0 pI0 blAceTakone eDI nAmI kimAna ke ghara para mAmUla* kI vAsanA aNuoM ke citra ko ( icchA zakti se badala kara unameM una logoM ke citra banA diye jinako svayaM maiDama hI pahacAnatI thIM aura koI vahAM pAsa nahIM thA jA pahacAnatA ho / isameM kucha acambhe kI bAta nahIM ginI jA sakatI hai jaba hamako yaha mAlUma hai ki vizeSa prakAra ke vicAra kI deva DAla dene se hamAre sthUla zarIra taka kA AkAra badalatA jAtA hai yahAM taka ki bur3hAne kI chapi cehare para chapa jAtI hai kyoMki sthUla zarIra kI sundaratA zrAkAra aura raGga meM nahIM hai kintu chavi meM hai| yaha Tama mAno aMdarake yAtmAke sAMce para dalA huA bheSa hai| agara kisI vizeSa vicAra ( khabAla ) yA bhalAI yA burAI ko deva para jAtI hai to usake saMskAra yA aMka sthUla zarIra ke zakaca para aMkita ho jAte haiM aura binA divya dRSTi ke hI hama yaha kaha sakate haiM ki kisI kA svabhAva udAra hai yA lAlacA. dhIraja karane vAlA hai yA avizvAsI. premI hai yA drohI / yaha bAta aisI sAdhAraNa hai ki isakI ora hama dRSTi hI nahIM ___*baha manuSya jima ke zarIra meM dUsarI AtmAeM. yA jAtI haiM aura jisakI aAmAoM ke Aveza yA cala se amAcAramA aktiyoM se jAnI haiM /
Page #670
--------------------------------------------------------------------------
________________ DAlate parantu yaha bAta hai bar3I; kyoM ki agara mana ke vicAroM ke bala se zarIra kA sthUla putalA dalane meM isa prakAra narma ho to usameM kyA acaraja yA na mAnane kI bAta hai ki sUkSma padArtha kI zakleM bhI itanI hI narma mAna lI jAve ki jisase isameM isa amara kArIgara arthAta citamana zakti vAlA manuSya jo jo rUpa apanI kuzala aMguliyoM se banAnA cAhe ve saba isa meM sahaja hI bana jAva / 44 yahAM yaha mAnaliyA hai ki mana asala meM rUpa athavA zakala banAne vAlI zakti hai aura gocara arthAt bAharI vastuoM ke pragaTa karanekA krama isa bhAMti hai ki pahale mana kisI vicArako nikAlatA hai aura vaha vicAra mana loka meM eka rUpa dhAraNa kara letA hai, yaha kAma manomaya loka meM jAkara kucha gAr3hA ho jAtA hai, aura yahAM se AsanA loka meM jAtA hai yahAM aura bhI gAr3hA ho jAnese divyadarzI kI bhAMkha ko dikhalAI par3a sakatA hai| agara kisI abhyAsI ne apanI icchA se isako jAna bUjhakara bhejA hai to yaha vicAra bhUloka (jAgRta) meM tatkSaNacalA bhAlA hai aura yahAM sthUla aNuoM se maMDa kara vanita ho jAtA hai, aura isa prakAra sabako dikhalAI par3ane lagatA hai parantu anyathA prAyaH yaha vAsanA lokamai hI sAMce kI naraha raha jAtI hai aura sthUla lokameM anukUla dezakAla milane para usa soce se sthUla vastu bana jAtI hai / eka Rpi ( gurudeva ] ne yaha likhA hai ki "mAhAramA una zakaloM ko joki usane kalpa. nA zakti se sUkSma loka kI jar3a sAmagrI se banAyA hai, sthUla loka meM DAla kara sthUla banA detA hai" / mahAtmA koI vastu naI nahIM banAte haiM, to ve kevala una cIjoM ko jo unake cAroM ora prakRtine saMcaya kara rahI hai. usa sAmagrI ko kalpAMtaroM meM saba rUpoM meM raha cukI hai kAma meM lAte haiM / unheM nA kevala itanA karanA hotA hai ki
Page #671
--------------------------------------------------------------------------
________________ / 651 / jisa vastu kI cAhanA hotI hai usa vastu ko cuna lenA par3atA hai aura usako bAharI jagata meM gocara yA sthUla banA lete haiM / * 45 sthUla loka kI prasiddha bAtoM kA pramANa dene se hamArA par3hane vAlA jAna jAyagA ki avazya arthAt sUkSma kaise dRzya yA sthUla bana saktA hai| maiM yaha kaha cukI hUM ki mAnasika loka se kAma mAnasika meM Ane meM aura isase vAsanika meM aura vAsanika se sthUla meM Ane meM rUpa yA citra kama dhIre gAr3hA hotA jAtA hai| eka kAMca kA pAtra lelo joki dekhane meM rItA ho parantu adRzya hAiDrojana havA aura AksIjana havAse bharA huA ho| isameM eka cinagArI lagane se ye donoM havAe~ milajAtI haiM aura pAnI bana jAtA hai parantu vaha hotA hai bAyu ke ! bhApha) rUpameM / kAMcake pAtra ko ThaMDA karo to dhIre dhUe~ kIsI bhApha dikhalAI par3ane lagatI hai phira yaha bhApha jama kara kAMca para bUr3he sI bana jAtI haiM. phira yaha pAnI jama jAtA hai aura Thosa barpha kI kalamoM kI bhillI sI bana jAtI hai| 4 aise hI jaba manakI cinagArI camaka jAtI hai to isakI jasaka se 'sUkSma se aNu milakara eka vicAra kA citra bana jAtA hai, yaha kucha gAr3hA par3hakara kAma mAnasika citra bana jAtA hai jaise ki kAMca meM dhUkI, sI bhApha banI thii| yaha kAma mAnasika gAr3hA hokara vAsanika citra bana jAtA hai jaise ki pAnI kAMca meM thaa| isI taraha vAsanika se sthUla Traaa hai jaise ki barpha / gUr3ha tatva vidyA kA vidyarthI jAnane lagegA ki prakRti kI kramonnati meM saba bAteM niyata krama se hotI hai aura sthUla loka ke padArtha jaise havA se drava aura drava se Thosa banate hai usIke anusAra sUkSma lokoM meM bhI hotA hai / parantu jisane brahmavidyA nahIM par3hI hai usako yaha upamA isaliye noTa - grAlTa I pustaka kI pAMcavI prati ke saphA ru meM dekho /
Page #672
--------------------------------------------------------------------------
________________ ( 52) dajAtI hai ki sthUla lokameM jaise padArtha kramase gAr3e ho hokara rUpa badalate jAte haiM vaise hI sUkSma vastu gAr3I ho hokara dRzya athavA sthUla bana jAtI hai| 1 maca to yaha hai ki patale se gar3he hone kI kriyA rAta dina sava Taura dekhanameM zra.tI hai| vanaspani vAyu maNDala meM se havA le hokara zradatI haiM aura unahAya oMko drava (pAnIsI) tathA Thosa banA letI haiN| azya arthAta sUkSmameM se mRzya zakale banAnese hI prANa zakti kI kriyA prakaTa hotI hai| aura vica ra kriyA arthAta vicAra se sthUla taka banane kI kriyA cAhe saracI hai cAhe bhUThI, parantu usameM aisI koI bAta nahIM hai ki jo anahonI yA asAdhAraNa hI ho / viyara kiyA to sAkSIke pramaza se siddha hai aura yahAM sAkha { gavAhI ) una logoM kI jo vicAra ke citroM ko alaga loko meM dekha sakate haiM nissaMdeha una logoM kI gavAhI se jo dekha nahIM sakte haiM adhika pramANaka hai| agara sau aMdhe puruSa kisI dRzya vastu ke liye yaha kaheM ki vaha nahIM hai to unakA kahanA kama pramANa kA hogA. usa eka purupa ke kahane ke sAmane jisako sUjhatA ho aura jo yaha gavAhI de ki vaha svayaM usa vastu ko dekhatA hai| isa viSaya meM brahmavidyA ke vidyArthI ko dhIraja rakhanA cAhiye kyoMki usako yaha khabara hai ki kisI ke kevala na mAnane se asalI bAteM badala nahI jAtI haiM aura saMsAra dhIre dhIre jAnane lagegA ki vicAroMke AkAra vAstava meM hote haiM jaise ki saMsAra kucha dina isI kAmako karane ke pIche aba koI 2 bAtoM ko sabhI jAnane lagA hai jinako ki pichalI zatAndI ke aMta meM (Mesmer) mejamara ne pratipAdana kiyA thA / 47-yaha dekhA gayA hai ki jo ghAMte ( ghaTanAyeM) hotI haiM ve pahale mAnasika yA kAma mAnasika lokameM zuddha ( kAma rahita )
Page #673
--------------------------------------------------------------------------
________________ vicAra yA kAma athavA vAsanA kI bhAvanA ke sapameM utpanna hone haiM phira meM vAsanika rUpa dhAraNa kara lo aura bhanna isa bhUloka meM pratyakSa karma yA ghaTanA ke rUpameM prakaTa ho jAte haiN| yoM jo bAteM yA ghadanAeM yahA~ hotI haiM ve una kAraNoMke phala haiM jo ki mana meM pahale se vidyamAna hote haiM / yaha zarIra bhI gUda tatva jhAnake anusAra aisA eka phala hai aura isakA sAMcA vAsanika zarIra yA liMga zarIra hai jisa zabdase hamAre vidyArthI paricita ho gaye hoMge isa bAtako bhalI bhAMti samajha lenA cAhiye ki vAsanika sAmagrI kA zarIra sAMcekA kAma detA hai jisameM sthUla sAmagrI DhAlI jAtI hai. aura agara punarjanmakI zailIko kucha bhI samajhanA hai, to isa bAtako thor3I dera ke liye mAna lenA cAhiye ki pahalese vidyamAna trAsanika sAMcemeM sthUla kaNoMke jamanese sthUla zarIra banatA hai| __58-aba cinakake vicArase jo rUpa arthAna citra banate haiM unakI ora laudate haiN| yaha vicAra sAdhAraNa manuSya, azuddha mana arthAt kAma karatA hai kyoMki zuddha manake kAmake to hAla kucha samaya taka hameM bahuta cinha milaneko pAzA nahIM ho sakatI hai| hamAre sAdhAraNa rAta dinakI rahanagatame hama socA karate haiM aura isase hama vicArAkAra athavA mAnasika citra banAyA karate haiN| jaisA ki kisI mahAtmA ne kahA hai * manuSya jahAM jahAM hokara phiratA hai vahAM prAkAzameM barAbara apanI hI duniyAM basAtA rahatA hai jisameM usake manakI taraMgeM, kAmanAeM, akasmAtI vega. aura kAma krodhAdikI bhIr3a rahatI hai| 46-[ isakA dUsare logoM para kyA asara par3atA hai usakA saMbaMdha 'karma ke sAtha hai aura usakA vRttAMta Age diyA jaavegaa|] 69 degyo akalTa kala Isa puntaka pRSTha 60
Page #674
--------------------------------------------------------------------------
________________ (655 ) vicAra karane vAle divArake vikA " usa teja meM jo usake zarIrake ghAsa pAsa ghirA huA rahatA hai. ) bane rahate haiM aura jaise ye ginatI meM bar3hate jAte haiM vaise hI inakA asara usa para adhika se adhika bar3hatA jAtA hai| jo vicAra bAra bAra kiye jAte haiM unake citra alaga nahIM banate kintu purAne unase citra dina 2 adhika prabala banate jAte haiM yahAM taka ki bar3hate bar3hate kisI vicAra citrakara usake mana para itanA adhikAra ho jAtA hai ki jaba kabhI aise vicArakA avasara AtA hai, taba vaha chAnabIna nahIM karatA kintu use sahaja hI aMgIkAra kara letA hai aura aise vicAra saMca se Adata par3a jAtI hai / yoM subhAva bana jAtA hai aura hamArA paricaya kisI aise manuSyase ho jisakA subhAva paripakka hI gayA ho to hama prAyaH nizcaya kaha sakate haiM ki yadi aisA aisA dezakAla ho to usakA bartAva isa bhAMtikA hoNgaa| 50 -- jaba mautakI ghar3I AtI hai taba sUkSma zarIra sthUla zarIra se alaga nikala Ate haiM aura usa sthUla zarIra ke sAtha kevala liMga zarIra dhIre dhIre bikhara jAtA hai| pichale janmakA vicAramaya zarIra banA rahatA hai aura isameM pichale saMskAroM ke sAra nikAlane aura unako miTAneko kaI kriyAyeM hotI hai| marane ke pIche yA janma lenese pahale jo yaha pheraphAra hotA hai usake kevala phuTakara saMketa saMsArako batalAye gaye haiM aura agara kisI jijJAsu ko sahAyatA na mile to ina phuTakara saMketoMke sahAre hI jahAM taka bana sake samtA TaTolanA par3atA hai / paraMtu itanA to nizcita hai ki punarjanma hone ke pahale yaha vicAramaya zarIra vAsanika loka meM A jAtA hai yahAM vAsanika dravya lekara naye janma ke liye liMga zarIra bana jAtA hai| yaha liMga zarIra sAMcekA kAma detA hai aura hama sAMceke Upara hI sthUla bhejA ( mastiSka ) sthUla
Page #675
--------------------------------------------------------------------------
________________ 1 655 ) zarIrake aura saba aMga dalate hai isalie yaha bhejA aisA banatA hai ki cAhe kitanA hI cayUsa yoM na bhI gAtuna vA kA manuSyake manake svabhAva aura guNoMkA sthUlameM darasAne vAlA hotA hai aura aba jo zaktiyAM ki pichale saMskAroM ke AdhAra se vaha sthUla meM pragaTa kara sakatA hai unake liye yaha ThIka baiThatA huA zarIra hotA hai| 51-unAharaNakI taraha curAI arthAn svArtha vAle aura bhalAI arthAta paropakArI puruSoM ko lo / inameM se eka manuSya to barAbara svArthatA ke vicAra citra paidA karatA rahatA hai jaise ki svArtha kI lAlasApaM svArtha kI bhAMti bhoti kI prAsa, svArthakI jugata; aura ina citroMke jhuNDa ke mueDa usake irda girda maMDalAte rahate hai aura usI para apanA raGga jamAte rahate haiN| isase vaha apane svArthama aisA andhA ho jAtA hai ki dUsaroMke arthakA tiraskAra karake apane hI hita ke jatana meM lagA rahatA hai| yaha aMta meM maratA hai aura taba taka isakA svabhAva pakane pakane kaThora svArthIpana kA namUnA ana jAsA hai / yaha svabhAva sthira ho jAtA hai aura phira krama se zakla banakara Age sthUla meM janma lene ke lie sAMce kA kAma detA hai| yaha apane svabhAva se milate hue dharAne meM aura una mA~ bApoM ke yahAM janma lene ko jAtA hai ki jinake sthUla zarIrase isake guNoM se milate huye sthUla aMza mila sake. aura vahAM isa bAsanika sA~ce meM isakA sthUla zarIra ulatA hai aura isake sirakA bhejA aisI zalAkA banatA hai ki usameM jitanI adhikatA una sthUla aMzoM kI hotI hai jinase svArthatA ko pazuttiyAM pragaTa ho sake utanA hI prabhAva sadAcAra ke acche 2 guNoM ke pragaTa karane vAle ela aMzoM kA hotA hai| agara koI biralA manuSya eka janmabhara lagAtAra apane svArtha hI meM aMdhA (svArthAnya) banA rahe to bAge
Page #676
--------------------------------------------------------------------------
________________ janma meM isase usake sira kA bhejA usa cAla kA bana jAtA hai. jisa ko aparAdhI kahate haiM aura jaba baccA aise adhama aujAra / ko lekara saMsAra meM paidA hotA hai to vaha cAhe jitanA yatna kare usameM se prAyaH eka bhI zuddha aura madhura svara nahIM nikala sktaa| isa zarIra meM yaha mana kI kiraNa (jIvAtmA ) janma bhara manda, bikharI huI aura kAma ke bAdaloM meM tAphatI rhegii| yadyapi dezakAla ulTA rahaMgA to bhI kamI 2 usa kiraNa ko camaka kI jhalaka usake sthUla zarIra meM kucha na kucha ujailA aura sudhAra kara degI aura bar3e kaSTa aura parizramase birale avasara aise bhI mila jAyeMge ki vaha apanI nIca prakRtiko davA legA aura dhIre 2 kaTake sAtha eka do kadama Age bar3ha hI jAvegA / paraMtu janma bhara pIche (bure) saMskAra sarvopari prabala bane raheMge aura jo pApakA pyAlA pichale janma meM una dinoM bharA gayA thA jinakA aba yAda bhI nahIM rahI hai usakI bUMda 2 kAMpane hue hoMThoMse cUsanA pdd'egaa| .52- dUsarI prakAra kA manuSya lagAtAra ese vicAra citra paidA karatA rahatA hai jaise ki paramArtha aura dUsaroM kI sahAyatA kI icchA. dUsaroM kI bhalAI ke lie prema bharI yuktiyAM yA baalsaayeN| ye citra usake irda girda jhuNDa ke jhueDa maMDalAte rahate haiM aura phira usI para apanA asara DAlane lagate haiM aura isase vaha svabhAva paramArthI ho jAtA hai aura dUsaroM kI bhalAI ko apane svArtha se bar3ha kara mAnane lagatA hai aura isa prakAra jaba vaha maratA hai to usake svabhAva meM paropakAra raha jAtA hai aura yoM aMtakAla taka usakI prakRti meM paropakArI bhAtra rama jAtA hai / jaba yaha phira janma letA hai taba usake pahale janma ke guNoM kA darasAne vAlA vAsanA zarIra aise kuja meM khica AtA hai ki jahA~ usako pesI zuddha sthUla sAmigrI mila sake ki jo ucca mana ke
Page #677
--------------------------------------------------------------------------
________________ ( 650 ) bhAvoM ke anukUla ho / isa mAmizrI se usake vAsanA zarIra ke DhAye meM Dalane se aisA bhejA ( mastiSka ) bana jAtA hai ki jisa se paropakArI guNa hI pragaTa ho sakate haiM na ki pazuoM kI sI nIca vRtiyA~ | yA~ agara koI manuSya eka janma bhara cayanta paropakAra meM lagA rahe to Age janma meM usakA bhejA ( mastiSka ) udAra aura hitakArI zakla kA bana jAtA hai aura jaba aisA isa bheje ke sAtha paidA hotA hai ki jisase uttama se uttama prema aura karake madhura isa adbhuta prabhAva para jagat bhara acambhA karake yaha mAnane lagatA hai ki yaha vidhAtA kI svAbhAvika dena hai, na ki usa bacce kI pahale janma kI kamAI / parantu ye uttama prakRtiyAM jo sadguNoM se bharapUra haiM, una kaSToM kA phala haiM jo ki bahuta kAla taka vIratA ke sAtha saha gaye haiN| ye kaSTa pichale janmoM meM uThAye gaye haiM jisakI va yAda nahIM hai parantu antarAtmA ko inakA jJAna ( khabara ) hai aura eka dina aisA hogA ki inakA jJAna sthUla arthAta jAgRta avasthA meM bhI hone lgegaa| 53 -yoM kramase manuSyakI unnati hotI jAtI hai / jamma 2 meM hamArA subhAva banatA jAtA hai aura jo kucha lAbha yA hAni hotI jAtI hai usakA lekha bAsanika zarIroMmeM barAbara hotA rahatA hai. aura inake hI AdhAra para Age sthUla zarIra banatA hai / eka 2 sadguNa yoM unnati kI eka 2 paMkti arthAt nIca prakRtike bAra 2 jIta lenekA bAharI cinha hai| so buddhi aura bhalAiyAM ki janma se hI kisI bacce meM pAI jAtI haiM unako usakA "sahaja svabhASa" kahate haiM aura pahile janmoMmeM usane vipadA ( AphaseM ) jhelI haiM. aura usakI hAra aura jIta huI hai una sAsa sahaja svabhAva se pakkA patA aura pramANa milatA hai| yaha jAna (siddhAnta )
Page #678
--------------------------------------------------------------------------
________________ ( 658 ) una logoMko to bahuta burI lagegI jo buddhi yA zIlameM manda aura jinameM sAhasa ( himmana ) nahIM hai| parantu aise vIra logoMko jo kyA manuSya kyA deva kisIse dAna puraya lenekI lAlasA ho rakhate aura kevala apane puruSArtha aura parizramase dhIrajake sAtha kamAI karane para bharosA rakhate haiM. aise siddhAnta se atyanta prasannatA aura utsAha hotA hai| 54-aiDavarDa kArapiTara sAhabane apanI pustaka prajAtaMtrarAjya' meM "zaitAna aura kAlake marma ke prasaMgameM isa siddhAnta ko yoM bhalI bhAMti darasAyA hai / sRSTiracanA kI vidyA aura saba vidyAzraya kI bhAMti ( taraha ) sIkhanese ho pAtI hai. bahuta se| varSoMmeM dhIre 2 tu apane zarIrako banAtA hai aura isa Aja kala ke zarIrako banAne kA sAmarthya jaisA kucha ki tujhameM abhI hai isako tUne pichale samayameM dUsara zarIroMmeM prApta ( hAsila ) kiyA thA. jo sAmaya tujhako aba prApta hai, use tU aAge kAmameM lAvegA / parantu zarIra banAne ke sAmarthya meM satra sAmanya zAmila haiN| jina * cIjoM kI tuma cAhanA karo unako chAMTane meM sAvadhAnI rakhA. maiM yaha nahIM kahatA ki kisa cIja kI cAha karanA cAhiye / kyoMki agara kAI sipAhI lar3AI para jAtA hai to vaha graha nahIM dekhanA ki kauna sI naI cIja meM apanI pITha para lasakatA hU~ balki yaha dekhatA hai ki kisa cIja ko maiM pIche chor3a skNgaa| isaliye use mAlUma hai ki jo koI naI cIja meM apane sAtha aisI lejAUMgA ki bhalibhAMti cala na sake aura kAma meM na arasake vaha mere liye jaMjAla kahA jaavegii| isaliye agara tujhe apane liye yaza (na:mabarI) yA sukha cana kI cAha hai to jo bAta cAhegA usakI zakala tujha para Acar3hegI aura tuma para usake liye 2 phiranA par3egA aura jo zakaleM
Page #679
--------------------------------------------------------------------------
________________ ( 656 ) aura zaktiyAM kiM tU isa taraha bulA legA ve tere cAroM ora se ghira AvegI aura tere liye eka nayA zarIra banakara ke apane toSa aura poSaNa ke liye tujhe taMga kareMgI | aura amara isa kala ko sUkSma nahIM dUra kara sake to taba bhI nahIM dUra kara skegaa| balki tuma isa liye phiranA par3egA / isaliye sacena raho ki yaha aura AnandakA mahala bhanane ke badale yaha terI kabara yA kaikhAnA na dhanajAve | ora kyA nahIM dekhatA hai ki binA mare ta mauta ko kabhI nahIM jIta saktA hai- kyoMki indriyoM ke bhAMga kI cIjoM kA dAsa ho jAnese tU aisa zarIra dhAraNa karaletA hai ki jisakA tU mAlika nahIM rahatA isaliye agara yaha zarIra naSTa nahIM kara diyA jAye to mano tU jAtejI kara keMdra hojAvega / parantu aba isa kabara maiM se kaSTa aura duHkha se hI terA khuskArA ho skegaa| aura isa kaSTa ke anubhava ( tajurave ) se hI tU apane liye eka nayA aura uttamatara zarIra bnaalegaa| aura yahI bahuta bAra hote 2 tere para nikala AveMge aura tere mAMsa ( ke zarIra ) meM saba devI aura AsurI zaktiyAM bhara jAveMgI / aura jo zarIra ki maiMne dhAraNa kiye the usake sAmane taba gaye aura mere liye sake aMgAre ke kamarabaMda kI taraha the parantu maiMne unako alaga pheMka diyaa| aura jo kaSTa ki maiMne eka zarIra meM saha Age ke zarIra meM kAma meM lAne ke liye zaktiyAM bana gaye / 52. ye bar3I siddhAnta kI bAteM haiM aura vizAla rIti se likhI gaI haiM aura jaise pUraba meM ki ina bAtoM ko sadA mAnate Aye haiM aura aba bhI mAnate haiM vaise hI pacchama ke dezoM meM bhI eka dina loga inako mAnane lgeNge|
Page #680
--------------------------------------------------------------------------
________________ 56. hajAroM janmA taka amara cintaka (puruSa) yA pazu manuSya ko Upara lejAne meM hajAroM janmoM taka parizrama ( mehanata ) karatA rahatA hai jahAM taka ki yaha deva se milane ke yogya na ho jAve / krimI eka janma meM kadAcit kAyya kA kevala tanika sA aMza pUrA ho pAtA hai to bhI janma hote samaya jo vAsanika zarorakI banAvaTa thI usameM sudharanera aMtaka la ke samaya taka pazupane meM kucha na kucha kamI ho jAtI hai| Age jo janma hogA umameM isa sudhare hue namUne kA manuSya janmegA aura marane para use ghAsanika namUnA kucha aura bhI sudharA humA hogA arthAn jasameM pazupana ghaTatA jAyegA / yohI bAra bAra janma janma meM phalpAMtaroM taka sudhAra hotA calA jAvegA / isa bIca meM aneka bhUla cUka bhI hotI jaayegii| parantu yaha saMbhala rUmala kara ThIka hotI aayegii| isa bIcameM aneka ghAva lagalaga kara dhIre dhIra bharate jAyeMge parantu ina sabake uparAMta unnati barAbara hotI calI jAvegI, pazupana ghaTatA jAvegA aura manudhyatA bar3hatI jAvegI / ghRtAnta usa Rma kA hai jisase manuSya kI unnati calanI hai aura jIvAtmA kA kArya devIgati taka pahuMcane kA sampUrNa hotA hai / isa krama meM eka darajA aimA pAtA hai ki vAsanA zarIra kucha kucha pAradarzaka hojAte haiM jisase inameM amara cintaka ( puruSa ) kI malaka par3ane lagatI hai, aura kucha yaha bhAna hone lagatA hai ki ye ( vAsanA zarIra ) koI alaga jIva nahIM hai kintu kisI amara aura sadA rahane vAlI vastu se lage huye haiM / inako abhI pUrAra yaha to nahIM samajhameM AtA ki inakA antima lakSya kyA hai parantu jo : kAza inapara par3atA hai usase inameM kaMpana aura akulAna hone lagatI hai jaise ki vasaMta RtumeM kaliyAM apane beThana meM isaliye akulAne lagatI haiM ki veThana ko phAr3akara bAhara nikalane aura sUraja ke ulele se bar3hane lge|
Page #681
--------------------------------------------------------------------------
________________ ( 661 ) jaina philosa phI jisa samaya bahuta se paramANu mila kara skandhake rUpa meM ho jAte haiM taba unameM khAsa 2 padArtha banane kI zakti ho jAtI hai| koI skaMda lohA rUpa banatA haiM, koI patthara ke rUpa koI nA koI pAnI rUpa ityAdi bhinna taraha ke skandhoM meM bhinna 2 tarahake padArtha rUpa ho jAnekI zakti ho jAtI haiN| una hI pudgala skandhArma eka taraha ke skandha bhI hote haiM jinameM saMsArI joSake sUkSma zarIra banane kI zakti (khAsiyata hotI haiM / una skandhoMko kAma skandha kahate haiM / jIva cumbaka kI taraha se AkarSaNa zakti (apanI ora kaziza karane khIMcane kI tAkata) maujUda hai tathA una kAmINa skandhoM meM lohe kI taraha ja kI ora khica jAnekI zakti maujUda haiN| latranusAra saMmArI jIva meM manake vicAroMse, bolane se athavA zarIrakI kisI harakatase vaha AkarSaNa zakti hara eka samaya jAgRta ( hara eka rUpa ) rahA karatI hai kyoMki sote jAgate. uThate baiThate calate Adi kisI bhI hAlata meM socane bolane yA zarIra dvArA koI kArya hone rUpa yAnI-mana, vacana, zarIrakI koI na koI harakata avazya hogI ataH usa AkarSaNa zakti ( jaina darzana meM jise yoga zakti" kahate haiM ) ke dvArA ve kArmANa skandha (kAmaNa meTara) AkarSita (kaziza) hokara lipaTe rahate haiN| jaise pAnI meM rakkhA huA loheka garma golA apanI ora pAnIko svIyatA rahatA hai| tathA vaha golA jaba taka garma banA rahegA taba taka vaha apanI tarapha pAnIko avazya strIcatA rhegaa| isI taraha saMsArI jIva jaba taka kAMbha, abhimAna, hala, lobha viSayavAsanA prema. aura yadi nimitta mana vacana zarIrako harakata (kriyA) hotI *
Page #682
--------------------------------------------------------------------------
________________ - A - .. . rahegI taba taka jIva kArmANa kandhoM ko apanI ora barAbara khIMcatA rahegA aura tre gvidhe hue kArmANa skandha usa jIva ke sAtha ekameka hote rheNge| ___jIvake sAtha dUdha pAnIkI taraha ekameka rUpase milA huA baha kArmANa skandha hI jIvake jJAna. sukha, zAnti prAdi guNoM ko mailA karatA rahatA hai, joyako svatantratA chonakara usako parAdhIna anA denA hai| aura jIvako aneka tarahake nAca macAnA rahatA hai| usI karmANa skandha ko karma kahane haiM bhAgya. takadIra. deva Adi saba usIke dUsare nAma haiN| ___jaise grAmophonake rakAImeM gAne vAle kI dhvani (AvAja) jyoM kI tyoM samA jAtI hai ThIka usI taraha jIvake sAtha milane vAle una kAmINa skandhoMmeM bhI jIvako mana, bacana, zarIrase hone vAlI alI burI kriyA (harakata) kI chAyA jyoMkI tyoM aMkita ho jAtI hai / jIva yadi apane manase. bolanese yA zara se koI acchI kriyA kara rahA hai to usa samayake prAkarSita (kazaza) hue. kAmANa skandhoMmeM acchA yAnI malA karanekA asara pagA aura yadi usa samaya usake vicAra, bacana. yA zarIrakA kriyA kisI loma. abhimAna Adike kAraNa burI hai to una AkarSita hone vAle kArmANa skaMdhoMmeM burA yAnI vigAr3a karanekA asara pdd'egaa| jisa taraha rekArDa prAmophonake Upara suIkI nokase usI taraha kI gAnekI aAvAja nikAlatI hai jaisI ki usameM aMkita huI thii| ThIka isI taraha kamakA nazA samaya para jIkke mAmane usI rUpameM prakaTa hotA hai jima rUpameM jIvane use apane sAtha milAyA hai| pAnI--jisa krama meM acchA asara par3A hai, vaha jIrako zramako naraha prerita karake acchA sukha kara phala degA aura jo bure amara bAlA karma jI bane apane sAtha milAyA hai vaha dukhadAyaka sAdhanoM kI ora jIvako prerita karake dukhI bnaayegaa|
Page #683
--------------------------------------------------------------------------
________________ ( 663 ) kamoM ke bheda vaise to jIvoM kI agaNita ( vetAdAda ) taraha kI kriyAe~ hotA hai tadanusAra karma bhI agaNita taraha ke banA karate haiN| kiMtu unake moTerupase ATha bheda hote haiM / 1 - jJAnAvaraNa - darzanAvaraNa, 3- vedanIya 4- mohanIya. 5 - Ayu. 6- nAma - gotra. 8- antarAya / 5 1- jJAnAvaraNa karma - yaha karma hai jo AtmA ke jJAna guNako chipAtA hai, usako kamakara detA hai| AtmA meM zakti hai ki vaha saMsAra kA bhUta ( gujarA huA jamAnA ) bhaviSyat ( zrAne vAlA jamAnA ) aura vartamAna ( maujUdA vakta ) samayakI saba bAtoMko ThIka jAna lene kintu jJAnAvaraNa karmake kAraNa AtmAkI vaha jJAna zakti pragada nahIM hone pAtI / jisa samaya koI manuSya dUsare manuSyake par3hane likhane me rukAvaTa DAlatA hai. pustakakA aura par3hAne sikhAne vAle gurukA apamAna karatA hai, apanI vidyAkA abhimAna karatA hai| tathA isI prakAra ke aura bhI aise anucita kArya karatA hai jisase dUsareke yA apane jJAna bar3hane meM rukAvaTa paidA ho to usa samaya usake jo kArmAraNa pudgala AkAra karma banatA hai, usameM usakI jJAna zaktiko dabAne kI tAsIra par3atI hai| yadi koI puruSa apanI acchI niyata se yaha udyoga kare ki saba koI par3ha likhakara vidvAna bane, koI mUrkha na rahe to usa samayakI usakI usa koziza se usakA jJAnAvaraNa karma DhIlA ho jAtA hai| usakI jJAnazaki adhika pragaTa hotI hai / Aja hama jo apanI AMkhoM se kisI ko mUrkha kisI ko vidvAna kisIko buddhimAna aura kisI ko buddhizUnya dekhane hai, usakA kAraNa Upara kahe hue do taraha kArya hA I
Page #684
--------------------------------------------------------------------------
________________ ( 664 ) 2-darzanAvaraNa karma---yaha karma hai jo ki AtmAke darzana guNoMko pUrA na prakaTa na hone de darzana guNa AtmAkA jJAnase milatA julatA bahuta sUkSma guNa hai jo ki jJAnake pahile huA karatA hai| ____jaba koI manuSya dRmare manuSyake darzana guNameM rukAvaTa DAlatA hai. dUsarekI ora kharAba karatA hai, aMdhe manupyoMkA makhaula ur3AtA hai ityAdi. usa samaya usake "darzanAvaraNa karma bahuta jora dAra taiyAra hotA hai jisa samaya inase, ulaTe acche kAma karatA hai saba usakA darzanAvaraNa karma kamajora hojAtA hai, sAtha hI darzana guNa pragaTa hotA jAtA hai| 3-vedanIya kama-vaha karma haiki jisake kAraNa jIvIko indriyoM kA sukha yA dukha prApta karane kA avasara (maukA milatA hai yAnI jIvoM ko isa karma kI vajaha se sukha dukha milane vAlI cIja milatI haiN| yaha karma do prakArakA hai. sAtA aura asAtA / sAtA vedanIya ke kAraNa saMsArI jIva indriyoMkA sukha pAte haiM / aura asAtA vedanIya karma kA phala dukha milanA hotA hai| ___ yadi koI manuSya kisI dUsare manuSya ko bure vicAra se mAre poTe dukha deve. malAye rauja paidA karAve athavA khuda aApa hI apane Apako bure bhAva se dukha de, rove, zoka karaM, phAMsI lagA le anya tarahase aAtma hatyA (khudakazI ) karale ityAdi, to usake isa prakArake kAmoMse asAtA vedanIya karma banatA hai jo ki apane samaya para dukha paidA karatA hai / / yadi koI puruSa dUsaroM kA upakAra kare anya jIvoM ke dukha hadAnekA udyoga kare.. zAntise apane duHkhIko sahe. dayA kare Adi / yAnI-apane Apako tathA dusare jIvAko sevA bhAyase
Page #685
--------------------------------------------------------------------------
________________ dayA bhAvase sukha pahuMcAnekA kAma kare to unake sAtA vedanIyakarma banegA jo ki apanA phala usako sukhakArI degaa| 4-mohanIya karma-vaha hai ki jo zrAtmAmeM rAga, dveSa, krodha, abhimAna, chala, kapaTa, lobha zrAdi bure 2 bhAva utpanna karatA hai| zarIra. dhana, strI, putra, makAna zrAdi se moha ( prema ) isI kamake nimitta se hotA hai| dUsare ko apanA zatru ( duzmana) mAna lenA bhI isI karma ke nimitta se hotA hai| mA mAi karma bhAgamA para to mehanI yazomAraNa) DAlatA hai ki jisase zrAtmAko apane bhale burekA vicAra jAtA rahatA hai| jina zAMti, kSamA, satya vinaya, saMsoSa Adi dhAtAse 'AtmAkI bhalAI hotI hai una yAsoMse isa karmake kAraNa AtmA dUra bhAgatA hai aura jina bAtoMse vaira. azAMti, lAlaca, krodha, dhamaMDa. saMsArI cIjoMse moha paidA hotA hai una bAtoMkI aura isa ghAtmAkA khiSAva ho jAtA hai| jo jIva yA manuSya duta svabhAva vAle, krodhI gussA bAja) abhimAnI (ghamaMDI ) upadrava karane vAle, jhagar3AlU . bokhebAja lAlacI, hiMsaka, nirdayI ( berahama ) adharmI anyAyI dekhane meM Ate haiM unakA mohanIya karma bahuta tIna hai| tathA jo manuSya sadAcArI kSamAzola. nirabhimAnI, sarala, paropakArI, virAmI dekhe jAte haiM; samajhanA cAhiye ki unakA mohanIya karma bahuta krodha, mAna, chala, lobha, moha aura durbhAvoke kAraNase prAyaH dUsare 2 bure bhAva paidA huzrA karate haiM aura aise hI bure vicAroMse tathA kharAba kAryoMse buraM karma ba~dhate haiM isaliye asaliyatameM mohanIyakarma hI anya saba koMke ba~dhanakA kAraNa samajhanA cAhiye / isI kAraNa yaha kama anya karmAse adhika burA hai|
Page #686
--------------------------------------------------------------------------
________________ ( 666 ) hiMsA, ghostrayAjI, ghamaMDa, anyAya, atyAcAra, lobha, kAma. zrI prAdi kahane nesUna paLAlA, guru zAstrakI nindA karane se, dUsareko Thagane Adi bure kArya karanese mohanIya karma taiyAra hotA hai| aura inase acche kArya kiye jAyeM to mohanIya karma halkA hotA jAtA hai, | 5- Ayu karma -- vaha hai jo ki jIvako manuSya, pazu, deva, naraka inameM se kisI ekake zarIra meM apanI Ayu ( u ) taka roke rakhatA hai / usa zarIrameMse nikala kara kisI dUsare zarIra meM nahIM jAne detA / jisa prakAra jelara kisI sakhta kaida vAle kaidIko kucha samaya ke liye kAla koTharI meM banda kara detA hai| usase nikala kara dUsarI jagaha nahIM jAne detaa| usI prakAra yaha karma bhI pahale kamAye hue karmake anusAra pAye hue manuSya zrAdike zarIra meM usa umra taka roke rakhatA hai jo ki usane pahale janma meM bAMdhI thii| jo jIva dayAlu, paropakArI. dharmAramA sadAcArI hote haiM. hiMsA Adi pApoMse dUra rahate haiM santoSI hote haiM ve deva Ayu karma bAMdhate haiN| jina jIvoMke kArya na bahuta adhika acche hote haiM aura na bahuta adhika kharAba hI hote hai, binA kAraNa kisIko kama nahIM dete, adhika lAlacI, adhika kodhI nahIM hote. unake manuSya zrAyu karma baMdhatA hai| I jo jIva dUsaroM ke Thagane meM dhokhA dene meM, chala kapaTa karane meM jhUTha bolane meM, mAThI bAteM banAkara dUsaroM ko phaMsA lene meM, vizvAsaghAta karane meM prAyaH lage rahate haiM ve pazu Ayu karma ko Age ke vAste liye karate haiN| aura jo jIva adhika hote haiM aisA karanA binA kAraNa dUsaroM kA nAza karatA sadA dUsaroM ke vigAha meM lage rahanA, bala pUrvaka ( jabaradastI )
Page #687
--------------------------------------------------------------------------
________________ ( 667 ) dUsaroMkA dharma bigAr3anA Adi bure nindanIya karma karanAhI jinakA kAma hotA hai pe joya garaka zrAyu bAMdhate haiN| - na ma karma vaha hai jisake kAraNa saMsArI jIvoM ke acche bure zarIra banajAne haiN| jaise citra banAne vAlA aneka tarahake citra ( tasavIreM ) banAyA karatA hai / usI prakAra nAma karma ke kAraNa. suDaula, beDaula, lambA: ThiganA kubar3A kAlA gorA, kamajora, har3iyoM vAla majabUta haDDiyoM vAlA zrAdi aneka taraha ke zarIra taiyAra hote haiN| yaha karma do prakAra kA hai zubha aura azubha jisake kAraNa acchA, surAnA, suDaula zarIra banatA hai vaha zubha nAma karma hai, aura jisase beDaula, kutrar3A, badasUrata Adi kharAba zarIra banatA hai vaha azubha nAma karma hai / jo jIva kuDe, baune, aura lUle. lagaDe Adi suMdara ( badasUrata ) jIvoM ko dekhakara unakA mantrIla ur3Ate haiN| apanI khUbasUratIkA ghamaNDa karate haiN| acche sadAcArI manuSyoM ko doSa lagAte hai, dUsare kI suMdaratA bigAr3ane kA udyoga karate haiM unake azubha karma banatA hai| aura jo inase ulTe a karma karate haiM ve apane liye zubha nAma karma taiyAra karate haiN| 7 gotra karma-gotra karma vaha hai jo ki jIvoM ko UMce nIce kula (jAti) meM utpanna kreN| jisa prakAra kumhAra koI no dhar3A Adi aisA bartana banAtA hai jisako loga U~cA rakhate haiM usImeM ghI pAno rakhakara pIte haiM tathA koI kuna lI Adi aisA bartana banAtA hai jo ki TaTTI khAneke liye hI kAma AtA hai jisako koI chUtA bhI nahIM hai| isI prakAra gotra karmake kAraNa koI jIva to kSatriya, brAhmaNa Adi acche kulIna gharameM paidA hotA hai aura koI camAra mehatara cAMDAla, Adi nIca kula meM utpanna hote haiN| jinakA nIca kAma karake AjIvikA karanA hI khAsa kAma hotA hai /
Page #688
--------------------------------------------------------------------------
________________ ( 6 ) deva tathA kSatriya, brAhmaNa Adi manuSya U~ca gokarma ke nimitta se hote haiM aura camAra, cAMDAla, Adi manuSya pazu tathA laraka vAle jIva, nIca gotrakarmake ka raNa hote haiN| isa prakAra nIca U~cake bhedase yaha karma do prakAra kA hai| ___ jo manuSya apane bar3appanakA ghamaeDa karatA hai dUsaroMkA chAMTA samajhatA rahe. apanA bar3hAI aura dUsaroMkI niMdA karamA gyAsa kAma ho, apanI jAti kula AdikA abhimAna kara kamIne khyAla rakkhe. acche puruSoMko tathA pUjyadeva, guru, zAstra kI vinaya na kare ghaha jIva nIcagotrakA karma bAMdhatA hai aura jo inake viruddha acche kArya karate haiM unake U~ca gotra karma taiyAra hote haiN| -antarAya karma-aMtarAya karma vaha hai jo ki acche kAryoMmeM vi ( rukAvaTa ) DAla diyA karatA hai, thA jisake nimitta se acche kAryoMmeM vina A jAye / jaise do vyApAriyoM ne eka sAtha eka hI vyApAra zuru kiyaa| unameM se eka ne to usa vyApArameM acchA dhana paidA kiyA, kintu dUsare vyApArIke mAla becate samaya bAjAra mandA hogayA aura kharIdate samaya mahagA ho gayA / gharameM putra bImAra ho jAnese yaha ThIka samaya para jama ki use lAbha hotA, kharIda vikrI nahIM kara pAyA / phala yaha huvA ki usane kucha bhI nahIM kamAyA ! yaha to mAna dUra rahI kiMtu apanI pUMjIse bhI hAtha dho baitthaa| yahAM pahile vyApArI ko antarAya karma nahIM davAyA thA. jisase ki usako apanA vyApAra meM koI vinna nahIM aayaa| isa kAraNa vaha dhama paidA karane meM saphala hogayA aura dUsarA vyApArI kA pahilA bA~dhA huA kama apanA phala de rahA thA, isa kAraNa usako nimitta aise mile ki vaha apane vyApArameM asaphala ( nA kAmayAba) rhaa| /
Page #689
--------------------------------------------------------------------------
________________ ( 666 ) dUsare jIvoM ke svAne pIne meM vighna karanese dUsaroMkI kAma Ane yogya ahatet fairr3ane se sAdhAraNa janatA ke viruddha koI lAbha uThAne se dAna karane vAle ko dAna meM koI rukAvaTa khar3I kara denese ityAdi bure kArya se aMtarAya kama ba~dhatA hai aura isase ulaTe acche kArya karane se aMtarAya karma kA bojha halkA hotA hai| ' ina ATha karmo sAtA bedanIya, manuSya Ayu. deva Ayu zubha nAma karma, uca gotra karma' yaha karma puNyakarma (acche kArya ) mAne gaye haiM kyoMki inake kAraNa jIvoMko kucha sAMsArika sukha zikSA hai| inake pitA zeSa sabhI pApakarma ( dukhadAyaka ) bure karma haiM / jisa samaya jIva ache kArya karatA hai. satya dayA. hamA sarala vyavahAra karatA hai. paropakAra. vinaya sadAcArase kArya karatA hai, taba usake puNya karmameM anubhAga ( rasa ) bar3hatA hai I jisase vaha AgAmI samaya meM sukha pAtA hai / aura jisa samaya jIvahiMsA jhUTha bokhebAjI, vyabhicArI, krodha. abhimAna, lobha. anyAya, atyAca ra karatA hai taba usake pApakarmoMmeM rasa bar3hatA haiN| ( ve jyAdA majabUta ho jAte haiM) jisakA natIjA Age calakara burA bhoganA par3atA hai| : sthiti aura anubhAga pichela yaha batAyA jAcukA haiM ki mAnasika vicAra, bacanakI dhArA aura zarIrakI kiyA jisa uddeza( irAde yA maMzA ke anusAra hotI hai AkarSita yAMce huye ) kArmANa meM usI sarahakA sudhAra. bigAr3a, bhalA burA karane kA asara par3atA hai| yahAM para eka yaha bAta dhyAna meM aura rakhanI cAhiye ki jIva jo bhI kAma karatA hai vaha yA to gaharI dilacaspI) karatA hai yA maMda rUpase yAnI
Page #690
--------------------------------------------------------------------------
________________ vemanA ( dila caspI na lekara ) karatA haiM isa yAtakA prabhAva bhI usa khIMce huye aura dRdha pAnI kI taraha apane AsmA ke sAtha milAye huye karma para par3atA hai / tadanusAra usa karma meM yor3e yA bahuta samaya naka, kama yA adhika sukha dukha Adi phala dene kI zakti par3a jAtI hai| jaise eka manuSya apanA yadalA lene ke liye ar3e kodha ke kAma kimI ko mAra sahA manuSya kA samAye huye "asAtA bedanIya' kama meM lambe samaya taka. bahuta jyAdA dukha dene kA asara par3egA aura jo manuSya apanI naukarI kI khAtira apane mAlika kI AjJA se lAcAra hokara kisIko mAra rahA hai, vaha bhI sAtA vedanIya karma bAMdhegA kintu usameM thor3e samaya taka halkA dukha dene kI zakti pdd'egii| eka naukara pujArI bhagavAna kI bhakti pUjA UparI mana se karatA hai usako puNya kama thor3e samaya taka halkA phala dene vAlA baMgA jo svayaM apanI antaraMga preraNA se bar3A mana lagAkara bhakti pUjana karatA hai usakA kamAyA huzrA puNyakarma adhika samaya taka adhika sukhadAyaka phala degA / samaya kI imI sImA (miyaad| ko sthiti aura dene kI krama adhika zakti ko anubhAga kahate haiN| karma, phala kaba dete haiM kama bana jAne ke pIche tatkAla hI apanA phala nahIM dene lagatA kintuM kucha samaya bIta jAne para udaya meM AtA hai / jaise hama bhojana karate haiM bhojana meM khAye gaye dUdha, cAvala . roTaH, phala Adi padArtha peMTa meM pahuMcate hI rasa nahIM bana jAte haiM kucha samaya taka peMTa kI mazIna para khAyA hA bhojana pakatA hai. taba usa bhojana kA rasa, khUna Adi banatA hai / isI taraha kAmoraNa skandha zrAtmA ke
Page #691
--------------------------------------------------------------------------
