Book Title: Lalit Vistarakhya Chaitya Stavvrutti
Author(s): Bhadrankarsuri, Vikramsenvijay
Publisher: Bhuvan Bhandrankar Sahitya Prachar Kendra
Catalog link: https://jainqq.org/explore/022497/1

JAIN EDUCATION INTERNATIONAL FOR PRIVATE AND PERSONAL USE ONLY
Page #1 -------------------------------------------------------------------------- ________________ baccre) - bhadraMkarITa 11fkta. TIkAkA2H A.zrI bhadraMkrasUri ma. sA. Page #2 -------------------------------------------------------------------------- ________________ kaNaTikakesarI, zrAvastItIrthoddhAraka, koMkaNa uddhAraka, saMskRtavizArada pU.AcArya zrImavijaya bhaMdrakarasUrIzvarajI ma.sA. kRtithI bhadraMkara ... AkRtithI bhadraMkara ... vRttithI bhadraMkara ... prakRtithI bhadraMkara ... - evA bhadraMkara prabhAvazALI vyaktitvathI zobhatA... yathA nAma tathA guNa ... evA pUjyazrIno jama gujarAtanI punitapAvana nagarI chANImAM vi. saM. 1973, mahA va.6ne dIvase thayo. mAtA-maNibena, pitAzivalAla. zaizavathI saMyamanA zaNagAra sajavAnAM svapna sevyA. suvarNa paLe saMyamano svIkAra pU.A. labdhisU, ma.sA.nA varadyumne pATaNanagare saM. 1989 aSADha su. 16nA zubhadIne karyo ane pU.A.zrI bhuvanatilakasU, ma. sA.nuM ziSyatva svIkAryuM. | dIkSA sAthe zikSAno prAraMbha traNa ja varSamAM saMskRta vaikA vAMcatA thayA. saMskRta zlokonI racanA karavA mAMDayA, samudAyamAM 'paMDIta mahArAja tarIke prasiddhI. pAyA. | dharma, nyAya, vyAkaraNa kAvya AdimAM smRtima nipuNatA prApta karI Aje vRddhAvasthAmAM paNa yuvAnane zaramAve eTalA utsAhathI vighopAsanA karI rahyA che. pU.3pa yazovi ma.sA. nA gahana - gaMbhIra 'adhyAtmasAra, adhyAtmopaniSata, vijayolAsa mahAkAvya' para saraLa, sugama TIkA lakhI saMskRtanA pragalma ane prakhara vidvAna tarIke nI pratibhA siddha karI che. pU. A. haribhadra , ma. no graMtha 'lalitavistarA' para TIkA racI te Aje prasidhdha thayela che. Agamika graMtho dazavaikAlika - uttarAdhyayana tathA dArzanika graMthonA gujarAtI anuvAdo dvArA sAhityopAsanA karI che. - pUjyazrIne gazipanyAsapada chANInagare saM.2014 ma. sa. 6, AcAryapade AdonInagara (AMdha) saM. 2026 ma. sa. 6 nA alaMkRta karavAmAM Avela. pUjayazrI dUrasudUra aneka pradezomAM vicarI ghaNI ja zAsanaprabhAvanA karela che. 5, nA upadezathI saMbhavaprabhunI cAra kalyANakabhUmi zrAvastIno tIrthodhdhAra thayela che. - pUjyazrIne zAsanadeva svAthyapUrNa dIghayuSa bakSo evI maMgala kAmanA ...anaMta vaMdanAvalI.... Page #3 -------------------------------------------------------------------------- ________________ : | zrI zaMkhe pathAya namaH | II zrAvati tathadhipati zrI saMbhavanAthAya namaH | nA pU. sarakAra - tArkikaziromaNi e diva zrI haribhadrasUrIzvarAya nama TI pU paMjikAkAra - AcAryadivazrI municaMdrasUrIzvarAya namaH | I pU Atmakamala - labdhi - bhuvanatilakasUrIzvarAya namaH || zrI bhuvanatilakasUrI graMthamAlA - 54 che lalitaviratAro prathama vibhAga eka TIkAkAra 5. dharmadivAkara, sihastalekhaka AcAryadevazrImavijaya vanatilakasUrIzvarajI ma.sA.nA prathama paTTAlaMkAra pU. kanaTika kesarI, koMkaNa uddhAraka, zrAvastitIrthoddhAraka, saMskRtavizArada, sUrImaMtrapaMcaprasthAnIrAdhaka AcAryadeva zrImavijaya bhakivarajI mahArAja ka saMpAdaka : munivarya zrI vikramasena vi.ma. -- ke prakAzaka che bhuvanabhadraMkara sAhitya pracAra kendra - madrAsa V. V. VORA - MADRAS. Page #4 -------------------------------------------------------------------------- ________________ prAptisthAna labdhibhuvana jaina sAhitya sadana C/o. rAjezakumAra naTavaralAla zAha bajAramAM, kApaDanA vepArI, po. : chANI - 391 740. jillA : vaDodarA - gujarAta. vIra saM. - 2517 vi.saM. 2047 labdhi saM. 30 mUlya - 50.00 (sAdhusAdhvI ma. ne abhyAsArthe bheTa) anaMtazrI prakAzana - kAnapura bhAvanA prinTarI - mahesANA bharata prinTarI - amadAvAda TAITala mudraka * nehaja enTaraprAIjha - muMbaI. Page #5 -------------------------------------------------------------------------- ________________ * prakAzakIya.. paMDitonI pIpAsA........ tArkikonI tRSA..... dArzanikanI divyAturatA........ paripUrNa karato ghaNA ja samayathI jenI rAha jovAtI hatI evA eka apUrva...... anupama.... amUlya graMtharatna ne prakAzita karatAM ame gauravatAnI anubhUti karIe chIe. Aje jayAre gIvaNagIrAnuM adhyayana-adhyApana, paThana - pAThana dohIluM nahIM, atidohIluM banatuM jAya che ane sAmAnya saMskRta bhASAnA caritro - graMtho paNa vAMcavA muzkela thaI rahayA che. tyAre tArkika - nyAyika ane dArzanika graMthonuM adhyayana - adhyApana to keTaluM kaSTasAdhya bane tevA samaye nyAyika - dArzanika graMtha para saMskRta bhASAmAM racanA karavI to bhagIratha kAryabanI jAya, koka sarjaka pratibhA ja AvuM anupama ane zakavartI svarNima kArya karavA prerita thAya che. manISI mUrdhanya. viddhatvareNya... gIvaNagIrAmAM vivaraNakArarUpe vikhyAtine varelA.... alyAvadhimAM cAra - cAra dArzanika - nyAyika graMtharatno para TIkA racI saMskRtanAlabdhapratiSThita sAkSara svarUpe saMstavanA stave che. evA pU. A. zrI karNATaka kesarI bhadraMkarasUrIzvarajI ma. sA. lalitavistarA graMtha ane tenI paMjikA upara vizada - vistRta cAra hajAra zlokapramANanI TIkA racI gahana gaMbhIra ane guDhArthothI bharelI yAkinImahattarAsunu, kAruNyamaMDita pU A. zrI haribhadrasUrijI ma. sA. caityavaMdana sUtronA rahasyane pragaTa karanAra, yathArtha paramezvaryanI oLakhANa karAvatI jAya - tarkathI bharapUra vyAkhyAo viracita karI tenA para gItAthaziromaNI pU A zrI municaMdrasUrijI ma. sA. guDhArthane spaSTa karatI atisaMkSipta paMjikA racI. (paMjikA padabhaMjika) paratuM kaThINa, jaTIla vyAkhyAo vAMcavI vidhvAna vargane kaSTa sAdhya lAgyuM. aneka vidhvAnonI IcchA ane bhAvanA hatI ke AvA gaMbhIra graMtharatna para saMskRtanA samartha vidvAna kalama upADe, evAmAM ja adhyAtmasAra, adhyAtmopaniSad graMtha paranI pUjayazrInI saraLa - sugama ane rahasyodghATinI TIkAnA paThana - pAThana karelA aneka pUjayazrIe tathA paMDitavaryoe vinaMti karI. ApazrI eka vizada vyAkhyAnI racanA karo ! Page #6 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 8 paropakAraparAyaNa pUjayazrIe ekale hAthe ja tArkika graMtha lalitavistarA mUla ane paMjikA para adbhuta - anupama TIkAnuM sarjana karyuM. avazya A vyAkhyAthI vidvAna vargane tathA bAlajIvone eka saoNMtharatnanI prApti thaze, tathA abhyAsuvargane eka rahasyodghATana eka graMtha upalabdha thaze. AvA bhavya graMtharatnanuM sarjana karI vidavAna jagatamAM eka apUrva sAhityanidhi pradAna karavA ApanI paropakArItAnI prazasti racavA zabdo paNa vAmaNA lAge che. jeTalo upakAra mAnIe teTalo ocho che. sAthe prArthanA karIe chIe ke Apa sAhityanA sarjaka banI mahAna graMtha ratnonuM sarjana karI amArA ajJAnarUpI aMdhakAranuM visarjana karo....... eja maMgalabhAvanA........ A graMthamAM jJAnopAsanAmAM sahayogI pU.A. zAMtamUti puNyAnaMdasUrijI ma.sA., pravacanakAra A. vIrasenasUrijI ma. sA. tathA presakopI mupha saMzodhana AdimAM viziSTa sahayogI munivara zrI vikamasena vi. ma. sA. AdinI khuba khuba anumodanA.... graMthaprakAzanamAM Arthika sahayoga pradAna karanAra zrutabhakitaparAyaNa zrI saMghono tathA zrutabhakata mahAnubhAvono jeTalo AbhAra mAnIe teTalo ocho che. suMdara.. suzobhana mudraNa karI ApavA badala prinTIMga presonA menejarono AbhAra mAnIe chIe. prastAvanA Alekhaka munipravara abhayazekhara vi.ma.sA.no paNa AbhAra mAnIe chIe. A graMtharatnano svAdhyAya dvArA prabhubhakitamAM - caityavaMdana Adi vidhimAM apUrva bhAvanA........... anupama adhyavasAya pedA karI zubha bhAvonuM pragaTIkaraNa...... azubha karmonuM zuddhikaraNa... mokSabhAvanAnuM pragaTIkaraNa... karo eja maMgala bhAvanA. prakAzaka Page #7 -------------------------------------------------------------------------- ________________ jagatamAM ullAsa lAve che Aditya. jIvanamAM ujAsa pragaTAve che. sAhitya | AvA sAhityanI sevA karatA raho, vana banatA jIvanane upavana banAvatA raho ! pU. koMkaNa uddhAraka A. zrI bhadraMkarasUrIzvarajI ma. sA. A. zrI puNyAnaMdasUrIzvarajI ma. sA., A. zrI vIrasenasUrIzvarajI ma. sA. AdiThANAnA bhAratanagara vi. saM. 2046nA cAturmAsa mRtyarthe .... rU. 15001 = 00 zrI bhAratanagara jaina zvetA. mUrti. saMgha grAMTa roDa, muMbaI - 400 007. 5 yA Page #8 -------------------------------------------------------------------------- ________________ jagatamAM ullAsa lAve che Aditya, jIvanamAM ujAsa pragaTAve che. sAhitya | svayaMnI karAve oLakhANa te vAstavika ane kharU jJAna ... pU. karNATaka kesarI, zrAvastitIrthoddhAraka AcArya zrI bhadraMkarasUrIzvarajI ma. sA. nI sabheraNAthI .... rUA- 12001 = 00 zrI AdinAtha jaina zve. mUrti. saMgha - cikazeTha, beMgalora - pa60 053. ER 1 ka RUUVVUO Uduti F D E F Page #9 -------------------------------------------------------------------------- ________________ paramapaMthanA paMthe karavuM che prasthAna, AraMbhavuM che adhyAtmanuM abhiyAna | dharma saMskRtinuM karavuM che utthAna, zrutabhakta banI karo jJAnanuM bahumAna | pU. marAThAvADAdezoddhAraka A. zrI vAriSeNasUrIzvarajI ma. sA. nI preraNAthI - 11001 = 00 zrI bhavAnIpura jaina saMgha kalakattA rU11001 = 00 - zrI kenIMgaTrITa jaina saMgha kalakattA rUA- 1001 = 00 zrI amarAvatI jaina saMgha amarAvatI 5 F S BR BE JUUUUU0uuuus E Page #10 -------------------------------------------------------------------------- ________________ O suratanA sahabhAgI... svayaMnI karAve oLakhANa ... pU. karNATaka kesarI A. zrI bhadraMkarasa. ma. sA., A. zrI puNyAnaMdasa. ma. sA., A. zrI vIrasenasu. ma. sA. AdinI satpreraNAthI te vAstavika ane kharU jJAna 5001/= zrI jena zve. mU saMgha, munisuvratasvAmI derAsara - kAnapura rAjapIpaLA, ha. saralAbena 5000|= zrI jaina zrAvikA mU. saMgha 2501/= zrI jaina zve. mU. saMgha, chANI 2001/= zrI jaina zve. pakSIvAla saMgha (kezavapurA) hinDaunasITI 1501/= zrI jaina zrAvikA saMgha (naImaMDI) hinDaunasITI 501/= zrI RddhicaMdajI jaina, aMjanAdevI aThThAI nimitte, hinDaunasITI - pU. A. zrI arUNaprabhasa. ma. sA. tathA munivara mahAsena vi. ma.nI preraNAthI vaDodarA vaDodarA 3001/= kArelIbAga jaina zve. mUrti. saMgha 2500|= kArelIbAga jaina zrAvikA saMgha 5800/= zrI aMdherI gujarAtI jaina saMgha, karamacaMda jaina pauSadhazAlA - muMbaI 1101= zrI bhIlavADA jaina zve. saMgha (rAjasthAna) sAdhvIjI jayavaMtAzrInI preraNAthI 1001/= zrI gokAka jaina saMgha .... ... - - pU. tapasvI A. zrI rAjatilakasa. ma. sA. nI preraNAthI 2000|= zrI rAjapura jaina saMgha (DIsA) sAdhvIjI devaguNAzrInI preAthI 3000/- zrI caMdrabhavAmI junA maMdIra, jaina zrAvikA saMgha 5000|= zrI zAhapurI jaina zrAvikA saMgha - kolhApura - mA Page #11 -------------------------------------------------------------------------- ________________ sAdhvIjI haMsAzrInI saMyamaparyAyanI ardhazatAbdi nimitte sAdhvIjI nirmalAzrInI preraNAthI 1001/- caMdanabAlA jaina upAzrayanI baheno ha. kAMtAbena bI. zAha - mAlegAma 1001/= vardhamAnanagara jaina zrAvikA saMgha ha. kumudababena bI. zAha - mAlegAma sAdhvIya umaMgazrInI preraNAthI - 501/= jJAnakhAtuM - IDara 751/= zrI jaina zrAvikA saMgha - IDara 501/= desAIzAlanI baheno - IDara 500/= bhaktavarga - IDara paM. zrI paghavijayagaNI tathA suzIla vi. ma. sA. nI preraNAthI .. 501/= zeTha kesarIcaMda motIcaMda - damaNa suvizuddhasaMyamI sAdhvIjI savatAzrInA ziSyA sAdhvIjI lAvaNyazrInI preraNAthI . 1111/= zrI aDapodarA jaina saMgha (gujarAta) 500/= bhaktavarge karela jJAnapUjanamAMthI - pAlItANA 700/= kAzI kezara jaina dharmazAlA ArAdhaka baheno - pAlItANA 501/= gurubhakta maMgubena sAkalacaMda dozI - IDara 501/- sAdhvIjI ratIzrI (cANasmAvAlA) 60 varSanA saMyamapayaya anumodanArthe 101/- caMdrAbena jazavaMtabhAI - hIMmatanagara sAdhvIjI sadgatAzrInA ziSyA sAdhvIjI jitendrazrInI preraNAthI ... 1001/= zrI jaina zrAvikA saMgha - dhaMdhukA 5001/- zrI hospeTha jena je. saMgha (ksaTaka) Page #12 -------------------------------------------------------------------------- ________________ | zrI ahaM namaH || - prastute aneka deva devIothI parivarelA Indra potAnI IndrasabhAmAM beThA che. gIta ane saMgItanA che jalasAo goThavAyA che. nRtya ane gAnamAM sahukoI ekatAna banyA che. ane acAnaka .. IndranI AMkhe moTI thavA mAMDI ... bhramaro UMcI thavA mAMDI .. jotajotAmAM AkhA che zarIra para vaizvAnara chavAI gayo ... A mAruM sihAsana dhrujAvyuM koNe ? e Indrano prazna hato. potAnA ja avadhijJAnathI jyAre javAba jANyo tyAre krodha harSamAM palaTAyo. trilokanAtha zrI tIrthaMkara paramAtmAnuM vana jANI romarAjI vikasvara thaI. aMtara bhaktibhAvathI chalakAI gayuM. Indra sihAMsana parathI nIce utaryA prabhunI dizAmAM 7 - 8 DagalAM gayA, dilamAM bhAvollAsa sImita nahIM rahI zakyo ane namutthaNe (zAstava) dvArA bahAra Avyo. AvA mahatvanA prasaMge Indra mahArAjA jevA potAnA prakRSTa bhaktibhAvane A zakrastava dvArA vAcA Ape che enAthI jaNAya che ke A sUtramAM zraddhA ane bhaktinA kevA utkRSTa rahasyo paDelA che. siddharSi ke jeo mahAkavi mAghanA pitarAI bhAI thAya, mahAtmA gagarSinA upadezathI vairAgya pAmyA. emaNe saMsArane tilAMjali ApI, paNa saMsArane prApti thaI eka ajoDa kavinI sArA vizvanA vidvAno kahe che ke, teoe racela cam kAvya "upamiti bhava prapaMcAkathA' mAtra saMskRta vAphamayamAM ja nahIM, vizvanI tamAma bhASAomAM ajoDa che, AvI rUpaka kathA anya koI nathI. camatkArika kalpanAzakti dharAvanAra A vidvAnanA jIvanano eka prasaMga lalitavistarA mahAgranthanI ujjavaLa yathogAthA gAya che. bauddhadarzananA saMgIta abhyAsa mATe teo bauddho pAse gayA. emanI vidhvatA pArakhIne bauddhoe emane potAnAmAM kheMcI levA prayAso karavA mAMDayA. emane paNa bauddhadarzananuM AkarSaNa thayuM, ane tyAM rahI javAno nirNaya jaNAvavA gurUmahArAja pAse AvyA. gurUdeva paNa mahAna jJAnI hatA. bauddhonA tarkanI sAme pratitarka dvArA jema darzananI satyatA samajAvI, nirNaya badalIne enI jANa karavA pAchA bauddho pAse gayA. bauddhoe punaH dalIlo karI pUrvanA nirNayanuM vaLagaNa pedA karyuM. pAchA nivedana karavA gurUmahArAja pAse AvyA. punaH gurUdeve emane jainadarzanamAM sthira karyA. kahe che ke A rIte siddharSie 21 vAra bauddhadarzana ane jainadarzana vacce AvanajAvana Page #13 -------------------------------------------------------------------------- ________________ chellIvAra jyAre teo svagurU pAse AvyA, gurUdeve emane svayaM samajAvavAno rAha na lIdho. enA badale emanA hAthamAM lalitavistarA mahAna grantha mUkI pote jinAlayane juhAravAne nAme nIkaLI gayA. alalitavistarA pratye camatkAra karyo. bauddhadarzananI dalIlo ane taka sAme jainadarzananI mahAnatA - vizALatA ane satyatAnI pratIti siddharSine thaI gaI. teo have niHzaMkapaNe jaina sAdhu banI gayA. bauddha vagere dareka darzanone jaDabAtoDa javAba ApI zake evA kevA Thosa takalalitavistarA granthamAM bhaya che te AnA parathI heje kalpI zakAya che. basa, A ja prastuta granthanuM mahAna saubhAgya che. namuthuNaM sUtra eTale bhakti - zraddhAnI parAkASThA ! lalitavistarA vRtti eTale tarkanI parAkASThA ! kamAla karI sUripuraMdara zrI haribhadrasUrI mahArAje ... sonAmAM sugaMdha bheLavI dIdhI . zraddhA sAthe tarkano sumeLa karyo ! sAmAnyathI zraddhA ane tarka virodhI kahevAya che. zraddhAno Avibhava thAya dilamAM, tarkano dimAgamAM ... zraddhAmAM jora hoya bhAvanuM, tarkamAM buddhinuM ... zraddhAmAM samarpaNa hoya che, tarkamAM "A AvuM zA mATe ?' ema mAthuM uMcakavAnuM hoya che. paraspara viruddha bhAsatA A banneno saMbaMdha sadhAyo che, caityavaMdana sUtro ane tenI lalitavistarA vRttimAM ......... zraddhAmAM AgaLa vadhavuM che ? zrIjinezvaradeva pratye bhaktibhAvanI choLo uchALavI che ? namuskurNa vagere sUtranA eka eka padane mamarAvatA jAo ... tarkanI sUkSmatAno paricaya keLavavo che ? zrI jainadarzanamAM tattvonuM trikALa abAdhita, pUrvApara aviruddha yathArtha nirUpaNa che evI pratIti karavI che ? lalitavistarAnA eka eka vAkyane vAgoLatA raho ... siddharSi gaNine e pratIti thaI to ApaNane kema nahIM thAya ? siddharSi gaNi jo bolI uThayA ke ... Page #14 -------------------------------------------------------------------------- ________________ namo'stu haribhadrAya tasmai pravarasUraye / madartha nirmitAyena vRttilalitavistarA // ApaNe paNa A bolI UThazuM jeTalo goLa naMkhAya eTaluM gaLyuM thAya. A granthane jeTaluM vadhu ne vadhu vAgoLavAnuM thAya eTalA gUDha rahasyo emAMthI prApta chuM. thAya che. zakastavanI mukhyatA sAthe caityavaMdananA A sUtronA eka eka pada pAchaLa rahelA gUDha che rahasyonA sAgarane yAkinimahattarAsUnuzrI haribhadrasUri mahArAje AlalitavistarA mahAgranthamAM A utAryo che. eka eka padane hetu tarIke laI, AgranthamAM hetuvAdathI e siddhi karavAmAM AvI che ke zrI tIrthaMkaradeva jevuM koI paramocca tattva A vizvamAM nathI ane zrI jainadarzana jevuM koI saMpUrNa satya darzana A vizvamAM nathI. caityavaMdananI mahAna kriyAne bhAvonA prANa reDI caityavaMdana karavAnuM mArgadarzana A granthamAMthI meLavI zakAya che. A lalitavistAra mAM kevA rahasyo chUpAyelA che jANavA mATe eno kaMIka viSaya paricaya meLavIe. granthakAre maMgaLa karIne caityavaMdananI saphaLatA darzAvyA bAda e samyaka kaIrIte thAya e mATenA vidhimAM upayoga vagere 5 aMgonuM nirUpaNa karyuM che. tyArabAda dharmanA ane caityavaMdananA adhikArInI vizeSatAo dazavI anadhikArIne ApavAmAM rahelA doSo - adhikArIne ApavAmAM thatA lAbhonuM prarUpaNa karyuM che. tadanantara apavAdamArganuM svarUpa, zAstra parIkSA ane zuddhadezanAnuM nirUpaNa karI caityavaMdananI pUrvavidhi jaNAvI che. te pachI stotavya vagere 9 saMpadAo jaNAvI vyAkhyAnAM saMhitA vagere 6 prakAranAM svarUpa ane jijJAsA vagere 7 prakAranAM aMgo para granthakAre suMdara prakAza karyo che. have pachI, tamotthaNe arihaMtANaM vagere eka eka pada laI tenI vyAkhyAmAM granthakAre nIcenI bAbato aMge rahasyo kholyAM che. namo arihaMtA - dharmavRkSanAM bIja vagere, bhAvanamaskAramAM taratamatA, IcchA vagere 3 yoga, dharma - yoga saMnyAsa bhagavaMtA - 'bhaga' nA aizvarya vagere 6 arthonI zrI arihaMtamAM vidyamAnatA AIcAra * sAMkhyanA akatRtvavAdanuM temaja svabhAvamAtravAdanuM khaMDana tilaya - AgamadhAmikanAM veda apauruSeyatvavAdanuM nirasana .... sAMsAhANa - anAdi paramezvara mahezanA anugrahathI ja bodha - niyamanI prApti thAya evA mahezAnugraha matanuM nirAkaraNa parisaramANa - badhA jIvo eka jAtIya hoya che evA keTalAka bauddhonA matano nirAsa, sahaja tathA bhavyatvanA kAraNe zrI tIrthakaranA jIvomAM rahela parArthavyasanIpaNuM vagere 10 viziSTa ( Page #15 -------------------------------------------------------------------------- ________________ bhAvonuM nirUpaNa purisasIhANa - nyUnAdhika upamA mRSAvAda che evA sAMkRtyamatanuM mRtvakhyApana. purisavarapuMDarIyANuM - vijAtIyanI upamA na apAya evA sucAruziSyanA matanA khaMDana pUrvaka puMDarIka ane prabhunA 8 dhanI samAnatAnuM pradarzana parivaragaMdhahIzuM . pratipAdana kramaza ja joIe evA bRhaspatinA ziSyonA pratipAdananuM nirasana logaramANe * vAcyArtha ekadezamAM paNa zabdaprayoga thAya enuM nirUpaNa loganAhANa - nAtha koNa ane konA enI vizada chaNAvaTa logahiyANa - sarvajIvasvarUpa ke paMcAstikAyamaya lokanuM hita kone kahevAya? teno vicAra logapaIvANa - viziSTa saMgIjIvo mATe ja bhagavAna dIpaka samAna che e vAtano prakAza logapoagarANuM - prabhu bhavyajIva svarUpa lokone ja jIvAditattvonA prakAzaka che enuM prarUpaNa - abhayadayANuM - 7 prakAranA bhaya, abhayanI AvazyakatA vagerenuM vivecana cakakhadayANuM - tattvabodhamAM kAraNabhUta zraddhAsvarUpa cakSunuM dAtRtva magna dayA - kSayopazamavizeSa svarUpa mArganI AvazyakatA, yogAcAyata samarthana saraNadayANuM - tattvavividiSA svarUpa zaraNa ane buddhinA 8 guNonI AvazyakatAnuM nirUpaNa, avadhUtAcAryanI sAkSI bohiyANa * samyagudarzana bodhinuM datRtva. bhagavad gopendra nI sAkSI dhammadayAzaM - ghammadesayA - cAritradharmanuM dAyakatva ane dezakatva ghamanAyagANuM - dharmanAyakapaNAMnAM ja mULa hetuo ane e darekanA 4 - 4 peTA hetuo dhammasArahiNa - dharmanA samyaka pravana - pAlana ane 3 prakAranA damana karanArA hovAthI sArathI ghammaracAutacakkavaThThImAM - dharmanI 3 parIkSA zuddhi, 4 prakAranA dharmanuM svarUpa ... apaDihaya ISTatattvajJAnavAdI bauddhanuM khaMDana viyachaumAzaM - avatAravAdI AjIvikamatano nirAsa jigANuM - svacchasaMvedanamAtravAdI bauddhamatanuM nirAkaraNa, mAdhyamikabauddhamata khaMDanA tirasANa - anaMtanAmanA vAdInA matanuM khaMDana buddhANaM - jJAnaparokSatAvAdI mImAaMkamatanuM nirAkaraNa muttANuM - jagatkata brahmamAM vilaya e mokSa evA jAtano nirAsa savanU - sAMkhyanA asarvajJatA matanuM mithyAtvakhyApana, jJAnamAM sAmAnya jJAta che, Page #16 -------------------------------------------------------------------------- ________________ amUrvajJAnamAM AkAra vagerenI chaNAvaTa siva. - AtmavibhutvamatanuM ane vaizaiSikamAnya dravyAdinuM khaMDana, vyavahAra - nizcaya draSTi - pariNAmInityatAnuM nirUpaNa namo ji. - advaitamuktimatA nirAkaraNa prajJAnA 3 saMskAra ATalA nirUpaNa bAda saMpadAonuM prayojana, saMpadAothI anekAMtavAda - syAdvAdanI siddhi emAM vAsanAmUlaka vyavahAravAdI bauddhamatanuM khaMDana vagere karI "namutthaNa nuM vivecana samApta karyuM che. chevaTe stotra kevA ane kema bolavA e jaNAvI arihaMtaceIANaM sUtranuM vivecena granthakAre karyuM che. jemAM ahacaityanA vaMdanAdino adhikAdhika lAbha pAmavAnI zrAvakanI lAlasA, vaMdana - pUjanAdi para temaja kAyotsarga zraddhA - medhA vagere pAMca sAdhano para suMdara prakAza pheMkyo che. chevaTe zraddhA vagere hoya to ja sadanuSThAna thAya e dazavI annatya sUtranA vivecanano prAraMbha karyo che. emAM AgAra' no artha, enuM vibhAgIkaraNa, enI AvazyaktA, kAyotsarganuM pariNAma, dhyeya, kAyotsarganA che. prakAra vagerenuM nirUpaNa karIne tyArabAda logassasUtranI vivecanAno lalitavistarAmAM prAraMbha thAya che. emAM logassaujjo agare vagere padonuM padakRtya vagere darzAvI "pasIyaMtu e prArthanA nathI paNa stuti che enuM spaSTIkaraNa che. Arogyabodhi lAbha vagerenI mAMgaNI e niyANuM nathI ke mRSAvAda nathI enuM vizada vivecana vagere karI logassasUtranI vyAkhyA pUrNa thAya che. puphakharavara sUtranI vyAkhyAmAM Agama apauruSeyatvavAdanuM khaMDana, kRtavRddhinI AzaMsAthI nirAzasabhAvaprApti vagerenuM digdarzana karAvIne granthakAre siddhANaM sUtranI vyAkhyAno prAraMbha karyo che. emAM, saMsAra - mokSa ubhayane choDIne siddho rahe che te matanuM, akrama muktivAdanuM aniyatadezavAdanuM temaja strImuktiniSedhaka digaMbaramatanuM khaMDana ane Ikkovi vacana arthavAda che ke vidhivAda enI rasaprada carcA karavAmAM AvI che. vaiyAvacca sUtramAM vaiyAvRjyakara devo smaraNIya kema ? ItyAdinI prarUpaNA che. jayavIyarAya sUtranI vivecanAmAM bhavanirveda vagere AzaMsAonuM spaSTIkaraNa, praNidhAnanI 11 muddAthI vicAraNA, caityavaMdana siddha karavA mATenI bhUmikAnAM 33 kartavyo vagerenuM vizada vivaraNa granthakAre karyuM che. ATalA badhA viSayone AvarI letA A lalitavistaravRtti mahAgranthano vistAra kAMI hajAro zloka pramANa vizALa nathI. eTale samajI zakAya che ke A lalitavistarA grantha paNa arthagaMbhIra che. eTale karmaprakRticUrNi paranI TIppaNa vagerenA racayitA AcAryavarya zrImad municandrasUrimahArAje ene spaSTa karavA enA para paMjikAvRttinI racanA karI che. AnI ekadama saraLa saMskRta bhASAmAM - jANe ke paraspara gujarAtImAM ja vAto karAtI na hoya evI saMskRta bhASAmAM anekavidha sAhityasarjaka karnATakakesarI pUjyapAda AcAryabhagavaMta zrImadvijaya bhadraMkarasUrIzvarajI mahArAje bhadrane karanArI bhadraMkarA vRtti racI saMgha samakSa raju karI che. cAre bAju pharI vaLeluM bhautikatAnuM mojAM caturvidha saMghane paNa Page #17 -------------------------------------------------------------------------- ________________ e Aje ochevatte aMze sparzI gayuM che. saMskRta bhASAmAM navI racanAoto lagabhaga baMdha paDI javAnI sthiti che. saMskRtabhASAnA jUnA granthonuM adhyayana zrAvaka - zrAvikAvargamAM to lagabhaga che ja nahIM sAdhu - sAdhvI vargamAM paNa e AghAtajanaka hade maMda paDI rahyuM che. Aje samAjanuM vAtAvaraNa evuM thayuM che ke gujarAtImAM paNa jo tAttvika - arthagaMbhIra racanA karavI hoya to evo vAcakavarga na hovAthI utsAha paDI bhAMge. AvA sAva nirAzA ane hatAzAjanaka saMyogomAM paNa pUjyapAdazrIe gIvANagirAmAM potAnI kalama cAlu rAkhI che e jANe ke ekalo jAne re...' uktine sArthaka kare che. A vayovRddha uMmare paNa, svAsthanI eTalI badhI anukULatA na hovA chatAM paNa, pUjyapAdazrInI cAlu rahelI A sAhityasarjananI pravRtti, teozrInA dhagaza, hiMmata, apramattatA, svAdhyAyaruci vagere udAtta guNone sUcita kare che, temaja yuvAna sAdhuone eka suMdara Adarza pUro pADe che. pUjyapAda zrInA nuM virATa saMyamaparyAya - guNo vagere AgaLa huM to sAva vAmaNo chuM. teo zrImaddanA granthanI prastAvanA lakhavAnI mArI zI guMjAIza ? tema chatAM pUjyapAdazrIe e mATe mane yAda karI taka ApI. e mATe teo zrImaddo huM khubakhuba RNI chuM pUjayapAdazrInuM A navuM sarjana, caturvidha saMghamAM maMda paDatI jatI svAdhyAya pravRttine vegavaMtI banAvavAmAM phALo Apaze evI AzA rAkhIe. saMskRtabhASAmAM karavAmAM AvelI A saraLa vivecanA che. lalitavistarA granthamAM rahelA zrutakhajAnAnI gujarAtImAM vistRta jhAMkhI karavI hoya to zAstravacanonA gUDha rahasyone yathArthapaNe saraLarIte raju karavAnI AgavI kalA dharAvanArA pUjyapAda gurudeva A bhagavaMtazrImad vijaya bhuvanabhAnusUrIzvajI mahArAja sAheba likhita vivecanA parama teja bhAga 1-2 vAMcavAnI jijJAsAone khAsa bhalAmaNa che. kanaTaka kesarI pUjyapAda AcArya bhagavaMta zrImad vijaya bhadraMkarasUrIzvarajI mahArAja sAheba uttarotara anyapaNa aneka navA sarjano karI zrI saMghanI zrutasamRddhimAM vadhAro karatAM rahe evI zubhabhAvanA sAthe viramuM chuM zrI prema bhuvanabhAnu gharmajita - jayazekharasUrIzvara ziSyANa muni abhayazekhara vijaya kolhApura Page #18 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 2stAvanA prastAvanA AtmakalyANano uddeza rAkhI karAtI sarvajJabhASita kriyA adhyAtma kahevAya che. AvA adhyAtmapradhAna jaina zAsananA saMpUrNa rItyA parIkSaka sUripuraMdara zrI haribhadrasUrIzvarajI mahArAjAe jJAnakriyA mokSa e nyAyAnusAre jJAnasamanvita kriyA mokSanuM parama sAdhana che. e mukhya dhvani A granthamAM rajU karyo che. eTale Aje keTalAka ekalA jJAnane tyAre keTalAka ekalI kriyAne mAtra je mokSanA mukhya sAdhana tarIke jAhera kare che temaNe A grantha bahu dhyAnapUrvaka sAdyanta manana pUrvaka vAMcavo joIe ke jethI bodhinI utpatti ane mithyAtvAMdhakAra vilIna thAya ! vaLI AjanA yugamAM sakriyajJAna ke jJAnakriyAnI ati agatya hoya tene dazAvanAra pratye ati upayogI thAya emAM saMzaya nathI. jo ke sarvazabhASita jainazAsanamAM aneka adhyAtmarUpa kriyAo che to paNa sarva kriyA ziromaNIbhUta tathA caturvidha saMghane sadA karaNIya dainika kriyA Avazyaka kriyA antargata caityavaMdana kriyA che je sakala zrIsaMghanA prArUpa che temAM jarAya atizayokti nathI. caityavaMdananI vidheyatA -- zrI arihaMta bhagavaMtanA guNaguNanA ananya anurAgIoe traNeya kAla sadA caityavaMdana, asAdhAraNa samyagudarzananI zuddhi mATe karavuM joIe, tathA samyagudarzananI (paramavivekanI) zuddhithI jJAna pariNati, yathArtha thAya che ane kramazaH cAritrAcArano pariNAma pragaTe che vAste vidhinA anurAgI bhavya puruSoe avazya caityavaMdana karavuM joIe evI jinezvaronI AjJA che. prastuta granthanI saphalatA ane upayogitA - AcAryazrI haribhadrasUrIzvarajI mahArAje A lalitavistarA' nAmaka grantha, anuSThanopayogIrUpe chuM. racelo che. jema dravya - gaNita - kathAnuyogone AritrapratipattiheturUpe pradhAnapaNAme svIkArI, teonuM zAnadAyI bane che. tema prastuta zAstranuM jJAna, zAstramAM kahela anuSThAna karavA basa sala che. A ratha, Avazyaka catyavaMdana sUtronA ananya - asAdhAraNa vyAkhyAthI suzobhita hoI vizeSathI upayogI tarIke prasiddha che. jyAre sUtronA parama rahasyanuM jJAna thAya tyAre pariNAmano ullAsa jAge che ane tethI kamanA kSaya kSayopazamathI apUrva AtmaguNono vikAsa thAya che. A muddAsara zaityavaMdana sUtronuM anupama ane sarvopayogI vivaraNa karavuM vyAjabI Thare va Page #19 -------------------------------------------------------------------------- ________________ che. A vivaraNanA jJAna dvArA zraddhAnuM mUla majabUta bane che. vizeSaNonI saphaLatAnuM parijJAna thavAthI A arihaMta bhagavaMtanA pratye vizeSathI nirupama AdarabhAva avazya vikase che. mATe A graMthamAM Itara darzanAbhipreta deva, e sudeva nathI ema vivekanayanadAyaka vizeSaNonI saphalatA darzaka prayAsa, yuktiyukta che mATe ja paramopayogI caityavaMdana sUtronuM vyAkhyAna, zrI paramopakArI haribhadrasUrIzvare karela che. prastuta vivaraNanI ati prAcInatA - A grantha. tamAma vRttio karatAM prathama - maulika che kema ke, hAla vIsa (20) thI hai adhika prApta thatA caityavaMdana sUtranA vivaraNo, A hAribhadrIya vivaraNa karatAM prAcIna nathI. vaLI zrI haribhadrasUrIzvarajInA samaye koIpaNa caityavaMdana sUtrIya vivaraNa, prasiddha na hatuM kAraNa ke teozrIe kahyuM che ke "thAvattathApi vijJAtamarthajAta mayA guro, tAradeva nigadataH (zloka 3) jo te vakhate prAcIna vivaraNa hota to jema dApi mayA tathADanTe kRtADaya vivRtiH Iti AvazyakanI vyAkhyAnA avasare anyakatakRtinI smRti karI tema ahIM paNa prAcIna vivaraNa vuiM vidyamAna hota to avazya teno aMgulInirdeza karateja ane guruthI adhigata mAtra arthanA vivaraNa rUpa prastuta kRtinI pratijJA nahIM karate. evaca caityavaMdanano vidhi ane tenuM vivaraNa, zrImAn haribhadrasUrijIe ja prathamataH prasiddha karela che. kemake, zrImatuthI prAcIna sUtra niyukti bhASacUrNi vRtti vi. bIje sthaLe ce. e vidhi ke tenuM vivaraNa dekhAtuM nathI ane caityavaMdana bhASyakAra zrI devendrasUrijI Adi AcAryoe che paNa jAhera karyuM che ke lalitavistAra thI nava (9) adhikAro grahaNa karela che. 2 kulamaMDanasUrie vicArAmRtasArasaMgrahamAM spaSTa jaNAvyuM che ke "zrImanA prAmANyathI che ja .va. vidhinuM pramANapaNuM che ane zrImAnuM pUrvadhara Asana kAlavatI' hatA. prastuta vivaraNa racanAno hetu -- zrImatunA sattA samaye keTalAka svasaMpradAyavatI evA hatA ke jeo ce. 4 sUtrane avivRta maMtranI mAphaka tenA smaraNa mAtrathI aniSTanA dhvaMsapUrvaka ISTa prAptinA kAraNabhUta tarIke mAnatA hatA. teonA mATe ja bhagavAne 'tasaMpAdanArthemevaca no vyAkhyAraMbha prayAsa ema kahIne vivaraNa bodhapUrvaka karatI kriyAne "samyakakiyA" tarIke jaNAvI ane vyAkhyAnanA prAMta bhAge uM "zuSkasucavarNaprAyamavizAtAmadhyayanamu athata marthanA zraddhAyukta zAtA vagarano pATha, sukAyela zeraDInA cAvavA barobara che. Ama paNa cokhecokhkhuM darzAvyuM. vaLI 2. va. kriyAne ane vivaraNarupa kriyAne saphalatA saMpAdaka samyaka kriyA tarIke prAyoDadhikRtasUtroktanaiva' ItyAdithI, ane tenA adhikArI lakSaNo che "etaddhahumAni ItyAdithI, tenA lakSaNonA liMgo tatkathAprIti ItyAdi zrImAnuM bhagavAne darzAvyA Page #20 -------------------------------------------------------------------------- ________________ zrI haribhadrasUrikRtinI nizAnI tarIke viraha' zabda, A granthamAM prakaraNanA aMtimabhAge, granthanA upasaMhAramAM ane prazastimAM ema traNavAra kahelo mAluma paDe che. prastuta granthamAM darzAvela matAMtarone jovAthI sahradaya purUSonuM aMtaHkaraNa, avazya, madhyasthaSTithI pratipAdana karela nirNayane anusaranArUM banaze ja. 'lalitavistarA' e karelo zrI siddharSigaNi upara mahopakAra siddharSi. bauddhanA siddhAMtanA abhyAsamAtrathI calita cittavALA banelA, paraMtu bauddhonA paricayathI nahIM. vaLI teo AcArya zrI haribhadrasUrijInA sAkSAt paricayamAM AvelA nathI. kAraNake; "mAM buddhavA kila siddhasAdhurakhilavyAkhyAtRcUDAmaNiH, saMbuddhaH sugapraNItasamayAbhyAsAccalacetanaH ! yatkartRHsvakRtI punargurutayA cakre namasyAmasau" arthAt - buddhanA racelA zAstranA abhyAsathI siddharSinuM citta, jainazAsanathI calita thayuM hatuM paNa 'lalitavistarA' nA vicArapUrvakanA vAMcanathI siddharSi, jainazAsanamAM sthira thayA. ane saghaLA vyAkhyAnakAromAM cUDAmaNi evaM kRtajJazaromiNa mahAjJAnI siddharSie potAnI kRti - upamitibhava prapaMcAkathAmAM guru tarIke mAnI zrI haribhadrasUrijIne namaskAra karela che. vi. zrI municaMdrasUri viracita lalitavistarAnI paMjikAnA bIjA zlokane jovAthI spaSTa mAluma paDe che. paraMtu siddharSigaNine pratibodha karavAmAM kayA sUtranuM vyAkhyAna samartha hetu tarIke banyuM che teno nirNaya spaSTa thaI zakato nathI. kemake; aneka sthaLe bauddhanuM ane bauddhavizeSonuM sAmAnya vizeSathI khaMDana prApta thAya che. zrImad siddharSino koI ullekha nathI ke A granthano amuka bhAga mane bodhisthiratAkAraka banyo che. paraMtu eTaluM to cokkasa ja che ke lalitavistarAe temanI bodhiviSayaka sthiratAmAM pUrepUro bhAga bhajavyo che. A. zrI haribhadrasUrijInuM saMkSipta jIvana zrI prabhAvakacaritramAM jaNAvyA pramANe zrI haribhadrasUri cittoDanagaranA rAjA jittArInA purohita hatA, paNa kathAvalInA lekhanA anusAre evidvAn pirtaguI' nAmanI koI brahmapurInA rahevAsI hatA, emanI mAtAnuM 'gaMgA' ane pitAnuM nAma 'zaMka2bhaTTa' hatuM. zrI haribhadre pote prakANDapaMDita hovAthI evI pratijJA karI hatI ke jenuM boleluM na samajuM teno ziSya thaI jAuM.' A pratijJAnI sAthe cAlatA te cittoDanagare AvyA hatA. te avasara cittoDamAM jinabhaTTasUri (kathAvalI pramANe jinadattAcArya) nAmanA jaina AcArya vasatA hatA, temanA saMghADAmAM 'yAkinI' nAmaka mahattarA sAdhvI hatA. eka divasa haribhadre yAkinInA mukhe 'caktidurgaMharipaNagaM' ItyAdi gAthA sAMbhalI paNa teo samajyA nahIM temaNe sAdhvIne te gAthA samajAvavA kahyuM to teNIe potAnA pUrvokta guru pAse javA kahyuM. hirabhadre AcAryajinabhaTTa pAse jaIne gAthAno artha pUchayo paNa AcArye kahyuM ke A sUtronA artho jaina pravrajyA laIne vidhipUrvaka bhaNe tene ja kahevAmAM 18 Page #21 -------------------------------------------------------------------------- ________________ Ave che. A uparathI temaNe jaina dIkSA dhAraNa karI ane te pachI AcArya yAkinI mahattarAno paricaya Apyo, e uparathI temaNe kahyuM "A devatAsvarUpINI dharmamAtAe ja mane bodha Apyo che' uparanI hakIkata prabhAvakacaritramAM che paNa kathAvalI pramANe haribhadre 'cakkidurgaM' e gAthAno artha pUchayo tyAre yAkinI tene laIne jinadattasUri pAse gaI ane sarva hakIkata kahI saMbhaLAvI. te uparathI AcArye te gAthAno savistara artha hirabhadrane kahyo. te sAMbhaLIne hirabhadre paNa potAnI pratijJAnI vAta kahI. tenA uttaramAM AcArye kahyuM - bhadre ! jo ema che to tuM e mahattAno "dharmaputra thaI jA' haribhadre kahyuM - bhagavan ! dharma kevo hoya ? e uparathI AcArye dharmanuM svarUpa kahyuM. te pachI hirabhadre pUchyuM dharmanuM phala zuM ? uttaramAM AcArye kahyuM - sakAmavRttivALAone dharmanuM phaLa svargAdi prApti che, jyAre niSkAmavRttivALAone mATe dharmanuM phaLa 'bhaviraha' (saMsArano aMta) che. A sAMbhaLIne hirabhadre kahyuM - bhagavan ! mane 'bhavaviraha ja priya che mATe tema karo jethI bhavavirahanI prApti thAya, AcArye kahyuM jo evI IcchA hoya to sarvapApanivRttimaya zramaNavRtti dhAraNa kara ! hi2bhadre tema karavA khuzI batAvI ane jinadattasUrIe temane dIkSA ApI. jaina zAstromAM pravINa thatAM gurue zrI haribhadrane AcAryapada ApIne potAnA paTTadhara banAvyA. zrI haribhadrasUrInA haMsa ane paramahaMsa nAmanA be ziSya ke jeo saMsAra pakSamAM temanA bhANeja thatA hatA, te pachI tyAM ja temanI dIkSA, zAstrAdhyayana, bauddhatarka bhaNavA mATe bauddhonA nagaramAM gamana, tyAM temanI parIkSA, tyAMthI bhAgavuM, rastAmAM bauddhonI sAthe laDIne haMsanuM maraNa, paramahaMsanuM sUrapAla rAjAne zaraNe javuM, bauddhono tenI sAthe vAda, tyAMthI nAzIne cittoDa javuM ane banela vRtAMta kahetA paramahaMsanuM paNa maraNa, hirabhadrasUrIno krodha ane bauddhonI sAthe sUrapAlanI sabhA vAda, zarata pramANe boddhonuM taptatailakuMDamAM paDavuM, jinabhaTTasUrI dvArA zrI haribhadrasUrInA krodhanI zAMti, nirAzA ane grantha racanA karavAno nizcaya ItyAdi vAtonu savistara varNana che. kathAvalI pramANe zrI haribhadrasUrIne sarvazAstrakuzala jinabhadra ane vIrabhadra nAmanA be ziSyo hatA. te samaye cittoDamAM bauddhamatanuM prAbalya hatuM tethI sUrIjInA jJAna ane kalAnI bauddho IrSyA karatA hatA, ane eja sabalathI sUrIjInA te baMne ziSyone bauddhoe ekAMtamAM mArI nAkhyA, koIpaNa rIte sUrIjIne e vAtanI khabara paDatAM sUrIjIe dhaNAja dIlagIra thaIne anazana karavAno nirdhAra karyo paNa pravacananA prabhAvaka jANIne temane tema karatAM rokyA. chevaTe sUrIjIe grantharAzine ja potAnI ziSyasaMtati mAnIne tenI racanAmAM teo vizeSa udyamavAna thayA. zrI prabhAvakacaritramAM AgaLa lakhe che ke, sUrIjIe gurunA upadezathI krodhano tyAga karyo paNa emanA manamAMthI ziSyonA virahanuM duHkha maTatuM na hatuM, jethI aMbAdevIe AvIne sAnDsana dIdhuM ane kahyuM ke ziSyasaMtati joguM tamArUM puNya nathI mATe granthasamUha eja tamArI saMtita raheze. 19 Page #22 -------------------------------------------------------------------------- ________________ sUrIjIe tenuM vacana svIkAryuM ane samarAditya caritra vagere 144 granyaprakaraNonI racanA karI che ane ziSyonA virahanI sUcanA rUpe dareka grantha viraha' zabdathI aMkita karyo. A grantharAzine lakhAvIne teno phelAvo karavA mATe sUrIe "kANasika' nAmaka eka gRhasthane dhUkhyAna dvArA upadeza daIne Na jaina banAvyo. kANasikane sUrIjInA kathana pramANe vyApAra karatA lAbha thayo tethI teNe te dravya vaDe sUrIjInA grantho lakhAvIne sarvasthaLe pahoMcADavA ane corAzI devakulikA yukta eka jaina maMdira paNa karAvyuM. kathAvalI pramANe zrI haribhadrasUrIe dazavaikAlika, nyAyapravezaka Adi granthonI yAkinIputre nAmAMkita vRttio banAvI ane anekAnta - jayapatAkA, samarAdityakathA Adi bhavavirahAMkita granthonI racanA kIdhI. A granthanimaNa ane lekhanakAryamAM AcAryane laliga' nAmanA gRhastha ghaNI madada karI. A laliga emanA ziSyo jinabhadra ane vIrabhadrano kAko hato. garIbAIthI kaMTALIne eNe paNa AcArya pAse dIkSA levAno vicAra karela paNa AcArye ene dIkSA na ApI ane bajAramAM Avela magsanI kharIdI karavAno ene saMketa karyo. lallige te pramANe karyuM tethI tene ghaNo lAbha thayo, tethI te haribhadranA kAryamAM ghaNI sahAyatA karato, haribhadranA upAzrayamAM eNe eka evuM ratna mUkI dIdhuM hatuM ke tenA prakAzathI rAtre paNa AcArya granthanirmANa karatA ane bhIta - pATI Adi upara lakhI nAkhatA, je divasamAM lahiyAo pAse pustaka rUpe lakhAvI levAtuM haribhadra jyAre bhojana karavA besatA tyAre lalliga temane mana Icchita bhojana karAvato. bhojana karyA pachI yAcako haribhadrasUrIne ja namaskAra karatA ane haribhadrasUrIjI temane "bhavaviraha karavAmAM udyamI bano Avo AzIrvAda ApatA, teo potAnA sthAnake jatA. A pramANe haribhadrasUrI "bhavavirahasUrI e nAmathI prasiddha thayA. ekavAra banArasathI vyApArArthe Avela vAsukA zrAvaka pAsethI haribhadrasUrIne vakivalInuM mUla pustaka maLyuM ane saMghanA agresaronA kahevAthI te upara temaNe vivaraNa lakhyuM paNa pAchaLathI teja saMghapradhAnonA kahevAthI te vivaraNa radda karI nAkhyuM hatuM. zrI prabhAvaka caritramAM, haribhadrasUrIe mahAnizIthasUtrano uddhAra karyo, ema jaNAvyuM che. 144 granthonA nirmAtA, vAdI, mAvacanika, naimittika, yoganiSTha yupradhAna zrI haribhadrasUrIzvarajI bhagavaMtanI jaya ho ! zrI haribhadrasUrIzvarajIno sattAsamaya - (1) prathama mate vi.saM585mAM zrI haribhadrasUrIzvarajIno svargavAsa, eka prAcIna paraMparAgata gAthAmAM darzAvyo che. (2) dvitIyamate zrI haribhadrasUrIzvarajIe potAnA granthomAM dharmakIrti, kumArila nAmano ullekha karyo che tathA vizeSAvazyakabhAkhyAdi katAM prasiddha yugapradhAna jinabhadragaNi kSamAzramaNanA granthonA avataraNo potAnA granthomAM ApyA che. A be hetuothI dhamakIrti, kumArila ane zrI jinabhadragaNithI Page #23 -------------------------------------------------------------------------- ________________ zrI haribhadrasUrIzvarajI arvAcIna Thare che temaja ratnasaMcayaprakaraNamAM eka bIjI paraMparAgata gAthA zuM ApI che jemAM zrI haribhadrasUrIzvarajIne vIra saMvat 1255 vikrama saMvata 785)mAM vidyamAna jaNAvyA che prastutagranthaH saMskRta bhASAmAM -- pU pA. dAdA gurudeva jainaratna vyAkhyAna vAcaspati kavikula kirITa sUrisArvabhauma [zrImadvijaya labdhisUrIzvarajI mahArAjanA zubha AzIrvAde tathA teozrInA paTTadhara pU pA. gurudeva dharmadivAkara zrImadvijaya bhuvanatilakasUrIzvarajI ma. nI kRpAthI A gratha pUrNatAe pahoMcyo ema kahevAmAM jarAya atizayokti nathI. ahIM chadamasthajanasulabha je kAMI mArI khAmI vi. jaNAya tene bhavyo sudhArI haMsanyAye sArane ja mAtra grahaNa karaze. jinAjJA virUddha kaMIpaNa lakhAyuM hoya to micchAmIdukkaDa. evI AzA sevato, AcArya bhadrakarasUri Page #24 -------------------------------------------------------------------------- ________________ // zrI zaMkhezvara pArzvanAthAya namaH || OM bhUmikA * micchAdaMsaNamahaNaM, sammadaMsaNavisuddhiheuM ca / ciivaMdaNAi vihiNA, pannataM vIyarAgehiM // 1 // vItarAga ane sarvajJa evA zrI arihaMta - bhagavaMtoe sUtrokta vidhipUrvaka thatI caityavaMdanAdi kriyAone mithyAdarzananuM mathana karanAra ane samyagdarzananuM zodhana karanAra tarIke prarUpelI che. (1) zrAvaka prajJapti gAthA 341 caityavaMdana sUtra upara aneka vRttio vidyamAna che. temAM sauthI prAcIna vRttinuM nAma 'lalitavistarA' che. jenA kartA suvihita ziromaNi, samarthazAstrakAra, AcArya bhagavAn zrI haribhadrasUrIzvarajI che. A vRttino mahimA jainazAsanamAM eTalo badho prasiddha che ke 'upamiti bhava prapaMcA kathA' jevI mahAna kathAnA kartA AcArya zrI siddharSi gaNIjI jevA kahe che ke "bhaviSyakALamAM mArA mATe jJAnathI jANIne jemaNe A vRttine mArA upara upakAra karavA mATe racI che." * vAtanuM samarthana karatA pU. zrI municaMdrasUrIjI mahArAja, (jeo siddharAja jayasiMhanI rAjyasabhAmAM samarthavAdI tarIke prasiddha pAmelA pU. zrI vAdi devasUrIjI jevA AcArya zreSThanA guru * 'anAgata rijJAya, caityavaMdranasaMzrayA | madarthaM nirmitA yena, vRttirlalitavistarA / / 1 / / zrI siddharSigaNI hatA teozrI) lalitavistarA upara "paMjikA" nAmanI laghuTIkA racatAM tenA maMgalAcaraNamAM ja kahe che ke H"samasta vyAkhyAtAone viSe mukuTa maNisamAna ane sugatapraNIta zAstrano abhyAsa karavAthI jemanuM citta calita thayuM che evA siddharSi nAmanA sAdhu jene joIne pratibodha pAmyA che. ane potAnI kRtimAM jenA kartAne pote gurupaNe sthApana karIne namaskAra karyo che, te vRttinA vivaraNane karavA mATe koNa samartha che ? topaNa mAtra mArA AtmAnI smRti mATe huM A prayAsa karUM chuM. 1 22 ---- Page #25 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 6 caityavaMdana eka evuM dhamanuSThAna che ke jene zrI gaNadhara bhagavaMtoe sAdhu - sAdhvInI niraMtara thatI Avazyaka kriyAmAM gUMthI lIdhuM che. A anuSThAnano mahimA gAtAM zAstrakAra bhagavaMto pharamAve che ke "zrI jinezvaronAM caityone vaMdana karavAthI lokottara kuzala pariNAma jAge che, tenAthI AtmAnA jJAnAdi guNonuM AvaraNa karavAnA karyagrahaNanA adhyavasAyathI virUddha che, tethI te vAraMvAra karavA vaDe samasta karmano kSaya jema rahelo che, evA parama purUSArtha mokSanuM te kAraNa thAya che." 1 'yAM buddhavA kila siddhasAdhurakhilavyAkhyAtRcUDAmaNiH / saMbuddhaH sugatapraNItasamayAbhyAsAccalaccetanaH yatkartuHsvakRtau punargurutayA cakre namasyAmasau / ko hyenAM vivRNotu nAma vivRtiM smRtyai tathApyAtmanaH / / 1 / / 2 'caityavaMdanataH samyaka zubho bhAvaH prajAyate / tasmAta varmakSaya: sarva: tata: jyAkhazno || 2 || caityavaMdananI kriyAthI AvuM lokottara phaLa maLe che, tenuM ekaja kAraNa che ke te zubha bhAvanI vRddhi kare che. vidhipUrvaka caityavaMdananI kriyA karavAthI prazasta cittano lAbha thAya che. - zuddha caityavaMdana teja karI zake ke jene tenA arthanuM ane rahasyanuM spaSTa ane vizada jJAna hoya. lalitavistarA nAmanI vRttimAM vRttikAra AcAryadeva zrI haribhadrasUrIjI mahArAja pharamAve caityavaMdananI kriyAmAM zuddhi lAvavA jarUrI evA jJAnane ApavA mATeno A amAro prayAsa che. tethI A vivaraNanuM mUlya caityavaMdananI kriyA jeo nitya kare che, teo mATe ghaNuM vadhI jAya che ane jeo AvI mahAna kriyA karavA mATe pravRtti karatA nathI, teone A karavAnI preraNA maLe che. caityavaMdananI A kriyA Aje paNa zrI jainazAsanamAM hajAro ane lAkho vyakitao niyamitapaNe kare che, tethI A kriyA jIvaMta che. paraMtu te bhAvita cittathI thavI joIe. kevaLa kolAhalarUpa na thavI joIe. bhAvita cittathI A kriyAne ja zAstra svIkAre che. kevaLa kolAhalarUpa kriyA zAstrabAhya gaNAya che. tevI kriyA upara vidvAnone AsthA narahe te sahaja che. - A kriyAnA garbhamAM sthAnAdi yogo rahelA che. ema jaNAvIne pU. zrI haribhadrasUrIjIe 'te kevaLa kolAhAlarUpa che." ema kahenArano niSedha karyo che. ane je kriyAnA garbhamAM sthAna, varNa, artha ane AlaMbana rahelAM hoya, te kriyA zubha cittanA lAbhanuM kAraNa che, evuM samarthana karyuM che. Page #26 -------------------------------------------------------------------------- ________________ lalitavistarA granthano mULa muddo e che ke caityavaMdananI kriyAmAM je caityone vaMdana karavAmAM Ave che, te zrI arihaMtonA biMbo che ane biMbonuM nAma "caitya eTalA mATe che ke temane karelA vaMdanAdi prazasta samAdhivALA cittane utpanna kare che. zrI arihaMtonA biMbomAM prazasta samAdhivALuM citta utpanna karavAnuM sAmarthya zAthI Ave che ? e praznano uttara bhAva arihaMtanuM svarUpa jANavAthI maLI rahe che. A vRttimAM je sUtra upara prathama vivaraNa karyuM che, te sUtranuM nAma "namolyu' sUtra che, tene zakrastava paNa kahevAya che. temAM "bhAvaarihaMta" nA svarUpane jANavA mATe tetrIsa vizeSaNo ApavAmAM AvyA che ane te pratyeka vizeSaNa keTaluM agiMbhIra che, te samajAvavA mATe pU zrI haribhadrasUrIjI mahArAje asAdhAraNa prayAsa karyo che. A prayAsanA phaLa rUpe ApaNane jANavA maLe che ke tIrthakara bhagavaMtono saMbaMdha traNa lokanI sAthe rahelo che. temaNe traNe lokanA samasta jIvonA kalyANanI kAmanA karelI che, tIvra bhAvanA bhAvelI che. sarvajIvonuM AtyaMtika kalyANa thAya te mATeno mArga zuM hoI zake tenA saMpUrNa sAkSAtkAra mATe ane temAM pratibaMdhaka karmanA nirmula kSaya mATe tIvra tapa tapyA che, ugra saMyama pALyA che, ghora parISaho ane upaga sahyAM che uparAMta gurukuLavAsamAM vasI zAstronA vidhipUrvaka abhyAsa karyo che ane te samagra sAdhanAnA pariNAme vizuddha samyakdarzana ane parahita ciMtanano prabaLa adhyavasAya hovAthI teozrIne sarva puNyaprakRtiomAM utkRSTa evI tIrthaMkara nAmakarmanI prakRti nikAcita thAya che. te puNya prakRtinA vipAkodaya vakhate teo vItarAga hovA chatAM traNa bhuvanane sukha karanArUM ane bhavodadhi tAranArUM tIrtha sthApe che. A tIrthanA AlaMbane aneka koI jIvo potAnuM 9 virUca bhAva: $ vA caityam ti vyutpatti: | kalyANa sAdhe che. Avo bhavya upakAra zrI tIrthakara devonA AtmAothI ja thaI zake che. paNa bIjAothI nahi. tenuM kAraNa ApatAM vRttikAra maharSi zrI tIrthakara bhagavaMtanAM "risaramA" e vizeSaNanuM vivaraNa karatAM pharamAve che ke zrI tIrthakaronA AtmAomAM anAdikAlIna viziSTa yogyatA rahelI che ane te yogyatA temanAmAM evA prakAranI parArtharasikatA utpanna kare che ke varabodhinA lAbha vakhate teo potAnA svArthane gauNa karanArA ane paranA upakArane mukhya banAvanArA banI rahe che. A parArthavyasanitA temane sarvazreSTha padavI ApanAra thAya che. tIrthapadavI temanI yogyatAnA kAraNe che ane e yogyatA temanI parArthavyasanitAmAM preraka bane che. pUzrI haribhadrasUrIjI mahArAja kahe che ke purUSomAM zrI tIrthakara bhagavaMto uttama eTalA mATe che ke temanAmAM jevI parArthavyasanitA ane svArthaupasarjanatA dekhAya che, tevI bIjA jIvomAM dekhAtI nathI. Ama thavAnuM koI kAraNa hovuM joIe ane e kAraNa temanI anAdi kAlIna apragaTa (svarUpagata) yogyatAmAM rahela che. sahakArI kAraNo maLatAM ja te yogyatA nIkaLI che. anya mokSagAmI Page #27 -------------------------------------------------------------------------- ________________ AtmAomAM paNa AvI utkRSTa parArthavyasanitAdi AvatAM nathI. A vastu upamA ApIne pUjya AcArya bhagavaMta siddha karI batAve che. kAcane game teTalo saMskAra karavAmAM Ave to paNa te potAnI jAtine choDIne kadI maNi banI zakato nathI. maNine game teTalo vakhata kusaMsargamAM rAkhavAmAM Ave to paNa te kadI kAca banato nathI. Avo moTe bheda tIrthakara ane atIrthakaranA AtmAomAM rahelo che. banne muktigAmI che hovA chatAM ane bannenuM mokSamAM samAna svarUpa thavA chatAM saMsAramAM zrI tIrthakaronA AtmAonI A viziSTatA zAstrakAra maharSioe svIkArI che ane tethI ja mokSe janArA jIvonA paMdara prakAra pADavAmAM AvyA che, temAM eka prakAra tIrthakara siddhano che. arihaMtonA caityomAM je prabhAva Avyo che, te bhAva arihaMtomAMthI Avyo che, ema mAnavuM joIe. ane bhAva arihaMtomAM je prabhAva Avyo che, te temanI ahiMdu vAtsalyAdi sthAnakonI mahA bhavya sAdhanA sAthe parama kalyANanI utkRSTa bhAvanAmAMthI Avyo che, ema Aje zraddhApUrvaka jaino svIkAre che. zrI arihaMta devonI AtmAnI bhAvanA tIrthakara thavAnA pUrve trIjA bhavamAM evI che udAttaucca hoya che ke vizvanA sakala jaMtuo dukhapaMkamAMthI mukta thaI avyAbAdha sukhasvarUpa muktipadane & pAmo eTaluM ja nahi paNa te pAmavAno mArga zuM che ? tenuM jJAna meLavI te mujaba AcaraNa karI, duHkha mukta thAo. temanI bhAvanA eTalethI aTakatI nathI paNa AgaLa vadhe che ane teo vicAre che che ke huM pote ja temanA mATe evA mArgano saMpUrNa sAkSAtkAra karUM ane te evI rIte pragaTa kare ke jenA AlaMbanathI jIva mAtra muktine pAme. kAja ane maNinI upamAthI zrI tIrthakaranA AtmAonI anyathI viziSTatA samajAya che. zrI tIrthaMkara paramAtmAonI jAti ja A rIte zAstrakAroe judI mAnelI che, to pachI anya jIvo temanuM game teTaluM anukaraNa kare, to paNa tevI utkRSTa bhAvanAne kevI rIte meLavI zake ? sarva jIvonA kalyANanI bhAvanA paNa jo AtmAmAM vasI jAya to te paNa ucca puNya prakRtino baMdha karAvanAra thAya che. to pachI sarva jIvonA kalyANanI bhAvanA, temane dukhamAMthI ane karmanI jALamAMthI choDAvavAnI utkaTa karUNA, jeonA hRdayamAM potAnI anAdikAlIna yogyatAnA baLe utpana thAya, teo sarva puNyomAM ziromaNi evuM puNyakarma nikAcita kema na kare? te puNya tIrthakara nAmakarma nAmanuM zAstromAM prasiddha che. jenAthI tribhuvana pUjyapaNuM prApta thAya che je puNyanA bhogakALe traNa bhuvanane upakAraka tIrtha sthapAya che. je tIrtha zrI tIrthakara devanA nivaNa bAda paNa vizvamAM kAyama rahIne potAnA astitva paryata bhavya jIvone mukti pAmavAnuM ananya sAdhana bane che. vizvamAM AvI ucca bhAvanA zrI tIrthakaronA AtmA sivAya bIjAomAM pragaTI zakatI che nathI, ema lalitavistarA pratye sAkSI pure che. A bhAvanAnA baLathI ja tIrthaMkara nAmakarma baMdhAya zuM che, nikAcita thAya che, dharmatIrtha pravarte che, adharmano nAza thAya che ane jIvonuM zAzvata kalyANa thAya che. Page #28 -------------------------------------------------------------------------- ________________ Ama kema banatuM haze ? te mATe karmano niyama che, je aTala che, akATya che. kare tevuM pAme, vAve tevuM laNe; temAM mithyA koI karI zakatuM nathI. zrI tIrthaMkara devonuM A vAtsalya koI jIva mATe nathI, sarva jIva mATe che. pratyekanuM sthAna temanA hRdayamAM apekSAe potAnA AtmAMthI paNa adhika che, e hakIkata ApaNane lalitavistarA grantha sivAya koNa samajAvI zake ? amane to ema lAge che ke zrI siddharSi jevA mahApurUSanuM citta calita thayA pachI paNa zrI jinamatamAM avicaLa sthiratA prApta thaI hoya to te zrI tIrthaMkara bhagavaMtomAM parArthavyasanitA tathA svArtha - upasarjanatA akRtrimapaNe - sahajapaNe anAdikALathI rahelI che. e ullekhanI asara paNa hovI joIe. vizvanA prabhu banavAnI, traNa lokanA nAyaka thavAnI lAyakAta emanAmAM ja hoI zake, e vicAre ane sAthe arhata zAsananI tarka zuddhatA avisaMvAditA ane sarvasvIkArakatAnA nirNaya to temanAmAM sthiratAno bhAva pedA nahi karyo hoya ? vizvamAM eka evI zakti to svIkAravI ja paDe che ke je nitya jagatanA jIvonuM hita karI rahI hoya, jene zAstro dharma' tarIke saMbodhe che. AsurI saMpatti ane daivI saMpatti, dharma ane adharma vaccenuM yuddha anAdi kALathI cAlu che, temAM daivI saMpattino vijaya thAya che. ane AsurI saMpattino parAjaya thAya che. ema thavAnuM koI kAraNa to hovuM ja joIe. jagatanA jIvonuM hita ciMtavanArA satpurUSo jema vizvamAM maLI Ave che, tema ahita ciMtavanArA duSTa purUSo paNa maLI Ave che. duSTa ahita ciMtave chatAM badhAnuM ahita thatuM nathI eTaluMja nahi paNa vadhAremAM vadhAre cha mahinAmAM saMsArathI e AtmA to sakala karmanA baMdhanathI chUTIne mokSa pAme che, emAM te jIvano purUSArtha to kAma kare ja che, paraMtu purUSArtha karavAnI preraNA ane sAmagrI tene koNa pUrI pADe che ? kahevuM ja paDaze ke sarva jIvonuM AtyaMtika hita IcchanArA zrI tIrthaMkaronI bhAvanA ane emano lokottara acittva prabhAva eTalo badho prabaLa hoya che ke tenI AgaLa tenAthI virodhI bhAvanAo saMsAranA anaMtAnaMta AtmAo kare to paNa te badhAno parAbhava pamADIne zrI tIrthaMkaronI bhAvanA phalIphUta thAya che. kema ke te zubha hoya che. azubhanA baLa karatAM zubhanuM baLa vizeSa ja rahevAnuM. Aje paNa ApaNe sArI narasI bhAvanAnuM baLa pratyakSapaNe jIvanamAM anubhavie chIe. eja anubhava ApaNane te samajavA pharaja pADe che ke zrI tIrthaMkara devothI sarvotkRSTa bhAvanA ane emanA lokottara acittva prabhAvanA yoge ja saMsAranA jIvo pApa - parAyaNa hovA chatAM sukhanA lezane pAmI zake che ane kALakrame dharmaparAyaNa banIne muktinA sukhane meLavI zake che. A badhuM vicAratA ema lAge che ke vizvamAM mahAsattA eka ja che, ane te zrI 26 Page #29 -------------------------------------------------------------------------- ________________ tIrthaMkara paramAtmAonA zAsananI ja. kemake temanI bhAvanA samasta vizvanA parama kalyANanI sadA rahelI che. tathA temaNe vizvane je svarUpa yathAsthitapaNe prakAzita kareluM che. ane tenA AdhAra ! para muktimArganI sAdhanA vizvamAM avicchannapaNe cAlI rahelI che. zAstromAM kahyuM che ke ArAdhelI AjJA mokSa mATe ane virAdhelI AjJA saMsAra mATe thAya che. ahIM AjJA zabdano ja prayoga zA mATe ? AjJA eTale zAsana. AjJA eTale mahAsattAnuM niyaMtraNa. karmanI sattA eka mahAna sattA che, ema ApaNe sau koI mAnIe ja chIe paraMtu tenAthI paNa moTI sattA rahelI che, e vAta ApaNane lalitavistarA granthathI jANavA maLe che. A sattAne zrI jaina zAsananI mahAsattA kaho, tIrthakaratvanI mahAsattA kaho ke vizvanI mahAsattA temAM kazo ja phera paDato nathI. jinezvaro ane tIrthakaro be nAma eka ja che. mAtra samajavAnuM eTaluM che ke temanuM zAsana jagata upara kevI rIte cAle che ? 1 nArakA api modante, yasya kalyANaparvasu / pavitraM tasya caritraM, ko vA varNayituM kSamaH // 1 // pU. zrI hemacaMdrAcArya 2 AjJArAddhA virAddhA ca, zivAya ca bhavAya ca / pUzrI hemacaMdrAcArya vizvanA koI paNa zAsana karatAM A zAsana vadhu vyavasthita che, vadhu kalyANakara che, karmanI mahAsattA nIce rahelA jIvone A zAsana temAMthI choDAvanAra che, duHkha mukta karAvanAra che. AvI mahA zakti A zAsanamAM zAthI AvI ? te vItarAga purUSonuM zAsana che, eTalA mATe ja e zakti AvatI hoya to tene mAtra vItarAga zAsana kahevAta, mAtra sarvajJonuM zAsana kahevAta, mAtra kameM muktonuM zAsana kahevAta, paNa tIrthakaronuM zAsana kema kahyuM ? zAstramAM A zAsanane jinazAsana athati tIrthakaronA zAsana tarIke oLakhAvela che, tenI pAchaLa koI viziSTa hetu rahelo hovo joIe. te ApaNe zodhI kADhavo paDaze te mATe lalitavistarAgra ApaNane mahAna sahAya pUrI pADe che. sAcA hRdayathI e sahAya jo levAmAM Ave to ApaNane tarataja spaSTa thAya ema che ke te hetu bIjo koI nahi paNa zrI tIrthakaronA AtmAonI anAdikAlIna viziSTa yogyatA A ja che. temanA vyaktigata ke samaSTigata ubhaya prakAranA kalyANanI eka sarakhI bhAvanA bhavo sudhI Take che. AvI tIvratama bhAvanA temanA sivAya bIjA koIne AvavAnI zakyatA ja nathI, kAraNa Page #30 -------------------------------------------------------------------------- ________________ che ke anAdi siddha yogyatA temanA sivAya bIjAomAM mAnelI ja nathI, to pachI tevI bhAvanA kevI je rIte Ave ? temanI bhAvanA ja evI che ke jethI kevaLa puNyanuM ja sarjana thAya, kAraNa ke te bhAvanAmAM svArthano eka aMza paNa hoto nathI ane parArthamAM koI bAkI rahetuM ja nathI. jIva mAtra pratyenA temanA vAtsalyane mAtAnA vAtsalyanI sAthe paNa nahi sarakhAvI zakAya. eka mAtA potAnA bALakanuM paripUrNa hita ciMtave che, to paNa te kevaLa bhautika hoya che, athavA bahu to naitika ane virala prasaMgamAM ja AdhyAmika hoya che. tIrthakaro pratyeka jIvanA AdhyAmika kalyANane mAtA karatA paNa anaMta guNA vadhAre bhAvathI cAhe che, ane e AdhyAtmika kalyANanI bhAvanA ja evI che ke jyAM sudhI te phalIbhUta na thAya tyAM sudhI naitika tathA bhautika kalyANa AnuSaMgika rIte avazya maLyA kare che, tethI zrI tIrthakaro jagata jIvone kevaLa mokSa sukhanA dAtA che ema nahi paNa e na maLe tyAM sudhI jIvamAtrane asaMkilaSTa sukhamaya jIvana jIvavA mATe jarUrI saghaLI sAmagrI maLavAmAM asAdhAraNa kAraNabhUta che, ema kahevuM jarApaNa atizayokitavALuM nathI. jIvonA puNyathI badhI sAmagrI maLe che, te karmano niyama sAco che, to paNa te karmane zubha banAvanAra athavA zubha karma karavA mATenI preraNA utpanna karanAra zrI tIrthakarono acinya prabhAva temanI jIva mAtra pratyenI kalyANa bhAvanA ane te bhAvanAmAMthI utpanna thatA dharmatIrtha sivAya bIjo koNa che ? zrI tIrthakaronI bhAvanAne pahoMcI zake evI bhAvanA jyAM sudhI bIjA koInI sAbita na thAya, tyAM sudhI vizva para zAsana zrI tIrthaMkara paramAtmAonuM vartI rahyuM che, tema mAnavAmAM leza paNa bAdhA nathI. ulaTuM ema na mAnavAmAM ApaNe jenA upakAra taLe dabAI rahyA chIe, evA sarvazreSTha zAsanano droha karanArA thaIe chIe. e zAsanano droha eTale ApaNuM bhaluM ciMtavanAra zrI tIrthaMkara bhagavaMtano athavA temanI vizvakalyANakara bhAvanAno droha thAya che. A vAta zrI siddharSi gaNInA cittamAM lalitavistarA granthanI paMktiothI jANe ati sthira thaI gaI na hoya ane tenA pariNAme ja teo pU. zrI haribhadrasUrIzvarajIne potAnA dharmabodhakara guru tathA parama kalyANa mitra tarIkenuM saMbodhana jANe na karatA hoya, ane potAnA mATe ja jANe A granthanI racanA temaNe na karI hoya tema bhaktibhara nirbhara hRdayathI stave che. A grantha mAtra zrI siddharSi gaNimAM dhairya lAvanAro che, ema kahIe to te paNa kharekhara A granthanuM paripUrNa gaurava batAvanArUM thatuM nathI, kemake mAtra eTaluM ja tenuM mUlya nathI. zrI tIrthakara devonA zAsananI mahAsattA A vizva upara paropakAranuM mahAna kArya karI rahela che, evI pratIta Aje keTalAne che? jo te na hoya ane na hovAthI vizvopakAraka zAsananI Page #31 -------------------------------------------------------------------------- ________________ mahAsattAnI upekSA ke droha thato hoya ane te dvArA anaMta saMsAra paribhramaNanuM mahA pAtika lAgatuM hoya, to tenAthI ugArI lenAra tathA sAcI zraddhAne jagADanAra A grantha mAtra zrI siddhaSino upakAraka nahi kintu teno Adara pUrvaka abhyAsa vaDe satya tattvano bodha pAmanAra pratyeka vyakita upara paNa hai teTalo ja che. dharmano prAraMbha ja paropakAranI ane parapIDA parihAranI bhAvanAthI thAya che. jenAmAM e bemAMthI eke bhAvanA nathI temAM dharma ja kyAM che ? | sarva dharmavAdIone A vAta ekI avAje mAnya che. A banne bhAvanAnI Toce pahoMcelA zrI tIrthakaronA AtmAo dharma pravRttinA nAyaka che, dharmarathanA sArathi che, dharma sAmrAjyanA cakravartI che, e hakIkatanuM rahasya ApaNane lalitavistarA vRtti sivAya bIjAM koNa samajAvata ? ane jo e na samajAvata to ApaNe ApaNA upakArI pratye ane vizvanA parama upakArI pratye bhaktibhAva kyAMthI pragaTa karata ? lalitavistarA granthanA AvA keTalAka upakAro che te ApaNe A nAnI prastAvanAmAM na samAvI zakIe. te to A granthano abhyAsa karavo e kAMI sAmAnya kArya nathI, tenI paMktie nyAya bharelo che. darzana zAstra bhareluM che, tarka zAstra guMtheluM che. vyAkaraNa zAstra, alaMkAra zAstra ane sAhitya zAstra, paNa ahIM adbhuta rIte saMkalita thayelAM jovA maLe che, tene vAMcavAnuM kAma e ja jo duSkara che, to pachI tene kevaLa vAMcavuM ja nahi, paNa vicAravuM, pacAvavuM ane pracalita bhASAmAM utAravuM e keTaluM duSkara gaNAya ? chatAM te kArya amuka aMze thayeluM ApaNI sAme Aje najare jovAya che. lalitavistarA granthano anuvAda karavAmAM anuvAda karanAra munizrIne keTalo zrama paDayo haze, ucca koTinA saMskRtane gujarAtI bhASAmAM raju karavA mATe buddhine keTalI kasavI paDI haze, te to te viSayanA anubhavIo ja jANI zake. ATaluM kaSTa uThAvavA chatAM kahevuM paDaze ke prasthamAM je bhAvo bhaya che, teno eka zatAMza paNa anuvAdamAM utarI zakyo nathI e khAmI anuvAdakanI che ema mAnavA karatAM granthanI gahanatA ja evI che ke samarthamAM paNa aidayugIna vidvAno ane anya bhASAmAM utAravAno prayAsa kare to paNa amUka khAmI rahI javAnI. ApaNA vartamAna sAdhu saMghamAM AvA gahana viSayavALA granthonA abhyAsa karavAnI, tenuM vAcana ane manana karavAnI zubha vRttio vadhatI jAya che, te eka ghaNuM zubha cinha che. A grantha upara AvA eka ja anuvAda nahi paNa judAjudA abhyAsIo dvArA aneka anuvAdo thavAnI AvazyakatA che ane e rIte anekanA parizramanA aMte eka samaya evo AvavAnI @ AzA rAkhIe ke jyAre caityavaMdananA sUtro bolatI vakhate tenA arthanI bhAvanAthI otaprota banelo hoya. Page #32 -------------------------------------------------------------------------- ________________ e sthiti utpanna karavA mATe caityavaMdana sUtronI AvRttine AthI paNa vadhu sahelI bhASAmAM, AbAla gopAla sau koI samajI zake, tevI saralatama zailImAM anuvAdita thayelI jovAnI abhilASA kone na hoya ? athAtuM sau-koIne hoya. Aje to ApaNe kabUla karavuM joIe ke pratidina prAtaHkALa madhyAhnakALa ane sAyaMkALa, traNe kALa caityavaMdananI kriyA karanAra hajAro nahi balka jaina saMghanA lAkho AtmAomAM tenA artho che ane rahasyo jANanArA AMgaLInA veDhe gaNAya teTalA paNa bhAgye ja haze. A sthitimAM parivartana lAvavuM hoya to A granthanA abhyAsIonI saMkhyA vadhavI ja joIze. prastuta anuvAda tevA abhyAsIone Aja sudhI alabhya evuM prakAzana puruM pADe che. anuvAdake karelI mahenata ane prakAzake uThAvelo zrama sArthaka bane te khAtara A anuvAdane AvakAradAyaka samajIne arthI AtmAo teno pure puro lAbha uThAve evI abhilASA sAthe viramIe chIe. zrI mohanavijayajI jaina pAThazALA jAmanagara, paM. bhadraMkaravijayajI saM. 2015 zrAvaNa sudI 11 ne zukravAra. (A. rAmacaMdra sUra samudAyanA) (lalitavistarA gujarAtI anuvAda prathama bhAgamAMthI) : Page #33 -------------------------------------------------------------------------- ________________ prathakAranuM maMgalAcaraNa ane TIkAkAranuM maMgalAcaraNa adhyavasAyanI addabhuta zakti ... 3 sUtranuM vyAkhyAnarUpa vivaraNa, koNe kevI rIte zake? tenI mImAMsA maMgalAcaraNano hetu tathA anubaMdha catuSTaya .. 5 caityavaMdanasUtranI vyAkhyAnI saphalatA tathA caityavaMdanAtmaka kriyAnI saphalatA viSayanI carcA samyakakriyA tathA tenA adhikArInuM cAluM svarUpa . 7 adhikArIneja sUtrAdinuM dAna karanArane maLatA madhura phalo 8 jinendra bhagavAnanuM vacana ja hita prAptino eka upAya che e viSayanuM vivecana... 9 apavAda paNa utsargano eka prakAra che e viSayanI carcA 10 zreyamArga sUcaka vidhivAkyo ... 11 adhikArI anadhikArI vibhAga .. 12 zuddha dezanAnuM svarUpa 13 caityavaMdanano vidhi 14 namotthaNaM sUtra bolavAno vidhi ... 15 saMpadAonuM saMkSepataH varNana 16 vyAkhyAnA lakSaNonuM svarUpa varNana ane prakRtamAM ghaTanA 17 vyAkhyAnA aMga rUpa - jijJAsAdi saptakanuM kramazaH varNana . 18 utkRSTa bhAvanamaskAranA svAmI vItarAga ja hoya che e viSayanI tathA prasaMgopAta cAra prakAranI pUjAnI karAtI prauDha carcA - 19 'namotthaNe arihaMtANaM' e vAkyamAM IcchAyoga phalita thAya che. tenuM tathA prasaMgapara IcchAyogazAstrayoga - sAmarthyayoganuM ane mitrAdi ATha daSTionuM vimala varNana 20 bhagavatuM padAntargata bhagu zabdanA arthano vistAra 21 sAMkhyamata prasiddha - AtmaviSayaka varNana 22 "Adikara' padanuM vizada vivaraNa .... 23 "tIrthakara' padanuM sUkSma nirvacana ... 24 "svaMyasaMbuddhapadanuM subhavya vyAna ... 25- purUSottama padano catura citAra .. 26 purUSasiMha' padanuM samartha vyAkhyAna .. 27 "purUSavara puMDarIka padanuM gaMbhIra maMthana 28 "purUSavara gaMdhahastI' padanuM viziSTa vivecana 29 lokottama' padanuM lokottara pratipAdana Page #34 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 30'lokanAtha' padanuM navIna nirUpaNa 31 'lokahita' padanuM anupama Alocana 32'lokapradIpa' padanI viziSTa vyAkhyA 34 33 'loka pradyotakara' padanI caturajana camatkArI carcA 'abhayada' padanI mArmika vicAraNA 35 'cakSurda' padano prauDha parAmarza 36'mArgada' padanI mananIya mImAMsA 'zaraNada' padanuM suMdara Alekhana 'bodhida' padanuM bodhaka vyAkhyAna 39 bhAvarUpa abhayAdinI carcA 40 "dharmada' padanuM viziSTa vivecana 'dharmadezaka' padanuM divya paryAlocana 39 38 41 42 'dharmanAyaka' padanuM rocaka vyAkhyAna 43 'dharmasArathi' padanuM suzobhana nirUpaNa 44 dharmavaracaturantacakravartI' padanuM cittAkarSaka vyAkhyAna 45'apratihata vajJAna darzanadha' padanuM pratipAdana 46 'vyAvRta chadma' padanuM viziSTa vivaraNa 'jinajApaka' padanuM jhINavaTabharyuM byAna 'tIrNatAraka' padanI mananIya mImAMsA 49 'buddhabodhaka' padanI noMdhapAtra carcA 50 'muktamocaka' padanuM rocaka vivecana 51 'sarvajJa sarvadarzI' padanuM nirUpama nirUpaNa 47 48 ... 52 zivamacalamarUjamanantamakSaya - mavyAbAdha-mapunarAvRtti - siddhigatinAma - dheyaM sthAnaM ... ... ... saMprAptebhyaH' padanuM viziSTa vyAkhyAna 'namo jinebhyaH, jitabhayebhyaH' padanuM lokottara dhyAna vacanaprAmANya mImAMsAdvArA sarvajJapaNAnI siddhi 53 54 55 navamI saMpadAno karAto upasaMhAra 56 prekSApUrvaka pravRtti karanArAonI jijJAsAne lakSyamAM rAkhI tenA javAbadArarUpe naveya saMpadAono kramasara khUbIpUrvakano je upanyAsa karela che tenI carcA 57 nAnAvidha saMpadAonA upanyAsanuM prayojana ane anekAntavAdanI sadaSTAMta siddhi 58 stotranA adhikArI, pAvidhi, stotrarUpa kRtinA svarUpanA pratipAdanapUrvaka prastuta pratipAta sUtranI vyAkhyAnI samApti 59 nAnAvidha (9) saMpadAonA upanyAsanuM zobhana zailIpUrvaka darzAvela prayojana 60 prabalahetu daSTAMtapUrvaka anekAntavAdanI siddhi 32 : : : --- Page #35 -------------------------------------------------------------------------- ________________ na tene to pa kI. to (jI-> SArI 20 CNa -> jI e gI T-2 12-C) pI. che. nI 2 jI chenA, karnATakezara Page #36 -------------------------------------------------------------------------- Page #37 -------------------------------------------------------------------------- ________________ Let there be a Bow to Sri Sankheswara - Parswanath Preface micchAdasaNamahaNaM, sammadaMsaNavisuddhiheuM ca / ciivaMdaNAi vihiNA, pannataM vIyarAgehiM // YAS WAWQ A2 The rites Chaityavandana' and others, being performed methodically as prescribed in aphorism by Shri Arihanta gods who are detached from the worldly affairs and are are omniscient, are reffered to as the ones crushing false perception and purifying right perception. - Sravaka Prajnapti Gatha 341. There are many commentaries in vogue on the Chaityavandana Sutra. The oldest one among these commentaries is known as 'Lalitavistra' whose compiler and composer is a great scholastic personality and amost able author of scriptures, Acharya Shri Haribhadrasuriswar. The importance of this commentary in Jainism and Jain scriptures is so great and famous that the author of the great story like 'Upamiti Bhavaprapancha Katha,' Acharya Sri Siddhast Gani states as under. "He, having known aptly the future, has created and composed the commentary (named) 'Lalitavistara' restoring to Chaityavandana rite and thus has done a great benevolence to me." Justifying the above statement, Reverend Sri Munichandrasuri Maharaja, who has the preceptor of a great Acharya like Shri Vadi Devasuri renowned as most proficient lawyer in the royal court of Siddharaja Jayasinha, has composed a 'Lighutika' )a brief commentary) on 'Lalitavistra'. In his preface he writes : "After studying the scripture composed by sugata, the sage Siddharsi, whose mind had become unsteady and who was, the crest jewel' among all commentators, saw this and acquired enlightenment (pratibodha). And then he looked upon the composer of this commentary as his preceptor and directed his salutation to him. Who is capable of explaining and expanding the meaning of that commentary ? Nevertheless, I am endeavouring for this task in order to test my memory." Chaityavandana is such religious rite as is knitted with the necessary day-today acts of a monk or a nun of by Sri Ganadhara gods. Glorifying this rite, the honourable authors of scriptures announce," Extraordinary, good results are acquired and the acts whose nature is to cover the virtues of knoledge and so on of soul get perished by bowing to the 'Chaityas' (1.e. temples) of Sri Jineswara gods. The effect of bowing to the 'Chaityas' is just contradictory to the effect of taking 'Karmas', so the act Page #38 -------------------------------------------------------------------------- ________________ of 'Chaityavandana' amounts to supreme pursuatha (Diligencel) 'Liberatiom and if the act is frequently performed, all the 'Karmas' get destroyed. By performing the act of Chaityavandana, such extrordinary benefit is gained, for it increases pure sentiments. If the act of Chaityavandana Is perfomed on proper lines, the perfomer benefitted by obtaining exalted mind and its instincts. He who possesses obvious and distinct knotedge of the meaning and mystery of Chaityavandana can onlyperform it in its true sense of the word. In the commentary named 'Lalitavistra', the commentator Acharya, Sri Haribhadrasuri declares : "Our effort is to impart the knowledge necessary in bringing about purity in the act of Chaityavandana'. Therefore the value of this explanation is very great for those who perform Chaityavandana regularly and the persons who don't perform such sublime act are inspired thereby. Even today the act of Chaiyavandana in the Jain sway is performed by thousands and millions of people regularly, so this act is 'alive'. This act ought to be performed silently, religiously and whole-heartedly, there should not be any din and bustle in performing it. The act of Chaityavandana being performed siletnly, religiously and wholeheartedly is only accepted by the scriptures. The act full of din and bustle is not considered to be valid. The learned don's have trust and faith such act, and that is verily natural. There are a number of events of place and others in this 'act' Declaring this. Reverned Sri Haribhadrasuri has refuted the person holding the opinion that the 'act' is full of din only. Besides the fact, that the act, in which there are place (Sthana), Colour (Varna), Wealth (Artha) and prop (Alambana), cause the benefits of sublime mind, is justified by him. The main point of the volume 'Lalitavistara' is that in the act of Chaityavandana the 'Chaityas' which are saluted are the images of Sri Arihanta gods, and the images are named as Chaityas because the salutation and the other acts directed to them result in mind with commended meditation. How is the capability of producing mind with commended deep meditation acquired through the images of Sri Arihanta gods ? The answer to that question is obtained by knowing the form of Bhara Arihanta. In this commentary the aphorism which is explained at first is 'THICUT and that is known as 'Sakrastava' also. In this aphorism, thirsty-three adjectives are given in order to know the form of 'BhavaArihanta'. Each of these adjectives is so pregnant with meaning that Reverend Sri Haribhadrasuri Maharaja endeavoured exceedingly to explain it. As a result of this endeavour we come to know that Sri Tirthankara gods are in connection with the three worlds. They have strongly desired for the welfare of all living beings of the three worlds. In order to have vivid vision Page #39 -------------------------------------------------------------------------- ________________ as to how all living beings should attain complete bliss and peace and how the obstructive 'Karmas' should get destroyed, they have performed in tense penance observed hard restraints, suffered many annoyances and calamities and studied scriptures Systematically by staying in the hearmitage of some preceptor. And as a consequence of all self-discipline they gain clean and pure perfaction. Because of their great efforts of contemplating on doing benevolence for ever, they acquire the highest position and the most conveted title of Tirthanker gods. At the time of the rise of 'fruit' of that pure 'nature' inspite of eir being detached, they establish a place of pilgrimage appearing the three wor da and rescuing all from the ocean of life. This place of pil nege Jebefits millions of living beings. Such a great benevolence can be done by the Tirthankar gods only. not by others. While giving its reason, the commentator, the honoured sage, explaining the adjective gftgi Tirthankara god, announces that in the souls. of Sri Tirthankara there is some specific worthiness from the time immemorial. That worthness creates a sense of interest of doing benevolence in them and thereby they are ever-benevolent rather than beingself centered. This state of having the tendency of doing benevolence all the while results in bestowing upon them the highest position. The position of 'Irtha' is due to their worthiness and that worthiness inspires them in doing the acts of benevolence. Reverend Sri Haribhadrasuri Maharaj says that Sri Tirthankara gods are the best of all souls became they possess the virture of being benevolent more than any other soul. There must be some reason for this happening and that reason lies their in hidden worthiness of the time immemorial. With the agreeable reasons, that worthiness comes into existence. Such excellent virtures of benevolence and others cannot be found even in the souls desirous of salvation (MOKSHA). This happening is proved by Reverned Sri Acharya by giving a simile. Even if aspiece of glass is purified and refined, it doesn't abandon its own 'class' and can never become a jewel. If a jewel is kept in the mean company (of pieces of glass), it will never become a piece of glass. Such a vast difference is there between a Tirthankara soul and a non-Tirthankara soul. Both of them are desirous of salvation and both of them attain the similar 'form' in salvation. Even then, the great sages who are the authors of scriptures have accepted this specific charaterstic of the souls of Sri Tirthankaras in this world. Therefore the embodied souls attaining salvation are classfied into fifteen kinds, among which one kind is of Tirthankara siddha. One should believe that the power or lustre in the chattyas (temples) of the Arihanta gods is obtained from the Arthanta gods themselves. Today the followers of Jainism religiously accept that the power or lustre in the BhavaArihantas has been derived from their excellent sentiment of doing super 34 Page #40 -------------------------------------------------------------------------- ________________ welfare through arderous efforts for self-realization of their 'dwellings' full of virtues like love, etc. The earnest feeling of Sri Arthants gods in their third birth, before their attaining the state of Tirthankara, is extremely noble-anf high. They express their desire thus. 'Let all the living beings in this world be rid of the mud of agony and achieve the abode of liberation, devoid of obstacles and abundant in happiness. How can one achieve this state ? Let them behave accordingly and free themselves from affliction. "To the Tirthankarar, this is not enough. They think that they themselves should have a vivid vision of such sublime path for all the living beings and they themselves should bring the path into existence in such a way that by following it each and every embodied soul may achieve liberation. The superiority of the souls of Sri Tirthankara gods over the other souls can be understand by the illustrations of a piece of glass and a jewel. Thus the class of Sri Tirthankara gods is believed to be altogather different by the authors of scriptures. Let the other souls imitate the Tirthankara. Even then how can they obtain such sublime sentiment of the gods ? Let the feeling of welfare of all living beings be away, but if one has the feeling of welfare of a single soul, one can acquire a planty of merits (Panyas). But the souls, who have the sentiment of doing welfare to all the living beings, who have intense compassion of riding all of afflication and of the net of 'Karmas' and whose hearts are full of virtues owing to the eternal 'Worthiness', can achieve the multitude of best merits. Why can they not acquire such sublime acts of merits ? Because of such sublime acts, of merits, these souls are known as Tirthankaras in scriptures. These acts of merits are the cause of creation of places of pilgrimage beneficial to all the three worlds. These holy places remain for ever in this world even after the spriritual salvation of the Tirthankara gods. They become incomparable means of achieveing salvation for the noble souls. According to the volume 'Lalitavistara', such high and noble sentiment is found in the souls of Sri Tirthankaras gods only: no where else it is found. On account of the power of this sentiment only the soul acquires the name and 'Karma' of a Tirthankara god; the religion and places of pilgrimage get promoted: immorality gets destroyed and embodies souls gain eternal bliss. Why does it happen so ? For this, there is the doctrine of 'Karma', which is unavoidable and eternal. 'As you sow, so shall you reap.' Nobody can falsify this doctrine. The love and affection of Sri Tirthankara gods is not for one soul only, but it is for all souls. Who except the volume 'Lalitavistara, can explain to us the fact that the Tirthankaras cherish each and evey soul much more than their own self? We feel that even after the ming of the great man like Sri Siddharsi had become unsteady Sri Siddharsi gained steadiness in the Doctrine of Jina because of the generous sentiments of benevolence in the heart of Sri Tirthankara Page #41 -------------------------------------------------------------------------- ________________ gods. The thought that they only can be the masters of the Universe and that they only can have the worthiness of becoming the leaders of all the three worlds and the decision to assert that the Arhat Sway is logically sautless, harmonious and unanimous might have created the state of steadiness in Sri Siddharsi, mightn't it? It is unanimously accepted that in the Univerese there is such a supreme power as does regularly the welfare of all living beings in the world, and it is known as righteousness (Dharma) in scriptures. A battle between Davilish property and celestial property, Righteousness and Unrighteousness has been going on from the time immemorial. In that battle the Celestrial property vanquished. There must be some reason behind this. There are virtuous men thinking good of living beings in this world. and in the same way, there are wicked men thinking bad of all. The wicked think to injure others but all don't get injured. Besides, at the most within six months at least one soul being free from all bondageof 'Karmas" attains salvation. In that case, the dilligence of that soul works. Who provides him with inspiration and equipment ? It may be rightly said that the sentiments of Sri Tirthankaras desirous of doing endless good to all living beings and their super-human, unimagined powers are so intense that the sentiments of Tirthankaras are successful. Thousands and millions of souls in this world put forth opposing thoughts which are overcome by the godly sentiments of the Tirthankaras. The power of good is, verily, superior to that of bad. Even today we directly experience in our life the power of good and bad sentimemts. The very experience compel us to comprehand that owing to the excellent sentiment and super-human power of the Tirthankaras, the embodied souls of this worldy life, though sinful, are able to obtain a little happiness, and after a long time becoming religious they are able to acquire Bliss of Salvation. Taking all this into consideration it is felt that there is only one Almighty and it is Sway of Sri Tirthankara gods, for their sentiment is for the mass welfare of the whole world for ever, Moreover, they hace enloghtened the universe, and according to it self-siscipline and ardous efforts for self-realization as well as self liberation are being done continuously in this world. Reverend Sri Hemachandracharya asserts that obedience is for salvation and disobedience is for bondge (in wordly life). Why is the word Ajna fcommand) is used here ? Ajna means Rule or Sway. Ajna implied the meaning. 'Control of super power." Everyone of us believes that the power of 'Karmas' is a super power: but we come to know from the volume 'Lalitavistra' that there is a power greater 30 Page #42 -------------------------------------------------------------------------- ________________ sentiment of any other soul is not proved as good as that of the Tirthankaras, there is the total sway of Sri Tirthankara gods only on this universe. On the countrary, if we don't believe it, we become the betrayers of that formost Rule under whose obligation we breathe. To betray the Rule is to Betray the Tirthankara gods beneficent to us all or to betray the sentiment of theirs beneficent to the whole universe. The abovementioned botion got steady in the mind of Sri Siddhari Gani in accordance with the lines of the volume 'Lalitavistara. As a result of that, he addressess Reverend Sri Haribhadrasuriswara as his religious, spiritual preceptor and his beneficent friend. Then he eeulogizes him whole heartedly and devoutly as if Sri Haribhadrasurt' swara had composed this colume for his sake only. If we say that this volume only made Sri Siddharsi Gani Steady, the importance and greatness of this volume is not shown totally, because the value of that volume is not that much only. The great power of the Rule of Sri Tirthankara gods does the noble deed of benevolence in this universe. How many persons have trust on it ? If there is no such trust or faith, and in absence of such trust or faith, if there is any sort of negligence or betrayal of the Great power of the Benevolent Rule and thereby if one commits a great sin, this volume 'Lalitavistara' saves one from that sin and creates true trust or faith in the person. This volume is beneficent to Sri Siddharsi as well as to the person who studies It religiously and who acquires realization of trust by its study. Righteousness or Relligion commences with the sentiment of beneveloence and with the act of abandonment of afflicating others. He who does not possess either of the two is really devoid of righteousness. All religious authorities unanimously agree on above point. The souls of the Tirthankaras reaching the top of these two sentiment are the poineers of religion activities: the some souls are the charioteers of the chariot of religion and they only are the sovereign rulers of the kingdom of Religions. Who else, excepting the commentary "Lalitavistara' would explain to us the significance of this fact ? And if it (Lalitavistara) had not explained it how could we have exhibited our devotion and regard towards our benevolent and the great obliging personality of the universe ? There are certain obligations of the volume 'Lalitavistara', which can't be included in this brief preface. Those obligations may be known through study of this volume only. But it is not an easy task to study this volume, for there are philosophy in it, abstract reasoning and logic are well-knitted in it, there is a science and art of rhetoric or poetics and also of literature. The task of reading this volume is tough. Then how tough it would be while thinkiong, comtemplating, digesting and translating into correct language instead of mere reading it ! However, appears that to some extent the work Page #43 -------------------------------------------------------------------------- ________________ aaaaaaaaaaaaaa sentiment of any other soul is not proved as good as that of the Tirthankaras, there is the total sway of Sri Tirthankara gods only on this universe. On the countrary, if we don't believe it, we become the betrayers of that formost Rule under whose obligation we breathe. . To betray the Rule is to Betray the Tirthankara gods beneficent to us all or to betray the sentiment of theirs beneficent to the whole universe. The abovementioned botion got steady in the mind of Sri Siddhari Gani in accordance with the lines of the volume 'Lalitavistara. As a result of that, he addressess Reverend Sri Haribhadrasuriswara as his religious, spiritual preceptor and his beneficent friend. Then he eeulogizes him whole heartedly and devoutly as if Sri Haribhadrasuri' swara had composed this colume for his sake only. If we say that this volume only made Sri Siddharsi Gani Steady, the importance and greatness of this volume is not shown totally, because the value of that volume is not that much only. The great power of the Rule of Sri Tirthankara gods does the noble deed of benevolence in this universe. How many persons have trust on it ? If there is no such trust or faith, and in absence of such trust or faith, if there is any sort of negligence or betrayal of the Great power of the Benevolent Rule and thereby if one commits a great sin, this volume 'Lalitavistara' saves one from that sin and creates true trust or faith in the person. This volume is beneficent to Sri Siddharsi as well as to the person who studies it religiously and who acquires realization of trust by its study. Righteousness or Relligion commences with the sentiment of beneveloence and with the act of abandonment of afflicating others. He who does not possess either of the two is really devoid of righteousness. All religious authorities unanimously agree on above point. The souls of the Tirthankaras reaching the top of these two sentiment are the poineers of religion activities: the some souls are the charioteers of the chariot of religion and they only are the sovereign rulers of the kingdom of Religions. Who else, excepting the commentary 'Lalitavistara' would explain to us the significance of this fact ? And if it (Lalitavistara) had not explained it how could we have exhibited our devotion and regard towards our benevolent and the great obliging personality of the universe ? There are certain obligations of the volume 'Lalitavistara', which can't be included in this brief preface. Those obligations may be known through study of this volume only. But it is not an easy task to study this volume, for there are philosophy in it, abstract reasoning and logic are well-knitted in it, there is a science and art of rhetoric or poetics and also of literature. The task of reading this volume is tough. Then how tough it would be while thinkiong, comtemplating, digesting and translating into correct language instead of mere reading it ! However, appears that to some extent the work Page #44 -------------------------------------------------------------------------- ________________ has been accomplished. The persons who have experience of that subject can only know how much the venerable sage would have exerted in translating the volume 'Lalitavistata, how much he would have tested his intellect in introducing the high-levelled Sanskrit into Gujarati and how much pain he would have taken in preparing different sorts of notes and critical explanations in order to elucidate the significance of the original volume. Though the sage have spared no pain in fulfilling his job, we are forced to state that the one hundredth part of the substance of the original volume could not have been translated on proper lines. Instead of believing it to be the deficiency of the translator, we shall have to agree that the volume is so imcomprehensible that even if the most proficient erudite personalities language, there will have been found some or other shorcoming. In our existing group of sages, there is an increase auspicion tendency of studying, reading and contemplating over such volumes of deep subject. It is, verily a good sign. Not only such a version of this volume but a good number of version by different scholers also should have been undertaken. Thus as a result of much exertion, let us look forward to such a time when each and every followers of Jainism while performing the rite of Chaityaradndana and while chanting the aphorisms of the same gets throughly absorbed in its meaning. In order to create such situation, the edition of the aphorisms regarding 'Chaityavandana' ought to be translated in the easiest style comprehensible by all - old as well as by the young ambition of seeing such an edition published in the near future. Today we should admit that we would seldom find a very few souls knowing the sense and significance of the 'Chiatryavandana' rite from among those thousands and million of the followers of Jainism always performing the rite methodically by reciting the aphorism thrice. In the early morning, at noon and during the dusk. In this situation, if a change is expected, the number of readers of this volume will have to be increased. This version provides such readers with a useful publication unobtainable till today. We conclude here with the hope that the desirous souls welcoming this version will take its full advantage so that the exertion of the translator and painstaking efforts of the published may be fulfilled. Shri Mohanvijayaji Jain Pathasala Jamnagar, Samvat 2015, Sravan Sudha, Ekhadasi, Friday.. ) Pandit Bhadrakarvijaya. Page #45 -------------------------------------------------------------------------- ________________ lalitavistarA graMthanA paMjikAkAra zruta hema - nikaSa pUjya AcAryazrI municandrasUrijI ma.sA. lekhaka pU. munizrI municandra vijayajI ma. - - agiyAramI sadInA uttarArdhano samaya... raLiyAmaNuM darbhAvatI nagara...... (Dabhoi nagara) ciMtaka zeTha....! moMghIbena zeThANI....! "ciMtaya' emanuM kuLa....! koi puNyavaMtA divase emane tyAM eka tejasvI bALakano janma thayo. enA janmathI mAtra mAtApitA ja nahi, paNa bAjunA pADozIo paNa AnaMdita banI UThayA. enuM mukha...! jANe pUnamano candra ! enuM kapALa ! jANe AThamano candra ! enI AMkhaDI ! jANe kamaLanI pAMkhaDI....! eno traNa rekhAyukta kaMThe ! jANe ke dakSiNAvarta zaMkha ! Avo manamohaka bALaka kone na game ? jeNe jeNe e bALaka joyo te saue moMghIbAine ratnakukSi kahIne navAjyA... ! eka divase vihAra karatA karatA AcAryazrI yazobhadrasurizvarajI AvI caDayAM. DabhoinA bhaktivaMtA zrAvakoe bhAvabhInuM svAgata karyuM. dararoja vyAkhyAnAdi cAlavA lAgyA. yazobhadrasUrizvarajInI jAduI vANIe DabhoI para jANe kAmaNa karyuM. nAnAthI mAMDIne moTerA sau vyAkhyAnamAM AvavA lAgyA. vizALa upAzraya paNa sAMkaDo paDavA lAgyo. nAnA bALaka sAthe moMghIbena paNa pravacanamAM AvatAM hatAM. eka divase AcAryazrInI najara e nAnAkaDA bALaka para paDI. ane... jANe tenuM bhAgya palaTAI gayuM. AcAryazrInI AMkho A tejasvI bALaka para jaDAi gai. ghaDIbhara teo joi ja rahyAM. AcAryazrInI kAntadarzI AMkho jANe e bALakanA kapALa paranuM ujjavaLa bhaviSya vAcI rahI hatI. thoDIvAra pachI pUchyuM : kema bena...! A tamAro naMdana che ? 'hA jI' moMghIbene utsAhita cahere kahyuM. A bALakanA caherA para huM jainazAsananI mahAna prabhAvanA joi rahyo chuM. bena ! mArUM mAnatA ho to A bALakane zAsananA zaraNe soMpI do enuM jIvana dhanya banI jaze. mAtra enuM ja nahi, paNa tamAruM jIvana paNa dhanya banI jaze ane ratnakukSi mAtA tarIke tamAruM nAma itihAsa 52 suvarNAkSare lakhAi jaze.. gurudeva ! mAro putra zAsanane samarpita bane evA mArA bhAgya kyAMthI ? huM to pahelethI -ja evI kAmanA karatI rahI chuM ke mAro putra zAsanano zaNagAra bane. Apa mArA putrane svIkAro. enA pitAnI paNa A aMge maMjUrI ja che. teo to mArAthI paNa vadhu dhArmika vRttivALA che. gurudeva ! ene bhaNAvajo gaNAvajo ane Apano paTTaprabhAvaka banAvajo. jethI mAruM jIvana paNa 1 Page #46 -------------------------------------------------------------------------- ________________ dhanya bane, moMghIbene madhamITho javAba Apyo. pahele ja dhaDAke potAnA tejasvI bALakane ullAsabhaya hRdaye soMpI detI moMghIbenane joIne AcAryazrInuM hRdaya nAcI uThayuM. teo manomana bolI UThyA : dhanya ratnakukSi mAtA ! dhanya DabhoinI puNyabhUmi ! moMghIbena ane ciMtaka zeThe potAno vahAlasoyo putra guru caraNe samarpita karyo. zubha muhUrta bALakanI dIkSA thaI.. gurue tenuM nAma pADayuM : zrI municandra muni ! hA.. A bAlamuni kharekhara "municandra ja hatA. kAraNa ke teo muniomAM candranI jema zobhatAM hatA. emanA darzana mAtrathI AMkhaDI TharatI hatI. bAlamuni municandra uMmaramAM ja mAtra bALa hatA, buddhimAM nahi. nAnI uMmara paNa buddhi evI hatI ke moTA moTAkherakhAMo paNa stabdha banI jAya. - buddhinI sAthe zuddhi paNa eTalI ja joradAra hatI. Atmazuddhi aMge temanI pahelethI ja eTalI takedArI hatI ke dIkSAnA divasathI ja chaye vigaIno tyAga karyo.. ane vAparavAmAM bAra dravyathI vadhAre nahi levA tevI pratijJA karI. moTe bhAge teo AyaMbila ja karatAM rahyA. bAlyAvasthAmAM paNa kevI abAla buddhi ! (teo prAyaH kAMjInuM pANI pItA AthI teo "sauvIrapAyI' tarIke paNa oLakhAya che.) teo upAdhyAyazrI vinayacandrajI pAse potAno abhyAsa karavA lAgyA. tIvra buddhinA kAraNe che. tapa sAthe jJAnamAM paNa teo pragati karavA lAgyA. ' emanAmAM keTalI tIvra medhAzakti hatI. teno haju khAsa koine paricaya thayo nahoto, paNa che eka prasaMga evo banyo jethI temanI pratibhAno saune paricaya thayo. vi.saM. 1094mAM teo potAnA gurudeva sAthe vihAra karatA karatA pATaNa pAse AvyA. pATaNa choDIne AgaLa vadhatAM gurudevane kahyuM : "gurudeva ! Apa pATaNa choDI do cho ? , 'vatsaenuM kAraNa che. pATaNamAM caityavAsIonuM jora che. ApaNe saMvegI sAdhuo kahevAIe. teo ApaNane UtaravA nahi Ape. caityavAsI sAdhuoe rAjAo mAraphata potAnA sivAya anya sAdhuone nahi UtaravA devono kAyado karAvelo che, UtaravAnI jagyA ja na maLe pachI tyAM javuM zI rIte ? "gurudeva..! mane pATaNa javAnI ghaNI hoMza che. tyAMnA tIrthasvarUpa moTA moTA maMdironA darzana karavAnI khUba ja icchA che. to thoDA divasa mATe koI oLakhItA ne tyAM UtaravAnI vyavasthA na thaI zake ? Ape to pATaNamAM ghaNI vAra darzana karyA haze. paNa meM kadI nathI karyo. atyAre ApaNe pATaNanI pAse pahoMcyA ja chIe to tyAM jaI AvIe..." 'bhale. tArI caityaparipATInI icchA huM pUrNa karIza'. ane bAlamuni municandranI vAta mAnIne gurudeve pATaNamAM praveMza karyo. koI paricitane tyAM UtaryA. bAlamuni jhaTapaTa caityonI paripATI karavA mATe nIkaLI paDayA. eka vakhate teo thArApadragacchanA zrI AdinAtha prabhunA derAsaramAM darzana karavA gayA. | darzana karIne bahAra nIkaLyAM tyAM emanA kAne saMskRta bhASAnI carcAnA zabdo paDuyA. temaNe joyuM to bAjunA sthAnamAM koI AcAryazrI potAnA batrIza ziSyone kaMIka bhaNAvI rahyAM hatA. tapAsa Page #47 -------------------------------------------------------------------------- ________________ karatAM khyAla Avyo ke bhaNAvanAra AcAryazrI e bIjA koI nahi paNa vAdivetAla AcAryazrI zAntisUrijI hatA. temane yAda AvyuM : oha! A to te AcAryazrI, jemaNe bhojarAjAnI sabhAmAM 84 vAdIone harAvI jina-zAsananI vijayapatAkA pharakAvI hatI. ane te badala temane rAjAe ApelA 84 lAkha dUmmathI dhArAmAM jinAlayo banAvyA hatA. temanI AvI vAdazakti joIne mahAkavi dhanapAle rAjA bhojane kaheluM : "rAjana ! dareka vijaya dITha jo Apa eka lAkha dUnma ApavA jazo to tijorI sApha thaI jaze. AmanuM nAma bhale zAntisUri hoya paNa teo vAdIo mATe to vetAla jevA vikarAla che. kavinI A vAta vadhAvIne rAjAe temane "vAdavetAla tarIke ghoSita karyA hatA. bAlamunine A badhI sAMbhaLelI vAto yAda AvavA lAgI. AvA mahAna AcAryazrInA Ama acAnaka ja darzana thaI jaze, evI temane kalpanA ja na hatI. temanA manamAM vicAra sphaya AvA AcAryazrI pAse huM paNa kema na bhaNuM ? Avo moko maLe kyAMthI....... ? teo tarata ja cAlatA pAThamAM dhIrekathI pahoMcI gayA ane namaskAra karI sauthI pAchaLa besI gayA. thoDIvAramAM ja teone samajAI gayuM ke AcAryazrI bauddhadarzananA prameyavAdano pATha ApI rahyA che. pATha khUba ja kaThIna hato. carcA ghaNI jaTIla hatI, paNa tIkSNa buddhimattAnA kAraNe temane to taddana saraLa lAgavA mAMDI. temane pAThamAM khUba ja rasa paDayo. teo dararoja pAThamAM AvavA lAgyA. dasa divasanA aMte AcAryazrIe batrIze ya ziSyono pATha sAMbhaLavA mAMDyo. paNa aphasosa....! batrIzamAMthI eka paNa ziSyane pATha AvaDyo nahi ke kaThIne carcA samajANI nahi. AthI AcAryazrI nirAza banI gayA. arere ! batrIzamAMthI eka paNa pratibhAzALI nathI ? jo ATalo ya pATha nahi samajI zake to mArI pATa saMbhALaze koNa ? mArI vAdakaLA apanAvaze koNa...? zuM mAruM jJAna mArI pAse ja rahevAnuM ? AcAryazrIno hatAza cahero joI bAlamuni municandra tarata ja temanI pAse AvyA ane kahyuM: pUjyavara ! Apa jo AjJA pharamAvo to huM pATha saMbhaLAvuM. - AcAryazrIe sAmuM joyuM. aparicita cahero joI vicAramAM paDI gayA ? koNa che A bAlamuni ? je hoya te pATha sAMbhaLavA to do. AcAryazrIe kahyuM ke tame paNa pATha saMbhaLAvI zako cho.' ane tarata ja bAlamunie dase ya divasano pATha kaDakaDATa saMbhaLAvI dIdho. ane AcAryazrIe je kaThIna prazno pUchyA tenA paNa uttaro ApI dIdhA. bAlamuninI pracaMDa pratimA joI AcAryazrI cakita thaI gayA. pUchayuM : munivara! tame koNa cho ? kayA gacchanA ? guru koNa che ? pAThamAM kayArathI Avo cho? 'pUjyazrI ! mAruM nAma che : municandra mArA gurujInuM nAma che : AcAryazrI yazobhadrasUrijI mArA gacchanuM nAma che : vaDagaccha, huM dasa divasathI pAThamAM AvuM chuM. Apane pUchyA vinA ja pAThamAM besI gayo to kSamA karazo. --- "bAla manivara.... tamArA jevAne huM pATha na Ape to kone Ape ? mane pUchayA vinA tame pAThamAM besI gayA. chatAM mane AnaMda thayo che. Ameya huM mAruM jJAna ApavA koI pAtrane zodhI zrI ja rahyo hato. tyAM acAnaka ja tame AvI caDhyA. paNa munivara ! tame pustaka kyAMthI meLavyuM ? mArI pAse pustaka che ja nahi." pustaka vinA ja badhuM yAda rAkhyuM ? Page #48 -------------------------------------------------------------------------- ________________ ApanI kRpA bAla manizrInI AvI pracaMDa medhA ane namratAparNa vyakti joI AcAryazrI to rAjInA reDa thaI gayA. teo tarata ja pATa uparathI nIce utarI temane bheTI paDDayA ane kahyuM : mahAtman ! tame to dhULamAM DhaMkAyelA ratna cho. tamArA jevA medhAvaI vidyArthIne prApta karIne huM paNa dhanya banyo chuM. have tame ahIM ja raho. mAre tamane bhaNAvavA che. mAruM jJAna tamane ApIne mAre nibhara vuiM thayuM che.' "pajyavara ! ahIM amArA mATe UtaravAnI khuba ja takalIpha che. A to mAtra caityaparipATI mATe ja AvyA chIe. Apa jANo cho ke ame saMvegI sAdhu chIe. amArA mATe UtaravAno to niSedha che'. 'munivara... tamArI vAta sAcI che. paNa e aMge have ciMtA karazo nahi. huM badhI vyavasthA che karAvI ApIza. tame tamArA gurujIne A jaNAvazo. AcAryazrInI AvI kRpA joI bAlamunie potAnA gurujIne vAta karI. teo paNa tyAM rahevA sammata thayA. - AcAryazrI zAntisUrijIe temane TaMkazALanI pAchaLa zeTha dohaDinA makAnamAM utaravAnI vyavasthA karI ApI ane dararoja teo potAno khAsa samaya kADhIne bAlamunine bhaNAvavA lAgyA. jotajotAmAM teo chaye darzananA pAragAmI banI gayA. basa, tyArathI pATaNamAM saMvegI sAdhuone UtaravAnI salabhatA thavA lAgI. potAno jJAna-vAraso ApIne jANe saMtuSTa thayelA AcAryazrI zAntisUrijI tyAra pachI thoDA ja samayamAM kALadharma pAmyA vi.saM.1096). AcArya padavI - vAdivetAla AcAryazrI zAntisUrijInI parama kRpAthI municadra muni paNa mahAna vAdI banyA. temaNe sAMbhara (ajamera pAse)nA rAjA aNarAjanI sabhAmAM zaivavAdIne harAvyo ane digaMbaravAdI gaNacandranI sAthe rAjagacchIya AcAryazrI dharmaghoSasUrijInA thayelA vAdamAM teozrIe A. zrI dharmaghoSasUrijIne sahAya karI hatI ane digaMbaravAdIne harAvyo hato. Ama temane aneka vAdomAM vijaya meLavIne zAsananI vijayapatAkA pharakAvI hatI. | municandra muninI AvI adbhuta yogyatA joI AcAryazrI nemicanTe temane AcAryapadathI alaMkRta kaya. (vi. saM. 1129thI 1139nI vaccenA gALAmAM) AcAryazrI municandrasUrijIe potAnA gurubhAIo, AnaMdamuni, devaprabha muni, mAnadeva munine AcAryapadavI ApI hatI tathA ziSyomAM ajitaprabha deva (vAdI devasUrijI), ratnasiMha vagerene AcAryapadathI alaMkRta karyA hatA. pUnamiyo gaccha : vi.saM. 1149mAM eka zrAvake, vAdIbha AcAryazrI candraprabha jevA moTA AcArya birAjamAna hovA chatAM AcAryazrI municandrasUrijInA hAthe pratiSThA karAvI. AthI gusse bharAyelA AcAryazrI candraprabhe, sAdhuo pratiSThA na karAvI zake, pUnamanA divase pAkhI pALe vagere navI prarUpaNAvALo pUnamiyo gaccha' calAvyo. tyAre AcAryazrI municandrasUrijIe "Avasmaya sattarI' banAvI saMghane sanmArga-darzana karAvyuM. A vAtano ullekha karatAM temanA praziSya AcAryazrI munibhadra (saM. 1410) zAntinAtha mahAkAvyamAM kahyuM che ? Page #49 -------------------------------------------------------------------------- ________________ "sanmArga prakAzAMcakAra bhagavAn yo jIvamaitrI zrayan." AcAryazrI municandrasUrijI khaMbhAtathI nAgora sudhInA pradezamAM vicaryA hatA. temanA parivAramAM 500 sAdhuo tathA aneka sAdhvIjI bhagavaMto hatA. vi.saM. 1178 ka.va.5 pATaNa mukAme teo lagabhaga 100 varSanI vaye svargavAsI banyA tyAre temanA ziSya vAdidevasUrijI, Abu pAse aMbikAdevInI sUcanAthI ATha divasa agAu hAjara thaI gayA hatA. guruvirahathI hataprabha banelAM codhAra AMsue raDatA AcAryazrI vAdidevasUrijIe te vakhate guruvirahavilApa, muNicaMdasUrizuI vagere guru pratye potAno samaparNabhAva vyakta karatA grantho racyAM hatAM. AcAryazrI vAdidevasUrijIe digaMbaravAdI kumudacandra sahita aneka vAdIone jItIne gurunuM nAma UjaLuM karyuM hatuM ane zAsananuM gaurava vadhAryuM hatuM. vi.saM. 1176mAM "piMDa visohInI "subodhA' nAmanI TIkAmAM AcAryazrI yazodevasUrijIe AcAryazrI municandrasUrijIe "zruta-hema-nikaSa' kahyAM che. eTale ke te yugamAM AcAryazrI municandrasUrijI zrutanI bAbatamAM saMghamAM sImAstaMbharUpa hatA. te samayano samagra saMgha AcAryazrI municandrasUrijIthI prabhAvita hato ane zAsana - prabhAvanAnA kAryo temanI nizrAmAM karato hato. . vi.saM. 1294mAM mahendrajIe racelA "zatapadI' nAmanA granthamAM kahyuM che ke AcAryazrI municandrasUrijI sAdhu nimitte banAvelI vasatimAM rahetA nahotA. teo vaDagacchanA hatA. teo potAne caityavAsIomAMthI nIkaLelA nahi, paraMtu pahelethI ja vasativAsI mAnatA hatA. kema ke derAsara, pratimA, poSALa ane jainavaMzo to caityavAsI paraMparAnA hatA. AcAryazrI vinayacandra "mallinAtha caritranI prazastimAM AcAryazrI municandrasUrijIne saiddhAntika' tarIke navAjyA che. tathA vi.saM. 1384mAM racAyelA "kalAvIcariya'mAM paNa AcAryazrIne saiddhAntika' kahyA che. guvavilImAM AcAryazrI munisuMdarasUrijIe "zrImunicandramunindo dadAtu bhadrANi saMghAya" (guvavilI zloka - 72) ema kahIne zrI municandrasUrijInI stuti karI che. bRhaddaccha padhe guvavilImAM zrIpAla nAmanA munie kahyuM cheH yazobhadrasurijI ane nemicandrasUrijInI mATe municandrasUrijI thayA. temanuM bIjuM nAma candrasUrijI paNa jANavA maLe che. temanuM nAma ja zAntika maMtra manAya che." pUjaya AcAryazrIe racelA grantho : pU.A. zrI municandrasUrijIe ghaNA grantho racelA che, temAMthI keTalAkanA nAma A pramANe jANavA maLe che ? (1) prAbhAtika stuti zloka : 9 (2) aMgulasattari svopajJa vRtti sahita zloka - 70 (3) vaNassaI sattari zloka - 70 Avasmaya sattari zloka - 70 (5) uvaesa paMcAsiyA zloka - 50 Page #50 -------------------------------------------------------------------------- ________________ zloka (6) mokSopadeza paMcAzaka (7) uvaesa paMcavIsiyA zloka 25 (8) hiyovaesa. zloka (9) visayaniMdAkulaya zloka (10) sAmaNa guNovaesa. (11) aNusAsaNaMkusaM zloka (12) uvaesAmaMya (paheluM kulaka) (13) uvaesAmaMya (bIjuM kulaka) (14) sogaharovaesa zloka - - - - - 25 zloka -25 - (17) kAlasayagaM zloka 100 (18) titvamAbhAthaeNya zloka - 112 (19) paryuSaNA parva vicAra zloka (20) gAhAkoso zloka (21) praznAvalI 304 51 - - zloka - 33 - 25 zloka (15) rayaNattaya phulayaM (16) bA2savarya zloka - 94 (bArasavaya saMkhevo) 25 32 125 (22) sammattupAya vihi zloka - 29 (23) suhumatyaviyAralava zloka - 150 (aprApya) (24) haribhadrasUrikRta upadeza pada para TIkA zloka - 14000 (A TIkA nAgoramAM zarU karI ane pATaNamAM vi.saM. 1171mAM pUrNa karI. AmAM teozrInA ziSya vAdidevasUrijIe sahAyatA karI hatI.) (31) kalikuMDa pArzvanAtha stavana zloka (32) maMDala vicAra zataka. (25) karmaprakRti Tippana zloka 1950 (26) haribhadrakRta dharmabiMdu para TIkA zloka 3000 (27) haribhadrasUriSkRta lalitavistA para paMjikA zloka 1800 (28) haribhadrasUriSkRta anekAntajaya patAkA para dIpikA 32 - (29) devendra narakendra prakaraNa para vRtti (vi.saM. 1168) (30) zaMkhezvara pArzvanAtha stavana zloka 10 10 (46 - pU. AcAryazrInA jIvanane darzAvatA grantho : prabhAvaka caritra, prabaMdha ciMtAmaNi, prabaMdhakoza, zAntinAtha mahAkAvya prazasti, kalAvai caritra prazasti, bRhadgaccha gurvAvalI, guruviraha vilApa, maNicaMdrasUrithui, gacchAcAra payannAnI vijayavimalI vRttinI prazasti, gurvAvalI, tapAgaccha - paTTAvaLI vagere. AvA mahAna AcAryazrI municandrasUrijInA caraNomAM ApaNe zata-zata vaMdana karIe. Page #51 -------------------------------------------------------------------------- ________________ | zrI ciMtAmaNI pArzvanAthAya namaH | jJAnadravyano karyo sadupayoga, jIvanamAM vadhAro jJAna yoga | jJAnadravyanuM tamoe kIdhuM dAna, upakAra mAnIye tamAro mahAna pU. karNATakakezarI A. bhadrakarasUrIzvarajI ma.sA. nA ziSya - praziSya pU. sarala svabhAvI, jinabhaktirasika AcAryazrI arUNaprabhasUrIzvarajI ma.sA. tathA navoditapravacanakArapU. munivarya mahAsenavijaya ma.sA. nA vi. saM. 2047 nA cAturmAsanI puNya smRtimAM ....... 11000 - 00 rU. zrI ciMtAmaNI pArzvanAtha jaina zve. saMgha. Are roDa, goregAma (vesTa), muMbaI - 400 062. UUUUUUUUU Page #52 -------------------------------------------------------------------------- ________________ || zrI zAMtinAthAya namaH | jJAnadravyano karyo sadupayoga, jIvanamAM vadhAro jJAna yoga | jJAnadravyanuM tamoe kIdhuM dAna, upakAra mAnIye tamAro mahAna che pU. dharmadivAkara AcAryadeveza zrImad vijaya bhuvanatilakasUrIzvarajI ma.sA.nA ziSyaratna pUtapasvI AcAryazrI azokaratnasUrIzvarajI ma.sA. tathA. pU. pravacanakAra AcAryazrI abhayaratnasUrizvarajI ma.sA. ThANA - pa nA vi.saM. 2047 nA cAturmAsanI mRtyarthe ..... 11000 - 00 rUA. zrI jaina zvetAmbara mUrtipUjaka saMgha 18 | 183 neharu roDa, karnala - (AMdhrapradeza) 518001 : - UUUUUchabs E F T F F Page #53 -------------------------------------------------------------------------- ________________ -OM namaH sarvajJAya - - zrI zaMkhezvara-pArzvanAthAya namaH - - zrI saMbhavanAthAya namaH - yAkinImahattarAsUnu-sUripuraMdara-paramasatyapriyebhyaH 1444 graMthAnAM racayitRbhyaH paramapUjya-AcArya zrI haribhadrasUrivarebhyo namaH AtmakamalalabdhibhuvanatilakasUrIzvarebhyo namaH zrImammunicandrasUriviracitapaJjikAyutA. zrI haribhadrasUripurandaradRbdhA, zrImadvijaya-bhadraMkara. sUrikRta-bhadraMkarI-TIkA-sahitA-: * lalitavistarAkhyA caityastavavRttiH 70 sUtrakAra-maMgalAcaraNam - praNamya bhuvanAlokaM, mahAvIraM jinottamam / caityavandanasUtrasya, . vyAkhyeyamabhidhIyate // 1 // anantagamaparyAya, . . sarvameva jinAgame / ... sUtraM yato'sya kAtsyena, vyAkhyAM kaH kartuM mIzvaraH // 2 // yAvattathApi vijJAtamarthajAtaM mayA guroH / : sakAzAdalpamatinA, tAvadeva bravImyaham // 3 // ye sattvAH karmavazato, matto'pi jaDabuddhayaH / / teSAM hitAya gadataH, saphalo me parizramaH // 4 // (iti) Page #54 -------------------------------------------------------------------------- ________________ lalitavistarA - saTIka paJjikAkAra - maMgalAcaraNam -: natvA'nuyogavRddhebhyazcaityavandanagocarAm / vyAkhyAmyahaM kvacitkiJcidvRtti lalitavistarAm // 1 // yAM buddhavA kila siddhasAdhurakhilavyAkhyAtRcUDAmaNiH, sambuddhaH sugatapraNIta samayAbhyAsAccalaccetanaH / yatkartuH svakRtau punargurutayA cakre namasyAmasI, ko hyenAM vivRNotu ? nAma vivRti smRtye tathA'pyAtmanaH // 2 // zAstrAntaradarzanataH, svayamapyUhAdgurUpadezAcca / kriyate mayaiSa duggaMma katipayapadapaJjikArambhaH // 3 // ( yugmam ) tatnAcAryaH ziSTasamAcAratayA vighnopazamakatayA ca maGagalaM, prekSAvatpravRttyarthamabhidheyaM saprasaGagaM, prayojanaM, sAmarthyaMgamyaM sambandhaM ca vakta kAma Aha paJjikA -: tatra 'praNamya' prakarSeNa natvA 'bhuvanAlokaM bhuvanaM jagat, A- iti vizeSasAmAnyarUpaviSayabhedasAmastyena lokate kevalajJAnadarzanAbhyAM budhyate yaH sa tathA taM, kamevaMvidhamityAha 'mahAvIra' apazcimatIrthaMpati 'jinottamaM' avadhyAdi-jinapradhAnaM 'caityavandana sUtrasya' pratItasya 'vyAkhyA ' vivaraNam 'iyaM' anantarameva vakSyamANA 'abhidhIyate' procyata iti ||1|| sampratyAcAryaH pratijJAtavyAkhyAkRtsnapakSAkSamatvamAtmanyAviSkurvvannAha anantA - anantanAmakasaMkhyAvizeSAnugatA gamA artha mArgAH paryAyAzcodAttAdayo'nuvRttirUpAH pararUpAbhavanasvabhAvAzca vyAvRttirUpA yatra tattathA, 'sarvameva' aMgagatAdi niravazeSa 'jinAgame' ahaMcchAsane 'sUtra' zabdasandarbharUpaM 'yato' yasmAddhetostata iti gamyate 'asya' sUtrasya 'kAtrtsnyena' sAmastyena 'vyAkhyAM' vivaraNaM 'kaH' katu' vidhAtum 'Izvara : ' samarthaH ? ayaM hi kiMzabdo'sti kSepe, sa kiM sakhA ? yo'bhidruhyati, asti prazne, ki te priyaM karomi, asti nivAraNe, kiM te ruditena, astyapalApe, kiM te dhArayAmi, astyanunaye ki te ahaM karomi, astyavajJAne, kastvAmullApayate, iha svapalApe, nAstyasau ya:- sUtrasya kAtsnrtsnyena vyAkhyAM kattu samartha ityabhiprAyo'nyatra caturdda zapUrvadharebhyo yathokta- 'zaknoti kattu zrutakevalibhyo, na vyAsato'nyo hi kadAcanApI' ti, jinAgamasUtrAntargataM ca caityavaMdanasUtramato'zakyaM kRtsnavyAkhyAnamiti // 2 // itthaM kRtsnavyAkhyApakSAzaktAvita rapakSAzrayaNamapi saphalatayA vakta kAmaH zlokadvayamAha -: 2 Page #55 -------------------------------------------------------------------------- ________________ lalitavistarA - saTIka 'yAvat' yatparimANaM 'tathApi' kRtsnavyAkhyAnAzaktilakSaNo yaH prakArastasmin satyapi, 'vijJAtaM ' avabuddham, 'arthajAtam' abhidheyaprakArastatsamUho vA prakramAccaityavaMdanasUtrasya 'mayA' ityAtmano nirdeze 'guroH - vyAkhyAtuH 'sakAzAt' saMnidhimAzritya kIdRzenetyAha- alpamatinA' alpA tucchA gurumatyapekSayA matiH buddhiryasya sa tathA tena 'tAvadeva' vijJAtapramANameva, avijJAtasya vaktumazakyatvAt, 'bravImi' vacmi 'ahaM kartteti / alpamatinetyanena cedamAha - kadAcidadhikadhIguM roH zRNvaMstato'dhikamapIdamavaiti - dhyAmalAdapi dIpAttu, nirmalaH syAtsvahetuta' ityudAharaNAt tatsamadhIzca tatsamaM ahaM tvalpamatitvAdgurunirUpitAdapi hInamevArthajAtaM vijJAtavAniti, tadevabravImi ||3|| 'ye' iti anirUpitanAmajAtyAdibhedAH 'sattvAH prANinaH karmmavazato' jJAnAvaraNAdyadRSTapAratantryAt 'matto'pi ' matsakAzAdapi, nAnyaH prAyo matto jar3abuddhirastIti sambhAvanArtho'pi - zabda: 'jaDabuddhayaH' sthUlabuddhayo, vicitraphalaM hi kammaM tataH kiM na sambhavatIti, 'teSAM' jaDabuddhInAM 'hitAya' pathyAya 'gadato' vivRNvataH 'saphalo' bodhalakSaNatadupakAraphalavAn, adhikasadRza buddhikayostu pramoda mAdhyasthyagocaratayA'to'nupakArAt 'me' mama 'parizramo' vyAkhyAnarUpaH / iha ceSTadevatAnamaskAro maGagalaM, caityavandanArtho'bhidheyaH, tasyaiva vyAkhyAyamAnatvAt kartuM stathAvidhasattvAnugraho'nantaraM prayojanaM zrotuzca tadarthAdhigamaH paramparaM tu dvayorapi niHzreyasalAbha:, abhidhAnAbhidheyalakSaNo vyAkhyAnavyAkhyeyalakSaNazca sambandho boddhavyaH, iti maGagalAdinirUpaNasamAptyarthaH // 4 // TIkAkAra- maMgalAcaraNam - zrIvardhamAnaM prabhuvardhamAnaM vande samendraH kRtakIrtigAnaM, zrIvartamAnaM parameSThitAdyaMH, tamo-dinezaM caramaM jinezam // 1 // zrI gautamaM labdhinidhi gaNezaM sudharmAbhidhAnaM ca tathA janezam / sUrIn samastAnanuyoginazca, zrI jainadharmasya mahattvakArAn // 2 // tatkAlIna samastavedagatacid, - vedAntapAraGgataH, navyajJAnarasena jIyAcchrIharibhadrasUrisavitA saddarzanaM prAptavAn // 3 // hamAmayaH zrImadabbaraM yavanasamrAjaM / brAhmaNavarya - zaurya maritaH, satyapriyaH sajjanaH / jainagaNinI zrIyAkinI - mAtRtaH, cakArA'hiMsAmayaM sUrisamrAT jayati bhArate // 4 // laghuharibhadrabirudo, navyanyAyAnnavaM yugaM sasarja / sarvatra jainatattveSu, jayati vAcakayRzovijayaH // 5 // 3 Page #56 -------------------------------------------------------------------------- ________________ malitavistarA - saTIka sudharmapAramparyeNa trisaMkhyAdhikasaptatitame paTTe paJjAboddhAra karA, vijayAnandasUrayo'bhavan // 6 // tatpaTTa bhUSaNavarA, vijayakamalasUripravarA jAtAH / tatpaTTAmbararavayaH, kavayo labdhisUrayo'bhavan // 7 // tatpaTTAbje haMsA, vijayabhuvanatilakasUrayo jAtAH / tacchiSyasUriNeyaM, bhadrakareNa TIkA - kRtA // 8 // = TIkA - " caityavandanasUtrasya vyAkhyeyamabhidhIyate" - jainazAsane sarvadA sakalasaGaghena kriyamANa pratItasya caityavaMdanasUtrasya vyAkhyA = arthavizeSarUpaM vivaraNaM, iyaM - anantarameva vakSyamANasvarUpA, abhidhIyate-procyate (atredaM bodhyam - asyA vyAkhyAtA kIdRzo niHspRhaH yat 'mayA - asmAbhiH - haribhadreNetyAdi - zabdA lekhanazaktisattve'pi 'kA nAma niHspRhateti' prazneta pazyatu lokaH, niHspRha ziromaNi zrI haribhadrasUre niHspRhatAyAH siddhAntarUpAdazaM gRha NAtu) kiM kRtvA'bhidhIyate ? ityAha 'praNamye' ti-prakarSeNa natvA, kaM praNamya ? ityAha 'mahAvIreM' mahattvA'vacchinna- vIratA - viziSTavizeSaNapakSe, antaraGagArijayena sarvajanagatopadravAdi nivArakatvena dAnazIlatapobhAvAdisamagradharmavIratvenApAyApagamAtizayo dyotitaH, vizeSyapakSe-caramatIrthapati mahAvIranAmAnaM jJAtanandanamiti punaH kIdRzaM taM ? ityAha 'bhuvanAlokaM' vizeSasAmAnyA'vacchinnasa kala prameyamAtraM kevalajJAnadarzanAbhyAM jAnantaM pazyantaM ( bhuvanaprakAzakArakaM bhuvanadarzanIyaM ) sarvajJaM sarvadarzinaM mahAvIraM (anena vizeSaNena mahAvIrasya paramAtmano jJAnAtizayo darzitaH) pu0 kI. mahAvIraM ? ityAha 'jinottamaM ' jineSu - ke valiSUttamaM pradhAnaM tIrthaMkaratvena sAtizayatvena, ( anena vizeSaNena pUjAtizayavacanAtizayo darzitI iti // 1 // kRtsnatvenAkRtsnatvena vyAkhyAvibhAgo bhavati, tanmadhyAt kAtrtsnyena vyAkhyA vidhAne'zaktatvamA vikaroti vyAkhyAnA''cAryaH, zabdasandarbharUpasUtragatAH, ye anantAH - anantanAmakasaGaGkhyA vizeSamitAH gamAH = arthajJAnAya paddhativizeSAH, paryAyAH parivartana - zIlatvena udAsAdayaH zabdabhedAH, anuvRttirUpAH svaparyAyAH zrutAnusArijJAnatvena nirvibhAjyAMzApekSayA anantAH, pararUpAbhavanasvabhAvAH vyAvRttirUpA paraparyAyA anantAH, te santi vidyante'rthAt jinAgame sarvaM sUtraM pUrvoktasvarUpavadeva, yato'sya sUtrasya sAmastyena vyAkhyAM kattu ka IzvaraH - sAmarthyavAn ? arthAccaturdazapUrvarAn varjayitvA ko'pi samartha:, jinAgamasUtrAntargataM caityavandanasUtramato'zakyaM sAmastyena tasya vyAkhyAnamiti || 2 || zAstrakAro haribhadrasUri : svAzakyAM sAmastyena vyAkhyAM vimucyetarapakSamAzrayate zlokadvayakathanadvArA 4 Page #57 -------------------------------------------------------------------------- ________________ lalitavistarA-saTIkA tathApi-sAmastyena vyAkhyAnaviSayakasAmobhAve satyapi, alpamatinA (gurumatyapekSamA) mAyA caityavandanasUtrasya yAvadarthajAtaM guroH sakAzAt (sannidhimAzritya) vijJAtaM tAbadeva-vijJAtapramANameva (avijJAtasya vakta mazakyatvAt) bravImi ahaM-kartA vacmIti, alpamatinetyatredaM bodhyaM = guroH sakAzAt kecidadhikabuddhayaH, dIpAdivat kecit samAnabuddhayaH kecidalpabuddhayaH iti buddhivaibhavabhedApekSayA trayo bhedAH santi, tatra vajrasvAmyAdivad guroH zRNvanto'dhikabuddhibalinaH, (samala) dhyAmaladIpAt-parahetujanyadIpAt, svahetujanya-viziSTakSayopazamarUpahetujanyamaNyAdidIpavat sadA jvaladdIpavannirmalAH, kecidgurubuddhisamAnabuddhizAlinaH, ahantu alpamatitvAd gurunirUpitAdapi hInamevArthajAtaM vijJAtavAniti, tadeva bravImi // 3 // ye sattvA:-saMsAriNo jIvA jainazAsanA'bhipretakarmaNAM-jJAnAvaraNAdikapodgalikAdRSTAnAM pAravazyena, matto'pi-matsakAzAdapi (ahamiti byaktivizeSato'pi,) jaDabuddhayaH-sthUlabuddhayaH santi teSAM-jaDabuddhInAM hitAya-bodharUpo bhAvopakAro bhavatu iti anugrahAya kathayataH-vivaraNaM kurvato me, adhikasadRzabuddhikayo'stu pramodamAdhyasthyaviSayatayA anupakArAt me-mama parizramo-vyAkhyAnarUpaH saphala:-bodharUpopakAraphalavAn atrAnantara-prayojanaM-sAkSAtprayojanaM-phalaM darzitam granthakArasya sattvoparyupakArarUpaM, zroturarthajJAnaprApti vartate itiH anedaM anubandhacatuSTayaM vijJeyam, (1) mahAvIraprabhoH praNAmarUpaM maGagalaM / (2) caityavandanasUtrANAmarthA viSayarUpeNAbhidheyAH / (3) sattvahitaM prayojanaM / (4) sUtrArthayoH pratipAdyapratipAdakasambandho jJeyaH yato'tra prekSAvantaH pravartante eveti / // 4 // atrAha-cintyamatra sAphalyaM caityavandanasyaiva niSphalatvAt iti, atrocyate..... paMjikA -'ana' maMgalAdinirUpaNAyAM satyA 'Aha' prerayati, 'cintya' nAstItyabhiprAyaH, 'anna' caityavaMdanavyAkhyAnaparizrame, 'sAphalyaM saphalabhAvaH, kutaH ityAha-'caityavaMdanasyaiva' 'niSphalatvAt' anavazabdo'pyarthe, tataH paruSopayogiphalAnapalabdhezcaityavaMdanamapi niSphalameva, ki punastadviSayatayA vyAkhyAnaparizramaH ? tato yaniSphalaM tannArambhaNIyaM, yathA kaNTakazAkhAmaInaM, tathA ca caityavandanadhyAkhyAnamiti vyApakAnapalabdhi: 'itiH' paravaktavyatAsamAptyarthaH / anna 'ucyate' pratividhIyate / / Page #58 -------------------------------------------------------------------------- ________________ lalitavistarA-saTIkA 7 . TIkA.... (pUrvapakSaH)...maMgalAdyanubaMdhacatuSTrayanirUpaNe sati, caityavaMdana-vyAkhyA-parizramaH (pakSaH)sAphalyAbhAvavAn (sAphalyAbhAvaH sAdhyaH) caityavandanasyaiva niSphalatvAt (hetuH) tataH puruSopayogi bhojanAdi-dRzyabAhyaphalAnupalabdhezcaityavaMdanamapi niSphalameva, kimpunazcatyavaMdanaviSayaka-vyAkhyAna parizramaH?, sa tu sutarAM niSphala eveti, yanniSphalaM tannArambhaNIyaM yathA kaNTakazAkhAmardanam, tathA ca caityavandanavyAkhyAnamiti vyApakAnupalabdhiH / ___ vyApakAnupalabdhiheto ghaMTanA = yathA asmin pradeze panaso nAsti vRkSAdarzanAt, anna panasa iti vyApyam, vRkSaH, aviruddhavyApako'sti, yadi vyApaka: syAttadA vyApyena bhAvyam, vyApakavRkSAbhAve vyApyapanasAbhAvaH, aviruddhavyApakavRkSAnupalabdhiratra heturasti sAmAnyAbhAve vizeSAbhAvaH, tataH panasarUpaM pratiSedhyaM siddhayati, tathaiva caityavaMdana-vyAkhyAna-parizrama-niSThasaphalatA nAsti, caityavandanasya niSphalatvAt, caityavaMdana-niSphalatAhetuH, vyApakAnupalabdhi-rUpo'sti tathAhi caityavaMdanavyAkhyAparizrama-saphalateti vyApyam, caityavaMdana-saphalateti, aviruddhavyApyakamasti, yadi caityavaMdanasaphalatArUpa-vyApakasya sattve, caityavaMdanavyAkhyAnaparizramasaphalatArUpaM vyApyaM syAt, parantu caityavaMdanasaphalatArUpavyApakAnupalabdheH sattve, caityavaMdanavyAkhyAnaparizrama-saphalatArUpavyApyAnupalabdhiH syAt, evaM pratiSedhyena sahA viruddha-vyApakIbhUta-caityavaMdana-saphalatAnupalabdhirUpahetusattve caityavaMdana-vyAkhyAnaparizrama-saphalatArUpaM pratiSedhyaM siddhayati. (pramANanayatattvAlokAlaMkAre tR. pa. pratiSedhyenAviruddhAnAM svabhAvavyApakaH.......anupalabdhiriti sU.-65....) niSphalatvAdityasiddhaM, prakRSTazubhAdhyavasAyanibandhanatvena jJAnAvaraNIyAdilakSaNakarmakSayAdiphalatvAd, uktaM ca "caityavaMdanataH samyaga zabho - bhAvaH prjaayte| tasmAtkarmakSayaH sarva, tataH kalyANamaznute // 1 // ||ityaadi|" pa.......'niSphalatvAdityasiddha' iti:-hetusvarUpamAtropadarzanArthaH, tato yaniSphalatvaM hetutayopanyastaM, tad asiddhamasiddhayabhidhAnahetudoSadUSitaM, kuta ityAha 'prakRSTetyAdi' ayamana bhAvo-lokottarakuzalapariNAmahetuzcaityavandanaM, sa ca pariNAmo yathAsambhavaM jJAnAvaraNIyAdisvabhAvakarmakSayakSayopazamopazamaphalaH, karmAdAnAdhyavasAyaviruddhatvAtasya, tataH kRtsnakarmakSayalakSaNaparamapuruSArthamokSaphalatayA caityavandanasya niSphalavyAkhyeyArthaviSayatayA tavyAkhyAnasyAnArambhA''prasaJjanamayuktamiti / Page #59 -------------------------------------------------------------------------- ________________ lalitavistarA-saTIkA To.......pratividhAnaM, (uttarapakSaH).....yanniSphalatvaM hetutayopanyastaM tad asiddha-asiddhayabhidhAna hetu doSa (hetvAbhAsa) dUSitaM, "yasyAnyathA'nupapattiH pramANena na pratIyate'sau (hetvAbhAsaH) asiddhaH" (48, pra.na.ta.A.a. paricchedaSaSThaH) "hetusvarUpApratItiprayuktA pratItavyAptiko heturasiddhaH" yathA zabdo'nityaH (pariNAmI) cAkSuSatvAt, atra cAkSuSatvarUpahetuH, zabdasya svarUpaM nAsti parantu zabdasvarUpaM zrAvaNatvamasti, cAkSuSatvahetorajJAnAt vyApterapratIteH, cAkSuSatvamasiddhaM tathA'tra niSphalatvarUpahetusvarUparUpamasiddhamasti, yatazcaityavandanasya niSphalatvarUpaM svarUpaM nAsti, parantu caityabandanasya saphalatvaMsvarUpamasti, yat pUrvoktaM niSphalatvAditi heturasiddhinAmakadoSeNa dUSito'sti, (svarUpAsiddho hetvAbhAso yathA zabdo guNazcAkSuSatvAt rUpavat, anna cAkSuSatvaM zabde nAsti, zabdasya zrAvaNatvAt, svarUpAsiddhaye doSAya, anityaH zabdazcAkSuSatvAt. zabda-miNi upadiSTaM cAkSuSatvaM na svarUpato'stIti svarUpAsiddham ) tanna, Agame'pi kathitaM ca-caityavaMdanarUpaprazastakriyAdvArA samyagzubhabhAvaH prakRSTazubhA'dhyAvasyAyaH prakarSaNa jAyate, tasmAt prakRSTazubhA'dhyavasAyataH karmakSayaH, tata:-karmakSayataH sarvaM mokSaparyantarUpaM kalyANaM jIva: prApnotyeva / yata: caityavaMdanaM saphalaM, lokottarazubhapariNAmajanakatvAta, jinavandanavat , yadyad, lokottarapariNAmajanakaM tat saphalaM yathA jinAdivandanama, yada yada, na saphalaMna tata,lokottarapariNAmajanakaM yathA kaNTakazAkhAmardanama anvayena vyatirekeNa ca vyAptimadanvayavyatirekiliGagam, tathAcAyaM-saphalatAvyApya-lokottarazubhapariNAmajanakaM yathA jinAdivaMdanam tathA-saphalatAvyApyalokottarapariNAmajanaka, idaM caityavaMdanam, tasmAttatheti-saphalatAvyApyalokottara-pariNAmajanakatvAt, caityavaMdanaM saphalaM, hetoH sAdhyamiNyupasaMharaNamupanayaH, lokottarapariNAmajanakatvaM caityavaMdane'sti, 'sAdhyadharmasya punarnigamanam' tasmAtlokottarapariNAmajanakatvAt. caityavaMdanarUpe dhamiNi (pakSe) saphalatvasAdhyamasti / sa ca pariNAmo yathAsaMbhavaM-Abhyantara-jJAnAvaraNIyAdi-svabhAvakarmakSayakSayopazamopazamaphalaH, karmagrahaNaheturUpAdhyavasAyaviruddhatvAt tac caityavaMdanapariNAmasya, tato, arthAt caityavaMdanaM lokottara-kuzalapariNAmajanana-dvArA sakalakarmakSayajanyamokSaphalajanakaM, atazcaityavaMdanasaphalatAhetuka-caityavaMdana-viSayakavyAkhyAnasya saphalatvAt, sakalavyAkhyeyArthavattayA ca taccaityavandana-vyAkhyAnasya puruSopayogi-adRzyAbhyantaraphalakatvAt, tadvyAkhyAnasyArambho'vazyaM kartavyaH yata ArambhavyApakaM phalaM, atazcaityavaMdanavyAkhyAnaparizramaH saphala iti. Aha-nAyamekAnto, yaduta-tataH zubha eva bhAvo bhavati, anAbhogamAtRsthAnAviparyayasthApi darzanAditi, paM0...'ekAnta' iti ekanizcaya:, 'anAbhogetyAdi' anAbhoga:--sammUDhacittatayA vyaktopayogAbhAvo, doSAcchAdakatvAtsAMsAri (ka) janmahetutvAdvA mAteva mAtA 'mAyA' tasyAH sthAnaM vizeSo mAtRsthAnaM, AdizabdAccala Page #60 -------------------------------------------------------------------------- ________________ malitavistarA-saTIkA cittatayA prakRtasthAnavAlambanopayogAdanyopayogamahastasmAd 'viparyayasyApi azubhabhAvasyApi, zubhabhAvastAvattato dRzyata eveti sUcako'pi zabdaH, darzanAd' upalambhAd, TI0....(pUrvapakSaH)-zabhetarabhAvA'janakatve sati zubhabhAvajanakaM caityavaMdanamiti mate caityavaMdanakriyAyAM kasyacit cittasammohajanyaspaSTopayogAbhAvaH, doSAcchAdakatvena sAMsArikajanmahetutvena mAteva mAtA (mAyA) tasyAH sthAna-vizeSo mAtRsthAnaM, Adi zabdAccittacaJcalatvena prakRtasthAnavarNAAlambanopayomAdanyopayogagrahastasmAd 'viparyayasyA'pi' azubhabhAvasya (api zubhabhAvastAvattato dRzyata eveti sUcako'pizabdaH,) 'darzanAd' anubhavAt-upalambhAditi / arthAt caityavaMdanarUpakAraNasattve anAbhogAdidoSeNa lokottarazubhapariNAmarUpa-kAryAnutpAdarUpAnvayavyabhicAreNa caityavaMdanakriyA, lokottarazubhapariNAmarUpakArya prati kAraNamastIti kAryakAraNabhAvavinizcayaH kathaM ? atrocyate-samyakkaraNe viparyayAbhAvAt, paM0....'atra' zubhabhAvAnekAntapreraNAyAM 'ucyate' nAyamanekAnta ityuttaramabhidhIyate, kathaM ? 'samyakka raNe vipayaMyAbhAvAt' yatra tu 'samyakkaraNe viparyayAbhAva' itipAThastana prathamaiva heto, TI0...(uttarapakSaH) he vAdin ! caityavaMdanasyAzubhabhAvakAraNatvaM yathA vaNitaM tathA azubhabhAvaM prati caityavaMdanaM kAraNaM nAsti paraMtu anAbhogAdi-doSA eva kAraNaM, doSairevA'zubho bhAvojAyate, yadi doSarahitena AgamoktavidhinA caityavaMdanaM kriyeta tadA zubha-bhAva eva jAyate nA'nyathA, azubhabhAvaM prati doSasahitatvenA'samyak kriyA'sti, samyak caityavaMdana-kriyAkaraNe satyeva zabha-bhAvo jAyate, zubhabhAvarUpakArya prati samyak caityavaMdanakriyeva kAraNaM, samyakakaraNe'zubhabhAvotpattirUpaviparyayasyA'bhAve, zubhabhAvaviSayaka-vyabhicArasAGkaryAdyapi nAsti, ekAntena zubhabhAva eva jAyate, astu samyakkaraNe zubhAdhyavasAyabhAvena vivakSita-phalaM caityavaMdanaM, paramakiJcitkaraM tadvyAkhyAnamityAzaGkyAhatatsampAdanArthameva ca no vyAlyArambhaprayAsa iti, na hyavidititadarthAH prAyastatsamyakakaraNe prabhaviSNava iti / paM0...'tatsampAdanetyAdi' tatsampAdanAtha caityavaMdanasamyakkaraNasampAdanArtha / TI0...caityavaMdanavidheH samyakkaraNatvasampAdanoddezyakAsmaccaityavaMdanasUtraviSayaMkavyAkhyA-rUpa-prayatna Arabdha eva, ataH, saMpAditacaityavaMdana-sUtrArthajJAnA ye puruSAH, te caityavaMdanasUtrArtha-jJAna-sahakAreNa caityavaMdana-kriyAM samyakriyAtve pariNamayitu samarthA bhavanti nAnye, anyacca caityavaMdanasUtrArthajJAnaM taccaityavaMdanasUtra-vyAkhyAdhInaM sA vyAkhyA bhavyeSu tadarthajJAna-sampAdanadvArA caityavaMdanakriyAM samyagrUpAM janayitu anugRha NAti, paraM, tadarthaM caityavaMdanasUtratadvyAkhyArambho nAkiMcitkaro'pitu saphalo'sti / Page #61 -------------------------------------------------------------------------- ________________ anitavikatarA-saTIja Aha-labdhyAdinimittaM mAtRsthAnataH samyakkaraNe'pi zubhabhAvAnuSapattiriti, TI0...(pUrvapakSaH) sUtrArthajJAnasahakRta-caityavaMdanakriyA, samyagrUpA bhUtvA'vazyaM zubhabhAvajaniti yaH siddhAnto nyastaH sa no yuktaH, kathamiti cet, labdhyAdi-aihikapAralaukika-paugalikasukhakI Adikamuddizya mAyAto'pi kriyamANA, sUtrArthajJAnapUrvaka-caityavaMdanakriyA, samyagrUpA kriyA tAvad bhavatu parantu zubhabhAvajanikA na, yataH kAraNasattve'pi kAryAbhAvarUpAnvayavyabhicAraH punarasti. tataH zubhabhAvakArya prati sUtrArthajJAnasahakRtacaityavaMdanarUpasamyakkriyA kAraNamasti naveti kAraNavAviSayaka: saMzayo'pi pAdurbhavati yato yuSmaMtrsthApita-caityavaMdanasamyakkriyAyAH sattve'pi zubhabhAvAbhAvaH / na, tasya smykkrnntvaasiddheH| TI0...(uttarapakSaH)-labdhyAdinimittaM mAtRsthAnataH, tasya-caityavaMdanasya satyapi sampakakaraNe samyakkaraNatvamasiddhamevArthAd bhojanayazaHkIrtipUjApratiSThAdinAbharUpalandhi-AdispaihikalokaphalaspRhA, svargAdipAralaukikaphalakAmanA, tathA mAyAdi-doSAH, sUtrArthaviSayakajJAnasattve'pi caityavaMdanakriyAyAH samyakkaraNatvaM prati pratibandhakAH santi kArya-prayojakIbhUtAbhAvapratiyogitvaM pratibandhakatvam, subhabhAvarUpakArya, prati aihikapAralaukiphalecchAyA abhAvaH, prayojakaM (vyavahitaM) kAraNamasti, tasya pratiyogI yasyAbhAva: sa pratiyogI bhavatIti nyAyena aihikAdiSolikakalecchAdirbhavati, tatra pratiyogitvAdahikAdiphalecchAmAyAdi-doSAH pratibandhakAH; kAryamAnaM prati pratibandhakAbhAvaH prayojakakAraNamasti, zRbhabhAvarUpakArya prati sUtArthajJAnasahakRtapratibandhakAmAkaviziSTacaityavaMdanarUpasamyakriyA, kAraNamiti kAryakAraNabhAve, anvayavyabhicArAbhAvaprayuktakAraNatAviSayakasaMzayAbhAvaH, atha samyakkaraNatva-siddhaye pratibandhakabalAbhibhAvukA uttejakavizeSA ucyante tayAhIti. tathAhi-prAyo'dhikRtasUtroktenaiva vidhinopayuktasyA''aMsAdoSarahitasya samyagdRSTebhaktimata eva samyakkaraNaM, nAnyasya, paM...'prAyo'dhikRtasUtroktenaiva vidhineti' adhikRtasUtraM-caityavaMdanasUtrameva, tantra sAkSAdanukto'pi tadvayAkhyAnokto vidhistadukta ityupacaryate, sUtrArthaprapaJcarUpatvAvyAkhyAnasya, prAyograhaNAnmArgAnusAritIvrakSayopazamavataH kasyacidanyathApi syAt, - -- TI....ana prAyograhaNAnmArgA'nusAritIvrakSayopazamavataH kasyacidanyathA'pi syAt-sUtroktavidherajAne'pi zubhabhAvotpattiH syAt, 'adhikRta-sUtra' caityavandanasUtrameva tana sAsadanukto'pi tadvyAkhyAnokto vidhistadukta ityupacaryate, sUtragabhaMgatArthavistArarUpatvAd vyAkhyAnasya, Page #62 -------------------------------------------------------------------------- ________________ lalitavistarA-saTIkA (1) 'adhikRtasUtroktenaiva vidhinA' (sahitasya) AgamAdinimittajanya-naimittikasyAnyopAyAbhAvaH, adhikRtasUtroktagata evakArArthaH, atra prathamavizeSaNadvArA kriyAgatadoSacatuSTayamadhyato doSadvayasya parihArastathAvaco'nuSThAnasya pratipattibhavati. zAstravihitakriyAkramato vaiparItyena bhavantI kriyA, avidhidoSaduSTA bhavati, tathA zAstreNa dezakAlabhAvocitA pravRttiyathA kathitA, tAmulladhya yA kriyA kriyate sA'tipravRttinAmakadoSaduSTA bhavati, ana kriyAdoSadvayasya parihAro bhavati tathA yathAzAstravidhAnaM sarvatocitapravRttikaraNarUpavacanA'nuSThAnaM pratipadyate iti / 12) upayuktasyeti dvitIyavizeSaNena sUtrArthajJAnasahitamanuSThAnaM sadanuSThAnaM bhavitumarhati. kriyAgatazUnyadoSa (kriyAgatopayogAbhAvarUpa) sya tathA ananuSThAnarUpAsadanuSThAnasya parihArapUrvakaM taddhetuamRtakriyayorlAbhaH prApyate / (3) AzaMsAdoSarahitasyeti (pratibandhakAmAvasyeti) viSayAdipaudgalikapadArthavAJchArUpadoSarahitaM anuSThAnaM sadanuSThAnaM bhavati, anena tRtIyavizeSaNena viSAnuSThAnasya = aihika-bhogaphala-viSayakakAmanApUrvakamanuSThAnasya, garAnuSThAnasya (pAralaukika paudgalika-sukhaphala-viSayakakAmanApUrvakAnuSThAnasya) viSagarAnuSThAnarUpaheyAnuSThAnasya tathA dagdhadoSasya-paudgalikabhogasukhakAmanayA satkriyAphalaM bhasmasAt kurvataH kriyAdoSasya, parihAro bhavati / (4) samyagdRSTeriti samyagdRSTisampannasyaiva samyakriyA bhavati na mithyAdRSTeH, yataH karmakSayaphalamuddizya samyagdRSTinA kriyate / (5) bhaktimata iti bhaktimataH samyak karaNaM bhavati, bhAvavaMdanakAraNabhUtasUtrAdyAlambanaviSayakabhaktibahumAnavataH-bhaktimata iti, etadvizeSaNapaJcakAbhAvavataH samyakkaraNaM na bhvti| anadhikAritvAd, anadhikAriNaH sarvatraiva kRtye samyakkaraNAbhAvAt, zrAvaNe'pi tahasyAdhikAriNo mRgyAH ? ko vA kimAha ? evamevaitat, na kevalaM zrAvaNe, ki tahi ? pAThepi, anadhikAriprayoge pratyutAnarthasambhavAt, 'ahitaM pathyamapyAture' iti vacanaprAmA'jyAt, tathA 'arthI samarthaH zAstreNAparyu dasto dharme'dhikriyate' iti vidvatpravAdaH, dharmazcaitatpAThAdiH, kAraNe kAryopacArAt, yadyevamucyatAM ke punarasyAdhikAriNa iti, ucyate // paM0....'arSItyAdi' arthI-dharmAdhikArI, prastAvAttadabhilASAtirekavAn, samartho-nirapekSatayA dharmamanutiSThanna kuto'pi tadanabhijJAd bibheti, zAstreNa-Agamena 'aparyudastaH' apratikRSTaH / / TI.... etadvizeSaNapaJcakAbhAvavataH samyakkaraNaM na bhavati yato'adhikAritvAbhAvo'sti, sarvanaiva kriyAtatsUnavyAkhyAzrAvaNapAThAdiSu kRtye kartavye anadhikAriNa:-adhikArazUnyasya samyakkaraNAbhAvaH, zrAvaNe'pi tarhi asya caityavaMdanasUtravyAkhyAdhikAriNo mRgyA:-zodhanaviSayAH kAryAH, 10 Page #63 -------------------------------------------------------------------------- ________________ lalitavistarA: saTIkA tatra kA zaGakA ? niHzaGakatvameva, samaJjasameva na kevalaM zrAvaNe, kiM tahiM ?. pAThe'pi, adhikAriNo gaveSaNIyAH pratyuta-anyathA = anadhikAriNAM zrAvaNapAThAditaH, anarthasya sambhavo'sti, karmakSayAdirUpArthahetutve-avajJA dinA'narthabhAvo'sti / .. 'ahitaM pathyamapyAture' iti vacanaprAmANyAd-viziSTarogasampannAturaM prati samarthavaidyarAjasya mArgadarzanaM vinA tathA'va jJayA pathyamapyahitaM-ahitakaraM bhavati evaM vacanasya prAmANyamasti, tathA 'arthI samarthaH, zAstreNA'paryu dasto dharme'dhikriyate' iti vidvatpravAdaH' evaM dharmAdhikAribhedA:-tathAhi (1) arthI = dharmAbhilASAdhikyavAn, athino lakSaNatrayaM yathA-......: (a) vinIta:-dharma ca dharmavyAkhyAtAraM prati abhyutthAnAdivinayarUpasevAyAH kartA / (A) samupasthita:-dharmazravaNAdi prati sammukhatAkArI, na vimukhaH / (i) pracchan-dharmasvarUpaM pracchan, dharmagrahaNAya vidhyAdi jJAtumAturaH / (2) samarthaH = nirapekSatayA dharmamanutiSThan na kuto'pi tadanabhijJAt bibheti. siMhavadharmamaGagI kRtya siMhavad bhayAdito'bibhyat siMhavat pAlana-samarthaH / . (3) zAstreNAparyudasta:-sUtreNA'niSiddhaH, anathryu ddezyakavyAkhyAnasyA'nucitatvAdarthipadasya sArthakyaM, asamarthe bhaMgojjhanAdibhAvAt samarthapadasya sAphalyaM vinayAdiguNarahite'pariNamanAt, zAstreNA'payudastapadasya sAphalyam, athitvaviziSTasamarthatva-viziSTazAstrA'payudastavyakti dharme'dhikriyate evaM viduSAM pravAdo (praghoSo) jagati varttate. 'dharmazcaitatpAThAdi:'-etaccaityavaMdanakriyAtatsUtrapAThAdiko dharmaH kathyate. 'kAraNe kAryopacArA' diti AgamavacanAnusAreNa maitrI-Adi-bhAvasahitamanuSThAnaM dharmatvena kathyate, tasya kAraNaM caityavaMdanapAThAdi, tad dharmatvena kathyate, yathA'nnaM prANA: prANatvAbhAvavati anne, sAdhanarUpanimittena prANatvadharmamAropya 'annaM vai prANAH' tathA'trApyupacAro vyavahAraH / yadyevamucyatAM, ke punarasyAdhikAriNaH ? iti asyeti = caityavaMdanasUtrasya pAThAdisatyakriyAderiti / etadbahumAnino vidhiparA ucitavRttayazca, na hi viziSTakarmakSayamantareNaivaMbhUtA bhavanti kramo'pyamISAmayameva, na khalu tattvata etadabahumAnino vidhiparA nAma, bhAvasAratvAdvidhiprayogasya, na cAyaM bahumAnAbhAve iti / paM0...sa ca evaMlakSaNo yatrivargarUpapuruSArthacintAyAM dharmameva bahu-manyate, ihalokaparalokayovidhiparo brAhmaNAdisvavarNocitavizuddhavRttimAMzceti, "vidhiparA' iti, vidhi:-ihalokaparalokayoraviruddhaphalamanuSThAnaM sa para:pradhAnaM yeSAM te tathA 'ucitavRttaya' iti, svakulAdhucitazuddhajIvanopAyA iti, nanu jJAnAvaraNAdikamrmavizeSa, upahantari sati samyakcaityavaMdanalAbhAbhAvAt tatkSayavAnevAdhikArI vAcyaH, kimetabahumAnAdigaveSaNayetyAha'nahotyAdi' 'na' naiva 'hiH' yasmAd, 'viziSTakarmabhayaM' viziSTasya-antaHkoTAkoTayadhikasthiteH karmaNo-jJAnA Page #64 -------------------------------------------------------------------------- ________________ pativistarA-paTIkA paramAdeH kSayo-vinAzastamantarega-vinA 'ityaMbhUtA' etabahumAnAdiprakAramApanA bhavanti' vartante, tata etadbahumAnAdivaDamvakarmavizeSalavAnavAdhikArI, nApara iti / bhavantu nAmavaM, tathApi kathamitvameSAmupanyAsaniyama ityAha-'kamo'pI' tyAdi, 'na pAyam' iti, nava-vaM, aba-bhAvaH, caityavaMdanaviSayamuparinAmasmaH, saMvegAdividhiprayogaheturiti // TIkA...ucyate etabahumAninaH-(1) apitva-sAmaSya-zAstrAparyudastatvalakSaNo yaH, sa nivargarUpapuruSA-cintAyAM dharmameva bahumanyate, etad-caityavaMdanapAThAdikaM bahumAnataH kurvanti / , (2) vidhiparAH = ihalokaparalokayoraviyaphamamanuSThAna tathA vyavahAre pravartana vidhiH, sa para:pradhAnaM yeSAM te vidhiparAH, tavA (3) ucitavRttayaH-bAhmaNAdisvavarNasvakulAbucitajIvanopAyavantaH ete dharmAdhikAriNa uktAH, satatazubhapariNAmajanane, pratibandhaka-viziSTa-karmaNi sati samyak caityavaMdanalAbhaH pratibadhyate'tastalamavizeSa-pratibandhakakSayavAnavAdhikArI vAcyaH, kimanenaitadbahumAnAdineti cet kathyate, naivAntaH koTAkoTiyadhikasthitimajjJAnAvaraNAdi-karmavinAzaM vinatadbahumAnAdi-vizeSaNa-viziSTA bhavanti, tata etadbahumAnAdivyaGgyakarmavizeSakSayavAnevAdhikArI nAnya iti. viziSTakarmakSayavAnavAdhikArItyetatsamaJjasameva parantu karmakSayavizeSavyaJjakAni, etadbahumAnitvavidhiparatvocitavRttitvAkhyAni vizeSaNAni dattAni, teSAmupanyAsakramaH kathamastItyAha'kramozIti'-etad bahumAnitvavidhipastvocitavRttInAmamISAM kramo'pi-hetupUrvakapUrvAnupUrvIkramaH ayameva, (1) prathamaM tadbahumAna (2) tataH vidhiparatvaM (3) tata ucitavRttiriti kramaH yato vastutaH, etaddharmabahumAnarahitA vidhiparA na kayyante, kathamiti cet, vidhiprayogo bhAvapradhAno bhavati. yeSAM caityavaMdanaviSayakapAThAdikaM prati bahumAnaM nAsti, teSAM ihalokaparalokayoraviruddhaphalajanaka-vidhiparatvaM na matamasti, vidhibhAvakArya prati bahumAnaM kAraNamasti, ayaM vidhiprayogo bahumAnAmAce na bhavati, tathA'yaM bhAvaH, caityavaMdana-viSayazubhapariNAmarUpaH, saMvegAdividhiprayogaheturiti-saMvegAdividhiprayogarUpakArya prati caityavaMdanaviSayakazubhapariNAmarUpabhAvaH kAraNamiti / ma cAmUnikavidhAvapyanucitakAriNo'nyatrocitavRttaya iti, viSayabhedena tadaucityAbhAvAda, apremApUrvakArivijRmmitaM hi tat, paM0....'na cAmuSmiketyAdi' naca-naiva, cazabda ucitavRttevidhipUrvakatvabhAvanAsUcanArthaH, 'bhAmuSmikavidhI' paralokaphale kRtye, ki punaraihikavidhAvityaperaH 'anucitakAriNoM' viruddhavRttayaH 'anyatra' ihaloke 'ucitavRttayaH' svakulAcitaparizuddhasamAcArA bhavanti, paralokapradhAnasyaivehApyaucityapravRttaH, taduktam- "paranokaviruDAni, kurvANa dUratastyajet / AtmAnaM yo'tisaMdhatte, so'nvasmai syAtkathaM hitaH ? // " kRta etadityAha-viSayabhedena' bhinnaviSayatayA 'tadaucityAbhAvAt' tayoH-ihalokaparamokayoH, aucityasya[dRSTAdRSTApAyaparihArapravRttirUpasya, abhAvAt, yadeva hyamuSmin pariNAmasundaraM kRtyamihApi tadeveti Page #65 -------------------------------------------------------------------------- ________________ lalitavistarA-saTIkA vidhiparatA, vidhipUrvakamevocitavRttitvamiti, prakArAntaranirasanAyAha-'aprekSApUrvakArivijRmbhitaM hi tat' aprekSApUrvakAriNo hyevaM vijRmbhante, yaduta kanAnucitakAriNo'pyanyatrocitakAriNo bhaveyuriti // TI0...ye vidhipUrvakocitavRttayaH, AmuSmikavidhirUpacaityavaMdanAvazyakavihAradAnapUjAdikaM paralokaphalaM kRtyaM prati (aihika vidhi pratyapi) anucitakAriNaH-viruddhavRttayo, anyatra-ihaloke ucitavRttayaH svakulAdhucitaparizuddhasamAcArA naiva bhavanti, arthAt paralokaphalakartavyaM prati samucitakAriNa evehaloke ucitavRttayo bhavanti, yataH paraloka-pradhAnasyaivehApyaucityapravRttirasti, taduktaM-'paralokaviruddhAni kurvANaM dUratastyajet, AtmAnaM yo'tisaMdhatte-vaJcayati so'nyasmai kathaM hita:-hitakaraH syAt ?' yato laukikaucityadvArA''zravabhAvadvArA, kevalaparalokapradhAnakarttavyasyAvajJayA, viSayabhedenehalokaparalokayoH - aihikapAralaukikapratyakSaparokSAnarthajAlaparihAre pravRttirUpasyaucityasyAbhAvo vartate yatkarttavyasya phalaM paraloke sundaramihApi tatkRtyameva sundaramiti vidhiparatA kathyate. vidhiparvakamevocitavRttitvamiti. yatra viSayabhedastatraucityAbhAvaH, yatra viSayabhedo na tatraucityasadbhAvaH, yathA'prekSApUrvakAriNo hyevaM vijRmbhante, viSayabhedadvAraucityaM sthApayanti. ya ekatra caityavaMdanAvazyakavihAradAnapUjAdikarUpa-paraloka-sAdhane viSaye'nucitakAriNo . bhavanti. anyatra-kevalaihikakulakramAgatakRtye viSaye ucitakAriNo bhavanti. parantu vastuto viSayabhedadvAraucityasyocchedaM kurvanti. ata eva, atha vidhiparatAsUcakaM 'vidhiparA' iti padaM kAraNatAsUcakapadaM prathamaM proktaM pazcAt 'ucitavRttayaH' padaM kAryatAsUcakapadaM proktaM vidhipUrvakamevocitavRttitvam, kAryakAraNabhAvatvena, vidhiparatvakAraNajanyocitavRttitva-kAryakrama-yojaneti / tadete'dhikAriNaH parArthapravRttaliMgato'vaseyAH, mA bhUdanadhikAri-prayoge doSa iti / liMgAni caiSAM tatkathAprItyAdIni, tadyathA-tatkathAprItiH, nindA'zravaNam // tadanukampA cetaso nyAsaH prarA jijJAsA, tathA-guruvinayaH satkAlApekSA ucitAsanaM yuktasvaratA pAThopayogaH, tathA lokapriyatvaM agahitA kriyA vyasane dhairya zaktitastyAgo labdhalakSatvaM ceti // ... paM0...'teSvanukampeti' teSu-caityavaMdana nindakeSu anukampA-dayA, yathA-aho kaSTaM yadete tapasvino rajastamobhyAmAbeSTitA vivazA hiteSu muDhA itthamaniSTamAceSTanta iti, 'cetasonyAsa iti' abhilASAtirekAccaityavaMdana eva pUnaH punarmanasaH sthApanaM 'parA jijJAseti' parA-vizeSavatI caityavandanasyaiva jijJAsA-jJAtumicchA, 'satkAlApekSeti' sandhyAnayarUpasuMdarakAlAzrayaNaM, "yuktasvarateti' parayogAnupaghAtizabdatA 'pAThopayoga' iti pAThe-caityavaMdanAdisUnagata evopayogo nityopayuktatA, 'labdhalakSatvaM ceti' labdhaM-nirNItaM sarvatrAnuSThAne lakSa-paryanta sAdhyaM yena sa tathA tadbhAvastattvaM, yathA"jo u guNo dosakaro, na so guNo doSameva taM jaann| aguNovi hu hoi guNo, viNiccho sundaro jatyatti / / 1 / / " 13 Page #66 -------------------------------------------------------------------------- ________________ lalitavistarA-saTIkA TI0......tasmAt kAraNAd, etabahumAna-vidhiparatva-ucitavRttitva-viziSTakarmakSayAdiviziSTA, ete'dhikAriNaH -parArthapravRtta:-parArthapravRttirUpavyAkhyAnapravRtta:-vyAkhyAtRvariSThaH, liGagata:-vakSya-" mANaliGagairavaseyA:-jJeyAH, yato'nadhikAriNAM caityavaMdanapAThAdiprayoge doSo mA'bhUd eSAmadhikAriNAM sathAmA liGamAmi-upalakSakaciha nAni yathA tatkathAprItyAdIni, viziSTakarmakSayaprayojyAnAmetadbahumAnyAdInAM krameNakaikasya paMca paMca liMgAnyucyante. etadbahumAnino'dhikAriNaH paMca liMgAni = (1) tatkathAprItiH = caityavaMdanasUtratadArAdhakAnAM kathAyAM prItiH-prema, prastutadharmakapanarUpa-kathAM prati prItirapratimA, (AnaMdA'bhivyaJjava prINanaM,) tadetatprema, bahumAnagamakaM liMgam. (2) nindA'zravaNam = caityavaMdanAdisUtrasya tathA prastutadharmArAdhakAnAM pratipakSikRta-nindAyA azravaNam yato manAgapi nindAzravaNe tatprati rucibhaGagaH syAt, tadetadbahumAnagamakaM liGgam. (3) tadanukampA = teSu caityavaMdanAdi-dharmanindakeSu anukaMpA-dayA, yathA-aho kaSTaM yadete tapasvino (carAkAH) rAjasItAmasIvRttibhyAmAveSTitA-vivazA hiteSu mUDhA itthamaniSTamAceSTante-AcakSate iti, dayAto 'dharmanindA' pazcAdruddhA bhavati, dharmanindakeSu dayArUpakArya tad-bahumAnajanyatvena bahumAnagamakaM liGgam. (4) cetaso nyAsa iti abhilASA'tirekAccaityavaMdana eva punaH punarmanasaH sthApanaM, cittasamarpaNena tatprati sarvasvaM dattaM, tadetadbahumAnagamakaM liGgam. (5) parA jijJAsA = parA-vizeSavatI, uttarottaravardhamAnA caityavaMdanasyaiva jijJAsA jJAtumicchA, sarvotkRSTa-jJAnecchayA tatsAdhanotkRSTA bhavati. evametad bahumAnasAdhyatvena bahumAnagamakaM liMgam. tathA vidhi-pararUpAdhikAriNaH paMca liMgAni(1) guruvinayaH = gurUNAM vinayaH = mAtuH pituzca vinayaH, jJAnAdidharmaguruM prati ucitapratipattirUpasevAdivinayaH, dharmazravaNAdi-sarvadhArmika kriyAdiSu kriyamANo vidhito vinayaH, sa vidhiparatAgamako'sti, tato vidhiparatAliMgamidam.. (2) satkAlApekSA = sandhyAtraya-prAtamadhyAha nasAyaMkAlarUpasundarakAlAzrayaNaM, tathA prastutacaityavaMdanAdi-zravaNagrahaNAdisarvadharmakriyAsu satkAlo-yogyakAlo'pekSitavyo, yA kriyA, yatkAle kartavyatvena zAstreNa vihitatvena nirdhAritA tatkAlamanatikramya kAryA, arthAdetavidhiparatAliMgaM jJeyam. (3) ucitAsanam = caityavaMdanAdisarvadharmakriyAsu samucitAsanaM sevanIyam, tadetad vidhiparatA gamayati. (4) yuktasvaratA = parayogAnupaghAtisvaratA = svato bhinnA anye ye caityavaMdanagata-stuti-stavanAdi-kriyAsu pravRttAsteSAM sva-svayoge bAdhA mA'bhUttayA rItyA yuktasvaratA = svaroccAro nAtimando'pi nAtyuccairapi tu madhyamazabdatayA karttavya iti vidhiparatAM dyotayati. 14 Page #67 -------------------------------------------------------------------------- ________________ malitakriTIkA (5) pAThopayogaH = pAThe - arthAnusandhAna-sahita - caityavaMdanAdi - sUtagatapAThe evopayogo - nityopayuktatA karttavyeti vidhiparatAgamakaM liMgam. ucitavRtteradhikAriNaH paMca liMgAni = tathA = bahumAnividhiparayoradhikAriNo ryathA paMcaliMgAni tathA ucitavRtteradhikAriNaH paMca gamakaliMgAni (1) lokapriyatvaM = ucitavRttyA vRtti kurvvan sakalalokasya prIti saMpAdayati sakalaloka-premasaMpAdanaM, ucitavRttijJApakaM liMgam. (2) argAhitA kriyA = balavadaniSTanarakAdyapAyakAraka - dyUtAdi- vyasana - saptaka jIvahasAdi - bhayaMkara - pApavyApAratyAgapUrvaka - nyAsa sampanna - jIvanarUpakriyA, agarhita- anindita - kriyA, ucitavRttigamakaM ligam. (3) vyasane dhairyam = parito vipadAMvArdalairabhibhUto'pi dInatAM vimucya vIratvarakSaNamathavA viruddhahetUnAM sattve'pyavikRtacetaskatA, dhIratvam - dhairyam - ucitavRttitAyA jJApakaM liMgam. ( 4 ) zaktitastyAgaH = yathAzakti tyAga:- dAnapratyAkhyAnAbhigrahatapa AdirUpastyAgaH, evametaduci - tavRttitvaM dyotayati. (5) labdhalakSatvam - labdhaM nirNItaM sarvatrA'nuSThAne lakSaM - paryantasAdhyaM yena sa tathA, tadbhAvastattvaM yathA 'yastu guNo doSakaro na sa guNo doSameva taM jAnIhi / aguNo'pi khalu bhavati guNo, vinizcayaH (paryavasAnaM ) sundaro yatreti // arthAt caityavaMdanAdi sarvakriyAsu paryavasitasAdhyavinizcayaM kuryAditi, ucitavRttitAdyotakamidaM liMgam. ebhistadadhikAritAmavetyetadadhyApane pravartteta, anyathA doSa ityuktaM / , TI.....pUrvokta rebhiradhikAri liMgezcaityavaMdanapAThAderadhikAritA mavetya- jJAtvA etasya caityavaMdanasUtrAderadhyApane pAThane pravRtti kuryAditi, 'anyathA' ebhiliGgaizcaityavaMdana pAThAderadhikAritA manavetyetasyacaityavaMdanasUtrAderadhyApane doSaH - 'sarvamapi yato dAnaM dattaM pAte dAyakAnAM hitamitarathA'narthajanakaM, pradhAnadAnaM zrutadAnaM' arthAdanadhikAriNAM pAThe doSa iti pUrvoktameveti . Aha-ka ivAnadhikAriprayoga doSaH ? iti, TI.... ( pUrvapakSa: ) - anadhikAriNAM - ayogyAnAM caityavaMdanasUtrAderadhyApanAdi-prayoge dRSTAMtaM darzayitvA kiM prakArako doSa: ? iti prazne, ucyate - sahyacintyacintAmaNikalpamanekAneka bhavazatasahasropAttAniSTaduSTa STakarmma rAzija 15 Page #68 -------------------------------------------------------------------------- ________________ malitavistarA-saTIkA nitadaurgatyavicchedakamapIdamayogyatvAdavApya na vidhivadAsevate, lAvavaM cAsyApAdayatIti, TI0...ucyate-pratyuttarayati, so'nadhikArI (ayogyaH kupAtraH) anekabhavazatasahasra (lakSa) ta upAtta-gRhItAniSTaduSTASTakarmarAzito janitasya daurgatyasya vicchadakamacintyacintAmaNisadRzamapi caityavaMdanasUtrAdikamavApya-saMprApya na vidhivad-vidhipUrvakamanadhikArI jIvo nAsevate-nArAdhayatIti prathamo doSaH / / so'yogyo vidhivannArAdhayatItyetAvanmAtramapi na parantu 'asya' prakRtacaityavaMdanasUtrAderavajJA''zAtanAnindAvirAdhanAdito 'lAghavaM' laghutAM' ApAdayati-prakarotyevaitat sUtrAdikasya laghUkaraNe paTutAM prayuGkate. etameva viSayaM vistArayati-: tato'vidhisamAsevakaH kalyANamiva mahadakalyANamAsAdayati, uktaM ca 'dharmAnuSThAnavatathyAtpratyapAyo mahAnbhavet / raudraduHkhaudhajanako, duSprayuktAdivauSadhAd // ityAdi' ato'nadhikAri-prayoge prayoktakRtameva tattvatastadakalyANamiti, liMgastadadhikAritAmavetyetadadhyApane pravarteta, evaM hI kurvatA ArAdhitaM vacanaM, bahumato lokanAthaH parityaktA lokasaMjJA, aMgIkRtaM lokottarayAnaM, samAsevitA dharmAcAriteti, ato'nyathA viparyaya ityAlocanIyametadati sUkSmAbhogena, nahi vacanoktameva panthAnamullaGadhyAparo hitAptyupAyaH, na cAnubhavAbhAve puruSamAtrapravRttestayeSTaphalasiddhiH // paM0...kIdRzaH ? 'lokasaMjJeti' gatAnugatikalakSaNA lokaheriH, 'lokottarayAnamiti' lokottarA pravRttiH, puruSamAnapravRttirapi hitAptyupAyaH syAnna vacanokta eva panthA ityAzasyAha-navAnubhavetyAdi babanavidhAya:-prAk svayameva dRSTaphale kRSyAdau tadupAyapUrvakaM-AptopadiSTopAyapUrvakaM cAdRSTaphale nidhAnakhananAdI karmaNi pravRttasya svAbhilaSitaphalasiddhiravazyaM bhavati, nAnyathA, ato'tIndriyaphale caityavaMdane phalaM prati svAnubhavAbhAve puruSamAtrapravRttyAzrayaNAnna vivakSitaphalasiddhiya'bhicArasambhavAd, ataH zAstropadezAttatra pravattitavyamiti / / TI0...tata:-tasmAtkAraNAt yathA ciMtAmaNIsamAnaM vidhinA caityavaMdanasUtrAdikamArAdhayan kalyANamAsAdayati tathA'vidhinA''rAdhayannapyanArAdhayan 'mahadakalyANam' dIrghadurantakAlInAmaMgalamAsAdayati, uktaMca 'dharmasAdhakAnuSThAnasya vitatha-asattva-bhAvakaraNAdavidhi-sAdhanAt, sAdhakasya mahAndIrghadurantakAlikAkalyANarUpaH pratyapAyo bhavet, yathA-avidhyAdiduSTarItyA-viparItatvena prayuktAdauSadhAd raudraduHkhaughajanakaH pratyapAyo bhavet, tathA'trApi jJeyam, ityAdi' yathauSadhaM yogyarItyA na dattamanyasmai, athavA'pAtrAya dattaM tallAbhasya sthAne mahAhAnirbhavati tathA dharma kriyAM vaiparItyenAcarato'nadhikAriNI bhayaMkarApAyotpAdanaM bhavati. Page #69 -------------------------------------------------------------------------- ________________ lalitavistarA-saTIkA asmAtkAraNAdanadhikAriNAM caityavaMdanasUtrAdipATharUpe prayoge-yojane yadakalyANamanoM bhavati tatra tattvataH-vastuto liMgairaparIkSaka-prayoktRkRtameva-prayojakavyaktirUpakAraNajanyaM tadakalyANaM jJeyamarthAdaparIkSya liMgairanadhikAripAThakasyApi sahAkalyANaM-pAThakAkalyANena saha pAThayasyApya kalyANameva. pAThyapAThakayorubhayorakalyANam, tathA viziSTaliMgaistadadhikAritAmavetya-parIkSya tadadhyApane pravarteta-pAThanAdhikAritA samIkSya pAThakapravRttiH karttavyA nAnyathA. evaM pAThanavidhikurvatA tattvata ArAdhitaM-ArAdhanAviSayIkRtaM jinavacanaM, 'lokanAthaH'-tIrthaMkaro jagannAthaH 'bahumataH'-hRdayagatabhaktisUcakabahumAnaviSayIkRtaH, ata eva 'parityaktA lokasaMjJA' gatAnugatikatvarUpalakSaNagamyA-asatya-lokapravAhaH parityAgaviSayI-kRtaH, 'aMgIkRtaM lokottarayAnaM lokottarAalaukikI pravRttiH pratipannA, 'samAsevitA dharmacArite' ti-avazyaM dharmaviSayakamAcaraNaM kRtameveti. ata:-asmAd vidheranyathA-viparyayaH = adhikAritAmaparIkSyAdhyApanaprarvattakena virAdhitaM jinavacanaM' lokanAtho'bahumataH, lokasaMjJA bahumatA, lokottarayAnaM parityaktaM, AzAtitA dharmacAriteti vicAraNIyametadatyantasUkSmopayoga-dhyAnena / zAstrarUpavacanavihitameva mArgamatikramya, nahi hitakalyANaprApterupAya:-sAdhanamasti, vItarAgavacanA-vinAbhAvi hitaM nAnyatheti. tathAhi-sveSTaphalasiddhi prati puruSapravRttidvArA, anubhava (yathArthajJAnaM) evAsAdhAraNakAraNamasti. satyanubhavAbhAve puruSapravRttimAtreNa neSTaphalasiddhiH, yaH puruSaH saphale karmaNi pravartate tatkama dvividhaM bhavati. (1) pUrvaM svayameva yasya karmaNo dRSTaM phalaM, tatkarma dRSTaphalaM yathA kRSyAdikaM, tatra tatsAdhanapUrvakaM pravRttasya dhAnyasiddhirUpamiSTaM dRSTaM phalaM avazyaM siddhyatyeva.(2) AptapuruSeNa (yathArthavAdinA) dazitaM sAdhanapUrvaka kriyamANaM adRSTaM (parokSamatIndriyaM) phalaM yasya tatkarmAdRSTaphalakaM yathA laukikanidhAnakhananAdi, tatra pravRttasya nidhAnaprAptirUpamiSTaM phalaM bhavati. pratyakSaparokSa (AptavacanAdi) rUpayathArthajJAnAnubhavaH, dRSTAdRSTaphalasiddhi prati kAraNam, evaM ca dRSTaphalakakarmaNa iSTaphalasiddhi prati pratyakSAnubhavaH kAraNam, adRSTaphalakakarmaNa iSTaphalasiddhiM prati AptavacanarUpAnubhavaH kAraNam, evaMvidhakAryakAraNAbhAve, iSTaphala siddhinaM bhavatyeva / tathA ca prakRte caityavaMdanakarma, atIndriyanirvANaphalakaM ata etatkarma prati AgamavacanarUpAnubhavaH pramANabhUtakAraNam, tadabhAve puruSapravRttimAtraM neSTaphalasAdhakaM, caityavaMdanakarma prati AptavacanarUpAgamAnubhavaH pravartako'sti yataH sakalapAramArthika pratyakSarUpakevalajJAnivItarAgavacanAnusAriNI pravRttiramoghaphaladA'sti / pravacanavacanamevaiko hitAptyupAyo nAnyastana pravacanavacanamakmaNayya kevalapuruSapravRttyA sveSTaphala siddhau pUrvokta eko doSo dazito'tha pravacanavacanarUpAnubhavaM vinA sveSTaphalasiddhau puruSamAtra-pravRttyA dvitIyo doSo darzyateapi ca-lAghavApAdanena ziSTapravRttinirodhatastadvighAta eva, apavAdo'pi sUtrAbAdhayA gurulAghavAlocanaparo'dhikadoSanivRttyA zubhaH zubhAnubandhI mahAsatvAsevita utsargabheda eva 17 Page #70 -------------------------------------------------------------------------- ________________ samitavistarA-saTIkA natu sUtrabAdhayA, gurulAdhavacintA'bhAvena hitamahitAnubandhyasamaMjasaM paramagurulAghavakArikSudrasatvavijRmbhitamiti // paM0...'apica' iti dUSaNAntarasamuccaye, yadRcchApravRttyA samyakcatyavaMdanavidheH 'mAghavApAdanena' laghukaraNena 'ziSTa pravRttinirodhataH' pUjyapUjArUpaziSTAcAraparihArAt 'tadvighAta eva' upAyAntarAdapi saMbhavantyAstatheSTaphalasiddha viSkambha eva, yathoktam 'pratibadhnAti hi zreyaH, puujypuujaavytikrmH'| (itikavikulagurukAlIdAsoktiH)Aha-nanu gatAnugatikarUpazcaityavaMdanavidhirapavAdastahi syAdityAzaGkagaha-'apavAdo'pItyAdi' utsamargabheda eveti uktavizeSa edeti uktavizeSaNo'pavAda utsargasthAnApannatvenotsaggaphalaheturityutsargavizeSa eveti / / TI0... 'apiceti' doSAntarasaMgrahavAcakapadamanA'sti, tathAhi svacchandAcAreNa samyakcaityavaMdanarUpakriyAyA laghutvakaraNadvArA pUjyapUjArUpaziSTAcArapratibandhataH, kAraNAntarajanyatatheSTaphalasiddhirUpakAryAbhAvaH, yataH pUjyapUjAvyatikramaH, zreyaH pratibandhako bhavati, arthAt zAstravacanaM pratItya pravartanena samyakcaityavaMdanakriyAyA gurutvotkarSaH kriyate, tadgauraveNa pUjyapUjArUpa: ziSTAcAraH satyApitaH, ziSTAcArapAlanena niyamataH sveSTaphala siddhiH, yataH pUjyapUjAvyatikramaH zreyaH pratibandhakaH, vItarAgo hi paramapUjyaH puruSaH, tadvavacanaM paramapUjyaM, tadArAdhanaM zreyaskara, tadvyatikramaH zreyaH pratibandhakaH, tatra kimAzcarya ? pUjyapUjArUpaziSTAcAro nolaGaghanIyaH prANAnte'pi. nanu ziSTAcAro'pi gatAnugatikatvena caityavaMdanavidhirapavAdavidhitvena notsargavidhistahi syAdityAzaGakyAha-'apavAdo'pItyAdi' (1) sUtramabAdhitaM rakSitvA (sUtroktabAdhAbhAvena saha) 'gurulAghavacintayA kRtasya sUtreNa saha pUrvAparavirodhAbhAvAt' gurulAghavAlocanapara:-guNadoSabahutvA'bahutvaviSayaka samAlocanAparAyaNaH / 'avalambya kArya yat kiMcit, samAcaranti gItArthAH, stokAparAdhabahuguNaM sarveSAM tatpramANaM tu' (dha.pra.) (2) adhika (bahu) doSa-nivRttyA, puNyAnubandhitvaviziSTa puNyarUpaH, (3) mahAsattvA'sevitaH-saMvignagItArthatvaviziSTamahAsattvarUpamahApuruSAsevitaH (AcaritaH-saMcAlitaH) ('AcaraNAvihu ANA' iti kalpaniyukti:-AcaraNApIti na kevalaM sUtroktamevAjJA, kintu AcaraNApi, saMvignagItArthAcaritamapi Ajaiva, hurevArthe, sUtropadeza eva, AtIrthAnuvatijItAkhyapaMcamavyavahArarUpatvAditi.) utsargabheda eveti = uktavizeSaviziSTo'pavAda utsargasthAnApannatvenotsargaphalaheturityutsargavizeSa evArthAdutsargaprakAra eva, 'na tu sUtrabAdhaye'ti-sUtreNa bAdhito'pavAda utsargasthAnApanno na bhavati, eSa saguNo'sti vA nirguNo'sti ? ityAlocanArUpagurulAghavacintArahito'pavAda utsargasthAnApannoM na bhavati, ataeva zubharUpaM hitaM, azubharUpAhitAnubandhitvato'samaMjasamayuktaM tato'pavAda utsargasthAnApanno na bhavati, paramaguruMtIrthakaraM, nindAdidvArA laghUkaraNena kSudrasattvena (bhavAbhinaMdijIvena) vijRmbhitaM ceSTitamAcaritamapavAdaH, utsargasthAnApanno na bhavatIti, ya AcAraH saMyamAdi bAdhate'taH pramAdarUpo bhavatyato gurulAghavacintArahitatvena yatanAyA abhAvAd hiMsAtmako bhavati, aihikasukhapratibaddharapuSTAsadAlambana 18 Page #71 -------------------------------------------------------------------------- ________________ malitavistarA-saTIkA mAhibhirAparita zuddhazIlavanto na sevante, yathA zrAvakAdiSu mamatvaM, zarIrazobhArthamazuddhavasvAhArAdigrahaNam, ziSTajanA'vAcyAsamaMjasAnekavidhakSudrasattvaceSTAdikaM, ligijanatA'caritamapi, niSkalaMka-cAritripuruSANAmapramANatvenAlaMbanahetubhUtaM na bhavati, yataH sUveza niSiddhatvena saMyamAdiviruddhatvena, niSkAraNatvena calitamapyanupAdeyameva // zreyomArgapradarzanam-: etadaGgIkaraNamapyanAtmajJAnAM saMsArasaricchotasi kuzakAzAvalambanamiti paribhAvanIyaM sarvathA, paM0. . etadaGgIkaraNamapIti' etasya-kSudrasattvavijRmbhitasyApavAdatayA'GgIkaraNamapi-AdaraNamapi, ki punaranaGgIkaraNaM ? AlambanaM na bhavatItyapizabdArthaH / 'kuzakAzAvalambana miti' kuzAzca kAzAzca kuzakAzA: teSAmAlambanaM-AzrayaNamanAlambanamevApuSTAlambanatvAditi, TI0...tathAhi 'anAtmajJAnAM'-AtmajJAnarahitAnAM, adhyAtmabhAnazUnyAnAM kSudrasattvAcaritasvIkaraNaM, saMsArarUpasaritaH zrotasi-pravAhe kuzakAzAvalambanaM-kuzAzca kAzAzca, kuzakAzAnAM (pravAhasthitadarbhatRNavizeSANAM) AlaMbanaM-arthAt saMsArasarito bahinissaraNAya bhavA'bhinandibhirAcaritaM jaDAtmabhiH kRtamAlaMbanaM vastutaH kuzakAzAlambanasadRzaM, tataH kadAcidbahi nissaraNaM na bhavati yatastadAlambanamanAlaMbanamevApuSTAlambanatvAditi sarvathA paribhAvanIyaM-vicAraNIyaM sarvathA (1) nirUpaNIyaM pravacanagAmbhIrya, vilokanIyA tantrAntarasthitiH, varzanIyaM tato'syAdhipatya apekSitavyo vyAptItaravibhAgaH // paM0...'darzanIyaM tato'syAdhikatvamiti' darzanIyaM-darzayitavyaM, pareSAM svayaM vA dRSTabhyaM, 'tataH' tantrAntarasthiteH 'asya' prakRtatantrasya 'adhikatvaM' adhikabhAvaH, kaSAdizuddhajIvAditattvAbhidhAyakatvAt, 'vyAptItaravibhAga' iti vyAptizca sarvatantrAnugamo'sya sarvanayamatAnurodhitvAd, itarA cAvyAptistantrAntarANAmekanayarUpatvAd, vyAptItare, tayoH vibhAgo-vizeSaH, iha cetarAzabdasya puvanAyo 'vRttimAtre sarvAdInAM pukdabhAvaH' iti vacanAt // TI0...(2) sarvajJa-jinendrabhagavadvacanarUpajainapravacanarUpa sadAgamasya gAmbhIryamagAdhanaM. vizAlatvaM ca nitarAM dRSTAMta-hetvAdidvArA nirUpaNaviSayIkartavyam / (3) anyAMni tantrANi tantrAntarANi teSAM sthitiH = vratAditattvAdividhiniSedhAdyapavAdAtsargAdimaryAdA, vilokniiyaa-vishessnnekssnniiyaa| (4) darzanIyaM tato'syA'dhikatvamiti = darzanIyaM-darzayitavyaM pareSAM puraH svayaM vA draSTavyaM tataH = tantrAntarasthiteH sakAzAt 'asya' pratyakSabhUtaprakRtaz2enatantrasya 'adhikatvaM' adhikabhAvaH, kaSacchedratA 19 Page #72 -------------------------------------------------------------------------- ________________ lalitavistarA-saTIkA pAdiparIkSAzuddhajIvAditattvA'bhidhAyakatvAt tathAhi sarvadarzanAntarANi sUkSmekSikayA nirIkSya parIkSya ca, etajjainadarzanasya pUrvAparAvirodhi-(saMvAdi) yathArthavyavasthitapratipiThita-sadrUpapadArthasArthavyaksthA'dbhutA'dvitIyA-sugamyatA'pekSayA sarvatantrato'dhikatA-darzanIyA pareSAM, svayaM vA draSTavyA (tathA prastutakAle'pi pratyAkhyAna-vratAdi-mahAvratAdi-viSayiNI, caityavaMdanaguruvandanAdikriyAviSayiNI yojanA'pyalaukikI sAvaMtAntrikasyAdvAdavyavasthA'pi sarvatantrato viziSyate.) (5) 'apekSitavyo vyAptItaravibhAgaH' = tathAhi jainadarzanasya syAdvAdarUpasiddhAntaH, sArvatAntrika: sArvadArzanikaH-sarvadarzanAnugamaviziSTo'sti, yataH sAGkhya-naiyAyika (vaizeSika) gurubhaTTamurAri matAnuyAyivedAnti-vedAnuyAyItyAdi-sarvadarzanAnuyAthibhiH syAdvAdaH siddhatgena zaraNatnena pratipanno'sti / ata eva jainadarzanasya sarvadarzane vyAptiApakatA'sti, jainetaradarzanAnAM jainadarzane'vyAptiravyApakatA'sti / 'udadhAviva sarvasindhavaH samudIrNAstvayi nAtha ! dRSTayo na ca tAsu bhavAn vilokyate, pravibhaktAsu saritsvivodadhiH' iti siddhasenadivAkarapAdAH / tathAhi jainadarzanaM sarvadarzanAni svakukSimadhye samAnivezayati, yAvanto vacaHprakArAstAvAn-nayavAdaH, ata eva saMpUrNadarzanAni nayavAde garbhitAni santi, yasmin samaye eSa nayavAdo mitho nirapekSaH san vastRtattvaM pratipAdayati tadA'yaM nayavAdaH parasamayaH (jainetaradarzanaM) bhavati, ato'nyadharmaniSedhakavaktavyaM kathayajjanetaradarzanaM, saMpUrNadarzanaM-sarvanayasamanvayakArakaM jainadarzanam / 'nayAnazeSAna-vizeSamicchan, na pakSapAtI samayastathA te' ityAdisUrIzvarahemacaMdrapAdAH, sarvanayAnAM. samAnatAmicchan he bhagavan. te-tava samayo na pakSapAtI, yathA viprakIrNA bhinnabhinnA muktAH, ekasUtre sambhUya manojJA muktAmAlA bhavati, tathA minnabhinnA nayA syAdvAdasUtre saMbhUya saMpUrNanayAH zrutapramANatvena vyavahriyante, na ca pratyekanayA mitho viruddhAH santi teSAM nayAnAM; ekasthAne ekatrIkaraNena teSAM virodho vivAdo, vA kathaM zAmyediti vAcyam, yathA parasparaM vivAdino vAdinaH prativAdinazca madhyasthaM nyAyAdhIzaM. madhye kRtvA yatkRtaM nyAyaM-samAdhAnaM prApya vivAdaM vismRtya mitho maitrI kRtvA sapremA'sate tathA mitho viruddhA nayAH sarvajJaM bhagavantaM zaraNaM pratipadya. 'syAt' padena virodhasya vivAdasya ca zamanAt, mithominnatAM bavaikatrasthAne syAdvAde tiSThanti, evaM bhagavatAM zAsanaM sarvanayarUpatvena sarvadarzanamayaM saMbodhyate eva. yatitavyamuttamanidarzaneSviti zreyomArgaH / paM0...'uttamanidarzaneSviti' AjJAnusArapravRttamahApuruSadRSTAMteSu, astu nAmAyaM pravacanagAmbhIryanirUpaNAdirutsargApavAdasvarUpaparijJAnahetuH zreyomArgaH, para jvaraharatakSakacUDAratnanAropadezavadazakyAnuSThAno bhaviSyatItyAzaGkayAha TI0...'uttamanidarzaneSviti' jinAnAmAjJAmanusRtya pravRttAH-sakalapravRttimanta eva mahApuruSAsteSAM dRSTAMteSu (uttamapuruSANAM dRSTAntA grAhyA nAdhamAnAmiti samyaktvadADharyanairmalya 20 Page #73 -------------------------------------------------------------------------- ________________ lalitavistarA-saTIkA dhairyavatAM siddhAMtaH) yatnavizeSaH kartavya iti zreyomArga iti astu nAmAyaM pravacanagAmbhIrya-nirUpaNAdirutsargApavAdasvarUpaparijJAnahetuH zreyomArgaH, adizakyAnuSThAnatvena pUrvoktazreyomArge ko'pi na pravarteta yadi ko'pi pravatteta tadA kaskastaM mArgamArAdhayitu-jIvanasAt kattuM samartho'sti ? taM taM viziSTasAdhakaM savistAraM darzayatu bhavAn bhagavAn / vyavasthitazcAyaM mahApuruSANAM kSINaprAyakarmaNAM vizuddhAzayAnAM bhavAbahumAninAM apunarbandhakAdInAmiti, paM0...'vyavasthitazcetyAdi' vyavasthitazcAyaM-eSa zreyomArga: pratiSThitazca svayameva, mahApuruSaH apunarbandhakAdibhiranuSThitatvAt, TI0...ye'punarbandhakAdayaH santi, ata eva bhavA'bahumAninaH, yato bhavabahumAnino nAta eva vizuddha-nirmalatamAzayavantaH santi, vizuddhAzayavattvenaiva karmaNAM kSayakSayopazamopazamavanto bhavantyeva, ye kSINaprAyakarmANo'ta eva mahApuruSAH santi, evamadhikAritayA pazcAnupUrvIkrameNa parasparaM kAryakAraNabhAvo jJeyaH, atastairmahApuruSareSa zreyomArgaH svajIvane, AtmasAt pratiSThitaH kRtaH pareSAmupadiSTaH svayaM ca pratiSThita iti, athavA yathAsaMbhavaM ye kSINaprAyakarmANaste vizuddhAzayA jJeyAH, ye vizuddhAzayAste bhavAbahumAninaH, ye bhavA'bahumAninaste punarbandhakAdayaH, AdipadenAviratasamyagdRSTi-dezaviratasarvaviratA jJayAH, apunarbandhakAdonAM mahApuruSANAmeSa zreyomArgaH kRtiprayatnasAdhyatvenAzakyAnuSThAno nA'pitu zakyAnuSThAnaH zreyomArgaH, ata etasya zreyomArgasya vidhirUpa upadezaH saphala eveti nizcapracam / anyeSAM punarihAnadhikAra eva, zuddhadezanA'nahatvAt, TI0...pUrvoktApunarbandhakAderanyeSAM-bhinnAnAM sakRdbandhakA-(sakRdekazaH yo yathA-pravRttakaraNadvArA granthidezaM yAvadAgato yo'bhinnagranthiko'sti ya ekazo mithyAtvamohanIyakarmaNa utkRSTasaptatikoTAkoTIsAgaropama-pramANAM sthiti bhansyati sa sakRdbandhakaH kathyate) dimithyAdRSTInAM caityavaMdanAdidharmamArge'dhikAro nAsti, yato'punarbandhakAdInAM jIvadalagatapariNAmavizeSeNAthavA guNasthAnakavizeSajanya-pramodarUpabhAvena jaghanyAdi-bhedabhinnAzcaityavaMdanAyAstridhA prakArAH, (1) apunarbandhakasya jaghanyarUpA caityavaMdanA, yato vizuddha rapekSayA prAyaH, tasya parINAmo jaghanyakoTIko'sti / (2) aviratasamyagdRSTeH prAyo madhyama-caityavaMdanA, yatastasya vizuddharapekSayA pariNAmo madhyakoTIko'sti / (3) viratimatAmutkRSTa-caityavaMdanA, yato vizuddherapekSayA prAyastasya pariNAma utkRSTakoTIko'sti, . 21 Page #74 -------------------------------------------------------------------------- ________________ malimiTara aSimunakAdaramyeSA-sambandhakAdi-avAbhimAndi-miyAdazAM zAstre caityavaMdamAyA adhikArI nAsti, akAeka catmavaMcanAdidharmamArnebhumarjanAderanyeSAM pravezo-gati nAstIti, kathamiti cet kathyate-sahandhakadUrabhamyAdimithyAvRSTImAM, esaccaityavaMdanAyAmadhikAro nAsti, yattasteSAM bhavAbhinaMdinAM zuddhadezanAyA (jinopadezarUpavizuddhadezanAyA) anahatvamayogyatvamasti, ye vizuddhadezalAyA amogyAH santi, te caityavaMdanAyA amadhikAriNaH / kA zuddhadezanA ? tatsvarUpaM prajJApayati-: zuddhavezanA hi kSudrasattvamRgayUthasaMtrAsasiMhanAdaH / TI0...caramapudgalaparAvartA'ntarvatino'punarbandhakAdayaH zuddhadezanAyA yogyAH santi, caramAvartakAloparivartinaH (bAlyakAlavartinaH) bhavAbhinaMdirUpakSudrasattvAH zuddhadezanAyA anarhA bhavanti, yataH zuddhadezakA khalu kSudrasattva (bhavAbhimandirUpakSudrajIva) rUpamRgANAM yUthaM-samUhaM prati saMtrAsabhayakAraNa-siMhanAdaH-kesari siMhasya gambhIragarjamArUpasiMhanAda eva jJeyaH / atyaMtazuddhadezanAjanyakSudrasattvagatasaMtrAsaH kiM svarUpaH ? tatsvarUpaM darzayati-: dhrubattApakto buddhimevastadanu sattvalezacalanaM kalpitaphalAbhAvApattyA donatA, svamvastamahAmohatiH, tato'dhikRtakriyAtyAgakArI saMbAsaH / paM0...'dhravetyAdi' dhruvo-nizcita:, tAvacchabdo vakSyamANAnarthakramArthaH 'ataH' zuddhadezanAyAH 'buddhibhedo' yathAkathaJcit kriyamANAyAmadhikRtakriyAyAmanAsthayA, kSudrasattvatayA ca zuddhakaraNAsAmarthyAt karaNapariNAmavighaTanaM, 'tadanu' tato buddhibhedAkrameNa 'sattvalezacalanaM, sukRtotsAhalavabhraMzaH 'kalpitaphalAbhAvApattyA' svabuddhisaMbhAvitasya phalasyAyathAsthitakaraNe'pi na kiJciditi dezanAkartuM vaMcanAdasattvasaMbhAvamayA 'dInatA' mUlata eva sukRtakaraNazaktikSayaH, 'svabhyastamahAmohavRddhiH' mahAmoho-mithyAtvamohastataH svabhyastasya-pratibhavAbhyAsAnmahAmohasya bRddhiH-upacaya iti / / TI0...anarthakramaH- (1) ato dhruko buddhibhedaH = 'ato'-zuddhadezanArUpasiMhanAdena 'buddhibhedaH bhavAbhinaMdirUpakSadhasatveSu mahatA kaSTena kriyamANAdhikRta-caityavaMdana-kriyAM prati zraddhAyA abhAvena tucchavIryalamA zuddhakaraNA'sAmarthyena karaNaviSayakapariNAmasya nizcito bhedo-dhvaMsa iti prthmo'nrthH| (2) 'tadanu' tato buddhibhedAtccaityavaMdana-zuddhakaraNAsAmarthyaprayuktapariNAmavighaTana-prayuktaM krameNa 'mattvalemAmAlana-sukRtotsAhalavatraMzaH - sukRtaviSayakAlpotsAharUphsattvalavAJcalanaM - daMzarUpacalanaM jJeyam. iti dvitIyo'narthaH / (3) tataH kalpitakalAbhAvAmattyA' kalpitasya-sbamatirUpakalpanAkalmilasya-saMbhAvitasya phalasya 22 . Page #75 -------------------------------------------------------------------------- ________________ lalitA ( ajha laukikazasmAramaM tikottamAyA - ekAntena kalyANakAritA yA sthita karaNe'pi na kiJciditi dezanA karttuM baMcanAd - (kriyamANA yA svAdhikAratvaM tathA'GagIkRtakriyAtyAgenAtmano'narthaM kAritvaM myAsaH) sveSTaphalasyA - satyabhAmayA dInatA' mUlata eva sukRtakaraNotsAhadhairyarUpazaktikSaya iti tRtIyo'narthaH / ( 4 ) tataH svabhyasta mahAmohavRddhiH ' - mahAmAhI - mithyAtvammohastataH, 'su-samyag abhyastasva, pratibhavA'bhyAsApekSayA, mahAmohasya - mithyAtvarUpamohasya vRddhiH- upamaya iti caturtho'marthaH / tata etai narthairazvikRtta-krimAyAH - caityavaMdanarUpakriyAmAstyAgakaraNakhyasaMtAsI nagalIti // atha yomyAnAM lAbhakramaH - zuddhadezamA'rhANAmapunarbandha kAdInAM buddhimedo na bhavati arthAt (1) vyavasthitapaddhatyA kriyamANAyAM caityavaMdanAdirUpAyAmadhikRtakriyAyAM zraddhAlutayA prIDhasasvattayA ca zuddhakaraNasAmarthyAt karaNapariNAmo vardhamAno bhavati. (2) tato buddhibhedAbhAvena sukRtakaraNotsAhaprAcuryaM bhavati. (3) svabuddhikalpitaphalAbhAvena saMvegabhAvena yathAsthita karaNeneSTaM phalamavazyaM bhAvIti dezanA kattu - stIrthakrassya vacanenaiva sattvapUrNatA siddhi sadbhAvanA, svakRtitaH sampUrNadInatAmA atyantAbhAvata eva sukRtakaraNa - zakteranubandhapravAho vahatyeva / (4) mithyAtva mahAmohasya kSayakSayopazamopazasabhAvena samyaktvamuddhirvardhamAnA bhavalovese bhA bhavAbhinaMdinAM dezanA'narhANAM na bhavantyeveti jJeyam / tata ete labhikramairadhikRtacaityavaMdanarUprakriyAyA viziSTavardhamAktakaraNarUpaH saMvAsAbhAvo bhayAbhAvo bhavatIti bhavAbhinaMdinAM zAstrasadbhAvAbhAr': bhavAbhinandinAM svAnubhavasiddhamapyasiddhametad acityamohAditi nakhastAnadhikRtya viduSA zAstrasadbhAvaH pratipAdakIyo, doSabhAditi yataM ca- "azAntamatau zAstrasadbhAva prativAdanam / sevAgrAbhinakoDIma jJamanIkamiva jvare i vistareNa, TI0 ... acintyA - kalpanAtItA, mithyAtvanAmaka- mohasya sAmarthyarUpazakti vidyate'to bhavAbhinaMdinAM svAnubhavasiddhatve'pi vidhipUrvakayathArthakriyAyA abhAvena sveSTaphala siddhayapekSapratazca- - tyavaMdanAdikametatkarmA-siddhamevAta evApunarbandhakAdi - bhinnAnanyAn bhavA'bhinandina (kSudratva lobhadInatAmAtsarya-bhayazAThyamoDhya niSphalArambhino bhavAbhinandinaH kathyante) uddizya viduSA - gotArthaziromaNi' zAstrasadbhAva: ' - zAstraM saditi bhAva: zAstrapratipAvijetyAdanyava dhauvyAtmakasatsvarUpapadArthasattA, zAstra - nayasamudAyarUpa vidyamAnAyAmayaH- hArdarahasyabhAvaH, na pratipAdanIyo-. nopadezanIyaH yataH - adhikAribhavA'bhisandikAsAmgamikaM vacanaM guNakArakaM na bhavati apitu pratyuta 23 Page #76 -------------------------------------------------------------------------- ________________ lalitavista-saTIkA doSakArakaM ( hAnipradaM bhavati, taddhitAya na deyamiti varaM etadviSaye sAkSivacanaM 'atyantA'zAntamatimeti zAstra viSayakasadbhAva - sadAzaya - sadrahasyasya pratipAdanaM doSAyaiva yathA navIna udayamAgate jvare zamanIyamauSadhadAnam doSAya tathAtApi jJeyam / tathA ca yasya kasyacijjvariNo jvarazamanAya dattamapi prArambhe, auSadhaM viparItaM bhavati, tathApi jvarasya samayaparipAkAnantaraM jvaraH zAmyati, auSadhamapi lAbhapradaM bhavati parantu samayaparipAkAt prAgauSadhamapi guNadaM na bhavati, evaM vAtmA'pi saMsAre janmAdicakre bhrAmyan 2 du: khaklezatApAdinA khidyamAnazca mokSamabhilaSan, svabhAvataH kAlatazca bhavasthitiparipAkaM bhajan, ata evottamadharmarUpau - padhamapyantimapudgala parAvattaM kAlaprAptAyAtmane dattaM guNakArakaM bhavati, anyasmai dattaM doSAya jAyate, evaM zabdaprapaMcarUpa vistareNa kRtamiti. adhikAriNa uddizya prastutAbhidhAnam -: adhikAriNa evAdhikRtya puroditAn apakSapAtata evaM nirasyetarAn prastutamabhidhIyata iti / TI0... pUrvoktAn, apunarbandhakA dInadhikAriNa: ( zuddhadezanAyA viSayIkRtya ) adhikRtya samuddizya, pakSapAtaM-bhedabhAvamakRtvaiva 'itarAn' - anadhikAri-bhUtAn bhavAbhinandinaH kSudrasattvAn 'nirasya' anuddizya - dUrIkRtya - zuddhadezanAyA aviSayIkRtya prastutaM - prastAvAyAtaM caityavaMdanasUtradhIyate - abhidhAviSayIkriyate / " ityevamadhikAritAyA yathArthanirUpaNAnantaraM caityavaMdanasUtravyAkhyAraMbhAt prAk caityavaMdanAdau kiM vaktavyam ? tasya ca ko vidhiriti tannirUpayati zAstrakAraH / iha praNipAta vaNDapUrvakaM caityavaMdanamiti sa evAdau vyAkhyAyate TI0... ' iha' caityavaMdanavidhiprasaMge'tra 'praNipAtadaNDapUrvakaM' praNipAtadaNDa: ( zakrastavaH, tIrthaMkaradevAnAM namaskArakArakasUtratvena ( namotthuNasUtraM ) 'savve tiviheNa vaMdAmIti yAvat, etadantasyaiva varNagaNanasyaiva vRddhasampradAyena praNipAtadaNDakatayA rUDhatvAt ' ) pUrvo yasmiMstatt praNipAtadaNDapUrvakaM caityavaMdana - miti vidhiniyamavattvena ' sa eva' sa - praNipAtadaNDa ( zakrastavaH - namotthuNasUtraM ) prathamataH - Arambhe, vyAkhyAyate Adau - caitvavaMdanasUtra vyAkhyAnasya evakAreNA'nyaniSedho jJeyaH, vivaraNa viSayI kriyate / tatra cAyaM vidhiH iha sAdhuH zrAvako vA caityagRhAdAvekAntaprayataH parityaktAnyakarttavyaH pradIrghataratadbhAvagamaneta yathAsambhavaM bhuvanaguroH sampAditapUjopacAraH, tataH sakalasattvAnapAyinIM bhuvaM nirIkSya paramagurupraNItena vidhinA pramu kSitinihitajAnukaratalaH pravarddhamAnAtitIvratarazubha 24 Page #77 -------------------------------------------------------------------------- ________________ samitavistarA-TokA pariNAmo bhaktyatizayAt, mukdhuparipUrNalocano romAMcAJcitavapuH, mithyAtvanalanilayAnekakumAhanacakrAkule . bhavAbdhAvanityatvAccAyuSo'tidurlabhamidaM sakalakalyANakakAraNaM cAdhaHkRtacintAmaNikalpa mopamaM bhagavatpAdavandanaM kathaJcidavAptaM, nacAtaH paraM kRtyamastoti; anenAtmAnaM kRtArthamabhimanyamAno bhuvanagurau vinivezitanayanamAnaso'ticArabho- . rutayA samyagaskhalitAdiguNasampadupetaM tadarthAnusmaraNagarbhameva praNipAtadaNDakasUtraM paThati / .. TI0...tatra-namItthuNaM sUtrapAThe cAyaM vidhiH(1) caityavaMdanecchukaH sAdhuH zrAvako vA (upalakSaNato'viratasamyagRdRSTirapunarbandhakAdi jJeyaH) caityagRhAdI-AdinopAzrayAdo, 'ekAntaprayataH' ekAnte-zAntasthAne (ekanizcayataH) 'prayataH' prabhupUjAdinA zuci-prasannamanA:-samyakprayatnazIlaH san-ekAntena praNamro vA prakarSeNa yatanAzIlaH san, (2) caityasatkAM cintAM parihatya kevalaM prabhubhaktau dattacittaH, prabhoraGagapUjAmagrapUjAM ca kutvAnantaraM caityavaMdanArambhe naSedhikItrikAdantimanaSedhikI-vidhAnarUpeNa parityaktA'nyakartavyaH' caityavaMdanasamaye'nyasarvakAryatyAgaM kurvan san, (3) atyaMtadIrghatarakAlaM yAvat-'tadbhAvagamanena' caityavaMdanavidhAyakapraNipAtadaNDakaviSayakabhAve gamana-pravezadvArA, yathAsambhavaM sAdhovyapUjArUpocArAbhAvAt, yathA'dhikAraM 'bhuvanaguroH' tribhuvanapUjyatIrthakarasya saMpAdito dravyabhAvarUpapUjopacAro yena saH, sampAditapUjopacAraH san, (4) tataH, tIrthaMkaraprabhuviSayakapUjAsaMpAdanA'nantaraM sakala-trasasthAvararUpa-sakalasattvAnAmanapAyinImabAdhikAM caityavaMdanakriyAsthAnabhUtAM bhuvaM-bhUmi 'nirIkSya' cakSurdArA samyaksamIkSya 'paramagurupraNItena vidhinA' jinezvarakathitena vidhinA (prAg IryApathikyAdividhidvArA) nirIkSaNAnantaraM pramArjana karyAditi niyamena zrAvaka uttarAsaMgarUpavastraprAntena, sapauSadhaH zrAvakazcaravalArUparajoharaNena, nirgranthastu, oghArUparajoharaNena pramArjayet (bhUmipramArjananAmakaM saptamaM trikaM satyApitam) yato jainI sarvakriyA yatanA (jIvadayAvicAra) pradhAnA bhavati, ato viziSTAM bhuvaM pramRjya ca 'kSitinihitajAnukaratalaH' paMcAMgImudrayA'rthAt paMcAMgIpraNipAtatvAd dvAbhyAM jAnubhyAM dvAbhyAM karAbhyAM mastakena saha spRSTabhamikaH san (athavA dve jAnunI kSitau nidhAya dvau karo mastake nidhAyeMtyapyartho bhAvyaH) (praNipAtadaNDakamudrAyA vizeSacarcAvivaraNaM pratikramaNa-hetu-pustake darzanIyaM) (5) 'pravarddhamAnAti-tIvratapariNAmo'-prakarSeNa vardhamAnaH-atyantatIvrataraHzubhaH-dharmadhyAnadyotaka-saMveganivedAdirUpaH pariNAmo bhAvo yasya sa pravarddhamAnAtitIvratarazubhaparINAmaH san, (6) 'bhaktyatizayAnmudazruparipUrNalocano'-utkRSTabhaktibhAvaprabhAvajanyAnandato'zrubhiH paripUrNanayanaH san, 25 Page #78 -------------------------------------------------------------------------- ________________ lalitatristarA-saTIkA (7) 'romAMcAMcitavapuH'-paramabhaktijanyaM sarvAMgINaM harSaprakarSapravezapreritaM sArvatrikoTipramANAnAM romNAmuccairutthAnarUpaM romAMcaM vapuSi dhArayan san, (8) mithyAtvarUpajalanilaye-jalAzraye tathA anekakadAgrahirUpanakra cakreNAkule saMsArasAgare, AyuSo'nityatvAccAtyaMtadurlabhamidaM sakalakalyANAnAmekaM asAdhAraNaM kAraNaM, adhaHkRtA-tiraskRtA cintAmaNeH kalpadrumasya copamA yena tat; bhagavatAM pAdayorvandanaM kathaMcit-mahatA kaSTena puNyodayenAvAptaM-prAptaM, na cAtaH bhagavatpAdavandanataH, paraM-utkRSTa kRtyaM-karttavyamastIti, anena-bhagavatpAdavandanenAtmAnaM-svaM kRtArtha-kRtakRtyamabhito manyamAno bhuvanagurau (jinendre jinasadRzajinapratimAyAM -sthApanAnikSeparUpe bhuvanaguro, bhAvanikSeparUpe sAkSAttIrthakare bhuvanaguro vA) vizeSeNa nivezite nayanamAnase yena sa vinivezitanayanamAnasaH san (diktrayanirIkSaNa-nivRttirUpaSaSThatrikaM sUcitaM) 'aticArANAM-doSANAM . bhIrutayA-bhayena samyagiti = varNAlambanarUpAlambanapUrvakaM (prabhoHpArve caityavaMdanAdikaraNa-samaye yadyatsUtroccAraNe hrasvadIrghAdirUpANyakSarANi bhaveyustAni tathaivAnyUnAdhikatvena padasampadAdikaM lakSIkRtyoccAraNapUrvakaM) 'askhalitAdiguNasampadupetaM' samyagrItyA, askhalitaM-skhalanArahitaM AdinA (amIlitaM-virAmA. disaMyuktaM, avyatyAneDitaM-punaruktyAdidoSarahitaM, kaNThoSTha-vipramuktaM bAlAdivadaspaSTatArahitaM, guruvAcanopagatamityAdiguNA jJeyAH) arthAdaskhalitAdiguNopetaM, mahApadarUpayativizeSarUpasampadupetaM, 'tadanusmaraNagarbhameva' 'arthA''lambanapUrvaka' miti zakrastavaviSayakArthAnusmaraNagarbha-garbhitarUpeNa zakrastabIyArthAnAM manaH karaNakAnusmaraNapUrvakameva praNipAtadaNDakasUtraM = namotthuNaM sUtraM-kristavAkhyaM stotrarUpaM sUtraM paThati-bhaNatIti yAvat, taccedam namo'tthuNaM arahaMtANaM 1, bhagavaMtANaM 2, AigarANaM 3, titthayarANaM 4, sayaMsaMbuddhANaM.5, purisuttamANaM 6, purisasIhANaM 7, purisavarapuMDarIyANaM 8, purisavaragaMdhahatthINaM E, loguttamANaM 10, loganAhANaM 11, logahiyANaM 12, logapaIvANaM 13, logapajjoagarANaM 14, abhayadayANaM 15, cakkhudayANaM 16, maggadayANaM 17, saraNadayANaM 18, bohidayANaM 16, dhammadayANaM 20, dhammadesayANaM 21, dhammanAyagANaM 22, dhammasArahINaM 23, dhammavaracAuraMtacakkavaTTINaM 24, appaDihayavaranANasaNadharANaM 25, viaTTachaumANaM 26, jiNANaM jAvayANaM 27, tiNNANaM tArayANaM 28, buddhANaM bohayANaM 26, muttANaM moyagANaM 30, savvaSNUNaM savvadarisINaM 31, sivamayalamaruamaNaMtamakkhayamavvAbAhamapuNarAvittisiddhigainAmadheyaM ThANaM saMpattANaM 32, Namo jiNANaM jiabhayANaM 33 // iha dvAtridAlApakAH, trayastrizadityanye 'viyaTTacchaumANamityanena saha / TI0...'iha' anna zakrastave dvAtriMzadAlApakA:-padAni (padaM tu vivakSitAbhidheya-yuktaM na punaH suptiGantayuktam) anye-kecit 'viyaTTachaumANamiti padena saha trayastrizadAlApakA iti manyante // 26... Page #79 -------------------------------------------------------------------------- ________________ lalitavistarA saTIkA iha cAdyAlApakadvayena stotavyasampaduktA, yato'rhatAmeva bhagavatAM stotavye sama nibandhanaM, TI0... (1) 'iha ca ' namotthuNaM stote prathamAlApaka - padadvayena, caityavaMdanabhASyApekSayA natthUNaM arihaMtANamityekaM padaM 'bhagavaMtANa' miti dvitIyaM padamiti dvipadavatI stotavyasampadvizeyA tathA pravacanasAroddhArApekSayA 'arihaMtANaM' ityekaM padaM, bhagavaMtANa' miti dvitIyaM padamevaM dvipadI stotavyasaMpajjJeyA yato 'namotthuNaM' miti kartR kriyAvAcakapadaM sampanmadhye na gaNyate, pUrvoktA dvipadI sampat-stotavyasampadasti, yataH sarve pUjanIyaprakArAH - dharmAzca guNA arhatsu -bhagavatsu vidyante, arhatAM bhagavatAM stotavye - stotavyatve ( bhAvanirdeze ) sati samagraM - sampUrNa nibandhanaM- mUlakAraNam athavA'rhatAM bhagavatAM stotavyatvaM vizeSyIkRtya samagraM nitarAM bandhanaM vAkyaracanArUpaM sampatsvarUpaM vidyate'thavASdbhagavadrUpapadadvayavatI stotavyasampadeva samastAnAM sampadAM nibandhanaM- mUlabhUtA''lambanamastItiH sampadityukte kaH pAribhASiko'rthaH ? ityattrocyate mahApadarUpA, arthAdhikAravizeSarUpA, vizrAmarUpA, yatirUpA vA 'pAyasamA usAsA' iti vacanAt pAdasamAnaM - ekazvAsozvAsakAlapramANaM, gAthAyAekapAdoccAraNakAlapramANazabdAnAM padAnAM vAkyam, gAthAyA ekapAdapramANA saMpadityarthaH, sUtre'smin vyApriyamANapratyeka saMpadA bhinnabhinnaviSayapratipAdakAni stotavyasaMpadAdikAni nAmAni pradarzitAni santi. (1) tathA cArhadbhagavadrUpA AtmAnaH (paramAtmAnaH) sadA stotavyA eva tatrAhaMttA bhagavattA ca bhAvaM bhajate, arthAt stutiyogyAnAM arhatAM bhagavatAM nirdeza:, asyAM saMpadi bhavatyato'syAH saMpado nAma 'stotavya-saMpad' atha hetu saMpadaM nirdizati = tadanyaistu tribhiH stotavyasampada eva pradhAnA sAdhAraNAsAdhAraNarUpA hetusampad yata: AdikaraNazIlA eva tIrthakaratvena svayaMsambodhitazcaite bhavanti, paM0..'sAdhAraNAsAdhAraNarUpeti' sarvvajIvaH sAdhAraNamAdikaratvaM, mokSApekSayA Adau bhane sarvajI-vAnAM janmAdikaraNazIlatvAt, tIrthaMkaratvasvayaM saMbodhAvasAdhAraNI, arhatAmeva bhavataH 'ete' iti arhanto bhagavantaH / TI0...(2) 'tadanyaistu' stotavyasampatpadebhyo'nyaMH 'tribhirAnApakaiH' - padaiH 'AigarANaM' titthayarANaM sayaMsaMbuddhANamiti tribhiH padaiH' stotavyasampatsaMbandhinI, ata eva pradhAnA mukhyA, sAdhAraNAsAdhAraNarUpA (guNarUpA ) hetusampat ( oghahetu sampadityapa rasaMjJAvatI) sAdhAraNAsAdhAraNa hetughaTanA = sarva jIveSu, Adikaratvasya vyApakatvAt sAdhAraNaM - sAmAnyaM yato mokSA'vasthApekSayA Adau - pUrvasmin bhavebhave sarvajIvAnAM janmAdiprapaJcakaraNasvabhAvo'sti tata AdikaratvaM sarvajIvasAdhAraNam (1) 127 Page #80 -------------------------------------------------------------------------- ________________ lalitavistarA-saTIkA tIrthaMkaratvaM svayaMsambodhizceti dvau dharmoM vA guNau, mahaMdbhagavadrUpavyaktivizeSagatAveva nAnyatretyasAdhAraNa vasAmAnyau, yataH pradhAnatayA'rhatsu bhagavatsveva vidyamAnatvenAstitvamiti, ata eSA sampat sAdhAraNAsAdhAraNarUpA hetusampat kathyate yata AdikaraNazIlA eva tIrtha karatvena svayaMsambodhitazcaite iti barhanto bhagavanto bhavantIti ( 2 ) asAdhAraNa hetu sampadaM varNayati tadaparaistu catubhiH stotavyasampada evAsAdhAraNarUpA hetusampat, puruSottamAnAmeva siMhapuNDarIkagandhahastidharmma bhAkatvena taddbhAvopapatteH, TI....tasyA hetu sampadaH ( sAdhAraNAsAdhAraNa hetusampadaH) aparaMranyaistu catubhiH padaiH ( purimANaM, purisasIhANaM, purisavarapuMDarIyANaM, purisavaragaMdhahatthINaM ) puruSottamapuruSasiMha - puruSa - varapuMDarIkapuruSa varagandhahastirUpaiH padaiH, catuSpadavatI stotavyasaMpadaH - arhadbhagavadrUpa - prathama - sampada eva, nAnyasampado'sAdhAraNarUpA hetu sampat, yato'rhantobhagavantaH puruSottamA ucyante yataH puruSottamA evaM siMhasya dharmAn ( nirbhayatAprabhRtisamAnadharmAn ) bhajante tathA puNDarIkasya ( zvetakamalasya ) dharmAn (nirlepatA-mukti-manoharatA'dIn samAnadharmAn ) bhajante tathA gandhahastidharmAn bhajante ( yathA gandhahastI, yatra yatra vicarati tatra tasya madasya tIvragandhena sa lakSyate, ataH sAmAnyahastina etasyAgamanena palAyante tathaiva yatra yatra tIrthaMkara:- prabhuvicarati tatra tatra tasya pavitraparamANUnAM surabhiH prasarati, tatra pavitrAbhi rbalavatIbhiH paramANuvargaNAbhi:, durbhikSa- mAri-paracakrAdaya upadravA nazyanti, sad gandhahastidharmAn bhajante ) tata eva puruSottameSu tat - siMhAdidharmavattvena, ahaMtsu bhagavatsu stotavyabhAva upapanno bhavatIti ( etatsAmAnyahetUnAmatIva spaSTatvaM karttuM puruSottamAdi padacatuSTayavatI tRtIyottara hetu ( vizeSahetu) sampadapi kathyate . ) atha sAmAnyenopayoga - sampadaM kathayati tadanyaistu paJcabhiH stotavyasampada eva sAmAnyenopayogasampat, lokottamatvalokanAthatvaloka hitatvaloka pradIpatva lokapradyota karatvAnAM parArthatvAt, TI0...tasyAH - asAdhAraNarUpahetu sampadaH padebhyo'nyaiH paJcabhiH padaM (loguttamANaM, loganAhANaM, logahiyANaM logapaIvANaM, loga pajjoaga rANaM ) iti padapaJcakavatI stotavyasampadaH (arhadbhagavat sambandhinI) eva, nAnya-saMbandhinI, sAmAnyenopayogasampat kathyate, yato'rhadbhagavadAtmaniSThAni lokottamatva lokanAthatvaloka hitatvaloka pradIpatvaloka pradyotaka ratvAni parArthatvarUpANyeva, asyAM sampadi, zrItIrthaMkaradevaH svazaktInAM lokasya bhinnabhinnakSetreSu kIdRzamupayogaM vidadhAti, tadupayoga darzakatvenaiSA sampat, tathA cArhatAM bhagavatAM sAmAnyena sarvalokeSu bhinna-bhinnarUpeNa parArthakaraNarUpopayogapravezena padapaJcakavatI, caturthI sAmAnyenopayogasampaducyate iti. 28 Page #81 -------------------------------------------------------------------------- ________________ lalitavistarA-saTIkA (prathamasampadameva vizeSeNa spaSTavitumiyaM, upayogasampadasti, tIrthakaraH prabhuH sAmAnyena sarvotra paramArthakaraNadvAropayogI bhavatyato'yogavyavacchedArakaH paJcabhivizeSaNaH parArthakaraNarUpa upayogaH samAviSTo vartate) paMcamI sAmAnyenopayogasampado hetusampadaM kathayatitadaparastu paJcabhirasyA evopayogasampado hetusampat, abhayadAnacakSunimArgadAnazaraNadAnabodhidAnaH parArthasiddhaH, TI0...(5) tasyAH-sAmAnyenopayogasampadaHpadebhyo'nyairaparaistu paJcabhiH padaiH (abhayadayANaM, cakkhudayANaM, maggadayANaM, saraNadayANaM, bohidayANamiti padapaJcakavatI,)asyA evopayogasampado = lokottamAdi-padapaJcakavatyAH sAmAnyenopayogasampada eva-nAnyasampadaH, hetusampada, yato'bhayadAnacakSurdAnamArgadAnazaraNadAnabodhidAnahetubhiH parArthasya (pUrvoktopayogasya) siddhirbhavatIti, asyAM sampadi zrItIrthaMkaraprabhoH zaktInAM hetuvizeSadvArA vizeSata upayogo darzitaH, (etasyAH sAmAnyenopayogasampadaH kAraNaM 'abhayadayANaM' ityAdipadeSu paJcasu darzitamatastatpadapaJcakavatI 'taddhatusaMpada' upayogasampada evArtha hetusadbhAvApekSayA dIpayati sA hetusampaditi.) SaSThI stotavyasampada eva vizeSeNopayogasampat kathyate- - tavanyastu paJcabhiH stotavyasampada evaM vizeSeNopayogasampat, dharmavatvadharmadezakatvadharmanAyakatvadhammasArapitvadharmavaracAturantacakravattitvebhyastadvizeSopayogAt, ____TI0...(6) tasyAH-sAmAnyenopayogasampado hetusampadaH padebhyo'nyaH paJcabhiH- padaiH (dhammadayAM, dhammadesayANaM, dhammanAyagANaM, dhammasArahINaM, dhammavatpAuraMtacakkavaTTINa' miti padapaJcakavatI) stotavyasampatsambandhinyeva-nAnyasampadaH, vizeSeNopayogasampat, yato dharmadatvAtaM (dharmadAnataH) dharmadezakatvAt (dharmadezanAtaH) dharmanAyakatvAt (dharmAdhipatyataH) dharmasArathitvataH (dharmarathacAlakatvarakSakatvAditaH). dharmavaracAturantacakravartitvataH .. (dharmarAjyasArvabhaumatvataH ahaMdbhagavadrUpastotavyasampat-saMbaMdhinI vizeSeNopayogavattvena vizaSopayogasampat kathyate'rthAdahanto bhagavanto dharmakSetreSu kuna kuna kiM ki kArya (upayogavizeSa) kurvanti tad darzayituM sampadyasyAM paJcabhiH padairvaNitamasti..... (upayogasampado'yaMguNaM dIpayitumarthavizarSe jJApayitumarthAt saphAraNaM stotavyasya svarUpakathanasya saMbhavena savizeSahetUpayogasampadapi jJeyA, evaM ca prathama-sampada evaM vizeSopayoga-kAryarUpo'rthoM dharmadAdipadapaJcake vidyate'ta eSA vizeSopayogasampatkathyate.) atha saptamI dvipadI stotavyasaMpada eva sakAraNAM svarUpasampadaM kathayati-:. 29 Page #82 -------------------------------------------------------------------------- ________________ lalitaksilasa-saTIkA tabanyatayena tu stotavyasampada eva sakAraNA svarUpasambat, apratihatavaramAnadarzanavarA vyAvRttanchAmAnazyAhanto bhagavanta iti hetoH, TI0...(7) tasyAH-vizeSeNopayogasampadaHpadebhyo'nyapadadvayena-(appaDiyavaranANadaMsaNadharANaM viaTTacha umANamiti padadvayavatI) stotavyasampadaH-arhadbhagavadrUpastotavyasampatsambandhinI, eca mAsya-sambandhinI, sakAranA-kAraNena sahitA, svarUpasampat kathyate, yato'pratihatavarajJAnadarzanadharA vyAvRttacchamAnazcAhanto bhagavanto bhavantIti heturastIti. (arhatAM bhagavatAM kiM svarUpamasti ? yena stotavyA bhavanti, teSAM svarUpaM 'apratihatavarajJAnadarzanadharAzca vyAvRttacchamAna iti padadvaye dazitamasti, tata eva saptamI svarUpasampat kathyate, evaM paramAtmanaH stutau prabalaM prakaTaM kAraNaM darzayitu padadvayavatIyaM svarUpahetu-sampadapi kathitA'sti.) tathA zrItIrthakaradevasya kevalajJAnamayaM parNatAmayaM svarUpaM nirUpayituM sampadeSA sakAraNA svarUpasampad yena hetunA svarUpaM varNyate sA sahetuka-svarUpasampadvijJeyeti. atha catuSpadI, AtmatulyaparaphalakartRtvasampadaSTamI varNyate-: tadaparazcatubhirAtmatulyaparakalakartRtvasampat, jinajApakatvatIrNatArakatvajuddhabodhakatvamuktamocakatvAnAmevaMprakAratvAt, . TI....(8)tasyAH sakAraNasvarUpasampadaH padadvayAbhinnaizcatubhiH padaiH (jiNANaM jAvayANaM, tiNNANaM tArayANaM, buddhANaM bohayANaM mutANaM momagANamiti padacatuSTayaktI) AtmatulyaparaphalakartRtvanAmikA'STamI sampadasti, yato jinajApakatva-tIrNatArakatva-buddhabodhakatvamuktamocakatvAni, Atma (arhadbhagavadrUpAtma) tulyapara (bhaktAdipara) phalakartRtvarUpaivaMprakAra-dharma-zaktiguNavanti santi / (asyAM sampadi, arhanto bhagavanto yAdRzaM svasvarUpamasti tAdRzaM svarUpaphalaM, anyebhyo jIvebhyoM dadatItyarthaH, yasyA aparaM nAma nijasamaphaladasampadapi zrUyate'rthAd vizuddhapremNA prabhoH stuti kurvato bhaktAn prabhuH svatulyAn kattuM prabhuH prabhavati 'nAtyadbhutaM bhuvanabhUSaNabhUta nAtha ! ityAdi bhaktAmarastotra-zloko'pyana smaraNIyaH') atha navamIM pradhAnaguNA'parikSayapradhAnaphalAptyabhayasampadaM varNayati-:. . tadanyastu vibhiH pradhAnaguNAparikSayapradhAnaphalAptyamayasampaduktA, sarvajJasarvazinAmeva zivAcalAvisthAnasamprAptau jitamayatvopapatteH, .. paM0...'pradhAnaguNAparikSayapradhAnaphalAptyabhayasampadukteti' pradhAnaguNayoH sarvajJatvasarvadarzitvayoH, baparikSayeNa-abhyAvattyA pradhAnasya zivAcalAdisthAnasya, Aptau-lAbhe 'abhayasampata' jitamayatvarUpA ukteti / 30 Page #83 -------------------------------------------------------------------------- ________________ lalitavistarA-saTIkA nanu caikasvabhAvAdhInatvAdvastunaH kathamanekasvabhAvAkSepikA citrA sampadekana ? yadi paramapacAravRttyA syAdityAzavAha ____TI0...(9)tasyA-AtmatulyaparaphalakartRtvarUpasampadaH padebhyo'nyastribhiH padaiH (savvaNUNaM - savvadarisINaM zivamayalamaruyamaNaMtamakkhayamavvAbAhamaNarAvittisiddhigainAmadheyaM ThANaM saMpattANaM Namo jiNANaM iti padanayavatI)pradhAnaguNAparikSayapradhAnaphalAptyabhayAkhyasampaduktA-kathitA, yataH sarvajJatvasarvadarzitvarUpapradhAnaguNA-parikSayeNa avyAvRttyA (kSAyikakevalajJAnakevaladarzanavatvenaiva-naiva kSAyikakevala jJAnakevaladarzanarahitatvena) pradhAnaphalarUpazivAcalArukhAnaMtAkSayAvyAvAdhApunarAvRttisiddhigatinAmakasthAnasamprApto satyAM jitabhayatvaM-bhayajetRtvamupapannaM bhavati..... (eSA paramArthato mokSapadaprAptAnAM mahatAM bhagavatAM stutirUpA tathA paramArthadRSTayA satyanityamokSa sukhasvarUpagabhitA, savvaNNUNamityAdipadavayavatI navamI mokSasampadapi kathyate) tathAcAntimasampavayI prathamastotavyasampatsambandhavatyeva yadyapi granthe spaSTAkSara naM kathitA tapAyapityA dvitIyAsampadAdivadeSA'ntimasampavayI prathamasampatsambandhavatyeveti. nanu caikasvabhAvAdhInatvAdvastunaH kathamanekasvabhAvAkSepikA stotavyasampadAdikA citra-sampadekana ? yadi paramapacArakttyA syAt-tathA caikaH svabhAvo vastunaH kathyate, vastuno lakSaNaM ekasvabhAvAdhInatvamata ekavyaktivizeSavastunyekasampad yujyate, kathamanekasvabhAvAkSepikA-nAnAsvabhAvAkarSikA, stotavyasaMpadAdikA navasaMkhyAkA bhinnabhinnaguNadharmasvabhAvazaktiyuktA, citrA-sAkSAtpAraMparyeNa vA mAnAprakArA sampadekana -arhadbhagavadvyaktivizeSe mukhyavRttyA kathaM ? yadi paramuphcAravRttyA gauNavRttyA syAdityAzakyAha-: iyaM ca citrA sampat, anantadhAtmake vastuni mulye mulyavRttyA, ...iyaM ca, cinetyAdi'. TI0....anantadharmAtmakavastuni-arhadbhagavadrUpamukhyavastunyetatstotavyasampadAdi-navavidhA -citrA nAnAdharmavatyaH, mukhyavRttyA-ayaMyogavyavacchedakavizeSaNarUpatattaddharmavAcakazabdataH kathyamAnayA ghaTante na tatra zaDakAvakAzaH, (athaveyamantimA pradhAnaguNA'parikSayapradhAnaphalAptyabhayasampat, pradhAnaguNa-akSayasthiti-jitabhayatvarUpotkRSTaparyantaphalarUpa-dharmatrayavatI citrA-(anekadharmAvacchinnA) sampat, anantadharmAtmakamukhyavasturUpasiddhAramAtmani pUrvoktadharmatrayasya mukhyatvAd dharmatrayaviziSTasiddhArhat-paramAtmanaH stuti muruSavRttyA mukhyA jJeyA.) praNipAtadaNDakasUtrarUpazakastave, darzitAnAM sampadA kramopanyAse ki kAraNamasti ? tAda zazaGakAnirAsAyAha-: stavapravRttizca prekSApUrvakAriNAmiti saMdarzanArthamevamupanyAso'sya sUtrasya, stotavyanimittopalabdhau tannimitAbanveSaNayogAditi prastAvamA / Page #84 -------------------------------------------------------------------------- ________________ lalitavistarA-saTIkA paM0... stotavyanimittopalabdhAviti' stotavyAH-stavArhA arhantasta eva nimitta-karmakArakatvAdetaH stvkriyaayaastsyoplbdhii-jnyaane| 'tannimittAdhanveSaNayogAditi' tasya-stotavyarUpasya nimittasyAhalla. kSaNasya nimittaM, mAdikaratvAdyAdizabdAdupayogAdisaMgrahaH, tasyAnveSaNAd-ghaTanAditi / TI...'prekSApUrvakAriNA' miti = buddhipUrvakapravRti kurvatAmevameva stavastotraviSayakapravRttirbhavatIti samdarzanArthamevAsya sUtrasya-etanmamotthuNaM sUtrarUpastotrasyopanyAsaH-prauDhArthabhitapadaracanArUpa upanyAsaH kRta eveti. . ye stutiyogyA arhantaH santi ta evArhanto nimittaM-stavakriyAyAH karmakArakatvena heturasti (kattuMrvyApyaM karma (si. 2-2-3) kartA kriyayA yadvizeSeNAptumiSyate tatkArakaM karma ca syAt (katturIpsitatama, kriyAjanyaphalAzrayaM karma) kartA ca kriyAM vinA na kiJcidAptuM zaknoti, ata: kAraNarUpa-stutikriyayA yad (ahaMdAdi) vizeSeNAptumiSyate stutikA, tadahaMdAdi, karmakAraka, kimartha stutirUpakriyayA tadahaMdAdi, AptumiSyate ? na nivartayitu, nApi guNAntarANyApAdayitu', AptamiSyate, api ta ghaTaM pazyatIti vata, viSayIkattuM mahadAdi, stutikartA, AptumiSyate iti jJeyam, kriyA-hetuH kArakam' (si. 2-2-1) kArakatvaM ca kriyAjanakatvam, karoti kriyA nivartayatIti vyutpattISye'pi darzanAt / na ca kriyAzabdasya pradhAnakriyAyAM mukhyatvena karmAdikArakANAM pradhAnakriyA'nivartakatvAtkavaM teSAM kArakatvam, vAcyam, sarveSAM kArakANAM svasvA'vAntara-kriyAdvArA pradhAnakriyAniSpAdakatvAttadupapatteH (janakatvopapatteH) arthAt stavanakriyAM prati viSayanimittabhUtAhadbhagavad-viSayakopalabdhau-zAne saMti, prekSAvA vizeSajJAnasampAdanAya jijJAsodbhavati yathA stotavyarUpasya nimittasyAhallakSaNasya kiM nimittaM-stotavyasyAItaH stuti kata, tatra stotavye ki vizeSatattva vartate ? iti jijJAsA-zamanAya, sUtrakAro dvitIyasampadi stotavyaniSThamanyayo. gavyavacchedakavizeSaNabhitamAdikaratvAdikamanveSayati ghaTate-bujyataH eka, jAdinyAdupayogAdisaMgrahaH-tasyAnveSaNAd-ghaTanAditi. atra prekSAvajjijJAsA-zamanAnukUlasampadA kramaghaTanA-saMgatirasti tadvastu, daya'te tathAhi- ... (1) prathamaH prazna = prAznikaniSThajijJAsApratipAdakavAkyaM hi praznaH kena nimittena (kaM viSayamuddizya) stavanarUpakriyAyAH pravRttirasti ? arthAt stavanakriyAyAH kiM karmA'sti ? ke stotuM bhavantaH pravRttAH ? (eSa-prekSAvato jijJAsApUrvakaH prathamaH praznaH) pratyuttaram = evaM prekSAvatpuruSaniSTha-jijJAsAyAH pUraNArtha prathama-sampada upanyAsaH (prAznikasya praznaM jJAtvottaradAtuH kathanecchA pravartate, tatkathanecchAyA vAkyaracanopayoga upanyAsaH) kRto'sti, arthAdahato bhagavato viSayIkRtya-vizeSyIkRtya stavanakriyApravRttirasti, stavanarUpakriyAyAH karma viSavarUpanimitta) arhanto bhagavantaH santi..: (2) praznaH = arhatsu bhagavatsu hetubhUtaM viziSTaM ki tattvamasti ? yataste stotavyA eva. 32 Page #85 -------------------------------------------------------------------------- ________________ lalitavistarA - saTIkA pratyuttaram = evaM prekSAvad dvitIyajijJAsAzamanAya dvitIyasampadupanyAsaH, yato'rhanto bhagavanta Adikaratvena, tIrthaMkaratvena, svayaMsambuddhatvena stotavyA eva anArhatAM bhagavatAM stutau sAdhAraNAsAdhAraNahetavo darzitAH prekSAvatAmetAvanmAtreNa jijJAsA - tRpti naM bhavati, te tu pAraMparyeNa - mUlataste stotavyAtmano vaiziSTyaM - maulika muccatvaM draSTumatyAturAH punaH pRcchanti, ( 3 ) prazna: = kiM stotavyA arhanto bhagavanta AkAlaM - sadAkAlaM viziSTakoTIkAH santi vA na vA ? stotavyeSu sarvapuruSebhya uttamatvaM vA vaiziSTyaM maulikaM vA pAzcAttyaM kiM varttate ? pratyuttaraM = ete'rhanto bhagavantaH stotavyAH sadAkAlaM viziSTakoTIkAH santyeva tato vizeSeNa stotavyA iti sandarzanArthaM tathA prekSAvat = puruSajijJAsApUraNAya, tRtIyasampada upanyAsaH, arthAt puruSottama - puruSasiMha - puruSavarapuMDarIka - puruSavaragandhahastina iti vizeSaNaiH sarva puruSebhyaH sadAkAlaM arhatAM bhagavatAmAtmAno viziSTatamA darzitAH, atra stotavya-viSayakastutikaraNe viziSTaguNarUpA hetavo nirUpitAH santi. = ( 4 ) prazna: kimete 'rhanto bhagavantaH kevalaM puruSeSvevottamAH santi athavA samasteloke'pi viziSTAH santi ? yadi loke'pyuttamA bhaveyustadA te lokottamAH svasvazavatInAM loke'pi bhinnabhinna lokarUpakSetreSu kIdRzamupayogaM ( paramArthaM vidadhati ? pratyuttaraM = evaM prekSAvajjijJAsApUraNAya caturthyAH sAmAnyenopayogasampada upanyAsaH kRtaH, etetIrthaMkarA lokottamA- lokanAthA - lokahitA- lokapradIpA - lokapradyotakarA bhavanti, tIrthakarAH samastapaMcAstikAyAtmaka- loke, uttamAH santi, etatsampadaH prathamapadena darzitamiti, atha kayA kayArItyA te uttamAH ? etaddarzayituM lokanAthAdIni catvAri vizeSaNapadAni dattAni asyAM sampadi zrotIrthaMkaradevaH svazaktInAM lokasya bhinnabhinna vibhAgeSu kIdRzamupayogaM - paramArthaM kurvantaH santi ? iti jJApayati. ata eSopayogasampat kathyate. - atha sAmAnyenopayogasampado hetUnAM - jijJAsAM pRcchati ( 5 ) prazna: = ete'rhanto bhagavantaH kIdRzaM kiM vA dAnaM kRtvA lokeSu sAmAnyenopayogaM - paramArthaM kurvantIti tasyopayogasya hetUn bhavanto darzayantu / pratyuttaram = prekSAvallokeSu sAmAnyenopayoga hetu viSayaka - jijJAsA yadodbhUtA tadA sUtrakArastajjijJAsApUraNAya paJcamI sAmAnyenopayogahetu sampadaM kathitavAn anayA rItyA tIrthaMkaro bhagavAn, abhayadAnaM cakSurdAnaM mAgaMdAnaM - zaraNadAnaM bodhidAnaM kRtvA lokeSu paramArthaM vidadhAtIti. _ ( 6 ) praznaH = arhatAM bhagavatAM hetupUrvakaH sAmAnyenopayogo bhavadbhirjJApitaH paraMtu vayaM pRcchAmaH, yat tIrthaMkaradevAnAM vizeSeNopayogo ( paramArthaH) vidyate vA na vA ? yadyasti tarhi darzyatAM, kasmin viSaye vizeSeNopayogo'stIti ? 33 Page #86 -------------------------------------------------------------------------- ________________ lalitavistarA-saTIkA pratyuttaram = evaM-prakArAvacchinnajijJAsApUraNAya sUtrakAreNa SaSThI vizeSeNopayogasampadupanyastA, arthAt tIrthakaradevA dharmasya kSetreSu kiM kIdRzaM vA kArya vidadhati ? tadetatsampanmadhye dazitam / -atha vizeSanizcayArthinaH prekSAvanto'rhatAM svarUpaM nirNetu pRcchanti(7) praznaH = yAnarhataH stotu bhavantaH sajjAstadA teSAmadbhutamacyutaM svarUpaM kimasti ? taddaya'tAM, tajjJAtvA, tatstutau, advaitAnandarasa ullasatyevA'smAkam / pratyuttaraM = evaMvidhajijJAsApUrtyarthaM sakAraNA svarUpasampadupanyastA, apratihatavara jJAnadarzanadharatvaM vyAvuttacchadmatvamityahaMtAM bhagavatAM zAzvatasvarUpamasti, etAdRzasvarUpavanto'rhanto bhagavantaH stotavyA eveti. -atha kazcid, zrImAn lakSAdhikalakSmIpatiH zreSThI samasti, tasya suSThabhakti-sevAkArakaM sevaka svavad dhanavantaM zrImantaM vA kartuM nAlaM tarhi tasya zreSThinaH zrImattvaM nirarthakaM gaNyate, tasyaitAdRzasya zreSThinaH sevA kattuM kazcit sajjano necchati, tAdRzIrIti rdevopAsanA-satkavA'sti, yasya devasya sevayA (stutyA) pariNAme'ntato gatvA tadvatpadaprApti naM bhavettadA, tAH sevAbhaktistutayo niSphalatAM yAnti, parantu jinezvaro devAdhidevaH svAjJApAlanatatparaM bhaktaM (bhaktyA svasatyaguNastAvakaM) svatulyaM kattuM samartho bhavati vA na vA ? etAdRzajijJAsAturaH pekSAvAn pRcchati = (8) praznaH = bhagavan ! eSa jinezvaro devaH svasya paramabhaktaM (svasadguNastAvakaM) svadarzitamArge: gamanakArakaM svatulyaM kattuM samartho'sti vA na vA ? eteSAmahaMtAM svarUpaM darzaya ! pratyuttaraM evaMvidha-jijJAsAsampUraNakRte sUtrakAreNA'STamI, Atmatulyaparaphala kartRtvarUpA sampadupanyastA etasyAM sampadi zrI paramAtmA vItarAgaH, svatulyaM parabhaktAya phalaM kattuM pratyalo'sti. zrIbhagavAn mahAkRpAsAgaro'sti, bhagavatsatka-stuti-bhakti-svatAdAtmya--svAbhedakartAraM svatulyaM karotyeveti. (6) praznaH-sarvajJatAsarvadarzitArUpapradhAnaguNasyA'kSayasthitidvArA zivAcalAdirUpasiddhigalisthAnarUpapradhAnaphalavanto'rhantobhagavantaH santi na vA ? tathA ca taddurlabhalAbhaprAptyA sadA bhaya-vijetAraH santi vA na vA ? pratyuttaraM = evaMvidhajijJAsAyAH zAntaye navamI, pradhAnaguNAparikSaya-pradhAnaphalAptyabhayanAmikA sampat, sUtrakAreNopanyastA, arthAt sarvajJeSu sarvadaziSu, eva zivAcalAdisthAnasya prAptau satyAmabhayatA sadA sajAghaTIti, iyatInAM sampadA svAminaste'rhanto bhagavantaH kathaM prekSAvatAM stotavyA na syuH ? apitu sadA stotavyA eva tatra kaH prazna: ? athAsya vyAkhyA-tallakSaNaM ca saMhitAdi, yathoktam-"saMhitA ca padaM caiva, padArthaH padavigrahaH / cAlanA pratyavasthAna, vyAkhyA tantrasya SaDvidhA // 1 // " iti, TI0...caityavaMdanasUtrasya vyAkhyAnasya prastAvanA'nantaraM-atha prastutasUtrasya vyAkhyA-tallakSaNAMgAdi-vibhAgakramaM darzayati tathAhi = atha 'asya' caityavaMdanasUtrasya vyAkhyA-vivaraNaM kriyate, 34 Page #87 -------------------------------------------------------------------------- ________________ lalitavisatarA-saTIkA prathamataH, tallakSaNaM-vyAkhyAyA lakSaNamadhunA''rabhyate 'saMhatAdi, tallakSaNaM' vyAkhyAyA lakSaNam (asAdhAraNa-dharmo vA tridoSazUnyam) saMhitAdyanyatamatvaM vyA. lakSaNam. yathoktaM saMhitAdi. (samuditapadAmAdau vidvAn vadediha saMhitAM, tadanu ca padaM tasyaivArtha vadedatha vigraham / nipuNabhaNiti tasyA''kSepaM tathA'sya ca nirNayaM budhajanamatA sUtravyAkhyA bhavediti SaDvidhA / ityatra madhuraM bhaNanIyaM ca geyam) anyatrA'pi evaM bhaNyate tathAhi "padaccheda: padArthoktiH, vigraho vAkyayojanA / AkSepasya samAdhAnaM, vyAkhyAnaM paJcalakSaNam // padaprakRtibhAvazca, vRttibhedena varNyate / padAnAM saMhitA yoniH, saMhitA vA padAzrayA // " iti vAkyapadIye dvitIyakANDe zlo. 58) atha zAstrakAreNa vyAkhyAyA aMgAni kathyanteetadaMgAni tu jijJAsA guruyogo vidhi ityAdIni atrApyuktam-"jijJAsA guruyogo vidhiparatA bodhapariNatiH sthairyam / uktakriyAlpabhavatA, vyAkhyAMgAnIti smyvidH||4||" TI0...ityuddezagranthaH (nAmamAtreNa vastusaMkIrtanamuddezaH) atha zAstrakAraH saMhitAdiSaDvidhAM vyAkhyA, namotthuNaM sUtramadhye 'namotthuNaM arihaMtANaM'-'namo'stvarhadbhyaH' iti vAkyaM gRhItvA saMgamayati. tatra 'namo'stvarhadbhyaH' iti saMhitA, ... TI0...(1)taneti-namotthuNaM sUtre prathamaM tAvat 'namotthuNaM arihaMtANaM-namo'stvahadbhyaH ' iti vAkye saMhitArUpaM prathamaM vyAkhyAlakSaNaM ghaTayati. tathAhi = 'namo'stu' atra visargasaMhitA, 'namo'stvarhadbhyaH' atra svarasaMhitA, ... arhadbhyaH' atra vyaJjanasandhiH, (atra 'ato'ti roruH, si. 1-3-20' / 'avarNasyevarNAdinaidodaral, si. 1-2-7' / 'edItaH padAnte'sya luk, si. 1-2-27' 'ivarNAderasve svare yavaralam, si. 1.2-21' 'tRtIyastRtIyacaturthe, si. 1-2-46' / ityAdisUtrANyupayuktAni, tatrAskhalitapadoccAraNaM saMhiteti paribhASA, paraHsannikarSaH saMhite-pA. 1-4-106 ti vacanAt, 'saMhitaikapade nityA, nityA dhAtUpasargayoH nityA samAse vAkye tu, sA vivakSAmapekSate' / / varNAnAmatizayitaH sannidhiH saMhitA.) padAni tu namaH, astu, arhadbhyaH , . To0...(2) 'namo'stvahaMdbhyaH ' iti vAkye, padarUpaM dvitIyaM vyAkhyAlakSaNaM ghaTayati. 35 Page #88 -------------------------------------------------------------------------- ________________ lalitavistarA-saTIkA 'namaH' naipAtikaM (nipAta-paThitaM) prathamaM padaM, 'astu' iti dvitIyaM padaM kattuM kriyAvAcakaM (AkhyAtika-kriyApadaM), 'arhadbhyaH' caturthI-vibhaktyantaM namoyogAt, vizeSyavAcakaM ityasmin vAkye vINi padAni (arthavAcakAni, vibhaktyantAni ca) . atha 'namo'stvarhadbhyaH' iti vAkye'smin padanayapratipAdyArtharUpaM byAkhyAyAstRtIyaM lakSaNaM ghaTayati-: padArthastu 'nama' iti pUjArtha, pUjA ca dravyabhAvasaGkocaH, tatra karaziraH pAdAdisaMnyAso dravyasaGkocaH, bhAvasaGkocastu vizuddhasya manaso niyoga iti, astviti bhavatu prArthanA'rtho'syeti, Namiti vAkyAlaGkAre, prAkRtazailyA iti cehopanyastaH, 'arhadbhyaH' iti devAdibhyo'tizayapUjAmahantItyarhantastebhyo, namaH zabdayogAccaturthI / - paM0...'prAkRtazailyeti cehopanyasta iti' prAkRtazailyA-prAkRla-granthasvAbhAvyena, 'iti' evaM vAkyAlaGkAratayA 'caH' samuccaye 'iha' sUtre 'upanyastaH' saMskRte vAkyAlaGkAratayA'sya prayogAdarzanAt // . ___TI0...(3) namaskAravAcakasya 'namaH' padasya zaktiH, kozAptavAkyAditaH pUjArUpe viziSTArthe nirUDhA'sti, tathAhi prathamaM tAvat 'namaH' iti padasya sAmAnyajJAnA'nantaraM 'namaH' padasya zaktiH' pUjA'rthe'stIti jJAnaM bhavati, tataH 'namaH' iti padena pUjArthasyopasthitirbhavatyarthAnnamaH padaM pUjArtham, pUjA ca dravyabhAva-saMkocarUpeNa bhedadvayavatI. (1) tatra-dravyabhAvasaMkocarUpaprakAradvayAvacchinnapUjAghaTakadravyasaMkocaM svarUpayati 'karaziraH pAdAdisaMnyAso dravyasaMkocaH' arthAt karapAdamastakAdi-zarIrasatkAvayavAnAM grahaNakampanacalanAdi kriyAM niruddhaya, karadvayaM lalATe niyujya praNAmarUpA'JjalibandhaH, ardhAGagAvanatapraNAmastathA paJcAUgIpraNipAtAdimudrAvi (saM) nyAsaH (samyanyAsaH) dravya-saGakocaH (2) 'bhAvasaGakocastu vizuddhasya manaso niyogaH iti, arthAd, arhadAdiguNeSu vizuddhasya-nirdoSasya paramapavitrasya manaso'ntaH karaNasya-upayogasya niyogaH (praveza:-prItyA praNidhAna-ananyavRttiH) bhAvasaMkoca:-atyantanirmalamanasaH prabhorguNagaNaiH saha viziSTasudRr3harUpatayA bandhanamityarthaH (ittha namutti payaM davvabhAvasaMkocaruva pUyatthaM / karaziramAi dravve, paNihANAi bhave bhAve) dravyabhAvasaMkoca-viSayiNI caturbhaGagI. nirupyate. .(1) dravyasaMkocanamaskAro bhavatu na bhAvasaMkocanamaskAraH, (2) dravyasaGakoco na bhavecca bhAvasaMkoco bhavatu, (3) dravya-saMkoco bhaveccApi bhAvasaMkoco bhavatu, (4) dravya-saMkoca-bhAvasaMkoco-bhayAbhAvaH // atrAntimo bhaGagastu zUnya eva, dvitIya-tRtIyabhaGagAvAdaraNIyau, prathamabhaGagastvanAdaraNIya eva. dravyabhAvasaGakocayormadhye bhAvasaGakoca eva mukhyo'sti, yataH sa eva, aikAntikAtyantika-phalado'sti bhAva saMGakocarahito dravyasaGakocaH pAlakAdivanniSphalaH, tathA'nupayuktasamyagdRSTyAdestu niSphalaH / 36 Page #89 -------------------------------------------------------------------------- ________________ lalita vistarA-saTIkA dravya koca rahito bhAvasaMkocaH, anuttaradevAdeH, glAnAdeH, upayuktasamyagdRSTayA destu saphalo'sti, tathApi dravyasaMkoca bhAvasaMkocasampannasya yA vizuddhirbhavati sA vizuddhiH prAyo dravyasaMkoca ra hitasya kevala - bhAvasaMkocavato na bhavati, dravyabhAvasaMkocarUpanamaskAro yathAvidhi - zironamanAdikriyA niSTho payukta-samyagdRSTayAdiSu ghaTate, zAmbakumAra vadubhayasaMkocaH zreSThaparamamaMgalakAryeva. 'astviti-bhavatu prArthanA'rtho'syeti' astu bhavatu iti dvitIyapadena vivaraNaM kRtvA, kriyApadasyArthaH prArthanA'sti. ( ana vivaraNAdapi zaktigrahaH / vivaraNaM tu tatsamAnArthakapadAntareNa tadarthakathanam / yathA ghaTo'stItyasya kalazo'stIti vivaraNAd ghaTapadasya kala zezavatigrahastathA - astvityasya bhavatu iti vivaraNAt prArthanA'thaM upalabhyate ' atthuti patthaNA' ityAptavAkyAdapi prArthanArtha: / ) 'Na' miti vAkyAlaGakAre, 'namotthuNaM' iti prAkRtavAkyasthitaM 'Na' miti padaM vAkye'laGkArarUpArthaM dyotayati, kiJceha prAkRtazailIdvArA 'Na' miti padasyopanyAsaH kRtaH / 'arhadbhyaH' iti devAdibhiratizayarUpapUjAmarhantItyarhantastebhyo namaH zabdayogAccaturthI, 'surAsurAdibhirnirmitAzokavRkSAdyaSTamahAprAtihAryarUpAM dharmacakrAdyatizayasvarUpAM tribhuvanA'tizAyinIM pUjAmarhantItyarhantastebhyo namaH - namaH zabdayogAccaturthI vibhaktiH. ('zaktArthavaSaD- namaH svasti-svAhA svadhAbhiH si. - 2 - 2 - 68 ebhiryoge nityaM caturthI) caturthIvibhaktyA artha uddezyatvam, tathAcArhaduddezya namaskAro (pUjA) bhavatu iti prArthanA, vidhini* mantraNA mantraNAdhISTa-saMprazna prArthane- si. - 5-4-28, vidhyAdiSu SaTsu sarvapratyayApavAdI saptamI ( vidhyarthaH) paJcamyau (AjJArthaH) prArthanA - me 'namo'stvarhadbhyaH' iti bodhyam) atha 'namostvarhadbhyaH' iti ana padavigraharUpaM lakSaNaM ghaTate vA naveti prazne-: padavigrahastu yAni samAsabhAJji padAni teSAmeva bhavatIti nehocyate, * TI0... ( 4 ) ' namo'stvarhaddbhyaH' iti vAkye padavigraharUpaM vyAkhyAlakSaNaM nAsti, yataH padavigrahastu teSAM padAnAM bhavati, yAni padAni samAsabhAJji bhavanti, atra trINi padAni samAsagatAni na santyataH padavigraharUpaM vyAkhyAlakSaNaM nAstyeva.. cAlanA tu adhikRtAnupapatticodanA, yathA - astviti prArthanA na yujyate tanmAtrAdviSTAsiddheH, TI0... (5) cAlanA = adhikRtasya - prastutasyAnupapattaye ( aghaTanAya) codanA- preraNAprazna-udbhAvanA 'cAlanA' arthAd 'AkSepaH' kathyate yathA 'astitva' ti padapratipAdyo'rthaH prArthanA, na yujyate - yuktiyuktA na bhavati yataH, tanmAtrAt - prArthanAmAtreNeSTaM phalaM na siddhayati.. pratyavasthAnaM = ana pratyavasthAnarUpaM vyAkhyAlakSaNaM SaSThaM ghaTayati-: 37 Page #90 -------------------------------------------------------------------------- ________________ jANitapitA-pATIkA pratyavAyAnaM tu nItinirAsAbaNA-yujyata eka, ityamabaSTasiriti, padayojanAmAtrametad, bhAvArtha tu vakSyAmaH, TI0...(6) pratyavasthAna-samAdhAnaM, tu 'nItitaH' nyAya-yuktitaH (vyavahArapratItirUpanItitaH) 'tannirAsaH' cAlalAyA:-AkSepasya-pUrvapakSIyAnuphpattenirAsa:-nirasanamaryAduttarapakSIyaM samAdhAnaM pratyavasthAnaM jJeyam, yathA 'astu' iti padArthaH prArthanA yujyata eva-yuktiyuktA bhavatyeva yata itthameva-anena. prakAreNaiveSTaM phalaM siddhayati / vyAkhyAlakSaNaM. saMhitAdi-visamakaM 'namotthuNaM arahaMtANaM' iti vAkye phdayojanAmAtrametad bhAvArtha-vivaraNaM tu vakSyAmo'ye kathayiSyAmaH / - atha saMhitAdirUmaM vyAkhyAyA-lakSaNaM pratipAya sAdhyAmA heturUpANyaGagAni prArabhyante-: .. vyAlyAGagAni tu jijJAsAdIni, tavyatirekeNa tavapravRttaH, TI0...vyAkhyAyA agAni hesulpANi jijJAsAdIni bhavanti. yato vijJAsAvImAmabhAve vyAkhyAyAH pravRtterabhAvaH, jijJAsAdisadbhAve vyAkhyApravRttisadbhAvaH, ityanvayavyatirekasahacArajJAnena kAryakAraNabhAvanizcayo bhavatyato vyAkhyAnaviSayaka pravRtti prati jijJAsAdayA paramakAraNamastIti siddham / matha' prAm naisamikI jijJAsodabhavati yataH 'namotthuNaM arahatANa'" ekavidha caityavaMdanAntargatavandanAyAH ko hetuH ? iti 'praznottaradAnAya kathayaMti-: tatra dharma prati mUlabhUtA bandanA, ho...caityavaMdanamavaghaTabalAzravA namavetyuNaM barahatANaM' iti vAkyapaTakanamaskArarUpavandanA, vyavahAranizcayanyasammatasarvajJapraNIta-dharma prati mUbabhUtA vandanA. (vandanaiSA dharma pratyAtmano'grato vadhitu mUlamastrAdi-yuddhabugasvarUpavatA bhagavatAM vandanenAtmakSetre dharmabIjasya vapana, anukUlasAmagrIto bIjato dharmacintA''dirUpANyaMkUrANi, prAdurbhavanti ca zrutA'bhyAsasadAcArarUthazAkhAprazAkhAdiH, svargApavargaprAptirUpapuSpaphalAdiH, prAdurbhavati. tathA ca namaskArakaraNaviSayiNI yogyatA'pi, atizayaladhukarmaNA''tmanaMva prApyate, alpIyasyAtmazuddhirapi -yeSAmAtmanAM jAtA nAsti te, mAramAnaH paramazuddhaparamapadaprApta-paramAtmadazA prAptebhyo bhAvato namana kattuM na zaknuvanti.) atha vyAkhyAmA aGaga heturUpANi jizAsAdIni nirUpayan' prathamaM tAvad 'thayodezaM nirdezaH' iti nyAyena jijJAsA sUkSmekSikayA varNayati-: danA . .. : 38 Page #91 -------------------------------------------------------------------------- ________________ malita -sa-saTIkA kosyArtha iti jAnumicchA jijJAsA sambagalAmAite samyakriyA 'paDhamaM nANaM sabo ko tibananasata, viziSTAmamopAmatimiteyaM-nAsammamvRSTarbhavatIti. labAviyaH, TI0.. (1) atha"asye' ti caityavaMdanasUtrasyAthavA 'namotyuNaM arahalANaM' iti vAkyasya ko'rthaH ? iti jJAnaviSayakecchA, jijJAsA (caityavaMdanAdi-sUtra vizeSyakAryaprakArakajJAnaviSayakecchA, jijJAsA) tathA ca caityavaMdanAdisUkaviSayakavyAkhyAnaM prati 'caityavaMdamAdisUkaviSayakArtha"jJAnaviSayakecchA, jijJAsA, "prathamAMgarUpaM kAraNamasti yataH, tAdRzArthajJAnarUpaM samyagjJAnaM vinA, samyakkriyA na bhavati, 'paDhamaM nANaM tato dayati' vacamAt '(paDhamaM jJAnaM tamo dayA, evaM citthtth| savvasaMjae / annANI kiM kAhI kiMvA nAhI cheapAvagaM ? // 17 // daza vai. 4 ma. gA,-10 hAri. vRttiH, 'paDhamaM nANa' mityAdi, 'prathamamAdI jJAnaM jIvasvarUpasaMrakSaNopAyaphala viSayaM, titaH' tathAvidhajJAnasamanantaraM 'dayA' saMyamastadekAntopAdeyatayA bhAvatastatpravRtteH 'evam' 'anena prakAreNa jJAnapUrvaka kriyApratipattirUpeNa tiSThati' Aste 'sarvasaMyataH' sarvaH pravajitaH, ca punaH ajJAnI' sAdhyopAyaphalaparijJAnavikalaH sa kiM kariSyati ? sarvatrA'ndhatulyatvAt pravRtti-nivRttinimittAbhAvAt, kiM vA kurvan jJAsyati ? 'cheka' nipuNaM hitaM kAlocitaM 'pApakaM vA' ato viparItamiti, tatazca tatkaraNaM bhAvato'karaNameva, samagrenimittAbhAvAt, andha-pradIptapalAyanaghuNAkSarakaraNavat, aMta evAtyanA'pyuktaM 'goyattho avihAro boo gIyarthamisio bhaNioM' ityAdi, ato jJAnA'bhyAsaH kAryaH / evaM tAvat kSAyopazamikaM jJAnamAzrityoktam.) pUrvoktAmamabasnAnusAreNa prAtyAjJAnarUpakAraNaM tato dayA-samyakriyArUpaM kArya sthitamarthAt sammakriyAkArya prati sampanjAnaM kAraNamiti-anvayavyatirekAbhyAM kAryakAraNabhAko viniscitaH, tathA caitasyA jijJAsAyA utthAne votpattI viziSTa-jJAnAvaraNIyAdiviSayakakSayakSayopazamAdi, 'nimittamasti, amheiyomAdeyatasvaviSayakabuddhijanakastavAvidhajJAnAvaraNAdi-karma-sAkkSayo pazamAdi bhavati. viziSTakSayakSayopazamAdisattAyAmeva niruktavijJAsAsattA, yaH sampagvRSTi rnAsti, tasya niruktajijJAsAyAsambhavaH, samyagdRSTereva tAdRza-jijJAsodbhava iti zAstravettAro nirUpayanti. atha cyAkhyAnasmA dvitIyamahagaM guruyoganAmakaM darzayati-: tathA 'gurugA yathArthAbhidhAnena svaparatantravidA parahitaniratena parAzayavedinA sambaka 'sambandhaH, etahiyarvapAhiparvayatidheH, sadhAlyAnamapi avyAkhyAnameva, amakyAsparzanIyanyAyanAnakasametaditi parimAvanoyaM, 10... etadviparyayetyAdi' IdRzaguNaviparItAd guro viparyayasiddha: avyAkhyAna siddhaH, etabhAvanArthamAha-saGkhyAsamAnamityAdi' abhakSyAsparzamIyamyAneti' bhakSyamapi gomAMsAdi kustitatvAdabhakSyaM tavAmarzanImiti caNDAlAdi, kasyacit kutsitasvAdasparzanIyaM tena nyAyo-dRSTAntastena, 39 Page #92 -------------------------------------------------------------------------- ________________ lalitavistarA-saTIkA TI0...(2) yathA jijJAsakA vyAkhyAnasya prathamamaGaga-kAraNamasti, tathA vyAkhyAnasya dvitIyamaGagaM-guruyogAkhyaM vivecayati = guruNA-yathArthAbhidhAnena (yathArtha-vItarAgavacanAnusAritvenA--bhidhAnaM-kathanaM yasya sa tenAthavA yathArtha-dharmopadezakatvena, ajJAnAndhakAranivArakatvena gurora bhidhAnaM nAma yasya tena) tattvanirUpakeNa na tu mUkagItArthena tadAzritAgItArthena vA svatantra .ca pastantraM vettIti, svaparatantravit-tena svaparatantravidA, parizramamagaNayatA, parahitaniratena = pareSAM sattvAnAM hite parAyaNena, bAlAdidazAjJAyakena parAzayavedinA-pareSAmabhiprAya vettIti, tena, etAdRzavipreSaNacatuSTayasampannena guruNA saha paramazuzrUSAvadbhAvena samyak-satyasampUrNa hArdikasambandho guruyogaH kathyate. vastutastu vyAkhyAnarUpakArya prati guruyogaH paramakAraNamasti, yato guruyogasya sattAyAM vyAkhyAnasattA'sti, yatastasyeSTa phaladatvena vyAkhyAnaM sadvyAkhyAnam, guruyogasyA'sattve, tadvyAkhyAnaM vyAkhyAnaM na, parantu viparItavyAkhyAnaM yato'narthaphaladam / evaM ca guruguNasampannaguruyogarUpasya vyAkhyAMgasya viparItatve, vyAkhyAne viparItatvaM bhavati. arthAt kuguruyogajanitaM vyAkhyAnaM mithyAvyAkhyAnatvenAvyAkhyAnamathavA tAdRzaguruyoganirapekSaM svataMtraM svamatikalpitaM vyAkhyAnamapyavyAkhyAnaM yato bhAvipariNAmo'tidAruNo bhavatIti, guruyogavinAkRtaM vyAkhyAnamavyAkhyAnaM kathaM ? tatra nyAyodRSTAnto darzyate, nyAyaH-yathA gomAMsAde: bhakSyatve (jiha vAmukha-rasanendriya-daMtAdinA bhakSyatve) sati balavadaniSTAnubandhitvena kutsitatvAt (atrApi mokSamArgabAdhakatvena) abhakSyatvaM siddham, evamasparzanIyajAtiviziSTacaNDAlAdeH (antyajAdeH) sparzanIyatve'pi-aihikAnarthaphaladAyitvenAsparzanIyatvam, tathA'trApi mokSamArgabAdhakatvena guruyogarahitaM vyAkhyAnamavyAkhyAnamanarthaphalatvena vijJeyamiti...... ....... (1-'maMgalaM -saphalaM ziSTAcAra-viSayatvA' ttatra-zyenenA'bhicaran yajeteti vedavacanena zatrunAzAya * zyenayAgo vihitaH, ziSTAcAraviSayatvaM tatrA'sti parantu saphalatva-sAdhyaM nAsti, arthAt saphalatvarUpa-sAdhyAbhAvavati zyenayAge, ziSTAcAraviSayatvarUpaheto vRttitvena sa hetu rvyabhicArI kathyate, tadvyabhicAradoSanivRttaye hetAvavigotatvaM nivezya, tatA'vi. gItatvaM balavadaniSTAnanubandhitvam jJeyaM, balavato'niSTasyAjanakaM, avigItatvamityarthaH, avigIto yaH ziSTapuruSANAmAcArastasya viSayatvaM-avigItaziSTAcAraviSayatvarUpo hetuH zyenayAge nAsti. yaH puruSaH zatruhananAya zyenayAgaM karoti. tasya sa zatrumriyata eva parantu zyenayAgasya kartA puruSaH paraloke narakagatiM yAti dhruvaM, abhicArayAgasya kartuH kArayituzca prAyazcitaM kattuM mupadezo'sti, ataH sa zyenayAgaviSayaka: ziSTapuruSAcAra: balavadaniSTasyA'janako nAsti, parantu narakarUpabalavadaniSTrasya janako'styeva, zyenayAge saphalatvarUpasAdhyAbhAvaprayuktAvigIta-ziSTAcAra-viSayatvarUpahetorabhAvo'sti, ato hetau vyabhicArI nAsti, anetyaM bodhyaM, vede zyenayAgasya karaNIyatve'pi balavadaniSTAnu 10 . Page #93 -------------------------------------------------------------------------- ________________ malitavistarA-saTIkA bandhitvahetunAzakaraNIyameva viziSTaziSTaH, tathA madhuviSa-sampRktAnnabhojanAdI balavadaniSTAnuba. ndhitvajJAnena cikIrSA notpadyate'taH, pravRtti na bhavati. balavadaniSTAnubandhitvajJAnena madhuviSasampana ktAnnabhojanAdikamabhakSyaM bhavati. 'na kalaja bhakSayet' ityatra 'zUlyaM mAMsaM kalaja' iti kecit, viSadigdhabANAhatamRgamAMsaM kalajamityanye, palANDuH (raktalazunaM) kalajamitipare, muktAvalyA-nanu na kalaja bhakSayedityana vidhyarthe kathaM nAryAnvayaH ? iSTasAdhanatvAbhAvasya kRtisAdhyatvAbhAvasya ca bodhayitumazakyatvAditi ced na tatra bAdhAdiSTasAdhanatvaM kRtisAdhyatvaM ca na vidhyarthaH kintu balavadaniSTAnanubandhitvamAnaM tadabhAvazca naJA bodhyate'rthAt kalaJjabhakSaNaM balavadaniSTAnanubandhitvAbhAvavad balavadaniSTAnubandhitvena kalajo'bhakSyo bhavati ataH kalaja-bhakSaNa-tyAgo vidheyaH, / (agamyA-(parastrI-AdirUpAgamyA) gamanaM narakarUpabalavadaniSTasAdhanatvena niSiddhaM, naraka sAdhanatvena gamyatve'pi, agamyA kathyate, tato'gamyAgamanaM niSiddhaM, surApAnamapyaniSTAnubandhitvena peyatvepyapeyamucyate'rthAd yad, aniSTAnubandhitvaviziSTaM tanniSedhyatvena niSiddhaM sarvatreti.) atha vyAkhyAnasya tRtIyaM kAraNarUpamaGagaM vidhiparatAnAmakaM kathayati-: tathA vidhiparatA-maNDaliniSadyAkSAdau prayatno, jyeSThakramAnupAlanaM, ucitAsanakriyA, sarvathA vikSepasaMtyAgaH, upayogapradhAnateti zravaNavidhiH, heturayaM kalyANaparamparAyAH, ato hi niyamataH samyagjJAnaM, nA pAya upeyavyabhicArI, tabhAvAnupapatteriti, paM0tabhAvAnupapatteriti' upeye vyabhicAriNa upAyasya upAyatvaM nopapadyata iti bhAvaH / / TI0..(3) yathA jijJAsAguruyogI vyAkhyAnasyAMgabhUto tathA vidhiparateti tRtIyamaGagaMkAraNaM vyAkhyAyA darzyate. vidhiparatA = zrAvakasAdhudharmAnuSThAnagatasarvavidhiSu parAyaNatA = sAdhudharmagatAhAragrahaNe cAritraguNe sthiratArthamanekagranthadarzita-kriyAkaraNe yathAvidhikaraNe sAnandA sotsAhA sajjatA, vidhiparatAM SoDhA varNayati-: . . (1) maNDali-niSadyA'kSAdI prayatno = sUtratadarthabhojanakAlA''vazyakasvAdhyAyasaMstArakAkhyAH saptamaNDalyastakAcAmAmlaM kRtvA pravezaH kriyate / sabhArUpo'rtho dvitIyaH, niSadyA-AsanamakSaH sthApanAcAryaH, ityAdi-vidhau prakarSeNa yatnaH / (sabhAsthito niSadyAdvayavidhAtA) (2) jyeSThakramAnupAlanam = jyeSThAnAM-ratnAdhikAnAM (AcAryopAdhyAyapravartakasthaviragaNAvacchedakAdInAM) karmakSayArtha kramazaH kRtikarmAderanupAlanam (laghubhijyeSThA vandanIyAH, upasthApanA'nantaraM zramaNaparyAyo jJeyaH sAdhvIbhiH sarva-sAdhavo vandyAH) Page #94 -------------------------------------------------------------------------- ________________ lacitavistarA-saTIkA (3) urjitAsanakriyA = samoccAsanavarjanenocitA-samopayogaH, arthAd guroH sakAzAt samoccAsanaH upavezanAdityAgaH, guroH sadRzAni tathAdhika mUlyAni vastrANi tmAjyAnyanyathA doSasadbhAvaH / (4) sarvathA vikSepasaMtyAgaH = sarvaprakAreNa vikathAnindAdirUpa vikSepasaMtyAgaH, arthAd rAjadezastrIbhojanarUpAzcatasro vikathAstyAjyA:, yataH, anarthadaNDarUpAstathA nirarthaka vArtAlApo'pi pramAdaprakAratvAtsaMsAravardhakaH, nirarthakakhedajanako'sti, paraparivAdo'pi pariharaNIyaH sarvathA / (5) upayogapradhAnateti zravaNavidhiH = sarvavidhiSUpayogasya ( jJAnadarzanarUpabodhavyApArarUpasyArthavA praNidhAnasya - dhyAnasya ) pradhAnatA jJeyA yataste vidhayo bhAvarUpA bhavanti, anyathA dravyarUpAH, 'iti' tasmAt kAraNAt sUtrArthaM tadubhayazravaNavidhI, upayoga pradhAnatA kartavyA. (6) ayaM - zravaNAdividhiH kalyANaparamparAyA- maMgalaparamparAyA heturasti, ato hi-vidhiparatayA nizcayena-niyamataH samyagjJAnaM, 'nA pAya upeyavyabhicArI' upAyaH (kArya niSpAdakAsAdhAraNakAraNaM) upeyasya (sAdhyarUpakAryasya - phalasya ) vyabhicArI ( phale birodhI - avisaMvAdI) na hi bhavati / yadi sAdhanaM sAdhyasAdhakaM na bhavettadA phalopadhAyakatvarUpopAyatA, upAye samyaktayA na ghaTete ti. 'tadbhAvAnupapatteriti ' - vidhirUpasamyakkriyayA samyagjJAnasAdhyakAnumiti rbhavati, tathAhi = ayamAtmA, samyagjJAnavAn, samyakkriyAvattvAd, yatra yatra samyakkriyA tatra tatra samyagjJAnaM, yatra yatra jJAnAbhAvastatra tatra samyakkriyA'bhAvaH ityAkAraka - niyatAnvayavyatireka sahacAra jJAnajJApita samyag jJAnanirUpitA vyAptiH (saddhetusvarUpasmA) tathA ca hetvadhikara NavRtyatyantAbhAvapratiyogisAdhya sAmAnAdhikaraNyaM, vyA. la. attetthaM samanvayaH, samyakkriyA'dhikaraNe ( samyakkriyAvatyAtmani ) vartamAno ya udAsInaghaTAdyabhAvaH ( samyagjJAnabhAvo dhattuM na zakyate, tatra samyagjJAnasya sattvAt ) pratiyogI (auratvaH sa pratiyogI) udAsInaSaTAdi:, tadapratiyogi samyak jJAnarUpasAdhyaM, tatsAmAnAdhikaraNyaM samyakkriyArUpa hetAvastIti lakSaNasaGagatiH ( upAya: - samyakkriyAvattvarUpahetuH, na samyagjJAnarUpasAdhyavyabhicAra ( sAhacarya - sAmAnAdhikaraNyAbhAva) vAn kintu sAdhyasahacaraH - sAdhya sAmAnAdhikaraNo hetu:, tathA ca hetuvyApakasAdhya sAmAdhikaraNyarUpavyAptisvarUpavAn hetu:, sAdhyAbhAvavadvRttitvarUpavyabhicArAbhAvarUpavyAptisvarUpavAn hetu rvA / samyakkriyA niSThavyAptijJAnaM prati niyatAnvayavyatirekasahacAra jJAnaM kAraNaM, tathA vyabhicArajJAnAbhAvaH kAraNaM, yadi vyabhicArajJAnarUpapratibandhakaH syAt tarhi samyakkriyAniSThahetusvarUparUpavyAptijJAnAnupapate naM caH tathA'tra, samyakkriyAvatyAtmani, samyakkriyA'stu, samyag jJAnaM mA'stu ityaprayojaka zaGakAyAH prasaktAyAM yadi tatra samyam jJAnaM na syAt tarhi samyakkriyA'pi na syAditi tarkaH prayoktavyaH yataH kAryakAraNabhAvabhaGagaprasaGagalakSaNena tarkeNa niruktavyabhicArazaGakA nivarttate iti nyAyamArgaH zrayaNIyaH // 42. Page #95 -------------------------------------------------------------------------- ________________ lalitavistarA-saTIkA (avamAmA, samyagjJAnavAn, tAdRzasamyakriyAvattvAt, satyeva samyagjJAnavattve samyanivAraka syopapatteH, asati samyagjJAnavattve samyakriyAvattvasyAnupapatteH nizcitA'nyathAnupapattilakSaNo hetuH, satyeva sAdhye hetorupapattistathopapattiH; asati sAdhye hetoranupapattirevAnyathA'nupapattiH). atha vyAkhyAnasya caturthamaGagarUpaM kAraNaM bodhapariNatinAmakaM vyAkhyAti-:".. tathA bodhapariNatiH-samyag zAlasthiratA, rahitA kutarkayomeSa, saMvRtatvAdhArAptikalpA muktA mArgAmusAritamA, tantrayuktipradhAnA, stokAyAmapyasyAM na viparyavo bhavati, manAbhogamAtraM, sAdhyavyAdhikalpaM tu tad, vaidyavizeSaparijJAnAditi, __.. paM0...'vaidyavizeSaparijJAnAditi' vaidyavizeSa iva parijJAnaM tasmAd ayamana bhAvo-yamA vaidyavizeSAt sAdhyavyAdhinivarttate tathA parijhAnAdanAbhogamAvamiti, TI0...(4) yathA jijJAsAguruyogavidhiparatAkhyAni vyAkhyAnasyAMgAni tathA bodhapariNati rvyAkhyAnasyAMgaM kAraNamasti, bodhapariNati paricAyayati. . (1) 'samyagjJAnasthiratA' = samyamjJAne sthiratA-manovacaHkAyavyApAragatavyAkulatAbA mabhAva: (rAgadveSAdyupazamaH, heyopAdeyopekSaNIyAditattvanizcayaH) (2) 'rahitA kutarkayogena' = sA bodhapariNatiH-kutsitatakarUpakutarkasya (boharogaH zamApAya: zraddhAbhaGago'bhimAnakRt, kutarkazcetaso vyaktaM bhAvazavaranekadhA) yogaH-sambandhastena rahitAabhAvavatI. ........ . . (3) bodhapariNatiH = 'saMvRtastnAdhArAptikalpA' saMvRtta:-anudghATitaH ralaa (nuSThAnabuddhirUparatna) syAdhArabhUtakaraNDakastatprAptitulyA. yathA kazcit saMvRtaratnAdhArakaraNDakaM prAptavAn, tapA'pi tadantargataratnAdivastu, samastItyajAnannasti, tadapi yadA sa zAsyati tadA tatphalaM nizcayataH tameva prApsyati, sa yadi tadrakSiSyati / . (4) 'yuktA mArgAnusAritayA' nItisahitA samyagdarzana jJAnacAritrarUpamokSamArgAdike niratidhArapravRttirUpamArgAnusAritayA saha sasambandhA bodhprinntiH| (5) 'tantrayuktipradhAnA' tantraM (zAstraM) ca yuktizca tantrayuktI, yatra pradhAne sA tantrayuktipradhAnA bodhapariNatiH / (6) 'stokAyAmapyasyAM na viparyayo bhavati' asyAM viziSTAyAM bodhapariNatI stokAyAM-svalpAyaryA (svalpapadArthA'vagAhitvena) api (madhikapadArthAvagAhitve tu kaH prazno 'pi' zabdArthaH) 'na viparyayo bhavati' (viparItaikakoTiniSTaGakanaM viparyayaH, yathA zuktikAyAmidaM rajatamiti. pratyakSAnumAnA-.. diviparyayaH, mithyAjJAnaM viparyayaH, viparyayoM nAma bhramaH) 'anAbhogamAnaM' kevalazeSapadArthaviSayaka-jJAnAbhAvaH, 'sAdhyavyAdhikalpaM' = avaziSTapadArthaviSayakAjJAnaM tu sAdhya-nAzyarogasamAnaM vartate tathA'pi vaidyavizeSatassarogo nazyati tathA tannazyatyeveti. Page #96 -------------------------------------------------------------------------- ________________ lalitavistarA-saTIkA 'vaidyavizeSaparijJAnAditi' arthAdavaziSTAzeSapadArthaviSayakaparijJAnarUpavaidyavizeSataH, anAbhoganAmakaH sAdhyavyAdhiravazyameva plaayte.|| atha vyAkhyAnasya paJcamaM kAraNarUpamaGagaM sthairya vizleSayati-: - yathA jijJAsAdIni catvAryaGagAni vyAkhyAnasya santi tathA paJcamamaGgaM sthairyanAmakamasti-: tathA svayaM -zAnadvaryanutsekaH, tavajJAnupahasanaM, vivAvaparityAgaH, ajJabuddhibhedAkAraNaM, prajJApanIye niyogaH, saMyamapAtratA nAma bahumatA guNajJAnAM vigrahavatI zamazrIH svAzrayo bhAvasampadAmiti, paM0...tadajJAnupasahanamiti' svayaMjJAtajJa yAnabhijJAnupahasanaM 'vivAdaparityAgaH' tadanabhijJa : saheti gamyate 'ajabuddhibhedAkaraNamiti' samyakcaityavaMdanAdyajAnatAM tatrApravRttipariNAmAnApAdanaM 'prajJApanIye niyoga' iti prajJApanIyameva samyakkaraNe niyukta iti, TI0...(5) = (1) jJAnarUpasamRddhi-sampattegaurava-abhimAnAbhAvaH, (2) tadajJAnupahasanaM = svato jJAtA ye jJeyAH padAstAnajAnata:-tadanabhijJAn prati hasanAbhAvaH, . (3) vivAdaparityAgaH = tattatpadArthA'nabhijJaiH saha vivAdasya paritastyAgaH (labdhyAdyArthinA tu syAd duHsthitena mahAtmanA, chalajAti-pradhAno yaH sa vivAdaH smRtaH) (4) ajJabuddhibhedA'karaNamiti = ajJAninAM janAnAM kriyAyAM buddhe bheMda:-pRthak karaNaM varjanIyaM, ajJavijJayo maMdhye buddhe ryadantaraM-bhedo'jJAninAmagre na kartavyaH (5) prajJApanIye niyogaH = prajJApanAyA yogya-pAtrarUpaziSyaM prati zAstrA'bhyAsaviSaye vidhi-preraNA yojanAdikaM kartavyaM, yataH sadguruH pAtraziSyameva samyakriyAyAM niyukte iti, (6) saMyamapAtratA nAma bahumatA guNajJAnAM vigrahavatI zamazrIH = saMyamapAtratAyA eSo'rtho bhavati yathA mUrtimatI zAntarasasarasopazamalakSmIH, guNajJAnAM bahumAnaviSayA, saMyamapAtratA kathyate, sA sthairyeNa prApyate iti. (7) svAzrayo bhAvasampadAmiti = etatsthairya, bhAvarUpasampadAkSAyopazamikAdibhAvanAmakasampattInAM svagRhaM kathyate. atha vyAkhyAnasya SaSThamaGagabhUtakAraNaM uktakriyeti nAmakaM kathyate-: tathoktasya-vijJAtasya tatatkAlayoginaH, tadAsevanasamaye tathopayogapUrva zaktitastathAkriyA, nauSadhajJAnamAtrAdArogyaM kriyopayogyeva tat, na ceyaM yAdRcchiko zastA, pratyapAyasambhavAditi, paM0...'uktasyetyAdi' uktasya-vacanAdiSTasya caityavaMdanAde:, tadeva viziSTi 'vijJAtasya' baca Page #97 -------------------------------------------------------------------------- ________________ malitavistarA-saTIkA nAnusAreNeva vinizcitaviSayavibhAgasya 'tattatkAlayoginaH tena tena-civarUpeNa kAlena tadavasaralakSaNena sambandhabataH, ityamuktaM vizeSaNaM, kriyAM vizeSayannAha'tadAsevanasamaye' tasyoktasya karaNakAle, 'tathopayogapUrva' bhAsevyamAnAnurUpa upayogaH pUrvo-hetuna tayayA bhavati, 'zaktitaH' svazaktimapekSya tadanatikrameNApi 'tathAkiyA' uktAnurUpaprakAravAn vyApAraH, Aha-kimuktakriyayA ? vyAkhyAnaphalabhUtAd uktajJAnAdeveSTaphalasiddhisambhavAdityAzaGakyAha-'na' navauSadhajJAnamAtrAt-kriyArahitAdISadhajJAnAt kevalAd bhArogyaM-rogAbhAvaH, kuta ityAha-'kriyopayogyeva tad' yataH kriyAyAM-cikitsAlakSaNAyAmupayujyate upakurute, tacchIlaM ca yatathA, nArogyopayogAvadapItyevakArArthaH, tad-ityauSadhajJAnamAvaM, kriyAyA evArogyopayogAt / tahi kriyevopAdeyA na jJAnamityAzaGkayAha---'na ceyamityAdi' naca-naiva iyaM vaMdanAdikriyA yAdRzI tAdRzI yathA tathA kRtA zastA-iSTasAdhikA matA, kintu ? jJAnapUnikaiba sastA bhavatIti / / TI0...(6)nAnAprakArAvacchinnena caityavaMdanAdyavasaralakSaNakAlena sambandhavataH, vacanAnusAreNaiva vinizcitavibhAgasya, pUrvoktavizeSaNaviziSTasya, uktasya-vacanAdicchAviSayabhUtasya caityavaMdanAdirUpavizeSasya, tasyoktarUpacaityavaMdanAdeH karaNakAle, ArAdhyamAnAnurUpopayogarUpahetujanyaH, zaktimapekSya-zaktimanatikramya, vacanAnukUla-caityavaMdanAdiprakArabhedavAn-kriyAvyApAraH 'uktakriyA' nanu vyAkhyAnaphalabhUtasyoktasya-vacanAdiSTasya caityavaMdanAde niAdeveSTaphalasiddhiriti cet, 'nauSadhajJAnamAtrAt' (kriyAviyutajJAnasyAnupAdeyatvAt) navauSadhajJAnamAtrAt-kriyArahitAdauSadhajJAnAt kevalAdArogyaM-rogAbhAvaH, kevala kriyA'bhAvapUrvakoSaviSayakajJAnajanyo rogAbhAvo na parantu rogasadbhAva eva, yato vyAdhipratikAracikitsAlakSaNa-kriyA prati, upayoga-upakArakArakaM, auSadhajJAnamAtra nArogyopayogavadapItyevakArArthaH, ArogyaM prati nirukta-kriyAyA evopayogo bhavati. kriyAM prati auSadhajJAnamAtramupayogi bhavati.. arthAdauSadhajJAnapUrvakaniruktakriyobhayata ArogyaphalaM bhavati. . nanu tahi kriyevopAdeyA'stu na jJAnamupAdeyamiti cet, naiveyaM, caityavaMdanAdisakalA kriyA yAdRcchikI (svamatipravRtte bhavAGagatvAt) yAdRzI tAdRzI yathA tathA kRtA zastA = iSTasAdhikA matA kintu ? jJAnapUvikaiva zastA bhavatIti, arthAccaityavaMdanAdisakalAkriyA, vacananirapekSajJAnazUnyabhAvopayogarahitA yAdRcchikI kriyA, niSphalA bhavati, yato narakAdidurgatirUpapratyapAyakArikA bhavatIti. . yA karmarUparogANAM cikitsA, sarvajJarUpabhAvavaidyasya zAlArUpajanazAsane bhUtakAle'bhUta, bhavati ca bhaviSyati, vastutastu te puNyavanto'bhUvan, bhavanti ca bhaviSyanti. yato vItarAgavacanAjJAM jJAtvApratipadya, kriyAyAM muktvA karmarogarahitatvarUpArogyavanto'bhUvan, bhavanti, bhaviSyanti ca, yeSAM bhagavadAjJAjJAnamasti, parantu AjJAbhyAsarUpArAdhanA nAsti teSAM kathaM kamarogAn-muktirbhavet ? mAtra 45 Page #98 -------------------------------------------------------------------------- ________________ malitavistarA-saTIkA -zuSkajJAnaM na muktiM nayati, parantu kriyAsahacaritaM jJAnaM vA jJAnavyAptimatI kriyA maktimaMdiraM netuM samarthA. tasmAd bho bho jJAnimaH ! pramAdamavadhUya samyakriyAyAM prayatnavanto bhavanto bhavantu nirantaram / atha vyAkhyAnasya saptamamaGagarUpakAraNaM 'alpabhavate' ti nAmaka nirvakti-: tathA alpabhavatA-vyAlyAMgaM pradIrghatarasaMsAriNastattvajJAnAyogAt, tatrAlpaH-pudgalaparAva dArato bhavaH-saMsAro yasya tadbhAvaH alpabhavatA, nahi dIrghadaurgatyabhAka, cintAmaNi'ratnAvAptihetuH, evameva nAnekapudgalaparAvartabhAjo vyAlyAMgamiti samayasAravidaH, ataH sAkalyata eteSAM vyAkhyAsiddhiH, tasyAH samyagjJAnahetutvAditi sUkSmadhiyA locanIya metat, 60...'cintAmaNiratnAvAptiheturiti cinta maNireva ratnaM maNijAtipradhAnatvAccintAmaNiratna, pRthag vA cintAmaNiratne, tasya tayorvA'vAptihetuH, abhAgya iti kRtvA / TI0...(7) yathA jijJAsAdIni vyAkhyAnasyAGagarUpa-kAraNAni santi tathA 'alpabhavatA' vyAkhyAGamamasti, arthAt saMsAraparimiti AkhyAnasya kAraNamasti yataH pradIrghatarasaMsAriNaH = aparimita-anaMtajanmAdiprapaMcasaMsAravatastattvajJAnAyogo'sti, tattvajJAnaM pratyanalpAnanta-bhavatI, pratibandhikA, tattvajJAnajanikAlpabhavatA, vyAkhyAkAraNam, * tana-alpabhavatAvAkyaghaTako'lpa:parimitaH, pudgalaparAvartAt (SaDarA militvA-ekotsarpiNI), tathA SaDarA militvA viparItakrameNA'vasarpiNyekA, dvAdazA'rA militvaikaM kAlacakraM, anantakAlacakra-pramANa ekaH pudgalaparAvarto bhavati, tasmAt) ArataH (arANAM samudAyarUpapudgalaparAvartAt) alpaH-(nyUna:-parimitaH)saMsAro yasya so'lpabhavaH, tasya bhAvo'lpabhavatA, (zabdapravRttinimittaM bhAvaH 'samAsakRttaddhitAttu sambandhe' iti vacanAt, samAsAt sambandhe bhAvapratyayaH alpabhavatetyanA'lpasaMsAra-sambandho, bhAvapratyArthaH) gharamapudgalaparAvartAnta-viziSTakAlaH, alpabhavatetyucyate. dIrghakAlInadaunatyaM (durgatatva-daurbhAgyadAridryaM) bhajate iti, dIrghadaurgatyabhAk, cintAmaNinAmakaratnaprAptikArako na bhavati, anena prakAreNaikapudgalaparAvartAdhikAnekapudgalaparAvartarUpasaMsAra-bhavAdiprapaMca-viziSTa-saMsAriNo vyAkhyAyA aGagarUpakAraNaM na bhavantIti zAstrarahasyavedino vadantIti / ata evAlpabhavina:-zuklapAkSikA:-AsannabhavyA-laghukamiNo jIvA tattvajJAnarUpabhAvacintAmaNiratnaM labhante (jo jo kIrIyAvAi so niyatA sukkapakhiyA aMto puggala parIyaTTasu sijjhaI-(dazA zru. cU.) anyathA abhavyA-dUrabhavyA-bhavAbhinandina:-kadAgrahiNa:-jinagurvAdigADhAzAtanAkAriNaH svapne'pi tattvajJAna cintAmaNi na labhante. tattvajJAnAbhAvena vyAkhyAnAnadhikAraH / 46 Page #99 -------------------------------------------------------------------------- ________________ lalitavistarA-saTIkA avainaM viSayamupasaMharannAhaataH sAkalyata eteSAM vyAlyAsiddhiH, tasyAH samyagjJAnahetutvAditi sUkSmadhiyA''locanIyametat / ___TI0...ataH-asmAtkAraNAdeteSAM-jijJAsAdInAM saptAGagAnAM sAkalyataH sAmastyataH arthAt samasta-jijJAsA-guruyoga-vidhiparatA-bodhapariNati-stharya-uktakriyA-alpabhavatArUpANAM saptAnAM sAmastyena vyAkhyAsiddhiH (daNDacakrAdinyAyena jijJAsAdi-saptAGagAnAM militAnAMsamuditAnAmeva vyAkhyAnaM prati kAraNatA, na tu tRNA'raNimaNinyAyena pratyeka kAraNateti bodhyam ) yataH sakalAGagI vyAkhyAsiddhiH, sA vyAkhyAsiddhiH samyagjJAnasya heturasti iti suukssmbuddhidvaaraa'locniiymetditi| athA'stu padasyArtharUpAM prArthanAM prauDhatayA parAmRzati-: tatra 'namo'stvahadbhyaH ityatrAstu-bhavatvityAdau prArthanopanyAsena durApo bhAvanamaskAra, tattvadharmatvAd, ata itthaM bIjAdhAnasAdhya iti jJApanArtha, uktaM ca-... "vidhinoptAdyathA bIjAda rAyudayaH kramAt / phalasiddhistathA dharmabIjAdapi vidurbudhAH // 1 // vapanaM dharmabIjasya, satprazaMsAdi tadgatam / taccintAdhaGka rAdi syAtphalasiddhistu nirvRtiH // 2 // " . paM0...'vapana' mityAdizlokaH, vapanaM-nikSepaNaM, dhammasya-zrutacAritrarUpasya, bIjaM phalaniSpattiheta. dhammabIjaM tasyAtmakSetra iti gamyaM, ki tadityAha-'satprazaMsAdi' sat saMzuddha, taccetthaMlakSaNaM-"upAdeyadhiyA'tyataM, saMjJAviSkambhaNAnvitam / phalAbhisandhirahitaM, saMzuddha hyetadIdRzam // 1 // " prazaMsAdi-varNavAdakuzalacittocitakRtyakaraNalakSaNaM, tadgataM, 'taccintAdi' tasya dharmasya cintA-abhilASaH, AdizabdAt sacchu tyAdi, vakSyamANam, akUra di -aGka, rasarakANDAdi, vakSyamANameva 'phalasiddhistu nivaM tiriti' pratItArthameva. TI0....tatra namotthuNasUtraghaTaka 'namo'stvahadbhyaH ' iti vAkyaghaTaka 'astu iti vivaraNAt bhavatvityAdipadavyAkhyAnAvasare'stupadArthaH prArthanArUpaH kRtaH, tatprArthanopanyAsena-'namo'stvarhadbhyaH' ityAkArakabhAvanamaskAralAbharUpa-phalabadAzaMsArUpaprArthanopanyAsena-vAkyaprayogeNa hetunA, durApaHdurlabho bhAvanamaskAro ("atyutti patthaNA dullaho u ukkosa bhaavnmukkaaro| labbhai bIyAhANAiyaM AsaMsAi taM nubhve"||1||) yatastattvadharmo'sti / tathA ca bhAvanamaskArasya durlabhatvena bhAvanamaskAraviSayakaprArthanA'sti, yadi sa bhAvanamaskAro'prApyazcettadA bhAvanamaskAraviSayakaprArthanA niSphalA bhavedata.eva bhAvanamaskAro durlabho'styato bhAvanamaskAraviSayakaprArthanA saphalA'sti. pUrvakathitA. :47 Page #100 -------------------------------------------------------------------------- ________________ lalitavistarA-saTIkA pati-: . zaMsArUpaprArthanArUpabIjavapanadvArA bhAvanamaskArasAdhyasiddhirbhavatIti jJApanArtha prArthanopanyAsaH kRtaH, evaM ca bhAvanamaskArarUpatattvadharmalAbhakArya prati 'namo'stvahadbhyaH' ityAkArakAsArUpaprArthanA, bIjavapanarUpakAraNamastyevaM kAryakAraNabhAvo jJeyaH / atra 'namo'stvahaMdbhyaH' iti padena bhAvanamaskArasya prArthanAdvArA bhAvanamaskAra-lAbhakAmanA darzitA, 'bhAvanamaskAramahaM karomIti mithyA'bhimAnitA na kRtA, tathA ca tattvadharmarUpa-mahAdurlabhabhAvanamaskAra-viSayA'bhilASa eva bhAvadharmabIjavapanamastIti sUcitam / uktaM ca yathA vidhinIptAd bIjAt kramAdaka,rAderudayastathA dharmabIjAdapi phala-siddhiH, iti budhA viduH||1|| "atyantaM yathAsyAttathopAdeyamiti buDhyA gRhItaM, mAhArAdi-saMzA-nirodhAnvitaM phalakAmanArahitaM dharmabIjaM prazaMsAdi sat saMzuddhamucyate / " atha kramapUrvakamaGakurAdisthAnaM nirUpayati-:. cintAsat-zrutyanuSThAnaM, devamAnuSasampadaH / krameNAGka ra-sat-kANDamAlapuSpasamA matAH // 3 // phalaM pradhAnamevAhAnupAGigakamityapi / palAlAdiparityAgAt-kRSau dhAnyAptivad budhAH // 4 // ata eva ca manyante, tasvabhAvita-buddhayaH / mokSamArga-kriyAmekA, paryantaphaladAyinIn // 5 // ityAdi paM0...'phalamityAdizmokaH' phalaM-sAdhyaM, kiM tadityAha-pradhAnameva' jyeSThameva, phalamiti punaH sambadhyate, tata: pradhAnameva phalaM phalamAhuH, avadhAraNaphalamAha-'nAnuSaGigakamityapi' nopasarjanabhavamapIti, dRSTAntamAha-'palAlAdi-parityAgAt' palAlapuSpa parityajya, 'kRSI' kaNe, dhAnyAptimiva 'budhAH' sudhiyaH, 'ata evetyAdi' 'ata eva' phalaM pradhAnamevetyAdereva hetoH, cakAro'rthaprAptamidamucyata iti sUcanArthaH, 'manyante' pratipadyante 'tattvabhAvitabuddhayaH' paramArthazidhiyo 'mokSamArgakriyAM' samyagdarzanAkhavasthAM 'ekA' advitIyAdirUpA, mokSamArgatvena' 'paryantaphaladAyinImityAdi' mokSarUpacaramakAryakAriNI, zailezyavasthAmityarthaH, anyAvasthAbhyo hanantarameva phalAntarabhAvena mokSAbhAvAt / TI0...evaM dharmabIjasya vidhinA vapanena, krameNa dharmaviSayakAbhilASarUpacintA, aGakurasthAnIyA, dharmasat zravaNaM satkANDasthAnIyaM, dharmAnuSThAnaM nAlasthAnIyaM, devamAnuSasampadaH puSpasthAnIyA matAH // 3 // phala mityAdizlokaH' phalaM sAdhyaM kiM tadityAha-'pradhAnameva' jyeSThameva, phasamiti punaH sambadhyate, tataH pradhAnameva phalaM phalamAhuH, (phalaM = yamarthamadhikRtya pravartate tatphalaM, yahuddizya pravartante puruSAstatprayojanaM-phalam, sAdhyatayecchAviSayaH phalam, uddezyaM phalam) pradhAnaM phalaM = svavidheyakapravRtti-prayojakIbhUtotkaTecchAviSayIbhUtaM svasya mukhyaM phalam / dhAnyaprAptividheyakakRSirUpapravRttiprayojakIbhUtA, anayA pravRttyA dhAnyaprAptireva bhavatu ityAkArikA mA utkala chA tasyA biyIbhUtaM 48 Page #101 -------------------------------------------------------------------------- ________________ lalitavistarA - saTIkA svasyAnuSaMgikaM phalaM - dhAnyaprAptirUpaM phalaM kRSirUpapravRtte mukhyaM phalaM bhavati tadvadatrApi prakRte muktiprAptividheyakamokSamArgakriyA - prayojakIbhUtA 'anayA kriyayA muktiprAptireva bhavatu' ityAkArikA yA, utkaTecchA tasyA viSayIbhUtaM phalaM muktiprAptirUpaM phalaM mokSamArgakriyAyA mukhyaM phalaM bodhyam / rss kamityAnuSaMgikam ' = svavidheyapravRtti--prayojakAnutkaTecchA viSayIbhUtaM phalam / phalasya gauNatvaM ca mukhyaphalecchAdhInecchA viSayatvam / uddezyA'ntarapravRttasya tatkarma nAntarIkayatA - prAptaH prAsaMgiko'nuddezyaH kAryavizeSa AnuSaMgikam / yathA bho baTo ! bhikSAmaTa yadi gAM pazyestAM cAnayetyAdau / atra bhikSArthaM pravRttasya daivAd godarzanAttasyA AnayanaM, AnuSaMgikam / tatroddezyatvAbhAvAditi bodhyam. ( vAca. ) AnuSaMgikaM = dhAnyaprApti - vidheyaka - kRSirUpapravRttiH prayojakAmutkaTecchAviSayabhUtaM palAlAdi, kathyate, dhAnyaprAptirUpaM phalaM kRSirUpapravRttemukhyaM phalaM tathA'tra mokSamArga - kriyAyA mukhyaM phalaM mokSaphalaM, bhogAdyaizvaryamaihikapAralaukika-sAMsArika sukharUpaM palAlapuSpavadAnuSaMgikaM kathyate tattroddezyAbhAvAt, arthAnmokSamArgakriyAyA mukhyaM phalaM zailezya'vasthaiva pradhAnaphalamupAdeyaM tayA zailezyavasthayA phalAntarAbhAvena mokSabhAvAt puSpa - palAlAdivadAnuSaMgika - anuddezyarUpaM sAMsArika bhogaizvaryAdi, sarvaM tyAa (AnuSakaM phalaM phalaM na, pradhAnaM phalaM phalameveti ) Aha-yadyevaM na sAmAnyenaivaM pATho yukto, bhAvanamaskAravatastadbhAvena tatsAdhanAyogAt, evamapi pAThe mRbAbAda:, 'asadabhidhAnaM mRSeti' vacanAt asadabhidhAnaM ca bhAvataH siddhe tatprArthanAvacaH, tadbhAvena taddbhavanAyogAditi, paM0...' tatsAdhanAyogAditi' tasya - siddhasya namaskArasya yat sAdhanaM nirvartanaM prArthanayA tasyAyogAd-aghaTanAt / 'asadabhidhAnamiti' asato'yujyamAnasyAbhidhAnaM bhaNanamiti, 'tadbhAvenetyAdi' tadbhAvena bhAvanamaskArabhAvena tdbhvn|yogaad-aashNsniiybhaavnmskaarbhvnaayogaad anAgatasyeSTArthasya lAbhenAviSkaraNamAzIH, sA ca.. prArthaneti, TI0...bhAvanamaskArarUpaphalasya bIjavapanarUpaprArthanArthaka 'astu' iti padamastIti yadA vyavasthA, tadA vAdI vadati Aheta. evaM vyavasthA tadA sAmAnyena - bhAvanamaskArasahitatva-bhAvanamaskArarahitatvarUpasAdhAraNyena 'astu' iti padasya pATha: - paThanaM (uccAraNaM) na yuktaH, arthAd bhAvanamaskArasahitena ca bhAvanamaskAra rahitena for cak na yukto yato bhAvanamaskAravati tu bhAvanamaskArarUpasAdhyasya vidyamAnatvena - siddhasyAsAdhanaM (siddhasya sAdhyasyAsAdhanaM, asiddhasAdhyasya sAdhanamiti niyamaH ) yadi yaH siddhabhAvanamaskAravAn prArthanArthakaM 'astu' padaM paThettadA tasya mRSAvAdo doSo lagati yataH, 'asadabhidhAnaM' 49. Page #102 -------------------------------------------------------------------------- ________________ lalitavistarA-saTIkA ayuktakathanaM mRSA, iti vacanamasti, ca bhAvataH siddhe-bhAvanamaskAre siddhe sati tatprArthanAvaca:bhAvanamaskAraviSayakaprArthanAvaco mRSA, yato bhAvanamaskArabhAvena prArthanIyeSTabhAvanamaskAraprAptiphalabhavanasyAbhAvo varttate, bhaviSyatkAlIneSTArthasya lAbhahetunA'viSkaraNamAzI:, sA ca prArthaneti, arthAdiSTapadArthaprAptimati, prApteSTapadArthaviSayakaprArthanAvAcakaM 'astu' iti pATho'san vA mRSAvAdarUpaH kathaM na ? ucyate, yatkiJcidetat, tattattvAparijJAnAda, bhAvanamaskArasyApi utkarSAdibhedo'styeveti tattvaM, evaM ca bhAvanamaskAravato'pi tathA tathotkarSAvibhAvenAsya tatsAdhanAyogo'siddhaH, tadutkarSasya sAdhyatvena tatsAdhanatvopapatteriti, paM0...'bhAvanamaskArasyApIti' kiM punarnAmAdinamaskArasyetyapizabdArthaH, 'tatsAdhanatvenopapatteriti' tasyotkarSAnanyarUpasya namaskArasya prArthanayA sAdhanabhAvasya ghaTanAt / To0...iti cedacyate-pUrvoktaM vAdikathanaM yatkiJcidrUpamasti, yatastasya bhAvanamaskArasya tattvaM-marma-rahasyaM jJAtaM na varttate, yata utkarSAdibhedo'styeveti tattvam = utkarSa:-utkRSTanamaskAraH, apakarSa:-apakRSTa-jaghanyo'rthAdjjaghanya-madhyama-utkRSTAdirUpabheda-prakAravAn bhAvanamaskAro'stIti tattvaM-rahasyamasti, arthAd, yatprakArAvacchinna-bhAvanamaskAravAnasti tato'pyutkRSTaprakArAvacchinna-bhAvanamaskAralAbho'stu, iti prArthanA'sti, tatastAdRzabha.vanamaskAravatAmapi tAdRza-prArthanA-vacaH saMgatamasti, arthAd bhAvanamaskAravato'pi tathA tathA-tattatprakArarUpotkarSAdibhAvena siddhabhAvanamaskAravatastatsAdhanasyAyogo'siddhaH = tatsAdhanayogaH siddha eva, tadutkarSasya-tatautkRSTabhAvanamaskArasya sAdhyatvena, tasyotkarSAnanyarUpasya namaskArasya prArthanayA sAdhanabhAva upapanno bhavati, evaM ca hInabhAvanamaskAravAn, utkRSTabhAvanamaskArakAmanayA 'astu' ityAdi-padena prArthayata iti sarva samaJjasam / evaM caivamapi pAThe mRSAvAdaH, ityAdyapArthakameva, asiddha tatprArthanAvaca iti nyAyopapatteH, _____TI0...evaM bhAvanamaskArasyotkarSAdibheda-siddhau 'astu' ityAdi-pAThe mRSAvAda ityAdi pUrvoktaM tannirarthakameva yato'siddhe-aprApte tatprArthanAvaca iti nyAyasyopapattirbhavatIti, idamana hRdayaM = sarvotkRSTa-paramotkRSTa bhAvanamaskArasyAsiddhI-aprApto jaghanyamadhyamAdi-hInasiddhabhAvanamaskAravadbhiH, sarva vItarAgarahitaH paramotkRSTabhAvanamaskArakAmanayA 'namo'stu' ityAdivaca:-pATho'vazyaM paThanIya iti nyAyasaMgatiH, atha bhAvanamaskArotkarSavantaM varNayati, 50 Page #103 -------------------------------------------------------------------------- ________________ lalitavistarA-saTIkA tatprakarSavAMstu vItarAgo na caiva patIbiyastaraprakarSavAn, bhAvapUjAyAH pradhAnatvAt tasyAzca pratipattirUpatvAd, paM0...'na caivaM paThatIti' evamiti prArthanaM, namastIrthAyeti nirAzaMsameva tena paThanAt, TI0...utkRSTotkRSTabhAvanamaskArasya svAmI (adhikArI) vItarAga eva (upazAMtamoha kSINamohasayogikevalyAdi vItarAgaH) ("biti aNAsaMsaM ciya titthassa namoti upazamajiNAi / avigalaANApAlaNapahANapaDivattipUyaparA" "turiya bheda paDivatti pUjA, upazama khINa sayogIre, cauhA pUjA ima uttarajjhayaNe, bhASI kevala bhogI re| AnaMda. co. suvi. sta." yaduktamuttarAdhyayaneSu "arahaMtA titthayarA, tesiM ceva bhattI kAyavvA, sA pUA vaMdaNAihiM bhavaI, pUmi pupphAmisathuIpaDivattibheyao caunvihaMpi jahAsattIe kujjA"-u.sU.samya.pa.adhya.) . kiJca vItarAgastu bhAvanamaskAralAbhaphalakaprArthanArthakaM 'astu' iti padaM na vadati parantu 'namastIrthAya' tIrthAya namo'sti tAdRzArthavAcakapadaM nirAzaMsaM vadati, 'astu' iti padaM na prayuGakte, parantu 'asti' iti kriyApadamadhyAhAreNa gRhyate. tathA ca vItarAgabhinno'nya AtmA, prakRSTabhAvanamaskAravAn nAstyeva, yataH sarvapUjAsu bhAvapUjAyAH pradhAnatvaM vartate bhAvapUjaiva pratipattirUpA'sti, avikalAjJApAlanarUpA'thavA niSkaSAyavRttiH, caturthI pradhAnarUpA pratipattipUjA kathyate. atha caturdhA pUjAyAH svamatasiddhatve'pi jainamatabhinnAnAM pareSAM sAkSitvapUrvakaM kathayatiuktaM cA'nyarapi-"puSpAmiSastotratipattipUjAnAM yathottaraM prAdhAnyaM" pratipattizca vItarAge, paM0..'puSpAmiSastotrapUjAnAmityAdi' tatrAmiSazabdena mAMsabhogyavasturuciravarNAdilAbhasaJcayalAbharuci rarUpAdizabdanRtyAdikAmagaNabhojanAdayo'rthA yathAsambhavaM prakRtabhAve yojyAH, dezaviratI caturvidhA'pi sarAgasarvaviratau tu stotrapratipattI dve pUje samacite, bhavatu nAmavaM yathottaraM pUjAnAM pradhAnyaM, tathApi vItarAge kA sambhavatItyAha-'pratipattizca vItarAge Iti' pratipattiH, avikalAptopadezapAlanA 'caH' samuccaye vItarAgeM-upazAntamohAdau pUjAkArake / . To0...kiJcAnyairapyuktaM hi puSpapUjAto naivedyapUjA pradhAnA, naivedyapUjAtaH stotrapUjA pradhAnA, stotra pUjAtaH pratipattiH pradhAnA, uttaratvena pUjAyAH pradhAnatvena uttarottarapUjA pradhAnA, pUrvapUrvapUjA, apradhAneti kathyate. yadyapyAmiSazabdasyAnekArthasambhave'pi naivedyapUjArUpo'rtha eka evopayujyate, zrAvakatve dravyapUjAbhAvapUjayoradhikAritvena puSpAdikA caturvidhA pUjA yuktA. sAdhutve dravyapUjAyA anadhikAritvena bhAvapUjAyA evAdhikAritvena stotrapratipattipUjAdvayaM yuktimad, avikalAptopadezapAlanarUpA pratipattistu vItarAga eveti. 51 Page #104 -------------------------------------------------------------------------- ________________ lalitavistarA-saTIkA avikalA(saMpUrNa) sApta-sArvajJopavezanApAsanArUpAsarvamUnApradhAna pratipattimAmikA caturthI pUjA pUjAkArakopazAntakSINamohasayogikevalirUpe vItarAge sambhavati. atha yadi nAmavaM pUjAkramo vItarAge ca tatsambhavastathApi. namaskAravicAre tadupanyAso'yukta ityAhapUjAthaM ca nama iti, pUjA dravyabhAvasaGkocaH' ityuktaM, ataH sthitametadanavacaM 'namo'stvahadbhyaH ' iti / iha ca prAkRtazalyA caturthyarthe SaSThI, uktaM ca-"bahuvayaNeNa duvayaNaM, chaThivibhattIe bhaNNai cautthI / jaha hatthA taha pAyA, namo'tyu devAhidevANaM // 1 // " .. paM0...'pUjArthaM cetyAdi' pratipattirapi dravyabhAvasaGkoca eveti bhAvaH, - TI....nama iti padaM pUjArthakaM jJeyaM, pUjA ca dravyabhAvasaMkocarUpeti pUrvoktameveti, asmAtkAraNAt sthitetad, anavadyu-nirmalaM 'namaH, astu arhadbhyaH ' iti vAkyam / iha-prakRtavAkye prAkRtabhASAzailIdvArA caturthyarthakaSaSThI-vibhaktirasti, pAkRtabhASAyAmuktaM ca 'bahubacanena dvivacanaM SaSThIvibhaktyA bhaNyate caturthI, yathA hastau tathA pAdau, namo'stu devAdhidevebhyaH" 'namo'tthuNaM arahatANaM' iti arhatpavaghaTakaSaSThI (caturthI) vibhaktigata-bahuvacanaprayogaH kimarthakaH ? iti zaGakAnirAsAyAha-: bahuvacanaM tu advaitavyavacchedanAhabahutvalyApanArya, viSayabahutvena namaskartuH phalAtizayajJApanArtha ca... .. . FFFFFFip :: : .... paM0...'advaitavyavacchedeneti' dvau prakArAvitaM dvItaM tasya bhAvo dvaitaM tadviparyayeNAdvaitam-ekaprakAratvaM, tadAhureke-"eka eva hi bhUtAtmA, dehe dehe pratiSThitaH / ekadhA bahudhA cApi, dRzyate jalacandravat // 1 // " jJAnazabdAdyadvaitabahutve'pyAtmAdvaitameveha vyavacchedyaM, arhadvahutvena tasyaiva vyavacchedyatvopapatteH, "phalAtizayajJApanArtha ceti" "phalAtizayo-bhAvanotkarSa iti // . TI0...atrA'nyayogavyavacchedakanyAyApekSayA bahuvacanaM tu, .. atra jaiminIyAparanAmakasya mImAMsakasya dvau bhedI staH, (1) yAjJikAdiH karmavAdI pUrvamImAMsakaH (2) uttaramImAMsako vedAntI. 'sarvamevedaM brahma' iti vAkyaprAmANyenetajjagad brahmasvarUpamasti, eka eva bhUtAtmA-pratidehastha AtmA, jalacandravat, ekadhA bahudhA dRzyate iti manyate'thavA 'tatrezvaraH sarvajJaH paramAtmA, eka eva' iti siddhAntavAdinaiyAyikavaizeSikANAmIzvaraviSayakAdvaitavyavacchedadvArA 'arhanta IzvarA' arthAnnAsyetkaH parantu bahavaH santi (bahuvacanaM sarvakAlikAhat pratipattyarSa, tavAtItAH kevalajJAniprabhRtayaH, anAgatAH padmanAbhAdayaH, vartamAnA RSabhAdayaH sImandharAdayo tyatyayogavyavacchedakanyAyApekSayA) iti bahuvacanasya prathamo hetuH, namaskArakriyAviSayabhUtAnAM-puSTAlambanabhUtAnAmarhatA-bhagavatA bahutvena namaskArakartuH, phalAtizayo 528 Page #105 -------------------------------------------------------------------------- ________________ lalitavistarA - saTIkA bhAvanotkarSo bhavatIti jJApanArthaM, arthAd bahuvacanasya dvitIyo hetuH (atrAnuktasamuccAyaka- cakAragrahaNena 'gauravAheM' gauravArthe bahuvacanamapi . ) athaitadviSaya karmadamparya, agrato vakSyamANamastIti kathayati -: ityetaccaramAlApa ke 'namo jiNANaM jiyabhayANa' mityatra sapratipakSaM bhAvArthamadhikRtya darzayiSyAmaH, TI0 ... iti evaM pUrvoktavAkyArtha viSayakaM bhAvArtha ( tAtparyArtha ) adhikArarUpaviSayaM lakSIkRtya pratipakSa (AkSepa - pUrvapakSa) sahitaM etasya zakrastavasyAntimapade 'namo jiNANaM jiyabhayANamiti' sthale, tadavasare darzayiSyAmaH - prakaTayiSyAma iti. atha 'namo'stvarhadbhyaH' iti vAkyArtha-nirNaye yogAcAryA'bhiprAyaM darzayati-: anye tvAhuH - ' namo'stvarhadsyaH' ityanena prArthanAvacasA tasvato lokottarayAnavatAM tatsAdhanaM prathamamicchAyogamAha, tataH zAstrasAmarthyayogabhAvAt, sAmarthyayogazcAnantaryeNa mahAphalaheturiti yogAcAryAH / TI0...anye - yogAcAryAstvAhuH 'namo'stvarhadbhyaH - ityAkArakeNAnena prArthanAvAcakavacanena tattvataH paramArthato, lokottarayAnavata - nirvANamArgava rayAnajinamatavatAM' tatsAdhanaM lokottara( AdhyAtmika - jaina) yAna mArgasya sAdhanabhUtaM prathama, inDAyogamAha, tataH = icchAyogato'nantaraM zAstrayogazca sAmarthya yogazca bhavato'taH prathamamicchAyogamAha, avyavahitatvena - ananta ratvena mahAphalaMsiddhiprApti prati sAkSAt hetuH sAmarthyayogo'sti iti yogAcAryAH / [ atra pUrva namoNaM arahaMtANaM' ityAdi padenecchAyogonirUpitaH, agrato vakSyamANena 'namo jiNANa' mityAdipadena zAstrayogo'sti 'ikko vi namakkAroM' ityAdipadena saramarthyayogo vakSyamANo'sti. ] athecchAyogAdi-svarUpalakSaNavibhAgAdi - jijJAsA praznayati-: atra ke ete icchAyogAdayaH ?, ucyate-abhI: khalu nyAyatantrasiddhA icchAvipradhAnAH kriyayA vikalAvikalAdhikAstattvadharmavyApArAH paM0... "nyAyatantrasiddhAH' iti nyAyo - yuktiH sa eva tantram - Agamastena siddhAH - pratiSThitAH, sUvrataH samaye kvavidapi tadazravaNAt, vakSyati ca - 'Agamazvo gpattizcetyAdiH . DI0... atha kisvarUpAH kiMsaGakhyakA ete, icchA yoga zAstrayoga - sAmarthya yogAstrayaH ? iti prazne pratyuttarayati - ucyate iti nizcayena pratyakSato darzyamAnA 'nyAyatantra siddhA: ' yuktirUpAgamadvArA 53 Page #106 -------------------------------------------------------------------------- ________________ kalitavistarA-saTIkA pratiSThAprAptA yataH sUtrataH samaye kvacidapi tadazravaNAt, vakSyati ca 'AgamazcopapattizcetyAdi' 'icchAdipradhAnAH' icchA ca zAstraM ca sAmarthya ca pradhAnA, pradhAne ca yeSAM te icchAdipradhAnAH' kriyayA-kriyA'pekSayA, vikalAzcAvikalAzcAdhikAzca te, vikalAvikamAdhikAH tattvadharmavyApArAH, atha vistarata icchAdiyogAn varNayati-: - 'uktaM ca yogadRSTisamuccayanAmake granthe, uktaM ca kartumicchoH zrutArthasya, jJAnino'pi prmaadtH| - vikalo dharmayogo yaH, sa icchAyoga iSyate // 1 // - paM0...'kattu mityAdizlokanavaka' athAsya vyAkhyA-kattuM miccho:-kasyacinnirthyAja meva tathAvidhakarmakSayopazamabhAvena, ayameva viziSyate = 'zrutArthasya' zrutAgamasyArthazabda AgamavacanaH, ayaMte'nena tattvamiti kRtyA, ayamapi kadAcidajJAnyeva bhavati, kSayopazamavaicityAd, ata Aha 'zAnino'pi' avagatAnuSTheyatattvasyApIti yo'rthaH, evaMbhUtasyApi sataH kimityAha'-'pramAdataH' pramAdena-vikathAdinA "vikala' asampUrNaH, kAlAdivaikalyamAzritya 'dharmayogo' dharmavyApAro 'ya' iti vandanAdiviSayaH, sa icchAyoga ucyate, icchApradhAnatvaM cAsya tthaakaalaadaavkrnnaaditi| - TI0...tathAvidha-kSayopazamabhAvamapekSya kazcidadhikArI, dravyAdipaudgalikaphalAbhisandhirahitaH, dharmAnuSThAnaciko viziSTaH, siddhAntoktAnekatattvaviSayasya jJAtRtve'pi kartavyadhArmikA'nuSThAnavidhInAM jJAtRtve'pi yatkAlInaM dharmAnuSThAnaM kArya, tasmin kAle yo na kuryAd, yathA pratikrabhaNanAmaka-kriyAM kurvANasya sUryAstasamaye 'baMditAsUtra' mAganchet parantu, adyatanakAle tu tadArambho'pi na bhavati, caityavaMdanaM kurvANena tadarthA'nuprekSA tathA taccittakAmya kriyate parantu pramAdatastanna bhavati, tathA ca kSayopazamavaicitryeNAjJAnI nAsti, parantu jJAnavAnasti tathA dharmAnuSThAnajJAtA'sti mAvavikathAdipramAdapAravazyena yadA kriyA kAryA tadA kriyAM na karoti, pUjAkAle pUjAM na kuryAt, purorvandanakAle guruM na vandeta, supAtradAnA'vasare dAnaM na dadyAt, mAtratattakSiyakabhAvanA pracama bhAvayati, api kattuM na zaknoti, athavA kAlamullaGadhya karoti, vikAle karoti, zAstravihitakAle na karoti, ata evecchAyogaH kathyate, caturthaguNasthAnakAdo bhavati. // 1 // - . atha zAstrayogasvarUpA'bhidhitsayA''ha-: zAstrayogastviha yo, yathAzaktmapramAdinaH / zrAddhasya tIvabodhena, vacasAvikalastathA // 2 // paM0...'zAstrayogastviti' zAstrapradhAno yogaH zAstrayogaH, prakramAdetadviSayavyApAra eva, sa punarihayogatantre jJeyaH, kasya kIdRgityAha'-yathAzakti' zaktyanurUpaM 'apramAdino' vikathAdipramAdarahitasya, ayameva viziSyate-zrAddhasya' tathAvidhamohApagamAt sva-sampratyayAtmikAdizraddhAvata: 'tIvrabodhena' hetubhatena vacasA' AgamenAvikala:-akhaNDaH, tathA-kAlAdivakalyAbAghayA, na paTavo'ticAradoSajJA iti kAlAdikalyenAbAdhAyAM tIvrabodho hetutayopanyastaH / 54 Page #107 -------------------------------------------------------------------------- ________________ nalitavistarA-saTIkA - TI0...viSayatayA zAstraprAdhAnyaviziSTo yogaH-tattvadharmavyApAraH = zAstrayogaH, sa punariha-yogatantre jJeyaH, tathAvidha-mithyAtvAdimohApagamajanyaM svasampratyarUpaM (ahamAtmAsmItyAkArakaM svanirNayAtmakajJAnaM) tathA'tmikaM (svIyaM jJAnAdi) tadAditattvaviSayakazraddhAvataH, apramAdinaH-vikathAdirUpapramAdarahitasya, yathAzakti, vizeSaNadvayaviziSTasyA'ntarAtmanaH, tIvrabodharUpahetunA, zAstreNa-AgamavacasA, avikala:-akhaNDa: (paripUrNaH) tathA-kAlAdivaikalyarUpabAdhArahitvena tIvabodhena = apaTavo-mandabuddhayo'ticAradoSAn na jAnantyevetyataH, kAlAdivaikalyaviSayakabAdhAyA abhAve tIvrabodhahetutvena sthApitaH, tathA ca vaMdanAdiviSayakakriyAdvArA, zAstreNAkhaNDaH, tIvrabodhadvArA, kAlAdivaikalyarUpabAdhArahitaH, yathAzakti, apramAdinaH, zrAddhasya (zraddhAvataH) tattvadharmavyApAraH zAstrayogaH kathyate // 2 // atha sAmarthyayogalakSaNamAha-: .. shaastrsNdshitopaaystrtikaantgocrH| zaktyubekAhizeSeNa, sAmAkhyo'yamuttamaH // 3 // paM0... zAstrasaMdazitopAyaH' sAmAnyena zAstrAbhihitopAyaH, sAmAnyena zAstre'bhihitaH tadabhidhAnAt 'tadatikrAntagocaraH zAstrAtikrAntaviSayaH, kuta ityAha- zaktyukAt' zaktiprAvalyAt, vizeSeNa na sAmanyena zAstrAtikrAntagovaraH, sAmAnyena phalaparyavasAnatvAcchAsanasya, 'sAmAkhyo'yaM' sAmarthya yogAbhidhAmo'yaM-yomaH 'uttamaH' sarvapradhAno'peNa pradhAnaphalakAraNatvAditi / TI0...'zAstrasandarzitopAyaH' yataH zAstraM, sAmAnya-vyavahitasAdhana-sAdhAraNopAyajanyaphala-kAryaparyavasitaM, bhavaMti na tvasAdhAraNa-vizeSaphala-kAryaparyavasAyIti, zAstrasAmathyaMyogayormahadantaraM bhavati, sAdhAraNAsAdhAraNopAyajanyaphalabhedAt, ata: prabalazaktiviziSTakriyAviziSTaH, sarvapradhAno'vyavahitatvenAcireNa pradhAnAsAdhAraNaphala-mokSaphala-kAraNatvenottamo yogaH sAmarthyayogaH, zAstrasAmarthya yogayorbhede viSayabheda-vaiziSTyaM vartate-: .. siddhayAkhyapadasamprAptihetubhedA na tasvataH / zAstrAdevAvagamyante, sarvathaiveha- bogibhiH // 4 // sarvathA tatparicchedAtsAkSAtkAritvayogataH / tatsarvajJatvasaMsiddhastadA siddhipadAptitaH // 5 // - paM0...etatsamarthanAryavAha-siddhayAkhyapadasamprAptihetubhedA iti' mokSAbhidhAnapadasamprAptikAraNavizeSAH samyagdarzanAdayaH, kimityAha 'na tattvato' na paramArthataH 'zAstrAdeva' AgamAdevAvagamyante, na caivamapi zAstrayamityAha-'sarvaveha yogibhiH' sarvareva prakArairiha-loke sAdhubhiH, anantabhedatvAtteSAmiti. 55 Page #108 -------------------------------------------------------------------------- ________________ malitavistarA - saTIkA sarvathA tatparicchede zAstrAdevAbhyupagamyamAne doSamAha-sathA' sarveH prakAraiH akSe traphala sAtha kRtvAdibhiH 'tatparicchedAt' zAstrAdeva siddhayAkhya padasamprApte rhetu paricchedAt kimityAha-'sAkSAtkAritvayogata: ' kevaleneva sAkSAtkAritvayogAt kAraNAt 'tatsarvajJatvasaMsiddha:', zrotRyogisarvajJatvasaMsiddha:, adhikRtahetubhedAnAmanyena sarvathA paricchedAyogAt, tatazca 'tadA' zravaNakAla evaM 'siddhipadAptitaH' muktipadAptaH, ayogikevalitvasyApi zAstrAdevAyogikevalisvabhAvabhavane nAvagatiprasaMgAd, aviSaye'pi zAstrasAmarthyAbhyupagama itthamapi zAstrasAmarthya prasaMgAt. TI.... mokSAsbhidhAnapadasamprAptikaraNa vizevarUpasamyagdarzanAdInAmanantabhedA bhavantyataH, loke sAghurUpayogibhiH, sarvereva prakAraistattvataH, zAstrAdeva nA'vagamyante, siddhinAmakapadasamprAptihetu - bhedAH sarvathA sarvahetu - paricchede zAstrAdevA'bhyupagamyamAne kSeSamAhaakSepaphalasAdhakatvAdiyuktAnantabhedAvacchinna - sarvaprakAraiH, zAstrarUpakAraNAdeva siddhinAmakapadasaprAptisarva-hetuviSayaka - pratyakSa-paricchedAt, kevala jJAneneva sAkSAt kAritvayogakAraNAt, zrotRrUpayogini sarvajJatvasaMsiddhirbhavet, yato'dhikRta-muktihetubhedAnAmanantAnAM zAstrabhinnahetunA sarvathA paricchedasyAbhAvo'sti, tatazca tadA zravaNakAla evaM muktipadaprApti bhavet, (ayogikevalitve'pi zAstrarUpa-mukhyakAraNajanyAyonisvabhAvabhavanadvArA zAstrAyanama - zrutajJAnasya prasaGago bhavati. mukhyakAryakAraNayorabhedAt zAstrasyAviSaye'pi zAstrasAmarthyAbhyupagamaH, arthAd, zAstrasya zravaNena zrutajJAnaM bhavati, sAmarthyena pratibandhakakarmakSayajanya - muktiprAptirbhavati, aviSaye'pi zAstre sAmarthyasvIkAreNa zAstre sAmarthyayogasya prasaGaga - Aprati bhavati parantu zAstraM bhinnaM sAmarthyayogopibhinno'sti. ) zAstrANi digdarzakAnIti vacanAd, zAstradvArA mokSaprApte ranantasAdhanabhedAH kathaM jJAyante ? na jJAyanta eva, tajjJAne zrotRrUpayogini siddhimArgasyAnantabhedAnAM sAkSAtkAreNa zravaNasamaya eva sarvajJatvaprAptmA saha-siddhipada-prAptiravazyaM bhAvinI syAt, tanna bhavatyeva. atha zAstrajJAnenA'yogike valitvaviSayakaM zrutajJAnaM bhavati siddhirna bhavatyataH kena jJAnena sAmarthyayogo bhavati ? yena sAmarthya yogena sarvajJatva-siddhirbhavati ? -: na caitadevaM ysmaatpraatiH| sAmardhayogo'vAcyo'sti sarvamavArisAdhanam // 6 // paM0... syAdetat, astvevamapi kA no bAdhetyavAha-'na caitadevaM' anantarodita, zAstrAdayogikevalitvAvagame'pi siddhayasiddheH yasmAdevaM tasmAt 'prAtibhajJAnasaMvato' grAmyanusAriprakRSTo hajJAnayuktaH kimityAha'sAmarthyaM yogaH' sAmarthyapradhAno yogaH sAmarthya yogaH prakramAddhammaM vyApAra evaM kSapakazreNigato gRhyate, ayamavAcyo'sti tadyoSisvasaMvedanasiddhaH, 'sarvajJatvAdisAdhanaM' akSepeNAtaH sarvajJatvasiddhaH / TI0... zAstrIya jJAnamAtreNa mokSaphala siddhi rna bhavati, sAmarthyayogena siddhirbhavati. 56 Page #109 -------------------------------------------------------------------------- ________________ lalitavistarA-saTIkA sAmarthyayogaH kena jJAnena saMgato bhavatIti prazne-Aha 'prAtibhajJAnasaMgato'-mokSamArgAnusAri-prakRSTohajJAna-mAnasikatAdRzaviziSTajJAnayuktaH, nanu prAtibhajJAnaM zrutajJAnaM tadastIti tasyA'svIkAre, zAstre paJca jJAnAni kathitAni santi, tadatiriktamate SaDjJAnAni bhaviSyanti / prAtibhajJAnaM kevalajJAnaM na kathyate kevalajJAnaM tu sAmarthyayogasya kAyaM bhavati, prAtibhajJAnasya zrutajJAnentarbhAvazcettadA mokSaprAptisadhanAni yAni yAni santi tAni tAni zrutajJAnarUpazAstrajanyAnyeveti nizcaye ko doSaH? ityucyate prAtibhajJAnaM na zrutajJAnaM na tu kevala jJAnaM paJcajJAnebhyo'tiriktaM nAstyeva. (sandhyeva dinarAtribhyAM, kevalazrutayoH pRthak / budhairanubhavo dRSTaH, kevlaarkaarunnodyH|| jJAnasAre anu.ma.u.yazo.) kevala jJAnasUryAtprAkkAlInAruNodayasamAnAnubhavAparaparyAyaM prAtibhajJAnaM kathyate, prAtibhajJAnaM ma zrutajJAnaM tathA na kevala jJAnaM kathyate, yataH sAmarthyayogakAlInakSapakazreNigatatvenotkRSTakSayopazamabhAvaM gRhItvA prAtibhajJAnaM zrutajJAnaM na kathyate , kSAyopazAmikabhAvavattvena, sarvadravyaparyAyA'viSayakatvena kevalajJAnaM na kathyate, prAtibhajJAname tadAruNodayakalpaM kevala jJAnapUrvakAlInAvasthAvizeSAtmaka kathyate, pare tArakanirIkSaNa-jJAnaM kathayantIti arthAt prAtibhajJAnasaMgato vAcA'vAcyo'pi sAma rthyayogisvAnubhavasiddhaH, sarvajJatvAvyavahitasAdhanarUpaH kSapakazreNigataH, kriyA'tizayasampannatattva-dharmavyApAravizeSaH sAmarthyayogaH kathyate. sAmarthyayogabhedA'bhidhAnAyA'ha-: dvidhA'yaM dharmasaMnyAsayogasaMnyAsasaMjJitaH / kSAyopazamikA dharmA yogAH kAyAdikama tu // 7 // paM0... dvidhA' dviprakAro'yaM-sAmarthya yogaH, kathamityAha-'dharmasaMnyAsayogasaMnyAsasaMjJitaH' saMnyAso nivRttiruparama ityeko'rthaH, tato dharmasaMnyAsasaMjJA sajAtA'syeti dharmasaMnyAsasaMjJitastArakAdibhya ita (tadasya saMjAtaM tArakAdibhya itan pA.5-2-36) evaM yogasaMnyAsasaMjJA sajAtA'syeti yogasaMnyAsasaMjJitaH, ka ete dharmAH? ke vA yogA ityAha-'kSAyopazamikA dharmAH' kSayopazamanivRtAH kSAntyAdayo, yogAH punaH kAyAdivyApArAH kAyotsargakaraNAdaya evameva dvidhA sAmartha yoga iti. TI0...atra saMnyAsazabdasya pAribhASiko'rthaH, nivRttiviratistyAga ityeko'rtho na tu samyaktayA nyAsaH-sthApanaM, dharmasaMnyAsanAmakasAmarthyayogaghaTakadharmapadena kSAyopazamikAH kSamAdyA dazavidhAH sAdhudharmA grAhyAH, yogasaMnyAsanAmakasAmarthyayogaghaTakayogapadena kAyotsargakaraNAdirUpAH kAyAdivyApArA evAdeyA nAnye. atha dvividhaH sAmarthya yogo yadA bhavati taM tadAbhidhAtumAha dvitIyApUrvakaraNe, prathamastAtviko bhavet / AyojyakaraNAvaM, dvitIya iti tadvidaH // 8 // paM0...'dvitIyApUrvakaraNa iti' granthibhedanibandhanaprathamApUrvakaraNavyavacchedArtha dvitIyagrahaNaM, prathame'dhi - - 57 Page #110 -------------------------------------------------------------------------- ________________ lalitavistarA-saTIkA kRtasAmarthya yogAsiddhaH, apUrvakaraNaM tvapUrvapariNAmaH zubho'nAdAvapi bhave teSu teSu dharmasthAneSu vartamAvasya-tathA'sajAtapUrvo granthibhedAdiphala ucyate, tatra prathame tasmin pranthibhedaH phalaM, ayaM ca samyagdarzanaphala:, samyagdarzanaM ca prazamAdiliMga AtmapariNAmaH, yathoktama-"prazamasaMveganidAnakampAstikyAbhivyaktilakSaNaM, tattvArthazraddhAnaM samyagdarzana miti" (tattvArthabhASyam a. 1 sU. 2) yathApradhAnamayamupanyAso lAbhazca pazcAnupUryeti samayavido, dvitIye svasmistathAvidhakarmasthitestathAvidhasaMkhyeyasAgaropamAtikramabhAvini, kimityAha-"prathamastAttviko bhavediti" prathamo dharmasaMnyAsasaMjJitaH, sAmarthya yogastAttvika:-pAramArthiko bhaveta, kSapakazreNiyoginaH kSAyopazamikakSAntyAdidharmanivRtteH, ato'yamitthamupanyAsa iti, atAttvikastu pravrajyAkAle'pi bhavati sAvadhapravRttilakSaNadharmasaMnyAsayogaH, pravrajyAyA jJAnayogapratipattirUpatvAta, "AyojyakaraNAdavamiti" kevalAbhogenAcintyavIryatayA''yojya-jJAtvA tathA tathA tatatkAlakSapaNIyatvena bhavopagrAhikarmaNastathA'vasthAnabhAvena kRti:-AyojyakaraNaM, lezyavasthAyAmasya bhAvAt tata AyojyakaraNAdUdhvaM tu dvitIyaH / / TI0...anna prathamApUrvakaraNaM vyavacchedyaM bhavatyato dvitIyApUrvakaraNaM grAhyam yataH prathamA'pUrvakaraNamadhikRtasAmarthyayogasAdhakaM na bhavati parantu granthibhedaM prati mUlaM-mukhyaM kAraNaM, apUrvakaraNasya lakSaNamapUrvapariNAmaH zubho'bhatapUrvogranthibhedAdiphalajanakaH, arthAtprathamApUrvakaraNasya phalaM granthibhedaH, granthibhedasya phalaM samyagdarzanaM cAtmapariNAmaH prazamAdipaJcakalakSaNenA'numIyate, prazamAbhivyaktitaH, saMvegAbhivyaktitaH, nirvedAbhivyaktitaH, anukampA'bhivyaktitaH, AstikyAbhivyaktitazca lakSyate iti lakSaNaM, prazamAdyabhivyakti-lakSaNam, tattvArthazraddhAnaM samyagdarzanam iti, pradhAnazreSThasyApekSayA kramazaH prazamAdInAmupanyAsaH, prathamaH prazamaH pradhAnaH, dvitIyaH saMvega pradhAnaH ityAdiyathApradhAnopanyAsaH, lAbhazca pazcAnupUrvyA yathA'stikyasya prathamo lAbhaH, anukampAyAstadanu lAbha . ityAdi pradhAnalAbhau samayavidaH kathayanti. tathAhi tathAvidhakarmasthite:--samyagdarzanaprAptyanantaramavaziSTakarma sthitestathAvidhasaMkhyeyasAgaropamA'tikramabhAvini dvitIyApUrvakaraNe prathamo dharmasaMnyAsasaMjJitaH sAmarthyayogastAttviko bhavet, yataH kSapakazreNiyoginaH kSAyopazamikakSamAdidharmasya nivRttirbhavati, ato'yamitthamupanyAsaH, atAttvikastu pravrajyAkAle'pi bhavati. ("kAntA me samataivekA, jJAtayo me smkriyaaH| bAhyavargamiti tyaktvA dharmasaMnyAsavAn bhavet // 3 // jJAnasAre. tyAgASTake' atraivaM nizcayabhAvena bAhyaparivAraM tyaktvA gRhasthasatkArasamRddhipramukhaudayikabhAvadharmasaMnyAsavAn bhavet, arthAdaudayikabhAvaM tyaktvA kSayopazamavAn, audayikabhAvadharmatyAgarUpAtAttvikadharmasaMnyAsarUpasAmarthya yogaH pravrajyAkAle bhavati) SaSThaguNasthAnake'pi bhavati (dAnaprabhupUjAdi-sadArambharUpa) sAvadhapravRttilakSaNadharmasaMnyAsayogaH, pravrajyAyA (AtmaratirUpa) jJAnayogapratipattirUpatvAt. "yogasaMnyAsatastyAgI yogAnapyakhilAMstyajet / ityevaM nirguNaM brahma paroktamupapadyate // 7 // jJAnasAre tyAgASTake" tyAgI (kSAyopazamikadharmasaMnyAsI) yogasaMnyAsataH sarvayogAnapi tyajet. eSa yogasaMnyAsazcaturdazaguNasthAnake bhavettathAhi-kevalajJAnenAcintyavIyaMzaktito bhavopagrAhikarmaNastathAvidha. 58 Page #111 -------------------------------------------------------------------------- ________________ lalitavistarA - saTIkA sthitimAnIya kSayakaraNIya-kriyA sA''yojyakaraNaM, tasya phalaM zailezI = yogAnAmatyantasthiratA'sti, tadanantaraM dvitIyo yogasaMnyAsanAmA sAmarthya yogaH prApyate, evaM tatsvarUpavido vadanti, zailezyava - sthAyAM kAyAdikarmaNAM tyAgena 'ayoga' nAmakaH sarvayogasaMnyAsarUpasarvottamayogaH prApyate, anayA rItyA'nyairyogAcArye rjJApitaM nirguNaM brahma (mokSapadaM) upapadyate, jainazailIpramANena zailezIkaraNena sampUrNa yoga nirodharUpaH, sarvasaMvararUpasaMyamena samasta karmakSayarUpaM mokSapadaM prApyate etadeva nirguNaM brahma kathyate, sarvopAdhika-dharmayogAbhAva eva nirguNapadArthaH) arthAt kevalajJAnarUpopayogena jJAtvA'cintyavIryazaktidvArA tathA tathA tattatkAlakSapaNayogyatvena bhavopagrAhi (aghAti) karmaNaH kSapaNakaraNe prayatnavizeSo nAmAyojyakaraNaM, zailezyavasthAyAmasya bhAvAt tata AyojyakaraNAdUdhvaM dvitIyo yogasaMnyAsanAmakaH sAmarthya yogo bhavati. atastvayogo yogAnAM yogaH para udAhRtaH / mokSayojanabhAvena, sarvasaMnyAsa lakSaNaH // 6 // ityAdi ( yogadR. samu. - 3 - 11 ) paM0... 