________________ ( 671 ) sAtha sUkSma zarIra ke rUpa meM milajAta hai taba kucha samaya bIta jAne para apane svabhAva ( tAsIra prakRti ) ke anusAra acchA burA phala denA zurU karate haiN| jisa karma kI jitanI lambI sthiti (miyAda ) hotI hai. vaha karmI ke anusAra kucha samaya pIche udaya hotA hai jisakI sthiti thor3I hotI hai vaha jaldI phala dene lagatA hai / * jaisa dUdha, cAvala, gannA, santarA Adi halake padArtha khAveM to ve jaldI paca kara rasa bana jAte haiM. aura yadi kalA, cATI, bAdAma Adi bhArI gariSTha cIjeM khAveM to ve dera meM pacate haiM aura unakA rasa dara se banatA hai isI ke anusAra lambI miyAda vAle dera se udaya meM Ate haiM, thor3I miyAda vAle karma jaldI phala dene lagate haiM / saMsAra meM bahutase pApI jIva ghora pApa karate huye bhI sukhI dIkha par3ate haiM, rAta dina vyabhicAra karane vAle bhI vezyAeM dukhI nahIM dekhI jAtI isakA kAraNa yahI hai ki aneka kamAye huye pApa kami burA dukhadAyI phala dene kI zakti bahuta jyAdA lambe samaya lakakI par3I hai isa liye una pApa karmoM kA phala bhI jarA dera se milegA saMbhava hai vaha isa janma ke pIche dUsare janma meM mile / jo jAMba dalakA puNya-pApa karate haiM unake kama / ye karmona thor3I mir3a par3atI hai tadanusAra va udaya bhI jaldI ho Ate haiM yAnI-- jaldI phala mila jAtA hai / phala dene ke pIche phala dene ke pIche kAraNa skandha niHsmAra ho jAte haiM una meM eka kor3A kor3I sAgara ( asaMkhya varSo ) kA sthiti vAlA karma eka sau varSa pIche phala dege yogya hotA hai |
Page #692
--------------------------------------------------------------------------
________________ ( 675 ) AtmA ke sAtha lage rahane kI zakti nahIM rahatI taba ve kArmAraNa skandha apane Apa AtmAse alaga ho jAte haiN| jaise sarpake zarIra kA purAnA camar3A (keMcula ) usake zarIra se utara jAtI hai usI taraha karma bhI apanA kArya karake AtmA se alaga ho jAte haiM / isa taraha pahale ke karma apanA phala dekara AtmA se alaga hote rahate haiM aura naye karma AtmA se ba~dhate rahate haiN| jisa taraha ki samudra meM hajAroM nadiyoM kA pAnI prati samaya jAtA rahatA hai aura udhara sUrya kI garmI se usakA bahuta sA pAnI bhApha bana kara ur3atA mIrAtA hai| jisa prakAra koI kI karjadAra) manuSya pahale kA karjA cukAtA haiM kintu lAcAra hokara apane khAne pIne ke liye nayA karjA bhI le letA hai isa kAraNa vaha karje se nahIM chUTa pAtA isI prakAra saMsArI jIva pahale kamAye karmoM kA phala bhogakara jyoM hI unase chUTatA tyoMhI apane bhale bure kAmoMse aura nayAkarma kamA letA hai| isI kama kI udher3a buna ke kAraNa jIva saMsAra meM hamezA se ( zrAdi samaya se ) aneka yoniyoM meM janmatA bharatA calA A rahA hai / karmoM meM ulaTana palaTana kamAye huye karmoM meM ulaTana palaTana bhI huA karatI hai| jisa taraha khAye huye padArtha kA asara hama badala sakate haiM kisI AdamI ne bhUla se yA jAna bUka kara viSa khAliyA aura usake pIche viSa nAzaka davA khAlI to vaha viSa usa AdamI para asara nahIM kara pAvegA yA bahuta thor3A asara kregaa| isI taraha kisI manuSya ne krodha meM Akara kisI ko mArA jisase usane asAtAvedanIya (dukhadAyaka ) karma vA kintu usake bAda use apane kiye pApa para pazcAtApa hu usane phira paropakAra, dayA, kSamA, zAMti Adise
Page #693
--------------------------------------------------------------------------
________________ ( 6:43 ) aisA jabaradasta sAtA bedanIya (sukha dAyaka ) karma bAMdhA ki jisane pahale ke dukha dAyaka karma ko bhI sukha banA diyA / isI taraha bA~dhe hue karmoMke viparIta ( khilApha ) kAma karane se karmokI tAsIra (prakRti) palaTa jAtI hai / tathA unakI miyAda (sthiti) tathA zakti ghaTa jAtI hai aura bAMdhe hue karmake anukUla ( muAphika) kArya karate rahane se bAMdhe hue kama meM zakti adhika ho jAtI hai| unakI sthiti ( miyAda ) bhI adhika lambI ho jAtI hai| koI 2 aise bajra karma bhI bAMdha liye jAte haiM jinake bAMdhate samaya ghora pApa rUpa yA puNyarUpa mAnasika vicAra vacana yA zArIrika kriyA hotI hai ki una kamoMmeM aisI acala zakti par3a jAtI hai jisakA jaga mAM hilAyA calAyA ulaTA palaTA nahIM ja sakatA | ataH ve apanA niyata ( mukarrara ) phala dekara hI jIva kA pIchA chor3ate haiN| aise karma "nikAcita" kahalAte haiN| karma kI tAsIra (prakRti) badala jAneko saMkramaNa" tathA sthiti anubhAga ghaTa jAneko apakarSaNa" aura bar3ha jAneko "utkarSa" kahate haiM / * kAla ko bhI kAraNa mAnA hai saMcitAnAM punarmadhyAt samAhRtya kiyatkila, dehArambhe casamaye kAlaH prerayatiIya tat" devi bhAgavata skaMdha 6-10-6-12 arthAt saMcita karma se jisa nirdiSTa aMzako bhogane ke liye naye janmase pahile kAla preraNA karatA hai, vahI prArabdha karma hai| ataH purANakAra bhI karma phala dene ke lie IzvarakI sattA kI AvazyakatA nahIM samajhate I
Page #694
--------------------------------------------------------------------------
________________ ( 675 ) svAmI dayAnanda jI aura karmaphala sampUrNa vaidika sAhityase kama phala dAtA IzvarakI siddhi jaya na ho sakI to svAmIjIne kama phala ke liye karma aura karma phala Izvara viSayaka navIna kalpanAoMse kAma liyaa| zrApa likhate haiM ki "Izvara phala pradAtA na ho to pApake phala duHkhako jIpa apanI icchAse kabhI na bhaage| jaise cAra zrAdhi corIkA phala apanI icchAse nahIM bhogata kintu rAja vyavasthAse bhogate haiN| anyathA karma saMkara ho jAyeMge anya kRta kama anyako bhogane pdd'eNge|" ___ yahAM svAmIjIne karmoM kA phala duHkha mAnA hai aura vaha duHkha jIcoMko paramAtmA detA hai| vAhare paramAtmA ! tece pezA bhI apanAyA to becAre jIvoMko duHkha denekA, aAja to koI bhalA AdamI bhI kisIko duHna denA nahIM cAhatA aura zrApakA vaha paramAtmA jIvoMko duHkha denA mapa kama karatA hai usakA phala bhI dene vAlA koI niyukta karanA cAhiye tAki usakI yaha vRtti sImita raha sake / kyoMki isane baMgAla, kveTA AdimeM lAkhoM jIvoMko duHkha dekara apane isa adhikArakA durupayoga kiyA hai / Apane jo dRSTAnta rAjya vyavasthAkA diyA hai yaha jaja ( nyAyAdhIza ) apane svArtha (tana ) ke liye kAma karatA hai aura rAjyane yaha vyavasthA isa lie kara rakkhI hai ki kahIM prAMtameM arAjakatA na phaila jAya jisase dUsara rAjAko car3hAI karanekA avasara mila jAya aura maiM varavAda ho jAU~ / prajA rAjAko Taiksa bhI isI prabandha karanekA detI hai| to kyA paramAtmA vetana letA hai ? athavA Taiksa lena kI vyavasthA karatA hai| yA anya rAjAke car3ha Anase aisA karatA hai| agara jIva apane Apa dukha nahIM bhoganA cAhatA to paramAtmAkA
Page #695
--------------------------------------------------------------------------
________________ ( 675 ) isameM kyA bigar3atA hai| vaha kyoM inako sukhI dekha kara jalatA hai ? agara kaho ki saMsAra meM gar3abar3a phaila AvegI to Izvarako isakI cintA kyoM hai ? yadi jIva duHkha nahIM bhoganA cAhatAisaliye paramAtmA phala detA hai. to puNya kA phala sukha kyA paramAtmA ke bagaira diye bhoga letA hai| yadi aisA hai to ApakA yaha hetu bhAgA siddha huA / jIva duHkha to bhoganA nahIM cAhate. parantu duHkhako sukha samajha kara prApta karanekI icchA aura prayatna tohI kara rhai| svayaM aise aneka bImAroM ko dekhA hai jinako yaha acchI taraha vidita thA ki amuka svAdiSTa thA gari bIja khAne se hameM atyanta duHkha bhoganA hogA, parantu ye bAra bAra khAte the aura bAra bAra mahAna kaSTa bhogate the| eka tapedika ke bImAra ko DAkTaroM ne-dhoM ne prArambha se hI mirca chor3ane kA kiyA / parantu vaha na chor3a sakA aura anta meM aneka kaThina yAtanAyeM bhogatA huA, isa zarIra ko chor3a kara saMsAra se cala diyA / uparokta ghaTanAeM isa bAtakA pratyakSa uhara hai ki jahA~ jo duHkha ko sukha samajha kara bhI usa kA grahaNa kara letA hai, yahA~ Adata se lAcAra ho kara duHkha ko duHkha lamajha karabhI usako bAra bAra grahaNa karatA hai; aura aneka prakAra ke mahAna kaSToM ko sahana karatA hai, phira ApakA yaha kahanA ki jIba svayaM duHkha bhoganA nahIM cAhatA kyA artha rakhatA hai ? hama ina tamAma praznoMko na bhI cher3eM to bhI yaha vicAra hRdaya meM avazya utpanna hotA hai ki ye dukha-sukha haiM kyA padArtha ? ye dravya haiM ? yA guNa haiM yadi dravya haiM to inakA guNa kyA hai ? yadi kahI guNa haiM to phira kisakA guNa haiM ? paramAtmA kA guNa to Apa mAnate hI nahIM / prakRti jar3a haiM usa meM sukha dukha ke hone kA pratyakSa pramANa virodhI hai| raha gayA jIva to kyA jIva kA
Page #696
--------------------------------------------------------------------------
________________ 3 ( 676 ) sukha dukha haiM ? yadi aisA hai to paramAtmA detA kyA hai ? kyoMki sukha dukha usakA guNa hone se jIva ke pAsa sadA rahegA. kyoMki guNa guNI se pRthaka nahIM hotaa| isa prakAra taka kI kasauTI para ragar3ane se sukha dukha kI koI hastI siddha nahIM hotI / hai bhI vAstava meM hI bAta, jIva ne sukha dukha kI apanI ajJAnatA se kalpanA kara rakkhI haiN| raha gayA karmoM ke saMkara hone kA bhaya / so to karmaphala ke na samajha ne ke kAraNa huA hai| hama isakA vivaMcana vistAra pUrvaka pahale kara cuke haiN| yadi sAmI jI samajha lete to isa prakAra kA bhaya nahIM rhtaa| isake alAvA nyAyAdhIza corI Adi ke samaya vahA~ upasthita nahIM rahatA. yadi vaha vahA~ upasthita ho to vaha gavAha bana sakegA, jaja nahIM / kyoMki jaja ke liye yaha Avazyaka hai ki koI pUrva se nizcita na karalI ho ! parantu ApakA Izvara to sarvavyApaka hone se corI Adi ke samaya usa pApI ko dekhatA rahatA hai| ataH use nyAyAdhIza banane kA adhikAra nahIM haiN| dUsarI bAta yaha hai ki jaba paramAtmA vahA~ maujUda hai to pApI ko pApa karane se rokatA kyoM nahIM / ! yaha kahAM kA nyAya hai ki pApa karate samaya to Izvara bhI majeseM Akara dekhatA rahe aura phira usa becAre ko daNDa Adi dene kA svA~ga bhare ? yadi kaho ki Izvara unake mana meM zaGkA Adi utpanna karake rokane kA prayatna karatA hai / parantu vaha phira mAM jabaradastI pApa karatA hai to aise nirdhana vyakti ko Izvara kyoM banAyA gayA hai, jisake manA karanepara eka jIva bhI nahIM maantaa| phira vaha mana meM hI zaGkA Adi utpanna karake kyoM raha gayA, vaha vo sampUrNa zarIra meM bhI vyApaka thA. usane zarIra ko kyoM na jakar3a kara ke rakhA ? yadi isane aisA nahIM kiyA to kyoM na isase jabAba talaba kiyA jaaye| phira yaha Izvara dukha detA bhI kyoM hai ? yadi kaho jIvoM kI unnati ke liye ? to kyA isane
Page #697
--------------------------------------------------------------------------
________________ zrAsataka aisI koI jA~ca kameTI banAI, jisase yaha jAnA jA sake ki isa vyavasthA se usane kitane jIyoM kI unnati kI / yadi koI jAMca kameTI nahIM banAI to ye kaise jAnA jA sake ki yaha saba khurAphAta jIva kI bhalAI ke liye hai| ___zrI svAmI jI mahArAja ne eka aura yukti denekA bhI sAhasa kiyA hai. satyArthaprakAza ke 12 veM samullAsa se [mada { zarAva ) ke naze ke samAna karma svayaM phala de dete haiM ? ' kA uttara dete huve likhA hai ki jo gesA ho to jaise mada pAna karane vAle.. ko mana krama car3hatA hai aura anabhyAsI ko bahuta car3hanA hai / vaise bahuta pApa karane vAle ko phala kama prApta hogA aura kabhI kamI thor3A thor3A pApa puNya karane vAloM ko adhika phala honA cAhie !] ___ yahAM para svAmI jI ne. 'karma kA phala svayaM prApta hojAtA hai isa siddhAnta ko to svIkAra kara liyaa| raha gayA prazna nyUna aura adhikakA. so nyUna aura adhika to sApekSa zabda haiN| kisI dRSTi se eka hI vastu choTA hai aura kisI se bar3I / isa liye nyUnAdhika kI koI vizeSa yAna nahIM hai| hama pahale limba cuke haiM ki pratyeka karma ke aneka phala hote haiM arthAta- --eka kriyaH ko eka ho pratikrayA ho aisA koI niyama nahIM hai| ata: kama kapaH kriyAkA svagata paragana Adi aneka pratikriyAeM hotI hai jinakA vistArapUrvaka hama pahile varNana kara cuke haiN| ataH zarAba pIne Rya phala nazA ho nahIM apitu nazA mA eka phala hai aura bhI aneka phala haiM jaise aba vaha zagadake banAraha nahIM sakatA usake liye vaha corI karatA hai bhIkha mAMgatA hai zrAdi aneka pApa karatA hai| zaraHva. mamama kara koI malA AdamI use apane pAsa nahIM baiThane denA. kAI usakA vizvAsa nahIM karanA / ataH vaha satra juaA Adi vyasanoM meM phaMsa jAnA hai| jue meM hAra jAtA hai to
Page #698
--------------------------------------------------------------------------
________________ ( 6 ) cintita rahatA hai / cArI karatA hai, pakar3A jAtA hai mAra khAlA hai jela bhogatA hai / isa prakAra se usakA sarvanAza zarAbane hI to kiyA hai| __ jaba usane pahale pahala thor3I sI zarAba pI thI taya to use kevala nazA hI huzrA thA parantu aba to vaha svayaM nazArUSa bana gayA hai Aja so isa zarAbane usako isa avasthA meM pahuMcA diyA hai ki yadi isake pAsa thor3I bhI viveka buddhi ho to yaha hajAra svA~se roye aura apane kie para pazcAtApa kare parantu hAya ! ima zarAvane Aja isakI usa buddhiko bhI chIna liyA hai jisase yaha na ro sakatA hai, na pazcAtApa kara sakatA hai. isase adhika sarvanAzakA aura kyA udAharaNa ho sakatA hai| ataH isako nyUna phala kahanA mArI bhUla hai| graha lo nityaprati bhayAnaka rUpa dhAraNa karatA jA rahA hai| manusmRti aura karmaphala manusmRti adhyAya 12 meM kisa karmake anusAra kauna kauna yoni milatI hai isakA saMkSepase varNana kiyA gayA hai vahA~ likhA hai ki jo guNa jisa jItrakI deha meM adhikatAse hotA hai. vaha guruNa usa jIvako apane jaisA kara detA hai| yadi zarIrameM tamo guNa adhika hai to vaha zarArako tAmasika banA detA hai| isI prakAra rajoguNa rajoguNI aura satoguNa sAtvika / jaisA jIva tamoguNI yA rajoguNI Adi bana jAnA hai, vaha AtmA vaisA hI zarIrako prApta kara letA hai arthAt tamoguNI jIva tAmasI yoniyoMmeM calA jAtA hai tamoguNako pradhAnatAkA cinha likhA hai-'tamaso lakSaNaM kAmaH1" arthAta-puruSa yadi adhika viSayI ho cora jvArI, TuAkU ho to samajhanA cAhiye ki isameM namoguNakI pradhAnatA
Page #699
--------------------------------------------------------------------------
________________ adhika hai / aura jo panakA lobhI ho viSayavAsanAmeM lipta ho to rAjasI / rajoguNa ) ke lakSaNa samajhanA cAhiye "viSayopasevA cAjala rAsasa guNalakSaNaM' "rajamA usyate / " loga ra rajoguNI jIva kina kina yoniyoko prApta karatA hai. usake bAremeM likhA hai| hastica turaMmAzca zudrA mlecchAzca gahitA / rakSAMsi ca pizAcAzca tAmasI susamA matI // " arthAt-tAmasa svabhAva vAle kachumA, hAthI, ghor3A. sAMpa, zUdra, mleccha Adi tathA rAkSasa. mAMsAhArI, zarAbI, DAkU, cAra Adi nIca yoniyoM meM jAtA hai tathA gRtapAna prasaktAzca jaghanyA rAjasIgatI / " arthAt-juemeM rata tathA vyabhicArI va zarAbI Adi ke kuloMmeM zarAbI jAtA hai, Adi Adi / svAmIjI ne bhI satyArthaprakAza meM ina pramANoM ko uddhRta kiyA hai aura svAmIjIke kathanAnusAra paramAtmA jIvoMkI bhalAI liye kA~kA phala detA hai, to vaha ina jIvoMko aisI jagaha kyoM mejatA hai jahA~ jAkara yaha jIva adhika bigar3atA hai / yathAjo kAmI thA zarAbI thA mAMsAhArI cora DAkU thA usako sAMpa. kachuyA, sUara, cAMDAla Adi mleccha jaMgalI jAti rAkSasa pizAca zrAdi mahApApI logoke kulameM kyoM utpanna kiyA ? kyoMki kahA~ bajAya sudharaneke aura bhayAnaka pAya karanekA zrAdI ho jAtA hai| usake riztedAra par3osI sambandhI jAti vAla satra ina pApoMke kArane meM sahAyaka hote haiM. usako utsAhita karate haiM / usa kula meM jo aisA nahIM karatA hai usakA kAyara. bujadila kulaphalaMka Adi kAra kara dhikkArata haiM aura use pApa karaneke liye vivaza karate haiN| basa, isase yaha siddha huA ki paramAtmA jIkI
Page #700
--------------------------------------------------------------------------
________________ bhalAI ke liye phala nahIM denA apitu usako aura garnameM girAne ke liye aisA karatA hai / aisA karanA paramAtmA ke yogya nahIM samajhA jAtA / isase yaha siddha huA ki paramAtmA karmokA phala dene vAlA nahIM hai kintu karma apane Apa phala dete haiN| AstikavAda aura karmaphala zrI paM0 gaGgAprasAdajI upAdhyAya ema e ne AstikavAda nAmaka eka gaveSaNAtmaka sandara prantha ligna meM umameM karma aura karmaphala para bhI vicAra kiyA hai| usa para bhI vicAra karanA Avazyaka haiN| Apane karmakA lakSaNa karata hue likhA hai ki karma usako kahate haiM jisameM kartA svatantra ho arthAta--karanA na karanA kartAke AdhIna ho / jo kArya svatantratApUrvaka ikachAse kiyA jAya vaha karma haiN| Apa likhate haiM ki hama svAsAdi lete haiM ve kriyAyeM to haiM paraMtu hama unako icchApUrvaka nahIM karate isaliye ve karma nahIM haiN| sthUla draSTi se dekhane para to yaha kathana kucha ThIka sA pratIta hotA hai parantu mUkSma dRSise dekhane para uparokta kathana meM kucha sAra najara nahIM aataa| kyoMki isa zarIra meM jo bhI kiyA hotI hai yaha jIva kI icchA se hI hotI hai, vinA jIva ke kiye isameM kucha bhI kriyA nahIM hotI ! yaha dUsarI bAta hai ki vaha icchA itanI sUkSma ho ki hama usako sAdhAraNa buddhi se na jAna sake / yathA dekhanA sunanA Adi saba kama hota haiM, icchApUrvaka parantu unako svAbhAvika samajhA jAtA hai| Apane svayaM jIvAtmA nAmaka pustaka ke 0231 para likhA hai ki "zarIra kA pratyeka vyApAra pahile to zarIra vikAsa ke lie aura anta meM mAnasika yA Asmika vikAsa ke lie hai. ! ina satra meM prayojanabattA hai. prayojana zUnya kucha nahIM / "
Page #701
--------------------------------------------------------------------------
________________ basa jaba zarIra kI pratyeka kriyA kA kucha prayojana hai. soM zvAsa prazvAsa bhI kriyAyeM haiN| ataH ina kA bhI prayojana hai ! prayojanavatI kriyA jJAna pUrvaka hotI hai| jJAnapUrvaka kriyA ke liye icchA kA honA paramAvazyaka hai| ataH zvAsAdi bhI icchApUrvaka hone se kama haiN| isase Apane jo kama kA lakSaNa kiyA hai vaha ThIka mahIM ! jisa prakAra zrApa karma ke lakSaNa meM bhUla kara gaye haiM. usI prakAra kama phala ke lakSaNa meM bhI Apa se bhUla huI ! Apane likhA hai ki "jisa prayojana se kama kiyA jAtA hai yA jo karma kA manta hotA hai usako kama kA phala nahIM kahate / " Apane 'zrAstikavAda' pustaka becane ke liye, maMgalAprasAda pAritoSaka puraskAra athavA AstikatA kA pracAra karane ke lie likhI ! jaba ina prayojanoM kI pUrti ho gaI to kyA yaha pustaka likhanerUpI karma kA phala nahIM! karma kA aMta Apane karma ke aMta ke viSaya meM paraspara viruddha bAta likhI hai ! 'prAstikabAda 'pR. 268 meM likhA hai--corI karane kA amla kabhI dhana kI prApti tathA kabhI pakar3A jAnA bhI hotA hai, parantu hama ina donoM ko phala nahIM kaha skte| yahAM para Apane pakar3A jAmA yA dhana prApti corI rUpI pharmakA anta mAnA hai, parantu bhAge bala kara pRSTa 308 para likhA hai ki saMskAra karmakA anta hai / ina donoM bAtoM meM se kama kA anta kisa ko mAnA jAya ! saca bAta to yaha hai ki karma kA phalapradAtA Izvara ko mAnane meM aneka zaMkAeM haiM jinakA samAdhAna Az2a taka vaidika darzana nahIM kara sakA hai| isI liye isa mithyA kalpanA ko siddha karane ke liye nitya naI kalpanA ghaTatI bar3hanI haiN|
Page #702
--------------------------------------------------------------------------
________________ yadi ye kalpanAeM kucha vicAra pUrvaka kI jAye to kucha phalaprada ho sakatI haiM pastu aisA na karake sarvasAdhAraNa ko bhrama meM DAlanA hI inakA mukhya uddezya hotA hai| yahI kAraNa hai ki parijata jI ko isa pRSTha pahile likhI apanI hI bAta smaraNa na raha sakI / kyoMki usI AstikavAda ke pRSTa 388 para Apa limyate haiM ki sthUla zarIra se kiye huye karma kA sthUla zarIra meM anta nahIM ho jAtA / maiMne yadi Aja eka manuSya ko gAlI de dI so yaha sthUlA zarIra pharma hushraa| maiMne samajhA ki yaha karma yahA~ samApta ho gayA, parantu nAhI, yahA~ to kevala prArambha huA hai anta taba hogA jaba kAraNa zarIra meM isakA mAra rUpa baiTha jAvegA-bahuta se AdamI saMskAra ko hI karmA kA phala kahate haiN| gauNa rUpa se yaha mAnA jA sakatA hai parantu vAstavika rUpa se yaha ThIka nhiiN| yahA~ para Apane saMskAroMko karmokA anta mAnA hai aura una saMskAroM ko apane (gauNa rUpase ) karmoMkA phalabhI svIkAra kiyA hai phira nahIM mAlUma Apane pRSTha 311 para yaha kaise likha diyA ki "jainI logoM ko bhrama karma kI mImAMsA na samajhane ke kAraNa hotA hai / vaha saMskArako ho phala samajha baiThe haiN| vastutaH yaha karma kA anta hai-phala nhiiN|" saMskAroMko gauNa rUpa ke kaukA phala to Apane svayaM hI pRSTa 388 meM svIkAra kiyA hai jaisA ki hama Upara dikhA cuke haiN| mAlUma nahIM yaha Apako kisane bahakA diyA hai ki jainI loga saMskAra kA hI karma kA phala mAnate haiM / jaina dharma ke viSayameM isa taraha kI managhAIta bAteM likhanA hI zAyada Apa logoMne apanA dhyeya banA liyA hai yA janatAmeM bhrama phailAnA ho vaidika dharma kA zAbaddha Adarza ho| jaina dharmake viSayameM Apa ko eka guru batA dete haiM ki jaba zrApa jaina dharma ke viSaya meM kucha likhe yA vicAra kare taba Apa hI ke sthAna meM bhI' kA prayoga
Page #703
--------------------------------------------------------------------------
________________ kiyA kreN| aisA karane se jainadharma ko samajhane meM bahuta suvidhA ho jAvegI / yahAM bhI hama yahI kaha denA cAhate haiM ki jainazAstra saMskAra ko hI nahIM, apitu saMskAra ko bhI kama kA phala mAnate haiN| arthAt-karma rUpI kriyA kI aneka pratikriyAoM meM se saMskAra bhI eka prakArakI pratikriyA hai| isako Apa bhI svIkAra karate haiN| raha gayA karma kA anta ! isake liye hama itanA hI kahate haiM ki duniyA meM Aja taka jitanI bhASA pracalita huI hai, unameM se kisI meM bhI vastu ke sAra ko vastu kA anta nahIM mAnA hai agara Apako yaha naI paribhASA gar3hanI par3I ho to ise spaSTa karanA cAhiye thA / yadi anta se ApakA abhiprAya nAzase hai zo Apa bhArI bhUla meM haiN| ye saMskAra karmoM kA anta nahIM hai, isakA zAna to Apako satyArthaprakAzase hI hojAtA ! saMskAroMkI mahimA ke liye svAmI jI ko "saMskAra-vidhi" banAnI pdd'ii| ina saMskAroM se hI AtmA unnata hotIhai aura kusaMskAroMse hI AtmA adhogati ko calI jAtI hai| manusmRti ke anusAra bhI (jisakA svAmIjI ne satyArthaprakAza ke haveM samullAsa meM pramANa-rUpa se upasthiti kiyA hai,) ye saMskAra hI AtmA ko janmAntara meM nIca yA uMca yoniyoM meM le jAte haiN| aApake kathanAnusAra bhI saMskAra ve hI kama haiM jo sAra rUpa se sUkSma-zarIra meM jA baiThate haiM, ataH saMskAroM ko kama kA anta kahanA-kamaphilAsaphI se apanI anabhijJatA prakaTa karanA hai| .. karma aura usakA phala jisa prakAra Apane kama kA aMta samajhanemeM bhUla kI usI prakAra karma ke phala ke saMbandhameM mI bhArI bhUla kI hai| zrAstika vAda ke pRSTa 308 meM zrApa likhate haiM ki "iSTako surakSita rakhane ke liye sukha aura aniSTako dhone ke lie duHkha hotA hai yahI kama
Page #704
--------------------------------------------------------------------------
________________ kA malA hai|" yahAM apane sukha aura duHkhako kama kA phAla mAmA haiM parantu Age 1 pRSThabAda hI pRSTa 306 meM Apane zarIra ko kama phala mAnA hai aura usameM nyAya narzana kA pramANa bhI diyA hai. yathA "pUrvakRta phalAnubaMdhAt tadutpatiH' arthAt-pUrva janmameM kiye hue kama ke phalasvarUpa zarIrakI utpatti hotI hai| arthAt jo janma hamane isa samaya pAyA hai vaha pUrva janma ke saMskAroM meM se izkI rakSA aura zramiSTake vinAza ke lie diyA jAtA hai / yahA~ Apane zarIrako karma kA phala mAna liyA aura zarIra ko pUrva janmake saMskAroM meM se diyA jAnA maanaa| aura saMskAroMko Apane kama kA sAra mAna liyA ataH spaSTa hogayA ki kamoM meM se zarIra milA, aura aApake kathanAnusAra zarIra huyA kA~kA phala / to kama se hI phalakI utpattiko Apane bhI mAna liyaa| aura 'jAdU vaha jo sira para car3hakara bole" isa kahAvasako caritArtha kara diyA / phira nahIM mAlUma Apane isa karma phalake dAsA IzvarakI kalpanA karake usake maeDana kA kyoM sAhasa kiyA ? Age cala kara zrApa isako bhI bhUla gae. aura likha diyA ki "corIkA phala kArAgAra hai| yaha dUsarase milA hai. borI meM se phUTa nahIM nikalA hai| corI usakA nimitta kAraNa hai| pAdAna kAraNa nahIM, isI prakAra adhyApaka ko jo cetana milanA hai vaha usake par3hAnekA phala hai|" ___yahA~ Apane vetana aura kArAgArako phanna banA diyA. Apane pahile to dukha dumbake liye yahI phala hai| isameM yahI lagA kara satha kA virodha kara diyA. parantu phira zarIrako phala mAna liyA, aura aca vetana aura kArAgArako phala kahane lage. aba Apake kathanAnusAra kisako phala mAnA jAve ? kyA Apake matAnusAra zarIra, kArAgAra, vetana Adi hI sukha dukha hai| yadi aisA hai. saba
Page #705
--------------------------------------------------------------------------
________________ ( 685 ) to Apako yaha na kahanA cAhiye yaha merA zarIra hai zrada kahanA cAhiye ki yaha merA sukha duHkha hai / parantu isa prakArakA vyavahAra to kahIM hotA hI nahIM / zrataH kArAgArako bhI yahI kahanA par3egA ki yaha duHkha hai parantu hama dekhate haiM ki bahuta se vyakti kArAgAroMmeM hI masta rahate haiM aura bAhara Akara bhI vahIM jAnekI koziza karate haiM ataH kArAgAra bhI sukha duHkha nahIM hai| isI prakAra vetanakA bhI DAla hai| ataH yaha kahanA cAhiye kama ke aneka phaloM meM se ye bhI phala haiM na ki yahI phala haiM agara corIkA phala kArAgAra hI hai to aneka dhUrta Ayu bhara corI Adi karate haiM parantu kabhI pakar3e nahIM jaate| saMyoga yaza kabhI pakar3e bhI gaye to rizvata Adi dekara athavA gavAhoMke bigar3ane se aura sa.kSIke na milane se chUTa jAte haiM to unako corI kA phala kahAM milA aura unhoMne umra bhara corI karake jo dhana ekatrita kiyA aura Ananda lUTA vaha kisakA phala hai| L sathA ca lAkho deza bhakta binA hI corI kie jalA meM par3e haiM yaha siddha kara rahA hai ki kArAgAra mila jAtA hai| isase corI kA phala kArAgAra siddha na ho sakA kyoMki isameM avyApti aura ati vyAmi donoM hI doSa maujUda hai| isI prakAra vetana ko adhyApanakA phala kahane meM bhI avyApti aura ativyApti doSa hai kyoMki bahutase paropakArI mahAnubhAva binA vetana lie hue par3hAte haiM to kyA yaha mAnanA hogA ki unheM pAnekA koI phala prApta nahIM hogA ? kyoMki Apake kathanAnusAra to unhoMne vetanarUpI phala liyA hI nahIM / aura bahutase vyakti vetana to lete haiM parantu par3hAte haiM nahIM jaise penzanayAphtA karma - cArI / vAstava meM na to vetana phala hai aura na par3hanA phala hai| yaha to eka dUsare kA AdAna pradAna hai| eka vyakti ko hamAre samaya
Page #706
--------------------------------------------------------------------------
________________ aura hamArI vidyA kI AvazyakatA thI aura hameM rupaye kI AvazyakatA thI / hamane rupayA lekara vidyA aura samaya de diyA jisa prakAra eka ke pAsa gehUM hai aura dUsare ke pAsa ghI unhoM ne Apasa meM AdAna pradAna kara liyaa| donoM kA kAma cala gayA isa meM phala ghoM hai yA gehU~ ! isI prakAra corI aura kArAgAra meM bhI kama aura phalakA saMpandha nahIM hai,| eka vyakti sAdhAraNa prajAmeM raha kara avyavasthA utpanna kara rahA thaa| jisake Upara vyasabhA kI jimmedArI zrI usa ne vahAM se usa vyakti ko haTA kara eka pRSaka jagaha rakha diyaa| jima prakAra kamare meM koI ( vastu ar3acana paidA kara rahI ho to makAna vAlA usa ko dUsarI jagaha rakha de to kyA isa ko kama kA phala kahA jAyagA / asala bAta to yaha hai ki kamoM kA phala pradAtA Izvarako siddha karane ke liye isa prakAra ko vArajAla racA jAtA hai| zrAge zrApa kama ko phala kA nimitta kAraNa mAnate haiM upAdAna kAraNa nahIM / yadi phala kA nimitta kAraNa kama hai to Izvara kyA anyathA siddha kAraNa hai aura yadi kama nimisa kAraNa hai. to phala kA upAdAna kAraNa kyA hai yaha Apane batAne kA kaSTa kyoM nahIM kiyA / kyA isa lie ki usase ApakA banAyA huA yaha bAlU kA mahala uma kI havA ke thaper3e se Dhaha jAtA / aura yaha kahanA ki iSTa kI rakSA ke lie sukha aura aniSTa ko dhone ke lie duHkha diyA jAtA hai yaha kahanA bhI nirI kalpanA mAtra hai / kyoM ki iSTa kyA aura aniSTa kyA isIkA aAja taka koI nirNaya nahIM kara sakA / isa prakAra sukha aura duHkhako bhI samasyA hai jise samajhanA asambhatra sA ho rahA hai / eka vyakti ke lie jo sukha hai vahIM dUsare ke lie duHkha pratIta ho rahA hai| hama kahAM taka kaheM isa gaveSaNAtmaka muMdara grandha meM yaha "karma aura phala" prakaraNa 3sI prakArakI zAstra
Page #707
--------------------------------------------------------------------------
________________ 1 ( 687 ) I tarka, evaM vijJAna viruddha midhyA kalpanAoM se suzobhita hai| hameM yaha kadApi AzA na thI ki eka suyogya vidvAna isa prakaraNa ko likhane meM isa taraha asaphala hogaa| saMskAroM ke viSaya meM Apane paisoM rupayoM aura noToM kA udAharaNa dekara hamAre isa kathana kI puSTi kara dI hai| kyoM ki vastusthiti isa ke cilkula viparIta hai| Apa ke jisa manuSya ne devadatta yajJadata somadata ke yahAM se corI kI hai kauna kahatA hai usa corI kA rupayoM kA aura jina ke yahAM corI kI hai unakA prabhAva sUkSma zarIra para nahIM, apitu sthUla zarIra para haiM ? zrImAn jI prabhAva to AtmA para huA na sUkSma zarIra para aura na sthUla zarIra para | kyoMki sUkSma zarIra kA AtmA se nikaTa kA sambandha hai ataH sUkSma zarIra para hI adhika aura sthAyI saMskAra jamate haiM unake nAma kyA sthUla zarIra yAda rakhatA hai ! kyA usa sthAna ko dekhakara jahAM Apake manuSya ne corIkI thI sthUla zarIra ko corI yAda A jAtI hai ? kyA yAda karanA sthUla zarIra kA kArya hai ? Aja bhI hama yahA~ baiThe hue una sampUrNa zaharoM ke sUkSma citroM ko AMkha banda kara dekha lete haiM jinameM hamane bhramaNa kiyA hai to kyA yaha sthUla zarIra dekha rahA hai ? zrImAn jI Apa to eka bAra corI kA jikara karate hai| tathya to yaha hai ki asaMkhya janma janmAntaroMmeM jo isa jIvane karma kiye haiM una saba ke citrarUpa alaMkAra svayaM isake sUkSma zarIra meM vidyamAna haiN| isI lie bhagavAna kRSNa ne gItA meM kahA hai "bahUni me vyatItAni janmAni tacArjuna ? yAnyahaM veda sarvANi natvaM vettha paraMtapa ? he arjuna! mere aura tere aneka janma ho cuke haiM parantu tU unheM nahIM jAnatA hai maiM una sabako jAnatA huuN| kyA bhagavAna kRSNa ne yaha dAvA apane isa sthUla zarIra para par3e huye saMskAroM
Page #708
--------------------------------------------------------------------------
________________ (6cc ) ko dekhakara kiyA thA, nahIM ve sUkSma zarIra para par3e huye apane yoga dvArA sUkSma dRSTi se una saMskAroM ko pratyakSa dekhate the| basa yaha siddha huA ki saMskAra (bhale bure) sthUla zarIrapara na par3akara sUkSma zarIra para par3ate haiM aura unhIM sUkSma zarIra para par3e huye kucha saMskAroM ko lekara sthUla zarIra kA nirmANa hotA hai / kyA Apane jo itanI pustake likhI haiM yA itanA par3hA hai kyA vaha Apake sthUla zarIra meM vidyamAna hai ? kyA Apa sthUla zarIra para likhe huye ko par3ha kara smaraNa karate haiN| yadi aisA hai to Apako smaraNa karata samaya A~kha banda nahIM karanA caahiye| ataH siddha huA ki AtmA jo kucha karatA hai use sUkSma zarIra para likhatA rahatA hai yahI usakA bahIkhAtA haiM / janmAntaroM ke sampUrNa kamoM ko isa meM likha rahA hai| kyA Izvara karma phala dAtA hai Izvarako kama phala dAtA kisa pramANase siddha kiyA jAtA hai pratyakSa se athavA anumAna se.? yadi kaho pratyakSa se to yaha asiddha hai| kyoM ki Izvara ko kisI bhI vyakti ne kama kA phala dete huye nahIM dekhA ataH pratyakSa to kaha nahIM sakatA / raha gayA anumAna, anumAna ke liye pakSa sapakSa aura vipakSa honA atyAvazyaka hai| kyoMki bagaira inake anumAna banatA hI nahIM / Apa ke isa pakSa meM sapasa to isa liye nahIM hai ki Aja taka yaha siddha nahIM ho sakA ki Apake Izvara ke sivAya koI dUsarA Izvara karma phaladAtA hai| aura vipakSa isa liye nahIM hai ki aisA koI sthAna Apa siddha nahIM kara sakate jahA~ Izvara karmakA phala na detA ho aura jIva kama kA phala na bhogate hoM / isa liye anumAnAbhAsa hai / lisa pakSa ke sAtha sapakSa aura vipakSa na ho vaha pakSa jhUThA
Page #709
--------------------------------------------------------------------------
________________ hotA hai / jisa prakAra -jahA~ jahA~ dhUma hai yahA~ yahAM banhi hotI hai aurajahA~ jahA~ banhi nahI hotI vahAM vahAM dhUma nahIM hotA / isI ko anyaya aura vyatireka bhI kahate haiM parantu Apake anumAna meM na anvaya hai aura madhyatireka. kyoMki Apa aisA koI sthAna nahIM mAnate jahAM Izvara ko bagaira didha karma kA phala na milatA ho magara Apa aisA mAnate haiM ki Izvara to vahAM hai parantu karma phala nahIM detA jaisA ki veda meM kahA hai-"pAdo'sya vizrA bhUtAni tripAdasyAmRtaditi" arthAta paramAtmA ke cAra pAda haiM. eka pAda meM jagata hai aura bAkI tIna pAda jagata se zUnya hai| abhiprAya yaha hai ki Izvara na to kama kA phala detA hai na sRSTi racatA hai isI ko upaniSadkAroM ne nAma brahma kahA hai| ___ ataH Izvara kA phanapradAtA hai. yaha anumAna se siddha nahIM ho sakatA / yadi kahIM zabda pramANa hai, to yaha sAdhyasamA hetvAbhAsa hogaa| kyoMki abhI taka yahI siddha nahIM ho sakA ki jisa ko tuma zabda pramANa mAnate ho, vaha pramANa kahalAne ke lAyaka hai bhI yA nahIM ? ataH kisI bhI pramANa se Izvara kama phaladAtA siddha nahIM huaA / aura yadi hama ina tamAma praznoM ko na bhI uThAyeM to bhI Apa ke pAsa isakA kyA uttara hai ki zrApa ke mAne hue jaja AdikI taraha zarIrI alpajJa aura eka dezI karmaphaladAtAse bhinna nirAkAra phaladAtA hotA hai| kyoMki hama azarIrI sarvajJa evaM sarvavyApakako karmaphala dAtA nahIM dekhate / ataH ApakA mAnA hudhA sarvajJa, sarvavyApaka paramAtmA karmaphala dAtA siddha nahIM ho sktaa| __ yadi hama thor3I dera ke lie yaha mAna bhI leM ki Izvara kamaphala detA hai to bhI yaha prazna zeSa rahatA hai ki Izvara karma phala kyoM aura kaise detA hai|
Page #710
--------------------------------------------------------------------------
________________ 1-kyA Izvara jIvoM ko prAjJA detA hai ki tUne amuka 2 karma kie haiM isa lie tU amuka 2 yoniyoM meM jAkara apane karmoM kA phala bhoga aura vaha jIva una kI AjJA mAna kara apane Apa karma phala bhogene lagatA hai| 2-kyA Izvara ne sipAhI vagairaha kA intajAma kara rakhA hai jo jIvoM ko pakar3a 2 kara Izvara ke pAsa lAte haiM aura Izvara una dUtoM dvArA karmoM kA phala dilavAtA hai jaisA ki atharvaveda kANDa 4 meM ghara ke bUtoM para hai| 3-athavA Izvara svayaM jIvoM ko pakar3a 2 kara aneka zarIroM meM DhakelatA rahatA hai aura vahAM sukha duHkha detA rahatA hai| 4-athavA Izvara prAkRtika padArthoM ko AnA detA hai ki tuma amuka 2 jIvoM ko amuka 2 sukha duHkha venA / 5-cyA mAnasika sukha duHkha kA dene vAlAbhI paramAtmA hai? yadi hAM to kyA Izvara jIyoM ko cintA, zoka, tRSNA, lobha, moha Adi ( jina se ki mAnasika duHsva hotA hai ) karane ke lie vivaza karatA hai yA joba meM ina guNoM ko utpanna kara detA hai| yadi kaho Izvara mAnasika sukha duHstra kA dene vAlA nahIM to mAnasika sukha duHkha dene vAlA kauna hai / 6-zArIrika duHkha Izvara kisa prakAra detA hai kyA Izvara jIva ko adhika khAne ke liye va kharAva khAne ke liye bAdhya karatA hai| yadi kaho jIva svatantratApUrvaka khAtA hai to kyA Izvara roga ke kIr3oM ko yahAM lAkara rakha detA hai yA vahIM baiThA baiThA banAtA rahatA hai| yadi vaha adhika na khAya to kyA Izvara kIr3e banAne se maharUma raha jaaygaa| asala bnaa| . "- - - - T:-
Page #711
--------------------------------------------------------------------------
________________ ( 691 // Izvara prasiddha hai bA0 sampUrNAnanda jI (zikSA mantrI yU0pI0 ) civilAsa meM eka adhikaraNa meM Izvara viSayaka vicAra isa prakAra para ki haiN| Izvara manuSya kA parivaddhita aura parizodhita saMskaraNa hai| usameM ve satra sadguNa hai jo manuSya apane meM dekhanA cAhatA hai| isI liye pratyeka saMskRti va pratyeka vyakti ke Izvara meM thor3A 2 bheda haiN| kisIke liye koI guNa mukhya hai kisIke liye gauNa / jo eka eka kI dRSTi meM sadguNa haiM vaha dUsare kI dRSTi meM durguNa ho sakatA hai|" pR0 114 aisA mAnanA ki pratyeka vastu kartRka hotI hai sAdhya sama hai sUrya candramA kartRka hai isakA kyA pramANa hai ? samudra aura pahAr3a ko banAye jAne kisane dekhA hai ? jaba taka yaha siddha na ho jAya ki pratyeka vastu kA kartA hotA hai taba taka jagata kA koI kartA hai. aisA siddha nahIM hotaa| jo loga jagata ko kartRka mAnate haiM unake sAmane apane vyavahArakI vastuyeM rahatI haiM ghara banAne ke like rAjagIra ghar3eke liye kumhAra, gahana ke liye sunAra aura ghar3I ke liye bar3I sAja cAhiye / ye saba kArIgara kisI prayojana ina vastuoM ko banAte haiM. Izvara kA kyA prayojana thaa|" pR04 punaH isa jagata kA upAdAna kyA thA / yadi upAdAna akartRka hai to jagata ko akartRka mAnane meM kyA ApasI hai| yaha kahanA santoSa janaka nahIM hai ki jagata Izvara kI lIlA hai| nimaddezya khela Izvara ke sAtha anamela hai / kyA vaha ekAkI ghabarAtA thA jo itanA prapaMca racA gayA? yaha bhI Izvaratva kalpanAse asaGgata / yaha kahane se bhI kAma nahIM calatA ki Izvara aprataya hai| icchA kisI jJAtavya ke jAnane kI kisI Azavyake pAne kI hotI hai|
Page #712
--------------------------------------------------------------------------
________________ Izrarake liye kyA ajJAta aura aprApta thaa| aura jaba usakI icchA aisI hI akAraNa nisprayojana hai to aba usa para koI aMkuza to laga nahIM gayA hai| vaha kisI dina bhI sRSTi kA saMhAra kara sakatA hai| aMdha vizvAsa cAhe jo kahe parantu kitIkI buddhi svIkAra nahIM kara sakatI ki aisA hogA ! IznaravAdI kahate hai ki IzvarakA svabhAva hI aMkuza hai aura niyama patitva usakA svabhAva hai| jagata meM jo kucha horahA hai vaha niyamoMke anusAra ho rahA hai| ina saba niyamoM ko samaSTi ko Rta kahate haiM / Rta Izvara kA svabhAva hai / isa para yaha prazna uThatA hai ki graha svabhAva Izvara kA sadA se hai yA jagata racanA ke bAda huaa| yadi pIche huA to kisane yaha davAva DAlA ? vaha kaunasI zakti hai jo Izvara se bhI balavatI hai ? yadi pahale se hai to jo icchA jagata kA mUla thI vaha Izvara ke svabhAva se aviruddha rahI hogI arthAt jagata ko utpanna karanA Izvara kA svabhAva hai parantu jahA~ svabhAva hotA hai vahAM paryAya ( parivartana ) rahate hI nahIM / Izvara kI simRkSA usake svabhAva ke anukUla hogii| pAnI kA svabhAva nIce kI ora.kI bahane kA hai, Aga kA svabhAva garamI hai Izvara kA svabhAva jagata utpanna karanA hai / na pAnI nIceko bahanA. chor3a sakatA hai aura na Ivara jagatako utpanna krnaa| usa avasthA meM usako jagata kA kA kahanA utanA hI hogA jitanA Aga ko jalanakA kA kahanA / katatva kA vyapadeza vahIM hosakatA hai jahAM saMkalpakI svatantratA ho. yaha kAma kara yA na kara svabhAva se isa prakArako svatantratA ke liye sthAna nahIM rahatA / ataH ye saba taka Izvarake astitvako siddha nahIM krte|" pR0 15-1.6
Page #713
--------------------------------------------------------------------------
________________ agaM puruSAya yo bA to kumbhakArI ( 663 ) zrI jina senAcArya likhate haiM ki"kRtArthasya vinirmityA, kazamevAsyayujyate / akRtAthoMpina sRSTu, vizvamISTe kulAlavat // " aba yaha kaho ki tumhArA sRSTikartA Izvara kRtArtha hai athavA akRtArtha hai ? yadi kRtArtha haiM arthAta use kucha karanA vAkI nahIM rahA. cAgaM puruSArthIkA sAdhana kara cukA hai. to usakA katau pana kaise banegA ? vaha mRSTi kyoM banAvegA ? aura yadi akRtArtha hai apUrNa hai. use kucha karanA bAkI hai, to kumbhakAra ke samAna vaha bhI sRSTi ko nahIM mAnA mA ! ko kAra mI ho mAlArtha hai isaliye jaise usase smRSTikI racanA nahIM ho sakatI hai, usI prakAra se akRtArtha Izvarase bhI nahIM ho sakatA hai / amUto niSkriyo vyApI kathameSaH jagatsajet / na sisamApi tasyAsti, vikriyA rahitAtmanaH // yadi Izvara amUrta. niSkriya aura sarvavyApaka hai, aisA tuma mAnate ho to vaha isa jagatako kaiMsa banA sakatA hai ? kyoMki jo amUrta hai, usase mUrtika saMsArakI racanA nahIM ho sakatI hai, jo kiyA rahita haiM. mRSTi racanA rUpa kriyA nahIM kara sakatA hai. aura jo sabameM vyApaka hai. vaha judA hAe binA avyApaka hue vinA sRSTi nahIM banA sakatA hai| isake sidhA Izvarako tuma bikAra rahita kahate ho| aura smRSTi banAne kI icchA honA eka prakArakA vikAra hai-vibhAva pariraNati hai, to batalAo usa nirvikAra paramAtmAke jagata banAnekI vikAra ceSTA honA kaise sambhava ho sakatI hai ?
Page #714
--------------------------------------------------------------------------
________________ "kavikSaH zarazAdhi, minA pAyedhAde / nanvevamIzvaro nasyAva, pAratandhyAt kuvindavat // " yadi sRSTikartA jIvoMke kiye hue pUrva karmoMke anusAra unake zarIrAdi banAtA hai to koko paratantratAke kAraNa vaha Izvara nahIM ho sakatA hai jaise ki julaahaa| abhiprAya yaha hai ki jo svatantra hai samartha hai usIke liye Izvara saMjJA ThIka ho sakatI hai / paratantra ke liye nahIM ho sakasI julAhA yadyapi kapar3e banAtA hai, parantu paratantra hai, aura asamartha hai. isaliye use Izvara nahIM kaha skte| Izvara ke prati zrI sampUrNAnandajI ke vicAra nirdhana ke dhana aura nirbala ke bala koI bhagavAna haiM aisA kahA jAtA hai| yadi hai. to unase kisI balavAn yA dhanI ko koI AzaMkA nahIM hai / vaha unake darabAra meM rizvata pahUMcAnekI yuktiyAM jAnatA hai / para unakA nAma lene se durbala aura nirdhanakA krodha zAnta ho jAtA hai / jo hAtha banAne vAloMke viruddha uThate haiM. vaha bhagavAnake sAmane ba~dha jAte haiM / pAkhIkI krodhAgni prAsU banakara chalaka jAtI hai / vaha kamara tor3akara bhagavAnkA Azraya letA hai / isakA pariNAma kucha bhI nahIM hotaa| usake arta hadayase umar3I huI kampita svara laharI AkAza maNDala ko cIra kara bhagavAna ke sUne siMhAsanase TakarAtI hai / TakarAtI hai. aura yaze kI tyoM lauTatI hai / kabIra sAhanaka zabdoM meM yahAM kucha hai nahIM Aja hajAroM kulabadhuoMkA satItva balAt luTa rahA hai, hajAroMko peTako jvAlA bujhAne ke liye avalAkA ekamAtra dhana becanA par3a rahA hai| lAkhoM baiMkasa, nirIha rAjanItika aura Arthika damana aura zoSaNa kI
Page #715
--------------------------------------------------------------------------
________________ yakI meM pisa rahe haiM para jo bhagavAna kabhI khambhe phAr3akara nikalA karate the aura kosoM taka cIra bar3hAyA karate the, vaha Aja usa kallAko bhUla gaye, gauH ananta sukha bhoga rahe haiN| ki. bhI unake kAmakI lakar3I dIna dukhiyoMko thamAI jAtI hai| jo loga aisA upadeza dete haiM vaha khUba jAnate haiM ki azAntoMko kAbU meM rakhanekA isase acchA dUsarA upAya nahIM hai| Izvarane vibhinna matAnuyAyiyoMko vibhinna upadeza de rakhe haiN| Agajanaka hokara bhI bali aura kuravAnI se prasanna hotA hai / eka pora vizvezvara banatA hai. dUsarI ora vidharmiyoMko aura kabhI-- kabhI sva dharmiyoM ko bhI mAra DAlane takakA upadeza detA hai| eka hI aparAdhake liye alaga-alaga logoM ko daNDa detA hai, aura eka hI satkarma ke puraskAra bhI alaga alaga detA hai / apane bhaktoMke liye kAnUnakI pothIko baiThanameM banda karake rakha detA hai| prAyaH sabhI sampradAyoM kA yaha vizvAsa hai ki unako sIdhe Izvara se zrAdeza milA hai. para hindU kA Izvara eka bAta kahatA hai| musalamAnakA dUsarI aura IsAIkA tIsarI / iTilIkI senAM zrIsIniyA para AkramaNa karatI hai, aura ubhaya pakSa Izvara, IsA zrIsa IsA kI mAtA se vijaya kI prArthanA karate haiM / (samAjavAda pRSTha 15-18. 11) Izvara ke viSaya meM mahAtmA gAndhI kA abhiprAya-Izvara hai bhI aura nahIM bhI hai| mUla artha se Izvara nahIM hai| sampUrNa jJAna hai| bhakti kA saccA artha AtmA kA zodha hI hai| AtmA ko jaba apanI pahicAna hotI hai, taba bhakti nahIM rahatI phira vahAM jJAna pragaTa hotA hai| narasI mehatA ityAdine aisI hI AtmAkI bhakti kI hai| kRSNa rAma ityAdika avatAra the. parantu hama bhI adhika puNya se vaise ho
Page #716
--------------------------------------------------------------------------
________________ sakate haiN| jo zrAtmA mokSa ke prati pahuMcane ke lagabhaga A jAtI hai vahI avatAra hai / inake viSaya meM usI janma meM sampUrNatA mAnane kI AvazyakatA nahIM / ( mahAtmA gAndhI ke miti patra pRSTa 47) bhagavadgItAkA avataraNa kata ko na karmANi loramA jAti bhAvaH / na karma phala saMyoga, svabhAvastu pravartate // gItA 5-14 jagata kA prabhu na kartApana racatA hai, na karma ranatA hai, ma karma aura phalakA mela sAdhatA hai / prakRti hI saba karatI hai| TippaNI Izvara kA nahIM hai 'karma kA niyama aTala aura anivArya hai, aura jo jaisA karatA hai, usako vaisA karanA hI par3atA hai / nAdase kasyacitpApaM, na caiva sukRtaM vibhuH| ajJAnenAvRtaM jJAnaM, tena muhyanti jantavaH / / 5-15 Izvara kisIke pApa yA puNyako apane Upara nahIM pror3hatA hai| ajJAna dvArA jJAna haka jAnese loga mohameM phaMsa jAte hai| TipaNI-ajJAnase 'maiM karatA hU~" isa vRttise manuSya kamabandhana bA~dhatA hai, phira bhI vaha bhale bure karmakA Aropa Izvara para karatA hai, yaha moha jAla hai| zrI mata paramahaMsa so'haM svAmI kA abhiprAya jo vedako brahmase utpanna mAnatA hai, usake liye bAIbila ko Izvarake dvArA nirmANa kiyA huA na mAnamA. athavA jo loga
Page #717
--------------------------------------------------------------------------
________________ ( 667 ) bAIthilako Izvarako banAI huI mAnate haiN| unake liye veda kA brahma se utpanna na honA mAnanA yukti saMgata nahIM hai| 'jagat ke karyA ne vividha nAmoMse prakaTa hokara vibhinna dezoM meM deza-kAla aura pAtrake bhedase alaga alaga dharmakA upadeza kiyA hai. isa para jo loga vizvAsa karate haiM. kyA ve vividha dezoMke sRSTitatva viSayaka matoM meM jo bheda par3a gayA hai usakA nirNaya kara sakate haiM ? (bhagavadgItAkI samAlocanA-anugopAlacanda vedAMta zAstrI018) sArAMza yaha hai ki, isa jagatakA kartA hA koI Izvara vizeSa nahIM hai / kyoki prathama to jagatakA kAryatva hI prasiddha hai, kyoMki kAryake lakSaNa hI jagatameM nahIM ghaTate / yadi kAryakA lakSaNa prAgabhAva pratiyogitvam aisA kareM taba to cA~da va sUrya AdikA kabhI abhAva thA yaha prasiddha hai isalie yaha lakSaNa usameM nahIM ghaTatA / tathA vedane svayaM isakA spaSTa zabdoM meM virodha kiyA hai| jinake pramANa hama pahale likha cuke haiM / vartamAna vimAnane bhI yaha siddha kara diyA hai ki inakA na kabhI abhAva thA aura na kabhI abhAva hogA yaha bhI vijJAna prakaraNa meM hama likha cuke haiM / isI prakAra mImAMsA darzanake bhI hama una pramANoMko likha cuke haiN| sRSTi racanA tathA pralayakA jina prapala yuktiyoMse khaNDana kiyA hai| pAThaka 'mImAMsA' prakaraNameM dekha sakate haiM / ataH yaha lakSaNa to kAryatvakA jagatameM ghaTatA nahIM hai| zrI sampUrNAnandajI aura Izvara yaha bahuta purAnA aura vyApaka vizvAsa hai ki isa jagata kA koI kartA hai, kisI ne banAyA hai| dekha hI par3atA hai ki bahuta sI bAdhAoM ke rahate huye bhI manuSya jI rahA hai. pazu pakSI jI rahe haiM, nakSatra, sUrya, candra, pahAi, samudra, sabhI bane huye haiM, ataH
Page #718
--------------------------------------------------------------------------
________________ ( 668 ) jagata kA pAlana bhI ho rahA hai| isa bAta ke mAnane meM lAghava hotA hai ki jo karttA haiM vahIM pAlaka hai isI prakAra yaha bhI mAnA jAtA hai ki vahI eka dina jagatakA saMhAra bhI kregaa| isa karttA pAtA saMharatAko Izvara kahate haiN| Izvara pratyakSa kA viSaya nahIM hai, ataH usakA jJAna anumAna aura zabda pramANase hI ho sakatA hai| jaba taka sarva sammata zrApta puruSa nizcita na ho jAya taba taka zabda pramANase kAma nahIM liyA jAsakatA | vibhinna sampradAyoMmeM jo loga prApta mAne gaye haiM unakA Izvara ke sambandha meM aikya mata nahIM hai| jo loga ke astitva ko svAkAra nahIM karate unameM kapila, jaimini buddha aura mahAvIra jaise pratiSThita AcArya haiM / ataH hamako zabda pramANakA sahArA chor3anA hogA | atha ke anumAna thaa| isameM hetu va lAyA jAtA hai ki pratyeka vastukA koI na koI racayitA hotA hai isaliye jagata kA bhI koI racayitA honA caahiye| isa anumAna meM kaI doSa haiN| hama yadi yaha mAna leM ki pratyeka vastukA kartA hotA hai to phira vastu hone se IzvarakA bhI kartA hogA aura usa kA koI dUsarA kartA dUsare kA tIsarA ! yaha paramparA kahIM samApta na hogI / aise tarka meM anavasthA doSa hotA hai| isase Izvara kA astitva siddha nahIM hotaa| yadi aisA mAnA jAya ki Izvara ko karttA kI apekSA nahIM hai to phira aisA mAnane meM kyA Apatti hai ki vizva ko karttA kI apekSA nahIM hai ? phira aisA mAnanA ki pratyeka vastu kartRka hotI hai sAdhyasama hai| sUrya candramA kartRka haiM isakA kyA pramANa hai| samudra aura pahAr3a ko banAye jAte kisane dekhA ? jaba taka yaha siddha na ho jAya ki pratyeka vastu kA kata hotA hai taba taka jagata kA koI karttA hai aisA siddha nahIM hotA / jo loga jagat ko kaTaka mAnate haiM unake sAmane apane 1
Page #719
--------------------------------------------------------------------------
________________ ( 606 ) vyavahAra kI vastueM rahatI haiN| ghara banAne ke liye rAjagIra ghar3e ke liye kumhAra. gahane bAnAne ke liye sonAra, ghar3I ke liye ghar3A sAja cAhiye / yaha rAjIgara ITa patthara miTTI solA. puloM se gRhAdi kA nirmANa karate haiN| kArIgara upAdana sAmagrI ko kAma meM lAtA hai| aura nirmANa kArya meM laganemeM koI na koI prayojana hotA hai| vaha prayojana yadi hamako pahile se bhI na jJAta ho to nirmita vastu ko dekhane se samajha meM AsakatA hai| aba yadi gRhAdikI bhAMti jagata mI kartRka hai to usakI upAdAna sAmagrI kyA thI aura sRSTi karane meM IzvarakA prayojana kyA thA / jagatameM jo kucha bhIhai vaha yA to jar3a hai yA cetana, ataH jo bhI upAdAna rahA hogA vaha yA to do prakArakA rahA hogA yA ubhaya zrAtmaka / donoM hI avasthAmAta bada prazna hai ke 56 kI utpattise pUrva kahA~se shraayaa| yadi usakA koI karcA nahIM thA to jagatake lie hI kAkI kalpanA kyoM kI jaaye| yadi kartA thA to vaha Izvarase bhinna thA yA abhinna / yadi bhinna thA to Izvara kI kalpanA kyoM kI jAye | kyA jo vyakti jar3a cetanako utpanna kara sakatA thA vaha unako milAkara jagata nahIM banA sakatA thA ? jar3a cetanake banane para to binA kisI Izvarako mAne bhI jagatakA vistAra samajhameM zrA sakatA hai| yadi upAdAna kI Izvarase bhinna thA arthAt Izvarane hI jar3a cetanakI sRSTikI to isakA tAtparya yaha huA ki apatse satkI utpatti huI jo pratyakSake viruddha honese anumAnase bhI bAdhita hai| yadi yaha mAnA jAya ki Izvarane apane sat svarUpase jar3a cetanako utpanna kiyA to yaha prazna hogA ki usane aisA kyoM kiyA aisA karane meM prayojana kyA thA / yaha nahIM kaha sakate ki jIvoMkI bhogopalabdhike lie aisA kiyA gayA kyoM ki jIvoMko to usI ne banAyA / na unako banAtA na unake lie
Page #720
--------------------------------------------------------------------------
________________ { 700 > bhogoMkA prazna uThatA / jIvoMkA mokSa bhI uddezya nahIM ho sakatA kyoMki aba jIva the hI nahIM to phira unakA bandhana kahAM thA jisa ko tor3ane ke lie jagata rcttaa| yaha kahanA bhI santoSa janaka nahIM haiM ki jagata IzvarakI lIlA hai| niruddezya khela Izvara ke sAtha anamela hai| kyA vaha ekAkI ghabarAtA thA jo itanA prapaMca racA gyaa| yaha bhI Izvaratva kalpanAse asaMgata haiN| yaha kahane se bhI kAma nahIM calatA ki Izvara kI icchA apratakrya haiM / icchA kisI jJAtavya ko jAnane kI kisI Amavya ke pAne kI hotI hai| Izvara ke liye kyA ajJAta aura kyA aprApta thaa| phira jaba usakI icchA aisI hI haiM akAraNa, niSprayojana, haiM to aba usa para koI aMkuza to laga nahIM gayA hai| vaha kisI sRSTi kA saMhAra kara sakatA hai. Aga ko zItala kara sakatA hai. kamala ke vRndapara candra sUrya ugA sakatA hai / andha vizvAsa cAhe so kahe parantu kisI kI buddhi yaha svIkAra nahIM karatI ki aisA hogA / IzvaravAdI kahate haiM ki Izvara kA svAbhAva hI aMkuza hai aura niyama vartitva usakA svabhAva hai / jagatameM jo kucha horahA hai yaha niyamAnusAra ho rahA hai / ina saba niyamoMkI samaSTi ko Rta kahate haiM / Rta Izvara kA svabhAva hai / isa para prazna uThatA hai ki yaha svabhAva Izvara kA sadA se hai yA jagata kI sRSTi ke pIche huaa| yadi pIche huA to kimane dabAva DAlA / vaha kauna sI zakti hai jo Izvara se bhI balavatI hai| yadi pahale se hai jo icchA jagatakI utpatti kA mUla thI vaha Izvara ke svabhAva se aviruddha rahI hogii| arthAt jagat utpanna karanA svabhAva hai / parantu jahA~ svabhAva hotA hai vahA~ paryAya rahate hI nhiiN| Izvara kI masisRkSA usake svabhAva ke anukUla hogii| pAnI kA svabhAva nIcekI zrorachanA hai, ApakA svabhAva garamI hai IzvarakA svAbhAva jagata utpanna karanA hai / na pAnI nIce bahanA chor3a sakatA
Page #721
--------------------------------------------------------------------------
________________ ( 701 ) 6 hai / na Izvara jagatako upa karanA lo dazA meM usako jagara kA karttA kahanA utanA hI ucita hogA jitanA pAnIke nadI yA Agako jalanakA kartA kahanA / kartRvakA vyapadeza vahIM ho sakatA hai jahA~ saMkalpa kI svatantratA ho| yaha kAma karUM yA na karUM, svabhAva se isa prakAra ke svatantratA ke liye sthAna nahIM rahatA / ataH yaha saba tarka Izvara ke astitvako siddha nahIM krte|" Adira zrI sampUrNAnanda jI ne isI prakAra isa pustaka meM tathA darzana aura jIvana meM Izvara kI mAnyatA kA zatazaH prabala yuktiyoM dvArA khaMDana kiyA hai| hama Age tarkavAda meM una yuktiyoM kA khaMDana kareMge jo ki Izvara pakSa meM dI jAtI haiN| yahAM to vaidika pramANoM kI parIkSA karanI hai| ataH yaha siddha hai ki nAsadIya sUkta meM Atyantika pralaya kA kathana zrI sampUrNAnanda jI ko svIkAra nahIM hai| tathA ca na ve kisI Izvarako karttA mAnate hai / ve svatantra vicAraka hote huye bhI zaGkara ke anuyAyI pratIta hote haiM / pAzcAtya - darzana Aja se tIna hajAra varSa pahale pazcima (yUnAna, mizra Adi ) meM aneka devavAdakA ho pracAra thaa| unake devatA bhI vaidika devatAyoMkI taraha hI zaktizAlI aura sarva daivika guNoMse yukta the / gurukula kAMgar3I ke snAtaka proH prANanAthajIne nAgarI pracAriNI patrikA vaidika devatAoMkA tathA IrAna mizra Adi dezoM meM pracalita prAcIna devatAoMkA bahuta sundara milAna kiyA hai| Apane spaSTa likhA hai ki- Rgvedake RSike sanmukha, bAIbilakI Adama havA tathA sAMpa ke sadRza koI prAcIna utpattikI gAthA avazya hI rahI hogI, kAraNa usane binA vastroMmeM rahane vAloMkI taraha ( bApa se ). ..
Page #722
--------------------------------------------------------------------------
________________ ( 702 ) mAtha sAtha rahane vAle ( sadhrIcInA ;, yAteva idhara udhara phirane vAle. buddhikA vistAra karate the (vitanyAthe dhiyoH) yaha likhA / " __ sUrya tathA candra, yA ziva tathA zakti, yA Adama tathA havvA ko phaloM ke dvArA prakaTa karanA becilimIyA Adi pradezoMmeM eka prathA sI bana gaI thI 1 veda mantroMke racayitA isa prathAse anabhijJa na the| bahuta saMbhava hai ve svayaM hI isa prathAke janmadAtA rahe ho" yahI nahIM apitu Apane isa lekha mAlAmeM. una dezoMmeM pracalita prAcIna deva mUrtiyoMse veda mantroM meM varNita deva stutiyoMke citra dekara yaha siddha kara diyA hai ki vaidika tathA ye devatA eka hI haiM / vahAM pracalita prAcIna devoMse vaidika devatAoMkI samAnatAkA kathana Apane zabdazaH viyA hai| isa viSayameM graha lekha bahuta hI upayogI gaveSaNApUrNa evaM tAtvika hai| abhiprAya yaha hai ki usa samaya pazcimameM bahudevavAdakA sAmrAjya thaa| usake pazcAt anumAnataH 2500 varSa pahale yUnAnameM tIna dArzanika huye-(1) olIja, (2) eneksameNDara (3) eneksamenIja | ina sabake sanmukha eka mAtra prazna yaha thA ki isa jagatakA mUla tatva kyA hai ? usa samaya taka saMsArameM IzvarakA AviSkAra nahIM huA thA, aura na panisameM zrAtmajJAnakA hI usa samaya taka udaya huA thA / ataeva inake manameM Izvara yA AtmAke liye koI prazna hI na thaa| ataH thelIjane to nizcaya kiyA ki isa saMsArakA mUla satva jala hai, kaneksa meeDarake mattase eka aniyata dravya hI isa saMsArakA mUla kAraNa nizrita huA tathA enaksame naujane vAyuko hI saMsArakA mUla kAraNa batAyA / ye saba siddhAMta bhArata meM bhI pracalita the, jinakA varNana pahale ho cukA hai| isake pazcAt herailITsa-nAmaka eka dArzanikane kahA ki pratyeka kSaza pratyeka padArthameM pariNamana hotA rahatA hai. ataH vizvakA mUlakAraNa
Page #723
--------------------------------------------------------------------------
________________ ( 73 ) koI pariNamanazIla padArtha hI honA caahiye| ataH isane yaha nizcaya kiyA ki vaha pariNamanazIla padArtha agni hI ho sakatA hai| ataeva usane amiko hI saMsArakA mUla kAraNa maanaa| yaha dArzanika jagatko nitya bhI mAnatA thA / pArameniDIja-isa dArzanika mata se saMsAra satsvarUpa hai, na isakA Adi hai aura na anta / isake mata se jahAM kAlakI apekSA jagan nitya hai vahAM dezakI apekSA jagata ananta bhI hai| arthAt aisA koI sthAna yA AkAza nahIM hai jahAM yaha sasAra na ho| ____ ksenophena-sarva prathama yUnAnameM senonane hI devatAvAdakA virodha kiyA, isane kahA ki loga vizvAsa karate haiM, ki devanA bhI usI taraha astitva meM Aya hai ki hama ! aura devatAki pAsa bhI indriyAM, vANI aura kAyA hai| upayukta dArzanikakA kahanA thA ki yadi pazuoMke bhI vANI aura kalpanA zakti hotI to ve bhI devatAoM kI kalpanA karate / pratyeka pazukA apanA ( apane hI AkAra kA ) devatA hotaa| jisa prakAra manuSyoMne apane apane varNAnusAra apane 2 devatA banAye haiM vaise hI pazu bhI banAte / tAtparya yaha ki yahAMse yUnAnAdidezoMmeM devasAvAdakA dvAsa prArambha huA, aura vahAM dArzanika vicAroM kA pracAra bar3hatA gyaa| pithAgorasa---yaha yUnAna kA mahAna dArzanika mAnA jAtA hai| kahate haiM yaha bhArata meM AyA thA, zAyada yahA~ isa ko upaniSadoM kA upadeza prApta huzrA ho| isI ne yUnAnameM AtmavAda kA pracAra kiyA. isakA kathana thA ki agni Adi jagata ke padArtha nahIM hai / sathA unakA paramANu hI mUla tatva haiN| yaha AkRti ko hI mUla mAnA thA tathA prAtmA ko aura punarjanma ko bhI mAnatA thaa| jisa prakAra bhArata meM zabda brahma kI sthApanA huI usI prakAra isane
Page #724
--------------------------------------------------------------------------
________________ saMkhyA brahma kI sthApanA kI / yaha zaGkarAcArya kI taraha advaitavAdI thaa| isakA siddhAnta thA ki dasa hajAra varSa bAda sampUrNa saMsAra jaisA pahale huA thA phira aisA hojAtA hai| isI dasa hajAra varSoM ko lekara yahA~ cAra varSoM kI kalpanA kI gaI tathA caturyugI ke bhI dasa hajAra varSa mAne gaye haiN| yathA-satayuga ke cAra hajAra, tretA ke tIna, dvApara ke do aura kaliyuga kA eka hajAra varSa / demokritu-yaha yUnAna kA suprasiddha yugaparivartaka aura eka mahAna dArzanika AcArya huA thA / yaha anumAnataH IsA se 45 varSa pUrva huA thaa| yaha paramANuSAdI tathA dvaitavAdo thaa| isake mata se bhAva aura abhAva do padArtha haiN| bhAva yaha hai jisase zUnya maTA dupA hai tathA prabhava ma pa hai ! bhAna padArtha aneka paramANuoMse banA hai| isakA kahanA thA ki paramANuoM meM paraspara AkarSaNa honese jagata banA hai| tathA paramANuoM ke vibhAga se jagata kA nAza ho jAtA hai paramANuoM meM gurutva hone ke kAraNa anAdikAla se ve AkAza meM nIce girate jAte haiM / jo halake haiM dhIre dhIre girate haiM aura jo bhArI haiM ve zIghra nIce girate haiN| agni ke cikane aura gola paramANuoM se manuSya kI AtmA banI hai| zrAtmAke ye paramANu zarIra bharameM vyApta hai| sAMsa bAhara nikalane se AtmA ke paramANu bAhara nikala jAte haiM. parantu isakI pUrti prANa vAyu dvArA Agneya paramANuoM ko andara lene se ho jAtI hai / indriyoM aura padArthoM se kucha paramANu nikalakara mArgameM milate haiM 1 usAse padArthAMkA jJAna hotA hai| jisa AkAra ke paramANu jisa indriyoMmeM haiM usa indriyase usI prakAra ke AkAra vAle padArtha kA bodha hotA hai / yaha bhI jaina dharma darzana kI taraha mula paramANuoM ko eka hI prakAra ke mAnatA hai| agni Adi saba eka hI prakAra ke paramANuoM kA vikAra mAtra hai| yahI jaina
Page #725
--------------------------------------------------------------------------
________________ ( wok ) siddhAMta hai| isake kucha kAla bAdahI yUnAnameM eka anya dArzanika huA jisakA nAma impIDo klesa thA / usakA mata thA ki paramA meM icchA aura dveSa bhI hai| rAhulajIkA kahanA hai ki bhArata meM paramANuvAda inhIM se AyA parantu hama isa bAta se sahamata nahIM haiM kyoMki ma0 mahAbIra tathA unake samaya meM hI kAtyAyana bhI paramANuvAdI thA / tathA inase pUrva bhI cArvAkake AcArya bhUtabAdI the ye saba thakU 2 bhUtoM ke pRthaka paramANu mAnate the / tathA vaiziSika darzanakI bhI Apa navInatA siddha nahIM kara sakate haiM, ataH ApakA yaha mata kevala kalpanA mAtra hai / tathA Apane bhI isa kalpanA ke sipe eka bhI Akara upasthita nahIM kiyA hai. yaha kalpanA bilkula nirAdhAra bhI hai| Izvara enaksAgorasa - pazcima meM sabase pahalA yaha dArzanika hai jisa ne Izvara kI kalpanA kA zrAviSkAra kiyA thaa| isase pUrva yUrupa Adi ke logoM ko Izvara ke viSaya meM kucha bhI jJAna na thaa| isake mata se bhI sRSTi anAdi aura ananta hai| isa jagata ke racane ke liye Izvara kI AvazyakatA nahIM. parantu isa jagata meM jo saundarya haiM, tathA niyama Adi haiM unake liye Izvara bhI Avazyaka hai| isa taraha IsA se 500 varSa pahale pazcima meM manuSya kI buddhi ne Izvara kI racanA kI / maharSi sukarAta aura usake bAdake dArzanika sukarAta jise yUropa meM vijJAnakA pitA samajhA jAtA hai, usa kA mata AtmA sambandhameM isa prakAra thA: - sukarAtane zimI
Page #726
--------------------------------------------------------------------------
________________ ( 70 ) ( SHAMMI) ko uttara dete huye kahA ki mujhe vizvAsa hai. ki mRta puruSa bhI eka prakArakA jIvana rakhate haiM jaisA ki pUrvajoMne kahA hai - vaha jIvana pApoM kI apekSA satpuruSoMke liye zreSTha tara haiM " (2) " 2 jaba taka hama yaha zarIra rakhate haiM aura jaba taka yaha sAdhana zarIra hamArI AtmAoM se samparka rakhatA hai usa samaya taka hama icchita uddezyako kadApi na prApta kara sakeMge" ( 4 ) + (3) cittakI zuddhatA zarIra se AtmA ko prathaka karate hue aura pRthaka karane kI bhAvanAko dRr3ha karate hue zrAyu vitAnA hI hai| 3 zarIra se pRthaka honA aura chUTanA hI mRtyu hai" / (5) sivIne kahA - 4 taba hama isa bAta meM sahamata hogaye ka jinheM muse aura murde jindese paidA hote haiM aura isI lie isa bAta meM bhI hama sahamata ho gaye ki yahI yatheSTa pramANa hai ki mRta puruSoMkI AtmA pahale kahIM avazya thI jahAMse vaha phira janma letI hai"| (6) sukarAta ne kahA 5 ho nisaMdeha aisA hI hai| hamane isa siddhAnta sthira karanemeM bhUla nahIM kI haiM manuSya marakara avazya punaH janma lete haiM aura unhIM muddoMse jIvita puruSa utpanna hote haiM aura mRta puruSoMkI AtmA amara hai" / (s) sukarAta - "so AtmA kisase sAhazya rakhatA hai ?". 1 Trial and death of socrated P. 115 P. 120 2 P. 122 P. 130 P. 131 and 132 3 4 5 dr " A >> " 35 35 " 32 " dr 33
Page #727
--------------------------------------------------------------------------
________________ sikI-yaha to spaSTa hI hai ki AtmA devI aura zarIra maraNadharma hai| sukarAta--"jo kucha maiMne kahA kyA usakA pariNAma yahI nikalA, ki jIvAtmA devI, nitya, vodhagamya, samAna, avinAzI aura ajara hai, jaba ki zarIra vinAzI, jar3a, bahuvidha, parivartana zIla aura chinna bhinna hone vAlA hai ? sitrI ! kyA tuma isake viruddha aura koI taka rakhate ho ? sibIne kahA nahIM 16 (8) phira sivI ko uttara dete huye sukarAta ne kahA ki jIvAtmA jo adRzya hai jo apane sadaza zuGa nirmala, adRzya loka meM pavitra aura zAna maya Izvara ke sAtha rahane ko jAtA hai jahAM yadi bhagavAnakI icchA huI to merA AtmA bhI zIghra jaaygaa| kyA hama vizvAsa kareM ki jIvAtmA jo svabhAva se hI aisA zuddha nirmala aura nirAkAra hai, vaha hvAke jhoMkoM meM ur3a jAyagA? aura kyA zarIra se pRthaka hote se hI chinna bhinna ho AyagA / jaisA ki kahIM kahate haiM / 4 sukarAta ne yUnAna ke darzana kA jhukAba bAhara (prakRti ) kI ora se haTAkara bhItara (AtmA) kI ora kara diyA / vaha sadaiva apane ziSyoMko zikSA diyA karatA thA ki "apane ko jAno" aura yaha ki "prAcAra parama dharma hai / " prAcAra yukta jIvana tapa se prApta hotA hai, tapa indriya saMyama aura damako kahate haiM / ( jaina tIrthaMkaroM kA bhI grahI upadeza thA) 6 , , P. 146 and 147 * Trail and Death of Socrates P. 148.
Page #728
--------------------------------------------------------------------------
________________ aphalAtUna ( pleTo) ledo AtmA ke amaratvakA utkRSTa pracAraka thA / sukarAtakI mRtyu ke pazcAna vaha iTalI calA gayA thA / isa yAtrAmeM use pithAgorasa ke mantavyoMkA jJAna huzrA, vaha zrAdarzavAdase bhI prabhAvita thA / aura apane ziSyoM ko sikhalAyA karatA thA ki bheja ke khyAlama meja se adhika vAstavikatA hai / usakI prasiddha pustaka "pheDo" ( Phaedo ) praznotara rUpameM hai| pustaka meM usane zrAtmA ke amaratva para acchA vicAra kiyA hai| usakA kathana hai ki jIvAtmA abhAva se utpanna nahIM ho sakatA, isa liye usakI pUrvasattA honI cAhiye, aura vaha bhI anAdikAla se / isI vicAra kI puSTi vaha isa prakAra karatA hai, ki kevala jIva hI una AdarzoMkA vicArakara sakatA hai jo vastuoMkI sattA ke kAraNa haiM. aura jinake dvArA vastuoMkI utpatti huzrA karatI hai| parantu jIvotpattike vicArako usane kabhI kSaNamAtrake liye bhI svIkAra nahIM kiyA / yaha sadaiva unakI nirantara sattAkA upadeSTA aura abhAvase bhAva honekA sarvathA virodhI rahA / usakA jIvana ke saMbaMdhameM yahI vicAra thA ki zarIra se pRthaka hone ke bAda usI prakAra antakAla taka banA rahatA hai, jisa prakAra zarIrameM zrAnese pUrva anAdikAla se apanI sattA rakhatA thA, AcAhincha" ( Archar Hind) jisane / pheDoM kA saMskaraNa prakAzita kiyA thA usakI bhUmikA meM upayukta vicAroM ko prakAzita karate hue yaha bhI likhA hai ki pleTokA vicAra thA ki buddhimAna vijJAna vetAoMko mRtyuse bhayabhIta nahIM honA caahiye| pleTo ( dekho ripablika kA tRtIya bhAga ) apane ziSyoMko paraloka saMbaMdhI aise vicAroM se jinakA pArphiyasakI zikSAse saMbandha hai, bacAnekA yatna kiyA thaa| kyoMki vaha unheM nissAra samajhatA thA / mRSTi saMbaMdhI usakA vicAra thA ki "Adarza muSTi
Page #729
--------------------------------------------------------------------------
________________ (use) satya aura saundarya se bharapUra haiM, parantu jJAnendriyoMke jagat meM inakA abhAva hai / " vaha dharmake Adarzako sarvapradhAna batalAte hue usa Adarza kI sattA Izvarako samajhatA thaa| yaha samAjako bar3I mahattA detA thA, aura vyakti ke kucha adhikAra nahIM samajhatA thA. usakA vicAra thA ki pratyeka vyakti samAjake liye jItA hai| aphalAtunako nAnAdi svIkAra thaa| arastU 324-322 I0 pUrva -- jIvAtmA saMbaMdhI arastU ke jo vicAra haiM unake tIna bhAga haiM ( 1 ) eka bhAga jIvanakA vaha haiM, jo vanaspatiyoM aura pazu pakSiyoM meM bhI pAyA jAtA hai / (2) dUsarA bhAga indriya jJAna kA hai. vaha kevala pazu pakSiyoM meM pAyA jAtA hai / ( 3 ) tIsarA bhAga buddhi kA hai jo kevala manuSyoM ko milatA hai manuSyoM meM AtmA kA bhAga pitAse AtA hai| isa prakAra arastU mAnatA haiM ki manuSya kI AtmA meM eka bhAga nAzavAna hai aura dUsarA bhAga amara / vaha bhAga jo amara hai. buddhi hai. aura vaha buddhi ( jJAna kI zakti ) kAmanAoM se ucca Asana rakhatI haiM / jIva aura zarIra ke sambandhameM usakA vicAra yaha ki zarIra sambandha ThIka vaisA hI hai jaisA AkRtikA prakRtidRSTi kA cakSuoM aura asalI kA apragaTa se hai| jIvAtmA jo AkRti, rUpa aura zarIrakA vAstavika aMza hai na to svayaM zarIra hI hai aura na binA zarIra ke vicAra meM Ane yogya hai| DAkTara gompa ne likhA hai ki pAMcavI zatAbdI ke anta meM jIvAtmA sambandhI arastU ke mantavya ema meM isa prakAra samajhe jAte the ki buddhi pUrvaka niyama manuSya meM janma se pahale aMkurita hote haiM 1 :
Page #730
--------------------------------------------------------------------------
________________ ( 720 ) aura zarIrake naSTa honepara jahA~se Aye the vApisa cale jAte haiM / ____pApale gumale guNa rahe huye arastU logoM ko samajhAyA karatA ki buddhimAn ko mRtyu se bhaya bhIta nahI honA cAhiye kintu use apaneko amara samajhakara kArya karanA cAhiye tabhI saphalatA prApta kara sakatA hai| aipI kyUrasa ( Empicurus ) isakI zikSA kA sAra thA ki manuSya ko prasannatA ke sAtha jIvana vyatIta karanA caahiye|" khAzro pIo aura khuza rho| 342 ke IsA se pUrva bhautika vijJAna manuSyako andha vizvAsa bacAne ke liye hai, jagat kI anya vastuoM kI taraha manuSya bhI ( sajIva ) prAkRtika azuoMkA eka samudAya hai| arthAt pratyeka jIva sUkSma prAkRtika paramANuoMse banA huA hai aura gilApharUpa zarIra sthUla aNuoMkA saMdhAna hai / zarIra aura AtmA donoM maraNa dharmA hai aura ekasamaya naSTa hojAyeMge | usakA mantavya thA ki mUrkha hI mRtyu kI khoja karate haiM parantu mRtyu se DaranA bhI mUrkhatA hI hai mRtyu prAne para zarIra athavA jIya donoM meM se eka bhI bAkI nahIM rahate / "aipIkyUrasa" kI zikSA yUropameM bahuna phalI aura prakRtivAda ke vistAra meM usase acchI sahAyatA milii| usI zikSAke vistArakA kAraNa yaha bhI kahA jAtA hai, ki "tyUkraTiyasa" ( Lucrstious ) eka prasiddha kavi ne usa kI zikSAoMko chadabaddha karake apanI pustaka "Diromanaicara" (DeRerumnature) dvArA vistRna kiyA thaa| ---- -- * Greeak thinker by Dr. Gompery Vol. IV4 English Translation P. 209
Page #731
--------------------------------------------------------------------------
________________ jaino (Zsno)-IsAse 340 varSa pahale huA thA, isane "tyAgavAda" kI sthApanAkI / yaha advaitavAdI thA / isakA vicAra thA ki jIvAtmA prAkRtika hai aura zarIrake sAtha hI usakA bho nAza hojAtA hai| pralaya hone para Izvarake sivAya saba naSTa bhraSTa ho jAte haiN| jainoMkA tyAgavAda mukhyatayA zrAcArase sambandhita thA / pro0 sijavika (Prot Henry Sedqwick)ne apane prasiddha prAcAra saMbandhI itihAsakI pustakameM tyAgavAda kA jIvake amaratvase kyA sambandha thA yaha prazna uThAyA hai, aura isa viSaya para kucha prakAza DAlA hai unake kathanakA sAra yaha hai / :--"tyAga bAbameM jIvakI amaratAkA vizvAsa bahuta saMdigdha thA, parantu bilkula raha bhI nahIM kiyA gayA thaa| (isa vAdake) purAne zikSakoM ke viSaya meM hameM batalAyA jAtA hai ki "klInathIsa" (Cleanthis) ke matAnusAra zarIrake naSTa ho jAne para jIya bAkI rahatA hai, aura kAIpisasa"(Cryseppus)kaDsA hai ki jIya bAkI to rahatA hai, parantu kevala buddhimAnoMkA advaitavAda ke prabhAva se vaha antako usake bhI ghAkI rahanekA niSadha karatA hai / ipikTeTasa (Epictetus) amaratvake vizvAsake saSathA viruddha thaa| dUsarI ora "maiMnekA" (Senec) apane katipaya lekhAke bhI zarIra rUpI bandImahase jova ke mukta hone kA vivaraNa pledokI bhAMti detA hai| parantu eka aura sthala para parivartana aura naSTa hone ke madhya meM mArkasa oriliyasa (Maruss Aurelins) kI mA~ti apanI sammati detA hai| ___ pira ho ( Pyrrho ) isake uparAnta "pira ho" ke saMzaya vAda kA yUmAnameM prArambha hotA hai. parantu jIva sambandha vicAra kI dRSTi se bhIka philAsaphI prAyaH yahI samApta hotI hai / *History of Ethicps By. H. Sidgwick P. 102
Page #732
--------------------------------------------------------------------------
________________ -LA ( 72. ) saMzayake pazcAta sana 20 aura 300 I. ke madhyameM eka prakAra ke advaitavAdakA prArambha yUnAnameM huaA / jisakA AcArya plATInasa ( Pilotinus jthA / advaitavAdiyoMkI taraha vaha bhI jIyako zarIra kI bhAMti utpanna sattA batalAtA thaa| isakI zikSA thI ki kevala brahma hI satya padArtha haiM. aura vahI jagata kA abhinna nimattopAdAna kAraNa hai, parantu jagadutpatti usake hAtha nahIM kintu vikAsa kA pariNAma hai / vaha pahale buddhiM utpanna karatA hai| buddhi se jIva utpanna hotA hai / ityAdi sukarAta prAdike ye siddhAnta aura vicAra nArAyaNa svAmI jI ne apanI yAtmadarzana" zIrSaka pustakameM diye haiN| inameM sukarAta kA AThavAM upadeza Izvara viSayaka hai, jo vizeSa vicAraNIya hai| yaha upadeza jaina dharma kI pratikRti hI hai / jainadharma meM bhI zrAtmA aura paramAtmAkA yahI rUpa hai| jisakA varNana sukarAta ne kiyA hai| vaidika dharma kI bhI prAcIna mAnyatA yahI thii| isake alAvA sukarAta ne tapa Adise Atma zuddhi kA kathana bhI jainadharmAnusAra hI kiyA hai| sukarAta hI pazcimIya vidvAna aura darzana evaM dharmakA janmadAtA samajhA jaataahai| kAraNa yaha hai ki inase pUrva jo siddhAnta pracalita the unameM paraspara virodha dekhakara janatAmeM avizvAsasA utpanna ho gayA thA / tathA manuSyoMke hRdayoMmeM aneka prakAra ko zaMkAeM bhI utpanna hotI thI / sukarAta ne una darzanoMkA samanvaya karanekA prayatna kiyaa| tathA pratyekako zaMkAkA samAdhAna bhI kiyaa| ataH yUnAna meM tathA yUropa meM isI ke matakA pracAra adhika huA / abhiprAya yaha hai ki sukarAtane pazcimameM eka nayA yuga aura nayA dora Arambha kiyA jo ki aba taka prabala dhegake sAtha calatA rahA hai /
Page #733
--------------------------------------------------------------------------
________________ yUropIya-darzana yUropake prasiddha dArzanika mane Izvara ke viSayameM likhA hai ki jaya Izvara pratyakSa nahIM dekhA jAtA to usake honekA pramANa kyA hai ? usake guNa Adi / kintu Izvara ke svabhAva, guNa, prAjJA aura paviSya yojanA ke liye hamAre pAsa koI sAdhana nahIM hai jisasa hama unako jAna sake / kArya kAraNa ke anumAna dvArA hama Izvara ko siddha nahIM kara sakate jaba hama eka gharako dekhate haiM to nizcita rUpase yaha samajha lete haiM ki isakA koI kArIgara banAne vAlA thA kyoMki hamane sadA makAna jAti ke kAryoM ko kArIgara jAti ke kAraNoM dvArA sampanna hote dekhA hai| kintu vizvajAtika kAryoko Izvara jAti ke kAraNoM dvArA sampanna hota hamane nahIM dekhA. isa liye yahA~ ghara aura kArIgarake dRSTAntase Izvarako siddha nahIM kara sakate / Akhira anumAnako jisa jAti ke kAryako jima jAti ke kAraNa se banata dekhA gayA hai. usI jAtaka bhItara bahanA par3atA hai| jagata pUrNa nahIM apUrNa karatA nathapa evaM viSamatAse bharA huA haiN| aura yaha bhI taba jaba ki Izvara kA anantakAla se abhyAsa karate huya vedatara jagata banAne kA abhyAsa huaA thA / ese jagata kA kAraNa Izvara loka yA koI kara athavA saMgharSa premI ho Ent yUropake eka anya pArzanika ne ThIka ho kahA hai ki Izvarako Thaka pITa kara pratyeka dAzanika apane mana ke anukUla usakA nivAmA karanA cAhatA hai / parantu prayojana sabakA eka hI hai ki isa baMcAra ko khatare se bcaanaa| tAtparya yaha hai ki jisa prakAra bhAratIya darzanakAroMmeM matabheda hai usI prakAra pazcimIya dezoMke zAnaka bhI kisI eka pariNAma para nahIM pahuMcane / kAI Izvarako mAnatAhai koI nahIM maantaa| koI calanA atathAI to kAI jahAdatavAdI hai| koI Izvarako sAkAra
Page #734
--------------------------------------------------------------------------
________________ ( 714 ) saguNa mAnanA hai to kAI bhI nirAkAra aura koI niguNa mAnatA hai| isI prakAra jagata ko koI anAdi mAnatA hai to koI sAdi mAnatA hai| arthAna jitane vidvAna hai utane hI mata haiN| inakI vibhinnatA hI isa kalpanA ko nirAdhAra siddha kara rahI hai| vijJAna aura Izvara sana 1933 meM pAnIpata meM jainiyoM ke sAtha Izvara sRSTi kI para eka bar3e paimAne para likhita zAstrArtha huA thaa| usa samaya AyasamAja kI tarapha se maiMne zAstrArtha meM bhAga liyA thA. umma samaya maiMne eka Arya vidvAna kI pustaka meM kucha vaijJAnika pramANa upasthita kara die unakA jo uttara AyA taba una pramANAM ke artha kI jAMca kI gaI to mujhe apanA duA elA / aura na lekhakoM ke prati eka prakArakI arucisI sutpanna hogaI / usake uttara meM jo kucha likhA gayA sabase prathama Apake sanmukha meM use hI upasthita karatA hU~ / jaina samAja ne likhA ki-Apane jo pahilA pramANa diyA hai yahI Apa ke mRti kanRtla bAda kA pUrNatayA khaeDana karatA hai| "And this conclusion is that there is no such thing as any primal creation any more than there can be any such thing as final destruction" arthAt-unakA mantavya hai ki jagatkI na koI Adi sRSTi hai aura nAhI koI isakA koI anima pralaya hai, yAni jagata anAdi aura ananta hai| ise kahate haiM 'jAdu vaha hai jo sara para car3hakara le mahAzayI , tumhArA kyA doSa tumhArA Izvara hI tumhArI kartAvAda rUpa bhrAnti kA nAza kara rahA hai|
Page #735
--------------------------------------------------------------------------
________________ ( 755 ) Apane jo dUsarA pramANa (Charles Jhonston) kA diyA hai vaha bhI ApakA ulTA ghAtaka hai / vaha to jainiyoM ke utsarpiNI aura aafar raat sthApanA karatA hai| jaisA ki dina ke pazcAta rAtri AtI hai aura rAtrike pazcAt phira dina isI taraha sarpiNI aura avasarpiNI kA yA anAdivazI anantakAla taka calatA rahatA hai| isI prakAra losarA pramANa dekara to Apane kamAla ho kara diyA kauna nahIM jAnatA ki "kAMTa" vijJAnavAdI nahIM thaa| kintu vaha to eka advaitavAdI philosaphara thA / a lIjiye Adhunika vijJAna jisase Apake sRSTikartAbAda kA pUrNatayA khaNDana hotA hai / Hackel apanI kitAba The riddle of the universe meM pRSTha rahada para pharamAte haiM 1 (2) The duration of the world is equally infinite and unbounded, it has no beginning and no end, it is no eternity (3) substance is everywhere and always in uninterrupted movement and transformation nowhere is there perfect repose and rigidity, yet the infinite quantity of matter and of eternally changing force remains constant. arthAt yaha vizva bhI anAdi aura ananta hai, isakA na koI Arambha haina anta yaha sanAtana hai, jagata dravya se paripUrNa haiM jo sadara rahina pariNamanazIla hai| jagatameM kahIM para bhI sarvathA niSkriyapana athavA kUTasthatA nahIM hai pudgalakI ananta mikadAra aura usakI sadA pariNamanazIla zakti sadeva ekasI rahatI hai /
Page #736
--------------------------------------------------------------------------
________________ (. 716 ) 2 -- Modern Inorganic Chemistry meM J. W. Mellor D. Sc. g 824 para mudgala vyake sabandhame nimra likhita mantavya prakaTa karate haiM- "We have here the principal of opposing reactions and the radioactivity of normal radium in an equilibrium value because the rates of production and disintegration of the emanation are evenly balanced" arthAt hama isa reDiyama meM do vibhinna zaktiyoMko eka sAtha kAma karate hue pAte haiM. sAdhAraNa reDiyo ekTiviTI sadara eka sauM rahatI hai cUMki usakI zaktikI chaTAkI utpatti aura bAla kI raphtAra donoM samAna rahatI haiN| 3- "The science for you" chapter 3 the Moon is our saviour. 4- yadi Apako atyanta Adhunika sRSTi aura pralaya ke sambandha meM vaijJAnika tatvako samajhanA hai to Apa "Natur"3 Ist January 1931, Page 167 & 170 dekheM, jisameM proH R. A. Millikam noble prize winner in Physics ne isa bAta ko siddha karake dikhalAyA hai ki cUMki aMtarikSa pradezoMse Cosmic Rays. (kAraMgarejI) paidA ho kara sUrya candra pRthvI Adi kI nirantara hrAsa huI zaktiyoM kI pUrti karatI rahatI haiM isalie vizva ke itihAsa meM koI samaya aisA sambhava nahIM ho sakatA jaba ki vizvakA sarvathA paramANurUpa vinAza ho jAya / ava rahA Apake jagatakI vyavasthA sambandha meM vaijJAnika mata mo bhI dekhaye:-- Inorganic Chemistry J. W. Mellor D. Sc. Page 861 para Mayers Roating magnets ke parIkSaNa se siddha karate haiM ki pudgalaskandhoM kI vyavasthA
Page #737
--------------------------------------------------------------------------
________________ maya prAkRti, paramAga aura sanikaTa anya skandhoMkI pAramparikaAkarSaNa zakti se bana jAyA karatI hai| yahI tathya unhoMne pRSTha 17, 147 para Crystajisation kA ullekha karate hue siddha kiyA hai| aura yaha nitya prati dekhane meM bhI AtA hai ki halabAIka sako meM par3I huI mIThekI cAzanI kucha hI kAlameM kaise sundara 2 mizrIke ravoMko prAkRti dhAraNa kara letI hai| mahAzaya jI ! jarA zrApa apane prArya samAja ke prAmANika pranthoM meM yaha to dUdane kA pranyanna kojiye ki jaganake paidA karane vAle ne isako kisa dina anAnA zrArambha kiyA aura kitane samayameM banAkara samApta kiyA 2 isakA bhI patA lagA ki duniyAM kahAMse bananI prArambha huI aura kisa sthAna para jAkara samAna huI / 3 yaha bhI pharamAiyaM ki kauna cIja kaise kisake pazcAt kitane samayameM kina kina sAdhanoM se banakara taiyAra huI ? paramANuvAda / prAkRtika aNuoM ke sambandha meM jo naI naI khojeM huI hai. unase prakaTa hotA hai ki paramANu prakRtikA sabase adhika sUkSmAMza mahIM hai, jaisA ki aba taka vaijJAnika mamajhate the| vaha vidyuta karaNoMkA samudAya hai| unake bhItara eka kendra hotA hai aura vidya ta kaNa usake cAroM ora usI prakAra niyama pUrvaka paribhramaNa karate haiM. jigna prakAra pRthivI Adi graha sUrya ke cAroM ora ghUmate haiN| sara Alivara lAja kA kathana hai ki sUrya maNDalake anyanta sUkSma sapa paramANu hai unake bhItara samasta kAga unI prakAra hote haiM /
Page #738
--------------------------------------------------------------------------
________________ ( 718 ) jigna prakAra sUryamaNDala ke antargata / * navIna khojoM meM prakRti do bhAgoM meM vibhakta huI hai-pakta aura avyakta vyakta prakRti kA sabase sUkSma aMza niyukta hai + paraMtu pro0 boTamalI vizutkaraNako bhI. AkAza (Ether) hA pariNAma samate haiM / * parantu isa AkAza ke samaya vaijJAniko ko thor3A jJAna hai| isa bAta ko khule taura se vaijJAnika strIkAra karate haiN| kala taka jo drazya bhautika samajhe jAte the aura jinakI saMkhyA lagabhaga 80 ka pahuMca cukI thI. vaha saca vidyutkaNa kA samudAya samajhe jAne lage haiN| vaijJAnikoM kA kathana hai ki ha IDrojana ke eka paramANu kA eka hajAra vAM bhAga vidyutka kI mAtrA samajhI jAtI hai| parantu aba vidyatvAda bhI badalatA dikhalAI detA hai| sara zrAliyara lAja ne hAla hI meM apane vyAkhyAna meM kahA hai ki aba taka samajhata jAnA thA ki vidyutkaNa se prakAza utpanna hotA thA parantu ba mAlUma yaha hotA hai ki prakAza se vidyutkA utpanna hote haiM aura isa prakAra agni hI prakRti kA Adima mUla tattva pratIta hotA * 1 (Vide the times Educational Supplement quoted in the Vedic Magazine for October 1923.) isa prakAra vyakta prakRti jisako kapilane vyakti "vikRti 'nAma diyA thA pracalita vijJAna meM katipaya zreNI meM vibhakta haiM / saba se sUkSma bhAga AkAza ( Ithara ) hai AkAza se vika vikiraNa se paramANu paramANu aNu aura ase paMcabhUta kI racanA hotI hai| I * Science and religion by Seven men of Science P. 18. + P 76. 63. . .. !? Evolution of matter by Gustove de Bon. 11 ..