'atastvityAdi' ata eva - zailezyavasthAyAM yogasaMnyAsAtkAraNAt 'bhayogo' yogAbhAvo 'yogAnAM ' maityAdInAM madhya iti gamyate, yogaH 'paraH' pradhAnaH udAhRtaH, kathamityAha - 'mokSayojanabhAvena' hetunA, yojanAd yoga itikRtvA, svarUpamasyAha - 'sarva saMnyAsa lakSaNoM' dharmAdharmasaMnyAsayorapyatra parizuddhibhAvAditi. ato.. ... ata eva = zailezyavasthAyAM prApyayogasaMnyAsarUpAsAdhAraNa-kAraNa-avyavahitakAraNajanyo manovacaH kAyakarmarUpayogAbhAvaH 'ayogaH' kathyate 'yogAnAM' mitrAdirUpa - yogadRSTayAdInA - - mathavA maitrIpramodakAruNyamAdhyasthyAdirUpabhAvanArUpayogAnAM madhye, ayogarUpo yogaH 'para' pradhAna:zreSTha ucyate, ayogarUpaparayogasya pradhAnatA - siddhaye, ucyate 'mokSayojanabhAvena' yojanAddyoga iti vyutpattyapekSayA mokSeNa sahayojanabhAvarUpahetunA 'ayogaH' yogaH kathyate, ayogarUpayogasya svarUpamAha 'sarvasaMnyAsalakSaNaH' tAttvikA - tAttvikadharmasaMnyAsa - yogasaMnyAsarUpapaudgalikAdRSTa-- dharmAdharmapuNyapApasaMnyAsarUpasarva saMnyAsalakSaNaH, yogAnAM parayogarUpaH 'ayoganAmako' yogaH, avyavahitatvena mokSeNa saha yojakatvena kathyate iti hRdayam / ' ityAdi' anAdipadena "etattrayamanAzritya vizeSeNaitadudbhavAH / yogadRSTaya ucyante, aSTau sAmAnyatastu tAH // mitrA tArA balA doprA, sthirA kAntA prabhA parA, nAmAni yogadRSTInAM lakSaNaM ca nibodhatetyAdi" yoga dR. 12 / 13 zlo. yogadRSTInAM saMkSiptaM svarUpaM-: (1) minA = asyAM dRSTI, bodhastu tRNAgnitulyo'sti, vastutaH svakAryaM sAdhako nAsti, alpazaktikatvAdAvazyakakAryasamayaM yAvanna tiSThati, sundara smRtibIjarUpazubhasaMskArAbhAvena devaguruvandanAdI vaikalyamAyAti, bhAvato vaMdanAdikAryaM na bhavati / 59 Page #112 -------------------------------------------------------------------------- ________________ lalitavistarA-saTIkA (2) tArA = asyAM dRSTau bodhastu karISAgnikaNatulyo'sti, pUrvasyA ISadadhiko'sti tathApi kAryakAle bodhadIpo vidhyApito bhavati, vastutastu bahukAlaM na tiSThati, ataH kAraNAt pUjAdizubhakAryazubhakaraNe sajjatAyAmapi pUrvasmRteH zubhatvAbhAvena kArya kattuM na zaknoti / (3) balA = asyAM kASThAgnikaNatulyo bodho'sti, atrAbhyantare pUrvadRSTidvayAdISadadhiko vartate, ana prathamabodhadvayamilanena vIryazaktirISadadhikA varttate, smRtirapi manAkzubhA vartate'taH prabhupUjAdizubha kAryeSu prItirjAyate parantu prayatno'lpo'pi kriyate / / (4) dIprA = asyAM bodhastu dIpaprabhAtulyaH, pUrvasyA atyantaM zubhaH, yataH pUrvAsAM tisRNAM bodho'trAyAti, ato'tra vIryazaktistotrA, tathA kAryakaraNakAle'tra smRtistIvA, ato dravyabhAvAbhyAM devapUjAgurubhakti-prabhRti-zubhakAryANi karoti. (5) sthirA = asyAM granthibhedabhavanena samyagdarzanaM sthiraM bhavati, ana bodhastu ratnaprabhAtulyazcirasthAyI, pariNAmato'pratipAtI, tattvArtharUpasUkSmabodho yathArtho bhavati, ajJAnamithyAtvayorabhAvaH, saralA buddhiH, zubhakAryapravRttiH, premAtizayajJAnapUrvikA kriyA, asatpravRtti-nivRttiH / (6) kAntA = asyAM bodhastu tArAprabhA-tulyo bhavati, ratnaprabhAprakAzastu, amukamaryAdAparyanto, yadA''kAzasthatArAprakAzo, vahudUradezaM yAvad yAti, sthirAto'syAM dRSTo bodho'tyantazubho bhavati, etad dRSTimAn sthirazAntaprakRtipravRttimattvena, dharmAnuSThAneSu niraticAratvaM bhavati, zuddhopayogasattvena pramAdarahitatvena, vastugrahaNamocanakAle, zuddhipravRttipradhAno bhUtvA gambhIrodArAzayavAn sannanuSThAnaM karoti / (7) prabhA = asyAmAdityaprakAzatulyo bodho bhavati, nairantaryeNAtmadhyAne nimagno bhavati, prAyeNA'syAM saMkalpavikalpAbhAvo yathA tathA yattatpratikUla viparItavicAramAlAtaraGagAbhAvo bhavati, yAM yAM karoti ceSTAM sA sA'vandhyaphalA bhavati. (8) parA = asyAM candrajyotsnAtulyaH sUkSmo bodhaH, sAtatyena sva-svarUpe ramamANatArUpadhyAne magno bhavati, tathA nirvikalpo'taH paramasukhamanubhati, vRkSArUDhasya punarArohaNamanAvazyakaM tathaitaddRSTimata utkRSTAntarAtmano mahAtmana AvazyakAdi-kriyA'nuSThAnamanAvazyakaM parantu yathAbhavyaM paropakArastathA pUrvavadavandhyakriyA vartate / / athA'tra caityavaMdanasUtramadhye kuna kuna yogaH kasko yogo'stIti nirUpaNam-: tadatra 'namo'stvarhadbhyaH' ityanenecchAyogAbhidhAnaM, 'namo jinebhyo jitabhayebhya' ityanena tu vakSyamANena zAstrayogasya, nivizeSeNa sampUrNanamomAtrAbhidhAnAta, vizeSaprayojanaM cAsya svasthAna eva vakSyAma iti // tathA-'ikko'vi namukkAro, jiNavaravasahassa vaddhamANassa 60 Page #113 -------------------------------------------------------------------------- ________________ lalitavistarA - saTIkA saMsArasAgarAo, tArei naraM va nAri vA // 1 // ' ityanena paryantavatanA sAmarthyayogasya, kAraNe kAryopacArAnna saMsArataraNaM sAmarthyayogamantareNeti kRtvA / TI.... (1) pUrvoktavarNanadvArA 'atra' caityavaMdanasUtramadhye 'namo'stvarhadbhyaH' ityanenaprathamapadenecchA - yogasya ( icchA - pradhAna- kriyAvikala - namaskArarUpatattvadharmavyApArasya pratipAdane - necchAyogasya) abhidhAnamasti. (2) 'namo jinebhyo jitabhayebhyaH' ityanena tu vakSyamANena - antimanavamIsampadghaTakapadena zAstrayogasya vidhAnaM, yato nirvizeSeNa - vizeSaM vinA sAmAnyena- sampUrNa - ( avikala - kriyASattvena ) namaskAramAtrAbhidhAnaM. (zAstra pradhAnatvenAvikala - namaskArarUpa-tattvadharmavyApArarUpazAstrayogAbhidhAnaM ) arthAt stotavyabhAvArhadAlambanavizeSasthAnarUpa prathamAdhikArazakrastavasya samApto vartamAnanamaH padArthaMrUpanamaskAraH zAstrayogaM darzayati. vizeSaprayojanaM cAsya svasthAna eva-navamIsampadvyAkhyAnAvasare, eva zAstrayogasya vizeSaprayojanaM vakSyAmaH - kathayiSyAma iti / 'tathA caityavaMdane siddhastave 'eko'pi namaskAro jinavaravRSabhasya vardhamAnasya saMsArasAgarAt tArayati naraM vA nArIM vA // 1 // ityanena tu namaH padArtharUpanamaskArarUpeNa paryantavattinA padena sAmarthyayogasya ( abhidhAnaM ) kAraNe kAryopacArAdarthAd 'namaskAraH sAmarthyayogaH atra namaskAraH kAraNaM, yadA saMsArataraNarUpakAyaM prati avyavahitaheturUpa- sAmarthya yogo'sti, arthAd yathA 'ghRtamAyu: AyuSkAraNamapi ghRtaM kAryakAraNabhAvasambandha sambandhyA yustAdAtmyena pratIyate, avyabhicAreNa AyuSkaratvam prayojanaM tathA 'namaskAra sAmarthya yogaH' ityatra sAmarthya yogakAraNamapi namaskAraH, kAryakAraNabhAvasambandhasambandhI sAmarthyayogastA dAtmyena pratIyate, avyabhicAreNa sAmarthya yogakaratvaM prayojanaM, namaskAre sAmarthya yogatvA ropaH, sAmarthya yogasAdhanatvAdityavadheyam idamata hRda-yam = namaskArarUpakaraNe sAmarthya yogarUpakAryasyopacAraM ( kAraNe kAryopacAraviSaya jJApanArthaM mRttikAghaTayorudAharaNaM vimarzanIyam - yadA mRttikA, mRttikA'vasthAyAM syAt, mRttikArUpeNa bhavet, ghaTarUpeNa pariNatA na bhavettadA'pi satkAryavAdApekSayA'thavA tirobhAva-vivakSayA, mRttikA ghaTarUpA mantavyetyetadupacArasyodAharaNam mRttikAvasthAyAmapi mRttikA ghaTo'stIti kathanamasatya rahitam, yadyapi mRttikAyAmasyAM ghaTaniSThajalAharaNAdikA dharmA na santi arthAnmRttikayA'nayA kiJcidapi ghaTakAryaM na kriyate na kattu zaktirasti, tathApi rUpAdyAH kecid dharmAH samAH santi tathA bhaviSyatkAle ghaTo bhavitumarhatIti nyAyena dravyaghaTe - ghaTAkA rajananayogyatAvati bhAvaghaTasyopacAro vyavahAro bhavati ) kRtvA, namaskAraH sAmarthyayoga iti vyavahi yate, saMsArAttaraNaM sAmarthyayogaM vinA na sambhavati, sAmarthyayogAvinAbhAvi saMsArAttaraNaM, sAmarthyayogastu tAdRzanamaskAraM vinA na bhavati, arthAd, namaskAraH sAmarthyayogajananadvArA saMsArata raNarUpakAryaM prati kAraNam, yathA daNDo ghaTasya kAraNamasti sAkSAnnahi parantu bhramidvArA, tathA namaskAraH saMsArataraNaM prati kAraNamasti sAkSAnnahi parantu 61 Page #114 -------------------------------------------------------------------------- ________________ lalitavistarA - saTIkA sAmarthya yogajananadvAraiva yathA maMgalamapi vighnanAzaM kRtvA granthasamApti karoti, tathA namaskAro'pi - sAmarthya yogaM janayitvA saMsArataraNakAryaM karoti, nAnyatheti yathA dhamirvyApArastathA sAmarthya yogo'pyekaprakAro vyApAraH, yato namaskArajanyasAmarthya yogaH, saMsArata raNarUpakAryaM prati janako'pyasti . ( dvAratvaM tajjanyatve sati tajjanyajanakatvam) atha vAdI -: Aha-ayaM 'prAtibhajJAnasaMgata' ityuktaM, tatkimidaM prAtibhaM nAma ?, asadetat, matyAdipaJcakAtirekeNAsyAzravaNAd, ucyate-caturjJAnaprakarSottarakAlabhAvi kevalajJAnAdadhaH, tadudaye savitrAlokakalpamiti na matyAdipaJcakAtirekeNAsya zravaNa, asti caitad, adhikatvAvasthopapatteriti etadvizeSa eva prAtibhamiti kRtaM vistareNa 1 / TI0... sAmarthya yogasya lakSaNaprasaMge 'ayaM' sAmarthya yogaH 'prAtibhajJAnasaMgata: ' sAmarthya yogasya prAtibhajJAnasaMgatatvaM vizeSaNamuktaM pUrvatra, atra praznaH - tat kimidaM prAtibhaM nAma ? sAmarthyayogena saha prAtibhaM jJAnaM kimapUrvaM zrUyate'to'sadetadasatyaM vA'vidyamAnametad yato mati zruta- avadhi - manaH paryava kevala jJAnAdipaJcakAtirekeNA''sya - prAtibhajJAnasyAzravaNaM vidyate, jainAgame matyAdipaJcakajJAnAdatiriktaM bhinnaM prAtibhajJAnaM na zrUyate'taH prAtibhajJAnamatra kathaM manyeteti ceducyate kSAyopazamikamatyAdirUpANi yAni catvAri jJAnAni santi teSAM caturNAM yaH prakarSaH - sampUrNa - prakRSTadazA, taduttara-kAlabhAvi, kevalajJAnapUrvakAlInaM, kevalajJAnodayAtpUrve sUryAloka = aruNodayasamAnaM prAtibhajJAnaM, arthAd yadA kevalajJAnaM sUryastadA tatpUrvaM prAtibhajJAnamaruNodayaH, prAtibha jJAna -pUrNAnubhava jJAnAnantaraM kevalajJAnasavitA, samudeti, ata eva prAtibhajJAnaM matyAdipaJcakAdatiriktaM kutaH zravaNaM syAt ?, kicaitat prAtibhajJAnamasti yatazcaturjJAna prakarSarUpAdhikatvaviziSTAvasthAyA upapatti vidyate, arthAtcaturjJAnaprakarSottarakAlIna- kevalajJAnA'vyavahita- pUrva kAlInAdhikatvA'vasthAvizeSa eva prAtibhaM ( pAribhASikArthaviziSTaM ) iti prAtibhajJAnaM evaM zabdavistArarUpeNa vistareNa kRtamalam |1| 'namotthuNaM arahaMtANaM' rUpasya caityavaMdanasUtrasya prathamapadasya vivaraNaM samAptam // atha zAstrakAraH 'bhagavadbhyaH' iti dvitIyaM vizeSaNapadaM kIdRzaM kathaM kathitaM ? tathA'syAvataraNikA'nantaraM 'bhagavadbhyaH' iti padasyAdbhutA vyAkhyA nirucyate -:. ete cArhanto nAmAdyanekabhedAH 'nAmasthApanAdravyabhAvatastannyAsa' iti ( tattvA. a- 1sU. - 5 ) vacanAt, tatra bhAvopakArakatvena bhAvArhatsamparigrahArthamAha- 'bhagavaddbhya iti ' TI.... pUrvoktArthasaMyuktAH, 'ete' pratyakSokriyamANA 'arhanto' nAmAdyanekabheda - prakAravantaH santi, yataH 'nAmasthApanAdravyabhAvatastanyAsaH' samyagdarzanAdyA mokSamArga-ratnarUpA, jIvAdyA tattvarUpAH padArthAH, nAmAdibhizcatubhi nikSepaiH sAdhyA- vicAraNIyA evaM ca "nAmajiNA jiNanAmA, 62 Page #115 -------------------------------------------------------------------------- ________________ lalitavistarA - saTIkA ThavaNajiNA jiNidapaDimAo / davvajiNA jiNajIvA, bhAvajiNA, samavasaraNatthA" (caitya.bhA.gA. 51 ) tatra nAmajinA ahaMtAM paryAyavAcakAH zabdA yathA arhaJjinaH pAragata ityAdyAH, athavA RSabhAjitAdIni nAmAni sthApanAjinA:- jinendrANAM zAzvatyazAzvatyAdi-rUpAH pratimAH, dravyajinA:- jinajIvAH, dravyadalikaM bhUtabhAvikAraNaM tadAzritya jinA dravyajinA / bhAvajinA:, samavasaraNasthA jinA bhAvajinA, zivagatAzca paramapadaprAptA bhAvataH sadbhAvato jinA bhAvajinA ityarhatAM nAmAdyanekabhedasattve, 'tattra nAmAdi- caturbhedamadhye bhAvopakArakatvena ( 'bhAvuvayAro sammattanANacaraNesu jamiha saMThavaNaM' dha.saM., yadiha samyaktvaM jJAna caraNeSu saMsthApanaM sa bhAvopakAro vijJeyaH ) bhAvopakArasya-tIrthapravarttanAdirUpabhAvopakArasya kArakatvena bhAvanikSepo grAhyo 'bhAvArhataH parigrahArthaM bhagavadbhyaH' iti, arhantaH kIdRzA ana gRhItA iti prazne vizeSaNadvArA bhAvArhato vijJApayati yathA 'namo'stvarhaddbhyo bhagavadbhyaH, bhAvArhadrUpabhagavaddbhyo'rhaddbhyo namo'stu' atha bhagavatpadaghaTakabhagazabdasyArthamarhati vaiziSTyena saGgamayati-: tatra bhagaH - samagraizvaryAvilakSaNaH, uktaM ca- " aizvaryasya samagrasya, rUpasya yazasaH zriyaH / dharmasyAtha prayatnasya, SaNNAM bhaga itIGaganA // 1 // " samagraM caizvayaM-bhaktinamratayA tridazarpAtibhiH zubhAnubandhimahAprAtihArya karaNalakSaNaM, rUpaM punaH saMkalasurasyapracApavinimmi tAGaguSTharUpAMgAranidarzanAtizayasiddhaM, yazastu- rAgadveSaparISahopasargaparAka basa yAnandakAryAkAlapratiSThaM, zrIH punaH ghAtikarmocchedavikramAvApta ke valAlokaniratizayasukhasampatsamanvitatA parA, dharmastu- samyagdarzanAvirUpo dAnazIlatapobhAvanAmayaH sAzravAnAzravo mahAyogAtmakaH, prayatnaH punaH - paramavIryasamuttha ekarAtri kyAdimahApratimAbhAvahetuH samudghAta zailezyavasthAvyaMmya: samagra iti, ayamevaMbhUto bhago vidyate yeSAM te bhagavantaH tebhyo bhagavaddbhyo namo'stviti |2| evaM sarvatra kriyA yojanIyA, tadevaMbhUtA eva prekSAvatAM stotavyA iti stotavyasampat 1 / TI.... (1) samagraM caizvaryam - prakRSTaM prabhutvaM bhaktinamratvahetunA catuSSaSTisurendra:- tridazapatibhiH - tribhuvanapatInAM bhAvA'rhatAM purataH zubhAnubandhi-uttarottarapuNya-puJjasyAvicchinnadhArAvAhiazokavRkSAdyaSTa mahAprAtihArya karaNalakSaNarUpaM, arthAdazokavRkSAdimahAprAtihArya karaNe tridazapatibhiviracane bhAva - paramAtmanaH pUrNa prabhutAyA darzanaM bhavati / = (2) samagraM rUpaM - sarvotkRSTaM - atismpaM rUpaM = sarvaiH suraiH svakIyaprabhAveNa vinirmitamaGaguSTharUpaM tava padasya purato'gAra sadRzaM dRzyate iti dRSTAMtena tava rUpamatizayasiddhamasti ( aGaguSThamekamaNubhirmaNijaiH surendrA, nirmAya cettava padasya puroM dhareyuH / puSNo'gra ulmukamiveza ! sa ( tad ) dRzyataiva yatte samAnamaparaM nahi rUpamasti ||12|| zrIdharmavardhanakRtavI rabhaktAmare) ( savvasurA jaIrUvaM aMguThapamANayaM viuvijjA / jiNapAyaMguThaM pai na sohae taM jahi gAlo || A.ni. 566 ) 63 Page #116 -------------------------------------------------------------------------- ________________ lalitavistarA - saTIkA (3) samagraM yaza:-sarvotkRSTaM yazaH = rAgadveSapariSahopasargaMrUpabhAvazatusenA-vijaye kSamApUrvakapa -- kramasamutthaM (sarva digaMta paryantavyApikhyAtirUpayazaH ) guNagAnadvArA surAsuravarAdirUpate lokyasyAnandarUpa - sukhasya (tIrthaMkarA janmAdikalyANakadvArA ) kArakaM, ata eva sarvakAlaM ( sarvakAlAvacchedena) sArvakAlikIM pratiSThAM - prakRSTasthiti prAptaM, tribhuvanagrAhyaM candrojjvalaM yazo vijayate, (4) samagrA zrI : - sarvotkRSTA zrIH = jJAnAvaraNIya-darzanAvaraNIya - mohanIyAntarAyarUpaghanaghAtikarmacatuSTayakSayasamarthavikrameNA vApta-- kevala jJAnajyortiniratizaya--sarvAtizAyisukharUpalakSmIsamanvayaH sarvotkRSTo vidyate, arthAttAdRza - kevalajJAnaniratizayAnaMdarUpazriyA nityasambandhavanto bhAvArhanto bhavanti, samavasaraNAdibAhyalakSmI patayazca kevalajJAnAdi - antaraMgalakSmIpatayo bhAvA'rhanto bhavantyeva ( ' bahIlacchI osaraNAi aMtaraMgAu kevalAIA, dhammo phala-rUvojaM na jiNattA dhammaphalamannaM' | ) (5) samagro dharmaH - sarvotkRSTo dharmaH = samyagdarzana jJAnacAritrarUpaH, dAna - zIla- tapobhAvanAmayaH, sAzravaH- puNyalakSaNazcAnAzravaH - ( saMvaraH - saMjJAnayogalakSaNaH ) sAzravAnAzravarUpa:, (dharmo dvidhA mataH saMjJAnayoga evaikastathA'nyaH puNyalakSaNaH, saMjJAnayogaH-samIcInamahaMtpravacanAnusAri jJAnaM gurupAratantryanimittaM saMvedanaM tena sahito yoga: zubhavIryollAsaH, zAstra vArttAsamuccaye ) tApake pAsa ghAsa khAsAmadhye yoga- yogasaMnyAsarUpasAmarthyayogalakSaNamahAyogAtmako'rthAt samagravasaMta, ( 6 ) samagra : prayatna: - sarvotkRSTaH prayatnaH paramavIryaM (utkRSTAtmavIyaM ) samutthaH, ekarAvikyAdimahApratimAbhAvahetu: ( kAyotsarga vizeSa- tapovizeSAbhigrahavizeSarUpArthatrayarUpa - mahApratimAbhAvaM prati hetuH ) ke valisamudghAtaH zailezyavasthAto vyaGagyaH (vyaJjanAzaktigamyaH, lakSyaH, meyaH ) samagraH = sarvotkRSTa:- paramaH prayatnaH, sakala-parama- prayatnapatayo bhAvA'rhanta eva bhavanti bhagapadasya ye SaDarthAH santi tadarthavanto bhagavanta ucyante, tebhyo bhagavaddbhyo namo'stviti dvitIyapadam / arthAt 'namo'stvarhadbhyaH kIdRzA arhantaH ? iti prazne bhagavadbhyaH iti pratyuttare datte, namo'stvarhadbhyo bhagavadbhyaH iti kathane bhAvArhanta eva stotavyA ityAyAtam / evaM sarvatra vizeSaNasthaleSu ' namo'stvarhadbhyaH' iti kriyApadaM yojanIyam tasmAtkAraNAdevaMbhUtAHbhagavatsvarUpa vizeSaNaviziSTA bhAvA'rhanto devAdhidevA eva prekSAvatAM (vicArakANAM ) puruSANAM stotavyAH - stutikarmaviSayA bhavanti iti stotavyasampat = 'namo'tthuNaM arahaMtANaM bhagavaMtANaM' rUpA padadvayavatI stotavyasaMpat, samAptA, ata eva tadvyAkhyAnamapi samAptam / sAGakhyAnAM dvau bhedau vartate tathAhi (1) pUrva (maulika - prAcIna - nirIzvara ) - sAMkhyAstu pratyAtmapradhAna (prakRti) bhedavAdina:Atmani, Atmani prakRte rbhedaM manyante (2) uttarasAMkhyAstu, Atmani, Atmani, ekAM prakRti manyante, te pratyAtmapradhAnavAdinaH santi iti sAMkhyamatabhedau, 64 Page #117 -------------------------------------------------------------------------- ________________ lalitavistarA-saTIkA athAna tribhiH padaiH stotavyasampada eva pradhAnAyAH, sAdhAraNAsAdhAraNarUpAyA hetu-sampado vyAkhyAM kartuM parAyaNaH zAstrakAraH pUrvamavataraNikA-sahitaM dvitIyasampadghaTakaM prathamaM padaM vyAkhyAtiete'pi bhagavantaH pratyAtmapradhAnavAdibhirmAlikasAGa khyaiH sarvathA'kartAro'bhyupagamyante 'akartA''tmeti' vacanAt, tavyapohena kathaJcit kartRtvAbhidhitsayA''ha-"AdikarebhyaH" iti, paM0...'pratyAtmapradhAnavAdibhiriti' sattvarajastamasAM sAmyAvasthA prakRtiH, saiva pradhAna, tataH AtmAnamAtmAnaM prati pradhAnaM vaditu zIlaM yeSAM te pratyAtmapradhAnavAdinastaH, uttare hi sAGkhyA 'ekaM nityaM sarvAtmasu pradhAna' miti pratipannAstagyavacchedArtha maulikasA vyarityuktaM, tadgrahaNamapi ca pratyAtmakarmabhedavAdinAM janAnAM kartRtvamAtraviSayaiva taiH saha vipratipattirityabhiprAyAt kRtam / TI....arthate'pi-arhanto bhagavantaH, apizabdataH sarve, AtmAnaH, pratyAtmapradhAnabhedavAdibhi maulika (pUrva) sAGakhyaiH (atra sukhaduHkhamohalakSaNarUpANAM sattvarajastamasAM sAmyAvasthA prakRtireva pradhAnaM-pratyekAtmasu bhinnaM bhinnamiti vAdibhiH prAcInasAGakhyaH) sarvathA (sarvaiH prakArarekAntataH)akartAraH (kartRtvarahitAH) abhyupagamyante-svIkriyante, yataH 'akartA''tma' ti vacanamasti, anottare (arvAcInAH) hi sAGakhyA ekaM nityaM sarvAtmasu pradhAnamiti pratipannA:-sarveSu, Atmasu, ekaM nityaM pradhAnaM (prakRti) iti pratipadyante'rvAcInAstadvyavacchedArtha maulika-sAGakhyarityuktam, tadgrahaNamapi pratyAtmapradhAnabhedavAdinAM maulika sAMkhyAnAM brahaNamapi pa pratyAtmakarmabhedavAdinAM janAnAM kartRtvamAva-viSayaiva taiH (prAcInasAmaH) saha vipratipattiH (viruddhArtha-pratipAdaka-vAkyadvayaM vipratipattivirodhaH) -vipratipattivAkyaM -vipratipattivAkyaMpratyAtmaprakRtibhedavAdino maulika pratyAtmakarmabhedavAdino jainAH / sAMkhyA:-AtmA, janmAdiprapaJcasya AtmA, janmAdiprapaJcasya kartA'sti, kartA nAsti, prakRtireva kartIti vadanti. J prakRtiH kartI nAsti, acetanatvAditi vadanti. iti abhiprAyAt kRtam = atra maulikasAMkhyairiti kathanenAna prAcInasAMkhyAbhimatapratyAtmaprakRtibhedavAdena saha pratyAtmakarmabhedavAdibhiH jainaiH saha sAmyatve'pi, AtmaniSThakatrtRtvaviSayako virodho darzitaH / atra sAMkhyAbhimatAtmaniSThAkartRtvarUpaviSayakhaNDanAya, kathaJcit-anekAntadRSTayA-syAdvAdaM pratItya-vyavahAranayAMpekSayA, kartRtvAbhidhitsayA = sarve jIvAtmAnaH svasvajanmAdi-karmAdiprapaJcarUpasvasRSTiM kurvanti, nAnya iti kartRtvamabhidhAtumicchayA 'AdikarebhyaH' iti padaM sUtritam / ihAdau karaNazIlA AdikarAH, anAdAvapi bhave tadA tadA tattatkaNviAdisambandhayogyatayA vizvasyAtmAdigAmino janmAdiprapaJcasyeti hRdayaM, anyathA'dhikRtaprapaJcAsambhavaH, 65 Page #118 -------------------------------------------------------------------------- ________________ lalitavistarA-saTIkA paM0...'anetyAdi' anAdAvapi pravAhApekSayA; kiM punaH pratiniyatavyaktyapekSayA, AdimatItyapi-- zabdArthaH, bhave-saMsAre, 'tadA tadA' tatra tatra kAle 'tattatkaNviAdisambandhayogyatayA tattaccitrarUpAH kaNivojJAnAvaraNAdikarmapariNAmAH pudgalAH, AdizabdAtteSAmeka bandhodayodIraNAdihetavo dravyakSetrakAlabhAvA gRhyante, tena sambandhaH-parasparAnuvRtticeSTArUpaH saMyogastasya yogyatA-taM prati praha vatA tayA, vizvasya-samagrasya evaMvidhayogyata vAtmanaH kartRtvazaktiriti, AtmAdigAminaH--Atmaparatadubhayagatasya janmA diprapaJvasyapratItasya, iti hRdayamiti-eSa sUtragarbhaH / vipakSe bAdhakamAha-'anyathA' kartRtve'nadhikRte 'prapaJcAsambhavo' vizvasyAtmAdigAmino janmAdiprapaJcasyAnupapattiH, kuta ityAha TI0...'iha' saMsAre vA''tmani muktAvasthAtaH 'AdI' prathamAvasthAyAM, AtmAnaH janmAdiprapaJcakaraNasvabhAvAH 'AdikarAH' anyayogavyavacchedakApekSayedaM vizeSaNamataH sAGakhyamatA'bhimatAsmaniSThAkattuM tva-viSayasya vyavacchedo bhavatItyarthaH / atra karmasaMbaMdharUpaH saMsAraH, pravAhApekSayA'tIta. kAlavadanAdi:-atItakAlaH kadA''rambhavAn jAtaH ? tasya prathamotpattirUpA''rambho yathA nAsti arthAdanAdistathAjIvAnAM karmasaMvandharUpasaMsArasyAdirArambho nAsti, tataH karmasambandhAtmakabhavo'nAdiH, khanisthasvarNamattikAsambandhavadanAdiH, atra pratiniyata-viziSTaika-karma vizeSasyAthavaikabhavAzritaikajIkvyaktirUpa-vizeSasyApekSayA, Adimati-sAdI, arthAdapekSayA'nAdau sAdau ca saMsAre tattatkA. lA'vacchedena tattaccitrarUpa-viziSTa-vividharUpa-prakArabhedAvacchinnAH, karmANavaH = jJAnAvaraNAdikarmarUpa-pariNAmayogyAH pudgalAH, AdizabdAtteSAmeva karmapudgalAnAmeva bandhodayodIraNAdidazAnAM nimittabhUtA dravyakSetrakAlabhAvA gRhyante'rthAt tena-tasatkarmAgvAdinA saha sambandhaH = parasparaM karmaskandhaH sahAtmano veSTanarUpA, AtmanA saha karmaskandhAnAM grathanarUpA ceSTA (kriyA) tadrUpaH saMyogastasya yogyatA-tathArUpasaMyogasambandhaM prati namratA-parAdhInatA, tayA, vizvasya-samagrasya, evavidha yogyataivAtmanaH kartRtvazaktiriti. arthAdAtmagatasya parapudgalagatasyAtmapararUpobhayagatasya samagrasya pratItasya janmAdiprapaJcasya. pUrvoktavaMvidha-yogyataivAtmanaH kartRtvazaktiriti, tAdRza-zaktidvArA''tmA, janmAdiprapaJcasya kartA''tmeti, sArAMzastu, AtmapudgalarUpe dravyadvaye bahavIbhiranaMtayogyatAbhiH saha parasparamekIbhavanasya yogyatA'pyasti, yadyogyatApariNAmenaitavaividhyapUrNajIvajaDayoH sRSTi dRzyamAnA'sti, Atmapudgalayo dravyayoH svAbhAvikI zaktirevetAdRzI vidyate, yadamukasaMyogA bhaveyustadobhayo mizraNaM bhavituM zakyate, tathA''tmanaH prakAzo'pyetAdRzo bhavati, yatkArmaNaskandhaiH parita Aviyate-paribhUyate'bhibhUyate vA rudhyate'ta eva AtmazaktiprakAzAvArakaM karmapudgalarUpamAvaraNamasti, nAnyat, tathAhi-nirmala Atmani nirmalAtmana, AvaraNaM na bhavati-AtmA'tmanA nAviyate, dharmA'dharmA''kAzakAlA arUpiNaH santi, tairAtmA cAvarItu na zakyate'rthAdAtmana etAM dRzyamAnAM zarIrAdikAM rUpiNIM sRSTimutpAdayitu te'rUpiNo no zaknuvanti, ato yathA jale kSiptA zarkarA satI jalasya pratyekANuSu vyAptA bhavati, 66 Page #119 -------------------------------------------------------------------------- ________________ lalitavistarA-saTIkA nirmalaM salilaM madhuraM karoti, tathA''tmanaH pratipradezaM samabhivyApya karma, AtmAnaM karmamayaM karoti, pratiskandhaM, anaMtAnaMtAH paramANavaH santi, ekaikavargaNAyAmanantAntAH skandhAH santi, etAdRzyo'nantakArmaNavargaNAH sUkSmA ati snigdhA yadi syustadA''tmana ekaM pradezaM lagituM zaknuvanti, arthAdAtmanA saha lepataH pUrva, ete yogyaskandhAH kevalaM kArmaNa-vargaNAH kazyante, yatkAle AtmanA saha lagitvA mizritAH syustadA tadvargaNA eva karmasaMjJAM labhante tathA ca kArmaNavargaNAyAH pudgaleSu jIvaH svasattAM sthApayitumetAdRzIM kriyAM karoti, yatasteSu, AtmanA saha liptatAyA yogyatA-phalaM jAyate, tasmA.dAtmanA saha lipyamAnAyAM tasyAM kArmaNavargaNAyAM yadA''tmanA saha saMyuktatAphalaM jAyate, tadA sA'pi kArmaNa-vargaNA karma kathyate'rthAjjIvaH kartA'sti, liptA''tmanA saha kArmaNavargaNA, karma bhavati, tAdRzaH saMyogaH phalamasti, mithyAtvAdyA hetavaH santi, svena saha saMyojanaprayatnarUpayoganayarUpA, jIvasya kriyA'sti. -- yathaivaM vyAkaraNe katuH kriyAphalAzrayapadArthasUcakaM nAma karmatvena kathyate tathaivaM, AtmanA saha sambadhyamAnA kArmaNavargaNA'pi karmatvena vyavahi yate.) evaM ca niruktayogyatArUpA''tmaniSThakartRtvazaktidvArA svaparobhayagatasamagra-janmAdi-karmAdi-prapaJcasya kartA''tmA'sti, (atra sAGakhyAbhimatAtmA'kRtaprapaMcatvarUpaparapakSasya khaNDanAtmakA'nyayogavyavacchedakavizeSaNApekSayA 'Adikaratva' vizeSaNasya sArthakyaM darzitaM, parantu svapakSasAdhanarUpAyogavyavacchedakavizeSaNA'pekSayA zrutapadamadhyAhAryaM gaNayitvA 'zrutasyAdikarAH' ityapi vyAkhyA kAryA, yato'rhanto'rthata AtmAgamavanto bhavantIti.) . vipakSe bAdhakamAha 'anyathA' kartRtve'nadhikRte-AtmaniSThakartRtvAbhAvarUpamAnyatAyAM 'adhikRtaprapha cA'sambhavo' svaparobhayagatajanmAdiprapaJcasya samagrasyAnupapattiH = dRzyamAnaH prapaJco na ghaTate iti. (athavA'dhikRta-bhagavadAde bhava Akasmiko-nirhetuko bhavedato vastuto janmAdipUrvaka eva bhavaprapaJco mantavyaH) kuta ityAhaprastutayogyatAvaikalye prakAntasambandhAsiddhaH, atiprasaMgadoSavyAghAtAt, muktAnAmapi janmAdiprapaJcasyApatteH, prastutayogyatA'bhAvepi prakAntasambandhAvirodhAditi paribhAvanI yametat // paM0...'prastutayogyatAvaikalye' prastutAyA-anAdAvapi bhave tadA tadA tattatkarmANvAdisaMbandhanimitAyA yogyatAyA:-katatvalakSaNAyA abhAve.."prakrAntasaMbaMdhAsiddha:' prakrAnta:-prativiziSTaH karmANvAdibhiH saMbaMdhasyoktarUpasyAniSpatteH, etadapi kuta ityAha-atiprasaMgadoSavyAghAtAda' evamabhyupagame yo'tiprasaMga:-ativyAptiH sa eva doSaH, aniSTatvAttena vyAghAto nivAraNaM, prakRtayogyatAvaikalye prastutasaMbaMdhasya, tasmAda, atiprasaMgameva bhAvayati-'maktAnAmapi nirvatAnAmapyAstAmanyeSAM 'janmAdiprapaJcApatteH janmAdiprapaMcasyAniSTasya prAptaH, kata ityAha-'prastutayogyatA'bhAve'pi' prastutayogyatAmantareNApi 'prakrAntasambandhAvirodhAta' tattatkaNviAdibhiH sambandhasyAdoSAd, AtmAkartRtvavAdinAmityevamanvayavyatirekAbhyAM bhAvanIyametat / atha parAzaGkAM pariharannAha 67 Page #120 -------------------------------------------------------------------------- ________________ lalitavistarA-saTIkA TI0...arthAt prastuta-yogyatAprakrAntasambandhayoH kAryakAraNabhAve siddhe, tavAnvayavyatirekaprakriyAM ghaTayati. prastutayogyatArUpakAraNAbhAve sati prakrAntasaMbaMdharUpakAryasattA nAsti, iti vyatirekaH prastutayogyatA'tra kAraNaM, prakrAntasambandhaH kAryam, prastutayogyatAsattAyAM prakrAntasambaMdharUpakAryasiddhiH, tato'dhikRtajanmAdiprapaJcasattA, evaM ca pUrvoktavyatirekasya mAnyatAyAM vakSyamANAtivyAptirUpAtiprasaMganAmakadoSasya vyAghAto-nivAraNaM bhavati, yadi prastutayogyatAyA abhAve prakrAntasaMbaMdharUpakAryasya mAnyatAyAM, ativyAptiH = kAraNAbhAvaprayuktakAryotpattirUpavyatirekavyabhicAra AyAti (vAdino 'grato'tiprasaMganAmakadoSarUpo mahAvyAghra utthApita: syAttadA sa svayameva prakRtayogyatAyA abhAve prastuta-saMbaMdhasyAbhAvarUpaM vyatirekaM svIkariSyati, ityuddizyAtiprasaGaga utthApitaH, athA'tiprasaGagaM pradarzayati ye karmasaMbaMdhaprapaMcarahitA muktA''tmAnaH santi teSu prastutayogyatAyA abhAvo'sti, tatra prakrAntasambandhasya pratipattI, aniSTamahAniSTajanmAdiprapaMcasyAtiprasaGaga-ApattiH syAdeva, yato yuSmAkaM mate prastutayogyatAyA abhAve prakrAntasaMbaMdhasya virodho nAstyeva, idamana hRdayam 'bho AtmA'kartRtvavAdin / yadi tvaM prastutayogyatAyA abhAve prakrAntasaMbaMdho'sti, iti kathayasi tadA muktA''tmasu kimapitu muktAtmabhinna-sarva-jIvA''tmasu tvanmatena nityaprakrAntasaMbaMdho'stItyaniSTanityajanmAdi-prapaMcasyApatti:-atiprasaGagaH-nirvivAda bhaviSyati) vastutaH prastutaviSayaH = prastutayogyatAsattve prakrAntasambandhasattArUpeNAnvayena, prastutayogyatAyA abhAve, prakrAntasambandhasyA bhAvarUpeNa vyatirekeNa sUkSmadhiyA vicAraNIyaH / / na ca tattatkarmANvAdereva tatsvabhAvatayA''tmanastathA sambandhasiddhiH, dviSThatvena asyobhayostathAsvabhAvApekSitvAt, anyathA kalpanAvirodhAt, nyAyAnupapatteH, na hi karmANvAdestathAkalpanAyAmapyalokAkAzana sambaMdhaH, pa0...'naca' naiva tada yaduta-tattatkaNviAderevoktarUpasya 'tatsvabhAvatayA' sa AtmanA saha sambandha yogyatAlakSaNaH svabhAvo yasya tattayA tadbhAvastatA tayA, Atmano-jIvasya tathA' sambandhayogyatAyAmibAsmadabhyupagatAyAM sambandhasiddhiH karmANyAdineti; kuta ityAha-'dviSThatvena' dayAzrayatvenAsya-sambandhasyobhayo:--AtmanaH kagviAdezca tathAsvabhAvApekSitvAta, vipakSebAdhakamAha-'anyathA'mAsmanaH sambandhayogyasvabhAvAbhAve 'kalpanAvirodhAta' kaNviAdereva svasambandhayogyasvabhAvena AtmanA saMbaMdhasiddhiriti kalpanAyA vyAghAtAta, kuta ityAha -'nyAvAnupapatteH' nyAyasya-zAstrasiddhadRSTAntasyAnupapatteH, na ca tathAsaMbaMdhasiddhiriti yojyaM (gyaM), nyAyAnupapattimeva bhAvayannAha-'na' va 'hiH' yasmAt 'karmANvAdeH' uktarUpasya 'tathAkalpanAyAmapi' alokAkAze saMbaMdhayogyasvabhAvakalpanAyAmapi, kiM punastadabhAva ityapizabdArthaH, kimityAha-'alokAkAzena' pratItena 'saMbandhaH' avagAhAvagAhakasakSaNaH, kuta evaM ityAha TI...(1) uktarUpatattatkarmANvAdiniSThA''tmanA saha saMbaMdhayogyatA, svabhAvatayaiva, AtmaniSThakarmAdinA saha sambandhayogyatAyA satyAM karmAdinA saha sambandhasiddhi neti vAcyam, yato yAzrayatvenAsya sambandhasyAtmanaH karmANvAdezca tathAyogyasvabhAvApekSitvAt, 68 Page #121 -------------------------------------------------------------------------- ________________ lalitavistarA-saTIkA ( " sambandho hi sambandhidvayabhinnatve sati dviSThatve sati AzrayatayA viziSTabuddhiniyAmakaH " ityabhi yuktavyavahArAt yathA ghaTavadbhUtalamityAdau saMyogarUpaH saMbaMdha: saMbaMdhibhyAM bhinno dviSTho ghaTanirUpitasaMyogAzrayo bhUtalamiti viziSTabuddhiniyAmakastathA'trApi 'karmavAnAtmA' yathoktaceSTArUpasaMyogasaMbaMdhaH, sambandhibhyAM bhinno dviSTho ( karmAtmobhayaniSThaH) karmanirUpitayathoktaceSTArUpasaMyogasambandhAzraya Atmeti viziSTabuddhi niyAmakaH / dviSThatvamatrobhaya nirUpitavRttitvamathavA sthAnadvayavRttitvam / sambaMdhasya kiJcitpratiyogitvaM kiJcidanuyogitvam / bhinnayo dravyayoH saMyogaH ) idamatra hArdam, parazaGakA = tAdRzakarma pudgalaniSTha evetAdRzaH svabhAvo'sti, yadAtmanA saha tAdRzasaMbaMdhaM karotyeveti mAnyatAyAM, yathA bhavanta Atmani saMbaMdhayogyatAM matvA karmapudgalaiH sahA''tmanaH sambandhasya siddhi kalpayanti, tatsthAne'smadvat tAdRza- karmapudgaleSu saMbaMdhayogyasvabhAvaM matvA, karmapudgalaiH sahAtmanaH sambandha-siddhikalpane bhavatAM kA hAni: ? kimarthaM Atmani sambandhayogyasvabhAvaM kalpayanti ? samAdhAnaM = tAdRNa-sambandhaH, ekasmin sambandhini na tiSThati, parantu sambandhidvaya eva tiSThati, AtmA ca karmANavazca pUrvokta sambandhayogyatArUpasvabhAvamapekSante, arthAdAtmaka maM pudgalarUpasambandhinI pUrvokta saMbaMdha yogyatArUpasvabhAvamapekSete iti. dviSThatvavatsambandha- viruddharUpa- vipakSe bAdhakamAhAnyatheti. arthAt - yadyAtmani sambandhayogyasvabhAvasyAbhAve sati karmANvAdiniSThasambandhayogyasvabhAve savi AtmanA saha (karmANUnAM ) sambandhasiddhirastIti kalpanayA saha virodho bhavati yataH zAstrasiddha dRSTAntarUpanyAyasyA'nupapatteH karmANvAdAveva sambandha - yogyasvabhAve sati, AtmanA saha sambandharUpakalpanAvirodhaH, idamana hRdayam = vakSyamANanyAyAnupapattau satyAM pUrvokta kalpanA virodho'sti, pUrvoktakalpanA virodhasya dUrIkaraNAyAtmani sambandhayogyasvabhAvo'vazyaM mantavya eva (athavA''tmani saMbaMdhayosyasvabhAvAbhAve sati AtmajanmAdirUpaprapaJca kalpanAmA abhAvo bhaved yataH 'dvayAdhIno baMdha : baMdhaH sambandha-ubhayAdhIna bhavati etadrUpanyAyAnupapatteH, sambandhidvaye sambandhayogyasvabhAvo mantavyaH ) nyAyAnupapattimeva bhAvayannAha-na hIti = pUrvoktarUpa karmaparamANvAdiniSThAlokAkAzena saha saMbaMdhayogyasvabhAvo'stIti tathA kalpanAyAmapi ( kiM punastadabhAve ityapizabdArtha : ) ( alokA'traM tu dharmAdyairbhAvaiH paJcabhirujjhitam / anenaiva vizeSeNa lokAbhrAt pRthagIritam, lo. pra. ) alokAkAzena sh|vgaahyaavgaahklkssnn - sambandhaH ( karmANvAdI) na ghaTate yato'lokAkAzaniSThaH, karmANvAdinA saha sambandhayogyasvabhAvAbhAvo'sti idamatra hRdayam = yathA karmANvAdI, alokAkAzena saha saMbaMdhayogyasvabhAvakalpanAyAM, alokA''kAze sambandhayogyasvabhAvA'bhAve sati karmANvAdi - alokAkAzayoH saMbaMdho na bhavati, tathA''tmani saMbaMdhayogyasvabhAvo nAstIti kalpanAyAM ca karmANvAdI, AtmanA saha 69 Page #122 -------------------------------------------------------------------------- ________________ lalitavistarA-saTIkA saMbaMdhayogyasvabhAvakalpanAryA, kaNviAdi-AtmamoH sambandha-siddhi naM bhavatiH yataH alokAkAze iva Atmani sambandhayogyasvabhAvo nAsti. tasya tatsambadhasvabhAvatvA'yogAta, atatsvabhAva.cALokAkA virudhyate kANyAdestatsvabhAstAkalpaneti nyAyAnumapatiH, tatsvabhAvatAMmIkaraNe cAsyAsmanabhyupagatAtpattiH, paM0...'tasya tatsambandhasvabhAvatvAyogAt tasya-alokAkAzasya tena-kaNviAdinA saMbaMdhasvabhAvatvaM tasyAyogAta, bhavatu nAmavaM, tathApi prakRtakalpanAvirodha ityAha-'atatsvabhAveca' karmAvAdinA saMbaMdhAyopayasvabhAveM ca 'alokAkA birudhyate' asaMbaMdhadvArAyAtayA attatsvabhAvatAkApanayA-nirAkriyate kamagviAdestaraskamAvatAkalpanA 'iti' evaM 'nyAyAnupapatti' nyAyazyolalakSaNasyAnapapattiH, prayogazca yo yeka svayasambandhayogyasvabhAbo bhavati, sa-tena kalpitasaMbaMdhayogyasvabhAvenApi na sambadhyate, yathA'lokAkAzaM karmAgvAdinA, tathA cAramA karmANvAdinaiveti vyApakAnupalabdhiH, evaM tarhi tatsvabhAvo'pyayamaGgIkariSyate ityAha-tatsvabhAvatAGgIkaraNe ca' kaNAidisaMbaMdhayogyarUpAbhyupagame ca 'asya' AtmanaH 'asmadabhyupagratApattiH' asmAbhirabhyupagatasya kartRtvasyApatti:-prasaGgaH, anava zaGkAzeSanirAkaraNAyAha TI0...uktarUpakarmANvAdI, alokAkAze sambandhayogyasvabhAvakalpanAyAmami, alokAkAzena sahAvagADAvagAhakalakSaNasambandho na hi kuta: ? yataH karmAgvAdinA saha-amokanakAzaniSTha. saMbaMdhasvabhAvatAyA abhAvo'sti, bhavatu nAmavaM tathApi prakRtakalpamAkroidha ityAha-kaNviAdinA saha saMbaMdhA'yogyasvabhASabadalokAkAzamasti, tadA'sabaMdhArAtayAttatsvAbhAvanAkalpanAdvArA, karmANyavAdI, alokAkAzasaMbaMdhayogyasvabhAvakalpanA nirAkriyate, evaM uktalakSaNamyAyasyA'nupapattiH, prayogazcetyaM = yo yena saha svayaM sambandhayogyasvabhAvavAn nAsti, sa tena kalpitasaMbaMdhayogyasvabhAvavatA saha nA sambadhyate, yathA'lokAkAzaM, karmANyAdinA saha svataH saMbaMdhayogyasvabhAvadhAn nAsti, tataH tadalokAkAzaM kalpitasaMbaMdhayogyasvabhAvavattA karmAcAdinA sahApi na saMbadhyate, tathA cAsmA, karmAgvAdinA saha svtH| saMbaMdhayogyasvabhAvavAn nAsti, tataH sa AtmA, kalitasaMbaMdhayogyasvabhAvavatA karmANvAdinA sahApi na sambadhyate idamana hRdayam = yathA'lokAkAzaM karmANvAdinA saha kalpita-saMbaMdhayoMgyasvabhAvavAn nAsti, yato'lokAkAze svataH sambandhayogyasvabhAvo nAsti. tathA''tmA, karmANvAdinA saha kalpita saMbaMdhayogyasvabhAvavAn nAsti, yata Atmani svataH saMbaMdhayogyasvabhAvo nAsti, ityeSA vyApakAnupapattiH tadrUpahetubalena (prAptapUrvoktanyAyAnupapatteH) pUrvoktakalpanAyA:-karmANvAdAveva svataH saMbaMdhayogyasvabhAvenAtmanA saha sambandhasiddhirUpakalpanAyA virodha:-abhAvo bhavati, arthAt kalpanAyA dUrIkaraNAya Atmani svataH sambandhayogyasvabhAvo mantavya eva, yadyevaM tahi Atmani sambandhayogyasvabhAvo'pyayaM vAdI, aGagIkariSyate, 70 Page #123 -------------------------------------------------------------------------- ________________ lalitavistasamsaTIkA arvAdhAtmani karmANvAdinA saha saMbaMdhayogyasvabhAvasvIkAre yathA varSa vAtmani pUrvoktayogbAlArAma kartRtvazakti svIkurmaH, he vAdin ! tvamA vinecchAM kartRtvazaktimatasvIkAraH kartavya eca. . na caivaM svAmAnAmAvalikhita, tadanyAyamitvenaH sAmanyAH kalahetutvAta svAsamA tadantargatatvemeSThatvAt, nirloThitamalavanyajetyAdikAlvasiddhiH / - paM0...'naca' 'na 'evaM' etatsvabhAvatAMgIkaraNe 'svabhAvamAtavAdasiddhiH' svabhAvamAnavAdasya-'ka: kaNTakAnAM prakaroti taikSNya, vicitrabhAvaM mRgapakSiNAMpa, svAvalaH sarvamidaM pravRttaM, nAkAmayAroti kula prblH||1||' evaMlakSaNasya siviH, kuta ityAha-'talyApekSitvena' syAvyatiriktakAlAvazivama sAmanyA kAmaH svabhAvo niyatiH pUrvakRta puruSazvetyevaMlakSaNAyAH 'phalahetutvAt' kathaM tahi prA svabhAvaH phalaheturUpanyasta ityAha-'svabhAvasya ca tadantargatatvena' sAmagyantargatatveneSTatvAt, phalahetutayA, 'nirloThitaM' nirNItametat-sAmagyAH phalahetutvaM anyatra-upadezapadAdI, TI0...ekamAtmani karmANvAdinA saha sambandha-yogyasvabhAvasvIkAre svabhAvamAvavAdasya siddhi na bhavati, yataH svabhAvetarakAlAdimapekSyaiva sAmagyA:-kAlaH svabhAvaH niyatiH pUrvakRtaM puruSazcetyevaMrUpAyAH sAmagyAH, phalaM prati-kArya pratikAraNaM vartate. pUrva kathaM svabhAvaH phalahetutvenopanyasta iti cet kathyate, svabhAvastu sAmagantargatatayeSTho'sti, phalahetutvena, sAmagyAH phalahetutvamupadezapadAdau nirNItamiti. evamAdikaratvarUpavizeSaNasidi jeMyA, evaM zakastavasya tRtIyapadasya pUrNateti, arthAt dvitIyasampatpraya mapadasya vyAkhyA samAptA, 'namostvahadbhyo bhagavadbhyaH, AdikarebhyaH iti.. athAnyayogavyavacchedakavizeSaNamlekSayA, dvitIyasampad-dvitIyapavyAkhyAtaH prAra-tasyAvataraNikAmavatArayati yathA : evamAdikarA api kaivalyA'vAptyanantarApavargavAdibhirAgamadhAmmikaratIrthakarA eveSyante, 'akRtsnakarmakSaye kaivalyAbhAvA' ditivacanAt, tannirAseneSAM tIrthakaratvapratipAdanAyAha paM0...'bAgamadhAmmika' riti agamapradhAnAdhAmpikA vedavAditastaiH, te hi dharmAdharmAdike'tIndriyAyeM Agamameva pramANa pratipadyante, na pratyakSAdikamapi, yadAhuste-'atIndriyANAmarthAnAM, sAkSAddaSTA na vidyate / vacanena hi nityena, yaH pazyati sa pazyati // 1 // iti. TI0evamAdikarA-mahanto bhagavantaH 'mokSAvasthAta AdI-prAgavasthAyAM janmAdiprapaJcakaraNazIlA-sAdikarAH api 'kaivalyaM' kevalajJAnadarzanaprApteranantaraM = avyavahitena muktivAdibhirevaM vedavAdibhirahato bhAvata Adikaratvena manyamAnA api atIrthakarA eveSyante yata: 'bhakatsnakarmasAle kaivasyAvAditi vacanamasti, arthAt kRtsnakarmakSayaM vinA kevala jJAnadarzanarUpakaivalya 71 Page #124 -------------------------------------------------------------------------- ________________ lalitavistarA - saTIkA syAbhAvo'sti, evaM vedavAdinAmAgamadhArmikANAM mataM pratipAdakavacanamasti iti vedavAdinAM matanirAsanadvArA 'eSAM arhatAM bhagavatAmAdikarANAM tIrthaMkaratvapratipAdanAyAha-: 'tIrthakarebhyaH' iti, tatra tIrthakaraNazIlAH tIrthakarA:, acintyaprabhAvasahApuNyasaMjJitatannAmakarmmavipAkataH, tasyAnyathA vedanAyogAt, tatra yeneha jIvA janmajarAmaraNasalilaM, mithyAdarzanAviratigambhIraM mahAbhISaNakaSAyapAtAlaM sudurlaGaghyamohAvattaMraudraM vicitraduH laukuSTazvApadaM rAgadveSapavanavikSobhitaM saMyogaviyogabIcIyuktaM prabalamanoratha velAkulaM sudIghaM saMsArasAgaraM taranti tattIrthamiti, etacca yathAvasthitasakalajIvAdipadArthaprarUpakaM atyantAnavadhAnyAvijJAtacaraNakaraNakriyA''dhAraM trailokyagatazuddha dharmasampadyuktamahAsatvAzrayaM acintyazakti, samanvitA visaMvAdiparamabohitthakatvaM pravacanaM saGagho vA, nirAdhArasya pravacanasyAsambhavAd, uktaM ca- "tityaM bhaMte! titthaM ? titthagare titthaM ? goyamA ! arahA tAva niyamA titthaMkare, tityaM puNa cAuvvaNNo samaNasaMdhI" tatazcaitaduktaM bhavati -ghAtikammaMkSaye jJAnakaivalyayogAttIrtha karanAmakaMmmadayatastatsvabhAvatayA AdityAdiprakAza nidarzanataH, paM0... mahAbhISaNakaSAyapAtAlamiti pAtAlapratiSThitatvAt tadvadgammIratvAcca pAtAlAni, yojanalakSapramANAzcatvAro mahAkalazA:, yathoktam = gaNanauI u sahassA ogAhittA cauddisi lavaNaM / vajrosijaraThANasaMThiyA hoMti pAyAlA // 1 // tato mahAbhISaNAH kaSAyA eva pAtAlAni yatra sa tathA tat, 'trailokyagatazuddhadharmasampadyuktamahAsattvAzrayamiti' trailokyagatA bhuvanatrayavattinaH zuddhayA- nirdoSayA dharmasampadA - samyaktvAdirUpayA samanvitA - yuktA mahAsattvA uttamaprANinaH Azraya- AdhAroM yasya tattathA, 'ghAtikarmetyAdi' ghAtikarmakSayezAMnAvaraNAdyadRSTacatuSTayapralaye 'jJAnakaivalyayogAt' jJAnakaivalyasya kevalajJAnadarzana lakSaNasya ca saMbaMdhaM prApya 'tIrthaMkaranAmakarmodayAt' tIrthaMkarana / mnaH karmaNo vipAkAddha etoH 'tatsvabhAvatayA' tIrthaMkaraNasvAbhAbyena, kathamityAha'AdityAdiprakAza nidarzanataH' iti, - 'tatsvAbhAvyAdeva prakAzayatibhAskaro yathA lokam / tIrthapravartanAya pravartate tIrthaMkara evam ||1|| ' ( tattvArtha. bhA. kArikA 6) AdizabdAccandra maNyAdinidarzanagrahaH kimityAha - TI0... tIrthakarebhyaH = tIrthaMkarA ityukte ko'rthaH ? iti prazne, kathayati tatra zakrastave tIrthaMkaraNazIlAstIrtha karAH, kasmAt kAraNAt tIrthakaraNazIlAstIrthakarA, tad hetu kathayati - kalpanAtItamAhAtmya vanmahApuNyAparanAmakatIrtha karanA makarmaNo vipAkodayatastIrthaM karaNazIlAstIrthaM karAH, tIrthakaraNaM vinA'nyaprakAreNa tIrthakaranAmakarmaNo vedanasyAnubhavasyAbhAvo bhavati. tIrthakaraNAvinAbhAvi tIrthaMkarakarma vedanaM bhavati, tIrthaMkarapadaghaTakatIrthaM vyutpAdayati yena-tIrthena, iha - manuSyajagati, jIvA janmajarAmaraNanAmaka jalasamUhapUrNa, mithyAdarzanAviratibhyAM gambhIraM- agAdhaM, 'mahAmoSaNakaSAyapAtAlaM iti' kaSAyanAmaka - mahAbhayaGaka viziSTaparibhASita - mahApramANapAtAla - mahAkalazaviziSTaM, atizayena duHkhena laGadhya = sudurlaMGadhyamohanAmakAvarttena raudraM bhayaMkaraM vicitanAnAvidhaduHkhajAlarUpa 72 Page #125 -------------------------------------------------------------------------- ________________ mAlitavistarA-saTIkA duSTazvApadaM, rAgadveSanAmakapavanena vikSobhitaM, saMyomaviyoganAmakavIcI bhimahAtaraGamaiyuktaM, atyantabalavatI-manoratha-saMkalpavikalpajanyamanorAjyanAmikA yA velA-jalavRddhistayA''kulaM, atyantadIrgha saMsAranAmakaM sAgaraM taranti tattIrtham (tIrthasya vyutpattilabhyo'rtho jJeya eSaH) atha pravRttinimittabhUtamartha tIrthasya darzayati (pravRttinimittam-padazakyatA'vacchedakam / yathA ghaTatvaM ghaTapadasya pravRttinimittam / evaM zuklAdipadasya zuklatvaM / pAcakAdeH pAkaH, devadattAdestattat-piNDAdi, pravRtti-nimitaM bhavati, pravRttinimittazabdasya vyutpattiH-zabdAnAmarthabodhanazakteH nimittaM prayojakamiti / tacca zakyatA'vacchedakaM bhavatIti jJeyam / tallakSaNaM ca prakAratayA zaktigraha-viSayatvam (ci.) athavA vAcyatve sati vAcyavRttitve sati vAcyopasthitiprakAratvamiti / (ma.zakti.) etacca tIrtha yathArthasamastajIvAdi (AdipadenAjIvAdi) padArtha-vastutattvaprarUpakaM, sarvathA niravadyAnyAvijJAta-(anyaH kapilAdibhirajJAta)-caraNakaraNanAmakakriyAyA AdhAraM (sakalapadArthaviSayakaprarUpaNA, sarvathA niravadyaparAvijJAtacaraNakaraNarUpaviziSTakriyA ca vinA tIrthamazakyaveti.) bhuvanatrayavattinaH, zuddhadharmasampat-samanvitA mahAsattvA evaitasya tIrthasyAzrayaH kathyate. dharmasyAdhAramivat, na dharmo dhArmikaivinetyAdi vAkyAni dharmadharmiNorabhedAditi. smaraNIyAnyana, ghRtapAnaM vinA ghRtaM na tiSThatItivat dharmarUpAdheyam, dharmirUpAdhAraM vinA kathaM tiSThet ? iti.. kalpanAtIta-zaktisamanvitamata evAvisaMvAdi (pUrvAparavirodharUpavisaMvAdarahitaM) paramabohitthaparamapravahaNasamAnaM pravacanaM samgho vA, nirAdhArasya pravacanasyA'sambhavAd, uktaM ca-"tIrthaM ca zrutaM saMsArasAgarottaraNA'sAdhAraNakAraNatvAt, tadAdhAratvena ca saGaghasya tIrthazabdA'bhidheyatvAt, bha.2 za. 8 u. TIkAyAM-tIrthaprastAvAdidamAha-'titthaM bhaMte' ityAdi, 'tIrtha' saGagharUpaM, bhadanta ! 'titthaM' ti tIrthazabdavAcyamuta tIrthakaraH 'tIrtha' tIrthazabdavAcyam ? iti praznaH, atrottaraM-'arhan'-tIrthakarastAvat tIrthaGakaraH tIrthapravartayitA, na tu tIrtha, tIrthaM punaH 'cAuvaNNAinne samaNasaMgheti' catvAro varNA yantra sa dhaturvarNaH, sacAsAvAkIrNazca kSamAdiguNe yAptazcaturvarNAkIrNaH kvacit 'cAuvaNNo samaNasaMgha' ti paThayate, tacca vyaktameva, prakarSaNocyate'bhidheyamaneneti pravacanaM dvAdazAGagIrUpAgamaH." tatazcaitaduktaM bhavati-jJAnAvaraNadarzanAvaraNamohanIyAntarAyarUpANi jJAnAdighAtakatvena ghAtIni paudgalikAdRSTarUpANi catuSTayakarmANi teSAM pralaye, (ataH (puNyAnubaMdhipuNyasya) puruSasamprAptAdvijJeyaM phalamuttamaM / tIrthakRttvaM sadaucityA pravRttyA mokSasAdhakam // 10 // ha.paM. aSTake, yadudayAjjIvaH sadevamanujAsurapUjyamuttamottamaM paramamunipraNItadharma-tIrthasya pravartayitRpadamavApnoti tattIrthakaranAmakarmetyarthaH' ka.pra.TI. gA. 46) kevala jJAnaprAptyanantaraM tIrthakaranAmakarmaNo rasodayarUpahetudvArA tIrthakaratvaM !, AdityAdiprakAzadRSTAntaH = yathA bhAskaraH svasvabhAvata eva lokaM prakAzayati, evaM tIrthakaraprabhuH tIrthasya pravartanamuddizya pravartate, AdizabdadvArA candrakAMtasUryakAMtAdiprakAzakamaNyAdi-kasya grahaNaM karttavyam / 73 Page #126 -------------------------------------------------------------------------- ________________ namitavistarA-saTIkA zAstrArthapraNayanAnmuktakaivalye tadasambhavenAgamAnupapatteH, bhavyajanadharmapravartakatvena paramparAnugrahakarAstIrthakarA iti tIrthakaratvasiddhiH 4 // - paM0...'zAstrArthapraNayanAt' zAstrArthasya-mAtRkApadanayalakSaNasya praNayanAd-upadezanAt, tIrthakarA iti vakSyamANena sambandhaH, vipakSe bAdhakamAha-'muktakaivalye' apavargalakSaNe 'tadasambhavena' zAstrArthapraNayanAghaTanenAzarIratayA praNayanahetumukhAdyabhAvAd "AgamAnupapatteH" Agamasya-parairapi pratipannasyAnupapatte:-ayogAta, natvasAvakevalipraNIto, vyabhicArasambhavAta, nApyapauruSeyastasya niSetsyamAnatvAta, kIdRzAH santa ityAha'bhavyajanadharmapravartakatvena' yogyajIvadharmAvatArakatvena 'paramparAnugrahakarAH' paramparayA-vyavadhAnenAnugrahakarAupakArakarAH, kalyANayogyatAlakSaNo hi jIvAnAM svapariNAma eva kSAyopamikAdiranantaramanugrahahetuH tadetatayA ca bhagavanto'thavA paramparayA-anubandhena svatIrthAnuvRttikAlaM yAvat sudevatvasumAnuSatvAdikalyANalAbhalakSaNayA vA'nugrahakarA iti // _____TI0...yathA''dityaH svabhAvatayA pRthvIpaTe prakAzaM vistArayati tathA tIrthaMkaro bhagavAn, sati ghAtikarmakSaye kevala jJAnayogena tIrthakaranAmakarmaNo rasodayena tIrthakaraNasvabhAvatayA 'uvaNNei vA vigamei vA dhuvei vetyetadrUpamAtRkApadanayalakSaNa-tripadIrUpazAstrArthaM praNayati, (bhagavAn sthApayati tIrthamarthAd gaNadharabhagavantaH zrI jinezvaradevamekAM pradakSiNAM dattvA tArakaM ca namaskRtya pacchanti bhadanta ! kiM tattvaM ? iti prathamapraznasya pratyuttare, bhagavAn kathayati. 'utpadyate' vettyuttaradvArA bhagavAn dravyaniSThaparyAyasyotpAdasiddhAntaM darbhayati, gaNadharabhagavantaH paramAtmanA dattamuttaraM zrutvA parAmazanti, parAmarzA'nantaramadhikapRcchAyA Avazyakatvamasti tato bhagavantaM punaH pradakSiNAM dattvA pRcchanti, bhadanta ! kiM tattvaM ? atha dvitIyapraznasyottara paramAtmA jJApayati yathA 'vigamayatI' tyuttara-dvArA padArtha niSThaparyAyasya vigamasvabhAvarUpasiddhAntaM vyaJjayati, paramAtmadatta-pratyuttaraM zrutvA gaNadharadevAH samyag vicArayanti. pUrNavicAraNAnantaraM sampUrNatattvajijJAsApUrtyarthaM, adyApi pRcchAyA AvazyakatA'sti, kevalaM padArthA utpadyanta iti kiM yuktaM bhavet ? utpAdAnantaraM vinaSTA bhaveyuriti kiM yuktaM bhavet ? etasmAt kAraNAdgaNadharA bhagavantaH punaH paramAtmAnaM tRtIyAM pradakSiNAM dattvA pRcchanti-bhadanta ! kiM tattvaM ? gaNadharaiH pRSTaM tRtIyasamaye prazna pratyuttarayati paramAtmA yad 'dhruvati' veti pratyuttaradvArA paramAtmA prajJApayati 'dravyaniSThadhrauvya-dhruvatAsvabhAvasiddhAnta' ityetatRtIyamuttaraM bhagavataH zrImukhataH zrutvA'nantaraM gaNadharaiH 'utpAdavyayadhrauvya yuktaM tattvaM (sat) iti pUrNatayA tattvarUpaM jJAtameva. gaNadharakRtA praznatrayI' 'niSadyAtrayI' jainazAsane prakhyAtA'sti, bhagavaddattapratyuttaratnayI 'tripadI' tiru peNa prakhyAtA'sti.) upadezadAnarUpapraNayanadvArA tIrthakaraNazIlAstIthaMkarA bhavanti,yadi kevala jJAnA'nantaramavyavahitatvenArhanto bhagavanto muktA bhavantIti mate muktakaivalye arthAd, muktI tripadIrUpa zAstrArthapraNayanarUpa racanAyA asambhavo'sti yato muktAH-siddhA azarIriNa evAto vacanaracanArUpapraNayanahetubhUtazarIrAvayavarUpamukhAderabhAvo vartate'ta AgamasyAbhAvo'sti, arthAdartharUpA . 74 Page #127 -------------------------------------------------------------------------- ________________ lalita vistarA - saTIkA tmAgamavanta eva zAstrArthapraNetAro bhavanti, nA'nye, eSa zAstrArtharUpa Agamo nAkevalipraNIto'sti yatazcahaTha chadmasthapraNayane vyabhicAra- visaMvAda- pUrvAparavirodhasya sambhavo'sti. (arthApekSayA zrItIrthaMkarabhagavato jJAnaM 'AtmAgamaH' kathyate, zrItIrthaMkarasakAzAt - ananta rarUpeNa prAptaM zrIgaNadharANAM jJAnaM 'anantarAgamaH tadanantaraM ziSyapraziSyarUpaguruparva parUparamparayottarottaramAgacchadAcAryAdikasya jJAnaM 'paramparAgamaH kathyate parantu sUtrApekSayA gaNadhara jJAnaM 'AtmAgamaH' tasya ziSyasya jJAnaM 'anantarAgamaH ' tasya praziSyasya jJAnaM 'paramparAgama:' ityanuyogadvAre) anaMta rArthA''gamavanto gaNadharAH, paramparArthAgamavanto gaNadhara ziSyAH tripadIrUpazAstrArthapraNayanaM karttumazaktA eva, pArizeSyAt, kevalitIrthaMkarA bhagavanta eva dharmatIrtha pravartakAH, kiJcaiSa vacanaracanArUpaH zAstrArthaH, apauruSeyo nAsti, parantu paramapuruSaka kossti, apauruSeyavacanasya khaMDanaM purastAt bhaviSyati (yA yA vacoracanA'sti sA sA kumArasaMbhavAdivat kAlIdAsAMdipuruSakartuM kA dRzyate, evaM vacoracanArUpAgamo'sti, so'pi kenacit paramajJAnipuruSeNa kRto'sti, tatastAtvAdivyApAravat puruSasya vacorUpa Agama: 'apauruSeyaH' iti kathanamayuktameva. 'tAtvAdijanmA nanu varNavargo, varNA''tmako veda iti sphuTaM ca / puMsazca tAtvAdi rataH kathaM syAdapauruSeyo'yamiti pratItiH // ) -yogye jIva dharmasyAvatArakArakatvarUpA'pekSayA, paramparA ( kAraNasya kAraNena - vyavadhAnena ) anugraha - upakArakarAstorthaMkarA bhavanti. kayA rItyA paramparayA'nugrahakarA bhavanti ? ityAha, kalyANasya yogyatArUpaM lakSaNaM yasya saH = kalyANayogyatAlakSaNo hi jIvAnAM svapariNAma: - svabhAva eva kSAyopazamikAdiH ( kSAyopazamikopazamika kSAyikAdiH) anaMtaramavyavahitatvenAnugraha - upakArahetuH taddhetutayA ca (svapariNAmarUpahetohetutayA ) vyavahitatvena - kAraNakAraNatvena - paramparayA ca bhagavanto'nugrahakarA bhavanti na sAkSAt, idamata hRdayam - jIvaniSTha kalyANayogyatAlakSaNakSAyopazamikAdi - svapariNAma evotkRSTa kalyANarUpakArya, prati avyavahita kAraNamasti, svapariNAmahetu prati arhanto bhagavantaH kAraNamasti tasmAtkAraNAt jIvAnAmutkRSTa kalyANaM prati, arhantobhagavantaH paramparA - vyavahitakAraNamasti arthAdarhato bhagavato nimittakAraNabhUtAn vihAya svapariNAmaH - kSAyopazamikAdibhAvo na bhavati. svapariNAmaM vinA jIvAnAM kalyANaM na bhavatIti. (tIrthaMkarapadaM paropakAri- utkRSTa kalyANakAri tathAhi tIrthaMkaropadezena mohatamo vinazyati, sUkSmA atIndriyAH padArthAH zIghraM jJAyante, zraddhAmRtAsvAdo bhavati, vacanAdarastato'narthaMnAzaH sukhodgamaH, paropakAreNa vizeSasukhaM, evamuttarottara vizeSasukha saMprAptyA'nte mokSo - mahodayo bhavati. ) bhavya jIvaniSThadharmapravRttiM votkRSTamahAkalyANaM prati kalyANayogyatArUpakSAyopazamikAdirUpasvapariNAmajananadvArA, arhantoM bhagavanta upakArakArakaM kAraNaM bhavati. (vyApAreNa vyApAriNo nA'nyathA siddhiH, 75 Page #128 -------------------------------------------------------------------------- ________________ lalitavistarA - saTIkA mivyApAradvArA vyApAravad daNDasya nAnyathA siddhiH, yathA ghaTaM prati daNDaH kAraNamasti parantu sAkSAnnahi parantu bhramivyApAradvArA tathA jIvakalyANaM prati arhantobhagavantaH kAraNamasti sAkSAnnahi parantu jIvaniSThasvapariNAmavyApArajananadvAreva tathA'rhanto bhagavantaH svAtmapariNAmaM janayitvA jIvakalyANaM kurvantyeva, arhadbhagavatkAraNena janitasvAtmapariNAmaH jIvaniSThamahAkalyANakAryajanako'sti yato jIvaniSThasvapariNAmo vyApAro'sti yatra vyApAriNaH pramANabodhitakAraNatAnivahAya vyApArasya kAraNatvaM kalpyate tatraiva vyApAreNa vyApAriNo nA'nyathAsiddhatvam.) athavA paramparayA - anubandhena - avicchinnadhArayA, svatIrthAnuvRttikAlaM tIrthaMkara - tIrthasyAnuvRtti - ( adhikAra-zAsana gatipragati ) - kAlaM yAvat sudevatvasumAnuSatvAdikalyANalA bhalakSaNayA paramparayA vA'nugrahakarAstIrthaMkarA iti. tIrthaMkaratvasidviH 4 / tathA ca 'tIrthaMkarebhyo'rhadbhyo bhagavadbhyo namo'stu' iti zakrastavaghaTita 'tIrthakarebhyaH' rUpacaturthapadasya vyAkhyAnaM dvitIyasampadvRttidvitIyapadasya vyAkhyAnaM samAptam / atha zAstrakAro dvitIyasampadaH 'svayaM saMbuddharUpasya tRtIyapadasyAvataraNikayA saha vyAkhyAnaM vidhatte. ete'pyapratyayAnugrahabodhatantraH sadAzivavAdibhistadanugrahabodhavanto'bhyupagamyante 'mahezAnugra'hAd bodhaniyamA' viti vacanAt etadvayapohAyAha- "svayaMsambuddhebhyaH" tathAbhavyatvAdisAmagrIparipAkataH prathamasambodhe'pi, paM0...'apratyayAnugrahabodhatantrairiti' apratyayo - hetu nirapekSAtmalAbhatvena mahezastasyAnugraho-bodhayogya svarUpa sampAdana lakSaNa upakArastena bodhaH - sadasatpravRttinivRttiheturjJAna vizeSastatpradhAnastantraH- Agamo yeSAM te ' tathA tai: 'sadAzivavAdibhiH IzvarakAraNikaiH, tantrameva darzayati- ' mahezAnugrahAddbodhaniyamAviti' uktarUpo bodho niyamazca - sadasadAcArapravRttinivRttilakSaNaH, bodhaniyamAditi tu pAThe bodhasya niyama:- pratiniyatatvaM tasmAt / 'tathetyAdi' tathA-jena prakAreNa prativiziSTaM bhavyatvameva tathAbhavyatvaM, bhAdizabdAt tadanyakAlAdisa hAkArikAraNaparigrahaH, teSAM sAmagrI -saMhatiH tasyA yaH paripAko vipAkaH, avyAhatA svakAryakaraNazaktistasmAt 'prathamasambodhe'pi' prathamasamyaktvAdilAbhe'pi kiM punastIrthakara bhavaprAptAvaparopadezenAprayamasambodha ityapizabdArthaH, svayaMsaMbuddhA iti yogaH / kuta ityAha TI.... ete'pi - pUrvoktavizeSaNaviziSTA arhanto bhagavantaH, apratyayo nAma hetu nimittarUpAnugrAhyApekSAM vinA''tmalAbharUpabodhAdikArakatvena mahezastatkRto'nugrahaH -pUrva anugrAhye bodhasya yogyatAM sampAdayati, tataH sadasatpravRttinivRttihetubhUta - jJAnavizeSabodhaM janayati tataH sadasatpravRttinivRttirUpaM niyamaM sampAdayati tathA ca tAdRzabodhaniyamarUpakAryaM prati mahezakRtatAdRzAnugraha upakAraH - kAraNam, tAdRzakAryakAraNapradhAnAgamAnuyAyisadAzivavAdinaH, bodhAdAvIzvara eva kAraNamiti manyamAnA 'IzvarakAraNikA: ' ucyante, pUrvoktavizeSaNaviziSTA 'ahaMnto bhagavantastIrthakarAH mahezakRtAnu 76 Page #129 -------------------------------------------------------------------------- ________________ lalitavistarA - saTIkA grahajanyabodhAdimanta evaM' iti manyante, yato viSame'smin sadAzivavAdinAmAgama vaco'sti. "mahezAtUna hAd bodhaniyama" iti nathavA 'bodhaniyamAditi pAThe tAdRzabodhasya niyamo'sti, arthAd yo yastAdRzabodho bhavati sa so'vazyaM mahezakRtAnugrahakAraNajanyo'sti iti niyamo'kSa zeSa:, (bodhaniSThavyApyatA (kAryatA ) nirUpitavyApakatA ( kAraNatA ) mahezakRtA'nugrahe varttate ityevaM bodhyam.) ityevamekAntavAdinAM matanirasanAyAha 'svayaM sambuddhebhyaH' kasyacidapyanugrahaM vinA svayogyatA'pekSayA tathA tIrthaMkaranAmakarmayogena svayaMsambodhi prAptebhyaH 'svayaM sambuddhebhyo'rhaddbhyo bhagavadbhyo namaH' prathamadvitIyasvayaM sambodhisiddhiH = 'tathetyAdi' tathA tena prakAreNa prativiziSTaM bhavyatvameva tathA bhavyatvaM ( sarveta ra bhavyatvebhyo vilakSaNarUpaM ) bhavyatvaM nAma siddhigamanayogyatvamanAdi - pAriNAmiko bhAvaH - Atmasatattvameva, tathAbhavyatvaM tu bhavyatvameva' kAlAdibhedenAtmanAM bIjasiddhibhAvAnnAnArUpatAmApannam, 'tathA muktatvaprayojikA sAmAnyato'bhavyavyAvRttA jAtibhavyasvamiti gIyate, pratyAtmatathA tathApariNAmitayA samupAttavizeSAt - tathA bhavyatvamiti siddham, AdizabdAt-tathAbhavyatvato'nyakAla niyatipUrvaM karma puruSAdisahakArikAraNaparigrahaH, teSAM tathAbhavyatvAdInAM sAmagrI-saMhatiH, (kAryAyoyavyavacchinnaH kAraNasamudAyaH sAmagrI, ana daNDacakrAdinyAyena samudita-milita tathA vyatvAdi sAmagrI, tasyAH prathamasambIdhi prati kAraNatA jJeyA, (sAmagrI va kArya'janikA) samudAya vinaikena kenApi kAraNena na kAryaM bhavatIti jJeyam, svabhAvakAlaniyatipUrvapuNyakarmapuruSArthapuruSAdiH sa ca sahakAri-kAraNaM jJeyam . ) yasthA yaH paripAkaH - vipAkaH - avyAhatA svakArya-karaNazaktiH, tasmAt (svakAryotpAdaM pratyAbhimukhyaM paripAkaH tasmAt ) 'prathamasambodhe'pi ' prathama samyaktvAdinAbhe'pi ( evaM ca samyaktvasyotpattI pAramArthika kAraNaM tattadAtmaniSThatathAbhavyatvarUpA'nAdipAriNAmika-svabhAvavizeSo'sti yato yena tattadvivakSitakSetre tattadvivakSitakAle tattatpratiniyatArhadbhagavatAM bimbapUjAdidarzanAdisahakAri kAraNadvArA samyaktvalAbho bhavati, keSAcittu tathAvidhAdbhagavatAM bimbasya pUjAdarzanAdinimittaM vinA'pi samyaktvalAbho bhavati, tathAbhavyatvametatsAdhyavyAdhisamAnamasti, yathA kazcidekaH sAdhyavyAdhiH svayameva zAmyati, tathaitattathAbhavyasvamapi kiJcittu svayameva paripacyate, yenAhaMdAdi - bimbasya pUjAdarzanAdibAhyAlambanaM vinA''tmani samyaktvAdiH samutpadyate, kiJcittathAbhavyatvaM, bharhadAdi - bimbasya pUjAdarzanAdi, viziSTatapolakSmIbhUSitamunIMnAM darzanaM tathA jinavacanazravaNanimittamapekSya paripAkapUrvakaM samyaktvAdi jayate'thavA cirakAlena binA nimittaM nisargato jAyate iti . ) kiM punastIrthaMkarabhavaprAptAcaparopadezenAprathama - sambodha ityapi zabdArthaH, svayaMsambuddhA iti yogaH // svayogyatAprAdhAnyAt, trailokyAdhipatyakAraNAcintyaprabhAvatIrtha karanAmakarmmayoge cAparopade 77. Page #130 -------------------------------------------------------------------------- ________________ lalitavistarA-saTIkA zena svayaM-Atmanaba samyagbarabodhiprAptyA buddhA mithyAtvanidrApagamasambodhena svayaMsambaddhAH, na vai kammaNo yogyatA'mAve tatra kriyA kriyA, svaphalAprasAdhakatvAta, azvamApAdau zikSApaktyAcapekSayA / paM0...'svayogyatAprAdhAnyAt' svayogyatAprakarSoM hi bhagavatAM prathamabodhe pradhAno hetuH, lUyate kedAraH svayamevetyAdAviva kedArAdellaMbato, 'na vai ityAdi' na vai-naiva karmaNaH-kriyAviSayasya kammakArakasyetyarthoM 'yogyatA'bhAve' kriyA prati viSayatayA pariNatisvabhAvAbha ve 'tatra' karmaNi "kriyA' sadAzivAnugrahAdikA kriyA bhavati, kintu ? kriyAbhAsaiva, kuta ityAha-'svaphalAprasAdhakatvAd' abhilaSitabodhAdiphalAprasAdhakatvAd | ityAha-prayAsamAnatvAta kriyAyAH, kathametatsivamityAbazvamASAdI' kammaNi, 'AdizabdAta kAsAdiparigrahaH, 'zikSApaktayAbapekSayA' zikSA paktimAdizabdAllAkSArAgAdi vA'pekSya / ... TI...prathamasambodhi prati arthAt varabodhi prati bhagavatA skyogyatAprakarSa utkRSTakoTikayogyatAyA vazena vara (tIrthakarapadadAyakatvena tathAvidhotkRSTa) bodhilAbho bhavati-prathamasambodhi:svayaM AtmanA kAraNena janyate'ta uttamaH-sarvaprathamo bodho jJeyaH / lUyate kedAraH svayamevezyana-atisUkaratvena kartavyApArasyAvivakSaNamivAprayAsena tattvadarzibhavanatayA bodhadAtavyApArasya svalpatvAta svayaMsambuddhAH, ("kriyamANaM tu yatkarma svayameva prasiddhayati / sukaraiH svaiguNe yasmAt karmakarteti tadviduH" .(vyA.kA.) yatkarmA'pi guNayogAda-vastumadhyasthitasukaratvAdiyAdavAda-gaNasya saMyogAt katta khena / vivakSyate sa karmakartetyucyate 'karmavat karmaNA tulyakriyaH' karmasthA yA kriyA tayA kriyayA tulyakriyaH kartA karmavad bhavati-karmaNaH kartRtvena vivakSAyAM kartA- karmavat syAditi yAvat, (atra katurabhihitatvAt prathamA) 'yadA saukaryAtizayaM dyotayitu kattuM vyApAro na vivakSyate tadA kArakAntarANyapi kattuM saMjJAM labhante, svavyApAre svataMtratvAt' yadA saukaryAtizayavivakSayA kattuM: puruSasya vyApAra: prayatno na vivakSyate kintu karmAdigata eva vyApAro viklityAdiphalAnukUlatvena vivakSyate tadA karmAdikArakANyapi kartR saMjJAM labhante ityarthaH). tathA ca svayogyatAprAdhAnyAt prathamasambodhi pratItya svayaMsambuddhA bhagavantastathA lokyasyAdhipatyasya kAraNasya, acintyaprabhAvakatIrthakaranAmakarmaNo yoge cAparopadezena-paropadezaM vinA, aprathamasambodhiM (kevala jJAnavardhanAdisambodhi) pratItya svayaMsambuddhA arthAt svayaM-Atmanava samyagavarabodhiprAptyA buddhA mithyAtvanidrAprabama (kSaya) sambodhena svayaMsambuddhAH, (pradhAnamatasvayogyatAjanyaprathamasambodhA'bhinna-svayogyatAprakarSajanyatrailokyA'dhipatyakAraNabhUtAcintyaprabhAvakatIrthakaranAmakarmayogarUpasambandhottarakAlIna-svayamAtmanA-paropadezanimittanirapekSatayA samyagvarabodhiprAptikaraNakamithyAtvarUpabhAvanidrAyA apagama-kSayarUpasambodhAbhinnasvayaMbodhazAlinaH svayaMsambuddhA bhagavanto bhavanti.) arthAnmahezakRtA'nugraha-nirapekSa-svataMtra viziSTa-svata ujjAgararUpaturyadazA-paramajyotIrUpAH svayaMsambuddhA bhagavantaH sadA jayanti / 78 Page #131 -------------------------------------------------------------------------- ________________ malitavistarA-saTIkA kriyAviSayabhUtakarmaNo yogyatAyA abhAve mahezakRtA kriyA, kriyA na bhavati-kriyArtho na bhavati parantu kriyA'bhAsarUpaMva, 'mahezo jIvAnanugRha jAti bodhayati ' jIvakarmakAnugrahavAn mahezaH, jIvakarmakabodhadAnavAn mahezaH, anAnugrahAdirUpa-kriyAviSayajIvarUpakarmakArake'nugrahAdikriyA prati viSaya. tayA pariNamanasvabhAvAbhAve sati jIvalpakarmakArake savAzivakartRkAnunahAdikriyA bhavati parantu sA kriyAvadAbhAsate, arthavatI kriyA na bhavati, yato'nugrahAdi-kriyAM prati viSayatvena pariNamanayogyatAzUnyeSu jIveSu sadAzivakartRkAnubrahAdi kriyA, iSTabodhAdispaphamAprasAdhikA'sti, arthAt pravRttAvuddezyabhUtabodhAdirUpaphalAprasAdhakatvena niSphalAsti, yogyatAyA abhAve sadAzivakartRkabodhajanakakriyA, prayAsamAtraphaladatvena niSphalA. / yogyatAsadbhAve kriyA saphalA, yogyatAyA abhAve kriyA niSphalA, etadviSaye nidarzanAni dIyante, tathAhi = yathA 'svAn zikSAyati' iti pratItibalena skayogyatApradhAnatApekSayA, zikSArUpakriyAviSayatvenAzvA eva bhavitumarhanti, evaM 'mASAn pacatI'ti pratItibalena pAkakriyAviSayatvena mASA bhavitumarhanti, yatastathAkriyA prati viSayatvena pariNamayituM azvAdiSu svabhAva-yogyatA'sti, anyathA pAkakriyA-viSayA mASAH kathaM ? baravAH kiM nahi ? athavA zikSaNarUpa kriyAyA viSayA azvAH kiM? mASAH kiM nahi ? avaikamevottaramasti yathApAkayogyatA mASeSu ca zikSAyogyatA'zveSu vartate'taH pAkakriyAM prati mASANAM, zikSAkriyAM prati, azvAnAM viSayatvena pariNamanayogyatA-pAktividyate eva, mana prathamAdipadena kAMsAdebrahaNam, dvitIyAdipadena lAbhAramgAdebrahaNam gIta, sAdhamrAgaM ti viSayatvena pariNamanayogyatA karmAsAdAvasti, tathA ca tathAkriyAyA viSayastayAmogyatAvAn padArtho bhavitumarhati, ayogyaH padArthaH kadAcidapi karmarUpakArakaM bhavituM nAhaM ti, tasmAtkAraNAdayogye padArthe kRtA kriyA niSphalA bhavati. sakalalokasiTametaditi nAbhanthe sadAzivAnugrahaH, sarvatra tatprasaMgAd, abhavyatvAvizeSAditi bhAvanIyaM, bodhibhedo'pi tIrthakarAtIrthakarayogya eva. / .. ....makalalokasisametat vivAgAH prayAsamAnatvaM bhavatu nAmAparakartR kAyAH kriyANA ityamakriyAtvaM, na punaH sadAzivakartRkAyAH, tasyA acintyazaktitvAdityAzaGkayAha-'iti' evaM karmaNo yogyatAbhAve kripAyAH kriyAtve ekAntike sArvatrike ca sakalalokasiddha 'ma' naiva babhavye' nirvANAyogya prANini sadAzivAnamahaH, yadi hi svayogyatAmantaraMNApi sadAzivAnubahaH syAt, tato'sAvabhavyamapyanugRhaNIyAditi, nacAnugraha NAti, kuta ityAha-'sarvatra' abhavye 'tatprasaMgAt' sadAzivAnugrahaprasaMgAd, etadapi kuta ityAha-babhavyatvAvizeSAt' kohi nAmAbhagyatve same'pi vizeSo ? yenaikakalyAnugraho nAnyasyeti, etatparibhAvanIyaM yathA-svayogyataiva sarvatra phalaheturiti varodhiprAptyetyuktaM, tatsiddhayarthamAha-bodhibhedo'pi' samyaktvAdiyokSamArgabhedo'pi, AstAM tadAzrayasya vibhUtyAre, tIrtha karAtIrthakarayo: 'nyAyya eva' yuktiyukta eva, yuktimevAha- .. To....nanu, ayogya viSaye kRtakriyAyA niSphalatvena prayAsamAnatvaM, ataH kriyA, kriyA 79 Page #132 -------------------------------------------------------------------------- ________________ malitavistarA-saTIkA s'bhAsA, bhavatu nAma sadAzivabhinnAparapuruSakartRkAyAH kriyAyA itvamakriyAtvaM, acintyazaktimattvena 'sadAzivakartR kAyAH kriyAyA na punarakriyAtvamiti cedAha-'iti' evaM kammaNoM yogyatAbhAve eva kriyAyAH kriyAtve (karmaNo yogyatAyA amAve kriyAyA akriyAtve) ekAntike (ekAntato nizcayataH) sArvatrike (sarvadezakAleSu vyApake sakalalokasiddhe, sati, naiva, abhavye (nirvANA'yogye) prANini sadAzivA'nugraho bhavati, yadi svayogyatAyA apekSAM vinA'pi sadAzivA'nugrahakriyA syAttadAsAvabhavyamapyanugRhaNIyAd, na cAbhavye'nugRha gAti, yataH sarvatra-abhavyamAne sadAzivakartR kAnugrahakriyAyAH prasaGamo (aniSTApattirUpaprasaGamo) bhavet, kathamiti cedAha-abhavyatvajAteravizeSAt, ko hi nAmA'bhavyatve same'pi vizeSo? yenaikakasthA'nugraho mA'nyasyeti / 'iti bhAvanIyam' etat paribhAvanIyaM yathA 'svayogyataiva sarvatra phalahetuH' arthAt sarvatra-AtmaguNaprAptyAdau, svaniSThatAdRzayogyataiva (na svayogyatAM sarvathA varjayitvA) phalahetuH-phalopadhAyakahetu:-avyavahitakAraNaM, sarvAtmaguNaprAptyAdikArya prati svaniSThayogyataiva-svaniSThatathAbhavyatvarUpayogyataiva pradhAnatvena phalopadhAyakakAraNamasti tathA'pi tatparipAke yAni yAni kAraNAni zAstraniddiSTAni tAnyavazyamanveSitavyAni, yataH svayogyatAprakarSaNAntato gatvA phalaprAptiriti. yaduktaM pUrva 'tIrthakaratvarUpa-phalakAraNavarabodhiprAptidvArA svato bodhimantaH svayaMsambuddhA bhavanti' tadvarabodhi-vaiziSTyaM sAdhayitu jJApayati 'bodhibhedo'pi' samyaktvAdimokSamArgabhedarUpavizeSo'sti, sahajatathAbhavyatvAdimUlabhedena sarvatra mokSamArga vizeSo vartata, apizabdena, tIrthakarAtrivibhUtyAda de tu kaH praznaH, ataH tIrthakararUpaviziSTavyakti-atIrthakarasAmAnyavyaktigatasamyaktvAdimokSamArgabhedo'pi yuktiyukta eva yuktimevAhaviziSTetaraphalayoH paramparAhetvorapi bhedAt, etadabhAve tadviziSTetaratvAnupapatteH, bhagavadbodhilAbho hi paramparayA bhagavadbhAvanirvartanasvabhAvo, na tvantakRtkevalibodhilAbhavadatasvabhAvaH, tadvattatastabhAvAsiddheriti, tattatkalyANAkSepakAnAditathAmanyatAbhAvabhAja ete iti svayaMsambuddhatvasiddhiH 5 // . . paM0... viziSTetaraphalayoH paramparAhetvorapi viziSTaphalasyetaraphalasya ca paramparAheMto:-vyavahitakAraNasya, kiM punaranantarakAraNasyetyapizabdArthaH 'bhedAt' parasparavizeSAt, kuta ityAha-'etadabhAve' paramparAhetvomaidAbhAve 'tadviziSTetaratvAnupapatteH' tasya-phalasya yadviziSTatvamitaratvaM cAviziSTatvaM tayorayogAd, etadeva bhAvayatibhagavadbodhilAbho hi 'paramparayA' anekabhavavyavadhAnena 'bhagavadbhAvanivartanasvabhAvo' bhagavadbhAva:-tIrthakaratvaM, vyatirekamAha- 'na tu' na punaH antakRtkevalibodhilAbhavat' antakRto-marudevyAdikevalino bodhimAbha iva 'atatsvabhAvo' bhagavadbhAvAnirvartanasvabhAvaH, etadapi kathamityAha-tadvaditi tasmAdivAntakRtkevalibodhilAbhAdivat 'tataH' tIrthakarabodhilAbhAta 'tabhAvAsiddha tIrthakarabhAvAsiddhariti 'svayaMsambaddhatvasiddhiH' / 80 Page #133 -------------------------------------------------------------------------- ________________ balitavistarA-saTIkA TI...viziSTaphalaM (tIrthakaratvaviziSTakA) prati paramparA-vyavahitakAraNaM varakodhirasti, itarat-sAmAnyaphala (tIrthakaratvarUpaphalamitrAntakRtkebasyAdivilibhAvarUpaphalaM) prati paramparA-vyavahitakAraNaM (tIrthakaratvakalAjanako) bodhirasti, paramparArUpahanudayasya parasparadarUpavizeSAt, tIryakarAtIkaraniSThabodhibhedo nyAyya eveti siddham / yadi viziSTaphalasya sAmAnyaphalasya ca paramparAhetvoH parasparabhedo na manyeta, takSAntakRlkevalivat tIrthakare tIrthakaramAvAbhAvApattiH, arthAt paramparAhetvorabhedakalpanAyAM, tIrthakaratvarUpaviziSTaphale karabodhijanyatIrthakaratvarUpaviziSTatAyAzcAntakRtkevalyAvirUpasAmAnyaphale'tIrthakaratvarUpasAmAnyasyAbhAvApattirApatet, idamana hRdayam-varabodhito viziSTaphalaM kathaM ? sAmAnyaphalaM kathaM na ? ca sAmAnyabodhitaH sAmAnyaphalaM kathaM ? viziSTaphalaM kathaM na ? iti prazna-catuSTayasya samAdhAnaM tadA bhavet yadA bodhau bhedapratipatti bhavennAnyatheti, phalabhedena kAraNabhUtabodhau nitarAM bhedaH pratipattavya eveti.. kiJca bhagavaniSThavarabodheretAdRzaH svabhAvo'sti yatparamparAtaH-bhavAntaravyavadhAnatastIrthaMkarapadavIlAbho'vazyaM bhAvyeva. vyatirekApekSayA'ha-parantu, antakRtkevalyAdiniSTha (marudevAdikevaliniSTha) bodhilAbhavat, atIrthakarasvabhAvo bodhilAbho nAsti. yadi viziSTetaraphalayoH paramparAhetvoH parasparabhedo na kazcittadA yathA'ntakRta-kevAla-vRttibodhirUpaparamparAkAraNataH tIrthakaratvasiddhi bhavati, tathA varabodhilAbhatastIcaM karatvabhAgAbhAgApati bhaMvedevaM kadAcina bhavatvata eva tIrthakaravRttivarabodhibhinno'tIrthakaravRttibodhibhinna evAtaeva viziSTaphalasAmAnyaphalopapattiryathA bhavediti.......... .. .. tattatkalyANasya-tIrthakaratvarUpafalakArazavarabodhirUpaviziSTakalyANasyAthavA varabodhiprayojya-tIrthakaratvarUpakalyANasyAkSepakaH = AkarSako yo'nAdikAmIna (sahaja) tathAbhavyatArUpa-pAriNAmika bhAvavizeSo'sti, taM bhajante ityevaM zIlA arthAt viziSTakalyANaprayojaka-sahajatathAbhanyatA-bhAvabhAjo'rhanto bhagavanto bhavanti, ata eva tana svayaMsambuddhasvasiddhiriti / ..... evameva zakrastavasya paJcamaM padaM pUrNa bhavati-dvittIyasampadazca tRtIyaM para pUrNa bhavati, tena saha dvitIyasampadazca vyAkhyAnaM samAptaM bhavati.-." dvitIyasampadaH samuditatvena sAnvarthasamanvayaH-.. evamAdikartRNAM tIrthakaratvenAnyAsAdhAraNasvayaMsambodheneti stotavyasampada eva pradhAnA sAdhAraNAsAdhAraNarUpA hetusampaditi / ____TI....ekmAdikartRNAM (mokSAvasthAtaH prAk saMsArAvasthAyAM janmAdiprapaJcakaraNazIlAnAM) madhye tIrthakaratvena (tIrthaMkaravyaktibhinnasakalavyaktiSu, avidyamAnatvenAnyAsAdhAraNenatIrthakaravyaktibhinnavyaktiniSThavodhibhinnatIrthaMkarapadaprApakaviziSTavarabodhitaH) anyAsAdhAraNaparopadezanirapekSayathArtha-heyopAdeyopekSaNIyasakalavastuviSayakatattvajJAnarUpasvayaMsaMbodhena viziSTA Page #134 -------------------------------------------------------------------------- ________________ amitavistArA-paTIkA barho bhagavanto bhavanti, ata ema bAigarAvaM tityArAsaMbujhAema parasavavatI dvitIyA sampat, stotavyasampaba- prathamA bAbArAvAraNamanusmad yi kAdasotavyasmAIlo amavataH stute hemogArikatvaM (jIvAvRtiyAvizayakalasma) pradhAnaH sAdhAmadharmaviziSne hetuH, (nAbAraNoM hinaMditaskRtile gati tito pasntu tamyaMkaratvasakAlAnanyatilasvayaMsambodhakAryamasita, sIkalvakAraNavanvAnavRtisvayaMsambodha sma pracAno'sAbhAraviniyoturasti, kyavA pakk pRSagrapena saryakaratvaM tIrthakasvAminyasvarodhiH, esI zo hetU svastalayeNa pradhAnAksAdhAraNI hetU sta:, 'mArdikaraH' iti padaM pradhAnasAdhAraNahatupratipAdaka va sAkarasvAvaMsambuddhI iti padadvayaM pradhAnAsAdhAraNahetupratipAdakaM vartate // atha dvitIyAyAH sampado nipuNanirUpaNAnantaraM kecid buddhamatAnuyAyinaH sarve jIvA ekasamAnayogyatAvantaH santi, na ko'pi jIvaH kasmAdapi jIvAd viziSTayogyatAM dhArayatIti pratipAdayanti, tasya matasya tRtIyAyAH sampadaH 'puruSottamebhyaH' iti prathamapadena nirAkaraNamesesaravAnimitAnine sAmAnyAmaveda na pradhAnatayAGgIkriyante, bhAstIha kariyaramA sAravaH' itivacanAla, tavetanAmiviyA paM0... sarvasattvetyAdi' sarvasattvAnAM-nivilajInAmAvabhAva-vivakSitakaprakAstvaM badantItyevaMzamA. stai bauddha-vizeSaH-saugatabhedavaibhASikairiti sambhAvyate, teSAmeva nirupacaritasarvAstitvAbhyupagamAt, sAmAnyA:sAdhAraNA guNA:-paropakaraNAdayo yeSAM te tapA tadbhAvastatvaM tana, 'na' naiva pradhAnatayA' patizAktiyA thIkiyante' iSyante, 'kRta ityAha-nAsti' nalyate "iha ko pazcin bharalArAviH 'vamAnamare (mA)' gAmagoma ityarthaH, sattA-pAnI tiyAnA' ellaatopdevaad| TI0...ete-pUrvoktavizeSaNaviziSTA gahanto bhagavantaH, sarvasatva-sarpajIvanivvaM bhAvarUpaikatrakAravarUpasamAjastitvavAdibhiH, boDakkiA -bogakodarajAti, bhAmivicet ucyate teSAM-vaibhASikANAmevAviziSTatvena sarveSAM sattvAnAmastitvAyupAsA, sAmAnyakatvena-sAdhAraNarUpeNa paropakaraNAdirUpaguNAH sarveSu jIveSu vidyante'taH sAkAraNAzivena, pradhAktayA-atisAkkhiyA-viziSThamA kAjagI kiste, mataH 'nAstIha kazcidazAjavaM sattvaH' iti vacanAt teSAM vaibhASikANAM vacanaM vidyate hi, iha-loke kazcit-naranArakAdi: prANI, abhAjanaM apAtramayogyo nAstyevArthAd, lokavartI sarvajIva yogyatAvAnasti-sarvaH samAno'stIti. tadetadbauddhamatanirAkaraNecchayA''ha'puramottamemyaH' iti, puri bhayanAt puruSA:-sarakA eva, beSAM uttamAH-sahajatathAdhavyasvAdimAvataH pradhAvA: puruSottamA, 82 Page #135 -------------------------------------------------------------------------- ________________ yAzivAya saTIkA TI....puri zayanAt arorAtraviNaH zarIramAvacchedakAvacchimA) pulyAH (pura agragamane, kuSan, puri dehe zete, zI.Da. pRSo. puruSaH) salvA (prANinI pIcara:) sevA madhye uttamAH (caTabIje yathA baTomokriyate sayA) sahajatamAmavyatkAdiyAktaH (manAktivAmavyatvAdeH sattvA) pradhAnAH, arthAt saMsAriNI madhye sarvatra sahajatavAnabatyAdimA pratItva sadAparosakArAdiguNagrAmasambandhavantaH pradhAnAH, anAdikAlataH paramezvarAtmanAnulamatAMdakAvanA vidarzanam (skspa legyatArUpeNApi phalopadhAyakarUpeNa nahi svasnayogyatA nAma kArapastA phalIparAvaNatA nAma kAryasatA, kAraNarUpeNAstitvamanAdikAlalo viyate eva, kismayacchanAkenAsatveSa, paratuvAdurzanarUpeNa-kAryarUpeNAstitvaM yadA sahakAri-sAmagrI-milane satyeka vipate, svasmayogamatAtvaMsadavacchedaka dharmavattvaM janakatvAdikam yathA'ranyasvasyA'pi daNDava kaTaM prati janakatvaM, svallayogyatvaM, kamItaghAyakatvaM kalaniSpAdakatvaM) tathAhi-AkAlamete parArthavyasanina upasajjanaukRtasvA; ucitakriyAvantaH abolamAcA, saphalArambhiNaH adRDhAnuzayAH kRtajJatApatayaH anupahatacittA devanurubahumAninastamA gammIrAzayA iti, na sarva eva evaMvidhAH, khuDAnA vyatyayopalabdhaH, manyavA bhAva iti| paM0... puruSotamebhya iti' 'baDhAnuNyA iti' adRDhaH-aniviro'pakAriNe'pyanuzayaH- apakArabuddhimeSAM te tayA, 'na sarvetyAdi' 'na' naiva 'sarva eva' sattvA 'evidhA' bhAvibhagavadbhAvasvasamA., kuta ityAha'khAlAnAM samyakazivAjaNibhyatyayopalagchaH prakRtaviparItagaNadarzanAda, vyatirakamAha-manyayA prakRtanaNarvaparItyAbhAve, khuDakAbhAvaH-bahAnAyuktakSaNAcAmanAva:-svalakSaNasvAbhAvAn, naca na sAMgate, samAvi mAnAt / bastu tauryakaratvahetobaoNSimANe lavatamAmAnAmAvatA, isasasvA tu kAmitvammAna prativastUpamayA sAbavimAha TI0...tathAhi AkAsa-nAditaH (bhAkAlakaSi, yAcadapi kAyastAbadityarthaH,banekAntajayapatAkAyAM vivaraNe AkAlamiti-bAzAkyau' (si. 211/70) ati mamamamI, bAkAbAda, bannaH 'paryapAbahiracpaJcamyo' (si. 3/1/32) bhavena samAsaH (mIbhAvaH) mAnavApiti kAvayabhivyApa maryAdItya vA etehaMnto bhagavantaH parArthavyasacina ityAdi bodhyam.) (1) parArthavyasaninaH = paNe vA pareSAM bo'stasya mAninaH-nityakartabAvayA sahA pUrvaramavanta:parAthaM vinA kadAcidapi na timanti, paropakAra evaM svANA iti manyamAnAH, vizvahitakaraNaparAyaNAH ('santaH svayaM parahite lihitA'bhiyogAH' 'ete satpuruSAH payarthaghaTakA: svArthAn parityajya meM' ityAdi bhartRharivArasamami smaraNIyam.) (2) upasajjanIkRtasvArthAH-upasarjanIkRta: nauNIkRtaH svArtha:-svaprayojana-svakArya peste = upasajjanIkRtasvAH , svasya prayojanamapradhAnaM matvA, svArtha mahattvabhUnyaM kRtvA bIcantorhantaH santi, 83 Page #136 -------------------------------------------------------------------------- ________________ malitavistarA-saTIkA (3) ucitakriyAvantaH - vivekanamanata ucitA'nucita-kriyANAM madhye sarvatocitAM-ghaTitAMyuktiyuktAM kriyA (kArya) kurvanti, ahaMdAtmAnaH, alliokAnAM stuti nindAvA'vagaNayya nyAyyAn mArgato nirgamyAnyAyaM-unmArga prati padamekaM na calanti (nyAyyAtpathaH pravicamanti padaM na dhIrAH) ..(4) adInabhAvAna dInaH, adIno bhAvaH = mAnasaparyAye / yeSAM te'dInabhAvAH, arhadAtmAno bhavanti, adi rakatA-pAmaratAM nirupAyatA kadAcidapi svamanasi na kurvanti, puruSArthavAdinaH, -svakarmakaraNapUrNazaktimantaH, parAkrama kesariNo laghutApanthiparAGmukhA barhanto bhavanti, . (5) saphalArambhigaH = saphala bArambho'styeSAM = saphalArambhiNaH, prathamataH saphalakArya prati prayatnazIlAH puruSottamAH bhavanti, maryAnniSphalapravRtti na svIkurvanti kurvanti ca, athavA nizcitapratijJAtArthataH kAryato na viramanti, phalaparyantaM kAryaratA bhavanti puruSottamAH ('na nizcitArthAd viramanti dhIrAH" vighna muhu muMhurapi pratihanyamAnAH prArabdhamuttamajanA na parityamanti' 'manasvI kAryArthI gaNayati na duHkhaM na ca sukhaM') iti pareSAM vAkyAni smaraNIyAni......... . (6) badRDhAnuzayAH = apakAriNaM-aparAdhinaM jIvaM pratyapi. vinaSTApakArabuddhimanto bhagavanto bhavanti, (apakAriSu yaH sAdhuH sa sAdhuH sadbhirucyate, upakAriSu yaH sAdhuH, sAdhutve tasya ko guNaH) apakAriSUpakArakaraNasAdhutArUpaviziSTaguNa-divyasaurabhataH surabhitAH puruSottamAH / . (7) kRtajJatApatayaH = kRtaM pareNa kRtamupakAraM jAnAti yaH sa kRtajJaH, tasya bhAvaH kRtajJatA, tasyAH patayaH svAminaH, puruSottamA bhavanti, arthAt kRtopakAra prati sarvathA sevAkaraNatatparatA, pUrNasvarUpA bhaktireva kRtajJatAnAmako mahAn guNo divyaH kathyate, etena guNena. mAnavo'pi. devavad bhavati. (8) anupahatacittAH = na-upahata-anupahataM, dunito duSTavRttilo durvikalpasaMkalparUpakalpanAjAlataH, cittaM yeSAM te'nupahatacittA: mAnasikataraGagairapratihatamAnasa rAjyasya svAminaH puruSottamA bhavantiH / (6) devaguru-bahumAninaH = devaM prati guruM prati bahumAnadhArakAH(mAnasaprItito'sthimajjAvadantaraMgaraGagaviziSTaparamabhaktirUpabahumAnabhAvitAH) puruSottamA bhavanti ('yasya deve parA bhaktiryathA deve tathA gurau tasyate nikhilA hyAH prakAzanle mahAtmanAm' (10) tathA gambhIrAzayAH = yathA pUrvoktaguNaviziSTA nava-guNavanto bhavanti bhagavantastathA 'gambhIrAzayAH' gabhIramanasaH-mahAmanasaH-vizAlamanasaH, sthirAMdhyavasAyAH puruSottamA bhavanti ('ayaM nijaH paro veti gaNanA laghucetasAM, udAracaritAnAM tu vasudhaiva kuTumbakam') evaM paramAtmAnaH, pUrvoktaguNasatkaviziSTa-yogyatAmanAdikAlato bibhrati yathAhi, yadyapi bhavyatvaM sarveSAmAtmanAM samAnaM tathApi pratyekAtmanAM bhavyabhUtAnAM yugapanmuktiH samAnasAmagrIsattve'pi na bhavati. pratyekabhavyAnAM 'tathAbhavyatvaM' bhinnabhinnajAtIyaM mantavyaM, kiJca paramAtmanAM 'sahajatathAbhavyatvaM' sakalabhavyebhya utkRSTakoTika, yathA yathA bhagavatAM 'sahajatathAbhavyatvaM tattatsAmagrIyogena Page #137 -------------------------------------------------------------------------- ________________ lalitavistarA-saTIkA paripakvaM bhavati tathA tathA teSAM zrImatAmutamatA bahirAvirbhavati, varabodhilAbhAdanantarantuH jinezvarAtmAnaH sarvathA. paropakAravyasaninaH, ucitakriyAvantastathA : jamajjantUnAmuddharAyodAracaritAdayo bhavanti, tathA teSAM sakalA kriyA, saphalArambhavatI tathA sarvotkRSTaparopakArakAriNI bhavati, anyacchaha saMsAre tIrthakarAtmanAM cetarabhavyAtmanAM madhye, asamAnatA zAzvatI yataH sahajatathAbhavyatvAdi, bhedakaM vartate, zrI paramAtmanAM 'sahaja tathAbhavyatvaM'. sarveSAmitarabhavyAnAM tathAbhavyatvato bhinnajAtIyamasti, ata eva zrI tIrthaMkarAtmAnaH sadAkAlamitarasarvabhavyAtmabhya uttamA atizerate, te tu svakIya-sahajatathAbhavyatvabalena puruSeSu pradhAnatvena 'puruSottamA' iti stUyante, narakanigodAdigatA api te svakIyasahajatadhAbhavyatvAdipAriNAmikamAvabalena sarvadA sarvottamA eva nizcIyate, tathAvidhayogyatAviziSTAtmAno yadA yadA tathAvidhasAmagrI, paripakvA, bhavati tadA tadA teSAmuttamatA kAryarUpeNa pariNatA bhavati, pUvoktaviziSTa-yogyatayA. te-AtmAnaH prAdurbhAvaNa parArthavyasanina ityAdi guNasampat samanvitA bhavanti, tAdRzAmaukikadazAprApakasya kAraNasyAnAdikAlInatvAd, zrI tIrthakaradevAtmanAM 'ete'haMnto bhagavanto'nAdikAlataH parArthavyasanina ityAdayo bhavanti' iti kathanamatizayoktirahitaM nidhimeveti.| . . bhAvini-bhaviSyakAle bhagavadbhAva:-tIrthakaratvaM yeSAM te bhAvibhagavadbhAvA ye satvA-jIvA steSAM samAH-samAnatAbhAvaH, sarve eva sattvA nava pravanti, tIrthakarAtmanAM tulyatAyAM tatpaGaktI tIrthaMkarabhinnA anye sarve satvA navAmacchanti, kuta ityAhasamIcInA yA zikSA sUtrapAThavihilasilAdiH sApakamAdirUpA zikSA, tasyA anarhANA-ayogyatAvatAM buDuGakAnAM (mudgarzalavat abhavyAnoM, pArvatArohatAnA) mAtmaviSANAM, vyatyayasyopalavdheHprakRtaviparItaguNadarzanAt-prakRtapUrvoktatIkarAtmaniSTha-parArthavyasamitAdiguNagaNato viparIta-viruddha svArthAndhatAkSudratAdi-doSANAM darzanAt, sarve satvA eva tIrthaMkarasadRzA na bhavantItyarthaH, vyatirekazailyA vicArayati 'anyathA'-prakRtaguNavaparItyAbhAve khuDaGakeSu pUrvoktaprakRtaguNaviruddhasvArthAndhatAkSudratAdidoSANAM mAnyatAyA abhAve, sati samyazikSA'nahatvasvArthaparAyaNatAdidoSarUpalakSaNAnAmabhAvaH syAt, kathamiti ceducyate, khuDukatva-samyazikSA'nahatvarUpasvalakSaNasyAbhAvI vattaMte, etAvadapi vaktuM na yujyate, te khuDukA na santIti, yataH sarveSAM darzaninAM vAdinAM ca khuDuGakAnAM pratipattiravigAnenAvirodhena sammatava. samyazikSA'narhAH buDuGakAH santyevAnyathA sarva samyazikSAyogyA eveti mantavyaM syAditi. (samyaktvAdiprApteranantarottarAvasthAyAmasamAnatA bhavatu, pUrvAvasthAsu tvasamAnatvaM kena prakAreNa ghaTamAnaM bhavatIti ?) arthAt tIrthakarapadarUpaM phalaM prati hetustu varabodhilAbho'sti, tadanantaraM tIrthakarabhagavadAtmasu sarveSAmanyeSAM bhavyajIvebhyo vaiziSTayaM bhedazca varamastu, yatastadbhedakAraNaM varabodhireva, parantu barabodhiprAptitaH prAgavasthAyAM tIrthakarAtmAno'nye-ca sarve bhavyAtmAna eka 85 Page #138 -------------------------------------------------------------------------- ________________ lalitavistarA-saTIkA samAnA iti mantavyatve kA bAdhA ? kiMJca varabodhitaH prAganye sarve bhavyAtmAnazca tIrthakarAtmAnaH sarvathA bhinnAH pRthampA ekasamA na santi tatra bhedakArakaM ki kAraNamastIti zaGakAsamAdhAnAya prativastUpamAdvArA'hanAzuddhamapi jAtyaratnaM samAnamajAtyaratnena, na cetaravitareNa, tathA saMskArayoge satyuttarakAlamapi tadbhadopapatteH, na hi kAcaH padmarAgIbhavati, jAtyanucchedena guNaprakarSAbhAvAd, itthaM caitadevaM.. .. ......'na' va 'bamukhamapi' malayastamapi 'jAtyaratna' pArAgAdi 'samAna' tulyam 'bhajAtyaratneva' kAvAdinA, muddhaM tatsamAnaM na bhavatyevetyapizabdArthaH, 'na cetarad' ajAtyaratnaM 'itarega' jAtyaratnena, kRta ityAha'nayA' azuddhAvasthAyAmasamAnatAyAM satyAM, 'saMskArayoge' zunyupAyakSAramRtpuTapAkasaMyoge, uttarakAlamapi, ki punaH pUrvakAlamityaperathaH tadbhedopapatteH' tayormAtyAjAtyaralayorasAdRzyaghaTanAi~dopapattiH, tAmeva bhAvayati-'nahi kAcaH parAgIbhavati' saMskArayogapIti gamyate hetumAha-'jAtyanucchedena' kAcAdisvabhAyAnullaGaghanena 'guNaprakarSAbhAvAt' guNAnAM-kAntyAdInAM vRddhayabhAvAt, idameva tantrayuktyA sAdhayitumAha-'itthaM ca' itvameva jAtyanucchedenava, cakArasyAvadhAraNArthatvAt 'etat' guNaprakarSabhavanalakSaNaM vastu, kuta ityAha-evam anena jAtyanucchedena gunnprkrssbhaavlkssnntrkaaress| . - se....pratirUpaM vastu prativastu, samAnarUpadharmaguNavadvastu, tasyopamayA prakRtavastu siddhayati athavA "prativastUpamA sA syAd vAkyayorgamyasAmpayoH / / 4 // eko'pi dharmaH sAmAnyo yatra nidizyate pRSam // 50 // sA.da." vAkyayokmiArthayoHmammasAmayoH pratIyamAnopamAnopameyabhAkyoH ekopa dharmaH sAmAnyo yatra pRtham nirdisyate sA prativastUpamA, prativastu-pratyarthamupamA yasyAmiti prativastUpamA. dR.-svanmukha evAhaM rajyAmi candra eva cakose rajyate iti prativastUpamA, tathA prakRte'pi 'azuddha jAtyaratnaM, ajAtyaratnena samAnaM na bhavatyeva' 'avyavahAravyavahArAzisthitastIrthakarAtmA, sarvAnyabhavyajIvaiH' saha samAno na bhavatyeva' jAtyaratnaM-zreSTharatnarUpapadmarAgAdi, azuddhamapi-mRttikAdimalinavastu, sambandhajanita-malena grastamapi, kAcAdirUpAjAvyaratnena saha samAna-samAnatAvanna bhavati, suddhaM jAtyaratnaM, ajAtya ratnasamAnaM na bhavatyevetyapi zabdasyArthaH, bajAtyaratnaM (azuddhaM) jAtyaratnena saha samAnaM na bhavati. yataH, tathA-abhuddhAvasthAyAmasamAnatAyAM satyA saMskArayoge-zuddharupAyabhUtakSAramRtpuTapAkasaMyoge satyapi uttarakAlamapi (kiM punaH pUrvakAlamityaperarthaH,) tadbhedopapatte:tayorjAtyAjAtyaratnayoH-jAtyaratnasyA jAtyaratnasya ca mitho'samAnatA saMgatA bhavati, ato bhedasyopapattiH, tathA ca-jAtyaratlAjAtyaratnayorazuddhAvasthAgatA'samAnatA'sti, ata eva, uttarakAle-zuddhAvasthAyAmasamAnatA vartate yadyazuddhAvasthAyAM samAnatAmate, tarhi zuddhAvasthAyAM pratyakSagocarA'samAnatA kathaM ? ata evedamavazyaM pratipattavyameva yad, zuddhAvasthAyAmasamAnatA-kArya pratyakSagocaraM bhavatyato'zuddhAvasthA 86 Page #139 -------------------------------------------------------------------------- ________________ babitavistarA-saTIkA gatA'samAnatA'numIyate pramIyate-yataH kAryaM dRSTvA kAraNamanumIyate yathA dhUmaM dRSTvA'gniranumIyate, phalaM dRSTvA mUlavat yadi saMskArasaMyogajanyottarakAlInazuddhAvasthAgatA'samAnatA'sti, tahiM pUrvapUrvakAlInAvasthAyAmasamAnatAyAM kaH prazna: ? ("na khalvasamAracitamapi jAtyaratnaM samAnamitareNa na ca samAracito'pi kAcAdi tyiratnI bhavati") tAM bhedopapattimeva bhAvayati = saMskArayoge'pi 'na hi kAcaH padmarAgI bhavati' (apadmarAgaH panarAgaH sampadyamAnastathA bhavati, 'abhUtatadbhA vekRbhvastiyoge nAmnazcviH ') tatra hetumAha-kAcAdisvabhAvamaparityajya kAntyAdiguNAnAM vRddherabhAvAt, kAcaH, padmarAgo maNiH saMskArayoge satyapi na bhavati, yataH kAcAdiH svajAti-svasvabhAvaM na tyajatyata evaM kAntyAdiguNAnAM prakarSoM vRddhi naM bhavati. tathA cAjAtyaratnakAcAdigatasaMskArayoge'pi kAntyAdiguNAcA prakarSAbhAve kAcAdinatasvabhAvajAleranullaDadhanameva hetu:-kAcAderanullaGidhata-anucchinna-svasvabhAvarUpajAtireva. kAraNamasti, evaM saMskArayoge'pi jAtyaratnagatakAntyAdiguNAnAM prakarSasadbhAve, jAtyaratnagata-svasvabhAvarUpajAteranu. llaGadhanaM heturasti, parAgAdimatAnunchinnasvasvabhAva eba jAti jnyeyaa| . azuddhAvasthAyAM jAtyaratna-padmarAgAdau guNaprakarSabhAvaH pracchanno'sti, sati saMskAre zuddhAvasthAyAM jAtyaratne guNAnAM prakarSaH prAdurbhavati. eSa eva jAtisvabhAvaH, azuddhAvasthAyAM bajAtyaratnakAcAdI guNaprakarSA'bhAvaH, pratyakSaH tathA sati saMskAre'pi-ajAtyaratna kAcAdau guNaprakarSA'tyantAbhAvaH, pratyakSa eva. eSa eva jAtisvabhAvaH, jAtisvabhAvo'nullaGaghanIyo'nucchedyo varttate iti niyamaH, ata eva jAtisvabhAva evAsamAnatAyAH kAraNamasti. kasyAmapyavasthAyAM kAcamaNyo bhaida evA'vadhAraNIyaH (parIkSakakaraprAptaH kAcaH kAcomaNirmaNiH) -AgamarUpa-zabdavacanaprAmANyena bhedasiddhiHpratyekabuddhAdivacanaprAmANyAt, prabhedAnupapatteH, na tulyabhAjanatAyAM tadabhedo nyAyya iti, na cAta eva muktAvapi vizeSaH, kRtsnakarmakSayakAryatvAsa, tasya cAviziSTatvAt / paM0...'pratyekabuddhAdivacanaprAmANyAt' pratyekabuddhabuddhabodhitasvayaMbuddhAdInAM prathabhinnasvarUpANAM bacanAni-nirUpikA dhvanayasteSAM prAmANyaM-AptopadiSTatvenAbhidheyAvyibhicArimAvastasmAt, asyaiva vyatirekeNa samathanArthamAha-tabhedAnupapatteH' ihAnyathAzabdAdhyAropAd anyathA tabhedAnupapatteriti yojyaM, tadbhedAnupapattimeva bhAvayati-'na' naiva 'tulyabhAjanatAmAM' tulyayogyatAyAM 'tabhedaH' pratyekabukhAdibhedo nyAyyo' yuktisaMgataH, 'iti evaM sattvadasiddhI, muktAvapi tadbhedaprasaMga iti parAzaGkAparihArAyAha-'na' va 'ata evaM' iha satyabhedasirareva hetuto 'muktAvapi' mokSe'pi na kevalamiha 'vizeSo' bhedastavApi sattvamAnabhAvAt, kuta. ityAha-kRtsnakarvakSayakAryatvAta' jJAnAvaraNAdinikhilakarmakSayAnansarabhAvitvAnmukteH, evamapi kimityAha-'tasya ca' kRtsvakarmakSayasya 'aviziSTatvAt' sarvamuktAnAmekAdazatvAt, tadevArthAntaradarzanena bhAvayati 87 Page #140 -------------------------------------------------------------------------- ________________ lalitavistarA-saTIkA TI.... pratyekabuddhasya pRthaksvarUpaM = sandhyAsamayajanitameghavA IlasatkarUparaMgAdIndradhanusa rUpAntaraniSThaparivartanAdIni dRSTvA tathAvidhapadArthAnAM tAdRzAni rUpAntarANi vA dRSTvA, nimittaM prApya vairAgyabhAvanAprakaTanAnantaraM kevalajJAnaM prApya kaivalyaM gataH pratyekabuddha ucyate. buddhabodhitasya pRthagsvarUpaM = buddhA AcAryAdikaguravaH, taM bodhitAH- bodhaM prApitA arthAd gurvAdInAmupadezena saMsArasya svarUpamasAratvena bhAsate tadA vairAgyabhAvanAprakaTanena kevalajJAnaM prApya kaivalyaM gato yaH sa buddhabodhita ucyate, svayaM buddhasya pRthaksvarUpaM = gurvAdInAmupadezaM vinA tathAvidhakarmaNAM laghutvena - kRzatvena kimapi nimittaM vinA svayameva svataH saMsArasvarUpaM sarvathA niHsAraM bhAsamAnaM vartate tato vairAgyabhAvanAprakaTanena kevalajJAnaM prApya kaivalyaM prApto yaH sa svayaMbuddha ucyate.. arthAt pRthak pRthag bhinnasvarUpANAM pratyekabuddha-buddhabodhitasvayaMbuddhAdInAM vAcakazabdavizeSANAM prAmANayena - parasparA'virodhi-saMvAdena, arthAt tIrthaMkaravyaktizva tortha kara bhinnapratyekabuddhAdayo vyaktivizeSA bhinnA iti binAgamarUpaM, zAstrasiddhaM, vastu, varttate'ta eva jAtyaratnasamAH puruSottamA arhantobhagavanta: santi, ajAtyaratnasamAH pratyekabuddhAdayo vyaktayaH, evamanucchinna- jAtisvabhAvarUpayogyatAkRto bhedoSsamAnatA varttate, vyatirekapaddhatyA jJApayati - anyathA - jAtyaratnatIrthakarasya cAjAtyaratnasamapratyekabuddhAde rbhedAbhAve-samAnasvabhAvatAyAM zAstrasiddhapratyekabuddhA dibhedastathA laukikavyavahAra- siddhAjAtyaratnAderbhedaH, yuktivyavahArAgamadvArA, siddho'pi nyAyayukto na bhavedityApattiH, mata eva jAtyaratnasamAnapuruSottamAnAmahaMtAM bhagavatAM cAjAtyaratnasamAna pratyekabuddhAdInAM madhye sarvathA'ntaraMmedo'samAnatvaM pratipattavyameva, evaM sasmabhedasiyoM, parAzaGakodeti - iha saMsAre puruSottama - pratyekabuddhabuddhabodhita - svayaM buddhAdayaH sarve miyo bhinnasvarUpatvena bhinnA eva tadA muktAvapi teSu bhedaprasaGaga :ApattiH kathaM na ? iti parAzaGakA tatsamAdhAnaM sAvacchU yatAm ata eva iha saMsAre sattvabheda - siddhereva hetutaH - muktAvapi ( na kevala miha ) nirvizeSaNa- sattvamAtrabhAvato naiva bhedaH tatrAsamAnatA vaiSamyaM vA kuta ityAha jJAnavaraNIyAdisakalakarmaNaH kSayA'nantara - avyavahita-kSaNabhAvinI kAryarUpA muktirasti, arthAdmukSakarmamAtasyakSayA'nantarabhAvi kAryamasti kiJca tat, kSINakarmasu sarveSu siddheSu jIveSu, ekasamAnatA vattaMte, tato bhedaH kathaM ? bhedakAbhAvAt ? yataH yAdRzaM kAraNaM tAdRzaM kAryaM ( tajjA'tImAdeva hetostajjAtIyaM kAryamutpadyate iti paramArthaH) hetau vaiziSTyAbhAva: syAttadA, kArye'pi - vaiziSTyAbhAva:, yadi sakalakarmakSayarUpe kAraNe kA'pi vizeSatA varttata, tadA sakalakarmakSayajanita- muktirUpakArye bhedaH samApatedevaM nAstyato na bhedaH / "kAraNabheda prayukta kAryabhedo'sti kAraNabhedAbhAve kAryabhedAbhAvastatra viSaye dRSTAntaH kathyate 88 Page #141 -------------------------------------------------------------------------- ________________ lalitavistarA-saTIkA dRSTazca daridrezvarayorapyaviziSTo mRtyuH, AyuHkSayAvizeSAt, na caitAvatA tayoH prAgapyavizeSaH, tadanyahetuvizeSAt, nidarzanamAtrametaditi puruSottamAH / 6 / ete ca bAhyArthasaMvAdisatyavAdibhiH. paM0...'dRSTazca' upalabdhazca 'daridra zvarayorapi' puruSavizeSayorapi, kiM punaranyayoraviziSTayorityapizabdArthaH, 'aviziSTaH' ekarUpo 'mRtyuH' prANoparamaH, kuta ityAha-'mAyuHkSayAvizeSAda' AyuHkSayasya-prANo. paramakAraNasya avizeSAt-abhedAt, kAraNavizeSapUrvakaraca kAyaM vizeSa iti, tahiM tayoH prAgapyavizeSo bhaviSyatItyAha-'na caitAvatA' mRtyoravizeSeNa 'tayoH' daridrezvarayoH 'prAgapi' mRtyukAlAd 'avizeSaH' uktarUpaH, kuta ityAha'tadanyahetuvizeSAta' tasmAd-AyuH kSayAdanye ye vibhavasattvAsattvAdayo hetavastavizeSAt-viziSTIkaraNAt, nidarzanamAnametaditi' kSINasarvakarmaNAM muktAnAM kSINAyuH kammAMzavizeSAbhyAM daridrezvarAbhyAM na kiJcitsAmyaM paramArthata iti dRSTAntamAnamidamiti puruSottamatvasidiH // 'bAhyetyAdi' samyakzubhabhAvapravartakamitaranivattaM ca vacanaM satyamasatyaM vA nizcayataH satya, tatpratiSedhena 'bAhmArthasaMbAceva' abhiyAnAmyabhicAryeva satyavAdibhirvyavahArarUpaM satyaM vaktavyamiti baditu zIlaM yeSAM te tathA taiH| TI0...daridrazcezvarazca = daridrezvarI tayo IridrezvarayoH, daridratvavizeSaNaviziSTadaridre-nirdhane, cezvaratvavizeSaNaviziSTezvare-dhanavati, api = kiM punaranyayoraviziSTayorityapizabdArthaH, aviziSTo mRtyudaMSTaH, ekarUpaH prANoparamarUpaprANaviyogaH pratyakSapramANasiddhaH, (jainadarzane prANaH saha viprayogo maraNamucyate nAnyaditi) mRtyurasti, yataH prANaviyogakAraNabhUtasyAyuH kSayasyA'vizeSarUpAbhedo'sti, niyamo'sti, yatkAraNavizeSapUrvakazca kArya vizeSaH kAryavizeSa prati kAraNavizeSaH kAraNam, kAraNaniSThavizeSatAprayuktakAryaniSThavizeSatA jJeyA, prANaviyogarUpamaraNakAraNAyuH kSayaniSThavizeSatA'bhAvaprayuktaH, mithoviruddha-daridrezvaraniSThamRtyuniSThavizeSatA'bhAvaH, pratyakSapramANaviSaya eva / anyacca mRtyuniSThavizeSAbhAvaprayojaka-prayukto, mRtyukAlAt prAgapi, daridrezvarayoH, avizeSa:-abhedo nAsti, api tu vizeSo-bhedo'styeva, yatastadanya-hetuvizeSo'sti = AyuH kSayAdanye ye vibhavasattvAsattvAdihetujanyavizeSo-viziSTIkaraNaM vidyata eva, . nidarzanamAtrametaditi = kSINasarvakarmaNAM muktAnAM, kSINAyuHkazivizeSAbhyAM, daridrezvarAbhyAM saha na kiJcitsAmyaM paramArthato'pitu kAraNAbhedaprayuktakAryAbheda-mAna-darzanaM, paryAptamastIti, aMzato dRSTAnta-mAtramidamiti puruSottamatvasiddhiH / samyag (sarvathA) zubhabhAvapravartakatva-viziSTAzubhabhAvanivartakaM vacanaM vyavahArato-dravyataH satyamasatyaM vA, nizcayanayApekSayA bhAvapradhAnatvena satyameveti. tatpratiSedhadvArA bAhyapadArthaniSThavAcyArthena sahAvirodhitvena sarvathA samaJjasasaGagatasaMvAdavadeva vyavahArarUpaM satyaM vAcyamiti vAdibhiH sAGakRtanAmakapravAdinA ziSyaH sAGkRtyaH, siMhapuNDarIkA 89 Page #142 -------------------------------------------------------------------------- ________________ lalitavistarA - saTIkA dibhirupamA - sAdRzyamasatyamastIti hetunA, sarvasAdRzyasyAbhAvenopamAM vimeva varNanayogyA anta bhagavanta iSyante yato honenopasevArthAt-bhagavataH padArthAttIce padArthena saha tathopameyArthAtadhikenotkRSTapadArthena sahopamA- tulanA, mRSA - mithyeti zAstrAgamavacanaM sAkSikaM varttate, evatsAGakRtyamatasya - khaNDanArthaM, anyayogavyavacchedaka vizeSaNapaddhatyA kathyate 'puruSasiMhebhyo'haMdudbhyo bhagava'dudbhyo namaH' iti. sAGkRtyairupamAbaitathyena nirUpamastavAha eveSyante 'honAdhikAmyAmupamA mRyeti' bacanAb etadvayavacchedArthamAha-puruvasamya' iti, puruSAH prAprAvanitaniruktAste siMhA iva pradhAnazauryAdiguNabhAvena khyAtAH puruSasiMhAH khyAtAzca karmmazatrUn prati zUratayA taducchevanaM prati krauryega, krodhAdIn prati asahanatayA, rAgAdIn prati vIryayogena tapaH karmma prati vIratathA, avajJeyA parIcheSu na bhayamupasargeSu na cintA'yondriyavarNe, na khodaH saMyamAdhvani, niSprakampatA saddhayAna iti, na caivamupamA mRSA, taddvAreNa tattvataH, paM0... 'sAGakRtyaiH' sAGakRtAbhidhAna pravAdiziSyaiH, 'upabhAvaitathyena' sihapuNDarIkA disAdRzyAlIkatvena 'nirupamastavAha eva' sarvAMsAdRzyena varNanayogyA iSyante, kuta ityAha- 'hInAdhikAbhyAM' hInenopameyAcenAdhikena cotkRSTenopameyAcadiva, 'upamA' sAdRzyaM, mRSA asatyA 'itivacanAd' evaMprakArAyamAt na caivamityAdi 'manIm uktaprakAreNopayA - siMhasA dRzyalakSaNA mRSA balIkA, kuta ityAha-'sArega' vihopamAdvAreNa 'tasvataH' paramArthamAzritya na zAbdavyavahArataH. TI0... 'puruSasiMhebhyo namaH' atra puruSasiMha - vAkye, upamArUpo'rthAlaGkAro jJeyaH yatra padArthadvayamadhye camatkAri sAdRzyaM varNitaM sa upamAlaGakAra ucyate, barhantaH puruSeSu siMhapuNDarIkAdisadRzAH santi' anArhanto varNyapadArthatvenopameyAH kathyante yata ete siMhAdinA saha tolitA:, yaiH saha arjpadArthA stotyante sAmyupamAnAni yathA siMhapuNDarIkAdInyupamAnAni, upamAyAH pUrNopamAluptovamAbhedamadhye'ta luptopamA zeyA, yataH upameyopamAna samAnadharma - upamAvAcakAdiSu catuSu madhye ekamapi na dattaM bhavet sA luptopamA kathyate pUrvoktaparArthavyasanAdivizeSaNaviziSTAH pradhAnapuruSA:arhantobhagavantaH, pradhAnabhUtazauryAdiguNAnAM vidyamAnatvena prakarSeNa khyAtA ata eva siMhasadRzatvena puruSasahA ucyante, 'upaceyaM vyAghrAdyaiH sAmyAnuktau' si. 3/1/102, sUtreNopameyavAcakapadasyopamAnavAcakai vyAghrasihAdyaiH saha karmadhArayasamAso bhavati yadi sAdhAraNa ( upamAnopameyo bhayagata) dharmavAcakapadarAderullekho na bhavet, anopameyavAcakapadaM ( yad vastu tolyate tadupameyaM yathA puruSapuGagavA arhanto bhagavanta upameyAH) pUrva - padaM bhaveccopamAnavAcakapadaM (yaiH saha tolyate yad vastu, tadupamAnaM yathA'tra siMhAdIni, upamAnAni) uttarapadaM bhavetahiM tayo dvayoH padayoH samAso bhavati sa karmadhArayatvenocyate'rthAt siMhA iva siMhAH puruSAH, puruSAzca te siMhAzca' 'puruSasiMhA' iti 90 Page #143 -------------------------------------------------------------------------- ________________ lalitavistasa-sadIkA vigraho jJeyaH / tathAcaite puruSottamAH siMhA iva prazcAnabhUta-zauryAdi-guNAnAM vidyamAnatvena khyAtimantaH puruSasiMhAH, kathamiti cet, khyAtAzca- .. (1) karmazavan prati zUratayA = paudgamikAdRSTabizeSANyevAtaH sadUpANi karmAMNyevAtmavizeSaguNAdizAtanApekSayA zatravaH-AtmasthA bairiNaste. uditA, udIraNayA bAhUtA-zUratayAnantabamavattayA'bhyantarayubabhUmAvAgatA eva sasvAyatamAmatAsvata(2) steSAM kSayaM-ucchedanaM prati krauryeNa-gugena khyAtAH arthAt, gorveNa-sAmarthayopenAhUtAH karmazatravaH, bhaumatAyogenocchinnA:-kSayaM nItAH, ('acaNDavIravRttinA zaminA samabattinA, tvayA kAmamakuTayanta kuTilAH karmakaSTakAH // rAgAdiSu nRzaMsena sarvAtmasu kRpAlunA, bhImakAntaguNenoccaH sAmAnya sAdhitaM tvayA // vI.sto.") (3) krodhAdIn prati asahanatayA khyAtAH = bhAvarUpakrodhamAnamAyAlobhAdikaSAyANAM kSayAya kSamAyA akaraNa-dvArA arthAdanAdita Atmano ghorAparAdhinaH kaSAyAH kathaM kSanta cyA bhaveyuH, te tvAtmano'hitakAritvenAntaraGagAraya evAta eva sarvathA iNDanIyatvena manAgapi dayApAtratA-rahitAH kavAyA asahanatayA muNazaktitaH svAtmapradezempo miSkAsitA kahaMdistaH siMhA imAntaH khyAyante...... (4) rANAdIn prati vIryayogena khyAtAH = rAgadveSamohAdivirUdana prAtapoyasya yAgantirAyakarmakSayAdijAtazaktirUpAnantabalasya yogena-vyApAreNopayogena khyAtA:-prasiddhAH pururSottamAH siMhopamA evArthAt tAdRmavIrvasvopayoga vinA bhavabImAkurajanakA rAmAdayaH kavaM kSayaM netuM zakyAH? rAgAdibhAvazavUn prati vIrvayogena khyAtA mahanta siMhopamA eva............ (5) tapaH karma prati vIratayA khyAtAH = sakalakarmakSayasamarthavAhyAbhyantararUpatapaHkama-tapazcaryArUpaduSkarakArya prati vIratayA, arthAdahantastapovIrA iti prakhyAti prAptAH santi. AtmaniSThAnantavIratAyA eva sattve duSkaratapaHkarmazakyam, vIratAyA asattve tapaHkarmAzakyameva, tapaHkarma prati, AtmaniSThavIratava kAraNam, na zarIrabhAvabalaM kAraNam, vIrA eva tapaHkarmaNi samarthA ata eva vIratArUpamahAguNagariSThA narhantaH pAthyante, (6) avazeSAM parISaheSu = eSAmahaMtAM parISahAn pratyavava-tiraskAra evaM vidyate'rthAt parISahA iti kiM nAma vastu ? parISahANAM kA zaktirasmAkaM zaktaraprata iti parISahAn prati tiraskArakArakatvena, khyAtA arhantaH santi. tavA ca avajJAyAH sattAyAmeva parivahasahanadvArA pariSahopari jayaH prApyate'nyAvazAyA mabhAve parauSahA jayavanto bhavanti. parivahAn atumavajavAnoghaM mahatvAt praharaNaM prasiddha, pariSahAn pratyavajJAviziSTapuruSAH puruSasiMhA eva / 21 Page #144 -------------------------------------------------------------------------- ________________ lalitavistarA-saTIkA (7) na bhayamupasargeSu = eSAmahaMtAM, devamanuSyatiryagAdikRteSUpasargeSu satsu na bhayamAMdupasargebhyo na bibhyatyarhantaH, "bIhaMti na ceva jo uvasaggaparISahaNadhorANaM viyaraMti asaMkamaNA bhannati tato puruSasIhA" tathA ca bhayasya = pariNAmacaJcalatArUpasya zarIramanaH satkacaJcalatArUpasyAbhAva evopasargANAM kSamApUrvakaM sahanaM zakyam, bhayasattAyAmupasargANAM sAmyapUrvakaM sahanamazakyam, upasargAn prati nirbhayatAnAmakApUrvaguNaviziSTapuruSA eva nirvivAdaM puruSasiMhAH kathyante.. (8) na cintA'pIndriyavarge = eSAmahatAM sva-sva-viSayagrAhakendriyavargasya svakIyasya ki bhaviSyatIti cintAyA-vyagratAyA atyantAbhAvaviziSTA arhanto bhavanti, indriyavargacintAsattve svAtmasvasthatA na bhavati, indriyavargacintAyA asattva eva paramAtmasvAsthyamavyagraM bhavati. (E) na khedaH saMyamAdhvani = eSAmahaMtAM, saMyamamArge-pravrajyAmArge pragatAnAmeSAM na khedaH = pravRttI parizramo (nirAzA-pramAdo) nArthAt sarvasaMgatyAgarUpapravajyAM niraticAratayA pAlayatAmeSAM kadAcidapi na zramaH zoko vA glAni:-zaithilyaM na bhavati. ato'khinnatayA saMyamamArge sthitA:-pUrNatAM prAptA arhantaH siMhopamA eva. (10) niSprakampatA saddhyAne = eSAmarhatA, dharmyazuklobhayarUpa-sat-prazastadhyAne'thavotpAdavyayadhovyAtmakasada-rUpapadArthaviSayaka-dhyAne, sadviSaye ekapratyayasantatirUpe dhyAne niSprakampatAmerumAsamAnanizcalatA vartate tAdRza-sadviSayakadhyAne niSprakampatAnAmakaguNaviziSTA arhantaH siMhopamA eva atrakA kalpanA madIyA = mahApuruSANAmekA'vikRtaprakRtirasti, yat sarvatra sarvato guNAnAM grahaNaM karttavyam yadA siMhAdiSu svetarAvRttitvaviziSTA asAdhAraNAH zauryAdayo guNA dRSTAH zrutA vA tato'pi mayA zauryAdayo guNA grAhyA iti nizcayaH kRtaH, siMhasthA guNA asAdhAraNa-zauryAdaya AtmanA manasA gRhItAstata: svAtmasAt kRtvA, prazastatamarUpatvena pariNAmitA karmAdirAgAdikAn prati prayuktA upayuJjAnA guNagrahaNa-dRSTi--dvArA parasthAn guNAn gRhItvA'tmani, AtmasAt kRtvA tadrUpA iva bhUtvA'rhantaH prazastapariNAmatayA pariNAmino jagati paropakAraM kRtvA svayaM tIrNAH paratArakA ajAyanta. tathA ca pUrvoktaguNadharmarUpasamAnadharmaH siMhena saha bhagavatAM kRtasAdRzya-upamA na mRSA-asatyAayathArthA'pitu satyA-yathArtheva, yataH siMhopamAdvAreNa-mArgeNa, tattvataH-paramArthApekSayA, na tu zAbdavyavahArataH-zabdaprayogarUpavyavahArApekSayA-zAbdikAlaGakArApekSayA parantu vastutaH satyA'sti.. tavasAdhAraNaguNAbhidhAnAt, vineyavizeSAnugrahArthametat, ityameva keSAmbibuktaguNapratipattidarzanAt, citro hi satsvAnAM kSayopazamaH, tataH kasyacitkaJcidAzayazuvibhAvAt / / paM0...'tadasAdhAraNaguNAbhidhAnAt' teSAM-bhagavatAmasAdhAraNA:-siMhAdI kvacidanyavApravRttA ye 92 Page #145 -------------------------------------------------------------------------- ________________ lalitavistarA-saTIkA guNAH-zoryAdayasteSAmabhidhAnAt-pratyAyanAt, nanu tadasAdhAraNaguNAbhidhAyinyupAyAntare satyapi kimarthamityamapanyAsaH kRta ityAha-'bineyavizeSAnugrahArthametat' vineyavizeSAnanugrahItumidamupanyastaM, etadeva bhAvayati-'ityameva' prakRtopamopanyAsenaiva keSAJcid' vineyavizeSANAM 'uktaguNapratipattidarzanAt' uktaguNA-asAdhAraNAH zauryAdayasteSAM pratItidarzanAt, kRta etadevamityAha-'cino' naikarUpo 'hiH' yasmAt 'sattvAnAM' prANinAM 'kSayopazamaH' jJAnAvaraNAdikamrmaNAM kSayavizeSalakSaNa: 'tataH' bhayopazamavaicidayAt 'kasyacid' vineyasya 'kathaJcit' prakRtopamopanyAsAdinA prakAreNa 'mAzayazu dvibhAvAt' cittaprasAdabhAvAnna vabhupamA mRSA iti yogaH, yadi nAma hInopamayA'pi siMhAdirUpayA kasyacidbhagavadguNapratipattirbhavati, tathApi sA na sudaretyAha- ... ___ To0...kathamiti cet kathyate-bhagavadarhaniSThAH svavRttitvaviziSTasvaterAvRttirUpA zauryAdirUpAsAdhAraNA guNA: (upamAnopameyagatAH). teSAM pratItikArakatvena-nirNAyakatvenAryAd yathA zoryAdayo'sAdhAraNaguNA bAhyajagati siMhAdiSu sthitAstathA''bhyantara-bhAgavatajagati bhagavatsu pratyakSatayA sthitAH santIti satyanirNayakArakatvenopamA satyaiva. bhagavaniSTha-zoryAdirUpAsAdhAraNaguNapratyAyakopamAbhinnasAdhanAntara (anyathAnupapatti-arthApatti-AptavacanAdirUpa) sambhave kathaM, upamA, tadasAdhAraNaguNapratyAyakatvenA'bhimateti cet kathyate yeSAmupAyAntarairasAdhAraNaguNAnAM pratIti naM sambhavati, kevalopamA-mAtreNaiva pratIti bhavati teSAM keSAJcid vineyajanAnAmupari mahAnugraha (tAdRzaziSyeSu prabhorasAdhAraNaguNAnA sambodho bhavatuityAkAraka) mahopakAramuddizyopamopanyAsaH kRtaH, ityaM kathamiti cet, ucyate prANinAM jJAnAvaraNAdikarmaNAM kSayavizeSalakSaNaH kSayopazamaH, citraH-naikarUpaH, kSayopazamavaicitryahetunA vineyajanasya kasyacit kaJcit-prakRtopamopanyAsAdiprakAradvAraMva, cittasyAztyantaprasannatA-nirmalatA bhavati, ato'tyantapizuddha-cittAdarza bhagavatAmasAdhAraNazauryAdiguNAnAM pratibimbapatanarUpeNa viziSTapratIti bhavati. arthAnnaivamupamA mRSA'pitu yathArtheva, tathAvidhaparopakAragaNakArikaiva. yadyapi hInopamayA'pi siMhAdirUpayA keSAJcidbhagavadguNapratipattirbhavatIti satyaM tathApi sA sundarA na pratibhAtIti cet ucyateyathAbhavyaM vyApakazcAnugrahavidhiH, upakAryAtpratyupakAralipsAbhAvena mahatAM pravartanAta, mahApuruSapraNItazcAdhikRtavaNDakaH, AdimunibhirarhacchiSyairgaNadharaiH praNItatvAd, ata evaiSa mahAgambhIraH, sakalanyAvAkaraH bhavyapramobahetuH paramArvarUpo nidarzanamanyeSAmiti, nyAyyametad yaduta 'puruSasiMhA iti / ete cAviddhadharmAdhyAsitavastuvAnibhiH sucAruziSyaH, viruddhopamA'yogenAbhinnajAtIyopamAre evAbhyupagamyante, "vitopanAyoge tabarmApatyA savavastutva' mitivacanAd etahayapohApAha- puruSavarapuNDarIkebhyaH' iti, puruSAH pUrvavat te parapuDArIkANIva, paM0...'yapAbhavyaM' yo yathA bhavyo'nugrahItu, yogyo, yamAmavya-yogyatAnusArastena 'vyApakAca' sAnuyAyI punaH 'anugrahavidhiH upakArakaraNaM, ana hetu: 'upakAryAd' upakriyamANAt pratyupakAralipsA'bhAvena' 93 Page #146 -------------------------------------------------------------------------- ________________ bistarA - saTIkA upakAryaM pratItyopakantu rangrahakaraNaM pratyupakArastata lipsA'bhAvena- abhilASanivRttyA 'mahatA' satA~, pravartanAt ata ityameva kecidanugRhyante ityevamapyupamApravRttiradRSTeti 'paramArtharUpa' iti, paramaM pramANabhUtaM yadA-RSipraNIta tadrapaH, 'iti' ityevaM puruSasihA ityetadupamAnaM 'nyAyyaM' yuktiyuktaM 'ete cetyAdi ete ca pUrvasUtroktaguNa bhAjo'pyabhinnajAtIyopamAha eveSyante iti yogaH kairityAha viruddha:- ekajAtIyaiddha mmaH- svabhAvairadhyAsitaM - AkrAntaM vastu-upameyAdi vaditu N zIlaM yeSAM te tathA taiH 'sucAruziSyaiH' pravAdivizeSAntevAsibhiH 'viruddhopamA'yogena' viruddhAyara-upameyApekSayA vijAtIyAyAH puNDarIkAdikAyA upamAyAH- upamAvasyAyogejaaghaTavena, kimityAha - 'abhinetyAdi' abhinnajAtIyAyA eva bhagavatulya manuSyAntararUpAyA upamAyA arhA-yogyA iyante - abhyupagamyante kuta ityAha-viruddhopamAyAH puNDarIkAdirUpAyAH, pIge-sambandhe, 'taddhammapittyA' vijAtIyopamAdhamrmmApattyA, tasya-upameyasya- arhadAdilakSaNasyAvastutvaM tAdRzadhammiNoM vastuno'sambhavAd, 'iti vacanAdi ti prAgvat, na ca vaktavyaM - pUrva sUve caitatsUtravyavacchedAbhitra tyasya sihopamAyA api vijAtIyatvena vyavacchinnasvAt narendre iti, tasya nirupamastava ityetAvanmAtramyavacchedaka lvena caritArthasvaH vivakSitatvAt TI0... yaH puruSo yena prakAreNa yogyatA - viziSTo'sti tatropakArye tena prakAreNa, tyopakAraH kArya iti upakAravidhe vyApakatA vartate'rthAdanugrAhyasya yatprakArAvacchina - yogyatAM parIkSya sakalajagajjanAvRgatAnugravidhi rastIti mahAniyamAnusAreNa paropakAravyasanino mahAmurubA ne karUpaprAvAviziSTa kAryeSu ekayA yetyA nophkurvanti parantu sarveSAM pAna bhimA-paddhatyopakurvandi evaM sakalanI bravyApako 'nugraho vidhIyate tathA ca pAtratAyA anusAreNa sarvAndAnumatapaseopakAraka-kArya prati- upakAryA pratyupakAra- pratiphalaprApterabhilASaH ko'sti yava upaciNavyaktiprAdhvaMta:- pratiphalAbhilASaH sthitazcettadA yogyatA pUrvako kohavidhi- prati upakAryapuruSAt pratyupakAraphalecchAyA abhAvaH pratibandhakAbhAvarUpeNa kAraNaM mantavyaM, evaMrItyA mahApuruSANAM pravRttirasti tathaiva keSAJcittathAvidhAnUya / hyaziSyANAmupamAmArgeNa bhagavatAmasAdhAraNazauryAdiguNAnAM pratItijanakatvena pratyupakAranirapekSAH santaH pAtratApUrvakavyApakAnugrahavidhimattvAt teM stotavyA atasteSAmupamA- pravRttiraduSTaye- satyAta evaM saphalA, kiMcitasyAdhikRta daNDakasya ( zakrastavasya) praNayanaM mahApuruSakatu ke vartatebhyadyacA bhavyadhyApakAnu prahavidhi-viziSTasya pratyupakAra nistasya mahAyutvasya pravRtti-kRtivizeSarUpametatpraNipAladaNDakasya praNayanamasti - eka smara yetAraH prathamamunilA arhatAmantevAsinaH ziSyA manadharapadavIbhAjI gae santi arthAta prathamamunidhiH ziSyaiH gaNadhara bhavadbhiHprItayena evaM mahArANIsUtrArthAbhyAmatyantAgAdharUpaH, vizAlatamaH, sakalanyAyAnAM sakalayuktInAM sakalamamA ni reva bhayyAkAM-dhikArivAmayanto kuSTa paramAnandaheturUSaH paramArtharUmaH karama- pramANabhUtaM yadA - RSipraNIta sadrUpaH, 'iti' ityeka puruSasiMha' iti padacaTakaM mamakatI sihakhadRzyarUpopamAyAH 94 Page #147 -------------------------------------------------------------------------- ________________ lalitavistArA-sArIkA pratipAdanaM nyAyyameva-yuktiyuktameveti. zakrastavasyASTamapadasya vivaraNam-.. ekataH sAMkRtyAH sarvathA, upamAM niSedhayanti, anyataH sucAruziSyA vijAtIyopamA niSedhayanti, samAna jAtIyAmupamAM ca sthApayanti, tadA 'puruSasiMhA' iti padasya nirUpaNena nipuNena sAMkRtyamataM pUrva khaNDitam, adhunA puruSapuNDarsakAH' itiH padanisponA vijAtIyopamAniSedhakasucAruziSyamataM darzayitvA svapakSamaMDanapUrvakaparapakSabaNDanaM, anyayomadhyavacchedakAvizeSaNapaddhatitAsa prakarovi.. - sucAruziSyamatam = sajAtIyadharmasvabhAvAvacchinnaM, upamaiyAdivastuno'stittvamastItiH prakAdivizeSa sucAruziSyamataM vattaMte'taH pUrvasUtroktaguNabhAjo'pi, ete'haMnto bhagavantaH sajAtIyopamAyogyA eveSyante yata upameyApekSayA puNDarIkAdirUpavijAtoyopamA na ghaTate'to bhagavatulya-mAnuSyAntaraspasamAna jAtIyopamA yogyatvena ghaTate, kathamiti cet puNDarIkAdirUpa-vijAtIyAmamAyA sambandhe kati vijAtIyopamA-niSThadharma-svabhAvAnAmApattyA-prAptyA, ApAdanena vA arthAt puNDarIkAlika bhAvaparivartanena-arhadAdilakSaNopameyasyA'vastutvaM syAt vijAtIyoMpamAnadharmavata upameyavastulo'sambhavo'sti. sajAtIyadharmA'vacchinnaM vastu sadevAtaH savAsIyopamA mumatA vijAtIya ki vastu, asadevAto vijAtIyopamA yuktiyati. (atredaM vijJeyaM 'puruSasiMhebhyaH' iti bAni nissamastapArhA etI ityA sarvayomamAyanyatvAMmA khaNDitaH ana prastute vikhadharmAvacchinomAnamasapiti viSaya jilA) suhAsAki ziSyamatamaya khaNDayati = puruSavarapuNDarIkamyohadamyo manamonamaH' iti / atha saMsArarUpajalena saha (gamAdiklezavAsitamanorUpeNa, viSayakaSAyAdirUpeNa saMsArajalena saha) asaMga-nirlepatAdirUpa-dharmasamudAyena puruSottamA varapuNDarIkottamakaoNTikAvatakamalasamAH santiH tathAhi %D saMsArajalAsalagAdinA dhamakakApena. puruSavarapuNDarIkANi, yathA puNDarIkANi para jAtAni bale bahiNAni bhayaM vihAya vartante prakRtisundarANi ca bhavanti, nivAso bhuvanacakanyA, mAyatanaM vaDAnandasya, prabAraguNotAto viSiSTratiryagnarAmaraiH sevyante, sukhahetUni mAnti kA to'pi bhagavantAH karmasako jAtamA vilyamopaDalena vakhitAH ubhayaM vihAya vartanta, sundarAzvAtinayamomeka nivAsomuga sammakatAko varcabAbAladasya kevalAdimaNabhAvena bhavyatAkA sevyate, nimaniyambanaM cAyanta iti naiva milAtIyopamAyone'pyanaMtoM virokhAnAvena yathoktidoSasamma pani emAlemAcA bhanyathA tattattvAsiddha, 95 Page #148 -------------------------------------------------------------------------- ________________ lalitavistarA-saTIkA paM0...ekAnekasvabhAvaM, cakAraH prakRtopamA'virodhabhAvanAsUcanArthaH, dravyaparyAyaspasyAt, vastu jIvAdi iti pakSaH, anna hetuH-anyathA-ekAnekasvabhAvatvamantareNa tasya-vastunaH tattvaM-vastutvaM tasyAsiddhaH, ettadbhAvanAryavAha _____TI0...(1) yathA puNDarIkANi-sitAmbhojAni paGke-kaI me jAtAni, jale vaddhitAni tadubhayaM-paGakaNale vihAyatatsaGgaM tyaktvA, aliptAni vartante-vRttimanti bhavanti, (2) 'prakRtisundarANi ca bhavanti' = ca-tathA puNDarIkANi prakRtito-nisargataH, sundarANi-pratikSaNaM navInatAdarzakAni manoharANi bhavanti, 13) puNDarIkAmi, 'nivAso bhuvana (bhavana) lakSmyAH ' = bhavanalakSmyAH (bhavanapatirUpalakSmyA athavA viziSTa divyakamalasthitabhavanopalakSitAyAH. tAdRzabhavananivAsinyA lakSmyAH) nivAsaHsthAnavizeSaH, . . (4) puNDarIkANi, 'AyatanaM cakSurAdyAnandasya' = cakSurmana AdeH (saurabha-rasamugdhabhramarAde:) atyantAnanda-harSa-pramoda-prasannatAyA niketanaM, (5) puNDarIkANi,-'pravaraguNayogato viziSTatiryaGanarAmaraiH sevyante' = sarasatvasuramitvasundaratArUpapravaraguNAnAM sambandhato viziSTaistibhiH, AsvAvananivAsAdibhiH sevyamte, viziSTa raiH mastakAvidhAraNazomAnimittAdi-prabhucaraNAdisthApanArihetubhiH .. semyante-upayujyante viziSTa vairmukuTAdidhAraNadvArA krIDAdinimittAdinA, nivAsAdinA sevyante-upayujyante, (6) puNDarIkANi, 'subahetUni bhavanti ca' = zarIramanasoranukUlAnubhavaprAptirUpasya-sukhasya zAnterhetUni, arthAt kuzalamaMgalakArakANi puNDarIkANi bhavanti, upamAnagatAH SaT sAdharmyadyotaka-dharmA nirUpitAstato'nantaramupameyagatAH SaDdharmAH samAnatAdyotakA nirUpyante = (1) yathA. balAsaGagAdinA dharmakalApakena puNDarIkANi tathate'pi-arhanto bhagavantaH samAnadharmakalApenopamitAstathAhi = karmapaGake (kAmapaGake jAtAH iti granthAntare) karmAkhye kAmAkhyevA kaI me jAtA:-utpannAH, divyena (devAdikRtatvena, alaukikatvena) mogarUpeNa jalena vaddhitAH-vRddhimantaH sajAtA apyubhayaM karma (kAma) bhogobhayaM vihAya = tucchatvabuddhayA-doSadRSTayA-nirguNatvajJAnena tyaktvA nirlepAH-rAgAdisaGagarahitAH santo vartante-pravRttivRttimanto bhavantIti. . (2) 'sundarAzcAtizayayogena' = ete'haMnto bhagavanto'tizayAnAM yogena (mahApuNyajanyasahajAtizayacatuSTayena, karmakSayajanya kAdazAtizayayogena, devakRtakonaviMzatyatizayayogena) janmata Arabhya sarvazreSTha-sahajasaundarya-rUpalAvaNya-sauSThavAdijaGagamamUrtirUpA bhavantyevAtaeva nayanamanaHparamaramaSIyA eveti, 96 Page #149 -------------------------------------------------------------------------- ________________ lalitavistarA-saTIkA (3) 'nivAso guNasampadaH' = sarvottamavinayavivekadevagurubahumAnazIlArogyamokSamArgasaGagamAdigugalakSmyA nivAsarUpA mahanto bhagavanto bhavantyeva, (4) 'hetavo darzanAcAnandasya' = nayanamAnasAdi darzakAnAmAnandayanti, bhajyAnAM samyagdarzanAdirUpAtmasvabhAvalAbhaM dattvA'bhUtapUrvamAnandaM janayanti, tathA darzananiSThatattvajJAnasAdhanabhUtaprarUpaNA-dvArA (arthApekSayA) guNadharagaNadharAdIn pramodayantyete'rhanto bhagavantaH, (5) kevalAdiguNabhAvena bhavyasattvaH sevyanta' = ete'haMnto bhagavantaH svAtmagatakevalajJAnadarzanAnaMtacAritravIrya-tIrthakaratva-lokanAthatvAdiguNAnA-svabhAvAnAM bhAvaM-sattAM dRSTvaiva bhavyaradhikAribhirjIvaH senyante, ArAdhanAyA-upAsanAyA-AjJApAlanarUpapUjAyA viSayIkriyante, suranaratiryagAdayo bhavyAH samavasaraNAzritAH zaraNAzritA dezanAzravaNena, dhyAnena manasA, stavanena basA, pUjayA-sevayA kAyena sarvathAhato bhagavato bhajante, -- (6) 'nirvANanibandhanaM ca jAyante' iti = akhaMDAnantaparamapUrNanityaniratizayaparamapuruSArtharUpanivarvANapadasya paramAsAdhAraNapuSTAlambanAbhinna-nibandhanabhUtA arhanto bhagavanta eva bhavanti, sAkSAdvA paramparayA mokSasya maulikakAraNabhUtAn, ahaMto bhagavato vinA nAnye bhavantIti, evaM viziSTaziSyajanaM prati prabho lokottaragugagaNaviSayakajJAnasampAdanahAropakArakAriNI vijA. tIyopamA'sti. tathAvijAtIya saporakarapaNDarIpApaviNAlIyopamAyA yoge satya prekSayA. paramArvato viromAbhAgata:-mastutsadbhAgato'thagAyeM upameyAdinastuni gastutvarUpArtho' visto nirdoSaH siddho viyate'rthAt puNDarIkAdirUpa nijAtIyopamAyA yoge nijAtIya upameye vijAtIyopamAgatadharmANA-mApattirApatiSyati. 'ata upameyabhUtAhaMdAdivastu, agastu bhaviSyatIti pUrvokta-doSasyA'trAsambhavo'sti. atha vastutasvamImAMsA = vastu, ekAnekasvabhAvaM, (dravyaparyAyadharmaka, sAmAnyavizeSalakSaNaM, anantadharmAtmaka) vastuni, ekA nekasvabhAvA:-dharmAH santi, yadi vastuni, anantadharmA na manyante'tadA vastuniSThavastutvasyA'tyantAbhAva' syAdanumAnaprayogazcetyaM = jIvAdivastu. (pakSa:-dharmI) ekAnekasvabhAvaM, (ekAnekasvabhAvatvaM sAdhyaM) vastutvAnyathAnupapatteH (stutvAnyathAnupapattiH hetuH-ekAnekasnabhANatyamantareNa vastutvamanupapannaM bhavati) vastutvaprakAraM vinAnyaprakAreNaikAnekasvabhAvatvarUpavastutattvasyopapatti naM bhavati anedaM bodhyam = atrAnumAne'ntavyAptidvArA sAdhyasiddhi bhavati. ataH pUrvoktaheto dRSTAntasya-sapakSasyAvazyakatvaM nAsti. "anta:-pakSamadhye vyApti:-sAdhanasya sAdhyAkrAntatvamantAptiH, tayaiva sAdhyasya gamyasya siddheH pratIteH ayamarthaH, antarvyAptaH sAdhyasaMsiddhizaktau bAhyavyApte varNanaMvandhyameva sAdhyasaMsidayazaktI bAhyavyAptevarNanaM vyarthameva" yatra dRSTAMtaM vinaina sAdhyahello vyApte niM bhavati, sAntAptiH kathyate. prastutapakSe vartamAno hetuH sAdhyena sahito'sti, dRSTAntamantareNa pakSAntaHsthena hetunA sAdhyasiddhirbhavati, tato'tra pakSAdatiriktadRSTAnta-dvArA na kiMcitprayojanaM siddhayati, yadvastu ekAnekasvabhAvaM nAsti, tadvastu nAsti yathA''kAza- kusumaM, mAkAzakusume, anantadharmAH 97 Page #150 -------------------------------------------------------------------------- ________________ lalitavistarA-saTIkA na santi, atastadvastu nAsti, eSa hetuH kevalavyatirekI, yatra yatra sAdhyAbhAvastatra tatra sAdhanAbhAva iti vyatireka-vyApti rdazitA'tra. yato yad yad vastu, asti, tattadekAnekasvabhAna, matrAnvayavyApto dIyamAnAH pratyekadRSTAntAH-sAdharmyadRSTAntAH, pakSAntareva garbhitA bhavanti, ato'nvayavyAptiratna na darzitA'stIti / vastusvarUpanirNayasya nipuNanyAyamudrApUrvakamImAMsA 3 sattvAmUrtatvacetanatvAdidharmarahitasya jIvatvAdyayoga iti nyAyamudrA, na sattvamevAmUrtatvAdi sarvatra tatprasaMgAt, paM0...'sattvAmUrtatvacetanatvAdidhamma rahitasya' sattva--satpratyayAbhidhAnakAritvaM, amRta tva-rUpAdirahitatvaM, caMtanatvaM-caitanyavattvam AdizabdAt prameyatvapradezavattvAdicitradharmagrahaH, tai-rahitasya-aviziSTIkRtasya vastuno jIvatvAdyayogaH' parasparavibhinnajIvatvAdicitrarUpAbhAvaH, 'iti' eSA 'nyAyamudrA' yuktimaryAdA vattaMte, prajJAdhanairapi parairullaGighatumazakyatvAt, . nanu sattvarUpAnatikramAdamUrtatvAdInAM kathaM sati sattve jIvatvAdyayoga ityAzaGkakyAha-'na' naiva 'sattvameva' zuddhasaGagrahanayAbhimataM sattAmAtrameva, 'amUrtatvAdi-amUrta (tva) caitanyAdi, jIvAdigataM, kuta ityAha- sarvatra' sattve ghaTAdau 'tatprasaGagAd' amUrtatvacaitanyAdiprApteH, sattvekarUpAtsarvayA'vyati rekAt, yadi nAmaivaM tataH kimityAha..... TI0...sasvaM (idaM sadidaM sadityAkArakAnugata-pratItikArakadharmaH, satmabdapravRttinimittaM sattvaM) 'vAmUsviM (pAdirahitatva) cetanatvaM ca (caitanyaktvaM) bAvizabdata: prameyatva-pradezavattvAdinAnAvidhadharma-prakAra-vizeSaNarahite = zUnye vastuni, paraspara vibhinna-bhedadharma -yukta-ajIvatvabhinnajIvatvamUrtatvabhinnAmUrtatvarUpajIvatvAdinAnAvidhadharmAbhAva iti nyAyamudrA -yuktimaryAdA vartate. sattvAdirUpAnantadharmaviziSTe vastuni jIvatvAdinAnAvidhadharmasambandho vartate ityanvayavyatireka-vyAptirUpayuktimaryAdA jJeyA, eSA'bAdhyA nyAyamudrA pratibhAdhanaiH parairapyullaGighatamazakyA. prakRte'tra yatra yatra sattvAdinAnAdharmavaiziSTayaM tatra tatra vastutvamathavA yadyannAnAdharmaviziSTaM tattadvastu, ityanvaya-vyAptiH, yatra yatra sattvAdinAnAdharmavaiziSTayaM nAsti, tatra tatra vastutvaM nAsti, athavA yadyannAnAdharmaviziSTaM nAsti, tattadvastu nAsti, iti vyatirekanyAptiH, tathA ca sattvImatatvacetanatvAdi-anekadharmAvacchinne jIvapadArthe jIvatvAdirUpaM vastutattva ghaTitaM vartate, yaH pUrva svagatajIvatvAdIn nAnAdharmAn jIvapadArthe nizcitya, ajIvapadArthagatenAjIvatvAdinA bhedaM sAdhayati. athavA'jIvapadArthe jIvatvAdinA bhedaM sAdhayati. svagatabhedakA jIvatvAdayo dharmAH santIti matenaiva jIvo'jIvAda bhinnaH, tadbhedakajIvatvenaiveti siddhaM syAdanyathA padArthakyApattiH syAt, yadi nAnAdharmaviziSTo jIvAdiH padArtho nAstIti mAnyatAyAM, kevala-aviziSTa-zuddhajIvAdipadArthe jIvatvAdirUpasya padArthasvarUpasyA'sambhavaH, yathA sattvacetanatvAdinAnAdharmazUnye kevalajIvapadArthe, ajIvatvabhedasAdhakajIvatvAdidharmANAM zUnyatvena, jIgatvarUpapadArthasvarUpAbhAvApattiH kathaM na ? yatsvasvarUpaM nAsti, yatpararUpamasti, ajIvatvAdikaM. tasya pararUpasyApattiH kathaM na ? yato na kazcida bhedako'sti, arthAnnAnAdharmaviziSTajIvAMdivastanyeva jIvatvAdirUpaM nAnAsvasvarUpaM ghaTate 98 Page #151 -------------------------------------------------------------------------- ________________ kalitavistarA-saTIkA eva mAnyatra, nAnAdharmazUnyavastumate jIvatvAdinAnAvastusvarUpaM bAdhitaM bhavatIti. na ca 'ekasvabhAvaM-sAmAnyAtmaka vastu, nAnekasvabhAvaM vastu, arthAd vastunaH svarUpamekameva sattvaM (sattArUpamahAsAmAnyaM) vartate sattvA'natikrAmakAH sattvA'bhinnAH sattvamahAkukSisthitA amUrttatvacetanatvAdyA aneke dharmAH santi, jIvAdivastuni kevalaM sattvaM vidyamAnamasti, tAdRzamate-amUrttatvacetanatvAdirahite kevala-aviziSTa-jIvAdivastuni sattvA'bhinnajIvatvAdirUpavastusvarUpasyAbhAvaH, kathaM ? iti vAcyam, sarvatra tatprasaGagAt = zuddhasaMgrahanayAbhimataM sattAmAtrameva [yad vastunaH svarUpaM sAmAnyamastIti grahaNatatparAdhyavasAyavizeSaH saMgrahanayaH, vedAntimatam-athavA naimamAdinayadvArA jJAtArthasaMgrahakuzalAdhyavasAyaH saMgrahanayaH, tathA cAzeSavizeSepUdAsInaH sattAmAtrameva suddhadravyaM manyamAnaH 'parasaMgrahaH' yathA vizvaM vizvamekaM sat sadrUpatApekSayA'khilaM nizvamekamiti manyate. evaM caikAntena sattA'ddhataM pratipadyamAno'zeSAn vizeSAn nirasyan 'parasaMgrahAbhAsaH' kathyate, sattaiva tattvamasti, yataH sattAta: pRthag-bhUtAnAM vizeSANAmadarzanaM] jIvAdigatamamarttatvacetanatvAdikaM varttate iti mataM na prAmANikaM yataH kevalasattAmeva jIvAdigatacetanatvAdidharmabhinnatvena, mahAsAmAnyaM, nizeSadharmA'bhinnatvena. sAmAnyadharmavizeSadharmayorekatvena sarvathA mAnyatAyAM, sarvatra ghaTAdisamastavastuni, amUrtatvacetanavAr3heH prAptirApatti vA syAtu, tathAhi ghaTAdimUrtapadArthe satAyA vidyamAnatvenAmUrtatvacetanatvAdidharmANAM prAptirApatti rvA syAd yato'mUrtatvacetanatvAdinA saha sarvathA'bhitrasattvarUpaM vastUsvarUpamekaM dhruvaM vidyata eveti. tathaivAmUrtajIvAdI mUrtatvAcetanatvAdi dharmANAM prAptirApatti vA bhavetU. yatastatApi mUrtatvAdinA saha sarvathA'bhinnasattvekarUpasya vastusvarUpasya vidyamAnatvaM kiJca sarve padArthAH kevalAbhedasambandhena sattvekarUpA iti mAnyatAyAM mUrtaghaTAdipadArtheSu pratyakSato'nubhUyamAnamUrttatvAcetanatvAdyAnAM dharmANAmabhAve satyeva . tatpratipakSabhUtAmUrtajIvAdipadArtheSu, amUrttatvacetanatvAdyAnA dharmANAmapyabhAvaH prasajati, tathA ca lokapratIti-bAdhA (pratItivyavahArAbhyAmarthasiddhiriti nyAyena loke lokeSu vA pratIyamAna-mUtamUrteSu mUrtatvAmUtatvAcetanatvacetanatvAdInAM sattvabhinnAnA, sattvaikarUpatvamate bAdhA prasajyetA'to lokapratItibAdhA na syAdityevaMrItyA vartane, nAnAdharmaviziSTaM vastu pratipattavyameva) arthAdaviziSTaMkevalasattyaM pUrNakaSitanyAyayuktimudrayA'mUrtatvAdirUpaM na bhavati parantu sattvAdinA dharmaviziSTaM vastu vartate iti sAdhitaM. evaM ca mUrtatvAdhayogaH, sasvaviziSTatA'pi na, vizeSaNamantareNAtiprasaGagAda, evaM nAbhinnanimittatvAdRte virodha iti puruSavarapuNDarIkANi, 8 / paM0...evaM ca' sattvamAnAbhyupagame ca 'mUttatvAdyayogo' mUrtatvAcaitanyAdyabhAvaH, tadbhAva ca tatpratipakSarUpatvAdamUrtatvAdInAmapyabhAvaH prasajati, tathA ca lokprtiitibaadhaa| atraiva matAntaraM nirasyannAha-'sattvaviziSTatA'pi na' viziSTaM svaparapakSavyAvRttaM sattvamapi bauddhAbhimataM na-navAmUrtatvAdityanuvartate, aviziSTa sattvaM prAguktayukteramUrtatvAdi na bhavatyevetyapi zabdArthaH, kuna ityAha-vizeSaNaM-bhedakamantareNa--vinA 'atiprasaGagAd' ativyAptaH 99 Page #152 -------------------------------------------------------------------------- ________________ lalitavistarA-saTIkA viziSTatAyAH sattvekarUna jIve bhedakarUpAntarAbhAve cetanAdiviziSTarUpakalpanAyAmajIve'pi taskalpanAprApteriti, 'evam' ekasvabhAve vastunyanekadoSopanipAtena vicivarUpavastusidI na 'virodho' vijAtIyopamAppitadharmaparasparanirAkaraNalakSaNo, vijAtIyopamAyoge'pi ki sarvathA ? netyAha 'abhinnanimittamvAdRte' abhinna nimittatvaM vinA, nevopameyavastugate dharme nimitte, upamA sadRzI visadazIca prayujyate, tataH syAdapi virodho, na tu visadRzadharma- nimitAsUpamAsvanekAsvapi, puruSavarapuNDarIketyanena sadRzI visadRzI copamA siddhati / ... TI...'vizeSAtmakaM vastu' iti bauddhamataM zeyam, viziSTaM-svaparapakSavyAvRttaM, . (1) bena parasya vyAvRtti daH kriyate so'pohaH kathyate, baukhastu, atyantravyAvRttaparasparavilakSaNasvalakSaNeSa, anuvRttipratyayakArakaM sAmAnyaM nA'bhyupaiti, bauddhamatamidamasti, yad yadA'smAkaM kimapi zabdajJAnaM bhavati tadA tasya zabdasya padArthasyAstitvena mAstitvena dvirUpeNa bhavati yathA yadAasmAkaM gozabdasya jJAnaM bhavati tadA yaugapadyena gorastitvena, gobhinnAnyasarvapadArthAnAM nAstitvena rUpeNa jJAnaM bhavatyato bauddhArnA mate'tavyAvRttirapoha eva zabdArthaH / .. (2) atadvyAvRttaH-apohaH / yathA vijJAnabAdi-bauddhamate nIlatvAdidharmaH, anIlavyAvRttirUpaH (di. 1)tanmate'yaM dharmopAramArthika eveti sarvasyA'pi vijJAnarUpatvaM kSaNikatvaM ceti ca jnyeym| sattvAdidharmaH, asavyAvRttirUpaH / bauddhamatamIdRzamasti yat-vizeSaM tyaktvA'tiriktaM sAmAnyaM kimapi vastu nAsti, sarvakSaNikapadArthAnAM jhona tatpadArthagatAsAdhAraNarUpeNa bhavati, tata: sarve padArthAH svalakSaNAH, arthAt padArthAnAM sAmAnyarUpeNa jJAnaM na bhavati, yadA paMcAgulI-jJAnisamaye paMcAGagulIrUpaM vizeSaM tyaktvA, aMgulisvarUpA'tiriktA kA'pi jAti na jJAyate, evaM gojJAnasamaye goniSTha varNAkArAdirUpaM vizeSajJAnaM parityajya gotvarUpaM bhinnaM sAmAnyajJAnaM na bhavatyato nizeSAtiriktaM sAmAnyaM bhinnaM na mantavyaM yato vizeSeSveva vastuno lakSaNamarthakriyAkAritvaM samyaktayA ghaTate. svataH sataH, parapala-asatpazavyAvRttaM-atadvyAvRtti-asadvyAvRttirUpamapoharUpaM sattvamapi bauddhAbhimataM naiva, amUrtatvaM cetanatvAdirUpaM bhavati. yathA'viziSTaM sattvaM pUrvoktayuktarapUrtatvAdi na bhavatyeva tavedamapi viziSTaM satyaM yaM kathamiti cet. kathyate-vizeSaNaM (anna vyutpattiH-viziSyate bhidyate'nena (lyuTa) iti vizeSaNaM-bhedakaM byAvartakam) bhedakaM, bheda-vyAvRttikArakaM vinA'tiprasaGaga:ativyApti bhavati lathAhi = viziSTataiva sattvaM, sattvameva viziSTatA-vizeSaH arthAd vizeSA'bhinnasattyaikarUpe sati vyakti-jIve zuddhe bhedaka-vizeSaNarUpA'ntarA'bhAve-anyabhedakamAtrAbhAve sati cetanatvAdi-viziSTarUpA kalpanA-mAnyatA, yathA vartata tathA'jIve'pi bhedakAntarAbhAva-prayuktA cetanatvAdi-viziSTarUpA kalpanA-mAnyatA ApatiSyati, arthAdevameSa mahAnatiprasaGamaH dunivAropi mahA'niSTarUpo'sti, arthAd yathA cetanAdiviziSTo jIvo'sti, tathA bhedakAntarAbhAvaprayuktaH cetanA-viziSTo'jIvo'pi, syAdityApattinadI mahAdustarA bhavediti. tathA ca sarvathA ekAntena vastunaH 100 Page #153 -------------------------------------------------------------------------- ________________ lalitavistarA-saTIkA svarUpaM sAmAnyamekaM sattvaM nAsti, tathaikAntena vizeSavyakti - viziSTatArUpamanekaM nAsti, parantu, ekAnekasvabhAvaM vastu iti siddhameva. evaM - ekasvabhAve sAmAnyAtmake vA vizeSAtmake vA vastuni anekadoSApattisambhavena vicitrarUpe - sAmAnyavizeSAtmake'nantadharmAvacchinne vastuni siddhe, vijAtIyayopamayA - puMDarIkAdirUpaviruddhajAtIyopamAnena, arpita-saMkrAnta- parasparaparivartita-dharmANAM paraspara nirAkaraNarUpo = parasparadharmaparivartanarUpanirAkaraNarUpo, virodho na-arthAt puMDarIkopamAnaM, upameyabhUto'rhan, evaM upamAnopameyagatadharmANAM, upamAdvArA parasparasaMkrAntibhavanena, upamAnopameyayo dvayo niyatadharmANAM lopaH - abhAvo bhaviSyati, evaMrUpI yo virodho darzitaH sa nAsti yato'bhinnanimittatvasyAbhAvo vattaMte, nimittamekamabhinnaM nAsti, parantu anekAni - bhinna bhinnanimittAni varttante tathAhi yadi, upameyavastugate, ekasminnevAbhinna eva dharme nimitte sati, sajAtIyAyA vA vijAtIyAyA vopamAyAH prayogaH kRtaH syAttadA tataH pUrvokto mitho dharmasaGakrAMti - dvArA parasparadharmAbhAvarUpo birodhaH saJjAyeta, parantu visadRzA (upameyagatai kAbhinnaikasamAnA, nApitu ) aneke bhinnA dharmA yatra nimittabhUtAH santIdRzyo'nekA upamA ( sajAtIyA vA vijAtIyA vA) santu, tathApi pUrvokto mitho dharmAbhAvarUpavirodhalezo'pi na sambhavatIti. evaM zakrastavasyASTamapadavyAkhyAyAH samAptiH || ete ca yathottaraM guNakrapAbhidhAnavAdibhiH suragurugineyairhInaguNopamAyoga evAdhikaguNopamA iSyante, paM0... '... 'yayottaramityAdi' yathottaraM guNAnAM - puruSArthopayogi jIvAjIvadharmANAM guNasthAnakAnAmiva krama uttarottaraprakarSalakSaNastenAbhidhAnaM bhaNanaM vadantItyevaMzIlAstaiH 'suraguruvineyaiH' bRhaspatiziSyaM : hInaguNopamAyoga eva' hInaguNopamayopamita eva guNe hInayuNa ityarthaH 'adhikaguNopamArhA iSyante' adhikaguNopamopanyAsenAdhiko guNa upamA yukta ityarthaH tathAhi gandhagajopamAyA mahAprabhAvazakrAdipuruSamAtrasAdhye mArItidurbhikSAdyupadravanivarttakatve bhagavadvihArasya sAdhite puNDarIkopamayA bhuvanAdbhutabhUtA atizayasampat- kevalajJAnazrIprabhRtayo nirvANaprAptiparyavasAnA guNA bhagavatAmupamAtu N yuktA iti, kuta ityAha TI0... kiJcate - arhato bhagavanto vizeSyarUpAH, yathottaraM uttaraM - agragamapekSya guNAnAMpuruSArthopayogitvena guNarUpajIvAjIvadharmANA guNasthAnakAnAmiva honaguNAnAM pRSThagaM sthAnaM tato'dhikaguNAnAmagraga sthAnamityevaM pUrvAnupUrvIkrameNa, (mithyAtva - sAsvAdana - mizrA - virati - dezavirati pramatta - apramatta - nivRtti - anivRtti - sUkSmasamparAya -- upazAnta -- kSINamoha -- sayogikevali -- ayogikevali nAmaka caturdazaguNasthAnakAnAM ) yathAkramaH - uttarottara - prakarSarUpo vidyate tathA guNAnAM kramika vRddhi 101 Page #154 -------------------------------------------------------------------------- ________________ lalitavistarA-saTIkA rUpavikAsasya niyamo'sti tarhi tathA tannirUpaNasyApi tAdRzaH kramaniyamaH karttavya iti vAdino bRhaspatiziSyA manyante, te bRhaspatiziSyaH, hInaguNopamAyoga evAdhikaguNopamAre iSyante, arthAt, guNApekSayA hInaguNavatyopamayA saha pUrva upameyaM-upameyagatahInaguNa-dharma, upamitya-tolayitvA, pazcAt-adhikaguNavatyA upamAyA upanyAsadvAropameyagato'dhiko guNa upamAtu yukta evedRzaH kramaniyamo'sti, tathAhi prakRte pUrva gandhagajarUpayA hInaguNavatyopamayA, upameyagataM kathaM hInaguNavattva ? iti cet kathyate mahAprabhAvazAlinA zakrAdipuruSamAtreNa mArItidubhikSAdhupadravANAM nivRttiH sAdhyate'to hInaguNavato bhagavadvihArasya sAdhite sati-siddharanantaramadhikaguNavatyA (zakrAdipuruSamAtrA sAdhyayA) puNDarIkopamayA saha-bhuvanAdbhutabhUtAH,-trijagadAzcaryakalpA'tizayasampat-sarvAtizayasamRddhi -kevalajJAnazrIprabhRtayo nirvANaprAptiparyavasAnA:-mokSaprAptiparyantA guNA bhagavatAmupamAtuyuktAH, tathA ca bRhaspatiziSyAH, pUrvamahato bhagavato honaguNopamayA (gandhahastirUpopamayA) stutvA pazcAd, adhikaguNavatyopamayA (puNDarIkAdirUpopamayA) arhanto bhagavantaH stotavyA iti manyante, yata: pUrvAnupUrvIvAcyavAcakakramayuktaM saditi mate sati vAcakazabdakramasya-paripATyA vyatyayena-vaiparItyena, vAcyamapi (artho'pi) vAcakavat paripATozUnyaM-kramarahitaM bhavedityApattiH, evaM kramazUnyatvena vastu, asat, pUrvAnupUrvI-viziSTavAcyavAcakakramayuktaM vastu sat, pUrvAnupUrvI-viziSTabAcyavAcakakramarahitaM vastu asat, atra sAkSikaM vaco'sti, yat, 'akramavadasat' iti paripATirahitaM vastu avidyamAnaM, krameNa vRttaM (bhUtaM-vRttimat) janmotpatti ryasya, tasya-kramavRttajanmano'rthasyAkramovatI satyAM kramarUpeNArthasya sthiterabhAvena, abhidheyatvenAbhidheyasyA-sattvamApadyateti, pUrvoktabRhaspatiziSyamatasya nirAsAyAnyayogavyavacchedaka-vizeSaNapaddhatyA kathayati 'puruSavaragandhahastibhyo'rhadbhyo bhaganabhyo namaH' pUrvakathitasvarUpA:-puruSottamA varagandhahastina iva gajendrA iva kSudragajanirAkaraNAdispadharmasamAnatayA arhanto bhagavantaH puruSavaragandhahastina . ucyante upamAnopameyagatasamAnadharmasya samanvayaH = yathA gandhahastinAmaka ekaprakAraka uttamo hastI varttate, yasya kumbhasthalataH surabhisugandhamayo madaH (dAnaM) kSarati, hastihasrebhya etAdRzo hastI kvacit kazcillabhyate, eSa yatra gacchati tatasya madasya tIvragandhavAsanAhetunA pratyabhijJAyate, anyaccAta eva kSudrA:-sAmAnya -koTikA hastino gajendrAgamanamAtreNa bhajyante, sthAnAntare palAyante, tatra na tiSThanti, / / paJcaviMzatyadhike yojanazate, upadravagajAH sarva eva palAyante tatropadrava-gajAnAM varNanaM cetyam = (1) pUrvotpannA rogAH-vyAdhayo'jasA bhagavadvihArapavanagandhena vilIyante. (2) bhagavadvihArabhUmau dhAnyAdihAnikArakA mUSakazalabhazukAdyA nAvirbhavantItinAmaka upadravo vilIyate. 102 Page #155 -------------------------------------------------------------------------- ________________ lalitavistarA-saTIkA (3) yatra bhagavAn viharati tatra bhUmau strI-kSetra-grAmAdihetujanyo vairAgni:-virodhAnalaH prazAmyati. mitho vaira-virodharUpa upadravo gacchatIti. (4) azeSAzivocchedaDiNDima-same bhagavatAM prabhAve bhuvi bhrAmyati sati duSTavyantarazAkinIprabhRtikAraNajanyA bhuvanArayo mArayo na sambhavanti arthAjjagata: kAlasadRzA jIvitApahAriNo rogopadravA na prabhavanti. (5) vizvakavatsale loka-manovAJchitapUrake bhagavati viharati sati, ativRSTiravRSTi rvA (anAvRSTiH) yA janatopatApakAriNI sA na prabhavati. (6) bhagavanAM prabhAvAt svarASTrapararASTrajanyA ye kSudropadravAste drutaM vidravanti... (7) sarvAdbhutaprabhAvasampanne jaGagamakalpavRkSasamAne bhagavati pRthvItale viharati sati jagadbhayaGakaraduHkhadAyakaM dubhikSaM kSIyate eveti.. . ete sarve evopadravagajA acintyatIrthakaranAmakramahApuNya-sampUrNapuNyAnubandhipuNyodayaprabhAvato bhagadvihAra-pavanagandhamAtreNa bhajyante-palAyante, eSo'pAyApagamAtizayaH karmaghAtajanyakAdazAtizaya-madhye gaNyate'rthAt sarvajJatAprAptyanantarameSo'tizayaH prAdurbhavatIti. ata eSopamA na hInaguNA apitvadhika guNA bhAsate'taH kramabhaGagaH kathaM ? hInaguNatve upamAyAM zakrAdipuruSamAtrasAdhyopadrava-nivRttiH kathitA tadapi na, yataH zakrAdiSu zaktirdazitA na tu kadAcidupayogiteti zeyam. athavA vAcakazabdakramavyatyayo nAstIti varNanam = ekAnekasvabhAvaM vastu, arthAd dravyatayako'nekaHsvaparyAyatayA svabhAva: -rUpaM yasya tat-ekAnekasvabhAvavat nestu kathyate, etAdRzavastunaH svabhAvatvahetunA'dhikaguNopamAyoge hInaguNopanyAse'pi vAcakazabdakramavyatyayarUpo bhaGago naiva bhavati kathamiti cet kathyate tathAhi = yathA svaM-svapadArthApekSayA svasvapadArthavRttayaH sarve svasvaparyAyA:-guNA vA svasvapadArthe saMsargasambandhena mithaH saMgalitAH-zavalitA-mizritA bhavanti, arthAjjIvagatAH sarve svaguNA:-paryAyAH jIvarUpaikAdhikaraNA'vacchedena saMsargarUpeNa mithaH saMvalitAH santi, tathA'jIvagatAH sarve svaparyAyAH, ajIvarUpasvAdhikaraNA'vacchedena mitho mizritA eva, evaM svasvapadArtharUpA'dhikaraNA'vachedenA'vacchinnA mithaH saMsargarUpasambandhA'vacchinnAH sarve svaparyAyAH santi / kiJca teSAM svasvapadArthaniSThAnAM sarveSAM guNAnAM paryAyANAM ca svabhAvaH, vyavahAranayamatapUrvAMnupUrvI-pazcAnupUrvI-anAnupUrvIkramataH (paddhatyA -praNAlikayA) sarvapadArthagatasarvaguNaparyAyANA vacanaviSaya-vAcyabhAve-vAcyatve pariNamana-pariNatimatsvabhAvo vartate'to guNAnAM paryAyANAM vA mithaH saMsRSTa-saMvalitarUpatve satyeva nizcita-pUrvAnupUAdirUpakramAde madhyAtkasyacidekasyAbhAvo varttate'nyathA-pUrvAnupUrvyAdikramAdibhiH, anabhidheya -akathanIya svabhAvavanto guNAH santIti mate pUrvAnupUrvyAdikramadvArA, vAcakazabdAnAM pravRtterabhAvaH 103 Page #156 -------------------------------------------------------------------------- ________________ lalitavistarA-saTIkA syAt, ataH pUrvAnupUrvyAdikrama-praNAlikAmate, abhidhAnakramAbhAvo (vAcakazabdaparipATivyatyayaH) na bhAvI, parantu, abhidhAnakramaH (vAcyavAcakakramaH) samaJjasarItyA ghaTamAno bhaviSyati, anaitAdRzo niyamo'sti, tathAhi-abhidhAnavyavahAraH (zabdaprayogaH-kathanapravRttiH) abhidheyatayA pariNatyapekSAvAn bhavati, arthAd yAdRzyA yAdRzyA, abhidheyatayA (kathanasya zabdasya viSayatayA) abhidheyasya (abhidhAnaviSayaguNaparyAyarUpavAcyArthasya) pariNatirasti, tAdRzIM pariNatimapekSya = etadvAcakaM -(kathanaM zabdovA) kasminnarthe guNaparyAyAtmake pariNati:-zaktigraho'sti, tAdRzIM padArthapariNati zaktigrahamapekSya zabdavyavahAraH pravartate (artha buddhavA zabdaracaneti nyAyo'tra ghaTanIyaH) abhidhAnakramAbhAve'bhidheyamapi tathA, 'akramavadasaditi' vacanAt, etannirAsAyAha-'puruSavaragandhahastimya iti', puruSAH pUrvavadeva, te varagandhahastina iva gajendrA iva kSudragajanirAkaraNAdinA dharmasAmyena puruSavaragandhahastinaH, yathA gandhahastinAM gandhenaiva taddezavihAriNaH kSudrazeSagajA bhajyante, tadvadete'pi, paracakradubhikSamAriprabhUtayaH sarva evopadranagajA -acintyapuNyAnubhAgato bhagadvihArapaganagandhAdeva bhajyanta iti, na cakAnekasgabhAnatve vastuna egamapyabhidhAnakramAbhAvaH, sarvaguNAnAmanyo'nyasaMvalitatvAta, pUrvAnupUAdyabhidheyasvabhAvatyAt, anyathA tathA'bhidhAnApravRttaH, naivamabhidheyamapi tathA'kramavadasadityuktavad, akrama svAsiddhaH, kramAkramavyavasthAmyupagamAcca, anyathA na vastunibandhanA, zabdapravRttiriti stavagaiyarthyameva, tatazcAndhakAranRttAmukArI prayAsa iti, puruSavaragandha hastina iti 6 / evaM puruSottamasiMhapuNDarIkagandhahastidharmAtizayayogata eva, ekAntenAdimadhyAvasAneSu stotavyasampatsiddhiriti stotavyasampada evAsAdhAraNarUpA hetusampaditi 3 / paM0... abhidhAnakramAbhAve' vAcakadhvaniparipATivyatyaye 'abhidheyamapi' vAcyamapi tathA' abhidhAnavada, 'akramavat' paripATirahitam 'asat' avidyamAnaM, kramavRttajanmano'bhidheyasyAkramokto' tadra peNAsthitatvAt na cetyAdina ca-naivaikAnekasvabhAvatve-rako dravyatayA'nekazca paryAyarUpatayA svabhAva:-rUpaM yasya tattathA tadabhAvastattvaM tasmin, 'vastunaH' padArthasya 'evamapi' adhikaguNopamAyoge hInaguNopamopanyAse'pi 'abhidhAnakramAbhAvo' vAcakazabdaparipATivyatyayaH, kuta ityAha'sarvaguNAnAM' yathAsvaM jIvAjIvagatasarvaparyAyANAm 'anyo'nyaM' parasparaM 'saMvalitatvAt' saMsRSTa rUpatvAt, kimityAha -'pUrvAnu pUrvyAbhidheyasvabhAvatvAt' pUrvAnupUrvyAdibhiH-vyavahAranayamatAdibhirAdizabdAt pazcAnupUya'nAnupUrvIgrahaH abhidheyaH-abhidhAnaviSayabhAvapariNatimAn svabhAvo yeSAM te, tathAstabhAvastattvaM tasmAt, saMvalitarUpatve hi gaNAnAM 104 Page #157 -------------------------------------------------------------------------- ________________ lalitavistarA-saTIkA nizcitasya kramAderekasya kasyacidabhAvAt, vyatirekamAha-'anyathA' pUrvAnu pUrvyAdibhiranabhidheyasvabhAvatAyAM guNAnAM 'tathA' pUrvAnupUrvyAdikrameNa 'abhidhAnApravRtteH' 'abhidhAyakAnAM dhvanInAmapravRtte vamapyabhidhAnakramAbhAva iti yogaH, abhidheyatayA pariNatyapekSo hyabhidhAnavyavahAraH, kiM siddhamityAha, na-naivaivam-abhidhAnanyAyenAbhidheyamapi tathA-akramavadasaditi paropanyastaM, kuta ityAha-'uktavat' pratipAditanItyA, 'akramavatvAsiddha:' abhidhAnakramAkSiptasya kramavato'bhidheyasya kramotkramAdinA prakAreNAbhidhAnArhasvabhAvapariNatimattvAtsarvathA kramarahitatvAsiddhaH, evamabhidheyapariNatimapekSyAbhidhAnadvAreNa guNAnAM kramAkramAvuktI, idAnIM svabhAvata evAbhidhAtumAha-'kramAkramavyayavasthAbhyupagamAcca' krameNAkrameNa ca sAmAnyena hInAdiguNAnAM guNini jIvAdI vyavasthAyAH-viziSTAyA avasthAyAH svarUpalAbhalakSaNAyA abhyupagamAt-aGagIkaraNAtsyAdvAdibhiH, cakAraH pUrva yuktyapekSayA samuccayArthaH, nAbhidheyamapi tathAkramavadasaditi yogaH, puNDarIkopamopanItAtyantAtizAyigugasido gandhagajoramayA vihAraguNArpaNU parAbhipretahInAdiguNakramApekSayA'kramavadapi nAsaditibhAvaH, amu mevArthamanenaivopanyAsena vyatirekataH sAdhayitumAha-'anyathA' kramAkramavyavasthAyAH pUrvAnupUAdyabhidheyasvabhAvasya cAbhAve 'na' naiva. 'zabdapravRttiH' prastutoramopanyAsarUpA 'vastunibandhanA' vAcyaguNanimittA, hInAdikrameNava hi guNajanmaniyame pUrvAnupayavAbhidheyasvabhAvatve ca sati tannibandhane ca tathaiva zabdavyavahAre kathamiva zabdapravattiritthaM yujyata iti bhAvaH 'iti' asmAddha torvastunibandhanazabdapravRttyabhAvalakSaNAta 'stavavaiyarthyameva' stavasyAdhikRtasyaiva vaiyarthyameva -niSphalanavamevAsadarthAbhidhAyitayA stavadhautikrameNa stavakAryAkaraNAt / tatazca' stavavaiyarthyAcca 'andhakAranRttAnukArI' santamasavihitanattaMnasadRzaH 'prayAsaH' stavalakSaNa iti, na cavamasI, saphalArambhimahApuruSapraNItatvAdasyeti, puNDarIkopameyakevalajJAnAdisiddho gandhagajopameyavihAragaNasidiraduSTeti, - 'ekAntenetyAdi' ekAntana-avyabhicAreNa 'AdimadhyAvasAneSa' bAdau- nAdo bhaveSu puruSottamatayA madhye-vrata vidhau siMhagandhahastidharmabhAktvena, avasAne ca-mokSe puNDarIkopamAnatayA 'stotavyasampatsiddhiH' stavanIyasvabhAva siddhiriti // TI0...abhidhAnanyAyena-vAcakazabdakramavyatyayena vAcyamapi, vAcakavat paripATikramarahitaM asat-avidyamAnaM 'akramavadasadi' ti pareNa-vAdinA yadupanyastaM tanna yuktaM yataH pUrvokta-pratipAditanItireva pramANama, tathAhi = abhidhAna-vAcakakramApekSayA mAnitakramavadabhidheyamasti, tat kramavad vAcyaM, krameNa -utkrameNAkramAdinA prakAreNAbhidhAnArhasvabhAvapariNati-madasti, ataH sarvathA kramarahitaM nAsti, evaM vAcyagatipariNatimapekSya-kIdRzI vAcya-pariNatirasti ? kiM kramaprakArAvacchinnA ? kimukramaprakArAvacchinnA'sti ? kimakramapradhAnA vAcyapariNatirasti ? yAdRzI-yatprakArAvacchinnA'sti vAcyapariNatiH, tAdRzI.tattatprakArAvacchinnAM vAcyapariNatimapekSya-nimittokRtya vAcaka-zabdadvArA guNAnA kramazcAkramazca-kramAkramo kathito. adhunA svabhAvataH kramAkramavyavasthAvarNanam = syAdvAdinaH, kramAkramAbhyAM (sAmAnyena = kramAkramo 105 Page #158 -------------------------------------------------------------------------- ________________ lalitavistarA-saTIkA bhayasAdhAraNyena-svabhAvarUpajAtidvArA) jIvAdI guNavati hInAdhikA da--guNAnA vyavasthA (svarUpa-- lAbhalakSaNa-biziSTAvasthA) abhyupagacchanti, atastathA pUrvayuktyapezayA vacyimapi tathA'kramavadasanna parantu sadasti - pUrvAnupUrvI-pazcAnupUrvI-anAnapUyAdyanyatamadvArA vAcyavAcaka-kramAkramAdiyuktaM vastu sadityAyAtam, yathA vAcyaM tathA vAcakamiti siddhAntaH smartavyaH, idamevAna sAraM = puNDarIkanAmakopamayA--upanItasya (abhivyaktasya) atyantAtizAyinaH kevalajJAnAdiguNasya siddhau satyAmeva gandhagajopamayA vihAranAmaka-guNasyArpaNaM (abhivyaJjanam ) paravAdinA'bhipretahInAdiguNakramAprekSayA'kramavadapinAsabapilu maveti bhAvaH, asyaivArthasyAnenaivopanyAsena vyatirekapaddhatyA siddhiH = anyathA = guNiniSThaguNAnAH kramAkramavyavasthAyAzca pUrvAnupUrvI -pazcAnupUrvI-anAnupUrvIdvArA kathanAha-apriyAsvAbhAvasya cAbhAve. sati, yA vAcyaguNanimittajanya -puNDarIkopamopanyAsarUpa--zabdapravRtti bhavatiA sA na bhvet| yato honAdikramaNaiva guNotpattiniyamasya mAnyatAyAM ca pUrvAnapUrvIdvAraiva (na pazcAnupUrvyA nAnAsupUrvyA) "guNAMnA vAcyatve mate. pUrvAnupUrvI kramaviziSTAbhidheyamulanimatta-prayojyazabdavyavahAra-prayogapraNAlikAyAM kalpitAyAM satyAM 'puruSavarapuNDarIketisUtrakathanAnantaraM 'puruSavaragandhahasti' iti stotrarUpazabdapravRttiH kathaM yuktiyuktA syAt ? arthAnna yuktA bhavet idamana hAda kathyate vastunibandhanA (pUrvAnupUrvI-pazcAnupUrvI-anAnupUrvIanyatamakramAkramotkramAdiviziSTavAcyaguNanimittavatI) zandaprakRtiH - pratyakSA dRzyate; tathA vastunibandhanapravRtteAve sati. adhikRtastavasya (zakrastavagatapuruSavarapuNDarIka puruSavaragandhahastirUgopamAbhitastutipratipAdakavAkyasya) niSphalatA bhavet, yataH, - asadbhUtArthakayanadvArA stadharmamatikramya stavarUpakAryAkaraNamAyAtaM syAt. tatazca stavavaiyarthyAcca stavalakSaNaH prayAsaH, andhakA ravihitanatanatulyo bhavet, stuvaprayAsaH saphalo'sti yataH sa stavaH saphalArambhi-gaNadharamahApuruSapraNIto'sti. vastuvasta puNDarIkopameyakevalanAnAdisiddhI yAttikarmakSayajanyatvenAdhika-rUpatvena gandhagajIpameyA~tizayarUpavihAraguNarUpajanatAgatApAyApagamAtizayarUpaviziSTaguNasiddhiraduSTaiveti, navamapadarUpa puruSavaragandhahastirUpavizeSaNaM samAptam (6) evaM-anena prakAreNeva puruSottamasiMhapuNDarIkadharmAtizayA (atizAyi-viziSTa dharmANAM) yoge-sambandhe satyeva, ekAntena (mavisaMvAdena) niyamata: mAdau (AdibhUtAvasthAyAM mokSA'vasthAtaH proksasArAvasthAyAM) anAdikAlataH bhaveSu, zanisamakSyAmi paropakAravyasamAdijanyapuruSottamatvayogataH, ahaMdAtmasu stotavyasvabhAvasiddhiH, madhyarUpAvasthAmAM-vratavidhiviSaye, AcArapradhAna-mahAvratakriyAdirUpaviSaye (zauryAdiguNApekSayA copadrava-apAyarUpakSudragaNa-nirAkaraNAdirUpaguNApekSayA) siMhagandhagajadharmabhAjo'rhanto bhagavanto bhavanti, ato'rhadAtmasu stotavyasvabhAvasiddhiH, 106 Page #159 -------------------------------------------------------------------------- ________________ lalitavistarA-saTIkA avasAne = antimamokSAvasthAyAM puDarIkopamAnatAdvArA-puMDarIkagatanirlepatAdiguNabhAktvenArhatsu stotavyasvabhAvasiddhiriti, evaM tisRSu, avasthAsu, arhatAM bhagavatAM stotavyAnAM, stavanIyasvabhAvaguNadharmAdisiddhI pUrvoktapadacatuSTayavatI, stotavyasampada evAsAdhAraNaguNarUpA hetusampat kathitA, yataH puruSottamAnAM siMhapuNDarokagandhahastidharmabhAktvena stotavyatopapattirbhavatIti. (3) sampat (vize Sahetusampadapi) samAptA. sAmprataM 'samudAyeMSvapi pravattAH-zabdAanekadhA nayavApi pramartante, sTokvApyeva vAcakapravRttiriti nyAyasaMvarzanArthamAha- lokottamamya ityAdisApakacakam iha yApi lokazabdana tattvataH paJcAstikAyA. ucyante, dharmAdInAM vRtcinyAya bhavati yatra tat kSetram / taivyaiH saha lokastadviparItaM hyalokAkhya // 1 // mitivacanAt, tathA'pyatra.... paM0...'anekadhA' anekaprakAreSu 'avayaveSvapi' na kevalaM samudAya ityapi zabdArthaH, zabdAH pravartante, yathA saptarSizabdaH saptasu RSiSu labdhapravRttiH sannekaH saptarSiI saptarSI trayaH saptarSaya udgatA ityAdiprayoge tadekadezeSu nAnArUpeSu avigAnena varttate, tathA prastutastave lokazabda iti bhAvaH, ............... TI0...'sAmprata' vartamAnaprastutasUtre yuktaM kA samudAyeSaH api pravRttA-zakti-graha-banto bhavantaH, samudAyavAcakAH zabdA. anekaprakAravacchedena samudAyAbhiSekabhAgarUpAvayavavAcakatA, parantu kevalaM samudAyavAcakA na bhavantyapi zabdArthaH) bhavanti / yathA saptarSizabda: samudAyavAcakaH saptasu -RSiSa labdhapravRttiH (zaktigrAhaka:). avayavavAcakaH sannekaH saptarSi, dvau saptarSI vayaH saptarSaya udgatA ityAdiprayoge tadekadezeSu (saptarSisatkAvayaveSu) nAnArUpeSu, avimAnena avirodhena vartate, ('marIcipramukhA; saptarSayazcitrazikhaNDinaH' a.ci.li.kAM. zlo-38, 'marIciranyaDiparaso pulastyaH pulahaH kratuH / vasiSThazca mahAtejAH saptamaH parikIrtitaH' / 'bRhaspatiH surAcArya jIvazcina zivaNDijaH' a.ci.dvi.kAM.zlo.32,, 'gI hatyoH patirutathyAnujA''girasau guruH' a.ci.dvi.kAM.zlo:33, saptasu RSiSu madhye aMgirasnAmakasaptarSiputrasya yathA'Gigarasatvena : vyabahiyate tathA 'cinna mikhaNDija:-saptarSijAtatvena vyavahriyate, yataH samudAya-pravRttazabdasya vyavahArastadavayava bhUtaikadezo'pi pravartate iti niyamo'tra samaJjasatvena. ghaTate.) mahAjalAzayarUpamahAsarovarasyaika bhAgo'pi sasastvemocyate, senAdyAnAM samudAyazabdAnAmapyekamevAttidekabhAge'pi senAdirucyate / / evameva staveSu-stotrarUpa -sUveSvapi vAcakAnAM-zabdAnAM pravRttiriti nyAyasaMdarzanahetave 'lokottamebhya ityAdisUtrapAka attamasti, iha yadyapi lokazabdaH / tattvataH (vyutpattyA, ca paribhASayA-ruDhyA) : paJcAstikAya vAcakosti, yata Agamavacanamasti, yana kSetre dharmAdharmAkAzapudgalaz2IvarUpANAM paJcAnAmastikAyAkhyAnAM dravyANAM vRtti-vidyamAnatvaM bhavati, taiH paJcabhirastikAya rdavyaH saha tat-kSetraM loka ucyate, 107 Page #160 -------------------------------------------------------------------------- ________________ lalitavistarA-saTIkA tadviparItaM = dharmAdInAM paJcAnAmastikAyAnAM dravyANAmavidyamAnatvaM yatra vartate tat kSetrama-... lokanAmakaM kathyate iti. zAstre lokazabdena paJcAstikAyAtmakaM kSetraM lokaH kathyate tathApyatra'lokottamebhyo'rhadbhyo namaH' ityatra vAkyaghaTakalokazabdena sAmAnyena bhavyasattva-prANiloka eva gRhyate, arthAdana lokottamanAmake pade vartamAno lokazabdaH sAmAnyena (bhavyatva jAtyA--samastabhavyalokasaMgrahadvArA) paMcAstikAyAtmakalokasya samudAyavAca kasyaikadezarUpasakalabhavyajovarUpArthavAcako lokazabdo bhavatIti. lokavaninA sAmAnyena bhavyasattvaloka evaM gRhyate, sajAtIyotkarSa evottamatvopapattaH, anyathA'tiprasaGgo'bhavyApekSayA sarnabhavyAnAmevottamatvAt, evaM ca naiSAmatizaya uktaH syAditi paribhAvanIyo'yaM nyaayH| tatazca bhavyasattvalokasya sakalakalyANakanibandhanatayA bhavyatvabhAvenottamAH, bhavyatvaM nAma siddhigamanayogyatvam, anAdipAriNAmiko bhAvaH paM0...'bhavyatvamityAdI' bhaviSyati vivakSitaparyAyaNeti bhavyastabhAvo bhavyatvaM, nAmeti saMjJAyAM, tato bhavyatvanAmako jIvaparyAyaH, sidhyanti-niSThitArthA bhavanti jIvA asyAmiti siddhiH, sakalakammakSayalakSaNA jIvAvasthaiva, tana gamanaM-tadabhAvapariNamana lakSaNaM siddhigamanaM, tasya yogyatvaM nAma-yokSyate sAmagrIsambhave svasAdhyeneti yogyaM, tadbhAvo yogyatvam, anAdi:--AdirahitaH sa cAso parIti--sarvAtmanA nAmaH-prahvIbhAvaH pariNAmaH, sa eva pAriNAmikazcAnAdipAriNAmiko bhAvo-jIvasvabhAva eva / evaM sAmAnyato bhavyatvamabhidhAyAtha tadeva prativiziSTaM sattathAbhavyatvamityAha -- TI0...ana lokanAmakazabdena bhavyasattvaloko gRhyate eva, yataH sajAtIyotkarSe eva = samAnajAtIyotkarSe-vattaMmAnamuttamatvaM upapannaM bhavati, yadi sajAtIyotkarSavRtti, uttamatvaM na manyate ca nijAtIyotkarSavatti uttamatvaM manyeta tadA'tiprasaGaga AyAti, tathAhi abhavyApekSayA : abhavyebhyaH sarveSAM bhavyAnAmenottamatvaM nartate, evaM ca-vijAtIyotkarSavRttyuttamatvaM yadi manyeta tadA caiSAmahaMtAM bhagavatAM atizayaH (utkarSaH-uttamatva-giziSTa-naiziSTayaM) kathito na bhavedarthAda yaH sajAtIyeSatkRSTa: sa enottamaH yathA narottamadegottamAdiH, yaH sajAtIyeSatkRSTo na sa nainottamaH yathA narottamo devottamo na kathyate / eSo'nvayavya tirekAtmako nyAyaH-yuktivizeSaH paribhAnanIyaH, sajAtIyeSatkRSTa: sa eNottamo'stIti nyAyApekSayA, sajAtIyabhavyasattvalokeSu sakalakalyANaM prati, ananyAsAdhAraNanibandhana-(tIrthakaratnAdi-kAraNa) bhUtamataena viziSTatathAbhavyatvaM (citrabhavyatvaM) tamya bhAvena - vidyamAnatvenottamAH lokottamAH' ityarthaH, bhavyatvArthasya abhivyaktiH = bhaviSyati siddhatgarUpavivakSita-paryAyAtmaneti bhavyastasya bhAgo bhavyatvaM tatobhavyatvanAmako jIvaparyAyaH, bhavyatvamarthAt siddhigamanayogyatvaM, siddhiH = sidhyanti-niSThitArthA bhavanti, jIvA asyAmiti siddhiH, . ta55 108 Page #161 -------------------------------------------------------------------------- ________________ lalitavistarA - saTIkA sakalakarmakSayalakSaNA, kRtsnakarmakSayadvArA svasvarUpAvasthAnavizeSo jIvA'vasthaiva tatra gamanaM tadbhAvapariNamanarUpaM siddhigamanaM, tasya yogyatvamarthAd yokSyate sAmagrI sambhave svasAdhyeneti yogyaM tadbhAvo yogyatvam. bhaviSyatkAlIna - siddhirUpasAdhyaprAptiviziSTa yogakA rakazaktivizeSo bhavyatvam, AdirahitakAlataH sarvAtmapradezaiH sahAbhivyApto jIvasvabhAvaH so'nAdipariNAmiko bhAvo bhavyatvaM, (jIvAdInAM svarUpAnubhavaM prati praha bIbhAvarUpatvaM pAriNAmikasya lakSaNam, pariNamanaM tena tena rUpeNa vastUnAM bhavanaM pariNAmaH sa eva tena vA nirvRttaH pAriNAmikaH. ) tathAbhavyatvamiti ca vicitramatat, kAlAdibhedenAtmanAM bIjAdisiddhibhAvAt sarvayA yogyatA'bhede tadabhAvAt, tatsahakAriNAmapi, tulyatvaprApteH, anyathA yogyatA'bhedAyogAt, tadupanipAtAkSepasyApi tannibandhanatvAt, nizcayanayamatametadatisUkSmabuddhigamyamiti lokottamAH 10 / paM0....tathAbhavyatvamiti ca' tathA tenAniyataprakAreNa bhavyatvam uktarUpamiti zabdaH - svarUpopadarzanArthazvakAro'vadhAraNArthI bhinnakramaH, tatazca yadetattathAbhavyatvaM tatkimityAha- 'vicivaM' nAnArUpaM sad etadeva bhavyatvaM tathAcavyatvamucyate, kuta ityAha- 'kAlAdibhedena' sahakArikAlakSetra gurvAdidravya vaicityeNa 'AtmanAM jIvAnAM 'bIjAdisiddhibhAvAt' bIjaM dharmmaprazaMsAdi AdizabdAd dharmmacintAzravaNAdigrahasteSAM siddhibhAvAt sattvAt, vyatirekamAha- 'sarvvathA yogyatA'bhaide' sarvveH prakArakAkArAyAM yogyatAyAM 'tadabhAvAt' kAlAdibhedena bIjAdisiddhayabhAvAt kAraNabhedapUrvakaH kAryabheda iti bhAvaH / pAriNAmika hetorbhavyatvasyAbhede'pi sahakAribhedAt kAryabheda ityAzaGkAnirAsAyAha-'tatsahakAriNAmapi tasya bhavyasvasya sahakAriNaH- atizayAdhAyakAH prativiziSTadravyakSetrAdayasteSAM na kevalaM bhavyatvasyetyapizabdArthaH, kimityAha - 'tulyatvaprApteH' sAdRzyaprasaGagAt / atrApi vyatirekamAha - 'anyathA' sahakAritAdRzyAbhAve 'yogyatAyA' bhavyatvasya 'abhedAyogAd' ekarUpatvAghaTanAd, etadapi kuta ityAha--'tadupanipAtAkSepasyApi teSAM sahakAriNAmupanipAto - bhavyatvasya samIpapravRttistasyAkSepo - nizcitaM svakAlabhavanaM tasya, na kevalaM prakulabIjAdisiddhibhAvasyetyapizabdArthaH, 'tannibandhanatvAt' yogyatA hetutvAt, tato yogyatAyA abhede tatsahakAriNAmapi nizcitamabheda iti yugapattadupanipAtaH prApnotIti, 'nizcayanayamataM' paramArthanAbhiprAya etadyaduta - bhavyatvaM vitamiti, vyavahAranayAbhiprAyeNa tu syAdapi tulyatvaM, tasya sAdRzyamAnAzrayeNaiva pravRttatvAt, TI....tathA bhavyatvapariSkAraH = zabdArthaH = aniyataprakArAvacchinnaM tathAbhavyatvaM, viziSTArtha:, = etadvicitaM = nAnArUpaM sadetadeva bhavyatvaM tathAbhavyatvaM yataH sahakAri ( sahakArya kAri ) kAlakSetagurvAdi dravyavaicitrya prayukta - jIvaniSThadharmaprazaMsAdi -- bIjadharma cintAzravaNAdirUpa - bIjAdInAM sattvamasti vicitra - tathAbhavyatvasattve, kAlAdibhedenAtmanAM vIjAdisattvam, vicitratathAbhavyatvAbhAve 109 Page #162 -------------------------------------------------------------------------- ________________ lalitavistarA-maTIkA kAlAdibhedenAtmanAM bIjAdisattvAbhAvaH, arthAt sarvaprakArAvacchinna-bhavyatAyA bhedAbhAve-sarvaprakAsabhAvApekSayAH ekarUpAyAmekAkArAyAM yogyatAyAM-niyataikaprakArAvacchinnaM bhavyatve sati, kAlAdibhedena jIvAnAM bIjAdisattA'bhAva: yato vicitratathAbhadhyatvarUpakAraNAbhAve kAlAdibhedenAtmanAM bIjAdirUpakAryAbhAva iti anvayavyatirekarUpavyavasthA jJeyA.... .. nana pAriNImikaheturUpa-bhavyatvasya bhedA-(vaicitryA) bhAve'pi-ekarUpatve'pi sahakAriNAM bhinnatvAdbIjAdikArya bhaviSyatIti cet kathyate tadbhavyatve'tizayAdhAyaka = vaiziSTayakAraka-viziSTa dravyakSetrAdInAM sahakAriNAmapi bhavyatvatulyatA-bhavyatva-sAdRzyasya prAptirbhavedAd bhavyatvasadRzAH sahakAriNo bhaveyuH, (yadi tathAbhavyatvaM vicitraM na syAttadA sahakAriNAM bhedo ma syAt, tathAbhavyatvasya vaicitryeNava sahakArikAraNAnyapi bhinnabhinnAvasare labhyante yatastathAbhavyatvasApekSAH sahakAribhedA bhavanti, arthAt tathAbhavyatvasya tAdRzasvabhAvo na bhavettadA sahakAriNAM tAdRzI pravRtti na bhavet. etAdRzo'nekAntavAdo'sti, sa eva tAttviko'sti so'nekAntavAdaH, tathAbhabyatvaM vicitra miti mAnyatAyAM ghaTate'nyathA sarvathA bhavyatvasya tulyatAyAmekAntavAdaH prasarati, ekAntavAde kA'pi vyavasthA na sambhavati, yatastathAbhavyatvasya bhedAbhAve sahakAriNAmapi bhedAbhAva: syAt. evaM ca bhavyatvasahakAribhUta -vaiziSTayAdhAyakaviziSTadrabyakSetrAdyA stulyA-ekarUpA bhaveyuH, bhavyatvamapyekarUpaM bhavet yadi dravyAdyAH sahakAriNa ekasamAnA na syustadA bhavyatvamapyekasamAnaM na ghaTeta, tadbhavyatvasyakasamAnatve sahakAridragyAdInAmekasamAnatA'pattiH, 'yadi bhavyatvaM vicitraM' iti matAbhAve yugapadbhavyatvatatsahakAriNAM dravyAdInAM niyamato'bhedatApattiH, tataH sarveSAM bhavyAnAM yogapadyena mukterApattiH, tasmAnizcayanayasya -paramArthanayasyaitAdRzo'bhiprAyo'sti yaduta 'bhavyatvaM citraM-tathA bhAvyatvaM' arthAd. anekaprakArAvacchinnaM bhavyatvaM, bhavyatvavaicitryaprayukta sahakAri-dravyAdivacitryaM sahakAridravyAdivacitryaNa yugapatsarvabhavyamuktiprasaGago na bhavediti nizcitaM bhavati) bhavyatvasadRzAH sahakAriNaH / yadi sahakArisadRzI yogyatA-bhavyatA neti mAnyatAyAM bhavyatvaniSTha mekarUpatvaM na ghaTate, kathamiti cet kathyate, sahakAriNAM bhavyatvasamIpavRttitva, ato bhavyatvasya nizcitaM svakAlabhavanaM (paripakvatvaM-paripAkadazAvartitvabhavyatvasya na kevalaM prakRtabIjAdi-siddhibhAvasya paripAkaH parantu bhavyatvasya paripAkaH) tatrApi-tasyA'pi yogyataiva-bhavyataiva heturasti. tato yogyatAyA abhede-vaicitryazUnyatve tatsahakAriNAmapi nizcitamabheda:-bhedazUnyatvamiti, yogyatAsahakAriNoyugapadupanipAtaprayuktA yugapat-sarvabhavya jIvamukti: prApnotIti-idamatra hRdayam = 110 Page #163 -------------------------------------------------------------------------- ________________ lalitavistarA-saTIkA sahakAriNAM bhavyatvasamIpavattitvena bhavyatbaparipAkasya vilambAbhAvaH, kevala-prakRtabIjAdi-siddhibhAbasya zIghratvaM na paraMtu bhavya svaparipAkasya zIghratvaM yato yogyatArUpakAraNa-janyatvaM varttate na tu tathA -bhavyatvahetujanyatvaM vartate'taH sarvabhavyajIvAnAM yugapanmuktiprasaGago bhaviSyatIti 'nizcayanayamaetadatisUkSmabuddhigamyamiti paramArthanayA'bhiprAya etadyaduta 'bhavyatva citra' tathAbhavyatvamiti. vyavahAranayA'bhiprAyeNa tu syAdapi tulyatva, tasya saudRzyamAvAzrayeNava pravRttatvAt / avedamitthaM bodhyaM 'syAdapi tulyatvAM' bhavyatvatulyAH sahakAriNaH sahakAritulyaM bhavyatvamiti dvayo tulyatvaM syAditipaNe kathaMcidapi bhedAbhAvena sarvabhavyajIvagataM dvayaM tulyamiti matena sarva bhavyajIveSu kAraNakAryayostulyatvena yugapad-ekasamayena tulyatvena sarveSAM bhavyAnAM muktiprasaGaga-ApattirApatitA bhavedataH, sahakArivaicitryaprayuktaM bhavyatvavaicitryaM, bhavyatvava citryaprayuktaM sahakAravaicitryamiti mitho vaicitryamastIti mAnyatAyAM yugapatmarvabhavyAnAM muktiprasaGago nApatiSyatyataH 'bhavyatvameva vicitraM tathAbhavyatva' miti mantavyameveti lokottamAH' iti dazamaM padaM samAptam / / tathA 'lokanArthabhyaH' iti, iha tu lokazabdena tathetarabhedAdviziSTa eva tathA rAgAdyupadravarakSa gIyatayA bIjAdhAnAdisaMvibhakto bhavyalokaH parigRhyate, anIzi nAthatvAnupapatteH, yogakSemakRdayamiti vidvatpravAdaH, na tabhayatyAgAd, AzrayaNIyo'pi paramArthena tallakSaNAyogAt, itthamapi tadamyupagame'tiprasaGagAi, mahasvamAtrasyahAprayojakatvAta, viziSTopakArakRta eva tattvato nAyasvAt, aupacArikavAgvRttezca pAramArthikastavatvAsiddhiH, tadiha yeSAmeva bIjAdhAnobhedapoSaNaryogaH kSemaM ca tattadupadravAdyabhAvena, ta eveha bhavyAH parigRhyante, paM0...tathA 'tatheti' samudAyeSvapi pravRttA ityAdisUtraM vAcyamiti tathAzabdArthaH, evamuttarasUtreSviti tathAzabdArtho vAcya iti / 'tatarabhedAt' tayA-tatprAge bhavyarUpa eva ya itarabhedo-bhavyasAmAnyasya bIjAdhAnAdinA saMvibhaktikattu mazaktisasmAd viziSTa eva' vibhakta eva 'tathA' tena tena prakAreNa 'rAgAdyapadravarakSaNIyatayA' rAgAdaya eva tebhyo vA upadravo rAgAdyAdravastasmAd rakSaNIyatA-tadviSayabhAvAd apasAraNatA tayA 'bIjApAnAdisaMvibhakto 'dharmabIjavAnacinnAsancha tyAdinA galAzayavizeSeNa sarva vA svAyattIkRtena saMvibhakta:-samayApekSayA saMgatavibhAgavAna kRtaH, bhagavatprasAdalabhyatvAt kuzalAzayasya, 'bhavyalokaH' uktasvarUpa: 'parigRhyate' bAzrIyate, kuta ityAha-'anIdRSi' bImAdhAnAdyasaMvibhakte-aviSayabhUte 'nAyatvAnupapatteH' bhagavatAM nAthabhAvASaTanAta kuto ? yataH 'yogakSemakRt' yogakSemayoH kartA 'ayamiti' nAthaH 'iti' evaM, 111 Page #164 -------------------------------------------------------------------------- ________________ lalitavistarA-saTIkA 'vidvatpravAdaH'prAjJaprasidiH, yogakSemayoranyatarakRtsarvathA tadakartA vA nAtha: syAdityAzakAnirAsAyAha- nava'tadubhayatyAgAt' tadubhayaM-yogakSemobhayaM sarvathA tatparihArAdanayorevAnyatarAzrayaNAdvA 'bAdhaNIyo'pi' grAhyo'pi apitvavazAnnAthaH, kiM punaramAzrayaNIya ityapizabdArthaH, kuta ityAha-'paramArthena' nizcayapravRttyA 'tallakSaNAyogAt' nAvalakSaNAyogAt, ubhayakaratvameva tallakSaNamityuktameva. vipakSe bAdhakamAha-'itthamapi' tallakSaNAyoge'pi, tallakSaNayoge tu prasajyata evetyapizabdArthaH 'atiprasaGgAd' akiJcitkaramya kuDyAderapi nAthatvaprApteH nahi guNezvaryAdinA mahAneva nAtha iti nAtiprasaGaga ityAzavAha'-mahattvamAnasya' yogakSemarahitasya mahattvasyaka kevalasya 'iha' nAthatve 'aprayojakatvAd' bahetutvAt, kuta ityAha 'viziSTopakArakRta evaM' yogakSemalakSaNopakArakRta eva, nAnyasya tattvato' nizcayena 'nApatvAta' nAthabhAvAta, upavAratastahi mahAnnAyo bhaviStItyAzasyAha -'aupacArikavAgvRttezca' upacAreNAnAce AdhikyasAdhAnAthadharmAdhyAropeNa bhavA aupacArikI sA cAmau vAgvattizca tasyAH, ca: pUnara 'pArama pikastavatvAsiddhiH sadbhatArthastavarUpAsiddhiriti, anIdRzi nAthatvAnupapatteriti pUrveNa yogaH 'tat' tasmAd 'iha' sUve 'yeSAmeva' vakSyamANakriyAviSayabhUtAnAmeva nAnyeSAM 'bIjAdhAnobhedapoSaNaH' dharmavIjasyAdhAnena-prazaMsa dinobhedena-cintAGka raka raNena poSaNena-saccha tyAdikANDanAlAdisampAdanena yoga:-aprAptalAbhalakSaNa:, kSemaM ca-labdhapAlanalakSaNaM 'tattadupadravAdyabhAvena' tanadupadravA citrarUpANi narakAdivyasanAni AdizabdAttannibandhanabhUtarAgAdigrahaH teSAmabhAvena-atyantamucchedena 'ta eva' mAnye 'bhavyAH' uktarUpAH parigRhyante, ... yevalA- 'amuboyapi pravRtAH zabdA anekadhA'vayaveSvapi pravattaMnte iti nyAyasandarzanArthamAha 'lokanAyebhyaH' iti iha tu lokazabdena bhavyatyaprakArAvacchinnabhavyarUpa evetarabhedaH = bhavyamAnasya bIjAdiviSayIkatuMmazaktatvena, bhanyamAnato viziSTa eva-vibhAgaviSayatvena bhinna evArthAd bIjAdhAnAdikuzalabhAva-viSayokattuM zaktaH-samarthaH-bIjAdhAnAdiviSayayogyatAnAmakasAmarthyavAnata eva rAgAdirUpo vA rAgAdijanyo ya upadrabastato rakSaNIyatA-rAgAdirUpopadravaviSayatAyA apasAraNatA-dUrIkaraNabhAvaH, arthAd rAgAcapadravarakSaNaviSayatayA hetunA sarvathA svAyattIkRta-dharmabojavapanacintAsacchu tyAdiviziSTazubhAzayadvArA saMvibhaktaH = kAlApekSayA saMgatavibhAgavAn kRtaH-tathAbhatvavyaparipAkadazAyogyaH kRtaH, yataH kuzalAzayo hi bhagavatAM prasAdena labhyo'sti, etAdRzo bIjAdhAnAdisaMvibhakto bhavyaloko grAhyaH, kathamiti ceducyate bIjAdhAnAderaviSayabhUte bhavyabIvamAne bhagavatAM nAthatvaM na ghaTate, yato yathA vidvatpravAdaH yogakSemayoH kartA ayamahan bhagavAn nAtho'sti, yogakSemakartRtvaM nAthasya lakSaNam-svarUpam (vedAntinastu alabhyalAbhasahitaM labdhaparirakSaNaM yogakSemaH, yathA ananyAzcintayanto mAM ye janA paryupAsate / teSAM nityAbhiyuktAnAM yogakSemaM vahAmyaham // gItA a. 6 zlo. 22) ityAdI ityAhuH / avArthe 112 Page #165 -------------------------------------------------------------------------- ________________ lalitavistarA-saTIkA yogazca kSemaM ca iti samAhAradvandvo jJeyaH / upeyAdIzvaraM caiva yogakSemArtha-siddhaye / / yAjJa. saM. AcArAdhyAyaH) nanu yogakSemayo madhyaso yogakartA'thavA kSemakartA'rthAdubhayoranyatarakartA'thavA sarvathA yogakSemayorakartA kathaM nAtho na sambhavediti ceducyate, yogakSemayorubhayoH sarvathA tyAgAt, yogakSemayoranyatarAzrayaNApekSayA vA, AzrayaNIyo-grAha yo'pi, athitvanazAnnAtho na syAt, (kiM punaranAzrayaNIya ityapi zabdArthaH) yogakSemayAcakaH, yogakSemagrahaNayogyaH, yamAzritya yogakSemaM pravartate sa AzrayaNIyo'pi nAtho na syAt, (yogakSemakartRtvaM nAthasya lakSaNaM / tatra yogakSemAbhAvavati gozAlake'tivyAptiH, tadA syAd yadA yogakSemAbhAvavattvaM nAthasya lakSaNaM kriyate, yadi yogAbhAvavattvaM vA kSemAbhAvavattvaM kriyate kSemavati lakSaNaM ativyAptaM vA yogavati lakSaNamativyAptaM) yato yogakSemakattuM tvaM viziSTabhavyaloke bhagavatAmastyevArthAd yogakSemAbhAvavati athavA yogakSemAnyatarasthAne nizcayapravRttidvArA nAthalakSaNasya yogAbhAvo'sti, yogakSemakaratvaM nAthasya lakSaNaM nirdoSameva / evaM nAthalakSaNAbhAve'pi nAthalakSaNayogasya mAnyatAyAmatiprasaGago doSa AyAti, kutreti ceducyate akiJcitkare'cetane kuDayAdau nAthalakSaNasyAtivyAptiH syAd, yatastatra yogakSemobhayAbhAvA'nyatarAbhAvamAnaM vidyate, yadyapi guNaizvaryAdi-prayukte mahattve nAthasya lakSaNe kriyamANe pUrvoktA'tivyApti nai bhavettathApi yogakSemarahitasya kevalasya mahattvasya nAthatvalakSaNe'prayojakatvaM-hetuzUnyatvaM vartate, mAtra mahattvasya nAthalakSaNaM, nAthalakSaNasvarUpa-rahitatvam, nAthasya lakSaNe kevalaM mahattvaM na hetuH, mahattvena hetunA nAthatvasya na siddhiH parantu yogakSemau nAthatvasiddhau hetU staH, mahattvarahitasyAyogakSemavato'nAthatvaM, mahattvena nAthatvena na sAdhyasAdhanasiddhiH, aya nAthaH yogakSemakAritvAdana yogakSemakartRtvena hetunA nAthatvaM sAdhyate na mahattvona. yogakSemarUpaviziSTopakArakRti bhagavati nAthatvaM ghaTate nAnyatra nizcayanayena nAthabhAvo yogakSemanAmakaviziSTopakArakAraka eva tiSThati. nAnyatra puruSe eva kiJcayadi upacArata-Aropato nAthatvAbhAvavAn mahAn nAthaH kathaM neticeducyate, upacAreNa mahattvasamAnadharmApekSayA'nAthamahati nAthadharmA'dhyAropeNa bhavA aupacArikI (vastuto yo nAtho nAsti tatra mahattvasAdhahNa nAthatvadharmAropeNa, anAthAnAM mahatAM nAthatvena stutirUpavacanavyavahArarUpaupacArika -vacanavRtti-yogena) yA vAgvRttiH, tayA'rthAdaupacArika-vAgvRttidvArA sadbhUtArthastavarUpapAramAthika-anaupacArikastavasyAsiddhiH syAt, etadvastu, mahadaniSTaM, mahadasatyaM, ataeva bIjavapanAdirUpakriyAyA aviSayabhUtabhavyeSu bhagavatAM nAthatvaM yogakSemakAritvaM nAstyeva parantu bIjavapanAdikriyAviSayabhUta-viziSTabhavyalokeSu bhagavatAM naiyatyena nAthatvaM-yogakSemakAritvaM vAstavikaM ghaTata eveti. 113 Page #166 -------------------------------------------------------------------------- ________________ malitavistarA-saTIkA - tathA va vivakSita-anyAn' pratyeva bhagavatkRta-yogakSemopakAraH prakAzyate-pUrvoktapratipAdanato'tra 'lokanAtha' rUpasUnapaTakanokazamdena 'bIjAdhAnAdiviSayabhUtabhavyaloka evaM gRhIto'sti, adi bhavya lopaskokA kapyate, yAn vikirAyA pratyeka bImAkodavasopavilAsa yomaH, ca samatatapAvAvamAvena, bhavataH,taehamapAH parivRAnta, sad bIjAbAnAvivAviSayAtagamyAna sAvitpa-dharmIyapanayAsaMpAdanavArA, dhacintanAdirUpAMkarakamodanasampAdanavArA, dharmazAsvavavaNasyasanavaNalpanAbA-sampAdanadvArA, dharmAnuSThAmarUpanAla kArasampAvanatArA, devamAmuSyasampatti-gAvismapuSpa mojalasamAdinapoSanAga, tathA bhavati. mokanasambAvanadvArA (satyApikAnnAlAdisampAdanarUpayopaNAsa) yomanAmakokAro (sadevanuSThAna bojAtikamajataM bIcato'zurU, akurataH skandhaH, skandhato nAka nAmataH.puSpaM, pugataH prathamaM tAvat bIkAnyupyante, tatokUrANi sphuTanti, tataH skandhaH sAmate, skandhAna sAraM patrAdikaM bhavati, panAditaH puSAyAkAnti, takmu phasamutpadyate evaM krameNa sarva bhavati,) , nayI paritaH, anubhavAvaM, tumbaMtu vetyuccArya bhAgantukanavapaNDitavijetAraM, rAjasamakSa yo pati tAhi-mo mamamaNDita paMDita ! rAjannapi zrRNa tAvat prathamaM tu tumbA na bhavati paramAtA bevema. bIjaM vINA, vAvaM vAvA, varSa varSA, bela belA, tumba tuMbA iti ho payati, tutubAmAtakathako rAjaritaH parANIyate, sarva krameNa bhavati / yugapad, kAramayogena kAryasiDiH, yAnti pUrva-pUrNa-kAraNAni sevyante tadanantaramantaparyavasAyi phalaM niSpaca prati:)yogastu prAptasya. guNAdikasya nAmarUpo yogaH, kSemaM labdhasya guNAdikalAbhasya sAmanarUpaM demaM va 'tattaduparavAyabhAvena' = vivarUpA nAnAvidhA vighnAdayo narakAdidurgati kukharUpA avAstavAdi-zamdena vighnAdibhayaMkaradaHzAdimUlakAraNabhUtarAgAdayo'pi mahopadravabobomyante, teSAMtatapAvAdInAM sarveSA, atyantocchedakaraNApekSayA, yepha vivakSitabhavyAnA pUkto yogazca pUrvoktaM kSemaM ca bhavataste ebeha bhavyAH parigRpante... kale kAsyacittakasamayaviSaye, tatastatvApayA namAnera muktiprasagAt, tulyaguNA cata prAyana, ciratarakAlAtItAdamyatarasmAnagavato bIvAdhAnAdisiDeralpaneva kAlena salabhavyamuktiH syAt bIjadhAnamapi chAnandhakasya, na cAsyApi, pagalaparAvaha satAra iti kRtvA tavaM lokanAyAH 11 / paM0...svAmaHm-acintyazaktayo bhagavantaH sarvabhavyAnupakattu kSamAH, tataH kathamayaM vizeSa ityAha 114 Page #167 -------------------------------------------------------------------------- ________________ samitavikTarA-saTIkA -' nekA 'ete' boyo kasyacit' tIrthakRtaH 'sAmanyAviSaya sambacakAnAmitva pravRtte, viSame bAdhakamAha -sato' viziSTAtIparAkvattAprayA' yoramenayAtvA, samAviSAle, boganako, ' samaya' yA 'muktiprasaGgAt' yogakSematAdhyasya mokSasya prAptaH, etadeva bhAvayannAha-'tulyatA samApratikatayo 'hi' yasmAda ete' tIkarAH 'prAyeNa' gahusyena, zarIrajIvitAvinA tvanyAtvamapIti prAyaM (prAyeNeti) grahaNaM, 'tata:'tulyanatmAt haitoH 'ciratarakAlAtItA' punamArasvAtaparakAlabhUsAd, 'anyatarasmA mastAvikA zivASiko 'bhagavataH' tIrSakarAd, 'yogAdhAnAditiya bImAvAsonmeSakoSa paniSpakkAbA' apeta kAme pugAparAvartamAgateya 'sakalabhavyaktiH, syAt' sarve'pi na sidhyeyaH, nanvanAdAvapi kAle bIjAdhAnAdisambhavAt kalpenaca. kAraNa marmabhayamuktiprasaGaga. ityAzaGgalyA gAvAnamapi' dharmaprazaMsparikamapi; mAstAM. samyakslAdItvapisandAH, 'hi' yasmAda apunarbandha kasya' pApe na tovabhAgAt karotItyAdisanagasya 'na'ca' nai prasthASi' apunarvasamasyApyAstAM samyagdRSTayAM: ' pulaparAvarta samayasiDaH 'saMsAra iti' saMsArakAsa itikRtvA' iti lona kAlena sarvabhavyakti svAriti yogaH // . TI....yadi acintyazaktimanto bhagavantaH, sarvabhavyeSupakAraM kakSamAH smustadA kapamayaM ho yaduta bomavAnAdiviSakeSu bhavyeSu yogabhemanAmakamupakAraM kurvanti bhagavantaH, parvamanyeSu tAdRzamupakAraM na kurvanti iti bhedaviSayaka-mAnyatA na bhavehi ko doSaH / pAvabhedavivakSAyA amantavyatveyarthAt sarvabhavyaviSayaka-yogakSeme kasyacidekasyApi tohato na bhavataH, adikenApi kenacittIrSakRtA sarvabhabyasApekSe yogayome kAcidapi na kRte, vicalitaviziSTabhavyeSu bogaTIne kriyete iti vikAlAbAdhita-siddhAnto vartate, yadi kasmAdekasmAt viziSTAMtIrthakarAd yomakSeSaprAptidArA, yogakSemayoH sakalabhavyaviSayatvena sarnevo bhavyAnA yogakSemasAdhyasya mokSasyAti:-prAptiH syAd yata ete tIrthakarAstulyaguNA:-sadRzamAnAdizaktibhAjo bhavanti prAyeNa-bAhulyena (gharIrajIvitAdinA bAlA'vasthApekSayA svanyavAtyatIti, prAyeNa bahamam) arthAdbhagavatAM tulyaguNasvahetudvArA, ciratarakAbAtItAt-pradgalaparAvartapakhAla-adhyakAle jAtAta, bhastAdipaJcadazAkarmabhAmivartamAnAt bhagavataH-tIrthakarAt. pUrvapitabIjAdhAnobhedapoSaNAnAM niSpatte:-siddharutpatteH, alpenaiva kAlena-pudgalapagavAntargatenaika kAbena, sarve'pi bhanyAH sidhmeyuH-siddhimApnuyuriti, asambhavena mahatyApattiH sthAt, nana banAvikAlAvacchedena bIjAdhAnAvisamAvena kathamalpaneka kAlena sargabhavyamuktiprasaGama-itigAne dharmaprazaMsAdikamIjAdhAnamapi (samyaktvAdestu kI vArtetyapi zabdArthaH) apunarbandhakasya (pApaM na tovrabhAkAta karItItyAdilakSaNavato'punarbandhakasya vivakSitAtmanaH) apunarvandhakasyApi (samyagdRSTayAdestu kA vArtetyapizabdArthaH) naiva, pumanaparA va? (pudgalaparAvartanAmakarjanazAstrasiddhaH-prasiddhaH) pudgalaparAvartanAmayakAlavizeSaH jainAmama 115 Page #168 -------------------------------------------------------------------------- ________________ lalitavistarA-saTIkA siddhaH, saMsArakAko pati atyapeyA. iti kAraNesa, budmasamarAvatakAlAntarvatinA, alpetraka kAlena sarnamavyAnAM muktiH syAditi, sammakena bhayaGakarI mahApattiH syAdeveti / / bokamAnya ityekAdazaM padaM samAptam / / tamA samAhitoya' yaha lokakAmvena sakalamAMpavahArikAvibhedabhinnaH prANiloko gAte, paJcAstikAyAtmako vA sakala eka, evaM cAlokasyApi loka evAntarbhAvaH, aAkAsAstikAyasyobhayAtmakatvAt, lokAdivyavasthAnibandhanaM tUktameva, tadeveMvidhasya lokasya hitAH yathAsthitavarzanapUrvaka samyakprarUpaNAceSTayA tadvAyatyabAdhati ca, iha.yo yaM yAsAtmgena pazyati tadanurUpaM ca peSTate bhAvyapAyaparihArasAraM, saH tasmai tatvato hita iti hitArthaH, ityameva tadiSTopapatteH, iSTaM ca sapariNAmaM hitaM, svAdupathyAvarSadatirogiNaH, . pa....'sAMvyavahArikAdibhedabhinnaH' iti naranArakAdirlokapra raH saMvyavahArastava bhavAH sAMvyavahArikAH, AdizabdAtaviparItA' 'nityanigoMdavisthAH, asAMvyavahArikA jIvA gRpanta, ta eva bhedI sAvyavahArika prakArI tAbhyAM bhinna iti / ' 'yAvasvitetyAdi' yathAvasthitam aviparItaM. darzava-vastubodhaH pUrvakAraNa yata.. tad athAvasthitadarzanapUrvakaM, kriyAvizeSaNametata, 'samyakaprarUpaNAceSTayA' samyakprajJApanAvyApAreNa 'tadAyatyabAdhanena' tasya-samyagdarzanapUrvaka prajJApitasyAyatI-AgAmini kAle abAdhanena-apIDanena 'iti ca' anena ca hetunA hitA iti yogaH, etadeva bhAvayantAha-'iha' jagati 'yaH' kartA 'yaM" karmatArUpaM 'yAthAtmyena' svasvarUpAnatikrameNa 'pazyati' avalokate tadanurUpaM ca' darzanAnurUpaM ca 'ceSTate' vyavaharati 'bhAvyapAyaparihArasAram' anurUpaceSTane'pi bhAvinamAyaM pariharanityarthaH na punaH satyabhASilaukikauzikamunivad bhAvyapAyahetuH 'sa' evaMrUpa: 'tasmai yApAsvadarzanAdiviSayokRtAya 'hitaH" anugrahahetuH 'iti' evaM 'hitArtho' hinazabdArthaH, kutaH ityAha- :., . "itA meva' anenaiva yAthAtmyadarzanAdiprakAreNe, tasya-sadbhUtadarzanAdikriyAkattaH, iSTopapatteH-iSTasya--kriyAphalasya cetaneSvavetaneSu vA viSaye kriyAyAM satyA svAgatasya, cetanavizeSeSu tu svaparagatasya vA ghaTanAda, iSTameva vyAvaSTe, 'iSTa punaH sapariNAmam uttarottarazubhaphalAnubandhi 'hitaM, sukhakAri, prakRtahitayogasAdhyo'nugraha itibhAvaH, dRSTAntamAhe-'svAdupathyAnnavat' svAduzca jihavendriyoga mA iva panthA-satatollaGaghanIyatvAt bhaviSyakAmastanaH sAdhu pathyaM ca svAdupathyaM tadanaM ca tadvad 'atirogiNaH' atItaprAbaromavataH, abhinale hi roge 'ahitaM pathyamapyAture' iti: canAtpathyAnadhikAra eveti, 'iti rogiNaH' iti pATha "iti' evaMprakAraH svAdupathyAnAhoM yo rogamtadata. iti, svAdugrahaNaM tatkAle'ti sukhahetutvena vivakSitatvAd, asvAdutve ca pathyasyApyatathAbhUtatvAnnaikAnteneSTatvamiti, aERH 116 Page #169 -------------------------------------------------------------------------- ________________ lalitavistarA-saTIkA upacAratazca svAdupadhyAnasyeSTatvaM, tajjanyAnagrahamyaveSTatvAd, yathoktam-'kajja' icchaMteNaM, vaNaMtaraM kAraNaMpi iThaMti jaha AhArajatitti, icchaMteNeha aahaaro||1||' evamiSTahetutvAdiyaM kriyA'pi hitayogalakSaNA iSTA siddhetyata ena, evaM vyatirekamAha TI0...tathA-samudAyeSu pravRttAH zabdA avayaveSvapi pravartante iti nyAyasya sandarzanArthamAha 'lokahitebhyorhadbhyo bhagavadbhyo namaH' iha lokazabdena lokaprasiddho naranArakAdi-vyavahAraH saMvyavahArastatra bhavA sAMgyavahArikAH, aAdizabdAttaviparItA nityanimodA'vasthA asAMvyavahArikA jIvA gRhyante'rthAt sakala sAMvyavahArikA-sAMvyavahArikobhayabhedabhinnaH prANiloko gRhyate, (ye jIvAH sUkSmanigodato nirgatya bAdaranigode'thavA pRthvIkAyAdAvAgatAH syuste vyavahArarAzisthA jIvA ucyante. ekazo vyavahArarAzau, AgatyAnantaraM puna: sUkSmanigode gatAste vyavahArarAzisthAH kathyante. yAvanto jIvA vyavahArarAzito mokSaM gatA bhaveyustAbanto jIvA avyavahArarAMzito vyavahArarAzAvAgaccheyuretAdRzI lokasthitiH,) (anantAnAM jIvAnAM madhye ekaM zarIraM, etAdRzAnyasaMkhyAni zarIrANi militAni tathApi carmacakSuSA'dRzyAni sa sUkSmasAdhAraNa vanaspatikAyo'thavA sUkSmanigodaH, ete sUkSmanigoMdajIvAzca caturdazarajjvAtmakaloke sarvatra sarvathA'bhivyApyara bharitAH santi, sUkSmatvena jagato vyavahAre nAyAnti, kenacit mAritA api na niyante, api na dahyante, cheditA mapi na cchidyante parantu svalpAyuSkatvena bahUni janmamaraNAni kurvanti, anAdito nigode janmamaraNAni vattaMmAnAni bhavanti, ye jIvA nigodamadhyato nirgatA na jagato vyavahAre cAgatA na, te'vyavahArArAzigatA jIvAH kathyante) athavA paMcAstikAyAtmaka: sakalo loko grAhyaH, alokasyA'pi lokaevA'ntarbhAva:-samAvezaH, yataH, AkAzAstikAyo lokA'lokobhayAtmako'sti, loMkAdivyavasthAyA nibandhanaM pUrvoktameva, ata eva sakalaprANilokarUpAya'thavA sakalapaMcAstikAyAtmakAya lokAya hitAH 'lokahitAH' (astikAyaH -pradezAnAM samudAyo'stikAyaH, dharmAdharmA''kAzajIvapudgalAH paJcA'stikAyAH, (1) dharmAsti kAyaH = jIvapudgalAnAM gacchatAM gatisahAyakaM dravyaM dharmA'stikAyaH, dravyasya nirvibhAjyabhAgarUpAH pradezAH, asaGakhyAta-pradezAtmako dharmAstikAyaH, sarvalokavyApI calanakriyAyAmatyantopakAri, tattvam / (2) adharmAstikAyaH = sthitimatAM jIvapudgalAnAM sthiti-sahAyakaM dravyaM, asaMkhyAtapradezAtmakaH, sarvalokavyApo, sarvasthirakAryeSUpayogi tattvam / (3) AkAzAstikAyaH = dharmAdInAM sarveSAM dravyANAmabakAzadamAkAzam, anaMtapradezAtmakam, 117 Page #170 -------------------------------------------------------------------------- ________________ lalitavistarA-saTIkA lokAlokabhedena dvividhaM, yAvadAkAzapradezeSu dharmAdInAM sattA, tAvadAkAzapradezAtmakaM, lokAkAzam asaMkhyAtapradezAtmakaM, lokAkAzAdanyadalokAkAzaM, anaMtapradezAtmaka AkAzameka, sarvavyApakaM parantu dharmAstikAyAdidravyapaJcakasahasthAyitvarUpopAdhinA lokAkAzaM tadupAdhirahitamalokAkAzamiti dvidhA bhedoM vartate. (4)pudgalAstikAyaH = rUparasagandhasparzavantaH pudgalAH pUraNagalanadharmANaH atra paramANava evaM padgalatvena mukhyavRttyA vyahriyante yataH paramANUnAM milanena skandharUpatvaM skandhato viyuktatvena-bhedenArthAda milanabhedarUpadharmavattvena paramANUnAM pudgalatvam. yadA paramANavo mitho milanti tadA skandhadazAmApnavanti, yadA paramANavo bhidyante tadA punaH paramANava eva, evaM paramANavaH punarvinipradezino yAvadanaMta-pradezinaH, syustadA skandhapariNAmAH kathyante ca skandhato bhinnA api patanti, tatra ko'pyekaH paramANurjaghanyata eka samaya, utkRSTato'sakhyasamayaM yAvat paramANurUpeNa bhinnastiSThati, tadanantaramavazyaM skandhatvena pariNamati, punareSa paramANuryadA skandhe lagati tadA pradezasaMketena kathyate, skandhalagnAH paramANavaH pradezAH, punaH paramANubhiH sRSTAH skandha-dezapradezarUpA vikArA api pudgalabhedAH kathyante, pudgale zabdAndhakArAdyA davidhAH pariNAmarUpA dharmAstiSThanti / jIvA'stikAyaH = jJAnadarzanarUpopayogaH-cetanAlakSaNo jIvaH, asakhyAtapradezAtmakaH, "yaH kartAkarmabhedAnAM bhoktA karmaphalasya ca, saMsartA parinirvAtA. sahyAtmA nAnyalakSaNaH ||"hitkaarinno'rhnto bhagavanto bhavanti, tebhyo namaH / hita-padArthasya paramArthaH = yathAvasthitadarzanapUrvakaH = yatprakArAvacchedena sthitaM-aviparItatvena darzanarUpavastubodhaH pUrva-kAraNaM yatra tad, prarUpaNAceSTArUpakriyAyA vizeSaNaM. arthAd yathAvasthitavastubodhakAraNajanyasamyak-prajJApanAnAmaka-vyApAraviSayIkRta-samyagdarzanapUrvaka-prajJApanAviSayasya vastuna AgAmikAlApekSayA, abAdhana-apIDana-anukUlatvarUpeNa hetunA hitA arthAd yaH kartA yaM viSayaM (karmatApannaM) svasvarUpAnukUlena yAthArthyena pazyati, tad darzanAnurUpaM yathAdarzanaM vyavaharati (vyAharati) darzanAnurUpa-prajJApanAvyApArarUpakriyAyAM satyAmapi bhaviSyatkAlInamapAyaM (bAdhanaM-pIDana) pariharagnityarthaH (na punaH satyavAdilaukika-kauzikavizvAmitranAmaka-munivad bhAvyapAyahetuH) sa evaMrUpaH, yathArthadarzanapUrvaka-bhAvyapAyaparihArapUrvakayathArtha-prajJApanAvyApAraviSayI kRtAya vastune tattvato'nugrahahetuhita iti hitArthaH / yo vastumAnaM prati yathArthadraSTA-jJAtA, tattadarzanajJAnapUrvaka-bhAvyapAyaparihArapUrvaka samyakprarUpaNArUpakriyA-kartA, sa tattvato hito'nugraha-upakArakartA samarthyate nAnyaH, yo vastutattvaM prati na yarthAtha draSTA-jJAtA, nAsti tattaddarzana jJAnavaiziSTayAvacchedena bhAviapAyaparihartA, tadbhAvapUrvakasamyak 118 Page #171 -------------------------------------------------------------------------- ________________ lalitavistasa-saTIkA prarUpako na, sa tattvato'hito'nanugraha-anupakArakartA'stIti, yathA mAtA vAtsalyA'tizayato hitaSiNyapi putraM kSIramadhikaM bhojayantI, jJAnAbhAvato bhAvinamapAyamapariharantI, adhikakSIrabhojanAdanantaramajIrNAdibhavanena vamanAdikaM kurvantaM putraM prekSamANA'nutapantau lokadRzyate iti, anenaivAviparItadarzana jJAnapUrvakasamyakprajJApanAviSayaM pratyuttarakAlAvacchedenAbAdhanapUrvaka-vyavahArarUpakriyAkata:. iSTaM kriyAphalaM (svaparahita) cetaneSu vAJcetaneSu kriyAyAM satyAM svagataM kriyAkata rUpa cetanagataM ghaTate. cetanavizeSeSu viSaye kriyAyAM satyAM tu svaparagataM ghaTate'rthAt kriyAkartRsvacetanagataM kriyAviSayacetanavizeSagataM ghaTate / / tattadviSayaM prati tattadvyavahArarUpA kriyA, ca tattadvyavahArakartA hita:-anugraha-upakAraheturasti, iti, saNTaGakaH / iSTapadArthavyAkhyA = 'iSTaM ca sapariNAmaM hitaM' uttarottaraM-agrato'grato bhAvikAlIna-zubhaphalena -paNyAnubandhipuNyarUpa-zabhaphlena sahAvicchinnapravAharUpasambandhanAmakAnubandhasahitaM hitaM-sukhakAri yattadiSTaM, arthAt prakRtahitayogasAdhyo'nugraha-upakAro vastuta iSTa-iSTatvena paribhASyate-yathAsthitasvarUpadazanapUrvakaprarUpaNAjanyopakAra evaSTatvena vyAkhyAtaH / / .. ........... yathA = dRSTAntopanyAsaH kriyate = svAdupathyAnnavad = rasanendriyaprINana kAraNatvena svAdu-- ca satato. llaGaghanIyatvApekSayA panthA iva panthAH-bhaviSyat kAlastatra pathi sAdhu pathyaM ca svAdupathyaM tadannaM ca tadvat, atItaprAyarogavata: prANinaH, (abhinave hi roge 'ahita pathyamapyAture' itivacanAt pathyAnadhikAra eveti iti rogiNa' iti pAThe evaM prakAra: svAdupathyAnnA) yo rogastadvata iti) svAdupAnnavadana svAdutvena pathyatvenAnnamekAnteneSTaM vartamAnakAlInasukhahetubhUtasvAdutvAbhAve sati pathyasya sukhaheturekAntena na bhavatItISTatvAbhAvaH, svAdutvasahacaritasya pathyasya sukhahetutvenaikAntenaivaiSTam / vartamAnakAlAvacchedena ... sukha kAraNatvena svAdu, bhaviSyakAmAvacchedena sukhakAraNatvena pathyam, vartamAnabhaviSyadubhayakAlApekSayA svAdupathyAna-grahaNam, aneSTatvamupacArataH-kAraNe kAryopacArataH, yataH svAdupathyAnnajanyatRptirUpAnugraharUpopakArasyaveSTatvAt 'kAryamicchatA puruSeNAnantaraM-pUrva kAraNamapISTamiti, yathA''hArajatRptimicchatehAhAraH // arthAda vastuto yathAsthitasvarUpadarzanapUrvakaM bhAvyapAyaparihArapUrvakaprarUpaNAjanyopakAra eva iSTarUpakAryamasti, tathApi, avyavahitatvena kAraNatvena, eSA yathAvasthitasvarUpadarzanapUrvakabhAvyapAyaparihArapUrvakaprarUpaNArUpahitayogalakSaNakriyA'pISTarUpA'styeva, viziSTAnugrahakAryarUpeSTa prati yathAvasthita 119 Page #172 -------------------------------------------------------------------------- ________________ lalitavistarA-saTIkA svarUpadarzanAdipUrvakArUpanArUpahitayogalakSaNa-kriyA kAraNamiti kAryakAraNabhAvo sheyH|| ato'nyathA tadaniSTatvasiddhiH tatkatuMraniSTAptihetutvena, paM0...'ataH' uktarUpAt 'yo yaM yAthAtmyena pazyatItyAdikAt prakAgada' "anyathA" prakArAntareNa ceSTAyAM tadaniSTatvasiddhiH' tasyAH-ceSTAyA, aniSTatvam-asukhakAritvaM tasya siddhiH-miSpattiH, kathamityAha -'tatkattuMH' prakArAntareNa ceSTAkattuMH, 'aniSTAptihetutvena aniSTaM cehAzubhaM karma tamyApti:-bandhastasya hetutvena prakArAntaraceSTAyAH, ayamabhiprAyo-viparyastabodho viparItaprazApanAdinA tineSvacetaneSu vA'nanurUpaM ceSTamAno'nurUpaceSTane'pi bhAvinamapAyamapariharaniyamato'zubhakarmaNA badhyate, pareSu tvaniSTAptihetuH sa syAnavetyanekAntaH, acetaneSu na syAccetaneSu tu syAdapItibhAvaH / nanu pareSvahitayogasyAnakAntikatve kathaM tatkatturaniSTAptihetutvamai kAntikaM prakArAntaraceSTanamyetyAzaGakayAha TI0...darzanabodhAdiviparyAsaprayuktamithyAprajJApanAdi-hetapUrvAyAM cetanA'cetanAnyataraviSayakaviparItaceSTAyAM satyA, anurUpaceSTAyAmapi bhAdhyapAyA'parihArAta tattadviparItaceSTAvAnavazyamazubhapApakarmaNA badhyate. paraviSayAn (kAryarUpAn) prati tvazubhakarmabandhahetumAn bhavati, sa (viparyastabodhAdimAn) aniSTAptihetumAn syAnavetyanekAntaH, acetaneSu viSayeSu na 'syAccetaneSuviSayeSu syAdapIti bhAvaH / nanu viparItabodha-viSayabhUta-cetanAcetanapadArtheSu, ahitayogaH-azubhakarmabandha:, anekAntikaH-aniyato'sti, arthAccetane syAdacetane na syAdityanayatyaM, tato viparItaprarUpaNAdikriyAka viparItakriyA, ahitayogaM pratyekAntena-niyatatvena hetuH kathaM ? viparItabodhaviSayagatA'niSTaprAptiniyatA nAsti, tadA tAdazapadArthaviSayaka viparIta-bodhAdikriyA, viparIta-kriyAkArake, kartari kathamaniSTaprAptau janakatvena niyatA syAditi cet kathyate, Agamasya (apavAdarUpa-jinavacanasyAthavA yathArthabodharUpasya) AdezaM vinA, viparItadarzanAdirUpAzubhakarmakAraNAdarthAdazubhakarmabandha prati (kAryaprati) viparItadarzanaprarUpaNAdi-kriyA kAraNamiti kAryakAraNabhAve nizcite'rthAta- pApahetorapi, azubhakarmabandho jAyate (pApahetadvArA pareSu viSayeSu, apAyAdaniSTAt punaH pareSu viSayaSu pApakarmabhavanamevetyapizabdArthaH) atredaM hArdam = AgamasyAdezaM gRhItvA kvacid, apavAde (kAraNike pade) pApasya hetuSvapi jIvahisAdiSu pravRtti kurvan pApakarmaNA na lipyate. anyathA = AgamAdezaM varjayitvA, pApahetuSu pravRttI athavA viparItadarzanaprarUpaNAdikriyArUpAyAM pravRttau satyAM pareSu-viSayeSa pratyapAyasya (mahAniSTaazubhasya) abhAve'pi svapramAda-viparItadarzanaprarUpaNAdirUpasvapramAda (AtmaviSayakAjJAnatA-ana ___ 120 Page #173 -------------------------------------------------------------------------- ________________ lalitavistarA-saTIkA vadhAnatA) nAmakadoSasya sattvAt, ekAntena' pApasya bhavanaM-bandhanaM iti tatkartu:-viparItadarzanaprarUpaNAdikattuM raniSTaprAptihetutvamaikAntikameveti. anAgamaM pApahetorapi pApabhAvAt, itaretarApekSaH kartR karmaprakAraH, nAcetanAhitayoga upacaritaH, paM0...'anAgamam' AgamAdezamantareNa 'pApahetorapi' ayathAvasthitadarzanAderakuzalakarmakAraNAt pabhAvAda' akazalakarmabhAvAta pApahetukRtAtpunaH pareSvapAyAtpApabhAva evetyapizabdArthaH, bhayamabhiprAyaH-AgamAdezena kvacidapavAde jIvavadhAdiSu pApahetuSvapi pravRttasya na pApabhAvaH syAd, anyathA tu pravRttI pareSu pratyapAyAbhAve'pi svapramAdadoSabhAvAniyamataH pApabhAva iti tattkartuM raniSTAptihetutvamekAntika miti // nanu cedamapi kathaM nizcitaM ? yaduta-anAgamaM pApahetorapyavazyaM pApabhAva ityAzaGakyAha-'itaretarApekSaH' parasparAzritaH 'kattuM karmaprakAra: kArakabhedalakSaNaH, kartA karmApekSya vyApAravAna karma ca kartAramiti bhAvaH, yathA prakAzyaM ghaTAdikamapekSya prakAzaka: pradIgAdiH, tasmiMzca prakAzake sati prakAzyamiti, tathA viparyastabodhAdipApahetumAna pApakartA pumAnavazyaM tathAvidhakAryarUpapApabhAva eva syAt, pApabhAvo'pi tasmin pApakartarItyataH sthitametad yaduta-prakArAntaraceSTanasyAniSTatvasiddhiH, hitayogaviparItatvAt, viSayaM pratyahitayogatvaM ceti / nanvevaM kathamacetaneSvahitayogaH, tatsAdhyasya kriyAkalasyApAyasya teSu kadAcidapyabhAvAt, yadi paramapacaritaH, tasya copacaritatve hitayogo'pi teSu tAdaza eva prasajati, naca stave tAdRzasya prayogaH, sadbhUtArthaviSayatvAt stavasyaM, tataH kathaM sarvalokahitA bhagavanta ityAzaGkayAha-"na" naiva "acetanAhitayogaH" acetaneSu-dharmAstikAyAdiSvahitayogaH-apAyahetuppAro mithyAdarzanAdirupacaritaH-adhyAropito'gnirmANavaka ityAdAvivAgnitvam, anna hetumAha TI0...nanu AgamAdezaM vinA viparItadarzanAdirUpAzubhakAraNAdapIti-niyamatastaskartuH pApakarmabandha iti nizcaye kiM pramANabhUtaM kAraNamiti ceducyate, kArakavizeSarUpakartRkarmanAmakaprakAraH, parasparApekSaH san parasparAzrito'sti, (nAmnaH kriyApadena saha sAkSAtsambandhaH kArakam-kriyayA sahAnvayitvaM kArakasya lakSaNaM, SaSThI vibhakti vimucya sarvA vibhaktayaH kriyApadena saha sAkSAtsambandhaM kurvanti tatastAH kArakavibhaktayaH kathyante, kAraka kriyAyA vizeSaNamasti, SoDhA kArakavibhaktayaH kartR karmakaraNasampradAnApAdAnAdhikaraNarUpAH santi.) kartA, karmApekSya vyApAravAn bhavati, karma ca kartAramapekSya vyApAra-kriyAviSayo bhavati, yathA prakAzya-prakAzakriyAviSayaM ghaTAdikamapekSya, pradIpAdi-prakAzaka:-prakAzakriyAkartA bhavati, prakAzake-prakAzakartari, pradIpAdI satyeva, prakAzyaM prakAzaviSayarUpaM ghaTAdikaM karma bhavatIti, parasparAzrayasambandhena kartRkarmaprakAraAzrito'sti. kartA karmApekSate'rthAt kiM karotyeSa iti prazne eSa kartA, idaM karoti. kartA nirAzrayo na bhavati. krimAzritya karotIti prazne, idamAzritya eSa karoti. 121 Page #174 -------------------------------------------------------------------------- ________________ lalitavistarA - saTIkA tathA - evamatra, viparItabodhAdipApahetumAn pApakarttA puruSo'vazyaM bhavati tadA, yaza tathAvidhakAryarUpapApabhAva eva syAt, pApakarttari satyeva tathAvidhakAryarUpa (karma) pApabandha: syAt, tathAvidha kAryarUpa (karma) pApabandhasattAyAM viparItabodhAdihetumAn pApakarttA puruSo'vazyaM bhavati, evaM karttA karmApekSate, karma kartAramapekSate, karttA, karma vinA na bhavati. ( kasya karteti prazno bhavati) kamaM, karttAraM vinA na bhavati (kena tat kriyate iti prazno bhavati) ( kartRkarmaNoravinAbhAvaH sambandhaH sutarAmAgacchatyeva . ) atra - idaM sthitaM bhavati, viparItabodhAdiceSTA, aniSTA sApAyA, hitayogaviparItatvAt ( hetuH ) yatra yatra hitayoga viparItatvaM tatra tatra viparItabodhAdiceSTAyAM satyAM aniSTatvaM pratyapAyajanakatvaM siddhaM, kiJca viSayaM prati ahitayogatvaM viparItabodhAdiceSTAgataMpratyapAyajanakatvena bhAvyapAyaparihA bhAvasahitaviparIta bodha- darzanaprarUpaNAdiceSTAkarttari, siddhameva. nanu viparIta viziSTa nihakta - ceSTAyA viSayabhUteSvacetanapadArtheSu viparIta - viziSTaceSTAdvArA, ahitayogatvAM kathaM ? yato'hitayogasAdhyasya kriyAphalarUpApAyasyAniSTasya acaMtanapadArtheSu kadAcidapi sambhavo nAstyeva, yadi, acetanapadArthagato'hitayoga upacAra AroviSayaH kathyate tadA'cetanapadArthagatahitayogo'pi, upacaritaH AropitaH - kalpito bhavedityApattiH, atiprasaGaga Agacchet / anyacca bhagabatAmarhatAM stave (stotre - stutau upacaritatvAdviziSTasya prayogo ( zabda racanAvizeSo) na bhavati, yato bhagavadarhatstavaH, sadbhUtArtha (anupacarita - vAstavika - satyArtha ) viSayako bhavati, acetanagatahitayogasya satyasyAbhAvAt kathaM savaM lokahitA arhanto bhagavanta iti ceducyate dharmA'stikAyAdirUpeSvacetanapadArtheSu, apAya (aniSTa - anartha ) sya hetubhUto mithyA (viparIta) darzanaprarUpaNAdirUpavyApAraH (viziSTa ceSTArUpa kriyA) upacarita Aropito nAstyeva parantu anupacaritaH - sadbhUtaH - satya eva tadA'cetanaviSayaM prati hinayogastu sutarAM satyatvenA'nupacaritatvena siddha eva. ( yathAgnirmANavaka: ( vidUSakaH ) ityAdiprayogeSu 'agnitva' mupacaritaM vartate, atrApi na tathaiva ( 'agnimaNivakaH' ityatrAgnipadazakyArthasyAgniniSThazacitvakAntyAdi - sajAtIya- zucitvakAntyAdi biziSTe lakSaNA, zakyAtyAgena lakSaNayA'nyArtha - bodhanamupacAraH, yathA maJcAH krozanti, agnirmANavaka ityAdI, ana tu antrayA'nupapattirevopacArabIjam / ) punarAgamakarmmakatvena sacetanasyApi evaMvidhasyaiva nAyamiti darzanArthaH / kartR vyApArA'pekSameva tatra karmatvaM, na punaH svavikArApekSaM, kaGkaTukapaktAvitthamapi darzanAditi lokahitAH 12 // 122 Page #175 -------------------------------------------------------------------------- ________________ lalitavistarA-saTIkA paM0"punarAgamakarmakatvena" punarAgamanaM-pratyAvRttya-kartaryeva kriyAphalabhUtApAyabhAjanIkaraNena karma yasya sa punarAgamakarmako'cetanAhitayogastasya bhAvastattvaM tena, upacaritohitabhAvo na mukhyabhAvakAryakArI, mANabakAgnitvavat, acetanAhitayogastu pratyAvRttya svakartaryeva kriyAphalamapAyamuparacayanparavadhAya, duHzikSitasya zastravyApAra iva tameva ghnan kathamupavaritaH syAd ?, evaM tahi sacetaneSvapyahitayogaH punarAgamakarmaka eva prApta iti paravacanAvakAzamAzakuyAha-"sacetanasyApi" jIvAstikAyasyetyartho'hitayoga iti gamyate, acetanasya tvastyevetyApizabdArthaH, "evaMvidhasyaiva" acetanasamasyaiva kriyAphalabhUtenApAyena rahitasyaivetyarthoM, "na" naiva 'ayaM" prakRto cetanAhitayoga "iti" etasya pUrvoktasyArthasyaM darzanArthaH, khyApaka iti bhAvaH ahitayogAta sacetane kaSmizcikriyAphalasyApAyasyApi bhAvAt, nanu yadyacetaneSu kriyAphalamapAyo na samasti, kathaM tathAlambanapravRttAhitayogAkSiptaM teSAM karmatvamityAha"kartRvyApArApekSameva" mithyAdarzanAdikriyAkRtameva "tatra" acetaneSu karmatvam, avadhAraNaphalamAha-"na punaH svavikArApekSaM" na svagatApAyApekSaM. nanu kathamitthaM karmabhAva ityAzaGkayAha-"kaGkaTakapakRtAvitthamapi darzanAditi" kaGkaTakAnAM-pAkAnarhANAM mugdAdInAM paktI-pacane itthamapi-svavikArAbhAve'pi darzanAta-karmatvasya kakUTukAnpacatIti prayogaprAmANyAditi, evaM cAcetaneSu hitayogo'pi mukhya eva kartR vyApArApekSayeti na tatkAraNikatvena stavavirodha iti / TI0...tathAhi = acetana-padArthagatAhitayogaH (mithyAdarzanaprarUpaNAdirUpo'pAyahetuApAraH) asatyaH-upacarito nAsti, kathamiti ceducyate, AvRttiprakriyA'tropayujyate, acetanA'hitayogaH, prathamaM tAvat acetanaM prati tAdRzaceSTAdvArA gatvA, acetane'pAyarUpaM phalamakRtvA, punarAgamanaM -pratyAvRtya (pratyAvRttyA) pazcAdAgatya, punaretAdRzaceSTAM dvitIyasamayena (vAreNa) kRtvA tAdRzaceSTAkartari eva. tAdazakriyAphalarUpAyabhAjanIkaraNadvArA, arthAt tAdRzakriyAkartAraM tAdRzakriyAphalarUpAzrayaM kRtvA kartArameva karma, kartR karma, yatra sa punarAgamakarmako'cetanAhita-yoga ucyate, etAdRzaviziSTAhitayogatvenArtha-kriyAphalAzrayarUpa karmatApannaH kartA bhavati tAdRzakriyA'pi kartari, tAdRzakriyAphalApAyo'pi kartari, tAdRzAvRttiprakriyAdvArA phalAzrayatva siddhe, tAdRzAcetanagatA'hitayogo nopacarito'pitu, mukhyabhAvakAryakArI-tAdRzAhitayogaH-svArthazaktimAn jAta:-zakyArthatvena siddha eva, acetanAhitayogasiddhaye dRSTAntaH kathyate, acetanAhitayogastu pratyAvRtya (punarAgatya) svakattari (acetanAhitakatari) eva (nAnyatra) kriyAphalamuparacayati-karoti yathA duHzikSitasya paravadhAyaracitaH zastravyApAraH (zastrakriyA) tameva duHzikSitameva dhnan kathamupacarito-niSphalaH, ana zastravyApAra-kartaka eva paravadhamuddizya kRto'pi zastravyApAraH, duHzikSAkAraNena svakartaryevApAyaphalamAyAtam, kartA karma bhavati, kriyAphalayoH sAmAnAdhikaraNyaM jAtameva, kathAyAM zrIpAlahatyA hetave gato dhavalaH, svazastravyApAraH, sacetanaM zrIpAlamahatva va durbuddhikAraNena svAtmAnaM hatavAn atra kartRkarmaNorakyaM jAta / 123 Page #176 -------------------------------------------------------------------------- ________________ lalitavistarA saTIkA ( yadyadahitaM parasmai ceSTate, vicArayati ca tattadahitaM phalarUpeNa svasmai bhavati, svaM prati ahitamAyAtItyapyarthaH samIcInatayA cintanIyaH ) nanu yathA'cetanagatA'hitayogaH punarAgama - karmakaH tathA samasacetaneSu apyahitayogaH punarAgamakarmakaH kathaM neti ceducyate, tAdRzakriyAphalabhUtApAyasahita - sacetana (jIvA'stikAya) gatAhitayoge punarAgamakarmakatvaM nAstyevAta upacarato'hita yogo na parantu satya eva, tathA'cetane'hitayoge ca kriyAphalabhUtApAyarahite acetanasamasUkSma nigoda - nityanigodAdau sacetana evAhitayoge punarAgamakarmakatvamasti parantu acetana ( acetanasamasacetane'pi ) punarAgamakarmapaddhatyA prakRtakRtA'cetanAhitayoga upacarito naivA'pitu anupacaritaH satya eva, arthAt sacetane'cetane viparIta kriyAdijanyA'hitayoga upacarito na satya evevaM sacetane'cetane yathArtha - kriyAdijanyo hitayogaH satya eveti, nanu saccetane kasmiMzcit. ahitayogAt kriyAphalabhUtApAyasya sambhavena, phalAzrayatvarUpakarmatA ghaTate parantu acetana - padArtheSu kriyAphalApAyAbhAvo'sti mithyAdarzanabodhaprarUpaNAdikamAzritya pravRttAhita yogAkSiptaM - sAmarthyAgataM samprAptaM karmatvaM kathaM ghaTamAnaM syAditi cetkathyate - acetanapadArthagata karmatvaM- (viSayatAnAmakaM) mithyAdarzanAdikriyArUpakattR vyApArApekSayA kRtameva parantu, acetanagatApAyarUpaphala vizeSApekSayA karmatvaM nAsti, arthAd, arcetanagataM karma vikrAyaM nAsti, ghaTa pazyatItivat prApyaM karma varttate, 1 2 3 ( IpsitaM karma vidhA, nirvatyaM vikArya - prApyabhedAt- ( 1 ) yo'vidyamAnaH padArthaH kartRH kriyayA jAyate'thavA yo vidyamAnaH padArtho janmanA prakAzate tannirvatyaM karma, yathA zakaTaM karoti sA putraM prasUte, tatra kaTaputrayoretannirvatyaM karma, (2) vikArya karma dvidhA, ekaM prakRte vinAzena yadutpadyate, dvitIyaM tu prakRtAvISat parAvRttya-guNAntatpAdanena bhavati yathA kASThaM bhasmIkaroti, atra bhasma etat kASTharUpaprakRterucchedena jAta karma, muvarNaM kuNDala karoMti, atra atra suvaNaM prakRtimISat parAvRttya guNAntaramAdhAya kuNDaleti vikAraM - avasthAntaraM karotIti dvitIyaprakArarUpaM vikAryaM karma, (3) prApyaM karma karttA, svakriyayA yatkama, notpAdayati na parAvarttayati, kevalaM svakriyayA yamAptumicchati tatprApyaM karma, yathA sa ghaTaM pazyati, ana ghaTeti prApyakarmAssti, bhartRharirAha = 124 Page #177 -------------------------------------------------------------------------- ________________ raaNa kriyAkRtavikAra: pratyakSeNa na dRzyate vAnumIyate tatprApyaM karma 'sa ghaTaM karotI' tyatra nirvatyaM karma, ghaTakarmaNi, kumbhakArakriyAkRto vikAra:- pratyakSaH, yato ghaTaH svasvarUpAM prApnoti, evaM svarUpalAbhaH kriyAkRto vizeSaH, suvarNaM kuNDalaM karotItyatra vikAryaM karma, yataH kuNDalakarmaNi svarNakRtkriyayA kazcid vikAro jAtazca suvarNasya sthAne guNAntaravadvastu jAtaM tatpratyakSam sa putraH sukhamanubhavato' tyatra tadvadanopari prasannatAlakSaNena sukhamanumIyate prApyakarmaNi, karttI kRtakriyAvizeSaH pratyakSeNAnumAnena ca nopalabhyate nyAyasiddhAntadIpikAyAM tu karaNavyApAraviSayakAraNatvaM karmatvam yathA vrIhIn prokSatItyAdI vrIheH karmatvam tena vrIheH prokSaNaphalIbhUtAtizayA'nAzrayatve'pi na karmatvASnupapatti: : ( nyA. si dI. pR. 16) evamAtmanA''tmAnaM jAnAtItyAdAvapyUhyam / lalitavistarA-saTIkA nanu etAdRzaM-kartR vyApArApekSaM karmakArakatvaM kathaM ghaTeta ? tatra vyavahArapratItirUpeNa kaH sAkSIti ceducyate, kaGakaTukAH- pAkAnarhA mudgAdaya ucyante tAn 'kaGakaTukAn pacatIti prayoge, pAkAyAyogyabhUtAnAM 'kaGakaTukAnAM pacane- randhane, sva-kaGakaTukagata viklittirUpavikArAbhAve'pi karmatva dRzyate'tastAdRzaprayogaprAmANyena tatra yathA karmatvaM pramANaM tathA'trApi pramANaM kriyatAmiti, arthAd evaM cAcetaneSu hitayogo'pi ( apinA'hitayogaH ) mukhya eva kartR vyApArApekSayA - yathArthadarzanaH bodhaprarUpaNAdirUpakartR kriyApekSayA, na tu gauNaH na tUpacarito na kAraNikaH - kAraNajanyatvenApavAdarUpa:, apitUtsargarUpa evAto na stava - virodhaH, stavastu saMvAditvena paramaprAmANika ebeti / 'bhagavanto'rhantaH paJcAstikAyAtmakaM sakalalokaM yAthAtmyena pazyanti tadanurUpaM ca ceSTa bhAvyapAyaparihArasAraM tasmAtte sakalalokAya hitA:- hitakAriNaH, atra hitayogasya mukhyatvena sadabhUtArtha-viSaya ke prastute stave na ko'pi visaMvAdo vA virodhaH / iti dvAdazapadaM samAptam / f tathA 'lokapradIpebhyaH' atra lokazabdena viziSTa eva taddezanAdyaMzubhimithyAtvatamo'panayanena yathAhaM prakAzitajJeyabhAvaH savrilokaH parigRhyate yastu naivaMbhUtaH tatra tattvataH pradIpatvAyogAd, andhapradIpa dRSTAntena yathA hyandhasya pradIpastattvataH apradIpa eva, taM prati svakAryAkaraNAt, tatkAryakRta eva ca pradopatvopapatteH, anyathA'tiprasaMgAt, andhakalpazca yathoditalokavyatiriktastadanyalokaH, taddezanAdyaMzubhyo'pi tasvopalambhAbhAvAt, samavasaraNe'pi sarveSAM prabodhAzravaNAt idAnImapi tadvacanataH prabodhAdarzanAt, tadabhyupagamavatAmapi tathAvidhaloka dRSTayanusAraprAdhAnyAd, anapekSitagurulAghavaM tasvopalambhazUnyapravRttisiddheriti / tadevaMbhUtaM lokaM prati bhagavanto'pi apradIpA eva tatkAryAkaraNAdityuktametat, na caivamapi bhagavaMtAM bhagavatvAyogaH, vastusvabhAvaviSayatvAdasya tadanyathAkaraNe tattattvAyogAt, svo 125 Page #178 -------------------------------------------------------------------------- ________________ lalitavistarA - saTIkA bhAva: svabhAvaH amISA sattA, sa cAnyathA ceti vyAhatametat kiMca- evamacetanAnAmapi cetanA'karaNe samAnametadityevameva bhagavatstvAyogaH, itaretarakasne'pi svAtmanyapi tadanyAvidhAnAt, yatkiJcidetaditi, yathodita lokApAyaiva lokapradIpAH 13 // paM0..." tadabhyupagametyAdi " tadabhyupagamavatAmapi sarvapradIpA bhagavanto na punarvivakSitasaMzimAvasyevetyaMgIkAravatAmapi na kevalaM prAguktAndhakalpa lokasyetyapizabdArthaH, tattvopalambhazUnyapravRttisiddha rityuttareNa yogaH kuta ityAha- tathAvidhalokadRSTayanusAra prAdhAnyAt" tathAvidhaH - paramArthato'satyapi tathArUpe vastuni bahurUDhavyavahArapravRttaH sa cAsau lokazca tathAvidhalokastasya dRSTi: - abhiprAyo vyavahAranaya ityarthaH, tasyAnusAra - anuvRttistasya prAdhAnyAd idamuktaM bhavati - sarva pradIpatvAbhyupagame bhagavatA lokavyavahAra eva prAdhAnyenAbhyupagato bhavati, na vastutattvamiti, lokabhyavahAreNa hi yathA pradIpaH pradIpa eva nApradIpo'pi, kaTakUTakAdIna / mevA pradIpatvena rUDhatvAt, tathA bhagavanto'pi sarvapradIpA eva natu keSAJcidanupayogAdapradIpA api, RjusuvAdinizcayana yamatena tu yad yatra nopayujyate tattadapekSayA na kiJcideva, yathA''ha maMgalamuddizya bhASyakAra:- 'ujjusUyasya sayaM saMpayaM ca jaM maMgalaM tayaM ekkaM / nAIyamaNuSpannaM, maMgala miTThe parakkaM vA / / 1 / / nAIyamaNuppannaM, parakIyaM vA payoyaNAbhAvo / dito kharasiMgaM, paradhaNamahavA jahA bihalaM ||2|| " ti, tato bhagavanto'pi saMjJivizeSavyatirekeNAnyatAnupayujyamAnA apradIpA eveti kavamityAha - "anapekSitagurulA vavaM" gurunizvayanayastaditaro laghustayorbhAvo gurulAghavaM sadbhUtArthaviSaya: samyannAvagrAhakaH tato gurupakSaH tatrAzrayituM yukto netara ini tattvapakSopekSaNAt, anapekSitaM yatra tadyathA bhavatIti kriyAvizeSaNametat yadvA guNadoSaviSayaM gurulAghavamapekSya prekSAvato'pi kvacidyavahAratastavopalambhazUnyA pravRttiH syAt na cAsAvatra nyAyo'stItyatastaniSedhArthamAha-"ana prekSitagurulAcana miti" tataH kimityAha- 'tattvopalambha zUnya pravRttisiddha:' tattvopalambhazUnyA-vyavahAramAvAzrayatvena na stavanIyasvabhAvasaMvittimatI pravRttiH - prastutastavalakSaNA tasyA: siddha: - niSpatteH, taddezanabhvaM zubhyo'pi tattvopalambhAbhAvAditi pUrveNa sambandha iti / " tadanyapAkaraNe tattattvAyogAditi" tasya jIvA divastusvabhAvasyAnyathAkaraNe asvabhAvakaraNe bhagavadbhiH "tattatvAyogAt tasya vastusvabhAvasya svabhAvatvAyogAt "kiJcetyAdi" vicetyabhyuccaye, evamaviSaye, asAmarthyanA bhagavattvaprasaJjane'cetanAnAmapi dharmAstikAyAdInAM ki punaH prAguktaviparIta lokasyApradIpatve ityapizabdArtha:, cetanA'karaNe - caitanyavatAmavidhAne samAnaM-tulya prAkprasaJjanena, etad-abhagavatvaprasaJjanam "iti" asmAddhetoH " evameva" apradIpatvaprakAreNeva "bhagavatvAyoga" uktarUpaH / abhyupagamyApi dUSayannAha - " itaretaraka raNe'pi " itarastha-jIvAderitarakaraNe 'pi - ajIvAdikaraNe, apiH - abhyupagamArthe svAtmanyapi svasminnapi tadanyanya- vyatiriktasya mahA mithyAdRSTayAdeH vidhAnAt karaNAt nacaitadastyataH "vatkiJcidetad" abhamabasvaprasaJjanamiti / TI0... yathA 'samudAyeSu pravRttazabdA avayaveSvapi prakAzante'nekadheti nyAya sandarzanArthamAha" - 'lokapradIpebhyo namaH', ana lokapradIpapadaghaTakalokazabdadvArA viziSTa eva = teSAM tIrthaMkarANAM lokapradIpAnAM dezanAdi ( prabhAvAdi) rUpAMzubhiH kiraNaiH (dvArA) mithyAtvanAmakAndhakArasyApanayana - dUrIkaraNena yathAyogyaM prakAzitA jJeyarUpabhAvAH yasya yasmin vA sa saMjJiloko gRhyate 126 Page #179 -------------------------------------------------------------------------- ________________ lalitavistarA-saTIkA (samyagdarzanasampanno'thavA dIrghakAlikI saMjJAdvArA sudIrghAtItArthasmaraNazIlatve sati kathaM nu nAma kartavyaM' ityAgAmyarthacintanaprayojakasaMjJitvaviziSTaH saMjJI-samanaskaH ) yastu' viziSTasaMziloko nAsti, tatra viziSTasaMjJitvarahite loke tatvataH - nizcayanayataH pradIpatvayogAbhAvo bhagavatAM jJeyaH andhapradIpa dRSTAntadvArA vijJeyaH tathAhi = andhasya cakSUrahitasya pradIpo vastuto'pradIpa eva, yatastamandhaM prati sva-pradIpakAryarUpa- prakAzAkaraNaM vartate, (locanAbhyAM bihInasya pradIpaH ki kariSyati.) ki ca tat - pradIpakArya, prakAzakarttaryeva pradIpatyamupapadmaM yuktaM bhavati, tathA ca yaM prati pradIpaH svakAryaMprakAzaM karoti taM prati sa pradIpaH kathyate tatvataH, anyaM prati apradIpaH kathyate iti niyama:, yadi yaM prati svaprakAzakArya makurvan pradIpo manyetu tadA'tiprasaGaga Agacched arthAt ye ye prakAza kArya na kurvate te sarve pradIpA eva kathyante ityApattiH syAt. : kiJca yathodita lokavyatirikta-pUrvoktaviziSTasaMjJilokato vyatirekavAn sa viziSTa-saMjJilokato'nyo'ndhakalpaH - cakSU rahita tulyo jJeyaH kathamiti ceducyate, teSAM tIrthaMkarANAM lokapradIpAnAM dezanAdirUpakaraNebhyo'pi, andhakalpa viziSTasaMjJilokabhinnaloke tattvopalambhatattvAnubhavarUpa - prakAzasyAbhAvo varttate yataH samavasaraNe'pi (divyAdbhuta bhagavaddeza nAsthAnavizeSe'pi ) sarveSAM nRdeva tiryagjanakoTikoTisaGakhyAkAnAM sabhAsadAM prabodhaprAptirUpatattvopalambho na zrUyate, keSAMcid viziSTasaMzilokAnAM prabodhaH- tattvopalambho bhavatyeva idAnImapi varttamAnakAle'pi teSAM lokapradIpAnAM tIrthaMkarANAM vANIsvarUpAgasApekSamA, keSAJcit sa bhavati, parantu sarveSAM jainendravacanataH, tattvapilambhaprakAzarUpaprabodho na dRzyate ( zrImatAM haribhadrasUrIzvarANAM svAnubhavasiddhamidaM vAkyam, tena vAkyena varttamAnakAle jainendravANyA astitvamAviSkRtaM paJcamAraparyantaM yAtrajjinavANI vidyamAnava, adhunA'pi jainavANIrUpakiraNa dvArA keSAJcitprabodhaH, tattvajJAna-prApti - prakAzo bhavati, keSAJcinna bhavati yatas tatra yogyatA balIyasI.) 19 vyavahAranayavAdI = 'sarvalokAn prati pradIpA bhagavantaH arthAd viziSTasaMjJilokaM ca viziSTasaMjJilokabhinna- sarva-saMjJilokaM prati bhagavantaH pradIpA ebeti mate vyavahArasya prAdhAnyaM pratipannameva na puna vastutattvaM yato yathA pradIpA eva pradIpA ucyante, nApradIpAH, pradIpo'pradIpo bhavitu nArhati kaTakuTayAdayo'pradIpatve rUDhA eva, ataH kaTakuTayAdayo'pradIpatvena vyavahi yante, pradIpAzca pradIpatvena vyavahi yante iti vyavahAro vadati tathA ca bhagavanto'pi sarvalokapradIpA eva, keSAcit pradIpatvenAnupayogAdapradIpA api, arthAd viziSTasajJilokabhinnAnyamaMjJilokaM prati tattvajJAnarUpaprakAzAkAryAkaraNamAtreNA pradIpAH kathaM kathyante ? pradIpAstu pradIpA eva svakAryaM kurvantu vA na kurvantu parantu pradIpA apradIpA na bhavanti, apradIpAH pradIpA na bhavantIti. 127 Page #180 -------------------------------------------------------------------------- ________________ lalitavista rA-saTIkA RjusUtrAdinizcayanayavAdI = yad yatra (yaM ti) nopayujyate (nopayogi bhavati) tattadapekSayA (tattatra-taM ti) na kiJcidevArthAdakiJcitkaramanyathAsiddhameveti niyamato bhagavanto'pi, viziSTasaMjhilokaM / vimukhya, anyatra-aviziSTasajilokophrAdisarvaloke'ndhakalpe'nupayujyamAnAstattvajJAnarUpaprakAzakAryA'karaNadvArA, anupayogino bhavantaH, apradIpA eveti, kAmati ceducyate-anapekSitagurulAghavaM = gariSThabhAvazitvahetunA guruH = nizcayanayaH, tadbhinno laghu:-vyavahAranayaH, tayo bharbhAvaH, gurulAghavaM, atra sadbhUtArtha-viSayagrAhitvena satyabhAvanizcAyakatvena gurupakSa AzrayaNIyaH parantu vyavahAranayo na grAhya iti nizcayanaya-matApekSA-sahitatvena kathyate, 'anapekSitaM gurulAghavaM' yathA syAttadA kriyAvizeSaNaM, gurulaghupakSobhayAnAzrayaNenArthasyAsvArasyana kathyate 'yadveti' guNadoSaviSayaM gurulAghavaM (svalpadoSasyAgapUrvakAnalpa-guNakapakSagrahaNarUpaM) apekSya, prekSAvato'pi kvacid vyavahArApekSayA tattvopalambha-tattvAnubhavarUpajJAnasamprAptizUnyA pravRttiH syAt, eSa nyAyo'tra nAstIti, tasya niSedhAya kathyate, anapekSitagurulAghavaM' arthAd gurulAghavasyApekSaNena tattvajJAnazUnyapravRttibhavatIti gurulAghavaMsApekSA, vyavahAramAtrAzrayatvena, tattvopalambhazanyA = na. stavanIyasvabhAva. saMvittimatI pravRttiH-prastutastavalakSaNA, tasyAH siddhiH-niSpattiH, arthAd gurulAghavamanapekSya, vyavahAramAtrapakSamapekSya stotavyAhaMdbhagavatsvabhAvAMvittirUpatattvopalambhazUnyA yA prastutastatrarUpapravRtti siddhi naM bhavati, evaM sthite tIrthaMkarANAM dezanAdikiraNebhyo'pi tattvopalambhaprakAzA----- bhAvavAn viziSTasajilokabhinnasaMjhilokoM'dhakalpo'sti, tamandhalokaM pratyahanto bhagavanto'pradIpA eva, yataH, tamandhaM prati tattvopalambhaprakAzakArya na karoti bhagavAn iti pUrvaM kthitmeveti| / sarvapradIpA bhagavantaH' iti mataM khaNDitameveti. nanu yadi bhagavanto viziSTasaMjJilokaM prati svakAryakaraNa-dvArA pradIpA eva tadbhinnasaMjJilokamandhakalpaM prati svakAryAkaraNadvArA, apradIpA eveti mate bhagavatsu bhagavattAyA (pUrNaprakAzakAritAyA) kSati nyUnatvaM kathaM neti ceducyate, bhagavanto viziSTasaMjJilokaM prati pradIpA eva tadbhinnasaMjJilokamandhaM prati apradIpA eveti kathanato bhagavatsu bhagavattAyA abhAvo na bhavati pratyuta, etatprakRtastavasya bhagavatAM lokapradIpatvarUpastotrasya viSayo vastusvabhAvo'sti, arthAd bhagavadvastuniSThasvabhAvaviSayakaprakRtavastustavasya pravRttirasti, svabhAvagabhitastutidvArA bhagavatsvabhAvaparicayo'rthAd - yAdRzaH svabhAvastAdRzI stutiriti parijJAnena, satyasvIkAreNa bhagavatAM zuddhA satvA bhagavattA, bhaktahaTdaye zAzvatI pratiSThitA bhavati. yadi jIvAdivastusvabhAvasya viparIta-karaNaM-asvabhAbakaraNaM-paradravyasvabhAvasya karaNaM bhagavatAM syAttadA vastuniSThasvabhAvasya svabhAvatvasyAbha vaH sajAyeta, (amuka vyakti prati pradIparUpA amukavyakti ca prati, apradIparUpA ityapyeko vastusvabhAvaH, yaM prati, apradIparUpA bhagavantaH syustaM prati ti 128 Page #181 -------------------------------------------------------------------------- ________________ lalitavistarA-saTIkA pradIpatvadhAraNarUpAnyathAkaraNe bhagavatsu tAdRzI bhagavattA-IzvaratA, nAstyarthAd bhagavatAM tAdRzI bhagavattA nAsti yat-padArthA yatsvabhAve'vatiSThamAnAH santi, tAn padArthAn svasvabhAvato'pasArya parabhAve parivartayitu na zaknoti. Izvaro dravyasvabhAvamanyathAkattuM neSTe, pare tu vadanti, "kartumakartu manyathAkata mISTe sa IzvaraH" parantu, Izvare tAdRzI bhagavattA na varttate, yat padArthagatasvasvabhAvamanyathAkattuM sarmathA syAditi jainI dRSTiH,) kaH svabhAva ? iti prazne kathyate tAvat svo bhAvaH svabhAva:' AtmIyA sattA (svAtmavRttiyAvadguNadharmANAmastitA) sa cAnyarthatyukte = svabhAva:-AtmIyA sattaiva, parabhAva:-parakIyasattetyukte 'me mAtA vandhya' ti vad vadato vyAghAta Agato'rthAt paroktaM vacanaM parasparaM vyAhataM-vyAghAtavadviruddhaM, padArthagatasvabhAvAnyathAkaraNe-parabhAvIkaraNe dvitIyApattirdazyate, kiJceti = evaM aviSaye (tathAvidhAyogyagatAsAmarthyaprayuktA bhagavatA (anIzvaratA) rUpaprasaMga AgacchettadA 'acetanarUpadharmAstikAyAdInAmapi (kiM punaH prAguktaviparotalokasyApradIpatve ityapi zabdArthaH) cetanAkaraNeviparItAkaraNe-caitanyavattvenAvidhAne pUrva-prasaJjanena samAnaM, abhagavattA-prasaJjanamiti. tathAhi yadA viziSTasaMjJilokabhinnabhavyaloka prati bhagavanto'pradIpAH syuriti kathite tadA vAdinA kathita -'sa bhagavAnIzvaraH kathaM ? iti kathayitvA bhagavatsu, abhagavattA-prasaJjanaM dattam, adhunA pratyuttare vadAmo vayam, acetanasya cetanatvAkaraNe abhagavattAprasaGagaH, pUrvaprasaGaga-tulya eva yata ubhayatrAviSayagata-sAmarthyAbhAvo'sti, ata evAviSayagatA'sAmarthyaprayuktA'bhagavattava prasaGagaH prasaGago na manyate, yata IdRza eSa vastusvabhAvo'sti, svabhAvastu paryanuyogAnaha eveti yadi bhagavatsu cetanasyAnetanakaraNaviSayakamIzvaratvaM bhAvyamiti mAnyatAyAM svAtmanyapi cetanatvabhinnA-cetanatvakaraNe samyagdarzanAdibhinnamahAmithyAdRSTayAdeH karaNaM syAdityApattiH, naitatkadAcid bhavyatyarthAccetano'cetanarUpazcA-cetanazcetanarUpa iti bhavitu na zakyate, kAlatraye'pi jIvo jIva eva nAjIvaH, ajIvo'jIva eveti svabhAvaH, anyathA jagati cetanA-cetanayo |do'nAdito'sti, padArthasthite rvyavasthAyA abhAvo'thavA'navasthAprasaGaga Agacchediti, abhagavattAprasaJjanamapramANaM tathA svabhAvata iti jJeyam tathA ca viziSTasaMjJilokaM (tathAvidhayogyaloka) apekSyava 'lokapradIpA bhagavanto jJeyAH, nAnyatheti zakrastavasya trayodazapadaM vyAkhyAtaM samAptam / . tathA 'loka-pradyotakarebhyaH' iha yadyapi lokazabdena prakramAdbhavyaloka ucyate, bhavyAnAmAloko vacanAMzumyo'pi darzanaM yasmAt / tathA eteSAM bhavati tadabhAve vyartha aalokH||1|| iti vacanAta, tathA'pyatra lokadhvaninotkRSTamatiH 129 Page #182 -------------------------------------------------------------------------- ________________ lalitaviptarA-saTIkA bhavya sattvaloka eva gRhyate, tatraiva tattvataH pradyotakaraNazIlatvopapatteH, asti ca caturdazapUvidAmapi svasthAne mahAn darzanabhedaH, teSAmapi parasparaM SaTsthAnapatitatvazravaNAt na cAyaM sarvathA prakAzAbhede, abhino hokAntenaikasvabhAvaH, tannAsya darzanabhedahetuteti sa hi yena svabhAvenaikastha sahakArI tattulyameva darzanamakurvanna tenevAparasya tattatvavirodhAditi, bhAvanIyaM, itaretarApekSI hi vastusvabhAvaH, tadAyattA ca phalasiddhiriti, utkRSTacaturddazapUrvavillokamevAdhikRtya pradyotakarA iti lokapradyotakarAH // 14 // paM0..." prakramAditi" AlokazabdavAcya pradyotopanyAsAnyathAnupapatteriti "bhavyAnAmityAdi" bhavyAnAM nAbhavyAnAmapi " Aloka : " prakAza: saddarzana hetuH zrutAvaraNakSayopazamaH, idamevAnvayavyatirekAbhyAM bhAvayannAha - "vacanAMzubhyo'pi " prakAzapradhAna hetubhyaH, kiM punastadanyahetubhya ityapizabda rthaH, "darzanaM" prakAzyAvalokanaM 'yasmAd" iti hetAveteSAM bhavyAnAM "bhavati" varttate "tatheti" yathA dRzyaM vastu sthitaM nanu kathamitthaM niyamo ! bhavyAnAmapyAlokamAtnasya vacanAMzubhyo'bhAvAdityAha - " tadabhAve" tathAdarzanAbhAve "vyartha: " akiJcitkararateSAmAlokaH sa Aloka eva na bhavati, svakAryakAriNa eva vastutvAt "itivacanAt " evaMbhUtazrutaprAmANyAt, "tathApi " evamapi "a" sUtre " lokadhvaninA" lokazabdena "utkRSTamatiH " autpattikyAdiviziSTabuddhimAn gaNadharapadaprAyogya ityarthaH " bhavya sattvaloka eva" na punaranyo, yo hi prathamasamavasaraNa eva bhagavadupanyastamAtRkApadatrayazravaNAta pradyota pravRttI dRSTasamastAbhilApyarUpapradyotyajIvAdisaptatattvo racitasakalazrutagranthaH sapadi saJjAyate sa iha gRhyate iti / kRta etadevamityAha - " tatraiva" utkRSTamatAveva bhavyaloke, "tattvatto" nizcayavRttyA "pradyotakaraNazIlatvopapatteH " utpanne i vA 1 vigamei vA 2 dhuvei vA 3 itipadatrayopanyAsena pradyotasya - prakRSTaprakAzarUpasyatacchIlatayA vidhAnaghaTanAt bhagavatAM pradyotakazaktestatraiva bhavyaloke kAtsnyeMnopayoga itikRtvA, amumevArthaM samarthayannAha - "arita " varttate, cakAraH pUrvoktArtha bhAvanArthaH, caturddaza pUrvavidAmapi, AstAM taditareSAmityapizabdArthaH, "svasthAne " 'caturddazapUrva labdhilakSaNe " mahAn" bRhan "darzanabhedo" dRzyapratItivizeSaH, kuta ityAha " teSAmapi " caturddaza pUrvavidAmapi kiM punaranyeSAmasakala zrutagranthAnAmityapizabdArthaH, "parasparam" anyo'nyaM " SaTsthAna zravaNAt " SaNNAM vRddhisthAnAnAM hAnisthAnAnAM cAnantabhAgAsaMkhye yabhAgasaMkhye yabhAgasaMkhye yaguNA saMkhyeyaguNAnantaguNalakSaNAnAM zAstra upalambhAt, yadyevaM tataH kimityAha - " na cAyaM " mahAndarzanabhedaH 'sarvathA prakAzAbhede' ekAkAra eva zrutAvaraNAdikSayopazamalakSaNe prakAze ityarthaH etadevaM bhAvayati-" abhinno" anAnArUpo "hiH" yasmAd, ekAntena" niyamavRttyA "ekasvabhAvaH " ekarUpaH prakAza iti prakRtaM, ekAntena kasvabhAve hi prakAze dvitIyAdisvabhAvAbhAva iti bhAvaH' prayojanamAha "tat" tasmAdekasvabhAvatvAt na "asya" prakAzasya 'darzanabhedahetutA" dRzya vastu pratIti vizeSa nibandhanatA, etadeva bhAvayati sa hi prakAzo yena "svabhAvena" Atmagatena "ekasya" draSTuH "sahakArI" sahAyo darzanakriyAyAM sAdhyAyAM "tattulyameva" prathamadraSTasamameva "darzanaM" vastubodham "akurvvan" 130 Page #183 -------------------------------------------------------------------------- ________________ lalitavistarA-saTIkA avidadhAno, na tenaiva" prathamadraSTTasahakArisvabhAvena 'aparasya" dvitIyasya draSTuH sahakArIti gamyate / kuta ityAha "tatattvavirodhAt" atulyadarzana karaNe tasya-ekasvabhAvasyAparadraSTTasahakAriNastattvaM-prathamadraSTTa sahakAritvaM parAbhyupagataM tasya virodhAd-aparadraSTTa sahakAritvenaiva nirAkRtaH iti" etat, "bhAvanIyam" asya bhAvanA kAryA, kAraNabhedapUrvako hi nizcayataH kAryabhedaH, tato'viziSTAdapi heMtoviziSTakAryotpattyabhyupagame jagatpratItaM kAraNavaicityaM vyarthameva syAta, kAryakAraNaniyamo vA'vyavasthitaH syAt, tathAcoktam 'nAkAraNaM bhavetkArya, nAnyakAraNakAraNamAmanyathA na vyavasthA syAtkAryakAraNayoH kvacit // 1 // " bhAvanikA svayamapyAha-"itaretarApekSo" "hiH' yasmAdarthe, itara:-kAraNavastusvabhAva itaraM kAryavastusvabhAvazca kAraNavastumvabhAvamapekSate-Azrayate itaretarApekSaH' "vastasvabhAvaH" kAryakAraNarUpapadArthasvatattvaM, tataH ki.mityAha-"tadAyattA ca' kAryApekSakAraNasvabhAvAyattA ca "phanasiddhiH" kAryaniSpattiH, yAdRk prakAzarUpa: kAraNasvabhAvastAdRg darzanarUpaM kAryamutpadyate itibhAvaH, "iti" asmAtprakAzabhedena darzanabhedAddha to: "utkRSTacaturdazapUrvavillokameva" nAnyAn SaTsthAnahInazrutalabdhInadhikRtya -Azritya pradyotakarA iti / evaM cedamApannaM yaduta-bhagavatprajJApanAdyotapratipannanikhilAbhilApyabhAvakalApA gaNadharA evotkRSTa caturdazapUrva vidaH, bhavanti, gaNadharANAmeva bhagavataH, prajJApanAyA eva, utkRSTa prakAzalakSaNapradyotasamyAdanasAmarthyAda evaM tahi gaNadharavyatirekeNAnyeSAM bhagavadvacanAdaprakAzaH prApnotIti cet, na, bhagavadvacanasAdhyapradyote / dezasyateSu bhAvAdigdarza prakAza yeva pRthak pUrvAdididivati / evaM pradyotakarasiddhau pradyotanIyaniriNAyAha TI0...lokapradyotakararUpaM zakrastavasya caturdazaM padaM viviyate = tathA 'samudAyeSu api pravRttAH zabdA avayaveSvapi pravartante' iti pUrvoktanyAyasya sandarzanArthaM kathyate 'lokapradyotakarebhyaH' lokaM prati pradyotakarebhyo'rhadbhyo bhagavadbhyo namaH / iha yadyapi lokazabdena prakramAd (AlokazabdavAcyapradyotopanyAsAnyathA'nupapatteH = bhavyaloka-zabdopasthite rabhAvesati, AlokazabdavAcyapradyotopanyAso na bhaveda, bhavyalokazabdopasthitau satyAM, AlokazabdavAcyapradyotopanyAso bhavet, yato hetuprayogo dvidhA - 'satyeva sAdhye hetorupapattistathopapattiH, asati sAdhye hetoranupapattirevA'nyathA'nupapattiH' prakramaHupakramaH = tAtparyanirNAyako hetuvizeSaH yathA vedAntinAM mate 'upakramopasaMhArAvabhyAso'pUrvatA phalam arthavAdopapattI ca hetustAtparya nirNaye / / 'ityAdau (vAca.) tathA cetizlokoktAnyupakramAdIni granthatAtparyagrAhakANi // pradyotarUpaprakrama-upakramaH, tAtparyagrAhakatvena prakrameNa bhavyalokarUpatAtparya gRhyate,) bhavyaloka ucyate yataH 'bhavyAn pratyeva samyagdarzanaheturUpazrutAvaraNakSayopazamanAmakaprakAzAparaparyAya AlokaH kathyate, kathamiti ceducyate prakAzapradhAnaheturUpa-jinavacana-candrikAta eva bhavyAnAM darzanaM -prakAzyajJeyaviSayakA'valokana bhavati, yathA dRzyaM vastu sthitaM bhavati tathA darzanaM bhavati, tathAdarzanAbhAve sati tAn prati vyartho'kiJcitkara Aloko bhavati, tAnabhavyAn prati AlokaH sa Aloko na bhavati, yataH svakAryakAritvaM vastutvaM kathyate' iti evabhUtanAmaka-zrutanayavacanasya prAmANyaM varttate tato bhavyaloko lokazabdenocyate tathApyatra lokapradyotakaranAmakapade lokazabdena, utkRSTamati: 131 Page #184 -------------------------------------------------------------------------- ________________ lalitavistarA-saTIkA autpattikyAdiviziSTabuddhimAn gaNadharapada-prAyogyo bhavyajIvaloka eva gRhyate'rthAd viziSTatamabhavyaloka evAnavakAreNA'nyalokasya niSedhaH sampadyate, yaH khalu prathamasamavasaraNa evArhadbhagavadbhiH saMsthApita-mAtRkA (jainazAsanasya mAteva mAtA, mUlAkSararUpA mAtRkA) rUpatripadI zravaNahetujanyapradyota (prakRSTaprakAzapravRttau = sarvavastubodhe prathamAne sati sakalA'bhilApyarUpapradyotaviSayajIvAdisapta (nava) tattvaviSayakapratyakSadraSTA, sakalazrutagrantharUpadvAdazAMgIpraNetA tatkSaNa eva sajAyate so'tra gRhyate, kathametaditi ceducyate, utkRSTabuddhisampanna eva bhavyaloke, jaghanyAdi bhedabhinnamatibhavyaloka varjayinvA, yato nizcayanayataH, utpanne i vA (utpadyate vA) vigame i vA (trigamayati vA) dhuvaii vA (dhruvati) (utpAdadravyadhauvyayuktaM sat) iti tripadIsamuccAraNopanyAsadvArA, prakRSTaprakAzarUpapradyota-svabhAvatvena vidhAna ghaTate, arthAd bhagavaniSThapradyotakarazaktivizeSasyotkRSTamAtaviziSTabhavyaloke sAkalyena sarvAtmanA, upayogarUpopakAro ghaTate / sarvotkRSTamativaibhava-sampannagaNadharapadaprAyogya-bhavyalokaM prati pradyotakaraNazaktisvabhAvavanta: 'lokapradyotakarAH' ucyante, nAnyatra-nAnyaM pratyeva. nana, utkRSTa matisampannacaturdazapUrvavettRNAmapi (AstAM taditareSAmityapizabdArthaH) caturdazapUrvalabdhinAmaka (zaktivizeSalabdhiH) svasthAne-AtmagatamUlasthAne mahAn (mahattvazAlI vistAravAn) darzanabheda:-dRzyapadArthaviSayapratItI-nirNayAtmakajJAne tAratamyarUpabhedo'sti-vartate, yataH-teSAmapi caturdazapUrvajJAttRNAmapi (ki punaranyeSAM vikala zrutagranthAnAM ityapi zabdArthaH) parasparaM (anyo'nyaM) eko'nyena saha, anyo-dvitIyastRtIyena sahavaM sarvatra caturdazapUrva vitsu parasparaM SaTsthAnepatitatvaM-vartamAnatvaM zrUyate, yataH SaNNAM vRddhisthAnAnAM hAnisthAnAnAM cAnantabhAgAsaMkhyeyabhAgasaMkhyekabhAga-saMGakhyeyaguNA-sakhyeyaguNAnantaguNalakSaNAnAM zAstre, upalambha-upalabdhi bhavati (caturdazapUrvavidaH parasparaM kSayopazamavaicitryeNAkSaralAbhApekSayA sadRzA api bhAvApekSayA (padArthadarzanApekSayA) bhinnAH, SaTsu sthAneSu vattaMmAnAH santi) ata eva caturdazapUrvavidAM svasthAne mahAn darzanabheda: siddhaH kiJca = sarvAtmanA ekarUpAtmake zrutAvaraNAdikSayopazamahetujanye prakAze sati mahAn darzanabhedo (svalpo'pidarzanabhedo) na, yato'prakAzaH ekAntenaikarUpa: prakAza iti prakRtamatamarthAd, anAnArUpa ekAntenaikasvabhAve (abhinne) hi prakAze dvitIyAdisvabhAvAnAmabhAvaH, tata ekasvabhAvatvavati (abhinne) prakAze dRzyavastupratItivizeSamUlakAraNatA nAsti. so'bhinna ekarUpaH prakAzaH, Atmagatena yena svabhAvena eka-prathamadraSTuH darzanakriyAkattuMH, sAdhyarUpadarzanakriyAyAM sahakArI-sahAyako bhavati. prathamadraSTuH-darzanakattuMH samAnaM vastubodhanAmaka darzanaM, avidadhAnaH-akurvan san so'bhinnaprakAzaH, tenaiva prathamadraSTarUpasahakArisvabhAvadvArava dvitIyasya-prathamabhinnasyAparasya draSTuH-darzana kattu : sahakArI na bhavati. 132 Page #185 -------------------------------------------------------------------------- ________________ lalitavistarA-saTIkA kathamiti ceducyate = asamAnadarzana karaNe mati, ekasvabhAvApannaprakAzo'paradraSTTasahakAribhUtaH parAbhyupagA-prathamadraSTamaha kArigaM prati pratibandhakoM bhavati. prathamadraSTasahakAritvaM, aparadraSTa sahakAriNA pratibadhyate'ta egasamAnadarzana kriyA bhavati. arthAt, sa prakAzaH, yena svabhAvena kasyaciccatardazapUrvavettaH darzanakriyAM prati sahakArI bhavati, tatsamAnaM darzanamakurvan prakAzo dvitIya caturdazapUrvavidaM prati tenaiva svabhAvena mahakAro na bhavati. yato darzanabhedaM prati, abhinna-ekarUpaprakAzasyAbhAvaH kAraNaM bhavati. arthAta prakAgabhedena darzanabhedaH siddhaH, kAryabhedadvArA nirNIyate savaMdraSTTacaturdazapUrvavitsu dazanabhadarUpakArya bhinna bhinna dRzyate, tatastaddarzanabhedaprayojaka-prakAzabhedo mantavya eva, tata: prathamadraSTTaniSThadRzyadarzanasahakArikAraNabhUtaH prakAzo bhinna-svabhAvaH aparadraSTasamavetadRzyadarzanasahakAribhataH prakAzo bhinna-svabhAva iti matenaiva sarvavyavasthA sucArvI rakSitA bhavennAnyathA tathAhi kAraNabhedapUrvako hi nizcayataH kAryabhedaH, yadi, aviziSTa-sAmAnyakAraNaprayukta viziSTa kAryotpattipratipatto jagataprasiddha kAraNavaicitryaM-kAraNanAnAvidhatvaM nirarthaka syAt athavA kAryakAraNaviSayakavyAptirUpo niyamo'vyavastho bhUtvA bhaGagazIlaH syAt, niyama: = 'kAraNa vinA kArya na bhaveta-notpadyata, svakAryakAraNaM, anyakAyakAraNaM na bhavet ( paTakA raNatantuH, ghaTasya kAraNa na bhavettathA) anyathA-viparItatvena tu kAraNaM vinA kAryotpattiH, anyasya kAraNa mvakAya kAraNaM syAtadA kvacidapi kAryakAraNaniyamarUpA vyavasthA na bhaveta," niyamasya samanvayaH- itaretara pakSo hi vastusvabhAva:' kAraNarUpavastasvabhAva: kAryarUpavastusvabhAvamapekSate tathaiva kAryarUpavastusvabhAva:' kAraNarUpavastusvabhAvamapekSate iti itaretarApekSo vastusvabhAvaH kAryakAraNa rUpavastasvatattvaM ata eva kAryasvabhAvApekSakAraNa-svabhAvAdhInA kAryasiddhirbhavati, yAdRzaH prakAza-rUpaHkAraNasvabhAvastAdRza darzanarUpaM kAryamutpadyate ityarthaH / . . prakAzabhedarUpakA raNabheda yojyo darzanabhodarUpa-kAryabhedoM bhAvatyataH 'utkRSTacaturdazapUrvavillokameva = bhagavatAM prajJApanA (dezanAsUryaprakAzarUpa) nAmakapradyotena pratipannasamastA'bhilApyabhAvakalApA gaNadharA evotkRSTacaturdazapUrvavidaH kathyante'rthAMdanantaguNavRddhirUpotkRSTa vRddhi-sthAnagatacaturdaza-pUrvalabdhidvArotkRSTa-caturdazapUrvavillokamadhikRtyaiva (nAnyAnSaTsthAnahInazrutalabdhIn puruSAnadhikRtya yato hInazrutalabdhIn prati bhagavatAM pradIpatvaM jJeyaM pradyotakaratvaM na) pradyotakarA ahaMnto bhagavanto bhavanti. (prajJApanIya (abhilApya) bhAvAstu, anabhilApyabhAvAnAmanaMtabhAge vartante, teSvapi ca prajJApanIyabhAvAnAmananto bhAga eva zrute niyojita eva, yAvanto'bhilApyabhAvAH sarve zrute niyojayitu zakyA bhaveyustahi tajjJAtRNAM sarveSAM jJAna samAnaM kathitaM bhavet, arthAd yadyapi sarve caturdazapUvavidazcatu. 133 Page #186 -------------------------------------------------------------------------- ________________ lalitavistarA saTIkA dezapUrvagatAkSaralAbhena samAnA akSarazrutApekSayA sarve caturdazapUrvadharAH sadRzAH, tathApi zrutavizeSeNa, kSayopazamasya vaicitryeNa te hInAdhikA jJeyAH, ata eva caturdazapUrvadharA hAnivRddhirUpaSaTsthAnapatitAH, ataH ko'pi, utkRSTacaturdazapUrvavit, sarvAnabhilApyAn bhAvAn yo - jAnAti, ( tato'nye'lpAn svalpAn bhAvAn jAnanti yaH sarvebhyoM bhAvebhyo'lpIya so'bhilApyabhAvAn jAnAti sa jaghanyacatudezapUrvadharo jJeyaH ) tamapekSya pradyotakarA bhagavantaH / idamatra hRdayam = bhagavatAM prajJApanA-dezanAjanyaM, utkRSTaprakAzarUpaM tripadInAmakaM pradyotaM prApya, utkRSTazrutAvaraNakSayopazamadvArA samastAbhilApyabhAvakalApasya vettArI gaNadharA evotkRSTacaturdazavido bhavanti yato gaNadhareSu yogyAdhikAriSu bhagavatAM prajJApanAyA eva utkRSTa prakAzarUpapradyotasampAdanasAmarthyaM varttate'rthAd bhagavAn tripadIprajJApanAdvArA sakalA'bhilApyapadArtha viSayaka zrutAvaraNAdikSayopazamajanyaM, utkRSTa prakAzanAmakapradyotaM gaNadhareSveva vinidadhAti yato bhagavatastAdRzaprajJApanaM IdRzapUrvaM sAmarthyaM samasti / nanu evaM tahiM gaNadharAn vimucyAnyeSAM bhagavadvacanAtprakAzAbhAvaH kiM prApnotIti neducyate, bhagavadvacanasAdhya - gaNadharanihitapradyotasyaikadeza eteSu bhavati yathA digdarzaka - prakAzakAdityaprakAzaH pRthakpRthagbhAgena pUrvAdidikSu vidyate / iti pradyotakarasiddhiH / pradyotyaM tu saptaprakAraM jIvAditattvaM, sAmarthyaMgamyametat, tathAzAbdanyAyAt, anyathA acetaneSu pradyotanAyogaH, pradyotanaM pradyota iti bhAvasAdhanasyAsambhavAt, paM0... 0... ' pradyotyaM tu" pradyotaviSayaH punaH "saptaprakAra" saptabhedaM "jIvAditattvaM jIvAjIvAzravabandhasaMvaranirjarAmokSalakSaNaM vastu " sAmarthya gamyametat" sUtrAnupAttamapi kuta ityAha- " tathAzAbdanyAyAt" kriyAsiddhI karmmasu dhAtuSu niyamatastatprakArakambhAvAt, Aha-jIvAditattvaM pradyotadhammaMkamapi kasmAnna bhavati, yena sampUrNasyaiva lokasya bhagavatA pradyotakaratvasiddhiH syAdityAzaGakaya vyatirekamAha - " anyathA " pradyotyatvaM vimucya " acetaneSu" dharmAstikAyAdiSu pradyotanAyogaH, kathamityAha - "pradyotanaM pradyota iti bhAvasAdhanasyAsambhavAt" AptavacanasAdhyaH zrutAvaraNakSayopazamo bhAvaH sAdhanaM tu pradyotaH kathamivAsAvacetaneSu syAd ? ata evAha ato jJAnayogyataiveha pradyotanamanyApekSayeti, tadevaM staveSvapi evameva vAcakapravRttiritisthitam, etena "stave'puSkalazabdaH pratyavAyAya" iti pratyuktaM tattvene dRzasyApuSkalatvAyogAditi lokapradyotakarAH 14 / evaM lokottamatayA lokanAthabhAvato lokahitatvasiddherlokapradIpabhAvAt, lokapradyotakaratvena parArthaMkaraNAt stotavyasampada eva sAmAnyenopayogasampaditi 4 // 134 Page #187 -------------------------------------------------------------------------- ________________ lalitavistarA-saTIkA paM0..."ato bhAvasAdhanapradyotAsambhavAdacetaneSu dharmAstikAyAdiSu 'jJAnayogyataiva' zra tajJAnajJAta vyApArarUpaM jJAnaM prati viSayabhAvapariNatireva "iha" acetaneSu 'pradyotanaM"prakAzaH, anyApekSayA tattvasvarUpaprakAzakamAptavacanamapekSyati, yathA kila pradIpaprabhAdikaM prakAzakamapekSya cakSuSmato draSTurghaTAderdazyasya darzanaviSayabhAvapari Natireva prakAzamtathehApi yojya miti, natu zrutAvaraNakSayopazamalakSaNa iti / "eteneti" etena lokottamAdipadapaJcakena "apuSkalazabda iti" sampUrNalokarUDhasvArthAnabhidhAyakaH, "tattvenetyAdi", tattvena-vAstavIM stavanavRttimAzritya "IdRzasya" vibhAgena pravRttasya lokazabdasya sampUrNasvArthAnabhidhAne'pi "apuSkalatvAyogAt" nyUnatvAghaTanAt, lokarUDhasvArthApekSayA tu yujyetApyapuSkalatvamiti tattvagrahaNam / / TI0...'pradyotyaM tu' = pradyotanAmakriyAyA viSayaH, punaH sapta prakArA bhedA yasya tat -saptaprakAraM, jIvAjIvAzravabandhasaMvaranirjarAmokSalakSaNaM jIvabaditattvaM (1-caitanyalakSaNaM jIvavastu. 2-caitanyarahita, ajIvatattvaM, 3-jIvo yena sukhaM bhuGakte tatkarma puNyatattvaM, 4-jIvo yena duHkhaM saMvedayati tatkarma pApatattvaM, 5-jIvAjIvAvapekSya jAtA zubhAzubhapravRttiH sA, AzravatattvaM, jIveSa karmAgamana, atra puNyapApayoH samAvezo bhavati.6 jIvapradezaH saha karmaNAM mitha: saMzleSo bandhatattvaM, tadAzravajanyaM bhavati, 7-saMvaratattvaM tu bandhapratipakSarUpaM pravRtti-nirodharUpaM, jIva pratyAgacchatAM karmaNAM viSkambhanaM, 8-nirjarAtattvaM-pUrvabandhasya dezakSayo nirjarAtattvaM, 6-bandhajAtIyasakalakarmakSayo mokssH||) etatpradyotyaM sUtre, akSararUpeNA'gRhItamapi, sAmarthya gamyaM (pradyotarUpazabdazaktidvArA gamyaM-jJeyaM) yataH, 'tathA' 'zAbdanyAyAt' zabdazAstraprasiddhaniyamavizeSarUpa-zAbdanyAyo'sti, tathAhi = pradyotanAmaka-kriyAyAH kartuH siddhau = pradyotakarasya siddhau satyAM 'sakarmakA dhAtavo niyamataH prakArabhUtaM karma, gRha Nanti' ana 'pra+dyat' nAmaka dhAtuH prerake Ni-pratyayArthaH, teSu sakarmakadhAtuSu karmaNA sahitAH sakarmakAH,) sakarmako'sti, avazyaM karma nayati, tatkarma kriyAviSayatvena phalAzrayarUpaM bhavati, tathA ca pradyotyarUpakarmaNo'bhAve pradyotakaratvasyAbhAvo'taH sAmarthyata:-zabdArthoMbhayagatazaktidvArA pradyotyasya gamyamAnatvaM jJeyam, arthAd yathA'rhantaH pradyotayanti-prakAzayanti, iti vAkye sati, kAn viSayAn pradyotayanti ? ityAkArakAkAGakSAzamanAya 'pradyotya' rUpakamapadasyA dhyAhAra: kartavya iti yuktaH, (zabdAdhyAhAraH = AkADikSatazabdAnusandhAnam (nIla. 4 pR. 31) yathA 'pidhehi' ityukte dvAramiti dvitIyAntapadAdhyAhAraH, adhyAhi yate jJAnAyAnusandhIyate, azrutapadasyoparito'nusandhAnam) nanu jIvAditattvaM pradyotadharma-svabhAvakamapi kasmAt kAraNAnabhavati yena samparNasyaiva lokasya bhagavatAM pradyotakaratvasiddhiH syAditi ceducyate, anyathA - pradyotyatvAbhAvavatsa cetana bhinneSu dharmAstikAyAdiSu pradyotanarUpapradyotasyAbhAvo yataH pradyotanaM pradyota iti bhAvasAdhanasyA'sambhavo'sti = arthAd, Apta-sarvajJavacana (tripadIrUpavacana) sAdhyaH zrutAvaraNakSayopazamo bhAvaH, sAdhanaM tu prakAzavyApArarUpaH pradyotaH, tasya bhAva-sAdhanarUpa pradyotana - 135 Page #188 -------------------------------------------------------------------------- ________________ lalitaviptarA-saTIkA pradyotasyA'trAsambhavo'sti, nanu kathamivAso-pradyoto'cetaneSu syAditi ceducyate ataH cetanabhinneSu dharmAstikAyAdiSu acenaneSu pUrvoktabhAvasAdhanarUpasya pradyotasyA'sambhave sati, ato 'jJAnayogyataveha pradyotanamanyApekSayeti' = ato, acetanamAnadharmAstikAyAdipadArtheSu pUrvakathita-paribhASitabhAvasAdhanarUpa-pradyotasyA'sambhavo'sti, ato bhAvasAdhanato'nya-bhinnApekSayA = acetanAdisvarUpasya prakAzakaM. Apta-sarvajJasya vacanamapekSya, iha-acetaneSu jJAnayogyataMva' zrutajJAnena jJAtApArarUpa jJAnaM prati viSayabhAvena-viSayatayA pariNatiH pariNamanameva. jJAturjJAnarUpavyApAra sati taM prati sammukhInatayA viSayANAM viSayatvena pariNatiH svabhAvena viSayapariNAma eSa IdRzaH kathyate / tathAhi = yathA pradIpaprabhAdikaM prakAzakamapekSya cakSuSmato draSTu draSTavyApArarUpadarzanaM prati ghaTAdirUpadRzyaviSayaniSThA, darzanakriyAviSaya-bhAvena viSayatvena pariNamanarUpapariNatireva prakAzastathA'cetanAdisvarUpaprakAzakavItarAgavacanamapekSya zrutajJAnajJAta nirUpavyApAra prati viSayabhAve pariNatirevAcetanAdigataH prakAzo jJeyaH, parantu zrutAvaraNakSayopazamarUpaH prakAzo na hi jaya iti. tata:-pUrvakathita-pratipAdanena pratIyata eva, yat staveSu-stati stotrastavanAdiSa 'samudAyeSvapi anekadhA pravRttAH zabdA avayaveSvapi pravartante' iti nyAyata evameva vAcaka-zabdasya pravRttiriti sthite kecidatra vadanti 'staveSu-maGagalakArakeSu vighna-vidhvaMsakeSa, apuSkala zabda: pratyavAyaH' sampUrNalokarU DhasvArthAnabhidhAyakaH zabdaH pratyavAyo vighnarUpo bhavatIti mata lokottamAdipadapaJcakena nirAkRtaM kRtaM yatastattvataH-vAstavIM stavanavRttimapekSya vibhAgaza:-vibhAjanataH -pravRttasya-lokAvayayeSu, api pravRtti-viSayasya lokazabdasya sampUrNasvArthasyA'kathanepi apaSkalatA nyUnatA na ghaTate paranta lokarUDhasamparNalokasvArthasyApekSayA ta nyanatva yajyeta tathApi vasta--tattvasatya-vAstavasyApekSayA nyanatva sarvathA na ghaTate, vastuzabdato vastutattva mahat, zabda jJAnato tattvajJAna mahaditi / evaM ca lokottamatvena lokottamAH santyata eva lokanAthatvena loka nAthA bhavantyata eva te, lokahitatvasiddhidvArA lokahitA bhavantyata ete lokapradIpatvena loka pradIpA bhavantyata eva te lokapradyotakaratvena lokapradyotakarA bhavanti, tathA ca pUrvaM pUrva kAraNaM para para kAryamiti nyAyana pUrva-pUrva-padaniSThA kAraNatA, kramazaH paraparaniSThA kAryatA saGakalanIyA, arthAta samastabhavyaloka prati uttamatvena (lokottamAH), ata: viziSTa-bIjAdhAnAdisaMvibhakta bhavyalokaM prati nAthatvena (lokanAthA:). ata: sakalaprANiloka athavA paJcAstikAyAtmaka loka prati hitakAritvena (lAka hitAH) ataH samyagdarzananayanasapanna-saMjJi-loka prati pradIpanvena (lokapradIgAH), ataH, utkRSTacatudda zapUrvadhara gaNadharaloka prati pradyotakaratvena (lokapradyotakagaH). bhinnabhinnarUpeSu bhinna bhinnakSetreSa, arhanto bhagavantaH parArthakaraNatatparA bhavanti, arthAdaha to bhagavanta: sAmAnyena--sarvalokavyApakatvena bhinnabhinnArthakasarvalokopakArakatvena paJca lAkAttagAdoni vizeSaNapadAni, eteSu paJcasu padeSu parAthaMkaraNarUpopayogasattvena, paJcasa padeSa prathamastotavya sampada eva sAmAnyena (vyApakatvena) upayogavattvena, tatpadapaJcakavatI 'sAmAnyenopayogasampat kathyate iti caturthIsampadaH samAptitaH, caturdazapadAni sahaiva sama ptAnIti, 136 Page #189 -------------------------------------------------------------------------- ________________ lalitavistarA-saTIkA sAmprataM bhavanirvedadvAreNArthato bhagavadbahumAnAdeva viziSTa karmakSayopazamabhAvAd, abhayAdidharmasiddhistadvayatirekeNa naiHzreyasadhAsambhavAd bhagavanta eva tathA tathA sattvakalyANahetava iti pratipAdayannAha-abhayadayANamityAdisUtrapaJcakaM, iha bhayaM saptadhA-ihaparalokA''dAnAkasmAdAjIvamaraNAzlAghAbhedena, etatpratipakSato'bhayamiti viziSTamAtmanaH svAsthya, niHzreyasadharmabhUmikAnibandhanabhUtA dhRtirityarthaH, na hyasminnasati yathoditadharmasiddhiH, sannihitabhayopadravaiH prakAmaM cetaso'bhibhavAt, cetaHsvAsthyasAdhyazcAdhikRto dharmaH, tatsvabhAvatvAta, viruddhazca bhayapariNAmena, tasya tathA'svAsthyakAritvAta, ato'sya guNaprakarSarUpatvAt, acintyazaktiyuktatvAt, tathAbhAvenAvasthitaH sarvathA parArthakaraNAt, bhagavadbhya eva siddhiriti / taditthaMbhUtamabhayaM dadatItyabhayadAH 15 // paM0-'bhavanirvedetyAdi" bhavanirveda:-saMsArodva go yathA-"kAyaH saMnihitApAyaH, sampadaH padamApadAm / samAgamAH sApagamAH, sarva mutpAdi bhaGaguram // 1 // " evaMcintAlakSaNa: sa eva dvArama-upAyastena bhagavantastathA tathA sattvakalyANahetavaH ityuttareNa sambandhaH, kathamityAha-"arthata:" tattvavRttyA "bhagavabdahamAnAdeva" arhatpakSapAtAdeva, bhavanirvedasyaiva bhagabdahumAnatvAt. tataH kimityAha-"viziSTakarmakSayopazamabhAvAd'' viziSTasyamithyAtvamohAdeH karmaNaH kSayopazama:--uktarUpastadbhAvAta, tato'pi kimityAha--"abhayAdidharmasiddheH" abhayacakSarmArgazaraNAdidharmabhAvAt, vyatirekamAha--tadvayatirekeNa" abhayAdidharmasiddhayabhAvena "naiHzreyasagharmAsambhavAta" niHzreyasaphalAnAM samyagdarzanAdidharmANAmaghaTanAt "bhagavanta eva" ahallakSaNAH "tathA tathA" abhayadAnAdiprakAreNa "sattvakalyANahetavaH" samyaktvAdikuzalaparamparAkAraNamiti __ "ihetyAdi' ihaparalokAdAnAkasmAdAjIvamaraNAzlAghAbhedena--ihaparalokAdibhirupAdhibhirbhedovizeSastena, tatra manuSyAdikasya sajAtIyAderanyasmAnmanuSyAdereva sakAzAdyadbhayaM tadihalokabhayaM, ihAdhikRtabhItimato bhAvaloka ihalokaH, tato bhayamiti vyutpattiH, tathA vijAtIyAttiryagdevAdeH sakAzAnmanuSyAdInAM yadbhayaM tatparalokabhayaM, AdIyata ityAdAnaM, tadarthaM caurAdibhyo yadbhayaM tadAdAnabhayaM, akasmAdeva-bAhyanimittAnapekSaM grahAdiSveva sthitasya rAtyAdau bhayamakasmAdbhayaM, AjIvo-vartanopAyastasmin anyenoparudhyamAne bhayamAjIvabhayaM, maraNabhayaM pratItaM, azlAghAbhayam--akIrtibhayaM, evaM hi kriyamANe mahadayazo bhavatIti tadbhayAnna pravarttate iti, "etatpratipakSataH" etasya--uktabhayasya pratipakSataH--parihAreNAbhayaM-bhayAbhAvarUpaM "iti" ityevaMlakSaNaM, paryAyato'pyAha-- - "viziSTaM" vakSyamANaguNanibandhanatvena pratiniyatam "Atmano" jIvasya "svAsthya" svarUpAvasthAnaM, tAtparyato'pyAha--"niHzreyasadharmabhUmikA nibandhanabhUtA dhRtirityartha iti' niHzreyasAya-mokSAya dharmo niHzreyasadharma:--samyagdarzanAdistasya bhUmikA-bIjabhUto mArgabahumAnAdiguNastasya nibandhanabhUtA-kAraNabhUtA 137 Page #190 -------------------------------------------------------------------------- ________________ lalitavistarA-saTIkA dhRtiH - AtmanaH svarUpAvadhAraNam " ityarthaH " artha :-- paramArthaH, etadeva bhAvayati "na hIti" "na" seva "hiH" yasmAd "asmin" svAsthye "asati" avidyamAne "yathoditadharmmasiddhiH" niHzrevasadhamrmaniSpati kRtaM ityAha-- "sannihitabhayopadraveH" sannihitaH -- cetasi varttamAnaM rbhayAnvevoktarUpANyupadravA bhayopadravAH -- vyasanAni, 'taiH prakAmam-- atyarthaH cetasoM manaso'bhibhavAt pIDanAt; prakAmagrahaNaM ca bhayopadravANAmantaraMgatvenAtyantikAbhibhavahetutvakhyApanArthamiti / yadi nAmaivaM tataH kimityAha- "cetaHsvAsthyasAdhyazcAdhikRto dharmaH" cittasamAdhAnahetuzcAdhikRto dharmaH - samyagdarzanAdiH kuta ityAha-"tatsvabhAvatvAt", svabhAvo hyasau dharmasya yaccetaH svAsthyasAdhyo'sAviti / nanu bhayapariNAme'pyasya sambhavAt kathamabhaya-hetukatvamityAha "viruddhazca" nirAkRtazca bhayapariNAmaina, kuta ityAha-- "tasya" bhayaparigrAmasya " tathA " dharmmasAdhakena ceta. svAsthyena viruddhasya -jasvAsthyastha vidhAyakatvAd "ato" niHzreyasacabhUmikAnibandhanabhUtadhRtirUpatvAd "asya" abhayasya bhagavaddbhya eva siddhirityuttareNa sambandhaH, guNaprakarSarUpatvA"dityAdi" ana catvAraH paramparAphalabhUtA hetavI guNaprakarSa rUpatvA cintyazaktiyuktatva tathA bhAvAvasthitisarvathA parArthakaraNalavANAH, tathA hi--bhagavatA guNakarSa pUrva karmacintyazaktiyuktasvaM guNatrakarSAbhAve'cintyazaktiyuktatvAbhAvAda, acintyazaktiyuktatve ca tathAbhAvena - abhayabhAvenAvasthitiH, acintyazaktiyuktatvamantareNa tathAbhAvenAvasthAtumazakyatvAt, tathAbhAvenAvasthitau ca sarvathA - sarvaprakArairbI - jAdhAnAdibhiH " parArthaM karaNaM" parahitavidhAnaM' svayaM tathArUpaguNazUnyena pareSu guNAdhAnasyAzakyasthAt "bhagavadbhya eve" TI0 - sAmpratamadhunA bhavanirvedadvAreNa = saMsArAdRdvegaH khedaH yathA sApAyaH kAyaH, sampad, viparUpAntaraM, saMyogA vibhopAntAH sarvaM madutpavane tad vipadyate ityAkAraka-buddhi-vizeSaH, sa eva dvAramupAyastena, arthataH tattvavRtyA bhagavadbahumAnAd-atyakSa pAlAdevAryAd vahumAnarUpa eva bhavanirvedo'sti bhavanirvedAbhinnaM bhagavadbahumAnaM bhagavatpakSapAtAbhAvaprayukto bhavanirvedAbhAvo'sti, arthApekSayA bhagavadbhaktiH- bhavanirveda iti dvayamekArthaka kathamiti ced bhagavAn bhavanirvedamayo'sti. tadArAdhanasya bhavanirveda eva phalaM (jaya vItarAga ! jagadguro ! bhavatu mama taba prabhAvato bhagavan ! bhavanirveda ityAdi vacanaM sAkSirUpaM jJa eyaM) bhavanirveda rUpabhagavadbahumAna prayukto mithyAtvamohAdi - niraas - kSayopazamo bhavati tathA viziSTa karmakSayopazamaprayuktA - abhayacakSurmArgazaraNa dibhAvadharmasiddhirbhavati, yattAbhayAdidharmaM siddhistatra, AtmasvAsthyarUpa - mokSaphalakasamyag - darzanAdidharmANAM sattA, yatrAbhayAdidharma siddherabhAvastatra naiHzreyasadharmANAma sambhava iti, anvayavyatirekAbhyAM pUrvoktakAryakAraNa bhAvasiddhirjJeyA, ata eva arhatsvarUpA bhagavanta eba, tena tena prakAreNa abhayadAnAMdi - prakArAvacchedena sattvarUpa samyaktvAdi kuzalaparamparAyAH kAraNamiti arthA'rhanto bhagavanta eva bhavanirvedAdidvArA yogyAtmasu abhavAdi dharmajananadvArA samyaktvAdimaMgalamAlAyA vidhAyakA iti pratipAdanakaraNAya kathayanti 138 Page #191 -------------------------------------------------------------------------- ________________ lalitavistArA-saTIkA "abhayavANamityAdisUna paJcakaM' iha bhayaM saptadhA-ihaparalokAdAnAkasmAdAjIvamaraNa'zlAghAbhedene, etatpotipakSato'bhayamiti. arthAt abhayadebhyaH, cakSurdebhyo, mArgadebhyaH, zaraNadebhyaH, bodhidebhyaH, arhadbhyo bhagavadbhyo namaH; etAni paJcasUtrANi santi. tatastatpamaM sUvaM vyAkhyAyate, abhavesaptabhayAnAmabhAvo'bhayam, saptadhAbhayamiha--: (1) ihalokabhayaM = samAnajAtIyAde manuSyAdikasyAnyasmAnmanuSyAdeH sakAzAd bhayaM-cittavihavalatA-cintAdika, .. (2) paralokabhayaM = vijAtIyAt tiryagdevAdeH sakAzAt manuSyAdInAM bhayaM, . (3) AdAnabhayaM = dhanAdikamAdAnaM, tadarthe caurAdibhyo yadbhayaM tadA''vAnabhayaM, (4) akasmAdbhayaM = bAhyanimittasyApekSAM binA gRhAdiSyeka svitasya rAjyAdau jalAgnimyo bhayaM, (5) AjovabhayaM = nirvAhasyopAye'nyenoparudhyamAne bhayaM, nihisAdhanabhaMgajanya bhayaM : (6) maraNabhaya = prANaviyogarUpamaraNato bhayaM, (7) azlAghAbhayaM = epamubhayalokaviruddha kArya kriyamANe mahatI, apakotirbhaviSyatIti tadbhayAna pravartate tadazlAghAbhayaM / etaduktasaptabhaya-parihArato'bhayaM bhayAbhAvarUpaM jJeyam / atha zabdAntaraparyAyApekSayA abhayaM nirUpayati. viziSTa vakSyamaNi-samyagdarzanAdi-mokSamArgarUpaguNamUlakAraNatvena niyataM vyApaka, "tAdAtmyasambandhavicchedenAtmasvarUpavisthAnarUpaM svAsthyamabhayaM, antato gatvA mokSaphalakasamyagdarzanAdibIjabhUtA (mArgabahumAnapravezapravartanAdiSu premarUpI yo guNastasya) nibandhanabhUtA dhRtiH (AtmasambandhikasvarUpArvadhAraNam) ityarthaH-- eSo'rthaH paramArthaH, arthAt sakalabhaya-caJcalatArUpapariNAmebhyaH pRthak pRthak nirdhAraNam, svarUpeNAbhabhamayo'hamiti nirNayaH, sADakhyaparibhASAyAM dhRtiH kathyate bhagavatA. gopendraparivrAjakenAbhayaM dhRtirucyata / . .. . . .. ... . . ... . . avAbhayatvadharmasamyagdarzanAdi-dharmayoranvayavyatirekAbhyAm, kAryakAraNabhAvaH / etad viziSTAtmIyasvAsthye'sati niHzreyasadharmasiddhi na vidyate yataH etat-sannidhAnena cetasi vartamAna-bhayarUpoMpadravaduHkhaiH, Atyantikatvena manasaH pIDitatvaM vartate, cittavattisaptabhayarUpasantApA: mAnasaM bhRzaM santApayanti, cittasya bhayagrastadazAyAM, abhayAbhAvaprayuktaH samyagudarzanAdimokSamArgAbhAvaH / samyagdarzanAdirUpAdhikRtadharmaH (kArya) citasamAdhimA sAdhya:-cetaH svAsthyarUpaMsAdhanajanyaH, yataH samyagdarzanAdirUpadharma-kAryasyaiSa svabhAvaH yaccataHsvAsthyena sAdhyo bhaveti nAnyati / 139 Page #192 -------------------------------------------------------------------------- ________________ lalitavistarA-maTIkA nanu cittacAJcalyarUpabhavapariNAme satyapi sampAdarzanAdilamayena samyagdarzanAdirUpamInadharma prati cittasvAsthyarUpAbhayadharmasya : kAraNatA? yataH kAraNAbhAvaprayuktakAryotpattirUpavyatireka vyabhicAradoSaH kathaM vAryaH ? iti beducyate bhayapariNAmena samyagdarzanAdirUpo mokSadharmaH pratibadaH (viruddhaH-khaNDitaH) yAvadbhayapariNAmarUpapratibandhakasviSThati tAvat sthiratArUpAbhavAgAvena mokSadharmaH pratibadhyate, bhayapariNAmarUpapratibandhakAbhAvaprayuktacittasthiratArUpAbhayadharmadvArA mokSadharmaH sAdhyo bhavati. ato vyatirekavyabhicArAbhAvo yathA, abhayasattve mokSadharmasattA, abhayAbhAva mokSadharmasyAsatteti anvayavyatireko nizcetavyo / mokSadharmasa dhakena cita-svAsthyena viruddhasya, asvAsthyasya vidhAyako bhayapariNAmo bhavatItyarthaH / dhatirUpAbhayanAmakamaulikaguNasya bhagavadbhyaH (bhagavadgugabahumAnAhitakarmakSayopazamajanyatvAt) eva siddhi bhaMvatiH etadviSaye paramparaphalabhUtAH, pUrvapUrvahetavazcatvAro dazyante tapAhi (1) ete'haMntaH prakRSTamuNavantaH santi arthAt bhagavatsu guNAnAM prakarSo vidyate'taH. (2) bhagavaniSThaguNaprakarSajanyamacintyazaktiyuktatvaM (prakRtya prakArIbhUtadharmo bhAvapratyavAyaM iti nyAyena tadvattvaM-taviziSTatvaM tadbhuktavaM nadeva yathA gandhaviziSTatvaM mandhayuktatvaM ca mandha eva, tathA'trApi acintyazaktiyuktatva-acintyazaktireveti bodhyam // ) acintyazaktireva, guNaprakarSakAraNAbhAve'cintyazaktirUpakAryAbhAvaH,. (3) bhagavatsa, acintyazaktimattva etra bhagavatAmevAbhayamAvena (AtmaniSThaviziSTasvasthatAna svarUpAvasthAnarUpeNa) sthitireva, yatI vinA'cintyazakti, abhayabhAvenA'vasthAnamazakyam abhayabhAvAvacchintAvasthitirUpakArya prati, acintyazaktiH kAraNam / ...... (4) yadA bhagavanto'cintyazaktiprayuktAbhayabhAvena vartante. tadA sarvathA bIjAdhAnaM (bhavyabhUmikAyAM sambasvabIjavapanAdibhiH parahitavidhAnaM) yataH, svayaM tathArUpaguNazUnyasya pareSu guNAdhAnasyAzakyatvaM yathA svayamatIrNaH-nirguNaH parAstArayitu-guNavataH kattu , anIza eva, bhagavabhya evAbhayasya siddhiH (dhRtirUpAbhayasya siddhi bhagavadbhya eSa, tatkAraNAni nirucyante) (1) svAsthyarUpatvenAbhayaM prakRSTaguNarUpaM (2) mokSahetusvenAbhayaM acintyazaktiyuta (3) dharmahetutvenAbhayavatvAvacchinnaM, abhayaM (v) bhagavasvabhAvavaraNa sarvakA parAdhakaraNarUpaM, abhayaM / evaM viziSTamabhayaM dadatItyabhayadA arhanto bhagavanto bhavanti, evaM zakrastavasya paJcadazarUpAbhayadapadastha vyAkhyA samAptA. tathA 'cAlukyANaM' iha calaH cakSurindriya, tacca vidhA, -- dravyato bhAvatazca, dravyendriyaM-bAhyanitisAdhakatamakaraNarUpaM . .. 140 Page #193 -------------------------------------------------------------------------- ________________ lalitavistarA-saTIkA "nirvasyupakara dravyenniya" (tasvArtha a0 2 0 17) mitivacanAt, bhAvendriyaM tu ayopazama upayogazca, "lamadhyapayogI bhAvendriya" (tatvArya a0 2 sU018) miti vacanAt, tavatra cakSuH-viziSTamevAtmadharmarUpaM tasthAvabodhanibandhanaSazAsvabhAvaM gRhyate, bhavAvihInasyAcakSuSmata iva rUpamiva tasvadarzamAyogAt, na ceyaM mArgAnusAriNI sukhamavApyate, satyAM cAsyAM bhavatyetanniyogataH, .. kalyANacakSuSIva sadrUpavarzanaM, na hyA pratibandho niyamena ite kAlAditi nipuNasamayavidaH, ayaM cApratibandha eka, sadanavanopayogitvAta, tamantarena tasisiH , viziSTasyopAdAnahetoreva tabApariNatisvabhAvatvAt, tadeSAvandhyabIjabhUtA dhammakalpamasyeti paribhAvanIyaM / vaha pAridriyaM bhoktavadbhagavadamya iti cakSuiMdatIti cAhaH 16 // paM0-cakSuH "bAghanirvRttisAdhakatamakaraNarUpamiti" bAhyA-bahirvattinyupalakSaNatvAccAsyA abhyantarA ca nivRttiH-vakSyamAnarUpA sAdhakatamaM karaNaM ca-upakaraNendriyaM tataste rUpaM yasya tattathA "nivRttyupakaraNetyAdi" sUtradvayAbhiprAyo'yaM-ihendanAdindro-jIvaH, sarvaviSayopalabdhibhogalakSaNaparamaizvayaMyogAt, tasya liGgamindriyaM zrotrAdi, taccaturvidhaM-nAmAdibhedAt, tava nAmasthApane susAne, nitya pakaraNe dravyendriga, lamdhupayogI bhAvendriyaM, tana ni tirAkAraH, sA ca bAhyA abhyantarAca, taba sAjhA banekaprakArA, bAntarA punaH krameNa zrotAdInAM kadambapuSpa 1 dhAgyAmarA 2 timukta puSpacanikA 3 pa 4 nAnAkArasaMsthAnA 5, upakaraNendriya-viSayagrahaNe samartha, chevacchedane bahamasyeva zArA, asvipa pahane nirvRtisabhAvepi viSayaM na gRhAtIti, labdhIndriyaMyastadAvaraNakSayopazamaH, upayogendriyaM yaH svaviSaye mAnaNyApAra iti, "tadityAdi" yata indriyatvena sAmAnyata itthaM cakSuH, tat-tasmAd "mana" sUkhe ca viziSTameva, na sAmAnyam, "bhAramadharmarUpam" upayogavizeSatavA jIkasvabhAvabhUtaM, vizeSyamevAha tattvAvabodhanibandhanaM-jIvAdipadArthapratItikAraNaM yA zraddhA-ruciH-dharmaprazaMsAdirUpA, sA svamAyo lakSaNaM yasya tattathA "gRhyate" aGgIkriyate / nanu zAnAvaraNAdikSayopazama eva cakSuSTayA vaktuyuktaH, tasyaika darzanahetutvAt, na tu mithyAtvamohakSayopazamasAdhyA tattvarucirUpA pratyAzajhyAha-"pradAvihInasya". tattvarucirahitasya "acakSuSmata iba" andhasyeva "rUpamiva" nIlAdivarNa iva yattattvaM-jIvAdilakSaNaM tasya darzanam-avalokanaM tasyAyogAd-anupapatteH, bhavatvevaM, tathA'pyasAvandhyahetusAdhyA syAnna bhagavatprasAdasAdhyetyAha-'naca" naiva "iyaM" tasvarucirUpA zrA, mArga-samyagdarzanAdikaM muktipathamanukUlatayA sarati-gacchatItyevaMzIlA mArgAnusAriNI, "sukham" apariklezaM yayA kathaJcidavApyate ityarthaH, bhavatu bhagavatprasAdasAdhyeyaM, paraM svasAdhyaM prati na niyato hetubhAvo'syAH bhyAdityAha-"satyAM ca" vidyamAnAyAM ca "asyAm" uktarUpazradAyAM "bhavati" jAyate "etat". tasvavarzana "niyogataH" avazyaMbhAvena, nidarzanamAha - "kalyAmatrabhuvIba" nirupahatAyAmiva dRSTau "saba padarzana" sataH-sadbhUtasya rUpasya darzanam-avalokana, 141 Page #194 -------------------------------------------------------------------------- ________________ lalitavistarA-saTIkA natu kAcakAmalAdyupahata iva cakSuSi anyatheti, etadeva bhAvayati-"nahi" naiva "ana" mArgAnusArizraddhAsAdhyadarzane "pratibandho" viSkambho "niyamena" avazyaMbhAvena kutazciditi gamyate, kiM sarvathA ? netyAha-'Rte" vinA, kAlAt, kAla eva hyana pratibandhaka iti bhAva: "iti" evaM nipuNasamayavido" nizcayanayavyavahAriNo bruvate, nanu kAle'pi pratibandhake kathamucyate-'na patra pratibandho niyamenetyAha-"ayaM ca" kAlapratibandhaH apratibandha eva, kuta ityAha-"tatheti" darzanarUpatayA tasyA:-baDhAyA bhavana-pariNamanaM tadbhavanaM tavopayogitvAt-vyApAravattvAt kAlasya, vyatirekamAha-"taM" kAlam "antareNa" vinA "tatsidyasiddheH' tasya-darzanasya mvabhAvalAbhAniSpatteH, kuta ityAha-"viziSTa sya" vicitrasahakArikAraNAhitasvabhAvAtizayasya, 'upAdAnahetoreva" pariNAmikAraNasyaiva - "tacApariNatisvabhAvatvAt" tathApariNati:-kAryAbhimukhapariNAmaH saiva svabhAvo yasya kAlasya tattathA, tadbhAvastattvaM tasmAdvyaparyAyatvAkAlasya "uktavaditi" prAkasUtrAbhihitAnapadharmavat / TIkA-atha-bhagavatsu abhayadatvaM sAdhitam, jagati satyamevA'sti yadabhayadA stIthaMkarA eva santi nAnye, yathaterhanto bhavyebhyo'bhayadAstathaiva satyadarzanarUpanayanadA api santyetadviSayagabhitasya zakrastavAntargataSoDazapadasya-cakSurdeti padasya viziSTaM vivaraNaM = atra cakSurdeti padaghaTaka, cakSuH = cakSurindriyaM sAmAnyataH, tacca dravyato bhAvatazca dvidhA, .. . (1) bAhyAbhyantarasAMdhakatamakaraNarUpopakaraNendriyaM dravyendriyaM yata: "nivRtti upakaraNe dravyendriya" (ta0 a0 2 sU0-27) bhAvendriyaM tu kSayopazama upayogazca "labdhyupayogI bhAvendriyaM" ( a0 2 sU018) ava nivRttipadenAkAro gRhyante. upakaraNaM-indriyAbhyantarAkRtisthaviSayagrAhakakti laMbdhiH jJAnAdyAvaraNa-kSayopazamavizeSaH, upayoga:-labdhyanusAreNa viSaya-vyApi-Atmano jJA. nAdi-vyApAravizeSaH, evaM cendriyatvena prasiddha sAmAnya cakSurna gRhyate parantu atra sUtraghaTitaM cakSuviziSTameva na sAmAnyaM, ana vaiziSTayaM ca, upayogavizeSajIvasvabhAva-viziSTajIvAditattvanirNayakAraNabhUtazraddhA (rucidharmaprazaMsAdirUpa) rUpasvabhAvaviziSTAtmadharmavattvaM / na ca darzanahetubhUta jJAnAvaraNAdikSayopazama eva cakSuSTavaM kathaM na kathitaM ? mithyAtvamohakSayopazamasAdhyatattvarucirUpazraddhA cakSuSTavena kathaM kathitaM ? vAcyam, andhasya rUpamiva tattvarucivihInastha tattvadarzanAnupapannatvamiti. iyaM prakRtazraddhA bhagavatprasAdasAdhyatvena prasiddhA, samyagdarzanAdirUpa-mokSamArgAnukUlatvena mArgAnusAriNI, sukhatvena-klezarahitatvenA'vApyate, niruktazraddhAyAM- satyAmeva niyamatastattvadarzanaM bhavati, yathA kalyANacakSuSi satyeva sadbhUtarUpasya darzanam, kAcakamalAdyupahate cakSuSi sadbhUtarUpadarzanaM na bhavati : mArgAnusArizraddhAsAdhyadarzanaM prati kAla vinA sarvathA pratibandhakAbhAvaH, kAla evAna pratibandhakaM iti nizcayanayavyavahAriNo avate. na ca kAle pratibandhake niyamenAtra pratibandho neti vAcyam kAlapratibandho'pyapratibandharUpa uttejaka eva, (yathA dAhaM kArya prati maNivizeSasya pratibandhakatA lokasiddhA, parantu maNivizeSAntarasattAyAM dAhotpatti bhavati, maNivizeSAnta rAbhAvaviziSTamaNivizeSasya pratibandhakatA'vazya-vaktavyatA'sti, ato maNivizeSAMtarasya, uttejakatA upapannA'sti, tathA darzana 142 Page #195 -------------------------------------------------------------------------- ________________ lalitavistarA-saTIkA rUpakArya prati kAlavizeSasya pratibandhakatA siddhA'sti, parantu kAla vizeSAMtarasyA'thavA tattvarucinAmakazraddhAkAraNasya sattAyAM darzanarUpakAryamutpadyate, kAlavizeSAMtarasyA'thavA zraddhAyA abhAva viziSTakAlavizeSasya pratibandhakatAyA avazyavaktavyatvena kAlavizeSAMtarasyA'thavA zra dAyA uttejakatA-kAryajanakatA, arthAt pratibandhazakti nirudhya kAryajanakatArUpotejakatA mantavyava, yuktiyuktamiti.) darzanarUpeNa viziSTazraddhAyAH pariNamane vyApAravattvena kAlaH kAraNam, yataH kAlaM vinA darzane svabhAvalAbhasya siddhinaM bhavati, vicitrasahakArikAraNakRtasvabhAvAtizayarUpaviziSTasya pariNAmikAraNasyaiva tathApariNAmasvabhAvo'sti, tena prakAreNa pUrvoktena viziSTena pariNamanarUpasvabhAvo'sti, tathA ca kAlakAraNasahakRtatattvarucirUpazraddhA, tattvadarzanapariNatikArya prati kAraNam, tata: pUrvoktavivecanata eSA-tattvarucirUpamArgAnusArizraddhA, samyaga-darzanAdi-mokSadharmarUpakalpavRkSaM prati. avandhyabIja (niyata-avyavahita phalajanaka) bhUtA'stIti paribhAvanIyameveti / iyaM-viziSTazraddhA-mArgAnasAritattvarucirUpaM lokottaraM cakSurindriyaM pUrvoktA'haMdbhyo bhagavadbhya iti. tathA ca yathA'bhayanAmako'dbhutadharmo niruktavizeSaNaviziSTAhadbhagavadbhyaH prApyate tathA viziSTazraddhAspaM nayana bhagavadbhya eveti. evaM ca mArgAnusAritattvarucizraddhAbhAvacakSurvebhyo'haM dbhyo bhagavadbhyonamaH / iti zakastavasya cakSurdeti' rUpaM SoDazapadasya vibaraNaM samAptam / / tathA 'bhagadayANaM' iha mArgaH-cetaso'vakra gamanaM, . . bhujaGgamanalikAyAmatulyo viziSTaguNasthAnAvAptipraguNaH svarasavAhI bhayopazamavizeSa:, hetusvarUpaphalazuddhA sukhetyarthaH, nAsminnAntare'sati yathoditaguNasthAnAvAptirgiviSamatayA ceta:- skhalanena prativandhopapatteH, sAnubandhakSayopazamato yathoditaguNasthAnAvAptiH, anyathA tadayogAt kliSTaduHkhasya tatra tatvato bAdhakatvAt, sAnubandhaM kliSTametaditi tantragarbhaH, tadbAdhitasyAsya tathAgamanAbhAvAt, bhUyastadanubhavopapattaH, na cAso tathA'tisaDiklaSTastatprAptAviti pravacanaparamaguhyaM na khalu bhinnagranthe yastabandha iti tantrayuktyupapatteH, evamanyanivRttigamanenAsya bhedaH, siddha caitatpravRttyAdizabdavAcyatayA yogAcAryANAM, pravRttiparAkramajayAnandaRtambharabhedaH / karmayoga ityAdivicitravacanazravaNAditi, na cedaM yathoktimArgAbhAve, sa coktavaddhagavadbhya iti mAggaM dadati mArgadAH 17 // 143 Page #196 -------------------------------------------------------------------------- ________________ lalitavistarA-saTIkA - paM0-"maggadayANa", "mArgaH ihetyAdi" "iha" sUke "mAgnaH" panthAH, sa kiMlakSaNa ityAha-"cetaso" manaso'vakragamanam-akuTilA pravRttiH, kIdRza ityAha-bhujaMgamasva-sarpasya gaganalikA-zUSiravaMzAdilakSaNA yayA'sAvantaH praviSTo gantuM zaknoti, tasyA bAyAmo-dadhya tena tulyaH kSayopazamavizeSa iti yogaH, kiMbhUta ityAha-"viziSTayaNasthAnAvarAptipraguNaH" iti, vakSyamANaviziSTayugalAmahetuH, "svarasavAhI" nivAbhilAvapravataH "kSayopazamo". duHkhahetudarzanamohAdikSayavizeSaH, tathAhi-yathA bhujaMgamasya nalikAntaHpravRttasya mamane'vaka eva manikAyAmaH samIhitasthAnAvAptihetuH, bakke tatra gantumazakyatvAd, "evaMmasAvapi" mithyAtvamohanIyAdikSayopagamazcetasa iti / tAtparyamAha .. "hetusvarUpaphalamukhA" hetunA-pUrvoditazraddhAlamaNena svameNa-svagatenaiva phalena-vividiSAdinA zuddhAnirdoSA sukhA-upazamasukharUpA suvAsiketyarthaH, eSa mArgasvarUpanizcayo, vyatirekato bhAvayannAha-"na" naiva "asmin" bhayopazamarUpamArge "Antare" antaraMgahetI bahiraMgagurvAdisahakArisadbhAve'pi "voditaguNasthAnApAptiH" samyagdarzanAdiguNalAbhaH, kuta ityAha-"mArgaviSamatayA" ayopazamavisaMsthulatayA "tamanena" manamevyAghAtena "pratibandhopapateH" yathoditamasthAnAvApteviSkasmasaMbhavAt, kRto ? yataH "sAnubandhakSayopazamAt" uttarotarAnubandhaprabhUtakSayopazamAt "guNasthAnAvAptiH" pUrvoktA jAyata iti, vyatirekamAha-"anyathA" sAnubandhakSayopazamAbhAve "tadayogAt" yathoditaguNasthAnAvApterabhAvAt, kuta ityAha kliSTaM duHkhamatIti pu-karma tataH kliSTakarmaNa: "tatra" niranubandhakSayopazame "tattvata:" antaraMgavRtyA "bAdhakasvAt" prakRtaguNasthAnasyeti, kliSTasvalpameva vyAcaSTe-"sAnu" paramparAnuksApA, kliSTaMklezakAri, etat-karma, na punastatkAlameva paramaklezakAryapi skandakAcAryAiyakammavanmahAvIrakarmavadvA "iti tantragarbhaH" eSa pravacanaparamArthaH, kuta etadityAha-"tadbAdhitasya" kliSTakammAbhibhUtasya "asya" cetasaH "tathAgamanAbhAvAt" avakratayA viziSTamuNasthAnagavanAbhAvAt, kuta ityAha-"pUnastadanubhavopapatteH" tasya-kliSTaduHkhasyAnabhava evopapattistasyAH, avazyamanubhavanIye hi taba kayamavarka cittamamanaM syAditi bhAvaH / nana samyagdarzanAbAptAvapi kasyacinmithyAtvagamanAt kathamatra kliSTaduHkhAbhAva ityAha-"naca" naiva "aso" prakRtajIvaH "tathA" prAgiva "atisakliSTaH' atIva sAnubandhaklezacAn "tatprAptau" / mAgnaprAptI "iti" etat "pravacanaparamaguhyaM" zAsanahRdayam, anna hetu: "na khala" va "vinAnveH" samyaktvavato "bhUyaH" punaH "tabanyo" bandhibandhaH "iti" evaM "tantrayuktyupapatteH" punastabandhena na pavalIyate kadAcidityAdizAstrIyayuktiyogAt, tataH ki siddhamityAha-"evaM" sAnubandhatayA "anivRttigamanena" anivRttikaraNaprAptyA "asya" mArgarUpakSayopazamasya "bhedo" vizeSaH, zeSakSayopazamebhyaH paratantreNApIdaM sAdhayamAha--"siddhaM ca" pratItaM" ca "etat" sAnubandhakSayopazamavato andhibhedAdilakSaNaM vastu "pravRttyAdizabdavAcyatayA"nAmAntareSetyarSaH, "yogAcAryANAM" pataJcaliprabhRtInA, kamityAha--"pravRttiparAkramajayAnandaRtambharabhedaH karmayoga" pravRttiH--caramayathApravRttikaraNazuddhilakSaNA, prakRto mArga ityarthaH, parAkrameNa--vIryavizeSavRddhayA apUrvakaraNenetyartho, jayo--vibandhakAbhibhavo vighnajayo'nivRttikaraNamityarthaH, Ananda:-- samyagdarzanalAbharUpaH'taMmogranthibhedAdAnandaH' iti vakSyamANavacanAt, RtambharaH samyagdarzanapUrvako devatApUjanAdiyApAraH, Rtasya-satyasya bharaNAt, tatazca te pravRttyAdayo bhedA yasya sa tathA.... 144 Page #197 -------------------------------------------------------------------------- ________________ lalitavistarA-saTIkA karmayogaH-kriyAlakSaNaH, karmagrahaNaM icchAlakSaNasya praNidhAnayogasya vyavacchedArtha, sAmAnyena hyanyatra yoga: paMcadhA, yaduktam-'praNidhipravRttivighnajayasiddhiviniyogabhedataH praayH| dharmazerAkhyAtaH zubhAzayaH paMcadhA'tra vidhau // 1 // (iti SoDazake 3 AryA 6) zubhAzayazca yogaH, "ityAdIti" AdizabdAdicchAyogAdivacanagrahaH, TokA-atha zakrastavasya 'mArgadetirUpasya saptadazapadasya vyAkhyAnam-yathArhanto bhagavanto, abhayadAH, cakSurdAH tathA mArgadA bhavanti, ato mArgadebhyo'rhadbhyo bhagavadbhyo namaH / mArgadetipadaghaTakamArgapadArthasya vivaraNam / mArga ityukte 'yamoM viviyate-mArga:-manasaH saralatvena gamanam yathA bhujaGagamasya gamananalikA (zuSiravaMzalakSaNA yayA'sAvantaH praviSTo gantu zaknoti) asti tasyA AyAma:-dIrghatA, tattulyaH kSayopazamavizeSo mArgaH, viziSTaguNasthAnalAbhahetuH, svarasavAhI, kSayopazamavizeSaH (duHkhahetudarzanamohAdikSayavizeSaH) tathAhi yathA bhujaGa gamasya nalikAntaH pravRttasya gamane'vakra eva nalikAyAmaH samIhitasthAnaprAptihetuH vakre tatra gantumazakyatvAt, evaM mithyAtvamohanIyAdikSayopazamazcetaso'sau / tAtparyamidaM = (1) hetuzuddhamArgaH-pUrvakathitamArganusAritattvarucizraddhArUpahetunA, cetaso viziSTakSayopazamaH, (2) svarUpazuddhamArgaH = svagata-vimala-vimalatara-vimalatamasvarUpeNa zuddhamArgaH, (3) vividiSA''diphalena zuddhamArgaH phalarUpazuddhamArgo'ta eva hetusvarUpaphalataH zuddha eSa prakRtamArgaH, upazamarUpatvena sAMkhyadarzane 'sukhA' 'sukhAsikA' rUpatvena sambodhyate, mithyAtvamohanIyAdikSayopazamarUpakAraNasattve samyagdarzanAdiguNasthAnaprAptirUpaM kAryaM bhavatItyanvayaH, mithyAtvamohanoyAdikSayopazamarUpamArgAbhAve samyagdarzanAdiguNasthAna-prApterabhAva iti vyatirekaH / tathA cAsmin kSayopazamamArgarUpe'ntaraGagahetau, asati, bahiraGagagurvAdisahakArisadbhAve'pi samyagdarzanAdiguNalAbho na, yataH mArgasya viSamatayA kSayopazamavisaMsthulatayA (niranubandhatayA vyAkulatayA nimnatonnatayA) manovyAghAtena pUrvoktaguNasthAnaprApteH pratibandhasambhavo'sti, sAnubandhakSayopazama-uttarottarAnubandhaprabhUtakSayopazamAda guNasthAna prApti rjAyate, sAnubaMdhakSayopazamAbhAve pUrvoktaguNasthAnaprApterabhAvaH / / tathA ca prakRtaguNasthAnaM prati, anubandhazUnyakSayopazameM satyapi, antaraGagavRttyA 145 Page #198 -------------------------------------------------------------------------- ________________ lalitavistarA-saTIkA kliSTaM karma pratibandhakaM, kliSTaM tAvat paramparAnubandhavat klezakAri karma bhavati, tatkAlameva paramaklezakAryapi, skandakAcAryaziSyakarmavanmahAvIrakarmavad vA na punargaNanIyaM ityeSa tantragarbhaH / evaM ca kliSTakarmAbhibhUtasya cetasaH, vakratvena viziSTaguNasthAnaM prati gamanAbhAvaH, kathamiti cet, ucyate punaH kliSTakarmodayasyaivopapattirastyato'vazyamanubhavayogye kliSTakarmaNi sati kathamavakaM cittagamanaM syAditi ? ... na ca samyagdarzanA'vAptAvapi kasyacinmithyAtvagamanAt kathamatra kliSTakarmA'bhAva: ? iti vAcyam asau prakRtajIvaH pUrvavanamArgasya prAptau satyAM; atIvasAnubandhaklezavAn na bhavati, ityetat pravacanaparamahRdayam / ... .. yato bhinnagranthe:-samyaktvavataH punaH, granthibandho nizcayena na bhavati, evaM punaH punargranthibaMdhena granthi naM vilIyate kadAcidityAdizAstrIyayuktiyogaH, evaM, anivRttikaraNaprAptyA mArgarUpakSayopazamasya vizeSaH, zeSakSayopazamebhyaH, tathA ca sAnubandhakSayopazamavato granthibhedAdirUpavastu, pataMjaliprabhRti-yogAcAryANAM nAmAntareNArthAt pravRtyAdizabdavAcyatayA paratantre'pi pratItameva (1) pravRttiH-caramayathApravRttikaraNazuddhirUpA, prakRto mArgaH pratIta ityarthaH, (2) parAkrameNa-vIryavizeSavRddhayA apUrvakaraNena pratItaH, ityarthaH, (3) jayaH-pratibandhakatiraskAro vighnajayo'nivRttikaraNamityarthaH pratItaH, (4) AnandaH-samyagdarzanalAbharUpaH, 'tamogranthibhedAdAnandaH' iti pratItaH, .(5) Rtambhara:-samyagdarzanapUrvako devatApUjanAdirvyApAraH, Rtasya satyasya bharaNAditi pratItaH / va atra karmayogaH-kriyArUpo yogo jJeyaH, karmagrahaNaM na, icchArUpapraNidhAnayogo vyavacchedyo'sti, anyatra zubhAzayarUpo yogaH, praNidhipravRttivighnajayasiddhiviniyogabhedAt paMcadhA kathito varttate, AdinA icchAyogAdivacanagrahaH, ata eva vicitravacanazravaNamityullekhaH / ___ yathoditamArgasyAbhAve-mithyAtvamohanIyAdikSayopazamarUpa-mArgasya sukhetyaparanAmakasyAbhAve, samyagdarzanAdiguNAnAM lAbho na jAyate, mithyAtvamohanIyAdikSayopazamavizeSamArgasya sadbhAva eva samyagdarzanAdiguNalAbho bhavati, kiMcAbhaya-cakSurvada bhagavada bhya eva pUrvoktaviziSTamArgo labhyate nAnyato'taH 'mArgadebhyo bhagavada bhyo'rhada bhyo namaH / 146 Page #199 -------------------------------------------------------------------------- ________________ yogAcAryAH ( 1 ) pravRttiH ( 2 ) parAkrameNa prAptaH lalitavistarA - saTIkA jainAH caramayathApravRttikaraNa zuddhirUpaH prakRtamArgaH vIryavizeSasya vRddhayA, apUrvakaraNena prAptaH anivRttikaraNam 7.18 samyagdarzanasya lAbhaH samyagdarzanapUrvako devatApUjanAdi ( 3 ) jaya : ( pratibandhakAya dattaH parAbhava: ) vighnavijaya : (4) AnandaH ( tamogranthibhedAdAnandaH ) (5) RtambharaH (Rtasya satyamya bharaNAda) iti - 'mArga' de' ti nAmakasya zakrastavasya saptadazapadasya vyAkhyA samAptA. tathA "saraNadayANaM" iha zaraNaM bhayArttatrANaM tacca saMsArakAntAragatAnAM atiprabalarAgAdipIDitAnAM duHkhaparamparAsaGa klezavikSobhataH samAsvA (zvA) sanasthAnakalpaM, tattvacintArUpamadhyavasAnaM vividiSetyarthaH, satyAM cAsyAM tattvagocarAH vyApAra: 1. zuzrUSAzravaNagrahaNadhAraNAvijJAnohA pohatattvAbhinivezA: prajJAguNAH, pratiguNamanantapApaparamANvapagamenaite iti samayavRddhAH / tadanyebhyastattvajJAnAyogAt, tadAbhAsatayaiteSAM bhinnajAtIyatvAt, bAhyAkRtisAmyespi phalabhedopapatteH sambhavanti tu vastvantaropAyatayA, tadvividiSAmantareNa na punaH svArthasAdhakatvena bhAvasArA, anyeSAM prabodhaviprakarSeNa prabalamohanidropetatvAd, ukta caitadanyairapyadhyAtmacintakaiH, yadAhAvadhUtAcAryaH"nApratyayAnugrahamantareNa tattvazuzrUSAdayaH udakapayo'mRtakalpajJAnAjanakatvAt, lokasiddhAstu suptanRpAkhyAnakagocarA ivAnyArthA eveti" viSayatRDapahAryeva hi jJAnaM viziSTakarmakSayopazamajaM, nAnyad, 'abhakSyAsparzanIya nyAyenAjJAnatvAt, na cedaM yathoditazaraNAbhAve, taJca pUrvavadbhagavadbhya iti zaraNaM dadatIti zaraNadAH 18 / / 147 Page #200 -------------------------------------------------------------------------- ________________ lalitavistarA-saTIkA paM.-"duHkhaparamparAsaGa klezavikSobhataH" iti, duHkhaparamparAyAH-narakAdibhavarUpAyAH saGklezasya ca-krodhAdilakSaNasya vikSobhataH-svarUpahrAsalakSaNacalanAditi / "zuzrUSetyAdi" zuzrUSA-zrotumicchA, zravaNaM-zrotropayogo, grahaNaM-zAstrArthamAtropAdAnaM, dhAraNamaavismaraNa, mohasandehaviparyayavyudAsenaM jJAnaM vijJAna, vijJAtamarthamavalambyAnyeSu vyAptyA tathAvidhavitarkaNamUhaH uktiyuktibhyAM viruddhAdarthAtpratyapAyasambhAvanayA vyAvattanamapohaH, athavA sAmAnyajJAnamUho vizeSajJAnamapohaH, vijJAnAhApohAnugamavizuddhamitthameveti nizcayastattvAbhinivezaH, pazcAtpadASTakasya dvandvaH samAsaH, "prajJAguNAH" buddharupakAriNa ityarthaH, kiMviziSTA ityAha-"pratiguNam' ekaikaM zuzrUSAdikaM guNamapekSyottarottare "anantapApaparamANvapagamena" anantAnAm-atibahUnAM pApaparamANUnAMjJAnAvaraNAdikliSTakammazilakSaNAnAmapagamena-pralayenate-tattvagocarAH zuzrUSAdayaH, "iti" etat "samayavRddhAH" bahuzrutA bruvate, kuta etadityAha-- "tadanyebhyaH" uktavilakSaNahetuprabhavebhyaH "tattvajJAnAyogAd" bhavanarguNyAdiparamArthAparijJAnAd , etadapi kuta ityAha-"tadAbhAsatayA" tattvagocarazuzrUSAdisahazatayA "eteSAM"pratiguNamanantapApaparamANvapagamamantareNa jAtAnAM "bhinnajAtIyatvAd" anyajAtisvabhAvatvAt, nanvAkArasamatAyAmapi kuta etadityAha-"bAhyAkRtisAmye'pi" tattvagocarANAmitareSAM ca zuzrUSAdInAM "phalabhedopapatteH" phalasyabhavAnurAgasya tadvirAgasya ca yo bhedaH-AtyantikaM vailakSaNyaM sa evopapattiH-yuktistasyAH, kathaM nAma ekasvabhAveSu dvayeSvapi zuzrUSAdiSu bahirAkArasamatAyAmitthaM phalabhedo yujyata iti bhAvaH, tahiM na sambhaviSyantyeva tattvagocaratAmantareNa zuzrUSAdaya ityAzaGkayAha-"sambhavanti, tu" na na sambhavanti tuH-pUrvebhya eSAM vizeSaNArthaH, tadeva darzayati-"vastvantaropAyatayA" vastvantaraM-tattvavividiSApekSayA pUjAbhilASAdi, tadupAyaH-kAraNaM eSAM te tathA tadbhAvastattA tayA, ata evAha "tadvividiSAmantareNa" tattvajijJAsAM vinA, vyavacchedyamAha-"na punaH" na tu "svArthasAdhakatvena" "bhAvasArAH" paramArtharUpAH, nanu katha na svArthasAdhakA eta ityAha-"anyeSAM" vastvantaropAyatayA pravanAnAM prabAviprakarSaNa' tattvaparijJAnadUrabhAvena hetunA "prabalamohanidrApetatvAta' baliSThamithyAtvamohasvApAvaSTabdhatvAt, paramatenApyetatsamarthayannAha-"ukta ca" nirUpitaM ca "etata" tadanyabhyastattvajJAnAbhAvalakSaNaM vastu "anyarapi" asmadapekSayA bhinnajAtIyairapi, kiM punarasmAbhiH ?, karityAha-"adhyAtmacintakaiH" AtmatattvagaveSakaiH, kuta ityAha-"yad" yasmAtkAraNAt "Aha" uktavAn "avadhUtAcAryo" yogimArgapraNAyakaH, uktameva darzayati-"na" naMva "apratyayAnugrahaM" sadAzivakRtopakAram "antareNa" vinA "tattvazuzrUSAdayaH" uktarUpAH, kuta ityAha "udakapayo'mRtakalpajJAnAjanakatvAt ", udakaM -jalaM payaH-kSIraM amRtaM-sudhA tatkalpAni viSayatRSNApahAritvena zrutacintAbhAvanArUpANi jJAnAni tadajanakatvAt , tattvagocarA eva hi zuzrUSAdayA mRdumadhyAdhimAtrAvasthA evaMrUpajJAnajanakA iti, sa eva itarAnavajAnannAha-"lokasiddhAstu" sAmAnyena lokapratiSThitAH "tuH" punaH zuzruSAdayaH "suptanapAkhyAnakagocarA iva" yathA suptasya-NayyAgatasya nRpasya-rAjJo nidrAlAbhArthamAkhyAnaviSayAH zuzrUSAdayo'nyArthA eva bhavanti, nattvAkhyAnapari 148 Page #201 -------------------------------------------------------------------------- ________________ lalitavistarA-saTIkA jJAnArthAH "iti" avadhUtAcAryoktisamAptyarthaH, sarvatAtparyamAha-"viSayatRDapahAryeva hi jJAnaM" viSayAbhilASanivarttakameva hiH-yasmAtkAraNAt jJAnaM-tattvabodhaH, kodazamityAha-"viziSTakarmakSayopazama" viziSTAt-mithyAtvamohaviSayAta kSayopazamAjjAtama, anabhimatapratiSedhamAha-"na" nevAnyad-viSayatRSNAnapahAri, jJAnamiti gamyate, kuta ityAha "abhakSyAsparzanIyanyAyena" prAgvyAkhyAtena "ajJAnatvAt" tattvacintAyAM jJAnAbhAvarUpatvAt , yadi nAmavaM tataH kimityAha-"na ca" naiva "idaM" jJAnaM "yathoditazaraNAbhAve" prAguditavividiSAvirahalakSaNe, evamapi kimityAha-"tacca" zaraNaM "pUrvavada" abhayAdidharmavad , "bhagavadbhya" iti / TokA-atha 'zaraNade'ti nAmakasya zakrastavIyASTAdazapadasya viziSTaM vivaraNama yathA'rhanto bhagavantaH 'abhayadAH, cakSurdAH, mArgadAH santi tathA zaraNadAH santi, ata eva 'zaraNadebhyo'rhadbhyo bhagavadbhyo namaH, iha zaraNadetisUtraghaTaka-zaraNapadasya vivecanam = zaraNaM-bhayArttatrANaM bhayena pIDitAnAM trANaM-rakSaNamityarthaH, tada-zaraNaM hi saMsArarUpabhayAnakavanagatAnAM, atiprabalarAgAdirUpabhAvazatrubhirhatAhatAnAM, narakAdibhavarUpaduHkhaparamparAyAH krodhAdikaSAyalakSaNasaGaklezasya, apunarbhavarUpeNa vikSobhata:-svarupahrAsalakSaNacalanAt samyaktayA AzvAsana (paramadhairya) sya sthAnasahaza, arthAt tattvacintArUpamadhyavasAnaM (nirNayaH) vividiSetyarthaH, kiMca vividiSAyAM satyAM tattvaviSayakAH zuzrU SAzravaNagrahaNadhAraNA-vijJAnohApohatattvAbhinivezAH prajJAguNA bhavanti / (1) zuzrUSA = jJAnAvaraNAdikliSTakarmA zarUpANAmanantAnAM pApaparamANUnAM kSayajanya-tattvaviSayakazravaNecchA-tattvaviSayaM zrotumicchA, tattvarUpAzuzrUSAvA. (2) zravaNam = zuzra SAmapekSya pUrvato viziSTajJAnAvaraNAdikliSTakarmA zarUpAnantapApaparamANukSayajanyatattvaviSayaka zravaNa-zrotrendriyena sopayoga-upayogapUrvaM dhyAnaM dattvA zravaNam / (3) grahaNam = zravaNasApekSaM pUrvato viziSTajJAnAvaraNAdikliSTakarmA zarUpAnantapApaparamANukSayajanyaM tattvaviSayaka zAstrArthamAtragrahaNam / (4) dhAraNam = grahaNamapekSya pUrvato viziSTajJAnAvara NAdikliSTakarmA zarUpAntapApaparamANuviSayakakSayajanyasya zrutasya gRhItasya ca tattvasyAvismaraNama / (5) vijJAnam = dhAraNamapekSya pUrvato viziSTajJAnAvaraNAdiklipTakarmA zarUpAnanta 149 Page #202 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 14: lalitavistarA - saTIkA pApaparamANukSayajanyaM, ajJAna - saMzaya viparyAsarUpamithyAjJAna tritayasya dhvaMsapUrvakaM tattvaviSa* yakajJAnaM vijJAnam / (6) UhaH - vijJAtamapekSyapUrvato viziSTajJAnAvaraNAdikliSTakarmA zarUpAnantapApaparamANukSayajanyaM tathAprakAreSu, anyeSu padArtheSu vyAptyA = arthAt samAna padArthaM dRSTvA vA zrutvA yathA dUrAd dhUmaM dRSTvA tarko bhavati, dhUmo'styato vahninA bhAvyamiti, evamanyatattvabhUtapadArthaviSayakavyAptipUrvakaM vijJAtatatvaviSayakavitarkaH, sa tattvaviSayaka UhaH tarkAparaparyAyaH / (7) tattvagocarApoha : - UhamapekSya pUrvato viziSTajJAnAvaraNAdikliSTakarmA zarUpAnantapApaparamANukSayajanyaM, Agamayukti (nyAya) bhyAM viruddhAdarthAt pratyapAyasambhAvanAyA (ubhaya lokaviruddha jo vahiMsAdiduSkRtyAdinA ihaloke, paraloke nArakAdidurgati Adi pratyapAyasambhAvanayA) balavadaniSTAnubandhitvaM vijJAya durguNaduSkRtAdito dUrIbhavanarUpaM rakSaNaM apohaH, tattvaviSayakavizeSajJAnaM apohaH / (8) tattvA'bhinivezaH = apohAdikamapekSya pUrvato vizeSajJAnAvaraNAdikliSTakarmA zarUpAnantapApaparamANukSayajanyaH, vijJAnohApohatrayasyAnugamanena vizuddha:, arthAt vijJAnohApohAtmakanikaSatrayeNa, nirmalaH, itthameveti nizcaya : 'tattvAbhinivezaH tathA ca tattvaviSayakacintAlakSaNavividiSArUpazaraNasya sattAyAmeva buddha raSTaguNA: ( upakAriNaH ) tattvagocarAH-tattvarUpaviSayaviSayakA bhavanti, nAnyathA tattvagocara - zuzrUSAdirUpaprajJAguNASTakaM prati tattvacintA''tmakavividiSA rupaM zaraNaM kAraNam, viziSTazaraNasattAyAM tattvagocaraprajJAguNASTakasya sattA viziSTazaraNarUpakAraNAbhAve tattvagocaraprajJAguNASTakasyAbhAvaH ityanvayavyatirekAbhyAM tattvagocaraprajJAguNASTaka tattvacintAtmaka vividiSAzaraNayoH kAryakAraNabhAvavinizcayo jJeyaH / iti bahuzrutAH samayavRddhA vadanti / pratiguNamanantapApaparamANukSayarUpakAraNabhinnAnya tathA ca vividiSAviziSTaH kAraNebhyo janya -- zuzrUSAdibhistattvajJAnasyAsambhavo bhavati, ata eva vividiSAviziSTaH pratiguNamanantapApaparamANukSaya kAraNajanyatattvazuzrUSAdibhistattvajJAnaM (bhavanirguNatAdi paramArthajJAnaM ) bhavati, tasmAdeva vividiSAviziSTaH 150 Page #203 -------------------------------------------------------------------------- ________________ lalitavistarA-saTIkA pratiguNamanantapApaparamANukSayajanyastattvazuzra SAdiH, tatvagocaraH kathyate / vividiSAviziSTaH pratigaNamanantapApaparamANukSayarUpa-kAraNabhinnAnyakAraNajanya-zuzra SAdiH, tatvajJAnarUpaM phalaM na janayati, yataH vividiSAviziSTa: pratiguNa-manantapApaparamANukSayarUpakAraNaM vinA'nyakAraNajanyazuzra SAdiH, tatvajJAnasvabhAvabhinnAnyajAtIyatvena 'bAhyadarzanataH-zabdazarIrataH, tatvagocarazazra SAdisamAnazuzrU SAdiH, AbhAsatayA kathyate, nanu zabdarUpabAhyAkAratvena samAnatve'pi, eko bhedastatvagocarazuzra SAdiH, dvitIyo bheda AbhAsarUpazuzrU SAdiriti bhedadvaye kiM kAraNam ? - atrottaram = iha bhedadvaye phalabheda eva pradhAnaM kAraNam, (1) bhavAnurAgarUpaphalaM prati tatvagocarabhinnAnyazuzrUSAdiH kAraNam, ata eva tatvagocarabhinnAnyazuzrUSAdiH, AbhAsatvena varNyate, (2) bhavavirAgAdiphalaM prati tatvagocarazuzrUSAdiH kAraNamasti, atastatvagocaratvaviziSTazuzrUSArUpeNocyate, arthAdAbhAsabhUtazuzrUSAdirUpakAraNajanyaM phalaM 'bhavarAgo' 'sti tatvabhUtazuzra SAdirUpakAraNajanyaM phalaM 'bhavavairAgya' masti, ityevaM tatvAtatvazuzra - SAdikArya bhinna bhinnaM bhavatyataH ekaH zuzra SAdiH AbhAsamAtraH, dvitIyaH zuzra SAdiH, tatvagocaratvena prasiddhayatIti / nanu zuzra SAtvAdirUpaikasvabhAvavatostatvAtatvazuzrUSayorbAhyAkAraH, ekasamAno'sti, tata evaM phalabhedaH kathaM yuktaH ? bAhyAkArasamatAyAmapi tatvagocararupazuzra SAdirastu, mAstu, AbhAsarUpazuzra SAdiH, yatsatyaM taducyatAm-atrottaram = AbhAsarUpazuzrUSAdeH sambhavo'sti, kathamiti ceducyate tatvavividiSAM vinA vastvantaraM (pUjA'bhilASAdirUpAnyavastu) uddizya zuzra SAdirbhavati, sa AbhAsa-zuzra SAdivati, ata eva kathyate tatvaviSayakavividiSAM vinA bhavanirguNatAdi-paramArthajJAnarupa-svArthasya (athavA pratiguNamanantapApaparamANukSayarUpaphalasya) asAdhakatvena tatvAgocara zuzrU SAdiH, tatvarUpo nAsti, arthAdAbhAsarUpo'sti (yaH svArtha sAdhayati sa eva paramArtharUpo'sti) nanu AbhAsarUpazuzra SAdiH - -svArthasya (bhavanirguNatA''diparamArthajJAnasvaphalasyA'thavA viziSTapApaparamANukSayarUpasvaphalasya) katha na sAdhakaH ? . - atrottaram-atiprabala-mithyAtvamohanidrAkrAntatvenAbhAsarUpazuzrUSAditaH paramajAgRtirUpatatvajJAnaM dUrasudUraM bhavati, pUjAbhilASarUpavastvantaramuddizya pravRtto vividiSAvirahitaH . . 151 Page #204 -------------------------------------------------------------------------- ________________ lalitavistarA-saTIkA zuzra SAdiH, bhavanirguNatAdiparamArthajJAnarUpasvArthasya (athavA viziSTapApaparamANukSayarUpasvaphalasya) sAdhako nAstyevA-paramatenA'pyetatsamarthanam = asmadapekSayA bhinnajAtIyairapi kiM punarasmAbhiH ? adhyAtmacintakairetannirUpitam tathAhi = yogimArgapraNAyakaH (praNetA vA prakRSTanAyaka:) avadhUtAcAryaH kathayati "sadAzivakRtopakAraM vinA" uktarupA:-tattvazuzrUSAdayaH na bhavanti, yato jalakSIrasudhAsamAnAni viSayatRSNA'pahAritvena zrutacintAbhAvanArUpANi jJAnAni na janayantyeva, tattvagocarA eva hi zuzrUSAdayo jaghanyamadhyamotkRSTAvasthAvantaH, zrutAditrayajJAnajanakA iti. tattvAgocarAH zuzra SAdayastu sAmAnyena lokapratiSThitAH, yathA zayyAgatasya napasya nidrAlAbhArtha kathAdiviSayAH zubha SAdayo'nyArthA eva bhavanti, natvAkhyAnaparijJAnArthAH arthAda yathA rAjA zayyAgataH suptaH sana gAthakAnAM kathAgItAdi zRNoti, tathA'pi viSayAdiSu grastatvena kathAdau na dhyAnaM datte, ata etada -zuzrU SAdayaHsvaphalajanakA na bhavanti tathA vividiSAmantareNa zubha SAdayastattvajJAnarUpasvaphalajanakA na bhavanti ataH tattvagocarazuzrUSAdayo na kathyante, AbhAsarUpA eveti, zaraNapadArthasya sarvAGagINaM tAtparya tathA zaraNadapadasyopasaMharaNam - mithyAtvamoharUpaviziSTakarmakSayopazama-jAtaM jJAnaM, arthAd granthibhedasahakRtamithyAtvamohAdirUpaviziSTakarmakSayopazamajanyaM viSaya-viSayaka-tRSNA'pahArakameva jJAna-tattvabodhaH kathyate, nAnyat , tadatirikta, yajjJAnaM viziSTakarmakSayopazamajaM viSayatRSNA'pahAri na bhavati tajjJAnaM tattvajJAnaM na kathyate'pitu ajJAnaM-mithyAjJAna-viparItajJAnaM, saMzayajJAnaM, samyagajJAnakoTirahitaM, kathamiti cetakathyate, abhakSyAsparza nIyanyAyena vAGamAtrajJAnamajJAnaM bhavati (yathA gomAMsAdikaM bhakSaNanAmakakriyAviSayatve'pi bhAvinyuttarakAle pApadurgatyAdibalavadaniSTapariNAmaniSpAdakatvenAbhakSya kathyate, tathAntyajarajasvalAnAryAdeH sparza nakriyAviSayatve'pi, uttarakAlIna balavadanivAryAniSTapariNAmasarjakatvenA'sparza nIyaM, anIticauryAdeH kRtiviSayatve'pi aihikapAralaukikAniSTaphala sAdhakatvenA'karttavyatvamAdhunikanyAyazAsane'pi vidyate) prastute'pi jJAnamapi kAmabhogaviSayakatRSNAnAzakatvA bhAve, jJAnakriyAmAtrasattve'pi durgatyAdibalavadaniSTapariNAmA'nubandhitvenA'jJAnameveti / arthAt 152 Page #205 -------------------------------------------------------------------------- ________________ malitavistarA-saTIkA arthAt tatvacintAyAM su jJAnAbhAvarUpaM jJAnaM, evaM ca pUrvokta vividiSAyA abhAve viSayaviSatRSNAbhaMjakaM tattvajJAnaM na bhavati, viSayatRSNAnAzakatvena tattvajJAna-janakatvena tattvagocarazuzra SAdiprajJAguNASTakajanakatvena vividiSAparyAyakaM tacca zaraNaM, abhayacakSurgibada bhagavada bhya eva bhavatIti / 'zaraNaM dadatIti zaraNadAH' bhagavanto bhavantItyaSTAdazapadaM samAptamiti / tathA 'bohidayANaM,' iha bodhiH-jinapraNItadharmAprAptiH, iyaM punaryathApravRttApUrvAnivRttikaraNatrayavyApArAbhivyaGgayamabhinnapUrvagranthibhedataH pazcAnupUrvyA prazamasaMveganivedAnukampAstikyAbhivyaktilakSaNaM tattvArthazraddhAnaM samyagdarzanaM, vijJaptirityarthaH, paJcakamapyetadapunarbandhakasya yathoditasya, asya punarbandhake svarUpeNAbhAvAt / itaretaraphalametaditi niyamaH, anIhazasya tattvAyogAta, na hyacakSuSphalamabhayaM, cakSurvA'mArgaphalamityAdi, evaM cotkRSTasthiterA pranthiprAptimete bhavanto'pyasakRnna tadrUpatAmAsAdayanti, vivakSitaphalayogyatAvaikalayAt / yogyatA cAphalaprAptestathAkSayopazamavRddhiH, lokottarabhAvAmRtAsvAdarUpA vaimukhyakAriNI viSayaviSAbhilASasya, na ceyamapunarbandhakamantareNeti bhAvanIyaM, iSyate caitadaparairapi mumukSubhiH, yathokta bhagavadgopendreNa-"nivRttAdhikArAyAM prakRtI dhRtiH zraddhA sukhA vividiSA vijJaptiriti tatvadharmayonayaH, nAnivRttAdhikArAyAM, bhavantInAmapi tadrUpatA'yogAditi" vijJaptizca bodhiH, // 19 // evamabhayadAnacakSurdAnamArgavAnazaraNadAnabodhidAnebhya eva yathoditopayogasiddharupayogasampada eva hetusampaditi // 5 // ___ prazamAdilakSaNAmevAt, etatprAptizca yathoktaprapaMcato bhagavadbhaya eveti bodhi dadatIti bodhidAH / paM.