Page #739
--------------------------------------------------------------------------
________________ gati vaijJAnikoM ne aguoMkI gati vegavatI batalAI hai| pratyeka aNu eka yA adhika paramANuoMkA banA hotA hai. aura pratyeka paramANu bar3e bharakara vega se parikramaNa karatA rahatA hai| jahAM pRzriI sUrya kI parikramA 1|| mIla pratise keMDa karatI hai vahAM eka eka paramANu aneka sahasra mIla prati sekaMDake hisAbase pradakSiNA karate rahate haiN| isa taraha brahmAMDaka sUryase vizAla kAya piNDoMse lekara aNuvIkSaNA yantrase bhI anAvAcya paramANuoM taka gati zIla haiN| aura gati bhI adhika bhayAnaka aura nirantara / parantu sukSma paramANuoMkI gatise hI gatizIlatA pUrNa nahIM ho jAtI. ska parama.zu aneka vidyuta kaNoMkA banA huA hai / vidyutkaNa do prakArake haiM / RNAnu aura dhanANu 1 dhanANu ke cAroM ora RNAnu prAyaH eka sekaMDa meM eka lAkha assI hajAra mIla taka vegase parikramaNa karate haiN| aura dhanAzu ? dhanAraNa to paramANukA kendra hai aura vahI to aNu meM dhanAsUtroM ko liye hue. usI prakAra cakkara lagA rahA hai jaise gRhopagrahoM ko liye hue kRttikAoM kI pradakSiNA sUrya kara rahA hai / RNAnuoMmeMse aneka TUTa dUda kara paramANu maNDala to dUra bhI bhAgate jAte haiN| aura dUsare paramAzuoMse mila kara bhI apane tana vegako parityAga nahIM karate / the RNAnu ho jo chiTakate hue calate haiM dhArArUpase. sUryase, ami se yA vizatase Ate haiN| yahAM taka saMsArake vaijJAnikoM kA siddhAnta hai / yaha saba rAmadAsI gaur3a M. A. kalyANa ke zakti aMkama hai paramANuoM kA saMyoga (1) paramANuoMkA saMyoga sarala saMkhyA hI hAnA hai jo AThase adhika kabhI nahIM bar3hanI /
Page #740
--------------------------------------------------------------------------
________________ ( 72 ) (2) mUla tatvoMke vibhinna paramANu kI saMyoga zAMta nizcina rahatI hai. isI saMyoga zakti ke anusAra ve paraspara apanA saMbaMdha sthApita karate haiN| isa zaktikI mApakA hisAba vaijJAnikoMne isa prakAra nikAlA haiM / hAIDrojana, AksIjana, oNksijana ke eka aura hAiDrojana ke ho paramANu mila kara jala banatA hai / klorIna ke eka paramANu aura soDiyama ke eka paramANu se namaka banatA hai| prakRti meM ina paramAoM kA astitva ekAkI rUpase nahIM rahatA / kAggA ki prAke unakI zakti paritRpta nahIM rahatI hoM ! rAsAyinika kriyAoM meM ve avazya bhAga lete haiM, parantu usake pazcAta hI saMyoga dvArA ve apanI saMyojana zaktiko tRpta karake sthira rUpameM A jAte haiN| kisI mUlatatva ke paramAroMkI jaba taka kisI adhika AkarSaka natvake parama - dhoke sAtha anukUla dazAoM meM milanekA avasara nahIM diyA jAtA hai taba taka ve Apasa meM hI aneka prakAra se sahajIvana vyatIta karate haiN| jina samUhoM meM kisI tatva ke paramANu isaprakAra sAtha sAtha rahate haiM unhIMko usa tatva ke aNu kahate haiN| yaha sama saMyoga bhI saMyojana zakti ke anusAra hI hotA hai / sUrya meM garamI (saura parivAra le gorakhaprasAda D. Sc (Edin ) F. RR.S. Reader Allah. University) Adhunika vijJAnane patA lagAyA hai ki zakti na to utpanna kI jA sakatI hai aura na isakA nAza hI kiyA jA sakatA hai| jaba miTTI ke tela vAle gaMjana se zakti paidA kI jAtI hai, taba zakti utpanna nahIM hotI kevala vaha zakti jo miTTI ke tela meM jar3a rUpa se
Page #741
--------------------------------------------------------------------------
________________ ( 721 ) chipI rahatI hai eMjana se gati rUpameM prakaTa hotI hai| jitanI zakti isa vizva meM haiM utanI hI rahatI hai na ghaTatI hai nayar3hatI hai| aba prazna uThatA hai ki sUryameM itanI zakti kahAM se AtI hai ki karor3oM varSoM lagAtAra janaka garmI aura mAtrA me rahA hai| yaha to pratyakSa hai ki ise zakti kahIM se barAbara milA karatI hai kyoMki yadi yaha apanI Adi zakti ko hI vyaya kiyA I karatA to 2-3 hajAra varSa se adhika na camaka sakatA / yaha bAta bhautika vijJAna ke vAle ThaNDA hone vAle niyama se turaMta siddha kI jAsakatI hai| eka vaijJAnika ne isa siddhAntakA pracAra karanA cAhA thA ki sUrya ulkAoM ke barAbara girane se garama rahatA hai isa siddhAntako koI bhI nahIM mAna sktaa| kyoMki aisI avasthA meM balkAoM kI mUsalAdhAra varSoM honI cAhiye parantu gaNanA karane se patA calA hai ki yadi ulkAeM itanI adhika hotI to pRthivI para bhI vartamAnakI apekSA karor3oM guNo adhika salkAeM giratI / jarmana ke prasiddha vaijJAnika "helma holTasa" ne san 1844 meM batAyA ki sUrya apane hI AkarSaNa ke kAraNa davA jArahA hai / davanese garamo utpanna hotI hai| sUrya kI nola aura nApa para dhyAna rakhate huye isa yAtako dekhakara ki isase kitanI garamI AtI hai anumAna kiyA gayA hai ki yadi isakA vyAsa prati varSa 240 phuTa ghaTa jAya to yaha ThaNDA nahIM hone pAvegA / 40 phuTa ghaTanekA antara itanA kama ka bar3e se bar3e durabIna yantra se bhI sUrya ke vyAsa kA antara 10 hajAra varSa se pahile nahIM cala sktaa| parantu sarka se jAna par3atA hai ki yaha siddhAMta bhI ThIka nahIM hai| kyoMki hisAba lagAnese yaha siddha hotA hai ki aisI avasthA meM sUrya aura pRthivI kI zrAyu 2-3 karor3a varSakI mAnanI par3egI parantu pRthivI isase bahuta purAnI hai yaha siddha ho cukA hai| ataH jAna par3atA hai ki sUrya meM garamI
Page #742
--------------------------------------------------------------------------
________________ ( 722 ) yA to pUrNa rUpa se kisI anya rIti se AtI hai yA kama se kama isakA kucha aMza kisI anya rIti se AtA hai / pRthvI lAvela kA vicAra hai ki samaya pAkara pRthivI bhI maMgala kI taraha samudra hIna ho jaayegii| udhara maMgala dhIre dhIre candramA kI taraha nirjIva ho jAyegA ! pRthivI bhI isa dazA meM pahuMca jAvegI parantu ghabarAne kI bAta nahIM hai. isameM prAya: asaMkhya varSa lageMge / 10 550 Adhunika siddhAnta isake atarikta vaijJAnikoMne patA lagAyA hai ki jina 2 maulika padArthoM ko rasAyana ghettA bilkula bhinna samajhate the ve eka dUsare meM badale jA sakate haiN| isa prakAra hAIDrojanakA jaba anya padArthoM meM rUpAntara hojAtA hai taba bahuta sI garamI nikalatI hai, hosakatA hai ki sUrya meM bhI isI prakAra kI garamI utpanna hotI ho / AinsTAina saba se Azcarya janaka " AikaTAina" kA prasiddha sApekSavAda hai| sApekSavAda batalAtA hai ki padArtha aura zakti asala meM eka hI haiN| eka sera garamI kI bAta karanA vaisA hI nyAya saMgata hai jaise eka lohe kI bAta karanA / parantu eka sera garamI savA araba mana patthara pighalA degaa| yadi sUrya kI garamI isa siddhAnta ke anusAra padArthoM ke kSaya aura isake sthAna meM zaktike prakaTa hone se Aye to bhI pichale dasa kharaba varSoM meM sUrya kA kevala sera pIche AdhI rattI bhara bhI nAza huA hogA / isaliye zAyada yaha hajAroM araba varSoMse camakatA rahA hai aura hajAroM zaMkha varSa taka camakatA rahegA | saura parivAra pu0 252
Page #743
--------------------------------------------------------------------------
________________ ( 703 } pRthvI kI Aya yUreniyana yukta pattharoM kI Ayu lagabhaga 130 karor3a varSa nikalatI hai| pRthvI avazya ina pattharoMse adhika purAnI hogii| saura parivAra 250 haikala kA dravyavAda kala ne apane bAda ke prakAza meM kucheka siddhAnta sthira kiye haiN| ve ye haiM :-- L ( 1 ) yaha jagata nitya aura asIma hai ( 2 ) jagata kA dra ( bar3I hekala kA eka dravya) apane kSe guNoM - prakRti aura gati zakti ke sAtha nitya hai aura anAdi kAla se gati meM hai / ( 3 ) yaha gatiM zrakhaNDazaH krama ke sAtha asIma kAla se kAma kara rahI hai / sAmayika parivartana ( jIvana, kaNa vikAsa hAsa ) unake dvArA huA karate haiM / ( 4 ) samasta prANI- prANI jo vizva meM phaile hue haiM sabhA eka dravyavAda se zAsita aura usIke adhIna hai (5) hamArA sUrya asaMkhya naSTa hone vAle piNDomeMse eka haiM aura hamArI pRthvI bhI aise hI choTe-choTe pier3oM ( na hone vAloM ) meM se haiM, jo sUryake cAroM ora bhramaNa karate haiN| (6) hamArI pRthvI cirakAla taka ThaMDo hotI rahI thI taba usa para jalakA prAdurbhAva huaa| (7) eka prakAra ke mUla jIvase kramaza: asaMkhya yoniyoM meM utpanna hone meM karor3oM varSa lage haiM / ( 8 ) isa jIvotpAsa paramparA ke pichale khetre meM jitane jIva utpanna hue rIr3ha vAle ANI guloka dvArA sabase bar3ha ge| (E) ina gar3havAle prANiyoMkIsaca se pradhAna zAkhA dUdha pilAne vAle jIva thalacaroM aura sarIsRpoMse paidA hue| (10) ina dUdha pilAne vAle jIvoM meM sabase unnata caura pUrNatA prApta puruSa ( Order of Primates ) jo lagabhaga
Page #744
--------------------------------------------------------------------------
________________ ( 724 ) 30 lAkha varSake hue hoMge, kucha jarAyuja jaMtuoM se utpanna hue / (1) inakI puruSa zAkhAkA sabase nayA aura pUrNa kalA manuSya hai jo kaI lAkha varSa hue kucha vana mAnuSoMse nikalA thA / haikalane ina niyamoMkA varNana karate hue remoDako jagatsaMbandhI sAta x praznoM meM se tInakA hala apane eka dravyavAT batalAyA hai| ve sAta prazna ye the --- (1) dravya aura zaktikA vAstavika tatva (2) gatikA mUla kAraNa (3) jIvanakA mUla kAraNa (4) sRSTikA isa kauzala ke sAtha kama vidhAna (5) saMvedanA aura cetanAkA mUla kAraNa / (6) vicAra aura isase saMbaddha vANIkI zakti (7) icchA kA svAtantrya / eka dravyavAdake uparyukta 7 praznoMmeMse 6 kA hala usane (heklane) apane eka dravya se batalAte hue Izvara aura jIva kI svatantra sattAko inakAra kiyA hai aura cetanAkI utpatti jar3a prakRti se saMbhava samajhI hai / sArAMza - uparokta pramANoMse yaha spaSTa siddha ho jAtA hai ki paramANuoM meM svAbhAvika gati hai, ataH ve prati samaya kriyA zIla rahate haiM / aisA honepara jagatake pralayakA prazna nahIM hotaa| kyoMki malayavAdI pralaya avasthA meM paramANuko niSkriya mAnate haiN| isI liye to paramANuoM meM Adya kriyA deneke liye IzvarakI bhAvazyakatA hai / parantu jaba yaha siddha hogayA ki paramANuoM meM gati kisI anya dvArA nahIM AtI apitu gati paramANukA svAbhAvika imila DayU, bAsa, bhauMDa (Enil Du, Bois Raymond) 1860 I0 vAlina meM eka vyAkhyAna diyA thA usI meM ina 7 prabhoM ko uThA thaa| inameM se usane 1, 2, 5 ko hala karane yogya ThaharAyA thaa| zeSa meM se 3, 4, 6 ko samajhAyA thA ki inakA hala hotA saMbhava hai para atyanta kaThinatA ke sAtha 7 veM aura aMtima prabhako bhI halake ayogya ThaharAyA thA /
Page #745
--------------------------------------------------------------------------
________________ guNa hai| aisI avasthA meM vijJAna ke bhItara IzvaravAda kI gaMdha khojanA bhrama mAtra hai| sRSTikI Ayu saMsArake sabase bar3e vaijJAnika AinsTAina" ne yaha siddha kara diyA hai ki yaha sUrya asaMkhya varSoMse isI rUpameM calA A rahA hai / tathA Age bhI asaMkhya varSoM taka isI rUpameM vartamAna rahegA / haikala jaise vaijJAnika logoM ne isIliye spaSTa zabdoM meM isa saMsArake nitya honekI ghoSaNA kI / paMcabhUta kalpanA vartamAna vijJAnane apane prayogoM dvArA yaha siddha kara diyA hai ki vaizeSika zrAdikI paMcabhUta kalpanA mithyA kalpanA hai / vAstava meM mUla tatva eka hI hai zeSa saba usake prakAra haiN| isa viSayake vaijJAnika pramANa Upara diye haiN| vAstavameM caidika sAhityameM bhI paMcabhUtoMkI kalpanA nahIM hai / " bhRSTivAda aura Izvara' nAmaka pustakameM vaijJAnika pramANa nimna prakArase diye haiM tathA jainazAstrAnusAra bhI mUla prakRti jise pudgala kahate haiM eka hI prakArakI hai. arthAt agni, jala, vAyu, pRthivI zrAdike pRthaka pRthaka paramANu nahIM hai / apitu ye saba eka hI mUla padArtha ke vikAra haiN| vaidika darzanoMkA bhI pUrva samayameM aisA hI siddhAnta thA / vaidika sAhityameM pratyakSa hI ina mahAbhUtoMkI utpatti eka hI padArtha se likhI hai| hama isakA varNana kramazaH karate haiN| gAnA rahasyameM vizvakI racanA aura saMhAra prakaraNa meM isa bAtako bhalI bhAMti siddha kiyA hai ki yaha parcIkaraNa" pAMca bhUtoMkI kalpanA prAcIna zAstroM meM nahIM hai| apitu vahAM to trivRttakI kalpanA hai,
Page #746
--------------------------------------------------------------------------
________________ arthAn yahAM tIna mata hI mAne gaye haiN| (1) agni (teja) () zrApa (pAnI) (3) anna arthAta pRthvI / chAndogyopaniSad meM isakA spaSTa varNana hai / chAndo0 (62 / 6) / isI prakAra vedAntasUtra meM bhI pAMca mahAmata nahIM mAne apitu yahIM mAne haiN| gAMnA rahasya dhR0 18 / 4 bhUta bhArata varSa meM eka cArgaka mata thA jo nAstika mana ke nAma se prasiddha thA | usake AcArya cArvAka the| ve duryodhana ke sasthA the| unhoMne cAra hI bhUtoM kA mAnA hai. AkAza ko nahIM maanaa| isI prakAra grIka loga bhI cAra hI bhUta mAnane hai|| eka tatva vAstavameM yadi dekhA jAya to vaidika sAhityameM eka tatva mAnya hai / taitiriyopaniSad meM spaSTa likhA hai ki, prAtmanaH, AkAzaH. sambhUnA AkazAdvAyu / aura vAyu se agni aura agni se jala tathA jala se pRthivI utpanna huI hai| (21) tathA ca Rgveda meM hama dekhate haiM ki isake viSaya meM bhinna 2 mata diye haiN| yathA-nevAnAM pUrve yuge'sataH sadajAyata / R10 / 12 / 7 / __arthAna-nevatAoM se bhI pUrva asata se sat utpanna huaa| yahAM asatakA artha avyakta kiyA jAtA hai / tathA ca-eka santaM bahudhA kalpayanti / R0 1 / 114 / 5 / arthAt eka mUla kAraNako aneka nAmoMse kalpita kiyA gayA hai / tathA ca likhA hai ki pahale zrApa" (pAnI / thaa| usase yaha sRSTi utpanna huI / isI prakAra kahIM AkAzako hI mUla satva likhA hai chAndo, ( 1 | 8 ) tathA ca ina satra kA khaNDana. nAsadIya sUkta meM kara diyA hai| yaha saba sU0 R0 10.126 / meM hai
Page #747
--------------------------------------------------------------------------
________________ wai ) isa prakAra vaidika sAhitya mUlabhUta eka hI tatva ko mAnatA hai usake pazcAt tIna tatvoM kI kalpanA huii| aura phira cAra bhUta mAne jAne lage / puna: pAMca tatva kA siddhAnta pracalita ho gayA / parantu Aja bhautika vijJAnane yaha siddha kara diyA hai ki pAMca prakAra ke pRthaka pRthaka paramANu nahIM haiN| apitu mUla paramANu eka hI prakAra ke haiN| aura agni Adi saba eka hI vastu ke vikAra haiM vAstava meM sAMkhya zAstra kA bhI yahI sinta thA. vaha ina pA mahAbhUtoM ko mUla tatva nahIM mAnatA thA apitu inako utpanna huA mAnatA thA / ye saba eka hI ke vikAra haiM aisA unakA spaSTa mata thA / hAM prakRti ko kapiladeva avazya triguNAtmaka mAnate the parantu guNa bhI mUla meM nahIM the, usakI vikRti avasthA meM the kyoMki mUla prakRti to avyakta hai / zravyattamAhuH prakRti para prakRti vAdinaH tasmAtmahadasamutpannaM dvitIyaH rAjasatamam / ahaMkArastu mahatastRtIyamiti naH zrutam paMcabhUtAnyahaMkArAdAhuH sakhyiAtmadarzinaH // zAntiparva 0 303 . arthAt- sAMkhyazAstrakAra parA prakRti ko avyakta kahate haiM / tathA usa parA prakRti se mahat utpanna huA, aura mahAna se ahaMkAra paidA huA tathA usase pAMca sUkSma bhUta utpanna huye| yahAM spaSTa hI eka mUla tatva mAnA hai| jisakA nAma yahAM parA prakRti athavA avyakta hai| usake pazcAt usase mahat aura mahana se ahaMkAra aura usase pAMca sUkSmabhUla kI utpatti batalAI. zrataH spaSTa hai ki sAMkhya meM pAMcabhUta mUla tatva nahIM hai apitu avyakta ( pudgala ) kA vikAra hai| jaina siddhAnta bhI inako vikAra ho mAnatA hai / isa viSaya para "vizva vivecana" nAmaka prantha meM vizeSa prakAza ddaaleNge| yahAM to saMkSepa se itanA likhanA thA ki prAcIna
Page #748
--------------------------------------------------------------------------
________________ bhAratIya darzanakAroM ne alaga : pAMca bhUtoM kI kalpanA nahIM kI thii| apitu unake bhata meM zrAtmA ora jar3a, ye do hI kAraNa isa sRSTi ke the| jar3a ke paramANa ve pRthaka ra jAti ke nahIM mAnate the, apitu mUla paramANu eka hI prakAra ke mAne jAte the unhIM ke saMyoga se agni, vAyu, jala, pRthivI Adi banate the| mUla pAMca bhUtoM kI kalpanA avaidika evaM navIna aura vartamAna vijJAna ke viruddha hai / isa viSaya meM jaina siddhAnta hI sarva zreSTa hai| jaba ina Izvara bhaktoM ne jagat racane kI kalpanA kI to eka jhUTha ko siddha karane ke liye saikar3oM anya jhUThI kalpanAeM bhI inheM nirmANa karanI pdd'ii| unameMse eka yugoMkI kalpanA hai jisakI pola chama pahale khola cuke haiN| dUsarI gappa inako tibdhatapara sRSTi utpanna karanekI hai / aAja vijJAna ne yaha siddha kara diyA hai ki yaha himAlaya Adi jo ki sabase U~ce parvata haiM. ye sabase bAdameM bane haiN| inake sthAnameM samudra lahArahA thaa| tathA Aja jahAM samudra haiM vahAM kisI samaya nagara asa rahethe / isI prakAra saMsArameM parivartana hotA rahatA hai. parantu mUlataH ina pRthivIM Adi kA kabhI nAza nahIM hotaa| reDiyama "yaha pRthvI kitanI purAnI hai yaha siddha karane vAle vaijJAnikoM ne raDiyama nAmaka padArtha kI khoja kI hai| reDiyama yureniyama nAmaka padAthase nikalatA hai arthAta yureniyama reDiyama rUpase parivartita hotA hai| eka cAMvala bhara reDiyama tIsa lAkha cAMvala bhara yuremiyamase prApta hotA hai| yureniyama ke eka paramANuko reDiyama sapameM pariNata hone meM sAta araba pacAsa kaDora varSa lagate haiM aisA vaijnyaanikoNk| mata hai| isa reDiyamase nAsUra Adi rogoMkA nAza hotA hai / jo roga bijalose bhI naSTa nahIM hote the reDiyamako zakti saM naSTa hojAte haiM / yaha reDiyama nAmaka dhAtu duniyAmeM bahuta alpa
Page #749
--------------------------------------------------------------------------
________________ ( 726 ) pramANameM prApta huI hai| eka tolA bhara raDiyama kI kImata teIsa lAkha rupayA hai / jana ki raDiyamake eka paramANu ke banane ke liye tIsa lAkha gune yureniyamakI AvazyakatA hotI hai aura use bhI reDiyama rUpameM pariNata hone ke liye sAta araba pacAsa kaDora varSa cAhiye taba eka rattI bhara yA tole bhara reDiyama tayyAra hone meM kitanA yureniyama cAhiye aura use reDiyama rUpa banane meM kitane varSa lagane caahiye| gaMgAvijJAna aMka pravAha 4 taraMga lekhaka-zrI ananta gopala bhiMgarana AinsTAina kA sApekSavAda. pRthvIko prAcInatA ke viSayameM sabase adhika aAzcarya janaka bAta AinsTAina ke sApekSavAdama milatA hai| AinsTAina inake siddhAntane arthAt sApekSavAdane vaijJAnika saMsArameM khalabalI macA dI hai| I san 1916 meM prAyaH sabhI samAcAra patroM meM sApekSavAda kI pramANikatAke lekha chapAye jA rahe the sApekSavAda kahatA hai ki 'padArtha aura zakti vastutaH eka hI haiN| eka sera garamaukI bAta karanA eka sera lohekI bAta ke barAbara hai / eka sera garamIkI zakti savA araba mana pattharako pighalAne meM samartha hai| __ kadAcita sUryakI garamI isa siddhAnta ke anusAra padArthakA kSaya karane aura usake sthAnameM zakti prakaTa karane meM kama hotI ho to dasa kharva meM eka sera pIche kevala AdhI rattI bhale hI eka kama huI ho serameM AdhI ratto kucha mahatva nahIM rakhatI ataH siddha huA ki vaha sUrya hajAroM araba varSAMse camakatA pArahA hai aura hajAroM zaMkha varSa paryanta camakatA rhegaa| (so.pa.a5sArAMza) jaina dRSTi se samanvaya / bajAnikA ne sUrya aura pRthvI ke astitva kA jo anumAna khiyama tathA padArtha aura usakI zakti kI ekatA ke AdhAra para
Page #750
--------------------------------------------------------------------------
________________ bAMdhA hai vaha nizcita rUpa se nahIM hai kintu andAjA hai| usameM DiMyama kI banAvada se zrAja taka kA kAla nizcita hai kintu Age pIche kA kAla ajJAta hai |aaiintt rana kA sApekSa vAda to jainoM ke nayavAda yA syAdvAda se bahuta milatA huA hai| jaina dravya guNa tathA poya kI bhinna bhinna mAnate hai / eka apekSA se bhinna hai no dUsarI apekSA se abhinna hai| AinsTAina kA padArtha jainoM kA dravya hai aura zakti paryAya hai / AinsTAina ke andAja meM anizcina zarta hai ki yadi aisA ho to aisA hogA kintu jainoM ke si ddhAnta meM zarta nahIM hai| usameM nizcita yAta hai ki pIyoM kA cAhe kitanA hI parivartana ho kintu dravya na to parivartita hotA hai aura na ghaTatA hI hai / dravyAMza dhru5-vidhA hai . ' sTAhAra kathanAnusAra hajAroM varSoM meM garamI khatama ho jaaygii| padArtha aura zakti ko ekAnta abhinna mAnane para yaha hisAva lAgU hotA hai kintu anekAnsa bhAdAbheda pada meM lAgU nahIM par3a sakatA / zakti cAhe kama jyAdA hotI ho kintu padArtha dravya kA nAza to ananta kAla meM bhI nahIM ho sakatA / vastutaH garmI yA zakti kA jitanA pramANameM vyaya yA nAza hogA utanI hI zrAmadanI bhI ho jAyagI / kyoMki loka meM garmI zakti ke draya anantAnanta haiN| dravya utpAda vyaya aura dhrauvya svarUpa hai / isa liye jarmana vidvAna ilma holTasa ko jo zakti naI utpanna nahIM hotI aura purAnI naSTa nahIM hotI hai. mAnyatA hai vaha ThIka hai aura vaha jainoM ko akSarazaH lAgU par3atI hai| kiM bahunA ? zakti kA khajAnA sUrya Izvara vAnI kahate haiM ki Izvara jagat utpanna karatA hai aura jIvoM kA pAlana karatA hai, sohAra bhI Izvara hI karatA hai arthAt Izvara sarva zaktimAna hai|
Page #751
--------------------------------------------------------------------------
________________ ghajJAnika kahate haiM ki isa pRthvI ke saba jIvoM ko jIvanI zakti dene vAlA sUrya hI hai| yaha bAta nirvivAda siddha hai ki sUrya kI razmiyoM se hI rAsAyanika parivartana hotA hai jisake jariye se choTe choTe tRNa se lekara bar3e bar3e vRkSa paryanta satra vanaspate harI bharI rahatI hai / hariNa, zazaka Adi pazuoM kA jIvana bhI inhI udbhinna padArthoM para avalambita hai| isI sUrya ke prakAza se vASpa banatA hai aura varSA hotI hai| varSA se kaI udbhijjJa padArthoM aura balale phirate prANiyoMkI utpati hotI hai. yaha bAta kilome chipI nahIM hai / dakSiNa dhruva aura uttara dhrava kI tarapha yAtrA karane vAle kahate haiM ki donoM dhra boM para prANa vanaspati yA vRkSakA nAmonizAna nahIM hai| yaha sthAna jIvana zUnya hai| isakA kAraNa yaha hai ki vahAM sUrya kA prakAza bahuna kama hai| sUrya kI zakti ke prabhAva se vaha pradeza prANI aura vanaspati se zUnya hai| yahAM IzvaravAdiyoM se pUchanA cAhiye ki Izvara to sarya dhyApaka hai--dhruva pradeza para bho usakI zakti rahI huI hai vaisI avasthA meM yahAM vRkSAdi kI sRSTi kyoM nahIM hotI ? isakA uttara unake pAsa nahIM hai. jaya ki vaijJAnikoM ne isakA khulAsA Upara kara diyA hai| sUryatApa aura vidya t dhArA alaga alaga do dhAtu ke salIye sUrSake nApa meM isa prakAra raktre jAyeM ki unameM se eka joDA gama ho aura dUsarA TaeDA rahe to usa kakSA meM vidyutadhArA hone lagatI hai| isa dhAtu ke yoga ko 'tApa vidyunyugma' Tsermo-Couple kahA jAnA hai / eka vizeSa prakAra kA kAMca jise ekIkaraNatAla ( Lens Condensing) kahate haiM use sUryakI kakSAmeM rakhane se tApa itanA
Page #752
--------------------------------------------------------------------------
________________ bar3ha jAtA hai ki usase kAgaja kapar3A zrAdi vastu jala sakatI haiN| isI siddhAnta ke AdhAra para iMjana ke boyalara kA pAnI garma ho kara bAhara rUpa banatA hai / abhI varlina ke vaijJAnika DAkTara noleMge ne apanI prayoga zAlA meM eka aise yantra kI racanA kI haiM jisa sUrya tApa niraMtara vidyu tazakti meM pariNata hotA rahatA hai| isa yantra kI aMgabhUta jaTsa yadi hajAroM kI tAdAda meM tayyAra karAkara upabhogameM karAI jAyegI to usase mIla zrAdi kArakhAnoM kA kArya bhI calAyA jA sakegA / yadyapi jala prapAta se bhI vidyuta pravAha utpanna hotA hai kintu ipakI apekSA sUrya tApa se utpanna hAne vAle vidyu n-avAha. . kI yaha vizeSatA hai ki vaha hara sthAna para utpanna ho sakatA hai| sUrya prakAza hara sthAna para mila sakatA hai| vizeSa karake bhUmadhya rekhA ke pAsa uSNAkaTi bandha vAle dezoM meM vidyut zakti bahuta sastI paidA kI jA sakatI hai| yadi sUrya se zakti grahaNa karane kA prayoga bahutAyata se kiyA gayA to ko yala. tela, lakar3I Adi kI zrAvazyakatA bahuta kama raha jaaygii| DAkTara leMga kI pleTa kA upayoga anya bhI kaI prakAroM se hotA hai / jaise jahAja yA vAyuyAna meM isa yantra ke dvArA bhaya kI sUcanA prApta kI jA sakatI hai| phoTogrAphara kI pleTa para lAla raMga kI kiraNe ekatrita kI jA sakatI haiN| ___ gaMgAvijJAnAGka pravAha 4 taraMga / lekhaka:-zrI guna rAmagopAla saksenA sUrya ko garmI sUrya kI garmI vRkSa, pazu, pakSI manuSya prAdi saba ko jIvana pradAna karatI hai / sUrya ko garmI se hI jamIna meM patthara ke koyale banate hai| jinase paMjina ke jariye mIla Adi calage haiN|
Page #753
--------------------------------------------------------------------------
________________ nyUTana ne zodha kI hai ki sUrya aura pRthiva meM pArSaNa zakti hai / sUrya pRthivI ko apanI ora khIMcatA hai aura pRthivI sUrya ko apanI ora / kintu sUrya kA bajana pRthivI se tIna lAkha tIsa hajAra gunA adhika hai, usameM AkarSaNa zakti hai jisase vaha khIMcI jAtI huI sUrya meM nahIM milatI kintu samAna prAntare para sUrya ke Asa pAsa ghUmatI hai / pRdhitrI ko akarSaNa zakti kI apekSA sUya kI AkarSaNa zakti aTThAIsa gunI adhika hai arthAt, jisa vastu kA bajana prathivI para eka sera hai usI vastu kA vajana sUrya para kara ne para aTThAIsa sera hogA / jisa manuSya kA pRthivI para Der3ha yA do mana bajana hogA sUrya para usI kA bajana 42 mana gA 56 mana hogaa| manuSya apane vajana se hI daba kara cUra cUra ho jAyagA / vAtAvaraNa aura zaradI garmI sUrya kI garamI ladA samAna rahatI hai to mA sIyAle meM eDa aura unhAle meM garmI / kisoM deza meM zarado adhika aura kisI meM garmI adhima mAlUma par3atA hai| isakA kAraNa ghAyu maNDala. hai| pRthivI ke cAroM zora 28 mAla taka vAyu maNDala-vAtAvaraNa hai| isameM kisI samaya pAnI vASpa bhApa adhika hotI hai to sUrya kI garamI pRthivI para kama AtI hai aura kiso vakta vASpa varSAke rUpa meM nIce gira jAtI hai taba zuSka katavaraNa se garmI adhika bar3hatI hai| kisI vakta vAtAvaraNa se barpha giratA hai taba zaradI adhika ho jAtI hai| ___SaNa kAla meM kisI dezameM tApamAna 110 se 115 yA 120 taka pahuMca jAtA hai taba bahuta se pazu pakSoM mara jAte haiN| yadi tApamAna isase bhI adhika bar3ha jAya to manuSya bhI mara jAte haiM zaradI meM zimalA jaise pradezoM meM tApamAna ghaTatA 45-50 migrI taka raha . jAtA hai taba bahuta zaradI bar3ha jAtA hai| yadi tApa mAna isase bhI
Page #754
--------------------------------------------------------------------------
________________ ( 734 ) nIce jAya to manuSya, pazu, pakSI zrAdi mara jAte haiN| ThaNDe deza meM janme huye manuSya adhika garmI sahana na kara sakane se garma deza meM nahIM raha sakate rahate haiM to mara bhI jAte haiN| isI prakAra garma deza meM janme huye ThaDe deza meM adhika zaradI sahana nahIM kara skte| bImAra ho jAte aura mara bhI jAte haiN| yahI bAta pazu pakSiyoM ke liye bhI hai / kahiye manuSya Adi prANiyoM ko jilAne yA mArane kI zakti Izvara meM hai yA vatAvaraNa aura sUrya meM Izvara zarIra rahita aura vajana rahita hone se usameM garmI bhI nahIM hai aura AkarSaNa zakti bhI nahIM hai| yadi yaha kaho ki sUrya aura vAtAvaraNa ko Izvara ne ho banAyA hai to yaha ThIka nahIM hai kyoMki jo zakti garmI aura svayaM meM nahIM hai ko dUsaroM ko kaise de sakatA hai| yadi IzvarameM bhI garmI aura AkarSaNa mAne jAMya to vaha sarva vyApaka honese sarvatra garmI yA zaradI samAna rUpa se honI caahiye| magara aisA nahIM hai| yantrAdi ke dvArA jo tApakrama kA mApa kiyA jAtA hai usakA anya vyakti nahIM hotA ataH Izvara meM usakI kAraNatA kisI prakAra siddha nahIM hotI / kAraNatA kI yathArtha khoja vaijJAnikoMne pratyakSa siddha karake dikhA diyA hai| Izvara vAdiyoM ne vicAra zUnya kalpanA para andha zraddhA rakha karake bAda vivAda meM nirarthaka samaya vyatIta kiyA hai / zrastu / 'ganaM na zocAmi' (sauM0 pa0 0 5 sArAMza) w jala aura vAyu kI zakti vAyuse kaI sthAnoM para pavana cakkI calatI hai| kUpakA pAnI Upara car3hAyA jAtA hai| vAhana para dhA bAMdha kara ke jariye iSTa dizA kI tarapha samudra meM jahAja calAyA jA sakatA hai| jala prapAta se bhI pavana cakkI calatI haiN| amerikA ke suprasiddha jala prapAta se bijalI kI bar3I bar3I mazIneM calAI jAtI haiN| nAyagarA
Page #755
--------------------------------------------------------------------------
________________ ( 725 ) calAne meM kitanA ke jala prapAta meM anumAnata: assI lAkha azva balakI zakti hai / prati ghaMTA bIsa mIla kI cAla se calane vAlI sau varga phuTakI havA meM 460 va balakI zakti rahI huI hai| pAMca dasa azvavala ke tela iMjina kharIdane yA kharca hotA hai yaha saba koI jAnate haiM / jaba ki Upara batAI huI 560 alavAlI havA aura pAnI meM zakti kahA~ se AtI hai ? havA kauna calAtA hai ? pAnIko pahAr3oM para kauna car3hAtA hai ? uttara- sUrya ! sUrya hI prathivIko garmI detaa| garma pRthivI para havA garma hotI hai| garmI se havA patalI hokara Upara car3hatI hai aura UparakI nIce AtI hai| isa prakAra halacala hone se havA idhara udhara daur3atI hai aura musAphirI karatI rahatI haiN| sUrya hI samudrake pAnI ko garma karake vASpa rUpa banAtA hai| jaba vASpa Upara vAyu-maNDala meM jAkara amuka samayameM barasatA hai, taba pahAr3oM para pAnI car3hatA hai aura pahAr3ase utara kara bar3e prapAta meM giratA hai aura nadI nAloMke rUpameM bahatA huA samudra meM reta, miTTI, kaMkar3a patthara le jAkara usameM pahAr3oM kI racanA karatA hai| jahAM 30 se 35 iMca pAnI par3atA hai vahAM prativarga mIla para pAMca kar3ora mana se adhika pAnI sUrya barasAtA hai| jisa havA ke binA prANI zvAsocchavAsa nahIM le sakate aura jisa jalakA pAna kiye binA koI bhI prANI jIvana dhAraNa nahIM kara sakatA usa havA aura pAnIko utpanna karane vAlA sUrya hai| sUrya hI meM ye saba zaktiyAM haiM na ki Izvara meM / 0 pa0 a0 5 sArAMza ) zakti khAna ke patthara se jaise jo koyale nikalate haiM daraasala ye patthara yA miTTI nahIM haiM kintu lakar3I haiN| bahuta varSa pahale vRkSa yA vanaspati miTTI ke nIce daba kara bahuta kAlake dabAva se patthara jaise ( sau koyaloM meM jalane ko
Page #756
--------------------------------------------------------------------------
________________ ( 736 ) ghanI bhUta bana gaye vRkSAvasthA meM jalane kI zakti unako sUrya se prApta huI thii| sUrya kI rozanI aura garma meM vRkSa kAravona dviyoSida se kAravIna hA grahaNa karate haiN| kArabona dviSida (Carbon dioxide) aura kAravonako alaga karane meM zaktikI AvazyakatA | bahu zakti sUrya ke tApa se AtI hai| vaijJAnikoM ne siddha kiyA hai| vRkSa ma ke tApa se jitanI zakti khIMcate haiM utanI hI zakti (na rattI kama na ratI adhika) jalane meM lagAte haiN| ghAsaleTa tela aura peTarola meM bhI yaha niyama lAgU par3atA hai| isa para se jJAta ho jAyagA ki koyaloM meM jo zakti abhI hama dekhate haiM vaha zakti khAna se nikalane ke bAda prApta nahIM huI hai, kintu lAkhoM karor3oM varSa pahale jaba ve vRkSa ke rUpa meM the taba se unameM saMcita haiN| una para hajAroM phITa miTTI ke stara jama jAne para aura patthara rUpa bana jAne para bhI sUrya kI razmiyoM se prApta kI huI zakti jyoM kI tyoM kAyama rakha sake | aura hajAroM lAkhoM yA karor3oM varSa bAda usa zakti ko dUsare koyale ke avatAra meM prakaTa kara sake / ( sau0 pa0 a0 5 sarAMza ) sUrya se kitanI zakti AtI hai garmI nApane ke yantra se jJAta huA hai ki vAyu maNDala ko UparI sataha para jaba khar3I sIdhI razmi giratI hai taba prati vargagaja pIche Der3ha balake barAbara zakti AtI hai / parantu vAyu maNDala ke bIca thor3I garmI ruka jAneke kAraNa uttara bhArata varSa ke tApa meM karIba do vargagaja para sAmAnyatayA eka azvayala kI zakti thAtI hai / isa hisAba se sArI pRthivI para lagabhaga 2300000 000000 teIsa nIla azvacala jitanI zakti utaratI haiM | yaha to apanI pRthvI kI bAta huii| sUrya kA sApa to apanI pRthvI ke bAhara bhI cAroM tarapha anya grahoM para bhI giratA hai| una
Page #757
--------------------------------------------------------------------------
________________ sabakA hisAba kareM to jJAta hogA ki sUrya kI sataha se prati varga iMca 54 azvabala kI zakti nikalatI hai / sUrya ke pratyeka varga se. seNTImoTara se lagabhaga 50000 momabattI kI rozanI nikalA karatI hai| isa hisAba se eka varSa meM sUrya se itanI garmI nikalatI hai ki jo igyAraha aMka para teIsa zUnya lagAne para jA saMkhyA hotI hai utane mana patthara ke koyale jalA sakatI hai| kyA sUrya kI garmI kama hotI hai ? isa prakAra sUrya kI garmI nikalatI rahI to kAlAntara meM avazya ghaTa jaaygii| vaijJAnika kahate haiM ki nahIM ghaTegI / ekasayA tIna hajAra varSa purAne vRkSake pIcheke bhAgakA phoTo liyA gayA thA usakI chAla para se varSoM kI ginatI kI gaI / eka varSameM eka chAla naI AtI hai / vaisI chAleM ginane para banIsa sau varSa kA usa vRkSa kA AyuSmAna mAnA gayA / vRkSakI vRddhi jitanI cAja kala hotI hai| utanI hI vRddhi saSA tIna hajAra varSa pUrva bhI huI mAlUma par3atI hai| isa para se nizcaya hotA haiM ki savA tIna hajAra varSoM meM jaba garmI par3ane meM kucha ghaTatI nahIM huI to bhaviSya meM bhI nahIM hogii| . . ! sau pa0a05 sArAMza) bAya maNDala kA prabhAva pahAr3a sUrya ke samIpa meM hai aura pRthvI usase dUra meM hai ataH pahAr3oM para garmo adhika miranI cahiye aura pRthvI para kama par3anI cAhiye / kintu hotA hai ThIka inake viparIta / pRthvI para garmI adhika par3atI hai| aura pahAr3oM para ThaMDaka rahatI hai / AyU aura zimalA ke pahAr3oM para baizAstra mAsa meM bhI garamI na mAlUma dekara zaradI mAlUma par3atI hai : isakA kyA kAraNa hai ? uttara-vAyu maNDala meM havA kA halana cln| garma pradeza kI havA ThaMDI hotI hai aura vahAM se cala kara ThaMDe pradezameM jAnI hai, yahA~ ruka jAtI hai|
Page #758
--------------------------------------------------------------------------
________________ ( 738 ) arthAt garma pradeza ThaMDA ho jAtA hai| dUsarI bAta yaha hai ki pRthvI dinameM garma hotI jAtI hai aura rAtrimeM vaha garmI vAyu maMDala meM rahI huI yApa yA bAdala Adise ruka jAtI hai arthAt Aya bar3hatI aura vyaya kama hotA hai| isa prakAra garmI bar3hate 2 varSA hotI hai taSa garmI ke jAne kA mArga khulA ho jAne se prAya kI apekSA aya bar3ha jAtA hai aura vAtAvaraNa meM zaitya phaila jAtA hai| pahAr3oM para garmI kamapar3atI hai aura ThaMDaka adhika rahatI hai| UparakI havA svaccha aura halakI vizeSa hai ataH garmI kI Aya kI apekSA vyaya bar3ha jAne se ThaMDa vizeSa pramANa meM rahatI hai / (sau0 50 105 sArAMza ) sUrya meM garmI kahA~ se AtI hai ? Adhunika vijJAnalase siddha huA hai ki zakti naI utpanna nahIM hotI hai aura na vinaSTa hotI hai| jaba ghAsaleTa rela ke iMjana se zakti paidA kI jAtI hai taba vaha zakti naI paidA nahIM hotI kintu jo zakti ghAsaleda tela meM jar3a rUpa se chipI huI thI vahI iMjina kI gati ke rUpa meM prakaTa huI / jaba iMjinase kucha kAma nahIM liyA jAtA taba vaha zakti naSTa nahIM hotI. usa vakta taila bhI kharca nahIM hotA / jitanA taila kharca hotA hai, utane hI pramANa meM kala purjIkI ragar3a aura phaTaphaTa zabda karane meM zakti kA vyaya hotA hai| itane para bhI ragar3a se zakti kA nAza nahIM hotA hai kintu ragar3a se puNe meM garmI utpanna hotI hai| garmI zakti kA hI eka rUpa hai| kitanI hI zakti havAmeM calI jAtI hai| ___ yahA~ prazna hotA hai ki sUrya se pratidina sArI rozanI garmI yA zakti bahAra nikala jAtI hai| to do tIna hajAra varSoM meM vaha zakti sArI samApta ho jAnI cAhiye aura sUrya kI camaka ghaTa jAnI cAhiye, kintu aisA nahIM hotA hai / sUrya hajAroM, lAkhoM, karor3oM
Page #759
--------------------------------------------------------------------------
________________ { 736 ) varSa pahale jaisA camakatA thA vaisA zrAjabhI camakatA hai aura pUrva jisano hI zakti kA vya bhI cAlU hai / to usa zakti kA pUraka kauna hai ? Izvara to nahIM hai ? sarya kI apekSA koI adhika zaktizAlI honA cAhiye jisake jariye sUrya ko zakti prApta ho ske| Izvara ke minA anya kauna ho sakatA hai ? I. san 1864 meM jamana baijJAnika helmaholTasane batAyA hai ki sUrya apane AkarSaNa se hI dakha rahA hai / davAyasa garmI utpanna hotI hai| udAharaNa rUpase aba sAIphilameM havA bharI jAtI hai / taba pampa garma hojAtA hai| garma hone kA eka kAraNa ragar3a bhI hai| pampa ke andara hazako ghAra 2 yAnese bhIgarmI utpanna hotI hai isI prakAra sUryameM bhI pAkarSaNa zAti kA kendrakI tarapha dagana hai / jisase AkarSaNa zakti garmI rUpa se prakaTa hotI jAtI hai aura prakAza rozanI yA garmI Upara batAye pramANase bAhara nikalatI jAtI hai| lAkhoM karor3oM varSa dhyatIta honepara bhI kamI nahIM hotI hai aura na bhaviSyameM hogii| kyoM ki jitanA vyaya hai utanI hI bAmadanI zrAkarSaNa zakti ke dabAnna se cAlU hai| (sau. pa0 a05 mArAMza bolo mITara yantra aura tApa krama prakAza thor3e pariNAma meM hotA hai to usakA raMga lAla hotA hai jaise agnikaa| bijalI kI battI meM jyoM jyoM prakAzakA pariNAma bar3hatA jAyagA tyo tyoM raMga badalatA jAyagA aura garmI adhika AtI jAyagI / prakAzameM adhika garmI Anepara zvetaprakAza bana jAtA hai| lAla, nAraMgI. pIta. harina Adi aneka raMgoM ke sammizraNase zveta raMga banatA hai| praka rAmeM raMgake tAratamyase prakAza kA sApakrama mApA jaataahai| isa prakAra ma.paneke yantrakA nAma bolA mITara rakhA gayA hai| isa kA prathama zodha-amerikA nivAsI aisapI leMDalIne kI hai / isa yantrase prakAza ko garmI rUpameM parivartita kiyA
Page #760
--------------------------------------------------------------------------
________________ jAtA hai, prakAza meM kitane hI raMga ho kintu jaba ve kAlI vastupara ke jAya to vaha kAlI vastu prakAza ke sarva raMgoM ko khIca legI aura usameM garmI paidA ho jAyagI arthAta prakAza garmI ke rUpa meM badala jAtA hai| bolo mITara yantrameM bhI kAlI kI huI palleTinama dhAtu kA eka bahuta choTA pattarA lagA huyA hotA hai usa para prakAza girane se pleTa garma ho jAtI hai usase tApa krama kI DimI kA patA laga jAtA hai / isa pRthvI para adhika se adhika garmI bijalI meM hai| bijalI kA tApa krama sIna hajAra DigrI taka pahuMcA hai| sUrya kI satahake pAsa bolo mITara yantra se jAMca karane para chaH hajAra dipI tApa kama hotA hai| sUryake kendra meM to isase bhI adhika garmI hogI / ubalate hue pAnI meM sau DigrI garmI hotI hai| eka hajAra DigrI garmI se sonA pighalatA hai| bApa kramake mApase baijJAnikoMne yaha bhI hiMsAba lagAyA hai ki sUryase kitanI garmI nikalatI hai| isa bolomITara yantra se kisa dezameM kisa tumeM kitanI garmI yA zaradI hai, isakA nizcita parimANa batAyA jAtA hai| aise yantroMko sahAyatAse Izvara vAdiyoMkI zAbdika kalpanA vaijJAnikoMke pratyakSa siddha pramANoM ke sAmane jarA bhI nahIM Tika sakatI isa bAtakA pAThaka svayaM vicAra kreNge| (mau0 pa0 a05 sArAMza) paramANuvAda, prapaMca paricayameM pro0 vizvezvarajI likhate haiM ki "padArtha vizleSaNa ke niyama se hamArA prAzaya yaha hai ki yadi saMsArake kisI padArthakA vizleSaNa prArambha kiyA jAya to kramazaH use laghu. laghunara bhAgoM meM vibhakta karate hue hama eka aisI avasthA para pahuMcege ki jisake Age usa padArthakA vibhAga kara sakanA asambhava ho jAyagA / dRzyamAna padArtha ke isa aMtima,
Page #761
--------------------------------------------------------------------------
________________ ( 741 ) laghutama bhAga ko vaijJAnika bhASA meM mAlIkyUla Molecules kahate haiN| isa avasthA taka padArthakA apanA svarUpa sthira rahatA hai / parantu isake Age vizleSaNa - pathameM eka paga bhI aura bar3he to usake sAtha hI padArthakA apanA svarUpa kSINa ho jAtA hai aura usake sthAna para do bhinna bhinna tatvoM ke paramANu raha jAte haiM jinake sammizraNa se usa padArtha ke araMtu yA mAlokyUlakI racanA zrI / udAharaM ke liye yadi isI vizleSaNa nItikA Azraya lekara jalakA vizleSaNa kiyA jAya to usake laghutama rUpameM jalake mAlIkyUla yA jalake aNuoMkI upalabdhi hogI, haramtu yadi vizleSaNa-patra meM eka kadama aura uThAyA jAya, to jalake mAlIkyUlasakA bhI vizleSaNa hokara do bhinna tatvoMke tIna paramAgu zeSa raha jAyeMge, jinameM ye do paramANu hAIDrojana ke hoMge aura eka paramANu AksIjanakA hAIDrojana aura AkasIjana ke bhinnajAtIya tIna paramANuoM kA isa niyata anupAta se sammi zraNa hone para jalako utpatti hotI hai| vizleSaNAtmaka parIkSaNa ke isa antima pariNAma se rUpa meM upalabdha hone vAle dravya ko hI paramANu zabda se nirdi kiyA jAtA hai| yaha paramANu - vizleSaNa kI carama sImA hai, usake mAge vizleSaNa ho sakanA sarvathA asambhava hai| bhautika tatvoM ke yo paramANu isa samaya vizva ke upAdAna kAraNa haiM / pAJcAtya vaijJAnikoM ke anusAra yaha paramANu 80 prakArake hote haiN| bhAratIya dArzanika sAhitya meM isa paramANuvAda ke janmadAtA vaizeSika darzanake AcArya maharSi kaNAda hai| vaizeSika darzana ke pramANa bhUta bhASyakAra zrI prazasta pAdAcArya ne isa paramANuvAda kA svarUpa bar3e sarala aura sundara rUpameM sthApita kiyA hai| unake zabda isa prakAra haiM
Page #762
--------------------------------------------------------------------------
________________ ihedAnI caturNA mahAbhUtAnAM sRSTi saMhAra vidhi rucyate / brAhmaNa mAnena varSAle vartamAnasya dANe apavargakAle maMmAra khimAnAM marveSAM prANinAM nizi vidhamArtha sakala bhuvanapateH mahezvarasya saMjihIrSAsamakAle zarIrendriya mahAbhUtopanivandhakAnA sarvAtmagatAnA adRSTAnAM vRttinirodhe sati mahezvarecchAtmANu saMyogajakarmabhyaH zarIrendriyakAraNANuvibhAgebhyaH tat saMyoga nivattI teSAM prAparamAeyantI vinAzaH tathA pRthivyudakajvalanapavajAnApi mahAbhUtAnAM aneneva krameNa uttarasmin sati pUrvasya nAzaH tataH pravibhaktAH paramANako avatiSThante / ___ zrI prazastapAdAcArya ke vicAra se sRSTi ke prArambha meM mahezvara sampUrNa jagata ke pitAmaha brahmA ko utpanna kara saMsAra saMcAlanakA sArA bhAra usako sauMpa dete haiN| isa brahmAkI Ayu ajha pariNAma se sau varSa kI hotI hai| sau varSa samApta hone para brahmAkA apavargakAla prAjAtA hai| aura usake sAtha hI sRSTikI prAyu bhI samApta ho jAtI hai| isa samaya taka nirantara saMskaraNa-cakra meM par3e jIva bhI bahuta khinna ho uThate haiM / isa liye unako vizrAma ke liye avasara dene kI AvazyakatA bhI pratIta hone lagatI hai| ina saba kAraNoM ke ekatra ho jAnese isa avasarapara mahezvarake hRdaya meM saMsAra saMhAra kI icchA utpanna hotI hai / usa saMhArecchA ke utpanna hone ke sAtha hI saMsArI jIvoM ke dharmAdharma kI phala pradAna kI zakti bhA samAsa ho jAtI hai, jisake ka.raNa sasArako agalI vRddhi vilakula ruka jAtI hai / idhara aba taka ke vartamAna vizva meM mahezvara kI saMhArecchA jIvAtmA aura aNuoM ke sayoga vizeSa se utpanna
Page #763
--------------------------------------------------------------------------
________________ kriyA ke dvArA, zarIra evaM indriya Adi ke kAraNa rUpa aNuzrI meM paraspara vibhAga prArambha ho jAtA hai, jisake pariNAma meM isa sayukta vizva ke pUrva sa'yoga kA nAza ho jAtA hai| isa prakAra Rmika vibhAga hotehote aMtameM pravi bhaktAH paramANako atiSThante, eka dama alaga alaga paramANu hI paramANu raha jAte haiM / isa prakAra bhArata varSa ke dArzanika sAhityameM paramANuvAvakI utpatti huI / yadyapi sudUra pUrva aura pazcima meM svatantra rUpa meM paramANuvAda kI sRSTi huI hai, parantu unameM kitanA sAmya hai ? sAdhAraNa taura se pUrva aura pazcima ke isa paramANuvAda meM koI zrantara pratIta nahIM hotaa| aisA mAlUma hotA hai ki mAno eka hI dimAgase do vibhinna sthAnoM para usakI abhivyakti huI ho / parantu itanI adhika samAnatA ke rahate huye bhI una donoM meM eka bahuta bar3I viSamatA hai| pazcima kA paramANuvAda apane meM hI samApta ho jAtA hai, use prakRti nirmANa meM kisI aura sahAyatA kI apekSA nahIM rahatI hai, phira bhI usameM eka bahuta bar3I kamI hai| paramANuoM meM Adima kriyA kA vikAsa kaise huA. isakA upAdAna usane nahIM kiyA / paramANu jar3a panAyoMke avayava hai, unameM sarvathA nirapekSa svataH kriyA kI utpatti ho nahIM sakatI phira Adi kriyA kA vikAsa kaise huA. isakA samucita uttara denekA saphala prayAsa paramANuvAdane nahIM kiyaa| isI kAraNa hama dekhate haiM ki pAzcAtya paramANuvAda zIghra hI zithila par3a gayA hai aura usake sthAna para zaktivAda kA abhiSeka kiyA gayA hai| zaktivAda--isa zaktivAda siddhAMtaka anusAra prakRtikA sAra zakti Energy or Force hai / paramANuvAdake anusAra paramANu vaha parama sImA thI, jisake prAge kisI prakAra kA vibhAga asambhava thA / parantu zaktivAda isase eka kadama Age bar3ha gayA hai|
Page #764
--------------------------------------------------------------------------
________________ isa siddhAntameM vaha paramAraNa aneka zaktiyoMke kendra haiM / ThIka usI prakAra jisa prakAra hamArA sUrya isa saura maNDala kaa| jisa prakAra aneka graha, upagraha sUrya ke cAroM ora cakkara lagA rahe haiM / usIprakAra paramANu, aneka zaktiyoM kA kendra hai / arthAt isa siddhAnta meM prakRti zaktiyoM se bhinna koI vastu nahIM, aura na jaisAki sAdhAraNataH samajhA jAtA hai, zakti paramANAoM kA koI dharma hai ! batika paramANu aura prakRti svayaM zakti rUpa hai / usa zakti Energy or Force se bhinna koI atirikta vastu jagata meM nahIM hai| .. dravya niyama aranesTa haikalane isa vizva-vyAkhyA karaneke liye dUsare niyama kI racanA kI hai, jisakA nAma usane Law of Substance rakhA hai / haikalake usI niyama ko hama dravya-niyama zabda se nirdiSTa kara rahe haiN| haikala kA yaha dravya-niyama vastutaH koI nayA niyama yA usakA apanA AviSkAra nahIM hai, balki usakI racanA purAne do niyamake sammizraNa kara denese huIhai. inameMse pahilA niyama rAsAyanika vijJAna kA dravyAkSaratva-vAda kA hai| aura dUsarA bhautika vijJAna kA zakti sAmya kA siddhAnta hai| saMkSepa meM isa siddhAnta kA Azaya yaha hai ki isa ananta vizva meM vyApaka prakRti yA dravya kA parimANa sadA samAna rahatA hai| usameM kabhI nyUnAdhikya nahIM hotA na kisI vartamAna dravya kA sarvathA nAza hotA hai aura na kisI sarvathA nUtana dravyakI utpatti hotI hai / sAdhAraNa dRSTise jise hama dravyakA nAza ho jAnA samajhate haiM vaha usakA rUpAntarameM pariNAma mAtra hai| udAharaNa ke liye koyalA jala kara rAkha ho jAtA hai. hama sAdhAraNataH use nAza ho gayA kahate haiM, parantu vaha vastutaH
Page #765
--------------------------------------------------------------------------
________________ { 745 ) nAza nahIM huA balki vAyu maNDala ke Sajanaka aMza ke sAtha mila kara kArabonika esiTa gaisa ke rUpa meM parivartita hotA hai / isI prakAra zakara yA namaka ko yadi pAnI meM ghoTa diyA jAya, to vaha unakA bhI nAza nahIM balki saMyama dravya rUpa meM pariNata mAtra samajhanI cAhiye / isI prakAra jahA~ kahIM kisI navIna vastu ko utpanna hote dekhate haiM, to vaha bhI vastutaH kisI pUrvavartI vastukA rUpAntara mAtra hu~' | usa sthAna para bhI kisI navIna dravyako utpatti nahIM hotii| varSA ko dhArA AkAza meM megharUpa meM vizvarana karanevAlI bASpa kA rUpAntara mAtra hai / ghara meM avyasthita rUpase par3Ira hane bAlI kar3AhI Adi lohe kI vastuoM meM prAyaH jaMga laga jAtA hai yaha kyA hai? yahAM bhI jaMga nAmakA kisI nUtana dravyakI utpatti nahIM huI hai, apitu dhAtu kI UparI sataha jala aura vAyumaNDala ke bhojana ke saMyoga se lohe ke kasI haiDeTa Oxy-hydrate ke rUpa meM pariNata ho gaI hai / isI ko hama jaMga kahate haiM / Aja dravyAcarala vAda kA yaha siddhAnta rAsAyanika vijJAna kA atyanta mahatvapUrNa siddhAnta samajhA jAtA hai aura tulA yantra dvArA kisI bhI samaya usakI satyatA kI parIkSA kI jA sakatI hai / lagabhaga isI prakAra aura zailI para zakti sAmya ke siddhAnta kI vyAkhyA bhI kI jA sakatI hai| saMsAra ke saMcAlana ke kArya karanevAlI zakti, inarjI, yA phosekA pariNAma sadA sama rahatA hai| usameM kisI prakAra kA nyUnAdhikya nahIM hotaa| hAM pariNAmavAda siddhAnta usameM bhI kAma karatA hai, arthAt eka prakAra kI zakti dUsare prakAra kI zakti ke rUpa meM parita avazya ho jAtI hai| udAharaNa ke liye rela kA iMjina jisa samaya prazAnta rUpameM cala ne kI taiyArI meM sTezana para khar3A hai, usa samaya bhI usake bhItara zakti kAma kara rahI hai, parantu isa samaya vaha zakti antarnihita
Page #766
--------------------------------------------------------------------------
________________ ( 746 ) gupta yA anabhivyakta hai, isako vijJAna ke zabdoM meM Potential Energy poTenziyala inarjI kahate haiM / phira jisa samaya vahIM paMjina rela kI paTarI para ati gati se daur3a sagaLe jagatA hai, dasa samaya usakI vahI gupta antarnihita poTenziyala inarjI Kinetic. Energy kineTika inarjI ke rUpa meM pariNata hojAtI hai| isaprakAra ke anya aneka urAharaNa diye jAsakate haiM, jinase zakti vivartavAda kA siddhAnta bhalI bhAMti paripuSTa hotA hai / dravyAkSaratvavAda kI bhAMti hI Aja zakti sAmyakA siddhAnta bhautika vijJAnameM Adara pA rahA hai / na kevala bahuta kI hRSTi se balki aitihAsika dRSTi se bhI yaha siddhAnta mahatva pUrNa hai / san 1837 meM saba se pahale Bonn bAMna ke prasiddha vaijJAnika Friedrich Mohr phIDarikha mohara ke mastiSka meM isa siddhAnta kI kalpanA ne janma liyA thA parantu phira bhI durbhAgyavaza usake AviSkAra kA zreya usako prApta nahIM ho sakA 1 aneka varSa isa siddhAnta ke paripoSaka vividha parIkSaNoM meM featkara jaba taka nizcita siddhAnta ke rUpameM vaha isakI ghoSaNA kareM usake pahale hI Rober Mayer rAbarTa meyarane apanI aura use vighoSita kara diyaa| guNavAda inake atirikta dArzanika jagata meM prakRtikA eka aura svarUpa upalabdha hotA hai jisakI utpatti kevala pUrva meM huI hai. aura vaha hai sAMkhyAcAryoM kA guNa baad| sAMkhyAcAryoM ke isa guNavAdake anusAra sattva raja aura tama nAmaka tIna guNoM kI samaSTi kA nAma prakRti hai / isa sthala para prayukta huA guNa zabda bahudhA amaka ho jAtA hai, kyoMki yahAM vaha apane sAdhAraNa artha meM nahIM apitu vizeSa
Page #767
--------------------------------------------------------------------------
________________ ( 697 ; artha meM prayukta huA hai| laukika bhAva meM kisI dravya ke bhItara pAye jAne vAle kisI vizeSa dharmake liye guNa zabdakA prayoga hotA hai| maharSi kaNAda ne bhI guNa kA lakSaNa karate huye use dravyAzrayI dharma batalAyA hai, parantu sAMkhya ke guNa vAda kA guNa zabda usase bhinna haiN| satva raja aura tama kisI padArtha dharma nahIM haiM. hAM kisI rUpa meM unako zakti kahA jAsakatA hai| jisa prakAra uparilikhita zaktivAdake siddhAnta meM paramANu aneka zaktiyAMkA kendra mAnAjAtA hai / parantu vaha koI aisI vastu nahIM jo zaktile bhinna ho yA jise zakti kA AdhAra kahA jA sake, isI prakAra prakRti satva raja aura makI samaSTi kA nAma haiM / unameM bhinna yaha koI aisI vastu nahIM jise una guNoM kA zrAzraya kahA jA ske| yahAM guNa zabda gauNa vRtti se apane artha kA bodhana karatA hai / prakRti rUpa samaSTi ke bhItara kArya karane vAlI yaha tInoM vyaSTiyAM guNoM ke bhinna bhinna kArya haiM jinakA saMgraha sAMkhyakArikA ke lekhaka ne isa prakAra kiyA hai| satvaM laghuprakAzamiSTa, upaSTambhakaM calaM ca rajaH / guruvaraNakameva tamaH / arthAt mUla prakRti ke bhItara kAma karane vAle ina guNoM meM se pratyeka ke do do kArya hai| sAMkhyAcArya ke mata meM satva guNa lAghatra aura prakAza se yukta hai. rajoguNa upalambhaka evaM cala hai. aura tamoguNa guru evaM AvaraNa karane vAlA hai| abhI sambhavataH kArikAmeM prayukta zabdoMke spaSTIkaraNa ke liye kucha paMktiyoMkI apekSA hai| lAghavakA artha haiM halakApana, jisake kAraNa padArtha Upara ko uThate haiM / prakAzake kAraNa padArtha abhivyakta hote haiM / / upaSTaMbha
Page #768
--------------------------------------------------------------------------
________________ (we) zabdakA artha hai utsAha dene vAlA, uttejanA dene vAlA / satva aura tumako yahI rajoguNa kArya meM pravRtta karatA hai, aura svayaM bhI cala yA gatizIla hai / tamoguNakA dharma gaurava, vokIlApana hai, aura usake sAtha hI vaha Avaraka hai| Avaraka zabda ke bhItara gatiko rokane kA bhAva bhI antarnihita hai| isa prakAra yaha tInoM guNa eka samaSTimeM bhinna bhinna prayojana sampAdana ke liye samAviSTa | parantu eka prazna yaha raha jAtA hai ki ina tInoMke Upara jina karmoMkA uttaradAyitva hai, vaha paraspara atyanta viparIta haiM / itane adhika virodhI guNa paraspara kaise mila sakate haiM aura unakA eka samaSTimeM milakara kArya kara sakanA kahAM taka sambhava hai ? hamAre sAMkhyAcAryane isa praznako achUnA hI nahIM chor3a diyA hai, apitu usake upapAdanakA yatna saphalatA ke sAtha kiyA hai| isa praznake uttara meM uparyukta kArikAkA cauthA caraNa likhA gayA haiM I pradIpavacArthato vRttiH / jisa prakAra dIpaka ke bhItara ruI bhAga aura tela tInoM virodhI aura bhinna prakRtika vastuyeM mila kara kArya karatI dRSTigocara hotI haiM I sA~khya kA guNavAda uparokta vijJAna ke sAtha sAtha sAMkhyadarzanake guNavAdakA bhI avalokana kara lenA caahiye| ataH hama isako bhI unhoMke zabdoM meM pAThakoMke sanmukha upasthita karate haiN| (1) isI prakAra tInoM bhinna bhinna vRtti vAle guNa paraspara viruddha hote huye bhI eka samaSTimeM sammilita ho sakate haiN| ina tInoMkI yaha samaSTi yA prakRti hI saMsArakA saMcAlana kara rahI hai| aura jahAM jaisI AvazyakatA hotI hai usIke anusAra kArya karatI hai|
Page #769
--------------------------------------------------------------------------
________________ ( 746 ) jisa prakAra eka hI strI apane patiko sukhakA kAraNa tathA apanI saSTa striyoMko duHkhakA kAraNa aura kisI tIsareke liye mohakA kAraNa bhI ho sakatI hai, isI prakAra tInoM guNoMkI yaha samaSTi prakRti bhI akelI hokara bhinna bhinna kAryoMkA saMcAlana kara rahI hai| rasAyanika vaijJAnikoM ke anusAra paramANuoM ke bhItara rasAya fre prIti aura rasAyanika aprIti donoM dharma haiM. parantu kAryake samaya unameM virodhakI pratIti nahIM hotI / jahAM rasAyanika prIti kA prayojana hotA hai vahAM yahI kArya detI hai. rasAyanika aprIti usake kArya meM kisI prakAra kI bAdhA nahIM DAlatI / isI prakAra rasAyanika prIti ke kArya meM rasAyanika prIti prativandhaka nahIM hotI rasAyanika vijJAnake isI niyAtrAoM kI paraspara virodhI guNeokI samaSTi rUpa prakRti bhI saMsAra saMcA nameM sarvathA samartha samajhI jA sakatI hai| guNabAdI sAMkhyAcAyakI kalama se yaha upapAdana bar3A sundara huA hai, isameM kisI AkSepakA avakAza nahIM hai|" yaha hai dArzanika tathA vaijJAnika jagata racanAkA saMkSepase vrnnn| isameM Izvara ke liye kahIM bhI avakAza nahIM hai| prakRti apanA kAryaM svayaM karane meM pUrI taraha samartha hai| yahAM prazastavAda, bhAStrakA Izvara bhI eka ajIva prakAra kA Izvara hai| vaha svayaM sRSTi racanAke meM nahIM par3atA zrapitu jaba bekAra baiThe 2 vaha ghabarA jAtA hai taba unake mana jagata racanAkI icchA utpanna hotI haiM / ataH vaha usake liye brahmAko utpanna karake usako jagata racanA AdikA sArA bhAra de dete haiM I punaH vaha brahmA isa vizvakI racanA karatA hai aura Izvara ArAmase pUrvavat so jAtA hai| isa brahmA kI Ayu mau varSakI hotI hai.. yaha eka sau varSa taka jagata racanA karatA rahatA hai| ghunaH jatra isakI Ayu zeSa hone ko hotI hai to Izvara bhI jAga jAtA hai aura 'ataH
Page #770
--------------------------------------------------------------------------
________________ brahmadvArA race huye isa jagatakI pralaya karake apane meM lIna kara letA hai / yahI kAraNa hai ki isa sRSTi kI Ayu sau varSakI hai / vartamAna IzvarakI kalpanA kA zAyada yaha pUrva rUpa hai tathA vaizeSika darzanakI jo aneka nyUnatA hai, unakI pUrti karanekA asaphala prayAsa hai| tarka aura Izvara kyoM ? mahAbhArata meM mImAMsA meM bhI sanya sAhaba ne yaha prazna uThAyA hai ki yaha sRSTi kyoM utpanna huI hai ? aApa likhate haiM ki yaha dekhate huye ki tatvajJAna kA vicAra bhAratavarSa meM kaise bar3hatA gayA hama yahAM para A pahuMce / advaita vedAnI mAnate haiM ki niSkriya anAdi parasama se jar3a cetanAtmaka maca maTi utpanna huI phintu kapila ke sAMkhyAnusAra puruSa ke sAnnidhya se prakRtise jar3a cetanA smaka sRSTi utpanna huI aba isake Age aisA prazna upari 'ta hotA hai ki jo brahma akriya hai| usameM vikAra utpanna hI kaise hote haiM / athavA jaba ki prakRti aura ghumagha kA sAnidhya sadaiva hI hai. taba bhI sRSTi kaise utpanna honI cAhiye / tatvajJAna ke itihAsa meM yaha prazna atyanta kaThina hai| eka granthakAra ke kathanAnusAra isa prazna ne saba tatvajJAniyoM ko sampUrNa dArzanikoM ko kaThinAI meM DAla rakhA hai| jo loga jJAna sampanna cetana paramezvara ko mAnate haiM. athavA jo loga kevala jaha svabhAva prakRti ko mAnate haiM, una donoM ke liye bhI yaha prazna samAna hI kaThina hai / miyopleTonisTa ( nayepledomatavAdI ) yaha uttara dete haiM ki-yadyapi paramezvara niSkriya aura nirSikAra haiM tathApi usake pAsa pAsa eka kriyA maNDala isa bhAMni ghUmatA hai. jaise prabhA maNDala sUrya biMdha ke pAsa pAsa hamA karatA hai / sUrya yadyApa sthira hai to bhI usake pAsa pAsa prabhA
Page #771
--------------------------------------------------------------------------
________________ kA cakra barAbara ghUmA karatA hai / sabhI pUrNa vastuoM se usI prakAra prabhA maNDala kA pravAha, barAbara bAhara nikalatA rahatA hai| isa prakAra niSkriya paramezvara se sRSTikA pravAha sadaiva jArI rhegaa| grIsa meza ke aNu siddhAnta yAdI tyasipisa aura DimAda krisa kA kathana hai ki jagata kA kAraNa paramANu hai / yaha paramANa kabhI sthira nahIM rahate haiN| gati unakA svabhAvika dharma hai aura vaha anAdiyA mananta hai / 36 ke matAnusAra sAta deza he hI utpanna hotA rahegA aura aise hI nAza hotA rhegaa| paramANuoM kI gati cUki kabhI naSTa nahIM hotI, ataeva yaha utpatti vinAza kA krama kabhI thama nahIM sakatA | acchA aba ina nirIzvara vAdiyoM kA mata chor3a kara hama isakA vicAra karate haiM ki. IzvarakA astitva mAnane vAle bhAratIya Arya dArzanikoMne isa viSayameM kyA kahA hai? upaniSadoM meM aisA varNana AtA hai ki "Atmaiva idamana AsIt so'manyata bahusyAma prajAti pahale kevala parabrahma hI thaa| usake manameM AyA ki maiM aneka hoU~, maiM prajA pAlana karUM / nikriya paramAtmAko pahale icchAhuI aura usa icchAke kAraNa usane jagat utpanna kiyA / vedAnta tatvajJAnameM yahI siddhAnta svIkAra kiyA gayA hai| vedAnta sUtroM meM bAdarAyaNa ne 'lokastu lIlA kaivalyama" yaha eka sUtra rakhA hai / jaise logoM meM kucha kAma na hone para manuSya apane manoraMjana ke liye kevala khela khelatA hai. usI prakAra paramAmAlIlA se jagata kA khela khelatA hai| yaha siddhAnta anya siddhAntoM kI bhAMti hI saMtoSa janaka nahIM hai| arthAt paramezvara kI icchA kI kalpanA sarvadeva svIkAra yogya nahIM hai| paramezvara yadi sarva zaktimAn sarvAta aura dayAyukta hai| tA lIlA zabda usake liye ThIka nahIM lgtaa| yaha bAta sayuktika nahIM jAna par3atI ki, paramazvara sAdhAraNa manuSga kI taraha khela khalatA hai| isake sivA
Page #772
--------------------------------------------------------------------------
________________ ( 752 ) paramezvara kI karanI meM aisA karatA yukta vyavahAra na honA cAhiye ki eka bAra khela phailA kara use bigAr3a DAleM svabhAva yaha saMsAra Izvarane kyoM racA isakA uttara pRthaka 2 diyA jAtA hai| kucha kahate haiM ki usakA yaha khela mAtra hai, kucha kahate haiM ki jIvoM meM kamakA phala deneke liye vizva racatA hai| ina saba kA samAdhAna Upara kiyA gayA hai| karmoM ke phalakA uttara to loka vArtikakArane bahuta hI vittA pUrNa diyA hai. jisakA kathana hama pahale prakaraNameM kara cuke haiN| tathA karuNA aura usI kI yaha lIlA hai isakA bhI uttara A cukA hai| parantu aneka vidvAnoMkA yaha mata hai ki jagatakI racanA Adi karanA Izvara kA svabhAva hai / ataH svabhAva ke liye kyoM kA prazna hI nahIM hotA / jisa prakAra abhi garama haiM jala zItala hai. unake liye yaha prazna utpanna nahIM hotA ki zrama garama kyoM hai ? pAnI ThaMDA kyoM hai ? isI prakAra Izvara ke viSaya meM bhI jagata racanA kyoM kI yaha prazna hI nahIM utthtaa| aisA kahane vAle isa samaya bAtakA vicAra nahIM karate ki hama siddha to yaha kara rahe the ki Izvara sRSTikarttA hai aura yukti aisI de rahe haiM jisa se hamAre pakSa kA hI ghAta hotA hai| kyoMki svabhAva ko kArya nahIM kahA jAtA / na to abhi ko garamI karttA kahA jAtA / aura na jala ko zIta kaa| vAstava meM abhi aura garamI do pRthaka ra padArtha nahIM hai| jisase ki garamIkA karttA kahA jA ske| isI prakAra jala kA svabhAva nIce jAne kA hai. tathA agni kA svabhAva urdhva gamana hai, isa liye pAnI nIce ko jAtA hai to usako isakA karttA nahIM kahA jA sktaa| aura na zrama ko Upara jAne kA karttA kahA jA sakatA hai| ataH usa yukti se to karttA na rhaa| kyoMki inchApUrvaka kriyAvAnko karttA
Page #773
--------------------------------------------------------------------------
________________ ( 753 ) kahate haiN| arthAt jo karane na karanemeM tathA ulTA karane meM svatantra hotA hai use kartA kahA jAtA hai| pANinI munine isI liye karttA kA lakSaNa ( svatantraH karttA ) kiyA hai / parantu svabhAva meM svatantratA nahIM rahatI / ataH yaha prazna vaisA hI banA rahatA hai ki Izvara sRSTi kyoM racatA hai / svAbhAvika icchA AstikavAda meM paM0 gaMgA prazAda jI ne Izvara kI icchA ko svAbhAvika icchA likhA hai| tathA dRSTAnta diyA hai prANakA arthAt jaise maiM svabhAvase prANa letA huuN| aadi| yaha kathana aisA hI hai jaise kisane kahA ki merI mAtA bandhyA hai| yA mere mukhameM jIbha nahIM hai. athavA koI kahe ki abhi zItala hai isI prakArakA yaha zabda hai svAbhAvika icchA | ina mahAnubhAvoM ko itanA bhI jJAna nahIM hai ki icchA vaibhAvika guNoM ko kahate haiN| yadi icchA svAbhAvika hotI to usakA mokSa avasthA meM bhI sadbhAva pAyA jAtA | parantu nyAya vaizeSika Adi sampUrNa darzanoM kA isameM eka mata hai ki mokSa meM icchA Adi nahIM rahate / icchA manakA guNa hai| aura mana hai prakRtikA banA huA / ataH yaha siddha hai ki icchA kahate ho vaibhAvika guNa ko haiM / tathA icchA abhilASA cAha ekArthaka vAcI zabda haiN| jinakA artha hai aprAptakI AkAMkSA, ataH yaha niyama hai ki icchA sA aprApta padArtha kI hI hotI hai, aba yadi yaha bhI mAna leM ki IzvarakI icchA svAbhAvika hotI hai taba bhI yaha prazna zeSa rahatA hai ki usako kaunasI vastu aprApta thI jisakI usako icchA huii| isI prakAra anya bhI aneka prazna upasthita hote haiM, jinako hama usI prakaraNa meM uThAyeMge | Apane bhI prANoMkA dRSTAnta dekara icchAko vaibhAvika siddha kara diyA hai| kyoMki jIvAtmA prANa bhI vaibhAvika
Page #774
--------------------------------------------------------------------------
________________ ( 754 ) guNase hI le rahA hai, yahI kAraNa hai ki Arya samAjake prasiddha sanyAsI svA0 darzanAnanda jI Izvara meM icchA nahIM mAnate the / unakA kathana hai ki icchApUrvaka kriyA jIvakrI hotI hai tathA niyamaH pUrvaka kriyA iishvrkii| unhoMne Izvara meM icchA mAnanekA khaNDana apanI pustakoMmeM tathA zAstrArtha AdimeM bhI kiyA hai| (dekho zAstrArtha ajamera ) ataH Izvara meM icchA batAnA Izvarase inkAra karanA hai| ataH yaha siddha hai ki na to Izvara ke svabhAvase hI sRSTi utpanna ho sakatI hai, aura na yaha sRSTi usakI dayAkA hI pariNAma hai aura na usakI krIr3A mAtra hI hai| yaha svayaM siddha apane Apa hai, na kabhI banI aura na kabhI naSTa hogI / __ AstikavAda aura Izvara paM. gaMgAprasAdajI upAdhyAyane "AstikavAda" nAmaka pustaka meM Izvara sRSTikartA ke viSayameM aneka yuktiyAM va pramANa diye haiN| isa viSayameM yaha pustaka vartamAna samayameM sarvazreSTha samajhI jAtI hai| vidvAn lekhaka ko isa para maMgalA prasAda pAritoSika bhI milI hai| jisase isakI prasiddhi aura upayogitA bar3hI hai| yahI kAraNa hai ki isako pAThakoMne acchA apanAyA hai| zrataH Izvara viSaya para kucha likhate hue yaha Avazyaka hai ki isameM dI huI yuktiyoM va pramANAdi kA bhI paryAlocana kiyA jAve / niyama dUsare hetu Apane niyama diyA hai| bhApakA kahanA hai ki saMsArameM hama sarvatra niyama dekhate haiM / arthAt pratyeka padArtha kramazaH bar3hatA hai, manuSya Adi sabhI kI vRddhi kA niyama hai| bhaugolika saMsAra kI bhI yahI avasthA hai / nadI Adi saba niyama pUrvaka bahatI haiM / isI prakAra khagola vidyA bhI niyama kA upadeza de rahI
Page #775
--------------------------------------------------------------------------
________________ ( 755 ) hai| pRthvI Adi praha sUrya Adi tArAgaNa, candra Adi saba kyA binA niyama ke cala rahe haiN| Adi Adi .. praza tIkSA saMsAra eka vauddhika aura dUsare prAkRtika bauddhika niyamoMmeM vidhAna AjJA yA svatantratA hotI haiN| jaise yaha kArya karanese isa prakArakA daraDa yA pAritoSaka milegA Adi / baukhika niyama meM svatantratA bhI hotI hai| arthAt una niyamoM kA pAlana karanA yA na karanA yaha vyaktiyoMkI icchA para nirbhara hai| parantu prAkRtika niyama vidhAnAtmaka nahIM hote jaise jala kA niyama haiM nIce ko bahanA, yaha bhI niyama hai ki jala zItala hI hotA hai| isI prakAra zrami Upara ko jAtI hai aura uSNa hotI hai| paramANu sUkSma hI hotA hai, tathA jar3a hI hotA hai Adira | niyamoM kA nAma svabhAva hai yA dharma kahalAte haiM athavA na ko prAkRtika niyama bhI kaha sakate haiN| Apane jitane bhI udAharaNa diye haiM ve saba prakRti ke sabhAva haiN| dUsarI bAta yaha hai ki boddhika niyama apavAdAtmaka tathA parivartanazIla hote haiN| Apane jinako niyama batAyA hai unameM na to apavAda hI aura na parivartanazIlatA hai ataH yaha siddha ho gayA ki jinako Apa niyama kahate haiM ve vAstava meM pudgala ke svabhAva haiM / atra yadi svabhAva kA bhI karttA mAnA jAyagA to usa vastu kA hI abhAva siddha ho jAyagA. kyoM fe dharma aura dharmI koI pRthaka meM padArtha nahIM hai apitu eka hI vastu ke do nAma haiN| jaise abhi aura garamI eka ho vastu haiM / yadi ami meM garamI kA niyAmaka koI bhinna mAnA jAya to abhi kA hI abhAva siddha hogaa| isI prakAra anya padArthoM ke viSaya meM bhI hai| dUsarI bAta yaha hai ki ina niyamoM kA bho kisI ko niyAmaka mAnA jAyagA to ApakA Izvara bhI anitya si hogA. kyoMki usameM bhI niyama haiM taba unakA bhI koI niyAmaka cAhiye isa 1
Page #776
--------------------------------------------------------------------------
________________ ( 756 ) prakAra anavasthA doSa bhI AyagA / yadi yaha kaho ki Izvara kA svabhAva hai, isaliye usake niyAmaka kI AvazyakatA nahIM hai to yahA~ bhI yahI mAno ki ye saba pudgala ke svabhAva haiM, inake liye bhI niyAmakakI AvazyakatA nahIM haiN| tathA jahA~ Apane uparokta niyama dikhalAye haiM vaha yaha bhI eka niyama dikhalAnA cAhiye thA ki niyAmaka sarvathA sazarIrI aura eka deza hotA hai / sarva vyApaka aura nirAkAra vastu kabhI niyAmaka nahIM hotI jaise AkAza / ataH ina niyamoM se bhI Izvara kI siddhi nahIM ho sakatI / prayojana tIsarA hetu Apane prayojana diyA hai, Apa likhate haiM ki-"tIsarI cIja jo saMsAra meM dRSTi gocara hotI hai vaha prayojana 1 vastutaH niyama aura ekatA vyartha hote yadi prayojana na hotA / saba lar3akoM ke sAtha zAlA meM Ane kA niyama vyartha nahIM hai / isa kA prayojana haiN| prayojana hI isa kArya ko sArthaka banAtA hai / saMsAra kI sabhI vastuoM aura ghaTanAoM se kisI vizeSa prayojana kI sUcanA milatI hai| jahAM kahI bhinnatA hai usase bhI prayojana kI siddhi hotI hai| yaha prayojana kabhI manuSya kI samajha meM zrAtA hai aura kabhI nahIM AtA hai| parantu prayojana hai avazya samajhane kI to yaha bAta hai ki eka manuSya kA prayojana dUsare manuSya kI samajha meM nahIM AyA karatA / parantu isakA yaha artha nahIM hai ki koI prayojana hai hI nahIM / eka samaya eka yUropa nivAsI yAtrI araba ke baduoM ke yahAM mehamAna huaa| eka dina vaha prAtaH kAla usake tambU ke sAmane Tahalane lagA | baddaloga usako dekha kara ha~sane lge| unhoMne samajhA ki kaisA mUrkha hai ki niSprayojana eka ora se dUsarI ora Tahala rahA hai / parantu usa yAtrI kA prayojana spaSTa thA / yahI hAla saMsAra kA hai yahA~ ko saikar3oM
Page #777
--------------------------------------------------------------------------
________________ ghaTanAoM ko hama apane prayojana se milAte haiM jo mila jAtI haiM usako arthika kahate haiM aura jo nahIM milatI jasako artha nirarthakA vastutaH yahI hamArI bhUla hai / yaha jAnanA hamAre liye kaThina hai ki prayojana kyA hai / parantu saMsAra kI gati hI batAtI hai ki prayojana hai avazya / " Adi Adi samIkSA-vartamAna samaya meM dArzanikoMke do mata haiM. eka prayonayAdI tathA dUsarA yantra bAdI yantravAdI dala kA kathana ki isa jagata meM prayojana nAma kI koI vastu nahIM hai| jitanI prayojana banAye jAte haiM ke paba apanI 2 buddhi athavA nija nija svArtha se kalpita kiye gaye haiM, parantu yaha kisI prakAra siddha nahIM ho sakatA ki amuka padArtha amuka prayojana ke liye banAyA gayA hai| jaise zrama svabhAvata: 'ma caura gAlI vyana sIna hai, inase pRthaka pRthaka prANiyoMke aneka prayojana siddha hote haiN| parantu yaha nahIM kaha sakate ki ami amuka prayojana ke liye garama hai aura pAnI kisI vizeSa prayojanake liye ThaNDA hai| ve to niyojana svabhAvataH hI aise haiN| yadi isapara vicAra na karake zrApa hI kI bAta mAnalI jAya to bhI yaha prazna upasthita hotA hai ki prayojana kiskaa| IzvarakA athavA jIvoM kA / yadi IzvarakA prayojana hai taba to vaha Izvaratvase girakara eka sAdhAraNa saMsArI jIva bana gayA, kyoMki prayojana vAlA to jIva hIhai, yadi Izvarako bhI prayojana ghAlA mAne tojIva aura Izvara meM kucha bhI bheda na rahA / yadi jIvoM kA prayojana mAnA jAye to prazna yaha upasthita hotA hai ki jIvoM ke prayojanako siddha karane ke liye Izvara kyoM prayatna karatA hai| aura vaha prayojana (cAhe svayaM Izvara kA ho athavA jIvoM kA ) anAdi kAla se adha taka kyoM nahIM pUrA huaA ? tathA bhaviSya meM yaha prayojana siddha ho jAyegA isakA kyA sabUta hai / yadi kaho ki Izvarako aisA vizvAsa
Page #778
--------------------------------------------------------------------------
________________ hai to bhI prazna yahI hai ki usa vizvAsa kA AdhAra kyA hai / yadi kaho ki prayojana siddha nahIM hogA, to aise asaMbhava prayojanake liye Izvara kyoM apanI zakti kA durupayoga karatA hai| tathA ca prAja taka Izvara ne jIvoM ko yaha batAne kI kRpA kyoM na kI ki amuka vastu maine amuka prayojanake liye bnaaii| yadi vaha itanA kaSTa aura karatA to na to manuSyoM meM itanA mata bheda hI rahatA aura na isa prakAra kA kalaha hI / dUsarI cIja yaha hai ki-isa prayojana bAda ke anusAra yaha mAnA jAtA hai ki yadi eka jAti zAsaka hai aura dUsarI gulAma to isa meM bhI Izvara kA vizeSa prayojana hai| ___ isI prakAra, yUrupake bhayAnaka yuddhoMkA tathA baMgAla ke kahata va bAr3ha thAnekA aura na jonA , pasAba meM musalamAnoM ne hinduoM para rAkSasI bhayAnaka atyAcAra kiye haiM ye saba vyartha nahIM huye haiM, apitu ina sabameM IzvarakA vizeSa prayojana hai| dUsara zabdoM meM ye saba kukRtya kisI prayojana vaza Izvarane hI karAye hai| ataH yaha prayojanavAda manuSyoM ko akarmaNya aura gulAma banAne vAlA hai prayojanavAda vAstava meM eka mAnasika vimArI kA nAma hai aura kucha bhI nahIM hai| yaha prayojanavAda puruSArtha, svatantratA, aura unnatikA sabase bar3A aura pravala zatru hai| jaba taka yUrUpameM yaha prayojanyAva pracalita thA usa samaya taka usane vijJAna AdimaM unnati nahIM kii| parantu aba punaH kucha dArzanikoM ne isako apanAnA bhArambha kiyA hai| ye loga isakA sahArA lekara pugane dharmakA hI pracAra karanA cAhate haiM / yUrUpameM isakA virodha bhI bar3e joromeM huA hai| ___aApane svayaM isa prayojanavAdako himAyata karate huye likhA hai ki yaha kahanA ki ye saba sAdhana ( sAMpa Adike viSele dAMta zera Adi ke paMje, va bhiraha zrAdike DaMka) duHkha dene ke liye hai
Page #779
--------------------------------------------------------------------------
________________ bhrama mUlaka hai vastutaH inakA bhI upayoga hai / inase zikAra ko kama kaSTa pahuMcatA hai| Adi / pU0 223 Age Apa likhate haiM ki kisI manuSyakI mRtyukA hI dRprAMta liijiye| kalpanA kIjiye ki 'ka' nAmaka eka manuSya maratA hU~ / yaha eka choTI sI ghaTanA hai, parantu isI ke dvArA usakI strI ko vidhavA honekA daNDa milatA hai. usake mAtA pitA ko putra hIna hone kA. baccoM ko pitRhIna hone kA aura unake zatruoM ko zatru sakhila honekA puraskAra milatA hai| pR0.60 yaha hai isa prayojana vAda kA naMgA citra yadi lekhaka mahodaya ke ghara meM DAkU yA gurakheM zrAphara ApakA mAla lUTa leM. aura dasa pAMca AdamiyoM ko katala bhI kara de phira mulajima pakar3e jAyeM, aura uparokta saphAI deM ki vAstaca meM isakA bhI prayojana hai| inako daNDa denA thA aura inake zatruoMko puraskAra, tathA DAkuoMkA mujArA ho gayA isameM burAI kyA huI. usa samaya lekhaka mahAzayako samajhameM isa prayojanavAdakA prayojana A sakatA hai| usa samaya ye loga kAMgaDe aura koiTe ke bhUcAlI kA tathA dhaMgAlake atyAcAroMmeM bhI IzvarakA vizeSa prayojana hai yaha kahanA bhUla jAyeMge aura nyAya ko duhAI dene lgeNge| yadi yaha prayojanavAda mAna liyA jAye tona to koI anyAya rahegA aura na atyAcAra / ina bhale zrAdamiyoMkI dRSTi meM balAtkAra aura jabarana sasarIva naSTa karane vA jabarana dharma parivartana jaise pApoM kA bhI kuchana kucha IzvarIya prayojana hai / isa liye yaha prayojanavAdako hamArA dUrase hI namaste hai / yadi Apa logoMko prazanna karane ke liye yaha mAna bhI liyA jAye ki isa saMsArakI ghaTanAoMkA kuchaprayojana
Page #780
--------------------------------------------------------------------------
________________ = ( 760 ) tabhI Apake Izvara kI siddhi nahIM hogii| vahA~ yaha prazna hogA ki Izvara kA bhI koI prayojana hai yA vaha niSprayojana hai / yadi prayojana hai to usake bhI kartA kI AvazyatA hogI aura yavi niSprayojana ( bekAra ) hai to aise Izvara kA mAnane se kyA lAbha hai| Adi aneka doSa hai / vizAlatA Age Apane jagata ko vizAlatA kA varNana karake yaha siddha karane kA prayatna kiyA hai ki isa vizAla jagatako koI alpa zaktizAlI va alpa jJAnI nahIM banA sakatA | sabase prathama to isa saMsAra kA bananA asiddha puna: buddhimatta kartA asiddha, yataH jaba isakA bananA hI prasiddha hai to kartAkA prazna hI nahIM utthtaa| aura yadi vizAla padArthakA kartA koI sarvaca va sarva zakti mAna hotA hai. to Izvara bhI vizAla hai usakA bhI koI kartA honA cAhiye / punaH usa dUsare IzvarakA bhI isa prakAra avasthA doSa AvegA / kartA haiM / Age Apane likhA hai ki "aba hama mukhya viSaya para Ate haiM, ki kyA Izvara sRSTikartA hai ? naiyAyikoMne Izvara meM ATha guNa mAne hai / saMkhyAdayaH paMca buddhiricchAyano'pi cezvare / bhASApariccheda || 34 || arthAt Izvara meM nimna likhita ATha guNa haiN| (1) saMkhyA (2) parimANa (3) pRthakatva ( 4 ) saMyoga (5) vibhAga (6) buddhi, (7) icchA (8) prayatna |
Page #781
--------------------------------------------------------------------------
________________ ( 138 ) inameM saMyoga aura vibhAga guru kriyA janya haiN| tathA buddhi yatna va icchA kevala nimitta kAraNa hone vAle guNa haiN| tathA yaha bhI smaraNa rakhanA cAhiye ki vaizeSika ke matAnusAra buddhi kSe hI prakArakI hai (1) anubhavAtmaka (2) smRti | ina donoMke bhI pramAtmaka pramAtmakado bheda hai| Azaya yaha hai naiyAyika, IzvarameM jJAna icchA aura prayatna, Adi guru mAnate haiM / tathA Izvarako jagata kA prayojaka karttA mAnate haiN| unakA kathana hai ki jisaprakAra kumhAra buddhi pUrvaka icchA sahita prayatna karake ghar3e ko banAtA hai| usI prakAra Izvara bhI jagata ko buddhi pUrvaka icchA sahita kriyA karake banAtA hai / isa liye ye loga Izvara ko brahmANDa kulAla kahate haiM / " samIkSA -- jisa prakAra mImAMsA darzanakArane tathA unake bhASya kAroM ne Izvara ke karttApane kA khaMDana kiyA hai isI prakAra vedAnta meM bhI vyAsa jI ne Izvara kA khaMDana kiyA hai / yathA-- adhiSThAnAnupapattezva // 2 / 2 / 36 isa sUtra kA zrI zaGkarAcArya ne do prakAra se artha kiyA hai| ** ( 1 ) tArkikoM kI Izvara viSayaka kalpanA bhI ayukta hai ( unakA kathana hai) ki jisa prakAra kumhAra miTTI ko lekara ( apane kArya meM) pravRtta hotA hai| usI prakAra Izvara bhI pudgala prakRti yA paramANuoM ko lekara ( jagata racanA meM) pravRtta hotA hai| parantu yaha kalpanA ThIka nhiiN| kyoMki nirAkAra Izvara paramANutroMse nitAnta bhinna honeke kAraNa Izvara kI pravRtti kA zrAzraya nahIM ho skte| (2) adhiSThAna kA artha zarIra hai aura Izvara ke zarIra nahIM hai, isa liye yahAM adhiSThAnakI anupapatti arthAt upalabdhi na honese vaha karttA nahIM hosktaa| abhiprAya yaha hai ki kartA kI vyApti zarIra ke sAtha hai / parantu Apa loga Izvara ke zarIra nahIM mAnate
Page #782
--------------------------------------------------------------------------
________________ ( 762 ) aisI avasthA meM baha azarIra hone ke kAraNa kartA nahIM ho sakataH 1 kAraNavaccet na bhogAdibhyaH // 40 // yadi indriyoM kI taraha usakI ( Izvara kI ) pravRtti mAno to ThIka nhiiN| kyoMki usa avasthA meM Izvara bhI bhogaroga meM phaMsakara Izvara gamA degA | antayatva sarvajJatA vA // 41 // artha -- antavAlA athavA alpakSa honese naiyAyikoM kA kalpita Izvara siddha nahIM hotA / ! abhiprAya yaha hai ki naiyAyika loga jIvoM tathA paramANuoM ko bhI ananta mAnate haiM. tathA pratyeka jIva kI tathA paramANu kI sakhA bhI bhinna bhinna mAnate haiN| aba yahA~ yaha prazna upasthita hotA hai ki jaba Izvara, jIva paramANu tInoM ananta mAne jAte haiM. so free apane aura jIvAdike anta ko jAnatA hai yaanthiiN| yadi kaho ki jAnatA hai taba to Izvara bhI ghanta vAlA ho gayA tathA jIva bhI ananta na rhe| aisI avasthA meM mokSa meM jAte jAte eka dina jIvoM kA saMsAra meM prabhAva bhI ho jAyegA / usa samaya yaha sRSTi Adi bhI nahIM rheNgii| phira vaha Izvara bhI kisa kA rahegA / yadi kaho ki Izvara apanA aura jIvAdi kA anta nahIM jAnatA to vaha sarvaza na rahA / aisI avasthA meM bhI usakA Izvaratva gayA / tathA tInakI saMkhyA bhI Izvara ke ananta hone kA khaMDana karatI haiN| priya pAThaka vRnda ! zrI zaGkarAcArya ne yahA~ aisI pravala aura tAtvika yukti dI hai ki IzvaravAda ko jar3a sahita ukhAr3a kara pheMka diyA hai| ApakA ki jaba paramANu aura Izvara prathaka jAtike dravya haiM, tathA unake guNa Adi saba bhinnara haiM, eka jar3e haiM
Page #783
--------------------------------------------------------------------------
________________ so eka cetana sarvajJa, pUrNakAma aura prAnanda maya ananta hai / ina do vibhinna jAti vAle dravyoM kA sambandha kaise ho sakatA hai / arthAt sambandha sajAtAMdha kA sajAtIya saMghAlA hai| yAde isa asambhava bAta ko bhI mAnaleM ki kisI prakAra unakA sambandha ho gayA to bhI Izvara kA Izvaratva nahIM rhegaa| kyoM ki usa avasthA meM yaha mAnanA par3egA ki Apake Izvara se adhika zakti paramANuoM meM hai jinhoMne Izvara taka ko bhI mohita kara liyA / ___ yadi kaho ki paramaNuoMne mohita nahIM kiyA apitu Izvarane hI smatha inase samgandha sthApita kara liyA to bhI Izvaratva naSTa ho gayA kyoM ki aisI avasthAmeM vaha eka patita aura bahuta hI shrdhaar| vyakti siddha hotA hai jo vyartha hI eka tumachutama coja se sambandha sthApita karatA phiranA hai| aisA viveka hIna vyakti Izvara nahIM ho dUsarI bAta yaha hai ki yadi usane indriyoMkI taraha isa jagatase sambandha sthApita kara liyA hai to usako isake sukha durastra Adi bhI bhogane pdd'eNge| kyoM ki saMsargaja doSoM kA honA Avazyaka hai| jisa prakAra jIva karma kA hai to usako janakA phala bhoganA par3atA hai, isI prakAra Izvara ko bhI sukha dukha aAdi bhogane pdd'eNge| yahAM eka prazna yaha bhI hai ki jaba sAMsarika duHkha bhogate 2 eka samaya prAtA hai tatha isako isa saMsAra se vairAgya ho jAtA hai. aura isase mukti cAhatA hai / Izvara kA bhI kabhI 2 isa prapaMcase vairAgya hotA hai yA nhiiN| yadi hotA hai to phira kauna nI zakti hai jo phira bhI isa vecArako mukta nahIM hone detii| aura yadi vairAma nahIM hotA to vaha Izvara, amanya jIvoM kI taraha niSkRSTa rahA / jaba vaha apanA uddhAra nahIM kara sakatA to auroM kA kyA khAka uddhAra karegA / jo svayaM hI bandhanameM par3A hai vaha to dUsaroMko kaise
Page #784
--------------------------------------------------------------------------
________________ ( 764 ) 1 chur3AvegA, isase siddha hai ki Izvara karttA nahIM ho sakatA / jisa prakAra mImAMsA darzanane tathA vedAnta ne IzvarakA khaNDana kiyA hai isa prakAra Apake hI darzanakAra RSi ne Apake isa kalpita karttA kA khaNDana kiyA hai / 1 kAryava Apane sabase prathama isa jagatako kArya siddha karanekA prayatna kiyA hai / parantu dArzanika jagata meM kAryatva bhI Aja taka eka pahelI hI banI huI hai, jisako Aja taka koI hala nahIM kara sakA hai / yadi hama yaha mAna bhI leM ki jagata kArya haiM to bhI pratyeka kArya ke liye kartAkI AvazyakatA hai yaha siddha nahIM hai| yadi hama yaha bhI mAna leM to bhI yaha siddha nahIM ho sakatA ki kartA Izvara hai aura amuka kA jIva tathA amukakA kartA svayaM jar3a amuka kAryakA padArtha hai| kyoMki satyArtha prakAzameM svayaM svAmIjI mahArAja ne svIkAra kiyA hai ki "kahIM kahIM yami. vAyu Adi jar3a padArthoMke saMyogase bhI jar3a padArtha banate rahate haiM" I yaha bAta pratyeka manuSya nityaM prati pratyakSa bhI dekhatA hai yadi hama ina saba praznoMkoM na bhI uThAyeM aura zrApake isa jagatako kArya hI mAna leM to bhI yaha prazna upasthita hotA hai kathanAnusAra kiM kArya aura kAraNa kise kahate haiM ? kyoMki hama pratyakSa dekhate haiM ki pratyeka vastu kAraNa bhI hai tathA kArya bhI / Apa hI ne isa lekha meM pAnI aura barphakA udaharaNa dekara likhA hai ki pAnI se barpha banatA hai, ataH hama pAnI ko kAraNa aura barphako kArya kheNge| parantu Apa jarA vicAra kareM ki jaba vahI varpha pighala kara pAnI ho gayA taba pAnI kArya huA aura varpha kAraNa / ThIka isI prakAra pratyeka padArtha kArya bhI hai aura kAraNa bhI hai| jaisA sonA jevarakA kAraNa hai aura punaH jevara se -
Page #785
--------------------------------------------------------------------------
________________ ( 765 ) sonA hone para sonA kArya aura jevara kAraNa hotA hai / vAstavika piTe dekhA jAza ko hAdI ra naI nA sone aura jevarameM kucha bhI antara nahIM hai| jevarameM sonA maujUda hai tathA vapha meM pAnI vidyamAna hai| yahAM meM' zabdakA prayoga bhI upacAra mAtra hai| nizcaya draSTise pAnI aura dharpha Adi meM bheda nahIM hai| dharpha pAnI kI hI paryAya avasthA) vizeSa hai| isI prakAra kArya aura kAraNa bhI pRthaka pRthaka nahIM hai apitu pUrva avasthAkA nAma kAraNa hai aura antara avasthAko kArya kahA jAtA hai| Apane svayaM hI yahAM para do prakAra ke kArya mAne haiN| eka saMzleSaNAtmaka dUsarA vizleSaNAtmaka. zrApa ke sundara aura tAyika zabda hai ki"vastusa: saMsArakI sabhI vastuyeM saMzleSaNa aura vizleSaNa nAmaka do kriyAoM dvArA banatI hai| hama inhIM zabdoko aura sarala bhASA meM kahe to saMzleSaNakA nAma "saMghAta aura vizleSaNa kA nAma bheda kaha sakate haiN| jainadarzanameM bhI likhA hai ki "mNdaadrmuH| bhedasaMghAtAbhyAM cAkSuSaH'(tattrArtha sUtra)arthAta bheda (vizleSaNa)se aNurUpa kArya sampAdana hotA hai tathA sthUla kArya saMghAta (saMzleSaNa) se yA bheda aura saMghAtase hotA hai| ataH Apake kathanAnusAra hI paramANu bhI kArya siddha ho gye| kyoMki apane svayaM likhA hai ki saba vastugeM ina do hI kriyA se banatI haiN| ata: aApakA yaha likhanA ki saMsAra meM eka sthAI tatva hai zrIra eka asthAI yaha galata siddha ho gyaa| kyoMki hama pratyakSa dekhate haiM ki jagata meM koI bhI pakSartha sthAI nahIM hai apitu pratyeka padArtha pratikSaNa paribartana zIla hai| yahI kAraNa hai ki jaina darzana ne 'sa' kA lakSaNa hI jatpAda vyayanovyayuktaM sat" kiyA hai| arthAt sat vaha hai jisameM utpAda aura vyaya ho / arthAt pratyeka padArtha paryAyarUpase asthira hai aura dravyarUpa se sthira hai| hama pratyakSa dekhate haiM ki
Page #786
--------------------------------------------------------------------------
________________ avasthA pratikSaNa badalatI rahatI hai, eka pahalI asthAkA nAza tathA dUsarIkA utpAda ( prakAza ) hotA rahatA hai| parantu jisameM graha utpAda aura vyaya hotA hai vaha dravya sthAI hai| usI dravyakI paramANu bhI eka avasthA (paryAya) hai kyoMki yaha bhI eka avasthA hai ataH avasthA honese yaha bhI sthAI nahIM hai| isI siddhAntako ma nizAne nakAra kiyA hai / zA. yaha hai ki mApane svayaM yaha siddha kara diyA hai ki paramANuse lekara sUrya Adi takakI saba vastuyeM banI huI hai, koI vizleSaNa kriyAse banI hai to koI saMzleSaNa kriyAse / zrApa ke siddhAntAnusAra saMzleSaNa kriyAse jagama arthAt pRthivI, cA~da sUraja Adi bane haiM. aura vizleSaNa kriyAse pralaya huI arthAt paramANu bane to jisa prakAra jagatakA kato Izvara hai usI prakAra pralaya meM paramAroM kA katA bhI Izvara siddha hogayA / tathA jaba yaha niyama bhI siddha ho gayA ki jo kArya hai vahI kAraNa bhI hai isI prakAra jo kAraNa hai vahI kArya bhI hai to yahI niyama Izvara para bhI nirdhArita hotA hai ata: Izvara jaba jagatakA kAraNa hai to vaha kArya bhI avazya hogA. jaba kArya hogA taba usake kartAko bhI AvazyakatA hogI. Adi Adi / parantu jahAM zrAstikavAdane do prakAra ke kArya mAne haiM, eka vizleSaNa kiyA paraka aura dUsarA saMzleSaNa kriyA paraka vahAM naiyAyikoM ne kAya kA lakSaNa mAvayavatva hI kiyA hai| yathA-kAryasvamapi siddhaM cena AmAdeH sAvayavatvataH" ( sarva siddhAnta maMgraha) arthAta pRthivI AdikA sAvayavatva honese kArya tva siddha hai| unakA kathana hai ki paramANA aura prAkAzake bIca meM jitane zravAntara pariNAma vAle dravya hai ve saba kArya haiN| kyoMki ve saba kArya hai ! unakA madhyama parimANatva honA unako sAvayava siddha karatA hai aura jo sAvayava hai vaha kArya hai|" avAntara mahatvena vA kAryatvAnumAnasya sukaratvAn'" sArAMza yaha ki
Page #787
--------------------------------------------------------------------------
________________ naiyAyikoM ne kevala sAvayava padArthako hI kArya mAnA hai| aura yaha nirvivAda hai ki sAvayabalya saMzleSaNAtmaka kriyAkA hI pariNAma hai| ataH yaha siddha hai ki naiyAyika loga saMzleSaNAtmaka kiyAke liye kAkI zrAvazyakatA samajhate haiN| isakA to vizeSa vivecana mAge kartA' prakaraNa meM kareMge, yahAM to kArya kA prakaraNa hai, ataH yahAM to yaha dekhanA hai ki naiyAyikIkA yaha lakSaNa ThIka hai yA nhiiN| kAya kaarnn| saMbaMdha darzanazAstra meM cAra sarahakA mAnA gayA hai| ?) asat se sat kI utpatsi ( bauddha) (2)sana se asan kI utpatti ( vedAnta ) {3) san se sat kI utpatti ( sAMkhya ) (4) asat kArya pAda yA prAraMbhavAda ( naiyAyika) ina naiyAyikoM ke siddhAnta kA nAma prArambhayAda athavA asam kAryavAda hai| isakA abhiprAya yaha hai ki boja ke nAza hone para aMkura utpanna hotA hai aura aMkura ke nAza ho jAne para vRkSa utpanna hotA hai inakA kathana hai ki zrIja meM vRkSa nahIM hai apitu vRja eka pRthaka nayA padArtha utpanna huA hai| prazastavAda bhASya meM kahA hai ki miTTI se ghaTa pratyakSa se hI pRthaka dekha rahe haiM / yadi donoM eka hote to ghar3e kA kAma miTTI hI de sakatI thI. aisI avasthA meM ghaTa banAne kI sAvazyakatA na thI . parantu sAMkhya darzanane aura ghevAnta ne isa asat kAryavAdakA tIna svaeDana kiyA hai / vartamAna vijJAna ne bhI isa bAda ko asvIkAra kiyA hai / usane apane prayogoM dvArA satkAryava da kI puSTi kI hai / sAMkhyakAra kA kathana hai ki kAraNa meM kArya vidyamAna rahatA hai. isa bAta ko siddha karane ke liye Izvara kRSNa nimna pramANa dete haiMasadakAraNAdupAdAna grahaNAsavaisaMbhavAbhAvAt / zaktasya zakyakaraNAkAraNa bhAvAca satkAryam"(sA0 kA06)
Page #788
--------------------------------------------------------------------------
________________ ( 768 ) 'I-- yadi bhArata meM pAnI kA mAmIlA te zrAkAza puSpa kI taraha vaha kabhI utpanna nahIM ho sktaa| sana kI utpatti hotI hai / upAdAna kA hI grahaNa hotA hai, arthAta zAli bIz2a hI zAlikA upAdAna kAraNa hotA hai. gehUM zrAdi nahIM hote| sabase saba vastueM utpanna nahIM hotI. tilAse hI nala nikalatA hai bAlU yAdi se nahIM, zaktimAna kAraNa bhI zakya kArya ko hI janma dete haiM tathA kAraNa ke hone para hI kArya hotA hai ataH ina pAMca hetuoM se jJAta hotA hai ki kAraNa meM kArya sadA vidyamAna rahatA hai / __ isI prakAra vedAnta darzana ke dvitIya adhyAyameM zrI zaGkarAcArya jI ne asat kAryavAda kA bar3I pravala yuktiyoMse khaMDana kiyA hai| bRhadAraNyakopaniSad bhASyameM Apane satkAryavAdakA bahuta hI sundara aura tAtvika vivecana kiyA hai| Apa likhate haiM ki sarva hi kAraNaM kArya mutpAdayat pUrvotpaznastha kAryasya tirodhAnaM kurvan kAryAntaraM mutpAdayati / ekasmin kAraNe yugadadaneka kArya virodhAt"Adi arthAt jaba kAraNa eka kArya ko utpanna karatA hai, taba vaha dUsare kArya kA tirodhAna kara detA hai, usa kArya ko chor3a detA hai kyoM ki eka kAraNa meM eka sAtha aneka kAryoM ko vyakta karane kA virodha hai kintu eka kArya ke tirohita ho jAne mAtra se kAraNakA nAza nahIM hotA, kAryokA artha hai abhivyakta honA arthAt ( jJAna kA viSaya honA ) aba vidyamAna ghaTa sUrya ke prakAza meM nahIM dIkhatA isase siddha hai asana kArya kI kabhI pratIti nahIM ho sktii| jaba taka ghaTakI abhivyakti nahIM hotI usa samaya taka ghaTa miTTI paryAya meM vidyamAna rahatA hai| ataH utpattise pUrva ghaTa Adi vidyamAna rahate haiM, kintu unameM svarUpa para aAgharaNa hone ke kAraNa unako
Page #789
--------------------------------------------------------------------------
________________ (766) abhivyakti nahIM hotii| gItA ne bhI nAsato vidyate'bhAvaH nAbhAvo vidyate sataH " kahakara isakA samarthana kiyA / tathA chAndo gyane "kathamataH saMbjAyet" kahakara puSTiko astu yahAM prakarA yaha hai ki naiyAyikoM kA siddhAnta asatkAryavAda hai / isI liye unhoMne kArya kA lakSaNa ( prAgabhAva pratiyogitvaM kAryatvam ) kiyA arthAt jo prAga abhAva kA pratiyogI hai vaha kArya haiN| yaha lakSaNa utpatti se pUrva kArya kA abhAva pradarzanArtha hI kiyA hai| yahAM prazna yaha upasthita hotA hai ki, sAvayava, kArya kI utpatti bhI avayava ke nAza se hI mAnanI hogii| yadi aisA na mAneM taba to asata kAryavAda samApta hotA hai| aura yadi yaha mAneM ki avayavoM kA nAza ho jAnepara sAvayavastra utpanna hotA hai to paramANu nityatvavAda kA ghAta hotA hai| ataH ubhayataH pAzA rajju" nyAya se naiyAyika baMdha jAtA hai / ataH kArya kA lakSaNa sAvayatva ThIka nahIM yadi satkAryavAda ko mAna kara kAryakA lakSaNa sAvayavatva kiyA jAya. to bhI hamAre pakSa kI puSTi hotI hai, usa avasthA meM sAvatra bhI kArya rahegA tathA yahAM kAraNa bhI isI prakAra niravayava kAraNa bhI aura kArya bhii| kyoMki satkAryavAda ke anusAra niravayava meM sAvayavatva vidyamAna haiM aura sAvayava meM niravayavatva | vahAM to kevala prakaTa hone kA nAma hI kArya hai / athavA isako yoM bhI kaha sakate haiM ki kArya aura kAraNa sApekSa zabda haiN| sonA tAra kA * -- kAraNa hai aura tAra jevara kA kAraNa hai / ataH tAra kAraNa bhI hai. aura kArya bhI hai. isI prakAra saMpUrNa padArthoM ke viSaya meM yahI kArya kAraNa bhAva hotA hai| ataH yaha siddha haiM ki kArya kI kAraNa se pRthaka sattA nahIM hai, apitu kAraNa kI eka avasthA kA nAma kArya hai| tathA eka avasthA kA nAma kAraNa haiN| ataH jagata hI nahIM apitu paramANu Adi bhI kArya hai| isI prakAra Izvara bhI kArya siddha ho gayA /
Page #790
--------------------------------------------------------------------------
________________ ( 770 ) kArya yadi kArya kA lakSaNa 'prAgabhAva pratiyogitva' kareM to sUrya Adi kA prabhAva siddha nahIM hai| svayaM vedoM meM bhI inako nitya mAnA hai / jaisA ki hama se sipa kara cuke haiN| vartatAna vijJAna ne uparokta matakI puSTi kI hai| ataH yaha lakSaNa jagata ko kArya siddha karane meM asamartha hai / yadi kArya kA lakSaNa, sAvayavatva kareM to bhI ThIka nahI kyoM ki usameM bhI aneka doSa haiN| prathama to yahI prazna hai ki sAvayatra kahane kA abhiprAya kyA haiM / (2) kyA sAcayyakA artha avayava pravRtti hai ( arthAt avayavoM kA aviSkAra ) aisA isakA artha hai| yadi yaha artha kiyA jAye taba to yaha lakSaNa avayavoM meM bhI hai| ataH lakSaNa vyabhicArI hai / ( 2 ) avayavoM se banA huA yaha artha kareM, to sAdhya sama hetvAbhAsa hai / kyoM ki jagata kA abhAva hI asiddha hai| jaisA ki hama pahale lakSaNa meM likha cuke haiM / ( 3 ) yadi isakA artha avayava ( bahupradezI ) bAlA kareM to AkAzAdi meM ativyApti haiN| kyoM ki ve bhI bahuta avayava vAle ( bahupradezI) haiN| aisI avasthA meM ve saba tathA svayaM Izvara bhI sakartRka siddha hogaa| kyoM ki vaha bhI sarvavyApaka mAnA jAtA hai| pAvo'sya vizvAbhUtAni" mantra meM hI usake cAra avayava batAye gaye haiM / ataH yaha lakSaNa bhI ayukta haiM / | (4) zeSa rahA 'vikArI' arthAt yadi sAvayava kA artha vikArI arthAt pariNamana zIla kiyA jAye to prakRti paramANu, AtmA aura Izvara bhI saba kArya ho jAyege, punaH unakA bhI karttA mAnanA pdd'egaa| prakRti aura paramANu vikArI hai yaha hama pahale siddha kara cuke
Page #791
--------------------------------------------------------------------------