-"bohidayANa" paMcakamapyabhayacakSurAdirUpam, AstA prastuto bodhiH, "etad anantaroktam "apunarbandhakasya" uktalakSaNasya, kuta ityAha-"yathoditasya" ukta nirvacanasya "asya" paMcakasya "punarbandhake" vilakSaNe "svarUpeNa" svasvabhAvena "abhAvAda' / asyava hetoH siddhayarthamAha___ "itaretaraphalaM" itarasya-pUrvapUrvasya itarada-usarottaraM phalaM-kAryam "etat" paMcakam "iti" eSa "niyamo' vyavasthA, 153 Page #206 -------------------------------------------------------------------------- ________________ lalitavistarA-saTIkA ... kuta etadityAha-"anIzasya" itaretarAphalasya paMcakasya "tattvAyogAt" tattvasya abhayAdibhAvasya-ayogAd-aghaTanAt / etadeva bhAvayati-"nahi" naiva "acakSuSphalaM" nAsti cakSuH phalamasya tattathA'bhayaM "cakSuH" pUrvoktarUpam "amArgaphalaM" mArgalakSaNaphalarahitamiti, AdizabdAnmAgargo'zaraNaphalaH, zaraNaM cAdhiphalamiti / yadi nAmavaM tataH kimityAha-"evaM ca" itaretaraphalatAyAM ca satyAm "utkRSTasthite." mithyAtvAdigatAyA "A" iti prArabhya "granthiprApti samayasiddhagranthisthAnaM yAvad "ete" abhayAdayo "bhavanto'pi" jAyamAnA api "asakRd" anekazo "na" naiva "tadrUpatAM" bhAvarUpAbhayAdirUpatAm "AsAdayanti' labhante, kuta ityAha-"vivakSitaphalayogyatAvaikalyAt" vivakSitaM phalamabhayasya cakSuH, cakSuSo mArga ityAdirUpaM tajjananasvabhAvAbhAvAt, yogyatAmevAha _ "yogyatA ca" prAgupanyastA abhayAdInAm "AphalaprApteH" cakSurAdiphalaprApti yAvat "tathA" phalAnukUlA "kSayopazamavRddhiH" svAvArakakarmakSayavizeSavRddhiH "lokottarabhAgamRtAsvAdarUpA" lokotarabhAvAH vihitaudAryadAkSiNyAdaya sta evAmRtaM-sudhA tadAsvAdarUpA, ata eva "vaimukhyakAriNI" vimukhatAhetuH, viSaya viSAbhilASasya" viSAkAraviSayavAMchArUpasyeti, tataH kimityAha-"naca" naiva "iyam" uktarUpA kSayopazamavRddhiH "apunarbandhaka" 'pApaM na tovabhAvAtkarotI'tyAdilakSaNam "antareNa" vinA'nyasya bhavabahumAnitvAt , tataH kimityAha-"iti" etad "bhAvanIyaM" yaduta paMcakamapyetadapunarbandhakasyeti heta svarUpaM phalaM cApekSya vicAraNIyaM, paramatasaMvAdenApyAha "iSyate caitad" abhayAdikam "aparairapi" jainavyatirikta mumukSubhiH, kathamityAha-"yathokta" yasmAdukta "bhagavadgopendreNa" bhagavatA parivrAjakena gopendranAmnA, uktameva darzayati-"nivRttAdhikArAyAM"vyAvattapUruSAbhibhavalakSaNasvavyApArAyAM "prakRtau" sattvarajastamolakSaNAyAM jJAnAvaraNAdikammaNItyathaH, dhRtiH zraddhA sukhA vividiSA vijJaptirityetA yathAkramamabhayAdyaparanAmAnastattvadharmayonayaH-pAramAthi kakuzalotpattisthAnAni bhavantIti, vyavacchedyamAha-"nAnivRttAdhikArAyAM" prakRtAviti gamyate, kuta ityAha-- "bhavantIna,mapi" dhRtyAdidharmayonInAM kuto'pi hetoH, prakRteranivRttAdhikAratvena "tadrUpatA'yogAt" tAttvika dhRtyAdisvabhAvAbhAvAd "itiH" paroktasamAptyarthaH, evamapi kimityAha"vijJaptizca" paMcamI dharmayoni: "bodhiH" jinoktadharmaprAptiH, kuta ityAha- . "prazamAdil kSaNAbhedAt" prazamasaMvegAdibhyo lakSaNebhyo'bhedAda-avyatirekA dvijJapteH / TIkA-atha zakrastavasya 'bodhida' rUpaikonaviMzatitamapadasya vyAkhyAnam / yathA'rhanto bhagavantaH 'abhayada-cakSarda-mArgada-zaraNadA' bhavanti tathA 'bodhidA' bhavantyeva, bodhidapadaghaTitabodhiM vivecayati tathAhi ko bodhirityukta kathayati. jinapraNItadharmaprAptireva bodhiH, sarvajJaprarUpitadharmalAbhaH, yathApravRttApUrvA'nivRttikaraNatrayarUpavyApAreNa (puruSArtha -vorya-adhyavasAyavizeSaNa) abhivya jakenAbhivyaGagya -gamya abhinnapUrvo (pUrvamabhinno) yo 154 Page #207 -------------------------------------------------------------------------- ________________ lalitavistarA-saTIkA granthistasya bhedataH pazcAnupUrvyA (prazamAdiguNAnAM lAbhakramaH-utpattikramaH, eSAmupanyAsaH prAdhAnyataH) prazamasaMvegAnukampA''stikya - abhivyakti-prAkaTyalakSaNaM tattvArthazraddhAnaM samyagdarzanaM, vijJaptirityarthaH / __ (lAbhakrama :- (1) prathamaM tAvadAstikyamutpadyate, (2) tataH, anukampA bhavati, (3) tato nirvedaH prApyate, (4) tataH saMvego labhyate, (5) tataH prazamo bhavati, ityevaM pazcAnupUrvyA prazamAdiguNAnAM lAbhakramaH ,) prAdhAnyataH prazamAdiguNAnAmupanyAsaH / (1) prazamaH = sAparAdhe puruSe'pi manasA sarvadA'zubhacintanAbhAvaH, krodhAdikaNDUyanasya viSayatRSNAyAzca zamanam, atattvAbhinivezazAntiH / (2) saMvega : = devamAnavasatkaM paudgalikasukhamAtraM duHkhatvena gaNanIyaM yatastat kSaNika parAdhInaM, asAraM dAruNaduHkhAnubandhi varttate, mokSasyaikamAtraM saukhyaM akSayyatvenecchanIyaM, anantaM svAdhInaM vartate / (3) nirvedaH = saMsAriparivAra prati nirvedaH (aruciH) karttavyaH, yataH svArthagatatvena sukhaduHkhayo madhye bhAgaM te na gRhaNanti, teSu sukhadAna-duHkhavidAraNa-zaktistyeiva, janmajarAmaraNagarbhAvAsAdyAnekavedanAprAcuryatvena saMsAraH, AtmapakSe na kamapi guNaM karoti tatastaM nirguNaM nizcitya saMsAracArakAnmuktyarthamutkaTotkaNThA dhAraNayIyaiva / (4) anukampA = dInaduHkhirogAkrAntAdiSu jIveSu tannivAraNAya paramecchA kArye ti dravyadayA, bhAvadayA tu dharmarahitajIvastu dharmasyAsAdhanAt durgatau gamiSyantIti cintayA dharmarahite dharmayojanasthirIkaraNAdi kAryam / (5) AstikyaM = yajjinairbhagavadbhiH kathitaM tadeva paramaM caramaM satyaM, nAnyathA kadAcidbhavatIti, asthimajjAvad zraddhAraGago'tyanta-dRDhatamo dhAryaH / abhayAdipaJcakasyAdhikAriNazcAnadhikAraNo varNanam etada AtmadharmavizeSarUpAbhayAdipaMcakamapi (AstAM prastuto bodhiH, paMcakamapItyapItyarthaH) pUrvoditasyApunarbandhakasya bhavati, arthAt, abhayAdipaMcakasya adhikArI 155 Page #208 -------------------------------------------------------------------------- ________________ lalitavimtarA-saTIkA apunarbandhaka eva nAnyaH punarbandhaka: (yastIvabhAvena pApaM na karoti, caramAvarttavartI bhavyo jIvaH, bhavAbhinaMdidoSarahitaH, ataH eva zuklapAkSikaH, ataH paraM kadAcidapi mithyAtvamohanIyakarmAderutkRSTa-sthiti vA rasaM na bhaMsyati tAzAtma-vizuddhimAna jIvaH apunarbandhaka ucyate, caramAvartAdadhikapudgalAvarttavartI jIvaH punarbandhakaH kathyate'punarbandhakato viparItaH) yataH punarbandhake svarUpa-sva svabhAvAcchedena, abhayAdipaMcakasyAbhAvaH, tAttvikabhAvarUpAbhayAdipaMcakasya tAhazasvabhAvo'sti, yadapunarbandhakAtmanyeva prAdurbhavati na punarbandhakAtmani, tAdRzazuddhayazuddha yoH sAmarthyameva nAnyatkAraNamiti. itaretaraphalametaditi niyamaH = pUrvapUrvasya kAraNatA, uttarottarasya kAryatAbalenedaM hAda siddhayati-(1) abhayarUpakAraNasattva eva cakSa rUpakArya sattA, abhayarUpakAraNAbhAve cakSa rUpakArya sattA'bhAvaH, cakSa kArya prati abhaya kAraNamiti, kAryakAraNabhAvaH / (2) cakSa rUpakAraNasattva eva mArgarUpakArya sattA, cakSa rUpakAraNAbhAve mArgarUpakAryA'bhAvaH, mArgarUpaphalaM prati cakSa SkAraNam, iti anvayavyatirekabhAvaprayuktaH kAryakAraNabhAvo jJeyaH / (3) mArgarUpakAraNasattva eva zaraNarUpakArya sattA, mArgarUpakAraNAbhAve zaraNarUpakAryAbhAvaH, zaraNarUpakArya prati mArgaH kAraNamiti kAryakAraNabhAvo jJeyaH / (4) zaraNarUpakAraNasattva eva bodhirUpakArya sattA, zaraNarUpakAraNAbhAve bodhirUpakAryAbhAvaH, bodhikArya prati zaraNaM kAraNamiti kAryakAraNabhAvo jJeyaH / yo'punarbadhako nAstyadinIhazastasya-itaretarAphalasya-parasparakAryakAraNabhAvarahite'bhayAdipaMcake tattvarUpAbhayAdibhAvasya ghaTanAbhAva (bhAva-satyarUpAbhayAdidharmANAM abhAva eva) evaM ca pUrvapUrvasyottarottaraphalarUpasvabhAvaH, tattvabhUtAbhayAdipaMcakasyA'sti, ata eva mithyAttvAdigatotkRSTasthite: 'A'-iti prArabhya zAstraprasiddha-granthisthAnaparyantaM bahuzo jAyamAnA ete'bhayAdayo'pi, bhAvarUpA'bhayAdirUpatAM naiva labhante, kathamiti cetkathyate vivakSitaphalasya yogyatAyA abhAvo vartate'rthAt sarvathA, atattvabhUta-dravyarUpA'bhayAdipaMcake vivakSitaphalarUpakArya jananazaktiyogyatAyA abhAvo'sti, vivakSitaM phalamabhayasya cakSa :, mArgasya zaraNaM, zaraNasya bodhiritirUpaM tajja nanasvabhAvA'bhAvo'sti. tattvarUpA'bhayAdipaMcakagatacakSa rAdivivakSitaphalajanakasvabhAvarUpayogyatA kA ? tatkathyate-cakSu rAdivivakSitaphalajananasvabhAvarUpayogyatA'rthAt (1) viSasaDazaza 156 Page #209 -------------------------------------------------------------------------- ________________ malitavistarA-saTIkA bdAdiviSayaviSayakecchAyAH parAGamukhatAkAriNI (2) lokottarabhAvarUpaudAryAdirUpAmRtasyAsvAdanarUpA (3) pUrvapUrvabhatAbhayAdikArya janyacakSa rAdiphalaprAptiparyantaM phalAnukalA (janaka) kSayopazamavRddhiH (cakSa rAdirUpa svaphalAvArakakarmakSayavizeSavRddhiH) eva vivakSitaphalayogyatA, yogyateyaM kSayopazamavRddhirUpA, apunarbandhakaM (pApaM na tIvrabhAvAt karotItyAdilakSaNaM) vinA (vimucya) na bhavati kathamiti cet apunarbandhakavyaktibhinnapunarbandhako bhavaM bahumanyate, ataevAbhayAdipaMcakaM hetuM svarUpaM phalaM cApekSya bhAvanIyamarthAt, abhayAdipaMcakamahadbhyo bhagavadbhya eva prApyate'bhayAdipaMcakaprAptiM pratyahanto bhagavanta eva hetubhUtA nAnye, abhayAdipaMcakarUpaM cetaso'vakragamanAdi svarUpaM, phalantu abhayAdikasya cakSa rAdikaM vicAraNIyamiti / lokottarabhAdharUpaudAryAdevarNanam = (1) audAryam = dAnAdipariNAme saGakocarUpakRpaNatAM santyajya, cittasya vizAlatA, mAtApitRkalAcArya jJAtivRddhadharmopadezakadInanirAdhArAdau tathA dAnAdiviSayarUpakartavye, ucitapravRttI Atyantikacittasya vizAlatA, hRdayasyodAratA / (2) dAkSiNya = pareSAM karttavyarUpakArya karaNe, utsAhasabharazubhAzayaH, gAmbhIryadhairya sAhAyyaviziSTaM, mAtsarya nAzaka uttamottama eSa pariNAmaH / (3) pApajugupsA = pApaniSedhakamukhahastAdyAkArAbhinayato'bhivyaGagyA, yathArthanirmalacetasA nirantaraM bhUtakAlInapApasya nindArUpA, bhaviSyatkAlInapApacintanAbhAvarUpA, athavA kAyapravRttyA pApaparIhArarUpA, vacasA pApavacanaparIhArarUpA, mAnasapApacintanAbhAvarUpA jJeyA / (4) nirmalabodha : = zuzruSAbhAvajanyazAntarasapradhAnazAstrAbhyAsAdeH, paricayena zrutamaya :- cintAmayo bhAvanAmayo yo bodhaH sa 'nirmalo bodhaH' / (5) janapriyatvaM = janatAyAH premapAtratA, tatsadbhAvato janeSa dharmaprazaMsA preraNAdito .. dharmavRddhirbhavati. ityAdilokottarabhAvo'rthAdalaukikAdbhutajAgRtivizeSaH kathyate / paramatasaMvAdenA'pi kathyate'bhayAdipaMcakaM jainavyatirikta mumukSa bhiriSyate caitad, kathamityAha-yathoktaM-bhagavatA parivrAjakena gopendranAmnA, tathAhi 151 Page #210 -------------------------------------------------------------------------- ________________ lalitavistarA-saTIkA ___ativyAmohakArikliSTakarmarase naSTe sati vyAvRtta-puruSAtmaviSayakaparAjayarUpasvavyApAravatyAM (sattvarajastamasAM trayANAM guNAnAM sAmyAvasthA, prakRtiH, sA jaDA, sattvaguNaH prakAzAdikasya sAdhanarUpaH, rajoguNaH-jagataH kAraNe yA duHkhAtmatA sA, tamoguNaH -yA mohAtmakatA sA,) sattvarajastamorUpAyAM prakRtau jJAnAvaraNAdikarmaprakRtau vA dhatiH-zraddhA, sukhA-vividiSA-vijJaptirityetA yathAkramamabhayAdyaparanAmAnastattvadharmayonayaH pAramArthika-kuzalotpattisthAnAni na bhavanti, tato dhRtyAdidharmayonInAM bhavantInAmapi kuto'pi hetoH prakRteranivRttAdhikAratvena tAttvikadhRtyAdisvabhAvAbhAvo vartate, iti evamapi vijJaptizca paMcamI dharmayoniH zabdAntarato jinoktadharmaprAptirUpo bodhi jJeyo, bodhe vijJaptyA kathamaikyamiti cet kathyate prazamasaMvegAdibhyo lakSaNebhyo'bhedaH sthAnadvaye vartate, zabdabhedo vartate parantvarthabhedo na, bodhyabhinnavijJaptiprAptizca pUrvoktaprapaMcato bhagavada bhya eveti bodhiM dadatIti bodhidAH / / sAMkhyaparibhASA jainaparibhASA sAMkhyadarzanAnugata bhagavAn parivrAjakagopendraH jainAH (1) anivRttAdhikAraprakRtikaH puruSaH, acaramapudgalaparAvartavattipunarbandhakAdyA jIvAH, (2) nivRttAdhikAraprakRtikaH puruSaH, caramapudgalaparAvarta vayaM punarbandhakAdyA AtmAnaH, (3) dhRtiH abhayam (4) zraddhA cakSuH (5) sukhA mArgaH (6) vividiSA zaraNam (7) vijJaptiH bodhiH (8) puruSaH cetano jIvaH (9) prakRtiH | jJAnAvaraNAdikaM karma ___ evamarhanto bhagavanto kevalApekSayA vyApakatvena sarvaloke upakAriNa upayogino bhavantyattaH 'lokottama lokanAtha-lokahita-lokapradIpa-lokapradyotakararUpa vizeSaNarUpapada 158 Page #211 -------------------------------------------------------------------------- ________________ lalitavistarA-saTIkA paMcakenAhatAM bhagavatAM stutiH kRtA'sti, teSAmarhatAmevaM 'abhayadAna-cakSurdAna-mArgadAnazaraNadAna-bodhidAnarUpaiH prakAraiH (hetubhiH) pUrvoktakathitaparamArthakaraNarUpopayogasya siddha - rupayogasampada eva 'lokottamapadato lokapradyotakaraparyantAnAM paMcAnAM padAnAM upayogasampada eva' hetusampad = upayogasampado hetavaH 'abhayadapadato bodhidaparyanteSu paMcasu padeSu' darzitA ataH, eSA padapaMcaka vatI paMcamI 'sAmAnyopayogasampado hetusampada' jJeyA, paramArthasampAdanarUpopayogaH, ye hetubhirvyakta siddhayati, teSAM hetUnAM nAma abhayadAnAdikamasti, arthAt prathamamabhayadAnAdikartAraH santi, tata eva bhinnabhinneSu adhikAreSu sthitAnAM sarveSAM bhavyajIvAdInAM sarvarItyA, upakAriNo bhavanti, arthAt abhayAdidAnadvAraiva lokottamatvAdirUpopayoga:-paramArthakaraNarUpa upayogo'sti, tathA cAbhayadAdyAH santyata eva 'lokottama-lokanAtha-lokahita-lokapradIpa-lokapradyotakarA arhantaH santi, lokottamatvAdirUpopayogarUpaparopakArakAriNo bhavanti, nAnyathA ata eva stotavyA eva kathyante, iti paMcamIsampatsamApti sUcayati. atha stotavyasampadaH savizeSopayogasampadaH prauDhatayA prarUpaNamsadde zanAyogyatAvidhAyyanugrahasampAdanAdinA tAttvikadharmadAtR -tvAdiprakAreNa paramazAstRtvasampatsamanvitA bhagavanta iti nyAyataH pratipAdayannAha 'dhammadayANamityAdisUtrapaMcakaM' iha dharmaH, cAritradharmaH parigRhyate, sa ca zrAvakasAdhudharmabhedena dvidhA zrAvakadharmo'NuvratAyupAsakapratimAgatakriyAsAdhyaH sAdhudharmAbhilASAzayarUpaH, AtmapariNAmaH, sAdhudharmaH punaH sAmAyikAdigatavizuddhakriyAbhivyaGgayasakalasattvahitAzayA'mRtalakSaNaH svapariNAma eva, kSAyopazamikAdibhAvasvarUpatvAddharmasya, nAyaM bhagavadanugrahamantareNa, vicitrahetuprabhavatve'pi mahAnubhAvatayA'syaiva prAdhAnyAt, bhavatyevaitadAsannasya bhagavati bahumAnaH, tato hi saddezanAyogyatA, tataH punarayaM niyogataH ityubhayatatsvabhAvatayA tadAdhipatyasiddheH, kAraNe kAryopacArAddharma dadatIti dharmadAH 20 // paM.-"saddezanetyAdi," idamatra hRdayam-saddezanAyA yogyatAvidhAyino'nugrahasya-svaviSayabahumAnalakSaNasya prAk sampAdanena, AvizabdAt tadanu saddezanAyA yattAttvikadharmasya dAtRtvam, AdizabdAt 159 Page #212 -------------------------------------------------------------------------- ________________ rUlitavistarA-saTIkA paripAlanaM tena, paramayA-bhAvarUpayA zAstRtvasampadA-dhammacakravartitvarUpayA samanvitAH-saGgatA yuktA bhagavanta iti yathAkrama sUtrapaMcakena pratipAdayannAha "nAmityAdi" na-naivAyam-uktarUpo dhammo bhagavadanugrahaM sahakAriNamantareNa-vinA, kuta ityAha-"vicitra hetuprabhavatve'pi" vicitrA:-svayogyatAgurusaMyogAdayo hetavaH prabhavo-janmasthAnaM yasya tadbhAvastattvaM tasminnapi dharmasya "mahAnubhAvatayA" acintyazaktitayA "asyaiva" bhagavadanugrahasya hetuSu "prAdhAnyAt" jyeSThatayA, tadeva bhAvayati-"bhavatyeva" na na bhavati, "etadAsannasya" dharmAsannasya "bhagavati" paramagurau "bahumAno" bhavanirvedarUpaH "tato" bhagavadbahumAnAt "hiH' sphuTa "saddezanAyogyatA" saddezanAyA-vakSyamANarUpAyA yogyatA-ucitatvaM "tataH" saddezanAyogyatAyAH "punarayaM" dhammoM "niyogataH" avazyatayA "iti" evaM paramparayA "ubhayatatsvabhAvatayA" ubhayasya-bhagavadbahumAnaprakRtadhammalakSaNasya tatsvabhAvatayA-kAryakAraNasvabhAvatayA "tadAdhipatya siddha!" tasya bhagavadbahumAnasya mahAnubhAvatayA'dhikRtadharmahetuSu pradhAnabhAvasiddha, "kAraNe" saddezanAyogyatAyAM "kAryasya" dharmasya "upacArAd" adhyAropAddharma dadatIti dhrmdaaH|| TIkA-(zrImatAmahatAM bhagavatAmupayogitA yaviziSTaH kAraNairmanyate teSAM sandarzanaM savizeSopayogasampada dvArA kArya te, te'rhanto dharmadA-dharmadezakA:-dharmanAyakA:-dharmasArathaya:dharmavaracAturantacakravattinaH iti teSAM viziSTa-prakArA'vacchinnopayogitA, sarveSAM mumukSaNAM AtyantikakalyANakAriNI, asti ataH sarvajanamAtrastutiyogyA arhanto bhavanti) tathAhi ___ samyagdezanAviSayakayogyatAkArakatva (bhagavada dezanA) viSayabahumAnarUpAnugrahasya pUrvaM sampAdanena sada dezanAyA yattAttvika-dharmasya dAnaM, AdipadataH-Adipadatazca tAtvikadharmasyopadezaH, dharmanAyakatvadharmasArathitvAdi-prakArAvacchinnatayA, paripAlanaMtadAdiprakAraviziSTayA, bhAvarUpaparamayA, dharmacakravattitvarUpazAmtRtvasampadA samanvitA:saGagatA (yuktA) bhagavanta iti nyAyataH kramazaH 'dhammadayANaM' ityAdi sUtra-paMcakaM pratipAdayati. iha-dhammadayANamityAdisUtrapaMcakaghaTakadharmapadena cAritrarUpadharmasya parigrahaH, zrAvakadharmasAdhudhamauM iti dvidhA cAritradharmo bhavati, aNuvratAdyupAsakapratimAgata-kriyAsAdhyaH, sAdhudharmaviSayakAbhilASAzaya AtmadharmavizeSa zrAvakadharmaH, sAdhudharmastu sAmAyikAdigata 160 Page #213 -------------------------------------------------------------------------- ________________ lalitAvastarA-saTIkA vizuddha kriyAprAkaTayayogyaH, sakalasattvaviSayakahitAzayarUpAmRtalakSaNasampannaH, svapari NAma eva, kathamiti cet kathyate kSAyopazamikAdibhAvasvarUpo dharmo bhavati, pUrvoktasvarUpo dharmaH bhagavadanugraharUpasahakAriNaM ( sahakAritvam = sahakArya karaNarUpamathavA 'svabhinnatve sati svakArya kAritvam' yathA daNDasya mRttikAkArya ghaTakAritvam tathA bhagavadanugrahasya saddezanAyogyatAkAryaM cAritradharmakAritvAt sahakAritvaM bodhyam, yathA mRttikAkArya rUpaghaTaM prati daNDaH sahakArI, yato mRttikAbhinnatve sati, mRttikAkArya rUpaM ghaTaM karoti tathA saddezanA yogyatAjanya kArya rUpacAritradharmasya kAraNaM bhagavadanugrahaH sahakAritvena manyate yataH saddezanA yogyatAyA bhinnatve sati, saddezanA - yogyatAjanyakArya rUpa cAritradharmaM janayati ) vinA naiva bhavati, bhagavadanugraharUpasahakArisattAyAmeva cAritradharmasattA varttate yato dharmasya svayogyatAgurusaMyogAdirUpakAraNakUTajanyatve'pi mahAnubhAvatayA (acintyazaktimattvena ) sarvahetuSu bhagavadanugrahasya prAdhAnya (avinAbhAvitvena jyeSThatvaM ) ( tuja karuNA sahu Upare re sarakho che mahArAya, paNa avirAdhaka jIvane re kAraNa saphaluM thAya ) bhagavadanugraha eva avisaMvAdi nimittaM puSTAlaMbanaM, prabhAvakanimittaM varttate, arthAda bhagavadanugrahaM vihAya cAritradharmo na bhavati, mokSAya ca na prabhavati ata eva dharmaprAptisAmIpyavarttino bhavyasya, bhagavati - paramagurau bahumAno na bhavatIti na, apitu bhavatyeva, mahyaM tu bhagavAneva bhagavadAjJaiva rocate nAnyat kimapi bhavIya bhautikamiti bhagavada bahumAnabhavanirvedayorekaparyAyatvaM bodhyam tato bhagavaddbahumAnAdavazyaM ( vakSyamANarUpa) sadezanAyogyatA ( ucitatva) rUpaM kArya bhavatIti tathA ca saddezanAyogyatA dvArA punarayaM cAritradharmaH, avazyaMtayA bhavati, evaM paramparayA bhagavadbahumAnaprakRta cAritradharmarUpasyobhayasya kAryakAraNabhAvasvabhAvatayA bhagavadbahumAnasya mahAnubhAvatayA'dhikRtadharmahetuSu pradhAnabhAvasiddhirbhavati, saddadezanAyogyatArUpakAraNe cAritrarUpadharmarUpakAryasyopacArAdadhyAropAd dhamma dadatIti dharmadAstebhyo dharmmadebhyo'rhaddbhyo bhagavaddbhyo namo namaH / ( kAraNasya yat kAraNam tasya prayojakatvamiti kAraNasya yatkAraNaM tat paraMparAkAraNaM- vyavahitakAraNa prayojakakAraNa gaNyate'ta eva cAritradharmasya kAraNaM saddadezanA 161 Page #214 -------------------------------------------------------------------------- ________________ lalitavimtarA-saTIkA yogyatA'sti, saddezanAyogyatAyAH kAraNaM bhagavadbahumAnaM bhavati, bhagavadbahumAnaM cAritradharma prati paraMparAkAraNaM, 'bhinnatvena pratIyamAnayoraikyAropaNamupacAraH' kAraNatvena kAryatvena rUpeNa bhinnatvena pratIyamAnayoH saddezanAyogyatAdharmarUpakAraNakArya yorekyAropaNamatropacAro jJeyaH, cAritrarUpadharmakAraNatvAt saddezanAyogyatAyAM cAritrarUpadharmatvAropo'tra bodhyaH, yathA prANasAdhanatvAdanne prANatvAropaH / ) ityevaM 'dharmada' nAmakasya zakrastavasya viMzatitamapadasya vyAkhyA samAptA, atha 'dharmadezaka' nAmakasya zakrastavIya kaviMzatitamapadasya vyAkhyA''rambhaH - tathA 'dhammadesayANaM,' tatra dharmaH-prastuta eva taM yathAbhavyamabhidadhati, tadyathApradIptagRhodarakalpo'yaM bhavo, nivAsaH zArIrAdidu khAnAM na yukta iha viduSaH pramAdaH, yataH atidurlabheyaM mAnuSyAvasthA, pradhAnaM paralokasAdhanaM, pariNAmakaTavo viSayAH, viprayogAntAni satsaGgatAni pAtabhayAturamavijJAtapAtamAyuH, tadevaM vyavasthite vidhyApane'sya yatitavyaM, etacca siddhAntavAsanAsAro dharmamegho yadi paraM vidhyApayati, ataH svIkartavyaH siddhAntaH, samyak sevitavyAstadabhijJAH, bhAvanIyaM muNDamAlAlukAjJAtaM, tyaktavyA khalvasadapekSA, bhavitavyamAjJApradhAnena upAdeyaM praNidhAnaM, poSaNIyaM sAdhusevayA dharmazarIraM, rakSaNIyaM pravacanamAlinyam, etacca vidhipravRttaH sampAdayati, ataH sarvatra vidhinA pravattitavyaM, sUtrAt, jJAtavya AtmabhAvaH, pravRttAvapekSitavyAni nimittAni, yatitavyamasampannayogeSu lakSayitavyA visrotasikA pratividheyamanAgatamasyAH bhayazaraNAyudAharaNena, bhavatyevaM sopakramakarmanAzaH nirupakramAnubandhavyavacchittirityevaM dharma dezayantIti dharmadezakAH 21 // paM.- "muNDamAlAlukAjJAtamiti" muNDamAlA-ziraHsraga , AlukA-mRnmayI vATikA te eva jJAtaM-dRSTAnto, yathA "anityatAkRta buddhiAnamAlyo na zocati / nityatAkRtabuddhistu, bhagnabhANDo'pi zocati / / 1 / / " "sUtretyAdi'' sUtrAd-araktadviSTAdilakSaNanirUpakAdAgamAta "jJAtavyo" boddhavyaH "AtmabhAvaH" rAgAdirUpa AtmapariNAmo, yathokta "bhAvaNasuyapATho titthasevaNa samayaM tayatthajANami / tatto ya AyapehaNama iniuNa guNadosa vikkhaae||1||" iti, "nimittAnIti" iSTAniSTasUcakAni zakunAdIni sahakArikAraNAni vA "bhayazaraNAdyudAharaNeneti" / "saraNaM bhae uvAo roge kiriyAvisaMmi maMtotti" ityudAharaNaM / / TI.:- tathA 'dhammadesayANaM' dharmadezakebhyo'rhadbhyo bhagavadbhyo namo namaH / 162 Page #215 -------------------------------------------------------------------------- ________________ lalitavistarA-saTIkA tatra prastutacAritradharma eva gRhyate, taM cAritradharma bhavyatA'nusAreNa kathayanti sarvajJAH, arhanta iti tada yathA. - . (1) eSa saMsAraH, vahniprAcuryeNa pradopto'tizayadagdho gRhasyodaraH-madhyabhAgaH, tatsamAno'sti, jvalanmadhyabhAgena sarvatra dAho vyApnotItyarthaH, jAjvalyamAne sarvataH saMsAre (duHkha) dAhaM vinA kimapi nAsti, (2) eSa saMsAraH punaH, AdhivyAdhiupAdhirUpatApatripuTI-garbhAvAsa-janmajarAmaraNAdivividha-vicitravedanAnAM (duHkhAnAM) nivAsasthAnaM-svagRhamiva, (3) asmin bhavodadhau viduSaH-karttavyazolaviziSTajJAninaH pramAdo (moha-viSaya rasonmAda-dharmazuSkatA-dharmaviSayakamandatA (Alasya) rUpapramAdo) na yuktaH vivekino na samaMjasa -na nyAyayuktaH, yataH pramAdalavasyApi pariNAmo balavadaniSTAnubandhI bhavati, kiMca (4) mAnuSyAvasthA'tidurlabhA-koTAkoTibhavazatenApyatyantaduSprApA, (5) paralokaviSayakasAdhanaM (sAdhanA) pradhAna mukhya matama , (6) viSayAH pariNAme-phalAnte'tyantadAruNAH kaTukAH kiMpAkaphalavat , (7) vidyamAnA vA zubhA iSTA manovallabhA-manoharA ye'tyantapriyasaMyogAH (samAgamAH) santi te sarve saMyogAH, ante-niyamato viyogasvabhAvAH, (8) patanazIlamAyuH, kadA patiSyatIti jJAnarahitamAyuH, ataH patanasya bhayaM antaHkaraNe sadA vartate eva, manuSyasyAyuH kadA kutra kiMnimittAta , naGa kSyati, vartamAnabhavalIlAvilAsa: kSaya prApsyatIti na jJAyate, kAyaH patanaprakRtikaH, patananizcayAbhAvena, maraNaM mastake'vatiSThate (laMbate) (9) tadevametAdRzyAM paristhitau vA vyavasthAyAM satyAM jAjvalyamAnasaMsAradAvAnalasya vidhyApane yatitavyam-prayatnavizeSaH kartavyaH, (10) etata-saMsAradAvAnalavidhyApanaM siddhAntaviSayakahaDhasaMskArarUpavAsanArUpajalasArapradhAno megho yadi paraM vidhyApayati-vidhyApane samartho bhavati nAnyo'taH siddhAntaH svIkartavya:-siddhAntasvIkAraH prAkakartavyaH, 163 Page #216 -------------------------------------------------------------------------- ________________ lalitavistarA-saTIkA (11) tataH, tat siddhAntamarmAbhijJA gItArtha mUrdhanyAH samIcInarUpeNa sevitavyAH, ato gurutaH siddhAntajJAnaM samarthamupakArakamAyAti, (12) muNDamAlAyA - ziraH srajo jJAtaM ca mRnmayI jalaghaTikAyAM bhAvanIyam, bhautikapadArthAn prati anityatAkRtabuddhirjanaH mAlAyA mlAnatvena zocati na nityatAkRtabuddhistu bhANDasya bhagnatvamAtreNA'pi bhRzaM zocati. sukhazrImatyAM dazAyAM mA santuSTaH prItaH prasanno bhavatu duHkhadaridradazAyAM, udAsIno dIno mA bhavatu yataH karmamayasaMsArasya sAmarthya masti yat kSaNaM jIvo jalaghaTIvat hInakkSAvAn bhavati, kSaNaM jIvaH puSpamAlAvat mahAmUlyavatkakSAvAn, sarvazirodhArya:, mahAn, rAjA, mahArAjaH zrImAn bhagavAn bhavatIti, (13) asata: (asatyasyAzAzvatasyAvidyamAnasya durjanasya) apekSAyA: (AzAyA :zaraNAlaMbanasya - vizvAsasya ) tyAgaH ( visarjanaM - anavakAzaH ) niyamataH karttavya eva arthAt sataH ( satyasya - zAzvatasya vidyamAnasya sajjanasya ) apekSA ( AzA - AlaMbanaM - vizvAsaH ) karttavyo yato, phalA'visaMvAdi, sat bhavati, phalavisaMvAdi, asada bhavati, (14) AjJeva pradhAnA jIvane yasya saH, AjJApradhAnaH, tena bhAvyam, vinA''jJAM sarvaM gauNaM kRtvA, prAgevAjJA samArAdhyA na virAdhyA kadAcidapi, jinAjJA (15) sarvatra kriyAsu vA kAryeSu praNidhAnaM cittasyaikAgratA kAryA, praNidhAnakRtaM kRtaM, apraNidhAnena kRtamakRtamucyate, kRtasya phalaprAptau praNidhAnaM pradhAnam, (16) sAdhUnAM sevayA ( prAsukAhArajalavastrapAtraglAnaMsyauSadhAdidAnaprayuktayA ) dAnazIlatapobhAvarUpaM zrAvakadharmarUpaM dharmazarIraM poSaNIyam, dRDhapuSTaM karttavyam, ( 17 ) pravacanasya - jainazAsanasya jJAtvA'jJAtvA kiMjAtIyamapi mAlinyaM na kartta - vyamapi tu rakSaNIyaM - kenacidapi kRtasya mAlinyasya zuddhaye rakSA karttavyA, satyAM zaktau mAlinyasya ( avahelanAyA - apabhrAjanAyA vA nindAyA:) vinAzo yathAsyAttathA karttavyaH, pravacanamAlinyA'karaNarakSaNataH sadgatitIrthaMkarapadaprAptiparyantaM jIvo gacchati, (18) zAstranirdiSTavidhinA yaH pravarttate sa ' vidhipravRttaH' athavA yogyaguroH pArzve vidhinA gRhItadIkSo 'vidhipravRttaH' kathyate etacca tribhipravRta AtmA, prakRtacA 164 " Page #217 -------------------------------------------------------------------------- ________________ lalitavistarA-saTIkA ritradharmamathavA pUrvoktasarvasatkAryANi sampAdayati-labhate arthAt sarvakRtyeSu sarva zAstravihitavidhimanusRtya pravarttantAm, vidhipravRttA bhavantu ityarthaH, (19) sUtrAta-AgamAta, AtmabhAva:-svasvarUpaM guNaparyAyAtmakaM jJAtavyam athavA-araktAdviSTAdilakSaNanirUpakAgamabalato rAgAdirUpAtmapariNAmo'pi boddhavyo'rthAta AgamadvArA ko vibhAvabhAvaH ? ka: svabhAvabhAva ? iti jJAtvA haMsavat vivekamupayujya svabhAvabhAvaprAdurbhAve-Agraho dRDhatApUrvakaprayatnAdiH kartavyaH, (atraikA gAthA smarta vyA 'bhAvanA sUtrapAThaH tIrthasevanamasakRt tadarthajJAtari, tatazcaAtmaprekSaNamatinipuNaM guNadoSavIkSAyA'miti) (20) pravRttau-kriyAdau, iSTAniSTasUcakAni zakunAni-(pakSirutAni) apekSaNI yAni athavA kAryAdau nimittAni-sahakArikAraNAnyapi, apekSitavyAni, (21) asampanna-aprAptasamyagadarzanajJAna cAritrarUpeSu mokSamArgarUpeSu yogeSu viziSTaprayatnavanto bhavantu, (22) visrotasikA-pramAdajanyaskhalanA na bhavedetadarthe sarvathA sAvadhAnatAlakSyatA rakSaNIyA, pramAdAgamanAt pUrvameva sAvadhAnIbhUya pramAdanAzakA upAyA yojanoyAH, skhalanAM prati dattalakSyA bhavantu, (23) 'prakSAlanAddhi paGa kasya dUrAda sparzanaM varaM' iti nyAyAta pApaM kRtvA pApaprakSAlanAta pApAkaraNaM-pramAdAkaraNaM varaM zreyaskarama , tathA ca bhayAgamanAta pUrva zaraNaM zodhyate, tathA bhaviSyatakAlonAH pramAdaprakArAH pratikaraNIyAH-tattadupAyadvArA (yathA bhaye zaraNaM, roge upAyadvArA pratikAra-kriyA, viSe maMtrakriyA tathA bhaviSyat kAle pramAdo mA'bhUditi vicAradvArA, pramAdakAraNapratibandhakriyA kartavyeti) evaM yo jIvo viziSTakriyA dvArA pravartate vA vartate tasyA''tmana: sopakramakarmanAzaH dharmazAstranirdiSTopAya-sAdhana-prAyazcittAdidvArA pratikArya-sopakramasya karmaNo nAzo bhavati evaM nirupakramasya-nikAcitasya karmaNo'nubandha:-bojazaktinaMSTA bhavati, arthAta navInaH karmabandho na bhavati, pratyuta karmaNAM zRGakhalAbandhavadavizcchinnapravAhasambandhastha pratibandho bhavatItyevaM dharma dezayanti-prarUpayantIti dharmadezakAH / 165 Page #218 -------------------------------------------------------------------------- ________________ lalitavistarA-saTIkA iti-zakrastavasya 'dharmadezaka' rUpaikaviMzatitamapadasya vyAkhyA samAptA / yathA 'dharmadAH, dharmadezakA arhantobhavanti tathA dharmanAyakA arhantaH santi / arthAda dharmanAyakebhyo'rhadbhyo bhagavad bhyo namo namaH / - .. tathA 'dhammanAyagANaM iha dharma:-adhikRta eva, tasya svAminaH, tallakSaNayogena, tadyathA-tadvazIkaraNabhAvAt taduttamAvAptestatphalaparibhogAttadvighAtAnupapatteH, tathA hietadvazino bhagavantaH vidhisamAsAdanena 1 vidhinA'yamApto bhagavadbhiH, tathA niraticAraparipAlanatayA 2 pAlitazcAticAraviraheNa, evaM yathocitadAnato 3 dattazca yathAbhavyaM, tathA tatrApekSAbhAvena 4 nAmISAM dAne vacanApekSA 1, evaM ca taduttamAvAptayazca bhagavantaH pradhAnakSAyikadhAvAptyA 1 tIrthakaratvAtpradhAno'yaM bhagavatAM, tathA parArthasampAdanena 2 sattvArthakaraNazIlatayA, evaM hone'pi pravRtteH 3 tathA tathAbhavyatvayogAt atyudArametadeteSAm 2 / evaM tatphalaparibhogayuktAH sakalasaundaryeNa nirupamaM rUpAdi bhagavatAM, yathA prAtihAryayogAt, nAnyeSAmetat, evaM udAraddharyanubhUteH samagrapuNyasambhArajeyaM, tathA tadAdhipatyato bhAvAt, na devAnAM svAtantryeNa 3, evaM tadvighAtarahitAH, avandhyapuNyabIjatvAt eteSAM svAzrayapuSTametat, tathA adhikAnupapatteH nAto'dhikaM puNyaM, evaM pApakSayabhAvAt, nigdhametat, tathA'hetukavighAtAsiddheH sadA sattvAdibhAvena 4 / evaM dharmasya nAyakA dharmanAyakA iti 22 // paM.-dharmasya nAyakatve bhagavatAM sAdhye tadvazIkaraNAdayazcatvAro mUlahetavaH, pratyekaM svapratiSThApakaiH sabhAvanikaizcAnyazcatubhireva hetubhiranugatA vyAkhyeyAH, tatra tadvazIkaraNabhAvasya mUlahetovidhisamAsAdanaM 1 niraticArapAlanaM 2 yathocitadAnaM 3 tatrApekSAbhAva 4 caite sabhAvanikAzcatvAraH pratihetavo, dvitoyasya ca taduttamAvAptirUpasya pradhAnakSAyikadharmAvAptiH 1 parArthasampAdanaM 2 hIne'pi pravRtti 3 stathAbhavyatvayoga 4 zcetyevaMlakSaNAH, tRtIyasya punastatphalaparibhogalakSaNasya saphalasaundarya 1 pratihAryayoga 2 udAraddhaya'nubhUti 3 stadAdhipatyabhAvazcetyevaMrUpAH 4, caturthasya tu tadvighAtAnupapattirUpasyAvandhyapuNyabIjatvaM 1 adhikAnupapatiH 2 pApakSayamAvo 3 'hetukavighAtAsiddhi 4 zcetyevaMsvabhAvAH samAvanikAzcatvAra eva pratihetavaH, ete ca bhAvanAgranthenaiva vyAkhyAtA iti na punaH prayAsaH, paraM "etadvazinaH" iti eSaH-adhikRto dharmo vazI-vazyo yeSAM te etadvazina iti / .. "bidhisamAsAdaneneti" vidhisamAsAdito hyartho'vyabhicAritayA vazyo bhavati, nyAyopAttavi 166 Page #219 -------------------------------------------------------------------------- ________________ lalitavistarA-saTIkA tavat "tatreti" dAne "vacanApekSeti" na hi bhagavanto dhammaMdAne anyamunaya iva parAjJAmapekSante, kSamAzramaNAnAM hastena samyaktvasAmAyikamAropayAmItyAdyanuccAraNAt / azvabodhAya gamanAkarNanAt / "azvabodhAya gamanAkarNanAditi," azvasya-turaGgamasya bodhAya-sambodhAya bhagavataH zrImato munisuvratasvAmino bhRgukacche gamanazravaNAt, tathAhi-kila bhagavAn bhuvanajanAnandano dviSadaHsahapratApaparibhUtasamastAmitrasumitrAbhidhAnabhUpAlakulakamalakhaNDamaNDanAmalarAjahaMso bhavanatrayAbhinanditapadmApadapadmAvatIdevIdivyodarazuktimuktAphalAkAraH zrImunisuvratatIrthanAtho magadhamaNDalamaNDanarAjagRhapuraparipAlitaprAjyarAjyaH sArasvatAdivandArakavRndAbhinanditadIkSAvasaraH tatkAlamilitasamagravAsavavisaraviracitodArapUjopacAraH cArakAkArasaMsAraniHsArasajyAM pravrajyAM jagrAha, tadanu pavanavadapratibaddhatayA nijacalanakamalapAMzupAtapUtaM bhUtalaM kurvan kiyantamati kAlaM chadmasthatayA vihRtya nizAtazukladhyAnakuThAradhArAvyApAravilUnadurantamohatarumUlajAlaH sakalakAlabhAvibhAvasvabhAvAvabhAsanapaTiSThaM kevalajJAnamutpAdayAmAsa, samutpannajJAnaM ca bhagavantamAsanacalanAnantaraM vijJAya bhaktibharanirbharA nikhilasurapatayo vihitasamavasaraNAdiramaNIyasaparyAH paryAyeNa yathAsthAnamupavizya bhagavantaM paryupAsayAmAsuH, bhagavAMzca sanIranIrada iva bhavyajantusantAnazikhimaNDalollAsanasvabhAvo bhAsurAbhinavAMjanapUjasakAzakAyaH kaSAyagrISmasamayasaMtaptaprANisantApApanodadakSo vikSiptAndhakArabhAmaNDala taDillatAlaGa kRta sphuraddharmacakrakAntikalApotpAditanabhobhUSaNA''khaNDalakodaNDADambara: saudharmezAnasurapatipANipallavapreryamANadhavalacAmaropanipAtaprAptabalAkApaGiktaprabhavazobhaH sakalasattvasAdhAraNAbhiH saddharmadezanAnIradhArAbhiH svasthocakAra niHzeSaprANihRdayabhUpradezAniti / tataH pravRtte tIrthe'nyadA bhAnumAniva bhagavAn prabodhayan bhavyapadmAkarAn dakSiNApathamukhamaNDanaM jagAma bhRgukacchAbhidhAnaM nagaramiti, samavasasAra ca tatra pUrvottaradigbhAgabhAji koriNTakanAmanyudyAne / atrAntare nizamya nijaparijanAda jinAgamanamAnandanirbharamAnasaH samAruhya jAtyaturaGgamamanugamyamAno manujavajenAjagAmajagadgurucaraNAravindavandanAya tannagaranAyako jitazatrunAmA narapatiH, praNipatya sakalakamalAniketanaM jinapatipadakamalamupaviSTo ghaTitakarakuDmalo bhagavaccaraNamUle, samgakaNitavAn karNAmRtabhUtAM bhagavaddezanAM, tadanu jAnannapi janabodhanAya vinayapUrvaM praNamya papraccha paramagurugaNadharo, yathA-bhagavannamuSyAM manuSyAmaratiryakkulasaGakUlAyAM parSadi kiyadbhirbhavyajantubhirapUvairabhyupagataM samyakatvaM, parItaH kRtaH saMsArasAgaraH, pAtrokRto/nirvatisukhAnAmAtmeti ?, tataH kundakAntadantadIptibhirudyotayannabho'GgaNaM jagAda jagannAtho, yathA-saumya ! samAkaNaya na kenacitturaGgaratnamapahAyApareNeti, tataH zrutvA sarvajJavacanamavocajjitazatrabhUpati:-bhagavan ! kautukAkalitacitto jijJAsAmi turagavRttAntamahaM / anyaccabhagavannahamasminnazvaratne samAruhya calitaste calananalinama bhivanditaM, vilokya trilokItilakatulyaM samavasaraNamavatIrNasturaGgamAt, pravRttaH padyAmevAgantuM, tAvatsakalajantujAtacittAnandadAyinI sajalajaladanAdagambhIrAM gambhIrabhavapayodhipotopamAM samAkarNya bhagavaddezanAmAnandapayaHplAvitapavitranetrapAtro nizcalokRtakarNayugalaH samullasitaromakUpo mukulitAkSaH kSaNamAtramavasthito'sAvazvaH, tadanu punarddharmazravaNa 167 Page #220 -------------------------------------------------------------------------- ________________ lalitavistarA - saTIkA vizrANitazravaNopayogaH samAgataH samavasaraNatoraNAntikaM tatra cApUrvaM pramodarasamanubhavan bhUminyastajAnuyugalo galannikhilA zuddha kalimalaH kathayanniva nijamAnasavizadavAsanAM zirasA'bhivandya bhagavantaM tathA sthita evAsitumArabdhavAn, tatastadevaMvidhamazvavilasitaM vilokya vismito'haM kadAcidadRSTapUrvAzcaryapUryamANamAnasaH samAgato bhagavatsamIpamiti, tataH kathayatu mathitamithyAtvo bhagavAn kimetaditi, bhagavatA bhaNitaM - saumya ! samAkarNaya - samasti samastamedinopadmAsadamabhUtaM padminIkheTa nAma nagara, tatrAbhyasta jinadharmo jinadharmmanAmadheyaH zreSThaH zrIsacayasamAzrayaH zreSThI vasati sma, tathA'paraH sAgaradattAbhidhAnaH prabhUtadhananidhAnaM nikhilajanapradhAnaM jinadharmmazrAvakaparamamitraM dInAnAthAdidayAdAnaparAyastasminneva pure zreSThI tiSThati sma, sa ca pratidinaM jinadhamma zrAvakasameto yAti jinAlayaM, paryupAste paMcaprakArAcAradhAriNaH zramaNAn / anyadA taccaraNAntike dharmamAkarNayannimAM gAthAmAkarNayAMcakAra, yathA - "jo kAravei paDimaM jiNANa jiyarAgadosamohANaM / so pAvai annabhave, bhavamahaNaM dhammavararayaNaM / / 1 / / " avagatazcAnenAsyA bhAvArtho, bhavitavyatAniyogata: samAropitazcetasi, gRhItaH paramArthabuddhayA, niveditaH svAbhiprAyaH zrAvakAya kRtA tenApi tadabhiprAya puSTiH, tadanu kAritavAnasau sakalakalyANakAriNIM kalyANamayIM jinapatipratimAM, pratiSThApayAmAsa sa mahatA vibhavena / tena ca sAgaradattazreSThinA pUrvameva nagarabahiSkAritaM rudrAyatanam, anyadA tatra pavitrakAropaNa dine jaTAdhAriNaH pravrajitAH pazupatiliGgapUraNanimittaM zaThaprakRtayo maThebhyo ghRtAdipUrNakumbhAnnikAsayAmAsuH, tadadhobhAge ca bhUyasyo ghRtapipIlikA: piNDIbhUtA bhUtavatyaH teSu ca niSkAsyamAneSu bhUtale tA nipetuH, te ca tAH pathi patitA nirdayatayA madayantaH saMcaranti sma, so'pi karuNArdracetAstaccaraNacUryamANA vastraprAntenotsArayAMcakAra, taM cotsArayantaM dRSTvA ekena jaTAdhAriNA dharmamatsariNA ghRtapipIlikApuMjaM pAdenAkramyopahasitaH sAgaradattaH zreSTho - aho zreSThin ! zvetAmbara iva dayAparaH saMvRtto'si tatossau vaNik vilakSobhUtaH kimayamevamAhetyabhidhAya tadAcAryamukhamavAlokata, tenApi tadvacanamapakaNitaM, tatazcintitaM caturacetasA sAgaradattena - na khalvamISAM mUrkhacakravartinAM manasi jIvadayA, na prazastA cetovRttiH, nApi sundaraM dharmAnuSThAnamiti paribhAvyoparodhavihitatatkAryo viziSTavIrya virahAdanupArjita samyaktvaratnaH pravartitamahArambhaH samupArjitavittarakSaNAkSaNiko gRhaputrakalatrAdikRtamamatvaH prakRtyeva dAnaruciH pracuradraviNavAMchyA kadA vrajati sArtha ? kva ki krayANakaM zrINAti - lokaH ? kasminmaNDale kiyatI bhUmiH ? kaH krayavikrayakAlaH ? kiM vA vastu prAcuryeNopayujyate ? ityAdyahanizaM cintayannupArjita tiryaggatiyogyakamrmA mRtvA samutpannastava turaGgatayA, sthApitaH svavAhanatayA / adya tu madIyavacanamAkarNya pUrvajanmanirmApitArhatpratimAprabhAvaprAptAvandhyabodhabIjo dAdavAptaM samyaktvaM bhAjanIkRtaH khalvAtmA zivasukhAnAmiti / etatsambodhanArthaM cAhamatrAgatavAniti ca bhagavAnuvAceti / tataH prabhRti cAzvAvabodha iti nAma tIrthaM bharukacchaM rUDhamiti // " " tadAdhipatyato bhAvAnna devAnAM svAtantryeNeti" bhagavatsvevAdhipatiSu iyamudAddhirutpadyate, na deveSu kartRSvapi "adhikAnupapatteriti" adhikapuNyasambhave hi itaraddhirhanyate "sadA sattvAdibhAveneti" "nityaM sattvamasattvaM vA'hetoranyAnapekSaNAt, apekSAto hi bhAvAnAM, kAdAcitkatvasambhavaH / / 1 / / iti / atra tathAzabdA evaMzabdAzcAnantara hetunA uttarahetostulyasAdhyasUcanArthAH // 168 Page #221 -------------------------------------------------------------------------- ________________ lalitavistarA-saTIkA TI.-iha dharmanAyakapadaghaTakadharmapadena, adhikRta-kSAyopazamikAdibhAvarUpacAritradharma eva grAhyaH, tasya dharmasya mvAminaH-patayaH kathamiti cetkathyate svAmilakSaNayogavanto'rhanta eva nAnye, ___ arhanto (pakSaH) dharmanAyakAH (dharmanAyakatvaM sAdhyaM) dharmanAyakatvarUpasAdhyasya sAdhakA hetavazcatvAraH santi mUlahetavaste kathyante pratyekaM (ekaikasya) svapratiSThApakaiH (mUlahetupratiSThAkArakaiH) sabhAvanikai (AtmajAgRtyarthe bhAvanAsahitaiH) zcAnyaizcatubhireva hetubhi pratihetubhiranugatA (vyAptA) jJeyAH, dharmanAyakatvarUpasAdhyasAdhakaH prathamo mUlahetuH, 'tadvazIkaraNabhAvarUpaH' svapratiSThApakaiH sabhAvanikaiH (mUlahetusvarUpaspaSTatAdarzakasvabhAvaiH) mUlahetusAdhakahetubhiH, caturbhiravAntarabhedarUpai, varNyate, mUlahetusAdhakAvAntarabhedarUpahetuH (1) vidhisamAsAdanaM = yeSAM vazya eSa dharmo'sti te dharmavazino bhavanto'rhanta eveti. arthAt-prakRtacAritradharmo bhagavadbhiH svavazaH svAdhInaH-svAtmasAt kRto'sti, dharmasya svavazIkaraNabhAva: sAdhyo'sti, yataH, tatra vidhisamAsAdanaM heturasti = vidhinaivaiSa dharma samAsAdito'sti tathA ca yathA nyAyenA''sAditaM dhanaM svavaza bhavati, tathA bhagavadbhiH, vidhi va sampAdita eSa dharmo'vazya svavazyo bhavati, dharmasya svavazIkaraNe kAraNaM vidhisamAsAdanaM, arthAda dharmasya svavazIkaraNabhAvarUpasAdhyasiddhau prathamo heturasti, (2) yathA prathama sAdhanaM dharmasya svavazIkaraNaM 'vidhisamAsAdana' masti tathA dharmasya svAdhInakaraNe dvitIyaM sAdhanaM dharmasya 'niraticArapAlana' tathAhi = bhagavadbhiH, aticAraM (atikrama-vyatikrama-aticArAdirUpaM doSaM) vinA dharmaH pAlito bhavati, ata eva dharmaH svAdhIno bhavati, dharmasya svAyattokaraNe dvitIya sAdhanaM sarvathA niraticAratayA dharmasya pAlanamAda dharmasya svavazIkaraNabhAvarUpasAdhyasiddhau dvitIya eSa hetu yaH, (3) yathA dharmasya svavazIkaraNe 'vidhisamAsAdananiraticArapAlane' kai kAraNe staH, tathA dharmasya svavazIkaraNe tRtIya kAraNaM dharmasya 'yathocitaMdAnaM' asti, tathAhi = 169 Page #222 -------------------------------------------------------------------------- ________________ lalitavistarA - saTIkA bhagavad bhiryogyatA'nusAreNa yathAbhavya dharmasya dAnaM dattamasti, arthAd yadvastuno yaH svAmI bhavet, tenaiva tasya dAnaM jagati suprasiddha varttate, tattvataH dharmasya yathocitadAnenaiva 'dharmaH svavazo' varttate iti siddha arthAt prakRtadharmasya vazokaraNabhAvarUpasAdhyasiddhau 'dharmasya yathocitadAnaM' eSa tRtIyo hetu:, , ( 4 ) dattazca yathAbhavya, tathA tatrApekSA'bhAvena nAmISAM dAne vacanA'pekSA = yathA 'vidhisamAsAdana - niraticAratayA pAlana - yathocitadAnAni trINi dharmasya svavazIkaraNe kAraNAni santi, tathA 'dharmasya svAtmasAtkaraNe' caturthaM kAraNaM, dharmasya dAnaviSaye bhagavato'nyeSAM vacanasya, apekSA (AjJA ) yA abhAvo varttate, tathAhi = anye munayo dharmadAne guruprabhRtInAmanyeSAM vacanarUpAjJAyA apekSAM rakSanti, tathA bhagavanto yathAbhavya yogyatA'nusAreNa dharmasya dAne'nyeSAM vacanarUpAmAjJAM nA'pekSante tathA ca dharmasya dAne'nyeSAM vacanarUpAjJA'pekSAyA abhAvena bhagavanto dharmadAne svatantrAH santi svatantratayA dharmadAnenaiva 'dharma svavazaH' iti siddhirbhavati, arthAt prakRtadharmasvavazIkaraNabhAvarUpasAdhyasiddhau ' yathocitadharmadAnaviSaye vacanarUpAjJA'pekSA'bhAvarUpa svAtantryamasti ' iti caturthI heturjJeyaH, 'dharmottamA'vApti' rUpa dvitIyamUla heto vivecanam - yathA bhagavanto dharmavazokArakA, ato dharmanAyakA evaM dharmottamasya ( uttamadharmasya ) avAptimanto 'dharmanAyakA:' tathAhi bhagavanto ( pakSa : ) dharmottamAvAptimantaH santi ( uttamadharmAvAptiratra sAdhyaM) yataH pratihetucatuSTayapUrvakaM - ( 1 ) pradhAnakSAyikadharmA'vAptyA tIrthaMkaratvAta pradhAno'yaM bhagavatAM, arthAt torthaMkaratvahetunA'sya kSAyikadharmasya prAdhAnya - ( svAtantrya) nAnyeSAM anye kevalinaH tIthaM - karANAM vacanamAlambya kSAyikadharmaprAptimanto bhavanti, tIrthaM karatvahetunA, tIrtha karIyakSAyikadharmaH, anyeSAM kSAyikadharmaprAptI paramAlambanabhUto'sti AkAzavat yathAsskAzaM sarveSAmAdhAro bhavati, AkAzasya ko'pyAzrayo na, tathA'tra jJeyam / (2) yathA bhagavatAM dharmottamarUpasAdhyaM prati 'pradhAnakSAyikadharmA'vAptiH, hetu - rasti, tathA parArthasampAdanena sattvArthakaraNazIlatayA, parArthasampAdana rUpo heturasti, tathAhi = bhagavanto'rhanta: paropakAravyasaninaH, ataH sattvamAtrahitakaraNaprakRtayo'taH parArthaM 170 , Page #223 -------------------------------------------------------------------------- ________________ lalitavistarA - saTIka sampAdayanti, arthAt paropakAra sampAdana hetunA 'dharmottamA'vAptirUpasAdhyasyAzrayabhUtA arhanto bhavantIti siddham, ye dharmottamAvAptisampannAste'vazyaM parArthaghaTakA eva asmAt kAraNAt parArthasampAdanamudrayA dharmottamAvAptisampannatA nizcIyate / (3) evaM honespi pravRtteH, azvabodhAya gamanAkarNanAt / yathA bhagavatAM dharmottamA'vAptirUpasAdhyaM prati pradhAnakSAyikadharmAvAptiH parArthasampAdanaM ca hetU bhavatastathA hone'pi ( manuSyAdibhinnatiyaM gAdAvapi ) bhagavatAM parArthasaMpAdAnarUpapravRtteH, hInaM pratyapi manuSyAdibhinnajAtimantaM pratyapi parArtha saMpAdanapravRttirUpahetunA dharmottamAvAptirUpasAdhyasyAdhikaraNabhUtA bhagavantaH santi evaM siddhameva yathA zAstre zrUyate cAzvasya pratibodhAya zrImAn bhagavAn munisuvratasvAmI bhRgukacchapure " samAjagAma, 1 (4) tathA tathAbhavyatvayogAt, atyudArameteSAm == yathA bhagavatAM dharmottamAvAptirUpasAdhyaM prati 'pradhAnabhUtakSAyikadharmaprAptiH, parArthasaMpAdanaM, hone'pi parArthasaMpAdanArthakapravRttiH,' sAdhanAni santi tathA 'tathAbhavyatvayogaH' sAdhanaM tathAhi = eteSAmarhatAmatyantamudAraM ( sattvamAtraM prati hitAzaya - dAna - paropakAraviziSTaM ) tathAbhavyatvaM vidyate ( bhavyatvaM sarvAtmasamAnaM parantu pratyekabhavyAtmanAM muktiH samAnasAmagrIto na bhavati tataH pratyekAtmanAM ' ' tathAbhavyatvaM' bhinnabhinnaprakArakaM mantavya tathApi zrImadarhatAM 'sahajatathA bhavyatvaM' sarvebhyo'tyantamudAramasti ) tadyogarUpahetunA dharmottamAvAptisAdhyAdhikaraNA bhagavanto bhavantIti siddham / yathA pratihetucatuSkanirUpaNapUrvakasya 'dharmaphalaparibhoga' rUpatRtIyamUlaheto bhavyamImAMsA-- bhagavanto dharmavazakArA ato dharmanAyakAH, dharmottamAvAptimanto'to dharmanAyakAH tathA 'tatphalaparibhogayuktA' - dharmasya sarvotkRSTaM phalaM tIrthaMkarapadAdi, tatparibhogayuktA ato'rhanto dharmanAyakA bhavanti tathAhi = bhagavanto ( pakSaH) dharmaphalaparibhogayuktA (dharmaphalaparibhogo'tra sAdhyam) yataH (1) saMkalasaundaryaM ( sAkalyena ramaNIyatA 'kSaNe kSaNe yannavatAmupaiti tadeva rUpaM ramaNIyatAyA:' 'anupamalAvaNyamanoharatA' 'muktAphaleSu chAyAyAstaralatvamivA'ntarA, pratibhAti yadaGageSu tallAvaNyamihocyate' apUrvAnimeSatvena nayanAstRptikArakatvena darzanarucyatA, 171 Page #224 -------------------------------------------------------------------------- ________________ alaukika kamanIyakAntiviziSTatA) etat prathamaM sAdhanaM, evametatsAdhanadvArA bhagavantaH, dharmaphalaparibhogarUpasAdhyAvacchinnA iti siddha bhavati / 1 lalitavistarA-saTIkA ( 2 ) yathA bhagavanto dharmaphalaparibhogasAdhya prati sakalasaundaya hetustathA prAtihAryaM yogarUpo dvitIyo hetuH, etatsAdhanaM prAtihArya yogasAdhanaM, arhatAmeva nAnyeSAmarthAd, arha bhinneSvanyeSu prAtihArya yogasya sarvathA'yogaH, prAtihArya yogarUpasAdhanenA'rhanto bhagavanto dharmaphalaparibhogarUpasAdhyAzrayabhUtA iti siddha / "azokavRkSaH surapuSpavRSTi divyadhvanizcAmaramAsanaM ca / bhAmaNDalaM dundubhirAtapatraM satprAtihAryANi jinezvarANAm / / " ( 3 ) yathA bhagavatAM 'dharmaphalaparibhoga' rUpasAdhyaM prati 'sakalasaundaryaM prAtihArya - yoga: sAdhanaM' tathA tRtIya - udAra - Rddhi (samRddhi) saMpadAmanubhUti: sAdhanaM jJeyaM tathAhi = saMpUrNa puNya puMjajanyeyamudArasamRddha eranubhUtiH ( sahajAtizayacatuSTayaM ghAtikarmakSayajanyA ekAdazAtizayA, devakRtA ekonaviMzatiratizayA evaM catustriMzadatizaya rUpamahodAra samRddhiparibhogaviziSTAstIrthaM karAH samagrapuNyapuMja mUrttayo bhavanti ) arthAdudArasamRddha ranubhavarUpasAdhanena, arhantaH parAtmAnaH 'dharmaphalaparibhoga' rUpasAdhyAdhArabhUtA iti siddham / ( 4 ) tathA tadAdhipatyato bhAvAt, na devAnAM svAtantryeNa / yathA bhagavatAM dharmaphala paribhogarUpasAdhyaM prati "sakalasaundarya, prAtihArya yogaH, udAraddhi - samRddhiranubhUti: sAdhanAni santi tathA tadAdhipatyabhAvaH sAdhanamasti tathAhi = bhagavanta evaM udAraddhijanakasaMpUrNapuNyarUpadhasya vodAddhi - samRddha - radhipatayaH santi, bhagavatsvevAdhipatiSu, iyamudAraddhirutpadyate, atizaya rUpasamRddhikarttRSu api deveSUdAddhirnotpadyatedevAnAM svAtantryeNodArarddharAdhipatyAbhAvaH kathyate tathA ca tIrtha kareSu, evodAraddha rAdhipatyamutpadyate'tastadAdhipatyabhAvasAdhanenaiva bhagavanto dharmaphalaparibhogarUpasAdhyasaMpannA iti siddham / pratihetucatuSTayaprarUpaNA pUrvakaM 'dharmavighAtarahitatvarUpa caturthena mUla hetunA 'dharmanAyakatva' rUpaM maulikaM sAdhyaM sAdhayati eva-bhagavAn dharmavazakArako to dharmanAyakaH, dharmottamA'vAptimAn ato dharma 172 Page #225 -------------------------------------------------------------------------- ________________ lalitavistarA-saTIkA nAyakaH, dharmaphalaparibhogakArI ato dharmanAyakaH, tathA 'dharmavidhAtarahitaH' .. ataH dharmanAyako'sti tathAhi = (1) bhagavantaH (pakSaH) dharmavighAtarahitAH / (atra dharmavighAlA (kA) bhAvaH sAdhya dharmadhvaMsA'pratiyogitvaM) yato bhagavanto, avandhya (amogha) puNyanAmakadharmabIja(mUla-AdikAraNa) rUpAH kathamiticetkathyate, eteSAM bhagavatAM svAzrayadvArA svarUpAdhAraNa puSTa (vRddha) metatpuNyamasti, arthAda-(svAzrayarUpapoSakapuSTatvena, tIrtha karatvaphalatvenAvandhya) vandhyapuNyabIjatvarUpahetunA dharmavighAta-vidhvaMsasya (dharmapratibandhakatattvasya vA) AtyantikAbhAvarUpasAdhyaviziSTA arhanta iti siddham / (2) yathA dharmavidhAtA'tyantAbhAvarUpasAdhyasAdhakAvandhyapuNyabIjatvaM heturasti tathA adhikAnupapattirUpaheturasti' adhikapuNyasya yogAbhAvo'sti, tathAhi = (adhikapuNyasaMbhave hi itaddhirhanyate, adhikapuNyA'saMbhavataH prabhurUpettaddhirna hanyate, ityartha :) tIrtha karagatapuNyalakSaNo dharmo tadaivA'bhibhUtaH syAd yadA tIrthaMkaragatapuNyato'dhikaM (atizAyi) puNya, anyavyaktau bhavet parantu anyasarvavyaktiSu tIrtha karasya puNyato'dhikaM puNya nAstyeva, arthAt tIrtha karagatapuNyalakSaNo dharma , kenacidapi kadAcidapi kutracidapi na vihanyate, tathAcAdhikapuNyAnupapattirUpasAdhanena dharmavighAtA'bhAvarUpasAdhya siddhayati, evaM ca tIrtha karanAmakarmanAmakamahApuNyato'ghikapuNyasyA'nyatra sarvatrA'bhAvena, tIrtha kareSu sada bhAvena, dharma- vighAtA'bhAvavanto bhagavanto vidyanta eva iti siddham / / (3) yathA 'dharmavidhAtA'tyantAbhAvarUpasAdhyaM prati 'avandhyabIjatvaM, adhikAnupapattiH' tathA 'pApakSayabhAvAt' nirdagdhametat, pApakSayabhAvastRtIyaM sAdhanamasti, tathAhi = dharmavighAtakapApapujaH sarvathA bhagavadbhiH nirdagdho'sti, ata eva pApakSayabhAvarUpasAdhanena bhagavantaH dharmavighAta (ka)-pratibandhakazUnyatAviziSTA iti pramANitameva / (4) yathA dharmavighAtAbhAvarUpasAdhyaM prati 'avandhyapuNyabIjatvaM, adhikAnupapattiH, pApakSayabhAvaH sAdhanAni santi' tathA'hetukavighAtAsiddhiH caturtho heturasti. tathAhi = dharmavighAta (ka) hetUnAM sarvathA yogA'bhAvo'sti. arthAda dharmavighAtakArakahetUnAmAtyantikAsiddhi (sarvathA'bhAvaH) bhavati, ato nityasattvAdibhAvena nityadharmavighAtarahitAH santi bhagavantaH, 173 Page #226 -------------------------------------------------------------------------- ________________ lalitavimtarA-saTIkA ... (vighAtaM prati na ko'pi heturasti ato vighAtA'sambhavena sahajatvena svataH sadA-nityadharmasattAvanto'rhantaH) ("nityaM sattvamasattvaM vA'hetoranyAnapekSaNAt / apekSAto hi bhAvAnAM kAdAcitkasvasambhavaH // " yasya vastunaH kiMcidapi kAraNaM nAsti, tasya sthitidvayam , ekasthiti:nityamastitvaM tasya, yathA'smAkameSa AtmA, anAdito'sti, anantaM kAlaM yAvadastitvaM tasya. athavA nirhetukavastuno nityamasattvaM, yathA''kAzapuSpaM, zazazRGagaM, etadarthe kimapi kAraNaM nAsti, jagati tAdRzavastu kutracinna labhyate. evaM ca yadvastu, kadAcidapi bhavati, kadAcinna bhavati tadvastu, kAraNajanyaM (kAdAcitkaM) yathA ghaTa: kadAcida bhavati, kadAcinna bhavati, tataH kAraNajanyaM (sahetukaM) kathyate, yannirhetukaM vastu bhavati, tena tu nityena bhavanIya, yatastasya svA'stitve kasyA'pi vastuno'pekSA nAsti, athavA yasyA'bhAve tadvastunivRttiH, athavA, etasya niSkAraNasya kadAcidapi, astitvaM na bhaveta . idamatra hRdayam = tIrtha karagatadharma prati kazcidapi vighAtako hetu nAsti, arthAd vighAtakakAraNamAtrazUnyatA, ata eva vighAtakakAraNamAtrazUnyo jinezvaragatadharmaH, sadA'stitvavAn, nityasattvamate na ko'pi bodhaH, athavA, Adipadena hetuzUnyavighAtaH sarvathA'siddhaH-nityaasattvavAn = nityA'sanniti vijJeyam) tathA ca nirhetukavighAtAsiddhirUpasAdhanena bhagavanto dharmavighAtarahitA evaivaM nizcitaM manyate, evaM ca dharmavazakArakA ataH, dharmAtamA'vAptimantaH, ataH, dharmaphalaparibhogayuktA ataH, dharmavighAtarahitA ato'rhanto bhagavanto dharmanAyakAH - dharmasya svAmina-ucyante, iti-evaM zakrastavasya 'dharmanAyaka'rUpasya dvAviMzatitamapadasya vyAkhyA samAptA / atha zakrastavasya 'dharmasArathi' rUpasya trayoviMzatitamapadasya viziSTa vyAkhyAnArambhaH tathA-'dhammasArahINaM' ihApi dharmo'dhikRta eva, tasya svaparApekSayA samyak pravartanapAlanadamanayogataH sArathitvaM, tadyathA-samyakapravartanayogena paripAkApekSaNAt pravartakajJAnasiddhaH 1 / .... apunarbandhakatvAt prakRtyAbhimukhyopapattestathA gAmbhIryayogAt sAdhusahakAriprApteranubandhapradhAnatvAt atIcArabhIrutvopapatteH 2 / 174 Page #227 -------------------------------------------------------------------------- ________________ lalitavistarA-saTIkA etena pAlanA'yogaH pratyuktaH, samyakpravartanasya nirvahaNaphalatvAt, nAnyathA samyaktvamiti samayavidaH / evaM damanayogena, dAnto hyevaM dharmaH karmavazitayA kuto'vyabhicArI, anivartakabhAvena-niyuktasvakArye svAGgopacayakAritayA nItaH svAtmIbhAvaM, tatprakarSasyAtmarUpatvena / bhAvadharmAptau hi bhavatyevaitadevaM, tavAdyasthAnasyApyevaMpravRtteravandhyabojatvAt, susaMvRtakAMcanaratnakaraNDakaprAptitulyA hi prathamadharmasthAnaprAptirityanyairapyabhyupagamAt, tadevaM dharmasya sArathayo dharmasArathayaH 23 // paM. - "ihApItyAdi" ihApi va kevalaM pUrvasUtre, "dharmo'dhikRta eva" cAritradharma ityartha :, "tasya" rathasyeva "svaparApekSayA" svasminparasmizcetyarthaH, "pravartanapAlanadamanayogataH" hetutritayatayA sAdhayiSyamANAt, "sArathitvaM" rathapravartakatvaM, tadeva tadyathetyAdinA bhAvayati, tatsArathitvaM yathA bhavati tathA pratipAdyata ityarthaH, "samyakpravartanayogena" avandhyamUlArambhavyApAreNa dharmasArathitvamiti saMTaGkaH, eSo'pi kuta ityAha-"paripAkApekSaNAt" paripAkasya-prakarSaparyantalakSaNasyApekSaNAta sAdhyatvenA''zrayaNAt, etadapi kuta ityAha-"pravatta kajJAnasiddha:" athitvagarbhapravRttiphalasya jJAnasya bhAvAt, pradarzakAdyanyajJAnena pravRtterayogAt, sA'pi kathamityAha "apunarbandhakatvAt" pApaM na tIvabhAvAtkarotItyAdilakSaNo'punarbandhakastadbhAvAt, tadapi kathamityAha-"prakRtyAbhimukhyopapatteH" prakRtyA-tathAbhavyatvaparipAkena svabhAnabhUtayA dhamma prati prazaMsAdinA'nukUlabhAvaghaTanAt, tathAzabdaH samyakpravartanayogasyaiva prathamahetoH siddhaye parasparApekSavakSyamANahetvantaracatuSTayasamuccayArthaH, "tathAgAmbhIryayogAcca" samyak (pra) vartanayogo gAmbhIyaM cAsyAcintyatribhuvanAtizAyikalyANahetuzaktisampannatA, etadapi kuta ityAha-"sAdhusahakAriprApteH" phalAvyabhicAricArugurvAdisahakArilAbhAt, iyamapi kathamityAha-"anubandhapradhAnatvAt" niranubandhasyoktasahakAriprAptyabhAvAt, tadapi kamityAha- "aticArabhIrutvopapatteH" aticAropahatasyAnubandhAbhAvAt / itthaM prathamahetusiddhimabhidhAya dvitIyasiddhayarthagaha "etena" samyakapravartanayogasAdhanena, kimityAha-"pAlanAyogaH" pAlanasyAyogaH-aghaTanaM "pratyukto" nirAkRtaH, kuta ityAha-"samyakpravartanasya" uktarUpasya "nirvahaNaphalatvAt" pAlanaphalatvAd, atha kathamayaM niyamo yaduta-pAlanaphalameva samyakpravartanamityAha-"na" naiva "anyathA" pAlanAbhAve "samyaktvaM" samyagbhAvaH pravartanasya, "iti" evaM "samayavidaH" pravacanavedino vadanti / atha tRtIyahetusiddhimAha-"evamiti" yathA samyakpravartanapAlanAkhyahetudvayAdarmasArathitvaM tathA damanayogenApItyartho, "damanayogena" sarvathA svAyattIkaraNena / amumeva sAdhayannAha-"dAnto" vazIkRto "hiH" sphuTam "evaM" vakSyamANena, avyabhicArIkaraNasvakAryaniyogasvAtmIbhAvanayanarUpaprakAratrayeNa, dharmaH kayetyAha"karmavazitayA" karma-cAritramohAdi, vazi-vazyamabAdhakatvena yeSAM te tathA tadbhAvastattA tayA, 175 Page #228 -------------------------------------------------------------------------- ________________ lalitavistarA-saTIkA tadeva prakAracamAha-"kRto" vihitaH "avyabhicArI" avisaMvAdakaH, kathamityAha-"anivartakabhAvena" AphaLaprApteranuparamasvabhAvena "niyukto" vyApAritaH . ___ "svakArye" kRtsnakarmakSayalakSaNe, kayetyAha-"svAGgopacayakAritayA" svAGgAnAM-manujatvAryadezotpannatvAdInAmadhikRtadharmalAbhahetUnAmupacayaH-prakarSaH tatkAritayA "nItaH" prApita : "svAtmIbhAvaM" nijasvabhAvarUpaM, kathamityAha-"tatprakarSasya" dharmaprakarSasya yathAkhyAtacAritratayA "AtmarUpatvena" jIvasvabhAvatvena / Aha-itthaM dharmasArathitvabhavane ko heturityAha-"bhAvadharmAptI" kSAyoMpazamikAdidharmalAbhe "hiH" sphuTaM "bhavatyeva" na na bhavati, "etat" dharmasArathitvam "evaM" samyakapravartanayogAdiprakAreNa, kuta ityAha-"tadAdyasthAnasyApi" dharmaprazaMsAdikAlabhAvino dharmavizeSasyApi. kiM punarvarabodheH prAptau ? "evaMpravatteH" dharmasArathIkaraNena bhagavatAM pravattaH, kUta ityAha-"avandhyabIjatvAda" anupahatazaktikAraNatvAddharmasArathitvaM prati, na hi sarvathA kAraNe'satkAyamutpadyata iti vastuvyavasthA, paramatenApi samarthayannAha- . . "susaMvRtetyAdi" susaMvRtaH-sarvathA'nudghATitaH kAMcanasya ratnAnAM ca yaH karaNDako-bhAjanavizeSaH tatprAptitalyA hiH-yasmAtprathamadharmasthAnaprAptiH-dharmaprazaMsAdirUpA, yathA hi kazcitkvacidanudghATitaM kAMcanaratnakaraNDakamavApnuvaMstadantargataM kAMcanAdi vastu vizeSato'navabudhyamAno'pi labhate, evaM bhagavanto'pi prathamadharmasthAnAvAptau maukSAvasAnAM kalyANasampadaM tadA'navabodhe'pi labhante eva, tadavandhyahetukatvAttasyAH, "iti" ityevam "anyarapi" bauddha rabhyupagamAt, TI. :- yathA bhagavantaH 'dharmadA-dharmadezakA-dharmanAyakAstathA dharmasArathayo bhavanti,' arthAda dharmasArathibhyo'rhadbhyo bhagavadbhyo namo namaH / atra 'dharmasArathi' padaghaTitadharmapadena, pUrvasUtravad adhikRtacAritradharma eva grAhyaH / tathA ca cAritradharmarUparathasya svaparApekSayA samyakapravartana-pAlana-damana-yogataH sArathitvaM / (yathA sukuzalaH sArathI rathaM ca rathavAhakAnazvAn tathA pravartta yati, yathA turaGagANAM rathasyA'pi nApAyo (hAniH) bhavati. evaM jinottamairapi utsargApavAdapramukhayuktibhiH, dharmasya dharmiNAmekAntahito dharma upadiSTaH, atra dharmasthAne rathaH, turaMgamasthAne tasya rathasya dhArakAH puruSA jJeyAH, ubhayahitaM-ratharathadhArakobhayahitamupadizanto jinanAthA dharmasArathayo jJeyAH / zrI. de. caitya. zrI. dharma. saMghAcAravidhito'rtho gRhItaH) cAritrarUpadharmasya sva-AtmanaH, parasya svabhinnasyA''tmanaH, arthAt svaparApekSayA-svaM paraM cApekSya samyak pravartanaM-samyakpAlanaM, samyagdamanaM tasya sambandhataH saarthitvmityrthH| (samyakapravarttanaM-'pravRttyutpattAvayaM kramaH- prathamataH phalajJAnaM, tataH phalecchA, tata iSTasAdhanatAjJAnaM / tata upAyecchA, tataH pravRttirutpadyate iti' pravartanaM = pravRtti 176 Page #229 -------------------------------------------------------------------------- ________________ lalitavistarA - saTIkA hetutvam, pravRttyanukUlavyApAravizeSapravarttayituH, yadviSayakatvena jJAnasya pravRttijanakatvaM tat / atra yatpadArthaiSTasAdhanatvam / tathA ca iSTasAdhanatvasya jJAnaM pravRtti janayatISTasAdhanatvaM pravarttanaM bhavatIti jJeyam ) - * kramazo bhagavatsu dharmarUparathasya sArathitvasiddhau hetutrayI darzyate (1) samyakpravarttanayogarUpahetunA dharmasArathitvarUpasAdhyasya siddhi:, tadyathA samyakpravarttanayogena paripAkApekSaNAt pravarttakajJAne siddhe, apunarbandhakatvAt prakRtyAbhimukhyopapatta eH / -------- (1) samyakpravarttanayogeneti = avandhyamUlArambhavyApAreNa - prakRtadharmasambandhakAvandhyayA--saphalayA''dyodya motpAdana kriyayA dharmasArathitvaM svaparaniSThadharmApekSayA samyak pravartta nayogena dharmasArathitvaM / samyakpravartta nayogaH- svaparApekSayA - saphalArambhavyApAraH kutaH ? iti cet kathyate / (tathAbhavyatvaparipAkA'bhinnasvabhAvabhUta-prakRti-janya - dharmaviSayaka - prazaMsA''dirUpa dharmabIjakAraNasya sattA'sti, ato'punarbandhakeSu, apunarbandhakatvasattA ghaTate, punarbandhakeSu tu tathAbhavyatvaparipAkAbhAvAt, dharmaprazaMsAdirUpadharmabojasya sattA nAsti, ) prakarSaparyantalakSaNasya paripAkasyApekSaNAt sAdhyatvenA''zrayaNAt, (2) ata eva - apunarbandhakeSu, apunarbandhakatvaM - pApaM na tIvrabhAvAt karotItyAdika lakSaNaM kathitamasti. (3) paripAkApekSaNaM kuta ? iti cetkathyate arthitvagarbhapravRttiphalasya jJAnasya bhAvAt -(utpAdanAt saMpAdanAt ) pradarzakAdyanyajJAnena pravRtterayogAt / arthAt tadicchAmUlakapravRttirUpaphalajanakasya jJAnasyotpAdanaM (saMpAdanaM ) pravarttakajJAna-siddhi prati yathAkhyAta cAritrarUpa- dharmaprakarSaparyantarUpaparipAkasyApekSA sAdhyatvenAzrayaNarUpApekSA ( sAdhyaviSayakecchA ) kAraNaM bhavati, arthAt paripAkApekSArUpakAryaM, pravarttakajJAnasiddhikAraNena bhavati, (pravartta kajJAnabhinnadIpakasamyaktvavat pradarzakAdi-rUpAnyajJAnaM pravRtti - pratibandhakaM bhavati pravarttaka - jJAnameva, arthitvamUlakapravRttirUpaM phalaM janayatyeva) 177 Page #230 -------------------------------------------------------------------------- ________________ lalitavimtarA-saTIkA paripAkApekSArUpakAraNena, samyakapravartanayoga:-saphalA''dyodyamotpAdana-kriyArUpA'vandhyamalArambhavyApArarUpasamyakapravartanayogarUpaM kArya bhavati. arthAt samyakapravartanayoga-rUpaM kArya prati paripAkA'pekSA kAraNam , paripAkApekSArUpakArya prati pravartakajJAna siddhiH kAraNamiti kAryakAraNabhAvo vijJeyaH / (samyakapravartanayogini bhagavati) sA, pravartakajJAna-siddhistu tathAbhavyatvaparipAkajanyasvabhAvabhUtaprakRtidvArA dharma prati dharmaprazaMsAdi-bIjAdhAnAdi-heto rjanakatvaM ghaTate'taH, apunarbandhakatvamarthAt pApaM na tIvrabhAvAt karototyAdilakSaNo'punarbandhakaH, tasya bhAvo'punarbandhakatvaM tatrA'sti, tasmAtkAraNAta pravartakajJAnasiddhiH, tathAzabda:-samyakapravartanayogasyaiva dharmasArathitvasAdhyasAdhakasya prathamahetoH siddhaye parasparApekSavakSyamANa-hetvantara-catuSTayasamuccayArtha : samyakpravartanayogasya prathamahetoH sAdhakAzcatvAro hetavaH - (1) gAmbhIrya yogahetujanyaH samyakpravartanayogastathAhi samyakapravartanayoga(gi)sya (naH) gAmbhIrya marthAd, acintya (kalpanA'tIta) tribhuvanAtizAyi (mahimazAli) yat kalyANaM tatkArakarUpahetuzaktisaMpannatA (zaktireva), (2) zaktivizeSagAmbhIrya yogaH, sAdhusahakArilAbhato bhavati-tathAhi phalAvyabhicAri (phalA'visaMvAdi-phalAvaMcaka) tvaviziSTA ye cAravo guravaH-suguravaH, Adi yeSAM te sahakAriNaH-nimittakAraNavizeSAH (AdipadenA'tra, zubhaguruvacanAgamArAdhanAdi jJeyaH) gAmbhIrya yogakArya prati phalAvaMcakasusAdhusahakArilAbhaH kAraNam / sAdhu sahakAriprAptistu, anubandhapradhAnatvaviziSTA (janyA)-tathAhi sAdhusahakAriprAptiranubandhapradhAnatvena bhavati, (3) anubandhapradhAnatvamatra-cAritraviSayakadharmasAdhanA (dharma-puNyAdiviSayakasAdhanA) yA, evaM ca tathAbhavyatvaparipAkarUpaprakRtijanya-dharmaprazaMsAdidharmabIjarUpakAraNasya sattA'sti, ato'punarbandhakatvamasti, ataH pravartaka - svaparApekSayA pravRtti-prathamAntimaparyantapravRttikArakajJAnasya siddhirasti, ata eva yathAkhyAtacAritra rUpotkRSTasAdhyasyApekSA'sti, ata eva cAritradharma svayaM pravarttate, parAMzca pravartta yati, arthAt teSAM samyagpravata ne-AdimArambhataH prakarSaparyantasaMnayanarUpadharmavyApAre puSTAlambanabhUtA bhagavanta evAto dharmasArathitvaM bhagavatAM ghaTate / 178 Page #231 -------------------------------------------------------------------------- ________________ lalitavistarA-saTIkA . uttarottaraparaMparApUrvakAvicchinnapravAharUpAnubandhapradhAnatvaviziSTasAtatyasAkalyaviziSTatvena sAdhusahakArilAbho bhavati nAnyasya niranubandhasyA'nubandharahitasya tu sAdhusahakArilAbho bhavati, ___kadAcid cAritrAdidharmo na bhavet, kadAcid dharmo na bhavet, kAdAcitko dharmo vyavahitatvena khaNDitatvena sAdhubandho na bhavati, madhye madhyekhaNDitavyavahitadharmasya puruSasya zubhaguruyogo pragatikaraNe na bhavati, adhunAtana kAle durlabhatA suguro Izyate, taddvArA lAbhastu dUre / __arthAt, cAritrAdidharmasyAnubandhAbhAvavataH-niranubandhacAritrAdidharmavataH, AtmanaH avazyaphalajanakasugurvAdisahakAriNAM lAbho na saMpadyate, tathA ca sAnubandhacAritrAdidharmavata Atmano'vazyaphalajanakasugurvAdInAM sahakArikAraNAnAM lAbhaH saMpadyate / sAdhusahakAriprAptiM prati anubandhapradhAnacAritrAdidharmaH kAraNamasti / (4) anubandhapradhAnatA sAnubandhacAritrAdidharmavattA tadA prApyate yadA aticArabhIrutAyAH prAptiH syAt, aticAracAritradharmAdiviSayaka-atikrama-vyatikrama-aticAra nAmakadoSato mAlinyato rahitatvaM, sAticAro dharmo mA'bhUditi-pariNAmakaTukatAyA vicArato doSo- mAlinya jAnato'jAnato mA'bhUditi bhaya-kaMpaH prakaTaM syAttadA'ticArabhayasiddhiH, aticArabhorau-niraticAracAritrAdisaMpanne mahApuruSe'pramatta sAnubandhacAritrAdidharmasaMpannatA gaNyate, ___ aticArairupahate pramAdini nirdaya-nidhvaMsapariNAmini niranubandhatA cAritrAdidharmAdiviSayiNI manyate'taH sAdhusahakAri-prApterasaMbhavastato gAmbhIrya yogAbhAva eva ata evaitat samyakpravartanayogarUpaprathamahetunA dharmasArathitvarUpaM sAdhya nizcIyate / dharmasArathitvarUpasAdhyasAdhakasya samyakpAlanarUpa-dvitIyaheto nirUpaNam - etat samyakapravartanayogarUpasAdhanasya viziSTanirUpaNadvArA pAlanasyAyogaHyogAbhAvaH, pratyuktaH - khaNDitaH, arthAta pAlanasya yogAbhAvAbhAva:-pAlanatvaM siddhameva, yataH samyakapravartana (saphalAdyArambharUpavyApAra) syaikAntika- phalaM pAlanamasti, tathA ca samyakapAlanarUpaM "tathopAye pravRttastvaM kriyAsamabhihArataH / yathA'nicchannupeyasya 179 Page #232 -------------------------------------------------------------------------- ________________ lalitavistarA-saTIkA parAM zriyamazizriyaH / / vI. tR. pra. zlo. 14" phalaM prati samyakapravarttanaM, phalopadhAyakasAkSAtkAraNamasti / ____ atha kathamaya niyamo yaduta-pAlanaphalameva samyakapravartanam arthAt samyakapravartanarUpakAraNasattAyAM pAlanarUpakArya sattati kathamiti cet kathyate pAlanarUpaphalAbhAve-pAlananiSphalatve, pravartananiSThasamyagabhAvaH (saphalaz2anakatA) pravartta nasya na bhavati. niSphalapAlanatvena pravartananiSThaphalajanakatvAbhAva evaivaM pravacanavedino vadanti. atha ca svaparApekSita-cAritradharmaviSayaka-samyakapravartanajanyasamyakapAlanarUpeNa sAdhanena bhagavatsu dharmasArathitvarUpaM sAdhya pramANitaM bhavati. ___ damanayogarUpeNa tRtIyena sAdhanena bhagavatsu dharmasArathitvarUpasAdhyasya siddhiH yathA dharmasArathitvarupaM sAdhya prati samyakapravartanasamyakpAlane dvau hetU staH, tathA tRtIyo hetuH sarvathA svAyattIkaraNarupadamanayogo jJeyaH, tathAhi satyamidaM hi svAyattokaraNa (vazIkaraNakriyA) viSayabhUto dharmaH (cAritrAdidharmaH) tadAvaraNIya-mohAdikarmaNaH svAyattIkaraNena, avyabhicArIkaraNaM (phalasaMvAdaH) svakArya niyogaH (sakalakarmakSayarupa svakArye yojanA) svAtmIbhAvanayanaM (svasvabhAva prati nayanamityetat ).prakAratrayAvacchinnatvaM jJeyam) tathAhi (1) karmavazitayA-cAritramohAdikaM karma vazyamabAdhakatvena yeSAM te karmavazinaH, tadbhAvaH karmavazitA, tayA, bhagavatAM cAritramohAdikarmopari sattAGakuzarupAsti, bhagavatAmupari-cAritramohAdikarmasattAyAH kiMcidapi na calati, bhagavatAM puratazcAritramohAdikarmANi hatamarmANi saMjAtAni yadA cAritramohAdikarmANi, abAdhakatvenAyattAni (adhInAni) bhagavatAM santi, ata eva cAritrAdidharma:-kRtiviSayabhUtaH-vidhAnaviSayabhUto dharmaH, niyatAvisaMvAdi (avyabhicAri) phalajanakaH, kathamiti cet kathyate - phalaprAptiparyantaM-yathAkhyAtacAritraprApti vA vItarAgatAprAptiparyantaM, nivarti-virAmamaprApya damanavyApAra-kriyAviSayo dharmo dAnto bhavati. (2) svakArye svAGagopacayakAritayA nItaH svAtmIbhAvaM = svarUpadharmasya sakalakarmakSayakArya viSaye, adhikRta (cAritrAdidharma) dharmalAbhaM prati hetubhUtAnAM svasya 180 Page #233 -------------------------------------------------------------------------- ________________ malita vistarA-saTIkA (dharmasya) aGagarUpANAM-manujatvArya dezotpannatvAdInAM ya upacaya:-prakarSaH (utkRSTakoTikatvaM) tatkAritayA-tatsaMpAdakatvena rUpeNa nijasvabhAvarUpaM-svAtmIbhAvaM nItaH-prApitaH, svAtmIbhAve gamito'yaM dAnto dharmaH, kathamiti cet dharmaprakarSasya yathAkhyAtacAritvasya (sthiratArUpeNAtmaramaNatayA) AtmarUpatvaM kathyate / (3) nanu bhagavatAmittha dharmasArathitvabhavane ko hetuH ? iti cetkathyate, kSAyopazamikAdi-Adipadena kSAyikAdirUpabhAvadharmalAbhe spaSTaM bhavatyeva na bhavatIti nA'pitu bhavatyeva, kimiti ceducyate 'etat ' dharmasArathitvaM 'evaM samyakapravartanayogAdiprakAreNa, kasmAtkAraNAditi nigadyate 'tadAdyasthAnasyA'pi' dharmaprazaMsAdikAlabhAvi-dharmAdyasthAnarUpa dharmavizeSasyApi, varabodheH prAptau tu kiM punaH ? 'evaM pravRtta:' yataH dharmasArathIbhavanena (karaNena) bhagavatAM pravRtti rbhavati, kuta ityAha-'avandhyabIjatvAd' dharmasArathitvarUpakArya prati anupahatazaktireva kAraNam , na-hi sarvathA kAraNe bIjarUpeNA'pyasat kAryamutpadyate iti vastuvyavasthA. __ (nizcayanayasyA'bhiprAyeNa 'kAraNe sadeva kArya mutpadyate' kAraNe-upAdAna-kAraNe zaktirUpeNa (bIjarUpeNa-sattArUpeNa-tirobhAvarUpeNa) kAya sadutpadyate, ata eva kAraNe sarvathA'sat (avidyamAnaM) kArya mutpadyate neti sarvathA tAdRzo niyamo vA vastuvyavasthA varttate, -tathA ca dharmasArathitvarUpaphalopadhAyakakAraNa (anupahata-zaktikakAraNa) rupa dharmaprazaMsAdikAlInadharmavizeSarupadharmasyAdyasthAne nizcayanayena dharmasArathitvamate na kAcidbAdhA. svarupayogyatArupeNApi na tu phalopadhAyakatArupeNa. svarupayogyatA'rthAt kAraNa sattA ca phalopadhAyakatA'rthAt kAryasattA, kAraNarupeNa-tirobhAvarupeNAstitvamanAdikAlato bhavati ca kArya rupeNA'stitvaM (prAdurbhAveNa) yadA sahakArisAmagrIprApti bhavet tadA''gacchati (svarupayogyatvaM-tadavacchedaka-dharmavattva-janakatvAdikaM yathA, araNyasthasyA'pi daNDasya ghaTaM prati janakatvaM svarupayogyatva, phalopadhAyakatva, phalaniSAdakatvam ) sAMkhyAstu satkAryavAdinaH, naiyAyikAdyA asatkAryavAdinaH, jainAstu anekAntavAditvena, kArya hi upAdAnakAraNe sarvathA sat na, sarvathA'sanna parantu sadasadubhayAtmakaM, arthAt kathaMcitsadevotpadyate, kathaMcidasadevotpadyate, apekSayA saccApekSayA'sat , zaktirupeNa sat, kAryAprAdurbhAveNA'sat ) paramatasya-bauddhamatasya sAkSipUrvaka pUrvoktaviSayaviSayakaM samarthanam - 181 Page #234 -------------------------------------------------------------------------- ________________ lalitavistarA-saTIkA 'susaMvRtaH' (sarvathA'nudghATita-aprakaTitaH-susthagitaH) kAMcanai ratnaiH susaMbhRtaH karaNDako'sti tasya prApti lAbhaH tatsamAnA hiH- yasmAtprathamadharmasthAnaprAptiH-dharmaprazaMsAdirUpA prathamadharmasthAnaprAptiH, tathAhi = kazcit kvacidanuda ghATitaM kAMcanaratnakaraNDakamavApnuvaMstadantargataM kAMcanAdi vastu vizeSato'navabudhyamAno'pi labhate evaM bhagavanto'pi prathama dharmasthAnA'vAptau mokSAvasAnAM kalyANasaMpadaM tadA'navabodhe'pi labhante eva, tadavandhyahetukatvAttasyAH, arthAd bhagavanto'pi prathamadharmasthAnaprAptau, tatrasthakAMcanAdivat suphalAdikamajAnanto'pi dharmasArathitvAdisatphalagabhitamokSaparyantAM kalyANasaMpadaM varamAlAM vRNate, yata AdyasthAnaprAptiravandhyabIjarUpaheturUpA'sti, mokSaparyantakalyANasaMpataprAptirUpakArya prati avazyaphala - saMpAdana - samarthA'dyasthAnaprAptirhetureveti / tadevaM dharmasyasArathayo dharmasArathayaH / iti-evaM zakrastavasya dharmasArathirUpasya trayoviMzatitamapadasya vyAkhyA samAptA / zakrastavasya dharmavaracAturantacakravartirUpasya caturviMzatitamasya padasya prakRSTa vyAkhyAnam - tathA 'dhammavaracAuraMtacakkavaTTINaM' dharmo'dhikRta eva, sa eva varaM-pradhAnaM, caturantahetutvAt caturantaM, cakamiva cakraM, tena vattituM zIlaM yeSAM te tathAvidhAH, idamatra hRdayam-yathoditadharma eva varaM-pradhAnaM cakravarticakrApekSayA lokadvayopakAritvena kapilAdipraNItadharmacakrApekSayA vA trikoTiparizuddhatayA catvAro-gativizeSAH, nArakatiryanarAmaralakSaNAH taducchedena tadantahetutvAccaturantaM, catubhirvA'nto yasmistacaturantaM, kaizcatubhiH ? dAnazIlatapobhAvanAtyarddhammaH, antaH prakramAdbhavAnto'bhigRhyate, cakramiva cakramatiraudramahAmithyAtvAdilakSaNabhAvazatrulavanAt, tathA ca lUyanta evAnena bhAvazatravo mithyAtvAdaya iti pratItaM, dAnAdyabhyAsAdAgrahanivRttyAdisiddhaH, mahAtmanAM svAnubhavasiddhametat / etena ca vartante bhagavantaH tathAbhavyatvaniyogato varabodhilAbhAdArabhya tathAtathaucityena AsiddhiprApteH, evameva vartanAditi / .. tadevametena vattituM zIlA dharmAvaracaturantacakravartinaH 24 // evaM dharmadatvadharmadezakatva-dharmanAyakatva-dharmasArathitva-dharmavaracaturantacakravattitvavizeSopayogasiddha: stotavyasampada eva vizeSeNopayogasampad iti 6 // ... 182 Page #235 -------------------------------------------------------------------------- ________________ lalitavistarA-saTIkA paM. :- " trikoTiparizuddhatayeti" tisRbhirAdimadhyAntAdisaMvAdalakSaNAbhiH kaSacchedatAparUpAbhirvA koTibhi :- vibhAgaiH parizuddho nirdoSo yaH sa tathA tadbhAvastattA tayA, kaSAdilakSaNaM cedampANavahAIyANaM, pAvaTThANANa jo u paDiseho / jhANajjhayaNAINaM, jo u vihI esa dhammakaso // 1 // bajjhANuTThANANaM, jeNa na bAhijjae tayaM niyamA / saMbhavai ya parisuddha, so puNa dhammaMmi cheotti // 2 // jIvAbhAvavAo, baMdhAipasAhago ihaM tAvo / eehiM suparisuddho, dhammo dhammasaNamuvei ||3|| "AgrahanivRttyAdisiddha eriti" Agraho mUrcchA lubdhiriti paryAyAH, tato vihitadAnazIlatapobhAvanAbhyAsaparAyaNasya puMsaH Agrahasya - mUrcchAyA nivRttiH- uparamaH, AdizabdAdyathAsambhavaM zeSa doSa nivRttigrahastasyAH "siddha eH " bhAvAt // TI. :- yathA dharmadA - dharmadezakA - dharmanAyakA - dharmasArathayaH, arhanto bhagavantaH santi tathA dharmavaracaturantacakravartinaH santi, arthAd dharmavaracaturantacakravartibhyo'rhaddbhyo bhagavadbhyo namo'stu, etatpadarUpasUtraghaTitadharmapadenA'dhikRtacAritrAdidharmo grAhyaH, arthAt pUrvoktacAritrAdidharma eva varaM pradhAnaM yato yathA cakriNazcakraratnaM loke'smin bAhyazatrucakropari vijayasaMpAdanadvAropakAri, tathA dharmacakraM cakavartticakrApekSayA lokadvayopakAri, taddhetunA dharmasya pradhAnatA'thavA kapilAdipraNItadharmacakrApekSayA - kapilAdibhiH svasvadarzana kAra racita ( sthApita ) svasvadarzanarUpadharmacakrApekSayA dharmacakramidaM pradhAnaM, athavA, dharmavaracakre'smin trikoTiparizuddhatayA pradhAnatA varttate / saMvAdasvarUpatrikoTi jJeyA niyataphalaprAptijanaka (dharmacakre trikoTiparizuddhiratrAdimadhyA'vasAneSu sa saMvAdastu pUrvAparAvirodhitva rUpasatyasaMbhASaNamaviruddhArthajJAnaM, tvAdijJeyam, athavA kaSacchedatAparUpatrikoTinikaSottIrNaM - vItarAgazAsanarUpadharmacakraM, tathAhi = (1) kaSazuddho dharmaH = prANivadhAdipApasthAnAnAM tyAgarUpo niSedhaH ca dhyAnAdhyayanAdidharmasthAnAnAM vidhAnarUpavidhiH, yatra dharme syAt sa dharmo nigadyate kaSazuddhaH, (2) chedazuddho dharmaH = vidhimArga - pratiSedhamArgayoranukUlA yA bAhyakriyA yatra sa dharmaH chedazuddhaH, tayA bAhyazuddhakriyayA'ticArAnAcArarahitattve vidhiniSedhamArge, uttejanaM kriyate, yasmin dharme pUrvoktavidhipratiSedha- sAhayyakAri- zuddhadhArmikakriyAyA varNanaM yathArthatayA kRtaM syAtsa dharmaracchedazuddha:, (3) tApazuddhadharmaH = kaSacchedayorAdhArastApe sthito'sti, yadi suvarNavarNastApena 183 Page #236 -------------------------------------------------------------------------- ________________ lalitavistarA - saTIkA vivarNo bhavettadA tatsuvarNamazuddha, dharmasya tApaparIkSAyAM dharmaH zuddha uttIrNo na syAttadA kaSacchedau nirarthaM kau, vastuSu pratikSaNaM parivartana-cakraM calati, yatsuvarNaM kuNDalAkAre parivartitaM, tatkuNDalaM stokavelAnantaraM kaNThikAkAre parivartita tadA paryAyAH parivarttante tathApi suvarNadravyaM dravyatvena nityatvena, akhaNDitamaparivartita tiSThati, tathA yasminnAgame dravyArthikaMnayApekSayA nitya, paryAyArthikanayApekSayA'nityaM ceti jIvAdipadArtha mAtrasya varNanaM kRtaM syAt sa dharmastApazuddho nigadyate, tAze dharme ca vidhiniSedhamArgasAci vyakAriNyo dhArmikakriyA ghaTante nAnyatheti, , (athavA krayaNahananapacanAdirUpatrikoTyA'pi dharmacakramida vizuddhamiti ) nArakatiryagnarAmarasvarUpagati - vizeSa - catuSTayasyocchedena gati - catuSTayasyAntahetutvAccaturantaM catubhirvA dAnazIlatapobhAvanAnAmakairdharme : (saMjJAcatuSTayavirodhibhiH) zrotRgaNApekSayA prakramAta - prakaraNavazAt bhavAnta - bhavasyAnto yasmiMstat dharmavaracakraM caturantatvena prakhyAyate, yathA cakri - cakraM bhayaGakarabAhya zatrUnAmucchedAt kathyate, cakramiva cakra atiraudramahA-mithyAtvAdirUpabhAva ( Abhyantara ) zatrUNAM lavanAducchedAt tathAcAnena dharmava racaturanta - cakreNa mithyAtvAdirUpAM bhAvazatravaH lUyante - ucchidyante iti pratItameva / " tathA ca bhagavanto vA bhagavadbhaktA dharmavaracakreNa mithyAtvAdyAntarArINAM samUlamUnmUlanaM kurvantyeva, kathamiti cet kathyate dAnAdInAM punaHpunarabhyAsataH - satata-kriyAsamabhihArataH, na dadAti saddhanaM, na tyajetlabdhAn kAmAniti rUpa Agraha: ( parigrahaH - mUrcchA-lobhAdiparyAyarUpaH) tato vihitadAnazIlatapobhAvanA'bhyAsaparAyaNasya puMsaH Agrahasya (parigrahasaMjJArUpAyA:) mUrcchAyA nivRttiH - uparama:, (maitha nasaMjJAyAH nivRttiH, AhArasaMjJA - nivRttiH, bhayasaMjJA - nivRttiH ) yathAsaMbhavaM zeSadoSanivRtti - AdeH siddhirbhavati ityetanmahAtmanAM svAnubhavasiddhameveti / T (AhArabhayamaitha naparigrahasaMjJaka saMjJAcatuSTaya anAdito jIvena saha saMlagna varttate, jIvaH saMjJAbhiH sahaikatAM gataH, sa evaM jAnAti madIyA sahajA guNA iti, tAsu pravarttate / saMjJAcatuSke yA yA pravRttiH sA sA bahirAtmabhAva eva evaM jIvasya svasya na bhAsate, audayikabhAve varttamAnAM jIvasyemAM- anAdyazuddhAM pravRtti, kSAyopazamikAdirUpe parAvartyaM zuddhAcAramaya kArakazcaturdhA dharmo jinezvaraiH kathito'stiH dAnAdicaturvidha 184 Page #237 -------------------------------------------------------------------------- ________________ lalitavistarA-saTIkA dharmArAdhanata AtmadharmaH prAdurbhavati, etAvAnapi nApitu (pratyuta) paraMparayA mokSo bhavati. parigrahasaMjJAvyAghAtAya dAnaM samartha, maithuna-saMjJA-mathanAya zIlaguNaH samartha :, AhArasaMjJA parihArAya tapodharmaH samarthaH, bhayasaMjJA bhaGagAya maitryAdibhAvanApradhAno bhAvadharmaH) cAritrAdidharmavaracaturantacakreNatena, bhagavanto vartante'rthAt pUrve kathitavaNitaviziSTadharmadaracakreNa vartante'taH 'dharmavaracaturantacakravartinaH' bhagavantaH kathyante, tathAbhavyatvaniyogato ("yogyatA ceha vijJeyA, bIjasiddhayAdyapekSayA, AtmanaH sahajA citrA, tathAbhavyatvamityata:" yo. vi. 278 / 'bhavyatvaM nAma siddhigamanayogyatvamanAdipAriNAmiko bhAvaH, tathA-bhavyatvaM caitadeva kAlanayatyAdinA prakAreNa vaicitryamApannaM) tathA (tIrthakaratvasaMpAdakatvena) bhavyatvasya niyogataH (AjJAtaH) varabodhilAbhAdArabhya siddhiprAptiparyantaM yAvat tathA tathA (tattatprakArAvacchinna-anyAnyaprakArAvacchinna) aucityena-ucitatApUrvakapravRttikArakatvena, evameva vartanAt-varabodhAvapi dharmacakrAvacchinnavartanaM tata Arabhya sarvatra dharmalAbhe tathAtathaucityenAvicchedena siddhiprAptiparyante dharmacakrAvacchinna-vatitvaMvartanaM vartate iti. tathA ca yadyapi sarvabhavyAtmanAM bhavyatvaM samAnaM tathApi pratyekabhavyAtmanAM mokSaH samAnakAle samAnasAmagrIto na bhavati. arthAt pratyekabhavyAnAM 'tathAbhavyatva' bhinna bhinnaM vartate, parantu zrImajjinezvarANAmAtmanAM sahajatathAbhavyatvaM sarvabhavyebhyo viziSTakoTikaM, yathA yathA zrImatAM sahajatathAbhavyatvaM tattatsAmagrIvazataH paripakvaM bhavata, tathA tathA zromatAM vaiziSTayaM bahirAvirbhavati, tIrtha karapadahetubhUtavarabodhilAbhAnantaraM jinAtmAnaH prAdurbhAvApekSayA sarvathA paropakAra-vyasanina ucitakriyAkArakAH vizvoddhArakAH saphalArambhina ityAdipUrvoktaguNagaNasaMpannAH santo'pi 'sarvajIvAna jinazAsanarasikAna saMpAdayAmIti bhAvadayAntarahasollasitamAnasamahodadhayaH', viziSTabhAvadayAyA vardhamAnarasena tIrthakaranAmakarma nikAcayanti, evaM tathA tathaucityAvacchinnAcAre vartanena siddhiprAptiparyanta bhagavanto 'dharmavaracAturantacakravartina ucyante, tadevametena-dharmavaracaturantacakreNa vartituM zIlA dharmavaracaturantacakravartinaH / / (trayaH samudrAzcaturtho himavAniti catvAro'ntA (lavaNasamudraprAptAH) steSu prabhutayA bhavAzcAturantAH caturantasvAmina evaM vidhAye cakravartinaste cAturantacakravattinaH, dharmasya varA:-zreSThAH caturantacakravartinaH, dharmanAyakA ityarthaH, tebhyaH, iti kalpasUtrasubodhikAyAm / / atra 'samuddhyAdA vA' - iti haima. 185 Page #238 -------------------------------------------------------------------------- ________________ lalitavistarA - saTIkA 8/1/5/0 prAkRtasUtravazAdAtvaM athavA caturdigdhAra' caturantaM cakramucyata dAnatapaH zIlabhAvanA - caturdhAraM dhammaM cakramidaM / / zrI dharmasaMghAcAra - vidhito bhAvo'tra gRhIta ) ( yathA stotavyasampadaH, sAmAnyaheturUpA dvitIyA saMpad, vizeSaheturUpA tRtIyA sampat, sAmAnyopayogarUpA caturthI saMpat, paMcamI upayogasaMpada eva hetusaMpat tathA vizeSopayogarUpA SaSThI saMpat, tathA ca prathama - stotavyasaMpada eva vizeSopayoga - prayojanarUpA 'dhammadayANaM' padata Arabhya 'dhammavaracAuratacakka vaTTINaM' paryanta - paMcapadavatI SaSThI vizeSopayoga sampadasti, arthAt, arhatAM dharmadatva - dharmadezakatva - dharmanAyakatva-dharmasArathitvadharmavaracaturantacakravartitvarUpaprakAraivizeSata upayogo bhavatyata eSA saMpada vizeSeNopayogasaMpadrUpeNa kathyate'rthAt tIrthaMkaradevA dharmakSa etre kiM kiM kAryaM kurvate, tatsandarzanArthaM, asyAM sampadi paMcabhiH padaiH varNanaM kRtaM, arhatAM, upayogitA viziSTakAraNAnyapekSya matA, zrI arhantaH sarvavirati- dezaviratyAdirUpacAritra - dharmasya dAtRtva_dezakatva - svAmitva - sArathitva - varacaturantacakravati tvAvacchinnaiH prakArai viziSTopayogitA, sakala mumukSUNAM manuSyANAmAtyantikai kAMtika kalyANamAlAkAriNI varttate'taH * stotavyA arhanto bhagavanto bhavanti. - zakrastavasya paMcaviMzatitamasya 'appaDihayavaranANadaM saNadharANaM' padasya vivaraNam - ete ca kaizvidiSTatatvadarzanavAdibhirboAddhabhedairanyatra pratihatavarajJAnadarzanadharA eveSyante " tattvamiSTaM tu pazyatu" itivacanAd, etannirAcikIrSayA''ha - "apratihatavarajJAna_darzanadharebhyaH " apratihate - sarvatrApratiskhalite kSAyikatvAdvare - pradhAne jJAnadarzane - vizeSa - sAmAnyAvabodharUpe dhArayantIti samAsaH, sarvajJAnadarzanasvabhAvatve nirAvaraNatvena, anyathA tattvAyogAt, sarvajJasvabhAvatvaM ca sAmAnyena sarvAvabodhasiddheH, vizeSANAmapi jJeyatvena jJAnagamyatvAt na caite sAkSAtkAramantareNa gamyante, sAmAnyarUpAnatikramAt, nirAvaraNatvaM cAvaraNakSayAt, kSayI ca pratipakSasevanayA, tattAnavopalabdheH, tatkSaye ca sarvajJAnaM tatsvabhAvatvena dRzyate cAvaraNahAnisamuttho jJAnAtizayaH 186 Page #239 -------------------------------------------------------------------------- ________________ lalitavistarA - saTIkA na cAsya kazcidaviSaya iti svArthAnatilaGghanameva, itthaM caitad, anyathA avikalaparArthasampAdanAsambhavaH, tadanyAzayAdyaparicchedAditi sUkSmadhiyA bhAvanIyaM, jJAnagrahaNaM cAdau sarvA labdhayaH sAkAropayogopayuktasyeti jJApanArthamiti, apratihatavarajJAnadarzanadharAH 25 // ete'pyAjIvikanayamatAnusAribhirgozAlaziSyaistattvataH khalvavyAvRttacchamAna eveSyante, "tIrthanikAradarzanAdAgacchantIti" vacanAd, etannivRttyarthamAha paM. "tatvamiSTaM tu pazyatviti - " sarvaM pazyatu vA mA vA, tatvamiSTaM tu pazyatu / pramANaM dUradarzi cedete gRdhAnupAsmahe // 1 // iti sampUrNazlokapAThaH, "sarvvajJAnetyAdi" savvaMjJAna darzanasvabhAvatvena nayAntarAbhiprAyeNa sArvadike sarvajJasarvadazitvarUpe sati "nirAvaraNatvena" ghAtikSayAt, apratihatavarajJAnadarzanadharA bhagavantaH, vyatirekamAha "anyathA" uktaprakAravyatirekeNa "tasvAyogAt " apratihatajJAnadarzanadharatvAyogAt yato na nirAvaraNA api dharmAstikAyAdaya uktarUpa vikalAH santa ekendriyAdayo vA uktarUpayoge'pyanirAvaraNAH prakRtasUtrArthabhAja iti hetu vizeSaNasiddhayarthamAha - " sarvajJasvabhAvatvaM ca " hetu vizeSaNatayopanyastaM " sAmAnyena " mahAsAmAnyanAmnA sattAlakSaNena "sarvAvabodhasiddha : " sarveSAM dharmAstikAyAdijJeyAnAmavabodhasiddha eH-paricchedasadbhAvAditi, jJeyavastupratibimbasaGkramasya tu tadAkAratve jJAnasyAbhyupagamyamAne anekadoSaprasaGgAt vyAptyanupapatta e:, dharmAstikAyAdiSvamUrta svenAkArAbhAve pratibimbAyogAt, tasya mUrtta dharmatvAt, tathA tatpratibaddhavastusaGkramAbhAve'bhAvAt, na hyaGganAvadanacchAyANusaGa kramAtirekeNA''darzake tatpratibimbasambhavo'sti, ambhasi vA nizAkarabimbasyeti, anyathA'tiprasaGgAt, ukta ca paramamunibhiH - "sAmA tu diyA chAyA, abhAsuragayA nisaM tu kAlAbhA / sacceva bhAsuragayA, sadehavaNNA muvvA ||1|| je AyarasassaMto dehAvayavA havaMti saMkaMtA / tesi tatthuvaladdhI pagAsajogA na iyasi / / 2 / / ityAdi citrAstaraNAdyanekavastugrahaNAvasare caMkatrAneka pratibimbodayAsambhavAt, sambhave vA pratibimbasAGkaryopapatteH, tadanusAreNa parasparasaGkIrNa vastupratipattiprasaGgAditi, ekasminnapi ghaTAdI sadrUpe paricchinne tadrUpAnatikramAt zuddhasaGagrahanayAbhiprAyeNa sarvasattAparicchedaH sidhyati / AhasattAmAtraparicchede'pi vizeSANAmanavaboghAt kathaM sarvvAvabodhasiddhirityAzaGkayAha - "vizeSANAmapi " na kevalaM sAmAnyasya " jJeyatvena" jJAnaviSayatvena "jJAnagamyatvAt" jJAnena - avabodharUpeNAvabodhanIyarUpatvAt, yadya evaM tataH kimityAha - " na ca" naiva "ete" vizeSAH "sAkSAtkAraM" darzanopayogam " antareNa" vinA, tenAsAkSAtkRtA ityartho "gamyante" budhyante, kathamityAha"sAmAnyarUpAnatikramAt " sAmAnyarUpAtikrame hyasadrUpatayA kharaviSANAdivadasanta eva vizeSAH syuriti, ' idamukta' bhavati - darzanopayogena sAmAnyamAtrAvabodhe'pi tatsvarUpAnatikramAt saGgrahanayAbhiprAyeNa, vizeSANAmapi grahaNAcchadyastho'pi sarvadA sarvajJasvabhAvaH syAt, ghAtikarmmakSaye tu sarvanayasaMmatyA nirupacaritaiva sarvajJasvabhAvatA, jJAnakriyAyogapadyasyaiva mokSamArgateti, sarvadarzanasvabhAvatA tu sAmAnyAvabodhata eva siddha eti na tatsiddhaye yatnaH kRta iti / itthaM vizeSaNasiddhimabhidhAya vizeSya-: 187 Page #240 -------------------------------------------------------------------------- ________________ lalitavistarA-saTIkA siddhayarthamAha-"nirAvaraNatvaM ca" prAghetutayopanyastam "AvaraNakSayAd" AvaraNasya-jJAnAvaraNAdeH kSayAta-nirmUlapralayAt / nanu jovAvibhAgIbhUtasyAvaraNasya kSaya eva durupapAda ityAzaGakyAha-kSayazca uktarUpa: "pratipakSasevanayA" mithyAdarzanAdInAM sAmAnyabandhahetUnAM jJAna-pratyanIkAntarAyopaghAtAdInAM ca vizeSahetUnAM pratipakSasya-virodhinaH samyagdarzanAdeAnabahumAnAdezca sevanayA-abhyAsena prayogo'trayadyasya kAraNena saha virudhyate tattadvirudhyamAnasevane kSIyate, yathA romoddha SaNAdikAraNe zotena virudhyamAnasyAgnerAsevane romoddhaSaNAdivikAraH, virudhyate cAvaraNahetubhimithyAtvadarzanAdibhiH saha samyagdarzanAdiguNakalApa iti kAraNaviruddhopalabdhiH / nanvatIndriyatvAdAvaraNakSayasya kathaM tena hetoH pratibandhasiddhirityAzaDakyAha - "tattAnavopalabdheH" tasya-AvaraNasya "tAnavaM" tucchabhAvo dezakSayalakSaNapratyayena pratipakSasevanayA tasyopalabdhaH, svAnubhavAdisiddhajJAnAdivRddhayanyathAnupapatteH pratibandhasiddhiH, naca vaktavyaM-pratipakSasevanayA tAnavamAtropalabdheH kathaM sarvAvaraNakSayanizcaya iti ?, ye yato dezataH kSIyamANA dRzyante te tataH prakRSTAvasthAt sambhavatsarvakSayA api, cikitsAsamIraNAdibhya iva rogajalagharAdaya iti, evaM ca jIvAvibhAgIbhUtasyApi cikitsAto rogasyevAvaraNasya pratipakSasevanayA kSayo'duSTa iti yatkiMcidetata-yadutAvaraNakSaya eva durupapAda iti / atha prakRtasiddhimAha-"tatkSaye ca" AvaraNakSaye ca sarvajJAnaM-sarvajJayAvabodhaH, kuta ityAha-"tatsvabhAvatvena" svabhAvo hyasau jIvasya yadAvaraNakSaye sarvajJAnaM pratIyate, etadeva bhAvayati-"dRzyate ca" svAnubhavAnumAnAdibhiH "AvaraNahAnisamuttho" nidrAdyAvaraNakSayavizeSaprabhavo "jJAnAtizayo" jJAnaprakarSaH, tataH kimityAha. na cAsya-jJAnAtizayasya prakRSTarUpasya 'kazcit' jJeyavizeSaH 'aviSayaH' agocaraH, sarvasya sato jJeyasvabhAvAnatikramAta, kevalasya nirAvaraNatvenApratiskhalitatvAta, 'iti' evamuktayuktyA 'svArthAnatila vanameva' svArtha:-prakRtasUtrasyApratihatavarajJAnadarzanadharatvaM tasyAnatilaGghanamevaanatikramaNameva, pratihatavarajJAnadarzanadharatve hi bhagavatAM vitathArthatayA sUtrasya svArthAtilaGghanaM prasajatIti, "itthaM caitad" itthamevApratihatavarajJAnadarzanaprakArameva "etad" ahaMllakSaNaM vastu, vipakSa bAdhAmAha-"anyathA" uktaprakArAbhAve "avikalaparArthasampAdanA'sambhavaH" avikalasya-paripUrNasya parArthasya-paropakArasya bhagavatAM ghaTanA'yogaH, kuta ityAha-"tadanyAzayAdyaparicchedAt" tadanyeSAM puruSArthopayogISTatatvavilakSaNAnAmAzayAdInAma- abhiprAyadravyakSetrakAlabhAvAnAmaparicchedAd-anavabodhAt , sakalaheyaparijJAne hyavikalamupAdeyamavaboddha zakyaM, parasparApekSAtmalAbhatvAddha yopAdeyayoH, hrasvadIrghayoriva pitRputrayoriva veti sarvamanavabudhyamAnAH kathamivAvikalaM parArtha sampAdayeyuriti. TIkA : avataraNikA - yathA janA tIrthakarAn dharmadadharmadezakAdirUpeNa manyante tathA kecid bauddhA api sveSTadevaM manyante, parantu sarvapadArthaviSayaka-jJAtRtvena rUpeNa na manyante, enaM viSayaM sapramANaM spaSTayanti ete tIrthaGakarAzca kaizcidiSTatattvadarzanavAdibhi bauddhabhedairanyatra pratihatavarajJAnadarzanadharA eveSyante "tattvamiSTaM tu pazyatu" iti vacanAd, 188 Page #241 -------------------------------------------------------------------------- ________________ lalitavistarA-saTIkA iSTa (Izvaropayogi) tattvaviSayakadarzanavAdinaH kecit bauddhA iSTezvaramathavA tIrtha karAn iSTatattvabhinna-anyatattve pratihatajJAnadarzanadharatvena manyante'rthAt, iSTatattvabhinnaanyatattvaviSayANAM ajJAtRtvena-adraSTutvenaiva manyante, eteSAM pramANabhUtaM vacanaM darzayati 'tattvamiSTaM tu pazyatu' (sarva pazyatu vA mAvA tattvamiSTaM tu pazyatu / pramANaM dUradarzI cedete gRdhrAnupAsmahe // sampUrNazlokapAThaH) arthAdIzvaraH sarvabhAvAn pazyatu vA na vA, tathApISTaM tattvaM pazyatu ityetAvadeva paryAptaM yadi dUradarzI pramANabhUtaH syAttadA gRdhrAnupAsmahe, evaM rahasyamIhazaM yat kecidbauddhA IzvaraM dharmanAyakatIrtha karatvAdirupeNa manyante, sakaladravyaparyAyaviSayadraSTujJAtRtvAdirUpeNa na manyante / (boddhabhedAnAM saMkSiptarUparekhA = (1) vaibhASikA:-ghaTapaTAdibAha yarUpaM ca jJAnAdyAntararUpaM vastutattvaM satyamiti manyante (2) sautrAntikAH-yadyapyete bAha yAbhyantararUka dvidhA tattvaM manyante tathApi bAha yapadArthAnAM pratyakSa na manyante, anumAnena bAha yapadArthejJAnamastIti vadanti, ghaTapaTAdinAnA''kAravajjJAnamasti, ca jJAnenA'nena bAha yapadArthAH santi, evamanumAya manyante (3) yogAcArA:-bAhyapadArthAn sarvathA'palapanti, arthAd bAha yapadArthA na santi, evaM manyante, kevalamAntararUpajJAnanAmaka tattvamevA'stIti manyante, grAhyagrAhakarUpajJAnamAtraM pratibhAsante vastutastu bAha yapadArthA na santIti siddhAntayanti, (4) mAdhyamikAstu sarva zUnyamastIti vadanti. sarva zUnyamiti vAda svokurvate, sarvathA pramANAbhAvena prameyasyAbhAvaH, ataH sarva zUnya-abhAvarUpaM) "IzvaraiSTatattvaviSayakajJAnadarzanavAnasti, sarvapadArtha viSayaka - jJAnadarzanavAn nAsti' evaM vidhasya bauddha vizeSamatasya khaNDanecchayA kriyamANaM prakRtapadasyA nirUpaNam "apratihatavarajJAnadarzanadharebhyo" namaH / apratihate-sarvatrA'skhalite (kSAyikatvAda ) vare-pradhAnajJAnadarzane-vizeSasAmAnyA'vabodharUpe dhArayantIti samAsaH / tathA ca pUrvoktapUrvapakSasya khaNDanecchayA sUtrakAraH kathayati = 'apratihatavarajJAnadarzanadharebhyo namaH' arthAt sarvatravyApakajJAnaM-(pradhAnavizeSamupasarjanIkRtasAmAnyamartha grahaNaM jJAnaM) darzanaM 189 Page #242 -------------------------------------------------------------------------- ________________ lalitavistarA-saTIkA (sAmAnyapradhAnamupasarjanIkRtavizeSamartha grahaNaM darzanaM) kSAyikatvAt jJAnadarzane vare, apratihatavarajJAnadarzanadharA arhanto bhagavantaH paramezvarAH procyante. sarvajJAnadarza nasvabhAvattve sati nirAvaraNatvaM, apratihatavarajJAnadarzanadharatvaM, apratihatavarajJAnadarzanadharasya lakSaNaM, arthAt sarvajJAnadarzane AtmanaH svabhAvarUpe nayAntarasyA'bhiprAyeNa (zuddhasaMgrahanayApekSayA) jIvamAtra sadA sarvajJAnadarzanasvabhAvaM vartate, tathApi tatrA'tivyAptivAraNAya nirAvaraNatvarUpaM vizeSya deyaM, ataeva nirAvaraNa (kSAyika) apratihatavarajJAnadarzanadharAbhagavanta iti bodho bhavati. lakSaNamImAMsA = yadyavaM kathayet yaduta 'ye ye nirAvaraNAste, apratihatavarajJAnadarzanadharAH' ityukta dharmAstikAyAdiSu AvaraNazUnyatvena-lakSyabhinnadharmAstikAyAdau lakSaNasyA'tivyAptirAgacchettadA'tivyAptidoSavAraNAya 'sarvaviSayakajJAnadarzana' svabhAvato satIti vizeSaNaM deyaM, yadyavaM kathayet yaduta ye ye 'sarvaviSayakajJAnadarzanasvabhAvAste, apratihatavarajJAnadarzanadharA' ityucyamAne zuddhasaMgrahanayAbhiprAyeNa sArvadika-sarvaviSayaka-jJAnadarzanasvabhAvAstu ekendriyAdyA jIvA api-lakSyabhinnaikendriyAdi-jIvA apratihatavarajJAnadarzanadharA bhaveyurarthAt tatrAtivyAptiH syAt, tadiSTaM sarvanayasaMmataM nAstyarthAt, apratihatavarajJAnadarzanadharatvAbhAvavatsu lakSyabhinnakendriyAdi-jIveSu nayAntarAbhiprAyeNa sarvaviSayakajJAnadarzanasvabhAvatvalakSaNasyAtivyAptirasti, ata evaitaddoSanivAraNAya- 'nirAvaraNa' tvarUpaM vizeSyapadaM nihitamasti, arthAta, nayAntarAbhiprAyeNaikendriyAdI sarvaviSayakajJAnadarzanasvabhAvatvasya sattve'pi 'nirAvaraNatvaM' nAstyeva, sAvaraNatvaM vidyate'ta eva lakSaNaM nirduSTameva. . anumAnaprayogazcetthaM = bhagavantaH (pakSaH) apratihatavarajJAnadarzanadharAH (atrApratihatavarajJAnadarzanadharatvaM sAdhyaM), nayAntarA'bhiprAyeNa sArvadika-sarvajJa-sarvadarzitve sati nirAvaraNatvaM (hetuH) (1) atrA'numAne hetuprayogo dvidhA bhavati-satyeva sAdhye hetorUpa 190 Page #243 -------------------------------------------------------------------------- ________________ lalitavistarA-saTIkA pattistathopapattiH yathA'trApratihatavarajJAnadarzanadharatvarUpe sAdhye satyeva sarvajJasarvazitvaviziSTa-nirAvaraNatvaM tathopapattiH / asati sAdhye hetoranupapattirevA'nyathAnupapattiH, yathA'trApratihatavarajJAnadarzanadharatvarUpa-sAdhyAbhAve, sarvajJasarvadarzitvaviziSTa-nirAvaraNatva hetorabhAvaH / .. ... (2) 'pakSIkRta eva viSaye sAdhanasya sAdhyena vyAptirantAptiH' tathA ca prakRterhadbhagavanmAtrasya pakSatvAd dRSTAntAbhAvAt pakSIkRta eva bhagavadviSaye nayAntarAbhipreta sArvadika-sarvajJasarvadarzitvaviziSTa-nirAvaraNatvarUpa-sAdhanasya, apratihatavarajJAnadarzanadharatvarUpasAdhyena saha vyApti vartate, ata iyamantAptizabdenocyate, kiMca-apratihatavarajJAnadarzanadharatvarUpakArya prati sarvajJasarvazitvasvabhAvatvaviziSTa-dhAtikarmAvaraNakSayaH kAraNam, tathA ca sarvajJAnadarzana-svabhAvatva-viziSTAvaraNakSayarUpakAraNasattve'pratihatavarajJAnadarzana-dharatvarUpakAryasya sattvamanvayaH, sarvajJAnadarzana svabhAvatvaviziSTAvaraNa kSayarUpa kAraNA'sattve, apratihatavarajJAnadarzanadharatvarUpakAryasyAbhAva:-vyatireka evamanvayavyatirekasahakRta-pUrvokta kAryakAraNabhAvanizcayaH kAryaH / tathA ca sarvajJAnadarzanasvabhAvatvAbhAve, apratihatajJAnadarzanadharatvAbhAvaH, yato nirAvaraNA api dharmA'stikAyAdayaH sarvajJAnadarza nasvabhAvarahitAH santaH, athavA ekendriyAdayaH, apekSayA sarvajJAnadarza nasvabhAvA api nirAvaraNatvarahitA:-sAvaraNatvasahitAH apratihatavarajJAnadarzanadharA na bhavanti, hetuvizeSatayopanyastaM sarvajJasvabhAvatva sAdhayati (upapAdayati) sArvadikasarvajJasarvadarzitvarUpa-sarvajJasvabhAvatvaM bhAvayati ca mahAsAmAnyanAmakasattAlakSaNena, sAmAnyena sarvadharmAstikAyAdijJeyAnAM, avabodha-siddhirbhavati (sAmAnyahetuka-sarvajJeyaviSayabodhasiddhiH- sAmAnyajJAnajJApyasarvajJa ya-viSayaka-bodhasiddhiH) ekasmina , api ghaTAdau sad pe paricchinne tadra pAnatikramAt, zuddhasaMgrahanayA'bhiprAyeNa sarvasattAparicchedaH siddhayati. (ghaTAdAvekasmin sadrUpeNa ghaTAdiH sana sana sana , asti,) jJAnasya viSaye sati, 'ghaTAdiH sattvadharmaviziSTo'sti' iti jJAnabhavanena sada rUpA'bhedadvArA zuddhasaMgrahanayA'bhiprAyeNa, tathA ca vizeSaM gauNIkRtya kevalaM sAmAnyameva pradhAnIkRtya, sAmAnyadharmeNa yo nayaH sarvavastUni ekasminvastuni saMgRhaNAti, sa saMgrahanayo, yathA ko'pi sadagRhastho jemanAya sthitaH sUda kathayati 'bhojanamAnaya' arthAtsUdaH bhojanAya kRtAni 191 Page #244 -------------------------------------------------------------------------- ________________ lalitavistarA-saTIkA vastUni dadAti (puraskaroti) tatra bhojane bhojyAni vastuni sarvANi saMgadyante tAni saMgrahanayApekSayA tathA sattvanAmakadharmeNa sarvavastUni 'sada rUpe samAvizati saMgrahanayaH / evaM ca sAmAnya jAtiH tajjJAnaM vA lakSaNaM svarUpaM viSayo vA yasyA iti vyutpattimatI sAmAnyalakSaNA, sattvAdirUpA vA sajjJAnarUpA vaa| sA cAzrayANAM sattvaviziSTasakalapadArthAnAmalaukika-pratyakSa upayujyate / arthAt sAmAnyalakSaNApratyAsatyA-ghaTe sattvarUpasannikarSaNa 'sarve bhAvA santaH' ityAkAraka sakalasada viSayakajJAnamutpadyate, asyA idameva phalaM 'ekasmin padArtha satvaviSayakajJAnajananena satvarUpeNa sakalapadArtha jJAna-bhavatIti. nanu pUrvoktavivecanato dRzyatvarUpakevalasattAyA eva-sAmAnyasyaiva bodhasiddhatvena jJeyarUpavizeSANAmavabodho'pUrNa eva syAt tarhi sarvAvabodha: kathamiti cet kathyate, 'tasya viSayaH sAmAnyavizeSAdyanekAntAtmakaM vastu' pramANasya viSayaH sAmAnya (ekAkAramekazabdavAcyamiti pratItikArakaM sAmAnyaM) vizeSazca (vijAtIyapadArthabhyaH sarvathA bhinnatvabhAnaM kArayati yaH sa vizeSa:) evamubhayAtmakaM vastu, astIti vacanenAvabodha-upayogasya viSayaH saamaany-vishessaatmkH| tathA ca sAkSAtkArarUpadarzanopayogena, sAmAnyamAtraviSayakabodhasatve'pi sAmAnyasvarUpeNa sahAbhinnatve'pi zuddhasaMgrahanayA'bhiprAyeNa vizeSANAmapi bodho bhavati chadmastho'pi (ekanayApekSayA) sarvadA sarvajJasvabhAvaviziSTo varamastu, parantu sarvanayasammatyA (saMvAdena) tu ghAtikarmacatuSTayakSayo yadA bhavettadaiva nirupacarita-pAramArthika-yathArthasarvajJasvabhAvatA siddhA bhavet, yataH jJAnakriyayo gipadya (ekakAlavRttitvaM-ekakAlopattikatvam ghAtikarmakSayarUpakriyA-kevalajJAnayorekakAlavRttikatvaM-utpattikatvaM) tadeva mokSasya mahAn mArgaH sAmAnya-viSayakAvabodhenaiva sarvadarzanasvabhAvatA siddhA'rthAt tadartha na prayatnaH kRtaH / ..... - pUrvokta hetugata-sarvajJAnadarzanasvabhAvatArUpavizeSaNasya siddhi-darzanA'nantaraM 'nirAvaraNatva'rUpaM vizeSyasya vicAraNA anumAnaprayogazcetthaM apratihatavarajJAnadarzanadharAH, sarvajJAnadarzanasvabhAvatve sati nirAvaraNatvAdityatra vizeSaNasya siddhayanantaraM nirAvaraNatvarUpavizeSyasiddhayarthaM kathayati. nirAvaraNatvaM ca jJAnAvaraNAdi-ghAtikarmarUpasyAvaraNasya kSayAnnirmUlapralayAt-sattAyA 192 Page #245 -------------------------------------------------------------------------- ________________ lalitavistarA-saTIkA mapi na tiSThet-prAkakarmaNaH sattA-vidyamAnatAsInna vetyapi na bhAseta, tathA'varaNapralayo'bhUta , pazcAdapi mUlAbhAvena na karmaNo bhAvisattA, apunarbhavena karmA'tyantadhvaMsa: kSayaH / na ca jIvapradezaiH saha nivibhAgatayA baddhasyA''varaNabhUtakarmaNa: kSaya eva kathamu papAdayituM zakya iti vAcyam, pUrvoktasvarUpAvaraNakarmaNaH - paudgalikAvaraNarUpakarmaNaH kSayazca pratipakSasevanayA / / AvaraNa-bandhatadvirodhihetavaH mithyAtvAviratikaSAyayogapramAdAna prati samyaktva-virati-kSamAdi-yoganirodhavratAdi-smaraNapuNyAnubandhi-puNyakAryeSu samAdarayogasupraNidhAnApramAdAH pratipakSiNaH / jJAnAvaraNIya-darzanAvaraNIya-karmabaMdhahetavaH jJAna-jJAni-jJAnopakaraNadarzanadarzanidarzanasAdhanapratyanIkatA, gurunihnavatA, jJAnadarzanAdisAdhanAnAM mUlanAzaH, (upaghAtaH) jJAnAdi prati hArdikArucirUpadvaSaH, jJAnArthidarzanArthinAM bhaNanAdau vighnakaraNaM, jJAnidarzaninAM nindAdikaraNamityAdayaH jJAnAvaraNIya- ' darzanAvaraNIyabandhahetavo jJeyAH / tadvirodhihetU jJAnAcAradarzanAcArau jJAnAcAra:- kAle vinaye bahumAne upadhAne anihnatve vyaMjanArthatadubhayauM ityaSTadhA jJAnAcAraH, nizaGkitatA niSkAGakSatA nirvicikitsatA-amUDhadRSTikatA, upabRhaNasthirIkaraNavAtsalyaprabhAvanAdiko'STadhA darzanAcAraH / darzana-mohanIyakarmabandhahetavaH unmArgadezanA-mArganAzanA-devadravyaharaNaH,jina-muni-caityasaMghAdi-pratyanIkatAdibhiH, darzanamohaH / tadvirodhihetavo darzanAcAre darzitAH / cAritramohanIyakarmabandhahetavaH kaSAyAdayaH / tadvirodhinaH-cAritrAcAre darzitA hetavaH tadyathA paMcasamitiguptitrayarUpazcAritrAcAro jJeyaH, AvaraNakSayasya hetuSu vIryAcAratapaAcArabhAvanAdi vijJeyaH / 193 Page #246 -------------------------------------------------------------------------- ________________ lalitavistarA-saTIkA AvaraNakSayasAdhakAnumAna-prayogaH = asminnAtmani, AvaraNaM nAsti, samyagdarzanAdigaNagaNopalabdhihetoH, asminnanumAne, AvaraNaM pratiSedhyamasti, tasya kAraNaM mithyAdarzanAdi, asti, tasya ca pratipakSarUpasamyagdarzanAdiguNakalApopalabdhirUpahetutvenaiSa prakRtahetuH 'kAraNaviruddhopalabdhirUpeNa prakhyApyate'-'rthAdAvaraNaniSedhaH pratIyate'rthAt, 'yatkAraNaM yatkAryakaraNena saha virodhi bhavati, tatkAryaM, tatkAryasya kAraNasya virodhirUpakAraNasya sevanena (punaH-punarabhyAsena) kSayaM prApnoti, atraitAhazI vyAptiyA, dRSTAMtaM dArTAntike ghaTayitvA vyAptisamanvayaH- yathA'gnirUpakAraNaM, romodgamAdirUpakAryasya kAraNena zItena saha virodhi bhavati, ata eva zItavirodhirUpAgni kAraNasya sevanena romodgamAdirUpakArya nazyati, tathaitat samyagdarzanAdiguNakalAparUpakAraNaM, AvaraNarUpakAryasya kAraNabhUta-mithyAdarzanAdivirodhi bhavati arthAdAvaraNakAraNamithyAdarzanAdipratipakSarUpasamyagdarzanAdiguNakalAparUpakAraNasya sevanayA, AvaraNarUpakAryaM vilIyate'ta eva pratipakSasevanayA''varaNakSayaH sUpapAda eva na cAvaraNakSayasyAtIndriyatvAt (atIndriyatvaM-indriyajanyalaukikapratyakSAviSayatvam yathA kAlasyA'tIndriyatvam) AvaraNakSayarUpasAdhyena saha pratipakSasevanArUpahetuniSTha-avinAbhAvasambandhasyahetusaMbaMdhajJAnasya siddhiriti vAcyam kathamiti ceducyate tattAnavopalabdheH = AvaraNarUpakarmaNAM yo dezataH (alapAMzena) kSayaH sa 'nirjarA' kathyate, tannirjarAyAH kAraNaM pratipakSasevanA'sti, tatpratipakSasevanayA cAvaraNarUpakarmaNAM tanutA-tucchatA-yA upalabdhita AvaraNakSayavizeSaH pratyakSagocaro'sti, ata eva pratipakSasevanArUpahetuniSThavyAptirUpa-pratibandhasya siddhirasti, svAnubhavAditaH siddhajJAnAde vaDheranyathA'nupapatteH pratibaMdharUpa-vyApteH siddhirasti, tathA ca pratipakSasevanAyAM satyAM (AvaraNakSayajananadvArA) svAnubhavAdisiddhajJAnAde: (tAratamyenA'pi) vRddhirutkarSaH siddhayati, pratipakSasevanAyAmasatyAM svAnubhavAdisiddhajJAnAdivRddhirUpotkarSasyA'bhAva evamanvayavyatirekAbhyAM svAnubhavAdisiddhajJAnAdivRddhau (AvaraNakSayajananadvArA) pratipakSasevanA kAraNam / nanu pratipakSasevanayA kevalamAvaraNakarmaNAM tanutopalabdhi bhavati kathaM sarvathA''varaNakarmaNAM kSayo nizcIyate ? iti ceducyate, ye hetubhiH pratipakSasevanAhetubhiH alpAMzataH kSayasya (nirjarAyAH) viSayabhUtAni yAni karmAvaraNAni bhavanti / tAni 194 Page #247 -------------------------------------------------------------------------- ________________ lalitavistarA-saTIkA karmAvaraNAni prakRSTAvasthAvadbhistaistai hetubhiH sarvathA kSaya-viSayANi bhavanti. etAdRzI viziSTA vyAptiratra vijJeyA. dArTAntike dRSTAntasamanvayapUrva vartamAnavyAptisamanvayaH yathA yadrogasya yayA cikitsayA svalpAMzato vinAzo bhavati, yathA cAbhrANi yena marutA svalpAni nirasyanti, tAnyevA'bhrANi javanena pavanena sarvathA vilIyante tathA jIvAtmapradezaiH sahAvibhAgIbhUtakarmAvaraNanAmakA'bhrANi pracaNDamatena pratipakSeNa pavanena tathA pracaNDa-pratipakSasevanayA sarvathA kSIyante iti paramaM satyamevAta eva karmAvaraNakSayaH sUpapAdaH (subodhaH- samyakpratItiviSayaeva) arthAtkevalaM zraddhayaM nA'pitu yuktigamyaH / prakRtavastusiddhi:- Atmana eSA prakRtirasti yad yadA sarvajJAnAdipratibandhakAvaraNasya cakSuH paTTakabandhena yathA kiMcidvastu na dRzyate, tathA''tmajJAnarUpanayana-jJAnAvaraNakarmarUpapaTTakAntarA'nayanA'nantaraM, AtmanA kiMcinna jJAyate, tathA ca kevalajJAnAvaraNakSayeNa jAtamAtmajyotIrUpaM jJAnaM kevalajJAnaM, etajjJAnAvaraNaM 'kevalajJAnAvaraNaM' kathyate, etadAvaraNa-sarvaghAti-kSaye sarvajJAnaM pratIyate, dRzyate ca svAnubhavAnumAnAdibhiH, nidrAdyAvaraNakSayavizeSajanyo jJAnaprakarSaH sarvathA pratIta eva / arthAt prakRSTajJAnarUpakevalajJAnasya na kazcit jJeyavizeSaH (jJeyavyaktiH) viSayogocaro na bhavatIti nA'pitu bhavatyeva parantu sakalaM jJeyavastumAtraM viSayarUpamasti, yataH sarve sadrUpapadArthAH jJeyasvabhAva (jJeyatva) rUpa svArthasyAtilaGghanaM (atikramaNaM) na kurvantyevArthAt sarve utpAdavyayadhrauvyAtmakasat-padArthAH jJAnaviSayatA-jJeyatvarUpajJeyasvabhAvA'bhinnAH santi yataH kevalajJAnasya AvaraNarahitatvenApratiskhalitatvaM sarvavyApakatvaM -lokAloke nirvyAghAtakatvaM vidyate, pUrvoktanyAyena prakRtasUtrasyApratihatavarajJAnadarzanadharatvarUpasvArthasyA'tikramaNasyaikAntenA'bhAvaH siddhayati, arthAdarhatsu bhagavatsu, apratihatavarajJAnadarzanadharatvarUpa-prakRtasUtrasya svArthaH saMpUrNatayA vyApto'sti, yadi bhagavatsu pratihatajJAnadarzanadharatvamate tu asatyArthakasUtrasyasambhavena, prakRtasUtre apratihatavarajJAnadarzanadharatvarUpasvArtharUpasatyArthasyAtilaGghanarUpApattiprasaGaga AyAto-yadatyantamaniSTApattiH, 195 Page #248 -------------------------------------------------------------------------- ________________ lalitavistarA-saTIkA tathA cApratihatavarajJAnadarzanadharatvarUpapra-kAra (vaiziSTaya) viziSTamahadrUpaM vastu, evameva vartate, anyathA-yadi, arhatsu apratihatavarajJAnadarzanaprakArAbhAve, paripUrNatvena sAkalyena paropakAra-sampAdanaM na ghaTate, kathamiti ceducyate, puruSArthopayogISTatattvatobhinnAnAmanyeSAM-AzayAdInAM - abhiprAya - dravyakSetrakAlabhAvarUpaviSayaviSayakAvabodhasyAbhAvo vidyate, sakalaheyaviSayaviSayakaparijJAne satyevAvikalaM-sakalamupAdeyamavaboddhaM zakyam yata: parasparApekSA''tmalAbhatvAd heyopAdeyayoH, heyasvarUpalAbha: upAdeyasvarUpamapekSate, upAdeyasvarUpalAbha:, heyasvarUpamapekSate, hrasvadIrghayoriva pitRputrayoriva vA sarvamanavabudhyamAnAH kathamivA'vikalaM-sakalaM parArthaM sampAdayeyuriti, ___ arthAt-sakalapuruSArthopayogISTatattvato bhinnA'bhiprAyadravyakSetrakAlabhAva-samastaheyopAdeyarUpasakalaviSayaviSayakajJAnaprakarSazAlitvenA'rhato'vikala-(sAkalyena) sarvAMzataH parArthasampAdanasamarthAH (ataH kathyate'nantajJAnino'nantopakAriNo'rhantaH anantopakAraM prati anantajJAnaM kAraNaM, yathA jJAnaM tathopakAraH) iti sUkSmadhiyA bhAvanIyaM, jJAnagrahaNaM cAdau (kevalajJAnAdau) sarvA labdhayaH sAkAropayogopayuktasyeti jJApanArthamiti apratihatavarajJAnadarzanadharAH / / (anuttare jJAnadarzane yugapadupayogA'bhAve'pi labdhirupatayA dhArayatItyanuttarajJAnadarzanadharAH, pUrvAvazeSaNAbhyAM hi jJAnadarzanayorupayogasya bhinnakAlatoktA, tatazcopayogavallabdhidvayamapi bhinnakAlabhAvIti vyAmohaH, kasyacinnA'bhUdata uktamanuttarajJAnadarzanadharA iti na paunaruktyaM / utta. a. 6, gA. 16) (jJAnadarzanayormadhye jJAnaM pradhAnaM, jJAnopayoge vartamAnasya jIvasya sarvA labdhayo bhavanti, etadvastu, darzanopayoge vartamAnasya jIvasya sambandhe na ghaTate, ukta ca "savvAo laddhIo sAgAropaogovauttassa, no aNAgArovao govauttassa' sarvajJAnAM prathamasamaye jJAnaM tato dvitIyasamaye darzana, chadmasthAnAM prathamasamaye darzanaM tato dvitIya samaye jJAnaM bhavatIti svabhAvaH) iti zakrastavasya paMcaviMzatitamapadaM samAptaM / atha zakrastavasya SaDviMzatitamapadasya prAraMbhaH 'vyAvRttacchadmabhyo'rhadbhyo bhagavadbhyo namo namaH 196 Page #249 -------------------------------------------------------------------------- ________________ lalitavistarA-saTIkA "viyadRcchaumANaM" vyAvRttacchadmabhyaH, chAdayatIti chadma-ghAtikAbhidhIyate jJAnAvaraNAdi, tadbandhayogyatAlakSaNazca bhavAdhikAra iti, asatyasminkarmayogAbhAvAt, ata evAhurapare "asahajA'vidye"ti, vyAvRttaM chadma yeSAM te tathAvidhA iti vigrahaH, nAkSINe saMsAre'pavargaH kSINe ca na janmaparigraha ityasat, hetvabhAvena sadA tadApatte., na tIrthanikAro hetuH, avidyA'bhAvena tatsaMbhavAbhAvAt, tadbhAve ca chadmasthAste, kutasteSAM kevalamapavargoM veti ?, bhAvanIyametat, na cAnyathA bhavyocchedena saMsArazUnyatetyasadAlambanaM grAhyam Anantyena bhavyocchedAsiddhaH, anantAnantakasyAnucchedarUpatvAd, anyathA sakalamuktibhAveneSTasaMsArivadupacaritasaMsArabhAjaH sarvasaMsAriNa iti balAdApadyate, aniSTaM cetaditi, vyAvRttacchadmAna iti 26 // evamapratihatavarajJAnadarzanadharatvena vyAvRttacchadmatayA caitadrUpatvAt stotavyasampada eva sakAraNA svarUpasampaditi 7 / paM.- "tabandhetyAdi" tasya - jJAnAvaraNAdikarmaNo bandhayogyatA-kaSAyayogapravRttirUpA lakSaNaM-svabhAvo yasya sa tathA. cakAra: samaccaye bhinna kramazca, tato bhavAdhikArazca chadamakAraNatvAcchadmocyate, kuta ityAha- "asatItyAdi' sugamaM caitad "ata eva" bhavAdhikArAbhAve karmayogAbhAvAdevAhuH-bruvate apare-tIrthyAH _ "asahajA" jIvenAsahabhAvinI jIvasvabhAvo na bhavatItyarthaH "avidyA" karmakRto buddhiviparyAsaH, kammavyAvRttau tadvayAvRtteH "iti" evaM kAryakAraNarUpaM "vyAvRttaM chadma yeSAmityAdi" sugamaM caitat, navaraM "na cAnyatheti" na ca-naivAnyathA mokSAtpunarihAgamanAbhAve "iSTasaMsArivaditi" mokSavyAvRttavivakSitagozAlakAdisaMsArikt / / ____TI.-'ete'-tIrthakarA arhanto bhagavanto'pi AjIvikanayamatAnusAribhi gargozAlAkaziSyaistattvataH khalu 'avyAvRttacchadmAna' eveSyante, 'tIrthanikAradarzanAdAgacchantIti'vacanAd, etannivRttyarthamAha-"viyadRcchaumANaM" AjIvikanayamatA'nuyAyinaH (tathAcAhurAjIvikanayAnusAriNaH, "jJAninodharmatIrthasya kartAraH paramaM padam / gatvA''gacchanti bhUyo'pi bhavaM tIrthanikArataH" syA. maM. anya. yo. vya.) (kecidanye'pi vadanti "paritrANAya sAdhUnAM, vinAzAya ca duSkRtAM dharma-saMsthApanArthAya sambhavAmi yuge yuge") gozAlakaziSyAH, enaM tIrthaMkaraM, apratihatavarajJAnadarzanadharatvena 197 Page #250 -------------------------------------------------------------------------- ________________ lalitavistarA-saTIkA manyante, parantu tattvato doSazUnyaM-ghAtikarmakSayavantaM na manyante yataH "tIrthakarAH paramaM padaM prApyA'pi dharmatIrtha-tiraskAraM dRSTvA bhUyo'pi bhavamAgacchanti" iti teSAM vacanamasti / vyAvRttacchadmabhyaH = Atmano jJAnadarzanAdiguNAn hAdayatIti chadma-ghAtikarma (jJAnAvaraNIyadarzanAvaraNIyamohanIyAntarAyarUpakarmacatuSTayaM ghAtikarmocyate) jJAnAvaraNAdirUpa ghAtikarmabandha-yogyatAsvarUpazca bhavAdhikAra iti dvayaM chadmatvena paribhASyate / puruSasya prakRtivikArAn draSTumicchAdihakSA sAMkhyAnAM, bhavabIjaM zaivAnAM, bhrAMtirUpA vidyA vedAntikAnAM, anAdiklezarUpAvAsanA, saugatAnAM, eSA ghAtikarmajanaka karmabandhayogyatArUpabhavAdhikAro jainAnAM, bhinna-bhinna-matAbhimataikArthakabhavAdhikAra paribhASAH) yato ghAtikarmaNaH kAraNaM bhavAdhikAro'sti / (AtmanA saha saMlagnA kArmaNavargaNA karmatvena vyavahriyate-kArmaNavargaNAyA AtmanA saha sammizraNaM 'bandhaH' / AtmanaH karmaskandhaiH saha veSTanayogyatvaM, karmaskandhAnAM Atmani veSTanayogyatvaM ato dvayomitho veSTanayogyatA'nAdikAlInA varttate, AkAzAdau tAdRzIyogyatAyA abhAvena tAdRzaveSTanaM na bhavati. niruktadravya-dvaye'nyayogyatAbhiH saha tAzaveSTanayogyatA'pi vartate, tAzayogyatA-kAraNena jIvapudgalayoH sRSTe vaividhyaM dRzyate / "sahajaM tu malaM vidyAt, karmasaMbandhayogyatAM / Atmano'nAdimattve'pi nA'yamenAM vinA yataH // yo. viM. zlo. 164") tathA ca ghAtikarmarUpakArya prati ghAtikarmabandhayogyatArUpabhavAdhikAraH kAraNam, ghAtikarmabandhayogyatArUpabhavAdhikArakAraNasattve ghAtikarmaNaH sattA, ghAtikarmabandhayogyatArUpabhavAdhikArakAraNAbhAve ghAtikarmarUpacchadmano'bhAvaH, ata eva, anvayavyatirekazAlini kAryakAraNabhAvasya ghaTanena, ghAtikarma prati tadabandhayogyatArUpabhavAdhikAraH kAraNaM vartate / ata eva-bhavAdhikArAbhAve karmayogasyAbhAvAdevA'nyamatAnuyAyino vadanti 'asahajA'vidyeti sahabhAvino guNAH iti nyAyena jIvena sahAsahabhAvinI arthAt jIvasvabhAvarUpA na bhavatItyarthaH / 'avidyA'- karmakRto buddhiviparyAsaH tathAhi- "anityAzuciduHkhA'nAtmasu nityazucisukhAtmakhyAtiravidyA / " (pAtaM. yo. sU. 2-5) arthAt, avidyAyAH kAraNaM karma, yadA'vidyAkAraNaM karma nivRtta syAttadA'vidyA kArya nivRttamapi 198 Page #251 -------------------------------------------------------------------------- ________________ lalitavistarA - saTIkA syAd, tathA ca ghAtikarmarUpacchadma, ghAtikarmabandhayogyatA rUpabhavAdhikArazca chadmocyate, arthAt kAraNarUpacchadma ca kAryarUpaM chadmavaM dviprakArAvacchinnaM chadma yeSAM vyAvRttaM te vyAvRttacchadmAnaH, arhanto bhagavanto bhavantIti vigraha: (samAsasyArthaH pRthakkRtvA darzanIyaH sa samAsavigrahaH kathyate ) chadmavyAvRtticarcA = yAvatkarmarUpasaMsArasya kSayo na bhavettAvat sakalakarmakSayarUpIspavarge (mokSaH) na bhavet, karmarUpasaMsArasya kSayo yadA bhavet, tadA janmano ( avatArasya ) parigraho na bhaved, yadIhazIvyApte rna mAnyatAyAM vA asaditi pratipattau ( kSINe ca janmaprarigrahaH iti pAThAntaraM atra kazcinmanyate, parantu pAThAntarasya pramANaM na darzitam) arthAt kSoNe'pi karmaNi, avatAradhAraNasya mate hetorabhAvena sadA ( sarvakAlaM ) avatAra - janmanaH prApti rbhavet, yadi dharmadhvaMsaM dRSTvA dharmatIrthasya punaH saMsthApanArtha janminAM janmato nistArArthaM karuNA buddhito'vatarati bhavet iti dharmatIrthanikAro heturastIti varNanaM na yauktikaM yataH karmakRtabuddhiviparyAsarUpA'vidyArUpasya bhavAdhikArarUpasya ca hetorabhAvena janmano'vatArasya sambhavo'pi na, ( ' dagdhe bIje prAdurbhavati nA'Gakura:' iti nyAyena chadmarUpaboje dagdhe sati punarbhavarUpAGakuro notpadyate eva ) yadIzvare bhavAdhikAro'vidyA vA tiSThatIti mate, bhavAdhikAraghAtikarmacchadmavattvenezvarazcchadmastho bhavet, tatra kevalajJAnaM kutaH sambhavet ? athavA sakalakarmakSayarUpo'pavargaH kutaH sambhavet ? na sambhavedeva, tallakSaNAbhAvAdeva. 1 nanu muktAtmanAM punarihAgamanasya abhAve satyameva bhavyAnAM (muktigamanayogyAnAM ) ucchedena - sarvathA vinAzena saMsArazUnyatA-saMsAro bhavyajIvazUnyo bhaviSyatItyetadasadAlaMbanaM kathaM na grAhyamiti ceducyate bhavyAnAmAnantyena ( madhyamAnaMtAnaMta - pramANa saMkhyAvattvena ) ucchedasya--sarvathA vinAzasyA'siddhirasambhavo'ti, yataH, anantA'nanta kasyA'nuccheda rUpatvamasti abhAvAbhAvasya bhAvAtmakatvamiva tathA ca yAvanto jIvA vyavahArarAzito nirgatya mokSaM yAnti, tAvanto jIvA anAdinigodata: ( avyavahArarAzitaH ) nirgatya vyavahArarAzAvAgacchanti, tasmAdeSa saMsAraH bhavyajIvairikto na bhAvI yathA nigodarAzirakSayAnantarUpaH, tathA bhavyarAzirapyakSayAnantanityarUpo'sti. 1 199 Page #252 -------------------------------------------------------------------------- ________________ lalitavistarA - saTIkA ( anaMtAnaMta kAlasya spardhA karoti ekaikasmin nigode etAvanto'naMtA jIvAH santi, bhaviSyati kadAcidapi nigodasya saMkhyA'nAdito mukti gatebhyaH sarva jIvebhyaH anaMtaguNA'vatiSThamAnA varttate ) ( yathA cokta vArtikakAreNa - " ata eva ca vidvatsu mucyamAneSu saMtatam, brahmANDalokajIvAnAmanantatvAdazUnyatA // 1 // atyanyUnAtiriktatvai ryujyate parimANavat / vastunyaparimeye tu nUnaM teSAmasambhavaH ||2||" anyathA = yadi bhavyAnAmanantAnantasyocchedarUpasya mAnyatAyAM sarvabhavyAnAM muktibhAvena yuSmAkaM mate tIrthanikAraM dRSTvA saMsAre punarAvRtti prAptasyeSTamuktabhagavadgozAlaka (viziSTagozAlakAdi) saMsArivad upacarita - saMsArabhAjaH--sarve saMsAriNa ( mithyA ) asatya - saMsAriNa iti balAdApadyate aniSTaM caitat, mithyAtvenAniSTameva, jIvAnAM parimeyatve muktA saMsAre punarnivarttantAmityekApattiH saMsAraH kadAcit saMsArijIvazUnyo bhavediti dvitIyApattiH / etA ApattayaH iSTA bhavituM nArhanti yataH, upadezyopadezakatvAbhAvenAniSTApattaya iti ). ata eva vadAmo vayaM yeSAM ghAtikarmarUpacchadma tatkAraNabhUtaghAtikarmabandhayogyatArUpa bhavAdhikArarUpaMcchadma / evamubhayarUpacchadmano vyAvRttirUpakSayakArakebhyo'rhadbhyo bhagavadbhyo namo namaH iti = SaDviMzatitamapadasya vyAkhyA samAptisUcayati. zakrastavasya saptamI saMpada upasaMhAraH tathAcArhatAM bhagavatAM kIdRzaM svarUpamasti yataste satataM niyataM stotavyA eva santi ? iti prazne, samAdhAnamIdRzaM jJeyam - arhanto bhagavanto'nantajJAnaM anantadarzanaM ca pUrvokta ghAtikarmatatkAraNabhavAdhikArarUpacchadmakSayarUpaM viziSTaM svarUpamata evApratihatavara jJAnadarzanadharatva-vyAvRttacchadmatvarUpaM svarUpaM 'appaDihayata Arabhya viyaTTachaumANaM' yAvat padadvayedazitamasti tasmAt eSA dvipadI saptamI svarUpasampad_, stotavyasampadaH sakAraNAtatsvarUpavarNanakAraNasahitA vartate, kathyate ca / / , atha padacatuSTayapadavatI, Atmatulya para phalaka tvanAmikAyA athavA nijasama - phaladanAmikAyA aSTamIsaMpado vivaraNAt pUrvaM prathamapadasya vyAkhyAdau zAstrakAreNa kriyamANA avataraNikA - 200 Page #253 -------------------------------------------------------------------------- ________________ lalitavistarA-saTIkA atha zakrastavasya saptaviMzatitamapadasya vyAkhyAraMbha ete'pi kalpitAvidyAvAdibhistattvAntavAdibhiH paramArthenAjinAdaya eveSyante "bhrAntimAtramasadavidyeti" vacanAd, etadvayapohAyAha "jiNANaM jAvayANaM" jinebhyo jApakebhyaH, tatra rAgadveSakaSAyendriyaparISahopasargaghAtikamajetRtvAjjinAH, na khalveSAmasatAM jayaH, asattvAdeva hi sakalavyavahAragocarAtItatvena jayaviSayatA'yogAt bhrAntimAtrakalpanA'pyeSAmasaGgantava, nimittamantareNa bhrAnterayogAt, na cAsadeva nimittam, atiprasaGgAt, citimAtrAdeva tu tadabhyupagame'nuparama ityanirmokSaprasaGga, tathApi tadasattve'nubhavabAdhA, na hi mRgatRSNikAdAvapi jalAdyanubhavo'nubhavAtmanA'pyasanneva, ___ AvidvadaGganAdisiddhametat, na cAyaM puruSamAtranimitta, sarvatra sadA'bhAvAnupapatte, naivaM citimAtranibandhanA rAgAdaya iti bhAvanIyam, evaM ca tathAbhavyatvAdisAmagrIsamudbhatacaraNapariNAmato rAgAdijetRtvAdinA tAttvikajinAdisiddhi 27 // paM.-"tattvAntabAdibhiriti" tasvAntaM-tattvaniSThArUpaM nirAkAraM svacchasaMvedanameva vastutayA vaditu zIlaM yeSAM te tathA taiH, ete ca sugataziSya caturthaprasthAnavattino mAdhyamikA iti sambhAvyate, meva nirAkAraM svacchasaMvedanamAtramantareNa saMvedanAntarANAM bhrAntimAtratayA ekAntata evAsattvAbhyupagamAta. tathA ca saugataprasthAnacatuSTayalakSaNamidaM, yathA-artho jJAnasamanvito matimatA bhAli. keNocyate, pratyakSo nahi bAhyavastuvisaraH sUtrAntikairAzritaH / yogAcAramatAnugairabhihitA sAkArabuddhiH parA, manyante bata madhyamAH kRtadhiya: svacchAM parAM saMvidam / / 1 // " iti / "pratyakSo nahi bAhyavastuvisara iti yato'sAvAlambanapratyayatvena svajanyapratyakSajJAnakAle kSaNikatvena vyAvRttatvAttatajJAnagatanIlAdyAkArAnyathA'nupapattivazena pazcAdanumeya eva, pratyakSastu tadjJAnasya svAtmaiva, svasaMvadenarUpatvAditi, tathA tairapi buddho jinatvenAbhyupagamyate, taduktam-"zauddhodanidaMzabalo, buddhaH zAkyaH pAha mita: gatasUH / mArajidadvayavAdI, samantabhadro jinazca siddhArthaH / / 1 / / " iti // "netyAdi" na khalu-naivaiSAM-rAgAdInAmasatAm-avidyamAnAnAM jayo-nigrahaH, kuta ityAha"asattvAdeva" avidyamAnatvAdeva "hi" sphuTaM "sakalavyavahAragocarAtItatvena" anugrahanigrahAdinikhilalokavyavahArayogyatApetatvena vAndhyeyAdivat, "jayaviSayatA'yogAt" jayakriyAM prati viSayabhAvAyogAd, abhyuccayamAha-"bhrAntimAtrakalpanA'pi": 'bhrAntimAtramasadavidyamAna'miti vacanAta, na kevalaM jaya ityapi zabdArthaH "eSAM" rAgAdInAM "asaGgataiva" aghaTamAnA, kuta ityAha- "nimittaM" 201 Page #254 -------------------------------------------------------------------------- ________________ lalitavistarA - saTIkA jIvAtpRthakkarmmarUpam " antareNa" vinA, bhrAnterayogAt, parAzaGkAparihArAyAha - "na ca" naiva "asadeva" na kicidevetyarthI, nimittaM prakRtabhrAnteH hetumAha - "atiprasaGgAt " nityaM sattvamasattvaM vAshetoriti prApteriti, punarapyAzaGkAha "citimAtrAdeva" caitanyamAtrAdeva punaH svavyatiriktakarmmalakSaNasahakArirahitAt " tadabhyupagame " bhrAntimAtrAbhyupagame "anuparamo" bhrAntimAtrasyAnucchedo'bhrAntajJAneSvapi bhrAntinimittatayA parikalpitasya citimAtrasya bhAvAt, tata kimityAha - "iti" evam "anirmokSaprasaGgaH" saMsArAnucchedApattiH, mokSe'pi bhAvAt, abhyupagamyApi dUSaNamAha - "tathApI " ticitimAtrAdeva bhrAtimAtrAbhyupa game'pi "tadasatva" bhrAntimAtrAsattve "anubhavabAdhA" tasya svayaM saMvedanaM na prApnoti na hyasacchazazRGgAdyanubhUyata iti, enAmeva vyatirekataH prativastUpanyAsena bhAvayannAha - " na hi mRgatRSNikAdAvapi" marumarIcikA dvicandrAdAvapi mithyArUpe viSaye AstAM satyAbhimate jalAdo "anubhavaH" tajjJAnavRttiH "anubhavAtmanA " jJAnAtmanA'pyasanneva saviSayatayA tu syAdapyasanityapizabdArthaH / / "AvidvadaGganAdisiddhametat" sarvajanapratItamityarthaH, atraiva vizeSamAha -- " na cAyaM" mRgatRSNikAdyanubhavaH " puruSamAtra nimitta:" puruSamAtraM - puruSa eva tadanubhavavAn svavyatiriktaravikarAdikAraNanirapekSo nimittaM - haituryasya sa tathA kuta ityAha- "sarvatra" kSetre draSTari vA "sadA" sarvakAlam "abhAvA'nupapatteH " anuparamaprApteH prastutayojanAmAha - "na" naiva "evaM" mRgatRSNikAdyanubhavavat citimAtranibandhanA rAgAdayaH, kintu caitanyavyatirikta podgalika karmmasahakArinimittA " iti bhAvanIyaM prAgvadasya bhAvanA kAryA / TI. - ete'pi - kalpitAvidyAvAdibhi: ( vedAntapakSe prapazvakAraNarUpamAyA - ( avidyA ) yA anirvAcyatve'pi asad - avidyA - mAyAvAdibhi: - advaitavAdibhiH) athavA kalpitA - vidyA'stIti vAdibhi:, "nAsnyo'nubhAvyo buddhayA'sti, tasyA nA'nubhavo'paraH / grAhyagrAhakavaidhuryAt svayaM seva prakAzate / / bAhyo na vidyate hyartho yathA bAlai vikalpyate / vAsanAluThitaM cittamarthAbhAse pravarttate / / iti kasmiMzcid bauddhagranthe, "3 tattvAntavAdibhiH (svasvarUpAvacchinna - pUrNAvasthA - jJAnamAtrarUpa - tasvAnna tattvaniSThArUpaM nirAkAraM svacchasaMvedanameva vastutayA vaMdituM zIlaM yeSAM te tathA tattvA ntavAdibhiH - sugataziSyacaturthaprasthAnavartibhi mAdhyamikaiH ) mAdhyamikAnAmeva nirAkAraM - nirviSayAkAraM svacchasaMvedanameva svaccha-saMvedanamAtramantareNa saMvedanAntarANAM bhrAntimAtratayA ekAntata evAsattvAbhyupagamavAdibhi:, ( tathA ca saugataprasthAnacatuSTayalakSaNamidaM yathA = "artho jJAnasamanvito matimatA vaibhASyikeNocyate, pratyakSo nahi bAhyavastuvisara: 202 Page #255 -------------------------------------------------------------------------- ________________ lalitavistarA-saTIkA sUtrAntikairAzritaH / yogAcAramatA'nugairabhihitA sAkArabuddhiHparA, manyante bata madhyamAH kRtadhiyaH svacchAM parAM saMvidam / / ) eterhanto bhagavantaH paramArthenAjinAdaya eveSyante 'bhrAntimAtramasadavidyeti' vacanAt, arthAt-nirAkArasvacchasaMvedanarUpaM jJAnaM vinA sarvajJAnAni bhrAntirUpamAtrANIti matvA ekAntenA'sadavidyeti matena madhyamA ajinAdaya evaSyante, tathA buddhaM jinatvena paryAyavAcakazabdatvena 'buddhio jinaH' iti manyante bauddhAH, tanmatanirAsAyAha_ 'jinebhyo: jApakebhyo namo nama:' tatra-jinajApaka-sUtraghaTakajinazabdasvArthaH = rAgasya, dvaSasya, kaSAyANAM, indriyANAM (tadviSayANAM) paroSahANAM, upasargANAM ghAtikarmaNo jetRtvAt (jayAt) jinA ucyante, yadyate rAgAdyA'bhAvazatravaH, asattvaviziSTA:-avidyamAnAH santi, . asatAM bhAvArINAM jayo-nigraho'san-asaMbhavito yato rAgAdInAmastitvAbhAvena, abhAvarUpatvaM, ata evAsattvakAraNAdeva sakalavyavahAragocarAtItatvena, . anug2ahanigrahAdinikhilaloka-vyavahArayogyatArahitatvena vandhyAputrAdivat, jaya (abhibhava) kriyAM prati rAgAdiniSThaviSayatAyA abhAva iti, ata eva 'bhrAntimAtrakalpanA'pi bhrAntimAtramasadavidyamAna' miti vacanAt, na kevalaM jaya ityapizabdArthaH eSAM rAgAdonAM-rAgAdiviSayaka-bhrAntimAtra (bhrAnti hi mukhye'rthe kvacidRSTe sati karaNApATavAdinA'nyatra viparya yasya grahaNe prasiddhA yathA zuktau rajatabhrAntiH,) kalpanA'pi, aghaTamAnA, kathamiti ceducyate, jIvAdbhinnaM pRthak karmarUpaM nimittaM vinA bhrAnterabhAvaH, (sphaTiko rakto'stIti bhramAtmakajJAne'smin japAkusumAdeH sAnnidhyarUpopAdhirUpoM doSo nimittaM tathA jIvAda bhinnaM katarUpopAdhidoSarUpanimittamantareNa rAgAdau bhrAntikalpanA asat-mithyAcAsti,) ' tathA ca rAgAdirUpaprakRtabhrAntiM prati asad (na kiJcideva) nimitta na mantavyameva. kathamati ceducyate-atiprasaGaganAmako doSo bhavati, nityaM sattvamasattvaM vA'hetoriti prAptito doSaH pUrvokto bhavati. arthAdasannimittajanyabhrAntiH sadA sadpAsthavA sadA'sadrUpA bhavet yata Akasmika kArya nityasadathavA nityAsadpo bhavatIti niyamo'styataH pUrvokto'tiprasaMgo doSa AyAti. 203 Page #256 -------------------------------------------------------------------------- ________________ lalitavistarA-saTIkA kiJca-caitanyamAtrAdeva, arthAt, caitanyamAtrabhinnakarmarUpasahakAri (nimitta) rahitAtcitimAtrajanyabhrAntimAtrasya svIkAre, bhrAAntimAtrasyocchedAbhAvo'stitvanityaniyamo laged, abhrAntajJAneSu api, (nimitte sati naimittikenAvazyaM bhavitavyaM, anyathA tattasya nimittamapi na syAdanalamivA'Gakurotpatta ranuccheda eva citibhAve bhrAnteH) tathA ca jIvAdbhinnakarmarUpasahakArirahitakevalacitimAtrarUpanimittena bhrAntikArya bhavati, arthAd rAgAdirUpaprakRta-bhrAntirUpakArya prati kevalacitimAtrameva nimittam, yadi cititvena bhrAntitvena kAryakAraNabhAvasya tmAnyatA syAt , bhrAntiM prati citiH kAraNamastIti pratipattau, bhrAntimAtrasyocchedAbhAvaprayuktaH bhrAntiravinAzinI syAt, yato'bhrAntajJAneSvapi bhrAntenimittatvena kalpitacitimAtrasya sattA varttate, tathA ca citimAtrarUpakAraNasattve bhrAAntirUpakAryasya sattA, ('nimittasattve kAryeNAvazyaM bhAvyam' iti niyamo'sti, yadi etanniyamasyAsvIkAre tatkAryasya tannimittaM na tiSThet, yathAGakurotpatti pratyagniH ata eva citisadbhAve bhrAnterUcchedAbhAvaH zAzvatI bhrAntirbhaveta) arthAnmokSe'pi citi mAtrasya sadbhAvena bhrAnteH zAzvatatvena saMsAroccheda (mokSa) syAbhAvasya (jinatvAbhAvasya) prasaGaga Apatet, ataeva kasyacidapi mokSasya saMbhavo na, saMsAraH zAzvato bhavedityApattirApattiSyati. bhrAntimAtraM prati citimAtrakAraNasatteti niyamasvIkAre doSadarzanam = tathApibhrAntimAtrasya nimitta citimAtramasti tathApi brAntimAtramasata - kiMcinnAstIti mAnyatAyAM anubhava-bAdhArUpApattirbhaviSyati, yato, asad bhrAntimAtraM svayaM anubhavaMsaMvedanaM na prApnoti, nahi asat, zazazRGagAdi, anubhUyate. bhrAntimeva vyatirekataH (asat pratiyogi sat iti pratiyogipaddhatyA) prativastunaH (tAzAnyavastunaH) upanyAsena bhAvanA tathA ca mithyArUpaviSaya-marumarIcikA candradvayAdirUpaviSayaviSayaka-jJAnaniSThaanubhavaH anubhavarUpeNa-jJAnarUpeNa-sadrUpo'sti, arthAt , mRgajalaviSayaka-jJAnasyA'nubhavaH (tajjJAnavRttiH anubhavaH) jJAnarUpeNa sannevA'sti, evaM ca jJAnAnAmanubhavo vA jJAnarUpo'nubhava: jJAnarUpeNa sadrUpa eva, viSayAstu satyA mithyA vA bhaveyuH, tannavanirIkSaNIyam, parantu jJAnAnAmanubhavaH vA jJAnarUpo'nubhavaH jJAnarUpeNa sadrUpa eva nA'sadrUpa eveti vicA 204 Page #257 -------------------------------------------------------------------------- ________________ lalitavistarA - saTIkA raNIyamatra, ata eva bhrAntirUpaM jJAnaM, anubhava ( vRttitvena ) viSayatvenAthavA'nubhavarUpeNa sadrUpo'sti, asadrUpo nAsti, anyathA bhrAntirUpaM jJAnaM, anubhave - saMvedane nAyAtyeva, thavA'nubhavarUpeNa nAnubhavo bhavet / maulika - viSayasya spaSTIkaraNam : = mRgajalAdau jalAdijJAnaM jJAnarUpeNa sadasti, etadAvidvadaGaganA siddhamarthAt sarvajanapratItameva, etasmin mRgajalAdyanubhave caitanya - puruSAd bhinnasUryakiraNAdyapekSA zUnyaH kevalapuruSa eva ( mRgajalAdi - jJAnavAn puruSa eva ) nimittaM nAsti, yadi mRgajalAdi jJAne kevalapuruSa eva nimittamiti mAnyatAyAM sarvatra (sarvakSetre vA sarvadraSTari puruSe) sadA mRgajalAdo jalajJAnasya sarvathA abhAvo na bhaviSyati, etAvanmAtramapi na parantu pratyuta puruSanimittasya nityatvena tajjanyaM mRgajalajJAnaM nityaM bhaviSyatItyApattiH / tathA ca yathA mRgajalAdiviSayako'nubhavaH citi ( caitanya - puruSa ) mAtra nimittajanyo nAsti, tathA rAgAdayaH, citimAtranimittajanyA na yathA mRgajalAdigatajalAdiviSayakAnubhavaM prati puruSabhinna saMkatabhUmipatitaravikiraNAH kAraNAni tathAstra rAgAdi prati puruSabhinna paudgalika-karmANi nibandhanAni - prativastu - (1) mRgajalAdi anubhavaH ( 2 ) puruSabhinna sUryakiraNAdi sahakAri janyo'sti. (3) anubhavarUpeNa sadrUpo'sti. koSThakam - vastu - rAgAdiH puruSabhinna paudgalikakarma sahakAri kAraNa janyossti anubhavarUpeNa sadrUposti. evaM ca paudgalikarmarUpopAdhijanyarAgAdInAM vidyamAnatvena sattvena teSAM nayo'pi tattvarUpeNa - sadrUpeNa siddho jAta evaM jJeyam / tathA ca tathAbhavyatva - Adi ( Adipadena samyaktvavizuddhi - bhAvanA - zubha - zuddhadhyAna cAritramohanIyakSayAdi jJeya :) sAmagrIjanyacaraNa ( cAritra - virati - svasvarUpa sthiratA ) rUpapariNAmena rAgAdInAM jetRtva - jayAdita: ( Adipadena dezanAdidvArA bhavyajIvajApaka 205 Page #258 -------------------------------------------------------------------------- ________________ lalitavistarA - saTIkA ttvAditaH) tAttvikajina ( jApaka) AdeH siddhirjJeyA evaM zakrastavasya saptaviMzatitama padasya vyAkhyA samAptA. zakrastavasyASTAviMzatitamapadasya vyAkhyA''rambhAtpUrvaM tatpadasyA'vataraNikA' ete cAvarttakAlakAraNavAdibhiranantaziSyairbhAvato'tIrNAdaya eveSyante " kAla eva kRtsnaM jagadAvarttayatI" tivacanAd, etannirAsAyAha - "tIrNebhyastArakebhyaH" jJAnadarzanacAritrapotena bhavArNavaM tIrNavantastorNA: atha vatAryate -: naiteSAM jIvitAvarttavadbhavAvarto, nibandhanAbhAvAt na hyasyAyuSkAntaravadbhavAdhikArAntaraM tadbhAve'tyantamaraNavanmuktyasiddheH, tatsiddhau ca tadbhAvena bhavanAbhAva:, hetvabhAvAt, na hi mRtaH tadbhAvena bhavati, maraNabhAvavirodhAt etena RttvAvarttanidarzanaM pratyukta, nyAyAnupapatteH, tadAvRttau tadavasthAbhAvena pariNAmAntarAyogAt, anyathA tasyAvRttirityayukta, tasya tadavasthAnibandhanatvAt // anyathA tadahetukatvopapatteH, evaM na muktaH punarbhave bhavati, muktatvavirodhAt, sarvathA bhavAdhikAranivRttireva muktiriti, tadbhAvena bhAvatastIrNAdisiddhiH // 28 // paM. - " ete ca AvartakAlakAraNavAvibhiriti" Avarttasya- naranArakAdiparyAyaparivartarUpasya kAla eva kAraNaM - nimittamiti vAvadUkauH tIrNAH / / "naiteSAMmityAdi" na-naiva eteSAM tIrNAnAM "jIvitAvattaMvat" jIvitasya- prAganubhUtasyAvarttavat - punarbhavanamiva "bhavAvartto" bhavasya - kamrmASTakodayalakSaNasyA - kSINasyAvartta uktarUpaH kuta ityAha" nibandhanAbhAvAt " nibandhanasya hetorvakSyamANasyAbhAvAt, idameva bhAvayati - "na" naiva "hi" yasmAd "asya" torNasya "AyuSkAntaravat" nArakAdyaH yuSka vizeSavad "bhavAdhikArAntaraM" kSINatadbhavAdhikArAdanyo bhavAdhikAro yenAsAviha punarAvarttate, vipakSe bAdhAmAha - "tadbhAve " - tasya AyuSkAntarasya bhavAdhikArAntarasya ca bhAve - sattAyAm "atyantamaraNavat" saprarvakArajIvitakSayeNa maraNasyeva "muktyasiddheH " mukta :-tIrNatAyA asiddheH - ayogAd, vyatirekamAha - " tatsiddhau ca " tasya - atyanta maraNasya mukta rvA siddhAvabhyupagatAyAM "tadbhAvena" AyuSkAntarasAdhyena bhavAdhikArAntarasAdhyena ca bhAvena "bhavanAbhAva:" pariNaterabhAvaH kuta ityAha- "hetvabhAvAt" hetoH - AyuSkAntarasya bhavAdhikArAntarasya cAbhAvAt, punastadeva prativastUpamayA bhAvayati- "nahi "mRtaH" parAsuH "tadbhAvena" atItAmRtabhAvena bhavati, 206 Page #259 -------------------------------------------------------------------------- ________________ lalitavistarA-saTIkA kathamityAha-"maraNabhAvavirodhAt" maraNAmaraNayorAtyantiko virodha itikRtvA "etena" mRtasyAmRtabhAvapratiSedhena "RtvAvartanidarzanaM" "RturvyatItaH parivartatepuna'riti dRSTAntama, "pratyukta' nirAkRtaM, kuta ityAha "nyAyAnupapatteH" tAva darzayati "tavAvRttau" tasya-RtorvasantAderAvRttI-punarbhavane "tadavasthAbhAvena" tasyA-atItavasantAviRtuhetukAyAzcUtAderaGkurAdikAyAH puruSasya ca bAlakumArAdikAyA avasthAyA bhAvena-prAptA, pariNAmAntarAbhAvAt sa eva prAkapariNAmaH prApnoti nApara iti bhAvaH vipakSo bAdhAmAha-"anyathA" pariNAmAntare "tadAvRttiH" tasya RtoH AvattiH-punarbhavanama "iti" etada "ayuktama" asAmprataM. kata ityAha-"tasya" Rto: "tadavasthAnibandhanatvAt" tasyAH cUtAdera kurAdikAyA avasthAyA nibandhanatvAt, tadavasthAjananasvabhAvo hyasau RtuH kathamivAsI avasthA tatsannidhau na syAd ?, etadeva vyatikareta mAha "anyathA" tatsaniSAne'pyabhavane "tabahetukatvopapatteH" saH-atItaRtulakSaNo'heturyasyAH sA tathA tadbhAvastatvaM tadupapatteH" tabetukA'sau na prApnotIti bhAvaH, TI.-ete ca-Avattasya-naranArakAdiparyAyaparivartta (parivartana) rUpasya kAla eva kAraNaM nimittamiti vAdibhiranaMtasya ziSyaiH bhAvataH (bhAvA'pekSayA) pUrvoktavizeSaNaviziSTA arhanto bhagavanta ete'tIrNAdaya (svayaM na tIrNAzca vastutaH na paratArakA) eveti iSyante, "kAla eva kRtsnaM jagadAvarttayatI"ti vacanaM teSAM vartate. arthAtkAla: sakalaM vizvaM parivartayati- (kartuM akartuM anyathAkartuM samartha Izavat sAmarthyavAn kAlaH, parivartayitumapariktayitumanyathAparivartayitumISTe sa kAlaH) sarvajagatparitakakAla eva nA'nya iti, tathAcArhanto bhavAvarttavanta eva yataH kAla eSa bhavAvartasya kAraNaM vidyata eva, tIrNAstadeva syuryadA yatra bhavAvarta kAraNakAlasyAbhAvaH syAt, kAlasyAstitvena bhavAvarto vartate, bhavAvartasya vidyamAnatvena te-ete'rhanto'tIrNAdaya eva kathyante, etAzAvarta kAlakAraNavAdinAmanantanAmaka- guruziSyANAM mata-nirasanAyAha'torNebhyastArakebhyohadbhyo bhagavadbhyo namonamaH / ____ arthAt, jJAnadarzanacAritrarUpanaukayA bhavArNavaM-saMsArasAgaraM tINakAlastIrNAH, tathA caitad vizvamaMDale pUrvottaratnatrayIrUpayogapotena bhavodadhiM svaya tIrNAzca pareSAM tArakA arhanto bhagavanto bhavanti, evaM ca bhavArNavaM tIrNeSu arhatsu bhagavatsu yathA anubhUtapUrvadravyaprANadhAraNarUpajIvanasya punarbhavanaM asambhavitaM tathA kSayabhAvaM prAptasya karmASTakasyodaya rUpabhavasya punarbhavanamasaMbhavitaM arthAd yathA tIrNA-muktA punadravyaprANadhAraNarUpajIvanadhArakA 207 Page #260 -------------------------------------------------------------------------- ________________ lalitavistarA-saTIkA na bhavanti tathA punarbhavAvatAradhArakA na bhavanti yato vakSyamANabhavAvartasya nibandhanAbhAvo vatta te. -punarjIvanasya vA punarbhavAvatArasya kAraNAni pradarzya kAraNAbhAvaprayuktakAryAbhAvarUpaviSayasya puSTacarcA tathA ca jIvitAvarta rUpakArya (pUrvAnubhUta jIvanasya punaH prApti) prati AyuSkAntaraM (nArakAdyAyuSyavizeSaH) kAraNamasti, bhavAvarta (puna rbhavAvatAraM) prati bhavAdhikArAntaraM kAraNamasti, yathA-AyuSkAntarakAraNAbhAvaprayuktaH, jIvitAvata rUpakArya syAbhAvo vrtte| tathA bhavAdhikArAntarakAraNAbhAvaprayuktabhavAvarta kAryasyAbhAvo vartate / yathA nArakAdirUpAyuSkAntaraM (vizeSaH) bhavettadA pUrvavat punarjIvanadhArako bhaveta, tathA kSINasya (kSayabhAvaM prAptasya) bhavAvarta kAraNarUpa (kaSAyayogapariNatirUpakarmabandhayogyatArUpa)-bhavAdhikArAdanyo bhavAdhikAro (bhavAdhikArAntaraM) bhavettadAbhavAdhikArAntareNa saMsAre'smina, torNA-muktAH-siddhAH punarAvRtti kuryu: / tathA ca sarvaprakArANAmAyuSkavizeSANAma bhAvakUna jIvitAvatasya-punarjIvanasAmAnyasyAbhAvo yathA vartate tathA jJAnAvaraNIyadarzanAvaraNIyAdikarmASTakodayarUpa-bhavajanaka kaSAyayogapariNatirUpakarmabandhayogyatArUpabhavAdhikArAntarasya (vizeSasya) sarvathA'bhAvena bhavAvarta sya-saMsAre punarAvRtteH sAmAnyAbhAvo'sti, yadi nArakAdiAyuSkavizeSarUpAyuSkAMtarasya sattA bhavettadA sarvaprakAraka jIvanavizeSakSayajanya jIvanasAmAnyAbhAvarUpA'tyantamaraNavadasiddhi bhavet , tathA bhavAdhikArAntarasya sattAyAM sakalakarmavizeSANAM kSayajanyamukti-tIrNatAyA asiddhi bhaveta, paraMtu eteSu tIrNAtmasu sarvaprakArakajIvanavizeSakSayajanyaatyatamaraNasya siddhirasti, arthAt , AyuSkAntarasAdhyabhAvarUpeNa (jIvanabhAvena) jIvanapariNAma-avasthA-dazAyA abhAvo'sti, tathA sakalakarmavizeSANAM kSayajanyamuktiH siddhirasti, arthAd bhavAdhikArAntara-sAdhyabhAvarUpeNa (saMsAribhAvena) saMsAra-bhavapariNati-dazAyA abhAvo'sti, yataH Aye atyantamaraNe AyuSkAntarakAraNasyA'bhAvo'sti, dvitIye muktau bhavAdhikArAMtararUpakAraNasyA'bhAvo'sti. -tadeva vastu prativastunaH (tAdRzAnyavastunaH) upamayA vicAryatenahi mRtaH tadbhAvena bhavati, maraNabhAvavirodhAt, 208 Page #261 -------------------------------------------------------------------------- ________________ lalitavistarAsaTIkA arthAt-mRtaH-dravyaprANaiviyuktaH, vyatItaH, (atItaH)amRtabhAvena-jIvanabhAvena na bhavatIti niyamo varttate yataH maraNabhAvasya virodho'sti, maraNAmaraNayorAtyantiko virodho'sti, yatra maraNa tatrAmaraNaM nAsti, yatrA'maraNaM tatra maraNaM nAstyeva, parasparaM maraNAmaraNayorAtyantikavirodhaH, yatra maraNamasti tatra pUrvakAlInajIvanarUpamamaraNaM nAsti, pUrvakAlInamaraNAmaraNayo madhye virodhaH, mRtaHsan pUrvakAlInAmRtajIvanabhAvena punarjIvitavAn na bhavati. etena-mRte'mRtabhAvasya pratiSedhena, 'RtvAvarttanidarzanaM' pratyuktaM-nirAkRtaM, Rtu yaMtItaH parivarttate punaH, iti dRSTAntaH khaNDitaH, yataH tatra nyAyaH yuktiH, anupapanna:-ayukto bhavati, RtvAvarttadRSTAnte nyAyasyAghaTamAnatvaM darzyate vyatItasya vasantAdeH RtorAvRttau-punarbhavane arthAt , eta evartavaH punaH punaH parivartante iti mAnyatAyAM, atItavasantAdiRturUpakAraNajanyena sahakArivRkSavizeSANAM, aGkurAdirUpAvasthAbhAvena ca puruSasya bAlakumArAdirUpA'vasthAbhAvena (prAptyA ) pariNAmAntarasya-avasthA'ntarasyAbhAvAt sa eva prAkpariNAmaH (pUrvAvasthA) prApnoti nA'paraH (atIta-vartamAnabhaviSyatkAlIneSu, RtuSu yadA bhedo nAsti tadA vRkSA dauvA puruSAdau dRzyamAnA, bhinnabhinnAvasthA athavA anubhUyamAnAH pariNAmAH bhAsante, ete, na pratibhAsanIyAH, bhUtakAlInatunA nirmitavRkSAdau akarAdikAvasthA tathA puruSe bAlakumArAvasthA'sIt , teSAM sA'vasthA, vartamAnakAlInena vA bhaviSyatkAlInena, RtunA prAptA bhavedvA bhaviSyati, yata Rtau, arthAt , kAraNe bhedo nAsti, tarhi bhinnabhinnAvasthAyAM, arthAt kArya bhedaH kathaM ? evaM caikaRtau vA etasyA eveti RtoH kalpanAyAM, RtuH vRkSAdau vA puruSAdau ekaiva dazA-etasyA eSaiva dazeti sraSTuM na zaknoti, bhinnabhinnadazAM na sRjet , parantu dazAnAM bhedo'nubhUyate. tasmAd bhinnAHsarve RtavaH santi, bhUtavartamAnabhaviSyatkAlInA Rtavo bhinnA Asan, santi, bhaviSyanti, etasyA eSA nAstyevamiti nyAyyam ) ___yadi bhinnabhinnAH pariNAmA 'bhavanti evaM mAnyatAyAM 'vyatItA Rtava eta eva ete punaH punarAyAnti' evaM kathanaM nyAyarahitaM bhavati arthAt , ekaiva dazA eSaivaiSA dazA nityatvarahitA'taH bhinnA RtavaH santi, te ca bhinnabhinnadazAyAM nimittabhUtAH santi. (atra kAlatrayaniyatasahakArAdivRkSAderaGakurAdi-avasthAyA janakatvatvasAjAtya-sAdRzyamavalambyaiSa dRSTAntaH prasiddhaH, eta evaite evartavaH punarAgatA iti pratItiH sAdRzyA''lambanakAraka 209 Page #262 -------------------------------------------------------------------------- ________________ lalitavistarAsaTIkA pratyabhijJArUpA'sti, ta eva te RtavaH punarAgatAiti siddhaM na bhavati, parantu kevalaM sAdRzyasyaiva bhAnaM bhavatIti) pUrvoktaprativastUpamArUpadRSTAntena saha dArTAntikayojanA yathA mRtaH san , amRtabhAvasampanno na manyate-jIvanabhAvasampanno na kathyate yataH maraNabhAvena sahAmRtabhAvasya virodho vartate, tathA muktAH (sarvathA sarvakarmarahitA AtmAnaH) punarbhave na jAyante (nAvataranti) yato muktatvena sahapunarbhavA'vatArasya virodho'sti, muktatvA muktatvayo mitho'tyantavirodhabhAvo'sti, kiJca muktiH saiva kathyate, yat sarvathA ( sarvaprakArAvacchedena ) kaSAyayogapariNatirUpakarmabandhayogyatArUpabhavAdhikArasya nivRttiH (Atyantiko dhvaMsaH) eSaiva satyA muktirasti, muktA etatmuktibhAvena yuktA ato bhAvataH (vastutaH-nizcayataH) arhanto bhagavantastIrNatArakAH santIti siddhaM-yuktiyuktamevevaM zakrastavasyASTAviMzatitamapadasya vyAkhyA samAptA / zakrastavasyaikonatriMzattamapadasya vyAkhyArambhataH pUrva kriyamANA'vataraNikAyA avatAra:___ete'pi parokSajJAnavAdibhirmImAMsakabhedairnItyA abuddhAdaya eveSyante, "apratyakSA ca no buddhiH, pratyakSo'rthaH" iti vacanAd, etadvayavacchedArthamAha-" buddhebhyaH bodhakebhyaH" ajJAnanidrAprasupte jagatyaparopadezena jIvAjIvAdirUpaM tattvaM buddhavanto buddhAH, svasaMviditena jJAnena, anyathA bodhAyogAt , nAsvasaMviditAyA buddheravagame kazcidupAyaH. anumAnAdibuddheraviSayatvAt , na jJAnavyaktirviSayaH, tadA tadasattvAt, na tatsAmAnyaM, tadAtmakatvAt , na ca vyaktyagrahe tadgraha ityapi cintyaM, nArthapratyakSatA liGaga, yatpratyakSaparichedyo'rtha evArthapratyakSatA, pratyakSakarmarUpatAmApanno'rtha eva, na ceyamasya viziSTAvasthA vizeSaNApratItau pratIyata iti paribhAvanoyam // evaM cendriyavadajJAtasvarUpaiveyaM svakAryakAriNItyapyayukta 210 Page #263 -------------------------------------------------------------------------- ________________ lalitavistarAsaTIkA meva, tatkAryapratyakSatvena vaidhAda, ato'rthapratyakSatA'rthapariccheda eveti nItyA buddhAdisiddhiH // 29 // paM0...."anyathA bodhetyAdi" anyathA-asvasaMviditatve budhdherbodhAyogAt-jIvAditattvasya saMvedanAyogAt , syAdvaktavyaM-buddhayantareNa buddhisaMvedane prakRtasiddhirbhaviSyatItyAzaGkayAha-"nAstra. saMviditAyA buddheH-pratyakSAdirUpAyA avagame kazcidupAyo-vuddhayantaralakSaNaH, kuta ityAha "anumAnAdibuddharaviSayatvAd" anumAnAgamAdibuddha yantarasya tatrApravRtteH, etadeva bhAva. yati-" na jJAnavyaktiH" pratiniyatabahirarthagrAhikA pratyakSAdirUpA'numAnAdibuddheH "viSayo" grAhyaH, kuta ityAha-"tadA" anumAnAdibuddhikAle " tadasattvAt" tasyA-jJAnavyakteAhyarUpAyA asattvAt , yaugapadyena jJAnadvayasyAnabhyupagamAt , tarhi tatsAmAnyaM viSayo bhaviSyatItyAha-"na tatsAmAnyaM " na pratyakSAdivastusAmAnyaM, viSaya ityanuvartate, kuta ityAha-tadAtmakatvAt" vyaktirUpajJAnasvabhAvatvAt . sAmAnyasya vyaktyabhAve tadabhAvAd, abhyuccayamAha"na ca" naiva "vyaktyagrahe" vyaktau tadAdhArabhUtAyAmaparicchidyamAnAyAM "tagRhaH" sAmAnyagrahaH kizcidvayaktibhyo bhedAbhyupagame " ityapi" etadapi, na kevalavyaktyabhAve sAmAnyAbhAva ityapi zabdArthaH "cintyaM" paribhAvyaM, vRkSAdizeSaprameyeSu itthameva darzanAt, kiJca-sAdhyAvinAbhuvo liGgAnizcitAtsAdhyanizcAyakamanumAnaM, na cAtra tathAvidhaM liGgamasti, tathA cAha___ "na" naiva " arthapratyakSatA" liGgAntarAsambhavenAparairliGgatayA kalpitA vakSyamANarUpA "liGga" heturbuddhigrAhakAnumAnasya, kuta ityAha-"yad" yasmAt " pratyakSaparicchedyo'rtha eva na tu tatparicchedo'pi "arthapratyakSatA" liGgAbhimatA etadeva spaSTayati-"pratyakSakarmarUpatA" pratyakSasya-indriyajJAnasya karmarUpatAM-viSayatAmApanno'rtha eva, na tu tadvayatiriktaM kizcid, yadi nAmaivaM tataH kimityAha-" na ceyaM pratyakSatA " asya" arthasya " viziSTAvasthA" pratyakSajJAnaviSaya bhAvapariNatirUpA "vizeSaNApratIto" vizeSaNasya-pratyakSajJAnasyApratItau-asaMvedane " pratIyate" nizcIyata iti paribhAvanIyaM, nahi pradIpAdiprakAzApratItau tatprakAzitaghaTAdipratItirupalabhyate, na cAnvayavyatirekAbhyAmanizcitAddhetoH sAdhyapratItiriti syAdvaktavyaM-yathendriyaM svayamapratItamapi jJAnaM pratyakSaM janayati, tathA tadbhavA buddhirapi svayamapratItA'pyarthapratyayaM kariSyatItyAzakAM pariharannAha TI....ete'pIti-jJAnaM parokSaM ( atIndriyaM ) asti, (jJAnaM pratyakSaM-svasaMviditaM nAsti) ityevaM vAdibhi marmImAMsakabhedaiH ( kumArilabhaTTAnuyAyibhiH ) jJAnaM, svayaM svaM na jAnAti-sva saMviditaM nAsti, yato jJAne kriyAyA asaMbhavaH, yathA'tyantanipuNo naTo'pi svayaM svaM skandhaM nArohati, tathA jJAne kriyAyA asambhavaH, ato jJAnamatIndriyamasti-parokSamasti, (1) kiJcAthaiH sahendriyabuddhidvayasya sambandhe jAte sati, indriyabuddhibhyAM jJAnaM jAyate tataH (2) padArthAnAM prAkaTyaM arthaprAkaTya ) jAyate tataH jAyate tataH (3) evamIdRzaM jJAnaM bhavati 211 Page #264 -------------------------------------------------------------------------- ________________ lalitavistarAsaTIkA 'mama padArthajJAnaM jAtaM' yathA ghaTena sahendriyabuddhayoH sambandhAd ghaTajJAnaM tataH IdRzaM jJAnaM bhavati 'mayA ghaTo jJAto'sti' tato ghaTajJAnAnantaraM ghaTaprAkaTyaM (jJAtatva) jAyate, idaM ghaTaprAkaTyaM jJAnAt pUrva na bhavati, jJAnotpattyanantaraM bhavati, asmAdetat 'ghaTaprAkaTya' jJAnena jAyate, ata eva vayaM arthaprAkaTyAnyathAnupapattihetunA jJAnaM jAnImaH, jJAnasya jJAnaM kurmaH iti parokSajJAnavAdibhiH mImAMsakabhedaiH ( kumArilabhaTTAnuyAyibhiH ) nItyA-nyAyenete'rhanto bhagavantaH abuddhA ( svasaMviditajJAnarahitA, AdipadenAbodhakA eveSyante,) teSAM vacanamidaM 'no-asmAka buddhiH apratyakSA-parokSarUpA, arthaH pratyakSo''stIti, iti pratipAdayatAM mImAMsakavizeSANAM matakhaNDanAyAha "buddhebhyo bodhakebhyo namo nmH''| arthAt (mithyAtvasahitajJAna) rUpa nidrArUpabhAvanidrAyAM prasupte jagati (vizve) paropadezaM vinA jIvA'jIvAdirUpaM tattvaM ( svaprakAzakapratyakSajJAnadvArA ) buddhavanto buddhAH svasaMviditena jJAnena, anyathA bodhAyogAt , svaparaprakAzakajJAnasya carcA=yathA dIpakaH svayaM svaM tathA ghaTAdiparapadArthAn prakAzayati, tathA jJAnaM ( jIvasvabhAvaH ) svayaM svaM ( svasvarUpaM ) tathA parapadArthAn , jAnAti, tathA ca svasaMvidita (svaprakAzaka-jJAnaviSayakajJAnarUpa) jJAne satyeva jIvAjIvAditattvaviSayaka bodha sattve sattA'sti, svasaMvidita (svaprakAzaka) jJAnasyAbhAve sati jIvAjIvAditattvaviSayaka-bodharUpajJAnasyAbhAvaH,etAdRzAnvayavyatirekasahacArajJAnenedaM siddhaM bhavati, svasaMviditajJAnaM kAraNamasti, yadA jIvAjIvAditattvaviSayakabodharUpaM jJAnaM kArya, yadi jJAnaM svasaMvidita na manyeta, tadA sva (buddhi) jJAnaM kartuM dvitIyAdijJAnApekSAtaH prakRtasiddhirbhaviSyatIti ceducyate, asvasaMviditAyA buddhaH-pratyakSAdirUpa buddheravagame (yajJAnaM svarUpajJAne'samartha tajjJAnAntareNA'pi jJAtumazakyaM tacca svaparabhAvavedanA'haM) kazcidupAyaH-buddhayantara (buddhe bhinnaM buddhayantaramanumAnAdi) rUpa upAyo na, arthAt paraprakAzakAnumAnAgamAdirUpa-sarvajJAnasya viSayaH pratyakSAdirUpa buddhinaM, paraprakAzakapratyakSAdirUpabuddheravagamakamanumAnAdirUpaM jJAnAntaraM nAsti, pratyakSAdirUpabuddheravagame anumAnAdirUpabhinnabuddhi na pravartate, viSayatvAt , arthAt pratyakSabuddheviSayaH yogyasammukhasthaH padArthaH, tadA'nupalabhyamAnapadArthaH, anumAnajJAnaviSayaH, pratyakSA'numAnAbhyAmanupalabhyamAna padArthaH, paralokAtmAdiH, Agamasya viSayo bhavati, evaM pratyakSAdipramANAnAM viSayo niyato'sti, idameva hArda svasaMviditAdanyajJAnaM, pratyakSAdirUpajJAnaM viSayatvena na gRhNAti yataH sarvajJAnaM bhinnabhinnaviSayakaM vartate tadA svasaMviditaM jJAnaM svayaM (pratyakSAdirUpaM jJAnaM ) svaM viSayatvena grahItuM samarthamasti, yataH svaviSayakaM svasaMviditaM jJAnaM bhavati yato jJAnaM saviSayakaM kathyate. 