________________ ( 771 ) hai AtmA pratyakSameM ho vikArI hai, vikArI hone ke kAraNa hI yaha mukti kI icchA karatA hai / zeSa rahA Apa kA kalpita Izvara usako to Apane hI jagatakA karttA banA kara vikArI anA diyaa| kyoM ki yaha niyama hai ki vikArI hI karma karane meM pravRtta hotA hai| ataH yaha bhI lakSaNa ThIka nahIM hai / sAvayava ke pUrvokta cAra hI artha ho sakate haiN| una cAroM se Apake svArtha siddhI nahIM ho sakatI / ataH jagata kArya nahI hai / jaba Apa isako kArya hI siddha nahIM kara sakate to isake kartA kA to prazna ho nahIM utpanna hotA / yadi "tuSyantu durjanAH " jaya isa nyAya se jagata ko Arya sTIkara kI kara diyA to bhI isa kArya sambandha kA kartA Izvara siddha nahIM ho sakatA / kyoMki kAraNa aura kArya meM anvayavyatireka sambandha kA pAyA jAnA Avazyaka hai / anyatra vyatireka pro0 harimohana jhA ( zrI0 ena0 kAleja paTanA ) ne bhAratIya darzana paricaya ke vaizeSika darzana meM likhA hai ki- 'kAraNa kArya atireka sambandha rahatA hai| arthAt jahAM kAraNa rahegA vahAM kArya avazya hogA / jahAM kAraNa na rahegA vahAM kArya bhI hogA 1 "kAraNabhAvAt kArya bhAvaH " " kAraNAbhAvAt kAryAbhAvaH" vaizeSika darzana pR0 128 abhiprAya yaha hai ki kAraNa aura kArya kA sambandha anya aura vyatireka se hI jAnA jA sakatA hai| dUsare zabdoM hama yaha bhI kaha sakate haiM ki kAraNa aura kArya ke sambandha kI vyApti ke liye sapakSa aura vipakSa honA bhI Avazyaka hai / ataH hama saMkSepa
Page #792
--------------------------------------------------------------------------
________________ ( 72 ) meM pakSa pakSa vipakSa kA lakSaNa karake isako spaSTa kara dete haiN| tAki pAThakoM ko samajhane meM sugamatA ho jAye / ( pakSa ) " saMdigdha sAdhyavAna pakSaH " arthAt jisameM sAdhya ko siddha karanA hai usako pakSa kahate haiN| jaise parvata para agni hai| yahAM agni jo sAdhya hai. usako parvata para siddha karanA hai. ataH parvataM pakSa huA / I ( sapakSa ) nizcita sAdhyavAna ko sapakSa kahate haiM "nizcita sAdhyavAn sapataH " arthAt - sAdhya jisameM nizcita rUpase ho vaha sapakSa hai| jaise rasoI ghara meM agni nizcita rUpa se dekhI gaI hai / ataH rasoI ghara huA sapakSa | ( vipakSa ) " nizcita sAdhyAbhAvAn vipakSaH / " jahAM nizcita rUpa se sAdhya kA abhAva hai vaha vipata hai / jaise tAlAba meM agni nahIM hai / ataH tAlAba vipata hai / ataH kAraNa kArya sambandha siddha karane ke liye ina tInoM kI AvazyakatA hotI hai| jaise yadi parvata para agni siddha karane ke liye jahAM pakSa rUpI parvata kI AvazyakatA hai vahAM usake sapakSa rasoI ghara aura vipakSa tAlAbakI bhI AvazyakatA hai / yaha anya sapakSa hai aura vyatirekatAlAba Adi haiN| yaha anvayavyatireka do prakAra ke hote haiM / eka deza paraka dUsare kAla paraka / aba jo padArtha nitya aura sarvavyApaka hotA hai| vaha kisIkA kAraNa kartA) nahIM ho sakatA / kyoM ki nitya aura sarva vyApaka meM na to anya sapakSa bana sakatA hai aura na vyatireka ( vipakSa ) hI bana sakatA hai| binA anvaya aura vyatireka ke avinAbhAva siddha nahIM ho sakatA yahI kAraNa hai ki naiyAyikoM ne nitya vibhu padArtha ko kAraNa nahIM
Page #793
--------------------------------------------------------------------------
________________ mAnA / kyoM ki unhoM ne kAraNakA lakSaNa hI -"ananyathA siddha niyatta pUrvavartitva" kiyA hai / arthAt jo anyathA-siddha na ho aura aura niyatta pUrvavarti ho use kAraNa kahate haiN| naiyAyikoM ne pAMca anyathA siddha mAne haiN| unameM vibhu ko tRtIya anyathA siddha mAnA gayA hai ataH siddha hai ki Izvara jagama kA kartA nahIM ho sakatA jaina darzana ne bhI kahA hai| hetunAnvayarUpeNa vyatirekeNa sidhyati / nityasyAvyatirekasya kuto hetutva saMbhavaH // abhiprAya yaha hai ki hetu meM donoM bAteM anvaya aura vyatireka honI cAhiye / jaise jahAM jahAM jJAna hai vahAM vahAM cetanatA hai, jaise bhanuSya pazu Adi yaha to huaA anvaya, isakA vyatireka huA jahAM jahAM jJAna nahIM hai vahAM vahA~ catanya mI nahIM hai jaise dIvAra miTTIke pAtrAdi yaha huA vyatireka ! yaha hI isa bAtako siddha karatA hai ki caitanyakA aura jJAnakA sAhacarya hai / parantu aApake IzvarameM yaha vyatireka siddha nahIM ho sakatA kyoMki Apa usako sarva vyApaka mAnate hai / abhiprAya yaha hai ki aApake kathanAnusAra jagatakA kartA Izvara hai. aba jahAM jahAM Izvara haiM yahAM vahAM jagat hai yaha to Apa kaha sakoge parantu Apa yaha nahIM kaha sakate ki ahAra Izvara nahIM hai vahAM 2 jagat mI nahIM hai| ataH isakA vyatireka nahIM hai| aisI avasthAmeM yaha kAryakI siddhi nahIM kara sktaa| tathA ca pakSakA. sapajJa va vipakSa donoM hoM tabhI pakSa dakSa kahalA sakatA hai| yathA parvata para agni hai. dhUma honese rasoI gharakI trh| isameM parvata pakSa rasoI ghara sapada tathA tAlAba Adi vipakSa hai / isI prakAra ApakA jagata hai pakSa, aba isakA na to sapA hai aura na vipakSa / ataH yaha pakSa bhI nahIM bana sakatA
Page #794
--------------------------------------------------------------------------
________________ ( 774 ) tathA Izvarako sarvadA aura sarvavyApaka mAnA jAtA hai| paraMtu kabhI 2 pralaya AdimeM kArya nahIM bhI hai ataH anvaya bhI nahIM ho sakatA / ataH Izvara jagata kartA nahIM hai| kAryatva zrApa likhate haiM ki-'vinA adhika parizrama kie yA vinA bAkI khAla nikAle bhI yaha to zAyada sabhI mAnate haiM ki jina vastuNe yA ghaTanAloko ima samaya meM dekhate haiM Ana sayakA prAraMbha hotA hai. arthAt yaha anitya hai| koI vastu aisI nahIM hai, jisa para kAlakA prabhAva na ho| purAnese purAne vRkSako lo| yaha mAnanA par3egA ki vaha kabhI utpanna huA thaa| purAnese purAne pahAr3a ko dekho| usake AdikA bhI patA laga jAyagA / aAjakalake vijJAna vettA apane parIkSAlayoM meM isI bAtakA anveSaNa karate rahate haiM ki amuka panArtha kaise banA ? jyoM lo jI ( Geology ) arthAt bhUgarma vidyAne patA lagAyA hai ki amuka parvata yA amuka caTTAneM kisa prakAra aura kaba banI ? jisa himAlaya parvatako hama samasta pRthvIstha padArthoMkA pitA yaha kaha sakate haiM vaha bhI kabhI to utpanna huyA hI hogaa| bhinna 2 sthAnoMkI miTTo sRSTi racanA kI bhinna 2 avasthAnoMkA itihAsamAtra hai / eka vastu dUsarekI apekSA nahIM hai kyoMki usake bananekA eka kAla niyata hai| vRkSakA phUla patta se nayA hai / pattA jar3ase nayA hai / vRkSa kI jar3a usa miTTAMse naI hai, jisameM vaha utpanna huaa| miTTI usa caTTAnakI apekSA naI hai jisa para vaha jamI huI hai, caTTAna pRthvIke talako apekSA naI hai / pRthvI ko bho kaI avasthAeM batAI jAtI haiN| kahate haiM ki pahale yaha Aga kA golA thA jo ThaMDA hote hote ima avasthA meM pahuMcA hai| jisa prakAra aMgAra para ThaMDA hone ke samaya sikur3ana
Page #795
--------------------------------------------------------------------------
________________ ( 77k ) par3a jAtI hai usI prakAra pRthvIkA golA jaba ThaMDA hone lagA to usameM sikur3ana par3a gaI U~ce sthAna pahAr3a bana gae aura nIce sthAna samudra bana ge| isa prakAra (Physics) aura rasAyana zAstra ( Chemisty ) ke paMDitoMne jala vAyu AdikA bhI vizleSaNa (Analysis ) kiyA aura unake una tatvoM ko alaga karake dikhA diyA jinake saMyoga se yaha bane the| yaha dUsarI bAta hai ki ina padArthoMkA Arambha kAla hamArI A~khoM ke sAmane nahIM hai| parantu kucha ko to hama apanI A~khase nitya prati banate dekhate haiM aura dUsaroMkA vizleSaNa karake yaha jAna sakate haiM ki yaha kabhI bane the / vastutaH kisIse pUchA jAya ki becanI huI cIja kaunasI hai? to vaha na batA skegaa| vaha indriyAM jinase hama jJAna prApta karate haiM aura vaha padArtha jinakA jJAna prApta kiyA jAtA hai yaha donoM hI bane hue padArtha pratIta hote haiN| vaijJAnikoMkA vizeSa prayatna hI isI liye hotA hai ki una mUla tatvoMkA patA lagAyA jAya jo svayaM nahIM bane aura jinase anya padArtha bane haiN| parantu dIrghakAla ke prayatna se bhI vaha apane isa kAma meM saphala nahIM hue| jinako pahale maulika tatva samajhA jAtA thA vaha ava saMyukta padArtha siddha ho cuke haiN| aura jinako Aja kala mUla tatva samajhA jAtA hai unake liye bhI nizcaya karake yaha kahanA kaThina hai ki unake mAtA pitA koI dUsare tatva to nahIM hai| phira yadi nizcita ho jAya ki amuka padArtha mUla tatva hai to bhI jisa avasthA meM vaha hamAre sammukha hai| vaha to phira bhI banI huI hI hai kyoMki vaha apane hI paramANuoM se banA hai| udAharaNa ke liye mAnA ki sonA tatva hai / parantu sonekI DalI tor3I jA sakatI hai. soneke jina aNuoM se vaha DelA banA hai vaha avazya kisI na kisI samaya kisI na kisI sAdhana dvArA saMyukta hue hoge
Page #796
--------------------------------------------------------------------------
________________ / 746 ) jisa vastuko hama tor3a sakate haiM usake banA huA siddha karanemeM kyA Apatti hai ? aura saMsArameM aisI kauna sI vastu hai jo tor3I nahIM jA sakatI ? vastutaH saMsArakI sabhI vastueM vizleSaNa ( analysis) aura saMzleSaNa ( synthesis ) nAmaka do kriyAoM hAyA mAgahI hai| mAno nihIM ho pAnIko minara naI cIja canA dete haiM, jaise phUloMke guladaste yA pahale kucha cIjoMko tor3a DAlate haiM aura unake Tukar3oMko jor3a kara eka naI cIja anA dete haiM jaise makAmakA drvaajaa| ____yahAM eka bAta kahI jA sakatI hai| sAina (science) vettA yaha kaha sakate hai ki saMsArakI sabhI vastuyeM tatvoMse banI haiM paraMtu vaha tatva kisIse nahIM bane / arthAt vizleSaNa karate karate hama paramANuoMkI eka aisI avasthA para pahuMca sakate haiM ki jisake Age vizleSaNa ho hI nahIM sakatA / isalie una paramANuoMkA bananA sila nahIM ho sakatA yaha to ho sakatA hai ki una paramAzuoMke milanese dUsarI cIj bana gaI. parantu yaha kaise mAnA jAya ki vaha paramANu bhI kisI anya padArthase bane haiM / yadi kabhI yaha siddha bhI ho gayA ki jinako hama paramANu ( parama aNu) kahate haiM vaha bhI kinhIM anya cIjoMke milanese bane hai to hama ina banI huI cIjoMko paramANu na kaha kara dUsaroMko paramANu kahane lgege| isa prakAra aMtako eka aise sthAna para avazya pahuMcanA par3egA jahAMse Age nahIM cala skte| isI AkSepa ko mahAzaya J. S Mill ne apanI Three essays in Rebgion nAmaka pustakameM isa prakAra varNana kiyA hai: "sRdhimeM eka sthAI tatya hai, aura eka asthAyI / pariNAma sadA pahale pariNAmoM ke kArya rUpa hote haiN| jahAM taka hamako jJAta hai sthAyI sattAyeM kArya rUpa hai hI nhiiN| yaha satva hai ki hama ghaTa
Page #797
--------------------------------------------------------------------------
________________ (us) nAoM tathA padArthoM donoM ko hI kAraNoM se banA huA kahA karate haiM, jaise pAnI AksIjana aura hAIDrojana se milakara banA hai| paraMtu aisA kahane se hamArA kevala itanA tAtparya hotA hai ki jaba unakA astitva Arambha hotA hai to yaha Arambha kisI kAraNakA kArya rUpa hotA hai parantu unake astitvakA prArambha padArtha nahIM hai kiMtu ghaTanA mAtra hai| yadi koI yaha zrAkSepa kare ki kisI vastu ke astitva ke ArambhakA kAraNa hI usa vastukA bhI kAraNa hai to maiM zabda prayogake lie isase jhagar3A nahIM karatA / parantu usa padArtha meM vaha bhAga jisake astitvakA Arambha hotA hai sRSTike asthAyI tatva se sambandha rakhatA hai| arthAt bAhirI rUpa yathA vaha guNa jo rasih saMyoga athavA saMzleSaNa se utpanna ho jAte haiN| pratyeka padArtha meM isase bhinna eka sthAyI tatva bhI hai. arthAt eka yA aneka vizeSa maulika sattAeM jinase vaha padArtha banA hai aura una isa tAke apane dharma / hama inake astitva ke Arambhako nahIM mAnate | jahAM taka manuSya ke jJAnako sImA hai vahAM taka yahI siddha hotA hai ki unakA Adi nahIM aura isalie unakA kAraNa bhI nhiiN| hA~ yaha svayaM pratyeka hone vAlI ghaTanA ke kAraNa yA sahAyaka kAraNa avazya haiM * 1 *There is in nature a permanent, element and also a changable the effects of previous change the permanent existances, so far as we know, are not effects at all. It is true we are accustomed to say not to only of events, but of objects, that they are produced by causes, as water by the union of hydrogen and oxygen. But by this we only mean that when they begin to exit there beginning is the
Page #798
--------------------------------------------------------------------------
________________ (5) hamako mila mahodayI yaha bAta mAnanemeM kucha bhI saMkoca nahIM hai / hamArA bhI vastunaH yahI mata hai ki saMsAra sthAyI tathA asthAyI ina do vastuoMke mela se banA hai| asthAyIko saMskRtakI pustakoM meM "nAma aura rUpa" se pukArA hai aura sthApIko mUla effect of a cause. But there beginning to exit is not an object, it is not an event. If it be objected that the causeof a thing's beginning to exit may he said with property to be the cause of the thing it self. I shall not quarrel with the expression, but that which in an object begins to exist is that in it which belongs to the chargeable elments in the pronature, the outward form and perties depending on mechanical or chemical combinations of its component parts. There is in every object another and a permanent element, Viz the specific elementry substance substances of which it consists and the inherent properties. These are not known to us as beginning to exist within the range of human knowledge they had no beginning, and consequently to cause. Though they themselves are cause or concauses of every thing that takes place. Experience therefore affords no evidence, not even analogies, to justify our extending to the apparently immutable, a generalsation grownded only on our observation of the changeable. or
Page #799
--------------------------------------------------------------------------
________________ { jujuha ) tatva | parantu isameM sandeha nahIM ki mUla tatva aura nAma rUpase mila kara hI jagat banatA hai / isa lie jagatkA bananA arthAt kArya siddha hotA hai / * paramANuoM ke viSaya meM maulika vijJAna vettAoM meM matabheda hai / sAiMsa sambandhI anveSaNa ho rahe haiN| kucha loga kahate haiM ki vastutaH paramANu koI cIja nahIM aura vaha mUla tatva jisase saMsAra banA hai kevala zaktike kendra haiN| parantu hameM isa matake anusAra bhI yaha mAnanA par3egA ki koI na koI samaya aisA avazya hogA jaya zaktike yaha kendra apanI maulika avasthA se cala kara jagat kI vartamAna avasthA taka pahuMce hoMge / arthAt yaha sRSTi racI gaI hogii| yadi sRSTi racI gaI to avazya isa ko kArya kahanA par3egA / 1 kucha logoM kA yaha bhI kahanA hai ki sRSTi ke racaneke liye paramAdhoM meM paraspara milane kI AvazyakatA nahIM hai, sRSTi meM eka mUla satya hai jisako prakRti kahate haiM yahI mUla tatva pariNAma se sRSTi ke rUpa meM ho jAtA hai jisa prakAra pAnI barpha ho jAtA hai| hama ina bhinna matoM kI mImAMsA nahIM krte| isa sthAna para hamArA yaha prayojana yaha nahIM hai ki hama mUla tatvake viSaya meM koI AlocanA kareM | hama to kevala eka bAta ko darzAnA cAhate haiM vaha yaha hai ki sRSTikA Arambha hai| koI samaya hai jaba yaha sRSTi banatI hai| parimAvAdiyoM ke mata meM bhI pariNAmakA samaya hotA hai| pariNAma bhI eka prakArakA kArya hI hai| mAnA ki varphakA mUla tatva vahI hai jo pAnI kA hai parantu pAnI aura varpha eka hI vastu nahIM hai, na koI ina donoM se eka hI Azaya samajhatA hai| pAnI se barpha banane meM eka samaya lagatA hai| barpha ko hama kArya aura pAnIko kAraNa kaha sakate haiN|
Page #800
--------------------------------------------------------------------------
________________ hAM dArzanikoM kA eka mata hai jo sRSTi ke kAryatva para kisI aMza meM AkSepa karA : yaha hai nivAsI "atAtviko anyathA bhAvaH vivarta iti udIritiH // " jo vastu na ho aura mAlUma par3e jasakA nAma viyatta hai jaise sAMpa nahIM hai, aura mAlUma par3atA hai| yA jala nahIM hai aura pratIta hotA hai| kucha dArzanikoM kA mata hai ki saMsAra vastutaH eka bhramAtmaka kalpita vastu hai, yA yoM kahanA cAhiye ki kalpanA mAtra hai| svapna meM manuSya ko hAthI ghor3e vRkSa Adi sabhI dikhAI dete haiM / aAMkha khulane para kucha nahIM rhtaa| isI prakAra isa saMsAra ko bhI svapna ke samAna dekha rahe hai / jaba hamArI jJAna kI prAMkha khulatI hai to yaha svapna hamArI AMkhase lupta hojAtA hai| isa matake anuyAyiyoM kI dRSTi meM saMsAra koI vastu nahIM phira isa ko kArya kaise mAnA jAya yahAM sthAyI aura asthAyI kA zazna hI nhiiN| inakA to kevala yaha kahanA hai ki jisako hama vyavahArika bola cAla meM 'saMsAra" kahate haiM yaha tAtvika dRSTi se svapna mAtra hai| vastutaH saMsAra kI yaha bhinna bhinna vastueM jinakI bhinnatA hI eka vicitratA utpanna kara rahI hai, svapna se adhika aura kucha nahIM hai, mUla tatva eka hai / jisako brahma kahate haiN| hama yahAM svamavAda" yA "eka brahmavAda" para kucha nahIM kahanA caahte| yaha ThIka ho yA na ho| parantu jo loga sasAra ko svapna mAtra mAnate haiM unako yaha to avazya hI mAnanA pdd'egaa| nimitta kAraNa zrAge zrApa likhate haiM ki Upara hama vaizeSikoM ne jo Izvarake pATha guNa batAye haiM. unakA kathana kara Aye haiM / naiyAyikoM ne bhI kahA hai ki
Page #801
--------------------------------------------------------------------------
________________ ( 781 ) icchApUrvaka kartA tvam prabhutvamasvarUpatA / nimitta kAraNeSveva nopAdAneSu kahiM jita || arthAt iccha pUrvaka, kriyA karanAprabhu (svAmI) honA tathA kArya ke samAna svarUpa vAlA na honA yaha nimitta kAraNa meM hI hotA hai, upAdAna kAraNa meM ye bAteM nahIM hotii| Adi. nimitta kAraNa ke liye naiyAyikoM kA kathana hai ki : jisakA apanA svarUpa hI kAryAkArya ho usako upAdAna" kAraNa kahate haiN| jaise ghaTakA upAdAna kAraNa miTTI hai. nyAya zAstra kI paribhASA meM isIko "samavAyi" kAraNa kahate haiM. yaha upAdAna kAraNa do prakAra kA hai, eka Arambhaka upAdAna. dUsarA pariNAmi upAdAna bahuta se padArtha mile huye avayava se eka kArya bana jAne kA nAma "Arambhaka" aura usa kAraNarUpa padArtha kA pariNAmasvarUpa badala kara kArya kA ho jAnA " pariNAmI upAdAna kahA hai. jaise dUdha se dadhi Adi, mAyAbAdI tIsarA vipattise upAdAna bhI mAnate haiM / anya meM anya kI pratIti Adi, aura yaha avidyA kA pariNAma tathA cetana kA vivartta hai viSanta' vAstava meM svasvarUpa na tyAgane ko kahate haiM aura nimitti kAraNa usako kahate haiM jo kAryAkAra na hokara aura jJAna icchA, yatna vAlA hokara kAryako banAye, jaise jIvAtmA apane zarIra ke bAhara bhItara ke yathAzakti kAryoM kA karttA hai| aura jo upAdAna kAraNa meM sambandhI hokara kAryakA * janaka ho usako asamavAyi" kAraNa kahate haiM. jaise tantuoM kA saMyoga paTakA asamavAyi kAraNa hai aura jo ukta tIna prakAra ke kAragA se bhinna ho vaha sAdhAraNa' kAraNa kahalAtA hai. jaise ki ghaTAdikoM kI utpatti deza kAla AkAzAdi sAdhAraNa kAraNa haiM / :: 4
Page #802
--------------------------------------------------------------------------
________________ (WER ) cAstikavAda aura nimittakAraNa Dr. Ward gives us the very best and clearest example of cause that we can have "the influx of a man's mental volitions in to his bodily acts" (p. 35 ) "It not only follows ofter. It follows from. It is its result, its effects. The act of will is its cause" ( p 36) arthAt Tara vArDa ne kAraNa kA sabase acchA udAharaNa diyA hai - manuSyako icchA zakti kI usake zArIrika vyApAra meM praviSTi" ( 0 35) " ( kArya ) na kevala ( kAraNa se ) pIche hotA hai kintu kAraNa ke dvArA hotA hai| yaha usakA kArya yA pariNAma hai / icchA zakti bhI kriyAmeM kAraNa haiM / " ( 036 ) vArDa se acchA lakSaNa annamabhaTTa ne apanI tarka saMgraha kA tarka dIpikA meM diyA hai| upAdAna gocarA parokSajJAna cikIrSAkRtimatvaM kartRtvaM / arthAt karttA yA nimitta kAraNa vaha hai jisameM nIce likho tIna bAteM hoM / (1) upAdAna gocara aparokSa jJAna arthAt upAdAna kAraNakA aparokSa yA nikaTatama jJAna jaise kumhAra ko miTTI kA / (2) cikISI ( kAma karane kI icchA ) Monday always comes before Tuesday, yet I never heard any one call Monday the cause of Tuesday, Darkness always comes before sunrise, yet darkness is not the cause of sunrise (p. 35
Page #803
--------------------------------------------------------------------------
________________ ( 2) samIkSA-uparokta vivecanase yaha siddha hai ki nimiti kAraNa ke viSaya meM bhI aneka vivAda hai / ataH jaba taka yaha siddha naho jAye ki nimitta kAraNa kise kahate haiM. usa samaya taka Izvarako nimiti kArae batAnA sAdhyasama hetvAbhAsa hai / tathA ca ina saba bAtoMkA uttara vistArapUrvaka diyA jAcukA hai / tathA yahAM bhI saMkSepa meM uttara likha dete hai ki ye saba prazna usI samaya upasthita hosakate haiM jaba ki yaha siddha ho jAye ki yaha jagata anAdi nahIM hai apitu kisI samayavizeSa meM banA hai| parantu yaha siddha kara cuke haiM ki yaha jagata anAdi nidhana hai, na kabhI banA aura na kabhI naSTa hI hogaa| yaha na mAnA jAye to bhI Izvara kA hai yaha kaise siddha ho gayA ? kyoM ki Izvara sarva vyApaka evaM niSkriya mAnA jAtA hai zrataH sartha vyApaka kartA nahIM ho sakatA yaha hama prabala pramANoM aura akATya yuktiyoM se siddha kara cuke haiN| raha gayA akasmAta bAda so hama to akaramAn ke siddhAnta ko hI nahIM mAnate. ataH hamAre liye yaha prazna hI vyartha hai / yUnAnI bhASA ke yA seksapIyara ke nATaka ko tathA prapaMca paricaya ke zloka akSaroM ke saMyoga se svayaM nahIM bane aura na bana sakate hai yaha to ThIka hai aura aisA mAnanA ki ye saba straya bana gaye andha vizvAsa hai to yaha mAnanA ki saba nirAkAra Izvara ne banAye haiM. yaha mahA andha vizvAsa hai / hama pahale jikha cuke haiM ki manuSyakRta kAryoM ko prAkRta kAryoM ke sAtha nahIM milAyA jA sktaa| isI prakAra prAkRtika kAryoM ko bhI manuSya kRta nahIM kahA jA sktaa| yadi yaha ne mAnA jAya to pazu pakSI, kITa, pataMga, dImaka zrAdika kAryoM ko bhI manuSya kRta kahAjA sakegA kyoM ki kAryatva saba jagaha samAna haiM / ataH jo makhola lar3AI hai vaha upahAsa, mukhoM kA manoraMjana mAtra hai / vRkSa va phala, phUla Adi kevala jar3a . . . - ...-
Page #804
--------------------------------------------------------------------------
________________ hI nahIM hai apitu unameM AtmA bhI hai, tathA jisa prakAra manuSyAdi kA zarIra AtmA bIja dvArA svayaM nirmANa kara letA hai usI prakAra vRkSa prAdi kI AtmAye bhI usa usa zarIra kA nirmANa yathA bIja kara letI haiN| athavA yUM kaha sakate haiM, ki AtmAke yogase pugadala (karmANa vargaNA ) svaya zarIra racanA karatA hai| isakA vizeSa vivecana karma phala prakaraNameM mara cuke haiM / aAge Apa likhate haiM ki(3) kRti, arthAt kriyA yA prayatna / jJAna cikIrSA tathA kRti meM bhI kAraNa kArya kA sambandha hai| kyoMki koI kriyA vinA icchAke nahIM ho sakatI aura jaba taka usa vastu kA jJAna na ho jisa para karmA kI kriyA par3atI hai usa samaya taka usameM imacA bhI nahIM ho sktii| eka prakArase icchA zaktiko bhI kRrtRtvakA vizeSa lakSaNa mAna sakate haiM, kyoMki jahAM icchA hai yahAM zAna pahale avazya rahA hogA aura vahIM kriyA ke bhI hone kI sambhAvanA hai| isa prakAra icchA zaktikA kAraNatva' se vizeSa sambandha hai| jisa ghaTanAmeM icchA zakti vidyamAna nahIM hotI usako hama kAraNa nahIM kahate cAhe vaha ghaTanA dUsarI ghaTanAse pUrva eka bAra dekhI gaI ho athavA kaI bAra / kalpanA kIjiye ki hama chatakI kar3Ise lagAtAra saikar3I bAra miTTI girate dekhate haiN| parantu hamArA kabhI yaha vicAra bhI nahIM hotA ki miTTI girAnekA nimitta kAraNa chatakI kar3I hai / parantu yadi eka bAra bhI hama kisI manuSyako chatase miTTI girAte dekhate haiM to jhaTa kahane lagate haiM ki miTTI isa manuSya ne girAI hai / kyoM ki pahale udAharaNa meM icchAzakti upasthita nahIM hai aura dUsaremeM upasthita hai / pratyeka kArya ke liye nimitta kAraNa kI AvazyakatA, aura
Page #805
--------------------------------------------------------------------------
________________ nimitta kAraNa ke liye icchA-zakti kI AvazyakatA, yaha donoM zAteM manuSyake mastiSka meM prArambha se isa prakAra jamI huI haiM ki inase mukti pAnA dustara hI nahIM kintu asambhava hai| Aja kala jaba darzana-zAstrakA AdhAra mAnavI jJAnake niyamoM (Theory of Kowledge ) para rakhA jAnA hai aura isa bAta para adhika bala diyA jAtA hai ki tatvajJAnakI prApti ke liye jJAnatatvakI prApti prAyazyaka hai, usa samaya hama una niyamoM ko sarvathA upekSA kI dRSTi se nahIM dekha sakate jo manuSya ke mastiSka para pratyeka yuga aura pratyeka deza meM zAsana karate rahe haiM / vastutaH pratyeka kriyA ke sAtha kisI icchA zakti kA saMbaMdha jor3anA manuSya ke liye itanA svAbhAvika haiki jahAM usakI icchA zaktikA prakaTa rUpa dikhAI nahIM detA vahAM vaha koI na koI kalpita rUpa mAnane lagatA hai| jaise jaba vaha kisI ga se mAmAcI dekhatA hai aura zrAga jalAne vAle ko nahIM dekhatA to kalpanA kara letA hai ki eka adRSTa devI yA devatA hai jo isa agniko nikAla rahI hai|" Adi samIkSA prayojana-nyAya darzanakAra likhate haiM ki yamarthamadhikRtya pravartate tat prayojanam / arthAt jisa uddezya ko lekara kisI kArya meM pravRtti hotI haiM, use prayojana kahate haiM / athavA zarala zabdoM meM yaha kaha sakate haiM kiicchA pUrvaka kriyA kA jo kAraNa hai use prayojana kahate haiN| kyoM ki prayojanamanuglizya mando'pina pravartate" binA prayojana ke mUrkha bhI kisI kAryako nahIM karatA yaha aTala siddhAnta hai |saaraaNsh yaha hai ki nimitta kAraNameM nimna mukhya bAteM honI hI cAhiye / . (1) nimitta kAraNa ke liye sabase mukhya prayojana hai|
Page #806
--------------------------------------------------------------------------
________________ ... . .LI kyoM ki binA prayojana ke ma to usa kArya ko karanekI icchA hI hogI aura na pravRtti / (2) icchA. (3) jJAna (4) pravRtti arthAt mAnasika va zArIrika kiyA zArIrika kriyAko ceSTA bhI kaha sktehai| jisameM uparokta bAteM hoMgI bahI nimitta kAraNa kahalA sakegA,inameM yadi ekakA bhI abhAva hogA to vaha nimitta kAraNa nahIM ho skegaa| uparoktasabhI bAteM mila kara eka nimitta kAraNa kahalAtI hai| pRthaka pRthaka nahIM isake alAvA nimitta kAraNa, kArya meM vyApaka nahIM hotaa| upAdAna kAraNa hI vyApaka hotA hai / makar3I ke jAle kA dRSTAnta aura jIvAtmA kA dRSTAnta viSama hai kyoMki makar3I jAlemeM vyApaka nahIM hai apitu usa jAla se ho / tathA jIva logo mahAzayagaNa bhI zarIra meM vyApaka nahIM mAnate apitu unake matameM AtmA aNu pramANa hai| ataH yaha bhI dRSTAnta unake pakSa kA ghAtaka hai| isakA vicAra phira kareMge 1 jaise kisI manuSya ko hajAroM padArthoM kA jJAna hai parantu vaha jJAna mAtrase hI nimitta kAraNa nahIM bana sakatA 1 yadi zAmake sAtha sAtha usa kAryako karanekI icchAbho hai phira bhA vaha nimitta kAraNa nahIM khlaataa| yadi icchA ke sAtha sAtha mAnasika pravRtti na hai (kAryakarana ke upAyoMkA vicAra) to bhI vaha kartA nahIM ho sakatA / ataH jaba usase zArIrika kriyA karake sAdhana Adi juTAkara kArya siddha kara liyA usa samaya vaha katA yA nimitta kAraNa khlaataahai| hamane Upara AstikavAdakA pramANa diyA hai usameM bhI upAdhyAya jo ne uparokta kathana ko hI puSTi kI hai / Apa likhate haiM ki--- "DAkTara vArDane kAraNa (nimitta kAraNa) kA sabase acchA udAharaNa diyA hai manuSyako ichA zaktikI nasake zArIraka vyApArameM pravRtti' pR065
Page #807
--------------------------------------------------------------------------
________________ { 757 ) arthAt nimitta kAra ke lie zarIrakA honA bhI Avazyaka hai / isa bAtako paM gaMgAprasAda jo ne AstikavAda meM svIkAra kara liyA hai| ataH yaha nirvivAda siddha ho gyaa| ina saba pramANoM se kattokA lakSaNa yaha banA ki kAraNameM vyApaka na hotA huA prayojana sahita jJAna pUrvaka icchA dvArA zAririka kriyA se kAryako siddha karane vAlA karttA kahalAtA hai| yaha lakSaNa yadi Izvara meM ghaTa jAye tabhI usako karttA mAnA jA sakatA hai / parantu karttAvAdI na to IzvarakA koI prayojana hI siddha kara sakate haiM, aura na vaha sarva vyApaka honese kriyA hI kara sakatA haiM / tathA na usake zarIra hI mAnA jAtA hai / evaM na usameM icchA hI kA sadbhAva hai| jaba yaha saba usameM nahIM hai to vaha karttA bhI nahIM ho sakatA kyoMki kana cIjoM honA hai / yadi inake binA bhI karttA ho sakatA hai to unako karttAkA lakSaNa hI anya karanA pdd'egaa| parantu karttAkA lakSaNa jo hamane Upara diyA hai usake sivA kucha ho hI nahIM sakatA / ataH katta vAdiyoMkA kartavya hai ki yA to ve Izvara meM bhI zarIra Adi kA astitva mAneM athavA karttAkA lakSaNa aisA kareM jo isa kalpita Izvara meM caritArtha ho sake / anyathA Izvarako karttA mAnanekA nAma bhI na leN| aba hama AstikavAdako yuktiyoM para vicAra karate haiM | jo unhoMne apane pakSa kI siddhimeM dI hai| Apa likhata hai ki * " parantu yAda rakhanA cAhiye ki jaba saMsArakI kriyAyoMke do varga ho gaye eka 'prANikRta' jo "siddhakoTi" meM hai| dUsare a sakRta' jo 'sAdhyakoTi meM hai| to hiTika vastueM to dRSTAnta kA kAma de sakatI haiM, parantu sAdhya koTikI nhiiN| kisI pakSako yaha adhikAra nahIM hai ki sAdhyakoTikI kisI vastu ko dRSTAntake rUpameM upasthita kara sake / " Adi
Page #808
--------------------------------------------------------------------------
________________ (SEC) samIkSA, yahAM Apane prathama to kriyAko sAdhya mAna liyA hai. parantu yahAM to sAdhya Izvara hai na ki kriyA / kriyA to pratyakSa hai vaha sAdhya kisa prakAra ho sakatI hai| Age apane vastuko sAdhya mAna liyA, isalie Apane likhA hai ki kisI pakSako yaha adhikAra nahIM hai ki sAdhyakodi kI kisI vastuko dAntake rUpa meM upasthita kara sake / " isIse ki pustaka likhate samaya Apane 'siddha' aura 'sAdhya' kA vizeSavicAra pUrvaka adhyana karane kA kaSTa nahIM uThAyA zeSa raha gayA kriyA va karttAkA prazna so to Apane svayaM hI do prakArakI kriyAyeM mAnakara (eka prazikRta dUsarI zraprANikRta arthAt jar3akRta) isakA nirNaya kara diyA / tathA Apake so siddhAndhAnusAra to pratyeka kiyA jar3a kRta hI hotI hai| usake matAnusAra puruSa to niSkriya tathA akarttA hai, vaha to sAkSI cetAphecalo nirguNazca ' hai arthAta puruSa kriyA zUnya hAtA draSTA va niguNa haiM / 1ww ataH jisako Apa prANikRta kiyAyeM banAte haiM ve bhI vAstava meM jar3a kI kriyAyeM haiN| jar3a ke saMyoga se prANi (jIva ) ko bhI kriyAkA kartA kahA jAtA hai| prazastapAda bhASya meM hI karma (kriyA) ke jahAM lakSaNa kiye haiM vahAM spaSTa kara diyA hai ki kriyA mUttaM deaf hI hotI hai| vahAM likhA hai ki-- pRthvI, jala, vAyu. agni aura mana hI kriyA ke AdhAra haiM / AtmA zrAkAza Adi meM na kiyA hai aura na vaha kriyA desakate haiN| kyoMki jo svayaM kriyA rahita hai vaha dUsaroM ko kiyA nahIM desakatA jo svayaM zrajJa nIce vaha dUsare kojJa'na nahIM sakatA / ataH yaha siddha hai ki kriyA jar3ameM hI hotI hai tathA jar3a hI detA hai| cetana to niSkraya zAnta svabhAvI hai| isa deha meM rakta saMcAlana, zvAsAdi kI jo kriyAyeM hotI haiM unako bhI vaizeSika darzanakArane adRSTajanya mAnA hai| yaha abhI jar3a hai|
Page #809
--------------------------------------------------------------------------
________________ ( wae ) isI prakAra sAMkhyakA siddhAnta hai ki pariNAma prakRti kA svAbhAvika guNa haiM vaha prataya avasthA meM bhI prakRtimeM rahatA hai / sAMkhya tatva kaumudI meM likhA hai ki 'prazikSaNa pariNAmI divAnA te citizakta eH / arthAt AtmA ko chor3a kara zeSa saba bhAva pratikSaNa parirAmanazIla haiM arthAt pralaya avasthA meM bhI prakRti meM pratikSaNa parAmana hotA rahatA hai | tathA yoga darzanake bhASya meM vyAsajI likhate haiM ki 'prakRtirhi pariNamanazIlA kSaNamapi apariNamya nAvatiSThate' arthAt --- pariNamana prakRtikA svabhAva hai, isa liye vaha binA pariNamana ke eka kSaNa bhI nahIM rahatI / zrataH spaSTa hai ki kriyA jar3a kA svabhAva hai ataH jar3a meM pratikSaNa kriyA hotI rahatI haiN| ( 1 ) yahI avasthA anya vaidika darzana kI hai. ve saba bhI kriyA ko jar3a kA svabhAva mAnate haiM / (2 tathA sampUrNa vaidika sAhitya AtmA ko niSkriya mAnatA hai| ataH kriyA, Izvara kI siddhi meM sAdhaka nahIM apitu bAdhaka hai / svayaM satyArtha prakAza meM likhA hai ki- "kahIM kahIM jar3a ke nimitta se jar3a bhI bana aura bigar3a jAtA hai| jaise paramezvarake racita bIja meM girane aura jala pAne se vRjJAkAra ho jAte haiN| aura yati Adi ke saMyoga se bhI jAte haiN| yahAM jar3a ke saMyoga se jar3akA bananA aura bigar3anA to siddha hai aura bIja Adi Izvara racita haiM yaha sAdhya hai tathA yaha bhI mAna liyA gayA hai ki jala prAdi kA saMyoga bhI jar3a kRta hai| Izvara kRta nahIM haiM / ataH ina kriyAoM ko sAdhya likhanA bhUla hai /
Page #810
--------------------------------------------------------------------------
________________ J ( 710 } (1) sAMkhya matAnusAra prakRti kA rajo guNa hI kriyA kAraka hai / (2) jaina darzana dravya mAtra ko pariNamanazIla mAnatA hai / svAmI darzanAnanda ne svabhAvavAdiyoM ke khaNDana meM yaha yukti dI hai ki "yadi paramANuoM meM milane kA svabhAva hai to vaha kabhI alaga na hoMge, sadA mile raheMge, yadi unameM alaga alaga rahane kA svabhAva hai to kabhI mileMge nhiiN| isa prakAra koI vastu na bana skegii| yadi unameM se kucha kA svabhAva milane kA hai aura kucha kA alaga rahanekA to jina paramANuoM kA Adhikya hogA unhIM ke anukUla kArya hogA arthAt yadi milane ke kA prAbalya hai to vaha sRSTi ko kabhI bigar3ane na deNge| yadi alaga alaga rahane vAle paramANuoM kA prAbalya hogA to yaha sRSTi ko kabhI banane na deNge| yadi donoM barAbara hoMge to bhI sRSTi na vana sakegI kyoMki donoM orase barAbara khIMcAtAnI hogI aura kisI pakSako dUsare para vijaya prApta karanI kaThina hogI / vastutaH sRSTi kI utpatti sthiti aura pralaya tInoM alaga 2 tathA saba milakara yahI siddha karatI hai ki inakA kAraNa eka cetana zakti haiN| " samIkSA - svA0 darzanAnandajI na to Izvara meM icchA mAnate the aura na kriyA / vAstavameM ve Izvarako vijJAna bhikSu AdikI taraha udAsIna kAraNa mAnate the| jaise ki sRSTi vijJAna meM mA0 AtmarAmajI ne bhI likhA hai ki "jisa prakAra cumbakako sattA mAtra se lohe meM gati A jAtI hai usI prakAra IzvarakI sattA mAtra se vizva meM gati phaila rahI hai|" isI prakAra darzanAnandajI mAnate the, cumbaka kI taraha Izvara niSkriya hai parantu usakI sattA mAtra se paramANuoM meM gati hotI hai|
Page #811
--------------------------------------------------------------------------
________________ ( ? ) isIkA nAma udAsIna kAraNa hai| hamArA bhI savAse yahI mata thA ki Izvara jagatakA preraka kAraNa nahIM hai apitu vaha udAsIna kAraNa hai| svAdayAna aura haiM | pAnIpata ke likhita zAstrArtha meM bhI hamane udAsIna kAraNa kI hI puSTi kI thii| aba prazna yaha hai ki paramANuoM ke svabhAva se jagata nahIM bana skegaa| isa prazna meM saba se bar3I bhUla yaha haiM ki isa praznakartAkI buddhi meM yaha pahale se hI nizcaya hai ki eka samaya thA jaba yaha saMsAra sarvathA nahIM thA / parantu usako smaraNa rakhanA cAhiye ki aisA koI samaya nahIM thA jaba ki yaha sampUrNa loka paramANu rUpa ho / ataH jaba taka yaha siddha na ho jAye ki eka samaya aisA thA jaba ki yaha jagata paramANumaya thA usa samaya taka ina praznoMkA aura ina yuktiyoMkA kucha bhI mUlya nahIM hai / parantu yaha prazna sarai mAnane se avazya upasthita hotA hai| prathama to yahI prazna hai ki Izvara sarva vyApaka hai ataH yaha kriyA nahIM kara sakatA hai / yasa jo svayaM niSkriya hai vaha dUsare ko kriyA de bhI nahIM sakatA | cumbaka patthara bhI sakriya haiM yaha bAta vartamAna yuga ke vaijJAnikoMne siddha kara dI hai| ataH yaha siddha hai ki Izvara na kriyA kara sakatA hai aura na kriyA de hI sakatA hai| yadi yaha mAna bhI liyA jAye ki Izvara gati karatA hai va gati detA hai to bhI saMsAra nahIM bana skegaa| kyoMki Izvara sarva vyApaka hone se kriyA saba tarapha se hogI / aisI avasthA meM paramANu gati hIna ho jAyagA / jisa prakAra lohe ke cAroM tarapha cumbaka rakhane se lohA kriyA hIna ho jAtA hai| yadi kaho ki Izvara antaH kriyA detA hai kyoMki yaha paramANu Adi meM vyApaka hai| to bhI ThIka nahIM kyoMki Izvara paramANu Adike andara vyApaka hai prathama to yahI
Page #812
--------------------------------------------------------------------------
________________ ( 792 ) galata hai kyoMki una avasthAmeM paramANu kI sattAkA hI abhAva siddha hogaa| sAipake suprasiddha vidvAna bhUta pUrva miSTara je lArka mekasabela ema ela ela, Dro epha Ara ela ema ela eNDa I0 AnarerI phelo bhATriniTI kAleja aura prophesara zrAva eksaperImeNTala phijiksa ina do yUnivarsiTI prAva kaimbrija apanI maiMnunnalsa zrAva elImeNTarI sAinsa sIrIja 'maiTara eNDa mozana' nAmaka pura sakameM nyUTyakI thaIlA Aramozana (kriyA ke tIsare niyama ) kI siddhi meM pRSTa 58 meM likhate haiM ki "The fact that a magnet draws iron towards it was noticed by ancients, but no attention was paid to the force with which the iron attracts the magnet arthAta yaha viSaya ki cumdhaka lohe ko apanI ora khIMcatA hai pUrva puruSoMse jAnA gayA thA parantu usa zakti para koI dhyAna nahIM diyA gayA thA jisake dvArA lohA cumbakako apanI ora khIMcatA hai / ataH sAinsa dvArA yaha bAta pratyakSa siddha hai ki cumbakameM bhI parispandAtmaka kriyA aura aparispandAsmaka pariNAma barAbara hotA rahatA hai yaha mAnanA ki "cumbaka patthara svayaM nahIM hilatA, parantu lohe ko hilA detA hai ThIka nahIM hai| zrAdi ..... __ aneka sattAyeM Apa pharamAte haiMki-jaise meM eka sattA hU~ jo apane zarIrako calAsA hUM / merA hAtha likhatA hai| merA mu~ha bolatA hai, / merI aA~kha dekhatI hai / maiM bahutasI vastuoMko tor3a maror3a kara mana-mAnI
Page #813
--------------------------------------------------------------------------
________________ banA letA huuN| isI prakAra mujha jaise karor3oM manuSya haiM jo mujhase kucha kama yA kucha adhika kArya kara rahe haiN| phira inake atirikta araboM pazu pakSI tathA kITa pataMga hai, jo mere barAbara kAma nahIM karate parantu apanI apanI sattAyeM alaga alaga bhalI bhAMti dikhAte haiM / isa prakAra asakhyA choTI choTI sattAyeM hamako milatI haiN| parantu ina sasAoM aura usa sattA meM bheda hai jisako hama samasta sRSTi meM zAsana karatA huA pAta haiN| yaha choTI choTI sattAyeM vizeSa niyamAke bhItara hI apanA prabhAva jamA sakatI haiN| vastutaH una sasAoM ko una niyamoM kA pAlana karanA par3atA hai| vaha niyamoMkI zAsaka nahIM kintu anucara haiN| jaise yadi manuSyacAhe ki maiM ghara banAUM to use una niyamoM ko jAnanekI zrAvazyakatA hai, jo ghara banAne meM sAdhaka hoNge| yadi thor3I sI bhI cUka huI to ghara na bana skegaa| ina choTI sattAoM yA cetana vastuoM meM kevala itanA bheda hai ki jar3a vastueM binA jJAna ke sRSTi ke niyamoM kA pAlana karatI haiM / vaha sRSTi ke vartamAna niyamoM meM se cuna nahIM sakatI ki maiM isakA pAlana karUM aura isakA na kruuN| parantu dhetana sattAeM kaI niyamoM meM se apane liye kucha niyama cuna letI hai| aura unhIM ke anusAra kAma karatI hai| jaise maiM yaha jAnatA hU~ ki khetI ke niyama pAlane meM kheta meM gehUM paidA kara sakU~gA isa liye meM ina donoM meM se apane mana mAne niyama cuna letA huuN| cAhe khetI kruu| cAhe pAna batAUM parantu lakar3I apane liye niyamoM kA nirvAcana nahI kara sakatI usakA cunAva niyama svayaM karate haiN|" Adi / samIkSA:---Age Apane svayaM yaha siddha kara diyA ki inakA inakA kalpita Izvara jar3a hai| kyoM ki pApa ke kathanAnusAra cetana, niyamoMko apane liye cuna letA hai| aba yadi yaha mAne
Page #814
--------------------------------------------------------------------------
________________ ( 764 ) ki Izvara ne apane liye kucha niyama cuna liye haiM, tathA unakA pAlana karane meM bhI vaha svatantra hai. to aisI svatantrakA pradarzana yaha kyoM nahIM karatA ! yadi kaho ki yaha unakI icchA hai to icchA kA kAraNa kyA hai / athavA kaunasI vaha zakti hai jo Izvara ko niyata samaya para racanA ke liye cApti karatI hai tathA pratikSaNa bhI niyata samaya para usako niyamAnusAra kArya kara ne ke liye vivaza kyoM honA par3atA hai| yaha vivazatA hI Apake kathanAnusAra use jar3a siddha kara rahI hai| tathA zrapane jaba jar3ako bhI niyamoM kA pAlana kartA mAna kara yaha siddha kara diyA ki Izvara bhI isI prakAra niyamoM kA pAlana karatA hai| yadi Apa kaheM ki jar3a kI taraha pAlana nahIM karatA hai. to koI dRSTAnta batAyeM ki kisa prakAra pAlana karatA hai| tathA kyoM pAlana karatA hai ? Apake kathAnusAra gehUM se gehUM aura case se caNA utpanna hotA hai yaha sampUrNa saMsAra meM niyama hai| jisa prakAra corI kI sajA kaida hai. yahA~ para prazna hai ki jisa prakAra corI AdikI sajA meM parivartana ho sakatA hai usI prakAra gehUMse gehU~ banane ke niyama meM bhI parivartana ho sakatA hai, yA nahIM? yadi vaha kara sakatA hai to Aja taka kahA~ kahA~ fear aura Age karegA / ityAdi batA denA cAhiye / yadi nahIM kara sakatA to paratantra ThaharatA hai jo ki jar3a kA lakSaNa hai / Age Apane Rta zabda ke artha karane kI kRpA kI haiN| graha Rta eka hai, isake AdhIna samasta sRSTi haiN| choTe 2 niyama eka eka zAstra yA sAyaMsa alaga alaga banAte haiM usI prakAra bar3e bar3e zAstra bhI usa "Rta" ke AdhIna hai| aura yaha Rta apAra buddhi meM nivAsa karatI hai jisako Astika loga Izvara kahate haiM / samIkSA:- hama atyanta namratA pUrvaka yaha prazna karanA
Page #815
--------------------------------------------------------------------------
________________ cAhate haiM ki Apane yaha jo Rta kA artha kiyA hai vaha kisa AdhAra se kiyA hai / vAstavika bAta to yaha hai ki isa prakAra ke artha karake ye loga vedoM kA gaurava bar3hAnA cAhate haiM parantu parieAma jaladA nikala rahA hai| astu prakaraNa yaha hai ki graha Rna usa apAra buddhi meM nivAsa karatI hai, jisako Izvara kahate haiN| pahalI bAta to yaha hai ki Izvara kise kahate haiM yahIM abhI sAdhya hai / phira usakI apAra buddhi hai yA nahIM yaha bhI sAdhya aura Rta esa meM rahatA hai yaha sInA kA bhUta kA hai aura isa kA astitva hai yA nahIM yahI abhI taka sAdhya hai| tathA rASTra ke jo niyama hai unako rASTrane nirmANa kiyA hai, isa kA pratyakSa pramANa yaha hai ki rASTra jaba cAhe una niyamAma parivartana kara sakatA hai yadi kinhIM niyamoM ko Izvara ne banAyA hai, to prazna upasthita hote haiM ki ye niyama kaba banAye aura kyoM banAye, aura ina niyamoM meM vaha parivartana kyoM nahIM krtaa| yadi kaho ki banAye nahIM usakA svabhAva hai. to Apake kathanAnusAra hI vaha jar3a siddha hotA hai| ataH ye saba bAteM Izvarako siddha nahIM kara sakatI / prAge mApane (RtaM ca satya ca) yaha mantra diyA hai Apane Rtake artha to vaha vizAla niyama jo samasta vizva para zAsana karatA hai| kara diye / tathA satya ke artha zrApane kiye ki "satya vaha zakti hai jo usa nigamake AdhIna rahane ke liye saMsAra kI pratyeka vastu tathA vadanA ko bAdhita karatI hai| jisa prakAra sAMsArika daravArA meM pAgadhIza nizcaya karatA hai ki amuka manuSya ko yaha daNDa diyA jAye aura pulisa usako daNDa detI hai, isI prakAra na ko rakhane vAlI buddhi kA nAma abhiddha" hai aura satya ko rakhane vAlI zakti kA nAma "tapasa" hai / yaha buddhi tathA zakti sAMsArika nyAyAdhIza tathA pulisa ke
Page #816
--------------------------------------------------------------------------
________________ samAna alAsa kA nahIM hai ki nAsAle yo guNa hai : liyA ko hama Izvara kahate haiN| isa prakAra Izvara eka ThaharatA hai aneka nhiiN| ___samIkSA:--vaidika zabdoMkA isa prakAra anartha karake bhI becAre Izvara kI siddhi na ho sakI yahI duHkhakA viSaya hai| yadi Apake hI ina anarthoM ko svIkAra kara liyA jAye aura prAna evaM satyako IzvarakI do kriyA mAna lI jAyeM to bhI Apane isI pRSThameM mantrakA artha karate hue likhA hai ki "Rta aura satya abhiddha tathA 'tapasa' se utpanna hue / '' Apane yahAM Rta' tth| satya kA utpanna honA likhA hai / tatha yaha siddha huA ki IzvarameM ye zaktiyAM sarada. "gase nahIM hai, apitu utpanna huI hai / kaya utpanna huI hai isa praznako akSara bhayakatA nahIM hai| kyoMki yahAM sRSTikA prakaraNa hai ataH usI samaya IzvarI- ye zaktiyAM paidA hogii| _ prazna yahA~ yaha hai ki ye zo ' ktiyA bhAvase utpanna huI yA abhAva se / yadi bhAvase to yaha siddha hogata. gA ki ye zaktiyAM IzvarakI nahIM haiM apitu anyadravyakI haiN| aura Izvarana punase mAMga kara yA bala prayogase le lI hai| athavA yaha bhI ho sakatA hai ki unhIM padArthIko (jinake pAsa ye zaktiyAM thIM) dayA A gaI hai aura unhoMne Izvarako binA mAMge de dI ho| yaha bhI saMbhava hai ki IjAra aura prakRti zrAdike melase graha zakti Izvara meM utpanna ho gaI ho / yadi aisA hai to ve zaktiyAM vikRta kahalAyeMgI aura Izvara vikArI siddha hogA / yadi abhAvase hI ye zaktiyAM utpanna hogaI to phira Izvara kI AvazyakatA hI nahIM rhegii| kyoMki jisa prakAra Izvara meM ye zaktiyAM abhAvase utpanna ho gaI usI prakAra anya padArthoM meM bhI ho sakatI hai| kyoMki abhAvameM ImeM hI utpanna karanekA koI niyAmaka mahIM hai| abhiprAya yaha hai ki IzvarakI siddhike liye jo jo yuktiyAM dI jAtI haiM ye saca Izvarake viruddha siddha
Page #817
--------------------------------------------------------------------------
________________ ( 6 ) hosI hai| kyoMki Izvara jaisI asaMbhava vastu ko siddha karane ke liye jitanI bhI kalpanA kI jAyegI ve saba asaMbhava hoNgii| unako yuktiyoMse siddha karanA nitAnta asambhava hai| __ kyA Izvara vyApaka hai ? jo bhAI Izvarako sarca vyApaka mAnane haiM ve Izvarako nimisa kAraNa nahIM kaha skte| kyoMki yaha niyama hai ki nimitta kAraNa hamezA eka dezI hI hotA hai / aura vaha kArya Adi meM vyApaka nahIM hotA / kAryameM jo vyApaka rahatA hai, use 'samavAyI' ( upAdAna ) kAraNa kahate haiN| jaisA ki likhA hai-svasamaveta kAryotpAdaka samavAgri kAraNama | " jisa kAryameM kAraNasamaveta rahatA hai use samavAyI (upAdAna) kAraNa kahate haiM / jaise ghaTako mRttikAke sAtha samavAya sambandha hai / ghaTa mRti kAse kabhI pRthaka nahIM raha sakatA / ataH mRttikA ghaTakA samavAyI (upAdAna) kAraNa hai| isI prakAra tantu paTakA samavAyI (upAdAna) kAraNa hai| Adi zrAdi / abhiprAya yaha hai ki yaha sAtantrika siddhAnta hai ki apAdAna kAraNa vaha hai jo kArya meM vyApaka rahe aura nimitta kAraNa yaha hai jo kAyameM vyApaka na rahe / ataH yaha siddha hai ki nimitta kAraNa vaha hai jo kAyamai jhyApaka na rhe| ataH yaha siddha hai ki nimitta kAraNa savathA adhyApaka va paka dezI hI hotA hai nimitta kAraNa kArya meM vyApaka nahIM hotA je. esa, mila, ne dharma sambandhI tIna "lekhoM ( Three Essays on Religion ) meM isa praznakI mImAMsA kI hai| prazna vastuta: gUDha aura vicAraNIya hai| ghaDIkA banAne vAlA dhar3ImeM vyApaka nahIM hotA jiMsa pustaka ko maiM likha rahA hU~ usameM maiM
Page #818
--------------------------------------------------------------------------