212 Page #265 -------------------------------------------------------------------------- ________________ lalitavistarAsaTIkA anumAnAdibuddhigataviSayasya carcA pratiniyatabAhya (para) padArtharUpaviSayagrAhakapratyakSAdirUpajJAnavyakti', (vizeSaH ) anumAnAdijJAne viSayatvena na bhAsate, arthAd , anumAnAdijJAnaM pratiniyataparapadArthagrAhakapratyakSAdijJAnaM viSayatvena na gRhNAti, yataH tadA-anumAnAdibuddhikAle grAhyaviSayarUpapratyakSAdijJAnavyakte (vizeSasya) asattvamasti-(abhAvo'sti) yato yogapadyenaikasamayA'vacchedena jJAnadvayasyAsvIkAraH tathA cAnumAnAdibuddheH pratyakSAdivastugata-sAmAnyaM viSayo na, yataH pratyakSAdirUpajJAnavyaktyA saha pratyakSAdijJAna-sAmAnyaM tadAtmakaM-tadabhinnaM vartate, jJAnavyaktisattve jJAnasAmAnyasya sattA'sti, jJAnavyakterabhAve jJAnasAmAnyAbhAvaH / kiJcid vizeSebhyo sAmAnyaM bhinnamastIti svIkAre sAmAnyajJAnAdhArabhUta-pratyakSAdivyakte grahaNa yadA nAsti tadAdheyabhUta-jJAnasAmAnyasya grahaNaM kutaH sambhavet ? ( yadA pratyakSA di. jJAnavizeSANAM kUTaH, anumAnAdi buddheviSayo nAsti tadA jJAnasAmAnyamapi viSayatvena kutaH sambhavet ?) kevalaM vyakterabhAve sAmAnyAbhAvamAtraM nAsti, apitu jJAnarUpavyakteragrahaNe jJAnasAmAnyagrahaNamavicintya-nAsti, yathA vRkSAdivyakterabhAve vRkSAdisAmAnyAbhAvastathA vRkSAdivyakteragrahaNe vRkSAdisAmAnyasyAgrahaNamasti. evaM vicAraNIyam / bhAdRsiddhAntaH padArthasya prAkaTyena ( jJAtatA-arthapratyakSatAdvArA ) jJAnasya saMvedanaM ( ahaM jJAnaM jAnAmIti jJAnaM-anuvyavasAyAtmakaM ) bhavati, arthAd ghaTajJAnA'nantaraM ( arthaviSayakapratyakSajJAnA'nantaraM) ghaTasya (arthasya ) prAkaTya (arthapratyakSatA-jJAtatA) bhavati, idaM ghaTaprAkaTyaM, ghaTajJAnAt pUrva notpadyate, ghaTajJAnAnantaramutpadyate'taeva ghaTaprAkaTyamidaM ghaTajJAnAdutpadyate, anena arthaprAkaTyena jJAnasya svasaMvedana (jJAnaviSayakajJAna) utpadyate, arthaprAkaTyarUpaM kArya dRSTvA, arthajJAnarUpakAraNajJAnaM anumIyate, yathA dhUmakArya dRSTvA, amijJAnamanumIyate, tathA ca ghaTajJAnaM vinA ghaTaprAkaTyasyAnupralabdhiH arthAd , ghaTaprAkaTyA'nyathAnupapattyA ghaTajJAnamanumIyate, sAdhyena saha avinAbhAvasaMbaMdhayuktaH ( sAdhyanirUpitavyAptiviziSTaH ) nizcitaM yat talliGgena yajjJAnaM sAdhyaM nirNayati tajjJAnamanumAnaM / ___ yathAhi-'pratyakSAdibuddhi dyate' arthapratyakSatAvattvAt , atra anumAnaprayoge jJAnaviSayatvaM sAdhya, arthapratyakSatA heturasti arthAt pratyakSAdibuddhiviSayaka-grahaNarUpa-sAdhyaM prati arthapratyakSatA (jJAtatA) heturasti, arthapratyakSatArUpahetunA pratyakSAdibuddhiviSayakagrahaNaM sAdhyate'thavA pratyakSAdibuddhimadhye pratyakSAdijJAnaviSayatvarUpaM sAdhyaM arthapratyakSatArUpahetunA sAdhyeta / buddhigrAhakAnumAnasya (buddhiviSayakajJAna (svasaMvidita) sAdhyakAnumAnasya) liGgAntarAsambhavenAnyai liMgatayA kalpitA vakSyamANarUpA 'arthapratyakSatA' liGga-hetu na, kathamiti 213 Page #266 -------------------------------------------------------------------------- ________________ lalitavistarAsaTokA ceducyate yasmAt pratyakSaparicchedyo'rtha eva pratyakSajJAnajJeyabhRta evArtha eva 'artha-pratyakSatA, liGgatvenAbhimatA ( parantu arthaviSayakapratyakSajJAnamapi na, artha-pratyakSatAM ) arthAt 'artha. pratyakSIkaromI ' ti pratItisiddhA, indriyajJAnarUpapratyakSasya karmarUpatAM-viSayatAM prApto'rtha evaindriyajJAnarUpapratyakSa-jJAnaviSayIbhUto'rtha eva arthapratyakSatAyAH svarUpaM, na tu tadvyatiriktaM kiJcit, (indriyajJAnarUpapratyakSajJAnanirUpitaviSayatAviziSTo'rtha evArtha-pratyakSatA'sti. ) tathA ca pratyakSajJAnarUpavizeSaNasyApratItau-asaMvedane sati, iyaM pratyakSatA arthasya-arthaniSTheSA, 'viziSTA'vasthA'-pratyakSajJAnaviSayabhAvapariNatirUpA viziSTAvasthA (rUpA pratyakSatA) na pratIyate-nizcIyate iti paribhAvIyam, (yataH viziSTabuddhiM prati vizeSaNajJAnasya kAraNatvamiti nyAyo'tra vicAryaH ) evaM ca yathA pradIpAdeH prakAzaH, svayamaprakAzitatvena, pradIpa-prakAzena prakAzitaghaTAde nizcayo na bhavati tathA pratyakSajJAnarUpavizeSaNe'jJAte sati arthasya pratyakSajJAnaviSayabhAvapariNatirUpapratyakSatArUpaviziSTAvasthAyA nizcayo na bhavati, ata evAnvayavyatirekAbhyAmanizcita-arthapratyakSatArUpaliGgena buddhiviSayakajJAnarUpasAdhyasya nizcayo na bhavati. syAdvaktavyaM yathendriya svayamapratItamapi jJAnaM pratyakSaM janayati tathA tadbhavA buddhirapi svayamapratItA''pyartha pratyayaM kariSyati, arthAd yathendriyaM svayamajJAtaM ( svayaM svamajAnat-asvaprakAzakaM sat ) api pratyakSajJAnamutpAdayati tathendriyajanyabuddhiH (pratyakSAdibuddhiH ) api svayamajJAtA ( svayaM svaM ajAnatI) jIvAjIvAditattvanirNayaM kariSyatIti zaGkAparihArAyAha 'evaM ce' ti. vAdI kathayati-indriyavadajJAtasvarUpA ( svayaM svaM svamajAnatI ) pratyakSabuddhiriyaM svakArya ( artharUpaviSayaviSayakajJAnarUpakArya ) karotItyapi kathanaM yathA pratyakSabuddhau anumAnAdijJAnaviSayatAyA nirUpaNaM yuktivAhyam, tathetadapi pUrvakathana yuktiyuktaM na, yataH indriyajanyajJAnaniSTha (nirUpita) pratyakSatayA saha buddhijanya (kRta) arthapratyakSatAyA vaidharmyamasti-samAnadharmatA nAsti, arthAt , arthapratyakSaM vijAtIyaM ca buddhikRtArthapratyakSaM vijAtIyaM-viSamamasti, ata evendriyavat svayamajJAtasvarUpA pratyakSabuddhirarthajJAnaM kariSyatIti varNanamayuktaM yataH dRSTAntasya vaiSamyamasti, (1) buddhijanyArthapratyakSatA=arthaviSayakajJAnameva svabuddhAveva (svajJAna eva) arthasphurAyamANasvabhAvA (viSayapratItireva) buddhipratyakSatA-buddhijanyArthapratyakSatA yathA mayA ghaTo dRSTaH, (2) indriyajanyArthapratyakSatA=indriyeNa sahArthasannikarSe ( saMyogAdisaMbandhe ) sati arthaviSayakapratIti (jJAna) rUpa pratyakSatA, atraiSendriyajanyArthapratyakSatA yathA'yaM ghaTa iti. 214 Page #267 -------------------------------------------------------------------------- ________________ lalitavistarAsaTIkA evamubhayakoTikArthaghaTanenA'rthAt-svasaMviditArthaparicchedarUpakAraNena vAhyArtha paricchedarUpakAryeNA'ta eva ( buddhikRtendriyakRta ) kAryakAraNarUpArthapariccheda evArtha pratyakSatA jJeyeti nItyAnyAyena-yuktitaH, buddha-bodhakapadasya siddhi jJeyA. iti zakrastavasya ekonatriMzattamapadasya vyAkhyA sa sptaa| atha zakrastavasya triMzattamapadasya vyAkhyAtaH pUrva tasyA'vataraNikA'vatAra:__ ete'pi jagatkartRlInamuktavAdibhiH santapanavineyaistattvato'muktAdaya eveSyante, "brahmavadbrahmasaGgatAnAM sthiti" riti vacanAd, etannirAcikIrSayA''ha "muttANaM moyagANaM" " muktebhyo mocakebhyaH, caturgativipAkacitrakarmabandhamuktatvAnmuktAH kRtakRtyA niSThitArthA iti yo'rthaH, na jagatkartari laye niSThitArthatvaM, tatkaraNena kRtakRtyasvAyogAt, hInAdikaraNe cecchAdveSAdiprasaGgaH, tadvayatirekeNa tathApravRttyasiddheH, evaM sAmAnyasaMsAriNo'viziSTataraM muktatvamiti cintanIya, nimittakartRtvAbhyupagame tu, tattvato'kartRtvaM, svAtantryAsiddheH, na ca dvayorekIbhAvo'nyatarAbhAvaprasaGgAt , na sattAyAH sattAntarapraveze'nupacayaH, upacaye ca saiva setyayuktaM, tadantaramAsannaH sa iti nItiH / naivamanyasyAnyatra laya iti mohaviSaprasarakaTakabandhaH, tadevaM nimittakartRtvaparabhAvanivRttibhyAM tattvato muktAdisiddhiH // 30 // evaM jinajApakatIrNatArakabuddhabodhakamuktamocakabhAvena svaparahitasiddharAtmatulyaparaphalakartRtvasampaditi // 8 // ___paM0..."evaM ca" anena prakAreNAnumAnAdiviSayatA'ghaTanena pratyakSabuddhiH indriyavadajJAtAsvayamapratItaiva pratyakSabuddhiH " svakAryakAriNI" svakArya viSayasya paricchedyatvaM tatkAriNI "ityapi" etadapi, na kevalamasyAnumAnAdiviSayatvamayuktameva, kuta ityAha-"tatkAryapratyakSatvena" tasya-indriyasya kArya-vijJAnaM tasya pratyakSatvaM tena "vaidhAt " vaisadRzyAbuddhikRtArthapratyakSa 215 Page #268 -------------------------------------------------------------------------- ________________ lalitavistarAsaTIkA tAyAH, anyAdRza hIndriyapratyakSamanyAdRza buddhaH, idamevAha-"ataH" indriyAd arthapratyakSatAarthapariccheda eva viSayapratItirevo'palabdhavyApArarUpA, buddhestu viSayasyo palabhyamAnataivArthapratyakSatA, sAdharmyasiddhau ca dRSTAntasiddhiriti / / ___"netyAdi," na naiva jagatkarttari-brahmalakSaNa AdhArabhUte laye-abhinnarUpAvasthAne muktAna niSThitArthatvaM, kuta ityAha-" tatkaraNena" tasya-jagataH karaNena-brahmasAGgatyena yuktAnAM, ataH kRtakRtvAyogAd , atraivAbhyucca yamAha-" hInAdikaraNe ca" 'hInamadhyamotkRSTajagatkaraNe muktAnAm "icchAdveSAdiprasaGgaH" saGkalpamatsarAbhiSvaGgaprAptiH, kuta ityAha-"tadvayatirekeNa" icchAdyantareNa " tathApravRttyasiddhaH" vaicitryeNa pravRttyayogAd, evaM jagatkaraNe " sAmAnyasaMsAriNo" manuSyAderanyatarasmAd, "aviziSTataram' atijaghanya "muktatvamiti cintanIyam" asya bhAvanA kAryA, anyasya jagatkartRmazaktatvena parimitecchAdidoSatvAd, atha karmAdikRtaM jaga. dvaicitryaM, puruSastu nimittamAtratvena kartetyapi nirasyannAha-"nimittakattRtvAbhyupagame tu" nimitta sannasau kartA, icchAdidoSaparijihIrpayetyevamaGgIkaraNe ___" tattvato" nirupacaritata yA akattatvaM puruSasya. hetumAha-" svAtantryAsiddheH" svatantraH kataiti kartRlakSaNAnupapatteH, tathA'nyasyAnyatra layo'pyanupapanna iti darzayannAha-"na ca" dvayoH" muktaparamapuruSayoH "ekIbhAvo" layalakSaNaH, kuta ityAha-"anyatarAbhAvaprasaGgAd, anyatarasyamuktasya paramapuruSasya vA'sattvaprApteranyatarasyetarasvarUpapariNato "tatra lInatvopapatteH, etadanabhyuH pagame dUSaNAntaramAha-"na" "sattAyAH" paramapuruSalakSaNAyAH "sattAntare" muktalakSaNe praviSTe satItyartho'nupacayaH kintUpacaya eva vRddhirUpaH, ghRtAdipalasya palAntarapraveza iva, yadyevaM tataH kimityAha-upacaye ca-sattAyAH " saiva " prAktanI purUSasya muktasya vA " sA" satteti "ayuktam" asaGgataM, kuto 1 yataH " tadantaraM" sattAntaraM pRthak tatsattApekSayA pannaAHprAptaH, sa ityupacayaH, kaciccAsannamiti pAThastatra tadantaramiti yojyamiti, " nItiH" eSA nyaaymudraa|| atha prakRtasiddhimAha-"na" naiva "evaM" dvayorekIbhAve'nyatarAbhAvaprasaGgenopacaye tadantarApattyA vA "anyasya sAmAnyena muktAdeH "anyatra" puruSAkAzAdau laya iti, eSa layaniSedho mohaviSaprasarakaTakabandhaH, evaM niSedhe hi kaTakabandha iva viSaM na mohaH prasaratIti, "tat" tasmAd " evam" uktanItyA "nimittakartatvaparabhAvanivRttibhyAM" nimittakarttatvaM ca mukhyakata. tvAyogena bhavyAnAM parizuddhapraNidhAnAdipravRttyAlambanatayA parabhAvanivRttizca layAyogalakSaNA, tAbhyAM "tattvato" mukhyavRttyA "muktAdisiddhiH" muktamocakasiddhiH // TI0....ete'pIti jagataHkartari ( upAdAnabhRte vAnimittakAraNabhRte ) Izvare paramapuruSe brahmaNi lInAH ( abhinnAH ekamRtAH) muktA eveti vAdibhiH 'santapanasya ziSyaiH ' tattvataH (nizcayataH ) ete'pi-arhanto bhagavantaH amuktAdaya evepyante. 216 Page #269 -------------------------------------------------------------------------- ________________ lalitavistarAsaSTIkA teSAM vacanamasti, yad 'brahmavaddbrahmasaMgatAnAM sthiti' riti, yathA brahma tathA brahmasaMgatAnAMbrahmaNi lInAnAM-ekIbhUtAnAM muktA''tmanAM sthitiH-avasthAnamiti. etAdRsya santapanaziSyANAM matasya nirAkaraNAyA''ha'muktebhyo mocakebhyo'rhadbhyo bhagavadbhyo namo namaH' / muktA:-catasRNAM gatInAmanubhavarUpavipAkataH, tadvipAkakAraNabhUtanAnAvidhajJAnAvaraNIyAdirUpASTavidhakarmaNo vandhato muktAH-kRtakRtyA ( paramArthato niSThitArthAH saMsAre kimapi kAryamapUrNa nAsti, sarvathA niSThitArthAH ) niSThitArthA iti. nanu AzrayarUpe brahmarUpe jagatkattairi, abhinnarUpeNa ekasthityA'vasthAnarUpe laye sthitAnAM muktAnAM brahmakAryakaraNena sarvathA niSThitArthatA kathaM ghaTamAnA syAt ? iti ceducyate, __ jagataH karaNena-racanena kRtakRtyatvAbhAvo vartate tathA ca hInakaraNena (nArakAdikaraNena) tiryaDmanuSyAdirUpamadhyamakaraNena utkRSTa-devAdisRSTikaraNenAparimitecchAdveSarAgAdiprasaGga-prAptiH syAt, arthAd brahmaNi vA tadabhinnamukteSu pUrvoktApattiH syAt , kathamiti cet kathyate, aparimitecchAdveSarAgAdidoSAn vinA jaghanyamadhyamotkRSTasRSTirUpavicitraracanAghaTanAbhAvaH, etAdRzyeva sthiti yaMdA vicitrasRSTisarjane'sti tadA sAmAnyamanuSyasya tirazcau vA kakSAto'tihInakakSAyAM muktAH kathaM nA pateyuH, arthAd hInA'tihInasthitiSu mukteSu kIdRzI muktatvavArtA ? icchAdyantareNa vaicitryeNa pravRttyayogAd vicitrajagatkaraNe muktAnAM rAgadveSAdiprasaGgaH / arthAd yuSmAkaM mate parimitecchAdveSAdidoSavanto'nye, AtmAnaH sRSTisRSTAvasamarthAH kiJca, sRSTikartRtvena brahmA ca tadabhinnamuktAtmAno'bhimatAH parantu evaM mate brahmA vA tadabhinnA muktAtmAno'parimitecchAdveSarAgAdidoSasampannA abhimatA bhaveyuriti mantavyatve sAmAnyasaMsArito'pyatihInakakSAsampannatAsvIkAre mahAdoSa ApatiSyati-evaM sAmAnyasaMsAriNo'viziSTataraM muktatvamiti cintanIyam nanu dRzyamAnaiSA jagato vicitralIlA karmanirmitA, tathApi vicitrasRSTeH saMcAlakA brahmA vA tadabhinnAH muktA nimittakAraNaM kathaM na ? iti ceducyate. nimittakartatveti-rAgadveSecchAdidUrIkaraNAya vAdinA yatkathitaM nimittakartatvaM brahmaNo vA muktAnAmiti, etadviSayakhaNDanAyAha-brahmaNo-muktAnAM ca pratipannaM kartRtvamAnnimittakAraNena svIkRtaM puruSe kartRtvaM, tattvato'kartRtvameva, yataH, nimittakAraNarUpe kartari puruSe 'svataMtraH kati yat kartRlakSaNaM tanna ghaTeta (svAtantrya itaravyApArAnadhInavyApAravattvaM-(eva ca vaiyAkaraNabhUSaNasAre) svecchAdhInapravRttinivRttikattvamapi svAtantrya' laghumaJjaSAyAM) 1217 Page #270 -------------------------------------------------------------------------- ________________ lalitavistarAsaTIkA tathAhi parApekSo yo na pravartate vA nivarttate paraMtu svecchAnusAreNa yaH pravarttate vA nivarttate sa vastutaH svAtaMtryalakSaNalakSitaH kartA'sti, yaH paramapekSya pAratavyeNa pravartate vA nivartate sa svataMtrakartA nArthAdakartA kathyate. tathA'nyasyA'nyatra layo'pyanupapannaH tathA ca muktaparamapuruSayorlayalakSaNabhUtamekIbhavanaabhedena bhavanaM na, kathamiti cet kathyate, anyatarasya-muktasya vA paramapuruSasyAbhAvaprasaGgaH muktastiSThenna tipThedvA paramapuruSastipThenna tiSThet , dvayo-muktaparapuruSayo madhye, eko mukto vA paramapuruSaH kastiSThet ko na tiSThediti nirNayo na, kathamiti cet kathyate-anyatarasyetarasvarUpapariNato tatra lInatvopapattirbhavati paramapuruSe. muktAnAM paramapuruSasvarUpapariNatirUpalayatvopapAttaz2aiyA, ato muktAnAmabhAvaH, mukteSu parama puruSasya muktasvarUpapariNatirUpalayatvopapattyA, paramapuruSasyAbhAvaH, yadi laye'smin muktasya vA paramapuruSasya sattAyAH, abhAvasvIkAro na syAttadA dUSaNAntaramAha tathAhi=paramapuruSalakSaNasattAyAH, muktalakSaNe sattAntare praviSTe sati arthAt praveze sati (ekIbhavane praveze sati) na, anupacayaH kintUpacaya eva vRddhirUpaH skandhAntare praviSTaskandhavat , ghRtAdipalasya palAntarapraveza iva, arthAd vRddhirUpopacaye satyeva, sattAyAH 'saiva' prAktanI puruSasya muktasya vA 'sA' satteti evaM ca vRddheH prAk sattA paramapuruSasattA, vRddhirahitatvena vijAtIyA, yadA 'vRddhisahitA syAttadA paramapuruSasattA vRddhimattvena saivaM saivaM na kathayitaM zakyate arthAd vilakSaNasattA (sattAra) bhavatItyApattiH prasajyetetIdRzI nItiHnyAyamudrAsti. prakRtasiddhiH-evaM-dvayorekIbhAve laye'nyatarAbhAvaprasaGgena, upacaye tadantarApattyA vA anyasya-sAmAnyena muktAdeH 'anyatra'-puruSAkAzAdau layo naiva muktina~va eSa layarUpamukti niSedho, mohaviSaprasarakaTakabandhaH ( mantritarakSAsUtrabandhaH ) evaM niSedho hi kaTakabandha iva dvaya viSaM, tathA na mohaH, bhAvaviSarUpo prasaratIti. tadevaM nimittakarttatvaparabhAvanivRttibhyAM tattvato muktAdisiddhiH tadevaM nyAyamudrayA etat phalitaM bhavati yat , upAdAnakarttatvamAnyatAyAM rAgAdyApattisambhavena, mukhya-svataMtrakartatvAbhAvo'rthAt , bhavyAnAM parizuddhapraNidhAnAdipravRttyAlambanatayA=yatra bhAvanA-cittAzayo vizuddho'sti, yatra manastadarthe'rpitamasti, yathA tatra kriyA yathAzakti vidyate, etAdRzasvarUpAvacchinna-parizuddhapraNidhAnAdipravRttikriyAyAM bhavyAnAM, arhantaM bhagavantaM, AlambanabhUtatvena, arhadbhagavatsu nimittakartatvaM ghaTata eva, layAyogalakSaNaM, parabhAvanivRttizca ( athavA dravyakarmabhAvakarmarUpaparabhAvato nivRttiH ) ghaTate evaM ca nimittakarttatvena (anyeSAM saMsArabandhanato mocakebhyaH) parabhAvato nivRttitaH 'muktebhyaH' ) parabhAvanivRttasva 218 Page #271 -------------------------------------------------------------------------- ________________ lalitavistarAsaTIkA yAvatsvarUpasthitebhyo muktebhyaH) tattvataH mukhyavRttitaH, arhanto bhagavanto bhavanti, arthAd muktebhyo mocakebhyo'rhadbhyo bhagavadbhyo namo namaH / zakrastavasya AtmatulyaparaphalakarttatvarUSA'STamIsampada upasaMhAraH evaM jinajApakatIrNatArakabuddhabodhakamuktamocakabhAvena svaparahitasiddharAtmatulya paraphalakarttatvasam paditi, arthAjjinajApakabhAvena tIrNatArakabhAvena-buddhabodhakabhAvena tathA muktamocakabhAvena svaparahita (svaparakalyANa) sya siddhi bhavati. 'jiNANaM padato mUttANaM moyagANaM' padaparyantA catuSpadI sampat 'svatulyaparaphalakartRtva' sampat kathyate, yata etaccatuSpadyAM sampadi arhatA yAdRzaM svasvarUpaM tAdRzaM svarUparUpaM phalaM para-anyabhaktabhavyajIvAnAmarhanto bhavantaH kurvanti, tebhyo dadati te, etatsampadaH 'nijasamaphalade 'ti dvitIyaM nAmocyate, ( evaM cAtra paThanIyaH zlokaH "nAtyadbhutaM bhuvanabhUSaNabhUta ! nAtha !, bhUtairguNai bhuvi bhavantamabhiSTuvantaH / tulyA bhavanti bhavato nanu tena kiM vA, mUtyAzritaM ya iha nAtmasamaM karoti" bha. sto. zlo. 10) iti zakastavasya triMzattamapadasya vyAkhyA samAptA / atha zakastavasya ekatriMzattamapadasya vyAkhyArambhaH atha tribhiH padaiH krameNa bhagavatAM pradhAnaguNa-akSayasthiti-pradhAnaphalA'vAptyabhayanAmakamokSanAmikA-navamI-sampado vivecanAtpUrva prathamapadasya vyAkhyAtaH pUrva prathamapadasyAvataraNikAyA avatAraH ___ ete'pi buddhiyogajJAnavAdibhiH kApilairasarvajJA asarvadarzinazcaSyante, "buddhyadhyavasitamarthaM puruSazcetayate" iti vacanAd , etannirAkaraNAyAha sarvajJebhyaH sarvadarzibhyaH" sarvaM jAnantIti sarvajJAH sarvaM pazyantIti sarvadarzinaH, tatsvabhAvatve sati nirAvaraNatvAt , matto'nye madarthAzca guNA ityatastattatsvabhAvatvasiddhiH, uktaM ca" sthitaH zotAMzuvajIvaH, prakRtyA bhAvazuddhayA / candrikAvacca vijJAnaM, tadAvaraNamabhravad // 1 // " ityAdi, na karaNAbhAve kartA tatphalasAdhaka ityanaikAntikaM, pari 219 Page #272 -------------------------------------------------------------------------- ________________ lalitavistarAsa TIkA niSTitaplavakasya taraNDakAbhAve plavanasaMdarzanAditi, na caudayikakriyAbhAvarahitasya jJAnamAtrAda duHkhAdayaH, tathAnubhavatastatsvabhAvatvopapatteH / anyastvAha-jJAnasya vizeSaviSayatvAddarzanasya ca sAmAnyaviSayatvAttayoH sarvArthaviSayatvamayuktaM,tadubhayasya sarvArthaviSayatvAditi, ucyate, nahi sAmAnyavizeSayorbheda eva, kintu ta eva padArthAH samaviSamatayA samprajJAyamAnAH sAmAnyavizeSazabdAbhidheyatAM pratipadyante, tattazca ta eva jJAyante ta eva dRzyante iti yuktaM jJAnadarzanayoH sarvArthaviSayatvamiti / Aha-evamapi jJAnena viSamatAdharmaviziSTA eva gamyante, na samatAdharmaviziSTA api, tathA darzanena ca samatAdharmaviziSTA eva gamyante, na viSamatAdharmaviziSTA api, tatazca jJAnena samatAkhyadhAMgrahaNAddarzanena viSamatAkhyadharmAgrahaNAd dharmANAmapi cArthatvAdayuktameva tayoH sarvArthaviSayatvamiti, na, dharmadharmiNoH sarvathA bhedAnabhyupagamAt , tatazcAbhyantarIkRtasamatAkhyadharmANa eva viSamatAdharmaviziSTA jJAnena gamyante, tathA abhyantarIkRtaviSamatAkhyadharmANa eva ca samatAdharmaviziSTA darzanena gamyante ityato na doSaH, etaduktaM bhavati-jIvasvAbhAvyAtsAmAnyapradhAnaM upasarjanIkRtavizeSamarthagrahaNaM darzanamucyate, tathA pradhAnavizeSamupasarjanIkRtasAmAnyaM ca jJAnamiti kRtaM vistareNa / apara Aha-muktAtmano'mUrttatvAt jJAnasyApi taddharmatvena tatvAt viSayAkAratayA. 'yogatastattvato jJAnAbhAvaH, nistaraGgamahodadhikalpo hyasau tattaraGgatulyAzca mahadAdipavanayogato vRttaya iti tadabhAvAttadabhAvaH, 220 Page #273 -------------------------------------------------------------------------- ________________ lalitavistarAsaTIkA evaM sarvajJatvAnupapattireveti, etadapyasat , viSayagrahaNapariNAmasyAkAratvAt , tasya cAmUrte'pyavirodhAt , anekaviSayasyApi cAsya sambhavAt , citrAstaraNAdau tathopalabdheriti // etena viSayAkArApratisakramAdinA jJAnasya prativimbAkAratApratikSepaH pratyuktaH, viSayagrahaNapariNAmasyaiva pratibimbatvenAbhyupagamAt , evaM sAkAraM jJAnamanAkAraM ca darzanamityapi siddhaM bhavati, tatazca sarvajJAH sarvadarzinastebhyo nama iti kriyAyogaH 31 // paM0...."buddhayadhyasitamartha puruSazcetayate" iti atra hi sAMkhyaprakriyAsattvarajastamolakSaNAstrayo guNAH, tatsAmyAvasthA prakRtiH, saiva ca pradhAnamityucyate prakRtemahAna, mahaditi buddharAkhyA mahato'ha kAraHAtmAbhimAnaH, tataH paJca buddhIndriyANi zrotrAdIni, vAkpANipAdapAyUpasthalakSaNAni paJcaiva karmendriyANi ekAdazamicchArUpaM manaH, tathA paJca tanmAtrANi, gandharasarUpasparzazabdasvabhAvAni, tanmAtrebhyazca yathAkramaM bhUprabhRtIni pazca mahAbhUtAni pravarttante iti, atra ca prakRtivikAratvenAcetanApi buddhizcaitanyasvatattvapuruSopagamAt sacetanevAvabhAsate, taduktaM " puruSo'vikRtAtmaiva, svani samacetanam / ___ manaH karoti sAnnidhyAdupAdhiH sphaTikaM yathA // 1 // " asya vyAkhyA-"puruSaH" AtmA "avikRtAtmaiva" nitya eva "svanirbhAsa" svAkAram "acetana" caitanyazUnyaM sat "manaH" antaHkaraNaM " karoti" vidadhAti " sAnnidhyAt" sAnidhyamAtreNa, nidarzanamAha-"upAdhiH" padmarAgAdiH "sphaTikam" upalavizeSaM yathA svanirbhAsaM karoti, tatpariNAmAntarApatteH, bhogo'pyasya manodvAraka eva, atrApyuktam vibhaktedRkpariNato, buddhau bhogo'sya kathyate / pratibimbodayaH svacche, yathA candramaso'mbhasi // 1 // asya vyAkhyA-vibhaktA cAsau Atmana IdRkpariNatizca pratibimbodayarUpeti vigrahaH, tasyAM satyAM, saiva bhoga ityarthaH, ka yA pariNatirityAha-" buddhau" antaH-karaNalakSaNAyAM " bhogo" viSayagrahaNarUpaH, asya-AtmanaH "kathyate" AsuriprabhRtibhiH, kiMvadityAha" pratibimbodayaH " pratibimbapariNAmaH " svacche" nirmale yathA candramaso vAstavasya " ambhasi " udake tadvaditi / atha prakRtaM vyAkhyAyate-buddhathA-anantaroktayA adhyavasitaMpratipannaM " artha " zabdAdiviSayaM " puruSaH " AtmA " cetayate " jAnAti, arthacetane buddherantaraGgakaraNatvAt / 221 Page #274 -------------------------------------------------------------------------- ________________ lalitavistarAkhaTIkA "matto'nye madarthAzcetyAdi" iha kilaikadA bhagavAnahana dravyAn (Ni) paryAyAn bhinnAnabhinnAMzca svaziSyebhya AcikhyAsurAtmAnamevAtisannihitatayoddizyAha-matto-matsakAzAdanye-pRthak guNAjJAnadarzanopayogAdayaH, lakSaNasaGkhyAprayojanasaMjJAbhedAt , tathAhi-"guNaparyAyavadrvyamiti" (tattvA0 a0 5 sU0 37) lakSaNo'haM, "dravyAzrayA nirguNA guNAH" (tattvA0 a0 5 sU0 40) itilakSaNAzca guNAH, eko'hamanekeguNAHbandhamokSAdikriyAphalavAnahaM viSayAvagamAdiphalAzcaguNAH, arhattIrthakarapAragatAdizabdavAcyo'haM, dharmaparyAyAdizabdavAcyAzca guNAH, madarthAzceti-ahamarthaHsAdhyaM yeSAM te tathA, na hi guNavRttivilakSaNA kAcidaikAntikI mamApi pravRttirasti, tathApratibhAsAd " itiH" vAkyaparisamAptau "ataH" etadvAkyAt , "tattatsvabhAvatvasiddhiH" teSAM guNAna tatsvabhAvatvasiddhiH-dravyasvabhAvatvasiddhiH, arthacetane puruSasya kila buddhiH karaNaM, prakRtiviyoge ca muktAvasthAyAM karaNAbhAvAnna sarvajJatvaM sarvadarzitvaM vA sambhavatIti parAkUtanirAkaraNAyovAca-"na karaNetyAdi" sugamaM caitat , nanu nIlapItAdaya iva bahirarthadharmA duHkhadveSazokavaiSayikasukhAdayaH, tato muktAvasthAyAM sarvajJatvasarvadarzitvAbhyupagame bahirarthavedanavelAyAM sarvaduHkhAdyanubhavastasya prApnotItyAzaGkAparihArAyAha-" na caudayiketyAdi " na ca-naivaudayikakriyAbhAvarahitasyaasadvedyAdikarmapAkaprabhavasvapariNAmarahitasya " jJAnamAtrAt" parijJAnAdeva " duHkhAdayo" duHkhadveSAdayo, hetumAha "tathAnubhavato" jJAnamAtrAdeva duHkhAdyanubhavataH " tatsvabhAvatvopapatteH " duHkhAdInAmaudayikakriyAbhAvasvabhAvatvopapattariti / "aparetyAdi " aparaH-sAGkhayaH Aha-prerayati, muktA. tmanaH-kSINakarmaNaH amUrttatvAd-rUpAdirahitatvAt , kimityAha-"jJAnasyApi" na kevala muktAtmanaH " taddhamatvena " muktAtmadharmatvena " tattvAd " amUrttatvAt , tataH kimityAha"viSayAkAratA'yogataH" viSayasyeva-gocaramyevAkAraH-svabhAvo yasya tattathA tadbhAvastattA tasyAH ayogataH-aghaTanAt "tattvato" niruktavRttyA jJAyate'neneti karaNasAdhanajJAnAbhAva eva, tadeva bhAvayati-nistaraGgamahodadhikalpo hyasau-muktAtmA, "tattaraGgatulyAzca mahadAdipavanayogato vRttaya iti" buddhathahakArAdiprakRtivikArapavanasambandhAt , vRttayo-viSayajJAnAdikAH pravRttayaH, "iti" evaM "tadabhAvAt" mahadAdipavanayogAbhAvAt " tadabhAvaH " taraGgatulyavRttyabhAvaH, tataH kimityAha " evaM " vRttyabhAvAt " sarvajJatvAnupapattireva" muktyavasthAyAM, nirAkAreNa tu vijJAnena grahaNAbhyupagame viSayapratiniyamasyAghaTanAt "itiH" paravaktavyatAsamAptau, "etadapi"sAkhyoktam " asad" asundaraM, kuta ityAha-"viSayagrahaNapariNAmasya" viSayagrAhakatvena jIvapariNatereva AkAratvAt , tasya ca-uktarUpasyAkArasya "amUrte'pi muktAtmanyapi, na kevalaM mUrte ityaperarthaH, " avirodhAt " kenApyabAdhyamAnatvAt , abhyuccayamAha-" anekaviSayasyApi ca" yugapadaneka viSayamAzritya pravRttasyApi ca, kiM punarekaviSayasya "asya" uktarUpAkArasya "sambhavAt " ghaTanAt , 222 Page #275 -------------------------------------------------------------------------- ________________ lalitavistarAsaTIkA etadapi kuta ityAha-" citrAstaraNAdau " citre-pratIte AstaraNe ca-varNakambale AdizabdAdanyabahuvarNaviSayagrahaH " tathopalabdheH" yugapadbahuviSayAkAropalabdheH svasaMvedanenaiva / / ____ atha prasaGgasiddhimAha-" etena" viSayagrahaNapariNAmasyaivAkAratvena, " viSayAkArApratisakramAdinA" viSayAkArasyagrAhyasaMnivezasyApratisakramaH-svagrAhiNi jJAne'pratibimbanaM viSayAkArApratisaGkramaH, viSayAkArapratisakrame hi ekatva vA jJAnazeyayorekAkArIbhUtatvAt , viSayo vA nirAkAraH myAta , tadAkArasya jJAne pratisakrAntatvAd, yadAha dharmasaGgrahaNIkAraH "tadabhinnAkAratte, doNhaM egattamo kahaM na bhave 1 / nANe va tadAkAre, tassANAgArabhAvotti // 1 // " AdizabdAt pratiniyatapratipattihetoIyena tulyAkAratAyAM jJAnasya pratiSedho dRzyaH, kramavRttino yajJAnayoH kSaNikayoH kSaNasthAyinA jJAnena ubhayAzritAyAstasyA evaM pratipattumazakyatvAta , kizva-tulyatvaM nAma sAmAnyaM, taccaikamanekavyaktyAzritamiti kathaM na tadAzritadoSaprasaGgaH ? , atrApyAha "siya tattullAgAra, jaM taM bhaNimo tato tadAgAraM / atrottaraM- taggahaNAbhAve naNu, tullattaM gammaI kaha Nu 1 // 1 // tullattaM sAmanna; egamaNegAsiyaM ajuttataraM / tamhA ghaDAdikajjaM, dIsai mohAbhihANamidaM // 2 // " tatastena viSayAkArApratisakramAdinA kAraNena vijJAnasya viSayagrAhiNaH pratibimbAkAratApratikSepo-jJAnavAdipratijJAto viSayapratibimbAkAravijJAnaM na ghaTate, kintu bAhyAkArameva satsvabhAvamAtrapratibhAsItyevaMrUpaH " pratyukto" nirAkRtaH / " viSayagrahaNetyAdi " hetuzca pratIta eva, muktarUpapariNAmasyAkAratve sAmA (ma)yikavivakSayA sAkAraM vizeSagrahaNapariNAmavat jJAnamupayogavizeSo'nAkAraM ca sAmAnyagrahaNapariNAmavaddarzanamupayogabheda evetyapi siddhaM bhavati / TI0....' ete'pIti '-buddheH ( mahattattvaM yasya dvitIyaM nAma tAdRzI-baddheH ) yoge sati-buddhi yogajanyaM Atmani jJAnamutpadyate, arthAd buddheH sambandhenotpadyamAnaM jJAnaM manyate, iti vAdibhiHkApilai; (sAMkhyadarzanAdyapraNetA, 'kapilaH' paramarSiH kathyate) kapilAnuyAyibhiH, arhanto bhagavanto'pyete asarvajJA asarvadarzinazcepyante, "buddhayadhyavyavasitamartha puruSazcetayate" arthAd buddhau prativimbitamartha puruSa:-AtmA jAnAti. arthacetane buddherantaraGgakAraNamasti, ( sAMkhyamatam=tattvAnAM mUlakAraNaM prakRtiH ( avyaktaM . pradhAna, sattvarajastamasAM sAmyAvasthA) svayaM kasyacidvikRti nAsti, ataH avikRtiH kathyate, mahat ( buddhiH ) ahaMkAraH, zabdAdi paJcatanmAtrAH (7) prakRtivikRtirUpA, mahat , ahaMkArasya prakRtiH mUlaprakRtevikRtiH, ahaMkAraH indriyANAM prakRtiH, buddheH vikRtiH, paJcatanmAtrAH paJcabhUtAnAM prakRtiH, ahaMkArasya vikRti 223 Page #276 -------------------------------------------------------------------------- ________________ lalitavistarAkhaTIkA (11) indriyANi (5) paJcamahAbhUtAni (16) SoDazatattvAni kevalavikRtirUpANi, puruSaH, no vikRtiH, no prakRtiH, apitu ciTThapo'stiH mulaprakRtivikAratve buddhiH svayaM acetanA'sti, tathA'pi caitanyarUpasvatattvavataH puruSasya saMnidhAnAdeva jAne cetanAvatIva bhAsate yathA bhinnabhinnarUpANAM saMyogato nirmalasphaTikamaNiH, kAlapItaraktatvAdirUpavAn dRzyate, tathA'vikRto nityapuruSaAtmA, buddheH sannidhAnavazAt , acetanaM manaH svasamAnaM cetana kArayati, tadA'smin puruSe bhoktatvAbhimAno bhavati, vastuto vikAritvena manazcetanaM na kathyate, sAMkhyAnAM vacanamevamasti, yat 'mUlaprakRte vikArabhUtobhayamukhI darpaNAkArA yA buddhirasti, tasyAM prativimvitazabdAdiviSayAn-padArthAn , svasvacchasvarUpe pratibimbanena, 'puruSazcetayate' arthAt zabdAdiartha-viSayaviSayaka jJAna prati buddhiH, upAdAnakAraNamasti (cidrapazaktitaH (puruSasya caitanyazaktitaH) padArthaviSayaka-jJAnaM na bhavati, paraMtu acetanaba ddhita eva padArthajJAnaM bhavati, eSA baddhiH puruSasya nAsti dharmaH, kevalaprakRtereva vikAraH, asyAmacetanabuddhau cidrapazakteH pratibimbanAt svayaM (cidrU pazaktiH) svato buddhito'bhinnAmekAM manyate, ata eva puruSe 'sukhyaha-duHkhyaha 'miti jAnAti, cidrUpazakteH pratibimbanAdeSA'cetanabuddhiH cetanavad bhAsate ) pUrvoktasya sAGkhyamatasya khaNDanAya kathayati 'sarvajJebhyaH sarvadarzibhyo namo namaH sarva jAnantIti sarvajJAH, sarva pazyantIti sarvadarzinaH, tatsvabhAvatve sati nirAvaraNatvAt , (sarvajJAn vinA chadmasthajIvAnAM prathama darzanamutpadyate, tadantarmuhUrtAntaraM jJAnamutpadyate, sarvajJAnAM tu prathamasamaye jJAnaM, tataH dvitIye-caturthe-SaSThe samaye dvayakI-dviguNasamaye darzanaM jAyate, anena hetunA bhagavatyAdisUtre'pi 'savannRNaM savvadarisINaM' ityanukramo'sti.) / sarvajJapadArthaH dravyApekSayA rUpicArUpi ca dravyaM-sarva dravyaM jAnAti, ( kevalajJAnena ), kSetrApekSayA sarvakSetra, 'kAlApekSayA sarvakAlaM ca bhAvApekSayA pratyeka dravyasya bhUtabhAvivartamAna sarvAnantaparyAyAn samyak prakAreNa jAnAti sa sarvajJaH ' ___ sarvadarzipadArthaH dravyataH rUpyarUpisarvadravyaM pazyati ( kevaladarzanena ) kSetrataH sarvakSetrANi, kAlataH sarvakAlaM, bhAvatazca pratyekadravyasya bhRtabhAvivarttamAnakAlIna-sarvAnantaparyAyAn samyakaprakAreNa pazyati (anantadarzanena) sa sarvadarzI. sarvajJasarvadarzitvasiddhiH arhanto bhagavantaH ( pakSaH ) sarvajJAH sarvadarzinaH santiH (atra sarvajJatvaM sarvadarzitvaM sAdhyam ) yataH AtmanaH (kevala) jJAnaM ca kevaladarzanaM ca svabhAvo'sti, tatpratibandhakakevalajJAnAvaraNIyakevaladarzanAvaraNIyayoH karmaNoH kSayo'sti, arthAt 'tatsvabhAvatvaviziSTanirAvaraNatvaM' atra hetu yaH, padakRtyaM pUrva kathitamasti, 224 Page #277 -------------------------------------------------------------------------- ________________ lalitavistarAsaTIkA tathA ca tatsvabhAvatvaviziSTanirAvaraNatvarUpanirduSTahetunA'rhatsu bhagavatsu sarvajJatvasarva . darzitvarUpasAdhyasya siddhiH / prakRtahetuAdighaTanA=arhatAM bhagavatAM kevalajJAnaM kevaladarzanaM ca svabhAvo'sti, tatra svabhAve svabhAvatvamasti, tathA kevalajJAnadarzanayoH, tadAvaraNarUpapratibandhakasya sarvathA rAhityamasti, tatastat kevalajJAnadarzanarUpasvabhAvavanto'rhanto bhagavantaH sarvajJAH sarvadarzina ucyante / kevalajJAnakevaladarzanayoH Atmadravyasya svabhAvatA'sti 'matto'nye' ityAdivAkyenocyate / tattatsvabhAvatvasiddhiH=ekadA'sminnAryAvarta, syAdvAdinAhitA bhagavatA, dravyANi ca paryAyAzca mitho bhinnA api cAbhinnA api santyevaM pravacanaM cikIrSayA, svaziSyANAmaprato'. tyantasamIpa-vartitvena, svayaM svaM (svAtmAnaM) uddizya prarUpitaM yat lakSaNa-saGkhyA -prayojanasaMjJAbhedApekSayA, mattaH-matsakAzAt ( svAtmadravyataH ) guNAH-jJAnadarzanopayogAdyA guNA bhinnAH santi, yathAhi (1) lakSaNabhedApekSayA dravyaparyAya (guNa) bhedaH='guNaparyAyavad dravyam ' (tattvA. a. 5. su. 37) guNaparyAyaviziSTaM dravyaM kathyate (padArtheSu dvidhA dharmAH santi, ekaHsahabhAvI dharmaH, dvitIyastu kramabhAvI dharmaH, sahabhAvino dharmA 'guNAH' iti kathyante, kramabhAvino dharmAH 'paryAyA' iti kathyante. ata evaikasmin dravye dvitrAdyA dharmAH sahasthitikA guNAH yathAhiAtmani yatkicijjJAnarUpavijJAnavyaktiH uttarajJAnAkArapariNAma-yogyatArUpavijJAnazaktiH sukhaM, yauvanaM jJAnaM yogyatAdyA dharmAH yugapat tiSThanti te 'guNAH' kizcAtmani yathA sukhasamaye duHkha na bhaveta, yauvanakAle vRddhAvasthA na bhavet, harSakAle zoko na bhavet , arthAdAtmani yugapad. ye na tiSThanti te dharmAH kramabhAvitvena 'paryAyAH' kathyante yathA nArakamanuSyasukhaduHkha-harSazokavRddhatvayauvanAdyAH paryAyAH kathyante. ) AtmaguNAH=ye dharmA Atmani yugapat sthAtuM samarthA bhavanti te 'guNAH ' AtmaparyAyAH ye dharmA Atmani yugapanna tiSThanti ca krameNa tiSThanti te 'paryAyAH' etAdRzasUtrapramANenAhaM guNaparyAyavazvarUpalakSamavAnasmi, arthAt 'AtmadravyamevAhaM ' yato dravyaM tadeva kathyate yatra guNaparyAyAH santi, mayi guNaparyAyAH santi, tasmAdahaM dravyameva, dravyasya yathAlakSaNaM bhinna tathA guNasya lakSaNamapi bhinnamasti. tathAhi-' dravyAzrayA nirguNA guNAH ' (tattvA. a. 5 sU. 40) dravyAzritA guNarahitA dharmA guNAH kathyante, arthAd dravyamAzritya 225 Page #278 -------------------------------------------------------------------------- ________________ lalitavistarAsaTIkA tiSThanti ye svayaM guNarahitAste guNAH, IdRzalakSaNavanto mama guNA jJAnAdyA jJeyAH, tathA cobhayo rlakSaNabhedenAhaM ca mama guNA bhinnA eva smaH, (yadyapi paryAyA api dravyAzritA nirguNA eva santi, tathApi te-utpAdavinAzazAlitvena na dravya eva sadA tiSThanti parantu guNAstu dhrauvyavattvena nityatvena sadA dravyAzritAH santi, evaM guNaparyAyayormadhye vizeSaH, dravye sadA vartamAnA yAH zaktayastAH paryAyajanakatvena sammatAH santi tAH zaktayo guNatvena paribhASitAH, dravyaniSTha guNajanakazaktirUpaguNA anavasthAnivAraNAya nirguNA matAH, AtmaguNAH cetanA-samyaktva-cAritrAnandavIryAdirUpAH ) (2) saMkhyAbhedApekSayA dravyaguNayorbhedaH ahamAtmadravyamekaM ( ekatvasaMkhyAviziSTaM ) mama ca guNA aneke ( anekatva-bahutvAnantarUpasaMkhyA viziSTAH ) evamubhayoH saMkhyAbhedena, ahaM ca mama guNA bhinnA bhinnAH / (3) prayojana (phala) bhedApekSayA dravyaguNayorbheda: ahamAtmadravya bandhamokSAdikriyAphalavAnahaM ( yA yA kriyA sA sA phalavatI ) iti niyamAnusAreNa bandhajanakakriyAdvArA saMsAraphalaM, mokSajanakasaMvarAdikriyAdvArA mokSaphalaM bhavati, anyathA nahi. arthAt saMsAramokSarUpa vibhAvasvabhAvarUpA AtmIyA avasthAH saMsAramokSajanakakriyAprAdhAnyavatyaH ata eva bhagavAn kathayati vandhajanakakriyAjanyabhavopagrAhi (aghAti) rUpakarmarUpasaMsAraphalavAMstathA mokSajanakakriyAjanyaghAtikarmamuktirUpamuktiphalavAnahaM / mama jJAnAdiguNAzca viSaya (padArthasArtha) viSayakAvagama-grahaNAdiphalavantaH, ata eva vayaM-ahaM ca mama guNAH bhinnabhinnaphalavattvena bhinnAH smaH / / (4) saMjJAbhedApekSayA dravyaguNayorbhedaH arhan-jina-tIrthakaraH-pAragata AdiparyAyavAcakarUpasaMjJAzabdato vAcyo'haM, arthAnmAM arhannAdinAmabhirAhvayati-saMbodhayati, mama ca guNAn, dharma-paryAya-svarUpa-lakSaNa-svabhAvAdisaMjJAzabdaiH sNbodhyti| tathA ca mama saMjJA bhinnA'sti, mama ca guNAnAM saMjJA (saMketa zabdaH) bhinnA'sti, arthAdahaM ca mama guNA bhinnAHsmaH / atra dravyArthikanayasya gauNatvena, paryAyAthikanayasya prAdhAnyena bhedo jJeyaH / dravyaguNa ( paryAya ) yorabhedasya nirUpaNam= madarthAzca guNAH' ahamarthaH AdhAraH yeSAM te madarthA guNAH kathyante'rthAnmama guNA madAdhAre tiSThanti ( ahamityAtmadravyaniSThAdhikaraNatAnirUpakAgheyatAviziSTA guNAH, athavA guNaniSThAgheyatAnirUpitAdhikaraNatAvadAtmadravyamahamiti zAbdabodhaH) tathA ca 226 Page #279 -------------------------------------------------------------------------- ________________ lalitavistarAsaTIkA paryAyAthikanayaM gauNIkRtya dravyAthikanyasya pradhAnatayA dravyeNa sahakAdhAravRttitvarUpA'pekSayA sakaladharmANAmabhedasthitiH ( ya eva cAdhAro'rthoM dravyAkhyo'stitvasya sa evA'nyaparyAyANAmityarthenA'bhedavRttiH, ato'trArtha-AdhArApekSayA guNA abhinnAHsanti, kAlASTAMtargatA'rthena, dharmadharmiNorabhedasya prAdhAnyamaGgIkriyate tadA tenA'rthena samastadharmANAM tAdAtmyenA'sthitatvAt , ya eva ca ghaTadravyarUpo'rtho'stitvasyA''dhAraH sa evAnyadharmANAmapyAdhAraH ityekAdhAravRttitvamarthenA'bhedavRttiH ) ___ madarthAzceti=ahamarthaH sAdhyaM (arthaH-prayojana-lakSyaM-upayogazca) yeSAM te mama guNAH santi, ( athavA mama artharUpA-upayoga-kArya-samRddhi-ramaNatAsthAnarUpA guNAHsanti ) yato guNeSu vRttiM (vartanaM-ramaNatvaM) vinA'nyA kAcit aikAntikI pravRttirmamApi nAsti, arthAt , ahamapi guNeSu rame, madIyA vRttirUpA pravRttirguNe pveva nAnyatra (zrIbhagavAn svamukhen kathayati, ahaM ca madIyA guNAH, na bhinnAH, ahamityukte guNAH, guNA ityukte'hamityevaM vayamabhinnAH smoH yato yathA mayi guNAHsanti, tathA'hamapi guNeSu rame, Avayona bhedo'sti, vayaM ahaM ca guNA abhinnAH smaH, madIyAH satyAH sanAtana-zAzvatI-anantaddhiratiramaNIyakrIDAyAzca sthAnaM madIyA guNA eva, ahaM guNAn vimucya kutracidapi na gacchAmi, tiSThAmi, rame'pi mama vAstavyabhavyabhavanamucyatAM vA mama ramaNAya ramaNIyamupavanaM kathyatAM vA mama sthiratAyAH sthiraM sthAnaM gadyatAM vA madIyA sanAtanavizrAmabhUmirudghopyatAM, ete mama guNA eva mantavyAH) tathA ca dravyataH kathaMcidabhinnasvarUpAH kathaMcidabhinnasvarUpA guNA bhavanti, ityevaM nirUpaNAt "tattatsvabhAvatvasiddhiH "-teSAM guNAnAM dravyasvabhAvatvasiddhiH (AtmadravyasvabhAvAstatsvarUpA eva guNA jJAnAdaya iti siddham ) uktaM ca-"sthitaH zItAMzuvajjIvaH, prakRtyA bhAvazuddhayA / candrikAvacca vijJAnaM, tadAvaraNamabhavad // 1 / / " arthAt-yathA zItAMzuzcandraH bhAvazuddhayA prakRtyA-svabhAvena sthito'sti tathA bhAvato nirmalasvabhAvato jIvaH sthito'sti, anAditaH, yathA candre candrikA tathA jIve vijJAnaM (viziSTajJAnaM kevalajJAnaM) sthitameva, (abhravad-vAdalavat ) candracandrikopari, Agantukama_ tathA jIvavijJAnopari jJAnAvaraNAdikarmarUpamAvaraNamAgantukamata eva kAraNasattve vinAzyameva ( vinaSTaM bhavati) ityAdi vicAraNIyam / .227 Page #280 -------------------------------------------------------------------------- ________________ lalitavistarAsaTIkA tathA ca ghAtikarmacatuSTayarUpAbhrANi, kSapakazreNyArUDha AtmA, zreNisamAptau kSapayati, zrImAnAtmA''tmikasAmarthyayogena jJAnakevalI-sarvajJaH-sarvadarzI bhavati. tathA ca padArthaviSayakajJAnaM (arthacetana) prati prakRtijanyabuddhiHkaraNaM (asAdhAraNaM kAraNaM) prakRteviyoge ( dhvaMse ) ca muktAvasthAyAM buddhirUpakaraNasyA'bhAve ( kAraNAbhAvaprayukta kAryAbhAvaniyamena ) mukteSu sarvajJatvaM sarvadarzitvaM vA na sambhavati, yataH karaNaM vinA kartA karaNasAdhyaphalasAdhakaH kathaM bhavediti ceducyate, ekAnto'tra nAsti, karaNAbhAve'pi kazcit kizciskaroti, sunipuNaniryAmakAdenakA'bhAve'pi santaraNaM dRzyate, tathAhi-kSAyopazamikajJAnaM prati sparzanAdIni karaNAni bhavantyeveti suzobhanaM arthAt sparzanAdikaraNajanyaM chAdmasthikaM jJAnamasti, kSAyikajJAnaM prati svasyaiva karaNatA'sti, svarUpakaraNajanyaM svabhAva kSAyikajJAnamasti, atra svaM vihAya parasparzanAdikaraNAbhAvatvena kathyate atraikAMto-niyamo nAsti, 'karaNAbhAve kartA, karaNasAdhyaphalasAdhako na bhavet ' yataH taraNakalApAraMgato vinA nauko sAgarasantaraNaM dRzyate ( evaM ca jJAnAtmanorabhede, yathA sarpa AtmAnamAtmanA veSTayatItyatrAbhede karttakaraNabhAvastathA'trApi ) arthAt chAdmasthikajJAnaM prati sparzanAdi bhinnaM karaNamasti, kSAyika-svabhAvajJAne svasyaiva karaNAtvamasti, svayameva karaNam , nanu-yathAnIlapItAdi dharmA bAhyapadArthasya-prakRtereva santi, tathA duHkha-dveSa zoka vaiSayikasukhAdyA dharmA bAhyapadArthasya-prakRtereva santi, kiJca yadi muktAvasthAyAM sarvaviSayaviSayaka-jJAnarUpasarvajJatA, sarvadravyaparyAyaviSayaka-sAkSAtkArarUpa sarvadarziteti mAnyatAyAM bAhyapadArthasya vedanasamaye ( anubhava-jJAnakAle ) sarvaduHkhAdyavedanaM anubhavaH-bhogo mukteSu kathaM na prApyeteti ceducyate, evaM ca-duHkhAdya nubhavaM (vipAkaM-bhogaM) kArya prati asAtavedanIyAdi, karma kAraNamasti, vA sAtAvedanIyAdikarma pudgalarUpadravyakarma prati Atmana audayika (karmodayananya) vaibhAvikarAgadveSamohAdirUpasvapariNAmaH kAraNamarthAdrAgadveSamohAdirUpaudayikabhAvA'bhAve'sAtavedanIyAdi dravyakarma nAsti, yadA'sAtavedanIyAdijanyaduHkhAdyanubhavaH kuto bhavet ! iti evaM ca duHkhAdyanubhavaM prati duHkhAdiviSayakajJAnaM kAraNaM nAsti, ( vayaM jainA jJAnamaprApyakArIti manyAmahe, arthAt jJAnamAtmani sthitvaiva padArthAn jAnAti jJeyapadArthAn prApya (saMyujya) gatvA nahi jAnAti, tasmAnnarakAdiduHkhAnAM 228 Page #281 -------------------------------------------------------------------------- ________________ svarUpajJAnato duHkhasyA'nubhavo nAsti, yadi jJAnamAtrAdeva sukhaduHkhAdyanubhavamAnyatAyAM puSpamAlA--candana--strI- karNazaSkulI - miSTAnna - pakvAnna - svAdiSTapadArthaviSayaka ciMtana ( jJAna ) mAtrAdeva tRptirbhAvyaiva, yadyevaM tRptirbhavettadA mAlAdiprAptaye prayatnamAtrasya niSphalatA prApnuyAditi. ) lalitavistarAsaTIkA parantu, asAtAvedanIyAdikarma kAraNamasti, cAsAta vedanIyAdikarmaNaH kAraNaM, rAgadveSamohAdirUpasvapariNAmarUpa audayika - bhAvo'sti, kiJcaudayikabhAvarahita Atmani ( asAtavedanIyAdikarmavipAkajanya - svapariNAmarUpaudayika - kriyAbhAvazUnya Atmani jJAnamAtrAd duHkhAdyanubhavasya sarvathA'bhAvo'sti, yataH kevalajJAnenaiva duHkhAdyanubhavasya mAnyatAyAM, duHkhAdau, audayika - kriyAbhAvasya svabhAvatA svIkaraNIyA syAt, parantu duHkhAdyaM tu, asAtAvedanIyAdi karmaNaH phalamasti, audayika - kriyAbhAvasya svabhAvatA tu saMsAravartinyAtmanyasti, audayika-- kriyAbhAvazUnye muktAtmani nAsti, evaM ca sarvajJatA ca sarvadarziteti dvayamAtmanaH svabhAvo'sti, siddhamiti / kevalajJAnaM sarvaviSayAn jAnAti, kevaladarzanaM sarvaviSayAn pazyatItyetadviSayakAlocanA vAdI (pUrvapakSa: ) jJAnasya viSayo vizeSA na sAmAnyaM jJAnaM vizeSarUpaviSayaviSayakaM na tu sAmAnyarUpaviSayaviSayakaM darzanaM sAmAnyarUpaviSayaviSayakaM na tu vizeSarUpaviSayaviSayakaM, tarhi kevalajJAnasya viSayaH, sAmAnyavizeSau, sarve'rthAH kathaM ? arthAt kevalajJAnadarzanayoH sAmAnyavizeSobhayarUpaM sarvArthaviSayakatvamayuktaM yataH kevalajJAnadarzanobhayaM sAmAnya vizeSobhayarUpa sarvArthaviSayaviSayaka masti, kiJca kevalajJAnadarzanobhayaM naitat kevalajJAnarUpaM tathaikaM kevaladarzanarUpaM nAsti, yata 'ubhayaM naikaM' ubhayaM tUbhayameva na tvekaM iti nyAyo'sti kevalajJAnadarzanobhayaniSThobhayatvaviziSTaM kevalajJAnadarzanobhayamasti, etadubhayasya viSayaH vizeSasAmAnya sarvArtho'sti, tathA ca kevalajJAna - darzanAbhyAM bhinnaM - vilakSaNaM kevalajJAnadarzanobhayarUpaM jJAnAMtarantu yuSmAbhirna matamasti yataH sarvArthaviSayakaM jJAnaM bhavediti. - , 19 ato muktAvasthAyAM kevalajJAnadarzanobhayarUpasya sarvArthaviSayakajJAnAntarasyAbhAvatvena sarvajJatayA vA sarvadarzitAyA abhAvaH kathaM na ? samAdhAnaM ( uttarapakSaH) sAmAnyasya vizeSasya bhedo nAsti ( Azraya - bhedAbhAvAta ) 229 Page #282 -------------------------------------------------------------------------- ________________ lalitavistarAsaTIkA kevalajJAnasya viSayaH ( prAdhAnyena ) vizeSo'sti, gauNarUpeNa sAmAnyamapyasti, kevaladarzanasya viSayaH prAdhAnyena sAmAnyamasti gauNarUpeNa vizeSo'pyasti arthAt kevalajJAnasya viSayaH vizeSazca sAmAnyaM caivamubhayamastyataH vizeSasAmAnyobhayarUpasarvArthaviSayaviSayakatA kevalajJAne varttate kiJca kevaladarzanasya viSayaH sAmAnyaM vizeSazcetyubhayamastyataH sAmAnya - vizeSobhayarUpasarvArtha viSayaviSayakatA, kevaladarzane varttate, tathA cobhayam, svatantratayA sAmAnyavizeSAvagAhitvena, kevalajJAnadarzanobhayarUpaM jJAnAntaraM na kalpanIyaM kevalajJAnamekameva vizeSa - sAmAnyobhayAvagAhakaM, kevaladarzanamevaikaM sAmAnyavizeSobhayAvagAha kamasti . pAribhASika - sAmAnyavizeSavyAkhyA = yadA sAmAnyavizeSayorbhedo nAsti tadA sAmAnyavizeSarUpa - saMjJAzabda-bhede ko garbhitArtho'sti ? etAdRzazaMkAsamAdhAnAya kathayati padArthA eva sAmAnyavizeSarUpeNa saMketitAH kriyante, tathAhi ta eva padArthA: samatvena (samatvadharmAvicchedena ) viSamatvena ( viSamatvadharmAvacchedena ) samatAdharmaviziSTaviSamatA dharmAvacchinnA padArthA yadA samprajJAna - ( avabodha - upayoga ) viSayabhUtA bhavanti tadA bodharUpa upayoga ( samprajJAna ) viSayabhUtAH samatAdharma - viziSTa padArthA sAmAnyazabdavAcyA bhavanti tathA ca bodharUpopayoga ( samprajJAna ) viSayabhUtAH - viSamatAdharmaviziSTa padArthA vizeSazabdavAcyA bhavanti ata ete, ta eva jJAyante ta eva dRzyante iti yuktaM jJAnadarzanayoH sarvArthaviSayatvamiti, pUrvapakSa: = padArthAH sAsAnyavizeSAtmakA bhavantu, parantu jJAnadvArA viSamatAdharmaviziSTA eva gamyante (jJAyante) na tu samatAdharmaviziSTA api, tathA darzanadvArA samatAdharmaviziSTA eva gamyante ( dRzyante ) na viSamatAdharma - viziSTA api tatazca jJAnena samatAkhyadharmasyAgrahaNAd darzanena viSamatAkhyasya dharmasyAgrahaNAd, arthAt kevalajJAnaM, vizeSadharmaviziSTapadArthaviSayakaM parantu sAmAnyadharmAgrAhakaM, ( sAmAnyaviziSTapadArthamapi na gRhNAti ) ataH sarvArthaviSayakaM kathaM ? tathA kevaladarzanaM, sAmAnyadharmaviziSTAn padArthAn pazyati, parantu vizeSanAmaka dharma (vizeSaviziSTapadArthAn ) na pazyati, tataH sarvArthaviSayakaM kathaM ? kiJca dharmA api arthAviSayAH ( grAhyatvena ) santi, ata eva kevalajJAne sAmAnyadharmarUpaviSayasya, kevaladarzane ca vizeSadharmaviSayasya grahaNarUpeNAbhAvo'sti, ataH kevalajJAnasya ca kevaladarzanasya sarvArthaviSayaka - tvayuktaM kathaM na ? 230 Page #283 -------------------------------------------------------------------------- ________________ lalitavistarAsaTokA ( uttarapakSaH ) he vAdin ! dharmiNo grahaNe dharmANAM grahaNaM na bhavatIti mA vada, yato jJAnadvArA viSamatAviziSTapadArthAnAM grahaNena saha viSamatArUpadharmasya grahaNaM ca samatArUpadharmasya grahaNaM bhavati, tathA darzanadvArA samatAviziSTapadArthAnAM grahaNena saha samatAnAmakadharmasya viSamatAnAmaka dharmasya grahaNaM bhavati yato jainazAsane dharmibhiH saha dharmANAM sarvathA bhedo na svIkRta: ( dharmadharmiNoH sarvathA bhedA'pyupagame, tayo vizeSaNavizeSyasambandho na bhavituM zaknoti, yathA karamarAsabhayoH sarvathA bhinnatve sati dharmadharmisambandho na bhavituM zakyate, yadi dharmito dharmasya sarvathA bhinnapadArthatve ekasminnaiva vastuni padArthAnantyaprasaGga Apatet ! yato vastu anantadharmAtmakamasti kiJca sAmAnyavizeSayoH pratItiH padArthAnAM dharma (guNa) rUpeNaiva bhavati, padArtheSu sAmAnyavizeSau aviSvagbhAve ( abhedabhAve ) na vartamAnau staH, sAmAnyavizeSayoH sarvathA bhinnatve, ekasmin vastuni sAmAnyavizeSasambandho na bhavati, yataH sAmAnyavizeSayoH padArthA ekAntena bhinnA matA ataH padArtha sAmAnyavizeSayoH sambandha eva na bhavati. ) (1) yaiH samatAkhyo dharmaH gauNIkRtaH ( svakukSikRtaH - abhyantarIkRtaH ) IdRzA viSamatAnAmakarmaviziSTAH padArthA eva jJAnena gamyante ( jJAyante ), (2) tathA ye viSamatA nAmako dharma upasarjanIkRtaH ( abhyantarIkRtaH - svakukSirakSitaH ) IdRzAH samatA dharmaviziSTAH padArthA darzanena gamyante ( dRzyante ) yato jainamate dharmibhiH dharmasya sarvathA bhedo na mataH, ityato na doSaH / tathA ca jJAnadarzanarUpagrahaNasya bhedasya bIjakaM gauNamukhyabhAvo'sti, arthAt vizeSaM pradhAnaM kRtvA, sAmAnyaM ca gauNaM kRtvA padArthaviSayakaM bodharUpagrahaNaM tajjJAnaM tathA sAmAnyaM pradhAnaM kRtvA vizeSaM ca gauNaM kRtvA (abhyantaraM kRtvA ) padArthaviSayaka - bodharUpaM grahaNaM darzanaM evaM ca bhinna- bhinna- zailyA bodharUpagrahaNaM nAma jJAnaM ca darzanam, zailyA bhede gauNamukhyabhAvo mahatvapUrNa bhAgaM bhajate, arthAt dharmiNAM grahaNena sahaiva dharmANAM grahaNataH kevalajJAnaM dharmadharmirUpa - sarvArtha 'viSayaviSayakaM tathA kevaladarzanaM ca dharmadharmirUpasarvArthaviSayaviSayakaM, arthAd arhatsu bhagavatsu ( mukteSu ) sarvajJatA ca sarvadazitA pramANa - siddhaiva / pUrvoktasya niSkarSaH = jIvasya svAbhAvyataH sAmAnyasya pradhAnatAvat upasarjanIkRtavizeSatAvat-arthasya grahaNaM darzanamucyate, tathA vizeSapradhAnatAvat upasarjanIkRta - sAmAnya tAvat, arthamya grahaNaM jJAnamucyate, 231 " Page #284 -------------------------------------------------------------------------- ________________ lalitavistarAsaTIkA (1) darzanarUpa-jIvasvabhAvaH svasvabhAvataH sAmAnyaM mukhyaM kRtvA vizeSa gauNaM kRtvA padArthaviSayakaM bodharUpagrahaNaM, drshnnaamkjiivsvbhaavH| (2) jJAnarUpa-jIva-svabhAvaH jIvasvabhAvataH sAmAnyaM gauNaM kRtvA, vizeSa mukhya kRtvA padArthaviSayakabodharUpagrahaNaM, jJAnanAmakajIvasvabhAvaH / / ( atra darzanaM prANagrahaNaM jadmasthajIvApekSayA, Adau nirvikalpakajJAnamutpadyate kevalinAM tu prAg jJAnaM bhavati.) tathA ca yatra pradhAnatvena sarve vizeSAH santi, gauNarUpeNa ca sarvasAmAnyaM vartate IdRzaM yatpradhAnasakalavizeSakaM guNabhUtasakala-sAmAnyakajJAnaM, kevalajJAnaM ata eva sarvArthaviSayakaM jJAnaM ata eva tadvAn 'sarvajJaH' yatra pradhAnarUpeNa sarva sAmAnyaM gauNarUpeNa sarve vizeSA etAdRzaM yadgrahaNaM, pradhAna sakalasAmAnyakaM guNabhUtasakalavizeSakaM, etAdRzaM yadgrahaNaM pradhAna-sakalasAmAnyakaM guNabhUtasakalavizeSakaM tadanantadarzana-kevaladarzanaM kathyate, ata eva sarvArthaviSayakaM kevaladarzanamatastadvAn 'sarvadarzI kathyate. pUrvapakSa: aparaH-sAGkhya Aha-kathayati=muktAtmanaH kSINakarmaNaH, amUrttatvAt - rUpAdirahitatvAt , jJAnasyApi-na kevalaM muktAtmanaH, muktAtmadharmatvena jJAnasyApi amRtatvaM AkAzadharmAkAzatvavat varttate, amRtasya dharmo'mRtaH, arthAn muktAtmanazca jJAnasya, muktAtmajJAnarUpayorubhayoramUrttatvena, 'viSayAkAratA'yogataH' viSayasya tulyo ya AkAraH (svabhAvaH AkRtiH prativimbaM) tasyA bhAvato, (niruktavRttyA jJAyate'neneti) karaNasAdhanarUpajJAnAbhAva eva, nirAkAratvena sAkArajJAnAbhAvaH kathaM na ? tadbhAvanA=asau khalu muktAtmA, nistaraGgamahAsAgarasadRzaH, tatsamudrataragatulyAzca mahadAdipavana-buddhayahakArAdiprakRtivikArapavanayogataH-sambandhataH vRttayo-viSayajJAnAdikAH pravRttayaH, arthAt taraGgatulyapavanayogasyAbhAvAt , taraGgatulyavRttyabhAvaH / tathA ca prakRtivikArarUpa-buddhiAdirUpakAraNasyAbhAve viSayajJAnAdika-vRtti-pravRttirUpakAryasyAbhAvaH, ata eva muktAtmani sAkArajJAnasyAbhAvatvena sarvArthaviSayaka-jJAnasyAbhAvaH, ato muktAtmani sarvajJatAyA abhAvena muktAtmAno'sarvajJA iti vAdinA siddhiHkRtA, '232 Page #285 -------------------------------------------------------------------------- ________________ lalitavistarAkhaTIkA nirAkAreNa tu vijJAnena grahaNA'bhyupagame viSayapratiniyamaH (naiyatya) na ghaTate-viSayasyevAkArazUnyena nirAkAreNa vijJAnena padArthagrahaNamastIti mate (sAkAra) viSayANAM niyamaHkathaM ghaTata ityarthaH ! (uttarapakSaH) etadapi-sAGkhyoktametadapyasat -asundaraM kathamiti ceducyate viSayagrAhakatvena jIvapariNaterevAkAratvAt (vijJAnaghano-jJAnadarzanopayogAtmaka vijJAnaM tanmayatvAdAtmA'pi vijJAnaghanaH, pratipradezaM ananta-jJAnadarzanaparyAyAtmakatvAt sa ca vijJAnaghanaH upayogAtmaka AtmA, jJeyebhyaH-kathaMcidbhutebhyastadvikArebhyo vA ghaTAdibhyaH samuttiSThate-utpadyate ityarthaH ghaTAdijJAnapariNato hi jIvo ghaTAdibhya eva hetubhUtebhyo bhavati. ghaTAdijJAna (upayoga) pariNAmasya ghaTAdi-vastusApekSatvAt ) ___ AkAra ityukte ko'rthaH ! viSayagrahaNakArakajIvapariNati (upayogasvabhAvaH) revAkAratayA paribhASyate / viSayagrAhakopayogarUpajIvapariNAmarUpAkArasya, amUrte'pi muktAtmani api, na kevalaM mUrta iti aperarthaH / kenA'pyavAdhyamAnatvAt, anekavipayasyApi-yugapadanekaM viSayamAzritya pravRtta-syA'pi ca kiM punarekaviSayasya, anekaviSayasyaikaviSayasya viSayagrAhako-payogarUpajIvapariNatirUpAkArasyaiva ghaTamAnatA (sambhavaH) vartate citre-pratIte, AstaraNe ca-varNakambale AdizabdAdanyavahuvarNaviSayagrahaH, yugapadabahuviSayakagrahaNapariNAma-AkAropalabdheH svasaMvedanenaiva / viSayaviSayaka grahaNarUpa (jJAnopayogarUpa) jIvapariNAmasyaivAkAratva-kathanena yo'rthaH phalito bhavati tasya darzanam - tathA ca darpaNasamAnabuddhau padArthAnAM pratibimvarUpAkAro yadA patati tadA tadviSayakajJAnavAn AtmA bhavati, parantu muktAtmani darpaNasamAna-buddherabhAvena padArthAnAM pratibimbarUpAkArapatanena sarvapadArthaviSayakajJAnarUpakevalajJAnavAn (sarvajJaH) muktAtmA nAsti, arthAt viSayAkArapratisaMkramarUpapratibimbasyAbhAvarUpaH prativimvAkAratA pratikSepaH, kathitastasya pratikSepo bhavati. tathAhi-atra ghaTAdipadArthasyAkAraH, AkAratvena na paribhASyate parantu viSayagrahaNa (jJAnopayoga)-rUpa jIvapariNAma (svabhAva) syaiva prativimvatvenA'bhyupagamo'sti. etAdRza-viziSTa (paribhASita)-AkArasya nirUpaNena, ghaTAdirUpaviSaya (grAhya) syAkArasya, viSayagrAhakajJAne pratisakrama-pratibiMbasyApatanena, jJAne viSayAkArasya pratibimbaM patet tadaiva tadviSayakajJAnavAnAtmA bhavet , muktA'vasthAyAM arUpiNi jJAne viSayAkAraprativimvapatanAbhAvenArthAt sarvArthaviSayaka-jJAnavAn muktA''tmA nAstIti varNanamasat-ata eva khaNDitaM bhavati. 30 233 Page #286 -------------------------------------------------------------------------- ________________ lalitavistarAsaTIkA yadi viSayAkArapratisaMkramo jJAne patatIti mAnyatAyAM jJeyajJAnayorabheda eva, ekIbhAvo bhavet , abhedato viSayo vA'kAra-zunyo bhaved , yato viSayasyAkAraH jJAne praviSTaH syAt / pratibimbarUpAkArasya paribhASAsphoTaH-jainadarzane viSayagrahaNapariNAma eva (viSayagrahaNa-jJAnopayoga rUpajIvapariNAmaH) pratibimbatvenA'kAratvena paribhASyate-saMketyate, viSayagrahaNopayogarUpajIvapariNatireva pratibimbAkArarUpatA'sti / ___ tathA ca viSayagrahaNajIvapariNAmasyaivAkAratvena sAmayikavivakSayA (ekasmin samaye jJAnaM, darzanaM cAparakSaNe / sarvajJasyopayogI dvau samayAntaritau sadA) samayAntarApekSayA, sAkAraMvizeSagrahaNajIvapariNAmavajjJAnaM kathyate'rthAd, upayogavizeSarUpaM vizeSagrahaNajIvapariNAmavad yattajjJAnaM sAkAratvena sambodhyate, upayogavizeSarUpaM sAmAnyagrahaNajIvapariNAmavad yat tad darzanaM 'nirAkAra' kathyate. ata eva sakalavizeSagrahaNajIvapariNAmavat sAkAropayogavizeSarUpa-kevalajJAnavadbhyaH sarvajJebhyo bhagavadbhyo namo namaH, tathA sakala-sAmAnyagrahaNa ( grAhaka) jIvapariNAmavadanAkAradarzanarUpa-upayogavizeSakevaladarzanavadbhyaH sarvadarzibhyo'rhadbhyo bhagavadbhyo namo nmH| iti zakrastavasya ekatriMzattamapadasya vyAkhyA samAptA. / atha zakrastavasya dvAtriMzattamapadasya vyAkhyA''rambhataH pUrvamavataraNikAyA avatAra: ete ca sarve'pi sarvagatAtmavAdibhirdravyAdivAdibhistattvena sadA lokAntazivAdisthAnasthA eveSyante, " vibhurnitya Atme" ti vacanAd, etadapohAyAha-'zivamacala marujamanantamakSayamavyAbAdhamapunarAvRttisiddhigatinAmadheyaM sthAnaM samprAptebhyaH" iha tiSThantyasminniti sthAnaM, vyavahArataH siddhikSetraM, " iha bodiM caittA gaM, tattha gaMtUNa sijjhaI"ttivacanAt , nizcayatastu tatsvarUpameva, "sarve bhAvA AtmabhAve tiSThantI" tivacanAt , etadeva vizeSyate, tatra "zivam" iti sarvopadravarahitatvAcchivaM, 234 Page #287 -------------------------------------------------------------------------- ________________ " tathA svAbhAvikaprAyogikacalanakriyApohAnna calamacalaM, tathA rujAzabdena vyAdhivedanAbhidhAnaM tatazcAvidyamAnarujamarujaM, tannibandhanayoH zarIramanasorabhAvAt, tathA nAsyAnto vidyata ityanantaM, kevalAtmano'nantatvAt, tathA nAsya kSayo vidyata ityakSayaM, vinAzakAraNAbhAvAt, satatamanazvaramityarthaH tathA avidyamAnavyAbAdhamavyAbAdhaM, amUrttatvAt tatsvabhAvatvAditi bhAvanA tathA na punarAvRtti AvarttanamAvRttirbhavArNave tathA tathA''varttanamityarthaH tathA sidhyanti - niSThitArthA bhavantyasyAM prANina iti siddhi:lokAntakSetralakSaNA, saiva ca gamyamAnatvAdgatiH, siddhigatireva nAmadheyaM yasya tattathAvidhamiti, sthAnaM prAguktameva, iha ca sthAnasthAna ninorabhedopacArAdevamAheti, " samprAptAH " iti samyagaazeSakarmmavicyutyA svarUpagamanena pariNAmAntarApattyA prAptAH / na vibhUnAM nityAnAM caivaM prAptisambhavaH sarvagatatve sati sadaikasvabhAvatvAt vibhUnAM sadA sarvatra bhAvaH, nityAnAM caikarUpatayA'vasthAnaM, tadbhAvAvyayasya nityatvAd, ataH kSetrAsarvagatapariNAminAmevaivaM prAptisambhava iti bhAvanIyaM tattebhyo nama iti kriyAyogaH || iti 32 // " " 6. lalitavistarAsaTIkA " paM0-" dravyAdivAdibhiriti" dravyaguNakarmmasAmAnyavizeSasamavAyavAdibhirvaizeSikairityarthI, 'vibhuriti " sarvvAkAzavyApI / TI.... ete ca sarve'pi - ete prastutA arhanto bhagavantazca sarve - jIvAtmAnaH saMsAriNazca muktAzca sarve jIvAH, sarvagata - ( jIvastu pratizarIraM bhinno vibhurnityazceti tarkasaGgrahe, 'kAlakhAtmadizAM sarvagatatvaM (sijjhati - RjusUtrasya vyavahAratAmapekSya, tiSThantIti samabhirUDhaH / iti TIppanikAyAM) paramaM mahat ' kArikAvalyAm ) AtmavAdibhiH, dravyAdivAdibhiH ('dravyaguNakarmasAmAnyavizeSasamavAyAkhyAH SaT padArthA ? evaM vadanazIlairvAdibhiH vaizeSikaiH, SaDUlaka 235 Page #288 -------------------------------------------------------------------------- ________________ ra.litavistarAsaTIkA matAnuyAyibhirlokaH) sarvajJa-sarvadarzino'rhanto bhagavantastathA'nye sarve AtmAnaH tattvataH sadA ( sarvakAlAvacchedena ) lokAntazivAdisthAnasthA eveSyante 'vibhunitya Atmeti' kcanAd, etadapohAyAha="zivamacalamarujamanantamakSayamavyAyAdhamapunarAvRtti-siddhigatinAmadheyaM sthAnaM samprAptebhyaH" etat sUtraghaTakavizeSyapada-vAcakasthAnasya vyutpattilabhyo'rthaH iha sutre-tiSThantyasminniti sthAnaM, yatra gatinivRttirUpasthititastiSThanti tatsthAnaM ( AzrayavizeSaH ) ___ vyavahAranayatastatsthAnaparicayaH=tyavahAranayataH siddhikSetraM, kathamiti ceducyate 'ihaboMdicaittANaM, tattha gaMtUNa sijjhai 'ti iha zarIraM tyaktvA tatra gatvA sidhyatIti vacana varttate (lokAnta-AkAzakSetrarUpalokAgrabhAgaH siddhikSetraM)nizcayanayApekSayA tu siddhAtmasvarUpameva, kathamiti ceducyate-sarve gavA AtmabhAve tiSThantIti vacanaM vartate, (1) atra RjusUtraM vyavahAranayatvena gaNayitvedaM kathanaM jJeyaM, (2) nizcayanayataH-arthAt samabhirUDha-nayasyA'bhiprAyeNa, siddhAtmasvarUpameva ( kevalajJAnAdisiddhasvarUpameva ) sthAnatvena kathyate, vyavahAranayA'bhipretasiddhikSetrasvarUpasthAna, nizcayanayA'bhipreta-siddhAtmasvarUparUpa-sthAna vizeSyapadaM kRtvA zivAdivizeSaNapadai vizeSyate, tatra (1) 'ziva'miti sthAnaM zivaM (maMgala-nirUpadravarUpaM) yataH sarve ca ye, upadravA=AdhyAtmika-Adhibhautika-AdhidaivikA upadravAsteSAmAtyantikAbhAvAcchivaM-maMgalamupadravanAmarahitaM, (2) yathA zivaM sthAnaM tathA-tena prakAreNAcalaM-svAbhAvikacalanakriyApoha rUpahetunA ca prAyogikacalanakriyA'pohato'rthAccalanakriyAmAtrApohato na svabhAvato na prayogato gamanAbhAva ityarthaH, na calamacalam . (3) yathA sthAnaM zivamacalaM tathA-aruMja sthAnaM rujAzabdena vyAdhizca vedanA ca kathyate. tatazca vidyamAnarujamaruja, tannivandhanayoH-vyAdhivedanayo mala-kAraNabhUtayoH zarIraM ca manazca, tayoH vyAdhikAraNasya zarIrasya, vedanA-duHkhAnubhavasya kAraNasya manaso'bhAvAt kAraNAbhAvezarIra-manasorabhAve tatkAryamUtavyAdhivedanayorabhAvaH, (4) yathA sthAnaM zivamacalamarujaM tathA'nantaM sthAnaM, nAsyA'nto vidyate ityanantaM kevalA''tmano'nantatvAt , anantatvaM sthAnasya kathamiti ceducyate kevala (kevalajJAnaM, zuddhAtmA) kevalajJAnasya ca zuddha-siddhAtmano'nantatvaM arthAt nizcayanayasammatasva-svarUpameva sthAna 236 Page #289 -------------------------------------------------------------------------- ________________ lalitavistarAsaTIkA manantaM-antazUnyaM, yataH kevalajJAnAdirUpakevalasvabhAvasyAnantatvaM, vyavahAranayasammatasiddhikSetrarUpasthAnamanantaM yanaH kevala-zuddha-siddhAtmano'nantatvaM (sthAnasthAninorabhedopacArAt ). (yatra sthAne eko jIvo mokSaM gataH, tatra sthAne'nye'pi bahavo jIvA mokSaM gatA bhavanti, te ca sarvAnantasiddhA nizcayato lokasyordhvAntasparzino bhavanti arthAt sampUrNaikasiddhasyAvagADhakSetre'nye'nantasiddhA (tAvatyA'vagAhanayA) avagADhAH santi.) (5) yathA sthAnaM zivamacalamarujamanaMtamasti tathA'kSayaM-nAsya kSayo vidyata ityakSayaM, vinAzakAraNAbhAvAt satatamanazvaramityarthaH nairantaryeNAnazvaramityarthaH, (6) yathA yatsthAnamakSayaM tathA'vyAyAdhaM, avidyamAnavyAvAdha=pIDAmAtrasya sarvathA'bhAva ityarthaH (svAbhAvikAnantasukhamayaM yataH svasvarUpamAtmasvabhAvatvena amUrta-arUpitvenAmUrte pIDAyA abhAvaH, svabhAve ca vyAyAdhAyA abhAvaH) duHkhamasAtavedanIyakarmajanyamasti, sAMsArikasukhaM sAtavedanIyakarmajanyamasti, janyatvena sAntaM duHkharUpaM duHkhajanakaM pararUpaM tathA cAtmikamanantAnandarUpaM, anantasukhaM pratibandhakavedanIyakarmaNaH sarvathA kSayabhAvena, svAbhAvikAnantasukhamayamavyAvAdhaM sthAna) ___ (7) apunarAvRtti yathA sthAnaM zivAdyavyAvAdharUpamasti tathA-apunarAvRtti astiyasmAtpunarbhavArNavAvatArarUpAvRtti nAstIti arthAt tathA tathA tena tena prakAreNa (saMsArAvasthAvat ) saMsArasAgare punarAvRttirAvarttanaM karaNaM gamanAgamanaM punarAvRttiH kathyate yatsthAnAt svazAsana-tIrthasya dhvaMse satyapi sarvathA saMsAra-bIjakarmaleparahitAnAM siddhAnAM saMsArasAgare punarakhatAra-janmagrahaNa-punarAvRtti nAsti, arthAdapunarAvRtti kathyate. (8) yathedaM prastuta sthAnaM zivAdirUpaM tathA siddhigatinAmadheyaM vartate, tathA-siddhiHyatra siddhau prANinaH (kevalajJAnAdibhAvaprANavantaH prANinaH) sidhyanti-niSThitArthAH (kRtArthAH samAptakRtyA) bhavanti, sA lokAntakSetralakSaNA siddhiH, saiva (prANibhiH) gamyamAnatvAdgatiH, (sakala-karmakSayAnantaraM siddhatvaparyAyaM prApya, sanAtanaH paramezvaraH paramAtmA bhavet , tadanantaraM ayoginA bhagavatA caturdazarajjulokAntabhAge gamyate, ata eva gamyamAnatvAt siddhigatiH kathyate.) siddhitirevaM nAmadheyaM (prazastaM nAma nAmaiva vA) yasya tattathAvidhaM, sthAnaM pUrvoktameva / tatsthAna vyavahArataH siddha kSetra nizcayatazca siddhAtmasvarUpaM jJeyaM, evaM cAtra zivAdIni vizeSaNAni sthAnasya kathitAni tAni muktAtmanAM vastuto vijJeyAni yataH sthAnaM (siddhi kSetraM vA svasvarUpaM) sthAnI ca sthAnaM 'sam ' samyag-azeSakarmavicyutyA svarUpagamanena pariNAmAntarApattyA-siddhatva 237 Page #290 -------------------------------------------------------------------------- ________________ lalitavistarAsaTIkA rUpapariNAmAntaragamanena (samastalokavyAptasUkSmanigodAdivyavacchedAya0 'samyaga' zabdasyopayogaH, yataH sakalaloka-vyApakatvena sUkSmanigodAdi vivakSitakSetre'pi prAptAH santi, tasmAt tadvyavacchedAya 'saMprAptAH iti kathyate) prAptAH-saMprAptAH, (pariNAma ityukte ko'thaH ! ucyatearthAntara-dharmAntara-prAptiH, parantu ekAnte, ekadharmAvasthAna-athavA taddharmasya sarvathA vinAzAbhAvaH, sa vidbhiH pariNAmaH kathitaH, yathA saMsArijIvasya devatva parityajya manuSyatva, ajIvasya pariNAmaH sthiratvAdidharmato gatyAdidharme gamanaM arthAt , ekAvasthAM tyaktavA'vasthAntare gamanaM pariNAmaH / / ) na vibhUnAM-sarvAkAzavyApinAM nityAnAM (kUTasthanityAnA-apracyutAnutpannasthiraka svabhAvAnAM) cai prAptisambhavaH / yadyAtmanAM vibhutvena (sakalAkAzavyApitvena) nityatvena mAnyatAyAM siddhigatinAmakasthAnasya samprApteH-kRtsnakarma kSayapUrvakasvasvarUpAvasthAnarUpa siddhatvaparyAyAntara-prAptirUpa-samprApteH asambhavaH / etadviSayakaM vivaraNaM kriyate='na vibhUnA' mityAdi vaizeSikAzca naiyAyikAH, pratyekAtmA vibhuH sarvAkAzavyApI yatra yatrAkAzaM tatra tatra sarvatra sthAne pratyekAtmA vyApto'sti, nityaHapracyutAnutpannasthiraikasvabhAvavAn asti, evaM pratipAdayanti, ___jainAstu yatra deze (yaddezAvacchedena) yasya guNAnAM vA dharmANAM pratyakSAdi-pramANeranubhavo jAto bhavet , tatra vivakSita-deze (taddezAvacchedena) tasya padArthasyopalabdhi bhavati, anyA'vivakSitadeze nahi. IdRzo'bAdhyaH siddhAnto (vyAptiH) asti, ataH zarIre (zarIradezAvacchedenaiva) AtmanazcatanyAdyA guNA anubhUyante, zarIrAbahiH pradeze nahi ata eva zarIraparimANa AtmA'sti, (vivakSitazarIrarUpadezAvacchinna AtmA pratIyate manyate ca) / ___ anyacca yadapracyutAnutpannaikasthirasvabhAvavAn nityo'stIti. naiyAyikavaizeSikamatamasti tadayuktam , yata etAdRzaH kazcitpadArthoM nAsti, yaH paryAyA'pekSayA, utpattivinAzarahito'sti ca sadaikarUpo bhavet , ataH (dravyApekSayA) padArthasvarUpA'vyayatvaM nityatvaM (tabhAvA'vyayaM nityaM, tattvA. sU. a. 5 sU. 30) etajjainamataM samaJjasaM yad utpAdavinAzasattve, svasvarUpaM ajahat padArthoM nityaH, ataH zrIharibhadrasUrIzvaramahArAjo vaizeSikAdi jJApayati yad vibhunityAtmanAM siddhigatinAmakasthAnaprApteH-sakalakarmakSayapUrvakasvasvarUpA'vasthAnarUpa - siddhatvaparyAyAntarapariNAmAntara-prApteH asambhavaH, yataH sarvAtmanAM sarvagatatvena-sarvAkAzavyApitvena sadA sthiraikasvabhAvatvena-nityatvena vyAptiH sarvatrA'sti. tathA cotpAdavyayasattve'pi svasvarUpA'parityAgarUpa 238 Page #291 -------------------------------------------------------------------------- ________________ lalitavistarAsaTIkA nityatvasya jainazAsane vihitatvena, saMsAraparyAyaparityAgarUpavyayasya, ca siddhatvaparyAyAntaraprAptirUpotpAdasya sattve'pi, Atmani kevalajJAnAdirUpa-paramacaitanyasvarUpa-dhrauvyaM sadA vartata evAta evAtmA, kSetrarUpAkAzasya sarvatra bhAge'vyApakatvena 'kSetrAsarvagataH' kathyate, kincaikA'vasthAM svaktvAvasthA'ntaragAmitvena pariNAmI kathyate'taH zivAcalAdivizeSaNaviziSTalokAntakSetralakSaNasiddhigatinAmakasthAna-saMprApteH sakalakarmakSayapUrvaka-svasvarUpA'vasthAnarUpasiddhatva-pariNAmAntara prApteH sambhava eveti bhAvanIyam .. _ 'zivamacalamarujamanantamakSayamavyAbAdhamapunarAvRttisiddhi gatinAmadheyaM sthAnaM samprAptebhyo'rhadbhyo bhagavadbhyo namo namaH' evaMbhUtA eva prekSAvatAM namaskArArhAH, AdyantasaGgantazca namaskAro madhyavyApIti bhAvanA, jitabhayA apyeta eva nAnye iti pratipAdayannAha-"namo jinebhyaH jitabhayebhyaH" nama iti pUrvavat , jinA iti ca, jitabhayAH-bhavaprapaJcanivRttaH kSapitabhayA ityuktaM bhavati, anenAdvaitamuktavyavacchedaH, tatra hi kSetrajJAH paramabrahmavisphuliGgakalpAH, teSAM ca tataH pRthagbhAvena brahmasattAta eva kazcidaparo heturiti, paM0..."anenetyAdi" anena bhAvato jitabhayatvanirdezenAdvaite-paramabrahmalakSaNe sati muktAHkSINabhavAsteSAM vyavacchedo nirAsaH, kRta iti gamyaM, kuta ityAha-"tatra" advaite "hiH" yasmAt "kSetrajJAH" saMsAriNaH "paramabrahmavisphuliGgakalpAH" paramabrahmaNaH-paramapuruSasyAvayavA eveti bhAvaH, yadi nAmaivaM tataH kimityAha-"teSAM ca" kSetrajJAnAM "tataH" paramabrahmaNaH "pRthagbhAvena" vighaTanena "brahmasattAta eva" brahmasattAyA eva sakAzAt "kazcit" kAlAdiH "apara" anyo "hetuH" nimittam "iti" evaM ____sA tallayepi tathAvidhaiva, tadvadeva bhUyaH pRthaktvApattiH, evaM hi bhUyo bhavabhAvena na sarvathA jitabhayatvaM, sahajabhavabhAvavyavacchittau tu tattatsvabhAvatayA bhavatyuktavat zaktirUpeNApi sarvathA paM0..."sA" brahmasattA "tallaye'pi" tasmina-brahmaNi muktAtmano laye'pi "tathAvidhaiva" vicaTanahetureva "tadvadeva" ekavAramiva "bhUyaH" punaH "pRthaktvApattiH" vicaTanaprasaGgaH iti, 239 Page #292 -------------------------------------------------------------------------- ________________ lalitavistarAsaTIkA tataH kimityAha - " evaM " bhUyaH pRthaktvApattyA hi : " yasmAd "bhUyo bhavabhAvena " punaH saMsArApattyA "na" naiva "sarvathA" zaktikSayeNApi "jitabhayatvam" utarUpaM, yathA syAttathAha - "sahajabhavabhAvavyavacchittau tu" sahajasya - brahmavicaTanAdeH kuto'dhyapravRttasya jIvatulyakAlabhAvana bhavabhAvasya-saMsAraparyAyasya vyavacchittau-kSaye, punaH kimityAha - " tattatsvabhAvatayA" tasyAHsahajabhavabhAvavyavacchitterjitabhayatvasvabhAvatayA bhavatyetadityuttareNa saha sambandhaH kIdRzamityAha"nirupacaritaM tAttvikaM, kuta ityAha - " uktavat" prAguktazivAcalAdisthAnaprAptinyAyena " zaktirUpeNApi" bhayayogyasvabhAvenApi " kiM punaH sAkSAdbhayabhAvena, ata evAha - "sarvvathA " sarvvaprakAraiH bhayaparikSaya iti nirupacaritametat na sakRdvicaTanasvabhAvatvakalpanayA'dvaite'pyevamevAdoSa iti nyAyyaM vacaH, anekadoSopapatteH tathAhi tadvicaTanaM zuddhAdazuddhAdvA brahmaNa iti nirUpaNIyametat d paM0...." bhayaparikSayo" bhayanivRttiH "iti" asmAddhetoH "etat " jitabhayatvamiti / atraiva paramatamAzaGkaya pariharannAha - "na" naiva "sakRdvicaTa nasvabhAvatvakalpanayA " ekavAraM paramabrahmaNaH sakAzAdvibhaktibhAvasvabhAvatvakalpanayA "advaite'pi " paramabrahmalakSaNe kiM punaH dvaite, "evameva" bhavadabhyupagamanyAyenaiva " adoSaH " upacaritaM jitabhayatvamevaM lakSaNadoSAbhAvaH " iti" evaMrUpaM "nyAyyaM" nyAyAnugataM "vaco" vacanaM, kuta ityAha- anekadoSopapatteH, tAmeva bhAvayati, " tathAhIti" pUrvoktabhAvanArthaH "tat" sakRdvicaTanaM vibhAgo brahmaNaH sakAzAt kSetravidAmiti gamyate, "zuddhAt " sakaladoSarahitAd " azuddhAd" itararUpAt vAzabdo vikalpArtho, "brahmaNaH" paramapuruSAdvaitarUpAt " puruSa eveda " mityAdivedavAkya nirUpitAd " iti" evaM "nirUpaNIyaM" paryAlocyaM, "etat" sakRdvicaTanaM, prakAradvaye'pi doSasambhavAd, doSameva darzayati zuddhavacane kutasteSAmihAzuddhiH, azuddhavicaTane tu tatra layoSpArthakaH, na caivamekamavibhAgaM ca taditi, anekatve ca paramatAGgIkaraNameva tadvibhAgAnAmeva nItyA AtmatvAditi, etena yadAha paM.... zuddhAdbrahmaNo vicaTane kutaH 1, na kutazcidityarthaH, "teSAM" kSetravidAm " iha " saMsAre'zuddhiH, yatkSayArthaM yamaniyamAbhyAso yoginAmiti, " azuddhavicaTane tu" azuddha dvi 240 Page #293 -------------------------------------------------------------------------- ________________ lalitavistarAsaTIkA punaH brahmaNi "laya" uktarUpaH "apArthakaH" nirarthakaH, tadazuddhijanyasya klezasya tatrApi muktAnAM prApteH, tadabhyupagamenApi brahma dUSayannAha-"naca" naiva "evaM" paramabrahmaNaH kSetrajJAnAM vicaTane laye caikam -advitIyaM avibhAgaM ca-niravayavaM tat-paramabrahmati, kintu 1 viparyaya iti, evamapi kimityAha-"anekatve ca" kSetrajJApekSayA paramabrahmaNaH, paramatAGgIkaraNamevAbhyupagataM syAt , kuta ityAha-"tadvibhAgAnAmeva" tasya-paramabrahmaNaH AtmasAmAnyarUpasya vibhAgAnAM-vyaktirUpANAM "nItyA" yuktyA "AtmatvAt" kSetrajJatvAt , "etena" brahmanirAsena, yadAha kazcidetat tadapi pratikSiptamiti yogaH uktameva darzayati TI0....evaM ca dvAtriMzatpadAnAM vivaraNakaraNAnantaraM evambhUtA eva-pUrvakathitasakalavizeSaNaviziSTAH, eva paramamahattvazAlino'rhanto bhagavanta eva prekSAvatAM ( pratibhAzAlinAM ) namaskaraNIyAH-pUjanIyAH-stotavyA eva, kiJca 'namotthuNaM arihaMtANaM bhagavaMtANaM' rUpAdibhAge namaHzabdaprayogaH kRtaH, "saMpattANaM namo' iti paryante namaHzabdaprayogaH arthAdAdyantasaGgato namaskAro madhyavyApI 'sayaMsaMbuddhANaM iti padAdArabhya savvadarisINaM' paryantAH sarvA madhyasthAH sampadaH, tathA sampadantargatAni sarvANi padAni madhyasthAni gaNeyAni, ataH sarvamadhyavartisampatpadaiH sahanamaskAro'rthAnnamaH zabdo vyApako (namaH padasya namaH padarahiteSu sarveSu padeSu anuvRttiz2aiyA, yata AdyantasaMgato namaskAraH madhyavyApI-madhyasthapadeSu punaH punaranuvartate iti ) jJeyA iti bhAvanA ( saMskAro vicAro vA jJeyaH ) kiJca jitabhayA-bhayavijetAro'pi ete pUrvavivecita sakalavizeSaNaviziSTA jinezvarA devA eva nAnya iti pratipAdayannAha 'namo jinebhyo jitabhayebhyaH' namaH padasya tathA jinapadasya vivaraNa pUrvavajjJeyam , evaM ca jinAH (jinatvaviziSTAtmAnaH) bhavaprapaJcAnivRtteH (saMsArAdhikArasya nivRtteH) ( jineSu sarvabhayapradhAnamaraNabhayasya AtyantikadhvaMse sati tattvataH sarvathehalokAdibhayasaptakadhvaMsa eva, yato ninA AtmAnaH paramasvAsthyasvarUpasvasthatAvanto bhavantIti) bhayasya kSayavanto-kSapitabhayA jinAH kathyante, (upazamarUpajayasyApekSayA sattAyAM bhayasattAyAM satyAM upazAntabhayA jitabhayA ucyante'to'tra kSAyikA kSayarUpajayApekSayA sattArUpeNA'pi bhayasya kSINatvena kSapitamohA evAtra 'jitabhayAH' samyag jJeyAH). tathA ca pUrvakathanasyAzayena-bhavaprapaJcakSayarUpabhayavijayasya (bhAvena jitabhayatvasya) nirdezenAdvaitamuktavyavacchede=paramabrahmarUpe'dvaite sati, (vedAntamate'bhimataM,ekameva paramabrahmA'sti ) ataH kSINabhavA muktAsteSAM vyavacchedo-nirAsaH kRtaH, 241 Page #294 -------------------------------------------------------------------------- ________________ lalitavistarAsaTIkA __ vedAntimate sarvathA muktAtmasu jitabhayatvasyA'nupapattiH, jainamate sarvathA jitabhayatvasyopapattirdazya'te tatra hItyAdiH tatra-advaite hi-yataH kSetrajJAH-saMsAriNaH paramabrahmavisphuliGgakalpAH (kSetrajJaH-kSetra dehamAnaM jAnAti-cetayate zarIrapramANatvAt kSetrajJaH / jIvAtmA zarIrasambandhena jJAnavAn / yathA'haM tvamityAdi / kSetra-zarIraM Atmatvena jAnAtIti kSetrajJa iti vyutpattiH / 'idaM zarIraM kaunteya ! kSetramityabhidhIyate, etadyo vetti taM prAhuH kSetrajJa iti tadvidaH' gItA 13/1) (yathA'meH kSudrA visphuliGgA vyuccarantyevamevAsmAdAtmanaH sarve prANAH sarvalokAH sarve devAH sarvANi bhUtANi sarve evAtmano vyuccaraMti // zrutiH // bRha. upa. 2/1/20) ___mamaivAMzo jIvaloke jIvabhUtaH sanAtanaH' (vedAntadarzana-zAkhArUpa vallabhavedAntAcAryA abhUvan ye zuddhAdvaitasya mukhyapravartakA gaNyante, teSAM mate jagadidaM paramabrahmaNo'vikAripariNAmarUpaM. paramabrahma, aMzirUpaM tathA jIvo'jIvazca brahmaNoM'zarUpo'vayavarUpaH, jIvastu bhaktiguNAzrayena paramabrahma prApnoti, vallabhasya samaya IsAyA paJcadazazatAbyA manyate ) paramabrahmaNaHparamapuruSasyAvayavA evetibhAvaH, yadyevaM sthitistataH, teSAM ca-kSetrajJAnAM (jIvAtmarUpamuktAtmanA) tataH-paramabrahmaNaH-pRthagbhAvena-vighaTanena brahmasattAta eva-brahmasattAyA eva sakAzAt ( pazcAta apekSAtaH) kazcid-kAlAdiH aparaH-anyo hetuH-nimittam iti, __(evaM kathanenA'tra brahma ca kAlAdirityevaM dvaitapadArthasiddhijJaiyA) yadi jIvAtmamuktAtmanAM brahmato vighaTane brahmasattAto'nyakAlAdirUpanimittasyA'nabhyupagame mAtrabrahmasattAyA eva nimittatvA'bhyupagame, sA brahmasattA tu parabrahmaNi muktAtmanAM layabhAve satyapi pUrvavat tathAvidhaiva-brahmato vighaTane nimittatA'vicchinnaivArthAdekavAramiva bhUyo'pi muktAtmanaH brahmasattAto vighaTanena saMsArasattAyA valganAtpunaH saMsArabhramaNaprAptiprasaMga aaptet| arthAt sarvathA'calatvarUpAbhayatvarUpaM jitabhayatvaM kathaM ghaTeta / muktAtmasu bhavAdhikAro'kSINo'sti, tato bhavAdhikArakSayarUpaM jitabhayatvaM kathamutpadyeta kathaM prAkaTyamApadyateti yataH pUrvavad vicaTanahetubhUtA brahmasattA vidyamAnA'sti / tAttvikajitabhayatvavarNanam= sahajabhavabhAvavyavacchittau tu'sahajasya (kasmAdapi brahmavicaTanAdeH kuto'pi, apravRttasya-brahmato vicaTanadvArA yaH saMsAraparyAyaH sa sahajabhavabhAvo nAsti parantu Aropito'sti-kalpito'sti ) jIvasamAnakAlamAknio bhavabhAvasya-saMsApayasya 242 Page #295 -------------------------------------------------------------------------- ________________ lalitavistarAsaTIkA vyavacchittau -kSaye satyeva sahajasaMsAraparyAyasya kSaya eva jitabhayatvasvasvabhAva - rUpatvaM bhavati, tadeva jitabhayatvaM nirupacaritaM tAttvikaM ( brahmalayarUpaM jitabhayatvamAropitaM kathyate, yataH punaH (pazcAt ) brahmasattAto jitabhayatva - muktatvasyAbhAvasya ( vicanasya bhayaM sthitam ) arthAt pUrvokta- zivAcalA disthAnaprAptinyAyadvArA bhava (ya) yogyatArUpa - zaktirUpeNA'pi (bhava (ya) yogyatArUpazaktikSaye sati sAkSAdbhayabhAvakSayaH sutarAmAgata evaM taMtra kaH praznaH ? svAbhAvikabhavabhAvavyavacchittau hi svatantramokSatvena bhUyobhavabhavanasya yogyatAyAH sarvathA naSTa - tvAt ) zaktirUpeNA'pi sarvathA - sarvaprakAraiH, bhavaparikSaya:- bhayanivRttiH, asmAddhetoretad-jitabhayatvaM nirupacaritaM - tAttvikaM jitabhayatvaM jJeyam / C paramataparihAraH==sakRdvicaTanAdiH = ekavAraM paramabrahmaNaH sakAzAdvibhaktibhAva (pRthagbhAva) rUpasvabhAvatva kalpanayA advaite'pi ' paramabrahmalakSaNe, advaite kiM punaH dvaite / evameva - bhavadabhyupagamanyAyenaiva 'adoSaH ' upacaritajitabhayatva - lakSaNadoSAbhAvaH iti na nyAyyaM - nyAyAnugataM vacaH, kuta iti ceducyate anekadoSANAmupapattirbhavati, tathAhi = 'tat' sakRdekavAraM vicaTanaMvibhAgaH brahmaNaH zakAzAt kSetrajJAna - muktAtmanAM kiM zuddhAt - sakaladoSarahitAt, brahmaNaH vicaTanaM bhavati. athavA kiM azuddhAt = sakaladoSasahitAt brahmaNo vicaTanaM bhavatIti vikalpa dvayamarthAd brahmaNaH - parama puruSAdvaitarUpAt 'puruSavedaM' itvAdivedavAkyanirUpitAt sakAzAd vicaTanamiti vijJeyam / sakRvicanasya prakAradvaye doSadarzanam = (1) prathamavikalpe yadi zuddhAt - sakaladoSarahitAd paramapuruSarUpabrahmaNaH teSAM vicaTanaM kurvatAM kSetrajJAnAM kutazcidiha - saMsAre'zuddhiH, yadazuddhikSayArthaM yamaniyamAbhyAso yoginAM bhavati. (2) dvitIyavikalpe - azuddhAt sakaladoSasahitAd brahmaNaH kSetrajJAnAM vicaTane tu punaH tatra brahmaNi ( paramabrahmaNi kSetrajJAnAmabhedarUpo ) layo nirarthako, yataH azuddha brahmaNaH azuddhijanyasya klezasya tatrApi--brahmaNyapi muktAnAM prAptirbhavati, doSadvayasyeSTApattau, evaM paramabrahmaNaH sakAzAtkSetrajJAnAM (muktAtmanAM ) vicaTane ca laye, ekamadvitIyaM cAvibhAgaM - niravayavaM naiva tatparamabrahma bhavati, arthAd viparItaM bhavati yaduta tat paramabrahma, anekaM ca sAvayavaM bhavatIti, 'anekatve ca ' - kSetrajJApekSayA (muktAtmApekSayA) paramabrahmaNaH paramatAGgIkaraNamevAbhyupagataM syAt, yataH tatparabrahmaNaH ( puruSAdvaitalakSaNasya ) AtmasAmAnya (Atmatva - sattArUpasya ) arthAt 243 Page #296 -------------------------------------------------------------------------- ________________ lalita vistarAsaTIkA tadgatAnAM vibhAgAnAmaMzAnAM - vyaktivizeSANAM ( mukta - lInAtmanAM ) yuktinItyA AtmatvAtkSetrajJatvAt parabrahmaNo'nekatvameva sAMzatvamapi siddhameva. , ' etena ' - brahmanirAsena - parama puruSasyaikatvA vibhAgatvanirAsena, yadAha - kazvidetat tadapi pratikSiptamiti yogaH, uktameva darzayati "6 paramabrahmaNa ete kSetravido'MzA vyavasthitA vacanAt / vahnisphuliGgakalpAH samudralavaNopamAstvanye // 1 // sAdipRthaktvamamISAmanAdi vA'hetukAdi vA cintyam / yuktyA hyatIndriyatvAt prayojanAbhAvatazcaiva // 2 // kUpe patitottAraNakarttustadupAyamANaM nyAyyam / nanu patitaH kathamayamiti hanta tathAdarzanAdeva // 3 // bhavakUpapatitasattvottAraNakartturapi yujyate hyevam / tadupAyamArgaNamalaM vacanAccheSavyudAsena // 4 // " paM0..."paramabrahme" tyAdirAryA, paramabrahmaNaH - naH- puruSAdvaitalakSaNasyaite - zAstralokasiddhAH kSetravido - jIvAH aMzA - vibhAgA vyavasthitAH - pratiSThitAH, kutaH pramANAdityAha - " vacanAd AgamAt te ca dvidhA ityAha- vahninasphuliGgakalpAH - pRthageva vicaTanena saMsAriNaH, samudralavaNopamAstvanye - yathA samudre lavaNamapRthageva lInatayA vyavasthitam evaM muktAtmAnaH prAgvicaTanAt saMsAriNo'pi ca brahmaNIti // 1 // " sAdItyAdyAryAyaM sugamameva paraM " hanta tathAdarzanAdeveti" hanteti pratyavadhAraNe pratyavadhArayata tathAdarzanAdeva - kUpapatanakAraNavicAraNamantareNottaraNopAyamArgaNasyaiva darzanAt, " zeSavyudAsene " ti vacanavyatiriktapramANaparihAreNa sAdhanAdivicaTanavicAraparihAreNa vA // evaM cAdvaite sati varNavilopAdyasaGgataM nItyA / brahmaNi varNAbhAvAt kSetravidAM dvaitabhAvAcca || 5 ||" ityAdi, etadapi pratikSiptaM, zraddhAmAtragamyatvAt, paM0 ..."evaM ce" tyAdirAryA, evamiti vacanapramANataH, caH- samuccaye, advaite-AtmanAmekIbhAve sati varNavilopAdi - varNA- brAhmaNakSatriya vidazudralakSaNAsteSAM vilopaH - pratiniyatasthAcArapari 244 Page #297 -------------------------------------------------------------------------- ________________ lalitavistarAsaTokA hAreNa paravarNAcArakaraNam , AdigrahaNAt svAcAraparAcArAnuvRttirUpasaMskAraH " asaGgatam" ayuktaM " nItyA " nyAyena, tAmevAha-brahmaNi-paramapuruSalakSaNe varNAbhAvAt-brAhmaNAdivarNavibhAgAbhAvAt , mA bhUdbrahmaNi varNavibhAgaH tadaMzeSvAtmasu bhaviSyatItyAzaGkayAha-"kSetravidAM dvaitabhAvAcca" kSetravido'pi muktAmuktabhedena dvaividhyamevAzritAH atasteSvapi na varNavibhAgo'taH kathamasatyAM varNavyavasthAyAM varNavilopAdi tAttvikamiti // 5 // " ityAdi " ___ evamanyadapi vacanaM gRhyate, "etadapi" anantaroktaM, kiM punaH paramparokta prAcyamityapizadvArthaH, "pratikSipta" nirAkRtaM, kuta ityAha-"zraddhAmAtragamyatvAd" rucimAtraviSayatvAt, nanu vacanAdityuktaM tatkathamityucyata ityAha dRSTeSTAviruddhasya vacanasya vacanatvAd, anyathA tataH pravRttyasiddheH, vacanAnAM bahutvAt mitho viruddhopapatteH, vizeSasya durlakSatvAt , ekapravRtteraparabAdhitatvAt , tatyAgAditarapravRttau yadRcchA, vacanasyAprayojakatvAt , paM0..." dRSTetyAdi, " " dRSTeSTAviruddhasya" dRSTam-azeSapramANopalabdhamiSTa-vacanoktameva tayoravirodhenAviruddhasya vacanasya " vacanatvAd " AgamatvAt , kuta ityAha-" anyathA " uktalakSaNavirahe "tato" vacanAt "pravRttyasiddheH" heyopAdeyayorhAnopAdAnAsiddhaH, kuta ityAha" vacanAnAM" zivasugatasuraguruprabhRtipraNItAnAM "bahutvAd " vyaktibhedenaiva, tataH kimityAha"mithaH" parasparaM " viruddhopapatteH" nityAnityAdiviruddhArthAbhidhAnAt , tarhi viziSTAdeva tataH pravRttirityAha-"vizeSasya" dRSTeSTAvirodhalakSaNasya vicAramantareNa "durlakSatvAt " sarvavacanebhyo yugapatpravRttirasambhavinyeveti ekata eva tataH pravartitavyaM, tatra ca "ekapravRtteH" ekato vacanAt pravRtteH-uktalakSaNAyAH "aparabAdhitatvAd" apareNa-vacanena nirAkRtatvAt , tataH kimityAha"tattyAgAd" bAdhakavacanatyAgAd "itarapravRttau" bAdhyamAnavacanapravRttau "yadRcchA" svecchA, kathamityAha-"vacanasya" kamyacid " aprayojakatvAd " apravartakatvAd, etadapi kuta ityAha tadantaranirAkaraNAditi, na hyaduSTaM brAhmaNaM pravrajitaM vA avamanyamAno duSTaM vA manyamAnaH tadbhakta ityucyate, na ca duSTetarAvagamo vicAraNamantareNa, vicArazca yuktigarbha ityAlocanIyametat , kUpapatitodAharaNamapyudAharaNamAtraM, nyAyAnupapattaH, 245 Page #298 -------------------------------------------------------------------------- ________________ lalitavistarAsaTIkA paM0...."tadantaranirAkaraNAt" tadantareNa-vacanAntareNa sarvavacanAnAM nirAkaraNAt , bhavatu nAma vacanAnAM virodhastathApi vacanabahumAnAt pravRttasya yataH kuto'pi vacanAdiSTasiddharbhaviSyatItyAzaGkaya vyatirekataH prativastUpanyAsamAha-"na" naiva "hiH" yasmAd "aduSTam" anaparAdha "brAhmaNaM" dvijaM "pravrajitaM vA" bhAgavatAdikam "avamanyamAnaH" anAdriyamANo "duSTaM vA" sadoSa " manyamAno" vacanakaraNAdinA " tadbhakto" brAhmaNabhaktaH prabajitabhato vA " iti " evamucyate kuzalaiH, ato duSTabhakta eva brAhmaNAdibhaktaH, evamatrApi yojanA kAryA, evaM taTaduSTAttataH pravartiSyata ityAzaGkayAha-na ca "duSTetarAvagamo" duSTAduSTayoragavamo vicAramantareNAto vicAra AzrayaNIyo, vicArazca yuktigarbho, na ca yuktiH pramANaM, paramate vacanamAtrasyaiva pramANatvAbhyupagamAd "iti" evaM brAhmaNAdinyAyena aalocniiymett-vcnmaatraatprvrtnmiti|| tadubhUtAderapi tathAdarzanAbhAvAt , tatra cottAraNe doSasambhavAt , tathA kartumazakyatvAt , prayAsanaiSphalyAt , na copAyamArgaNamapi na vicArarUpaM, tadihApi vicAro'nAzrayaNIya eva, paM0...tadAlambanetyAdiH, "tadudbhUtAderapi" tasmin-kUpe udbhUto-matsyAdirAdizadvAda. tadbhUto'pi prayojanavazAttatraiva baddhasthitistasyApi " tathAdarzanAbhAvAt" patanakAraNamavicAyavottAraNopAyamArgaNasyAnavalokanAd, evaM ca tathAdarzanAditi hetoH prAguktasya pratijJaikadezAsiddhatA, atha tadudbhUtAdirapyuttArayiSyate, tato na hetoH pratijJaikadezAsiddhatA ityAha-"tatra ca" tadudbhUtAderapi uttAraNe " doSasambhavAt" maraNAdyanarthasambhavAt , tatheti hetvantarasamuccaye " kartum" uttAraNasya tadudbhUtAdeH, azakyatvAt , hetumAha-" prayAsanaiSphalyAt" prayAsasyaprayatnasya naiSphalyAd-uttAraNIyottAralakSaNaphalAbhAvAt ,abhyuccayamAha-" na ca" naiva "upAyamArgaNamapi " uttAraNopAyagaveSaNamapi paropanyastaM na vicArarUpaM, kintu vicArarUpameva, yadi nAmaivaM tataH kimityAha-" tat" tasmAd "ihApi" uttAraNopAye, AstAM tAvatprakRtavacanArthe "vicAro" vimarzaH "anAnayaNIya eva" na vidheya eva paramate, athAtIndriyatvAt yukteraviSayo vacanArthaH, idaM ca kUpapatitottAraNaM tathAvidhaM na bhaviSyatItyAzaGkayAha daivAyattaM ca tad, atIndriyaM ca daivamiti yuktaraviSayaH, zakunAdyAgamayuktiviSayatAyAM tu samAna eva prasaGga itaratrApIti, tasmAdyathAviSayaM trikoTiparizuddhavicArazuddhitaH pravartitavya mityuktaM ca 246 Page #299 -------------------------------------------------------------------------- ________________ lalitavistarAsaTIkA paM0..." daivAyattaM ca" karmAdhInaM " tad" uttAraNaM, tataH kimityAha - " atIndriyaM ca " indriyaviSayAtItaM ca taduttAraNa hetu "deva" karma " iti" asmAddhetoH "yukteH" vicAraNasyAviSayo, bhavanmatena vacanamAtrasyaiva viSayatvAt kathaM tatra samyagavijJAte tadAyattAyottAraNAya pravRttiriti, punarapyabhiprAyAntaramAzaGkyAha- "zakunAdyAgamayuktiviSayatAyAM tu" zakunAdyAgama zvAdizadvAd jyotiSkAdyAgamagraho yuktizca vicArastadviSayatAyAM tu daivasyAnukUletara rUpasya samAna eva prasaGgaH itaratrApi " paramabrahmAdAvatIndriye vacanArthe tadapi yuktyAgamAbhyAM vicArayituM prayujyata ityayuktamuktaM prAk sAdipRthaktvamamISAmanAdi cetyAdi" itiH - prakrama samAptyarthaH, tasmAd - vacanamAtrasyAprAmANyAt " yathAviSaya " kaSAdisarva viSayAnatikrameNa "trikoTiparizuddhavicArazuddhitaH " tisRbhiH - kaSacchedatApalakSaNAbhirAdimadhyAvasAnA visaMvAdalakSaNAbhirvA koTibhiH parizuddho- nirdoSo yo vicAro - vimarzastena yA zuddhiH - vacanasya nirdoSatA tasyAH sakAzAt, pravarttitavyaM heyopAdeyayoH, 66 66 " " AgamenAnumAnena, dhyAnAbhyAsarasena ca / tridhA prakalpayanprajJAM labhate tattvamuttamam ||1|| Agamazcopapattizca, sampUrNa dRSTilakSaNam / atIndriyANAmarthAnAM sadbhAvapratipattaye // 2 // Agamo hyAptavacanamAptaM doSakSayAdviduH / vItarAgo'nRtaM vAkyaM, na brUyAddhetvasambhavAt // 3 // taccaitadupapattyeva, gamyate prAyazo budhaiH / vAkyaliGgA hi vaktAraH, sadvAkyaM copapattimat // 4 // anyathA'tiprasaGgaH syAt, tattayA rahitaM yadi / sarvasyaiva hi tatprApterityanartho mahAnayam ||5||" ityalaM prasaGgena, TI0.... paramabrahmaNaH - puruSAdvaitalakSaNasyaite - zAstralokasiddhAH kSetravido - jIvAH, aMzAvibhAgAH, Agama-vacanarUpapramANena vyavasthitAH - pratiSThitAH te ca dvidhA ityAha- vahnisphuliGgakalpA : - pRthageva ( brahmaNaH ) vicaTanena saMsAriNaH (pratiSThitAH) lavaNasamudropamA stvanye- yathA samudre lavaNamapRthageva lInatayA vyavasthitam evaM muktAtmanaH prAg vicaTanAt saMsAriNo'pi brahmaNi // 1 // " 247 Page #300 -------------------------------------------------------------------------- ________________ lalitavistarAsaTIkA ___ amISAM jIvAnAM sAdi pRthaktvam anAdi vA'hetukAdi vA yuktyA cintyaM (vicAraNIyaM moktavyaM vA) yato'tIndriyatvaM prayojanAbhAvo vartate // 2 // yathA kUpe patitottAraNakartuH taduttAraNopAyamArgaNaM nyAyya-nyAyAnugataM / nanu (tarke) kathamayaM patita iti hanteti-pratyavadhAraNe (pratinizcaye) pratyavadhArayata tathA darzanAdeva-kUpapatanakAraNavicAraNamantareNottAraNopAya-mArgaNasyaiva darzanAt / / 3 / / bhavarUpakUpapatitotAraNakarturapi hyevaM yujyate, vacanAt-AgamAt taduttAraNa-mArgaNamalaM, zeSavyudAsena-vacanavyatiriktapramANaparihAreNa, sAdhanAdivicaTanavicAraparihAreNa vA // 4 // evamiti-vacanapramANataH, advaite-AtmanAmekIbhAve sati varNavilopAdi-varNA:-brAhmaNakSatriyavaizyazudralakSaNAsteSAM vilopaH-pratiniyatasvAcAraparihAreNa paravarNAcArakaraNam, AdihaNAt svAcAraparAcArAnuvRttirUpasaMskAraH, "asaGgatam" ayuktaM nItyA-nyAyena, nItivicAra:=paramapuruSalakSaNe brahmaNi varNAbhAvAt -brAhmaNAdi-varNavibhAgAbhAvAt , mAmRdbrahmaNi varNavibhAgaH, brahmaNoM'zabhUteSvAtmasu bhaviSyatIti cedAha ___ "kSetravidAM dvaitabhAvAcca" kSetravedo'pi muktA-mukta bhedena dvaividhyamAzritAH, atasteSvapi na varNavibhAgo'taH kathamasatyAM varNavyavasthAyAM varNavilopAdi tAttvikamiti. 'ityAdi' evamanyadapi vacanaM gRhyate, etadapi-anantaroktaM, kiM punaH paramparoktaM prAcyamityapi zabdArthaH, pratikSiptaM' nirAkRta, kuta ityAha-'zraddhAmAtragamyatvAd' rucimAtraviSayatvAt , pUrvoktaM sarva vAdinA yaduktaM tatsarva nyAyena khaNDitaM bhavati kathamiti ceducyate yadi zraddhA-rucibhavettadA svIkaraNIyaM nAnyathA'tra yukti-tarkavalaM nAsti, 'vacanAt paramabrahmaNa ete kSetravidoM'zA vyavasthitAH' ityatra vacanasya nirvacanamucyatAmiti prazne, vacananirvacanam=dRSTaM azeSapramANairupalabdhaM, iSTa-vacanoktamAgamoktameva dRSTeSTayoyomadhye virodhAbhAvenAviruddhasya vacanasya vacanatvamAgamatvam , (dRSTAbAdhitatve satISTA-bAdhitatvaM vacanasya lakSaNam, dRSTazAstrAvirodhArtha, sarvasattvahitAvahaM, mitaM gambhIramAlAdi vAkyaM yasya sa sarvavit / ) _ anyathA-yatra vacane pUrvoktavacanasya lakSaNaM ghaTate, tadbAdhitavacanadvArA, heyahAnopAdeyopAdAnarUpa-pravRttirasiddhA'varuddhA bhavati, (atra heyahAnopAdeyopAdAnarUpapravRtti prati dRSTeSTA'virodhi vacanaM kAraNamasti, heyahAnopAdeyopAdAnarUpapravRtti prati dRSTeSTavirodhivacanaM pratibandhakamasti, evaM kAryakAraNabhAvazca 248 Page #301 -------------------------------------------------------------------------- ________________ lalitavistarAsaTIkA pratibadhyapratibandhakabhAvo vijJeyaH ) yataH zivasugata suragurupraNItAnAM vacanAnAM vyaktibhedenaiva bahutvena - nAnAtvena vacanapraNetRrUpavyaktInAmanekatvena vacanAni, api nAnA - anekAni santi, tata eva mithaH - parasparaM nityakruiddhA - nityarUpasya, anityaviruddha - nityarUpasya padArthasya vAcakAni vacAMsi parasparavirodhIni ( mithobAdhakAni ) gaNyante, mithobAdhakAni ca vacAMsi naikavidhAni pravarttakAni na bhavanti ( pravRttibAdhaH ) yadyevaM tadA viziSTavacanAdeva pravRttirityAha 'vizeSasya ' dRSTeSTAvirodharUpavizeSasya : pravarttakatvaM gaNeyaM, tathApi vicAraM vinA vizeSayukta - viziSTaM vacanaM durlakSaM bhavati. puSTamImAMsAM vinA viziSTavacanasya jJAnaM ( ( bhAnaM - paricayaH - dhyAnaMlakSyaM) azakyaM (duHzakaM vA ) bhavati. kiJca sarvavacanebhyo yugapatpravRttirasambhavinyeveti, ekavacanata eva tataH pravartitavyam, tatra ca ekato vacanAt, heyahAnopAdeyopAdAnarUpapravRttau satyAM pravRttipratibandha kenAparavacanena pUrvokta-pravRttirnirAkRtA - pratibaddhA bhavati kiJca bAdhakavacanasya tyAgena ( tattyAgAt ) 'itarapravRttau' bAdhaviSayavacanena pravRttau ( pratibadhyamAna - vacanataH pravRttau ) yadRcchA - svecchA siddhA bhavati, kathamiti ceducyate yataH kasyacid vacanasya, aprayojakatvaM - apravartakatvaM - pravRttipratibandhakatvaM vartate, etadapi kuta ityAha 'tadantaranirAkaraNAt = yato vacanAntareNa - anyena vacanena sarvavacanAnAM nirAkaraNaM bhavati. bhavatu nAma vacanAnAM virodhastathApi vacanabahumAnAt pravRttasya yataH kuto'pi vacanA - diSTasiddhi rbhaviSyatItyAzaGkya, vyatirekataH prativastU - panyAsamAha - 'na' abhAvamudrayA'nyavastunaupanyAsaM kathayati-'na' hi : - yasmAd, nirdoSa - niraparAdhaM brAhmaNaM (dvijaM) bhAgavatAdikaM pravrajita (sannyAsinaM) avamA(ma)nyamAnaH anAdriyamANaH - tiraskArapUrvakamanAdarakarttA athavA duSTaM - sadoSaM (sAparAdhaM ) prativacanakaraNAdinA manyamAnaH - sapremAdavAn, brAhmaNabhaktaH pravrajitabhakto vA naive - tyucyate - evamucyate kuzalaiH, ato duSTabhakta eva brAhmaNAdibhaktaH, evamatrA'pi yojanA kAryA, tathAhi = evaM nirdoSaM zAstramanAdriyamANaH sadoSaM vA manyamAnaH zAstrArAdhako na syAditi / evaM tarhi vacanAdaduSTAttataH pravartiSyate ityAzaGkyAha duSTetarAvagamaH - sadoSa nirdoSavacanayorvijJAnaM - vicAraM vinA naiva bhavati, ato vicAra AzrayaNIyaH, vicArazca yuktigarbho (yuktimUlakastakabhavati) yuktizca dRSTeSTA virodharUpA jJeyA / 32 249 Page #302 -------------------------------------------------------------------------- ________________ lalitavistarAsaTIkA na ca yuktipramANam (gaNanIyapramANasaGkhyA'tiriktA yuktirato na pramANam ) paramate (advaitavAdamate) vacanamAtrasyaiva pramANatvA'bhyupagamAt , evaM brAhmaNAdi-nyAyenAlocanIyametad-vacanamAtrAt pravartanamiti (vedoktamAtratvena pravartanam , atropapattimavagaNayya sadoSanirdoSavicArazUnyatvena vacanamAtrameva grAhyam, tadayuktaM (sarvasamAnamAnyatAyAM) -zuSkArdaindhanadahanakalpameva.) tathA ca nyAyasya-yuktipUrvakavicArasyAnupapatteH kUpapatitodAharaNamapyudAharaNaM-kathanamAtraM varttate, ___yataH tatkUpe, udbhatamatsyAdeH tathA''dizabdAd 'atadbhuto'pi' kAryavazAttatraiva baddhasthitistasyA'pi patanakAraNamavicAryaivottAraNopAyamArgaNasyA'navalokanAt , evaM ca 'tathAdarzanAd' iti hetoH pUrvoktasya pratijJaikadezAsiddhiH, (agre tRtIyazlokasthAt 'tathAdarzanAdeva'-kUpapatana-kAraNavicAraNamantareNottAraNopAyamArgaNasyaiva darzanAt ) atha 'tadudbhUtAdirapyuttArayiSyate, tato na pratijJaikadezAsiddhiri'tyAha-tatra ca' tadudbhatAderapi, uttAraNe-jalacaramatsyAde rvAhyaniSkAsane maraNAdyanartharUpadoSasambhavAt , tatheti hetvantarasamuccaye, tadudbhUtAderuttAraNaM karttamazakyatvAt , azakyatve hetumAha='prayAsanaiSphalyAt ,' uttAraNarUpaprayatnasya naiSphalyAtuttAraNIyottArarUpaphalAbhAvAt , sArasaGgrahaM kathayati-naivottAraNopAyagaveSaNamapi paropanyastaM na vicArarUpaM, kintu vicArarUpameva, yadyevaM tataH-tasmAduttAraNopAye'pi, vicAro-(AstAM tAvat prakRtavacanArthe'pizabdArthaH) vimarzaH anAzrayaNIya eva-na vidheya eva, paramate atha vacanArthaH, atIndriyatvAdyukteraviSayaH idaM ca kUpapatitottAraNaM tathAvidhaM yukteraviSayarUpaM na bhaviSyatItyAzaGkyAha 'daivAyattaM ca tad' tatkUpapatitottAraNaM daivAyattaM-karmAdhInaM vartate'taH taduttAraNahetuH, atIndriyaM-indriyaviSayAtItaM 'daiva' karma vartate'to, vicAraNarUpayukteraviSayarUpaM devaM-karmA'sti, bhavanmatena vacanamAtrasyaikaviSayatvAt vicAravacanayormahadantaraM merusarSapavad vartate, kathaM tatra samyagavijJAte daive-karmaNi, tatkarmAyattAyottAraNAya pravRttiH ! punarapi-abhiprAyAntaraM kathayati=zakunAdyAgama (jyotiSkAdyAgamasya) yuktirUpavicArasya viSayatAyAM, anukUlapatikUla (zubhAzubha) sya devasya karmaNaH samAna eva prasaGgaH 'itaratrApi'paramabrahmAdau, atIndriye vacanArthe atha ca atIndriya-vacanagamyArthabhUtaparamabrahmAdau samAnaH prasaGgaH 250 Page #303 -------------------------------------------------------------------------- ________________ lalitavistarAkhaTIkA arthAt atIndriyavacanagamyArtharUpaparamabrahmApi yuktevicArasya gamyamapi mantavyamevAtastadapi yuktyAgamAbhyAM vicArayituM prayujyate ityayuktamuktaM prAk 'sAdipRthaktvamamISAmanAdi cetyAdi.'itiHprakramasamAptyarthaH / tasmAd-vacanamAtrasyAprAmANAt yathAviSayaM kaSAdisarvaviSayAnatikrameNa, kaSacchedatAparUpAbhiH AdimadhyAvasAnAvisaMvAdarUpAbhirvA tisRbhiH koTibhiH parizuddho-nirdoSo yo vicAraH-vimarzastena yA zuddhiH vacanasya nirdeSitA tasyAH sakAzAt pravartitavyaM heyopAdeyayoH / (kaSAdikoTitrayaM prANavadhAdInAM pApasthAnAnAM yastu pratiSedhaH / dhyAnAdhyayanAdInAM yazca vidhireSa dharmakaSaH // 1 // bAhyAnuSThAnena yena na bAdhyate tanniyamAt / saMbhavati ca parizuddhaM sa punardhamaccheda iti // 2 // jIvAdibhAvavAdo bandhAdi-prasAdhaka iha tApaH / ebhiH parizuddho dharmo dharmatvamupaiti / / 3 / / (haribha. sU. kR. paMca va. dvAre.) vyabhicAravAdhavirodharUpadoSatrayarUpA'visaMvAdasya sarvathA'bhAvarUpAdyasaMvAdakoTItrayaparizuddhamathavA''dimadhyAvasAnAvisaMvAdarUpakoTitrayaparizuddhaM vacanam / zAstraviruddhavAdAbhAvarUpa-yathArthAnyathAkathanarUpa - pramANAnusaraNarUpavaMcanAbhAvarUpAvisaMvAdatrayarahitaM vacanam / tathA ca vicAra-mImAMsApUrvaka-sUkSmasamIkSaNa-parIkSaNajanya-vacanazuddhidvArA parizuddhavacanaM pravartakaM, heyahAnopAdeyopAdAnarUpapravRttau kAraNaM bhavati. -pUrvoktaviSaye pAtaJjalyAdInAmRSINAM saMvAditA ukta cetyAdiH-Agameneti-zraddhAnusAriNo vAla-jIvAH, prAmANikapuruSANAM vacanarUpAgamena, anumAneneti-yukti-anusAriNo madhyamapuruSAH, hetujanyasAdhyaviSayakajJAnarUpAnumAnena, yogAbhyAseneti, atIndriyadarzi-puruSaH yogadhyAnA'bhyAsarasenaivaM prakAratrayeNa prajJAM saMskArasampannAM prakalpayannuttamaM tattvaM labhate-prApnoti-jAnAtItyarthaH, pAparUpasammohanivRttyA'nyathA na jAnAti, zrutAdibheda-zruta-ciMtA-bhAvanA-tarka-svaparahitAdinottamaM tattvaM jJAyate, iti pataJjalyAdyA vadanti // 1 // 251 Page #304 -------------------------------------------------------------------------- ________________ lalitavistarAsaTIkA dharmAstikAyAdInAmatIndriyapadArthAnAM sadbhAvasya pratipattaye, Agamazcopapatizca saMpUrNa dRSTi (darzana) tattvasya lakSaNam // 2 // Agamasya lakSaNamAptavacanam, 'AptavacanAdAvirbhUtamartha saMvedanamAgamaH ' / / 1 / / upacArAdAptavacanaM ca / / 2 / / (Aptirhi rAgadveSamohAnAmaikAntika Atyantikazca kSayaH, sA yeSAmasti te khalvAptAH, abhrAditvAdmatvarthI yo'cpratyayaH / (syA. maM. anya. yo. vya. zloka 1) AptaM doSakSayAd, anRtavacanahetorasambhavAt vItarAgo'nRtaM vAkyaM na brUyAd // 3 // tat ca etat (AptavacanaM ) upapattyaiva gamyate budhaiH yuktidvAraiva (dRSTeSTAvirodhi vacanamAgamaH ) prAyazo paNDitairjJAyate - nizcIyate, vAkyarUpaliGgenaiva vaktA - ( AptaH ) nirNIyate yataH sadvAkyaM copapattimad bhavati // 4 // ( vAkyaMliGgA hi vaktAraH guNadoSavinizcaya, kriyAliGgA hi karttAraH, zilpamArge yathaiva hi ) anyathA'tiprasaGgaH syAditi yadi upapattyA yuktito rahitaM yattadvAkyaM vA sadvAkyatvena mate'tiprasaGgaH syAt - AptavAkyaparicAyakasadvAkyato bhinnaM sarvaM vAkyaM Agamatvena mataM bhavet athavA yuktirahitAni visaMvAdIni sarvANyalpajJavacanAni, AgamarUpANi sadvAkyarUpANi bhaveyuryato mahato'pi mahAn, anartho bhavet, ityalaM prasaGgena -- evaM prasanopAta - carcA - vicAraNayA paryAptamiti / navamyAH sampadaH kriyamANa upasaMhAraH tadevamarhatAM bahutvasiddhiH, viSayabahutvena ca namaskartuH phalAtizayaH, sadAzayasphAtisiddheH / Aha - ekayA kriyayA anekaviSayIkaraNe kaivAzayasphAtiH ?, nanviyameva - yadekayA anekaviSayIkaraNa, vivekaphalametat, Aha evaM hyekakriyayA'nekasanmAnanaM bahubrAhmaNaikarUpakadAnatulyaM, tat kathaM nAlpatvam ? ucyate, kriyAbhedabhAvAt sA hi ratnAvalIdarzana kriyevaikaratnadarzanakriyAto bhidyate, hetuphalabhedAt, sarvArhadAlambaneyamiti hetubheda:, pramodA 252 Page #305 -------------------------------------------------------------------------- ________________ lalitavistarAsaTIkA tizayajaniketi ca phalabhedaH, kathamitthamalpatvaM ? brAhmaNaikarUpakadAnodAharaNaM tvanupanyasanIyameva, rUpakAdiva namaskArAt brAhmaNAnAmivAhatAmupakArAyogAt, kathaM tarhi tatphalamiti ?, ucyate, tadAlambanacittavRtteH, paM0-" tadAlambanacittavRtteriti" bhagavadAlambanacittavRtternamaskArarUpAyAH, tatphalamiti sambadhyate, nanvevaM tarhi bhagavadbhya ityAzaGkayAha ___ tadAdhipatyataH tata eva tadbhAvAt , cintAmaNiratnAdau tathA darzanAditi vakSyAma', kathamekapUjayA sarvapUjAbhidhAnaM ', tathA cAgamaH-"egammi pUiyaMmI, savve te pUiyA hoMti" / asti etad, vizeSaviSayaM tu tulyaguNatvajJApanenaiSAmanudAracittapravarttanAtha tadanyeSAM sarvasampatparigrahArtha saGghapUjAdAvAzayavyAptipradarzanArthaca / / paM0..."tadAdhipatyato" agavadAdhipatyato, bhagavanta eva taccittavRttestajjanakeSu hetuSu pradhAnatvenAdhipatayastataH "tata" eva bhagavadbhya eva " tadbhAvAt" kriyAphaLabhAvAt , kathamityAha-"cintAmaNiratnAdau tathA darzanAt " cintAmaNyAdau praNidhAnAderbhavat phalaM cintAmaNiratnAderbhavatIti loke pratItidarzanAd , " anudAre" tyAdi, " anudAracittapravarttanArtham " anudAracitto hi kArpaNyAtsarbapUjAM kartumazaknuvannaikamapi pUjayed , atastatpravartanArthamucyate egaMmItyAdi, dvitIyaM kAraNamAha-"tadanyeSAM" pUjyamAnAdanyeSAM bhagavatAM, " sarvasampatparigrahArtha ca" sarvA-niravazeSAH sampadaH-stotavyahetusampadAdaya uktarUpAstAsAmavabodhanArtha ca, te'pi paripUrNasampada eveti bhAvaH, "saGghapUjAdau" saGghacaityasAdhupUjAdau AzayavyAptipradarzanArtha ceti tRtIyaM kAraNamiti // __evaMbhUtazcAyamAzaya iti, tadA'parAgataharSAdiliGgasiddhebhavazrAvakasya vijJeya iti, evamAtmani guruSu ca bahuvacanamityapi saphalaM veditavyaM, tattulyAparaguNasamAvezena tattulyAnAM paramArthena tattvAt , kuzalapravRttezca sUkSmAbhogapUrvakatvAt , atinipuNabuddhigamyametaditi paryAptaM prasaGgane / namo jinebhyo jita 253 Page #306 -------------------------------------------------------------------------- ________________ lalitavistarAsaTIkA bhayebhya iti / sarvajJasarvadarzinAmeva zivAcalAdisthAnasaMprAptejitabhayatvAbhidhAnena pradhAnaguNAparikSayapradhAnaphalAptyabhayasampadukteti / 9 / paM0..."evaMbhUtazca" vyApakazca " ayaM " saGghAdipUjAviSaya AzayaH, kuta ityAha "iti" evaM, yathA ekasmin pUjyamAne tathA " tadA" ekapUjAkAle " aparAgataharSAdiliGgasiddhaH" apareSvapUjyamAneSu saGghAdidezeSvAgateSu-tatkAlameva prApteSu teSu viSaye Agatasya -ArUDhasya harSapUjAbhilASAdiliGgasya siddha vazrAvakasya vijJeyo na tvanyathA, tathAvidhavivekA bhAvena pUjyAH mAnavyatirekeNAnyeSu harSAdiliGgAbhAvAt , "kuzalapravRttariti" kuzalAnAMbuddhimatAM pravRtte:-'egaMmi pUiyaMmI'tyAdikAyAH TIkA0....atha-pUrvokta-sapramANapuSTanirUpaNena 'advaita eko muktaH-Izvaro'sti, ityetanmatakhaNDanadvArA, arhantaH (muktAH paramezvarAH) bahavo yAvadanantA iti siddham , tadevamarhatA bahutvasya-(anekatva-nAnAtvasya) siddhi yA, viSayANAM bahutvena ca namaskArakArakasya phalAtizayaH phalasyAtizayaH (bahutvaM-mahattvaM) kathamiti cetkathyate namaskAra-nAmakakriyAyA viSayabhUtAnAM guNibhUtAnAM (arhadvyaktInAM bahutvena) sadAzayasphAtisiddheH sAnAtizaya-prayukta-sad (zubha) AzayarUpabhAvollAsasya vizeSa-vizAla-vRddhi-siddhirasti. namaskArakriyAkarttari-Atmani pUjyArhadrUpa-viSayavahutvadvArA phalasyAtizayo bhavati, yataH sadAzayasphAtirUpahetusiddhirbhavati. nanu namaskArarUpayaikayA kriyayA'nekeSAM jinAnAM viSayIkaraNe, AzayasphAtiHkeva ? pratyuttaram = yadekanamaskArakriyayA'nekajinAnAM viSayIkaraNaM (ukta-kriyAyAmanekeSAM jinAnAM viSayatayA pariNamanaM) tadetat -samAnaguNavatAM jinAnAM viSayatayA grahaNaM-viSayIkaraNaM vivekarUpaphalajanakamata eva sadAzaya-sphAti-vRddhireva, praznaH yadyevaM tadaika (dAnAdirUpa) kriyayaikayA'neka-sanmAnanaM bahubrAhmaNaikarUpakadAnaM tathA namaskArapAtrANAM jinAnAmanekeSAM kevalaikanamaskArakriyayA vandanaM, tat kathaM nA'lpatvam ? (vat) yathA sanmAnanaM (vandana) nyU namasti, tadA phalamapi kathaM nyU naM na syAt ? pratyuttaram =kriyAbhedabhAvAt -kriyAyAM bhedabhAvato'nekaSAM sanmAnanasya nAlpatA-na nyUnatA'sti, yathA sA hi ratnAvalIviSayakadarzanakriyA, ekarana-viSayakadarzanakriyAto 254 Page #307 -------------------------------------------------------------------------- ________________ lalitavistarAsaTIkA bhidyate-bhinnA bhavati, yataH hetuphalabhedabhAvAt , hetau ca phale bhedo bhavati. tathAtrA'pi hetau ca phale ca bhedo'sti, ataH kriyAyAM bhedaH, yatra yatra hetuphalabhedo bhavati tatra tatra kriyAbhedo bhavati, (hetuphalabhedasattve kriyAbhedasattvaM, kriyAbhedahetuH (kartA) hetuphalabhedo vartate) -hetubhedasya ca phalamedasya ca ghaTanA hetubheda-ghaTanA=yathaikAhaviSayakanamaskArakriyA, sarvArhaviSayakanamaskArakriyAto bhinnA'sti, yata ekAha viSayakanamaskArakriyAyAmekAhadpavyaktiH, Alamvananimittatvena hetoAMdo'sti, tathA sarvAhaviSayakakriyA-namaskArAtmakakriyA ekAhaviSayakanamaskArakriyAto bhinnA'sti, yataH sarvArhad-viSayakanamaskArakriyAyAM sarve'nantA arhanto viSayatayA''lambananimittatvena hetubhedo'taH kriyAbhedo jJeyaH, yathAhi-yathaikaratnaviSayakadarzanakriyA, ratnAvalI (ratnarAzi) viSayakadarzanakriyAto bhinnA'sti, yatastasyAM darzanakriyAyAM viSayatayA''lambanamekaratnamasti, ato hetubhedataH kriyAbhedaH, tathA ratnarAziviSayakadarzanakriyA, ekaratnadarzanakriyAto bhinnA'sti, yataH darzanakriyAyAM AlambanabhUtA ratnAvalayaH-ratnarAzayo'taH kriyAbhedaH (ekavacanabahuvacana-prayukta-kriyAbhedaH) phalabhedaghaTanA=yathaikaratnadarzane harSarUpaM phalaM yadbhavati, tataH ratnAvalIdarzane'tyantAnandaparAkASThA prAptA, harSaprakarSoM bhavati, tathaivaikAhaviSayaka-namaskArajanyAnandataH sarvakAlikAnantArhad-viSayakanamaskArakriyA, atyantaanaMtAnandajanako'sti, evaM phalabhedena kriyAbhedo jJeyaH, tathA cAtyantAnandajanakatvenaika-namaskAra-kriyAto'neka-jinAnAM sanmAnane'lpatvasyAtyantAbhAvo'sti, hetuphalabhedAtkathamitthamalpatvam ? brAhmaNaikarUpakadAnodAharaNaM tUpanyAsayogyaM naiva rUpakAdiva namaskArAd brAhmaNAnAmivAhatAmupakArA-yogAt-arthAnnamaskAra-kriyayA viSayabhUteSvarhatsu ki jAtIyamapyupakArarUpaphalaM na bhavati, (dRSTAnta-vaiSamyamatra jJeyam ) kathaM tarhi tatphalam iti ? ced ucyate tadAlambanacittavRtteH bhagavatAmAlaMbanaM yatra tAdRzIcittavRttirUpanamaskArakriyAyA hotkarSarUpaM phalaM namaskAra-karttari bhavati. yathA'nekaprakAzakavastUnAmAlambanakArakacakSuSA spaSTadarzanaM bhavati, tathA'trAyaM phalAtizayo jJeyaH, zaGkA yadi tAdRzaviziSTanamaskArarUpacittavRttestAdRzaM phalaM bhavati tarhi bhagavadbhya etatphalaM iti kathaM kathyate ? 255 Page #308 -------------------------------------------------------------------------- ________________ lalita vistarAsaTIkA samAdhAnam = [ = 'tadAdhipatyato' bhagavadAdhipatyataH, bhagavanta eva taccitavRttestajjana keSu hetuSu pradhAnatvenA'dhipatayaH, arthAt sakalA'rhadviSayaka - tAdRzanamaskArarUpacittavRtteruparibhagavatA - mAdhipatyaM ( pradhAnakAraNatvaM ) bhavatyataH (bhagavanta eva tAdRzanamaskArarUpacitavRttestAdRzapramodAtizayajanakahetuSu pradhAnatvenArhanta evAdhipatayaH - agrimaparamAlambanamRtAH, arthAdaneka- bhagavadadhInA tAdRzanamaskArarUpacittavRttirasti, tAdRzanamaskArarUpacittavRtteradhInaM harSotkarSarUpaM tAdRzaM phalaM bhavati. ) 'tata eva' bhagavadbhya eva 'tadbhAvAt ' kriyAphalabhAvAt arthAt tAdRzaviziSTa cittavRttidvArA, namaskArakriyAjanyapramodAtizayarUpaM phalaM prati, arhanto bhagavanta eva amogha (puSTa - parama - prabala ) AlambanarUpakAraNamasti, ata eva tatphalaM bhagavadbhya eva iti kathane na kospi bAdhaH, cintAmaNiratnAdau tathA darzanAd cintAmaNyAdau vidhitaH praNidhAnAdeH (manasa ekAgratA - vividha sAdhanApravRtte ) arthAdekadhyeyasthiracittavRttirUpapraNidhAnAdi-niSpAdya - phalaM taccintAmaNiratnAdito bhavatIti loke pratItidarzanAt (pratItivyavahArAbhyAmarthasiddhiriti niyamAt ) tathAcAlambanIya (prakRta -- kriyAyA Alambana - yogya - viSaye cintAmaNiratnAdAvarhatsu bhagavatsu ) upakArAbhAve satyapi tadAlambaka (namaskarttA - ArAdhaka - pUjaka - upAsaka) syeSTasiddhiravazyaM bhavati. zaGkA=yadi sarvArha viSayaka namaskArarUpapUjayaiva pramodAtizayarUpaM phalamasti, ekasyArhataH pUjAyAM sarvArhat - pUjAyAH samAvezo bhavatIti yat - zAstrIyavacanaM yaduta 'egammi pUyammi savve te pUiyA hoMti' (adhikRtai kArhat - pUjAyAM sakalArhatpUjAlAbho bhavati) tadvacanasya saGgatiH kathaM ? kathameka - pUjayA sarvapUjA'bhidhAnaM ? samAdhAnam = (1) idaM zAstrIyaM vaco yuktiyuktaM yadarhatAM guNagaNadvArA ekasyArhata ArAdhanaM, kSetre kAle ca sarvasmin sthitAnAM sarveSAmarhatAmArAdhanArUpamasti, kiJca - ekasyA - pyarhataH, avajJA (avinaya - AzAtanA - abahumAnAdi) karaNaM sakalajagadvartinAmarhatAmavajJA'bahumAnAzAtanAdikaraNa- samAnatve mahApAyakAraNaM, anyacca tata eva, arhatAM vandanA bahumAnAdi dvArA (sAkSAt - avyavahitatvena ) sarvatIrthakarANAM bhaktibahumAnAdi - janyaphalaM prApyate, zAstrIyavAkyamidaM vaiyAvRttyAdau yojanIyam, kiJcaikavyaktirUpa - vizeSa - viSayaka - ekasya pUjayA sarvaviSakapUjA bhavatyeva ayaM kathanasyoddezaH = yathA'yameka vyaktirUpa - tIrthakara - vizeSaH, yAdRzaya / vadguNaviziSTo'sti tAvatAdRzaguNavantaH sarve tIrthaGkarAH santi, na guNeSu tAratamyaM varttate, ityeva sarveSAmeSAM 256 Page #309 -------------------------------------------------------------------------- ________________ lalitavistarAsaTIkA tIrthakkarANAM tulyaguNatva-jJApanena, anudArANAM-audAryarahitAnAM cittapravartanArtha, anudAracittaH puruSo hi kRpaNatAyogataH sarvatIrthakarapUjAM kartuma zaknuvan -san -ekamapi tIrthakara pUjayet, atastatpravartanArthamucyate, 'egammi' ityAdisUtrapAThaH, vyakti gauNIkRtya (guNAH pUjAsthAnaM, guNiSu-vAkyataH) ato guNAn pradhAnIkRtya, te guNinaH sarve pUjyA eveti bhAvavattvena cittasyaudAryasambhavaH, yadyapi zAstrIyamidaM vacanaM na bhavettadA kRpaNo janaH, kArpaNyena sarvaviSayakapUjAM kartumazaknuvannaikamapi na pUjayettathA ca kRpaNamapi pUjAviSaye balena vartayatveka prottejayatyevedaM vAkyaM, bho bhrAtaraH ! yUyaM sarvAn jinAn pUjayitumasamarthAstadaikamapi jinaM pUjayata, yato guNapUjAM mukhyIkRtya ekasya jinasya pUjanena sarve jinAH pUjitA iti lAbhavizeSa samAsAdayateti. 'egammi' ityAdivAkyasya prathamaM phalamiti. (2) dvitIyaM kAraNamucyate-pUjyamAnAt-pUjAyA viSayabhUtaikavyaktirUpAdahato bhagavato'nye ye'rhanto bhagavantasteSu sarvA-niravazeSAH sampado nava sampadaH ( stotavya-oghahetu-vizeSahetustotavyopayoga-upayogahetu-stotavya-vizeSopayoga-stotavyasvarUpa-nija-samaphalada-mokSarUpAH) syuH tAsAM parigrahArthamavavodhanArtha ca, te'pi paripUrNasampada eveti bhaavH| yathaikaratIrthakaraH sarvasampatsamanvitastathA sarve tIrthakarAH sarvasampatsamanvitA eveti 'egammi' ityAdi zAstrIyavAkyasya dvitIya kAraNamiti. (3) 'egammi pUiye savve pUiyA' iti zAstrIyavAkyasya tRtIyakAraNamucyate "saGghapUjAdau " saGghacaitya ( jinamandira-jinapratimA ) sAdhupUjAdau, AzayavyApti-pradarzanArtha ceti tRtIyaM kAraNam , arthAt saMgha-caityasAdhupUjAdau ( ca sarvakSetrIya-sarvakAlika-saMghAdiM prati pUjAbhAvasya vidyamAnatvena ) tadviSayakAzaya-bhAvollAsasya vyApti ( vyApakatA) darzakatvena zAstrIyavAkyaM saphalamidam / AzayavyAptipradarzanam ayaM-eSa saGghAdipUjAviSaya Azayo bhAvollAsaH-tattatkAlakSetrAdigata-saMghAdipUjAka rAzayaH, evaMbhUtaH vyApako'sti ( sarva-kSetrIya-sarvakAlIna-sarva pUjanIyarUpaviSayagataH ) yataH iti evaM yathA ekasmin pUjyamAne tathA 'tadA' ekapUjAkAle 'aparAgata-harSAdilijhasiddheH 'apareSvapUjyamAneSu saGghasAdhu-caityAdi-pUjyavibhAgeSu tatkAlameva prApteSu teSu viSaye tatkAlaM (buddhau vA ) sAkSAdupasthiteSu sAdhusaMghAdipUjanIyapadA 257 Page #310 -------------------------------------------------------------------------- ________________ lalitavistarAsaTIkA rtheSu arthAttAn prati harSa : ( cittaprasannatA ) tathA siddhi rvartate. pUjanIyapUjA viSayakAbhilASAdiliGgAnAM ata evaiSa viziSTavyApaka - saMghAdi - viSayakAgataharSa - pUjAdi - abhilASAdi liGgAna siddhi:- sattA (ato bhAvazrAvake evaMbhUta Azayo vijJeyaH ) bhAvazrAvake ( na tu dravyAdizrAvake ) vijJeyA;natvanyathA, tathAvivekAbhAvena pUjyamAnavyatirekeNA'nyeSu pUjyeSuharSAdiliGgabhAvAt arthAttathAvidha-viziSTa--vivekasyAbhAvena pUjyamAnaika - vyakti-bhinnAnya sarva - pUjya vyaktIn (ktIH) prati pUjAviSayakA zayadyotaka harSapUjA 'bhilASAdilakSaNAnAM, asazvena dravyazrAvakA dau tathAlakSaNadarzanasyAbhAvaH / iti - namaskArakriyA viSayabhRtAnAmarhatAM bahutvena namaskArakarttari zubhAzayasya vRddhirasti, ata eva phalAtizayaH - viziSTa - utkRSTaphalasya siddhiH sutarAM siddhA'sti. evaM - yathAstotavyeSu, arhatsu bahuvacanaM saphalaM tathA ( namanti vad ) etad vakSyAmaH Atmani (stotrakartRstotRrUpe Atmani) guruSu ca ( guravo vadanti ) ( tattulyaguNAnAM tattulyaguNavato'pekSya, bahutvavAcaka bahuvacanasya sArthakyaM - sAphalyaM jJeyam, yataH tattulyAnAM anyeSAM guNAnAM samAvezena ( guNavatAM vA ) stotRsadRzaguNavati sarvAtmani, AtmatvaM gurusadRzaguNavatsu apareSu, sarvaguruSu gurutvaM, paramArthataH stotrakartRtvarUpamAtmatvaM tathA gurutvam ) kiJca - mokSAnukUlA'nuSThAnakArakANAM kuzalAnAM - buddhimatAM puruSANAM ( anekaguNina: pUjayA sarveSAM guNavatAM pUjA bhavati, arthAd guNino gauNIkRtya - gauNabhAvapUrvakaM guNAnAM pradhAnAbhAve ) ( na pravRttirUpa ) pravRttiH, guNagaNAdhArayozcitA- vicAraNArUpa - sUkSmAbhoga-upayoga (jJAna) pUrvikA bhavati, arthAdidamekaM guNavadgataguNapUjAyAH pradhAnabhAvena ekaguNirUpa - vyaktipUjAkaraNena sakalaguNavatAM pUjA kRtA gaNyate, etad vastu, atyantanipuNabuddhigamyamiti paryAptaM prasaGgena, arthAd viSayo'yaM tadaiva jJAyate yadA'tinipuNa buddhiprayogo bhavet tathA ca ' namo jiNANaM jiyabhayANaM ' iti padena kathayati ca - sarvajJasarvadarzinAmeva zivAcalAdisthAna samprApterjitabhayatvAbhidhAnena, arthAt sarvajJasarvadarziSu eva sarvathAbhayAkSayasvarUpajitabhayatvarUpAbhayatvasya pratipAdanena pradhAna ( sarvajJatvAdirUpaguNAnAmaparikSayasya pradhAnAzivAdisthAnaprAptirUpa ) phalasya cAptirUpAbhayanAmakasampadukteti ( 9 ) (kvacit sthale 'savvannUNaM Adito jiyabhayANaM iti paryanteSu triSu padeSu prabho mokSAvasthAyA darzitatvAt etatpadatrayavatI navamI sampanmokSasampaduktaiveti . ) atha prekSApUrvaka pravRttikArakANAM jijJAsAM lakSyIkRtya tatpratyuttararUpANAM navasampadAM kramazaH camatkArapUrvaka upanyAsaH kRtaH / evaMviSayamenaM sUkSmekSikayA varNayati - 258 Page #311 -------------------------------------------------------------------------- ________________ lalitavistarAsaTIkA iha cAdau prekSApUrvakAriNAM pravRttyaGgatvAta anyathA teSAM pravRttya siddheH prekSApUrvakAritvavirodhAt stotavyasampadupanyAsaH, tadupalabdhAvasyA evaM pradhAnAMsAdhAraNAsAdhAraNarUpAM hetusampadaM prati bhavati viduSAM jijJAsA tadbhAjanamete iti tadupanyAsaH, tadavagame'pyasyA evAsAdhAraNarUpAM hetusampadaM prati paramparayA mUlazuddhyanveSaNaparA ete iti tadupanyAsaH, tatparijJAne'pi tasyA eva sAmAnyenopayogasampadaM prati paramparayA phalapradhAnArambhapravRnizolA ete iti tadupanyAsaH, tatparicchede'pi upayogasampada eva hetusampadaM prati vizuddhinipuNArambhamAja ete iti tadupanyAsaH, etadbodhe'pi stotavyasampada eva vizeSeNopayogasampadaM pratotisAmAnyavizeSarUpaphaladarzina eta iti tadupanyAsaH, etadvijJAne'pi ratotavyasampada eva sakAraNAM svarUpasampadaM prati vizeSanizcayapriyA ete iti tadupanyAsaH, etatsaMvedane'pyAtmatulyaparaphalakartRtvasampadaM pratIti, atigambhIrodArA ete iti tadupanyAsaH, etatpratotAvapi pradhAnaguNAparikSayapradhAnaphalAptyabhayasampadaM prati bhavati viduSAM jijJAsA dIrghadarzina iti tadupanyAsaH, anenaiva krameNa prakSApUrvakAriNAM jijJAsApravRttirityevaM sampadAmupanyAsaH, etAvatsampatsamanvitAzca niHzreyasanibandhanamete etadguNabahumAnasAraM paM0..."tadbhAjanameta iti" tadbhAjanaM-jijJAsAbhAjanaM, ete-prekSApUrvakAriNaH, "etadguNetyAdi" etadguNabahumAnasAram-eteSAM-stotavyasampadAdInAM guNAnAM bahumAnena-prItyA sAraM sa eva vA sAro yatra tatsamyaganuSThAnaM bhavatIti sambandhaH, kathamityAhaTI0...'iha cAdau' ityAdi-prekSApUrvakAryakAriNaH-jijJAsavaH pUrva etajjJAtumicchanti yat 259 Page #312 -------------------------------------------------------------------------- ________________ lalitavistarAsaTIkA (1) 'kaM viSayaM pragRhya zakrastavasya pravRtti rjAtA ? ' iti praznaprattyuttaramajJAtvA zakastavapAThAdau pravRttiH prekSAvatAM kA kIdRzI vA bhavet / ata eva zAstrakAreNa pUrva 'namotthuNaM arihaMtANaM bhagavaMtANaM arhadbhyo bhagavadbhyo namo'stu' iti padavatI prathamA stotavyasaMpadupanyastA, prekSAvatAM zakrastave'smin pravRttirbhavedatyartha, Adau-Arambhe, etasyAM sampadi pravRtteraGgabhUtasya viSayasya (vizeSasya) udghoSaNaM kRtamasti, yadi prekSAvatAM pravRtteraGgabhUtastutiviSayANAM, arhatAM bhagavatAM nirUpaNaM na kRtaM syAttadA prekSApUrvakAritvavirodhe prekSApUrvakAriNAM pravRtterasiddhi bhavati, yataH prekSApUrvakAriNAM pravRttistadA bhaved yadA pravRtteraGgAni ( sarvANi ) jJAtAni bhaveyuH, arthAdasminprakRtastave prekSApUrvakAryakAriNAM pravRttirbhavedetadartha pravRtteraGgabhUta-stotavyastutipAtra-arhadbhagavadpaviSaya-pratipAdikAyAH-stotavyasampadaH prathamataH upanyAsaH kRtaH / (2) jijJAsupraznaH stotavyasampadaH kimartha pUrva nirdezaH kRtaH ? tasya pratyuttaraM ( samAdhAnaM ) jJAtaM parantu prekSApUrvakAriNaH punaH ( jijJAsA praznaH-avAntara-dharmaprakAraka jJAnecchA-vizeSajJAnagocarecchA, vicAra iti jijJAsAyAzcatvAro'rthAH ) jijJAsA prAdurbhavati, kIdRzaM pradhAnaM sarvasAdhAraNa cAnanyasAdhAraNaM hetuM gRhItvA stotavyA'rhadbhagavataHstutiH kriyate ? yadaivaM jijJAsA jJAtA tadA sUtrakAreNa 'AigarANaM titthayarANaM ' sayaMsaMbuddhANaM 'Adikara-tIrthakara-svayaMsambuddhebhyo'rhadbhyo bhagavadbhyo namo'stu,' etatpadatrayavatI dvitIyA pradhAnasAdhAraNAsAdhAraNahetusampat kRtA. sAdhAraNa-heturUpAdikaratvasya, cAsAdhAraNaheturUpaM tIrthakaratvaM svayaMsambodhizca, yayoH svarUpaM pUrva kathitaM tata eva jJeyam / AdikaratvaM tathA cAdau-mokSApekSayA Adau-bhave janmAdiprapaJcakaraNasvabhAvavantaH, ata eva tIrthakaratvasambandhena, svayaMsambodhinAmakaguNasaMsargeNa Adikaratvena-tIrthakaratvena-svayaMsambuddhatvenA'rhanto bhagavantaH stotavyA eva / (3) jijJAsupraznaH prekSApUrvakAriNo dvitIyasampado bodhe jAte'pi paramparayA (avicchinnadhArayA) kramato mUlarUpatIrthakararUpAtmadravyasya zuddhi-svacchatAyA, anveSaNa-anusaMdhAnakaraNe parAyaNaM prekSApUrvakAriNaM jijJAsottiSThate, ete tIrthaMkarapadavIvibhUSitAtmAnaH paramparayA mUlato'nAdikAlataH (prathamato mUlataH) zuddhA uttamakoTikAH santi na vA ! samAdhAnam etasyA jijJAsAyAH pratyuttararUpA 'purisuttamANaM-purisasiMhANaM-purisavarapuMDariyANaM-purisavaragaMdhahatthINa'iti catuSpadavatI tRtIyA stotavyasampado'sAdhAraNarUpahetusampadukteti. 260 Page #313 -------------------------------------------------------------------------- ________________ lalitavistarAsaTIkA ( tIrthakarasyAtmAnaH puruSottamAH-uttamottamakoTIkA gaNyante, etadviSaye kSemaMkaragaNI, etAdRza-mahApuruSa-uttamottama-prANino'Gge SaTpuruSa caritre-kathayati, yat tIrthakaranAmakarma vipAkodayabhoktR-(trilokInAtha-Izvara-sarvaguNasaMpanna-paramAtma ) tIrthakarasyAtmAno, uttamottamavibhAge Agacchanti, IzA vizuddhAtmAno'vyavahArarAzisthAstadA'pi guNeSvapi-anyajIvebhyo viziSTAbhavanti, tatrApi teSAM ratnatvamAcchAditaM bhavati, vyavahArarAzAvAgaccheyustadA yadi pRthvIkAye utpadyante, tadA cintAmaNiratnatvaM prApnuyuH, apsu jAyante tadA tIrthajalAdike utpadyante, yadi tejaskAye jAyante, tadA ArAtrika-yajJamaGgaladIpakAdAvanau nAyante, yadi vAyukAye jAyante, tadA vasantatukAlIne mRdumadhurasurabhitapavane bhavanti, vanaspatikAye jAyante tadA kalpavRkSa-sahakAre pratApavatyauSadhyAM jAyante, tathaiva dvIndriye dakSiNAvarttazaGkhAdAveva jAyante, tiryakapaJcendriyeSUttamagajAzvAdo jAyante, eva rItyA sarvagatyAdau sarvottamasthAneSu jAyante, prAnte yadA tIrthakarA bhAvinastadA teSAM jananI, cyavanakAle caturdaza mahAsvapnAn pazyati, zrImantaste garbhakAlAdArabhya tribhimA'naH sahitA garbhakAlato devAsteSAM piturgRhe dhanAni dhAnyAni varSayantivardhayanti sma, ityAdi pratItameva. ) ete tIrthakarAtmAno'nAdikAlataH sadAkAlaM sarvatra sarvagatiSu sarvaprANibhya uttamottamA ato uttamottamatvasthAnasaMpannA bhavanti, arhanto bhagavantaH kena viziSTakAraNena stUyante ? iti pUrvoktaviziSTajijJAsApUrvathai viziSTahetunA varNayati 'puruSasiMhatvena, puruSavarapuNDarIkatvena, puruSavaragandhahastitvena, puruSottamAH' santi, ata evA'rhanto bhagavanto vizeSataH stotavyAH santi, vItarAgastutevizeSahetubhUtA ye catvAro hetavo darzitAH santi, te, asAdhAraNAH= tIrthakarAtmadravyabhinneSu-anyAtmadravyeSu, avidyamAnatvenAsAdhAraNarUpA ataevAsyAHsampado nAma 'asAdhAraNarUpA hetusampaduktA''sti / (4) jijJAsupraznaH yadyapi-asAdhAraNarUpahetusampadaHsamyagayoghe'pi -- phalapradhAna Arambha iti sallokanItitaH' pravRttiH phalapradhAnA karttavyA arthAnnakuryAnniSphalaM karme'ti sallokanItiHziSTAcAraH, paramparayA phalapradhAnA-phalasya pradhAnatAvAnArambhaHkArya iti svabhAvavantaHprekSApUrvakAriNaHsantyato jJAtumAturatA bhavati. yathA sAmAnyataH sarvalokaparamArthasampAdanarUpopayogaphalasampAdanakartAra ete'rhanto bhagavantaHsanti na vA ! samAdhAnam etatpraznasamAdhAnarUpeNa 'lokottamebhyo, lokanAthebhyo, lokahitebhyo, lokapradIpebhyo, lokapradyotakarebhyo namo'stu ' itirUpeNa stotavya-sampada eva sAmAnyenopoyoga 261 Page #314 -------------------------------------------------------------------------- ________________ lalita vistarAsaTIkA sampadaH sandarbhaH kRto'sti. etatsampada eva paJcasu padeSu parArthasampAdana rUpopayogaphalaM nihitamasti, ata eSA 'sAmAnyopayogasampad' kathyate. arthAt sarvaloke paramArthasampAdanarUpopayoga phalasampAdakatvena, sarvalokasyopakArakatvena sadAkAlamarhanto--bhagavantaH stotavyA eveti. (5) jijJAsupraznaH = stotavyasampadaH sAmAnyenopayogasampadrapA caturthI sampat- jJAtA tathA'pi vizuddhito nipuNArambhabhAjaH = nipuNatA - sunizcayapUrvakArambha ( pravRtti ) kArakAH prekSApUrvakAriNaH pRcchanti. ye'rhato bhagavantaH sarvaloke sAmAnyena parArthaM sampAdayanti kasya kasya dvArA - arthAt lokebhyo kasya kasya dAnaM dattvopakurvanti ? upayogasampadaH hetu ( upAya sAdhanaM ) vijJApayantu bhavanta iti. samAdhAnaM=etatpraznasya pratyuttararUpeNa sUtrakAraH kathayati, 'abhayadebhyo, cakSurdebhyo, mArgadebhyo, zaraNadebhyo, bodhidebhyo namo namaH' iti upayogasampado hetusampad vyavasthitA, abhaya-dAnAdidvArA sakalalokeSu sAmAnyataH paramArthasampAdanarUpopayogarUpaphalajanakatvena paramadAnavIrAH - mahAmahodArAH - mahAsamarthAH sadA stotavyA eva. (6) jijJAsupraznaH=paJcamyAH sampadaH samIcInatvena bodho jAtaH, tathApi sAmAnyavizeSa rUpaphaladvayaprekSiNAM prekSApUrvakAriNAM jijJAsodbhavati yad ete'rhanto bhagavanto hetupUrvakaM sarvalokasambandhena--sAmAnyataH ( samaSTirUpeNavyApakarUpeNa ) parArthasampAdanarUpopayogaphalaM jJAtaM tathApi, arhatAM bhagavatAM vizeSataH ( vyaSTirUpeNa ) paramArthasampAdanarUpopayogaphalaM ki ki ? samAdhAnam= etasyA jijJAsAyAH pUrttaye ' dharmadebhyo, dharmadezakebhyo, dharmanAyakebhyo, dharmasArathibhyo, dharmavaracA turantacakravartibhyo namo'stu' etadrUpA padapaJcakavatI SaSThI, stotavyasampado vizeSata upayogasampado yojanA kRtA, ete'rhanto bhagavanto vivakSiteSu vA viziSTeSu, adhikAribhavyeSu dharmadAnadvArA, dharmadezakatvadvArA dharmanAyakatvadvArA, dharmasArathitvadvArA, dharmacakravarttitvadvArA, vizeSataH paramArthasaMpAdanarUpopayogarUpaphalavidhAtRtvena bhavyai rbhAvabharanirbhara hRdayataH satataM stotavyA eva. (7) jijJAsupraznaH = SaSThI - sampadaH samyakatayA jJAtRtve'pi vizeSasya (vaiziSTya - viziSTasvarUpasya) athavA vizeSato nizcayaM prati premadhArakANAM prekSApUrvakAriNAM jijJAsA jAgarti yad ' eteSAmarhatAM bhagavatAM kIdRzaM kiM adabhutaM alaukikaM svarUpamasti ? yataH stotavyAH syuste ? 