________________ (vec) vyApaka nahIM huuN| pustaka pAThakoM ke hAthameM hogI aura maiM kaI kosoM para dUra baiThA huuNgaa| iMjanakA banAne vAlA iMjanameM kahAM vyApaka hotA hai ? na kumhAra hI ghameM rahatA hai / parantu kyA ghar3A ghar3I. pustaka tathA iMjana apanA apanA kAma nahIM karate ? yadi alpajJa kumhAra kA banAyA ghar3A usako vyApakatA ke binA kaI sAla kAma de sakatA hai to vaha Izvara jisakI zakti tathA jJAna apAra batAyA jAtA hai sRSTike bhItara vyApaka rahaneke liye ati kiyA jAya / bahutase vedAntI loga isIliye Izvara ko nimitta kAraNa na mAna kara upAdAna kAraNa mAnate haiM / isa liye aneka vidvAnoM kA mata hai ki jisa prakAra sUrya eka vizeSa sthAna para hai parantu usakA prakAza samasta bhUmaNDala para jAtA hai, usI bhAMti Izvara vizeSa sthAna para hai, parantu usakA prakAza samasta sRSTi meM upasthita hai| isa prakAra Izvara svataH to vyApaka nahIM haiM kintu prakAza rUpase vyApaka hai / 1 1 isa para Apa likhate haiM ki "sabase pahale hama isa bAta kI mImAMsA karate haiM ki nimitta kAraNa kArya meM vyApaka hotA hai. yA nhiiN| itanI bAta to zAyada sabhI ko mAnanIya hai ki jahA~ kartA nahIM vahA~ vaha koI kriyA bhI nahIM kara sakatA / merA usI vastu para za aura adhikAra hai jo mere hAtha meM hai / jahA~ merI pahuMca nahIM, vahA~ mere dvArA koI kriyA bhI nahIM ho sktii| kabhI kabhI aisA hotA hai ki eka kriyA meM kaI choTI bar3I kiyAyeM sammilita hotI haiM, unameM se eka kriyA eka puruSa karatA hai / aura zeSa anya puruSa / parantu kathana mAtra ke liye nAma eka kA hI hotA hai / yaha kevala kahane kI zailI hai| Taas F nahI, jaise kahate haiM ki tAjamahala kA nirmAtA zAhajahA~ thA / tAjamahala kA nirmANa eka kriyA nahIM hai kintu sahasroM yA lAkhoM
Page #819
--------------------------------------------------------------------------
________________ ( pahala } choTI choTI kriyAoM kA eka samUha hai| icchA zAhajahAM ne kii| rupayA dene ke liye AzA zAha se dii| nakarAu ka vizvakarmA ne banAyA hogaa| ITeM yA patthara anya kartAoM ne utpAdana kiye hoNge| isa prakAra yadyapi zAhajahA~kA nAma hai tathApi lAkhoM manuSyoMne kriyAyeM kIM aura taba tAjamala banA ina kriyAoM meM se jo kriyA zAhajahAM ne kI usa kiyA ke samaya aura deza meM zAhajahA~ upasthita thA / jo anyoM ne kI usake sAtha ve anya upasthita the | yadi unameM se eka kI bhI upasthiti na hotI to yaha kriyA na hotI aura tAjamahalake nirmANa meM bAdhA ho jAtI / " Adi samIkSA -- yahAM prazna yaha thA ki nimitta kAraNa kArya meM vyApaka hotA hai yA nahIM ? isa praznako vA taka nahIM kyoMki isa viSaya meM hamane jo yuktiyAM dI thI ve itanI prabalathI ki unakA samAdhAna asambhava hai / ata: Apane yaha siddha karane kA prayatna kiyA hai ki- jo kriyA karate haiM unameM ve avazya vyApaka hote haiN|" pratIta hotA hai ki thor3I dera ke pazcAt hI Apako isa kathana kI nissAratA kA bodha ho gayA. isI liye Apane Age likhA hai ki "isa liye yaha siddha haiM ki nimitta kAraNa kriyA ke sAtha rahatA haiM / vastutaH kriyA usI samaya taka hotI hai jaba taka ki nimitta kAraNa upasthita haiM / " 0 162 uparokta donoM lekha paraspara viruddha haiM, kyoMki sAtha rahanA aura vyApaka honA eka nahIM hai| Age yaha likha kara ki kiyA usI samaya taka hotI haiM, jaba kI nimitta kAraNa upasthita hotA hai|" eka prakAra kI nirAzA utpanna kI hai, kyoMki hama ko Apa se aise tarka hIna lekha kI sambhAvanA nahIM thI / hama pratyakSa dekhate haiM ki kumhAra kI anupasthiti meM bhI cAka meM kriyA hotI hai| jisa ghar3I kA Apane dRSTAnna diyA hai usa meM bhI eka bAra cAvI dene para
Page #820
--------------------------------------------------------------------------
________________ (coo) cAvI dene vAlekI upasthiti binA bhI usameM kriyA hotI rahatI hai| sArAMza yaha hai ki Apane isa lekha meM zabdADaMbara ke sivA eka bhI yukti nahIM dI haiM / yadi nimitta kAraNako bhI kArya meM vyApaka mAna liyA jAya ( jo ki asaMbhava hai ) to nimizra kAraNa meM aura upadAna kAraNa meM bheda hI kyA rahegA / dArzanikoM kA yaha nizcita siddhAnta hai ki- samavAya sambandha ( nitya sambandha ) vyApya vyApaka sambandha samavAyI kAraNa ke sAtha hI kArya kA hotA hai, jaisA ki hama prathama siddha kara cuke haiN| tathA ca Izvara ko vyApaka mAnane para jIva aura prakRti kI sattA hI nahIM raha skegii| isa bAtako Arya samAja ke anupama vaidika vidvAn paM0 sAtavalekarajI ne hI 'IzvarakA sAkSAt kAra' pustake prathama bhAga meM svIkAra kiyA hai| jisako hamane isI prandhake pU0 336 para uddhRta kiyA hai| pAThaka vahIM dekhanekA kaSTa kreN| bhaya, zaMkA, lajjA, dayAlu Age Apane Izvarako dayAlu siddha karane ke liye kucha prazna likha kara unake uttarAbhAsa denekA prayatna kiyA hai / Apa likhate haiM ki "Izvara kalyANakArI hai / kalyAkArI kA hI dUsarA nAma bhalA, sat athavA dayAlu yA nyAyakArI hai / yaha saba guNa bhalAI se hI sambandha rakhate haiM / vastutaH bhAva eka hI hai / avasthAoMke bhedase zabda bhinna bhinna ho gaye haiN| inakI vyAkhyA Age kI jAvegI / sRSTi ke niyamoM se bhalAI kA itanA pravala pramANa milatA hai ki bahutase vicArazIla puruSa isIko Izvara ke astitvakA pramANa mAnate haiN| RSi dayAnandane satyArthaprakAzameM likhA hai:
Page #821
--------------------------------------------------------------------------
________________ ( 2001 ) bhaya, zaMkA, lajjA, " jaba zrAtmA mana indriyoMko kisI viSaya meM lagAnA yA corI Adi burI vA paropakAra Adi acchI bAta ke karanekA jisa kSaNa meM Arambha karatA hai usa samaya jIva kI icchA jJAnAdi usI iti viSaya para jhuka jAtA hai| usI kSaNa meM AtmA ke bhItara se bure kAma karane meM bhaya zaGkA aura lajjA tathA acche kAmoM ke karane maiM abhaya, niHzaGkatA aura Anandotsava uThanA hai vaha jIvAtmAkI orase nahIM kintu paramAtmA kI orase hai aura jaba jIvAtmA zuddha hokara paramAtmAkA vicAra karane meM tatpara rahatA hai usako usI samaya donoM pratyakSa hote haiM satyArthaprakAza. ( saptama samullAsa ) 1 yahAM Izvara siddhi kA prakaraNa thA ataH jJAta hotA hai ki svAmI dayAnanda Izvara ke astitvakA eka pramANa yaha bhI samajhate the ki manuSya ke antaHkaraNa meM ucita aura anucita meM bheda karane kI eka zakti hai jo Izvara pradatta hai| aMgarejImeM isIko kAMnsa (conscience) ke nAma se pukArate haiN| "kula granthakArAne sadAcAra sambandhI niyamako jo manuSya ke antaHkaraNa (conscience ) dvArA jJAta ho sakatA hai Izvara astitva kA sabase bar3A pramANa mAnA hai| usakI dRSTimeM anya pramANoMkI AvazyakatA hI nahIM rahanI | jisa kAeTa ( Kant ) me apanI tarka buddhise yaha siddha karanekA prayatna kiyA thA ki jitanA manuSya apanI tarka zakti kA Izvara viSayameM prayoga karatA jAya utanA hI vaha bhUla bhulaiyoM meM phaMsatA jAyagA. usI kAsTako yaha bhI mAnanA par3A ki vyavahArika buddhi aura antaHkaraNa dvArA kI aisI sAkSI milatI hai ki sandehavAdake liye koI sthAna nahIM rahatA / sara viliyama haimilTana ne bhI yahI mAnA hai ki Izvara
Page #822
--------------------------------------------------------------------------
________________ ( 802 ) astitva tathA jIvake amara honekA grahI uttama pramANa hai ki manuSyameM AcAra sambandhI jJAna prApta karanekI yogyatA hai| bAya jaoNna nyU maina antaHkaraNa ko dharmakA mUlAdhAra batAte haiN| unakA Agraha hai ki prAkRtika dharmake siddhAntoM ko isI mukhya niyama ke AdhAra para nizcita karanA cAhiya / jarmanIke jIvita AstikavAdI DAkTara zaikilane apane samasta AstikavAdako AdhAra zilA' anta maragA para hI ramanI hai| unakA zrArambhika siddhAnta yaha hai ki antaHkaraNa yAtmAkI dharma sambandhI indriya hai| aura unIse hama IzvarakA pratyakSa jJAna prApta kara sakate haiM" (phlieTakA AstikavAda pU0 210) samIkSAH- yahAM paraspara viruddha bAtoMkA itanA Adhikya hai ki kucha kahA nahIM jaataa| prathama to satyArtha prakAzake pramANase yaha siddha kiyA ki corI Adi pApa haiM aura paropakArAdi puNya athavA jisa kArya meM karane se Izvara kI ora se antaHkaraNa meM bhaya. zaMkA. aura lajjA utpanna ho vaha pApa hai| isakI puSTi bhI aneka pramANoM se kara dI hai| tan pazcAt Apako pApa aura puNya ke isa lakSaNameM aneka trudiyAM bIkhane lagI / ataH zrApane kahA ki svataH na to koI kAma pApa hI hai, aura na puNya hii| Apane apane isa siddhAntako siddha karaneke liye bhI eDIse coTI takakA pasInA bahA diyaa| saMbhava hai jaba Apa yaha likha rahe the. udhara IzvarakA dhyAna calA gayA ataH usane usI samaya Apake antaHkaraNameM bhaya. zaMkA, lajA, Adi utpanna kara dI haiN| ataH zrApane puNyakA lakSaNa banAyA ki "lo antima uddezya kI pUrti karane vAlA ho / tathA jo isake viparIta hai vaha pApa hai| yahAM yaha prazna zeSa raha gayA ki antima uddezya kyA hai yaha
Page #823
--------------------------------------------------------------------------
________________ (8.3 / kaise jAnA jAye ? jaba taka isa uddezya kA mAna na ho usa samaya taka pApa aura puNya kA jJAna nahIM ho sakatA, isa avasthAmeM jIva jo bhI kAma karatA hai usa kA uttaradAyitva jIva para nahIM honA cAhiye, kyoMki usako Aja taka puNya ko na to yaha paribhASA batAI gaI aura na antima uddezya hI / / Apane Age likhA hai ki "Izvara ne saMsAra meM pApa kyoM utpanna kiyA ? isa prazna kA rUpAntara yaha hogA ki Izvara ne manuSayoM ko antima udazya kA aura usake sAdhana pApa karane yA na karane ko svatantratA kyoM dI ?' isa rUpAntara ko banAne ke liye isa pustaka ke itane pRSTa kAle kiye / tathA apanI sArI vidvattA kharca kI hai ? zrI mAna jI isa prazna kA rUpAntara yaha hai ki Izvara ne jova mAna ko pApa aura puNya kA spaSTa zabdoM meM jJAna kyoM na karAyA ? tathA puNyAtmA bana ne ke liye prANiyoM ko sAdhana sampanna aura svatantra kyoM nahIM banAyA ? isa meM tIna bAte haiM ( 1) prANI mAtra ko jJAna na denaa| [2) sAdhana sampanna na banAnA / ( 3) svatantra na karanA / pahalI bAta jJAna kA na denA to pratyakSa hI hai yadi kaho ki vedoM kA jJAna diyA hai. to eka bhArI bhUla hai. kyoM ki veda Izvara pradatta nahIM hai| isakA hamane vaidika RSivAda' nAmaka pustaka meM saikar3oM pramANoM aura yuktiyoM se bhI siddha kiyA hai| yahAM bhI saMkSepa se Age kaheMge : yadi yaha mAnA bhI jAye ki veda IzvarIya jJAna hai to kura.na Adi khudA kA ilahAma ThahareMge, astu dUsarI bAta hai jIvoM kA sAdhana sampanna na karanA / yaha bha, pratyakSa hai| kyoM ki koTa. pataMga, pazu, pakSI Adi anantoM jIvoM ke pAsa to pApa aura puNya ko jAnane ke sAdhana buddhi prAvi nahIM hai yaha to nirvivAda hI hai| zeSa prazna raha gayA manuSyoM kA / ina paraSoM manuSyoM meM karor3oM haiM
Page #824
--------------------------------------------------------------------------
________________ ( 804 ) to aise dezoM tathA kuloM meM yA jAtiyoM meM utpanna kara diye gaye haiM. jo pazuoM jaisI hI hai| unhoMne bhI dharma aura adharma ko Aja taka nahIM jAnA hai / yadi jAnA hai to pApa ko hI hue jAnA hai / kuloM meM Izvara kA manuSyoM ko utpanna karanA yaha siddha karatA hai ki Izvara jIvoM ko kara pApI, ajJAnI banAnA cAhatA hai| Apa ke antima ko do ko hI ye nahIM sakA hai yadi samajhate to isa prakAra kI pustaka kabhI na likhate zeSa raha gayA svatantratAkA prazna so to aisI hI svatantratA hai ki jaise ki kimI ke hAtha paira bAMdha kara gera diyA jAye aura usa se kahA jAye ki I tU bhAga ne meM svatantra hai / athavA sampUrNAnandajIke kathanAnusAra hAtha paira bAMdha kara samudra meM DAla diyA jAye aura phira. usase kahA jAye ki tU apane vastra bhigone aura na bhigone meM svatantra hai / isI prakAra Apa bhI manuSya ko svatantra batAte haiM "panI jA" dArzanikakA yantra isI ke AdhAra para haiM ki saMbhAra svatantratA nahIM hai| usakA kathana hai ki saMsArameM kahIM bhI svatantratA nahIM hai| saba kucha apane kAraNoM dvArA niyantrita yA nirdhArita hai jIvake vyApAra bhI svatantratA pUrvaka nahIM hai / tathA Aja hastarekhA vijJAnane tathA zArIrika vijJAnane yaha siddha kara diyA hai ki jo manuSya corI Adi karate haiM unake zarIrakI racanA hI aisI hotI hai jisase unakA svabhAva hI vaisA ho jAtA hai / isakA vizeSa varNana hama karmaphala prakaraNa meM kara cuke haiN| ataH yaha siddha hai ki manuSya svatantra nahIM haiN| jaba na to usake pAsa sAdhana hai aura na yaha svatantra ho hai phira jo bhI pApa atyAcAra Adi vaha karatA hai usakA uttaradAyitva Izvara para AtA hai| raha gaI bhaya, zaMkA, aura lajjAkI bAta / yadi vAstavameM aisI bAta hai ki inako Izvara utpanna karatA hai, taba to
Page #825
--------------------------------------------------------------------------
________________ i (una yaha svayaM siddha ho jAtA hai ki Izvara hI ina saba pApoMkI jar3a hai / kyoMki aneka pApiyoMke dila meM vaha pApake liye utsAha aura Ananda utpanna karatA hai. jaise musalamAnoMke dila meM kuravAnIke lie tathA hinduoM kA katleAma karaneke liye tathA hinduoM ke diloM meM musalamAnoM ko mArane ke liye / evaM jitane bhI AdamI daMgoM mAre gaye haiM ve bhI utsAha aura Anandase mAre gaye haiN| aneka jaMgalI jAtiyAM haiM, jinameM vyabhicAra Adiko burA nahIM mAnA jAtA ataH ve loga una pApako nizaMka hokara karate haiN| cakarote ke pAsa hI pahAr3I jAtimeM bar3e bhAIkI strI hI anya saya bhAiyoM kI strI hotI hai| ve loga na to isako pApa hI samajhate haiM aura na isa kArya ke liye unake hRdaya meM bhaya, zaMkA va khajAdi hI utpanna hote haiN| isI prakAra mAMsAhArako dharma mAnane vAloMkI avasthA hai / ataH yaha kahanA ki pApa karane samaya Izvara bhaya zaMkA va labjA Adi utpanna kara detA hai bilkula nirAdhAra hai| usa jaba puNya yA pApa. aura sadAcAra kI koI vyAkhyA hI Apa nahIM kara sakate to sadAcAra hI sRSTikA uddezya kisa AdhAra para siddha kiyA jA sakatA hai| yadi uparokta prazna na bhI uThAyeM to bhI yaha prazna hotA hai ki jaba sRSTi racanekA uddezya sadAcAra hI hai. to Aja taka Izvarako isa uddezya kI pUrti meM saphalatA kyoM nahIM milii| Adi aneka zaMkAyeM haiM jinakA samAdhAna karanA asambhava hai / bA0 sampUrNAnanda jI zikSA mantrI yU0 pITha ne ina praznoM para prakAza DAlA hai, usako isane 'karmaphala aura Izvara' prakaraNa meM likhA hai. pAThaka yahAM dekha sakate haiN| duHkha ' isa bAta kauna virodha kara sakatA hai ki saMsAra duHkha
Page #826
--------------------------------------------------------------------------
________________ Fww ( 806 } aura pIr3AkA sthAna hai ? bar3e se bar3e Astika taka yahI kahate haiM ki saMsAra asAra hai, saMsAra duHkhamaya hai aura Izvara kA banAyA huA hai, to duHkha bhI Izvarane hI banAyA hogaa| phira usako kalyANakArI kaise kaha sakate haiM ? saMsArameM sukha hai kahA~ ? koI putrake zoka meM zerahA hai, koI vidhavA patike viyoga meM cillA rahI hai koI putra anAtha hokara sisakatA phiratA hai| yadi saMsArake sAkSAta naraka hone kI sAkSI dekhanI ho to prAtaH kAla hI aspa tAloMkI saira kara AyA karo | kaisI kaisI bhayAnaka bImAriyAM manuSya ke zarIra meM utpanna ho sakatI aura huA karatI haiN| phira kahIM roga hai, kahIM hai. kahIM para hai. kahIM mitra biyoga hai isa para bhI Astika kahate haiM ki Izvara kalyANakArI haiM to yaha duHkha kisane utpanna kara diyA thA / duHkhakI utpatti kisI aura ne kI aura sukhakI kisI aura ne kathA sacamuca zrI sRSTi zrakalyANakArI zaitAna banAtA hai aura AdhI kalyANakArI Izvara ? kyA Izvara itanA nirbala hai ki zaitAna IzvarakI icchA ke binA bhI duHkha kA pracAra aura prahAra kara hI jAtA hai aura Izvara kI kucha banAye nahIM bntii| kyA jisa prakAra durbala rAjA ke rAjya meM vidrohI chApA mAre binA nahIM rahate isI prakAra Izvara kI prajA meM zaitAna kI dAla gala hI jAyA karatI hai / dUsarA prazna yaha hai ki pApa itanA adhika kyoM hai ? kyA Astika loga svayaM isa bAtakI sAkSI nahIM dete ki saMsAra meM Enter kama aura adharmI adhika hai ? samace kama aura jhUThe adhika haiM / ImAnadAra kama aura beImAna adhika haiM ? Astika loga kahate haiM ki dharma para calanA aura talavAra kI dhAra para calanA barAbara hai. aisA kyoM hai ? dayAlu paramezvarane dharma pathako phUlAMkA mArga kyoM nahIM banAyA ki sabhI dharmAtmA ho sakate ? kyA Izvara
Page #827
--------------------------------------------------------------------------
________________ ( cow) ko manuSyoM se aisA vaira thA ki vaha unako dharmAtmA hote dekha nahIM sakatA thA ? kyA paurANika indrapurI ke indra ke samAna Izvarako una logoM se IrSA hotI hai jo dharma patha para calakara indrAsana praNa karanA cAhate haiM " vastutaH sa vAhihi hai ? kyA pApa bhI duHkha ke samAna zaitAna kI kArIgarI hai ! phira Izvara usa zaitAnako banAyA kyoM jisane Izvara kI samasta kalyANa kAritA para pAnI phera diyA ? yA zaitAna bhI Izvara ke samAna zakti saMpanna hai jisake Age Izvara mahAzayako kucha calatI calAtI nahIM ? duHkha hI prANiyoM kI pUrNatA kA sAdhana hai| arthAt isakA pariNAma acchA hotA hai / isa pariNAma se hI isakI upayogitA spaSTa hotI hai / yaha upayogitA usa samaya bhI siddha hotI yadi pUrNatA kA anta Ananda na hotA / maiM samajhatA hUM ki pUrNatA svayaM uccakoTIkA sAdhya (prayojana ) hai / aura jo duHkha isa prayojana kI siddhi karatA hai vaha kabhI burA nahIM ho sktaa| isa Apake liye cintA karanA vyartha haiN| merI samajha meM nahIM AtA ki prANivarga ke jIvana kA Adarza vaha suara ho jisako bhalI bhAMti khilAyA pilAyA jAtA ho, jise kucha kAma na karanA par3atA ho, aura vadha karaneke liye na banAyA gayA ho / prANi vargakI zaktiyoM ke vikAza tathA unakI prakRti kI unnati ke liye jitane duHkha kI AvazyakatA thI utanA hI diyA gayA hai, jaba hama kahate haiM ki prANiyoM kA mukhya uddezya sukha kI prApti hai to hama Izvara kI sRSTi racanA prayojanakI avahelanA karate haiN| yadi duHkha kevala pUrNatA kAhI sAdhana hotA aura sukha kA sAdhana na hotA to bhI yaha Izvara kI parama dayA sUcaka hotA parantu isase to aura bhI adhika dayAkA paricaya milatA hai ki duHkha na kevala pUrNatA kA hI sAdhana hai, kintu sukhakA bhI / jo duHkha prayatna ke liye preraNA karatA hai
Page #828
--------------------------------------------------------------------------
________________ (808 ) aura jo duHkha prayatna karane meM hotA hai yaha donoM hI anta meM zrAnanda ko prApta karAne vAle hote haiM / zAyada sukha ke anubhava ke liya duHsva kA anubhava Avazyaka hai| zAyada prANiyoM ke zarIra hI aise bane haiM ki yadi vaha duHkhakA anubhava na karale to sukhakA anuvabha bhI na kara skte|" Adi, ___ samIkSA yoga darzana ke prANatA pataMjalI muni kahate haiM ki sarvameva duHkhaM vivekinaH arthAna vivekI puruSa ke liye sAMsArika sukha bhI dukharUpa hI hai / kyoM ki ye vAstava meM sukha nahIM haiM. apitu sukhAbhAsa hai / isI prakAra saMsAra ke sabhI mahA puruSoM ne saMsAra ko duHkha rUpa batAyA hai| parantu zrApa kahate haiM ki saMsAra meM duHkha ATe meM namakake barAbara hai| isake sthAna meM yadi yaha kahate to ThIka thA ki saMsAra meM sukha Ade meM namaka ke barAbara bhI nahIM hai / yadi saMsAra meM kiMcit bhI sukha hotA to zAstroM meM saMsAra tyAga kA upadeza aura mokSa prApti kA prayatna hI vyartha thA | aba prazna raha gayAki dukha sukhakA kAraNa hai, tathA unnati vikAsa Adi kA kAraNa hai| yaha to taba ThIka samajhA jAtA jaba unnati prApta vyaktiyoM ko duHkha na hotA kyoM ki jisa kAryake liye duHkha diyA gayA usa kArya ke hone para duHkha kI, samApti honI cAhiye / yadi kahA ki abhI taka vikAsa, aura unnati pUrI nahIM huI hai, to isako kAI sImA hai yA nahIM hai / tathA eka prazna yaha bhI hai ki unnati kA lakSaNa kyA hai, aura isakA uddezya kyA hai / tathA Izvara ne inakI unnatikA bhAra apane Upara kyoM lAda liyA hai ? yadi unnati karane kA bhAra liyA hI thA to anAdi kAlase Aja taka vaha jIvoM kI unnati kyoM nahIM kara skaa| aba Age vaha isa kArya ko kara sakegA isameM kyA pramANa hai| ataH aise ayogya vyakti kA kartavya . haiM ki isa usaradAyitva se parAMGamukha ho jAye yadi duHkha karmoM kA
Page #829
--------------------------------------------------------------------------
________________ ( 6) phala hai to Izvara isa phala dene meM kyA karatA hai| yadi kaho phala detA hai. to prazna yaha hai ki Izvara isa mAmale meM kyoM par3atA hai, usakA apanA kucha svArtha hai yA binA hI prayojana ke kArya karatA rahatA hai / yadi kaho ki jIvoM kI bhalAI ke liye aisA karatA hai to vaha bhalAI zrAja taka kyoM na ho sakI ? ityAdi aneka prazna haiN| Age Apane vicchUke DaMka zepa kA paMjA nAmichama Adi kA prayojana batAyA hai ki usase zikAra ko kaSTa kama hotA hai| isa prayojana kA jJAna usa samaya hotA jaba Izvara ko bhI zikAra banA diyA jAtA aura zikArI usako mAratA aura jaba yaha zikAyata karatA to usase kahA jAtA ki ghabarAo mata yaha duHkha kerI unnati ke liye hai| ___ isIse zujhe sukha prAsa hogA / tare vikAza kA mArga hI yaha hai aura hama tere ko duHkha bhI alpamA hI dete haiN| abhiprAya yaha hai ki saMsAra meM bhayAnaka pApa hai aura ghAra nArakIya duHkha hai yaha siddha hai| aba yadi Izvara ko jagata karsA mAnA jAya to vahIM ina pApoM kA aura ina duHkhoM kA uttaradAyI hotA hai| Age zrApa likhate haiM. ki- 'samrATakA apane naukaroM ke mastiSkoM para kucha bhI vaza nahIM hai| isI prakAra IzvarakA bhI una santAoM para vaza na hotA aura vaha usakI sRSTiko ilaTa pulaTa kara DAlate jaisA bahudhA samrATake cAkara kara dete haiN| aura jisake liye sannAdako daNDa denA par3atA hai / samrATake sAmrAjyameM saikar3oM bAteM aisI ho sakatI haiM, jo samrATakI icchAke viruddha hotI hai kyoM ki samrATa prajAke ghaTake bhItara vyApaka nahIM hotaa| sRSTike avalokanase itanI bAtoM kA patA calatA hai(1) sRSTi niyamAnukUla hai|| (2) niyamoMse apAra zuddhikA paricaya hotA hai|
Page #830
--------------------------------------------------------------------------
________________ (10) (3) niyama aTala hai / (4) ye niyama sUkSma se sUkSma vastu para bhI zAsana karate haiM aura koI vastu inakA ullaMghana nahIM kara sakatI / isa liye siddha hai ki Izvara ! (1) niyantA hai| (2) jJAnavAna arthAt sarvatra hai / (3) eka rasa hai / (4) sUkSma se sUkSma arthAt nirAkAra) aura sarvazaktimAna hai|" Adi * pahalI tIna bAtoMko to sabhI zrAstika mAnate haiM parantu cauthI bAtameM bahuta matabheda haiN| yaha matabheda dUsare rUpa meM upasthita kiyA jAtA hai / yoM to koI Astika isa bAta kA niSedha nahIM karatA ki Izvara sUkSma aura sarva zaktimAna hai / parantu isake sAtha sAtha hI bahuta se loga mAnate haiMki Izvara sAkAra hai yA sAkAra hosakatA haiN| nirAkAravAdiyoM aura sAkara vAdiyoM kA purAnA jhagar3A hai aura isa jhagar3e ke Upara hI anya bahuta se matabheda kI nIva rakkhI gaI hai| maiM samajhatA huuN| ki yadi yaha jhagar3A sulajha jAya to saMsAra ke bahuta se nAstika Astika paraspara mila jAye aura bahuta se nAstika nAstikatA chor3akara Astika bana jaaye| parantu bhinnara mastiSka bhinnara rIti se socate haiM / dekhanA cAhiye ki sAkAra kA kyA artha hai ? AkAra yA AkRti kA sambandha hamArI indriyoMse haiN| sAkAra vastuko kha se dekha sakate aura hAtha se chU sakate haiN| jo aisI vastu nahIM hai use nirAkAra kahate haiM / ki sRSTi meM donoM prakAra kI vastueM haiN| zatapatha brAhmaNa 14|5|3 | 1 meM likhA hai / dvevAca brahmaNo rUpe mUrta caivAmRtaM /
Page #831
--------------------------------------------------------------------------
________________ ( 811 ) arthAta--sRSTi ke do rUpa hai / eka sAkAra aura eka nirAkAra pAnI jaba bhApa bana kara ur3a jAtA hai| to nirAkAra ho jAtA hai kyoMki iSTimeM nahIM aataa| parantu java bhApa jama kara bAdala bana jAtI hai to sAkAra ho jAtI hai| vAyu nirAkAra hai / kyoMki use dekha nahIM sakane / AkAza nirAkAra hai / aba prazna yaha hotA hai Izvara nirAkAra hai yA sAkAra / sAkAra bastu zratrazya sthUla hogii| sRSTimeM jitanI sthUla vastuyeM, sUkSma vastuoM meM vyApaka nahIM haiN| isaliye yA to Izvara ko sarva vyApaka namAnA jAya yA use sAkAra na mAnA jAya / sAkAra aura sarvavyApaka donoM honA asambhava hai| yadi sarva vyApaka nahIM mAnate to kattI bhI nahIM bhAna skte| yadi kasA nahIM mAmale ko Izvara Izvara hI nahIM rahatA aura AstikatAkI bhitti dhammase girakara cakanAcUra ho jAtI hai / isa liye AstikoM kA Izvara ko sAkAra mAnanA svayaM apane mata kA khaNDana karanA aura nAstikoM ke sAmane apanI haMsI karAnA hai| ___ samIkSA:-yahAM Apane samrATa aura IzvarakA dRSTAnta dekara likhA hai ki- rAjA kyoMki prajAdike hRdaya meM vyApaka nahIM hai isaliye loga usakI icchAke viruddha bhI kArya kara baiThate haiM. parantu Izvara sabake hRdayameM vyApaka hai ataH jIva usakI icchAke viruddha kArya nahIM kara skte| yahI kAraNa hai aneka vidvAnoMkA yaha kahanA hai ki yaha jagata kisI patita prAtmAkA kArya hai| kyoM ki vahI sabase papAdi karAtA hai| tathA pApa svayaM karAtA hai aura . phala ina nirdoSa vecAre, jIvoMko de denA hai| jisa bAtako Apane ani saMkSepameM kahA hai purANakAroMne isIko spaSTa zabdoM meM kahA hai ki kAsyaspeSa evaitAn jantUna nAnA zarIragAn / bhRtyAniSTAniva sadA karmANI sAdhva saadhunii|
Page #832
--------------------------------------------------------------------------
________________ ( 8 (2) mAnavaM narakaM netuM samIcchati mahezvaraH / etAna kArayati svAmI pApa karmaiva kevalam | AtmapurANa zra0 4 - 233-34-35 arthAt jisa prakAra svAmI apane naukaroMse kArya karAtA hai, usI prakAra mahezvara jIvoMse kAma karAtA hai| jinakI naraka bhejanA cAhatA hai unase pApa karAtA hai, tathA jinako svarga bhejanA cAhatA hai unase puNya karAtA hai 1 Age apane sRSTimeM jina bAtoM ko batAyA hai, ye saba bAteM Izvara meM bhI siddha yathA -- (1) Izvara niyamAnukUla haiM / (2) niyama aTala hai / (3) ye niyama Izvara para zAsana karate haiM arthAt inake anuphUla Izvarako kArya karanA par3atA hai| isaliye siddha hai ki IzvarakA koI niyantA hai| yadi kaho ki Izvara meM niyama svAbhAvika hai usakA koI niyAmaka nahIM hai to yahI mAnane meM kyA Apatti hai ki ye niyama jagatameM bhI svAbhAvika hai usakA bhI koI niyAmaka nahIM hai| yadi kaho ki niyama cetana kRta hote haiM to bhI ThIka nahIM kyoMki hama pratyakSa dekhane ki jalakA niyama haiM nIceko jAnA tathA amikA niyama hai Uparako jAnA | ityAdi pratyeka jar3a padArtha niyama hai| Age Apane sAkAra aura nirAkArakA prakaraNa prArambha kiyA hai| yahAM Apane jo vastu cakSu indriyase dekhI jA sake use hI sAkAra mAnA hai jo ki nirAdhAra haiN| Age Apane eka zruti dI hai jisameM 'brahma' AtmA ke do rUpoM kA kathana hai vahAM Apane 'nA' ke artha sRSTi kara liye haiM jo ki
Page #833
--------------------------------------------------------------------------
________________ ( 813 ) yaha bilkula galata hai| vAstava meM nirAkAra koI dravya nahIM hotA hai, eka mithyA kalpanA hai / prathama to Apane AkArakA sambandha indriyoMse batAkara likhA ki sAkAra vastuko aAMkhase dekha sakse aura hAthase lU sakate haiN| " phira Apane vAyu aura bijalI zrAdiko jo pratyakSa hI indriyoMkA viSaya hai unako bhI nirAkAra kaha diyaa| ye paraspara virodha hai| ataH spaSTa hai ki ApakA yaha sAkAra aura nirAkAra kA varNana bhI bhrama mAtra hai| raha gayA Izvarake sAkAra aura nirA kArakA prazna so prathama to IzvarakA astitva hI siddha nahIM hai to sAkAra aura nirAkArakA prazna hI upasthita nahIM honA / pralaya jagata kI utpatti se prathama pralaya kA siddha honA zrAvazyaka hai| hamArA dRr3ha vizvAsa hai ki vaidika sAhitya meM jahA~ sRSTi utpati kA virodha kiyA hai, vahAM isa vartamAna vizva kI pralaya ho jAyagI isakA bhI vidhAna nahIM hai| vAstavameM pralayakA artha hai kisI prAnta vizeSa kI bhUmikA kucha dina ke liye vasane yogya na rahanA athavA jaisA hama himAlaya kI kathA meM likhacuke haiM. kisI samudra ke sthAna para parvata kA ho jAnA athavA pRthivI ko jagaha para samudra kA ho jaanaa| basa isI khaNDa pralaya kA nAma zAstroM meM pralaya haiN| aisI pralayako jaina zAstra bhI mAnate haiN| aisI pralaya kA kA itihAsa bhI milatA hai| yaha jalapralaya " kI kistIke nAma prasiddha hai| vaidika sAhitya meM yaha kathA "manu" ke nAma se prasiddha hai /
Page #834
--------------------------------------------------------------------------
________________ ( 814 ) jaina zAstra aura pralaya evaM gacchati kAle'sminnetasya paramAvadha, niHzeSaM zeSAmeteSAM zarIramiva saMkSayam // 446 // zrati rukSA gharA tatra bhAvinI sphuTilasphuTam pralayaH prANinAmevaM prAyeNApi janiSyate ||452|| tebhyaH zeSajanAH nazyanti viSAgni varSa dagdhamahI, eka yojana mAtramadhaH cUrNI kriyate hi kAlavazAt86 triloka sAra arthAt - chaThe kAla ke anta meM abhi viSAdi kI varSA se tathA atyanta rukSa havA ke calane se isa bhArata varSa meM pralaya hogii| usa meM prAyaH sabhI jIva naSTa ho jaayeNge| kucha manuSyAdi ke jor3e parvatoM meM zeSa raha jaayeNge| unase punaH sRSTi utpanna hogii| isa meM yaha pRthivI bhI eka yojana gaharAI taka naSTa ho jAyagI Adi / zrava manukI naukA vAlI pralaya kA kathana karate haiM / manu aura pralaya pralaya I atharvaveda, kAM.16 sUkta 30 mantra - yatra nAva prabhraMzanaM yatra himavataH ziraH / tatrAmRtasya cakSaNaH tataH kuSTo ajAyata || isakA yaha hai ki jahA~ manukI naukA ThaharAI gaIthI vaha himAlaya vahA~ para kucha auSadhi utpanna hotI hai| kaI vidvAna usako nahIM mAnate ve kahate haiM ki yahA~ yaha pATha isa prakAra kA hai. (na ava prabhraMzana ) jisakA artha jahAM svatana nahIM hotA aisA hai / "
Page #835
--------------------------------------------------------------------------
________________ ( 815 ) 1 arthAta jahAM se giranA nahIM hotA aisA mukti sthAna hai| parantu sampUrNa sUkta ko dekhane se jJAta hotA hai ki yaha bAta ThIka nahIM kyoMki yahAM auSadhi kA varNana hai ki yaha mukti kaa| yaha auSadhi himAlaya para utpanna hotI hai tathA manukI naukA bhI himAhAya meM lejAkara bAMdha bAI ko yaha kathA zatapatha brAhmaNa kA 18 / 1 / 1 meM isa prakAra AgaI hai ki manu mahArAja eka samaya naMdI kinAre tarpaNa kara rahe the. unake hAtha meM eka machalI AgaI machalI ne kahA ki Apa merA pAlana kare maiM Apako pAra utArUMgI manu ne kahA tU kaise pAra utAreMgI to usane kahA abhI pralaya hone vAlI hai usa samaya maiM terI prajA kI rakSA karUMgI. isa para manu ne eka bahuta bar3A jahAja banA liyA tathA jaba pralaya huI to usa nAva ko machalI ke sIMga ke sAtha bAMdha diyA, vaha machalI usako are feit cala gii| matsya purANa meM isI kathA ko vistAra pUrvaka likhA hai tathA usa machalI ko vAsudeva kA avatAra banA diyA hai| matsya purANa kI jo pralaya hai arthAt usa samaya kI pralaya kA jahAM jaisA varNana hai vaisA hI jaina purANakAroM ne mAnA haiN| isI manu kI kathA kA aisA hI uddhareva kurAna bAIbila cyAdi manthoM meM hai| vaho "naha" kA kizto prasiddha hai| bAIbila meM likhA hai Izvara dekhA ki pRthvIpara pApa bar3ha gayA hai to vaha pachatAyA aura usane saba prANiyoM ke nAza kI ThAna lI / parantu usakI kRpA dRSTi naha para bhI ataH usane nUha se kahA ki tU eka naukA " * banA hama pralaya kareMge / zrataH tIsahAtha lambI tathA 50 hAtha caur3I aura 30 hAtha UMcI naukA banAI gii| pralaya huI aura naukA meM ekara jor3A saba jIvoM kI baiThAyA pralaya huii| saba prANI mara gaye kevala usa naukA ke praNI jIte rhe| manuSyoM meM kevala nUha aura usakI strI jAti jItI rahIM jisase punaH sannati clii| musala
Page #836
--------------------------------------------------------------------------
________________ ( 86 ) mAnoM ke yahAM bhI aisI hI kathA hai| varNanazailI kA bheda hai naha aura usakA sArA kuTumba baca gayA tathA naukA jUdI pahAr3a kI coTI para jAkara tthhrii| isI prakAra saMsAra ke sabhI dharmoM meM tathA jAtiyoM meM isa pralaya kA varNana hai / (1) cIna pAte isako phoI kI pralaya kahate haiM / (2) yUnAna vAloM ke yahAM hukeziyAna / (3) asIriyA visu ke nAmase kahate haiN| isI prakAra anya logoM ke yahAM bhI isa prasiddha hai / asIriyA kI purAnI khudAI meM isakA pramANa prApta huA / ataH aitihAsika vidvAna isako 10000 hajAra varSa se pUrva kI ghaTanA batalAte haiM, jo kucha bhI ho yaha ghaTanA satya hai isa meM sandeha karane kA koI kAraNa nahIM hai| yaha pralaya jaina mAnyatAke anukUla hai| sunA jAtA hai isa sUhakI kA ayodhyA meM hai / mastya purANake anusAra yaha vaivasvata manu hai parantu vahAM likhA hai ki jaba pralaya samApta hogaI to svayaM manu uspanna hue aura unhIMse punaH vaMza calA vaivazvata manu sAtavAM manu mAnA jAtA hai tathA svayaMbhU manu pahalA manu mAnA jAtA hai to phira yaha svayaMbhU manu kAMse A gaye ? vAstava meM to isa mastya purANane manvantaroMkI kalpanAko hI naSTa kara diyA / astu, hamane itane manuSyoMke pramANa upasthita kie haiN| (1) vaivasvata (2) sAvarNi (3) svayaMbhU (4). strImanu ina sabake viSaya meM hI aisI kahAvata hai ki inake nAmase vaMza cale tathA inake nAmase bhAratavarSa prasiddha huA / saba 14 manu haiM. unameM 7 sAvaNa haiN| yadi Rgveda meM hama unakA varNana mAneM to sAta zeSa raha jAte haiM / unameM sabase pahalA svayaMbhU aura sAtavAM vaivasvata ataH zeSa 5 kI bhI aisA hI samajhA jA sakatA hai / zrataH 14 manu aura eka kAzyapakI strI manu ina 15 vyaktiyoMkA eka samAna varNana milatA hai| ataH yaha prazna svabhAvataH uThatA hai ki inameM se |
Page #837
--------------------------------------------------------------------------
________________ kisako mAnava. mAnuSa, manuSya, Adi jAtikA kAraNa mAnA jaaye| kyA ye saca kalpanA mAtra haiN| athavA kucha anya rahasya hai ityAdi aneka tarka vitarka paidA ho sakate haiN| ina saba para gaveSaNAtmaka dRSTise vicAra karanA cAhiye / yadi aitihAsika vidvAna isa para vicAra kareMge to hamArA anubhava hai ki ve bhAratIya prAcIna itihAsakI aneka uljhane sulajhA skeNge| isake alAvA jo pralaya kahI jAtI hai. usakA khaNDana to mImAMsAcArya kumArilabhaTTane apane zloka vArtika granthameM hI vistAra pUrvaka diyA hai / yathAH jisa prakAra vijJAnane yaha siddha kara diyA ki yaha sampUrNa jagata na kabhI utpanna huA aura na isakA kabhI nAza hogaa| kyoMki na to satkA kabhI nAza hotA hai aura na abhAvase koI vastu hI banatI hai| ataH isa saMsthapa jagatakA bhI kabhI nAza na hogA / tathA na kabhI aisA samaya thA jaba yaha jagata sarvathA abhAva rUpa ho / isa viSayameM vaidika pramANa hama pUrva likha cuke haiN| tathA unako punaH yahA~ likhate haiM tAki viSaya kramazaH Age cala ske| amaithunI sRSTi aneka yukti aura pramANoM se hama yaha siddha kara cuke haiM ki yaha jagata nitya hai / jaba yaha siddha ho cukA to aba amaithunI sRSTi kA prazna hI upasthita nahIM hotA / parantu phira bhI hama amaithunI iSTi ke viSaya meM jo yukti dI jAtI hai unako likha kara una para vicAra karate haiN| isa viSaya para sabase navInatara vicAra Arya samAja ke prasiddha sanyAsI nArAyaNa svAmI ne apanI pustaka veda rahasya meM prakaTa kiye haiM ataH hama unhIM ko likhate haiM / yathA. ''manuSyakA svAbhAvika chAna pazuoMse kama hai| gAya baila Adi
Page #838
--------------------------------------------------------------------------
________________ pazuoM ke bacce svabhAvataH tairanA jAnate haiM parantu manuSya sIkhe binA nahIM taira sakatA / kanuSyoM ko pazuoM se jo vizeSatA prApta hai. usakA kAraNa yaha hai ki vaha naimittika jJAna prApta karane aura prApta karake usakI vRddhi karane kI yogyatA rakhatA hai| yahI naimi tika jJAna, manudhyatvakI bhitI UMcI kiyA karatA hai| isI yogyatA kAbhaga pazuko nA hoM se roka diyA karatA hosvAmI bhAvika mAne janma siddha hotA hai| parantu nAmamittika jJAna abhyoM se prApta kiyA jAtA hai| isa samaya vaha mAtA, pitAaura adhyApaka vargase prApta kiyA jAtA hai| parantu jagatake prArambhameM jise duniyA kI pahalI nasla kahA jAtA hai. amathunI sRSTi hone ke kAraNa ise koI zikSA dekara naimittika jJAna prApta karane vAlA nahIM hotA thaa| isa sambandha meM zramadhunI sRSTi kA samajha lenA kadAcita upayogI hogA / amaithunI sRSTi mahA pralaya meM jagata kA atyantAbhAva ho jAtA hai| kArya rUpa meM pariNata prakRti kA cinha bAkI nahIM rahatA, na koI loMka bAkI rahatA hai| sUrya candra Adi sabhI lokalokAntara kAraNa rUpI prakRti kI goda meM zayana karane lagate haiN| Rgveda meM isI sat raja aura tamaMkI sAmyAvasthA athavA jagata ke kAraNa rUpa prakRti meM lIna ho jAne ke lithe "tamAsIttamasAgUDhamane" ( Rgveda 10 / 126 / 3) kahA gayA hai| pracalita vijJAnane bhI isa mahApralayabAdakA samarthana kiyA hai / klAziyasa ( The fcunder of the mechantcal theory of heat )ne tApako do bhAgoM meM vibhakta kiMdhA hai (5) brahmogala meM sthita sApa sthiratAke sAtha kAma AtA rahatA hai| (6) dUsaro kAmameM na Ane vAlA tApa adhika se adhika hojAnekI aura pravRtta rahetA hai| isakI pravRti bhItara kI ora
Page #839
--------------------------------------------------------------------------
________________ honekI hotI hai| yaha dUsarI zakti tAparUpa meM hokara zItalatA prApta vastuomeM ba~Takara Age tApa rUpameM kAmameM Aneke ayogya ho jAtI hai| pahale prakArakA tApa kAma meM Ane ke ayogya ho jAtI hai / pahale prakArakA tApa kAma meM zrA-Akara kama hotA rahatA hai aura dUsarA kAmameM na Ane vAlA tApa, pahale tApake vyayase, bar3hatA rahatA hai| isa prakAra brahmANDa kI kartRtva zakti dUsare prakArake tApa rUpa meM parivartita hotI rahatI hai aura kAmameM nahIM AyA krtii| yaha kAma hote hote jagata se zItoSNa ke antaroM ko dUra kara detI hai aura pUrNa rUpa se una vastuoM meM samAviSTa ho jAtI hai jinheM gadizUnya . aura kAma ke ayogya dravya kahate haiN| aisA ho jAne para prANiyoM kA jIvana aura gati samAra ho jAnI hai ! jaba yaha dUsarA tApa pahale ko samAsa karake pUrNatA prApta kara letA hai tabhI mahApralaya ho jAtA hai| isa avasthAko prApta ho jAne aura niyata avadhi taka kAyama rahaneke yAda jaba jagata utpanna hotA hai, taba pratyeka loka kyA aura pratyeka yoni kyA, naye sirese annatI hai . yahAM loka nahIM kintu yonike utpanna hone ke sambandha meM vicAra karanA hai|-bhinn bhinna prANiyoM ke zarIra jaisA baiMzoSika darzana meM likhA hai dA prakAra ke hote haiN| (1) yoni' jo mAtAH pir3hAke saMgase utpanna hote haiM, jise maithunI sRSTi kahate haiN| * tatra zarIram dvividhA yonijama yonijaM ca | ( vaize0 4 / 2 / 6) loTa--isa sUtrake mahAyameM, prAcArya prazasta pAda ne liyA hai |ke jala, agni aura vAyuse utpanna zarIra ayonija hote haiM / zrAca prazastapAda kI yaha bAta prazasta nahIM hai|
Page #840
--------------------------------------------------------------------------
________________ (8. ) (E) "ayonija" jo binA mAtA pitA ke saMyoga ke utpanna hote haiM aura jise amaithunI sRSTi kahate haiN| samasta prANI jo jagata meM utpanna hote haiM. unakI utpatti cAra prakArase hotI hai (11 jarAyuja-jinake zarIra jarAyu (milli) se lipaTe rahate haiM aura bama jAya ko phAr3akara. utpanna hazrA karate haiM, jaise manudhya, pazu aadi| 12) aMDaja-jo aNDoMse utpanna hote haiM. jaise pakSI, sA~pa machalI Adi ... (3) svedaja-jo pasIne aura sIla Adise utpanna hote haiN| (4) udbhija-jo pRthvI phAr3a kara utpanna hote haiM / jaise vRkSAdi / inameMse antima do kI to sadaiva amaithunI sRSTi huA karatI hai aura prathama do kI maithuni aura amaithunI donoM prakArakI sRSTi huzrA karatI hai| amuthuni sRSTi kA krama .. bhUtoMkI utpatti ke bAda, pRthvI se auSadhI, auSadhIse anna anna se vIrya ( anna se raja aura vIrya donoM hai ) aura vIrya se puruSa utpanna hotA hai| cAhe maithunI sRSTi ho yA amaithunI donoM meM prANI raja aura vIryake mela se hI utpanna huA karatA hai| mathunI sRSTi meM. raja aura vIrya ke milane aura garbhako sthApanA kA sthAna. mAtAkA pada huA karatA hai parantu amaithuni maSTimeM - --....-...--. --- -. - - ..... .-- -- --- --- OM tasmAdvA etasmAdAtmana akAzaH sambhUtaH / zrAkAzAdAyuH vAyoraziH agnerApaH / zcadrayaH 'pRthvI / pRSTyA auSadhayaH | auSadhIbhyo'tram | annAdrataH retasaH purussH| (taittirIyopaniSad brahmAnanda ballI, prazana anuvAdaka)
Page #841
--------------------------------------------------------------------------
________________ .. melakA sthAna mAtA ke na hone se. mAtA ke peTase bAhara huzrA karatA hai / prANi zAstra ke vidvAna batalAte haiM ki aba bhI aise jantu pAye jAte haiM, jinake raja aura vIrya mAtA ke peTa se bAhara hI milate haiM aura unhIM se bacce utpanna ho jAte haiN| unameM se kucha kA vivaraNa nIce diyA jAtA hai-- (1) samudra meM eka prakArakI machalI hotI hai. jisakI mAdA machaliyoM meM niyata Rtuma bahusaMkhyA meM rajakaNa ( ore ) prakaTa hojAte haiM aura isI prakAra nara machalI ke aNDakozImeM jo peTake nIce ( within the abdominal cavity) hote meM vIryakaraNa ( Zoo sperml ) prAdurbhUta hone lagate haiN| jaba mAyA machalI kisI jagaha aNDe dene ke liye rajakaNoMko jo hajAroMkI saMkhyA meM hote hai. girAtA hai (vaha jagaha prAyaH a ko nicalI rAha meM raMtalo athavA patharIlI bhUmi hotI hai taba usI samaya nara vahAM pahuMcakara una rajakaraNoM para cIya kaNoMko chor3a detA hai jinase peTake bAhara hI garbhako sthApanA hokara aNDe banane lagate haiN| (2) isI taraha eka prakAra ke meMDhaka hone haiM jo raja aura vIrya kaNa bAhara ho chor3ane haiN| nara meMika mAdA meMDhakI pITha para baiTha jAtA hai jisase mAdAke choina hapa rajakaNoM para vAyakaraNa girate jAyaM aura isa prakAra meMDhaka ke peTase bAhara hI. inake aNDe banA karate haiN| (3) eka prakArake kITa jinheM Trepa varma ( Tape worm) kahate haiM aura jo manuSyoM ke bhItara pAcana kriyA kI nAlI ( Human digestion canal ) meM pAye jAte haiN| hajAra zraNDe eka sAtha eka koTa detA hai eka apaDele jaba kIra nikalatA haiM to usakA eka mAtra zira hukoMke sAtha jur3A huthA hotA hai| ( It consist simply a head with hook ) una hukoMka
Page #842
--------------------------------------------------------------------------
________________ ( 22) dvArA ve prAMtoMkI zlaizmika ( Mucous Membranes of the intestine ) se jur3a jAtA hai aura usI : zirase usakA zarIra vikazita hotA hai. aura isa prakAra utpanna huA. zarIra aneka bhAgoM (Segments ) meM vibhakta ho jAtA hai| ve isa prakAra saMhagA paura prAdAna dine jAne haiM. pratyeta. bhAtrI puruSake aMga hote haiN| jinase svayameva vimA kisI bAhya sahAyatA ke garbhakI sthApanA ho jAtI hai| kucha kAlake bAda purAne bhAga (Segrments) pRthak hokara svatantra kIda bana jAyA karate haiN| ityaadi| ina udAharaNoMse yaha bAta acchI saraha samajhI jA sakatI hai ki sarvathA sambhava hai ki raja aura vIryakA sammelana mAlAke peTase bAhara ho aura usase prANI utpanna ho ske| isI maryAdAke anusAra amaithuno dRSTimeM manuSyakA zarIra banAne vAle raja aura bIyakA mela mAtAke peTase bAhara hokara vRkSoM ke caur3e patte rUpo millI meM garbhakI taraha surakSita rahate huye bar3hatA rahatA hai| raja aura vIrya kisa prakAra jhillI meM Akara mila jAle. isakA anumAna phUloM ke paudhoM kI kArya praNAlI se kiyA jA sakatA hai / phUloM ke paudhe nara bhI hote haiM aura mAdA bhI nara paudhoM se pakSI vIrya kaNa lAkara mAdA paudha ke raja kaNoM para chor3a dete haiM jisase phUla aura phana kI utpatti ho jAtI hai| isI liye pakSiyoMko phUlokA purohita, Marriage priest of flowers ) kahA karate haiN| astu jaba prANI .isa bAjha garbha meM itanA bar3A ho jAtA hai ki apanI rakSA Apa kara sake taka vaha : pattI rUpI bhillo phaTa jAtI hai aura usameMse prANI nikala pAyA karatA hai| isI kA nAma amaizvanI sRSTi hai|
Page #843
--------------------------------------------------------------------------
________________ ( 823 ) eka kITakA udAharaNa kisa prakAra vinA prANiyoM ke yatna ke raja aura vIryakA svayameva sammelana tathA prANI ke puSTa aura kArya karane yogya ho jAne para jhillI kA apane namaH Adi kise ho jAyA karatA hai ? isake liye eka udAharaNa diyA jAtA hai-- maiM jaba gurukula vRndAvana meM thA to gurukula kI bATikA meM bane eka baMgale meM rahA karatA thA usa baMgale ke cAroM ora sudarzana ke paudhe lage huye the| isa suhAvane paudhe meM eka prakAra kA kI bahala jAtA thA jisase usake pase aura phUla saba kharAba ho jAyA karate the: nimna bAteM prakaTa huI: C " jaba isa paudhe meM naye patte nikale to dhyAna pUrvaka dekha bhAla karane se patA lagA ki eka kAle raMga kI tamAkhU kI taraha kI koI cIja kahIM se Akara eka pate para jama gaI aura do cAra dina bAda kisI ajJAta vidhi se vaha - pate ke moTe dala aura jhillI ke bIca meM A gii| dekhane se sApha mAlUma hotA thA ki yaha vahI kAlI vastu hai jo moTe bora patale daloM ke bIca meM A gaI hai| eka saptAha ke bhItara ama usa vastu ke eka ora kA patalA- patte kA vajJa (jhillI ) mI itanA moTA ho gayA ki aba vaha vastu eka gAMTha kI kI taraha pate meM mAlUma hone lagI / usakA rUpa aura raMga kucha dikhAI nahIM detA thaa| aba vaha bIja kramazaH paroke bhItara lambAI meM bar3hatI huI dikhAI dene lagI aura dasa dina ke bhItara usakI lambAI lagabhaga do iMca ke ho gii| aisA ho jAne ke bAda eka saptAha ke bhItara vaha pattA phaTa gayA aura usa meM se eka hare raMgakA kIr3A jo do sunaharI rekhAoM se sIna hissoM meM manuSya ke hAthoM kI choTI uMgalI kI taraha vibhakta thA nikala AyA yahI kIr3A
Page #844
--------------------------------------------------------------------------
________________ ( 2 ) sudarzana ke pattoM aura phUloM ko khA-strAkara kharAna kara dene vAlA siddha huA / isa kIr3e ko. eka zIze kI alamArI meM kucha pattoMke sAtha rakha diyA gayA / dasa bAraha dinake bAda jaba alamArI kholI gaI kIr3e kA vahA~ cilla bhI bAkI nahIM rhaa| isa parIkSaNa se amaithunI mRSTi kI kArya praNAlI para acchA prakAza par3atA hai| sA~cekA udAharaNa jisa prakAra khilaune zrAdi banAne vAlA pahale sAMcA banAtA hai, aura phira usI sAMce se aneka khilaune DhAla liyA karatA hai, ThIka isI prakAra amaithunI sRSTi sAMca banAne kI kArya praNAlI hai, aura usake bAda kI maithunI sRSTi sAMce se khilaune Adi DAlane kA kAryakrama hai| amaithunI sRSTi saba prakAra kI hotI hai amaithunI sRSTimeM kevala manuSya hI nahIM utpanna hote. kintu pazu pattI ityAdi sabhI utpanna hote hai| ye bhinna-bhinna yoniyAM kyoM utpanna hotI hai ? isa prazna kA uttara vaizeSikakArane. unake pichalI sRSTi meM kiye huye kamA~ kI bhinnatA diyA hai| * mahA pralaya hone para baizeSikakAra ke matameM kisI dizA athavA sthAnameM koI prANI kisI yoni meM yAkI nahIM rahatA / isaliye amaithunI sRSTi kA honA anivArya hai / phira usane eka jagaha likhA hai ki prAcIna Arya prathAnusAra, amaithunI sRSTi meM utpanna hone vAle vyaktiyoMko pitAke nAmase nahIM pukArate jaise bharadvAja kA putra bhAradvAja. balki .. ... . . ... . .. .......... -. ___ * dharma vizeSaca (vaizeSika 4 / 2 / 8) | aniyatadigdeza pUrvakatvAt // (vaizeSika 42171) .
Page #845
--------------------------------------------------------------------------
________________ UP: - -- utpanna hone vAle vyakti ke mUla nAma hI liye jAte haiN| jaise agri, vAyu, Aditya aMgirA nathA brahma Adi / isa liye ki inake koI mAtA pitA nahIM the| usane apane mata kI puSTi meM a thunA sRSTi ko zrAvazyaka batalAta hue hai usake veda se pragaNata hone kA bhI ullakha kiyA hai| x beda meM eka jagaha zramadhuna smRSTi meM utpanna manuSyoMko mambodhita karate huye kahA gayA hai| he samasta prANiyo ' tuma na zigu ho na kumAra kintu mahAna (yuvA ). hA / " : naimittika jJAna jaba apraithuno sRSTi hone ke kAraNa. jJAna dene vAle mAtA pitA Adi nahIM hote to usa samaya vaha sAla kisa prakAra prAsako isa praznakA uttara na milane ke kAraNa IzvarIya jJAna prApti ilahAma) kI jAtI hai| isI kalpanAkA saMketa yogadazana ke isa prasiddha sUtra meM ' sa evaM pUrveSAmapi guruH kAlenAnavacchedAt" ( yogadarzana 2 / 31) arthAt vaha Izvara jo samayase vibhakta nahIM ho sakatA. pahale RSiyoMkA bhI guru hai|" ---- --... .... . . .-.- ..-..... .---.. -- + samAdhyA bhAvAca // tathA saMjJAyA zrAditvAt / / (vaizeSika 4/2 / 6 / 10) OM satyayonijaH / / ( vaizeSika 4 / 2 / 11) x veda liGgAca / / (vaizeSika 412 / 12) : maha vo astvama ko devAso na kumAra kAH / vizvesaso mahAnta ta / (Rgveda 8 / 30 / 1)
Page #846
--------------------------------------------------------------------------
________________ samIkSA AtmA nAna svarUpa hai, jJAna aura AtmA koI pRthaka pRthaka padArtha nahIM haiM / ataH jJAna ko naimittika kahanA bar3I bhUla hai / agni meM garamI kisI limitta se nahIM pAtI hai. kyoM ki garamI agni kA svabhAva hai| isI prakAra zrAbhA meM zAna bhI naimittika nahIM AtA hai| nimitta se to ajJAna A sakatA hai| Apane svayaM isI pustaka meM ziva saMkalpa sUtra ke mantra likhe haiM jinameM apane likhA hai ki-"jo ( mana ) jJAna ( cetanaH) cintana zakti aura dhairya se yukta hai, aura jo prajAoM meM amRta aura jyoti hai|' Adi isameM Apane svayaM mana ko bhI jJAna yukta mAnA hai, 1 punaH zrAtmA ko to bAta hI kyA hai| ataH AtmA ko kisI nimittase jJAna prApta nahIM hotA apitu jJAna usakA svabhAva hI hai| isakA vizeSa varNana hama 'nAna aura Izvara' prakaraNa meM kreNge| Age zrApa kA yaha likhanA ki "mahA pralaya meM jagata kA atyantAbhAva ho jAtA hai" yaha Apake dArzanika zAna kA paricaya detA hai kyoM ki "atyantAbhAva' kA lakSaNa hai jisakA kabhI Adi aura anta na ho "anAdirananto'tyantAbhAvaH" kyoM ki yaha anAdi ananta hotA hai / ataH Apane ye zabda likha kara jagata kI racanA aura pralaya donoM kA prabhAva siddha kara diyA. punaH amaithunI muSTi likhanA hI bAta krIDA batta hai| Age Apane amaithunI mRSTi kA siddha karane ke liye jo udAharaNa diyA hai ve saba bhI Apake siddhAntoM para hI kuThArAghAta karate haiN| gheda aura vijJAna meM jagata racanA kA tathA mahA pralaya kA virodha kiyA hai yaha pahale siddha kara cuke haiN| tathA Apane amaithunI sRSTi ke liye tIna udAharaNa diye haiM . .1, machalI kA (2) maiDhakakA (3) hema varma kITakA, ye tAna udAharaNa Apa ke mata kA khaNDana karate haiN| kyoM ki Apake matase to Adi meM binA
Page #847
--------------------------------------------------------------------------
________________ (P) hI raja va vIrya, manuSya Adi utpanna huye the aura yahAM raja vIryaM se hI jIvoM kI utpatti banAI gaI haiN| tathA rajavIrya bhI unhIM machalI maiMThaka Adi se utpanna huye he Izvarase nahIM / ataH inase Apake mana kI puSTi hone ke bajAya usakA khaNDana hI hotA hai| Apane apane gurukula ke parIkSaNa kA udAharaNa dekara to kamAla kiyA haiN| zrImAna jI Apako to koI aisA udAharaNa denA cAhiye thA jisase yaha hotA ki binA hI bIja ke vRkSa bana gaye tathA nirajavIrya ke manuSya Adi utpanna ho gaye taba to Apake mata kI puSTi hotI yahAM to kIr3A pahale hI vidyamAna haiM sirpha usake rUpa va AkAra parivartana huA hai| yaha to pratyeka samaya pratyeka vastu meM hotA hai / cavaM andara jo kIDA hotA hai usakI titalI vana jAtI hai| isI prakAra gaurava Adi meM bicchU utpanna ho jAte hai| ye saba Apake mata ke bAdhaka pramANa haiM 1 vartamAna vidvAna ne bhI siddha kara diyA hai ki binA bhae zrAvike kITa yAdikI utpatti asambhava hai| varSA Rtu ghAsa Adi athavA sUkSma se sUkSma jantu bhI apane kAraNa yA aNDoMsa hI utpanna hote hai / pahale ke logoM kA rUpa la thA ki meMDhaka yadi pAnI Adise ekAeka svayaM utpanna ho jAte haiM. parantu yaha siddhAnta parIkSAse galata siddha ho cukA hai| yahI avasthA sUkSmadarzaka yantra se dekhe jAne vAle kITANuoM kI hai| vaijJAnikoMkA kathana hai ki hama svayaM jananakA eka bhI udAharaNa nahIM jAnate / aura abhItaka hameM eka bhI aisA purAne jIvita yA mRta jIvakA namUnA nahIM mAlUma jisake viSaya meM hama yaha samajhateM ki vaha svayaM paidA huA hogA yahAM para hameM phira apanI lAcArIko mAnanA par3atA hai ki hama yaha nahIM batA sakate
Page #848
--------------------------------------------------------------------------
________________ (25) I yA si start vikAza sabase pahale kaise huA / yadi yaha mAnA jAye ki pahale pahala jI kisI dUsare vAkAza piNDase to yaha nitAnta asaMbhava hai, kyoMki vaha kisI bhI avasthAne jIvita nahIM raha sakatA / hamArI duniyA~ para pralaya ho jAneke bAda zAyada zukrapara jIvanake unakI bArI Ave / vizvabhAratI khaM0 1 0 440 J Age Apane eka veda mantra dekara likhA hai ki meM eka jagaha amaithunI sRSTi meM utpanna manuSyoM ko sambodhana karate huye likhA hai ki he samasta prANiyoM ! tuma na zizu ho na kumAra kiMtu mahAna ( yuvA ho / " ve becArA anAtha hai. yahI kAraNa hai ki ye loga isa para isa prakArakA atyAcAra karate hue jarA bhI saMkoca nahIM karate | saMpUrNa vaidika saMhitAoM meM tathA sampUrNa vaidika hama kahIM bhI amaithunI sRSTi zabda bhI nahIM hai| prAMta hotA hai svAmI jI mahArAjako rAmapurakI kuTiyA meM yaha nayA ilahAma huA hai / zrathavA janatA ko dhokA denekA eka nayA DhaMga nikAlA hai / yadi zrImAn jI isase AgekA dUsarA hI mantra dekha lete to bhI inako jJAta ho jAtA ki yahAM kisakA varNana hai| usameM likhA hai ki "yeca trayazva triMzaza / " zra0 8 / 20 / 6 arthAta jinako hamane mahAna (yuvA) batAyA hai ve taitIsa devatA hai / 11 samApta ||
Page #849
--------------------------------------------------------------------------
________________ priya pAThaka vRnda ! merI Antarikala kI ki vizu rUpameM Apa logoM ke saMmukha upasthita karU. kintu pUrNa prayatna karane para bhI isameM bahuta sI azuddhiyAM raha hI gaI jisake liye mujhe bahuta kheda haiN| astu vizeSa vizeSa azuddhiyoMkA zuddhipatra" de rahA hU~ phira bhI jo azuddhiyAM raha gaI ho unheM gurokapakSapAtI Apa mahAnubhAva, svayaM sudhAra kara svAdhyAya kareM yahI prArthanA hai. I pradha paMkti zuddha adhiSThAtAraH puruSa viprahAH adhiSThAtA (5) 7 6. 11 41 13 14 16 16 17 17 16 11 18. 16 * 4 18 zuddhAzuddhi patra * azuddha adhiSTAtAraH Zheng dAtaraNAm 14 rantarisasya sUryacakSuSA vahnispathA puruSa vimAhAH adhiSThAtA marudagaNa amivanaspati yata so'ni svarga manuSma janase marudgaNa anirvanaspati dAtaNAm rantarikSasya sUryazcakSuSA vahnistathA Rta so'gniH svarga manuSya sabase
Page #850
--------------------------------------------------------------------------
________________ meas paMkti zuddha azuddha idamevAgni idamevAni agni agni dadarza 11 dardaza rAmAnAtha avilambita thI kona hai prAya zrAvanI vadyarUpa rAhita ne dyAvI patyAzritaH madhyAna sarvAkAro paratva vihana 35 4 ramAnAtha avalambita thA kauna hai prAyaH azvinau vaidyarUpa sahita ne dyAvA paMsagAnita: madhyAnha sa kAraparatva vina lokasya zubhraH unhoMne lokoddhAraka lokacakSu somapa antarikSastha Aditya kahe. karma devAH zrotakotpanna zubhaH 3. 3 utane lokoddhAra lAkacakRta saumapa zrAntarikSastha zrAdityoM diye pharbha devAH bhAta kotpanna
Page #851
--------------------------------------------------------------------------
________________ - - -. -.. -.. pRSTava paMkti 4211 azuddha uyaha sarvANukramaNI tasthuSaceti sUryamaNDalAsthita sAragutrAbharaNI zuddha sabaTa sarvAnukramaNI tasthuSazceti sUryamaNDala sthina sAnukramaNI kRttikA kRtikA puSpA azleSoM ghaniSThA jAtivedama phaladAnitA sthaan pAMgamaya uSAgca bhakSotra kSetrasyapati azva evaM vahantyagni mAhAbhAgyAd kSAtrA zAklya nitrada maninamAhu karatA azleSA dhaniSThA jAtavevasa phaladAtRtA adhIna vAGamaya 'vAya maask kSetraspati azva iva bahantyagni mahAbhAgyAd mAtra zAkalya nivid manimADa kI
Page #852
--------------------------------------------------------------------------
________________ pRSTha 56 61 66 73 73 78 7% 67 10: 66 16 75 7? nd l 74 7% $% ry paMti: OM 11 OMOM Ta 78 4 23 12 bhAra 74 16 16 10 4 2 14 15 8 77 g 1 13 21 : ( 2 ) azuddha tadevAna indrIya sanniviSTa phalathI avAma nityatvaM sAmaveda'tharvedaH zastroM adhyAtmika athayA yAMgamaya bhautikA rAzita mevAmiSTa vAcitva paribhASikA jala candamaH prabhRta tanmukhadeva zruta abhiSTa paribhASika anucAnA devatAoke bhramAta cora zuddha tA indriya sanniviSTa phalathaH yAvAma nityatvaM - sAmavedo'thadaH zAstroM aAdhyAtmika athavA vAGamaya bhautika rAzika mevAbhISTa zrAcitvaM pAribhASikA jala candra prabhRta mukha zruti abhISTa pAribhASika banavAnA devatAoMke bhramAt * curA
Page #853
--------------------------------------------------------------------------
________________ __paMkti azuddha 81 3 . zrA 8115 zveda 826 sUla mAtaNDa zalApatha cyAmadhe zrIsahastrA trizacca badadabhiH prajApati Rgvedalocana dara bhraMvaM dhaM. 10 . uttara dhravaM 85 16 pacaulI / Adhibhautika 7. adhiautika zAnti snAtaka JUNU HUN zuddha pRthavI Rgveda sUkta mAtaNDa zanapatha dhyAMmadhye trisahastrA triMzacca vadaddhiH z2A RgvedAlocana x . 11 4 . . ." .. - "zoka uttara dhra va paMcaulI Adhibhautika Adhibhautika zAnti snAtaka zoka uddhava aMmatya vyutpatti AliMgI tathA mupAhatA anuparata ASS 13 " . ... . amakya vyutpatti khaalir'yaan| mupAharamto anuparanta ..
Page #854
--------------------------------------------------------------------------
________________ pRSTha 6 hae 65 huthU huI 6 hada haTa haha PSPS paMkti 15 5 5 12 66 haha haha haha 18 104 105 105 Zhong "Nu the wet 14 16 `m 100 16 105 10 101 25 100 7 1.2 103 20 25 6 15 2.1 ( 6 ) azuddha zrAminanni svavaM sura varuNoM tvAM jagatISu brama varaNo prauta mAtarisvAna satyaM 'tatvadarzI garutvabhAva paMDita gaNa mAtarizvA mukta madhyato deva Rdeva svAsti naI hai parama yathAtha tAmra zuddha mAmananti c koo sUryasya varuNo tvAM jagatISu brahma varuNo prota mAtarizvAna satyaM tatvadarzI garutmAn paMDitagaNa mAtarizvA antarbhukta madhyato dekheM Rgveda svasti gaI hai parama varNita yathArtha tAmra
Page #855
--------------------------------------------------------------------------
________________ pRSTha paMkti 185 23 187 35 108 4 186 16 108 23 111 16 112 112 152. 113 114 114 116 117 112 112 118 126 15 12 132 132 133 133 ka 17 25 1 10 5 15 26 Mei 128 17 130 131 21 3 16 21 azuddha zicita madabhyo nAyakoM kI marpita vaNota bhAga ora jJA dikhAI ora vikAsa huye sUryAsUka anaSTAna kriyoM meM kriyAbali vikisita dhariyana duritAnI santiH zarma bRhaspati vRSNo vibhaSi sAmazramI } zuddha ziti mahadbhayo nAyakoM ko marpita vRNotu bhargo aura kSmA dikhAI aura vikAza hube sUryasUta anuSThAna kriyAoM meM kiyAvalI vikazita dhariyana duritAni samita zarma bRhaspatiH viSNo vibharSi sAmAzramI
Page #856
--------------------------------------------------------------------------
________________ pRSTha paM. azuddha 1346 hahI 13420 . sUrya zuddha / eka hI . surya vibharti 138 12 143 145 145 sUrya bAMgamaya aura vaidika samadhAna jhur3hA : hagA chaTA / atha vibharti mUrga vAcAmaya aura na vaidika samAdhAna jur3A ' hAMgA chaThA 1473 1462 . agna 146 11 vetanya 15 . jaba 17 .jaya 146 55 ... aMgokI 146 . artha ghaTa agni cetana . saSa saSa . . aMgoko naSTa abhinna kutUhalAdika thI to pIche tarka . svayameva . svayameva . pariNAma 151 155 __ 157 158 15 / abhanna 25 kutuhalAdika 25 thI pIche 22:. . taka . svameva 15 . svameva ha. pariNAmana
Page #857
--------------------------------------------------------------------------
________________ balpum 1:3 E 164 2.1 164 23 165 165 166 166 166 136 167 167 160 166 166 166 166 Zhong Wen 175 176 180 181 181 paM 181 182 183 .10 2.1. 10 13 16 azuddha zArIrAdika darzanAkAra 13 vAndha hetApatizca samadasana se ibhyaMsa bhaviSyA 18 Izvara kAra na ca bhAvo agama tasaMzayAdi 10 vidhAya 13. 13 16 bhandhute yadoGkaraH 3-4 ki usako pRthaka aura 23 sura dIrgikA 50 devatoM devato loga bhanekA mana gar3aMta anekAneka kisa prakAra zrI apabhraSTa } zuddha zarIrAvika darzanakAra bAMdha dvaitApattizca sadasana se ityalaM viSayA IzvaraH kAraNaM nAbhAvo Agama pRthaka mora tatsaMzayAdi vidhayA maznute yadoGkAraH usako sura dIrghikA devatAoM devatAoM logoM ke AnekA mana gar3hana anekAneka kisa prakAra kI thI
Page #858
--------------------------------------------------------------------------
________________ pRSTha 184 184 paMkti 5 14 azuddha ho gayA ki aAhisika manuSma niralasa atiSThastada poSAka ho gayA ki mahiMsaka manuSya nirAlasa atiSThastad pozAka 189 pora 160 sainikoM vividha (yAhI) isI lagatA to FFEEEEEEEEEEEEER sainiyoM vividhi isa hI lagA to 162 12 huzrA asAvadhayA 154 karanA devatAyoM 166 popaNa dravatapANI . 2015 hAnA vAsudevoMne adhika khAla 2073 puNa audana sarasvati hai 2. 723 ramya asAvadhAna karatA devatAoM poSaNa dravatpAraNI honA vasuoM ne adhika vAle pUrNa odana sarasvatI rahasya
Page #859
--------------------------------------------------------------------------
________________ pRSTha zuddha paMktiH 2075 . yAnI azuddha yAni dikhAsI cikitsita TaunA punsavana mRtya gaMgagodaka bhajJAbhana sahazya badanArada nirNa dIkhatI cikitsA TonA puMsavana mRtyu gaMgodaka bhalyAbhasya sahaza udayAsta nirNaya adRSTa aSTa yugapadaneka saraza samAvRtaH draupadI pazcAt prANarUpe pRSTaranaM 222 2286 226 15 yugapavaneka sadRzya jamArthataH dropadI pazcAn prAyArUpa vRSTaranaM isI jo zama-zanai prathaka prathaka parakI sAhitya isI zanaiH zanaiH pRthaka pRthaka 234 paraka 16 sAhitya
Page #860
--------------------------------------------------------------------------
________________ pRSTha paMkti azuddha 23. mAtrAzna bhinna hai 23616 DAmatapta ghaddhAsmAkA 235 mAnazca bhinna ha uma 'mitta baddhavAtmA tta zaMyorbhamakAya sathAprajJa vahirotmA zabda zabda tada 242 243 245 246 zaMyobhakAya tathAprAjJa bahirAtmA 13 zadvai 247 11 I ghA varNana 248 21 yAna 246 vaSaTakArazca prajApati kapaTa kArazca prajApati zruliyeM zrutiyAM 255 17 258 pUSam mAtra hai viSTA svaraH zreSThaH svara: vedha naSTa yami pUrvama stuti mAtra hai viSThA surajyeSThaH surajyeSTha 2561 256 yaMdagni pRhad
Page #861
--------------------------------------------------------------------------
________________ - - | prayA pRSTha paMkti azuddha 2636 263 virAda jAyasa athavAva risa cAppajaH masiviSNu * jAcaka tiSTantIM . prAraNa sambatasara dina ke hai dhAnAdhipati kiror3oM mAtmana batta virAddha jAtrata arthavAda riti cApyajaH matirviSNuH vAcakaiH niSThantI prAraNena samvatsara 22 2608 dhanAdhipati karor3oM mAtmandhata stad loma nye va arjuna tiSThati tadvedAnteSu 27316 lema nayeva 'rju niSThati vevAnteSu daha deha " daha thiSI 2762 --" pRthivI jIvaH patAstatva pAdo'sya dvirAjAyata jIvA uttamRtatva pAdo'sya digkhAjAyata .-1 "--- ...
Page #862
--------------------------------------------------------------------------
________________ pRSTha paMkti 278 279 R:1xxn 283 12 283 15 2843 284 1. 2851 azukha sAbhRtaM saMbhRtaM arU udasya aru sadasya mukhAdindrazcAgnizca prANAdvAyurajAyata = protrA dvAyuzca prANazcamukhAda damirajAyata / jagavasthA jagadevasthA ramazaza zuti zruti cAcArya cArya jaimuni jaimini sahasrA sahasro mano vAyuH saba sarva sicati siMcati yasmAda caH yasmAtra pa . daya amiSTa abhISTa kAlpanika kAlpanika jagadvathA jagadavasthA kAya kArya annAda lAna lIna virATa jAyata virAbajAyata sRpayAdI sRSTayAdI ajAyata dajAyata vAyu na55 mox - 1 . 261 15. 11 263 2657 265
Page #863
--------------------------------------------------------------------------
________________ -- zrayate pRSTha paMkti 266 266 13: 66 16 26715 tApanIye praviSTa samidhaH azuddha ayate tApanIya praviSTa samidha agni sAdhanAH virATa sarvanyApmana bhAvAnuSThAnaH sAdhyA: virATa sarvamAtmana bhAvAnuSThAnaH 'nuSThAne sRSTi samida durjeya tamiva tamidaM TujJeya tamidaM 308 18 tasmai sasmai FEEEEEEEEEEEX 312 3. x x adhidAyika vidamo vijAnibhaH pasusi vakteviSa mamAnaye samAnyAma jyAna sahAyya jakarA Adhidaivika vipro vijAnImaH cakSuSi bakevina sAmAnAye sAmAnyAt dhyAna sAhAyya rAjakArya Bf 322 323
Page #864
--------------------------------------------------------------------------
________________ - - - paMta zuddha 16 11 330 330 azuddha athavaveda agni "bhUtanAthaM para sAmAnyatA zadvaka "dharma buddhimatA se 'AphrihI atharvaveda yAnaH bhUtAna para sAmAnyata: 'zabda ke dharma buddhimattA se AphrikI 332 333 333 333 mahApuruSa mahApuruSa ko 3 334 vAsiyo 335 artha vIsiyoM isakI tathaike'gni * dhamakAyA saMmilisa mAnyatAyeM 335 336. takeDama dhasakAyA . samilita mAnatAyeM 8 338 bar3A kaThina kArya 'thAr3A vyasthA parampara samapramAdam bar3I kaThinatA thor3A. khyavasthA paraspara sadapramAdam SaTa 26 viziSTa viziSTha
Page #865
--------------------------------------------------------------------------
________________ pRSTha paMkti 348 348 azuddha sadaguNa jIvAtrA yaza yAjJayalsya RSayoM rAyaH girajAta hai 346 651 351 351 651 12 20 22 . lage ki bhASita nA kara upanita zreSThatA yasmina bRhadANyaka buddhistu viSayaM staSu pAMcavA jIvAtmA yakSa me yAjJavalkya RSayA sAH girajAtA hai pAda laga. bhAsita na kara upamita zreSTha nA yasmina vRhadAraNyaka buddhintu viSayAstaSu pAMca yo zreSTha pApiSTa zreSTha vaziSTha prajAritvamA "ghitaNAM prANasyedaM 353 253 353 14 zreSTa you tub 354 pApiSTa zreSTa vshisstth| prajAstviA mA pitaNAM prANaspana 16 355 356
Page #866
--------------------------------------------------------------------------
________________ pRSTha 356 paMkti 22 zuddha vANI vAcA aSTazca zreSThazca zreSTha 3568 praNiti prANIyate sAhasa mahatpamA bhatvA auSaSi samabharana prANacchaSTa unnaM manAd tasminetadAta zreSTha prANiti praNIyate sAzya mahatamA bhatvA auSadhi samAbharam prANAsaSTI unna mantrAda sasminneravAtasam prajA. premenamaprAvizat tucchenAmba prejoM Mmmmmmmmmmmmm. rrm pramaNAna pAvizat tumachapenAmva gUlha bAla Amadana yapAna AcchAdana vya padoM artha 20 padA atha sve mahani parayA vAna svemahini paranA 376 varNana
Page #867
--------------------------------------------------------------------------
________________ paMkti azvaddha prArambha zuddha bhAraMbha zreSTha zreSTha 376 376 376 draSTA bhokta dvaMdAtmaka pRthvI kI phailatI gaI niguNa prazna mAnadhI 381 Ying Zhi Hui Mo Mo Mo Mo Mo Pan Dian Pan Dian Ai Ai Ai Ai Ai Zhao Jin Jin Kao Liu 382 183 383 386 muTA bhokta iMdatmaka pRzya kI phailI gaI niguNa prazna mAnavA sadRzya 5 svataMtra siha nirbhaya ha taka 13 virodhA 17 atha samathana hA mUta varAna sarka amRtaM mApaH inamAnasIta zala tiSThastha sAptAciSoM 13 yacintaH satra siMha nirbhaya tarka virodhI AN samarthana hI mUrta 385 varNana so'rkaH amRta mApaH idamanAsIt 387 tiSThastra saptASio yazcittaH 387
Page #868
--------------------------------------------------------------------------
________________ . - -. -. -JAPALL- AL * *zuddha / pRSTha paMkti azuddha 388 10 prANako 38 18 kamase tatpazcAta 38611 kiror3oM prANa kamase tatpazcAta karor3o dravya 'dhyajAyataH itakaMpA 36816 3923 xxx v ora visRSTiyata tiyakapreta zaHsvAbhiH zrAvAkazAkha zarIrAdyatasya prAyoduHkhAca amaSTAyapihya sau dizAMjAyanta paramAtma vagana nadAdhAra ligurA ora adhyajAyata harakaMpo hRdaya bha.gra ratna zanda aura viSTiyata tiyakadapretAdibhiH zAkhAbhiH avAkazAkhaH zarIraMyaditasya prAyazoduHkhAta asRSTAvaNyaso dizo'jAyanna paramAtmA varNana nAdadhAra 401 404 4044 niguNa aura
Page #869
--------------------------------------------------------------------------
________________ ca 404 15 405 13 406 52. 406 13 406 407 407 408 406 406 413 413 114 414 416 416 lm 4.11 1 412 13 416 418 466 416 420 420 * 3 24 8 16 15 76 1 4 10 13 22 24 ( 21 ) nirNayo mahazya zrutinAMca buddhayavatAra tArAyeritra vAdi vivakSatvAna vaizeSika sampUrNa avanegya vahA prerita svato vaiSNava vAstA zrasidida apratardhya yadartha unta zabda dhaHtmahatA je bhAva haiM tasmAtriSvapi zuddha nirNayo sadRza zrutInAMca buddha yatratAra tAraNAyeveti bAdI vivakSitatvAt vaizeSika sampUrNa atraneya bar3hA aura prerita svata: vaiSNavastvAhuH AsIdidaM apratarya chedArtha unazabda AraMmahanA jo bhAva hai. tasmAtpi astitva manyante zrasti pante sRSTiriti pe DArthamiti sRSTiritikrIDArtha miti
Page #870
--------------------------------------------------------------------------
________________ pRSTha paMkti ( 22 ) azuddha utpatti mAnate haiM 122 422 dhAdAma ucAlaka mRtyurve vedamAsIta. apratakya narkaNa ke asad arthAt thA 522 525 utpatti kA kAraNa mAnate haiM vyAyAma uddAlaka mRtyurevedamAsIta apratakyaM tarka ke mn mghii kaali zamAna thA tatsambatsarasya pratyakSAgocara svavayavAn sannivezyAtmamAtrAsu aparimita syAtmana smRteH SaSThavayavAn mardhana simRtastu 42 128 328 tatsaMbatsasya pratyakSA gaucara tvayavAna sanivezyAtmAtrAsu aparamita syAtman smRte SaDvayavAna 15 / madhena siSTadustu sRSTavedaM rahattenAbhi jagaharavA prasati adhikama sarveSAmeva 3 saMsakArI 426 431 rabyaktanAbhi 32 prasati cAdhikam sarveSAmeva saMsArI 434
Page #871
--------------------------------------------------------------------------
________________ paMkti pRSTha 434 436 437 437 dvadhA 427 4 // 438 458 esameva 416 440 441 azuddha zuddha mapaNAspati brahmaNaspati adhipati adhipati zasAdhIsa sattAIsa dvadhA patizcacAbhavatAM patizcAbhavasAM samabhavatato samabhavatyato kathaM dhu kathaM tu itarastAM ivarastAM vavetsarAbhavadazcavRSa azvItarAmavadazvazvezvaraH jAyayo jIvayo etameva adhipatya Adhipatya nAmatatayanmAnuSaM nAmaitat yanmAnuyaM paryAda dhustana maruto paryAdadhurestanmaruto bhRgurabhavataM bhRgurabhavattaM yatRtIya yattRtIya mRtikA mRttikA kASTra svabhavana sasya svabhavasasya mAtrAyA mAnayA gandhaghrANAmitindriyA gandhaghrANamitIndriyA no nAsikA do nAsikA darzana mitindriyA darzana misIndriyA sanarahavA satrahavAM / janadipa janayaditya 44 145 12
Page #872
--------------------------------------------------------------------------
________________ ".. E pRSTha paMkti 245 13 445 14 21 445. 446 r 446 16 446 23 breDa 13 447 14 447. 448 448 448 446 446 450 455 455 451 452 15 465 11 423 54 453 455 17 18 16 424 26 11 // ( 24 ) azuddha zarada Rtu ndriyArAn bhavata bAko vAkya trayatriza bhUdanoM dabhyatat candramasasiramimata narave. po zrabhyAM taposaNyata tRnmaye itavyatta ShorAtrayoH te pAtre pratyatiSTata upatvAyanIti 'stotyatravIta dizyAmaritya parameSThI premaNAnuprAvizata saMbhamituM kira athavAda tadetanajI zuddha zabdalu ndriyANyantrabhavat vAko vAkyaM trayastriMzau miyANyanvabhavat mUrdhnA dabhyatapat candramasanniramimata navebhyo prANebhyo tapo'tapyata sRnmaye usatyata 'horAjya: harita pAtre pratyatiSThan upasvA''yAnIti istItyapracIta dizAbhiritya parameSThI premeNAnuprAvizana saMbhavituM zrakiJcitkara arthavAda tadetasejo
Page #873
--------------------------------------------------------------------------
________________ pRSTha paMkti zuddha azuddha mityuSAsIta syoMrdhvaH suzi vAjayat 462 462 464 464 465 18 Ara asakhaMya mimita avetAzvara iMgIcara sakatA indriyoM grAstra adhibhautika sRSTi se dharma-sRSTi se naiyyAyikoMke paramANuyo kA guNajJAna kA nirindrina 'bikalpAtmAka vyAkaraNAtmaka svaya mRtya prati milyupAsI syordhvaH suSi vAsayet varNita hai aura asaMkhya nimitta zvetAzvasara dRSTigocara sakatA indriyoM ke grAhya Adhibhautika dRSTi se dharma dRSTi se naiyAyikoM ke paramANuoM kA guNa kA jJAna nirindriya vikarUpAtmaka vyAkaraNAtmaka svayaMbhU bhUsyu prakRti 26 Ye 18
Page #874
--------------------------------------------------------------------------
________________ prakRti 485 pRSTha paMkti azuddha zuddha 47 pratika 480 20 prati 482 25 tAmaja sAmasa 4837 saMkSIpta saMkSipta 15-16 paramAtmA se AkAzase, paramAtmAse pAkAza, bhakAza se 452 zradrata vahI vAlI zretaketu zvetaketu 485 24 vyapta vyApta 48 nirvANa nimoNa jatanA kA janatA kA vAgaNe vASNAya zreSTha-kaniSTa zreSTha-kaniSTha bhayarahoMne bhamaNoMne 465 gaNasatra gaNataMtra 462 namra zravaNaM agAchatam, mama zravaNaM Agacchatam 463 vedAdhyana vedAdhyayana sAsa jhAna 464 punarazIyana punarujjIvana 46415 karane karake na prakRtivAdako prativAdako 466 zuSka saMkhyAya saMkhya savyApasavya / praSTa
Page #875
--------------------------------------------------------------------------
________________ pRSTha paMkti 505 pazyati KsSAX655 azuddha jaimidhi jaimini samanbava samanvaya zanai zanai zanaiH zanaiH maiM sadAtmana tadAtmAna tasmAtatsarvamabhavata tasmAttatsarvamabhavat vasaM isaliye kAlI, nartamAna kAlIna mAtmakA AtmAkA pazyati hasti hai istI hai prakRtama akRtrima dIpikA dIpikA mAtmaivAntmAnaM mAtmaivAtmAnaM sa dvitIyemiva sadvitIyamiSa jaharU dekhatA hai jar3a rUpa dekhatA hai prapaMJcabhirgatatvA apaMcAnsargatatvA saMbhavita saMbhAvita vedAntargata vedAntAntargata pradArthantara padArthAntara aMdhAkAra aMdhakAra svAbhAvarUpa svabhAvarUpa saMbhivita saMbhAvita ityadvetamata ityAdainamata AvirbhUta avirbhAva mAvirbhAva 516 116 520 avirbhUta
Page #876
--------------------------------------------------------------------------
________________ pRSTha paMkti dharmAdharma xxx 5.25 15 528 16 azuddha dharmAdharma sevAmalpA teSAmalpA sakale sakatA yogIbhyAsa yogAbhyAsa maSphala niSphala avidyAsa bimA avidyAke pinA viziSTa saMpase viziSTa rUpake kahA jAya to ki kahA jAya ki vaha isaliye to yaha isaliye pRSaka vimvasthAnAya vimbasthAnIya malinAdi malisvAdi prA? vizaMbhanu vizamanu pattAJjali pataJjali darzanAmeka darzanAnAmeka sAmAnataya samAnatayA prathaka prAhu 532 24 5338 534 536 22 23 yadyArita mata thA yogImata yudhiSThara yasti masakA thA yogamata yudhiSThira SaSTazna 536 539 10 24 khyakta bAsakI pAsa hI
Page #877
--------------------------------------------------------------------------
________________ nuspasau 543 >> ru pRSTha paMkti azuddha zuza 41 4 nirguNa nirmANA 542 nupattI 542 saSTayA saSTayA kumArilAcArtha kumArila bhaTTa Izvasasiddhe . IndharAsiddheH 5458 chaiSa karmAsAra kamonusAra sarvezvarya sarvasvarya 548 ninisa nimita 546 khasakha apauraSeya apauruSeya suSupti suSupti 552 siddha siddhi 552 siddhake siddhike 552 sAMkhayAzarya sAMkhyAvArya 552 IzvarAbhAt IzvarAmAvAna 553 visa vitta zrutiyAdhaH zrutivAdhaH kamAdikA kaNAdakA samavAvI samabhAvI 557 dharmAdharmarUpako dharmAdharmako 546 554 558 prAramA utpA, mAtmA jJAna utpanna 556 560 15
Page #878
--------------------------------------------------------------------------
________________ pRSTha 561 naya 563 564 paMkti azuddha zuddha 4 na punarva 5 banatA hai anaaH 10 lagiyA 16-20 haiM AkAzAvavAyuH AkAzAdvAyuH zabdakeNa honekA zabda ke guNa hone kA sa zabda dgakha citra sa zabdaH pudgalacitra: vargaNA hate haiM vargaNA kahate haiM aitahAsika aitihAsika 2. artha sAdhaka arthAt sAdhaka karma phala ke karma phala dAtA ke mAtra sthAna sthAna mAtra maizyayaM maizvarya svakRtAbhyagama svakRtAbhyAgama Izvara ko IzvarakA brahma to brahma meM to 564 565 - x.kSKHE brahmake 568 prakSako puSTi prathaka 16 tuSTi dhRthaka lakSaNa lakSaNa prAdAta pradAta 18 usIse usI sUtra se 1-2 dravya guNa karma sAmAnya vizeSa prasUtAt adhika pATha hai 3 niHzreyasadhigama niHzreyasAdhigamaH 575 578 -
Page #879
--------------------------------------------------------------------------
________________ pRSTha pU pUja l 581 5.81 583 58.3 585 pUdhU 586 586 566 bhU88 586 56 562 paMkti & 18 21 Y 2 22 14 18 4. 8-1 50 1 20 23 564 21 6.4 24 608 21 610 11 614 12 615 15 615. 25 615 25 ( 11 ) azuddha tatvAnAntiH yogASyayA kAraNa Izvara bhUmikAyeM apramANya bhAsti mikatva veda ko viSpaSTaM vRtaM jaimininAnAM pApa pApa Anubhavika bhUmijanan darzanikoM meM bhAnate guNyA viSayA zRNI aura tarAjU hamane tretAyeM isase vidyArthiyoM ko samAya va laganevara ke zuddha satvajJAnAbhiH yogAdyA kAraNamIzvara bhUmikA meM aprAmAkhya asti vainAzikatva veda meM vispaSTaM vRntaM jaiminInAm pApa anunadhika bhUmIjanayan dArzanikoM meM mAnane traiguNya viSayA RNI aura na tarAjU hamane tretAya isase vidyArthiyoM ke liye samAvartya lagane ke bAdake
Page #880
--------------------------------------------------------------------------
________________ 616 616 620 120 624 636 624 634 L 635 635 paMki 18 18 pUrNa 16 10 12 wn 24 636 636 636 7 636 13 640 22 647 1 650 650 650 651 651 18 657 22 658 25 pa r ( 32 ) zaha vidiyAM jyotiSka vikAsa AvazkatA ghATAto hotA hai upAdhi suzobhita, patra kAmared prabhu prabhuH loka mAnya lokamAnya jAtA meM AtA hai bRhadAnyakopaniSad, bRhadAraNyakopaniSad - kAmabhirji niSaktamaca tameveti santAdhAna antha citamana par3ha to ko kalpAntaroM meM sukI hU~ zuddha viMdiyAM jyotiSa vikAza malAiyAM ki usake pacchrama AvazyakatA ghATA hotA hai to upAdhi se suzobhita kAmayate yatra sakAmamirjAyate nivaktava tamaicevi sattAvAna anya cittamana (ciMtana) ve to ko jo kalpAntaroMmeM cukA hU~ par3a bhalAiyAM jo ki usako pazcima : : 1 I ! | !
Page #881
--------------------------------------------------------------------------
________________ - - - pRSTha paMkti 660 15 66 // 20 6.7 ... 63 6 684 685 . azuddha aMtakala aMtakAla vRtAnta yaha ghRttAnta pAnI yAnI na prakaTana prakaTa na pichale pIche zarAba zarAbI bhalAI liye bhalAIke liye bhAnA hai mAnA gayA hai apane Apane karmoM meM se kause cAhiye yaha cAhiye ki yaha pAhile ko rahiye zikA~ke Izvara apratayaM hai IzvarakI icchA anavamI niyamoMko niyamoMke kAmakI nAmakI pratiSThita pratiSThita Izvara se bhinna Izvara se abhinna ... 23 Arrur Fr9 1 66 16 kisI so kahe masimakSA jagata ke padArtha varSoM kI ma. mahAvIra jinheM kabhI bhI jo kahe sisRkSA jagata ke mUla padArtha yugoM kI 7044 11 ma0 mahAvIra jinde
Page #882
--------------------------------------------------------------------------
________________ - - - pRSTa paMkti & koI 721 722 azuddha hote se hone se sanvandhI saMbandhI pUrva bhautika pUrvakA bhautika kAI bhI car3ha kara le car3ha kara bole vijJAna ke bale vijJAna ke eka lohe kI eka sera lohe kI tasmAtmahat tasmAnmahata dvitIyaH rAjasatamam , dvitIyaM rAjasaMtamam sUkSmabhUla sUkSmabhUta bhAdAbheda bhedAbheda gamI garmI sarya 7348 sUrya paraMtu 742 maMsAra saMsAra bijli pacanajAnA zakti bhA zakti bhI par3Ira hane par3I rahane aLUnA achUtA saSTa striyoMko sapatniyoM ko mahAbhAratameM mImAsAme, mahAbhArata mImAMsA meM - garamI kartA garamI kA kartA voddhika khAha yaha bhI vahAM yaha bhI sakhateva satItva 655 14
Page #883
--------------------------------------------------------------------------
________________ 762 767 xv.esxxw MARA 761 770 770 FFFFFFFFFFFFERE 771 yaha prayojana isa prayojana (2) smRti (2) smRtyAtmaka kAraNavacceta karaNavaccet sarakAryavada satkAryavAva kAryAntaraM mutpAdayati, kAryAntaramutpAdayati yugaddaneka yugapadaneka praya vidyamAna avidyamAna janako unakI vidyate'bhAvaH vidhatebhAvaH saMjAye sajAyeta pAsavAna vartamAna aviSkAra AviSkAra prakRtti prakRti kArya sambandhaka kAryakA usako kArya kArya honA parimANa pariNAma vipatti se vivarta cikISI cikIrSA nimitti nimitta kRrtRtva kA kartRtva kA jIva kI jo jIva ko to pravRti pravRtti katta kartA aprAkRta aprANikRta niSkaya miSkriya 776 786 22 24
Page #884
--------------------------------------------------------------------------
________________ pRSTha paMkti 761 21 763 azuddha pariNAminI pariNAmino Izvara sarva vyApaka. Izvara ke sarvavyApaka ina do meM eka maiM eka pAlane meM pAlane se svatanakA svatantratAkA yahI yaha bhI IzararameM Izvara meM bhaya, zaMkA. lajA kSyAlutA kArya meM 765 766 15 kArya ke 804 815 815 817 21 23 mii mii mii m m m m e koTi kA brAhmaNa kAla para thI saMnyAsI naimittika koTIkA brAmaNakA para bhI sanyAsI naimimittika karane "yoni amuthuni anuvAdaka aNDakozoM meM kumArakAH gorava vidvAna ne khyala vAMgamaya "yonija" amaithunI anuvAka aNDakoSoM meM kumArakAH govara vidvAnoM ne khyAla vAGmaya meM 2712 827 825