262 Page #315 -------------------------------------------------------------------------- ________________ lalitavistarAsaTIkA samAdhAnaM IdRzyA jijJAsAyAstRptaye 'apratihatavarajJAnadarzanadharebhyo vyAvRttacchadmabhyo namaH' iti padadvayavatI stotavyasampadaH saptamI sakAraNasvarUpasampaditi khyAtA, apratihatavarajJAnadarzanadharatva-vyAvRttacchadmatvarUpaM, arhatAM bhagavatAM, akhaNDasvacchamanantaM svarUpameva vidyate'rthAt , etadrUpahetunA'rhanto bhagavanto nairantaryeNa niyamataH stotavyAHsanti / (8) jijJAsupraznaH evaM saptamyAHsampado jJAnaM samyaktayA jAtaM tathA'pi atyantagambhIrodAraprekSApUrvakAriNAM svArasyena jijJAsA jAyate yadarhanto bhagavantaH svopajJA''jJAnusAreNa gati kurvatAM svasamAnakaraNe paramodAramahAzayAH santi vA na vA ? arthAt arhantaH svakIyA''jJAbhaktAn vIrasevakAn bhakti vinimaye svatulyaghaTanasamarthAH santi na vA ! samAdhAnam = yadezI jijJAsA prAdurbhavati, tadA tatpUrtaye 'jinebhyoH jApakebhyaH, tIrNebhyastArakebhyaH, buddhebhyo bodhakebhyaH, muktebhyo mocakebhyo nama:' etadrapA padacatuSTayavatI, aSTamI, AtmatulyaparaphalakarttatvanAmikA sampat sthApitA, asyAM sampadi, arhanto bhagavantaH svatulyaphalaM svadarzitazAsanamArge prasthitAnAM pareSAM samarpayanti. ata eva mahodArA-paramakAruNikAH santi, ata eSAM stutiH paramakaraNIyA bhavati. (9) jijJAsupraznaH eva aSTamI-sampadaH samyaga jJAnaM jAtaM tathApi dIrghadarzinAM prekSApUrvakAriNAM jijJAsottiSThate yad sarvajJatAsarvadarzitArUpapradhAnaguNasyAkSayasthitisampAdanena. zivAcalAdirUpa-siddhigati-sthAnarUpapradhAnaphalasya paramalAbhavantaste'rhanto bhagavantaH santi na vA ? te caitadatyantasudurlabhatamalAbhena sadA bhayavijetAraH santi vA na vA ? samAdhAnam etAdRzI yA jijJAsA tasyAH zAntaye 'sarvajJebhyaH, sarvadarzibhyaH, zivamacalamarujamanantamakSayamavyAvAdhamapunarAvRttisiddhigatinAmadheya sthAnaM samprAptebhyo'rhadbhyo bhagavadbhyaH namo namaH ' itirUpA padatrayavatI navamI pradhAnaguNAparikSayapradhAnaphalAptirUpAbhayasampadupanyastA. arthAdete'rhanto bhagavantaH sarvajJatvasarvadarzitvanAmakaguNaM sadA sarvathA'kSINatvena dhArayantaH, zivamacalamarujamanaMtamakSayamavyAvAdhamapunarAvRtti-prabhRtirUpaM siddhigatinAmakasthAnarUpaM phalaM prabalaM prApya jitabhayatva (bhavakSayarUpabhayavijaya) rUpamabhayaM samprAptA ata eva sadA sarvathA sarvatrA'rhanto bhagavantaH stotavyA ev| ___ anenaiva krameNa prekSApUrvakAriNAM jijJAsApravRttirityevaM sampadAmupanyAsaH, etAvatsampat samanvitAzca niHzreyasa-nivandhanamete, etadguNabahumAnasAraM eteSAM stotavyasampadAdInAM guNAnAM bahumAnena prItyA sAraM sa eva vA sAro yatra tatsamyaganuSThAnaM bhavatIti sambandhaH / 263 Page #316 -------------------------------------------------------------------------- ________________ lalitavistarAsaTIkA athavA bahusampadAM bahuguNAnAM bahumAnena pradhAnamanuSThAnaM sadanuSThAnaM gaNyate, citrANAM sampadAmupanyAsarUpaprapaJcasya prayojanaM pradaya, syAdvAdasya sodAharaNaM pravalapuSTi vA siddhiM karoti vivaraNakAraH vizeSapraNidhAnanItitastattabIjAkSepasauvihityena samyaganuSThAnamiti ca jJApanArtha, ekAnekasvabhAvavastupratibaddhazcAyaM prapaJca iti samyagAlocanIyaM, anyathA kalpanAmAtrametA iti phalAbhAvaH, ekAnekasvabhAvatvaM tu vastuno vastvantarasambandhAvirbhUtAnekasambandhirUpatvena pitRputrabhrAtRbhAgineyAdiviziSTaikapuruSavat , pUrvAparAntaritAnantaritadRrAsannanavapurANasamarthAsamarthadevadattakRtacaitrasvAmikalabdhakItahatAdirUpaghaTavadvA, ___paM0..."vizeSapraNidhAnanItitaH" vizeSeNa-vibhAgena stotavyasampadAdiSu guNeSu praNidhAnaMcittanyAsastadeva nItiH-praNidhIyamAnaguNarUpasvakAryaprAptihetustasyAH " tabIjAkSepasauvihityena" tasya-guNasyAhattvabhagavattvAdebIja-hetustadAvArakakarmahAsastadanukUlazubhakarmabandhazca tasya "akSepaH" avyabhicArastena sauvihitya-suvidhAnaM tena "samyag" bhAvarUpam anuSThAnamiti ca jJApanArthametacca jJApita bhavatItibhAvaH, iyaM ca citrA sampanna syAdvAdamantareNa saGgatimaGgatIti tatsiddhayarthamAha-" ekAnekasvabhAvavastupratibaddhazca " dravyaparyAyasvabhAvArhallakSaNavastunAntarIyakaH punaH "ayam" anantaroktaH "prapazcaH" citrasampadupanyAsarUpa "iti" etat " samyagAlocanIyaM " anvayavyatirekAbhyAM yathedaM vastu sidhyati tathA vimarzanIyaM, vipakSe bAdhAmAha __ " anyathA" ekAnekasvabhAvAbhAve'rhatA "kalpanAmAtra" kalpanA eva kevalA nirviSayabuddhipratibhAsarUpA " etAH " citrAH sampadaH, tataH kimata Aha-"iti" ataH kalpanAmAtratvAt "phalAbhAvo" mithyAstavatvena samyakstavasAdhyArthAbhAvo, na caivaM, saphalArambhimahApuruSapraNItatvAdAsAmityetadupanyAsAnyathAnupapattyaiva citrarUpavastusiddhiriti / punaH sAmAnyena citrarUpavastupratyAyanAya prayogamAha-ekAnekasvabhAvatvaM tu vastuna iti sAdhyanirdezaH, atra hetuH vastvantaraH-sAdhyadharmivyatiriktairyaH sambandhaH-tatsvabhAvApekSAlakSaNastenAvibhUtAnyanekAni-nAnArUpANi sambandhIni-sambandhavanti rUpANi svabhAvAt yasya tattathA tasya bhAvastattvaM tena, 264 Page #317 -------------------------------------------------------------------------- ________________ lalitavistarAsaTIkA dRSTAntamAha-pitRputrabhrAtRbhAginetharAdizabdAt pitRvyamAtulapitAmahamAtAmahapautradauhitrAdibhirjanapratItaiH, viziSTa-upalabdhasambandho yaH "eko" dravyatayA puruSaH-tathAvidhapumAMstasyeva, asyaiva dRDhatvasampAdanArtha punadRSTAntAntaramAha___"pUrvetyAdi" tattadapekSayA pUrvAparAdipaJcadazarUpaH, AdizabdAdaNumahaduccanIcAdyanekarUpazca yo ghaTastasyeva vA ekAnekasvabhAvatvamiti, hetusiddhayarthamAha TI0....saMpadAdiSu cittanyAsena samyag anuSThAnaM- 'vizeSapraNidhAnanItitaH '=vizeSeNavibhAgena-pRthaka pRthak stotavyasaMpadAdiguNeSu praNidhAna-cittanyAsaH (vizuddha-bhAvanAsAraM, tadarthA'rpita-mAnasam / yathAzakti kriyAliGga, praNidhAnaM muni gau // ) tadeva nItiH-praNidhAnaviSayabhUtaguNarUpasvakAryaprAptiheturUpA yA nItiH, tasyAH-tannItidvArA vizeSataHpraNidhAnarUpahetudvArA arhattvabhagavattvAdirUpaguNaM prati heturUpo yo guNapratibandhaka-AvArakabhUtasya karmaNo hAsaH vinAzaH, tadguNAnukUla-puNyAnuvandhi-puNyakarmabandho vartate, tasyAkSepaH--avyabhicAraH ( avisaMvAdaHavyavadhAna) tena suvidhAnaM bhavati tad dvArA bhAvarUpaM anuSThAnaM jJAtaM bhavati etadviSayaspaSTArtha citra-nAnAvidha-sampadAmupanyAsaprapaJcaH, iyaM citrA sampanna syAdvAdamantareNa saGgatimaGgati, iti tatsiddhayarthamAha " ekAnekasvabhAvapratibaddhazca " dravyaparyAyasvabhAvAhalakSaNavastunAntarIyakaH punaH 'ayam' anantaroktaH prapaJcaH citrasampadupanyAsarUpaH 'iti' etat 'samyagAlocanIyaM ' anvaya-vyati. rekAbhyAM yathedaM vastu siddhayati, arthAt stotavyasampadAdyA nAnAvidhAH sampadaHcitrAHsyAdvAda (nityatvAnityatvAdyaneka-dharmA'vacchinnaika-vastusvIkArarUpAnekAntavAdaM 'nokatra nAnAviruddhadharmapratipAdakaHsyAdvAdaH, kintu apekSAbhedena tadavirodha-dyotakasyAtpadasamabhivyAhata-vAkyavizeSaH') vinA na saGgatimananti, etat siddhAntasiddha-dravyaparyAyarUpasvabhAvA'vacchinnArhad-rUpavastu, vimucya citrANAM sampadAmupanyAsa-prapaJcaHsthAtuM nArhati, yatra yatrA'rhadadhikaraNe vastuni dravyaparyAyasvabhAvarUpaM vastutvaM vartate tatra tatra citrAH sampado yujyante, __ yatra yatra dravyaparyAyasvabhAvarUpaM vastutvaM nAsti, tatra tatra citrasampado na santi, yato'tra vyApyavyApakakSetrANi samAnyeva yathA yatra yatra jJeyatvaM tatra tatra nAmA'stitvaM athavA yatra yatra prANAHsanti tatra tatra cetanatvaM, yatra yatra jJeyatvaM nAsti tatra tatra nAmA'stitvaM nAsti, yatra yatra na prANAH santi, tatra tatra cetanatvaM nAsti, ityevamanvayavyAptivyatirekavyAptidvayaM jJeyam , 265 Page #318 -------------------------------------------------------------------------- ________________ lalitavistarAsaTIkA atra sahabhAvibhUta dravyaparyAyasvabhAvAvacchinnArhadpavastuniSTha vastutvasya, citrasampadAM ca sahabhAvaniyamarUpo'vinAbhAvo'sti / yathA pramANamImAMsAyAM (1-2-20) 'sahakramabhAvinoH sahakramabhAvaniyamo'vinAbhAvaH' tatra sahabhAvaniyama ekasAmagrIprasUtayorUparasayoApyavyApakayozca ziMzapAtvavRkSatvayorbhavati. kramabhAvaniyamastu kRttikodayarohiNyudayayoH, pUrvottarabhAvinoH, kAryakAraNayozca dhUmavanyorbhavati / tathA ca dravyaparyAyAtmakaM vastu, arthAdekAnekasvabhAvAvacchinnamarhadvastu, etasmin dravyaparyAyAtmani, arhadvastuni, avinAbhAvasambandhena (sahabhAvaniyamena) citrasampadupanyAsa-prapaJcaH, vastumAtramanantadharmAtmakaM sattvAditi, atrAntarvyAptidvArA sAdhyasiddhiH, yadyahaMdrapavastuni dravyaparyAyasvabhAvAbhAvamAnyatAyAM etAzcitrAH sampadaH-kalpanA eva kevalA niviSayabuddhipratibhAsarUpAH ataHkalpanAmAtratvAt , mithyAstavatvena samyak sAdhyArthAbhAva eva phalAbhAvaH, saphalArambhipuruSapraNItatvAd citrANAM sampadA, evaM phalAbhAvo nAsti evApi tu saphalatA, etadupanyAsAnyathAnupapattyeva citrruupsmpdvstusiddhiH| punaHsAmAnyena citrarUpavastupratyAyanAya prayogamAha ____ ekAnekasvabhAvatvaM tu vastunA iti sAdhyanirdezaH ___ atra hetuH vastvantaraiH-sAdhyamivyatirikta yaH sambandhaH-tatsvabhAvalakSaNastenAvirbhatAni anekAni-nAnArUpANi sambandhIni-sambandhavanti rUpANi svabhAvAd yasya tattathA tasya bhAvastattvaM tena, dRSTAntamAha-pitRputrabhAgineyapitRvya-mAtula-pitAmaha-mAtAmaha-pautra dauhitrAdibhi janapratItaiH, viziSTa-upalabdhasambandho yaH 'eko' dravyatayA puruSaH-tathAvidhapumAMstasyeva, tathA ca yathA dravyApekSayA viziSTaekapuruSaH paryAyApekSayA (bhinnabhinnasambandhApekSayA) pitA ca putrazca bhrAtA ca mAtulazca bhAgineyazca pitRvyazca pitAmahazca mAtAmahazca pautrazca (putrasya putraH) dauhitraH (duhituzca putraH) ityAdiH, mithoviruddha-vizeSaNai viziSTaH kathyate yathA'nyavastubhiH (putrAdibhiH) saha pUrvakathitApekSAlakSaNasambandhena prAdurbhUtAnekasambandhavAn , tatsambandhaviziSTa eva puruSo'sti, ___ ekAnekasvabhAvatvasyaiva dRDhatvasampAdanArthaM punadRSTAntAntaramAha-pUrvAparAntaritAnantaritadUrAsannanavapurANasamarthA'samarthadevadattakRtacaitrasvAmikalabdhakItahatAdirUpaghaTavadvA, (1) pUrvaghaTa:=prathamakAlAvacchinno ghaTaH-pUrvakAliko'thavA pUrvaH paraH-prazaMsA-kRtapaurvAparya-paratvAparatvApekSayA'yaM maGgalaH-uttamaH kumbha ityartha, 266 Page #319 -------------------------------------------------------------------------- ________________ lalita vistarAsaTIkA (2) aparaghaTaH pazcAtkAliko ghaTaH, apara-adhamatvApekSayA'maGgalo ghaTaH, arthAdatra kAlakRtaprazaMsAkRta-paurvAparyApekSayaiSa paraH, na paraH, aparo ghaTa ucyate, (3) antarito ghaTaH vyavahito ghaTaH vastudvayAntare madhye sthitaH, antarAlastho ghaTaH, (4) anantarito ghaTaH antarAla-vyavadhAnarahito'vyavahitatvena-anantaritatvena-anantarasthito ghaTaH, amadhyastho ghaTaH, (5) dUrasthito ghaTa: asamIpastho ghaTaH, (6) Asannastho ghaTaH nikaTasthito'dUrastho ghaTaH, ekasyAM dizi sthitaM padArthadvayamAzritya yo dUre sthitaH sa paraH, nikaTe sthito'para ucyate'rthAdatra kSetrakRtadezakRtapara tvA'paratvaM jJeyam, (7) navo ghaTa: navInaH, tatkAlakRtaH, vArtamAnikaH, na bhUtakAlInaH, sadyaskaH, arvAcInaH, (8) purANo ghaTaH prAcIno, bhUtakAlInaH (atra kAlakRte paratvAparatve jJeye) (9) samarthoM ghaTaH jalAnayanAdi,-arthakriyAkAritvarUpasAmarthyaviziSTo ghaTa:-dRr3ho ghaTo'sti, (10) asamarthoM ghaTa: jalAnayanAdirUpArthakriyAyAmazakto ghaTo'dRDho'pi ghaTaH, (11) devadattakRto ghaTa:=devadattena kRto-nirmito ghaTo'yaM, na kenApyanyena, (12) caitrasvAmiko ghaTaH caitraH svAmI yasya sa ghaTaH, caitrasvAmiko ghaTaH, nAnyasvAmiko ghaTaH, (13) labdho ghaTaH prApto'yaM pAritoSike dAnadakSiNAyAM vA prAptaH, kuto'pi labdhaH (na phalgurUpaH) (14) krIto ghaTa:=dattvA rUpyakANi labdho ghaTaH, krayeNa prAptaH, (15) hato ghaTa: sacchidro ghaTaH, mudgarAdinA khaNDito ghaTaH, khaNDazaH kRtaH / (16) AdinA aNurUpo ghaTaH, mahAn ghaTaH, ucco'yaM ghaTaH, nIco'yaM ghaTaH, eka eva ghaTaH, tattadapekSayA'nyai ghaMTe viziSTo vAcyatvarUpeNa bhidyate, yAvadanantadharmAtmako bhavati, ....... vastuniSThAnAM, anantadharmANAM (sambandhavyavahArakriyAnayaparyAyAdInAM) niyAmikA apekSA anantA eva, yayA'pekSayA nityaM tayA'pekSayA (vivakSayA) nityameva, yayA'pekSayA'nityaM vastu tayA'pekSayA'nityameva na nityam / apekSAkRtA, nityAnityAdyA, anantA dharmAH, 267 Page #320 -------------------------------------------------------------------------- ________________ lalitavistarAsaTIkA vastuni anantA dharmAHkayA rItyA tiSThanti sA paddhatirnItirdayate atra jaine zAstre sauvarNoM ghaTo dRSTAntarUpo'sti.. (1) yathAhi=ekaHsauvarNoM ghaTaH-svadravyakSetrakAlabhAvavivakSayA vidyate (asti) paradravyakSetrakAlagAvavivakSayA na vidyate, iti siddhAntastraikAliko vartate -yadaiko ghaTaH, sattvajJeyatvaprameyatvAdidharmaMzcintyate, tadA tasya ye sattvAdayo dharmAH svaparyAyAH teSu kazcidapi dharmaH paraparyAyo nAsti, yato vastumAtraM sattvAdidharmApekSayA sajAtIyameva, abhAvastu vijAtIyasyaiva kathyate'rthAt kenacidapi vyAvRtti na saMbhavati, yadA dravyataH, ghaTA, paugaliko vivakSyate tadA tu yatpaugalikatvaM tad dravyatvenA'sti tathApi dharmA'dharmAdirUpeNa nAsti, atra 'paudgalikatvaM' svaparyAyo'sti, dharmajIvA dyanekebhyo vyAvRtte dharmAdidravyatvaM paraparyAyo'sti, sa tvanantadharmAtmako'sti. yato jIvadravyamanantadharmAtmakamasti / (2) ghaTa paugalikaHsannapi pArthivatvena rUpeNa vidyamAno'sti, jalatvAdirUpeNA'vidyamAno'sti, tatra pArthivatvaM svaparyAyo'sti, tasyaitajjalAdibahudravyato vyAvRttirasti, eSa paraparyAyo'nanto'sti, evamagre'pi svaparyAyavyaktiravadhAryA. (3) ghaTTaH pArthivaH sannapi dhAtutvarUpeNA'sti, mRttvarUpeNa nAsti dhAtutve'pi suvarNatve nAsti, raupyAdirUpeNa nAsti, suvarNamapi ghaTitavasturUpeNA'sti, aghaTitavasturUpeNa nAsti, ghaTitasuvarNarUpo'pi devadattaghaTita-vasturUpeNAsti devadattAdi-ghaTito'pi pRthubudhnAdyAkAreNAsti, mukuTAdyAkAreNa nAsti, pRthubudhnAdyAkAravAnapi, vRttarUpeNA'sti, avRttarUpeNa nAsti, vRtto'pi svAkAreNA'sti, anyaghaTAdyAkArarUpeNa nAsti, svAkAro'pi svakapAlAbhyAmasti, parakapAlAbhyAM nAsti, evaM rItyA yena yena paryAyeNa ghaTAdevyasya vivakSA bhavet , sa sa paryAyaH, vivakSitaghaTAdi-dravyasya svaparyAyaH, tadbhinnAste sarve paraparyAyA evaM dravyataH svaparyAyAH svalpe bhaveyuzca vyAvRttirUpaparaparyAyA anantA bhaveyuryato'nantarUpeNa te vyAvRttAH santi. iti svadravyaparadravyAbhyAM santo'santazca padArthA ucyante. kSetrApekSayA ghaTaH sannasaMzva eSa ghaTaH trilokavartitvarUpeNa vivakSito'sti, kuto'pi vyAvRtto nAsti, ata eSa svaparyAyo'sti, paraparyAyo nAsti, trilokavartyapi tiryagalokavartitvarUpeNA'sti. UrdhvAdholokavartitvarUpeNa nAsti, tiryaglokavartI, api jambUdvIpavatitvarUpeNA'sti. dvIpAntaravartitvarUpeNa nAsti, tAdRzo'pi ghaTaH, etad bharatavatitvarUpeNA'sti, bharatAntaravarSavartitvarUpeNa nAsti, gRhe'pi amukapradezavartitvarUpeNA'sti, aparapradezavartitvarUpeNa nAsti, kSetrataH svaparyAyAH svalpAH santi, paraparyAyAH asaGkhyAtAH santi, 268 Page #321 -------------------------------------------------------------------------- ________________ lalitavistarAsaTIkA svaparakAlApekSayA vastu sada-sad vA kAlata etadyugastharUpeNa vivakSito ghaTo bhavettadA tadrUpeNA'sti, sa tadA bhUtabhavipyadAdiyugavartitvarUpeNa nAsti, etasmin yuge'pi, etaddvarSasambandhena so'sti, atatAnAgatAdivarSasambandhena nAsti, tatrA'pi navatvarUpeNA'sti, purANasvarUpeNa nAsti, tatrApi adyatanatvarUpeNA'sti, anadyatanatvarUpeNa nAsti, tathA'pi, vartamAna kSaNarUpeNA'sti, anyakSaNarUpeNa nAsti, evaM kAlataH svaparyAyA asaGkhyA (anantA api) paraparyAyAstu anantAH / svaparabhAvApekSayA ghaTAdiH sannasan vA syAt =atha bhAvena sa ghaTaH pItavarNenA'sti, anyanIlAdivarNena nAsti, pItaH sannapi, anyapItadravyebhya ekaguNo pIto'sti, sa tato'pi dvitIyato dviguNaH pIto'sti, tRtIyataH triguNo'sti, arthAdevaM mantavyaM yat pratyekapIta-- dravyataH, apekSayA'nantaguNaM pItamasti, anyApekSayA-ekaguNahInaH, tato dvitIyato dviguNahIna ityAdirasti, tata evaM mantavyaM ekaikApekSayA'nantaguNahInapItatvavAn sa bhavati, evaM pItatvato'nantAH svaparyAyA jAtAH, apItavarNato dravyasya nyUnAdhikatvaM gRhItvA'nantabhedavato nIlAdivarNato vyAvRttirUpAH paraparyAyA api anantAH santi, evaM rasapakSe'pi svamadhurAdirasApekSayA pItatvavat svaparyAyA anantA jJeyAH, surabhigandho'pi evaM svaparyAyA anantA jJeyAH, evaM gurulaghumRdukharazItoSNasnigdharUkSAdyaSTasparzApekSayA nyUnAdhikatvayogena pratyekasyaivamanantAH svaparaparyAyA jJeyAH, yataH IzAnantapradezini skandhe aSTasparzAH prApyante iti siddhAnto'sti, athavA suvarNe dravye'pi anantakAlataH paMca varNAH, gandhadvayaM SaDarasAH, aSTasparzAH, te sarve nyUnAdhikatvA'pekSayA, anaMtAH sambhavanti, sa sa tasya tasya paravarNAdito vyAvRtto bhavati, tattadapekSayA svaparaparyAyA anantA jJeyAH, zabdato'pi nAnAdezApekSayA ghaTAdi-aneka-zabdavAcako'sti, tato'neke svadharmA bhavanti, ghaTAdi aa cakrAditarestaistaiH zabde vyAvRttirbhavati, paradharmA apyanantA bhavanti, athavA ghaTasya ye ye svadharmAH kathitAH, athavA kathayiSyante tasya bAcakA ye ye zabdAH santi, te sarve ghaTasya svadharmAH santi, tAn vinA ye viSayAntaravAcakAH te paradharmAH, satyAto'pi tattadaparAparadravyApekSayA ghaTasya prathamatva-dvitIyatva-tRtIyatvAdi-evaM yAvadanantamatvaparyantaM bhavedarthAd tayA rItyA svadharmA anantAH syuH, tattatsaDakhyAyA avAcakaiH zabdo vyAvRttirUpAH paradharmA anantAH / 269 Page #322 -------------------------------------------------------------------------- ________________ lalitavistarAsaTIkA parimANato'pi nAnAvidhadravyA'pekSayA tasya ghaTasya aNutva-mahattva-hasvatva-dIrghatvAdyA anaMtAH svadharmA bhaveyuH, atha sa dhaTaH paradravyato vyAvRtto'sti, ato ye paraparyAyAH santi te svadravyato bhinnA jJeyAH, paratvAparatvataH mitho'nantadravyApekSayA tasya ghaTasya samIpatA-adhikasamIpatA-bahusamIpatAdUratA-bahudUratA, eka-dvita-ArabhyA-saMkhyAtaparyantayojanapramANA dUratA samIpatA vA bhavedarthAt svaparyAyA anantA bhaveyuH, athavA paradravyapekSayA sa pUrvadizi, tasmAdanyApekSayA pazcimadizi, evaM dividigapekSayA dUrasamIpAdimAnyatAyAM svaparyAyA anantAH syuH, jJAnato'pIzarItyA anantadharmA''tmakatvaM ghaTasya jJeyam , karmato'pi-utkSepaNa-kSepaNAkuJcanaprasAraNabhramaNa-spandana-recana-pUraNa-calana-kampana-anyasthAnaprApaNa - jalAharaNa - jalAdi prApaNamityAdi-kriyAyAH kAlabhedena vA tasya nyUnAdhikyataH anantakriyAyA heturUpeNa ghaTasya kriyArUpAH svaparyAyA bhavanti, tatrasthaika dvitrikAdi-anantadharmaH sadRzA anantabheda-bhinnAH, ghaTasyAnantabheda-sAdRzyA bhAvataH svadharmA anantA bhavanti, kizca vizeSato vicAryamANe sati anantadravyeSu-aparAparApekSayA ekadvitrikAdi-anantairathavA yAvadbhirdharmaM ghaMTo vilakSaNo bhavet tAvadbhiH anantai vilakSaNahetubhi dharmerananta-svadharmA ghaTo manyate. ___ ananta-dravyApekSayA ghaTaH, sthUlaH kRzaH samo viSamaH sUkSmo bAdaraH-tIvracAkacikyavAna-saumyaH pRthuH saGkIrNa:-ucco nIcaH, vizAlamukhaH ityevaM (pratyekaH) ghaTo'nantaprakArako bhavedatastattatprakArairapi tasya svadharmA anantAH, atha sambandhApekSayA=anantakAlAvacchedena, ananta paravastubhiH saha prastuto ghaTaH-AdhArAdheyarUpasambandhena anantabhedavAn bhavedatastadapekSayA svadharmA anantA bhaveyuH, evameva svasvAmitva-janyajanakatva naimitikatva-ghoDhAkAratva prakAzaprakAzakatvabhojyabhojakatva-vAhyavAhakatva AzrayAyitva-vadhyavadhakatva-virodhyavirodhakatva-jJeyajJAyakatvAdya'saGkhyAtasamvandhataH pratyekapratyekAnantAH svadharmAH siddhA bhavanti / kizcAtra ghaTasya svaparaparyAyA ye-anantAnantA uktAsteSAmapi-utpattivinAzasthitayaH paunaH punyenAnantakAlamadhye'nantazo jAtA jAyante bhaviSyanti, atastadapekSayA'pi dharmA anantA bhavanti, evaM pItavarNata Arabhya etAvatparyantaM prekSamANe bhAvato'nantA dharmA (prakRtaghaTasya) siddhAH, atra ye dravyakSetrAdi, Azritya dharmAH kathitAH, tebhyo ghaTastu-avaktavyo bhavet, yata IdRzaH ko'pi zabdo nAsti, yat, yasmAt, zabdAd, ghaTasya svadharmAzca paradharmAH kathyamAnA 270 Page #323 -------------------------------------------------------------------------- ________________ lalitavistarAsaTIkA yugapat kathyante, zabdato yaH kathyate sa tattu kramata eva kathyate, arthAd dravyakSetrAdi-pratyekaprakArairavaktavyadharmatazcAnya-dravyato vyAvRttatvena avaktavyAH paradharmA apyanantAH santi, evaM yathaikaghaTasyAnantadharmatvaM darzitaM tathA''tmAdisarvavastuSu, api saGgamanIyaM (samyagghaTanIyam ) , dharmAstU tpadyante paryAyavazAt , paryAyavazAd vyayante, tathApi yo dharmI, sa dravyarUpatvAtvAnnityastiSThati, dharmadharmiNoH kathaMcidabhedena dharmI sadA sattvAvacchinno'sti, kAlatrayavartino ye dharmAste'pi zaktirUpeNa sadA sadrUpA eveti ghaTasyaikAnekasvabhAvatvarUpahetoH siddhayarthaM kathayati. sakalalokasiddhazceha pitrAdivyavahAraH, bhinnazca mithaH, tathA pratIteH, tattattvanibandhanazca, ___ ata eva hetoH, vAsanAbhedAdevAyamityayuktaM, tAsAmapi tannibandhanatvAt, naikasvabhAvAdeva tatastA itirUpAt, paM0..."sakalalokasiddhazca" avigAnapravRtteH "iha" jagati "pitrAdivyavahAraH" tathAvidhAmidhAnapratyayapravRttirUpo "minnazca" pRthak "mithaH" parasparam , anyo hi pitRvyavahAro'nyazca putrAdInAM, kuta ityAha-"tathA" mitho bhinnatayA "pratIteH" sarvatra sarvadA sarvaiH pratyayAt "tattattvanibandhanazca" tasya-pitrAditayA vyavaharaNIyasya tattva-pitrAdirUpatvaM nibandhanaM yasya sa tathA, cakAra uktasamuccaye, etadapi kuta ityAha "ata eva" tathApratItereva hetoH, na ca samyakpratItirapramANaM, sarvatrAnAzvAsaprasaGgAd, atraiva parAkUtaM nirasyannAha-"vAsanAbhedAdeva" vyavahartRvAsanAvaicitryAdeva, na punazcitrakasvabhAvAdvastunaH "ayaM" pitRputrAdivyavahAro dRSTAntatayopanyasta "iti" etatsugataziSyamatam "ayuktam" asaGgataM, te hi niraMzakasvabhAvaM pratikSaNabhaGgavRtti vastu pratipannA iti na tadAlambano'yamekasminnapi sthirAnekasvabhAvasamarpakaH pitRputrAdivyavahAraH, kintu pratiniyatavyavahArArthikuzalakalpitasaGketAhitavicitravAsanAparipAkataH kalpitakathApyavahAravad asadviSaya eva pravartata iti, kuto'yuktatva mityAha-"tAsAmapi" vAsanAnAM na kevala vyavahArasya, "tannibandhanatvAd" vyavahiyamANavastunibandhanatvAd, atannibandhanatve 'nityaM sattvamasattvaM ve'tyAdiprasaGgAt , evamapi kimityAha"naikasvabhAvAdeva" naikAntakarUpAdeva "tato" vyavahAraviSayavastunaH "tAH" pitrAdivAsanA iti, viparyaye bAdhakamAha-"rUpAt" kRSNanIlAdevarNAt 271 Page #324 -------------------------------------------------------------------------- ________________ lalitavistarAsaTIkA rasAdivAsanApatte., jAtibhedato naitadityapyayuktaM nIlAtpItAdivAsanAprasaGgAt , tattatsvabhAvatvAnnaitadityapyasat, vAGmAtratvena yuktyanupapatteH, 50...."rasAdivAsanApatteH" rasasparzAdivicitravAsanApattaH, ekasvabhAvAdapi parairanekavAsanAbhyupagamAt, parihArAntaramAzaGkayAha-"jAtibhedato" rUparasAdijAtivibhAgato "naitat" na rUpAdrasAdivAsanApattiH, atyantabhinnA hi rUpajAte rasAdijAtiH, kathamiva tato rasAdivAsanAprasaGga iti, tadapyayuktaM, kuta ityAha-"nIlAd" rUpavizeSAdrUpatvenAbhinnajAtIyAt "pItAdivAsanAprasaGgAd" draSTuH pItaraktAdisajAtIyavAsanAprasaGgAt . parihArAntarApohAyAha"tattatsvabhAvatvAt" tasya-nIlAdestatsvabhAvatvAt -pItAdivAsanAnAM sajAtIyAnAmapyajananasvabhAvatvAt , nIlAdivAsanAyA eva jananasvabhAvatvAt, na ca svabhAvaH paryanuyogArhaH, 'agnidahati nAkAza, ko'tra paryanuyujyate' iti, "na naiva" "etat" nIlAtpItAdivAsanAjanmaprasaJjanam "iti" etadapi parihArAntaramasat -asundaraM, kuta ityAha-"vAGmAtratvena" vAGamAtramevedamiti yuktyanupapatteH, TI.....'sakalalokasiddhazca' =sakalaloke siddhaH-prasiddhaH, yatA, avigAnenA'virodhena pravRttivartate, tathAhi-'iha' jagati. pitrAdivyavahAra:-pitRputrAdirUpatathAvidhAbhidhAna-zabdanimitta pravRttirUpaH, bhinnazca-pRthak mithaH-parasparaM anyo hi pitRvyavahAro'nyazca putrAdInAM yataH, tathAmitho bhinnatayA, pratIteH sarvatra sarvadA sarvaiH pratyayAt , tasya-pitrAditayA vyavaharaNIyasya tattvaM -pitrAdirUpatvaM nibandhanaM yasya sa tathA, tattattvanibandhanaH, arthAt , jagatIha puruSamekamAzritya pitRputrAdivyavahAraH-apekSAbhedakRtaH zabdaprayogaH, avigAnena-avirodhena pravarttamAno'viruddho'bAdhito dRSTeSTapramANataH siddhaH-prasiddho'sti, kiJca sa pitRputrAdivyavahAro mithaH-parasparaM bhinno'sti-bhedavAnasti, yadapekSayA pitA'sti, tadapekSayA putro nAsti, apekSANAM bhinnatvena pitRputrAdivyavahAraH, parasparaM bhinno'sti, pitRprabhRtivyavahAro bhinno'sti (bhinnApekSAvAn) yatastAdRzI parasparaM bhinnA, pitrAdivyavahArasya pratItireva pramANam , sarvatra sthale sadA sarvalokAnAM parasparabhedaprakArikA tathA pratItirbhavati. pitrAditayA vyavaharaNIyasyaika puruSasya tattvaM-pitrAdirUpatvaM mUlakAraNaM pitrAdivyavahArasyA'sti, pitrAdivyavahAraM prati pitrAditvena vyavaharaNIyapuruSaniSThapitrAdirUpatvaM nivandhanaM kAraNamasti, (evaM ca vyavahArya puruSapitRtvaputratvAdiH, nAnAdharmasambandhA'vacchinno'sti, arthAt pitrAdivyavahAraM prati pitRtvaputratvAdi-nAnAdharmaviziSTajJAnaM 272 Page #325 -------------------------------------------------------------------------- ________________ lalitavistarAsaTokA kAraNaM 'vyavahAraM prati vyavaharttavyatAvacchedaprakArakaM jJAnaM kAraNaM' iti nyAyo'pyatra vicAraNIyaH) arthAt tAdRzakAryakAraNabhAve'thavA prakRtaviSaye tattatprakArikA pratItireva pramANam , yadi samIcInapratIterapramANatve tarhi sarvatrA'vizvAsasAmrAjyaM vyAptaM syAt, ata eva satyapratIti pramANaM kRtvA yathA puruSavyaktau anekadharmasambandhAH sthitAstathA pratyekavastumAtre'neke dharmAH santi sambandhAvasthA-prakArAH santi) iti mantavyameva / pratipakSaH (bauddhaH) vAsanAbhedAdevAyam =vyavaharturvAsanA-(manaskAra)-vaicitryAdeva, (vAsanAyA, arthaH sA zAkyaparikalpitA truTitamuktAvalIkalpAnAM parasparavizakalitAnAM kSaNAnAmanyo'nyAnusyUtapratyayajanikA ekasUtrasthAnIyA santAnA'paraparyAyA vAsanA, vAsaneti pUrvajJAnajanitAmuttarajJAne zaktimAhuH, syAdvAdamaJjarI zlo. 19.) anyacca bauddhamatam -pUrvacittajanitAyA cetanAyAH zaktito yuktamanyacittamutpadyate, etaccetanAzaktiviziSTacittotpAdaH vAsanA, etayA vAsanayA vAsaka-(pUrvakSaNa) vAsya-(uttarakSaNa)yoH sambandho bhavati, AlayavijJAnamapi etadvAsanAyA nAmAntaraM, yathA pavanena sAgare tarakA uttiSThanti, tathA ahaMkArayuktacetanAyAM (AlayavijJAne) Alambana-samanaMtara-sahakAriadhipatipratyayadvArA, pravRttivijJAnarUpadharma utpadyate, zabdAdigrAhaka-pUrvacittaM 'pravRttivijJAnaM' iti kathyate, etatpravRttivijJAnaM zabda-sparza-rUpa-rasa-gandha-vikalpavijJAnasya bhedena SoDhA zabdasparzAdigrAhakANi paMca vijJAnAni, nirvikalpakaM (yatra jJAne vizeSAkArarUpa-nAnAvidha-bhinnabhinnapadArthA bhAsante) vikalpajJAnaM savikalpa (yatra jJAne sarvapadArthavijJAnarUpaM pratibhAsate) kathitamasti, etAni jJAnAni bauddhA 'cittatvena' kathayanti, vijJAnaM cittamathavA caitikaM ca zeSANi rUpa-vedanA-saMjJA-saMskAraskandhAn 'caita'miti kathayanti, pravRttivijJAnena saha yugapat -ekakAle bhAvi-ahaMkArayuktacetanAM 'AlayavijJAnaM' kathayanti, etadAlayavijJAna-pUrvakSaNajanitacetanAzaktiviziSTamuttaracittamutpadyate, etadAlayavijJAnaM 'vAsaneti' kathyate, (pUrvapakSaH) pitRputrAdi-vyavahAro'yaM dRSTAntatayopanyastaH sa vyavahartRNAM vAsanAnAM vaicitryAdeva na punazcitrakasvabhAvAvastunaH, (uttarapakSaH) tadasaGgatameva, te hi niraMzaikasvabhAva pratikSaNabhaGgavRtti vastu pratipannA iti. na tadAlambano'yaM-niraMzaikavastusvabhAvAlambanapravRttau, pitRputrAdivyavahAro, ayamekasminnapi sthirAneka-svabhAvasamarpaka-pitRputrAdivyavahAro na pravartate kintu pratiniyatavyavahAhArthikuzalakalpita 35 273 Page #326 -------------------------------------------------------------------------- ________________ lalitavistarAsaTIkA saGketAhitavicitravAsanAparipAkataH kalpitakathAvat, asadviSaya eva pravarttate. arthAd yadi niraMzaikasvabhAvavacca kSaNavinazvarasvabhAvavadvastu avalambya pitRputrAdivyavahAro manyeta tadaikapuruSarUpanyaktivizeSe'pi sthirAnekasvabhAvasamarpaka : pitRputrAdivyavahAro na pravartituM zakyate, parantu niyatavyavahArArthikuzalapuruSeNa kalpanA - kRtasaGketairAhita - vicitra vAsanAparipAkataH kalpitakathAvyavahAravadasadviSaya eva pitRputrAdivyavahAro bhavet, arthAd, avidyamAnaviSayakapitRputrAdivyavahAravattvena sa pitRputrAdivyavahAro yuSmAkaM mate, asaMgataM (asad) bhavediti. vastumahatvaM=vyavahAraviSayabhRtaM vastu, kevalaM vyavahArasyaiva mUlabIjaM nAsti, parantu vAsanAH prati mUlakAraNaM, yadi yasya vyavahAro bhavati, tadvasturUpaM mUlakAraNaM na manyeta ca vAsanA utpadyante'rthAd vinA kAraNaM, Akasmikyo vAsanA bhavanti eva manyeta tadA vAsanA - niyamAd nityatvena vidyamAnA bhaviSyanti, athavA nityatvenAvidyamAnAH sthAsyanti, ityA - dyApattirAgamiSyati, sArAMzaH= ekAntenaikavyavahAra viSayavastuto'nekarUpapitRputrAdivAsanA notpadyante tadA niraMzaikasvabhAve vastuni pitRputrAdivyavahArasyAsaGgatiH sthiraiva, yadi, ekAntaikarUpavyavahAraviSaya bhUtavastuto'nekarUpapitRputrAdivAsanA utpadyante iti mAnyatAyAM kRSNanIlAdivarNarUparUpato rasa-sparzAdiviSayakavicitravAsanotpattipratipattirUpApattirAgamiSyati, yataH, ekasvabhAvAdapi paraira nekavAsanAbhyupagamaH, ( yadyevaM bhavettadA cakSuSA'pi rasAdijJAnamutpadyeta, sarvendriyaiH bhinnabhinnaiH sarvaviSayakajJAnaM saukaryeNa bhavedityevaM kadAcinna bhavati . ) pUrvapakSa:- rUparasAdijAtivibhAgato na rUpAd rasAdi vAsanA''pattiH, yataH, atyanta - bhinnA rUpajAte rasAdijAtiH, kathamiva tato rasAdivAsanAprasaGga iti, uttarapakSaH = tadapyayuktaM yataH, rUpatvenAbhinnajAtIyAt rUpavizeSanIlAda, draSTuH pItaraktAdisajAtIyavAsanotpattiprasaGga AyAtyeva. pUrvapakSa: = tasya nIlAdestatsvabhAvatvAt - pItAdivAsanAnAM sajAtIyAnAmapyajananasvabhAvatvAt nIlAdivAsanAyA eva jananasvabhAvatvAt na ca svabhAva: paryanuyogArhaH, 'agnirdahati nAkAza ko'tra paryanujyate' iti nIlAt pItAdivAsanA janmaprasaJjanaM naiveti, uttarapakSaH = etadapi parihArAntasmasat - asundaraM, vAGmAtramevedaM iti yuktyanupapatteH, 274 Page #327 -------------------------------------------------------------------------- ________________ nahi nIlabAsanAyA lalitavistarAsaTIkA nahi nIlavAsanAyAH pItAdivatpitrAdivAsanAyA na bhinnA putrAdivAsaneti nirUpaNIyaM, nopAdAnabhedo'pyatra parihAra ekasyAnekanimittatvAyogAt, na darzanAdevAvirodha iti, abhyupagame vicAropapatteH, na ca so'pyevaM na virudhyata eva, tadekasvabhAvatvena virodhAt , na caikAnekasvabhAve'pyayamiti, tathA darzanopapatteriti, na hi pitRvAsanAnimittasvabhAvatvameva putravAsanAnimittasvabhAvatvaM, nIlapItAdAvapi tadbhAvApatteriti, paribhAvanIyametat , evaM ubhayathA'pi .. upAdAnanimittabhedena na sarvathaikasvabhAvAdekato'nekaphalodayaH, keSAJcidahetukatvopapatteH, ekasyaikatropayogenAparatrAbhAvAt , anekakAryakaraNaikasvabhAvatvakalpanA tu zabdAntareNaitadabhyupagamAnupAtinyeva, paM....tAmeva bhAvayati-"na hi nIlavAsanAyAH" sakAzAt , "pItAdivat" pItaraktAdivAsanAvat "pitrAdivAsanAyAH" pitrAdivAsanAmapekSya "na bhinnA" na pRthak putrAdivAsanA kintu ! bhinnaiveti, "iti etannirUpaNIyaM sUkSmAbhogena, yathA nIlAdi dRSTaM sannIlAdisvavAsanAmeva karoti, na bhinnAM pItAdivAsanAmapi, tathaikasvabhAvaM vastu pitrAdi vAsanAmekAmeva kuryAt, na tadvathatiriktAmanyAM putrAdivAsanAmapIti, punarAzaGkAparihArAyAha-"na" naiva "upAdAnabhedo'pi" na kevalaM vyavaharaNIyapitrAdinimitto vAsanAbhedaH, kintu vyavahArakopAdAnakAraNavizeSo'pi vAsanAbhedahetuH "atra" ekasvabhAve vastuni anekavyavahArAsAGgatye prerite "parihAraH" uttaraM, paro hi putrAdervAsanAbhedanimittatve pratihate sati kadAcididamuttaramabhidadhyAt yaduta-yeyamekasminnapi devadattAdAvanekeSAM taM prati pitRputrAdirUpatayA dhyavasthitAnAM yA putrAdivAsanApravRttiH sA teSAmeva svasantAnagatamanaskAralakSaNopAdAnakAraNabhedanibandhanA, na vyavahiyamANavastusvabhAvabhedanimitteti, etadapi anuttarameva, kuta ityAha 275 Page #328 -------------------------------------------------------------------------- ________________ lalitavistarAsaTIkA "ekasya" devadattAdeH "anekanimittatvoyogAd" anekeSAM-pitRputrAdivyavahartRNAM sahakAribhAvAyogAt , te hitamekaM sahakAriNamAsAdya, upAdAnabhede'pi tathA sarvavAsanAvanto bhavanti, na ca tasya tadanuguNatAvatsvabhAvadaridrasyAnekasahakAritvaM yuktam , atha syAt 'na hi dRSTe'nupapannaM nAma' dRzyate hi ekasminnavibhAgavati sahakAriNi svopAdAnabhedAdanekavAsanApravRttiH, etatparihArAyAha-"na" naiva "darzanAdeva" pratyakSajJAnarUpAt kevalAd , avirodhaH prastutavAsanAbhedasyeti, kuta ityAha-"abhyupagame vicAropapatteH" abhyupagamo hi vicArayitumupapanno na darzana, yadyevaM tataH kimityAha-"naM ca" naiva 'so'pi abhyupagamaH, apizabdAddarzanaM ca, "evam" ekasyAnekasahakAritvAbhyupagame na virudhyata eva, kintu virudhyata eva, kathamityAha"tadekasvabhAvatvena" vyavahiyamANavastuno niraMzaikasvabhAvatvena "virodhAt" nirAkaraNAd , anekasahakAritvAbhyupagamasya tasyAnekasvabhAvApekSitvAt , athAnekAnte'pyekAntapakSadUSaNaprasaGgaparihArAyAha-"na ca" naiva "ekAnekasvabhAve" anekAntarUpe virodha evetyapizabdArthaH, "ayamiti" vyavahAravirodha iti, kuta ityAha-"tathA darzanopapatteH' yathA vastvabhyupagataM tathA darzanena vyavahArasyopapatteH-ghaTanAt, tAmevAha-na hi pitRvAsanAnimittasvabhAvatvameva, ekAnekasvabhAve vastuni, putravAsanAnimittasvabhAvatvaM, svabhAvavaicitryadAriyAd vipakSe bAdhAmAha-"nIlapItAdAvapi" viSaye "tadbhAvApatteH" nIlavAsanAnimittasvabhAvatvameva pItAdivAsanAnimittasvabhAvatvamityAdAvApatteriti, "bhAvanIyaM" paribhAvanIyametat yaduta-ekameva vastu vicitravAsanAvazena vicitravyavahArapravRttiheturiti na bhavatItyarthaH, anyathA tata eva sarvavyavahArasiddheH kiM jagadvaicitryAbhyupagamena 1 prakRtasiddhimAha-"evam" uktanItyA ubhayathApi prakAradvayenApi tadevAha "upAdAnanimittabhedena" upAdAnabhedena nimittabhedena ca 'na' naiva "sarvathaikasvabhAvataH" ekAntakasvabhAvAt , "ekataH" ekasmAddhetoH "anekaphalodayaH" anekasya-aihikAmuSmikarUpasya phalasya-kAryasya prasavaH, yathA paraiH parikalpyate, teSAM hi kila rUpAlokamanaskAracakSurlakSaNA rUpavijJAnajananasAmagrI, yathoktam-"rupAlokamanaskAracakSuryaH sampravartate / vijJAnaM maNisUryazugo(za)sakRdbhya ivAnalaH // 1 // " iti, atra ca rUpavijJAnajanane prAcyajJAnakSaNalakSaNo manaskAra upAdAnaheturiti, zeSAzca rUpAditritayakSaNA nimittahetavaH, evaM rUpAlokacakSuSAmapi svasvaprAcyakSaNAH svasvakAryajanane upAdAnahetavaH, zeSaM tritayaM ca nimittaheturiti, evamekasmAdekasvabhAvAdekavastuno'nyenAnyenopAdAnahetunA'nyaizcAnyaizca nimittahetubhiH sahAyairanekakAryodayaH sarvasAmagrISu yojya iti, etanniSedhAnabhyupagame bAdhakamAha-"keSAmityAdi" ekato'nekaphalodaye "keSAJcit" phalAnAm 'ahetukatvopapatteH nirhetukatvopapatteH, kathamityAha "ekasya" hetusvabhAvasya ekatra phale "upayogena" vyApAreNa "aparatra" phalAntare, abhAvAta , upayogasya, AzaGkAntaraparihArAyAha-"anekakAryakaraNakasvabhAvatvakalpanA tu" 276 Page #329 -------------------------------------------------------------------------- ________________ lalitavistarAsaTIkA eko'pi vastusvabhAvo'nekakAryakaraNasvabhAvaH, tato na keSAzcidahetukatvamityeSA punaH kalpanA "zabdAntareNa" asmadabhyupagamAdekamanekasvabhAvamityasmAcchabdAntareNa, ekamanekakAryakaraNamvabhAvamevalakSaNena "etadabhyupagamAnupAtinyeva" ekamanekasvabhAvamityasmanmatAnusAriNyeva, na hyekasmAt kathazcitsvabhAvabhedamantareNAnekaphalodaya iti prAk carcitameva, TI0....yuktyanupapattibhAvanA-nIlavAsanAyAH sakAzAt , pItaraktAdi-vAsanAvat pitrAdivAsanAmapekSya 'na bhinnA' na pRthak, putrAdivAsanA kintu bhinnaiveti 'iti' etannirUpaNIyaM sUkSmAbhogena yathA nIlAdi dRSTaM sannIlAdisvavAsanAmeva karoti, na bhinnAM pItAdivAsanAmapi, tathaikasvabhAvaM vastu pitrAdivAsanAmekAmeva kuryAt , na tadvyatiriktAmanyAM putrAdivAsanAmapIti, punarAzaGkAparihArAyAha pUrvapakSa: naiva 'upAdAnabhedo'pi' na kevalaM vyavaharaNIyapitrAdinimitto vAsanAbhedaH, kintu vyavahArakopAdAnakAraNavizeSo'pi vAsanAbhedahetuH 'atra' ekasvabhAve vastuni, anekavyavahArasAGgatye prerite 'parihAra:'-uttaraM, paro hi putrAde vAsanAbhedanimittatve pratihate sati kadAcididamuttaramabhidadhyAt -yaduta yeyamekasminnapi devadattAdAvanekeSAM taM prati pitRputrAdirUpatayA vyavasthitAnAM yA putrAdivAsanApravRttiH sA teSAmeva santAnagatamanaskAralakSaNopAdAnakAraNabheda nivandhanA na vyavahiyamANavastusvabhAvabhedanimitteti, etadapi-anuttarameva. uttarapakSaH yathA nIlaviSayaka-vAsanayA pItaraktAdiviSayakavAsanA bhinnA neti nApitu, bhinnaiva, tathA pitrAdivAsanayA putrAdivAsanA, sarvathA bhinnaiveti sUkSmopayogena nirUpaNIyam , tathA ca yathA dRSTaM nIlAdivastu, nIlAdisvavAsanAmeva karoti, sarvathA tadbhinnAM pItAdivAsanAmapi na karotyeva, tathaikasvabhAvaM vastu, pitrAdivastu, pitrAdirUpaikavAsanAM karoti, sarvathA bhinnAM putrAdivAsanAM na karoti, tadA puruSarUpaikavastuto vicitravAsanAnAmabhAve sati puruSe pitrAdivyavahArasyAsaMbhavaH syAdato, vayaM bramo yuSmanmate pitrAdivyavahAro yaH sakalalokasiddho'sti, sa yuktyA na ghaTate.. __ pUrvapakSa: vAsanAmedaM prati vyavahAraviSayapitrAdiH kevalaM nimitaM nAsti parantu vAsanAbhedaM prati vyavahArakartahAtmarUpopAdAnakAraNavizeSo heturasti, arthAt, ekasvabhAvabati bastuni, anekavyavahArasyA'saGgatirUpadoSasya parihAro bhavati tathAhi-vAsanAmedaM prati putrAde nimittatve khaNDite sati paro vAdI-etaduttaraM dadyAd yad, ekavyaktirUpadevadasaM viSayIkRtya 277 Page #330 -------------------------------------------------------------------------- ________________ lalitavistarAsaTIkA taddevadattaM prati pitRputrAditvena vyavasthitAnAmanekeSAM yA eSA putrAdivAsanA pravRttirasti, sA putrAdivAsanAM prati teSAmanekeSAM svasantAnagatamanaskArarUpopAdAnakAraNabhedamUlakAraNavatI, asti, paraMtu vyavahAraviSayavastusvabhAvabhedanimittajanyA neti. (atra manaskAro'rthAtpUrvajJAnakSaNarUpo jJeyaH) uttarapakSaH etadapi-anuttarameva, yathArthottarAbhAvavatvAt , yataH ekavyaktirUpadevadatte pitRputrAdirUpavyavahArakArakANAM (pitrAditvena bhASakANAM ) anekepA nimittasya-sahakAribhAvasyAbhAvo vartate, ( svabhinnatve sati svakAryakAritvam , sahakAritvam , yathA daNDasya mRttikkAkAryaghaTakAritvam) vyavahArakArakA aneke te, ekasahakArirUpapuruSavizeSaM devadattamAsAdya, upAdAnabhede satyapi tathA sarvavAsanAvanto bhavanti, ( pitrAdisarvavAsanAvanto ) tadetatkathanamayuktaM yataH, sahakArivizeSa-eka-vyaktau anekavyavahArakArakAH putrAderanukUlayogyA (anurUpa-prayojaka yAvatyovAsanA athavA yAvanto vyavahArakartAraHsyuH tAvatAM tAvatInAM vA svabhAvasya zUnyatvenAnekeSAM sahakAritvaM na ghaTata iti. pUrvapakSaH pratyakSato dRzyate, ekasminnavibhAgavati (niraMze-niranvaye) devadatte sahakAriNi svopAdAnabhedAdaneka (putrAdi) vAsanApravRttiH pratyakSato dRzyate'ta ekasminnanekeSAM sahakAritvaM siddhaM kathaM na ? uttarapakSaH vyavahAraghaTanAyAH krama etAdRzo'sti yat, yena prakAreNa vastuno'bhyupagamo (nizcayavizeSo vA pratipattiH) bhavati, tena prakAreNa vastuno darzanaM-pratyakSajJAnaM bhavettadA tathAdarzanenaiva vyavahArasya ghaTanA samIcInA bhavati, prastutavAsanAbhedaM prati pratyakSajJAnarUpadarzanasya virodho'sti yato'bhyupagame vicArasya yojanA'sti, vicArayitumabhyupagama eva yukta upayukto'sti. ___darzanaM na, yataHso'pi, abhyupagamo'pi-api zabdAd darzanaM ca evam-ekasyAnekasahakAritvA'bhyupagame na virudhyate iti nApitu virudhyata evArthAt-ekasminnekasahakAritAyAH pratipatti prati abhyupagamazca darzanaM ca virodhinau. kathamityAha-'tadekasvabhAvatvena' vyavahiyamANavastuno niraMzaikasvabhAvatvena 'virodhAt' nirAkaraNAt, anekasahakAritvAbhyupagamasya tasyAnekasvabhAvA'pekSitvAt , athAnekAnte'pyekAntapakSadUSaNaprasaGgaparihArAyAha-naiva 'ekAnekasvabhAve' anekAntarUpe virodha evetyapizabdArthaH 'ayamiti ' kuta ityAha-' tathAdarzanopapatteH / yathA vastvabhyupagataM tathAdarzanena vyavahArasyopapatteH ghaTanAt , upapatti:-niyamaH=ekAnekasvabhAve vastuni 278 Page #331 -------------------------------------------------------------------------- ________________ lalitavistarAsaTIkA pitavAsanAnimittasvabhAvatA'sti, saiva putravAsanAnimittasvabhAvatA nAsti, pitRvAsanAnimitta svabhAvatAbhinnA'sti, ca putravAsanAnimittasvabhAvatA bhinnA'sti, yadi svabhAvabhedasya sarvathA'svIkAreNa pitRvAsanAnimittasvabhAvataiva vastuni putravAsanAnimittasvabhAvatArUpaiva, arthAt sarvathA vAsanAnimittasvabhAvatAyA ekarUpatve nIlarUpavastunisthita-nIlavAsanAnimitta-svabhAvataiva pItAdivAsanAnimittasvabhAvatArUpA bhaviSyati, eSA''pattiraniSTApatti yuSmAkam / bhAvanIyametad yaduta 'ekameva vastu vicitravAsanAvazena vicitravyavahAraheturiti na bhavatItyarthaH, anyathA-vicitravAsanA'dhInenaikavastunaiva vicitravyavahArasya pravRttisvIkAre tata eva-ekavastuta eva sarvavyavahAra-siddheH, kiM jagad-vaicitryA'bhyupagamena ? prakRtasiddhimAha'evaM' uktanItyA, ubhayathApi-prakAradvayenA'pi tadevAha pUrvapakSaH upAdAnakAraNabhedena ca nimittakAraNabhedena sarvathaikasvabhAvenaikavastuhetutaH, aneka kAryotpattisvIkAre na kazcidbAdhaH, yataH, asmanmataH kAraNavibhAgakrama IdRzo'sti tathAhi (1) rUpaviSayakajJAnajanakasAmagrI, evaM rUpA'sti, a-rUpaM, A-AlokaH-prakAzaH i-manaskAraH (kR+ manasaHkAro vyApArabhedaH- manasaH sukhatatparatetyartho na grAhyaH parantu paribhASitapUrvakSaNarUpavAsanA, manaskAro'rthI grAhyaH ) I-cakSurindriyamiti catvAri rUpaviSayakajJAne kAraNAni teSu (1) pUrvajJAnakSaNarUpamanaskAra eSa rUpavijJAnajanane upAdAnakAraNaM ca zeSarUpAdIni trINi nimittakAraNAni tathaiva rUpAlokacakSuSAM api svasvapUrvakSaNAH svasvakAryajanane, upAdAnakAraNamapi zeSamayaM nimittakAraNaM evaM ekasvabhAvavadekavastunA, bhinnabhinnopAdAnahetubhizca, bhinnabhinnasahakAri-kAraNarUpanimittakAraNAnAM sAhAyyenAnekakAryodayaH (utpattiH) sarvasAmagrISu yojya iti vAstavikamasti yasmAdekasvabhAvaikavastunA, anekavicitravyavahArotpattiH samIcInA ghaTate, ato bhavadattApattirasmAkaM na lagiSyati. uttarapakSA-upAdAnabhedena ca nimittabhedena sarvathA (ekAntena) ekasvabhAvenaikavastunaihika pAralaukikAneka-phalotpatti na bhavatyeveti niyamo'sti, yadi niyamamenaM na svIkuryAdarthAdekavastuto'nekakAryotpattipratipattau tadA vinA kAraNaM kAryANi bhaveyurAkasmikakAryotpattyApattirAgamiSyati, sArAMza evaMvidho'sti, ekaM mukhya kArya vinA, sarvANi kAryANi kAraNaM vinA (akasmAt ) bhaviSyanti, yata ekahetusvabhAvasya eka-phalakAyeM evopayoga eva bhavati tato'nyakArye upayoga-vyApArasyAbhAvo'sti. 279 Page #332 -------------------------------------------------------------------------- ________________ lalitavistarAsaTIkA pUrvapakSaH asmadIyaitAdRzI mAnyatA'sti, yat, eko'pyetAdRzo vastusvabhAvo'sti, aneka kAryakaraNasvabhAvavAnasti. etAdRzI-viziSTakalpanayA kAnicit kAryANi kAraNarahitAni bhaviSyanti, IdRzI, Apatti nAsmAkamAgamiSyati. yata ekavastusvabhAva evaitAdRzo'sti yadaneka-kArya-karaNe upayogo-vyApAra-kartA, bhavatyeveti. uttarapakSaH eSA mAnyatA tu asmanmatAnusAriNyeva na kazcid bhedo dRzyate, yathAhi= (1) asmadIyA mAnyatA-jainamatamasti. . 'ekamanekasvabhAvaM' (ekaM vastu, nAnAsvabhAvAvacchinnaM) (2) yuSmadIyamAnyatA 'ekopivastusvabhAvopinekakAryakaraNasvabhAvaH' tato na keSAzcidahetukatvamityeSA kalpanA 'zabdAntareNa ' asmadabhyupagamAdekamanekasvabhAvamityasmAcchabdAntareNa 'ekamanekakAryakaraNasbhAvamevaMlakSaNena " etadabhyupagamAnupAtinyeva " ekamane kasvabhAvamityasmanmatAnusAriNyeva, na kasmAtkathaJcit svabhAvabhedamantareNAnekaphalodaya iti prAk carcitameva. nirUpitametadanyatra, yataHsvabhAvato jAtamekaM nAnyattato bhavet / kRtsnaM pratItya taM bhUtibhAvatvAttatsvarUpavat // 1 // anyaccaivaMvidhaM ceti, yadi syAtkiM virudhyate ? / tatsvabhAvasya kAtsnye na, hetutvaM prathamaM prati' // 2 // ( nirUpitam etad ' anantaroktaM 'anyatra ' anekAntajayapatAkAyAM yathAnirUpitaM tathaivAha-' yasmAt ' vastugatarUparasAdirUpAdupAdAnAdutpannaM ekaM kArya vastrarAgAdi, 'nAnyat ' dvitIyaM svagrAhakapratyakSAdikaM sahakAribhAvena 'tato' vastusvabhAvAt 'bhavet ' jAyeta, hetumAhasamastamAzritya vastusvabhAvaM bhavanasvabhAvatvAt, Adyasyaiva kAryasya dRSTAntamAha-tatsvarUpavat yathAsvabhAvasya hetubhUtasyAdhikRtakakAryagatasvabhAvasya vA svarUpaM svabhAvakAyAzrayeNaiva bhavati, tathA kathamapi kAryamiti parAbhiprAyamAzaMkyAha-'anyacca' dvitIyaM ca kAryamiti gamyate, "evaMvidhaM' taratujanyaM ca 'iti' etad 'yavisyAd' yadi bhavet kiM virudhyate ! na kiJcit , tadapi bhavasviti bhAvaH, atrottaraM 'tatsvabhAvasya ' vastupatarUparasAdirUpasya 'kAtsyena' sarvAtmanA 'hetutvaM' nimittatvaM 'prathamaM prati' AdikAryamAzritya virudhyate, idamuktaM bhavatisarvAtmanopayuktatvAdAcakAyeM eva kutastataH kAryAntarasambhavaH, tatsambhave ca na prathamakArya tasya kAtsnyapi yogaH, iti balAdanekarUpavastusiddhiriti.) 280 Page #333 -------------------------------------------------------------------------- ________________ lalitavistarAsaTIkA ityAdinA grantheneti neha pratanyate / / tadevaM nirupacaritayathoditasampatsiddhau sarvasiddhiriti vyAkhyAtaM praNipAtadaNDakasUtram // paM0 . nirUpitam " etad " anantaroktam " anyatra " anekAntajayapatAkAyAM, yathA nirUpitaM tathaivAha-"yata ityAdizlokadvayaM" yato-yasmAt "svabhAvato" vastugatarUparasAdirUpAdupAdAnabhUtAt " jAtam" utpannaM " eka " kArya vastrarAgAdi, "nAnyat" dvitIyaM svagrAhakapratyakSAdikaM sahakAribhAvena "tato" vastusvabhAvAt "bhavet" jAyeta, hetumAha, "kRtsna" samastaM "pratItya" Azritya "taM" vastusvabhAvaM "bhUtibhAvatvAd " bhavanasvabhAvatvAd, Adyasyaiva kAryasya dRSTAntamAha-"tatsvarUpavad" yathA svabhAvamya hetubhUtasyAdhikRtakakAryagatasvabhAvasya vA svarUpaM svabhAvakAAzrayeNaiva bhavati, tathA prathamamapi kAryamiti parAmiprAyamAzaGkayAha-" anyacca " dvitIyaM ca kAryamiti gamyate, "evaMvidhaM ca" taddhetujanyaM ca " iti" etad " yadi syAd " yadi bhavet kiM virudhyate ?, na kiJcit, tadapi bhavatviti bhAvaH, atrottaraM-"tatsvabhAvasya" vastugatarUparasAdirUpasya "kAtsnyaina" sarvAtmanA "hetutvaM" nimittatvaM prathamaM prati" AdikAryamAzritya virudhyate, idamuktaM bhavati-sarvAtmanopayuktatvAdAdyakArya eva kutastataH kAryAntarasambhavaH, tatsambhave ca na prathamakArye tasya kAtnyopayogaH, iti balAdanekarUpavastusiddhiriti, AdizabdAdanyakArikAgrantho dRzyaH, TI0....anekAntajayapatAkAyAM nirUpitaM tasya nirUpaNam___ arthAt-yasmAdupAdAnabhUta-vastugatarUparasAdirUpasvabhAvAdeka-vastrarAgAdirUpakArya jAtaM tasmAd vastusvabhAvAt (ekasvabhAvatvAt ) sahakAribhAvena sahakAritvena svagrAhakapratyakSAdirUpaM( rUparasAdigrAhakapratyakSAdirUpa) dvitIyaM kArya notpadyeta yataH, samastavastusvabhAvamAzritya (saMvyApyAlambya nimittIkRtya) jananasvabhAvo'sti, hetubhUtavastugatarUparasAdirUpasvabhAvasyAthavA'dhikRta (vastrarAgAdi) ekakAryagatasvabhAvasya svarUpaM, yathA sAmastyena hetubhUtasvabhAvaM vA kAryagatasvabhAvamAzritya-nimittIkRtya-apekSyotpadyate, tAdRzyA rItyA prathama vastrarAgAdirUpaM kArya sAmagryeNa ( samagratvena ) hetubhUtavastugatarUparasAdirUpasvabhAvamapekSyotpadyate, pUrvapakSaH yathA svahetuto vastugatarUparasAdirUpasvabhAvataH prathamaM kArya vastrarAgAdi jAyate tathA tasmAdeva vastugatarUparasAdisvabhAvabhUtasvahetuta eva dvitIyakAryasya (svagrAhakapratyakSAdikasya) ko virodhaH 1 tato dvitIyaM kArya bhavatu. 281 Page #334 -------------------------------------------------------------------------- ________________ lalitavistarAsaTIkA uttarapakSaH yadi yatsvabhAvAt prathamaM kAryamutpadyate, tatsvabhAvAd dvitIya kAryamutpadyeta tadA vastrarAgAdirUpaM prathamakArya prati sAmastyena (sarvAtmanA) vastugatarUparasAdirUpasvabhAvasya hetu viruddho bhavati-prativandhako bhavati. arthAt prathamakArya-eva-vastrarAgAdikArya eva sarvAtmanA heturUpasvabhAva upayogI (vyApAravAn) bhavatyatastena hetunA kathaM dvitIyaM kAyaM sambhavet ! yadi tena hetunA dvitIyaM kAryamutpadyate iti mAnyatAyAM tu prathamakAryarUpavastrarAgAdau eva tatsvabhAvarUpahetoH sarvAtmanopayoga-vyApArasyAsambhavo bhavet , iti blaadnekruupsiddhiriti.| tasmAd vivecanapUrvakaM sUkSmekSikayA carcApUrvaka nirupacarita-( satya-pradhAna-pavitra ) pUrvakathitasampadA siddhau sarvairiti vyAkhyAtaM praNipAtadaNDakasUtraM (vyAkhyAvRttisahitaM namotthuNaM sUtraM samApta ) samAptamiti // . tadetadasau sAdhuH zrAvako vA yathoditaM paThan paJcAGgapraNipAtaM karoti, bhUyazca pAdapuJchanAdiniSaNNo yathAbhAvaM sthAnavAlambanagatacittaH sarvasArANi yathAbhUtAnyasAdhAraNaguNasaGgatAni bhagavatAM duSTAlaGkAraviraheNa prakRSTazabdAni bhAvavRddhaye'parayogavyAghAtavarjanena parizuddhAmApAdayanyogavRddhimanyeSAM sadvidhAnataH sarvajJapraNotapravacanonnatikarANi bhAvasAraM parizuddhagambhIreNa dhvaninA sunibhRtAGgaH samyaganabhibhavan gurudhvani, tatpravezAt, agaNayan daMzamazakAdIn dehe yogamudrayA rAgAdiviSaparamamantrarUpANi mahAstotrANi paThati, etAni ca tulyAnyeva prAyazaH, anyathA yogavyAghAtaH, tadajJasya tadaparazravaNaM, evameva zubhacittalAbhaH, tayAghAto'nyatheti yogAcAryAH, yogasiddhireva, atra jJApakaM, dvividhamuktaM-zabdoktamarthoktaM ca, tadetadarthoktaM vartate, zubhacittalAbhArthatvAdvandanAyA iti, evaM ca sati tanna kiJcid yaducyate parairupahAsabuddhyA prastutasyAsAratApAdanAya, tadyathA 282 Page #335 -------------------------------------------------------------------------- ________________ lalitavistarAsaTIkA " alamanena kSapaNakavandanAkolAhalakalpena abhAvitAbhidhAnena, " uktavadabhAvitAbhidhAnAyogAt, sthAnAdigarbhatayA bhAvasAratvAt, tadaparasyA''gamabAhyatvAt puruSapravRttyA tu tadbAdhA'yogAt, anyathA'tiprasaGgAditi na kiJcideva / evaMbhUtaiH stotrairvakSyamANapratijJocitaM cetobhAvamApAdya paJcAGgapraNipAtapUrvakaM pramodavRddhijanakAnabhivandyAcAryAdIn gRhItabhAvaH sahRdayanaTavat, adhikRtabhUmikAsampAdanArthaM ceSTate vandanAsampAdanAya // ( iti praNipAtasUtravyAkhyA ) | paM0 ..." yathetyAdi " yathAbhAvaM - yathAyogyaM " sthAnavarNArthAlambanagatacitaH " sthAnaMyogamudrAdi, varNAH - caityavandanasUtragatAH, arthaH- tasyaivAbhidheyam, AlambanaM - jina pratimAdi, teSu gatam-ArUDhaM cittaM yasya sa tathA, yo hi yatsthAnavarNArthAlambaneSu madhye manasA'valambituM samarthaH tadgatacittaH sannityarthaH // dvividhetyAdi " dvividhaM - dviprakAramuktaM pravacanArthadezaH, tadeva vyanakti - " zabdoktaM " sUtrAdiSTameva " arthoktaM " sUtrArthayuktisAmarthyagataM // / / iti zrImunicandrasUriviracitalalita vistarA paJjikAyAM praNipAtadaNDakaH samAptaH // TI..... tadetat praNipAtadaNDa kaMsUtraM ( namotthuNaM sUtraM ) eSa sAdhuH zrAvako vA yathoditaM (yathAkathitaM tathA ) paThan - bhaNan paJcAGgapraNipAtaM ( hastadvayajAnudvayamastakarUpapaJcAGgebhUmisparzanapUrvakapraNAmaM ) arthAt paJcAGgImudrayA praNipAtaM ( iha pratipAtazabdena 'kSamAzramaNamucyate' iti zrI de. caitya zrIdharma. saMghAcAravidhau pR. 243 ) karoti. 66 mUyazca ( punazca ) pAdapuJchanAdi - ( AsanavizeSAdi ) AsanAdi - niSaNNaH ( upaviSTaH ) sAdhuH zrAvako vA yathAbhAvaM (paramakuzalAzayapUrvakaM) sthAnavarNArthAlambanagatacittaH: := (1) sthAnayogadattacittaH = yogamudrAdimudrAcatuSTaye praNihitacito bhavet . (2) varNayogadattacittaH=varNayoge (sUtrayoge ) arthAt sUtragatAnyakSarANi, atyantaspaSTa 283 Page #336 -------------------------------------------------------------------------- ________________ lalitavistarAsaTIkA zuddhAni svaravyaJjanabhedajJApakAni sujJeyapadacchedasampadAdIni samucitadhvanipUrvakANi sopayogaM vAcyAni bhavanti. (3) arthayogadattacittaH stotrasUtroccArasamaye yathAjJAnaM zakastavAdistotraviSayakArthavicArarUpopayoge dattacittena bhAvyam . (4) AlambanayogadattacittaH caityavaMdanasUtraviSayakArthe vicAryamANe bhAvA'haMdAdismaraNaM karttavyaM tathA yasyAgrato vaMdanamArabdhaM tatpratimAdyapi smRtAveva rakSyam, arthAdAlambanabhUtabhAvA'haMdAdisthApanA'rhadAdiviSaye sopayogaHsannAlambanayoga ekAgramanA bhAvyaH, zaGkAH sthAne, vaNe, arthe, Alambane sarvatra yugapadanekopayogAH kathaM ghaTantAm ? yata ekasamayA'vacchedena kevalinyapi yugapadupayogadvayaM nAstyeva. .. samAdhAnam : manasaH zIghragatimattvena varNato'rthe, arthata Alambane ityAdirItyA bhinnabhinnasamayA'vacchedena, bhinnabhinnopayogasya vidyamAnatve'pi yathA jvaladulmukasya vRttacakravad bhramaNato jvAlAbhedo na dRzyate tathopayogabhedo na jJAyate, atastadrItyA sthAnAdiSu caturSapayogo rakSaNIyaH. catuSTayabhinnasthAne nopayogo rakSaNIyaH. kiJca-mahAstotrANi kIdRzAni, paThati tAni kathyante sarvasArANi ' mahAstotrANi' arthAt sarvastotrebhyo, atizAyIni tathA satyArthaguNasabharANi stotrANi sAdhu rvA zrAvakaHpaThet , yataHstotraiH satsatyaguNAnAM saMkIrtanena mokSAbhilASaHprAdurbhavati tathA samarasaHprApyate, anyathA'sadbhUtaM-guNAnAM kIrtanaM bhayaGkarabhavavardhakaM bhavati. punaHkIdRzAni ? bhagavatAM yathAbhUtAnyasAdhAraNaguNasaGgatAni bhagavanniSThasatyAsAdhAraNaguNaiH (abAdhyasiddhAntAnaMtajJAnavItarAMgatAdiguNaiH) saha saGgatimanti-sambandhAvacchinnAni, stotrANi sAdhuHzrAvako vA paThet , yataH, stotavyA'rhadbhagavanniSThAsAdhAraNaguNAnAM saMkIrtanaM zubhAzayakAraNaM / "nAtyadbhutaM bhuvanabhUSaNabhUtanAtha ! bhUtairguNaiH bhuvi bhavantamabhiSTuvantaH / tulyA bhavanti bhavato nanu tena kiM vA, bhUtyAzritaM ya iha nAtmasamaM karoti // " punaHkIdRzAni tAni stotrANi ? duSTAlakkAraviraheNa prakRSTazabdAni / sAhityazAstraprasiddhazabdAlakArArthAlakArAnapekSya doSavato'laGkArAn virahayya prakRSTAH-prakarSavantaH zabdA yeSu tAni prakRSTazandAni mahAstotrANi, paThati sAdhuH zrAvako vA kIdRzaH san stotrANi paThati ! 284 Page #337 -------------------------------------------------------------------------- ________________ lalitavistarAsaTIkA ata eva 'bhAvavRddhaye'parayogavyAghAtavarjanena parizuddhAmApAdayan yogavRddhim' zubhAzayarUpabhAvasya vRddhaye'paro yo yogaH ( stotrapAThabhinnamokSopAyabhUtayogaH ) tasmin yo vyAghAtaH ( vighno'ntarAyaH ) tasya varjanena ( aparayogavyAghAtaM varjayitvA ) yogavRddhi-sthAnAdiyoge parizuddhA vRddhimApAdayana-kurvan sAdhu vA zrAvakaHstotrANi paThati. ___punaHkIdRzastotrANi ?-anyeSAM savidhAnataH sarvajJapraNItapravacanonnatikarANi bhAvasAraM= anyeSAM-jainebhyo'nyeSAmitareSA,stotraviSayakasavidhAnataH,apUrvamanohararacanAtaH-camatkArisarasatayA nirmANataHsarvajJapraNItajainazAsanodayakarANi mahAstotrANi ptthti| ____ kIdRzaH san paThati ?-bhAvasAraM parizuddhagambhIreNa dhvaninA sunibhRtAGgaHsamyaganabhibhavan gurudhvani tatpravezAt arthAd bhAvasya pradhAnatApUrvaka saGgItazAstraprasiddha tAlazagayo niyamapUrvaka paddhatipramANena gurudhvanestiraskArAbhAvasahitaM vAditradhvanau gAthakadhvaneHpravezAdekIbhavanarUpalayAdi bhaved yathA tathA nizcala-namrazarIraH san , sAdhu aa zrAvako mahAstotrANi paThati / / kiM svarUpaHsan paThati ! agaNayan daMzamazakAdIn dehe=bhagavataHprati cittaikAgyeNa dehe dazatAM daMzamazakAdInAmupasargamagaNayan sAdhu rvA zrAvako mahAstotrANi ptthti|| kayA mudrayA paThati:-yogamudrayA rAgAdiviSaparamamantrarUpANi mahAstotrANi paThati=namotthuNaM stotrapAThaH ( tathA'nyastavapAThaH ) upavizya paThanIyatvena yogamudrayA paThyate ( aGgulInAM parasparamantaritakaraNena kamalanAlAkAreNa yojitahastadvayasya kaphoNidvayaM udare saMsthApya yogamudrA bhavati, etAdRzyA yogamudrayA rAgadveSamohAdiviSanivAraNAya paramamantrarUpANi mahAstotrANi sAdhu rvA zrAvakaHpaThati. ) (jAvaMti ce. ca jAvaMta kevi sAhu paThanAnantaraM bhaNyamAnAni stotrANi stavanAni.) paThati. etAni ca tulyAnyeva prAyazaH= etAni mahAstotrANi zakrastavasya tulyAni ( prabhuguNasadarthamayatvena ) athavA upasargaharastotratulyAni eva prAyo jJeyAni. ____yadi-etAni mahAstotrANi zakrastavatulyAni na manyante tadA zubhabhAvarUpayogasya vyAghAto-vizeSato hananaM bhavati. ato mahAstotrANi zakrastava (upasargaharastotra) tulyAni mantavyAni, mahAstotrANi ye na jAnanti (padapadArtharUpeNa ) teSAM paThyamAnamahAstotrasamaye paradvArA paThyamAnastotrabhinnAparastotrasya zravaNaM kAryam, ataHstotrazravaNena yogapUrtiHsyAt . evameva-svayaM mahAstotrapaThanena paradvArA tattulyAnyastotrazravaNena ca zubhasya cittasya lAbho bhavati. 285 Page #338 -------------------------------------------------------------------------- ________________ lalitavistarAsaTIkA yadi zubhacittalAbharUpaphalajanakatvena sarvANi mahAstotrANi tulyAni santIti mAnyatAyA abhAve zubhacittalAbharUpaphalayoga-( aprAptaprApaNarUpayoga-) sya vyAdhAtaH-abhAvo bhavati. iti yogAcArya vadanti. atra jJApakaM ( pramANaM ) vandanayogajanyazubhacittalAbharUpaphalayogasya siddhirevA'sti mahAstotrasya svayaM paThanena vA'nyeSAM pArzve tattulyAnyastotreNa syogaya siddhi bhavati, tadeva jJApakarUpapramANam ( pramANamantaHkaraNapravRttaya iti sUkteH) etadvastunaHpravacanasiddhatvena kathyate jJApakaM vA jinavacanaM (dviprakAramuktaM pravacanArthadezaH, tadeva vyanakti-" zabdoktaM " sUtrAdiSTameva arthoktaM, sUtrArthayuktisAmarthyAgatam ) dvividhamuktamasti-(1) zabdoktaM (2) arthoktaM ca sUtre-akSaraza uktaM zabdoktaM zabdollekhi zabdoktatvAbhAvavad yat sUtrArthayuktisAmarthyAgataM yathA yaduccAryamANamahAstotrapadapadArthasyAjJena tatsamAnAnyastotra zravaNaM, tadetadarthoktaM vartate, arthataHzabdollekhAbhAve'pi tacchvaNe caityavandanAyAH zubhacittalAbharUpArthoM vidyamAno'sti, etad vastu, arthAt, zAstrakathitaM gaNyate evaM ca sati parairupahAsabuddhayA prastutasya-caityavandanasyAsAratA (sArarahitatA) ApAdanAya-(ApattidAnAya ) yaducyate tanna kiJcid, tadyathA-tathAhi "alamanena kSapaNakavandanAkolAhalakalpena abhAvitA'bhidhAnena" kSapaNakAnAM-munInAM (arthAnmuniAdi-caturvidhasaMhitAnAM) vartamAna-caityavandanAdvArAjanitakolAhalasadRzena-etAdRk sahoccArarUpADamvaratulyena, anena-caityavandanenAlaM-(kRtaM sRtaM) iti tanna kizcit-uktavadabhAvitA'bhidhAnAyogAt, __arthAt-yataHpUrvakathitakathanavat , abhAvitaM-bhAvarahitaM tasyAbhidhAnasya-kathanasyAyogaHabhAvo vartate, ___ kathamiti cet-sthAnavarNAdiyogacatuSTyagarbhitatvena bhAvasAratvaM-bhAvapradhAnatvaM tatra vartate, bhAvitAnuSThAnaM varttate. tasmAt , aparasya-abhAvitAnuSThAnasya zAstrabAhyatvaM kathyate,svatantra-svacchandipuruSapravRttyAzAstranirapekSasvacchanda-kapolakalpitapravRttyA, bhAvitAnuSThAne vAdhasyAbhAvo varttate-abAdhitatvaM jJeyaM, anyathA (abhAvitasya sAratvamAnyatAyAM) zubhAnuSThAnamAtre'sAratAyA atiprasaGga AyAti, ata eva paroktaM, AkSiptaM na kiJcideveti. iti praNipAtasUtra-vyAkhyA // prathama vibhAgaH samApta // 286 Page #339 -------------------------------------------------------------------------- ________________ lalitavistarAkhaTIkA -prazastiH - . ( AryAcchandaH ) sudharmasvAmipaTTe, trisaptatitame'tha bhAsvarabhAskaraH / zrImAn paJjAbadeza-dharmoddhAradhuraMdhara-varaH // 1 // tapAgacchAdhIzvaro, vitto vijayAnandasUrIzvaraH / vAdi-vijetA vAde, granthAlekhana-siddhahastaH // 2 // tatpaTTAmbara-sUryaH, iDaratIrthoddhArakanRpabodhakaH / zrIkamalasarIzvaraH, kamalanirlepo jayati jagati // 3 // tatpaTTapradyotI, vyAkhyAnavAcaspati-suvikhyAtaH / kaTosaNanRpabodhakaH, kavikulakiroTaH zAstrajJaH // 4 // bhUri-sUri-kari-siMho labdhInAmabdhi labdhisUripaH / pratyutpannamatidharo, jayatu ziSyabhujiSya-zivakaraH // 5 // tatpaTTAsanarAjA, bhuvanatilakasUri-karaTi-pArIndraH / zrIkavikulakoTIraH, siddhahastalekhaprasiddhaH // 6 // zAntikArakaH zrImAn, antarIkSa-tIrtha-prabhAvakAgyaH / antarIkSe'nyacaityaM, navInaM kArayan vijayate // 7 // tatpaTTadharaH zrImAn, zrAvastitIrthoddhArakaH suuriH| karNATakakesarI ca, saMskRtakAvyAdi-kRti-caturaH // 8 // prajayati zrImadvijaya-bhadraMkarAcArya-varya-dhuryakaH / bhadraMkareNetena, lalitavistarA-mahAgranthe // 9 // 287 Page #340 -------------------------------------------------------------------------- ________________ afeteriaTIkA piNDavADA sunagare, rAjasthAne vIracetyAnvite / AzvinasitapaJcamyAM tithau vizuddha-zuddhalagne lagne // 10 // candravedAkAzakara - mite vaikramIye vatsare vare / TIkA prArabdhA'bhaya - sAgaragaNi- paNDita - vacanataH // 11 // surucira - viracitAyAM ca bhadraGkavRttAvAdyabhAge / sutratajinasamope, kAnapUre uttaradeze // 12 // trayI - gati - vyoma - hasta - mite vaikramasaMvatsare tasmin / idaM praNipAtasUtraM, namotthuNaM vyAkhyayA samAptam ||13|| Printed By : KANTILAL D, SHAH "BHARAT PRINTERY" New Market, Panjarapole, Relief Road, AHMEDABAD-1 PHONE: 387964 288 Page #341 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 66 || zrI abhinaMdana svAmine namaH / // zrI zaMkheApAnAthAya namaH | // zrAvasti tIthadhipati zrI. saMbhavanAthAya namaH II pU. sUtrakAra - tArkikaziromaNi AcAryadeva zrI haribhadrasUrIzvarAya nama // pU. paMjikAkAra - AcAryadevazrI municaMdrasUrIzvarAya namaH II // pU. Atmakamala - labdhi - bhuvanatilakasUrIzvarAya namaH II lalitavistarA dvitIya vibhAga jJAna che jagamAM mahAnidhAna, sAna karAve mokSe prasthAna jJAnadravyanuM kIdhuM dAna, upakAra mAnIye tamAro mahAna // pU. zrAvastI tIrthodvAraka, koMkaNa uddhAraka A. zrI bhadraMkara sUrIjI ma.sA., pU.A.zrI puNyAnaMda sU. ma., pU.A. vIrasena sU ma.sA. AdiThANA tathA sAdhvIvaryA padmalatAzrI, sA. harSapadmAzrI AdiThANAnA sAyanamAM vi.saM. 2047nA cAtumasi nRtyarthe rUA. 51000/ zrI jaina zvetAmbara mUrti. saMgha sAyana (zIva) muMbaI - 400 022. Page #342 -------------------------------------------------------------------------- ________________ jagatamAM ullAsa lAve che Aditya, jIvanamAM ujAsa pragaTAve che. sAhitya | svayaMnI karAve oLakhANa te vAstavika ane kharU jJAna ... pU. AcArya zrI aruNaprabhasUrIzvarajI ma.sA. tathA pU. munipravara zrI mahAsena vi.ma.nI zubhapreraNAthI .... rU. 11000 = 20 zrI ciMtAmaNI pArzvanAtha jaina saMgha, goregAma (vesTa), AreroDa, muMbaI pU. AcArya zrI vIrasenasUrIzvarajI ma. sA. nA sadupadezathI rU. 5001 = 00 zrI kolIvADA (pUrva) rAvalI kempa jaina saMgha muMbaI pU. sAdhvIvaryA subhadrAzrInI preraNAthI - rU. 1001 = 00 zA. somacaMda cunIlAla cANasmAvALAnA mRtyarthe - haste suputro pU. tapasvinI sAdhvI suvarNaprabhAzrInI preraNAthI ... rU. 1001 = 00 zrI suMdaranagara jaina saMgha malADa - muMbaI sAhityasarjikA pU. sAdhvIvaryA haMsAzrIjI ma.sA.nA 55 varSanA saMyamaparyAyanI anumodanArthe rU. 1000 = 00 zrI mAlegAma jaina saMgha sAhityasarjika pU. sAdhvIvaryA haMsAzrIjI ma.sA.nA 55 varSanA saMyamaparyAyanI anumodanArthe rUA. 1000 = 00 zrI vardhamAnanagara zrAvikA jaina saMgha, mAlegAma pU. sAdhvIvaryA umaMgazrIjI ma.sA.nI zubhapreraNAthI - rU. 700 = 00 jJAnadravyamAMthI - IDara pU. tapasvinI sAdhvI bhavyapadhAzrInA siddhitapa nimitte rUA. 501 = 00 pIstAbahena sohanarAjajI (edalAguDAvALA) rU. 251 = 00 zAha lAlacaMda jIvarAjajI (viDoDAvALA) Page #343 -------------------------------------------------------------------------- ________________ lalita vistarAnA dvitIya bhAgamAM advitIya - anupama - viSaya vilokana : : 1 arihaMta ceIyANa (annatya sahita) caityastava ke kAyotsarga daMDaka sUtranI savivecana vyAkhyA 2 ahacaityonA vaMdanA Adi lAbha nimitte huM kAussagna karuM chuM. e viSayanuM sacoTa vivecana pUjana, satkAranA adhikArano nirNaya ... draSTAMta dvArA dravyastava viSayaka upadeza dAna dvArA sAdhuone dravya stavanuM karAvavuM nidaoNSa che e viSayanuM vivecana .. 5 vaMdana pUjana satkAra sanmAna zA mATe? e viSayanuM vivecana zraddhA vi. thI rahita karelo kAussagga ISTa phala siddhivALo thato nathI e viSayanuM vivecana ane vardhamAna zraddhAnuM varNana ... 7 vardhamAna meghAnuM varNana . 8 vardhamAna dhRti varNana 9 vardhamAna dhAraNA varNana 10 vardhamAna anuprekSA varNana 11 bIjAonA matathI zraddhA vi. nuM upamA sAthe sAdhana ... 12 "annatya sisieNa' rUpa sUtrano AraMbha ane savivecana artha 13 'logassa' ke nAmastava rUpa sUtrano AraMbha ane savivecana artha "14 'savvaloe arihaMta ceIyANa' rUpa sUtranI vyAkhyA 15 "puphakharavaradIvaDhe ke zrutastavanI savivecana vyAkhyA . 16 'suasse bhagavao karemi kAussagga' rU5 sUtranI vyAkhyA 17 "siddhANaMbuddhANaM' ke siddhastava rUpa sUtranI savivecana vyAkhyA vaiyAvaccagarANa" rUpa sUtranI savistara vyAkhyA jayavIyarAya" ke praNidhAna rUpa sUtranI vyAkhyA 20 praNidhAnapayata caityavaMdananuM kathana bAda AcAyadine vaMdanA tyArabAda kadAgrahanA virahapUrvaka yathocita kartavyanuM varNana ... ... 21 caityavaMdanAdi siddhi mATe varasato saddhodhano dhodha. tyArabAda caityavaMdana sUtranuM mAhAtma batAvI prastuta graMthanI 'virahazabdathI samApti . 18 vaiyAvarA19 Page #344 -------------------------------------------------------------------------- ________________ || 8 huM zrI zaMkhezvara pArzvanAthAya namaH maMgala vacana pU pAda suvihita ziromaNi jaina zAsananA paramaprabhAvaka sUripuraMdara 144 graMtharatnonA racayitA AcArya bhagavaMta zrI haribhadrasUrIzvarajI mahArAja racita "caityavaMdana stava' sUtro paranI suprasiddha lalitavistarA' vRtti jaina zAsanamAM khUba ja zraddheya, arthagaMbhIra ne viziSTa koTinuM sthAna dharAvatI sarvazreSTha sAhitya kRti che. pU. yAkinI dharmasUnu AcArya bhagavaMte potAnI sarva zakitaonuM amI sIMcI A graMtharatna rUpa kalpavRkSanI ApaNA parama puNyodaye jaina saMghane caraNe aNamola bheTa dharI che. 'upamitibhava prapaMca kathA' jevA mahAna ne camatkArika graMtharatnanI racanA karanAra pU. pAda siddharSi gaNi jevA dhuraMdhara vidvAna maharSie paNa je lalitavistarA graMthane biradAvatAM spaSTapaNe potAnA te graMthamAM ullekha karela che ke - anAgataM parijJAya, caityavaMdana saMzrayA / ___ madarthaM nirmitAM yena, vRtti lalitavistarA / / bhAvikAle thanArA mArA upakArane mATe jeozrIe caityavaMdana sUtrone AzrayIne lalitavistarA vRttinI racanA karI che. A rIte pU.A.ma.zrI haribhadrasUrIzvarajInI sarvazreSTha kRtine teozrIe biradAvI che che. taduparAMta samarzavAdi ziromaNi pU.A.ma.zrImad devasUrIzvarajI mahArAjazrInA gurUdeva pU.samartha TIkAkAra AcArya bhagavaMta zrImada municaMdrasUrIzvarajI mahArAjazrI jevA samartha mahApurUSe pU. haribhadrasUrIzvarajI mahArAjazrInI sAhitya kRti "lalitavistarAnA mahimAnuM guNagAna karatAM, tenI paMjikA' nAmanI laghuTIkA iracatAM maMgalAcaraNamAM pharamAve che ke - ko hyenAM vivRNotu ? nAma vivRtiM smRtyai tathApyAtmana : / / pUsUripuraMdara AcArya bhagavaMta zrI haribhadrasUri mahArAja racita A lalitavistarA vRttinA A vivaraNane karavAne mATe koNa samartha che? prastuta lalitavistarA' devavaMdananA sUtroparanI gaMbhIra, gahana tathA anekavidha zAstrarahasyothI che bharapUra vRtinI racanA pU. sUri mahArAjazrIe zrI avirata paramAtmA pratyenI ananya bhakitabhAvanAthI karelI che. jaina zAsanamAM yAvat samasta saMsAramAM zaraNarUpI zrI arihaMta bhagavaMta che. traNeya lokanA jIvo mATe traNeya kAlamAM zrI arihaMta paramAtmA maMgalarUpa che, janma jarA-maraNa, AdhivyAdhi tathA upAdhi ne roga, zoka temaja saMtApanA trividha cakravUhanI vacce pIMkhAI-pIsAI rahela samasta jIvarAzi mATe zaraNa eka mAtra zrI arihaMtadeva che. jagatamAtranA jIvonI duHkhanI paraMparAnA mUla kAraNa karmanI paraMparAne TALavAnuM amogha aciMtya temaja anupama AlaMbana hoya to zrI arihaMta paramAtmA che. arihaMta paramAtmAnI AjJAne jIvana dhyeya mAnIne siddha bhagavaMtane lakSyarUpa rAkhI, Page #345 -------------------------------------------------------------------------- ________________ AcArya, upAdhyAya tathA sAdhunI zubha nizrAmAM dharmanI ArAdhanA karanArA bhavyajIvone zrI arihaMta paramAtmAnuM zAsana parama tAraka tathA uddhAraka che. anAdi anaMta saMsAramAM karmane vaza saMsArI jIvo bhUtakALamAM anaMtI veLA cAre prakAranI gatiomAM paribhramaNa karato ja rahyo che. duHkhanA nAzanI ne sukha prAptinI tenI jhaMkhanA, AzA, kalpanA ne manoratho niraMtara bhAMgIne bhUkko thaI rahyA che. kayAMye tene zAzvata, svAdhInatA tathA akhaMDa sukhanI prApti thaI nahi. duHkhanI paraMparAno nAza tenA jIvanamAM kayAMye thayo nahi. sAmAnya duHkhano nAza ke sukha sAmAnyanI prApti to AtmAne Dagale ne pagale puNyodayathI prApta thAya che ne tevo sAmAnya puNyodayane teNe bhUtakALamAM ghaNIye veLAe prApta karela che paNa duHkhanI paraMparAno nAza tene kadiye anubhavyo nathI ne zAzvata sukhanI tene prApti thaI nathI. zrI arihaMta paramAtmAno upakAra e ja che ke teonI zrI tIrthakara nAmakarmanA udayathI dharmatIrthanI sthApanA karavA dvArA saMsAranA duHkha saMtapta sukhAbhilASI jIvone zAzvata, svAdhIna tathA akhaMDa sukha prAptinA amogha sAdhanarUpa dharmanuM vizvakalyANanI kAmanAthI pradAna kare che. zrI arihaMtadevano A ja lokottara upakAra che ke teo jagatanA jIvonI anAdi kAlanI sukha bhUkhane saMtoSe che; duHkhanI anaMta yAtanAmAMthI mukata kare che ne zAzvata svAdhIna tathA akhaMDa sukhane paraMparAe teo Ape che. jo ke temanI karUNAno adhikAra to bhavyajIvone ja prApta thAya che, paNa temAM jIvonI pAtratA, yogyatA tathA tevA prakAranI tathA bhavyatA mukhya kAraNa che. AvA parama karUNAsAgara vizvavatsala devAdhideva zrI jinezvara bhagavaMtano anaMta upakAra kemeya bhUlI zakAya tema nathI. saMsAramAM je kAMI ISTa, anukUla ane suMdara prApta thaI rahyAM che, ekendriyamAMthI are anAdi nigodamAMthI vadhatA vadhatA jaDa jevA jIvanamAMthI pragati karatAM karatAM beIndriya, teIndriya, caurindriya ane paMcendriya te rIte deva, manuSya Adi je je sthAnonI teNe prApti karI te badhAyamAM paraMparAe zrI arihaMta paramAtmAno parama upakAra rahelo che. mATe je kRtajJabhAve te devAdhidevanA upakAranI paraMparAne yAda karI, teozrInI AjJAnuM pAlana karavA bhavyajIvo ujamALa bane che. teozrInI AjJA pratye Adara bahumAna tathA pratibhAva je jIvonAM kRtajJabhAvapUrNa hadayamAM jAgRta che, te bhavya AtmAo te devAdhideva pratyenI bhakitathI teozrInA pratinidhitvarUpa teozrInI prazamarasa jharatI vairAgya-zAMtamudrA pUrNa pratimAjInI arcanA- pUjA temaja stavanA karI potAnI jAtane kRtakRtya ne dhanya banAve che. devAdhideva arihaMta paramAtmAnI pUjA arcanA te paramAtmA pratyenI kRtajJatAnI sUcaka che. bhakata bhavyajIvone samyagudarzananI nirmalatA mATe parama AlaMbana che, samyajJAna tathA samyapha cAritradharmanI prAptimAM sahAyaka che. cittazuddhi, prasannatA ne samAdhibhAvanI prApti mATe zrI arihaMta paramAtmAnI pUjA-bhakita, sevA-upAsanA khUba ja upakAraka che. duHkhano kSaya, karmano kSaya ne samAdhimaraNa tathA bodhilAbhane sAkSAt tathA paraMparAe te Ape che. Page #346 -------------------------------------------------------------------------- ________________ jaina zAsananI lokottaratA tathA sarvazreSThatA te ja kAraNe che ke, zrI arihaMta paramAtmA che jevA vItarAga sarvajJa bhagavaMta tenA prarvataka che; zrI arihaMtadevanuM vyakitatva vizvamaMgalakara che ne traNalokanA samagra bhavya jIvo mATe kalyANakara che. teonA upakAranI avadhi nathI. anaMta upakArI te devAdhidevanI bhakita e ja samasta saMsAramAM zreSThatama kalyANanuM sAdhana che. te paramAtmAnA zAsanano mATe ja mahAupakAra che, kAraNa ke, zrI arihaMta paramAtmAe prarUpelA mArganuM samyag rIte vahana karavA mATeno mUla rAjamArga te che. pUpAda AcArya bhagavaMta zrI haribhadrasUrizvarajI mahArAjazrI jaina zAsananI pIchAna 68 pAmyA pachI potAnI jAtane kRtakRtyane mAnatAM, tene oLakhAvanArA jainazAsananA prANasamA jaina AgamonI upakAritAne biradAvatA ne tenI prAptithI potAnI jAtane dhanya mAnatA potAnA hRdayanI urmione ThAlavatAM jaNAve che ke, 'kaltha asvArisA jIvA, dusamAdosa dUsiA, hA hA aNAhA kahe huMtA, jaI Na huMto che. jiNAgamo- jo tIrthakara bhagavaMta prarUpita jaina siddhAMta-jaina AgamonI prApti amane na thaI hota to vItarAga bhagavaMtanuM dharmazAsana mane na maLyuM hota to kharekhara A viSamakAlanA-duSamakAlanA doSathI dUSita ane anAtha evA amArA jevAnuM zuM thAta ? jaina zAsana pratye pU. sUri bhagavaMtanI keTakeTalI bhakitane keTakeTaluM hRdayagata bahumAna che ! A kAraNe ja te mahApurUSa zrI arihaMta bhagavaMtanI vaMdanAnA sUtronuM temanI bhAvapUjAnA, stavana, li arcanAnA vidhi sUtronuM rahasyodghATana karavAnA pUrNapaNe adhikArI che. caityavaMdana sUtro, zakrastava, zrutastava, siddhastava tathA caityastava paranI A lalitavistarA vRtti A kAraNe ja mahatvanI ne anekavidha vaiziSTayayukta che. teozrImaddI vANI ghaNI gaMbhIra che. zabdonI saMkalanA bhAvavAhI che ne zailI camatkArI che. AvA mahAupakArI sUri bhagavaMtanI A vRtti graMthanI ananya upakArakatAne pU. AcArya bhagavaMtane pU. siddharSi gaNivara jevA mahAna ne samartha prabhAvaka purUSa vAstavika rIte pIchANI zakayA hatA.mATe ja temaNe pU. AcArya bhagavaMtane potAnI bhAvabharI aMjali arpatA je dayoAra pragaTa karela che te yathArtha che. teo kahe che ke - viSaM vinirdhUya kuvAsanAmayaM, vyacIcaradyaH kRpayA madAzaye / acintya vIryeNa suvAsanAsudhAM, namoDastu tasmai haribhadrasUraye / / AcArya haribhadro me dharmabodhakaro gurU ... mArA hRdayamAM rahela kuvAsanAmaya mithyAmata rUpa jherane TALIne jemaNe potAnA aciMtya samAAthI kRpApUrvaka mArA hRdayamAM samyagdharmanI zraddhArUpa amRtanuM siMcana karyuM te parama kRpALu AcArya bhagavaMta zrI haribhadrasUrijI mahArAjane mArA koTi koTi vaMdana ho ! kharekhara teozrI mArA para parama upakArane karanArA ne mane samyagu dharmaratnanuM pradAna karanArA mArA parama hitavatsala kRpAsAgara gurUdeva che. Page #347 -------------------------------------------------------------------------- ________________ ATaATalI zraddhA, bhakita tathA bahumAna je mahApurUSanA A 'lilatavistarA' graMtharatnane vAMcI-vicArI ne manana-ciMtana, avagAhana karI pU. siddharSi mahAtmAne potAnA nirmala hradayamAM jAgRta thayAM te lalitavistarAno upakAra jaina zAsanamAM kharekhara mahAna ne lokottara che. trilokanAtha devAdhideva zrI arihaMta paramAtmA pratyenA bhakitabhAvane jAgRta karavAne mATe ne je bhavyajIvonA harSa pulakita hRdayamAM bhikatabhAva jAgRta thayo hoya tene sthira karI tenI vRddhi karavA mATe A graMtharatnanuM sAmarthya vacanAtIta che.A graMtharatna jaina zAsananuM sarvasva che, jaina darzananA rahasyane samajavA mATe khUba ja upakAraka ne mArgadarzaka che. jo ke devAdhideva zrI arihaMta paramAtmAnI pAsethI tripadIne pAmIne dvAdazAMgInI racanA karanAra parama kRpAsAgara zrI gaNadhara bhagavaMta jevA bIja buddhine koSTha buddhinA svAmI zrI gaNadhara bhagavaMtanI racanArUpa caityavaMdana sUtro jevA gaMbhIra sUtro para tenA rahasyane vistAranArI vRtti mATeno prayAsa ke parizrama saMpUrNa kadi hoI zake ja nahi. chatAM pU.AcArya bhagavaMta jevA samartha vidvAna diggaja paMDita dharmadhuraMdhara sUripuraMdara avazya A caityavaMdana sUtranI vRttinI racanA mATenA saMpUrNa adhikArI che. pU. sUripuraMdaranI A kRti jaina zAsananA lokottara mArganI prabhAvanA mATe mahAna upakAraka che. jaina darzana pratye sthiratA, draDhatA temaja AstikatA pragaTAvavA mATe dareka rIte samartha A vRtti sArAye jaina siddhAMta sAgaranuM maMthana karIne prApta thayela amRtarUpa che. mithyAvAsanA, kutarko ane ajJAnanA aMdhakArane dUra karI samyag dharmano, samyajJAnano tathA samyak zraddhAno prakAza pAtharavA tejasvI sahastrarazmi samAna zitazAlI che. prastuta prakAzana 'lalitavistarA'nA viSayonuM avagAhana karavA mATe dIpikA samAna mahAna upakArI che. lalitavistarAnA viSayone vistRta karI, vartamAna kAlIna dharmazIla ciMtaka ne jijJAsu zraddhAvAnlR bhAvikonA hitanI buddhithI A lalitavistarA para vivecanayukata anuvAda vidvAna paMnyAsa pravara zrI bhadraMkaravijayajI gaNivare lakhela che. Aja agAu cha varSa pUrve A vivecana yukata anuvAda graMthano prathama bhAga prasiddha thayela hato. krA. 16 pejI 634 pejanA te vizAla graMthamAM anuvAdaka ne vivecanakAra vidvAna paMnyAsa pravarazrIe khUbaja parizramapUrvaka 'namunthuNaM' sudhInI vRttino vistAra karyo hato. zakrastava paranI vRtti paranA vivecana graMtha prastuta prathama bhAgamAM vivecaka paMnyAsajI mahArAje suMdara rIte dareka viSayanI chaNAvaTapUrvaka sarala bhAvavAhI ne tAttvika zailIthI lalitavistarAnA viSayono vistAra karela. pU. AcArya bhagavaMta zrI haribhadrasUrIzvarajI mahArAjazrI jevA prauDha ne prakhara paMDitanI gUDha, gaMbhIra racanAno vistAra karavo te kharekhara duSkarane kaSTa sAdhya kArya che. chatAMye temaNe temAM suMdara rIte saphalatA prApta karI che. yukitao tathA sarvajana grAhya tarkothI e graMthamAM vivecaka mahArAjazrIe potAnA jaina siddhAMto viSenA adhyayana, manana ane parizIlanano nicoDa ThAlavyo che.bhASAnI saralatA, zabdonI sumadhuratA ne zailInI suMdaratApUrvaka temaNe te graMtharatnamAM potAnI Page #348 -------------------------------------------------------------------------- ________________ zuM amUlya zakitaono dhodha vahevaDAvela che. vivecanakAranI A zakita, dhIratA ne prauDha vidvattA avazya anumodana-prazaMsAnI pUrNapaNe adhikArI che. A hakIkata prastuta prathama bhAganuM sahRdayapaNe , svasthatAthI avagAhana karanAra sarva koI te viSayanA jJAtAne lAgyA vinA nahi rahe. Aje te graMtharatnanA anusaMdhAnamAM bAkInA caityavaMdana sUtronI lativistarA vRttinA viSayonuM avagAhana karanArane, ciMtana-manana karanArA khapI dharmabhAvita mumukSu jIvonA upakAra mATe bIjo bhAga prasiddha thaI rahyo che. te kharekhara gauravano viSaya che. caityastava, arihaMta ceIANaM, nAmastava, logassa, zrutastava, pukharavaradIvaDhe ne siddhastava-siddhANaM-buddhANaM sUtro paranI vRttino gUDha rahasyo tathA artha gaMbhIra padono vistAra ne tenuM suMdara sarala vivecana A graMthamAM prasiddha thaI rahela che. A vivecana graMthamAM lekhaka paMnyAsajI mahArAje bhAvanI vizadatApUrvaka, zabdonI saralatA. ne saumya zailIthI viSayonI chaNAvaTa arthagaMbhIra bhASAmAM karI che. prAsaMgika vistAra karIne abhyAsaka jijJAsu vargane udbodhaka bane te rIte temaNe graMthanI saMkalanA karI che. vivecanakAra vidvAna pUjayazrIe banneya bhAgomAM suMdara zailIthI "lalitavistarA" graMtha para kuzaLatApUrvaka saMskRtamAM vivecana karIne graMthanA rahasyanuM vizadatAthI uddaghATana karela che. jema koI kuzala citrakAra pIMchI hAthamAM laI, phalaka para bhavya citrAlekhana karI potAnA kalA kauzalathI phalakane citrakalAthI suzobhita banAvI, pAtrone ciraMjIvI banAve, te rIte caityavaMdana sUtra vRttirUpa lalitavistarA graMthanA viSayone potAnA mativaibhavathI kuzaLatApUrvaka vistRta karIne vidvAnazrIe sUtronA gaMbhIra rahasyane spaSTa rIte mUrtimaMta karela che. vivecanakArazrI, tarkazAstra tathA zabdazAstranA prauDha paMDita che. jaina siddhAMtonuM avagAhana karIne bahuzrutatA prApta karanArA samartha vidvAna che. zAMta tathA prasiddhithI dUra rahenArA ne ekAMtaparAyaNa toe saMskRta-prAkRta tathA gujarAtI bhASAmAM naisargika kAvyo racanArA pratibhAzALI kaviratna che. teoe je manana-ciMtana, avagAhanapUrvaka khaMta, parizrama tathA zairya ne niSThAthI lalitavistarA jevA mahAna zAstra para vivecana karavAnI asAdhAraNa kauzalyatA dAkhavI che te temanA purUSArtha ane puNyAIthI prApta kSayopazamanI saphalatA che. AvA mahAna vivecana graMthanuM vidhimArganA anurAgI khapI bhavyajIvo, vAMcana-manana tathA parizIlana zraddhApUrvaka karI, paramatAraka devAdhidevanI niHsnIma karuNadvaSTine temaja temanA lokottara vyakitatvane pichANI te parama karUNAsiMdhu zrI arihaMta paramAtmA pratye pUrNa bhakita bhAvita banI, vidhipUrvaka temanI sevA, upAsanA tathA AjJAnI ArAdhanA karI anaMta duHkharAzi saMsAra sAgaranA pArane pAmI zAzvata siddhisukhanA svAmI bano ! e zubha kAmanA saha huM viramuM chuM. zrI nagInabhAI jaina pauSadhazALA -paM. kanakavijaya gaNi pATaNa. (A. rAmacaMdrasUra samudAyanA) vi. saM. 2022 (bhAga - 2,jAnA guja. anu.) Page #349 -------------------------------------------------------------------------- ________________ aiM namaH * zrI zaMkhezvarapArzvanAthAya namaH * ' pU. sUtrakAra-tArkikaziromaNI-AcAryazrI-haribhadrasUrIzvarAya namaH pU. patrikAkAra-AcAryadeva-zrI municaMdrasUrIzvarAya namaH pU. AtmakamalalabdhibhuvanatilakasUrIzvarAya namaH lalitavistarA XXXXXXXXXXXXXXXXXXXXXXXXXXXXXXXXXXXXXXXXXXXXXXXX XXXXXXXXXXXXXXXXXXXXXXXXXXXXXXXXXXXXXXXXXXXXXXX dvitIya vibhAgaH // ___-TIkAkAra :__ pU. karnATakakesarI, zrAvastI-tIrthoddhAraka-AcAryadeva zrI bhadraMkarasUrIzvarajI-mahArAjaH XXXXXXXXXXXXXXXXXXXXXXXXXXXXXX Page #350 -------------------------------------------------------------------------- ________________ maMgalAcaraNam vizrAmadhAma tava nAma jinezvarA'sti, mohabhramAdbamakRtAM bhavakakSamadhye / zrI zAntinAma mama cetasi vartatAM tad yajjApato janibhRto jayamApnuvanti ||vsNt ti.|| saudharmapadRsUryAbhaH, zrI nyAyAmbhonidhiH, sudhIH, / vijayAnandasUrIzo jayati bhArate'khile // anu.|| zrImantaM zAntikAntaM pravacanavacaso rakSaNe svAntavantaM, rAjantaM ziSyasaGghaH guNagaNakalitai rdhArayantaM suzIlam / sAmarthyAjjaina-dharmA-kramaNakaranarAn kaNTakAnuddharantaM, dhImantaM dhairyavantaM kamalaguruvaraM sarivarya pravande // sragdharA // zrImAn zAstravizArado vizadavit, vAtsalyavArAMnidhiH, zuddhAntaHkaraNaH sadA kamalava-nirlepatAvAn guruH / zazvacchAsanarAgavAn prazamavAn kAruNya-puNyAmbudhiH, nIyAcchrI-kamalAkhyasUrimukuTaH saddharmarakSAkaraH // zArdUla vi.|| citte bhaktiraso jinoktiviSayaH saddharmarAgo hRdi / zrotre jainavacaH stuti-zruti-ratiH bhAle parA bhvytaa| netre'hatpratimAnirIkSaNa-rasaH kaNThe jinAnAM vacaH, yeSAM zrI kamalAkhyamugguiravaMste pAntu mAM nityazaH // zA. vi.|| yasthAcArya-padArpaNaM samabhavata zrIpattane pattane, zrI saGghastadanu pramodabharito jajJe kRtArthaH kRtii| vidvadvarya-yugapradhAna-vijayA-nandrAkhyamarIzitaH, zrIpaTTe kamalAkhyaparisavitA sa dyotate dyotanaH // zA. vi. // yatpaTTAmbara-bhUSaNau kRtivarau zrIdAnalabdhiprabhU, sUryAcandramasAviva dyati-dharau sUrIzvarau bhaasvrau| Page #351 -------------------------------------------------------------------------- ________________ lalitavistarA saMskRta TIkA jAtau chANipure mudA kRtamahe saGghena meghA - juSA, taM zaMM kamalaM stuve gatamalaM samyakkriyA - pratyalam // zA. vi. // dhiSaNayA dhiSaNaM bhuvi bhUSaNam, jayati yo jinadRSTivibhUSayA / pramuditaH praNamAmi sadA mudA, vijayalabdhikavIzvarasUrim // drutavi // bhavika kamalasUryaH sAdhuvaryeSu dhuryaH, dhRtanigaditadIvyajjainadharmA catUryaH / varataraguNamUrti lokasaMgItakIrtirbhuvanatilakasarI rAjate rAjatejAH // mAlinI || mahopAdhyAya - nyAyAcArya - varya - prAtibhaprabhAjuSA / zrImadyazovijayena, zrI kavikesariNA kRtAnAm // AryA // adhyAtmasArA'dhyAtma - upaniSad vijayollAsakAvyAnAM / TIkA haribhadralalita - vistarAdyabhAgasya ca tathA // AryA // kRtA mayA subhAgyena, guroH kRpAla tAvatA / vidvadbhirvAcyamAnA sA, jayatAjjainazAsane // upa. // tribhirvizeSakam // Wan 3 Page #352 -------------------------------------------------------------------------- ________________ lalitavistarA saMskRta TIkA evaMbhUtaiH stotre rvakSyamANa- pratijJocitaM cetobhAvamApAdya paJcAGgapraNipAtapUrvakaM pramodavRddhijanakAnabhivandyAcAryAdIn gRhItabhAvaH sahRdayanaTava dadhikRta - bhUmikAsampAdanArthaM ceSTate vandanAsampAdanAya. evaMprakArAvacchinnaiH stotre ( zakrastavasamAnaiH stotraiH ) vakSyamANa - agrataH kathayiSyamANakAyotsarga rUpa - pratijJAyA ucitaM - yogyaM cetaso bhAva ( zubhralezyAM ) sampadya paJcAGgamaNi - pAtapUrvakaM - kSamAzramaNadAnapUrvakaM pramodavRddhijanakAn - prakRSTAnandavRddhikAraNabhUtAn ( zrutastave jinanamaskAravat ) AcAryAdIn ( AdinopAdhyAya sarvasAdhUn ) abhito vanditvA, ( bhAvo bhaktirapItyarthaH, sAdhu zrAvaka - pakSe bhAvaH - bhaktiH, athavA'sthA - - prema-bhAvArthaabhiprAyAdirarthaH, naTapakSe hRdayAvasthA vedako mAnasavikAro bhAvaH, saGgItasaGgati (ta) padArtha - dyotaka - hastaceSTA - vizeSo bhAva iti abhinayakalAjJA nartakAzca saMgirante, abhiprAyo'pIti kAvyajJAH saMjagadire ) bhAvaM gRhItvA, sahRdayanaTavat - zubhAntaHkaraNaH, kAvyArthabhAvajJAne pakva - buddhikaH, sabhyacittA'bhiprAya - citradRDhanRtyavannijakA ryasiddha cittaH, sahRdayanaTavat ( nAndIpAThakanadIvat ) adhikRta bhUmikA sampAdanArthaM ( prakRta bhUmikA kAyotsargaviSayaNI yA bhUmikA tasyA ) ( naTapakSe tattadveSastu bhUmikA) athavA vandanAviSayaNI - bhUmikAyAH sampAdanAya ceSTate ( karoti ) vandanA - sampAdanAya sa cottiSThati jinamudrayA paThati caitatsUtram sa cottiSThati jinamudrayA paThati caitatsUtram -'arihaMtaceiyANaM karemi kAussaggaM vaMdaNavattiyAe pUaNavattiAe sakAravattiAe sammANavattiAe bohilAbhavattiAe nirukhasaggavattiAe saDhAe mehAe dhiie dhAraNAe aNuppehAe vaDDhamANIe ThAmi kAussagaM / anena vidhinA''rAdhayati sa mahAtmA vandanAbhUmikAM, ArAdhya cainAM paramparayA niyogato nivRttimeti, itarathA tu kUTanaTanRttavat abhAvitAnuSThAnaprAyaM na viduSAmAsthAnibandhanam, ato yatitavyamatreti / TI. vandanAyAmeva pariNato yadAtmA prApyate tadA vandanAbhUmikA, tAmArAdhayati jayati, Page #353 -------------------------------------------------------------------------- ________________ lalitavistarA saMskRta TIkA anyacca sa sAdhurvA zrAvaka uttiSThati, jinamudrayA caitatsUtraM paThati, ( atra kAyotsarga kurvatAM jinAnAM yA mudrA tayA, athavA jina=vidhnajetrI yA mudrA sA jinamudrA tayA ) 'arihaMta ceiANaM' caityastavasUtra (kAyotsargadaNDakasUtraM ) paThati, arihaMta cai. sUtraM, annastha sahitaM gaNyate, caityastavasya (kAyotsargadaNDakasya) aSTau sampadaH santi, tAsAM nAmAni ca svarUpaM ca kathayati, (1) abhyupagamasampat= arihaMta ceiyANaM, karemi kAusagaM' iti padadvaye jinamandirarUpacaityasthitajinapratimArUpa-caityasatka-vAdanahetu-kAyotsargakaraNaM pratipannamata etatpadadvayavatI, 'abhyupagamasampat ' kathyate. (2) nimittasampan=tatastatkAyotsargakaraNasya nimittaM ( kAryaprayojanaM ) 'vaMdaNavattiAe' iti padAdArabhya 'niruvasaggavattiAe' paryantavad-vAkye SaTsu padeSu darzitamasti, ataH SaT-padavatI dvitIyA, nimittasampat kathyate. (3) hetusampat-zraddhAdi vinA kRtaH kAyotsarga iSTaphalasiddhisampanno na bhavati tasmAskAraNAt 'saddhAe iti padata: ThAmi kAussaMga' paryanteSu saptasu padeSu kAyotsargasya hetuH, ( sAdhanaM yena kAryasiddhirbhavet (tatsAdhanaM ) darzito'sti) ataH padasaptakavatI tRtIyA hetusampat kathyate. (4) ekavacanAkArasampat=kRtasya kAyotsargasyA'pi, AkAraM-apavAdaM vinA nirdoSatA na bhavati, ataH 'annattha padato hujja me kAusAgo' paryanta-padeSu SoDhA''kArA darzitAH santi teSu 'annattha padataH, pittamucchAe' paryanteSu navasu padeSu ekavacanatvakAraNena navapadavatI caturthI 'ekavacanAkArasampat ' kathyate. (5) bahuvacanAkAra-sampat=tataH 'suhumehiM padato, diThThisaMcAlehiM ' paryanteSu triSu padeSu bahuvacanatvena tripadI paJcamI 'bahuvacanAkAra-sampat ' kathyate. ___(6) AgantukAkArasampat=tataH, annatthasUtrakathitAkArebhyo bhinnA bAhyata AgatAH kecidAkArAH 'evamAiehiM ' -ityetena padena sUcitA AkArA santi taiH sarvAkArairapi kAyotsargoM bhagno mAbhUdityato 'hujja me kAusamgo' paryantAni SaT padAni kathitAni santItyata-statSaTpadavatI SaSThI, AgantukAkArasampat kathyate. (7) kAyotsargAvadhisampat=tataH 'nAva arihaMtANaM padato, na pAremi' paryanteSu catuSu padeSu kAyotsarge kiyat kAlaM stheyamiti tasya kAlaniyamo darzito'sti, atazcatuSpadI saptamI kAyotsargAvadhinAmikA sampat kathyate. Page #354 -------------------------------------------------------------------------- ________________ lalitavistarA saMskRta TIkA (8) kAyotsargasvarUpasampat= tadanantaraM 'tAvakAyaM padato, vosirAmi' paryanteSu SaTsu padeSu kayA rItyA kAyotsargaH kAryaH ? iti tadIyasvarUpaM darzitaM tasmAtatazcatuSpadI, aSTamI sampat ' kAyotsargasvarUpanAmikA sampat kathitA'sti. sAmAnyArthastvayam=arhatAM bhagavatAM caityAni viSayIkRtya tridhA karaNena vandanoddezyakalAbhahetave dravyopakaraNaiH pUjAM kartuM lAbhahetave vastrAbharaNAdidvArA satkAraM kartuM lAbha stutyAdidvArA sanmAna karaNajanyalAbha hetave evaM kRtvA samyaktvaviSayaka lAbha hetave, upadravarahito'haM bhaveyamiti matvA nirupadravalAbha hetave, karomyahaM kAyotsarga / kIdRzyA rItyA ! evaM prazne kathayati, zraddhayA vardhamAnayA balAd vinA mAnasarucyA gatAnugatikatAM vinA vardhamAnayA buddhito vA maryAdayA, vardhamAnayA, dhRtyA = rAgadinA'preritayA svataH zAntyA vardhamAnayA dhAraNayA - manaH zUnyatAM vinA, arhadviSayaka - guNAnAmavicchinnasmaraNazaktyA vardhamAnayA-anuprekSyA=tattvAntagAmivicAraNayA, ucchvasitAdirUpAkArAn, apavAdI kRtya kAyotsarga karomi - sthAnena maunena dhyAnena sthiro kAyotsarge bhavAmi . 6 vizeSArthastvayam - anena pUrvoktavidhinA sa sAdhuH zrAvako vA vandanA bhUmikArAdhako bhavati, vandanA - kriyAyAM pariNato yadAtmA bhavati tadA vandanA bhUmikA - vandanAtmanostAdAtmyarUpAbhavati tadA sa tadvandanA bhUmikArAdhako mahAtmA kathyate . tAmetAdRzIM vandanA bhUmikAmArAdhyArAdhako mahAtmA paramparayA paramAtmA bhavati / anyathA = ' arihaMta ceiyANaM' rUpasUtrapAThAdirUpapUrvo vidhimatikramya kAyotsargavidhAne yathA kUTanaTanRttavat - mAyAvinRtyakA ranRtyakriyAvat sa niSphalo vA'satphalo bhavati tathA prakRtasUtrapAThAdividhi-vinAkRtaM kAyotsargarUpAnuSThAnaM niSphalamata eva prekSAvatAM karttavyatA- viSayaka buddhirUpArathAyA heturna bhavati, tasmAt sUtrapAThAdi - vidhipUrvakaH kAyotsargAdi- samyaka kriyA yAM sarvathA prayatnaH kArya ityupadezaH / -- atha zAstrakAro vyApakarUpeNA kSepaparIhArapUrvakasya sUtrArthasya gambhIragRDhAlocanAM karoti - sUtrArthastvayam - azokAdyaSTamahAprAtihAryAdirUpAM pUjAmaIntItyarhantaH - tIrthakarAH teSAM caityAni - pratimAlakSaNAni arha - ccaityAni, cittam - antaHkaraNaM tasya bhAvaH karma vA varNadRDhAdilakSaNe vyatri (varNadRDhAdibhyaH SyaJca pA0 5-1-123) kRte caityaM bhavati, tatrArhatAM pratimAH prazastasamAdhicittotpAdakatvA Page #355 -------------------------------------------------------------------------- ________________ lalitavistarA saMskRta TIkA darhacaityAni bhaNyante teSAM, kim ?- karomi' ityuttamapuruSaikavacananidezenAtmAbhyupagamaM darzayati, kimityAha-kAyaH-zarIraM, tasyotsargaH-kRtAkArasya sthAnamaunadhyAnakriyAvyatirekeNa kriyAntarAdhyAsamadhikRtya parityAga ityarthaH, taM kAyotsargam / paM. 'kRtAkArasyeti' vihitakAyotsargAhaMzarIrasaMsthAnasya, uccaritakAyotsaggApavAdasUtrasya veti / ___TI....' arihaMtaceiANa karemi kAusaggaM'= arhantaH azokAdirUpASTamahAprAtihAryAdirUpAM pUjAmahantItyarhantaH / ( azokavRkSaH surapuSpavRSTiH, divyadhvanizcAmaramAsanaM ca, bhAmaNDalaM dundubhirAtapatraM satprAtihAryANi jinezvarANAM) (1) prAyo jinezvarANAM svazarIrato dvAdazaguNo devaizcaityavRkSo racyate tatrAdha upavizya jinA upadizanti (2) surapuSpavRSTiH=yojanamAtrake samavasaraNe jalajasthalajAnAM surabhisurabhitAnAM vikacAnAM paMcavarNAnAM jAnRtsedhapramANAnAM sumanasAM sumanaso vRSTiM vidadhati, tatrAcintyAnupameyaparamezvara-prabhAvato yAtAyAtAnAM saMghaTTanato puSpANi pIDitAni na bhavanti. (3) divyadhvaniH upanItarAgatvaM mAlavakaizikyAdirAgayuktatvaM yadyapi divyadhvani bhagavatAmeva tathApi bhagavaddezanAkAle bahumAnaprakarSeNa preritAH pArzvabaye sthitAH surA vINAvaMzavAdyazuSirAdInAM sumadhurasvareNa bhagavatsvaraM pUrayanti. (4) cAmaraM ratnaghaTita sauvarNadaNDikAsahitAzcaturo yugalarUpAn-samavasaraNe devAzcAmarAn vIjayanti. (5) AsanaM devA bhagavata upavezanAya sapAdapIThaM mRgendrAsanamujjvalaM candrakAMtasUryakAMtamaNirUpAkAzasphaTikaghaTitatvena nirmalaM racayanti. (6) bhAmaNDalaM bhAmaNDalaM cArumaulipRSThe viDamvitAharpati-maNDalazri. (7) dundubhiH bhagavatAmaprato'jasaM dundubhiM viziSTa-DhakkAM vAdayanti. (8) chatratrayI=mauktika-hAramAlAzobhitaM zAradacaMdravadujjvalaM uparyuparichatratrayaM devAH samavasRtau bhagavatAM mastake racayanti, bhagavAn svayaM samavasaraNe pUrvA'bhimukhaH sannupavizati, anyAsu tisRSu dikSu devA bhagavataHprabhAvena pratibimbAni racayitvA sthApayanti, samuditAni tadA dvAdaza chatrANi bhavanti, sagavasaraNAbhAve, etAnyaSTau prAtihAryANi tu bhavantyeva. Page #356 -------------------------------------------------------------------------- ________________ lalitavistarA saMskRta TIkA ( anyatrApi, ye stutivandanayogyA amarendrANAM pUjAyogyA te zrImanto'rhanto bhagavanto mama zaraNadA bhavantItyuktameva ) etAdRzAM tIrthakarANAM pratimArUpAH sthApanAjinAH atra caityazabdo jinapratimAdike rUDha eva, yataH 'caityaM jinau kastabimbaM caityo jinasabhAtarUH' atra caiHyazabdo jinagRha vimvarUpayorarthayonapuMsakaliGge vartate, jinasabhAgatavRkSarUpAzokavRkSarUpA'rthe puliGge varttate. caityazabdasya vyutpattilabhyArtha pradA'rhaccatyAnAM vandanAdilAbhAdinimittamahaM kAyotsarga karomItItiviSayasya vivecanam 'cittaM' antaHkaraNa, tasya bhAvaH karma vA, ("cittaMmaNo pasatthaM tabbhAvo ceiyaMti tajjaNagaM / jiNapaDimAo tAsi vaMdaNamabhivAyaNa tivihaM // 1 // ") yadvA citeH-lepyAdicayanasya bhAvaH karma vA caitya, taca saMjJAdi-zabdatvAd devatAprativimbe prasiddhaM, cUrNI tu 'citI saMjJAne' kASThakarmAdiSu pratikRti dRSTavA saMjJAnamutpadyate. yathA'haMdAdipratimaSetyuktam / / cittotpAdakatvamatra prazastasamAdhi-cittotpattAvasAdhAraNakAraNarUpA pratimA bhavati ataH ( kAraNe kAryopacAraM kRtvA arhacaityatvena caityaM vyavahiyate. upacArasyArthaH-upacAro'tyantaM vizakalitayoH zabdayoH sAdRzyA'tizayamahimnA bhedapratItisthaganamAtraM yathAhi ghaTamRttikayorudAharaNaM yadA hi mRttikA svAvasthAyAM syAt, ghaTarUpeNa na pariNatA syAttadApi satkAryavAdApekSayA athavA tirobhAvavivakSayA mRttikA, ghaTarUpeti mAnyatAyAmetadupacArasyodAharaNamasti. vizeSata etAdRzIsthitAvapi, eSA mRttikA ghaTarUpeti kathanaM, nA'nyathA yato yadyapi evaMsthitau mRttikAyAM ghaTasya jalAharaNAdyA dharmA na santi, arthAdetanmRttikAto ghaTasya kArya na bhavAta tathApi rUparasagandhAdyAH kecitsamAnadharmA ubhayatra tiSThanti, ataH, tathA bhaviSyatkAle sA ghaTIbhavituM zaknoti, ata evaM kathanaM nyAyyameva. pAribhASikazabdaiH, atra dravyaghaTe bhAvaghaTa Aropita iti sthApanAjino bhAvajinatvenopacaryate. ) arhacaityAnAmahaM kAryotsarga karomIti mahAvAkyAntargate 'ahaMkaromI' tivAkye, uttamapuruSaikavacananirdezo'sti.. (puruSAs trayaH santi, prathamo, dvitIyaH, tRtIyaH, saMskRtavyAkaraNe tAn puruSAn krameNottamo madhyamazca prathamazceti kathayanti, saMskRte tRtIya. Page #357 -------------------------------------------------------------------------- ________________ lalita vistarA saMskRta TIkA puruSadvArA rUpAkhyAnaM dattuM pracAro'sti, tatra tRtIyaH - dvitIyaH, prathamaH iti kramo'sti, asmAt kAraNAt, tRtIyaH puruSaH, prathama puruSa iti dvitIyo madhyasthatvAnmadhyamaH prathamaH, vaktuH sambandhitvenAntimatvenottamaH kathyate . ) , tena 'ahaM' sarvanAmnA''tmano'bhyupagamaM darzayati. ( ahamaka kham, ahaM kariSyAmi, ahaM karomItyAdiprakAraiH kAlatrayasya vyavahAre'hamiti pratItirbhavati, tathA pratItyA'pyAtmA pratyakSasiddho varttate, yadi, Atmano'nabhyupagame tadA'hamiti zabdena kasya padArthasya grahaNaM syAt ? kadAcidahaMzabdena zarIrasya grahaNaM kuryAttadA yathA ' mayA kRta 'miti pratIti: sacetanazarIre bhavati tathA'cetanamRtake'pIdRzI pratItirjAyeta, yataH sthitidvaye'pi zarIramastyeva, mRtake etAdRzI pratItirna bhavatyataH mayA kRtaM karomyaha ityAdipratItiH zarIrAdbhinne zarIriNi Atmani bhavati, sa evAtmA, nAnyatkimapi zarIrAdikam . ) C " kAyotsargapadasya marmodghATanam - kAyotsargaH= zarIrasyotsargaH, kRtAkArasya = AkRti - jinamudrayA yuktasyAthavA'pavAdarUpasvAbhAvi kakriyArUpamucchvasitaM niHzvasitaM kAsitaM kSutaM, jRmbhitaM, udgAritaM, vAtanisarga, bhramalIM pitamUrcchA, sUkSmAGgasaJcAraM, sUkSmakhelasaJcAraM, sUkSmadRSTisaMcAraM vinA'rthAt, akasmAt syAttataH zarIrarakSaNaM karttavyaM syAdetAdRzAkArapratipAdaka - sUtrasya ' annatthausasieNaM ' rUpasyo - ccAraNaM kurvataH puruSasya sthAna maunadhyAnakriyAM vinA'nyasarvakriyAntarasya adhyAsaM ( mithyAjJAnaM, tAdAtmyaM nivAsaM ) uddizya arthAt kAyaM pratItya ( AkAraM - jinamudrAmAgAraM ca ) kurvataH puruSasya sthAnamaunadhyAnarUpakriyAvyatirekeNa kriyAntarasyAdhyAma - tAdAtmyasya sarvathA tyAgaHkAyotsarga ityarthaH, evaMvidhaM kAyotsarga karomyahaM ( kAyamekasthAne sthiraM kRtvA vANa maunamayIM vidhAya mAnasaM dhyAnena saha saMyujyAtmani dehabuddhirUpAdhyAsasya nAzaM nirmAyaiva nirmAyaH zuddhaH kAyotsargo bhavati. ) athAkSepaparihArapUrvakaM padAnvayayojanam - Aha kAyasyotsarga iti SaSThayA samAsaH kRtaH, arha - caityAnAmiti ca prAgAveditaM tatkimarhaccaityAnAM kAyotsargI karomIti, netyucyate, SaSThInirdiSTaM tatpadaM padadvayamatikramya maNDU 2 Page #358 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 20 lalitavistarA saMskRta TIkA kaplutyA vandanapratyayamityAdibhirabhisambadhyate, tatazcArhaccetyAnAM vandanapratyayaM karomi kAyotsargamiti draSTavyaM... ___ tatra vandanam-abhivAdanaM prazastakAyavADmanaHpravRttirityarthaH, tatpratyayaM-tannimittaM, tatphalaM me kathaM nAma kAyotsargAdeva syAdityato'rthamityevaM sarvatra bhAvanA kAryA, tathA " pUyaNavattiyAetti" pUjanapratyayaM-pUjananimittaM, pUjana-gandhamAlyAdibhiH samabhyarcanaM / tathA " sakAravattiyAetti" satkArapratyayaM-satkAranimittaM, pravaravastrAbharaNAdibhirabhyarcanaM stkaarH| Aha-sAdhuH zrAvako vA? , tatra sAdhostAvatpUjanasatkArAvanucitAveva, dravyastavatvAt , tasya ca tatpratiSedhAt "to kasiNasaJjamaviU pupphAIyaM na icchanti" itivacanAt, zrAvakastu sampAdayatyevaitau yathAvibhavaM, tasya tatpradhAnatvAt , tatra tattvadarzitvAt , jiNapUyAvibhavabuddhittivacanAt , tatko'nayorviSaya iti, ucyate, sAmAnyena dvAvapi sAdhuzrAvako, sAdhoH svakaraNamadhikRtya dravyastavapratiSedhaH, na punaH sAmAnyena, tadanumatibhAvAt , paM...." tatphaletyAdi " " tatphalaM" tasya-vandanasya phalaM-karmakSayAdi me-mama kathaM nAma-kenApi prakAreNa kAyotsargasyaivAvasthAvizeSalakSaNena kAyotsargAdeva na tvanyato'pi vyApArAt, tadAnIM tasyaiva bhAvAt "myAda" bhUyAd 'iti' anayA AzaMsayA "ato'rtham" vandanArthamiti. TI.....vAdI-(zaGkA ) kAyasyotsarga iti vigraheNa SaSThayA tatpuruSasamAsaH-prakRtaH ( yatra samAse pUrvapadamuttarapadena saha vibhaktyAH sambandhena yuktaM sa tatpuruSaH kathyate, tatrottarapadaM pradhAnaM ca pUrvapadaM gauNaM) atra pUrvapadarUpakAyasyotsargarUpottarapadena saha vibhaktyA sambandhaH, ata 'kAyotsarga' ityatra SaSThItatpuruSasamAso'sti, kizca 'arhacaityAnAM' iti ca pUrvamAveditaM, tatkimarhacaityAnAM kAyotsarga karomItyanvayaH kriyate bhavadbhistaducyate Page #359 -------------------------------------------------------------------------- ________________ lalitavistarA saMskRta TIkA samAdhAnam = SaSThIvibhaktyA darzitaM yad ' arha caityAnAM ' iti padaM, tasyAnvayaH - sambandhaH, atanaM padadvayamatikramya maNDUkaplutyA ( ' maNDUkaplutinyAyaH ' yathA maNDUkA utplutyotplutya gacchanti, tadvatprakRte'pi ) utplutya ' karomi ca kAyotsarga' iti padadvayaM - pazcAt kRtvA - ullaMghya vandanapratyayamityAdi - padaiH sahAbhi-sambadhyate, arthAt 'arhacaityAnAM vandanapratyayaM karomi ' kAyotsarga' arhatAM pratimAnAM vandanAnimittaM kAyotsarga karomyahamiti padAnvayo yojyaH / 11 kAyotsargakaraNAya 'nimittAnAM - prayojanAnAM ( uddezyaM yathA tasyAgamana - kAraNamityAdau kAraNamuddezyaM, prayojanaM, phalaM vetyarthaH ) varNanaM vandanapratyayamidhyAdipadAdArabhya nirupasargArthamiti paryanteSu SaTsu padeSu darzitamastyataH - SaTpadavatI - nimittasaMpado nirUpaNaM kriyate - (1) vandanapratyayamityatra vandanaM - abhivAdanaM ( abhimukhIkaraNAya vAdanaM vadanaM vada 'lyuTa' vA abhimukhaM vAdyate AzIranena 'vadaNi ca lyuT / abhivAdyate AziSaM kAryate'nena ) prazasta - kAyavAGmanaHpravRttirityarthaH, vandanapratyayamityetatsutrasyaiSo'rthaH, arhatAmarthAdbhAvArhatAM yAni caityAni -cittasamAdhijanakapratimAlakSaNAni teSAM vandanAdikapratItirUpamahaM kAyotsarga karomi, kAyotsargaH - sthAnamaunadhyAnAni vinA kriyAntaratyAgaH, tamahaM karomi . ( ' vandanavattiyAe ' - vandanaM - zreSThamanovacaH kAyapravRttiH, tannimittamarthAd vandanato yathA puNyaM bhavet tAdRzaM kAyotsargato'pi mama puNyaM bhavatu ' vattiAe' ti AprayogaH, iti pratimAzatake TIkAyAM ) tatpratyayaM - tannimittaM, tatphalaM me kathaM nAma kAyotsargAdeva syAdityato'rthamityevaM sarvatra bhAvanA kAryA (yadyapi sAdhuH zrAvakazca zrImadarhatAM caityAni nirantaraM yathoyogyaM vandete eva tathApi, adhikAdhikaM karttu bhAvaM pradarzayituM bhAvAtizaya- vRddhaye kAyotsargadvArA prArthanA kAryA, sA'pi yuktiyuktA, evaM rItyA bhakteratizayaprakaTana - jananadvArA karmanirjarAyA AdhikyaM bhavatyeva . ) (2) pUjanapratyayaM = tathA arhacaityAnAM pUjananimittakaphalamuddizyAhaM kAyotsarga karomIti vAkye'caityAnAM pUjanenArthAd gandhapUjA ( candanAdipUjA) mAlyapUjAbhi (pUSpAdipUjAdibhiH) rAdinA triprakArI - paJcaprakArI - aSTaprakArI - saptadazabhedavatI - eka viMzatibhedavatI - aSTotara - zataprakArI pUjAbhiryAdRk karmakSayAdirUpaM phalaM bhavettAhakU phalaM kAyotsargato mama bhavatu, etadartha kAyotsarga karomi . (3) tathA'rhaccaityAnAM satkAranimittakaphalamuddizyAhaM kAyotsarga karomi atra vAkye - 'rhRtpratimAyAH satkAraH=uttamottama vastraparidhApanAdikaM, AbharaNaM ( bhinnabhinnAlaMkArabhUSaNAdika ) Page #360 -------------------------------------------------------------------------- ________________ lalitavistarA saMskRta TIkA kastUrI. AdinA prabhoHzarIre patrAdidvArA'GgaracanA rUpaM tadeva satkAraH, arthAdarhaccaityAnAM satkAreNa yAdRzaM karmakSayAdirUpaM phalaM bhavettAdRzaM karmakSayAdirUpaM phalaM kAyotsargato bhavatu. 12 ( pApAnAM gamanAgamanAdi - samutthAnAM kSapaNArtha - nirghAtanArthamIryApathikyA kAyotsarga iti yogaH / gamanAgamanAdisamutthapApakSayarUpaM phalamIryApathikI- kAyotsargAd bhavati, iti tathA vaMdanapratyayAdIni SaT nimittAni - phalAni yebhyastu, tathA traya utsargA iti zeSaH, vaMdanapUjana - satkAra - sanmAna - bodhilAbha - nirupasargeti SaT phalAni caityavaMdanAdikAyotsargebhyaH, tatra - " sumaraNathuina maNAI zubhamaNavaitaNupavitti vaMdaNayaM / pupphAIhi pUyaNamiha vatthAIhiM sakAro // 1 // saMmANo NarpA, viNayapaDivatti, bohilAbhou / peccajiNadhammasaMpatti, nirupasaggo univvANaM ||2|| arihAivaMdaNAisu jaM punnaphalaM haveu sa majjha, ussaggA ucciyatapphalehiM bohI taovi sivo // 3 // " tathA pravacanasurAH- samyagdRSTayo devAsteSAM smaraNArtha vaiyAvRttyakaretyAdi - vizeSaNadvAreNopabRMhaNArtha kSudropadravavidrAvaNAdikRte tattadguNaprazaMsayA protsAhanArthamityarthaH yadvA tatkarttavyAnAM vaiyAvRttyAdInAM pramAdAdinA zlathIbhUtAnAM pravRttyarthaM, azlathIbhUtAnAM tu sthairyAya ca smAraNA - jJApanA, tadartha, sAraNArtha vA- pravacanaprabhAvanAdau hitakAyeM preraNArtha. ki ? utsargaH - kAyotsargaH carama iti zeSaH, ityetAni nirmitAni - prayojanAni phalAnIti yAvad aSTau caityavaMdanAyAM bhavantIti zeSaH / zrI de. cai. zrIdharma saMghAcAravidhau / pR. 400 ) atra mukhyatve dravyapUjayA ca dravyasatkAreNa yatphalaM prApnuyAt tatphalaM caityavandanAntargatakAyotsargato'pi bhavatu ityarthaH, tathA'pi bhAvapUjAyA adhikAriNo muneH kRte, etatpadasambandhI ( dravyapUjA phalasambandhI ) visaMvAdo nAsti, dravyapUjA - satkaphala - yAJcA - yogyA'sti yato muneranumatidvArA dravyapUjA vidyate'rthAd dravyapUjA prazaMsanIyA gaNyate, etAvadapi na, parantu dravyapUjA makurvantaM janaM dravyapUjA - kRte prerayatyapi tathA pUjanasatkAra - sanmAnayoH prArthanA sAdhukRte nAnucitA, sAdhUnAM dravyastavaniSedhastu kevalaM karaNamapekSyAsti, kintu kAraNAnumatI apekSya nAsti. jinapUjA kAryeva yato gRhiNAM lakSmyAH sadupayogo'smAcchubhataraM kimapi sthAnaM nAstItyAdi--dezanAdAnadvArA bhagavatAM pUjAsatkArayoH kAraNaM tathA pUjAsatkArau dRSTvA'numodanametat sAdhUnAmarthe karttavyamasti zaGkA = pUjAsatkArayoradhikArI sAdhu rvA zrAvakaH ko'sti ? tatra pUjAsatkArau sAdhUnapekSyAnucitAveva yataH pUjAsatkArau dravyasta varUpau staH / (" akasiNa pavattANaM, virayAvizyANa esa khalu jutto / jekasiesaMjamANa viUpupphA die Na kappae // ( pupphAiyaM na icchanti ) " ( mahAnizIthasUtre tRtIyAdhyayane ) Page #361 -------------------------------------------------------------------------- ________________ lalitavistarAsaMskRtaTIkA " akRtsnapravartakAnAM (pravRttAnAM ) viratAviratAnAM eSa khalu yuktaH / yeSAM kRtsnasaMyamAnAM vidAM puSpAdikaM na kalpate / / ") mahAnizIthasUtreNa sAdhUnAM dravyastavo niSiddho'sti. zrAvakastu yathAvibhavaM pUjAsatkArau sampAdayatyeva. 'jinapUyAvibhavabuddhi' iti zAstrIyavacanadvArA, zrAvakasya dravyastavaviSayaka-pradhAnatvena tatra--dravyastave tattvadarzanamasti, tasmAdanayoH sAdhuzrAvakayoH ko viSayaH ? ko'dhikArI ? iti ceducyate samAdhAnam sAmAnyena ( pUjakatvApekSayA, karaNakAraNAnumodanAnyatamatvarUpasAmAnyApekSayA'thavA karaNAditritayarUpasarvApekSayA) dvAvapi sAdhuzrAvako viSayarUpAdhikAriNau staH, zAstre sAdhoH svakaraNamadhikRtya dravyastavaniSedhaH, arthAt sAdhuH svayaM dravyapUjArUpadravyastavaM na kuryAditi niSedhaH kRto'sti. parantu karaNakAraNA'numodanarUpasarvasAmAnyApekSayA na niSiddham , yataH pUjAsatkArarUpadravyastavaviSaye sAdhUnAmanumodanArUpo'dhikAro'sti, etatpramANavyavahArataH siddhaM, tathA ca pUjanasatkAraviSayakAnumodanA-prazaMsA sAdhuSu vyavasthitA'styataH sAdhUnAmanumatirUpA'pekSayA dravyapUjArUpo dravyastavo vidyate, tato yatphalaM bhavati tatphalaviSayakAzaMsA, kAyotsargato yAcanIyeti pramANarUpeNa yuktamasti. sAdhUnAM pUjanasatkArarUpadravyastavaviSayiNyAH prazaMsAyA AkAra darzayitvopadezanadAnadvArA dravyastavasya kAraNaM (kArApaNaM) kathaM sAdhuSu ghaTeta? bhavati ca bhagavatAM pUjAsatkArAvupalabhya sAdhoH pramodaH, sAdhu zobhanamidametAvajanmaphalamaviratAnAmiti vacanaliGgagamyaH, tadanumatiriyaM, upadezadAnataH kAraNApattezca, dadAti ca bhagavatAM pUjAsatkAraviSayaM sadupadeza-karttavyA jinapUjA, na khalu vittasyAnyacchubhataraM sthAnamiti vacanasandarbheNa, tatkAraNametat , anavayaM ca tad , doSAntaranivRttidvAreNa, ayamatra prayojakozaH, tathA bhAvataH pravRtteH,, upAyAntarAbhAvAt , paM....nanu yAvajjIvamujjhitasarvasAvadyasya sAdhoH kathaM sAvadhaprakRteH dravyastavasyopadezena kAraNaM yujyate 1 ityAzaGkayAha-"anavadyaM ca" nirdoSaM ca " etad " dravyastavakAraNaM, Page #362 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 15 lalitavistarA saMskRta TIkA hetumAha - " doSAntaranivRttidvAreNa doSAntarAd - dravyastavApekSayA'nyasmAdindriyArthahetormahataH kRSyAdyArambhavizeSAttasya vA yA nivRttiH- uparamaH sa eva dvAram upAyastena, nanu kathamidamanavam ? avadyAntare pravarttanAdityAzaGkayAha - " ayaM " doSAntarAnmahato nivRttirUpaH " atra " dravyastavopadeza " prayojakaH " pravarttakaH " aMzaH " nivRttirUpAyA dravyastavakarta kriyAyA vibhAgaH, kuta ityAha-"tathAbhAvato" doSAntara nivRttibhAvAt "pravRtteH" ceSTAyAH " upAyAntarAbhAvAt " dravyastavaparihAreNa anyahetorabhAvAt kathamityAha 27 1 TI..... tathA ca = idametAvada - viratAnAM (viratA viratAnAM vA ) janmanaH phalaM sAdhu - zobhanamiti vacanaliGgagamyam, bhavati ca bhagavatAM pUjAsatkArAvupalabhya sAdhoH pramodaH - tadanumatiriyaM. ( pUyAphalaparikahaNA pamoyaNA coyaNA u kArAvaNaM / anumoyaNA'vijAyai pamoyauvavUhaNAIhiM // 411 // bR.) upadezadAnataH kAraNApattezca, ? ( suvvaiya vairarisiNo kArAvaNaMpiya aNuTTiyamimassa / vAyagathe tahA eyagayA desaNA ceva / / 492 / / bR.) dadAti ca bhagavatAM pUjAsatkAraviSayaM sadupadezaM - ' karttavyA jinapUjA' na khalu vittasyA'nyacchubhataraM sthAnamiti vacana - sandarbheNa, tatkAraNametat, anavadyaM ca tad, doSAntaranivRttidvAreNa, ( pUjA satkAraviSayaka prazaMsA tu yathA dAnadharmasya prazaMsayA''rambhaparigrahaprazaMsA na gaNyate yataH tatra tyAgAMzasya prazaMsA varttate, tathA'trApi pUjAsatkArarUpa - dravyastavasya prazaMsayA, ArambhaparigrahaprazaMsA na gaNyate yato'tra bhaktibahumAnAMzasya prazaMsA varttate. ) " ayamatra prayojakoM'zaH, tathA bhAvataH pravRtteH upAyAntarAbhAvAt, arthAdetad dravyastavasyopadezadvArA kAraNaM ( kArApaNaM) sAdhUnAM nirdoSameva, yatastatra dravyastavApekSayA yadanyamahataH, indriyArtha - viSayahetubhUtakRSyAdi - mahArambhavizeSato viramaNamathavA tan mahAviSayahetubhUta kRSyAdi - mahArambhavizeSato nivRttirUpa - mahAguNarUpopAyahetudvAralakSaNamasti arthAnmahAdoSAntara nivRttirUpamahAguNadvArA dravyastavasya kAraNaM ( kArApaNaM) tanniravadyameva. anyacca dravyastavasyopadezapravRtti prati dravyastavakartRniSThakriyAvibhAgAMzabhUtamahAdoSAntara nivRttiH, heturasti, yato dravyastavopadezaM vinA dravyastava prAptiranyasya kathaM syAdarthAd dravyasta vaM vinA mahAdoSAntaranivRttiranyasya na syAt, dravyastavasattva eva mahAdoSAntaranivRttiH saMbhavet, Page #363 -------------------------------------------------------------------------- ________________ lalitavistarAsaMskRtaTIkA arthAdanyeSAM mahAdoSAntaranivRttaye sAdhUnAM mahAdoSAntaranivRttihetubhUtadravyastavasyopadezo'nivArya Avazyako bhavedeva. evaM dravyastavopadeze pravartakatvarUpeNa mahAdoSAntaranivRttirevoddezyabhUtA. yato dravyastavopadezA'bhAve dravyastavo na bhaved, dravyastavAbhAve mahAdoSAntaranivRtterabhAvaH syAdato dravyastavopadezadAnadvArA sAdhUnAM dratyastavasya kAraNaM ( kArApaNaM ) niravayaM-mahAguNaniSpAdakaM-nirdoSa, yuktiyuktameva / dravyastavopadezane prayojaka:-pravartakaH. aMza-nivRttirUpo dravyastavakartakriyAyA vibhAgarUpaH, kuta ityAha-tathAbhAvataH-doSAntaranivRttibhAvAt pravRtteH-ceSTAyA, upAyAntarAbhAvAta dravyastavaparihAreNa, anyahetorabhAvo varttate / / atra viSaye dRSTAntapUrvakabhAvanA vicAryAnAgabhayasutagartAkarSaNajJAtena bhAvanoyametat, tadevaM sAdhuritthamevaitatsampAdanAya kurvANo nAviSayaH, vacanaprAmANyAt , itthameveSTasiddheH, anyathA'yogAditi, paM...." nAgetyAdi " nAgabhayena-sarpabhItyA sutasya-putrasya garttAt-zvabhrAdAkarSaNam-apanayanametadeva jJAtaM dRSTAntastena "bhAvanIyametat" sAdhovyastavakAraNaM dezanAdvAreNa, tathAhikila kAcitstrI priya putraM ramaNIyarUpamuparacayya ramaNAya mandirasya bahirvisasarja, sa cAticapalatayA avivekatayA ca, ita itaH paryaTannavaTaprAyamativiSamataTamekaM garttamAviveza, muhUrtAntare ca pratyapAyasambhAvanayA cakitacetA mAtA tamAnetuM taM dezamAjagAma, dadarza ca gartAntarvatinaM mijasUna, tamanu ca pracalitamanAkalitakopaprazamamaJjanapubjakAlakAyamudghaTitAtivikaTasphaTATopaM pannagaM, tato'sau gurulAghavAlocane caturA nUnamataH pannagAdasya mahAnapAyo bhaviteti vicintya satvaraprasAritakarA garttAt putramAcakarSa, yathA'sau stokotkIrNazarIratvaktayA sapIDe'pi tatra na doSavatI, parizuddhabhAvatvAt , tathA sarvathA tyaktasarvasAvadyo'pi sAdhurupAyAntarato mahataH sAvadyAntarAnivRttimapazyan gRhiNAM dravyastavamAdizannapi na doSavAniti / ____TI0....nAgabhayasutagartAkarSaNa-jJAtena bhAvanIyametat-sarpasya bhayena putrasya gartAdapanayanametadeva jJAtaM-dRSTAntastena bhAvanIyametat , sAdhovyastavakAraNaM dezanAdvAreNa, paJjikAyAM dRSTAnto draSTavyaH / sarvathA tyaktasarvasAvadyo'pi sAdhurupAyAntarato mahataH sAvadyAntarAnnivRttimapazyan gRhiNAM dravyastavamAdizannapi na doSavAniti / Page #364 -------------------------------------------------------------------------- ________________ lalitavistarA saMskRtaTIkA tadevaM sAdhuritthamevaitatsampAdanAya -kAraNAnumatipUrvaka - dravyastava sampAdanAya, kAraNAnumatI kurvANaH, tatra pravarttamAnoM nAviSayaH - dravyastavasyA'pekSayA'dhikArI, sAdhureva evameva zAstra - vacanasya prAmANyamasti, yadi vacanaprAmANyamanyeta tadA pUjA satkArarUpa- dravyastato yat karmakSayAdi phalaM bhavati, tat kAyotsargato bhavatu, ityAkArakAzaMsayA prArthanayA vA karmakSayAdirUpeSTa - phala- siddhirbhavati. anyathA - vacana - nAmANyAsvIkAre pUrvokteSTaphalasiddherabhAvaH syAditi sAdhodravyastavAdhikAra-siddhiH / zrAvakasya pUjAsatkAraviSaye'santoSaH 16 zrAvastu sampAdayannapyetau bhAvAtizayAt adhikasampAdanArthamAha, na tasyaitayoH santoSaH, taddharmmasya tathAsvabhAvatvAt, jinapUjanasatkArayoH karaNalAlasaH khalvAdyo dezaviratipariNAmaH, aucityapravRttisAratvena, ucitau cArambhiNa etau sadArambharUpatvAt, paM...."taddharmetyAdi" taddharmasya - zrAvakadharmasya "tathAsvabhAvatvAt " jinapUjA satkArayorAkAMGkSAtirekAt, asantoSasvabhAvatvAt etadeva bhAvayati - " jinapUjA satkArayoH " uktarUpayoH " karaNalAlasa eva " vidhAnalampaTa eva, khaluzabdasyaivakArArthatvAt yaH sacittAss , "" rambhavarNAbhidhAnASTabhapratimAbhyAsAt prAkkAlabhAvI " dezaviratipariNAmaH " zrAvakAdhyavasAyaH, kathamityAha-"aucityapravRttisAratvena" nijAvasthAyA AnurUpyeNa yA pravRttiH - ceSTA tatpradhAnatvena, aucityameva bhAvayannAha - " ucitau ca " yogyau ca " ArambhiNaH tata eva prathi - vyAdyArambhavataH 'etau " pUjAsatkArau, kuta ityAha - " sadArambharUpatvAt " san - sundaro jinaviSayatayA ArambhaH pRthivyAdyupamardastadrUpatvAd, ArambhavizeSe'pi kathamanayoH sadArambhatvamityAzaGkyAha---- 66 TI..... atha zrAvakastu svayaM niyamato'rhaccaityAnAM pUjAsatkArau sampAdayatyeva tathApi bhAvasya-pariNAmasyAtizayAt-prAbalyAt, pUjAsatkArau, adhikA'dhikaM kartuM vadati " arhaccetyAnAM pUjAsatkArAbhyAM yatkarmakSayAdi phalaM bhavecat kAyotsargato mama bhavatu " ityAzaMsA (prArthanA - bhAva) viziSTaH zrAvakaH 'pUyaNavattiyAe' 'sakkArakhattiyAe' ityAdi padAni vadatIti yuktameva. yataH zrAvakasya pUjAsatkAraviSaye saMtoSo (tRptiH ) na bhavati, yataH zrAvaka Page #365 -------------------------------------------------------------------------- ________________ lalita vistarA saMskRta TIkA 17 dharmasya jimapUjAsatkAraviSaye icchAtirekAdasantoSasvabhAvo ( kRtayorapi etayorna saMtoSa iti svarUpo ) varttate, etadeva spaSTayati ', jinapUjA - jinasatkArayoH punarapi punaH karaNalampaTa eva yaH sacittA''rambhavarjananAmakA - 'STama-pratimAyA abhyAsAt, AdyaH prAkkAlabhAvI, dezaviratipariNAmaH - zrAvakasyAdhyavasAyo bhavati, yato nijAvasthAyA AnurUpyarUpaucityadvArA pravRttiratastatpravAnatAvAn zrAvakA'dhyavasAyo varttate, kimaucityamatreti ceducyate tata eva pRthivyAdyArambhavataH 'ArambhiNa : ' zrAvakasya pUjAsatkArAvetAvucitau - yogyAveva yataH san - jinaviSayatayA sundaraH, Arambha:-Ta -- pRthivyAdyupamardastadrUpau -sadArambharUpau pUjAsatkArau varcete. ( munernirmalAzayapUrvaka - tayA nadyA uttAre hiMsA na kathitA, yadyapi nadyA uttAre jIvavirAdhanA'styeva tathApi vidhinA, yatanayA, zubhAzayatayA nadyA uttAre mune hiMsA na kathitA, tathA vidhiyogena zubhabhAvena yattanayA jinendrANAM pUjA'pi niHzreyasa - nibandhanam, eSA jinapUjA sopayogaM sazubhabhAvaM bhavati, tasmAt, jinapUjAdau, aparimitArambhamAnyatAvantaH svayaM bhavajale patanti, anyazca pAtayanti, yasyAM kriyAyAM viSayArambhatyAgo'sti, sA kriyAnityaM bhavajalatAriNI kathyate yataH saMsArahetubhUta - viSayArambhaH pApavardhako bhavati, tathApi yaH sadArambho'sti tato'zubhabhAvAnnivRttizca pApakSayo bhavati, jinendrapUjayA vItarAgadevasya guNAnAM dhyAnaM bhavati, vItarAgaviSayaka guNadhyAnarUpa - zubhabhAvato viSayArambhatyAgato nirbhayatA''yAti ata eva jinapUjAdikaM sadArambharUpamasti, tatra cAzubhabhAva nivRttirUpo mahAna guNo'sti. ) anyacca pratimApUjanena vinayo bhavati, vinaryo'taraGgatapastvena kathyate, yataH prabhoH pratimAvinayena zubhabhAvo bhavati, zubhabhAvena ca jIva: muktigatiprAptaye bhAgyavAn bhavati. yaH kazcit pratimApUjAyAmArambhaM matvA jinendraM na pUjayati, tanna yuktaM yataH pratimApUjane ArambhavAdI, ki dAna, vandanaM, AdezAdikriyAM na vidadhAti ? dAnavandanAdikriyAyAM kriyamANAyAM kiM vAyukAyAdi - jIvasya virAdhanA na bhavati ? dAnAdidharma-pravRtti - svIkAraM vinA kiM calati ? dAnAdipravRttau kriyamANAyAM vAyukAyAdirja vavirAdhanAyA Azayo nAsti. api tu zubhAzayo varttate, tarhi taduttare vijJApanamasti yat pUjAyAM kriyamANAyAmapi jalakAyA dijIva virAdhanAyA bhAvo nAsti parantu zubhAzayo'sti puSpAdijIvA rambhataH pUjA sAvadyeti Page #366 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 18 lalitavistarAsaMskRta TIkA mA vAdIH, yataH puSpAdijIvArambhataH pUjA sAvadyA dRzyate parantu, anubandhApekSayottarottarabhAvavRddhitaH pUjA niravadyA'sti yataH pUjAkAle jinendrANAM guNA ati bahumatA bhavanti tataH zubhadhyAnaM pravarttate, yasmAcca yena pApabandho bhavatIdRzAsad (malina) Arambhato nivRttirbhavati, vItarAgaprabhorbahumAnena bhAvo nirmalo bhavati, tatazcittazuddhirbhavati, anyo'pi lAbho bhavati ya jjinendrapUjAmaca dRSTvA bhavyAnAM bhavyabhAva ullasatyeva, tacchubhabhAvabalena, SaTjIvanikAyarakSako bhUtvA bhavajalAttarati yathA nadImuttarato munerdayA pariNAmo mithyA nAsti tathA zrAvakasya pUSpapUjAdikaM kurvato'pi puSpAdijIvopari dayApariNAmaH (niH zukatvAbhAvabhAvaH) mithyA nAsti, kiJca jainI pUjA rogiNa auSadhasamA'sti, gRhizrAvakastu, asadArambharUparogavAnasti, tadasadArambharogopazamanAya sad (zubha) ArambharUpauSadhasamA jinapUjA'sti, api ca munistu sarvasAvadya - yogato virato'sti, teSAM ko'pi, asadA rambharUpo rogo nAstyeva tataH kathaM rogaM vinauSadham ? zaGkA = jinapUjAyAM manovacovapUrUpazubhayogena, dravyAzravo jAyate tato nijapariNAmarUpadharmaH kathaM na hanyate ? samAdhAnaM = jinapUjayA nijapariNAmarUpo dharmo na hanyate, yAvadAtmano yogakriyA na nivRttA, tAvadAtmA yogArambhavAnasti, arthAd yat kriyAkaraNena nijasvabhAvapariNatirUpAtmadharmo naSTo bhavetsA kriyA na karttavyA, parantu vItarAgapUjayA tu, AtmadharmahAnirna bhavati pratyutAtmadharme puSTirbhavati, tata eva jinapUjAyAmAdaraH kiM na karttavyaH ? api tu karttavya eva, jinapUjA karaNena dravyAzravo bhavati, tathA'pi sA''tmadharmapoSakatvena pUjA'vazyaMkaraNIyA AdaraNIyA. yAvanmanovacaH kAyarUpayogakriyA na nivRttA, tAvatte zubhe vA'zubhe mArge pravartante tatastu yogatrayeNa jinapUjArU pazubhamArge pravarttamAnasya zrAddhasya ko vidvAn niSedhayet ? zrAvako gRhI tu asadArambhI varttate'rthAd yena pApaM badhyate tAdRzArambhaM karoti, tasmAtsaMsArasAgaraM tarItuM zrAvaNA'vazyaM jainI pUjA kAryA. zaGkA = dravyastavena puNyaM badhyate, tatazca tatsvargasya kAraNam, api ca mokSasya kAraNaM nAsti, tataH kathaM sa karttavyaH ! samAdhAnaM = dravyastavo'vazyaM karaNIyaH, yato dravyastavo bhAvastavasya kAraNamasti, ata AtmadharmaprakaTanakArakatvenA'vazyamAdaraNIyaH, yathA svargasya kAraNaM sarAga - saMyamo'sti tathApi sarAgasaMyamo gRhyate, tathA'trApi jJeyaM, zaGkA = dravyastava eSo'pradhAnastavo'sti, atastaM tyaktavA bhAvastavaH kevalaM kathaM na kriyeta ! Page #367 -------------------------------------------------------------------------- ________________ lalitavistarAsaMskRtaTIkA samAdhAnaM dravyastavana-pUjAdinA, bhAvastavaH-cAritraprAptirbhavati ataH dravyastavaghaTakadravyazabdo'trApradhAnavAcako nAsti, api tu kAraNavAcako jJeyaH, ato dravyastavasya bhAvastavakAraNatvenA'vazyaM dravyastavo vidhAtavya evAdhikAriNA. atha zaGkA samAdhAnadRSTAntapUrvaka zrAvakasya pUjAsatkAra-viSayako'dhikAraH sadA niyato'stIti viSaya-spaSTIkaraNam aucityAjJA'mRtayogAt , asadArambhanivRttaH, anyathA tadayogAdatiprasaGgAditi, tathAhi-dravyastava evaitau, sa ca bhAva. stavAGgamiSTaH, tadanyasyApradhAnatvAt , tasyAbhavyeSvapi bhAvAt , ataH AjJayA'sadArambhanivRttirUpa evAyaM syAt , aucityapravRttirUpatve'pyalpabhAvatvAd dravyastavaH, guNAya cAyaM kUpodAharaNena, ___na caitadapyanIdRzaM iSTaphalasiddhaye, kiM tvAjJAmRtayuktameva, sthAne vidhipravRtteriti samyagAlocanoyametat // tadevamanayoH sAdhuzrAvakAveva viSaya ityalaM prasaGgena / paM..."AjJAmRtayogAd" Ajaiva-"jinabhavanaM jinabimva" mityAdyAptopadezarUpA'mRtamajarAmarabhAvakAritvAt tena yogAd, AjJApi kiMnibandhanamitthamityAzakacAha-" asadArambhanivRtteH" asata indriyArthaviSayatayA asundarasyArambhasya tato vA jinapUjAdikAle nivRttaH, nanu tannivRttiranyathApi bhaviSyatItyAzaGkayAha-" anyathA" AjJAmRtayuktau pUjAsatkArau vimucya "tadayogAd " asundarArambhanivRtterayogAd, vipakSe bAdhAmAha-" atiprasaGgAt" prakArAntareNApyasadArambhanivRttyabhyupagame yutaramaNAndolanAdAvapi tatprAptyA'tiprasaGgAditi, " itiH" vAkyasamAptau, aucityameva punarvizeSato bhAvayannAha-tathAhi-dravyastavaH " etau" pUjAsatkArau, tataH kimityAha-" sa ca" dravyastavo "bhAvamtavAGga" zuddhasAdhubhAvanibandhanam " iSTaH" amimataH, kuta ityAha " tadanyasya" bhAvastavAnaGgasya " apradhAnatvAd " anAdaraNIyatvAt , kuta ityAha" tasya" apradhAnasya "abhavyeSvapi / kiM punaritareSu "bhAvAt" sattvAt , na ca tataH Page #368 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 20 lalitavistarAsaMskRtaTIkA kAcitprakRti (ta) siddhiH, " ataH" anyasya aprAdhAnanyAkhetoH "AzayA" Aptopadezena " asadArambhanivRttirUpa eva" asadArambhAd-uktarUpAttasya vA yA nivRttiH-uparamaH tadrUpa eva, na punaranyo bahulokaprasiddhaH " ayaM" zAstravihito dravyastavaH " syAd " bhaved, Ahakathamasau na bhAvastavaH ?, aucityapravRttirUpatvAt , sAdhudharmavadityAzaGkyAha-" aucityapravRttirUpatve'pi" zrAvakAvasthAyogyavyApArasvabhAvatAyAmapi, kiM punaH tadbhAve " alpabhAva tvAt" tucchazubhapariNAmatvAt , " dravyastavaH" pUjAsatkArau, evaM tarhi alpabhAvatvAdevAkiJcitkaro'yaM gRhiNAmityAzaGkyAha-" guNAya ca" upakArAya ca, " ayaM" dravyastavaH, kathamityAha-"kUpodAharaNena" avaTajJAtena, iha caivaM sAdhanaprayogo-guNakaramadhikAriNaH kizcitsadoSamapi pUjAdi, viziSTazubhabhAvahetutvAt , yad viziSTazubhabhAvahetubhUtaM tadguNakaraM dRSTaM, yathA kUpakhanana, viziSTazubhabhAvahetuzca yatanayA pUjAdi, tato guNakaramiti, kUpakhananapakSe zubhabhAvastRSNAdivyudAsenAnandAdyavAptiriti; idamuktaM bhavati-yathA kUpakhananaM zramatRSNAkardamopalepAdidoSaduSTamapi jalotpattAvanantaroktadoSAnapohya svopakarAya paropakArAya vA yathAkAlaM bhavati, evaM pUjAdikamapyArambhadoSamapohya zubhAdhyavasAyotpAdanenAzubhakarmani raNapuNcabandhakAraNaM bhavatIti, dRSTAntazuddhayarthamAha " na ca" naiva " etadapi" kUpodAharaNamapi " anIdRzam" udAharaNIyabahuguNadravya. stavavisadRzaM yathAkathaJcit khananapravRttyA "iSTaphalasiddhaye" iSTaphalam-ArambhiNAM dravyastavasya bahuguNajJApana tatsiddhaye bhavatIti, dArTAntikena vaidhAd, yathA tu syAttathA''ha-kintu " AjJAmRtayuktameva" A vAmRtaM paramasvAsthyakAritvAdAjJAmRtaM taduktameva-tatsambandhameva; tathAhi-mahatyAM pipAsAdyApadi kUpakhananAtsukhatarAnyopAyena vimalajalAsambhave nizcitasvAduzItasvacchajalAyAM bhUmau anyopAyaparihAreNa kUpakhananamucitaM, tasyaiva tadAnI bahuguNatvAd, itthameva ca khAtazAstrakArAjJA, kuta etadityAha-" sthAne" dravyastavAdau kUpakhananAdike ca upakAriNi "vidhipravRttaH" aucityapravRtteranyathA tato'pi apAyabhAvAt / / TI...zaGkA ArambhavizeSe'pi kathamanayoH pUjAsatkArayoH sadArambhavatvam ? samAdhAnam-gRhiNaH zrAvakasya pUjAsatkArarUpo dravyastaSaH kartavyo'sti, yata aucityaM ( nijAvasthAyAAnurUpyaM ) yogyatAmanulakSyAthavaucityarUpA''jJaiva "jinabhavanaM jinabimba " (prazamaratau) mityAdyAptopadezarUpA, amRtaM-ajarAmarabhAvakAritvAt , tena yogo'sti, tathA"jinabhavanabimbaThAvaNA jiNapUAI sutto| vihiNA davvatthaotti neya bhAvatthava kAraNatteNa // " zakkA-itthamAjJA'pi kiM nibandhanam ! samAdhAnam =dravyastavaviSayakA''jJAyAM, asadArambha-nivRttimUlakAraNamasti. arthAdasata Page #369 -------------------------------------------------------------------------- ________________ lalitavistarAsaMskRtaTIkA 21 indriyArtha-viSayatayA, asundarasya-aprazastasyArambhasya tato vA . jinapUjAdikAle nivRttinibandhanabIjaM jJeyam, arthAdAjJA'mRtayukta pUjAsatkArarUpadravyastayo ( sahArambharUpaH ) bhavettarhi, evAsad (azubha) ArambhAnivRttirbhavati, AjJA'mRtayuktadravyastavAbhAve'sad AsbhanivRtterabhAva iti kAryakAraNabhAvaH / anyathA-AjJAmRtayuktau pUjAsatkArau vimucya, asadArambhanivRtterabhAvasattAyAM, anyena prakAreNApi, asadArambhanivRtti-prAptyA'tiprasaGgo bhaviSyatIti. ( atiprasaGgo nAmAtivyAptiH, prakRtAdanyatra prasaJjana cApAdanam / yathA'tra ghaTaH syAtarhi-upalabhyeteti, aahaaryaaropH| yathA yadi parvato nirvahniH-syAttarhi nidhUmaH syAt ) aucityasyaiva vizeSataH punarbhAvanA tathAhIti-jinapUjAsatkArau dravyastava eva, sa ca dravyastavo, bhAvastavAjhaMbhAvastavastra -zuddha-sAdhubhAvasya (nizcayataH zuddha-sAdhutAyAH) nibandhanatvabIjarUpakAraNatveneSTo-abhimataH / arthAd bhAvastavarUpakArya prati dravyastavo mukhyaM-phalopadhAyakaM kAraNamasti. " kAraNaM hi tadbhavati yasmin sati yadbhavati, yasmiMzcAsati yanna bhavati (nyA. vA. 1 pR. 24) kAryotpAdakaM, kAraNaM tAvad dvividhaM, mukhya, amukhyaM ca, tatra ghaTAdikaM prati mRdAdikaM kapAlAdikaM vA mukhya, mukhyabhinnaM tvamukhyaM / tacca sahakArikAraNamucyate, mukhyatve phalopadhAyakatvaM phalaniSpAdakatvam / " dravyastave sati bhAvastavo jAyate. dravyaratavAbhAve bhAvastavAbhAvo'sti. yo bhAvastavasya mukhya kAraNaM dravyastavo nAsti, tasya dravyastavasyApradhAnatvena phalAjanakatvenAdaraNIyatvAbhAvaH, kathamiti cet kathyate. apradhAnadravyastavasyAbhavyeSu-muktigamanAyogyeSu-jIveSu sattA'sti. ki punaritareSu mithyAtviSu ityapi-zabdArthaH, kiMca tataH kAcit , zuddhanithatArUpabhAvastavasya prakRtaphalasya siddhi na bhavati, anyasya bhAvastavarUpaphalajanakadravyastavabhinnadravyastavasya apradhAnatA-bhAvastavarUpaphalasyAkAraNatA tasyA hetutvena. tathA ca bhAvastavarUpaphalajanakapradhAna-dravyastavasya phalopadhAyakahetutvena, sarvajJavacanarUpA''jJAmRtamevAsadArambhanivRtterevAtraiva kAraNatvena, punaranyo, bahuloka prasiddhaH, ayaM-zAstravihito dravyastavaH syAd-bhaved , zaGkA-eSo'sadArambhanivRttirUpaH zAstravihito dravyastavaH, aucityapravRttirUpatvena sAdhudharmavad bhAvastavaH kathaM na manyate ! Page #370 -------------------------------------------------------------------------- ________________ lalitavistarAsaMskRta TIkA 3 samAdhAnaM = asadArambhanivRttirUpadravyastavo bhAvastavatvena na manyate kathamiti cetkathyate, asadArambhanivRttirUpadravyastavasya, aucityapravRttirUpatve'pi = zrAvakAvasthAyogyavyApArasvabhAvatA yAmapi ( aucitya pravRttirUpatvaM yatra nAsti tatra kaH praznaH ) alpabhAvatvaM ( bhAvastavApekSayA tucchazubhapariNAmatvaM ) vidyate'taH pUjAsatkArarUpo dravyastavo dravyastavatvenA'GgIkriyate, bhAvastavena nAGgIkriyate eva. 22 zaGkA = yadi dravyastavasyA'lpabhAvatvaM syAttadA gRhiNAmeSa dravyastavaH, akiMcitkaraH ( na kiJcit karoti, kriyAzunyaH, asamarthaH ) kathaM na ? samAdhAnam=ayaM - dravyastavastu, guNAya - upakArAyaiva kUpodAharaNena, iha caivaM sAdhanaprayogo, guNakaraM ( guNAya ) adhikAriNaH kiJcitsadoSamapi pUjAdi, viziSTazubhabhAvahetutvAt, yad viziSTa - zubhabhAvahetubhUtaM, tadguNakaraM dRSTaM yathA kUpakhananaM. viziSTazubhabhAvahetuzca yatanayA pUjAdiH, tato guNakaramiti, ( pakSaH ) adhikAriNaH kiJcit sadoSamapi pUjAdi, ( sAdhyaM ) guNakaratvaM, (hetu:) viziSTazubhabhAvahetu:, ( vyAptiH) yadyad viziSTazubhabhAvahetuH tattadguNakaram yatra yatra viziSTazubhabhAvahetutvaM tatra tatra guNakaratvaM (dRSTAntaH) yathA kUpakhananam, * ( upanayaH) guNakaratva - vyApya - viziSTazubhabhAvahetutvavat, yatanayA pUjAdi ( sAdhyavyApya hetumAn pakSaH ) ( nigamanaM ) guNakaratvavat ( guNakaraM ) yatanayA pUjAdi ( sAdhyavAn pakSaH ) kUpa khananapakSe zubhabhAvastRSNA divyudAsenAnandAdyavAptiriti yathA kUpakhananaM zramatRSNA - kardamopalepAdidoSaduSTamapi jalotpattAvanantarokta - doSAnapohya svopakArAya paropakArAya vA yathAkAlaM bhavati, evaM pUjAdikamapyArambhadoSama pohya zubhAdhyavasAyotpAdanenA'zubhakarmanirjjaraNa - puNyAnubaMdhipuNyandhakAraNaM bhavatIti, ( hiMsAyA jJAnayogena, samyagdRSTermahAtmanaH / taptaloha - padanyAsa - tulyAyA nAnubandhanam // 47 // satAmasyAzca kasyAzcit yatanAbhaktizAlinAM, anubaMdho hyahiMsAyA jinapUjAdikarmaNi // 48 // adhyAtmasAre samyaktavAdhikAre, " stheyo vAyucalena nirvRtikaraM, nirvANa nirdhAtinA, svAyattaM bahunAna subahu svapena sAraM paraM / niHsAreNa dhanena puSyamamalaM kRtvA jinAbhyarcanaM yo gRhNAti vaNik sa eva nipuNo vANijya - karmaNyalam " "pariNAmavizeSo'pi zubhaphalo, yatrAnanyopAyatvena yatanayA prakRSTapratanucaitanyAnAM pRthivyAdijIvAnAM vadhe'pi svalpapuNyavyayenAparimitasukRta samprAptiH 91 Page #371 -------------------------------------------------------------------------- ________________ lalitavistarA saMskRta TIkA 66 na ca jinAyatanavidhApanAdau pRthivyAdivadhe'pi na guNaH / tathAhi - taddarzanAd guNAnurAgitayA bhavyAnAM bodhilAbhaH, pUjAtizaya- vilokanAdinA ca manaHprasAdaH, tataH samAdhiH, tatazca krameNa niHzreyasAptiriti " syAdvAdamaMjarI ) 23 dRSTAntazuddhikate kathayati etatkU podAharaNamapi, ArambhiNAM dravyastavasya bahuguNajJApanarUpeSTaphalasiddhaye yathAkathaJcit khananapravRttyA dASTantika - bahuguNasampanna - dravyastavena saha sadRzaM nAstIti - nApitu sadRzameva . ( vAdiprativAdino ryasminnarthe buddhisAmyaM sa dRSTAntaH, tena yutaH ThaJa ) yatra dRSTAMto lagati saH, dRSTAntavadupameyaM, (dAntikatvam - dRSTAntaprayuktopameyatvam / yathA candravanmukhamityAdau mukhasyadAntika - tvam tathA'trApi kUpakhananavad dravyastavaH iti atra dravyastavasya dAntika tvam - bodhyam. ) dAntikenArambhiNAM bahuguNadravyastavena saha yathA sAmyaM na bhavatIti viSayaM - vaidharmya darzayati-paramAtmika - svAsthyakAritvena jinavacanarUpAjJA'mRtena sahasambandhavAn bahuguNasampannadravyastavo'styarthAdetadAjJA'mRtasambandhApekSayA kUpodAharaNena sahadravyastavasya vaidharmyamasti . tathAhi--mahudhyAM pipAsAdyApadi kUpakhananAtsukhatarAnyopAyena vimalajalAsambhave nizcita - svAduzItasvacchajalAyAM bhUmau anyopAya- parihAreNa kUpakhananamucitaM, tasyaiva tadAnIM bahuguNatvAt itthameva ca khAtazAstrakArAjJA, tathAcArambhi - zrAvakasya pUjA satkArarUpadravyastavaM vinA, upAyAntareNa bodhibIja-azubhakarmanirjarArA - puNyAnubandhipuSya- asadArambhanivRttirUpabahuguNAnAmasambhave sati teSAM sadArambhiNAM pUjAsatkArarUpadravyastava ucita eva yatastasmin kAle pUjAsatkArau bahuguNau tathA ca tAdRzaprakAravatI jinendravacanarUpA''jJA'sti, tadaMze sAbhyaM jJeyaM / tAdRzA''jJAyA mukhyabIjaM darzayati -- sthAne '--upakAri-dravyastavAdau ( dASTantikapakSe ) ca kUpakhananAdau ( dRSTAntapakSe ) vidhipravRttiH-aucitya -arthAnnijA'vasthAyA yogyatArUpaucityapUrvaka - pravRttirasti, yadi sthAne ( upakAristhale ) aucityapravRttirUpa - vidhipravRttirna bhavet ( prakArAntareNA'pi - aucityapravRttirUpavidhipravRttiprakArAdanyaprakAreNa karaNe'pi ) tadA'pi tato'pi pratyapAyabhAvo bhavati tathA cetAdRg vastusthityaiva pUjAsatkArayoH ( kAraNAnumatyapekSayA ) sAdhuzca ( karaNa kAraNAnumatyapekSayA ) zrAvako'dhikArI bhavati. Page #372 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 24 lalitavistarAsaMskRtaTIkA ( pUjAsatkAroddezyaka (vizeSyaka) viSayatAvantau sAdhuzrAvakAvevetyarthaH )-atha zAstrakAraH, arhacaityaviSayakasanmArgajanyakarmakSayAdirUpaphaloddezyaka--prArthanAgarbhitakAyotsargasya varNanam tathA " sammANavattiyAetti" sammAnapratyayaM-sanmAnanimittaM, stutyAdiguNonnatikaraNaM sanmAnaH, tathA mAnasaprItivizeSa ityanye / atha vandanapUjanasatkArasammAnAH kiMnimittamityata Aha-"vohi lAbhavattiyAe" bodhilAbhapratyayaM-bodhilAbhanimittaM, jinapraNItadharmaprAptirvodhilAbho'bhidhIyate, atha bodhilAbha eva kiMnimittamityata Aha-"niruvasaggavattiyAe" nirupasargapratyayaM-nirupasarganimittaM, nirupasagrgo-mokSaH, janmAyupasargAbhAvena, Aha-sAdhuzrAvakayorbodhilAbho'styeva, kathaM tatpratyayaM, siddhasyAsAdhyatvAt , evaM tannimitto nirupasaggo'pi tathA'nabhilaSaNoya eveti kimarthamanayorupanyAsa iti ? , ucyate, kliSTakarmodayavazena bodhilAbhasya pratipAtasambhavAjanmAntare'pi tadarthatvasiddheH, nirupasargasyApi tadAyattatvAt sambhavatyevaM bhAvAtizayena rakSaNamityetadarthamanayorupanyAsaH, na cAprAptau prAptAveveha prArthanA, prAptabhraSTasyApi prayatnaprApyatvAt , kssaayiksmygdRssttypekssyaa'pykssepphlsaadhkbodhilaabhaapekssyaivmupnyaasH| ayaM ca kAyotsargaH kriyamANo'pi zraddhAdivikalasya nAbhilaSitArthaprasAdhanAyAlamityata Aha-" saddhAe mehAe dhIie dhAraNAe aNuppehAe, vaDDhamANoe ThAmi kAussaggaMti" zraddhayA-hetubhUtayA na balAbhiyogAdinA zraddhA-nijo'bhilASaH, mithyAtvamohanIyakarmakSayopazamAdijanyazcetasaH, prasAda ityarthaH, ayaM ca jovAditattvArthAnusArI samAropavighAtakRt karmaphalasambandhAstitvAdi Page #373 -------------------------------------------------------------------------- ________________ lalitavistarAsaMskRta TIkA sampratyAkArazcittakAluSyApanAyI dharmaH, yathodakaprasAdako maNiH sarasi prakSiptaH paGkAdikAluSyamapanIyAcchatAmApAdayati, evaM zraddhAmaNirapi cittasarasyupapannaH sarva cittakAluSyamapanIya bhagavadarhatpraNItamArga samyagbhAvayatIti, paM... " zraddhAsamAropetyAdi" samAropavighAtakRt-samAropo nAmAsataH svabhAvAntarasya mithyAtvamohodayAttathye vastunyadhyAropaNaM kAcakAmalAdyupaghAtAt dvicandrAdivijJAneSviveti, tadvighAtakRt-tadvinAzakArI "karmaphalasambandhAstitva( Adi ) sampratyayAkAra iti" karmazubhAzubhalakSaNaM phalaM ca tatkArya tathAvidhameva tayoH sambandha-AnantaryeNa kA kAraNabhAvalakSaNo vAstavaH saMyogo na tu sugatasutaparikalpitasantAnavyavahArAzraya ivopacarito, yathoktaM taiH-"yasmineva hi santAne, AhitA karmavAsanA / phalaM tatraiva sandhatte, kArpAse raktatA yathA // 1 // " tasyAstitvaM-sadbhAvaH, AdizadvAd 'AtmA'sti sa pariNAmI, baddhaH satkarmaNA vicitreNa / muktazca tadviyogAddhiMsA'hiMsAdi tadvatuH // 1 // ityAdi,' ityAdicitraprAvacanika vastugrahaH, tasya sampratyayaH-samyakzraddhAnayutA pratItiH sa AkAraH-svabhAvo yasya sa tathA / ____TI.....tathA 'sammANavattiyAe 'tti. sammAnapratyayaM-sammAnanimittaM, stutyAdiguNonnatikaraNaM sammAnaH, tathA mAnasaprItivizeSa ityanye / arthAttathA-vandanAdivat 'arhaccaityAnAM sammAnena yathA karmakSayAdirUpaM phalaM bhavettathA karmakSayAdirUpaM phalaM me kAyotsargato bhavatu, etAdRzI prArthanA ( AzaMsA ) sAdhuzrAvakayorbhavati. stutiAdi (AdinA kAvyagItiprazaMsAstotrastavanapUjAdi) dvArA guNAnAM-sadguNAnAM, unnatikaraNaM-utkIrtanaM ( bhagavatAM guNAnAmuccairgAnaM-mananAdikIrtanaM ) sammAnaH, mAnasagata-viziSTaprItirUpocitavinayapratipattirUpaH sammAnaH, ityanye. atha vandanapUjanasatkArAH kiM nimittaM-kasmai hetave vA phalAya ? tataH kathayati. 'bohilAbhavattiyAe ' bodhilAbhapratyayaM-bodhilAbhanimittaM (nimittamuddezyam yathA tasyAgamanakAraNam, ityAdau kAraNamuddezyam / prayojanaM phalaM vetyarthaH ) arthAd vandanAdibhizcatubhiH kiM phalaM prApyate ! tatpratyuttaraM dIyate, vandanAdicatuSTayena bodhilAbharUpamahAphala prApyate'rthAd bodhilAbharUpamahAphalaM prati vandanAdicatuSkaM kAraNam , bodhilAbhaH-jinapraNItadharma(jainadharma )prAptibarbodhilAbho'bhidhIyate. atha vandanAdicatuSkakAraNajanya (kArya)bhUtabodhilAbha eva kiM nimittaM ? tatpratyuttare jJApayati, 'niruvasAgavattiAe' nirupasarganimittaM, arthAd bodhilAbhena nirupasargoM Page #374 -------------------------------------------------------------------------- ________________ lalitavistarAsaMskRtaTIkA mokSaH, janmAdhupasargAbhAvena janyate'to nirupasarga-mokSakArya prati bodhilAbhaH kAraNamasti. bodhilAbhA'vinAbhAvimokSaH. zaGkA sAdhuzrAvakayo-bodhilAbho'styeva, tata evA'rhacaityAnAM vandanAdito me vodhilAbho'stu, etAdRzI kAmanA ( prArthanA ) nirarthikaiva, yato yadvastu siddhamasti, tat sAdhyaM bhavituM nArhati, sAdhyaM tadeva bhavati yanna siddham , tathA ca sAdhuzrAvakayorbodhilAbhaH siddhaevArthAt sAdhuzrAvakayo|dhilAbhaviSayaka-prArthanAgarbhitaM 'bohilAbhavattiyAe ' iti padaM kathaM sArthakaM bhavet ! tathA bodhilAbharUpanimittajanyanirupasargoM mokSo'pi kathamabhilaSaNIyo bhavet ? yato bodhilAstoHvayaM mokSalAbho bhAvyeva, ato 'bohilAbhavattiyAe' 'niruvasaggavattiyAe' iti padadvayasyopanyAsaH kimarthakaH ? samAdhAnam sAdhuzrAvakayoH kliSTa ( sAnubandha-nikAcita ) karmaNa udayavazena bodhilAbhasya pratipAtasambhavaH, arthAd bodhilAbhasya patana prati kliSTakarmodayaH kAraNam , ato'trAmutrApi sAdhuzrAvakayoH kliSTakarmodaye bodhilAbhasya patanasambhavena bodhilAbho'siddho'sti, ato'siddho'sti, atasa tasya sAdhyatvamasti, ato bodhilAbhasyArthitvaM ( abhilASaH prArthanA ) sAdhuzrAvakayormadhye'dhyAste, tathA nirupam!-mokSo'pi bodhilAbhAdhIno'sti. bodhilAbhasattAyAM mokSa-sattA'sti, tasmAdbhAvasyAtizayena ( sarvathA sarvotkRSTabhAvapUrvakaM ) bodhilAbhasya kSemarakSaNamanivAryamAvazyakam , enaM hetuM lakSyIkRtya etatpadadvayasyopanyAsaH ( racanA ) kRto'sti, arthAdetatpadadvayaM sAdhuzrAvakayoH sArthakyavatsaphalameva / . zaGkA-yadyevaM tarhi, aprAptasya prAptiviSaye eva prArthanA bhavati, tato'tra prArthanAsvarUpaM kathaM ghaTeta ? samAdhAnam atrAprAptaprAptIcchArUpaiva prArthanA'stIti, parantu bodhilAbhaH pUrva prApto'pi, pazcAt kliSTakarmodayena gato'pi (bodhilAbhAdraSTo'pi ) tasya prAptabhraSTasyApi punarvAdhilAbhaH, prakRSTa-prayatnena prApyate, tasmAt kevalAprAptaprAptIcchArUpaiva prArthaneti na, parantu pUrva prAptasyapazcAd bhraSTasyApi punaH prAptIcchA'pi prArthanA jJeyA. zaGkA kSAyikasamyagdRSTeH kimetatpadadvayasyoccAraNamAvazyakamathavA na ? * samAdhAnam kSAyikasamyagdRSTimatoH sAdhuzrAvakayoH kSAyika ( samyagRdRSTayapekSayA ) api-akSepeNa (avyavahitatvena) mokSaphalasAdhakabodhilAbha ( yadbodhiAbhA'vyavahitottarakSaNajAyamAna-mokSo bhavati, tadbodhilAbha) viSayakaprArthanAyAH sattvAt : vohilAbhavattiyAe' 'niruvasaggavattiyAe' itipadadvayaM kSAyikasamyagdRSTau yathArtha ghaTate tasmAttadapekSayaivamupanyAsaH, Page #375 -------------------------------------------------------------------------- ________________ lalitavistarAsaMskRtaTIkA -prArthanAsvarUpasya sArAMzaH bhedacatuSTayam (1) aprAptaprAptIcchArUpaprArthanA-yasya bodhilAbharUpaviziSTadharmasya prApti bhUttasya puruSasyAprAptavodhilAbhasya prAptirUpayogeccheti prathamaprArthanAbhedo jJeyaH, (2) prAptapatanaprAptarakSaNarUpakSemecchA prArthanA-yasya bodhilAbhaH prApto'sti tasya puruSasya prAptabodhilAbhasya pAto mA bhavatu ! evaMvidhaprAptabodhilAbhasya sarvathA-bhAvAtizayapUrvakarakSaNa - rUpakSemasya prArthaneti, dvitIyaprArthanAbhedaH, (3) prAptabhraSTasya ( prayatnapUrvaka ) prAptIcchArUpaprArthanA=yasya bodhilAbhaH pUrva prAptobhavet , pazcAt kliSTakarmodayena patito bhavettasya puruSasya punabaudhilAbha-prAptIcchA, prArthaneti tRtIyaH prArthanAprakAraH, (4) akSepeNa ( avyavahitatvena ) mokSaphalasAdhakabodhilAbhaprAptIcchArUpaprArthanA=yaH kSAyikasamyagdRSTirasti, yasya kSAyika (apratipAti) samyaktvaM prAptamasti, tasya puruSasyAkSepeNa ( AnantaryeNa ) mokSaphalasAdhakabodhilAbharUpaviziSTa=bodhilAbhaprAptIcchArUpaprArthaneti prArthanAyAzcaturthoM bhedaH, sArAMzastu vandanAdikAraNacatuSTayena yathA puNyAnubandhipuNyaphalakarmakSayAdirUpaphalAni prApyante, tathA kAyotsargato me bhavatu, tathA (puNyaphala-karmakSayAdirUpaphalaiH) tato bodhilAbharUpaM mahAphalaM bhavatu tathA ca bodhilAbharUpamahAphalena nirupasargaH-mokSarUpaM paramaphalaM bhavatu, ityevaM viziSTaprArthanAkArako sAdhuzrAvako bhavataH / -zraddhAdi vinA kRtaH kAyotsargaH, iSTaphalasiddhidAyako na bhavatyataH kAraNataH, 'saddhAe' ityata Arabhya 'ThAmi kAusagaM' iti paryanteSu padeSu kAyotsargaheturdarzito'styataH, etatpadavatI tRtIyA hetusampat kathyate 'saddhAe mehAe dhIie dhAraNAe aNuppehAe vaDDhamANIe ThAmi kAusaggati' arthAda vardhamAnazraddhAdidvArA kriyamANaH kAyotsargoM, mokSarUpeSTaphalasiddhirUpakArya prati paramaM kAraNamastItyevaM kAryakAraNabhAvo vijJeyaH, vardhamAnazraddhAde vivecanam ... (1) iSTaphalahetubhUtavardhamAnazraddhayA ( na balAbhiyoga-balAtkAra-preraNA- parAkramaNAbhinivezAdinA ). zraddhA nijo'bhilASaH, mithyAtvamohanIyakarmakSayopazamAdijanyazcetasaH prasAda ityarthaH, (cittasyAtmanaH prasAdarUpaparamAnandAnubhavaM prati mithyAtvakSayopazama-upazama-kSayAdi, Page #376 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 28 lalitavistarAsaMskRtaTIkA kAraNamastItyevaM kAryakAraNabhAvo jJeyaH) cittaprasannatArUpanijAbhilASarUpaviziSTapariNAmaH-zraddhA, mithyAtvamohanIyakarmakSayopazamAdijanyatve sati cittaprasannatvaM zraddhAyA lakSaNam, evaMvidhalakSaNanirUpaNAnantaraM svarUpaM nivedayati, eSa nijAbhilASarUpazraddhArUpadharmaH kIdRzaH ? iti darzayati (1) ayaM ca zraddhAdharmaH-jIva ( ajIva ) AditattvarUpamartha, anusaratItyevaM zIla:jIvAditattvArthAnusArI, zraddhAdharmaH, (2) samAropavighAtakRta samAropaH-asataH-avidyamAnasya vA'satyasya svabhAvAntarasyaanyasvabhAvasya, mithyAtvamohodayAt, tathye-satye vastunyadhyAropaNaM-kAcakamalAdirogopaghAtAd yathA dvicandrAdivijJAneSu adhyAropaNa-rajjau sAdirUpAropo mithyAjJAnaM, yatra yannAsti tatra tasya jJAna, yathA kAcakamalAdirogopaghAtena, dvicandrAdivijJAnam, (" atasmiMstadadhyavasAyaH samAropa iti. ta. nyA. vi. pR. 501, sU. 7) etallakSaNavataH samAropasya viparyayAnadhyavasAya saMzayAdibhedena trayo bhedAH, (1) viparyayaH-viparItaikakoTinizcayo, viparyayaH' yathA zuktikAyAM rajatam , (2) anadhyavasAyaH idaM kiJcadastIti kevalAlocanAtmakaM jJAnaM, yathA kasmiMzcinmArge gacchato'nyatra cittagamanena tRNasparzI bhavannapi mama kasyacid vastunaH sparzo jAtaH ? parantu kasya vastuvizeSasya jAtaH sparza iti na pratibhAsate ityevaM jJAnamanadhyavasAyaH, (3) saMzayaH sAdhaka-bAdhakapramANAbhAvena vastunyekasmin viruddhadharmakoTidvayasya jJAnaM, yathA sthANurvA puruSo vA, padArthasya vAstavikanizcayAya, sAdhakabAdhakapramANAnyAvazyakAni yathA dUrataH puruSAkAraH padArtho dRSTaH, tadanantaraM eSa puruSo vA sthANurveti saMdehe jAte, tannirAsAya puruSatva-sAdhakapramANAbhAve sati, tat tathA nAstIti pratItikArakabAdhakapramANasyAvazyakatA, bAdhakapramANAbhAve kazcinnirNayo bhavituM na zakyate, ata evaM nirNayAbhAvena yasya puruSaprayojanamasti sa tadartha na pravarttate, tathA yasya tatprayojanaM nAsti, sa vyaktivizeSaH, tato na nivartate, ataH pravRttinivRttikRte sthAnaM na syAdIdRzIparisthitimadhye sthitaM jJAna saMzayaHkathyate. (ekadharmika-viruddhAviruddhabhAvA'bhAvaprakArakaM jJAna saMzayaH, ubhayasAdhAraNo yo dharmastajjJAnaM saMzayakAraNam , yathoccaistaratvaM sthANupuruSasAdhAraNaM jJAtvA'yaM sthANurnaveti sNdigdhe|) (3) karmaphalasambandhA'stitvAdisampratyayAkAraH zubhAzubharUpaM karma, zubhAzubhakarmajanya (kArya) zubhAzubharUpaM phalameva, tayoH zubhAzubhakarmaphalayoH sambandhaH-avyavahitatvena kAryakAraNabhAvarUpo vAstavaH saMyogaH. Page #377 -------------------------------------------------------------------------- ________________ lalitavistarAsaMskRta TIkA (na tu sugatasutena parikalpita-saMtAnarUpavyavahArAzraya vatsambandhavata, saMbaMdha upacarito'sti, yathoktaM taiH "yathA kArpAse bIje raktatA AhitA, phalamapi raktaM tAvadbhavati, tathA yasminneva santAne AhitA karmavAsanA, taddvAsanAyAM karmavAsanAyAH phalaM tiSThati ") tatsaMyogasyAstitvaM (sattA) AdizabdAd "AtmA'sti sa pariNAmI, baddhaHsatkarmaNA vicitreNa, muktazca tadviyogAdahisA'hiMsAdi taddhetuH / / 1 / / ityAdi" ityAdi citraprAvacanikavastugrahaH, tasya- tatsaMyogA'stitvasya sampratyayaH-sagyazraddhAnayutA pratItiH tadAkAra-svabhAvavAn , ( vadhyamAna AtmA bandhanaM vastu satkarmeti'-bandhavAn , AtmA ca karmarUpaM bandhanaM satyaM vastu samasti, tathAhi-svasAmarthyasyAvRtatvAd pAravazya prApta AtmA, tatkarmaNA badhyamAno jJeyaH, jIvaH karma badhnAti, jagati ca sthitAnAmanekavidhaparamANUnAM madhye yAdRkkarma karoti. tadyogya-paramANavaH taM pratyAkRSTAsta badhnanti, karma satyamasti, kalpanA nAstItyevaM jJeyaM, yathA yadA vastraM snehalanaM tadA paramANavo bahavasta laganti, tathA yadA Atmani rAgadveSAdiazubhabhAvasneho lagnastadA karmaparamANava AtmAnaM pratyAkRSTAH santo badhnanti, karma sadasti, ye kecidevaM manyante hi karma vastu nAsti, Atmano rAgadveSAdibhAvA evAtmAnaM badhnanti, evaM kathanamasatyameva, puruSazca nigaDazca bhinnAvapi yathA nigaDena puruSo badhyate, karmANyAtmAnaM badhnanti, tatsatyame va yato yadA''tmani rAgAdivahuSitabhAvA utpadyante, tadA karmaparamANva AkRSTAH santa AtmAnamabhibadhnanti, api ca rAgadveSAdyA bhAvAH AtmAnaM vaTuM na zaknuvanti, (4) cira kAlupyApanAyI dharmaH ( zraddhAdharmaH ) cittasya-AtmanaH kAlupya-mAlinyaM, apanayatIti-cittakAlu yApanAyI zraddhAdharmaH, arthA'rjIvAditattvArthAnusArI, samAropavidhAtavRt, karmaphalasambandhA'stitvAdisampratyayAkAraH, cittakAlupyApanAyI viziSTanijAbhilASarUpaH zraddhAdharmaH kathyate / yathodakaprasAdako maNiH, sarasi prakSipta pakkAdikAlupyamapanIya svacchatAmApAdayati, (katakakSodo jalanemalyaheturapi dRSTAntaH smaraNIyaH, 'vimalasvAmino vAcaH katakakSodasodarA / jayanti trijagaccetojalanairmalyahetavaH' / sakalA'rhat 15 zlo.) evaM zraddhAmaNirapi cittasarasyupapannaH sarva cittakAlupyamapanIya bhagavadarhatpraNIta-mArga samyag bhAvayatIti, medhAvarNanam evaM medhayA-na jaDatvena, medhA granthagrahaNapaTuH pariNAmaH, Page #378 -------------------------------------------------------------------------- ________________ lalitavistarAsaMskRta TIkA jJAnAvaraNIya karmakSayopazamajaH cittadharmma iti bhAva:, ayamapIha sadgranthapravRttisAraH pApazrutAvajJAkArI guruvinayAdividhivalabhyo, mahA~stadupAyena pariNAmaH / 30 AturauSadhAptyupAdeyatAnidarzanena - yathA prekSAvadAturasya tathA tathottamauSadhAta viziSTaphalabhavyatayetarApohena tatra mahAnupAdeyabhAvo grahaNAdarazca evaM medhAvino meghAsAmarthyAtsadRgrantha evopAdeyabhAvo grahaNAdarazca nAnyatra, asyaiva bhAvauSadhatvAditi, evaM ca dhRtyA na rAgAdyAkulatayA, dhRtirmanaH praNidhAnaM, viziSTA prItiH, iyamapyatra mohanIya karmakSayopazamAdibhUtA rahitA dainyotsukyAbhyAM dhIragambhIrAzayarUpA avandhyakalyANanibandhanavastvA tyupamayA, yathA- daurgatyopahatasya cintAmaNyAyavAptau vijJAtatadguNasya gatamidAnIM daurgatyamiti viditatadvighAtabhAvaM bhavati dhRtiH, evaM jinadharmmacintAratnaprAptAvapi viditatanmAhAtmyasya ka idAnIM saMsAra iti tadduHkhacintArahitA saJjAyata eveyamuttamAlasvanatvAditi, evaM dhAraNayA-na cittazUnyatvena, dhAraNA-adhikRtavastvavismRtiH, iyaM ceha jJAnAvaraNIyakarmakSayopazamasamutthA avicyutyAdibhedavatI prastutavastvAnupUrvIgocarA cittapariNatiH, jAtyamuktAphalamAlA protakadRSTAntena tasya yathA tathopayogar3hAIyAt, avikSiptasya sato yathArhaM vidhivadetatprotanena guNavatI niSpadyate adhikRtamAlA, evametadbalAt sthAnAdiyogapravRttasya yathoktanItyaiva niSpadyate yogaguNamAlA, puSTinibandhanatvAditi / evam ' anuprekSayA' na pravRttimAtratayA, anuprekSA nAma tattvArthAnucintA, iyamapyatra jJAnAvaraNIya karmmakSayopazamasamudbhavo'nu Page #379 -------------------------------------------------------------------------- ________________ lalitavistarAsaMskRtaTIkA bhUtArthAbhyAsabhedaH paramasaMvegahetustaddADharthavidhAyI uttarottaravizeSasampratyayAkAraH kevalAlokonmukhazcittadharmaH, yathA ratnazodhako'nalaH ratnamabhi samprAptaH rasamalaM dagdhvA zuddhimApAdayati tathA anuprekSAnalo'pyAtmaratnamupasaMprAptaH karmamalaM dagdhvA kaivalyamApAdayati, tathA tatsvabhAvatvAditi / etAni zraddhAdInyapUrvakaraNAkhyamahAsamAdhibIjAni, tatparipAkAtizayatastatsiddheH, paripAcanA tveSAM kutarkaprabhavamithyAvikalpavyapohataH zravaNapAThapratipattIcchApravRttyAdirUpA, atizayastvasyAstathA sthairyasiddhilakSaNaH pradhAnasattvArthaheturapUrvakaraNAvaha iti paribhAvanIyaM svayamittham , etaduccAraNaM tvevamevopadhAzuddhaM sadanuSThAnaM bhavatIti, etadvAneva cAsyAdhikArIti jJApanArtha, varddhamAnayA-vRddhiM gacchantyA nAvasthitayA pratipadopasthAyyetat , zraddhayA varddhamAnayA evaM medhayetyAdi, lAbhakramAdupanyAsaH zraddhAdInAM, zraddhAyAM satyAM medhA tadbhAve dhRtiH tato dhAraNA tadanvanuprekSA, vRddhirapyanenaiva krameNa, evaM tiSThAmi kAyotsargamityanena pratipattiM darzayati, paM0... "avicyutyAdibhedavatIti, avicyutismRtivAsanAbhedavatI "zravaNapAThapratipattIcchApravRttyAdirUpeti " zravaNaM-dharmazAstrAkarNanaM, pAThaH-tatsUtragataH, pratipattiH-samyaktadarthapratItiH icchA-zAstroktAnuSThAnaviSayA cintA pravRttiHtadanuSThAnamAdizabdAhinajayasiddhiviniyogA dRzyAH, tatra vighnajayo-jaghanyamadhyamotkRSTapratyUhAbhibhavaH,siddhiH-anuSTheyArthaniSpattiH, vini yogaH-tasyA yathAyogaM vyopAraNaM tataste rUpaM yasyAH sA tathA // TI...evaM vardhamAnayA medhayA-dhAraNasamarthabuddhipUrvakaM kAyotsarga karogyahaM, parantu na jaDatvenArthAdgatAnugatikatayA-murkhatayA vinA, buddhimajAM / __ medhAyAH-salakSaNasvarUpam jJAnAvaraNIyakarmakSayopazamajanyo granthaviSayakagrahaNapaTutA (tIkSNatA) samanvitaH pariNAmazcittadharma iti bhAvaH (jJAnAvaraNIya-karmakSayopazamajanyatve sati grantha Page #380 -------------------------------------------------------------------------- ________________ lalitavistarAsaMskRtaTIkA grahaNapaTutvaviziSTapariNAmarUpacitta (AtmA ) dharmavattvaM medhAyAlakSaNam ) ayamapIha-eSa medhArUpadharmo'tra. (1) sadgranthe (paralokavidhAnaviSayakavacanapramANayukta-samyagjJAnayuktasadvidhAyaka sadgranthe) mukhyatvena pravRttikAraNarUpaphalavati, yA sadgranthe pravRtti na kArayati sA matirmedhA na kathyate, yA ca sadmanthe pravRtti kArayati sA matirmedhArUpo dharmo nigadyate. (2) pApazrutA'vajJAkArI-pApazrutasya (cittamAlinyakArakabhaumAdiviSayaka-mithyAtva poSakasya) avajJA-tiraskAraM karotIti pApazrutA'vajJAkArI medhArUpa AtmadharmaH. ( ekonatriMzat pApazrutAni kathyate tadyathA aSTadhA-divyAdIni nimittazAstrANi, sUtra-vRtti-vArtikarUpatrayeNa guNitAni (84324 ) tathA nATya-vAstu-vidyA-dhanurveda-AyurvedaimilitAni (24-5-29) evaM ekonatriMzat pApazrutAni. ___ (3) guruvinayAdividhivallabhyaH yathA guruviSayakavinayAdinA vidhivallabhyate tathA guruvinayAdinA medhAdharmoM labhyate. medhArUpacittadharma-prApti prati vidhivadguruvinayAdi, kAraNamasti, yAvadAtmani guruvinayAdi-sattAyAmeva medhArUpacittadharmasya satta!. (4) etena medhArUpAsAdhAraNakAraNenApakRSTapariNAmAbhAvapUrvaka utkRSTapariNAmarUpAdhyavasAyo bhavati. athavA 'mahA~stadupAdeyapariNAmaH' iti pAThAntareNa. 'sadgrantha evopAdeyo'sti, asadgranthastu nopAdeyaH ' IdRzaH pariNAmo mahAn-mahattvazAlI ( sudRDhatamaH ) medhAyAH prabhAveNa bhavati. atrAturauSadhAptyupAdeyatAnidarzanena-jJeyam, yathA prekSAvadAturasya-buddhimato rogiNastathA tathottamauSadhAptau viziSTaphalabhavyatayA phalavizeSa-bhAvitvena, auSadhetaravastuno'pohena, tatra-auSadhe. mahAn-upAdeyabhAvaH, ata eva grahaNAdaraH ( sAdaraMgrahaNaM ) tathA-evaM medhAvino medhAsAmarthyAt sadgranthe ( asaMvA divacanaviziSTavItarAgavacanarUpasadgranthe eva ) upAdeyabhAva-- upAdAnayogyabhAvo (eSa eva grAhyo nAnya iti pariNAmabhAvo) bhavati, sadgranthasyaiva grahaNaM pratyAdarazca nAnyatra (asadgranthagrahaNaM prati nAdaraH ) yataH asyaiva-sadgranthasyaiva bhAvarUpauSadhasvamasti, kathamiti ceducyate karmarUpAbhyantararogadUrIkaraNAya vItarAgapraNItagrantha eva (zAstrameva) rAmabANavad, amoghamatulamevauSadhamasti, nAnyaditi. dhRtisvarUpam yathA zraddhayA, medhayA ca kAyotsargaH saphalo bhavati. tathA dhRtyA (rAgAdyAkulatAM vinA, zAntyA rAgAdijanyavyAkulatAyA abhAvapUrvakaH) kAyotsargaH saphalo bhavati. Page #381 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 33 lalitavistarAsaMskRtaTIkA dhRteH, lakSaNasvarUpadRSTAntadvArA nirUpaNam dhRtirmanaHpraNidhAna, viziSTA prItiH cittasyaikAgratA (ananyavRttitA )-anyatra gacchanmana AkRSya kAyotsarge sthirabhAvavad bhavaccittaM, namaskAraviSayabhUtapadArthe manaso yojanaM-saGgamanaM, laganaM tadeva manaHpraNidhAnam / tathA viziSTA prItiH kAyotsargaghaTitanamaskAraviSayabhUtapadArtha prati sarvAtizAyi prema (antaraGgasnehavizeSo) dhRtirucyate, dhRtiriyamapyatra mohanIyakarmaNaH kSayopazamAdi (upazama-kSayAdi ) bhUtA (arthAnmohanIyakarmakSayozamAdijanyatve sati, manaHpraNidhAnasattve, sati viziSTaprItimattvaM dhRtyA lakSaNam ) dhRteH svarUpam=(1) iyaM dhRtiratra sthale mohanIya-karmaNaH kSayeNa-kSayopazamena-upazamena janyate. (2) dainyautsukyAbhyAM rahitA dhRtiH-dInatayA ( prAptumatyantakAmanAyAM satyAmadhunaiva prApsyatIti mAnasatIvratAyAM satyAmalAbhajanyA dInatA, tayA) autsukyena-tatkAlameva prAptau zIghrAtizIghratA, tayA, arthAd vastvabhAva-prayuktadInatA-vastuprAptyatyantAturatArahitA dhRtiH prazasyate. (3) dhIragambhIrAzayarUpA dhRtiH nizcalatA'gAdhatAsahitA'bhiprAyarUpAdhRtiH. (4) avandhyaM-amoghaM, yatkalyANaM, zreyas-tannibandhana-mUlabIjakAraNarUpasya vastuno yA -avAptistadupamayopamitAdhRtiH. yathA daurgatya ( dAridrya ) upahatasya, ( daridrasya) cintAmaNi-kalpavRkSAderavAptau vijJAtaH taccintAmaNyAdeH guNaH-prabhAvo yena sa vijJAtatadguNaH tasya vijJAtatadguNasya ( daridrasya ) gatamidAnI daurgatyaM nirdhanatvaM ) iti viditatayA tasya-daurgatyasya vighAtabhAvaH yathA syAttathA bhavati dhRtiH mAnasasantoSarUpatRptiH, evaM jinadharma-cintAratnasya prAptAvapi viditaM tajjinadharmamAhAtmya yena sa viditatanmAhAtmyaH, tasya viditatanmAhAtmyasya ka idAnIM saMsAra iti tajjanmAdirUpasaMsAraduHkhaviSayaka-cintArahitA dhRtiH saJjAyata eveyaM dhatiryataH paramadhate jinadharmarUpacintAratnaM uttama-utkRSTamAlambanamasti, arthAt paramAM dhRti prati jinadharmaprAptirasAdhAraNa kAraNamastItyevaM kAryakAraNabhAvo vijJeyaH / sArAMzo'yaM-karmasambandharUpabhAvadAridrayeNa daridrasyAtmano jinadharmarUpamahAdurlabhacintAmaNi -prAptitaH, tajjinadharmarUpacintAratnasya mAhAtmya-vaiziSTayajJAnAnantara madIyA saMsArarUpabhAva Page #382 -------------------------------------------------------------------------- ________________ lalita vistarA saMskRta TIkA 34 nirdhanatA nidhanatAM prAptaiva tAdRzI sadbhAvanodbhavati, tataH sAMsArikaduHkhamAtrasya taccintA - mAtrasya cAtyantAbhAvo bhavati, ata evAtmano jinadharma nAmaka cintAmaNimA lamvyaivadhRtinAmakaparamasantoSaH prAdurbhavati. atha lakSaNasvarUpa dRSTAntapUrvikA dhAraNA kathyate - yathA zraddhayA, meghayA, dhRtyA, kAyotsargaH saphalo bhavati tathA dhAraNayA (svasvadhye cirasya sthirandhanena ) kAyotsargaH saphalo bhavati. dhAraNAyAHsvarUpam=dhAraNA=adhikRtavastvavismRtiH = adhikRta - namaskAraviSayabhUtavastunaH - arhato bhagavataH padArthasyAvismRtiH - nityasmRtiH, apAyarUpeNa nizcitasya prastutasyArhaccaityapadArthasya manasA samyagdhAraNam ( adhikRtavastuno'vismRtimattvaM dhAraNAyo lakSaNam ) ( 1 ) iyaM dhAraNA ceha - svarUpavarNane jJAnAvaraNIya - karmakSayopazamasamutthA - jJAnAvaraNIya -- nAmakakarmaNaH kSayopazamena samutthA utpannA dhAraNA nigadyate, (2) avicyuti - vAsanA - smRtirUpabhedatrayavatI dhAraNA bhavati, apAyanizcitArthaviSayakopayoga sAtatyamavicyutiH, tayA'vicyutirUpadhAraNayA vAsanAkhyasaMskAra Atmani smRtihetutvena sthApyate sA vAsanA, yaH padArthaH pUrvamanubhRtaH tasya vAsanayA kAlAntare ' sa eva ityullekharUpeNa smaraNaM sA smRtirucyate. , (3) prastutavastvAnupUrbIgocarA cittapariNatiH = prastutasya - namaskAra viSayabhUtA'rhadbhagavadvastusatkAnupUrvI (krama - paramparA ) viSayiNI cittapariNatiH - mAnasikaH pariNAmo dhAraNA, jAtyamuktAphalamAlAprotakadRSTAntena =jAtya ( zreSTha - samakoNa - abhijAta) muktAphalamAlAprotanakriyAkAraka - protako yathAyogyaM vidhikrameNa, tasya protakasya yathA tathopayoga ( cittaikA - atAjanyapraNidhAna-dhyAna )sya dRDhatva ( samarthatva - kaThinatva - nizcalatva ) hetutaH, kenA'pi kAraNena vikSepamaprAptasya sataH, etat protanena = etanmuktAphalaprotanena guNavatI-sUtravatI nippadyate, adhikRtamAlA=jAtya-muktAphalamAlA siddhyati / upanayaH=evametadbalAt= jJAnAvaraNIyakarmakSayopazamajanyA vicyuti - Adi bhedatrayavatyAH, prakRtavastu--AnupUrvIviSayakacittapariNatirUpadhAraNAyA balenAthavA yatprakArAvacchinnaM vastu vartate tatprakArAvacchinnavastuviSayakopayoga dRDhatA - balena sthAnAdiyogapravRttasya sthAnAdiyogaH =mokSeNa sahayojanAt sarvaprakArako'pi dharmavyApAro yogaH kathyate sa yogaH paJcadhA tathAhi (1) sthAnaM = yena sthiro bhavati tat sthAnamAsanam, kAyotsargaH, paryaGkAsanaM - padmAsanAdikaM sakalayogazAstraprasiddha viziSTAsanaprakAraM, Page #383 -------------------------------------------------------------------------- ________________ lalitavistarAsaMskRtaTIkA (2) urNa-varNaH Atmano yogakriyAyAM yojane, yAni praNavAdimantrAkSarANi, uccAre Agacchanti, tAni urNa-varNarUpANi kathyante, yathA 'oM, arha, so'haM, tattvaM, vIramityAdIni, ' tathA''tmadhyAnaM, samAdhiprANAyAmAderupayogitAdarzakAni zAstrANi 'urNa-varNe ' tyAdizabdenocyante, (3) arthaH dhyAnasamAdhi-prabhRti-prArambhe, uccAryamANa-mantratacchAstrAdInAM paramArtharahasyAdIni jJAtvA-vibhAvya tathA tathA bhAvanAyuktairbhAvyam , (4) Alambanam bAhyapratimAdikamavalambya dhyAtavyam, vItarAgaremNA paramapUjyabhAvena rAvaNavadbhagavadbhaktiHkAyati, (5) nirAlambanam rUpidravya-pratimAderAlambanaM vinA dhyAnaM yat karttavyam , sa nirAlambanayogaH kathyate, sthAnavarNa ( urNa ) rUpau dvau prakArau karmayogasya vartete, zeSaprakAratrayaM jJAnayogasya, praNidhAnAdiH, zubhAzayena saha bhavatyataH sarvadharma-vyApAro'tizayazuddho bhavati, tataste yogatvena kathyamAnAH santi, tathA'pi sarvadarzanakArairyena saGketena yogo jJApitaH sa vizeSaprakAraiH sthAnakAni prApto dharmavyApAraH sa yogaH kathyate / __caityavandanopari yogaghaTanA=svarasampanmAtrAde niyamapUrvakaM zuddhAnAM varNAnAM spaSTamuccAraNaM yathAvidhi-uccAraNa varNayogaH,varNayogasya phalaM yathArtha padajJAnam , ata eva caityavaMdanasUtroccAraNasamaye varNayoge sati, sUtrANAM padajJAnaM yathArtha, yadA yathAvidhyAsanaM kRtvA zuddhoccArapUrvakaM sUtramuccArya caityavaMdanaM kuryAcca sahaiva tatsUtrANAM bhAvArthastathA, Alambane syAdupayogastadA taccaityavandanaM pUrvoktayogacatuSTayasampanna bhavati. etAdRzaM caityavadanaM tadeva bhAvakriyA, tadeva, amRtamanuSThAnaM, atha yathAvidhi, Asane sthitvA, zuddhapaddhatyA, sUtramuccArya caityavandanaM kriyamANamapi tatsamaye sUtrasyA'rthe tathA''lambane upayogo, na syAttadA taccaityavaMdanaM, jJAnayogazUnyatvena, dravyakriyArUpamasti, etAdRzyAM dravyakriyAyAM, arthAlambanayogasyAbhAve satyapi tasya tIbArucirbhavettadA sA dravyakriyA prAnte bhAvakriyAdvArA kadAcinmokSadA'pi matA, tasmAdIdRzI-kriyA taddhatvanuSThAnatvenopAdeyA kathitA, atha sthAnAdiyogAnAmabhAve kriyamANaM caityavandanaM kevalaM niSphalaM, etAvadapi na parantu-aniSTaphaladAyakaM bhavati, etAvadartha yomyAdhikAriNAmeva zikSA dAtavyeti / ____ yaH kazcidarthA''lambanarUpAbhyAM dvAbhyAM yogAbhyAM zunyo bhUtvA sthAnavarNa yogAbhyAM zUnyo bhavettasya tadanuSThAnaM kAyikaceSTAmAtratvena niSphalaM bhavedathavA mRSAvAdatvena viparItaphaladaM bhave. tasmAttadasadanuSThAnaM vAcyam, etAvadartha yogyAdhikAribhyazcaityavandanaM zikSaNIyam , caityavandane Page #384 -------------------------------------------------------------------------- ________________ lalitavistarAsaMskRtaTIkA 'tAvakAyaM....vosirAmi' ityAdi zabdairyA kAyotsargakaraNapratijJA zrayate, tataH sarvaviratazcaityavaMdanasya tAttvikAdhikArI dezavirato'pi, adhikArI tathA samyagdRSTirapunabaMdhako'pi vyavahAramAtreNAdhikAryasti, parantu ye vidhibahumAnaM kartuM na jAnanti, te sarvathA caityavaMdanasyAnadhikAriNaH, tata etAdRzAnAmAtmanAM caityavaMdanaM na zikSaNIyam ) puruSasya yathoktanItyaiva= yAdRzaM bhavet tAdRzopayogasthirIkaraNenaiva kenA'pi kAraNenAvikSiptabhavanarUpanItyA-tathA yathAbhavyaM yathAvidhi, anusaraNarUpanItyA-hItyaiva yogasyASTaguNamAlA niSpadyate, yataH puNyopacayapuSTeH mUlabhUtakAraNamasti, (guNASTakasvarUpamitthaM=1-adveSaH sattattvaM prati dveSAbhAvaH, 2-jijJAsA= sattvaM jJAtumicchA, 3-zuzraSA=sattattvaviSayakotkaTecchA,4-zravaNaM sattattvaviSayakazravaNaM, 5bodhaH sattattvaviSayako bodhaH, 6-mImAMsA=viditasattattvaviSayakaM sUkSmacintanaM, Uho'pohaH, heyopAdeyAdivivekaH, 7-pratipattiH=upAdeyatattvagrahaNaM, 8-pravRttiH=tattva-satyarUpapravRttiH, caraNaramaNatA, AtmasvarUpe sthiratA.) athA'nuprekSArUpAtmadharmasya dRSTAntapUrvakaM salakSaNaM svarUpaM nirUpayati anuprekSAsvarUpam yathA zraddhayA, medhayA dhatyA, dhAraNayA, kAyotsargaH saphalo bhavati, tathA 'evaM anuprekSayA'-ahaMdguNAnAM punaH puna zcintanenArthAdarhadguNeSu tailadhArAvat cittasyAkhaNDapravAhavAhanenaiva, na pravRttimAtratayA-kevalaM kriyArUpeNa na hi, athavA'rhatAM guNAnAM punaH punazcitanAbhAvapUrveNa nahi. api tu bhAvapUrNena cintanaM arthAdanuprekSayA kAyotsargoM me saphalo bhavati. anuprekSAlakSaNam=anuprekSA nAma tattvArthAnucintA tattvasya=arthasyAnucintanaM-punaH punavicAraNamathavA tattvabhUtasyArthasyAnucintana-punaH punarvicAraNamanuprekSAyA lakSaNam. anuprekSAyA vaiziSTayaM=(1) prastutAnuprekSA, cittadharmaH AtmadharmavizeSaH, (2) eSo'nuprekSArUpa AtmadharmaH, jJAnAvaraNIyakarmaNaH kSayopazamena janyaH, (3) anubhUtaH-pratyakSAdyanubhavaviSayabhUtArtha-padArthasya punaH punaHpravRttirUpA'bhyAsabhedaprakAraviziSTaH cittadharmaH ( punaH punaH saMzIlanam, ( sarva. pR. 124 rAmA.) sthitI yatno'bhyAsaH / prakAzapravRttirUpavRttirahitasya cittasya svarUpaniSThaH pariNAmavizeSaH sthitiH / tannimittIkRtya yatnaH punaH punastathAtvena cetasi nivezanamabhyAsaH (sarva. saM. pR. 366 pAtAJja.) paunaH punyam / yathA samAdhi-vizeSAbhyAsAt ( gau. sU. 4-2-36) ityAdau viSayAntarAnabhiSvaGgasyAbhyAsaH (gau. vR. 4-2-36) saMskArabAhulyamabhyAsaH / dRDhatarasaMskAra iti kecit (gau. vR. 3-2-42) Page #385 -------------------------------------------------------------------------- ________________ lalitavistarA saMskRtaTIkA (4) paramasaMvegahetuH = [: = eSa cittadharmaH = paramasya ( atyantotkaTasya - tIvratamasya ) saMvegasya (mokSaviSayakAbhilASasya hetu:, anuprekSAH, anuprekSA kAraNaM bhavati paramasaMvega kArya prati ) 37 ( saMvegaH=devamAnavacakravartinAM bhogAH, kAmAzca ApAtakAla eva madhurA api prAnte duHkhasvarUpa saMsArabandhananibandhanamRtA iti jJAtvA - ekamokSAkAGkSA saMvegaH, athavA mokSamArga prati adamyaH paramasamyagutsAhaH ) (5) paramasamyaka saMvegaviSayaka dRDhatA (meruvannizcalatA sthiratA ) vidhAyI - vidhAyakoSnuprekSArUpazcittadharmaH, (6) uttarottaravizeSasampratyayAkAraH = uttarottaraM ( kramAnusAreNa - ekekAnantaraM vardhamAnoss vardhamAnaH ) vizeSaH ( utkRSTaH - zreSThaH ) sampratyayaH = samyak zraddhAyuktaprati - jJAnasvabhAvavAneSo'nuprekSArUpazcittadharmaH / (7) kevalA lokonmukhazcittadharmmaH = kevalajJAnarUpamahAjyotiH sammukhatAkArI, anuprekSArUpa Atmadharma iti svarUpam, tatrodAharaNam = yathA ratnazodhaka:- ratnasya zuddhikArako'nalo - vahIratnamabhi samprAptaHabhivyAptaH, ratnasya malaM- doSaM dagdhvA zuddhimApAdayati-nirmalatAM prakaroti tathA s [SnuprekSAnAmakos-nalo'pyAtmaratnamupasamprAptaH, karmarUpamalaM dagdhvA - zodhayitvA kevalyama punarbhavamApAdayati- nitarAM nirmAti yatastathA tatsvabhAvo'stIti. zraddhAdipaMcakaM mahAsamAdhijanakam = 'etAni zraddhAdInyapUrvakaraNAkhyamahAsamAdhibIjAni ' etAni - anantarokta svarUpANi zraddhAdIni paJca = zraddhA medhAghratidhAraNA'nuprekSArUpacittadharmAtmaka paJcakaM, apUrvakaraNa ( prathama ) nAmaka mahAsamAdhi - bIjarUpaM ( apUrvakaraNa - nAmaka - mahAsamAdhirUpakArya prati zraddhAdipaJcakaM mUlabhRtabIjaM. ) ( apUrvakaraNasvarUpam = apUrvakaraNaM tu pUrvapravRttatathApravRttikaraNAdanantaraM, anivRttikaraNApUrvamudbhavatkaraNaM, sAmAnyavicArato yathA'pUrvaka raNamidaM pUrvapravRttasya kArya tathA'nivRttikaraNasyedaM kAraNaM, apUrvakaraNametat pUrvapravRttakaraNAdatyantazuddhamatizAyi, parantu anivRttikaraNAttadadhaH kakSaM, 'ekendriyata turindriyaparyantA jIvA etadapUrvakaraNasyAdhikAriNo na santi, apUrvakaraNe tu pacendriyaparyApta saMjJinastathA'pArdha pudgalaparAvarttataH kiJcinyUnasaMsAraparyantavartinastAvati kAle'vazyaM muktigAminaH sattA vartate, te eva viziSTA jIvA paribhASitagranthibhedane'pUrvakaraNanAmakazastrasyopayogaM vidadhati. etAdRzajIveSu, dveSerSyA - nindAdidoSANAmapIyAn prabhAvaH patati, yato Page #386 -------------------------------------------------------------------------- ________________ lalitavistarAsaMskRtaTIkA jIvAnAmeteSAM svakalyANakaraNAtyantika-tIvratamo'bhilASo bhavati. tasmAtkAraNAt te sAMsArikaprapaJcato dUrasthA eva sthAtuM prayatante, nItimArgamAzritAH, satpuruSaniSThaguNapakSapAtinaH, tathA sudevasuguru-atibahumAnakaraNasaprayatnAstatra kA navInatA ? eteSAM jIvAnAM sambandhe, ityevaM kathyate yatte'dhyAtmanaH prAgbhUmikAsthAste'punarbandhakAnantaramapi pUrvA'nanubhUtA'dhyavasAyavizeSamapUrvakaraNaM prApnuvanti, yadyapi yathApravRttakaraNe, Atmano nirmalatAyA adhiSThAnaM kSipyate, tasya viziSTavimalatA tu apUrvakaraNamadhya eva bhavati, yato'sminkaraNe pravezena sahaiva prathamasamayAt (1) sthitighAta (2) rasaghAta (3) guNazreNiH (4) abhinavasthiti bandhAtmikAzcatasraH kriyA bhavanti) katha miti ceducyate 'tatparipAkAtizayatastatsiddheH zraddhAdirUpabIja-kAraNasya paripAkasya ( phalotpatti prati abhimukhatvaM - paripakvatAyA ) atizayataH-prakarSataH apUrvakaraNarUpamahAsamAdhiphalasya siddhirbhavati, etad zraddhAdipaJcakasya paripAkasvarUpamparipAcanA tveSAM kutarkaprabhavamithyAvikalpavyapohataH zravaNapAThapratipattIcchApravRttyAdirUpA, eSAM zraddhAdInAM paJcAnAM paripAcanA-paripAkaH, kutarkaprabhavaH. ( bodharogaH zamA'pAyaH zraddhAbhaGgo'bhimAnakRt / kutarkazcetaso vyaktaM bhAvazatruranekadhA // yo. sa. 87, (1) kutarkaH=bodhaM-samyagjJAna prati vyAdhirUpo'sti. yataH sa kutarko yathArthabodhamupahanti. (2) kutarkaH=zamApAyaH-zama-AtmazAnti prati apAyarUpo vighnarUpo'sti, yataH kutarko mithyAtaraGgAn janayati. (3) zraddhAbhaGgaH=kutarkaH, kadAgrahaH zraddhA bhanakti / yataH sadAgamArtha na pratipadyate. (4) abhimAnakRt=kutarkaH, abhimAnaM karoti, abhimAnasya kArako bhavati, yato mithyA'bhimAna-svamahattAM gAyati. kutarkazcetasa Atmano vyaktaM prakaTarItyA'nekadhAneka prakAre rbhAvazatru:-AntarArimahAneva.) ye mithyAvikalpAH " avidyAsaGgatAH prAyo vikalpAH sarva eva yat / tadyojanAtmakazcaiSa kutarkaH kimanena tat // yo. sa. 90 / / jAtiprAyazca sarvo'yaM pratItiphalabAdhitaH, hastI vyApAdayatyuktau prAptA'prAptavikalpavat // yo. sa. 91 // " kalpanAmAtrAtmakAsteSAmAtyantikAbhAvadvArA, zravaNapAThapratipattIcchA pravRttyAdirUpA= (1) zravaNaparipAkaH dharmazAstrasya saprema, nizamanam , (2) pAThaparipAkaH=dharmyazAstrANAM sUtrANAM manasA sAvadhAnena svAdhyAyaH karttavyaH, Page #387 -------------------------------------------------------------------------- ________________ lalita vistarA saMskRta TIkA 39 (3) pratipattiparipAkaH = dharmyazAstrANAmarthAnAM samyag saMvAdinI pratItiH (nizcayAtmaka zraddhA ) (4) icchA paripAkaH = zAstravihitAnuSThAnavidhividhAnAtmakatIvratamAbhilASaH ruciguNarUpaH ) ( adveSa (5) pravRttiparipAkaH = zAstravihitAnuSThAnasya vidhibahumAnapUrvakama khinnatayA''caraNam (akhedaTussharart:) Adizadvato'tra vighnavijayAdirUpaparipAkasya grahaNam tathAhi = (6) vighnavijayarUpaparipAkaH = dharme'ntarAyakArakANAM jaghanyamadhyamotkRSTa vighnAnAM nirAkaraNam, mArge gacchatAM yathA kaNTakajvarAdidiGamohA vighnabhUtA bhavanti tathA muktaye'nutiSThata kaNTakavighnasamAH pariSahAH, jvaravighnasamA zArIrA 'rogAzca' dimoha - samA mithyAtvAdyudayarUpAH, teSAM krameNa siddhAsanAdyAsanena, hitamitAhArAdinA, gurusevAdinA jayo bhavati, (7) siddhirUpaparipAkaH = anuSTheyArtha ( dharma puruSArtha ) sya siddhirvijayaH, athavA'dhikRtA'hiMsAdidharmasthAnasya siddhi: - prAptiH yatra guNAdhikAn prati vinayaH, guNahInAn prati dayA, madhyama - guNavataH pratyupakArasya bhAvanA pradhAnatayA varttate, (8) viniyogarUpaparipAkaH = karttavyArthasiddhiryathAyogaM viniyojyA'thavA svaprAptadharmasthAnaM yathAyogyamupAyena, anyeSu jIveSu prApaNIyam, ato'neka janmajanmAMtaraM yAvat prakRSTadharmasthAnasyaprAptiparamparA calantI bhavet, (9) avaMcakatrayarUpaparipAkaH - satyasAdhusvarUpa - satpurUpa - sadguroryogaH sa yogA vaMcakaH, jAtucinna vaJcayate, amoghamavazyama visaMvAdI bhavati, pazcAcca satpuruSaM satpuruSatvena paricitya, yA vandananamaskAra--vaiyAvRttyAdi - kriyAH kriyante sa yogaH kriyA'vaJcakaH, sA kriyA kadAcinna vaJcayate'nyaM, avazyaM dharmaphaladAyinI tathA caivaM satpuruSaM sadgurutvena paricitya - jJAtvA taM pratItya yA vandanAdikAH kriyAH kRtAstAsAM phalamapi jAtucit na vaJcayate, avazyamamoghaM phalamAyAtyeva sa yogaH phalAvaJcako jJeyaH, zraddhAdi - paripAkAtizayasvarUpavarNanam - zraddhAdi paJcakasya ( 1 ) zravaNAdiparipAkasyAtizayaH tathA sthairyasiddhirUpalakSaNaM, (2) zraddhAdi - paJcakasya zravaNAdiparipAkasyA'tizayaH pradhAnapuruSArthasya - mokSapuruSArthasya hetuH - kAraNamasti, (3) zraddhAdipaJcakasya zravaNAdiparipAkasyA'tizayaH, apUrvakaraNarUpamahAsamAdhiparamatattva vaha iti paribhAvanIyaM svayamittham, Page #388 -------------------------------------------------------------------------- ________________ lalitavistarAsaMskRtaTIkA "etaduccAraNaM tvevamevopadhAzuddhaM sadanuSThAnaM bhavatI" ti, eteSAM zraddhAdi-sUtrANAmuccAraNaM ( kaNThatAsvAdyabhighAtena zabdajanakavyApAraH zabdotpattyanukUlavyApAraH) tu, evamevapUrvoktavidhiprakAreNopadhAzuddhaM mAyayA vA parIkSayA zuddhaM rahita vA nirmalaM) sad anuSThAnataddhetu, amRtA'nuSThAnaM bhavatIti, zraddhAdi-upadhA zuddhazraddhAdhuccAraNarUpa-sadanuSThAnavAnevAsyakAyotsargasyAdhikArI-yogya iti jJApanArtha, zraddhAdisUtrANAmuccAraNaM viziSTamevAta evaviziSTatAM zraddhAdInAM darzayati 'vardhamAnayA-zraddhayA' vRddhi gacchantyA, prAptavatyA prApnuvantyA, nAvasthitayA (na bandhavatyA na sthitayA na nivRttayA-hInamAnayA tu naiva) vardhamAnayeti padamidaM zraddhAdipaJcakapade'rthAt pratipadaM-pade pade, upasthAyi=upatiSThate ityevaM zIlaM, zraddhayA vardhamAnayA evaM meghayetyAdi vardhamAnayA, dhRtyA vardhamAnayA, dhAraNayA vardhamAnayA, anuprekSayA vardhamAnayA, lAbhakramAdupanyAsaH zraddhAdInAM, tathAhi-anvayavyatirekAbhyAM pUrvapUrvapadasya sattayottarottarapadasattA, tathA ca zraddhAyAM satyAM-vidyamAnAyAM medhAyAH sattA, zraddhAyA abhAve medhAyA abhAvaH, (1) yato medhAyA lAbhaM prati zraddhAlAbhaH kAraNam, tasmAnmedhAkAraNabhUtA zraddhA pUrva rakSyate, zraddhAyAH kAryabhUtA medhA tadanu mucyate, (2) tathA meghAlAbhasattve dhRtilAbhasya sattA, ata eva dhRtyAH kAraNabhRtA meghA pUrva mucyate, tasyAzca kAryabhUtA dhatistadanu mucyate, (3) tathA dhatilAbhe dhAraNAyA lAbhaH, ato dhAraNAkAraNabhRtA dhRtiH pUrva mucyate, tasyAzca kAryabhRtA dhAraNA tadanu mucyate, (4) tathA dhAraNAlAbhe'nuprekSAlAbhaH, ato'nuprekSayA kAraNabhUtA dhAraNA pUrva mucyate, ataHkAryabhUtA'nuprekSA tadanu mucyate, vRddhirapyanenaiva krameNA'rthAt, zraddhAvRddhito medhAvRddhiH, tathA medhAvRddhito dhativRddhiH tathA dhRtivRddhito dhAraNAvRddhiH, tathA dhAraNAvRddhito'nuprekSAvRddhiH, evaM -vardhamAnayA zraddhayA, vardhamAnayA medhayA, vardhamAnayA dhRtyA, vardhamAnayA dhAraNayA, vardhamAnayA'nuprekSayA, "tiSThAmi kAyotsargamityanena pratipatti darzayati " pratipatti-pratijJAM darzayati (kAyotsargasyArambha-Adyaprayatna-AdyapravRttirUpapratipatti darzayati) -karomi kAyotsarga ca tiSThAmi kAyotsargamiti dvayo kyiyo vastuto yo'rthabhedo yayA'pekSayA'sti, taM sundarazailyA darzayati. prAk 'karomi' 'kariSyAmi' iti kriyA''bhimukhyamuktaM, sAmprataM tvAsannataratvAtkriyAkAlaniSThAkAlayoH kathaJcidabhedAt tiSThAmyevA'haM Page #389 -------------------------------------------------------------------------- ________________ lalitavistarAsaMskRta TIkA prAk " karomi " kariSyAmi iti kriyAbhimukhyamuktaM, sAmprataM tvAsannataratvAtakriyAkAlaniSThAkAlayoH kathaJcidabhedAttiSThAmyevAhaM, anenAbhyupagamapUrvaM zraddhAdisamanvitaM ca sadanuSThAnamiti darzayati / 41 Aha-- zraddhAdivikalasyaivamabhidhAnaM mRSAvAdaH, ko vA kimAheti, satyam, itthamevaitaditi tantrajJAH kintu na zraddhAdivikalaH prekSAvAnevamabhidhatte tasyAlocitakAritvAt, mandatItrAdibhedAzcaite, tathA ssdarAdiliGgA iti nAtadvata AdarAdIti, atastadAdarAdibhAve'nAbhogavato'pyeta iti / ikSurasaguDakhaNDazarkaropamAzcittadharmmA ityanyairapyabhidhAnAt ikSukalpaM ca tadAdarAdIti bhavatyataH krameNopAyavataH zarkarAdipratimaM zraddhAdIti, kaSAyAdikaTukatvanirodhata: zamamAdhuryApAdanasAmyena cetasa evamupanyAsa iti etadanuSThAnameva caivamihopAyaH tathA tathA sadbhAvazodhaneneti paribhAvanIyaM uktaM ca paM0..." pratipattimiti " pratipattiH - kAyotsargArimbharUpA tAM " kriyAkAlaniSThAkA layoH kathacidabhedAditi " kathaJcit-nizcayanayavRttyA sa hi kriyamANaM kriyAkAlaprAptaM kRtamevaniSThitameva manyate, anyathA kriyoparamakAle kriyAnArambhakAla ivAniSThitaprasaGgAt, ubhayatra kriyAbhAvAvizeSAt, kRtaM punaH kriyamANamuparatakriyaM vA syAditi, yaduktaM - " teNeha kajjamANaM, niyameNa kayaM kayaM ca bhayaNijjaM / kizcidiha kajjamANaM, uvarayakiriMya va hojjAhi // 1 // " vyavahAranayastvanyat kriyamANamanyacca kRtamiti manyate, yadAha - " nArambhe cciya dIsai, na sivAdaddhAeN dIsaha tayante / jamhA ghaDAikajjaM, na kajjamANaM kayaM tamhA ! // 1 // " tato'tra nizcayanayavRttyA vyuttraSTumArabdhakA yastaddezApekSayA vyutsRSTa eva draSTavya iti, nanu kadAci - cchraddhAdivikalaH prekSAvAnapyevamabhidadhaddazyate ityAzaGkayAha 6 Page #390 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 42 lalitavistarAsaMskRtaTIkA _ "mandetyAdi" mando-mRdustItraH-prakRSTaH, AdizabdAttadubhayamadhyavartI madhyamaH, ta eva bhedAvizeSA yeSAM te tathA "caH" samuccaye " ete" zraddhAdayaH, kiMviziSTA ityAha-" tathA " tena prakAreNa ye AdarAdayo vakSyamANAsta eva liGagaM-gamakaM yeSAM te tathA, "itiH" vAkyasamAptau, nanu kathameSAM liGgatvaM siddhamityAha-"na" nava "atadvataH" azraddhAdimato yata iti gamyate "AdarAdi " vakSyamANameva "iti" ataH zraddhAdikAraNatvAlliGgamiti, tataH kiM siddhamityAha-"ataH" zraddhAdikAraNatvAt "tadAdarAdibhAve" tatra-kAyotsarge AdarAdeH liGgasya bhAve-sattAyAm " anAbhogavato'pi" calacittatayA prakRtasthAnavarNAdyupayogavirahe'pi kiMpunarA. bhoge ? ityapizabdArthaH, " ete" zraddhAdayaH kAryAvinAbhAvitvAt kasyacit kAraNasya yathA pradIpasya prakAzena vRkSasya vA cchAyayA, itirvAkyasamAptau // / ato mandatayA zraddhAdInAmanupalakSaNe, api, AdarAdibhAve sUtramuccArayato'pi na prekSAvattAkSatiH, paramatenApi zraddhAdInAM mandatIvrAditvaM sAdhayannAha-" ikSurasaguDakhaNDazarkaropamAH" ikSvAdibhiH paJcamirjanapratItairupamA-sAdRzyaM yeSAM te tathA "cittadharmAH' manaHpariNAmA " iti" etasyArthasya " anyairapi" tantrAntarIyaiH, kiM punarasmAbhiH 1 " abhidhAnAt" bhaNanAt, prakRtayorevopamAnopameyayoryojanAmAha-" ikSukalpa ca" ikSusadRzaM ca "tad" AdarAdi' tasmin-kAyotsarge AdaraH-upAdeyabhAvaH AdizabdAtkaraNe prItyAdi "iti" asmAtkAraNAd "bhavati" sampadyate " ataH" ikSukalpAdAdarAdeH "krameNa " prakarSaparipATyA "upAyavataH" taddhetuyuktasya zarkarA-sitA AdizabdAtpazcAnupUrvyA khaNDAdigrahaH tatsama prakRtasUtropAttaM zraddhAmedhAdiguNapaJcakam "itiH" parisamAptau / Aha-kimiti dRSTAntAntaravyudAsenekSvAdyapamopanyAsa ityAzaGkayAha " kaSAyAdikaTukatvanirodhataH" kaSAyAH-krodhAdayaH, AdizabdAdindriyavikArAdigrahasta eva kaTukatva-kaTukabhAvastasya nirodhAdAtmani kimityAha-"zamamAdhuryApAdanasAmyena" zamaH-upazamaH sa eva mAdhurya-madhurabhAvaH prINanahetutvAt tasyApAdana-vidhAna tena tasya vA sAmya-sAdRzya tena * cetaso" manasaH " evam" ikSvAdyapamAnopameyatayopanyAsa AdarAdInAm " itiH" parisamAptau, upAyavata iti prAguktam, ata upAyameva darzayati-" etadanuSThAnameva ca " prakRtakAyotsargavidhAnameva na punaranyat "caH" samuccaye " evam" iti sAmAnyenAdarAdiyuktam "iheti" zarkarAdipratimazraddhAdibhavane " upAyo" hetuH, kuta ityAha-" tathA tathA" tattatprakAreNa " sadbhAvazodhanena" zuddhapariNAmanirmalIkaraNena " iti" etat " paribhAvanIya " anvayavyatirekAbhyAmAlocanIyametad / idamapi paramatena saMvAdayannAha-uktaM ca TI0...yat prAk 'karomi kAyotsargamiti vAkyaM kathitaM tatra 'karomi' rUpa-kriyApadasya vartamAnakAlIno yaH prayogaH sa bhaviSyatkAlInArthavAn ('satsAmIpye sadvadvA' Page #391 -------------------------------------------------------------------------- ________________ lalitavistarAsaMskRtaTIkA // 5-4-1 // samIpameva sAmIpyam / sato vartamAnasya sAmIpye bhUte bhaviSyati cArthe varttamAnAd dhAtoH sadvartamAnavat pratyayA vA syuH ) arthAt prAk karomi'-kariSyAmi iti kriyAyA Abhimukhya-sAmIpyamukta-darzitam , sAmpratamadhunA tu 'tiSThAmi kAyotsarga' 'karomi kAyotsarga' karomIti kriyApadadvArA tu-Asannataratva-Atyantika-sabhIpatvasya pratipAdanaM bhavati- yato'tyantasamIpatvena nizcayanayavizeSa-RjusUtranayApekSayA (RjusUtranayastu bahusaralo'sti bhUtabhaviSyatkAlaM na pazyan , vartamAnakAle kimasti ? kiM bhavati ? tadvicArayati, sarvasAmagrI labdhA na tadA kAryamAra. vyamiti kathaM manyeta ? sAmagrI-prAptyanantaraM kAryamArabhyate, yathA ghaTakArya, kArya, tadartha sAmAnyato mRttikAdaNDacakradavaraka-kumbhakArAdisAmagrI ghaTanIyA parantu, etatsarvaM sthUlasAmadhyantargataM, tasmAdetatsarva sadapi kArya vilambato bhavatItyevaM no lagati, tato vayaM brUmo 'yatkArya vilambena bhavati' pUrvoktasAmagrItastatra kAraNabhUtA, anyA sUkSmA sAmagrI vartate, sA kAlasvabhAvaniyatikarma puruSAdisAmagrI milettadA tatkSaNAdeva kAryamutpadyate, kiJca pUrvadarzitasAmA. nyasAmagyeva yadi ghaTe, upayoganyeva manyeta tadA tanmRpiNDazcakre Aropitazca tanmRtpiNDasya tadA prathamekA''kRtirjAtA. sA''kRtiH pUrvadarzitasarvasAmagrIto jAtA'sti, tataH kiM sA''kRti ghaMTaH kathayituM na zakyate parantu sA''kRtirbhaviSyad ghaTe upayoginyasti, evaM ghaTaghaTanAd pUrvIyA yA'ntimA''kRti bhavati yato'nantarameva ghaTo bhavannasti sA''kRtighaMTe vAstavikI kAraNabhRtA'sti, tadAkRteranantaraM ghaTArambho bhavati caikasminnaiva samaye ghaTo bhavatyeva. ) kriyAkAla (caramasAmayikArambhakAla) karaNakAla-kAryasya caramasamayA'vacchinnakaraNarUpa (kriyAkAla) sya ca kAryasya niSThAkAla ( samAptikAla ) syA'bhedo'sti. yato nizcayanayasya matametat kriyamANaM kArya (caramasamayAvacchedena vartamAnakriyAkSaNabhAvikArya) avazyaM kRtameva , anyathA-kriyamANakAryasya kRtatvAbhAve kriyoparamakAle kriyA'nArambhakAle yathA kAryasyA'samAptirasti, tathA'tra kAryA'samApti-prasaGga ( ApattiH ) Agamipyati yata ubhayatra kriyAbhAvavizeSasyA'bhAvo'sti, tato nizcayanayA'pekSayA vyutsRjyamAnakAya : ( vyutsargAya yaH kAyArambhaH-prathamapravRttiH) sa, deza-aMzasyApekSayA vyutsRSTa eva mAnyaH, (bhagavatIjIsUtraTIkAyAM-kathaM punastadvarttamAnaM sadatItaM bhavati ? atrocyate yathA paTa utpadyamAnakAle prathamatantupraveze utpadyamAna evotpanno bhavatIti, utpadyamAnatvaM ca tasya prathamatantupravezakAlAdArabhya paTa utpadyate ityevaM vyapadezadarzanAtprasiddhameva, utpannatvaM tUpapattyA Page #392 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 44 lalitavistarAsaMskRtaTIkA prasAdhyate, tathAhi-utpattikriyAkAla eva prathamatantupraveze'sAvutpannaH, yadi punarnotpanno'bhaviSyat , tadA tasyAH kriyAyA vaiyarthyamabhaviSyat , niSphalatvAt , utpAdyotpAdanArthA hi kriyA bhavanti, yathA ca prathame kriyAkSaNe nAsAvutpannastathottareSvapi kSaNeSu anutpanna evA'sau prApnoti, ko hyattarakSaNakriyANAmAtmani rUpavizeSo ? yena prathamayA notpannastaduttarAbhistUtpAdyate, ataH sarvadevAnutpattiprasaGgaH dRSTA cotpattiH, antyatantupraveze paTasya darzanAt, ataH prathamatantupravezakAla eva kizcidutpannaM paTasya, yAvaccotpannaM na taduttarakriyayotpAdyate, yadi punarutpAdyeta tadA tadekadezotpAda eva kriyANAM kAlAnAM ca kSayaH syAt, yadi hi taddezotpAdananirapekSA anyAHkriyA bhavanti, tadottarAMzAnukramaNaM yujyate nAnyathA, tadeva yathA paTa utpadyamAna evotpannastathaiva bahusamayaparimANatvAt kAyotsargasyAdisamayAt prabhRti vyutsRjyamAnakAya eva vyutsRSTaH, kathaM yato yadi hi sa kAyotsarjanAbhimukhIbhUtaH kAyotsargasyAdisamaya eva na vyutsRSTaH syAttadA tasyAdyasya vyutsarjana-samayasya vaiyarthya syAt , tatrAvyutsRSTatvAt , yathA ca tasmin samaye na vyutsRSTaH, tathA dvitIyAdisamayeSvapi na vyutsRjet, ko hi teSAmAtmani rUpavizeSo ? yena prathamasamaye na vyutsRSTa, uttareSu vyutsRjatIti, ataH sarvadaivA'vyutsarjana-prasaGgaH, antyasamaye. kAyotsargasya darzanAt, ataH kAyotsargAdisamaya eva kiJcid vyutsRSTaM, yazca tasmin vyutsRSTaH sa cottareSu samayeSu na vyutsRjati, yadi tu tepvapi tadevAdyaM vyutsarjanaM bhavettadA tasminneva vyutsarjane sarveSAM kAyavyutsarjana-samayAnAM kSayaH syAt yadi hi tatsamayavyutsarjana-nirapekSANyanyasamayavyutsarjanAni bhavanti, tadottaravyutsarjanA'nukramaNaM yujyeta, nAnyathA tadevaM vyutsRjyamAno'pi kAyo vyutsRSTo bhavatIti.) - "kRtaM punaH kriyamANaM uparatakriyaM vA syAt 'teneha kriyamANaM niyamena kRtaM, kRtaM ca bhajanIyaM, kizcidiha kriyamANaM uparatakriyaM vA bhavedi' ti| vyavahAranayastvanyat kriyamANaM anyacca kRtamiti manyate, yadAha "nArambhe kila dRzyate na zivAdadhaiM no dRzyate tadante, yasmAdghaTAdi kArya na kriyamANaM kRtaM tasmAt " tato'tra nizcayanayavRttyA, vyutsraSTumArabdhakAyastaddezApekSayA vyutsRSTa eva draSTavya iti" ityetannirUpaNenedaM vastu darzayati yat pratijJApUrvakaM zraddhAdinA yuktaM yadanuSThAna tatsadanuSThAnaM kathyate. atha viSayamenaM zaGkAsamAdhAnapUrvakaM sundaraM vivecayatizaGkA zraddhAdivikalasya (yasya zraddhAdi nAsti tasya evamabhidhAnaM) ('arihaMta Page #393 -------------------------------------------------------------------------- ________________ lalitavistarAsaMskRtaTIkA ceiyANamiti padAdArabhya ThAmi kAusagaM" paryantaM pATharUpeNoccAraNaM) mRSAvAdaH, ko vA kimAheti, yato vastvetannizcittameva yatra puruSe zraddhAdidharmAbhAvo'styataH tasyaivaM kathanaM mRSAvAdaH kathaM na ? samAdhAnam yuSmadIyaM kathana satyamasti yataH zraddhAdirahitasya sUtroccAraNaM mRSAvAdarUpamiti-'itthamevaitaditi tantrajJAH (zAstrajJAH) kathayanti, parantu zraddhAdivikalaH prekSAvAn , evaM nAbhidhatte yatastasmin prekSAvati, Alocita-kAritvaM sutarAM vartate. zaGkA kadAcit, zraddhAdivikalaH prekSAvAnapi, evamabhidadhat kathaM dRzyate ? samAdhAnam ete-zraddhAdayaH (1) mandabhedavantaH-mando mRduH (jaghanyakoTikaH) tadvantaH (2) tIvra:-prakRSTaH ( utkRSTakoTikaH ) tabhedavantaH, (3) AdizabdataH-tadubhayamadhyavartI madhyamaH (madhyamakoTikaH) tabhedavantaH, zraddhAdayaH / 'tathAdarAdilinA:-tena prakAreNa ye, AdarAdayo vakSyamANAste eva liGga-gamakaM yeSAM te tathA / ___(liGgazabdavyutpattistu vyAptivalena lInamartha gamayatIti liGgam ( si. ca. 2 pR. 25xgau. vR.| athavA liGgyate gamyate'nenArthaH iti liGgam (nyA. vindu. paM. 2 pR. 21) ___ (1) jaghanyakoTika (manda) zraddhAdenirNayaH ( parIkSA) jaghanyakoTika ( manda) AdarAdiliGgena-gamakena jJAyate'numIyate. (2) madhyamakoTika-zraddhAde-nirNayo madhyamakoTikAdarAdiliGgena-hetunA jJAyate. (3) utkRSTakoTikazraddhAdeH parIkSA, utkRSTakoTikAdarAdi-gamakena gamyate'rthAt prekSAvAn puruSaH sarvathA zraddhAdirAhityavAn na bhavati, kadAcit sUtramanuccArayan san, arthAnmandAdarAdi dRSTvA kadAcidevaM kathyate, eSa 'zraddhAdivikala: ' parantu tatra sarvathA zraddhAdiviraho nAsti. parantu mandAdarAdi-sattvAn-mandazraddhAdi vartate evaM jJeyaM. zaGkA zraddhAdIn prati AdarAdInAM liGgatvaM-gamakatvaM kathaM siddhaM syAt ! ___samAdhAnam zraddhAdivirahavati puruSe, AdarAdiviraho dRzyate, arthAd yatra zraddhAdiviraho'sti, tatrAdarAdiviraho'sti, yatra zraddhAdisadbhAvo'sti, tatrAdarAdisadbhAvo'sti, ityevaM jJAnaM bhavati, tathA ca zraddhAderAdarAdi, kAraNatvena liGgaM kathyate, yadA zraddhAdi, kArya sadA''darAdi, tasya kAraNam, AdarAdisattAyAM zraddhAdeHsattA, AdarAderasattAyAM zraddhAderasattA, arthAdanvayavyatirekAbhyAM zraddhAdikArya prati, AdarAdikAraNamasti-evaM kAryakAraNabhAvo vijJeyaH / Page #394 -------------------------------------------------------------------------- ________________ lalitavistarAsaMskRtaTIkA ata eva 'tadAdarAdibhAve' tatra-kAyotsarge zraddhAdirUpakAryasya kAraNa (liGga ) mRtAdarAdeH sattAyAM ( vidyamAnatAyAM ) satyAM 'anAbhogavato'pi ' cittasya-pariNAmasya caJcalatvena prakRta-prastutasthAnavarNAdi-viSayakopayogasyAbhAve'pi ( kiM punarAbhoge? ityapi zabdArthaH) 'ete' zraddhAdayaH santi, zraddhAdikAraNatvenAdarAdeH kAyotsarge sattvam , anAbhogavatyapi. arthAt kasyacit kAraNasya kAryA'vinAbhAvitvena-AdarAdikAraNasattve zraddhAdikAryasattvam AdarAdikAraNAbhAve zraddhAdikAryAbhAvaH yathA pradIpasya prakAzena -pradIpasatve prakAzasattvam prakAzena sahAvinAmAvitvaM-pradIpaM vinA prakAzo na bhavati. athavA vRkSasya cchAyayA, vRkSaM vinAcchAyA na bhavati. chAyayA saha vRkSasyAvinAbhAvitvaM vidyate. sArAMza:=pUrvoktavivecanataH zraddhAdemandatA (alpattA) vattvAt zraddhAdi ne pratibhAti, tathA'pi, AdarAdeH sadbhAve sati sUtrasyoccAraNaM ( pAThaM) kurvati puruSe prekSAvattAyAH kSati nAyAti. athAnyeSAM matena zraddhAdemandatA-madhyatA-tIvratAdi sAdhayati "ikSurasaguDakhaNDazarkaropamAzcittadharmA" ityanyairapyabhidhAnAt, 'ikSurasaguDakhaNDazarkaropamAH' =ikSvAdibhiH paJcabhijanapratItairupamA-sAdRzyaM yeSAM te tathA 'cittadharmAH' manaH pariNAmA 'iti' etasyArthasya 'anyairapi' tantrAntarIyaiH, kiM punarasmAbhirabhidhAnAt-bhaNanAt / prakRtayorevopamAnopameyayo yojanAmAha-'ikSukalpaM ca' ikSusadRzaM ca tad ' AdarAdi / / tathA ca kAyotsarge, ikSu (upamAna) sadRzaM, AdarAdi (upameyaM ) varttate, tatra kAyotsarge, AdaraH-upAdeya-bhAva-buddhiH, anAdikAlInamalinavAsanAM gRhItvA eSa jIvaH, paudgalika vastu prati yAvad-abhyastatAvAn-vAsanAvAsito'sti, paudgalikaM vastu, upAdeyatvena gaNayati, tadeva prAptuM pratidinaM prayatate pravartate ca, parantu yadaitasya jIvasya tathAbhavyatAyAH paripAkena tathA karmakSayopazamena kiJcit satyaM jJAna prApyate, tadA paudgalike sarvavastuni, upAdeyabhAvaM parityajya jagatsArabhUtamupAdeyaM mokSamArgasya bIjameSa kAyotsarga evAsti, IdRzakAyotsarga pratyupAdeyabuddhiH saivA'trAdaro vijJeya iti / AdizabdAt 'karaNe prItyAdi' agrato vakSyamANaM karaNe prItyAdi svarUpaM vijJeyam / 'ataH' ikSukalpAdAdarAdeH krameNa-prakarSaparipATyA, upAyavataH-taddhetuyuktasya, AdarAdirUpahetujanyA, zarkarA-sitA, AdizabdAt pazcAnupUrvyA khaNDAdigrahaH, tatsamaM prakRtasUtropAtaM zraddhAmedhAdiguNapaJcakam / zaGkA dRSTAntAntarANi vihAyekSvAdyupamAyA upanyAsaH kimartha ? Page #395 -------------------------------------------------------------------------- ________________ upamAna khaNDa lalitavistarAsaMskRta TIkA samAdhAnam krodhAdikaSAya-indriyaviSayavikArAdikaTukatva ( kaTusvAda ) sya nirodhA-- dAtmani, upazama ( zAntarasa ) rUpaprINanahetu-mAdhurya ( madhurabhAva ) sya vidhAna- sAmyena ( sAdRzyena) cetasaH-manasaH (AtmanaH ) 'evaM' ikSvAdyupamAnopameyatayopanyAsa AdarAdInAm / lAbhApekSayA utpattyapekSayA pazcAnupUrvI pUrvAnupUrvI upameya AdarAdi rasaH (kavoSNaM kRtvA) zarkarA zraddhA guDaH medhA khaNDaH dhRtiH dhAraNA zarkarA ( sUkSmazarkarA) anuprekSA uttamajAtikazarkarA (zuddha) sahAdarAdiH, atha 'copAyavata' iti prAguktam, ata upAyameva darzayati-evaM sAmAnyenAnAdarAdiyuktaM prakRtakAyotsarga-vidhAnameva na punaranyat , zarkarAdipratimazraddhAdibhavane upAyaH-hetuH, yataH 'tathA tathA' tattatprakAreNa, zuddhapariNAma nirmalaM kRtvA--sadbhAvaM zodhayitvA'rthAt tattatprakArAvacchinnasadbhAvasya nirmalIkaraNadvArA, sAmAnyenAdarAdiyuktaM-prakRtakAyotsargakaraNaM yadAbhavecdA zarkarAdisadRza-zraddhAderutpattirasti, tattatprakArAvacchedena sadbhAvasya zuddhIkaraNadvArA, sAmAnyenAdazAdiyuktaM prakRtakAyotsargasya karaNaM na bhavettadA zarkarAdisadRzazraddhAderabhAvo'sti, arthAt , zarkarAdi sadRzazraddhAderutpattiM prati tattatprakAreNa zuddha pariNAmasyAtinirmalIkaraNadvArA sAmA. nyenAdarAdiyukta-kAyotsarga-karaNameSa heturasti, evamanvayavyatirekAbhyAM kAryakAraNabhAvo nirNetavyaH / idamapi paramatena saMvAdayatiparairapi-"AdaraH karaNe protiravighnaH sampadAgamaH / jijJAsA tajjJasevA ca, sadanuSThAnalakSaNam // 1 // ato'bhilaSitArthAptistattadbhAvavizuddhitaH / yathekSoH zarkarAptiH syAtkramAtsaddhetuyogataH // 2 // ityAdi" Page #396 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 48 lalitavistarA saMskRta TIkA aprekSAvatastu yadRcchApravRtteH naTAdikalpasya guNadveSiNo mRSAvAda eva, anarthayogAt, tatparitoSastu tadanyajanAdhaH kArI mithyAtvagrahavikAra:, yathoktamanyaiH " daNDIkhaNDanivasanaM bhasmAdivibhUSitaM satAM zocyam / pazyatyAtmAnamalaM, grahI narendrAdapi hyadhikam // 1 // mohavikArasametaH pazyatyAtmAnamevamakRtArtham / tadvayatyayaliGgarataM, kRtArthamiti tadgrahAvezAt ||2|| ityAdi " / tasmAtprekSAvantamaGgIkRtyaitatsUtraM saphalaM pratyetavyamiti / " 22 paM0..." parairapi " mumukSubhiH kimuktamityAha - " AdaretyAdizlokadvayaM " sugamaM, navaram " avighna iti " sadanuSThAnanihatakliSTakarmmatayA sarvvatra kRtye vighnnAbhAvaH, "tatparitoSetyAdi tena - mRSAvAdena mithyAkAyotsargarUpeNa paritoSaH - kRtArthatArUpastuH - punararthe " tadanyajanAdhaHkArI" samyakkAyotsargakArilokanIcatvavidhAyI " midhyAtvagrahavikAro" mithyAtvameva unmAdarUpatayA graho - doSavizeSastasya vikAra iti " evamiti " grahaprakAreNa " tadvacatyayaliGgaratamiti ' tasya - kRtArthasya vyatyayuH, akRtArthastasya liGgAni - ucchRGkhala pravRttyAdIni teSura taM, " taddmahA vezAditi" sa eva graho mohavikAro grahastasyA vezAd - udrekAt / / "" TI.... (1) Adara = iSTAdikriyAM pratyAdaraH - yatnAtizayaH, yadiSTakriyAnuSThAnaM kriyate, - tad bahumAnapUrvamatyantAdareNa - yatnAtizayena kriyate, tatsadanuSThAnalakSaNaM, sopayogaM premAtizayena kriyAkaraNaM tatsadanuSThAnaM sUcayati. (2) karaNe prItiH = kriyAM prati sAntaraGgaH snehaH sa sadanuSThAnalakSaNaM. (3) avighnaH sadanuSThAna nihatakliSTakarmatayA sarvatra kRtye vighnAtyantAbhAvaH sadanuSThAnalakSaNam. (4) sampadAgamaH=AbhyantarajJAnAdisampadAmAgamanaM = AgamaH sadanuSThAnalakSaNam, arthAt kAyotsargAdidhArmikAnuSThAnAni prati jIvasya yadA bahumAnaM bhavati tadA sa svasya sarvasva - samarpaNaM kurvvannapi pRSThe na pazyati evaM zraddhApUrvaM dharmyAnuSThAnaM karttuM vyasanaM pAtanIyamata etasya jIvasya nAnAvidhA lAbhAH - phalAni bhavanti, iti sampadAgamaH . (5) jijJAsA=tattatkriyA satkaM jJAnaM prAptuM tIbrecchA, sA sadanuSThAnalakSaNam, sarve maudgalikAbhilASAH, tAratamyavantaH, spardhApUrvikA api cAturgatika - saMsAre bhramayanti, parantu Page #397 -------------------------------------------------------------------------- ________________ lalitavistarA saMskRta TIkA svahitAya dhyAnAdikriyA'bhilASAH, adhikAdhikaguNalAbhArthe spardhArUpA api svahA, athavA guNAdipravezAyotkaTajijJAsA, mokSadAyitvena sadanuSThAnalakSaNam . (6) tajjJasevA = tattvajJAturathavA sadanuSThAna- marmaNa: jJAtuH puruSasya sevA ( ArAdhanA ) sadanuSThAnasya lakSaNam tattvavetturgurorbhaktiprabhAveNaiSa jIvaH pragatipathe'yato vardhate, tathA gurusamAgamena samApattinAmakadazAvizeSe tathA tadbhedeSu lIna - bhavanena abhyastatayA dhyAnadvArA tIrthaMkaraM pazyati, etaddarzanaM hi mokSekamasAdhAraNaM kAraNaM bhavati, kiJca gurUn prati bhakti bahumAnAdarAtizayena tathA tadAdezapramANena varttanenAvazyaM kalyANaM bhavati, tathA'tra paratra hitakArI tathA yaH . puNyAnubandhipuNyabandho'sti sa eva gurubhakti - sAdhyo'sti guroH sAhAyyaM vinottarottara vRddhi rna bhavatyeveti viziSTabhAvaprayogeNa tajjJasevA sadanuSThAnalakSaNam . 49 6 ca ' zabdena ' tajjJAnugrahaH ' tattvajJAtR - puruSANAM kRpArUpa - prasAdo'pi sadanuSThAna - lakSaNaM jJeyam, AdarAdInAM sadanuSThAnatvena kathanasya kAraNaM kathyate, zRNuta tAvat, anubandha - sAratvena sadanuSThAnaM kathyate, uttarottara - zubhAnubandha - paramparA, pravarttamAnA bhavati. uttarottara - puNyAnubandhi- puNye mAtrA vardhamAnA bhavati, sadanuSThAnalakSaNAdarAdibhiH, tattadbhAva - pariNAma narma vyajananadvArA, zraddhAdirUpAbhilaSitArthasya prAptirbhavati, yathA kramAt samyag hetusAmagrIyogataH yathekSoH zarkarAptiH, eva AdarAdibhiH zraddhAdayo jJeyAH, uktaM ca parairapItyAdi / mRSAvAdaH kasya ? - yadRcchayA ( svAcchandyena ) pravRttimataH, veSamAtradhAriNaH naTAdivadanATakakArakakalpasya ( veSamAtraM bhajante bAhyato natvantaH karaNena ) guNiniSThaguNaM prati dveSakArakasyA prekSAvatastu ( buddhi = gItArthatArahitasya ) mRSAvAda eva yato'narthasya yogo bhavati ( balavadaniSTAnubaMdhirUpayogaH ) C ' tatparitoSetyAdi ' tena mRSAvAdena mithyAkAyotsargarUpeNa paritoSaH = kRtArthatA rUpaH ( ahaM kutArthaH saJjAtaH iti saMtoSa tRptiH ) anyacca ' tadanyajanAdhaHkArI ' yo lokastasya nIcatvakArI 'mithyAtvagrahavikAraH ' mithyAtvameva unmAdarUpatayA graho - doSavizeSastasya vikAraH - mithyApariNAmaH ( " evamiti " evaM grahaprakAreNa, " tadvyatyayaliGgaratamiti " tasya-kRtArthasya vyatyayo'kRtArthastasya liGgAni - ucchRGkhala - pravRttyAdIni teSu rataM ) etena mithyAkAyotsargarUpamRSAvAdajanyaparitoSasya svarUpaM jJeyam / uktamanyairapidaNDI ( daNDadharaH ) khaNDanivasanaM ( khaNDazo vastradhArakaH ) bhasmAdinA vibhUSitaM satAM - 88 7 Page #398 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 20 lalitavistarAsaMskRta TIkA sajjanAnAM zocyaM, mithyAtvanAmakagrahaprathilaH narendrAdapi adhikaM-mahAntaM nirmalaM svAtmAnaM pazyati" mohavikArasametaH akRtArthamevAtmAnaM evaM grahaprakAreNa, tasya-kRtArthasya vyatyayo'kRtArthastasya liGgAni-ucchaGkhalapravRttyAdIni, teSu rataM parAyaNaM, sa eva graho mohavikAro grahastasyAvezAd-udrekAt , "kRtArtha pazyati ityAdi" tasmAtprekSAvantamaGgIkRtyaitat sUtraM saphalaM pratyetavyamiti / kAyotsagai AkArA dayante. ___ThAmi kAusAgaM' etat pAThena 'kAyacyApArasya tyAgarUpe kAyotsarge tiSThAmi' iti kathanena kAyavyApArAkaraNapratijJA gRhItA, amyAM pratijJAyAM zarIrasyA'nyaH kazcid vyApAro bhavettadA pratijJAbhaGgo bhavet , tadarthe tatpratijJAyAM-kAyotsarge AkArA rakSitAzca te, AkArA etena 'antya usasieNaM' pAThena vijJApitA etenAkAranikareNa kAyotsargabhaGgo na syAcca 'ke te AkArAH' iti tad vijJAya, tataH kAyotsargo'bhaGgo'virAdhito bhavatu iti viSayaM darzayituM 'annattha UsasieNaM' sUtramArabhate zAstrakAra : aNNattha UsasieNaM nIsasieNaM khAsieNaM chIeNaM jaMbhAieNaM uDDueNaM vAyanisaggeNaM bhamalIe pittamucchAe suhumehiM aMgasaMcAlahiM suhumehiM khelasaMcAlehiM suhumehiM dihisaMcAlehiM evamAiehiM AgArehiM abhaggI avirAhio huja me kAussaggo jAva arihaMtANaM bhagavaMtANaM namukkAreNaM na pAremi tAva kAyaM ThANeNaM moNeNaM jhANeNaM appANaM vosirAmi // kiM sarvathA tiSThati kAyotsargamuta neti, Aha-'annatya UsasieNamityAdi " anyatrocchvasitena-ucchvasitaM muktvA yo'nyo vyApArastenAvyApAravata ityarthaH, evaM sarvatra bhAvanIyaM, tatroI prabalaM vA zvasitamucchvasitaM tena " nIsasieNamiti" adhaH zvasitaM niHzvasitaM tena, "khAsieNaMti" kAsitena kAsitaM pratItaM. "chIeNaMti" kSutena idamapi pratItameva "jaMbhAieNaMti" jRmbhitena vivRtavadanasya prabalapavananirgamo jRmbhitamucyate Page #399 -------------------------------------------------------------------------- ________________ lalitavistarAsaMskRtaTIkA "uDDueNaMti" udgAritaM pratItaM tena "vAyanisaggeNaMti" adhiThAnena pavananirgamo vAtanisaggo bhaNyate tena bhamalIetti" bhramalyA iyaM cA''kasmikI zarIrabhramiH pratItaiva "pittamucchAetti" pittamUrcchayA pittaprAbalyAnmanAG mUrchA bhavati "suhumehiM aGgasaJcAlehiMti" sUkSmaiH aGgasaJcAraiH lakSyAlakSyairgAtravicalanaprakArai romodmAdibhiH, " suhumehiM khelasaJcAle hiMti" sUkSmaiHkhelasaJcAraiH yasmAhIyasayogisadvyatayA te khalvantabhavanti, " suhumehiM diTisaJcAlehinti" sUkSmadRSTisaJcAraiH nimeSAdibhiH " evamAiehiM AgArehiM abhaggo avirAhio huja me kAussaggotti" evamAdibhirityAdizabdAd yadA jyotiH spRzati tadA prAvaraNAya kalpagrahaNaM kurvato'pi na kAyotsargabhaGgaH, Aha-namaskAramabhidhAya kimiti tadgrahaNaM na karoti ? yena tadbhaGgo na bhavati, ucyate, nAtra namaskAreNa pAraNamityetAvadeva aviziSTaM kAyotsargamAnaM kriyate, kintu yo yatparimANo yatra kAyotsarga uktaH tata UrdhvaM samApte'pi tasmin namaskAramapaThato bhaGgaH, aparisamApte'pi paThato bhaGga eva, sa cAtra na bhavatIti, na caitatsvamanISikayaivocyate, yata uktamA___" agaNI u chiMdija va, bohiyakhobhAi dIhaDako vA / AgArehi~ abhaggo, usasggo evamAdIhiM // 1 // " __ Akriyanta ityAkArA AgRhyanta iti bhAvanA, sarvathA kAyotsargApavAdaprakArA ityarthaH, taiH-AkArairvidyamAnairapi, na bhagno'bhagnaH bhagnaH-sarvathA nAzitaH, na virAdhito'virAdhitaH virAdhito-dezabhagno'bhidhIyate, bhUyAt 'me' mama kAyotsargaH / Page #400 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 2 lalitavistarAsaMskRtaTIkA ___paM. kSobhaH svarASTapararASTrakRtaH,AdizabdAt gRhapradIpanakagrahaH, 'dI?'dIrghakAyaH sarpAdirdapro vA tenaiva tatasteSAM pratividhAne'pi na kAyotsargabhaGga itibhAvaH / "vIryamayogisadvyatayeti" vIryeNa vIryAntarAyakarmakSayakSayopazamaprabhaveNAtmazaktivizeSeNa sayogIni-saceSTAni santi-vidyamAnAni dravyANi-manovAkAyatayA pariNata pudgalaskandhalakSaNAni yasya sa tathA tadbhAvastattA tayA, athavA vIryeNa-uktalakSaNena sayogino-manovAkkAyavyApAravataH sato jIvasya dravyatAkhelasaMcArAdIn prati hetubhAvastayeti // " agaNio chindejja vetyAdi" agnirvA spRzena , svasya kAyotsargAlambanasya ca gurvAderantarAlabhuvaM kazcidavacchindyAt, bohikA mAnuSacaurAH,. ____TI..... aNNastha UsasieNaM' ityaadi| atra kAyavyApArotsarge samaye nIcairdarzayad bhirAkAraH kAyotsargaviSayakapatijJAbhaGgo na bhavet , anyatra (1) ucchavasitena (2) niHzvasitena (3) kAsitena (4) kSutena (5) jambhitena (6) udgAritena (7) vAtaniHsargeNa (8) bhramalyA (9) pittamUrcchayA (10) sUkSmairaGgasaJcAraiH (11) sUkSmaiH khelasaJcAraiH (12) sUkSmaidRSTisaJcAraH, evamAdibhirAkArairabhanno'virAdhito bhavatu me (mama) kAyotsagoM yAvadahatAM bhagavatAM namaskAreNa na pArayAmi tAvat kArya sthAnena maunena dhyAnenA'tmAnaM vyutsRjAmi / / atha kRtaH kAyotsAgo'pi vinA''kArAn nirdoSo bhavituM na zaknoti tadartha 'annattha padato bhavatu me kAyotsargaparyante kAyotsargasya SoDhA AkArA darzitAH, tatra 'annattha padataH pittamucchAe' paryantAni nava padAni eka vacanavattvAdetAni nava padAni caityastavasya caturthI ekavacanAkArasampat , ___ (eSA navapadavatI ekavacanAntA''kArasampadapi tridhAvartate, tadyathA prathamapadadvayaktI 'sahajAkArasampat ' tadanantaraM tripadI 'apA''gantuka he tu-sampat ' tatazca catuSaSpadIyA 'bahuAgantukahetu sampat ' tatra prathamA sahajA'sti, dvitIyA vAyu-AdisatkA'lpavikArA, tRtIyA ca vAyuajIrNAdi-janyA mahAvikArA) praznaH kiM sarvathA (ekAntena-AkArarUpApavAdAn vihAya) tiSThati. karoti kAyotsargamathavA neti praznaH, pratyuttaram=Aheti-" annastha UsasieNamityAdi" (1) anyatrocchavasitena-UcchavasitaM muvatvA yo'nyo vyApArastenAvyApAravata ityarthaH, arthAt Ucchavasita-bhinnakriyA'bhAvavataH-UcchavasitanAmakavyApAravataH, UcchavasitaM-mukhanAsikAbhyAM uddhavai pravalaM vA zvasita-zvAsagrahaNarUpaM kAyavyApAraM tyaktvA'nyakAyavyApArasya tyAgavAn , kAyotsarge sthirastiSThati. Page #401 -------------------------------------------------------------------------- ________________ lalitavistarAsaMskRta TIkA (2) 'nIsasieNa'miti=mukhanAsikAbhyAmadhaH zvasitaM niHzvasitaM tena, ( azakyaparihArAvAkArAvetau muktau ) (3) 'khAsieNa'miti-kAsitena kAsitaM pratItaM. (4) 'chIeNamiti-kSutena, idamapi pratItameva, (5) 'jaMbhAieNa'miti-jambhitena, vivRtavadanasya prabala-pavana-nirgamo jambhitamucyate, (6) 'uDDueNa' miti udgAritaM pratItaM tena, (7) 'vAyanisaggeNa miti-adhiSTAnena pavananirgamo, vAtanisaggoM bhaNyate tena, (8) 'bhamalIe'tti-bhramatyA, iyaM cA''kasmikI zarIrabhiH pratItaiva, (9) 'pittamucchAe'tti-pittamUrchayA pittaprAvalyAnmanAGmUrchA bhavati / atha- sUkSmai dRSTisaMcArai riti parya-tAni bahuvacanaprayogAntatvAdetAni trINi padAni caityastavasya pazcamI-bahuvacanAkAra-saMpadaM varNayati= (10) 'suhumehi aGga-saJcAlehi'ti sUkSmaiH agasaJcAraiH lakSyAlakSyairgAtracalanaprakAre romodgamAdibhiH, (11) suhumehiM khela saJcAlehi'ti sUkSmaiH khelasaJcArai yasmAdvIryasayogisavyatayA te lepmasaJcArA (" bha. 5 za. 4 u. 'vIriyasajogadavvayAe'ti varyAHtarAyakSyaprabhavA zaktiH, tatpradhAnaM sayogaM mAnasAdivyApAra-yuktaM yatsad-vidyamAnaM dravyaM tattathA vIryasadbhAve'pi jIvadravyasya yogAn vinA calanaM na syAditi sayogazabdena sad dravyaM vizeSitaM, saditi vizeSaNaM ca tasya sadA sattA'vadhAraNArtha, athavA svamAtmA tadrUpaM dravyaM svadravyaM tataH karmadhArayaH, athavA vIryapradhAnaH, sayogo yogavAn , vIryasayogaH, sacAsau sadvyazca, manaH prabhRtivargaNAyukto, vIryasyogasadadratyaratasya, bhAvastattA, tayA, hetubhUtayA 'calAI' ti asthirANi, 'uvakaraNAI'ti agAni " ) -dInAM sUkSmatayA vIryasayogisadvyarUpajIvavyApAravizeSe samAvezo bhavatIti, arthAd vIryasayogisadvyate'ti vIryeNa-vIryAntarAya-karmakSayakSayopazama-prabhaveNAtmazakti-vizeSeNa, sayogIni-saceSTAni, santi vidyamAnAni, dravyANi manovAkkAyatayA pariNata-pudgalaskandhalakSaNAni yasya sa tathA tadbhAvastattA tayA, athavA vIryeNa-uktalakSaNena sayogino-manovAkkAya vyApAravataH sato jIvasya dravyatA-khelasaJcArAdIn prati hetubhAvastayeti // yadi vIryajanya jAni") Page #402 -------------------------------------------------------------------------- ________________ lalitavistarAsaMskRtaTIkA manovAkkAyavyApAravAn jIvo'sti, ataH zleSmasaMcArAdi, vidyate, yadi vIryajanyamanovAkkAyavyApAravAn jIvo nAsti, tadA zleSmasaJcArAdi na bhavet , tataH lepmasaJcArAdInAM samAvezaH, vIryasayogisadravyarUpajIvasya vyApAravizeSe bhavati, tAzavIryajanya-manovacanakAya vyApAravatA jIvena zleSmasaJcArAdi-kAyavyApArA, janyante prakaTI bhUyante. (12) sUkSmaiSTisaJcArainimeSAdibhiH sUkSmaizcakSuSo nimeSonmeSAdiH-(nimIlanonmIlanAdiH) sUkSmasaMcArarUpa-kriyAvyApArabhinnAnyakAyavyApAratyAgavAn kAyotsarge tiSThati, sthiro bhavati. ( asthirakarmanAmajanyo'yaM kathaM nAkAraH ?) atha 'annatthasUtrakathitAkArebhyo bahiHsthA api kecidAkArA' 'evamAdibhiH' iti padena sUcitAstaiH sarvairAkArairapi kAyotsargasya bhaGgo na bhavedataH 'hujja me kAusamgo' paryantAni SaTpadAni kathitAni, tatSaTpadavatI SaSThI 'AgantukAkAranAma saMpad ' vartate'tastAM sampadaM varNayati. " evamAiehiM AgArehiM abhaggo avirAhio hujja me kAusaggoti" evaM ucchava. sitaniHzvasitakAsitakSuta-jambhitoddAritavAtaniHsargabhramalIpittamUrchA-sUkSmAnasaJcArasUkSmazleSmasaJcArasUkSmadRSTi saJcArarUpAkAra dazabhiH kAyotsargarakSitairapavAdaiH kAyotsargabhaGgo na syAd ( yadi etAnAkArAnna rakSitvA kAyotsarga kuryAttadA naisargikarItyA jAyamAnAbhiretAbhi dizakriyAbhiH sarvathA niSkriyakAyotsargabhaGga eva syAt ) eta AkArAstu eka-sthAne Uddharva sthityapekSayA santi. parantu kAyotsargasya, niyatasthAnaM vimucyA 'nyatra sthAnagamane'pi 'kAyotsargaH' akhaNDo gaNyeta tAdRzAnapi mukhyAn catura AkArAn ( agni-paJcendriyacchindana bodhika-kSobhAdi-daMzarUpAn , A. ni. gA. 15, 16, (1) amisparza (2) undurAdi paJcendriya jIvAnAM chindanaM ( antahAyanaM ) (3) cauranupAdirAgatya kSobharUpAntarAyaM kuryAt (4) sarpAdibhaye upasthite, anyatra gamane'pi na kAyotsarge bhaGgaH ) 'evamAdibhiH' padadvArA darzayati, evamAdibhirityAdizabdAd yadA jyotiH spRzati tadA prAvaraNAya kalpagrahaNaM kurvato'pi na kAyotsargabhaGgaH (vidyuto dIpakasya vA'gne jyotiH-prakAzaH zarIropari yadA patettadA prakAzasyA'mijIvAH zarIrasparzena nazyanti, tadrakSArtha vartamAnakAyotsarge prAvaraNAya kalpasya ( auNikakambalAdeH ) grahaNaM kurvato'pi na kAyotsargabhaGgaH, ) ( ameH zuddha-kAcAdi rUpAntararahite prakAze tathA kAcebhyo bhittvA''gacchat prakAze yuktivAdenA'gnijIvAnAmabhAvaM vartamAnakAle kecinmanyante, parantu mArgAnuyAyibhirAjJAyAM yuktivAdaM puraskRtya pratikUla-pravRtti nAcaraNIyeti mahAzreyaskaraM) Page #403 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 55 lalitavistagasaMskRtaTIkA zaGkAH= namo arihantANa' etapanamaskAramabhidhAya kimiti tatkalpagrahaNaM na karoti ? yena tatkAyotsargabhaGgo na bhavati ? samAdhAnaM ucyate, nAtra namaskAreNa pAraNamityetAvadevAviziSTa-sAmAnyaM kAyotsargamAnaM ( pratijJA ) kriyate kintu yo yatparimANo ( yAvAn ) yatra kAyotsarga uktaH ( aSTozvAsa-paJcaviMzatizvAsocchavAsAparimANaH kAyotsargaH kathitaH ) tAvataH kAyotsargaparimANasya samAptyanantaraM guroH pAraNAnantaraM 'namo arihaMtANaM' ityetatpadamakathayitvA pArayettadA kAyotsargabhaGgaH, tathA yo yAbAn yatra kAyotsarga uktaH tatra tAvataH kAyotsargasyAsamAptatve, 'namo arihaMtANa'miti padaM paThettadA'pi kAyotsargabhaGgaH, sa ca nAtra bhavatIti-sa kAyotsargabhaGgaH, atra-evamAdibhiriti padenA''kArAdInAM sadbhAve na bhavatIti. na caitatsvamanISika yaivocyate-AkArAdyetat sarva svabuddhayaiva na kathyate. yataH uktamArca-RSipraNItazAstre ( AvazyakaniyuktyAdau ) ." agaNI u chidijja va bohiya khobhAi dIha'kko vA / AgArehiM abhaggo, ussaggo evamAdIhiM // " 'agaNIo chindejjavetyAdi ' ami rvA spRzet , svasya kAyotsargAlambanasya ca gurvAderantarAlabhuvaM kazcidavacchindyAt , bohikA mAnuSacaurA:. kSobhaH svarASTapararASTakRtaH, AdizabdAd gRhapradIpanakagrahaH, 'dIyo ' dIrghakAyaH sarpAdidRSTo vA tenaiva tatasteSAM pratividhAne'pi na kAyotsargabhaGgaH iti vA bhAvaH / AkAra-zabdasya vyutpattiH A kriyanta ityAkArA:-maryAdayA kriyante, maryAdayA gRhyante ityAkArA iti bhAvanA-vyutpattidvArA vicAraNA, tadanantaraM tAtparyArthI dazyate, sarvathA kAyotsargApavAdaprakArA ityarthaH, arthAt kAyotsarge'pabAdasya ye prakArAste sarve AkAza ucyate tairAkAraiH-apavAdaprakAre vidyamAnai vartamAnairapi na bhanno'bhagnaH, bhagnaH-sarvathA nAzitaH-vinAzaM prAptaH, na virAdhito'virAdhitaH, virAdhito-dezabhagno'bhidhIyate, dezabhagnaH-amukAMzataH khaNDitaH, tairAkAraiH 'me' mama kAyotsargaH ( sarvathA'thavAMzataH ) abhagno'virAdhito bhUyAt / ( balavadaniSTAnanubandhitvaviziSTakRti - sAdhyatvaviziSTasamagrAgArabhinnasarvaprakArAvacchinnakAyavyApAratyAgarUpakAyotsarga-bhavanAnukUlakRtimAn kAyotsarga-vidhAyI puruSa iti zAbdayodhaH) -atha SoDazAkArAn , aticArajAtitvena parijJApya sahajAdiSu paMcasu vibhAgeSu avatArayanti zAstrakArA: Page #404 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 56 lalitavistarAsaMskRtaTIkA ___ tatrAnena sahajAstathA alpetaranimittA Agantage niyamabhAvinazcAlpAH bAhyanibandhanA bAhyAzcAticArajAtaya ityuktaM bhavati, ucchvAsaniH zvAsagrahaNAtsahajAH, sacittadehapratibaddhatvAt , kAsitakSutajRmbhitagrahaNAttvalpanimittA AgantavaH, svalpapavanakSobhAdestadbhAvAt , udgAravAtanisargabhramipittamUrchAgrahaNAtpunarbahunimittA Agantava eva, mahAjIrNAdestadupapatteH, sUkSmA. kheladRSTisaJcAragrahaNAcca niyamabhAvino'lpAH, puruSamAtre sambhavAt , evamAyupalakSitagrahaNAcca bAhyanibandhanA bAhyAstadadvAreNa prasUteriti, upAdhizuddhaM paralokAnuSThAnaM niHzreyasanibandhanamiti jJApanArthamamISAmihopanyAsaH, uktaM cAgame" vayabhaMge gurudoso, thevassavi pAlaNA guNakarI u| gurulAghavaM ca NeyaM, dhammaMmi ao u AgArA // 1 // " iti, etenArhaccaityavandanAyodyatasyocchvAsAdisApekSatvamazobhanam , abhakteH, na hi bhaktinirbharasya kacidapekSA yujyata ityetadapi pratyuktaM, uktavadabhaktyayogAt , tathAhi-kA khalvatrApekSAH ? , abhiSvaGgAbhAvAt , AgamaprAmANyAd, uktaM ca" ussAsaM na niraMbhai, Abhiggahiovi kimuya ciTTAe ? / sajjamaraNaM Nirohe, suhumussAsaM tu jayaNAe // 1 // " na ca maraNamavidhinA prazasyata iti, arthahAneH, zubhabhAvanAdyayogAt svaprANAtipAtaprasaGgAt , tasya cAvidhinA niSedhAt, uktaM ca" savattha saJjamaM saJjamAo appANameva rkkhijjaa| muccai aivAyAo, puNo visohI na yAviraI // 1 // " Page #405 -------------------------------------------------------------------------- ________________ lalitavistarAsaMskRtaTIkA kRtaM prasaGgena kiyantaM kAlaM yAvattiSThAmItyatrAha " jAva arihaMtANamityAdi " yAvaditi - kAlAvadhAraNe, azokAdyaSTamahAprAtihAryalakSaNAM pUjAmarhantItyarhantasteSAmarhatAM, bhagaH - samagraizvaryAdilakSaNaH sa vidyate yeSAM te bhagavantaH teSAM sambandhinA namaskAreNa 'namo arihantAnti' anena na pArayAmi na pAraM gacchAmi, tAvatkimityAha " "" " "tAva kArya ThANeNaM moNeNaM jhANeNaM appANaM vosirAmi" tAvacchabdena kAlanirdezamAha, " kArya " dehaM " sthAnena " UrdhvasthAnena hetubhUtena tathA maunena " vAgnirodhalakSaNena tathA " dhyAnena " dhammaMdhyAnAdinA " appANaMti " prAkRtazailyA AtmIyam anye na paThantyevainamAlApakaM " vyutsRjAmi " parityajAmi iyamatra bhAvanA - kArya sthAna maunadhyAnakriyAvyatirekeNa kriyAntarAdhyAsamadhikRtya vyutsRjAmi, namaskArapAThaM yAvatpralamvabhujo niruddhavAkprasaraH prazastadhyAnAnugatastiSThAmIti, tataH kAyotsarga karotIti / jaghanyo'pi tAvadaSTocchvAsamAnaH | " 57 " (6 TI..... tatrAnena sahajAstathA alpetaranimittA Agantavo niyama - bhAvinazcAlpabAhyanibandhanA bAhyAzcAticArajAtaya ityuktaM bhavati. (1) sahajA : - ucchvAsaniHzvAsagrahaNAt sahajA : sacittadeha pratibaddhatvAt, sarvathA kAyotsargagatA'ticArajAtirUpocchavAsaH (mukhena nAsikayA vA'ntarnIyamAnaH zvAsaH ) niHzvAsazca ( yaHzvAso mukhanAsikAbhyAM zarIrAd bahirniSkAzyamAnaH ) ucchavAsaniHzvAsau dvau sahajau jIvanadhAraNopayogibhUtaprANavizeSau, ucchavAsaniHzvAsau naisargikau, yataH sacitta ( jIvat ) ( sajIva ) dehena saha pratibaddhau - vyAptimantau yatra yatrocchavAsaniHzvAsau tatra tatra sajIvadehatvam, yatra sajIvadehatvaM nAsti, tatrocchavAsaniHzvAsau na staH, pratyekaprANiparyAptau, 8 Page #406 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 5 lalitavistarAsaMskRtaTIkA (2) kAsitakSutajRmbhitagrahaNAttvarUpanibhittA AgantavaH, svarupapavanakSobhAdestadbhAvAt, arthAt sarvathA kAyotsarge'ticArajAtirUpakAsita-kSuta-jambhitAkArAstrayo'lpanimittAnyAlaMvya janyaprakRtayaH santi, yataH svalpapavana-( udAnanAmakapavanakRta )-kSobhabhramaNavikArAdinotpannAH kAsitakSutajambhitAkArA (vAyuprabhRtijanyAlpavikArA) bhavanti. (3) udgAra-vAtaniHsarga-mi-pittamRrchAgrahaNAt punarbahunimittA Agantava eva, mahA'jIrNAdestadupapatteH, arthAt sarvathA kAyotsarge'ticArajAtirUpoddvAra-vAtaniHsarga-bhramipittamUrchAdyAzcatvAra AkArA vahani nimittAnyAlambyAgamanasvabhAvA eva yataH mahA'jIrNaapathyAhAra-vihAra-apriyavAsa-mAnasikAghAta-tathAvidharogAdi-pittA'tizaya-udAnApAnavAyuvegAdijanyodgAra-vAtaniHsarga-prami-bhAnAbhAvarUpapittamUrchA bhavanti ( vAtA'jIrNAdijanyamahAvikArA AkArA ete bhavanti.) (4) sUkSmAGgakheladRSTisaJcAragrahaNAcca niyamabhAvino'lpAH, puruSamAtre sambhavAt, arthAt sarvathA kAyotsarge'ticArajAtirUpANi sUkSmAnAnAM saJcaraNaM, sUkSmaM zlaSmaNaH saJcaraNaM, sUkSma netrasya saJcaraNamityAdirUpANi, trINi saJcaraNAni, teSAM grahaNAcca niyamato bhAvina AkArA alpAH-sUkSmA alakSyA yataH puruSamAtre sakalanaranArISu sambhavo'sti. ( sUkSmAnasaJcAraH-netrapakSmasphuraNa-kapolasphuraNa-karapAdasnAyUnAM saMcaraNa-romodgamAdisUkSmakriyANAM, asmatprayatnecchA'nadhInatvena sarvakAle prakaTanasambhavenApavAde'ntabhAvaH kriyate, sUkSmazleSmasaJcAra etasyAH kriyAyAH zarIre sAtatyena saJcaraNa, vAyuH zleSma gRhItvA bhinnabhinnasthAne nayati, kvacit tasya vegAtizayenAsmAkaM jJAnamapi bhavati yadantaH zleSmaNaH saJcaraNaM calati, eSo'pi, ekajAtIyaH sUkSmakAyavyApAro'sti, tathApi-anivAryatvena-aniyantraNIyatvenA'syAntarbhAvo'pavAde'sti. ___ sUkSmadRSTisaJcAraH-akSipakSmAdisaJcAraHeSo'pi, ekaprakArakasUkSmakAyavyApAro'sti, tathApi niyantraNarahitatvenA'pavAde'ntarbhAvaH kRto'sti. ) (5) evamAdyupalakSitagrahaNAcca bAhyanibandhanA vAdyAstadvAreNa prasUteriti, arthAt sarvathA kAyotsarge'ticArajAtilakSaNena 'evamAdi' rUpeNopalakSaNapadena ( evamAdipadamupalakSaNaM, ajahat svArthalakSaNayA'nyagrAhakamityupalakSaNalakSaNenAmyAyanyapadArthAnAM caturNA grahaNaM bodhyam / 'vAkyArthA'nvayimukhyArthA mizrita-mukhyArthA'nyapadArthopasthitirUpamupalakSaNa-lakSaNamapi ' bodhyam / upalakSyate svaM svetaracAneneti vyutpattiH / karaNe nyuT / lakSaNaM tu lakSyatA'vacchedakarUpeNa Page #407 -------------------------------------------------------------------------- ________________ lalitavistarAsaMskRtaTIkA svasvetarabodhakapadatvam / / ) upalakSita-saGgrahItarUpeNa kRtAranyupadravapaJcendriya-cchindana ( antarAya-madhyeuttaraNaM )-caurAderbhayaM, sAderbhayamityetadrapAzcatvAra AkArAH svazarIrAd vAhyapadArthAnAM mUlakAraNatvena bAhyA ucyante yato bAhyapadArthadvArA bAhyAgniprabhRtiupadravAdi-catuSTayAkArA jAyante. upAdhizuddhaM paralokAnuSThAnaM niHzreyasanivandhanamiti jJApanArthamamISAmihopanyAsaH, ( upAdhayo-dharmAnuviddhAzcintAstaiH zuddhamavadAta-upAdhayaH apavAdaprakArAstavizuddhamakalakitamiti bhAvaH, dezakAlAdyaucityena yathA-prastAvaniyojitasyApavAdasyotsargaphaladAyitvenotsargavizeSarUpatvAt ) upAdhibhiH (mithyAtvAsaMyamAdidoSaiH AkAraiH ) zuddhaM (rahitaM vA pavitraM ) paralokahitAnuSThAnaM ( para-uccotkRSTamahatsadrUpa-paralokahitAnuSThAnaM ) niHzreyasasya-mokSasya nibandhanaM viziSTakAraNaM, yatra yatropAdhizuddhaparalokAnuSThAnaM tatra tatra niHzreyasarUpaM kArya, yatropAdhizuddhaparalokAnuSThAnaM nAsti tatra niHzreyasarUpakArya nAstyeveti anvayavyatirekAbhyAM kAryakAraNanizcayo jJeyaH / iti jJApanArtha, amISAM-AkArANAM ( apavAdavizeSANAM ) iha-annatthasatre (prakRtadaNDake) upanyAsaH-viziSTaracanA vidyate, kiJcAgame, uktamasti " vayabhaMge gurudoso, thevassa vipAlaNA guNakarIu / gurulAghavaM ca NeyaM, dhammami ao u AgArA // " vratabhaGge gurudoSo-apavAdavizeSAnAkArAn , na pratipadya, vratabhaGge-sarvathAtyAge gurumahAn doSaH (apratikAryadoSaH ) kathyate. stokasyA'pi pAlanA guNakarI rakSitasyA'lpasya vratasya (mahAvratasya ) (navakoTImadhyataH saptAdikoTImayasya mahAvratasya, 'sarvanAze samutpanne argha rakSati paNDitaH') pAlanA guNakarI-lAbhakarI yato gurulAghavaM jJeya lAbhAlAbhavicAraH karttavyaH, yato dharme (kriyAtmakacAritrAdyanuSThAne ) yatastvAkArAH ( apavAdAH) kathitAH, athavA dharmazAstre, AkArANAM ( AgArANAmaticAra-jAtInAmapavAdaprakArANAM ) pratipAdanaM kRtaM vartate // etena pUrvakathitapratipAdanena pUrvapakSaH arhaccaityavandanAyodyatasya (udyamasya kartaH ucchavAsaniHzvAsAdirUpANAmAkArANAM sApekSatvam ( apekSA ) azobhanamasundaram , yataH abhaktirUpakAraNaM vartate'rthAd bhakterabhAvo dRzyate, na hi bhaktibharanirbharasya kvacidapekSA yujyate iti pUrvapakSakathitaM vacanaM pratyuktaM Page #408 -------------------------------------------------------------------------- ________________ lalitavistarAsaMskRtaTIkA khaNDitam , uktavadabhaktyayogAt=pUrvoktavad abhaktirUpaheto ogo na tiSThati, yato bhaktiyogo vartamAno'sti, tathAhi kA khalvatrApekSA ? abhipvaGgAbhAvAt , AgamaprAmANyA=abhipvaGgasya -bhautikalAlasArUpAsaktirUpA'niSTatattvasyAbhAvo vartate tathaivA''gamasya prAmANyaM vartate, AbhigrahikaH ( kAyotsargasya pratijJAM kRtvA sarvaceSTA-nirodhakaH ) ucchavAsaM na ruNaddhi ( nirundhanti ), kimuta-ceSTAyAM ? " sadyo maraNaM nirodhe, sUkSmocchavAsaM tu yatanayA" yata ucchavAsanirodhe sadyo maraNaM tato yatanApUrvakaM sUkSmocchavAso grAhyaH / zaGkA ucchvAsamanapekSyocchavAsaniroghe maraNabhavane kA hAniH ? samAdhAnam na ca maraNavidhinA prazasyate iti, arthAdavidhinA-virAdhanAdipUrvakaM maraNaM prazaMsA''spadaM na bhavati yataH (1) arthahAni-mokSAdipuruSArthasyeSTaphalasya vA hAnirbhavati. (2) zubhabhAvanAdyayogAt-zubhasya bhAvanAdezyogo viziSTabhAvanA'ntimArAdhanAkAraka ( nimitta-niyAmaka ) Aderyogo na bhavati. (3) svasya zvAsocchavAsAdiprANAnAmatipAto ( hiMsA) bhavati. yataH svaprANAtipAto na karttavyaH, jIvannaro bhadrazatAni pazyati ( karoti ) pApaghAtaH zreyAn svaprANaghAto na zreyAn , (4) avidhinA vidhivirodhena (virAdhanA-asadAcArAdidvArA) maraNasya zAstre niSedho vihito vartate. uktaM ca " savvattha saMjama saMjamAo appANaM ravikhajjA // muccai aipAyAo, puNo visohI nayAviraI // 11 // " sarvatra (sarvathA)saMyama, saMyamataH, AtmAnameva rakSet , mucyate'tipAtAt punarvizodhi na cAviratiH / pUrva sarvathA saMyamo rakSaNIyaH, saMyamato'pi AtmAnaM ( jaghanyacAritrabhAvarUpAsmAnaM) rakSet (jaghanyacAritrabhAvarUpApatanarakSaNa kArya) yadi avidhimaraNarUpAt prANAtipAtato mucyate-dravyajIvanaM rakSyate tadA punaH (prAyazcittena) aticArAd vizuddhirbhavati. yadyaviratimAn bhavettadA prAyazcittAdinA sa na zuddhayati, ato'viratito rakSitaH, prAyazcittAdinA prANAtipAtAdipApAnmukto bhavati, viratita AtmarakSA bhavati, tathA ca jaghanya-saMyamarakSA bhavati, arthAn mUlasampadaHkhaNDitatArakSAyai apavAda-AkArAdInAM sevanamanivAryameveti. sArAMzaH-ucchavAsAderapekSA, rAgavattvena nAsti, abhipvaGgo nAsti, tatrAgamasya sAkSitvaM tathA tattadAkAraiH, abhaktiprasaGgAbhAva ityAdinirUpaNenAlam , Page #409 -------------------------------------------------------------------------- ________________ lalitavistarAsaMskRtaTIkA atha zAstrakAraH 'jAva arihaMtANaM' padato 'na pAremi' paryanta-catuSpadeSu kAyotsarge kiyatkAlaM sthitiH ? tasya kAlaniyamasya darzitatvAt , catuppadavatI saptamI kAyotsargAvadhi ( kAyotsargasya maryAdArUpA) sampad varttate, tadanantaraM 'tAvakAya' padataH 'vosirAmi' paryante padaSaTke kAyotsargaH kayA rItyA karttavyaH, tasya svarUpaM darzitaM, tasmAtpadaSaTkavatI, aSTamI sampadaM darzayati. kiyantaM kAlaM yAvattiSThAbhItyatrAha kAlasthiti-niyamaM darzayati, ( yAvadarhadbhagavato namaskAreNArthAt 'namo arihaMtANaM' ityetatpadoccAraNena na pArayAmi) " jAvaarihaMtANamityAdi" yAvaditi-kAlAvadhAraNe, azokAdyaSTamahAprAtihAryalakSaNAM pUjAmahantItyarhantasteSAmahatA, bhagaH-samapraizvaryAdilakSaNaH sa vidyate yeSAM te bhagavantaH, teSAM sambandhinAM namaskAreNa, (azokavRkSaH surapuSpavRSTi-divyadhvanizcAmaramAsanaM ca / bhAmaNDalaM dundubhirAtapatraM, satprAtihAryANi jinezvarANAm / / ) __namo arihantANaMti' anena ( padoccAraNena ) 'na pArayAmi' na pAraM gacchAmi kAyotsarga pUrNa na karomi ) tAvat kimityAha-" tAvakAyaM ThANeNaM moNeNaM jhANeNaM appANaM vosirAmi" 'tAvatkAya'=tAvacchabdena kAlanirdezamAha kAyaM-dehaM 'sthAnena'-UrdhvasthAnena hetubhUtena, tathA monena vAmirodhalakSaNena tathA 'dhyAnena -dharmadhyAnAdinA 'appANaMti' prAkRtazelyA, AtmIyam , ( AtmIyaM dehaM ) anye na paThantyevainamAlApakaM ( kecit 'appANaM' ityAlApakaM na paThanti ) 'vyutsRjAmi' parityajAmi, 'dharmadhyAnAdi'nA dharmadhyAnaM mainyAdibhedena catuSprakAraka dhyAnaM (1) maitrIdhyAna= parajIvaviSayakaM hitacintana (2) karuNA=paraduHkhaprahANaviSayakecchA (3) pramoda bhA. parasukhAdi viSayakasantoSa-AnandaH, (4) upekSA bhA.=parajIvaniSThadoSopekSaNam , etadbhAvanAcatuSTayaM dharmadhyAnapoSakatvena rasAyanakalpaM / / (1) AjJAvicayadhyAnaM jinAnAmAjJA viSayakacintanaM (2) apAyavicayaM sAMsArikakaSTa -duHkhAdicintanarUpaM (3) vipAkavica yaM karmaphala-pariNAmacintanarUpaM (4) saMsthAnavicayaM= lokAkRticintanarUpaM ) iyamatrabhAvanA-"kAyaM sthAnamaunadhyAnakriyAvyatirekeNa kriyAntarAdhyAsamadhikRtya vyutsRjAmi" sarvathA kAyotsargadazAyAM sthAna-mauna-dhyAnarUpakriyAM vihAya tadanyasarvakAyavyApAraviSayakaM mithyAjJAnajanyaM tattAdAtmyaM vyutsRjAmi-arthAt sthAnAdikriyAtrayabhinna-sarvakAyakriyA, Page #410 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 62 lalitavistarAsaMskRtaTIkA kAye varttate, etAdRzo yo'dhyAsaH-mithyAjJAna-tAdAtmyaM tyaktavyamityetadapekSayA sarvathA kAya vyutsRjAmi, athavA sarvathA kAyotsargadazAyAM " sthAna-mauna-dhyAna " rUpa kriyAtrayabhinnasarvakAyavyApArAnapekSya, kAya sarvathA'haM vyutsRjAmi, arthAt kriyA''dhArabhUtazarIrataH sthAna-maunadhyAnAni vinA sarvakAya-vyApArAn kAyotsarge vyutsRjAmIti, apekSayA'hamapi mama kAyaM tyajAmIti kathyate. namaskArapAThaM yAvatpralambabhujo "pralambitabhujadvandvamUrdhvasthasyA''sitasya vA sthAnaM kAyAnapekSaM yat, kAyotsargaH sa kiirtitH||" niruddhavAkprasaraH prazastadhyAnA'nugatastiSThAmIti, tataH kAyotsarga karomIti / jaghanyo'pi tAvadaSTocchvAsamAnaH / " pAyasamA usAsA, kAlayamAnena iMti nAyavvA / evaM kAlapramANena ussaggeNa tu nAyavvaM // " atrocchavAsasya pramANa ekagAthAyA ekapAdoccAraNamAtraM na tu nAsikAyAH zvAsozvAsamAnaM / arthAd yAvat 'namo arihaMtANaM ' iti padamuccArya, na pArayAmi tAvatpralambabhujaH, niruddhavAkprasaraH, prazastadhyAnA'nugatastiSThAmIti. atha zAstrakAraH kevalaM pralambita-bhujadvandvapUrvaka eva kAyotsargo bhavati, jaghanyato'pyaSTazvAsocchvAsapramANaH kAyotsargo * bhavatIti mataM khaNDayitvA pralambita-bhujadvandvapUrvako jaghanyato'pyaSTazvAsocchvAsa-pramANaH kAyotsargoM bhavatIti viSayasya nipuNanirUpaNam iha ca pramAdamadirAmadApahatacetaso yathAvasthitaM bhagavadvacanamanAlocya tathAvidhajanAsevanameva pramANayantaH pUrvAparaviruddhamitthamabhidadhati-utsUtrametat , sAdhvAdilokenAnAcaritatvAt , etaccAyuktaM, adhikRtakAyotsargasaMghasyevArthAntarAbhAvAt , uktArthatAyAM coktAvirodhAt, atha bhavatvayamarthaH kAyotsargakaraNe na punarayaM sa iti, kimarthamuccAraNamiti vAcyaM, vandanArthamiti cet, na, atadarthatvAt, atadarthoccAraNe cAtiprasaGgAt , . kAyotsargayuktameva vandanamiti cet , karttavyastarhi sa iti, Page #411 -------------------------------------------------------------------------- ________________ lalitavistarAsaMskRta TIkA bhujapralambamAtraH kriyata eveti cet, na tasya nityapramANatvAt, ceSTAbhibhavabhedena dviprakAratvAd, uktaM ca " so ussaggo duviho, ceTThAe abhibhave ya NAyavI / bhikhAriyAi paDhamo, uvasaggabhiojaNe bIo // 1 // " ayamapi cAnayorevAnyataraH syAt anyathA kAyotsargatvAyogaH, na cAbhibhavakAyotsarga eSaH, tallakSaNAyogAt, ekarAtrikyAdau tadbhAvAt ceSTAkAyotsargasya cANI yaso 'pyuktamAnatvAt uktaM ca " uddesasamudde se, sattAvIsaM aNuNNavaNiyAe / adveva ya ussAsA, paTTavaNapaDikkamaNamAdI // 1 // " " atrAyaM na gRhIta iti cet na, AdizabdAvaruddhatvAd, upanyastagAthAsUtrasyopalakSaNatvAd, anyatrApi cAgame evaMvidhasUtrAdanuktArthasiddheH, uktaM ca "gosamuhaNaMtagAdI, Aloiya desie ya aiyAre / savve samANaittA, hiyae dose ThavejjAhi // 1 // "" " 63 atra mukhavastrikAmAtrokteH AdizabdAccheSopakaraNAdiparigrahosvasIyate, suprasiddhatvAt pratidivasopayogAcca na bhedenokta iti, aniyatatvAt divasA ticArasya yujyata evehAdizabdena sUcanaM, niyataM ca candanaM, tatkathaM tadasAkSAdagraha iti cet, na, tatrApi rajoharaNAdyupadhipratyupekSaNasya niyatatvAt, samAnajAtIyopAdAnAdiha etadgrahaNamastyeva, samAnajAtIyaM ca mukhatratrikAyAH zeSopakaraNamiti cet, tatrApi tanmAnakAyotsargalakSaNaM samAnajA Page #412 -------------------------------------------------------------------------- ________________ lalitavistarA saMskRta TIkA toyatvamastyeveti mucyatAmabhinivezaH, na cedaM sAdhvAdilokenAnAcaritameva, kvacittadAcaraNopalabdheH AgamavidAcaraNazravaNAcca, na caivaMbhUtamAcaritamapi pramANaM, talakSaNAyogAda, uktaM ca asaDheNa samAiNaM, jaM katthai keNaI asAvajjaM / Na NivAriyamaNNehi ya, bahumaNumayameyamAyariyaM // 1 // " 64 66 " na caitat sAvadyaM, sUtrArthAvirodhAt sUtrArthasya pratipAditatvAt tasya cAdhikataraguNAntarabhAvamantareNa tathA'karaNavirodhAta, na cAnyairanivAritaM tadAsevanaparairAgamavidbhirnivAritatvAd, ata eva na bahumatamapIti bhAvanIyam, alaM prasaGgena, yathoditamAna eveha kAyotsarga iti / " paM0..." uktArthetyAdi " ukto - vyAkhyAtaH kAyotsargalakSaNo'rthaH - abhidheyaM yasya prakRtadaNDakasya tadbhAvastattA tasyAM "caH " punararthe " uktAvirodhAt " aSTocchavAsamAnakAyotsargAvirodhAd "atheti" parAkUtasUcanArthaH " bhavatu " pravarttatAmayaM niyatapramANalakSaNe vandanAdyarthakAyotsargakaraNe'bhyupagamyamAne, evaM tarhi kimatra kSuNNamiti Aha-na punaH na tvayaM daNDakA kAyotsargaH " itiH " para vaktavyatAsamAptyarthaH // TI0 ... iha ca pramAdamadirA'pahatacetaso yathAvasthitaM bhagavadvacanamanAlocya tathAvidhajanAsevanameva pramANayantaH pUrvA'paraviruddha mitthamabhidadhati. pUrvapakSaH = utsUtrametad= jaghanyato'pyaSTocchvAsapramANa-kAyotsargasya kathanamUtsUtraM (kAyotsargasUtrato viruddhaM ) sAdhvAdilokenA'nAcaritatvAt . uttarapakSaH=etaccAyuktaM, adhikRtakAyotsarga sUtrasyaivArthAntarAbhAvAt, kiJca kAyotsargaGush kAyotsargasyArthavyAkhyAne jaghanyato'pyaSTazvAsozvAsapramANa - kAyotsargasya virodho nAsti. pUrvapakSaH = atha bhavatvayamarthaH kAyotsargakaraNe = eSa ( niyatapramANasya kAyotsargarUpaH ) arthaH kAyotsargakaraNe bhavatu, parantu (kandanAdinimittasya) eSa sa kAyotsarge nAsti. uttarapakSaH = kAyotsarga sUtrarUpadaNDakasyoccAraNaM kimartha ! vandanArthamiti cet-daNDakasya vandanArthamuccAraNamiti kathane prakRtadaNDakasya, kAyotsargarUpArthazUnya-prakRtadaNDakoccAraNe'ti Page #413 -------------------------------------------------------------------------- ________________ lalita vistarA saMskRtaTIkA prasaGgadoSa AyAt, arthAdanyasyA'pi sUtrasyoccAraNaM prastutaprayojanabhinnaprayojanArthe bhaviSyati. kAyotsargavandanAdyartha prakRtadaNDakasyoccAraNaM tadarthavattvena na prakRtadoSaH, yadi kAyotsargayukta - vandanameva prakRtadaNDakasyArthaH ( prayojanaM ) evaM tarhi sUtramuccArya kAyotsargaH karttavyaH, zaGkA = kevalaM pralambitabhujadvandvamAtreNa kAyotsargakaraNaM kathaM na yuktam ? pratyuttaraM = tasya nityapramANatvAt ceSTA'bhibhavabhedena dviprakAratvAd arthAt kAyotsargasya nitya - niyatapramANa (parimANa) tvAt jaghanyato'pyaSTazvAsasocchvAsAdipramANaniyatatvAt, sa kAyotsargaceSTA'bhibhavabhedena dviprakAro bhavati. , 6 ( yaH kAyotsargaH ' gamanAgamanA'nantaraM, vihArA'nantaraM athavA dinAnte, nizAnte, pakSAnte, caturmAsyante, saMvatsarAnte, niyatapramANatvena kriyate, sa ceSTAkAyotsargaH ' kathyate, yaH kAyotsargaH, titikSAzaktivikAsAya, arthAt pariSahANAM jayAya, vana - pretavananirvarutikAdisthaleSu gatvA kriyate sa 'abhibhave' tyucyate. ) uktaM ca 88 so usaggo duviho ceTThAe abhibhave ya NAyavvo / bhikhAriyAi paDhamo uvassagA - bhio-jaNe bIo || " du tathAhi bhikSAcaryAyAM ( bhikSA''dergamanAgamanAdyanantaraM ) prathamaH kAyotsargaH, upasargasahanAyA'thavA pariSahAdijaye dvitIyo'bhibhavakAyotsarga iti dvidhA kAyotsargo bhavati eSa prakRtakAyotsarge'pi prakAradvayamadhyataH, ekaH prakAro bhAvyaH, anyathA kAyotsargatvA'yogAt, ayaM prakRtakAyotsargaH, abhibhavanAmakaH kAyotsargo nAstyeva, yato'bhibhavakAyotsargasya lakSaNasyA'bhAvo'sti sa ekarAtrikI pratimAdau ghaTate kiJca ceSTAkAyotsargasya cANIyaso'pyukta (aSTazvAsocchvAsa - ) mAno bhavati. (jItakarUpAkhyAgame uktaM ca "uddeza - samuddeze sattAvIzaM aNuNNavaNiyAe / ava usAsA paTThavaNa - paDikkamaNamAdi // "" artha=uddeze arthAd vidhipUrvakaM guruNA sUtrapradAne, samuddeze - tadanantaraM guruNA vidhipUrvakamarthapradAne, anujJAyAM = sUtrArthaviSayakasthira - paricayAbhyAsAnantaraM guruNA''jJA dIyate yat sUtrArthadhAraNA'nyapAtre prApaNaM guruguNairvRddhi - prApti - rUpA'jJA'thavAzIrvAdo dIyate, etaduddezasamuddezAnujJAnimitte'pi kAyotsargaH saptaviMzatizvAsocch zvAsa-pramANo bhavati. tathA prasthAne-kAlikasUtrasvAdhyAyAt prAk sUtrasvAdhyAyasya prArambhika vidhau pratikramaNe Page #414 -------------------------------------------------------------------------- ________________ lalitavistarAsaMskRtaTIkA sUtrasvAdhyAya-kAryAya pratikramaNasya kAyotsargAdividhau, arthAt prasthAnapratikramaNayoraSTazvAsocchvAsapramANaH kAyotsargo vidheyaH ) zaGkA-atrA'yaM na gRhIta iti ceta-atra- asmin vandanArthakaH kAyotsargaH kutra gRhIto'sti ! yataH anayoH kAyotsargaH aSTazvAsocchvAsapramANaH siddho bhavet , pratyuttaram -atra na gRhIta iti-nA'pi gRhIta eva 'pratikramAdIti' vAkye, Adi grahaNenaiva gRhIta eva, atra pratikramaNAdau, AdizabdAvaruddhatvaM, upanyastagAthAsUtrasyopalakSaNatvAt (upalakSyate svaM svetaraccAneneti vyutpattiH / karaNe lyuT / lakSaNaM tu lakSyatAvacchedaka rUpeNa svasvetarabodhaka padam ) anyatrA'pi cAgame evavidhasUtrAdanuktArtha-siddheH, uktaM ca "gosamuhaNaMtagAdI, Aloiya desieya aiyAre / savve samANaittA, hiyae dose ThavijjAhi / / 1 // " atra mukhavastrikAmAtrokteH, AdizabdAncheSopakaraNAdiparigraho'vasIyate, suprasiddhatvAt, pratidivasopayogAcca na bhedenokta iti, aniyatatvAd divasAticArasya evehAdizabdena sUcanaM, arthAt , zAstrakathanAnusAreNa 'prAtarmukhavastrikAdi pratilekhyetyAdi. atra kevala-sAkSAt, zabdena mukhavastrikA-mAtrasya grahaNamasti, parantu, upalakSaNarUpAdizabdena, zeSopakaraNAdebrahaNaM kriyate, yataH suprasiddhatvena pratidinopayogena ca kAraNena pRthaktvena na kathitaH, praznaH-yadi divasAticArasya tu aniyatatvenAtrAdizabdena sUcanaM yuktaM yadA vandanantu niyatameva tadA vandanaM sAkSAcchandena kathaM na gRhItam ! samAdhAna-tatrApi rajoharaNAdyupadhyutprekSaNasya niyatatvAt , samAnajAtIyopAdAnAdiha, etadgrahaNamastyeva, arthAt pratilekhanaprasaGge rajoharaNAdirUpopadheH pratilekhanaM niyatameva niyatatvarUpasAjAtyena samAnajAtIyopAdAnAd, zeSopakaraNAdi gRhIta tathA niyatatvasAjAtyena vandanaM gRhItameva. zaGkA-mukhavastrikayA saha niyatatvarUpasamAnajAtIya-zeSopakaraNasyAdizabdato grahaNaM varamastu parantvatra caityavandanagrahaNaM kiM sAjAtyamasti ! samAdhAna pratikramaNAdeH, aSTazvAsocchvAsapramANarUpasya kAyotsargasya sAjAtyaM jJeyam , tathA ca pratikramaNagrahaNe, AdizabdataH, caityavandanAderaSTazvAsocchvAsarUpaikasamAnajAtimattvaM sarvasya grahaNaM jJeyaM-tatrApi tanmAnakAyotsargalakSaNaM samAnajAtIyatvamastyeveti mucyatAmabhinivezaH, Page #415 -------------------------------------------------------------------------- ________________ lalitavistarAsaMskRtaTIkA (atredaM bodhyam=prasthAna-pratikramaNa-kAyotsargaH, vandanakAyotsargazcamau dvau kAyotsargahetunA mithaH sajAtIyau staH, asmizca prasthApanapratikramaNasya, aSTazvAsocchvAsapramANaH kAyotsargaH, vandanArthako'pi, aSTazvAsocchvAsapramANaH kAyotsargazcetau dvau sarvathA sajAtIyau jAto, arthAdeka-sajAtIyasya kathane sahavartinA''dipadenAnyasvasajAtIyasya grahaNaM bhavati, tatsamaJjasameva. tato vandanArthakAyotsarge aSTazvAsocchvAsasya prAmANyaM pratipattavyameva tadabhinivezastyAjya eva.) -kAyotsarge jaghanyato'pyaSTazvAsochvAsapramANaH karttavyo mantavyazcatathA caiSo'STazvAsocchavAsapramANaH kAyotsargaH sAdhvAdilokenA''carita eva. yataH kvacit tadA''caritopalabdheH, AgamavidAcaraNazravaNAcca. praznaH=na caivaMbhUtamA caritamapi pramANaM, tallakSaNAyogAt / uktaM ca"asaDhena samAcIrNa, kutrApi kenacit , asAvA / na nivAritamanyaizca, bahu(manu) matametadAcaritam / / " chAyA / (eSo'STazvAsocchvAsapramANaH kAyotsargaH) na caitadasAvA sUtrArthavirodhAt , sUtrArthasya pratipAditatvAt , tasya cAdhikaguNAntarabhAvamantareNa tathA'karaNavirodhAt, na cAnyairanivAritaM, tadAsevanapare-rAgamavidbhirnivAritatvAt , ata eva na bahumatamapIti bhAvanIyam / alaM prasaGgena, samAdhAna yathodita-mAna eva kAyotsarga iti, arthAt pUrvokto'STazvAsocchvAsapramANa Nva kAyotsargo'tra kartavya eva, uttarapakSaH eSo'STazvAsocchvAsamAnaH kAyotsargaH kAryaH, yataH sAvadyaM nAsti, prakRtasUtrArtharUpakAyotsargeNa saha virodho nAsti, sUtrasyArtho'sti pratipAditaH pratipAdita-sUtrArtharayA'dhikataraM guNAntaropatti vinA tathA'karaNe virodho'sti, arthAt, adhikataraguNAntarotpattirbhavati, tathAkaraNe virodho nAsti, sammatirasti. atra caityavandane'STazvAsocchavAsamAnaH kAyotsarga eva mAnyaH, atha zAstrakAraH kAyotsarga, dhyeya-naiyatyaM nAsti, amukaviSayakadhyAnamamukaM phalaM dadAtIti, AnuSaGgika viSaya darzayitvA kAyotsargaH kayA rItyaikena vA'nekaiH pArya iti vidhAnaM sahetuka jJApayati. - ihocchvAsamAnamitthaM na punadhyeyaniyamaH, yathApariNAmenaitat sthApane ca guNAH tattvAni vA sthAnavAlambanAni vA AtmIyadoSapratipakSo vA Page #416 -------------------------------------------------------------------------- ________________ lalitavistarA saMskRta TIkA etadvidyAjanmabojaM tatpAramezvaraM, ataH itthamevopayogazuddhaH, zuddhabhAvopAttaM kamavindhyaM suvarNaghaTAdyudAharaNAta etadudayato vidyAjanma, kAraNAnurUpatvena, 68 yuktyAgamasiddhametat, talakSaNAnupAti ca, "baccagRhakumeryadvad, mAnuSyaM prApya sundaram / tatprAptAvapi tatrecchA na punaH sampravarttate // 1 // vidyAjanmAptitastadvad viSayeSu mahAtmanaH / tattvajJAnasametasya na mano'pi pravarttate // 2 // viSagrastasya mantrebhyo nirviSAGgodbhavo yathA / vidyAjanmanyalaM mohaviSatyAgastathaivahi // 3 // zaive mArge'ta evAsau, yAti nityamakheditaH / na tu mohaviSagrasta, itarasminnivetaraH // 4 // kriyAjJAnAtmake yoge, sAtatyena pravarttanam / vItaspRhasya sarvatra, yAnaM cAhuH zivAdhvani ||5|| itivacanAt avasitamAnuSaGgikaM prakRtaM prastumaH, sa hi kAyotsargAnte yadyeka eva tato " namoarihaMtANaMti " namaskAreNotsArya stutiM paThatyanyathA pratijJAbhaGgaH, jAva arihaMtANaM ityAdinA'syaiva pratijJAtatvAt, namaskAratvenAsyaiva rUDhatvAd, anyathaitadarthAbhidhAne'pi doSasambhavAt tadanyamantrAdau tathAdarzanAditi / atha bahavastata eka eva stutiM paThati, anye tu kAyotsargeNaiva tiSThanti, yAvatstutiparisamApti, atra caivaM vRddhA vadanti - yatra kilAssAaarat vandanaM cikIrSitaM tatra yasya bhagavataH sannihitaM sthApanArUpaM taM puraskRtya prathamakAyotsargaH stutizca tathA zobhana " " " " " Page #417 -------------------------------------------------------------------------- ________________ lalitavistarAsaMskRtaTIkA bhAvajanakatvena tasyaivopakAritvAt , tataH sarve'pi namaskAroccAraNena pArayantIti vyAkhyAtaM vandanAkAyotsargasUtraM // paM0..." etadvidyatyAdi " etat-prativiziSTadhyeyadhyAnaM vidyAjanmavIja-vivekotpattikAraNaM "taditi" zAstrasiddha "pAramezvaraM" paramezvarapraNItaM, hetumAha-"ataH" prativiziSTadhyeyadhyAnAd "itthameva" vidyAjanmAnurUpaprakAreNaiva -- upayogazuddheH" caitanyavRtternirmalIbhAvAd, etadeva bhAvayati-" zuddhabhAvopAttaM" zuddhaH-adhikRtakAyotsargadhyAnAdirUpo bhAvastadupAttaM karmasadvadyAdi avandhyam avazyaM-zuddhabhAvaphaladAyi, kathamityAha-" suvarNaghaTAyudAharaNena" yathA suvarNaghaTo bhaGge'pi suvarNaphala eva, AdizabdAdUpyaghaTAdiparigrahaH, tathA prakRtakApIti, yadyevaM tataH kimityAha- " etadudayataH" zuddhabhAvopAttakamrmodayato " vidyAjanma" vivekotpattilakSaNaM, kuta ityAha-"kAraNAnurUpatvena" kAraNasvarUpAnuvidhAyI hi kAryasvabhAvaH, tataH kathamiva zuddhabhAvopAtta karma na zuddhabhAvahetuH syAd 1 asyaiva hetoH siddhayarthamAha "yuktyAgamasiddha" yuktiH-anvayavyatirekavimarzarUpA Agamazca "jaM jaM samayaM jIvo, Avissai jeNa jeNa bhAveNa" ityAdirUpastAbhyAM siddha-pratiSThitam // etat" kAraNAnurUpatvaM kAryasya, siddhayatu nAmedamanyakAryeSu prakRte na setsyatItyAha-" tallakSaNAnupAti ca " yuktyAgamasiddhakAraNAnurUpakAryalakSaNAnupAti ca vidyAjanma, kuta ityAha-itivacanAditi vakSyamANena sambandho, vacanameva darzayati "varcIgRhetyAdizlokapaJcaka" sugamazabdArthaM ca, navaraM "itarasminivetaraH" iti yathA itarasmin-saMsAramArge itaro-mohaviSeNAgrasto vivekI nityamakhedito na yAti, tathA zaive mArge mohaviSagrasto na yAti, kheditastu ko'pi kathaJcit dravyata ubhayatrApi yAtIti bhAvaH, abhiprAyaH punarayam-anurUpakAraNaprabhave hi vidyAjanmani viSayavairAgyakriyAjJAnAtmake yoge sAtatyapravRttilakSaNaM ca zivamArgagamanaM tatphalamupayujyate nAnyatheti, // itizrImunicandrasUrikRtAyAM lalitavistArApaJjikAyAmaha~ccaityadaNDakaH samAptaH // TI0...." ihocchavAsapramANamitthaM na punaryeyaniyamaH, yathA pariNAmenaitat, sthApanezaguNatattvAni vA, sthAnavAlambanAni vA, AtmIyadoSa-pratipakSo vA" kAyotsarge'STazvAso. cchvAsapramANaM siddham / kAyotsarge dhyeya-dhyAnaviSayasya niyamo nAsti, shvaasocchvaasprmaannmsti| prazna:-kAyotsarge dhyeya-dhyAnaviSayaH kaH ? pratyuttaram-yathA pariNAmena-pariNAmaM svabhAvamanusmRtyaitad dhyeyam , jJeyam. dhyAnasyAnekAni dhyeyAni santi, (1) sthApanezaguNatattvAniH sthApanAyA Izasya guNAzca tattvAni vA, Page #418 -------------------------------------------------------------------------- ________________ lalitavistarAsaMskRtaTIkA sthApane guNAH = hRdaye sammukhaM cakSuSo yaM sthApayitvA - saMkalpya kAyotsargaH kriyate tasya guNo dhyeyarUpoH, sthApanA cArhato bhagavatastathA''cAryAdiguroH karttavyA, tatastatra devAdhidevasyArhatastIrthaGkarasyAthavA gurvAdi - paJcaparameSThinAM bhagavatAM guNAH, dhyeyAH - iti sthApanezaguNAH sthApanezatattvAni=sthApanezasya - IzarUpatIrthakarasya prarUpitAni tattvAni - jIvAdIni dhyeyAni athavA piMDasthapadastharUpastha - rUpAtItAditattvaM svarUpaM gurorapi lakSaNAditattvaM svarUpaM tathA devasya gurozca mahimAdi tattvaM dhyeyam ( pAThAntare - yathA pariNAmenaitatsthApane ca guNAH tattva vA-arthAt pariNAmapramANena dhyeyasthApane -viSaye guNA vA tattvAni ) 70 (2) sthAnavarNArthAlambanAni dhyeyAni (sthAnaM = AsanavizeSaH, kAyotsargAsanaM paryaGkAsana, padmAsanamityAdi tathA yogamudrA - jinamudrA - muktAzuktimudrA, ityAdeH samyakpAlanaM, varNa: = vaMdanAkAyotsargasUtrasyAkSarANAM atispaSTatA - zuddhatA - svavyaJjanayorbhedasAhityaM, padacchedapUrvakatA tathA sampat (virAmayati ) sahitatvaM, ucita-dhvani-saGkalitatvam, iti varNa - yogaH, arthA:-vandanA kAyorgaM sasUtrasyArthA api sUtroccAraNasamaye yathA - svajJAnaM vicAraNIyAH iti arthaMyogaH, AlambanaM=bhAbA'rddanto'pi smaraNIyAH, tathA yasyAgrataH caityavandanaM samArabdhaM tasya pratimAdeH, smaraNamavazyaM kAryam, arthAdAlambanaM jinapratimAdi, jJeyam, ) (3) AtmIya doSapratipakSaH = AtmIyA ye doSAsteSAM pratipakSaH sa dhyeyaH - dhyAnaviSayaH kArya:-tathAhi AtmaniSThA ye mithyAtvAdyA doSA::- AtmanaH dUSitakArakatvena teSAM pratipakSarUpaH samyaktvAdiguNo dhyeyaH / sthAnAdi-AtmIyadoSa--pratipakSAdi - viSayakaM dhyeyam vivekotpattermUlam, yathA heyopAdeya - Azrava - saMvara- puNya-pApa - jaDacetanAdiviSayaka - vivekasya utpatti rbIjaM, tathA nitye nityatvabuddhiH pavitre pavitratvabuddhiH, Atmani AtmatvabuddhiH - AdirUpe tasmin tattvabuddhi vidyAjanmano guNAdiviSayakaM dhyAnaM bIjaM, asti, kiJca zAstrasiddha-tad vivekotpattibIjabhUtaguNAdi-viSayakadhyAnaM pAramezvaram - paramezvarapraNItameva. ata eva viziSTa dhyeya-dhyAnena vivekotpattiryogya - prakAra dvArA caitanyarUpa zakteH zuddhirbhavati, tathA - upayoga zuddhirUpaM kArya prati vivekajananaprakAra - dvArA viziSTaguNAdi viSayakaM dhyAnaM kAraNam / Page #419 -------------------------------------------------------------------------- ________________ laritavistarAsaMskRtaTIkA tathA ca prakRta - kAyotsargadhyAnAdirUpa-zuddhabhAvenopAca-sAta vedanIyAdirUpaM / puNyAnubandhipuNyakarma, naiyatyena zuddhabhAvaphaladamastyeva, evaM ca zuddhabhAva ( zraddhAdi ) rUpaM phalaM-- kArya prati niruktazuddhabhAvopAttaM karma, asAdhAraNaM kAraNamasti, - athainaM viSayaM sodAharaNaM jJApayati 71. , yathA sauvarNo ghaTaH, bhagnadazAyAmapi suvarNa-phalakastu nityastiSThati, arthAt svarNa nityaM, AdinA rUpya - ghaTAdirbrAhyaH tathA prakRtakarmA'pi jJeyaM, arthAt - zuddhabhAvopAttaM karma, zuddhabhAvarUpaM phalaM dadAti, sAraM tu zuddhabhAvopAtta - karmaNa udayena vivekotpattirUpaM vidyAjanma bhavati, yataH kAraNasvabhAvAnuvidhAyI kAryasvabhAvo varttate, yAdRzaH kAraNasvabhAvaH tAdRza evakAryasvabhAvaH, ataH zuddhabhAvenopAttaM karma zuddhabhAvasya kAraNaM kathaM na ? arthAt zuddhabhAvopAcaM karma zuddhabhAvasya kAraNaM bhavatyeva zubhasaMskArakAraNamapi. kAraNAnuguNakArye yuktizrAgamazca (1) yuktiH=kAraNasvabhAvAnusArI kAryasvabhAva:, iti vastu, yuktayA''gamena siddham, anvayavyatirekasaGgatimatI yukti dRzyate ca suvarNakumbhabhane naSTakhaNDAvasthAyAM suvarNameva labhyate ityanvayaH, mRtkumbhe bhane suvarNa na labhyate iti vyatirekaH / (2) AgamaH = " jaM jaM samayaM jIvo Avisaha jeNa jeNa bhAveNa / so mimi samaye suhAsu baMdhae kammaM // " u. mA. zlo. 24 yatra yatra samaye jIvo yena yena bhAvena saMyukto bhavati tatra tatra samaye sa tAdRzaM zubhaM vA'zubhaM karma banAtIti. zubhabhAvena ca zubhaM cetkarma tadA sAtavedyoccairgotrayazonAmakarmAdi, jIvo badhnAti, azubhabhAvena tadA'sAtavedyanI ccai gautrApayazonAmakarmAdi karma badhnAti. arthAt kAyotsargakAle kriyamANAt pUrvoktadhyeya madhyataH, ekataraM, nirantaranityaniyatadhyeyaviSayakaM dhyAnaM, etAvanmAhAtmyavadasti yato vidyA - vivekotpattirbhavati. ( etadavastu zAstrIyaM paramezvarapraNItaM tathA etad vivekotpatidvArA dhyeyadhyAnena caitanyapariNAmarUpayogaH zuddho bhavati yathA vivekamAtrAnusAreNa viziSTaviziSTatara upayogastejasvI zuddho bhavati zuddhabhAvopAttaM karmAvandhyaM tathAhi suvarNaghaTodAharaNena zuddhabhAvAt zuddhabhAva utpadyate, kathamiti cet kathyate, zuddhabhAvopAttaM karmAvandhyamavazyaM niyamAt zuddhabhAvadAyakaM Page #420 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 72 lalitavistarAsaMskRtaTIkA bhavati, atra zuddhabhAvopAttaM karmavipAkaM prApya sAtavedyAdikaM darzayitvA nazyati tathApi tatpRSThe maulikazuddhabhAvo'khaNDarUpeNa sthito'styeva ) praznaH bhUtakAlAvacchedena zuddhabhAva AsIt tato vartamAnakAlAvacchedena sa bhAvo'vazya bhavediti niyamaH kathaM ? pUrvakAlIna-zuddhabhAvena tu sAtavedyAdi-puNyapuJjo datta eva, etatkarmoda. yena sAtAdirbhavet parantu zuddhabhAvaH kathaM udayet ? samAdhAna=zuddhabhAvopAttaM karma, zubhAnubandhitvenAsyodayavelAyAM yAni sAtAdIni, anukUlatvAni prApyante tAni rAgAdisaklezarahitAni, tatastatkAle vidyAviveko jAyate, asmin viveke malinatvaM bhAvaviSayake na bhavati, parantu zuddhireva, zuddhabhAvopAttaM karma zuddhabhAvakAraNaM bhavati, kArya kAraNAnurUpamiti niyamataH, zuddhabhAvopAttaM karma, tadudayaH svakAraNa-svabhAvAnusAryeva, zuddhabhAvo hi zubhakarmajanakatvena saha zubhasaMskArakAraNaM bhavati. etat saMskArayutakarmodaye tAdRzo bhAva udetIti yuktiyuktaM, ata ekazaH zuddhabhAvaH kAryaH, zuddhabhAvena sukRtyaM kRtyaM, mAtraM puNyaM nahi parantu bhAvini zuddhabhAvabhUmikA'pi prAptavyaivetyupadezaH, yuktyAgamasiddhametat , tallakSaNA'nupAti ca / arthAdetatkAraNAnurUpaM kAryavastu, yuktyAgamAbhyAM, anvayavyatirekavicAreNa, 'jaM jaM samayaM jIvo' iti svarUpeNAgamena siddham, kAraNAnurUpakAryarUpa-lakSaNAnusAritvaM, varttate, tathAhi= (yuktisvarUpa kAraNAdhikaraNe kAryasya sattvam , yathA yatsattve (kAraNasattve ) yatsattvam ( kAryasattvam ) anvayaH / kAryakAraNayoH sAhacaryamanvayaH / tatra kAryakAraNayoH sAhacarya ca svasvavyApyetasyAvatkAraNasattve yatsattve'vazyaM yatsattvamiti / yathA cakrAdighaTitasAmagrIsamavahitadaNDAdisattve ghaTasattvamiti, kArya kAraNAnusaraNamanvayaH, kAryasattApAdakasvasattAkasya kAraNasya kArye sthitiranvayaH / kAraNAbhAva-kAryAbhAvayoH sAhacarya vyatirekaH / kAraNAbhAvAdhikaraNe kAryAsattvam vyatirekaH / yadabhAve yadabhAva iti, sa yathA cakracIvarAdighaTitasya daNDasyA'sattve ghaTasyAsattvamiti, vyatirekaH / ayaM vyatirekaH kAraNatvagrahajanaka iti jJeyam / ) "tallakSaNAnupAti ca"=yuktayAgamAbhyAM siddhakAraNAnurUpakAryarUpalakSaNAnupAti ca vidyAjanma-vivekotpattiH, vaqagRhAdizlokapaJcakarUpavacanAt, ata eva tadvacanaM darzayati. __yathA vaqagRhasya-viSThAgRhasya kRmiH, sundaraM-zobhanaM mAnuSyaM janma prApya, manuSyajanmaprAptAvapi-mAnavajanmalAbhe'pi, tatra-varcIgRhe gantuM punaricchA na samyaktayA pravartate // 1 // Page #421 -------------------------------------------------------------------------- ________________ lalitavistarAsaMskRtaTIkA tathA vidyAjanmAptitaH-vivekotpatti-nityazucyAtmasukhAdiSu tattveSu nityatvAdi-tattvabuddhirUpavidyAvivekotpatti-prAptitaH, tattvajJAnasametasya mahAtmano viSayeSu-indriyakRteSu paJcasu viSayeSu manazcittamapi na pravartate, tata indriyANi kathaM pravarteran ? AtmA, manaH pravartayati, manaH indriyANi viSayeSu pravartayanti. tata indriyANi viSayeSu pravarttante // 2 / / yathA mantrebhyojAGgulyA viSanAzakavidyAmantrebhyo viSamastasya-viSAkrAntasya, nirviSazarIrazarIrAvayayotpatti bhavati tathaiva hi vidyAjanmani sati vidyAjanmavati vA puruSe moharUpaviSasya tyAgaH alaM niyamataH, arthAt samarthaH sarvathA / tyAgo bhavati, punarudbhavo na bhavediti. tyAgaH sa tyAga eva / / 3 // ataH vidyAjanmajanyamohaviSatyAgata evAsau mahAtmA, nityamakheditaH pravRttikaraNe parizramarahitaH, aviratatvetA'zrAntatvena pravRttikaraNe parAyaNaH, sadA prasanno'pi zaivamArge-mokSamArge yAti-gacchati, parantu mohaviSagrasto mokSamArge na yAti, ___ itarasminnivetarA-iti=iva=yathA, itarasmin-saMsAramArge itaro-mohaviSeNA'grasto vivekI nityamakhedito na yAti, arthAd mohaviSA'nAkrAntatvesati nityamakheditatve sati, vidyAjanmavivekavattve sati mahAtmA saMsAramArga-mithyAtvAdisaMsAramArge na yAti-gamanapratibandho bhavati.. tathA zaivamArge-samyagadarzanAdimokSamArga mohaviSaprasto na yAti-gamanapratibandho bhavati, ubhayatra-mArge kheditastu-pravRttikaraNe parizrAntastu ko'pi kathaJcit dravyataH-saMsAramokSaphalA'bhAvataH, dravyApekSayA ( na bhAvApekSayA ) ubhayatrApi-saMsAramArge mohaviSAgrastaH, mokSamArge mohaviSaprasto yAtIti bhAvaH // 4 // abhiprAyaH punarayam=anurUpakAraNaprabhave hi vidyAjanmani viSayavairAgyakriyAjJAnA''tmake yoge, sAtatyapravRttilakSaNaM ca zivamArgagamanaM, tatphalamupayujyate nAnyatheti. arthAcchuddhabhAvopAttakarmodayajanyavivekotpattikArya bhavati. ataH zuddhabhAvopAttaM karma, zuddhabhAvajanakamataH, anurUpakAraNaprabhave hi vidyAjanmani satyeva viSayavairAgya-kriyA jJAnAtmake yoge (mokSamArge ) sAtatyapravRtti (avicchinnAkhedajanyapravRtti) lakSaNaM zivamArgamanaM bhavati, tatra tanUmokSaphalakamupayuktaM bhavati, nAnyathA-nAnyaprakAreNeti. viziSTajJAnakriyAtmake yoge. (mokSamArge) vItaspRhasya nirAzaMsabhAvasametasya sAtatyena (avicchinnAkhedvitabhAvavattvena) sarvatra-yoge, pravartanaM 'zivamArge, gamanaM-bhAvataH pravRttiH, tadeva (bhAva) yAnamAhuH-kathayanti maharSayaH' / / 5 // iti vacanAni vartante. tathA ca kAyotsarge sthitvA, kriyamANaM pUrvoktadhyeyaviSayakaM dhyAnaM dadeva vidyAvivekajIjaM, tata eva, vivekajananAntaraM jJAnakriyAtmake yoge Page #422 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 74 lalitavistarAsaMskRtaTIkA sarvatra nirAzaMsabhAvapUrvakaM sAtatyena pravarttanaM zivamArge bhAvagamanaM-bhAvayAnamityarthaH tatra vyAkhyAyAM viziSTadhyeyadhyAna-vidyA-tatphalAdikamAnuSaGgikaM kathitaM. ___atha prakRtaM prastumaH, sa hi ( kAyotsargakartA hi ) kAyotsargasyAnte yadi, eka eva ( ekako nyAyaH ) tato 'namo arihaMtANaM ti' ityAkArakanamaskArapadamuccArya, kAyotsarga pArayitvA stutiH paThanIyetyanyathA-yadi 'namo arihaMtANaM' rUpanamaskArapadamuccArya pArayettadA pratijJAyA bhaGgo bhavet yataH 'jAva arihaMtANaM bhagavaMtANaM namukkAreNa' rUpa 'namo arihaMtANaM iti padaM na kathayAmi tAvat mama kAyotsarga nAhaM pArayAmIti vAkyato namo arihaMtANamiti padoccAraNaviSayikA pratijJA kRtA'sti0 'namo arihaMtANamiti padaM namaskArasvena rUDhamasti, namaskAraH namo arihaMtANaM rUpapadasya namaskAre rUDhirasti, anyathA anyaprakAreNAsyArthasyAbhidhAne'pi doSasambhavo'sti. anyathA zabdoccArarUhiprastAve zabdoccAraM muktavA, etadarthakathane'pi doSaH kathaM na ! yatrArthaM yasya rUDhirasti sa rUDho'rthoM grAhyaH prakRtanamaskArabhinnamantrAdike tathAdarzanamasti. yataH sarvatra rUDhivalIyasI. atha kAyotsargasthitA bahavastataH-tebhya eka eva stuti paThati, anye tu kAyotsargeNaiva tiSThanti, yAvatstutiparisamApti. atra caivaM vRddhA vadanti yatra kilA''yatanAdau-caityAdau vandanaM cikIrSitaM-kataimiSTaM tatra yasya bhagavataH sannihitaM sthApanArUpaM (jinapratimAdika) taM (jinezvaraM bhagavantaM) puruskRtya ( uddizya ) prathamakAyotsargaH stutizca tathA zobhanabhAva ( zubhazuddha-vardhamAnabhAva ) janakatvena tasyaivopakAritvAt , tataH sarve'pi kAyotsargasthitA anye sarve'pi nabhaskAroccAraNena-'namo arihaMtANaM' etatpadasyoccAraNaM kRtvA pArayanti, kAyotsargamiti, vyAkhyAtaM vaMdanAkAyotsargasUtram / . . . 9 arhaccaityadaNDakaH samApta ___ atha ca zastavanAmaka-prathamadaNDake 'namotthuNaM' padataH jiabhayANaM' paryantapAThe bhAvajinaviSayavandanA, arthAt tIrthakaranAmakarmaNo vipAkodayavantaH kevalinastIrthakarA bhagavanto dezanAdidvArA bhavyajIvAnurantaH, vihAreNa pRthvItalaM pavitrayanto vicaranta Asanasta samaye tadazAM lakSyIkRtya vandanA kRtA'sti, etaM prathamAdhikAra darzayitvA 'namotthuNaM' strasyAntimasampUrNa-gAthAyAM dravyajinavandanA, arthAt pUrvasya tRtIyabhave nikAcitaM tIrthakaranAmakarma baddhavA, tasya pradezodaye vartamAnA ye Page #423 -------------------------------------------------------------------------- ________________ lalitavistarAsaMskRtaTIkA tIrthakarA, adya-paryantaM kevalajJAnapUrvakaM bhAvA'rhantyaM na prAptAH parantu bhaviSyanti, kAle'vazyaM prApsyanti, te dravyajinAH athavA ye tIrthakarAH siddhAste siddhAvasthAvanto'pi dravyajinAH kara yante, evaM bhAvajinasyobhayapArzvavarti-(bhUtabhaviSyatkAlavarti(-avasthArUpA, dviprakArA dravyajinA, tadviSayakavandanArUpadvitIyAdhikAradarzanAnantaraM, caityasatkastuteH kAyotsargasya darzakatvena, 'arihaMta cei.' padataH prathamastuti-paryantasya sUtrasya gauNa ( guNaniSpanna ) nAmarUpacaityastavaviSayakavandanAkAyotsargarUpa-dvitIyadaNDake yaccaitye caityavandanA kartavyA'sti, tacaityasthitasthA. panAjinavandanA, adhikRta-jinasya prathamaH kAyotsargastathA tasya stutiH kathitA'sti, etadrupatRtIyAdhikAra-darzanAnantaramatha vartamAnA'vasarpiNyAzcaturvizate bhagavatAM nAmnaH stutirastyataH, eta logasse'tyasya dvitIyanAmarUpanAmastavarUpa-tRtIyadaMDakasya tathA logasseti sUtramadhye vartamAnA. 'vasarpiNyAM jAtatvena caturvizatestIrthakarANAM nAmnAM stutirasti, ata: 'nAmatIrthakarasya' vandanArUpa -caturthAdhikAradarzane'vataraNikAmarpayati zAstrakAraH__ punaratrAntare'sminnevAvasarpiNIkAle ye bhArate tIrthakRtasteSAmevaikakSetranivAsAdinA''sannataropakAritvena kIrtanAya catuviMzatistavaM paThati paThanti vA, sa cAyam"logassa ujjoagare, dhammatitthayare jinne| arihaMte kittaissaM, cauvIsaMpi kevalI // 1 // " ____asya vyAkhyA-lokasyodyotakarAnityatra vijJAnAdvaitavyudAsenodyotyodyotakayorbhedasaMdarzanArthaM bhedenopanyAsaH, lokyata iti lokaH, lokyate pramANena dRzyata itibhAvaH, ayaM ceha tAvatpaJcAstikAyAtmako gRhyate, tasya lokasya kim ? uddyotakaraNazolA uddyotakarAstAn , kevalAlokena tatpUrvakavacanadopena vA sarvalokaprakAzakaraNazIlAnityarthaH, tathA durgatau prapatantamAtmAnaM dhArayatoti dharmaH, uktaM ca... "durgatiprasRtAJjIvAn , yasmAddhArayate tataH / dhatte caitAn zubhe sthAne, tasmAddharma iti smRtH||1|| ityAdi". Page #424 -------------------------------------------------------------------------- ________________ lalitavistarAsaMskRtaTIkA tathA tIryate'neneti tIrtha, dharma eva dharmapradhAna vA tIrtha dharmatIrtha, tatkaraNazIlA dharmatIrthakarAstAn , tathA rAgAdijetAro jinAstAn, tathA'zokAdyaSTaprAtihAryAdirUpAM pUjAmahantItyahantastAnahataH, "kIrtayiSyAmi" iti, svanAmabhiH stoSye ityarthaH, " caturvizatimiti" saGkhyA, apizabdo bhAvatastadanyasamuccayArtha iti, kevalajJAnameSAM vidyata iti kevalinastAn kevalinaH / atrAha-lokasyodyotakarAnityetAvadeva sAdhu, dharmatIrthakarAniti na vAcyaM, gatArthatvAt , tathAhi-ye lokasyodyotakarAste dharmatIrthakarA eveti, atrocyate, iha lokaikadeze'pi grAmaikadeze grAmavallokazabdapravRtteH mA bhUtaduddyotakareSvavadhivibhaGgajJAniSvarkacandrAdiSu vA sampratyaya ityatastadvayavacchedArtha dharmatIrthakarAniti / Aha-yadyevaM dharmatIrthakarAnityetAvadevAstu lokasyodyotakarAniti na bAcyamiti, atrocyate, 50...." bhAvatastadanyasamuccayArtha iti" bhAvato-nAmasthApanAdravyAhatparihAreNa zubhAdhyavasAyato vA tadanyeSAM-RSabhAdicaturvizativyatiriktAnAM airavatamahAvidehajAnAmarhatA saGgrahArthaH, taduktaM-" avisahaggahaNA puNa eravayamahAvidehe ya" TI0...atha logassasUtrasyAvataraNikA punaratrAntare-kizcAsmin prastAve ( caityavaMdanaprastAve ) asminnevAvasarpiNIkAlevartamAnAvasappiNI-tatIyacaturthArakarUpe kAle bhArate-bharatavarSe (kSetre) ye tIrthakarAsteSAmevekakSetranivAsAdinA''sannatara-atyantasamIpopakAritvena kIrtanAya (yazogAnAya-guNagAnAya) catuvizatistavaM paThati, paThanti vA, in (caturvizatistavaH= caturvizatejinAnAM nAma gRhItvA stuti-namistutirmavati, ato guNaniSpA nAma (gauNaM) nAma samucyate, 'logassezi nAma sUtrAditvenAdAnaM nAmocyate.) Page #425 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 77 lalitavistarAsaMskRtaTIkA ekovA'neke vA paThati. paThanti ca sa cAyam" logassa ujjoyagare, dhammatitthayare jiNe / arihaMte kitissaM, cauvIsapi kevali // 1 // (lokasyodyotakarAn , dharmatIrthakarAn jinAn / arhataH kIrtayiSyAmi, caturviMzati kevlinH||1||) asya-caturvizatistavasya vyAkhyA "lokasyodyotakarAnityatra, ( lokasyetyatrAsamasta-SaSThIvibhakterbhAvArtha:-SaSThIvibhaktirmukhyatvenopapadavibhaktirasti, paSThIvibhakteH sambandho'nyena nAmnA sahA'sti, arthasya dRSTyA pazcAdAgacchannAmno vizeSaNaM yathA'sti tathA, dA. ta. 'grAmasyodyogAH ' grAmodyogAH iti rItyA SaSThIvibhakterau~ vizeSaNavad bhavati, tataH kecit SaSThIvibhakti vizeSaNavibhaktitvena kathayanti, arthAd vizeSaNasya bhedatvena vivakSAyAmeva vizeSaNasya SaSThIvibhaktirbhavati, abhedavivakSAyAM nahi, tathA'trApi viSayijJAnena viSayabhUtalokasya bhedavivakSA'sti, evaM lokazandasthA SaSThIvibhaktiH kathayati ) ___ evaM yA'samastatvena lokazabdataH SaSThIvibhaktikaraNapUrvikA vAkyaracanA kRtA'sti, tatra hArdamevamasti "vijJAnAdvaitavyudAsenodyotyodyotakayo |dasandarzanArtha bhedenopanyAsaH" ye vijJAnAdvaitavAdino jagataH kevalavijJAnarUpatvaM manyante, tanmatakhaNDanadvArA vijJAnAdvaitavAdinI yogAcAra-vizeSasya vijJAnavAdino. bauddhAstu vijJAnaM vividham pravRttivijJAnam AlayavijJAnaM c| tamAcaM ayaM ghaTaH ityAkArakam / dvitIyaM cAhaM jAnAmi ityAkArakaM / tadevAtmA ityucyate, iti vadanti / bauddhasya matamasti yad grAhyagrAhakAdinA rahitasya 'vijJAnamAtrasya' paramArthataH satyatA'sti, yato bAdyapadArthAnAmabhAvo vartate, jJAnaM kAraNaM kizcid vAdyapadArtharUpaM nAsti, arthAd vijJAnaM vimucya vAhyaH padArthaH kiJcid bastu nAsti, vastutastu samasto bhAvaH, svapnavanmAyAvad gandharvanagaravad-asadrUpo'sti, tasmAt paramArthasatyataH svayaM prakAzaka vijJAnameva satyamasti sarvametad dRzyamAnaM jagad vijJAnapariNAmarUpaM-vijJAnamayamasti, sarve padArthA niHsvabhAvAH) udyotya-prakAzyaM (prameyajJeyavastu) codyotakazca (prakAzakaM-pramANaM-jJAna) udyotyodyotakayo #dasandarzanArtha bhedenopanyAsaH (vAkyaracanArUpaH) lokazabdavyAkhyA lokyate lokaH (dRzya padArthaH) lokyate kevalajJA nadarzana-pramANena dRzyate iti bhAvaH (pramANena pramANita-dazya-jJeya-padArthaH) svaparanirNAyakajJAnapramANena samyagarthanirNayapramANena pratyakSaparokSarUpamedadvayavatA pramANena prameya-viSayalokaH, .. Page #426 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 78 lalitavistarAsaMskRtaTIkA " ayaM ceha tAvatpaJcAstikAyAtmako gRhyate " atrAyaM lokaH paJcAstikAyAtmako gRhyate. (cetanAlakSaNo jIvaH, saMkhyAdRSTayA'nantAH, asaMkhyAtapradezAtmakAH (1) rUpiNaH pudgalAH, saMkhyAtAsaMkhyAtAnanta-pradezAtmakA aneke (2) sahajatvena gati-pariNAma-prAptajIvapudgalayorgatA, (3) apekSAkAraNaM dharmAstikAyaH asaMkhyAtapradezAtmaka ekaH / sahajatvena sthitiM kurvato jIvapudgalayoH sthitisahAyako dravyavizeSo'dharmAstikAyo'saMkhyAtapradezAtmaka ekaH / dugdha-zarkarAvat, ayogolakA'gnivat , avakAzaM dadAti tathA avagAhakapadArthAnAmavakAzadamAkAzaM, asaMkhyAtapradezAtmakaM lokAkAzaM (anantapradezAtmakamalokAkAzam ekaM) tasya lokasya kim ? iti prazne 'udyotakaraNazIlAH' / (1) uddyotakarAstAn, kevalAlokena tatpUrvakavacanadIpena vA sarvalokaprakAzakarAnityarthaH / arthAt kevalAlokeneti svaprakAzakaM jJAna, dyotita kevalajJAnarUpaprakAzapUrvakavacanadIpeneti (svaparaprakAzakajJAnadvArA vacanarUpazrutena-dezanAdinA gaNadharAdInAmagre paraprakAzakAH) svapara sarvaloka prakAzakarAn lokasyodyotakarAn arhataH (vizeSyapadam) kIrtayipyAmistoNye (kriyApadam) iti prathamaM vizeSaNapadam / (2) dharma tIrthakarAn = tathA lokasyodyotakarA arhantastathA dharmatIrthakarA arhanto bhavantyataH 'dharmatIrthakarAn arhataH kIrtayiSyAmi durgatau prapantamAtmAnaM dhArayatIti 'dharmaH, uktaM ca-"durgatiprasRtAJjIvAn yasmAd dhArayate tataH / dhatte yaitAn zubhe sthAne tasmAd dharma iti smRtaH // ityAdi" arthAd 'dhR' 'dhA'rUpobhayadhAtvorgrahaNAtprathamaM dhAraNaM kRtvA pazcAd zubhasthAne sthApanamiti dharmazabdasya vyutpattigamyo'rthaH, krodhAdikASAyikabhAvAMstathA hiMsAdi duSkRtyAni parAvRtya kSamAditvAhiMsAdirUpadharmasevanena kSamAdi-dayAdirUpavidhidharmasya durgatikAraNAdharmarUpakaSAyAdibhAva-hiMsAdi duSkRtyarUpaniSedhyaniSedharUpadharmadvArA, durgatikAraNato nivRttiH sadgatikAraNa-niSpattitaH-dharmato jIvA sadgati prati gacchanti, tatra tiSThanti, durgati prati na gacchanti, ataHzubhabhAvAH karttavyAHzubhakAryANi jJAtvA kAryANi, sadgatimicchatA sanmatiH spRhaNIyA, satkRtiH karaNIyeti. dharmatIrtha tathA tIryate'neneti tIrtha, dharma eva dharmapradhAnaM vA tIrtha dharmatIrtha, tatkaraNazIlA dharmatIrthakarAstAna arthAt taraNakAraNaM tIrtha dharmaeva tIrtha-zramaNazrAvakadharmaH (zrutacAritradharmaH) saMsArasAgaratAraNakAraNatvena tIrthamathavA dharmapradhAna-saGghAdi, vastu vA dharmeNa pradhAna:-caturvidhaH zramaNapradhAnasaGghastaM athavA dharmapradhAna-caturvidhasaMghaM tIrtha kathayanti jinAH, ato dharmapradhAna Page #427 -------------------------------------------------------------------------- ________________ lalitavistarAsaMskRtaTIkA tvena pravacanAdhikaraNaM tIthamucyata eva) dharmAdhAraH-pravacanadhAraHcaturvarNaHsaMghaH 'na dharmo dhArmikai vinA, yaM tIrtha kathayanti pAvanatayetyabhiyuktokteH' yathA dhRtamAnayetyukte ghRtaM sAkSAnnAnIyate, dhRtapAtre dhRtamAnIyate, tathaiva dharma ityukte zramaNazrAvakayodharmAdhAratayaivA-bhinnatvena dharmadharmiNorabhedAt dharmidharmapradhAnau tIrthatvena bhaNyete, arthAtpravacanapravacanAdhAracaturvidhasaMgharUpadharmatIrthakaraNazIlA dharmatIrthakarAstAna, arhataHkIrtayiSyAmIti, arhato dvitIyavizeSaNam / (3) 'jinAn' tathA sagAdijetAro jinAstAn , pUrvokta vizeSaNadvayaM yathA, tathA 'rAgadveSamoharUpabhAvazatraNAM' (AtmaguNaghAtikarmAdizatrUNAM) mitho janyajanakabhAvena sthitAnAM rAgAdikarmAdizatraNAM mUlataH sarvathA vijetAraH-vijayakartAro jinAstAn arhataHkIrtayiSyAmIti tRtIyavizeSaNam / (4) tathA'zokAdyaSTaprAtihAryAdirUpAM pUjAmahantItyahahantastAnarhataH, azokaprabhRtyaSTaprAtihAryAdirUpAM vizipTapUjAmahantItyarhantaH viziSTapUjAyA yogyatvenArthena vizeSaNamapyatra vizeSyavAcakaM padaM jJeyam, "cihanaivyakta bhavedvyakte oNtizabdo'pi vAcakaH" a.ci., cihanai vizeSaNe vyaktaiH niHsaMdehai jAtyabhidhAyako'pi zabdo vyakte ciko bhavet vyakte matAM yAtItyarthaH, lokoddyotakarAdibhiHvizeSaNaiH, arhattvajAtyabhidhAyako'rhacchabdo RSabhodivyakte ciko bhavet ) (5) kevalinaH kevalajJAnameSAM vidyate iti kevalinastAn -arhataHkIrtayiSyAmi, kIrtayiSyAmi' iti svanAmabhiH-kramazaHRSabhAdinAmAni gRhItvA stoSye-tAnahataH stutiviSayIkaripye'ham ityarthaH / atredaM smaraNIyam, (1) arhata iti vizeSyavAcakaM padam, .. (2) kIrtiyiSyAmIti kriyAvAcakaM padam, :..: . (3) lokasyodghotakarAniti. prathamaM vizeSaNapadam yadaH vacanAtizayadarzakaM, (4) 'dharmatIrthakarAniti' dvitIyaM vizeSaNapadam yat pUjAtizayadyotakaM vartate, (5) 'jinAni' ti tRtIyaM vizeSaNapadaM, yadapAyAgamAtizayasUcakaM vidyate, (6) 'kevalinaH' iti caturtha vizeSaNapadaM, yajjJAnAtizayajJApakaM jJAyate, (7) 'caturvizati' iti saMkhyAvAcakaM vizeSaNapadam, Page #428 -------------------------------------------------------------------------- ________________ lalitavistarAsaMskRtaTokA (8) 'api' iti avyayapadaM vartamAnacaturviMzatigatAn RSabhAdInamarhatA'hato nAmAni gRhItvA'haM stoSye, 'bhAvatastadanyasamuccayArtho'pi zabdaH' arthAd bharatavarSabhinnAnyakSetravartino'nyAn tIrthaGkarAn nAmAni dattvA stotumazakyatvAdapizabdadvArA manasi kRtvA bhAvataH "bhAvatastadanyasamuccayArtha iti" bhAvato-nAmasthApanA-dravyAhatparihAreNa, zubhAdhyavasAyato vA tadanyeSAM, RSabhAdivyatiriktAnAM airavatamahAvidehajAnAmarhatA saGgrahArthaH, taduktaM-"avisaddaggahaNA puNa eravayamahAvidehe ya" anyakSetravartino'thavA kAlatrayavartinaH sarvAnahataH bhAvataH stoSye ityarthaH, -etAni pazca padAni vivecya, atha pratyekavizeSaNopanyAsasya sArthakyacarcA atrAha bAdI-zaGkA-lokasyodyotakarAnityetAvadeva sAdhu dharmatIrthakarAniti na vAcyaM, gatArthatvAt , tathAhi ye lokasyodyotakarAste dharmatIrthakarA eveti, arthAt prathamavizeSaNaM 'lokasyodyotakarAn' etAvadeva sAdhu (nirdoSa-vyabhicArarahita) 'dharmatIrthakarAni' ti dvitIyaM vizeSaNaM vaktuM nArhati. dvitIyavizeSaNasyArthobhAvaH prathamavizeSaNe'ntargata eveti. tathAhi ye lokasyodyotakarAste dharmatIrthakarA eveti. arthA'lokasyodyotakarA' ityevaM kathanena 'dharmatIrthakarA' arhanta eva bhavantIti samyaktayA jJAyata eva yadi ye lokodyotakarA bhaveyuzca dharmatIrthakarA na bhaveyustadA teSu vizeSaNamidaM vyabhicaritaM syAttadA tad vyabhicAravyavacchedAya 'dharmatIrthakarA' iti vizeSaNaM saphalaM bhavet , etAdRzaM tvatra nAstyeva kiM na ? samAdhAna-atrocyate iha lokaikadeze'pi prAmaikadeze grAmavallokazabdapravRtte mA bhUttaduddyotakareSvavadhi-vibhaGgajJAniSvarka-candrAdiSu vA sampratyaya ityatastad vyavacchedArtha 'dharmatIrthakarA' niti arthAd iha-lokodyotakaravizeSaNavyAkhyAne tu grAmasyaikabhAge-amukasthale yathA grAmazabdasya vyavahAro'nubhUyate, tathA paJcAstikAyAtmakalokazabdasya pravRtti-vyavahAreNa lokasyaika--amukabhAge (sthale) prakAzakarA avadhivibhaGgajJAniSu (avadhijJAnAvaraNIyakarmaNaH kSayopazamAdihetUnAM sadbhAve, Atmano yo rUpipadArthaviSayaka-sAkSAtkAra (pratyakSa) bodhaH, avadhijJAnaM kathyate'thavA kevalarUpipadArthaviSayakasAkSAtkAre sAdhanabhUtAtmano vyApAravizeSaH, 'avadhijJAnaM' kiJca mithyAdRSTeravadhijJAnaM, bhA:-vikalpAH, biruddhavikalpA-vibhaGgA yatra bhavanti tad vibhaGgajJAnaM, athavA avadhijJAnasya viparIto bhedaH 'vibhaGgajJAnaM kathyate.) athavA'rkacandrAdiSu yat kizcid (dravyabhAva) udyotakaratvena sarvalokodyotakarasyA'rhataH sampratyayaH (vizvAsaH) syAdityatastad, vyavacchedArtha dharmatIrthakarAniti kiJcitkiJcidudyotakarA dharmatIrthakarA na bhavanti, avadhivibhaGgajJAni-Adi-niSTha. vyabhicAravAraNAya 'dharmatIrthakarA' iti vizeSaNaM sArthakamiti. Page #429 -------------------------------------------------------------------------- ________________ lalitavistarAsaMskRtaTIkA zaGkAyadyevaM tarhi 'dharmatIrthakarAni'tyetAvadevAstu 'lokasyodyotakarAni'ti na vAcyam, yato dharmatIrthakarA, lokasyodyotakarA eva dharmatIrthakareSu lokasyodyotakaratvasya bhAvo'rtho vA gata evAtaH 'dharmatIrthakarA' iti vizeSaNamastu, anyavizeSaNAni niSprayojanAni kathaM na? iha loke ye'pi nadyAdiviSamasthAneSu mudhikayA dharmArthabhavataraNatIrthakaraNazIlAste'pi dharmatIrthakarA evocyante, tanmA bhUdatimugdhabuddhInAM teSu sampratyaya iti tadapanodAya lokasyodadyotakarAnapyAheti / aparastvAha-jinAnityatiricyate, tathAhiyathoktaprakArA jinAH eva bhavantIti, atrocyate, mA bhUtkunayamatAnusAriparikalpiteSu yathoktaprakAreSu sampratyaya ityatastadapohAyAha-jinAniti, zrUyate ca kunayadarzane"jJAnino dharmatIrthasya, kartAraH paramaM padam / gatvA''gacchanti bhUyo'pi, bhavaM tIrthanikArataH // 1 // " ityAdi, tannUnaM te na rAgAdijetAra iti, anyathA kuto nikArataH punariha bhavAGkuraprabhavo ? bIjAbhAvAt , tathA cAnyairapyuktam"ajJAnapAMzupihitaM, purAtanaM karmabojamavinAzi / tRSNAjalAbhiSiktaM, muJcati janmAGkaraM jantoH // 1 // tathA-dagdhe boje yathA'tyantaM, prAdurbhavati naangkurH| ___ karmabIje tathA dagdhe, na rohati bhavAGkuraH // 2 // ityAdi, Aha-yadyevaM jinAnityetAvadevAstu lokasyodyotakarAnityAdyatiricyate, atrocyate, iha pravacane sAmAnyato viziSTazrutadharAdayo'pi jinA evocyante, tadyathA-zrutajinAH avadhijinAH Page #430 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 82 lalitavistarAsaMskRtaTIkA manaHparyAyajinAHchadmasthavItarAgAzca, tanmA bhUteSveva sampratyaya iti taha yadAsArthaM lokasyodyotakarAnityAdyapyaduSTamiti, aparastvAha-arhata iti na vAcyaM, na hyanantaroditasvarUpA ahaMdvayatirekeNApare bhavantIti, atrocyate, arhatAmeva vizeSyatvAnna doSa iti / Aha-yadyevaM hanta tahata ityetAvadevAstu lokasyodyotakarAnityAdi punarapArthakaM, na, tasya nAmAdyanekabhedatvAt bhAvArhatsaMgrahArthatvAditi, aparastvAha-kevalina iti na vAcyaM, yathodAhRtatatsvarUpANAM arhatAM kevalitve avyabhicAritvAt , sati ca vyabhicArasambhave vizeSaNopAdAnasAphalyAt, tathA ca sambhave vyabhicArasya vizeSaNamarthavadbhavati, yathA nIlotpalamiti, vyabhicArAbhAve tu tadupAdoyamAnamapi yathA kRSNo bhramaraH zuklo balAhaka ityAdi, Rte prayAsAtkamarthaM puSNAtIti, tasmAtkevalina ityatiricyate, na, abhiprAyAparijJAnAt, iha kevalina eva yathoktasvarUpA arhanto nAnye iti niyamArthatvena svarUpajJApanArthamevedaM vizeSaNamityanavadyaM, na caikAntato vyabhicArasambhave eva vizeSaNopAdAnasAphalyaM, ubhayapadavyabhicAre ekapadavyabhicAre svarUpajJApane ziSToktiSu tatprayogadarzanAt , tatra ubhayapadavyabhicAre yathA-nIlotpalamiti, tathaikapadavyabhicAre yathA-abdravyaM pRthivI dravyamiti, tathA svarUpajJApane yathA-paramANurapradeza ityAdi, yatazcaivamataH kevalina iti na duSTaM, Aha--yadyevaM kevalina ityetAvadeva sundaraM, zeSaM tu lokasyodyotakarAnityAdyapi na vAcya miti, atrocyate, iha zrutakevaliprabhRtayo anye'pi vidyanta eva kevalinastanmA bhUtteSveva sampratyaya iti tatpratikSepAthai lokasyod Page #431 -------------------------------------------------------------------------- ________________ lalitavistarAsaMskRtaTIkA dyotakarAnityAdyapi vAcyamiti, evaM dvayAdisaMyogApekSayA'pi vicitranayamatAbhijJena svadhiyA vizeSaNasAphalyaM vAcyAmatyalaM vistareNa, gamanikAmAtrametaditi / TI.....samAdhAna=atrocyate, iha loke ye nadyAdiviSamasthAneSu mudhikayA, dharmArthama(bha)vataraNatIrthakaraNazIlAste'pi dharmatIrthakarA evocyante, tanmAbhUdatimugdhabuddhInAM teSu sampratyaya iti tadapanodAya lokasyodyotakarAnapyAha / arthAdiha nadIsarovarAdiviSama (kaThinatama-saukaryeNA'vataritumazakya) sthAneSu mudhikayA-dharmapuNyabuddhayA svadravyavyanena racitatvenAnyeSAM mudhA, dharmArtha (avatarantyanenA'smin vA'vatAraH, nadyAdInAmavataraNamArgaH,tIrthaH) avataraNatIrtha (ghaTTa-avatAra) karaNazIlAste'pi dharmatIrthakarA evocyante, (athavA laukikadRSTayA bhavataraNahetutIrtha-pavitrasthAna-yAtrAsthAnaprabhRtirUpatIrthakaraNazIlAste'pi dharmatIrthakarA evocyante.) tanmA. bhUdatimohamugdhabuddhInAM jIvAnAM, teSu-itarAbhimatadharmatIrthakareSu 'arhattvasampratyaya' iti, tatrArhattvaviSayakamithyAsampratyayA'panodAya 'lokasyodyotakarA' napyAha (atra pUrvakathitetarAbhimatadharmatIrthakareSu dharmatIrthakaratvaM buddhiH syAdapi tatra 'lokasyodyota-karatvaM' nAstyevAto'tyantamugdhabuddhijanasyApyarhattvabuddhi na bhavet ) zaGkA lokodyotakaratvadharmatIrdhakaratvaviziSTAnahato'haM kIrtayiSyAmItyevAstu 'jinAni' ti vizeSaNapadaM nirarthakamadhikaM kimartha kathyate ? yataHpUrvokta-lokodyotakaratva-dharmatIrthakaratvarUpavizeSaNadvaya-viziSTA ye, te jinA eva bhavanti nAnye, ato'tiriktaM 'jinAni' ti padaM varttate vyAvartakatvenedaM saphalaM naiva, kathaM saphalaM syAt ! samAdhAnam atrocyate. mA'bhUt kunayamatAnusAriparikalpiteSu yathoktaprakAreSu sampratyayaityatastadapohAya-'jinAni' ti zrUyate ca kunayadarzane "jJAnino dharmatIrthasya, kartAraH paramaM padam / gatvA''gacchanti bhUyo'pi, bhavaM tIrthanikArataH // 1 // " ityAdi, tannUnaM te na rAgAdijetAraH (jinAH) iti, anyathA kuto nikArataH punariha bhavAGkuraprabhavo ? bIjAbhAvAt, tathAcAnyepyuktam- . "ajJAnapAMzupihitaM, purAtanaM karma bIjamavinAzi / . tRSNAjalAbhiSiktaM, muJcati janmAntara jantoH // 1 // tathA Page #432 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 84 lalitavistarAsaMskRtaTIkA dagdhe bIje yathA'tyantaM, prAdurbhavati nA'GkuraH / / karmabIje tathA dagdhe, na rohati bhavAGkuraH // 2 // " ityAdi, arthAd 'jinAni' ti, arhato vizeSaNapadaM vyAvartakaM vatate, (vidyamAnaM sadvyAvarttakaM vizeSaNaM, yat sAdhAraNyena pratipannaM bahuprakAraM vastu prakArAntarebhyo vyavacchidya, ekasmin prakAre vyavasthApayati tad vizeSaNaM / saMskRtavaiyAkaraNA hi vizeSaNaM tridhA vadanti (1) vyAvartakaM (2) vidheyaM (3) hetugarbha, vyAvartakaM-bhedakaM yathA 'pItaM vasra' ityatra 'pIta' vizeSaNaM vyAvatrtakaM, yata idaM vastraM, anyajAtIyavastrANi vyAvarttayati vizeSaNasyaiva mukhyo dharmaH, tathA kasyacid vidhAnaM tad vidheyaM vizeSaNaM yathA-etat pustakaM sundaraM, atra 'sundaraM' idaM vidheyaM vizeSaNam / yatra hetoroM garmito'sti, tad 'hetugarbha' vizeSaNaM, yathA 'madyapaH puruSo mArge patati' madyapAnakArakatvena hetunA patatItyatra hetugarbha vizeSaNaM, kAvye tu sAbhiprAyavizeSaNena camatkAriNA 'parikarAlaGkAro' bhavati / arthAt kunaya kudarzanamatAnusAri-parikalpiteSu lokasyodyotakaratvadharmatIrthakaratva prakAreSu, arhattva-sampratyayo mA'bhUdityastadapanodAyAha 'jinAni' ti vizeSaNaM bhedakamasti, tathA ca "dharmatIrthakarA jJAninaH paramaM padaM gatvA''gacchanti bhUyo'pi bhavaM tIrthanikArataH / / 1 // " ityAdi ('tathA cAhurAjIvakanayAnusAriNaH' syAdvAdamaJjarI. anya. yo. vya. zlo. 1) dharmatIrthakarA jJAnino'pi prApya paramaM padaM svazAsananikArataHbhave punarAvRttikarAH, bhavabIjAkurajananarAgAdyazatru-vijetAraH (jinAH) na santi / anvayaH bhavabIjajanakAnAM rAgAdInAM sattve bhavarUpAGkurasattA, vyatirekaH rAgAdirUpabIjA'bhAve bhavAGkurAbhAvaH, evaM cAnvayanyatirekAbhyAM rAgAdibhavarUpakAryakAraNabhAvaH, arthAt saMsArarUpAkurakArya prati rAgAdirUpabIjaM kAraNaM jJeyam / anyairapyuktam ajJAnapAMzupihitaM purAtanaM karmabIjamavinAzi / tRSNAjalAbhiSiktaM muJcati janmAkuraM jantoH // 1 // tathA"dagdhe vIje yathA''tyantaM prAdurbhavati nA'GkuraH, karmabIje tathA dagdhe na rohati bhavAGkuraH // 2 // ? ityAdi prathamazloke, karmabIjasattve janmakAryasya sattArUpo'nvayaH, dvitIyazloke rAgAdirUpabIje dagdhe'tyantaM bhavAGkurAbhAvaH, iti vyatirekaH / Page #433 -------------------------------------------------------------------------- ________________ lalitavistarAsaMskRtaTIkA arthAdarhattvAbhAvavati puruSe, anyadarzanAbhimatajJAnini (lokodyotakaratvadharmatIrthakaratvarUpavizeSaNa-dvaye sati kazcinmugdhaH, tasminnarhattvabuddhiM mA kuryAt iti anyadarzani-kalpitA AptapuruSA arhanto na santIti darzanArthe'thavA anyadarzanikalpitAptapuruSavyavacchedAya 'jinAni' ti arhato vizeSaNaM sArthakam / ___ sArAMzaH= anyamatikalpita-muktajIvaH punaH sakAraNaM saMsArI bhavati' tataHtasmin rAgAdi (saMsArabIja) jetRtvarUpajinatvAbhAvo'styataH 'jinAni' ti vizeSaNaM, anyadarzanakalpitAptatvasya nyAvartakatvena saphalamasti. zaGkArAgAdivijetRtvarUpajinatva-viziSTAn jinAn 'arhataH' kIrtayiSyAmyetadeva vAcyam, 'lokasyodyotakarasva-dharmatIrthakaratvarUpaM vizeSaNadvayaM atiricyate yato ye jinAste lokodyotakarAzca dharmatIrthakarA niyataM kiM na bhavantyeva ? samAdhAnam iha pravacane-jainazAsane'smin , sAmAnyato viziSTazrutadharAdayo'pi jinA evocyante, tadyathA zrutajinAH (zrutakevalinaH) avadhijinAH, manaHparyAyajinAH, chamasthavItarAgAzca, (chadmastharvatarAgAzca-upazAntamohakSINamohanAmakaikAdazadvAdazaguNasthAnasthA AtmAnaH) __ (jinezAH-ityatra, rAgadveSamohAnAM jetAra:-caturthaguNasthAnakAdArabhya yAvad dvAdazaguNasthAnaparyantavartina AtmAnaH, teSAmIzAH, te eva sarvajJa-devAH kathyante, yai rAgadveSamohAH sarvAMzena jitA na, te sarvajJadevA api na, alpAMzenA'pi ca jitA na, te jinA api na, sarvAMzena rAgAdijetAraH, trayodazacaturdazaguNasthAne sthitAH zrIsarvajJadevAH santi cAlpA'dhikAMzena jetAraHcaturthAdArabhya yAvad dvAdazaguNasthAnavartina AtmAnaHsanti, te ca jinapadena vyapadezyAH santi, yadyapi kSANamohanAmaka-dvAdazaguNasthAnake sthitA mahAtmAno rAgadveSamohAnAM sarvathA kSayakAriNo bhavanti tathApi, teSAmadyApi kevalino bhavituM / svalpakAlasyAntaramasti, tatasteSAM kRte'pi sarvajJadevasya vyapadezo na bhavati parantu 'jine' ti padena te vyapadizyante, atreda bodhyaM trayodazacaturdazaguNasthAne sthitA AtmAno dvidhA (1) sAmAnya kevalinaH (2) tIrthakkaradevAtmAnaH yadyapi sAmAnyakevalino maharSayo'pi sarvozena rAgAdivijetAraHsanti. tatazcaturthAdyanyaguNasthAnasthAnAmavadhyAdi-jinAnAmIzAH-svAmino bhavituM yogyAH santi, tathApi te, zrI tIrthakkaranAmakarmanAmaka-mahApuNya-prakRteH svAmino na santyataH, zrI tIrthakkaradevAtmApekSayA 'sAmAnyajinAH' eva kathyante ca tIrthakkaradevAtmAnaHsAmAnyajinAnAmapIzAH kathyante, zrI jinezvarapadaM zrI tIrthakkaradevAtmanAM kRte rUDhamasti.) Page #434 -------------------------------------------------------------------------- ________________ lalita vistarA saMskRta TIkA 'tammA'bhUt teSveva sampratyayaH ' arthAtlokoddyotaka ratvadharmatIrthakaratvarUpaM vizeSaNadvayaM vimucya kevalaM 'jine' ti, ekaM vizeSaNaM yadi dattaM syAttadA 'jine' ti padena sAmAnyena zrutajinAdiSvevA'rhattvapratItiH syAdataH, tadbhAntivyudAsArthaM 'lokasyo dyotakarAni ' tyAdya duSTamevArthAd lokodyotakaratvadharmatIrtha karatvavizeSaNadvaya - nivezena 'zrutajinAdInAM' vyavacchedaH sutarAmeva, lokasyodyotakaratvAdi - vizeSaNadvayaM zrutajinAdInAM bhedakatvena sArthakameva. 86 zaGkAH = 'arhata iti na vAcyaM nAnantaroditasvarUpA arhadvyatirekeNApare bhavanti kiM ? arthAloko dyotakara - dharmatIrthakara - jinAn kIrtiyiSyAmItyetAvadevocyatAM 'arhata itipadaM na vAcyam' yato lokoddyotakaratva - dharma tIrtha karatva - jinatvarUpasvarUpA arhanta eva bhavanti nAnye, tathA'rthApattito'rhanta evA''yAnti tarhi zabdato - arhata iti zabdataH kathaM kathayanti bhavantaH ? pUrvoktavizeSaNatrayaviziSTA arhadbhinnA anye AtmAno bhaveyustadA zabdato'rhata iti padaM vAcyaM kathaM na bhavet ? samAdhAnam = atrocyate, arhatAmeva vizeSyatvAnna doSa iti arthAd yadi kevalaM guNAnAmeva (lokodyotakaratva - dharmatIrthakaratva - jinatvAdiguNAnAmeva ) mUlyaM pratipannaM syAt, teSAmadhikaraNabhUtAnAM guNivyaktInAM mahattvaM pratipannaM na syAttadA mithyAtvAdidoSaH prasajyeta, taddoSanivAraNAya, kiJca guNAdhArabhUtaguNivyaktInAM mahattvaM guNatulyaM kathaM na ? guNatulyameveti vyaktIka 'arhata' iti vizeSyapadaM sArthakameva guNaguNinorabheda - sambandho'sti. zaGkA=yadyevaM hanta tarhyarhata ityetAvadevAstu lokasyodyotakarAnityAdi punarapArthaka kathaM na ? samAghAnam= tasya nAmAdyanekabhedatvAd bhAvA'rhRtsaMgrahArthatvAditi. arthAt, arhanto'pi nAmAdirUpAnekabhedavanto bhavanti, ( " nAma jiNA jiNanAmA, ThavaNajiNA puNa jiNaMda paDimAo / davvajiNA jiNajIvA, bhAvajiNA samavasaraNatthA ||" RSabhadevetyAdIni yAni nAmAni tAni 'nAmajinA' ityucyante, punarjinendrANAM pratimAH(bimbAni ) ' sthApanA jinA' ityucyante, jinAnAM jIvA 'dravyajinA' ucyante, samavasaraNasthA 'bhAvajinA' ucyante) nAmAdinAnAbhedatvAt bhAvA'rhatAmeva saMgrahArtha, saMgrAhyo'tra bhAvA'rhanneva, nAmAdyA atra vyavacchedyAH kathyante, lokoddyotakaratva - dharmatIrthaMkaratva - jinatvAdIni vizeSaNAni nAmA Page #435 -------------------------------------------------------------------------- ________________ lalitavistarAsaMskRtaTIkA dyarhatAM vyAvartakatvena saphalAnyeva. yadyetAni vizeSaNAni na niviSTAni tadA bhAvArhabhinnanAmAdyarhatAmavazyaM grahaNaM syAt kevalaM bhAvA'rhadgrahaNAyemAni vizeSaNAni vizeSopayogInyeva // zaGkA aparastvAha-kevalina iti na vAcyaM, yathodAhRtatatsvarUpANAM, arhatAM kevalitve, avyabhicAritvAt, sati ca vyabhicArasambhave vizeSaNopAdAnasAphalyAt, tathA ca sambhave vyabhicArasya (re ca) vizeSaNamarthavad bhavati. yathA nIlotpalamiti, vyabhicArAbhAve tu tadupAdIyamAnamapi yathA kRSNo bhramaraH zuklo balAhaka ityAdi Rte prayAsatkimarthaM puSNAtIti, tasmAt kevalina ityatiricyate, ___ arthAt lokodyotakaratva-dharmatIrthakaratva-jinatvaviziSTAnahato'haM kIrtayiSyAmItyetAvadevAstu 'kevalina' iti vizeSaNaM mA'stu / yataH pUrvoktavizeSaNatrayaviziSTAnAmarhatAM kevalitve vyabhicArAbhAvo vartate, avinAbhAvo varttate, pUrvoktavizeSaNatrayI varttate tatrAvazyaM kevalitvaM varcata eva, pUrvoktavizeSaNatrayavantaH kevalina eva bhavanti. atra vyabhicArAbhAvena vizeSaNaM saphalam / kiJca-vyabhicArasambhave sati vizeSaNagrahaNasaphalatvaM bhavati, tathA ca sambhave vyabhicAre ca vizeSaNamarthavad bhavati. ____yathA nIlotpalamiti, ["sambhavavyabhicArAbhyAM syAvizeSaNamarthavat" yathA nIlo ghaTa ityatra ghaTasya nIlatA nIle ghaTe sambhavati, pItAdighaTe vyabhicaratyato ghaTasya nIla iti vizeSaNamarthavat , "yatra vizeSye vivakSitavizeSaNasya na sambhavo nApi sambhavAsambhavarUpo vyabhicArastatra tadvizeSaNopanyAso vyarthatvAnna kArya ityarthaH" atra vizeSye vizeSaNasya sattvaM (vidyamAnatva) sambhavaH, vyabhicArastu vizeSyAdbhinnavyaktiSu vizeSaNasyAsattvaM (avidyamAnatvaM)] yathA nIlotpalamityatra sthale, utpalasya nIlatvaM nIlotpale sambhavati, tathA raktotpale vyabhicarati-na saMbhavati, arthAd raktotpalavyAvRttirapi utpalasya nIlatvasiddhikArikA, saMbhavavyabhicAradvArA vizeSaNaM sArthakam / vyabhicArAbhAve tu gRhyamANaM vizeSaNaM yathA kRSNo bhramaraH, zuklo balAhaka ityAdi vizeSaNaM klezArthakaM kathaM na! arthAd yathA 'kRSNo amaraH' ityAdisthale vizeSaNaM nirarthakamadhikaM tathA'trApi arhataHkevalinaH iti vizeSaNaM nirarthakaM kathaM na ? samAdhAnam=nAdhikamidaM vizeSaNa kathamiti ced abhiprAyAparijJAnAt, iha kevalina eva yathoktasvarUpA arhanto nAnye iti niyamArthatvena svarUpajJApanArthamevedaM vizeSaNamityanavadyaM, Page #436 -------------------------------------------------------------------------- ________________ lalitavistarAsaMskRtaTIkA na caikAntato vyabhicArasambhave eva vizeSaNopAdAnasAphalyam, ubhayapadavyabhicAre, ekapadavyabhicAre, svarUpajJApane ziSToktiSu tatprayogadarzanAt, ___ arthAt , abhiprAyaparijJAnaM cetthaM-lokasyodyotakarA-dharmatIrthakarAH-jinAH 'kevalinaH' evArhanto nAnye nAkevalinaH, iti niyamArtha-vyAptyartha svarUpa (arhatsvarUpa) jJApanArthamidaM kevalina iti vizeSaNamatyanavadyam , kizcaikAntena (sarvathA) vyabhicArasambhave (ativyAptiAdidoSasambhave) eva vizeSaNagrahaNasAphalyaM na, yataH ubhayapadavyabhicAre, ekapadavyabhicAre, svarUpajJApane ziSToktiSu tatprayogadarzanAt, (1) tatrobhayapadavyabhicAre yathA nIlotpalamiti, nIlamapi kamalaM bhavati, zvetamapyutpalaM bhavati, prastute nIlatvAnivize zvetamapyAgacchet , aprastute vyabhicaraNamatikramaNaM jAtamiti vyabhicAravAraNAya nIlaM vAcyaM, evaM nIlaM kamalaM tu bhavati ca vastramapi bhavet, tata utpalAkathanenAprastute vastre vyabhicAro jAtastadvAraNAya padadvayaM vAcyam / / ___ (vizeSaNavizeSyayoH sambandhizabdatvAdekataropAdAne naiva dvaye labdhe. dvayorupAdAnaM parasparamubhayorvyavacchedyavyavacchedakatve samAso yathA syAdityevamartha / yathA nIlotpalamityatra nIlazabdena raktotpalAdikaM vyavacchidyate / utpalazabdena nIlapaTAdikaM vyavacchidyate iti) atra nIlapadamitaravyAvartakaM, utpalapadamapItaravyAvartakaM vyabhicAradvaya-vArakam vizeSaNapadaM / atretaravyAvRttiphalam , (2) tathaikapadavyabhicAre yathA ab dravyaM, pRthivI dravyam, atraikapadavyabhicAravad vizeSaNapadaprayogavatI, vAkyaracanA, yathA jalaM dravyaM, pRthvI dravyamatra dravyatvarUpavizeSaNena guNAdigatavyabhicAro vyavacchidyate, ata evaikapada-vyabhicAro (ativyAptiH) dRSTAMtena jJeyaH / (3) tathA svarUpajJApane yathA paramANurapradezaH ityAdi, svarUpajJApanarUpaphalavadvizeSaNaprayogavatyA ziSTavAkyaracanAyA dRSTAntaH, yathA 'paramANurapradezaH', (paramANoH pradezo nAsti, yataH svayamevaika-pradezarUpo'sti.) atra paramANoHpradezarAhityarUpasvarUpajJApakaM 'apradeza' iti vizeSaNapadam, vastusthitirevamasti, yat svarUpajJApanarUpaphalamuddizya vizeSaNapadapravRttiH, ziSTAnAM-AptapuruSANAM vAkye dRzyamAnA'sti, ataH 'kevalinaH' ityetat svarUpajJApanarUpaphalajJApakaM vizeSaNapadaM saphalaM-nirdoSam , yatazcaivamataH kevalina iti na duSTaM Page #437 -------------------------------------------------------------------------- ________________ lalitavistarAsaMskRtaTIkA zaGkA Aha-yadyevaM kevalina ityetAvadeva sundaraM, zeSaM tu lokasyodyotakarAnityAdyapi na vAcyamiti, arthAt 'kevalino'rhataH kIrtayiSyAmI' ti vAcyam, lokodyotakara-dharmatIrthakarajinAnityAdi kathaM vAcyam ! samAdhAnam atrocyate, iha zrutakevaliprabhRtayo, anye'pi vidyanta eva kevalinastanmAbhUtepveva sampratyaya iti tatpratikSepArtha lokasyodyotakarAnityAdyapi vAcyamiti, arthAt, atra kevalitvarUpasAmAnyadharmApekSayA zrutakevali-Adi (AdinA sAmAnya kevalI (tIrthakarAn gaNadharAn vinA zeSakevalI) tathA muNDakevali (mUkAntakRt kevali) prabhRtayo jJeyAH) sampUrNazrutAdisApekSazrutakevalyAdayo bhavanti, teSu zrutakevaliprabhRtiSu bhAvArhattva-pratIti rmA bhUt , tathA zrutakevalyAdiSu bhAvArha tAmrAntibhaGgAya, lokodyotakara-dharmatIrthakara-jinakevalyAdivizeSaNAni bhAvArhadagrahaNAya atyAvazyakAni, evaM dvayAdisaMyogApekSayA'pi vicitranayamatA'bhijJena svadhiyA vizeSaNasAphalyaM vAcyamityalaM vistareNa, gamanikAmAtrametaditi. (iyaM paddhatiHpurAtanI, zrImad-haribhadrasUrIzvareNa yathA 'logassa' ityAdi prathamagAthAyAM vizeSaNasAphalyaM kRtaM tathA zrImadhemacandrasUrIzvaraviracitA'nyayogavyavacchedadvAtriMzikAstave zrImanmalliSeNasUripraNItAyAM syAdvAdamaJjaryA prathamazlokaTIkAyAM vizeSaNasAphalyavidhau paddhatiretAdRzI samAdRtA, pralokyatAM tatra.) tatra yaduktaM (yA prathamagAthAyAM pratijJA kRtA''sId yat, ahaM nAma gRhItvA caturviMzatimarhatAM 'kIrtayiSyAmi' iti yaduktaM) tatkIrtanaM kurvannAha tatra yaduktaM "kItayiSyAmIti" tatkIrtanaM kurvannAhausabhamajiaM ca vaMde, saMbhavamabhiNaMdaNaM ca sumaiM ca / paumappahaM supAsaM, jiNaM ca caMdappahaM vaMde // 2 // suvihiM ca pupphadaMtaM, sIala--sijjaMsa--vAsupujjaM ca / vimalamaNataM ca jiNaM, dhamma saMtiM ca vaMdAmi // 3 // Page #438 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 90 lalitavistagasaMskRtaTIkA kuMthu araM ca malliM, vaMde muNisuvvayaM namijiNaM ca / vaMdAmi riTTanemiM, pAsaM taha badamANaM ca // 4 // etA nigadasiddhA eva, nAmAnvarthanimittaM tvAvazyaka "urUsu usabhalanchaNa, usabhaM sumiNami teNa usabhajiNo" ityAdi granthAdavaseyamiti, kIrtanaM kRtvA cetaHzuddhayarthaM praNidhimAha evaM mae abhithuA, vihuarayamalA phiinnjrmrnnaa| cauvIsaMpi jiNavarA, titthayarA me pasIyaMtu // 5 // vyAkhyA-" evam " anantaroditena vidhinA mayetyAtmanirdezamAha, abhiSTutA iti Abhimukhyena stutA abhiSTutAH svanAmabhiH kIrtitA ityarthaH, kiMviziSTAste ? vidhUtarajomalAH, tatra rajazca malaM ca rajomale vidhUte-prakampite, anekArthatvAddhAtanAm , apanIte rajomale yaiste tathAvidhAH, tatra badhyamAnaM karma rajo bhaNyate, pUrvabaddhaM tu malamiti, athavA baddhaM rajaH, nikAcitaM malaH, athavairyApathaM rajaH sAmparAyikaM malamiti, yatazcaivaMbhUtA ata eva prakSINajarAmaraNAH, kAraNAbhAvAdityarthaH, tatra jarAvayohAnilakSaNA maraNaM-prANatyAgalakSaNaM prakSINe jarAmaraNe yeSAM te tathAvidhAH, caturviMzatirapi, apizabdAdanye'pi, jinavarA:zrutAdijinapradhAnAH, te ca sAmAnyakevalino'pi bhavanti, ata Aha-" tIrthakarA" ityetatsamAnaM pUrveNa me-mama kiM ? prasIdantu-prasAdaparA bhavantu, TI0..." RSabhamajitaM ca vande, sambhavamabhinandanaM ca sumatiM c|| padmaprabhaM supArzva, jinaM ca candraprabhaM vande / / 2 // suvidhi ca puSpadantaM, zItalazreyAMsavAsupUjyaM ca / vimalamanantaM ca jinaM, dharma zAntiM ca vandAmi // 3 // Page #439 -------------------------------------------------------------------------- ________________ lalitavistarAsaMskRtaTIkA kuMthu araM ca maliM, vande munisuvrataM namijina ca / vaMdAmi riSTanemiM, pArzva tathA vardhamAnaM ca // 4 // " etA nigadasiddhA eva, nAmA'nvarthanimittaM tvAvazyake " urUsu usabhalanchaNa, usabhaM sumiNami teNa usabhajiNo" ityAdigranthAdavaseyamiti / AvazyakasUtraniyukto, evaM varNitamasti, tattatprabhorgarbhakAle ghaTitA yA ghaTanA, tayA tAzyA vizeSatayA yannAmajAtaM tadvyaktivizeSanAma, tathA saMskRtabhASAyAM zabdavyutpattyA dvArA yajjAtaM nAma, tannAma, sarvabhagavaviSayavyApakaM nAma bhavati. etasyAmavasarpiNyAM(1) vyutpattiH-RSati-gacchati paramapadamiti "RSivRSilusibhyaH kit " (uNA. 331) vizeSanAma-yadvA UrvovRSabhalAJchanamabhUdbhagavato, jananyA ca caturdazAnAM svapnAnAmAdau vRSabho dRSTastena 'RssbhH'| (2) vyu.-parISahAdibhi na jitaH iti, 'ajitH| vi.-yadvA garbhasthe asmin-chUte rAjJA jananI na jitetyajitaH / (3) vyu.-zaM-sukhaM bhavatyasmin stute 'shmbhvH'| vi.-yadvA garbhagate'Syasminnabhyadhika sasyasambhavAt sammavo'pi / (4) vyu.-abhinandyate devendrAdibhirityabhinandanaH, bhujyAditvAd naT / vi.-yadvA garbhAtprabhRtyevAmIkSNaM zakreNA'bhinandanAd 'aminandanaH / (5) vyu.-zobhanA matirasya 'sumtiH'| vi.-yadvA garbhasthe jananyAH sunizcitA matirabhUditi sumtiH| (6) vyu.-niSpakatAmaGgIkRtya padmasyeva prabhA'sya 'pdmprbhH'| vi.-yadvA padmazayanadohado mAturdevatayA pUrita iti, padmavarNazca bhagavAniti vA padmaprabhaH / (7) vyu.-zobhanau pAvisya 'supaarshvH'| ____vi.-yadvA garbhasthe bhagavati jananyapi supArvA'bhUditi supAzvaH / (8) vyu.-candrasyeva prabhA-jyotsnA saumyalezyAvizeSo'sya cndrprbhH'| vi.-tathA garbhasthe devyAH candrapAnadohado'maditi candraprabhaH / (9) vyu.-zobhano vidhividhAnamasya 'suvidhiH'| vi.-yadvA garbhasthe bhagavati jananya'pyevamiti suvidhiH| Page #440 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 92 lalitavistarAsaMskRtaTIkA (10) vyu.-sakalasattvasantApaharaNAt , 'shiitlH'| vi.-tathA garbhasthe bhagavati pituH pUrvotpannA'cikitsyapittadAho jananIkarasparzAdupazAntaH iti shiitlH| (11) vyu.-zreyAMsAvaMsAvasya zreyAMsaH, pRSodarAditvAt / vi.-yathA garbhasthe'smin kenA'pyanAkrAntapUrvadevatA'dhiSThitazayyA jananyAkrAnteti zreyo jAtamiti shreyaaNsH| (12) vyu.-vasupUjyanRpaterayaM 'vaasupuujyH'| vi.-yadvA garbhasthe'smin vasu-hiraNyaM tena, vAsavo rAjakulaM pUjitavAniti, vasavo deva vizeSAsteSAM pUjyo vA vasupUjyaH, prajJAdyaNi vAsupUjyaH / (13) vyu.-vigato malo'sya, vimalajJAnAdiyogAdvA 'vimlH'| vi.- yadvA garbhasthe mAturmatistanuzca vimalA jAteti vimalaH / (14) vyu.-na vidyate guNAnAmanto'sya 'ananta:.' anantajidekadezo vA 'anantaH', bhImo bhImasena iti nyAyAt sa cAsau tIrthakRcAnantatIrthakRt / vi.-svapne mAtrA (ananta) ratnarAzikhacito mahAn hAro dRSTaH / (15) vyu.-durgatau prapatantaM sattvasavAta dhArayati dharmaH / vi.-tathA garbhastha jananI dAnAdidharmaparA jAteti 'dharmaH' / (16) vyu.-zAntiyogAt tadAtmakatvAt taskartRkatvAccAyaM 'zAntiH / ... . vi.-garbhasthe pUrvotpannA'zivazAntirabhUditi shaantiH| (17) vyu.-kuHpRthvI, tasyAM sthitavAniti 'kunthuH' pRSodarAditvAt / vi.-tathA garbhasthe bhagavati jananI rasnAnAM kunthurAzi dRSTavatIti kunthuH / (18) vyu.-"sarvo nAma mahAsattvaH, kule ya upajAyate / / tasyA'bhivRddhaye vRddhai rasAkara udAhataH // " itivcnaadrH| vi.-tathA garbhasthe bhagavati jananyA svapne sarvaratnamayo'ro dRSTa ityaraH / (19) vyu.-parISahAdimallajayAnniruktAnmalliH / vi.-tathA garbhasthe bhagavati mAtuH surabhikusumamAlyazayanIyadohado devatayA parita : iti malliH / Page #441 -------------------------------------------------------------------------- ________________ lalitavistarAsaMskRtaTIkA (20) vyu.-manyate jagatastrikAlAvasthAmiti 'muniH,' "manerudetau cA'sya vA" (uNA-612) iti ipratyayeupAntya syotvam / zobhanAni vratAnyasya suvrataH, munizcA sausuvratazca 'munisuvrataH' vi.-tathA garbhasthe jananI munivat suvratA jAteti munisuvrtH|| (21) vyu.-parISahopasargAdinAmanAt " namestu vA" ( uNA-613 ) iti vikalpenopAnta syekArAbhAvapakSe ' nmiH'| vi.-yadvA garbhasthe bhagavati paracakranRpaH api praNatiH kRteti nmiH| (22) vyu.-dharmacakrasya nemivannemiH, nemItInnanto'pi dRzyate yathA "vande suvrataneminau iti / vi.-jananyA svapne riSTaratnamayo nemiH ( cakradhArA ) dRSTa iti nemiH / (23) vyu.-spRzati jJAnena sarvabhAbAniti 'pAvaH / vi.-tathA garbhasye jananyA nizi zayanIyasthayA'ndhakAre so dRSTa iti garbhAnubhAvo'yamiti matvA pazyatIti niruktAt pArzvaH, pAzvo'sya vaiyAvRtyakaro yakSastasya nAthaH, pArzvanAtha: 'bhImo bhImasena' iti nyAyAd vA paavH| (24) vyu.-vizeSeNa Izyati prerayati karmANIti * viirH'| vi.-garbhasthe bhagavati jJAtakulaM dhanadhAnyAdisarvaddhito vardhamAna jAtamato 'vardhamAnaH' iti nAma kIya'mAnamasti / atha kIrtanaM kRtvA cetaH zuddhayarthaM praNidhimAha arthAt-pUrvagAthAsu pUrva kIrtanaM kRtamadhunA'dhyavasAyavizuddhaye praNidhiM kathayati (praNidhAnaM) karoti, atra paJcamIgAthAyAM 'tIrthakarA mama prasIdantu' iti vAkyena prArthanAmAtraM nAstyapitu praNidhAna-cittasya dhyAnapUrvakaM, ekaprazastA''zaMsArUpa-nirmalAtmapariNAmo'sti. " evaM mayA-abhiSTutA, vidhUtarajomalAH prahINajarAmaraNAH / caturvizatirapi jinavarAH, tIrthakarA me prasIdantu // 5 // " vyAkhyA evaM-pUrvakathitena vidhinA-stutikaraNaviSayaka-vidhinA, mayeti AtmanirdezamAha (atra stutikArakasya nirdezanaM-svavyaktidarzana) abhiSTutAH-abhimukhatvena (sammukhatvena, tIrthakarAn abhisammukhasthiteneva mayA ) nAmAni gRhItvA caturvizatijinavarAH stutAH kIrtitAH, kIdRzAste tIrthakarAH ? kiM viziSTAste ? ' vidhRtarajomalAH ' tatra rajazca malaM ca rajomale, vidhUte-prakampite, anekArthatvAddhAtUnAm , apanIte rajomale yaste tathAvidhAH / Page #442 -------------------------------------------------------------------------- ________________ lalitavistarAsaMskRta TIkA tatra (1) badhyamAna karma rajo bhaNyate, pUrvavaddhaM tu malamiti. arthAt, yathA pavanena nIyamAnaM bhittyAdau rajaH spRzati tathA AzraveNa yogena nIyamAnaM (vadhyamAna) vartamAnakAlInaM navIna karma raja ucyate ( spRSTaM karma ) pramAdAdinA baddhaM mithyA me duSkRtaM bhUyAditi vidhinA kSIyate, ___ (2) pUrvavaddhaM tu malamiti. pUrvakAlInaM-bhUtakAlAvacchedena AtmapradezaiH saha bandhanaviSayIkRtaM karma (paugalikaM) malaM karma kathyate, athavA (1) baddha rajaH, arthAt (spRSTa-baddha-nidhatta-nikAcitabhedena karmANi caturdhA kathyante) tanmadhye baddhaM karma yathA sUcIpuJjo yadi sUtrena baddhaH san yadA sUtrabandhanasya mocanena tadA sUcyo'pi muktA bhavanti tathA yatkarma, vikathAdipramAdena janitaM prANAtipAtAdi-doSaiH baddhaM bhavet , tadAlocanA-pratikramaNAdiM kRtvA kSIyate-kSayabhAvaM nIyate tad baddhaM / (2) nikAcitaM malaH (karma) caturvidhAnAM karmaNAM nikAcita-sudRDharUpeNa baddhaM, arthAt yathA tatsUcIpuJjaH, prAgamo muktavA dhamitvA lohasatka eka piNDIbhUto (kRtaH) bhavet , tataH taM lohapiNDaM bhaGktvA puna rghaTitvA ( ghaTeyuH ) tadA navInAH sUcyo bhaveyuH tathA jIvena jJAtvA (buddhavA) viparItAdhyavasAyena yatkarma, kRtaM, kizca 'mayedaM prazastaM kRtaM' punarapi puna evameva kariSyAmItyAdivacobhi bhayobhUyaH prazaMsAkaraNena jIvasya pradezaiH saha gADhakatvaM prApitaM tat karma, yAdRzaM kRtaM tAdRzameva bhoktavyameva, guruNA dattena ghorAtighoratapaH-prAyazcittAdinA'pi na kSayaM yAti tannikAcitaM karma, tadatra mala ityucyate. athavA=(1) aipithaM rajaH (2) sAmparAyikaM malamiti, arthAd vItarAgasya mAtrayogena badhyamAnaM karma 'airyApathaM ' karma, sAtavedanIyaM, trisAmayika-bandhabhogakSayAtmakaM, chadmasthasya kaSAyeNa vadhyamAnaM karma 'sAmparAyika' vidhUtarajomalAH sarvathA'panItarajomalAstIrthakarAH " yatazcaivaMbhUtA ata eva prakSINajarAmaraNAH, kAraNAbhAvAdityarthaH, tatra jarA-vayohAnilakSaNA, maraNaM prANatyAgalakSaNaM, prakSINe jarAmaraNe yeSAM te tathAvidhAH," arthAd yato'panItarajomalAH ( rajomalakarmarahitA ) ata eva prakSINajarAmaraNAH, yataH karmakAraNAbhAbo vartate, yadi karmasattA syAt tadA jarAmaraNayoH sattA syAt , karmakAraNasyAtyantikAbhAvaH syAttatra jarAmaraNarUpakAryasyaikAntikAbhAvaH siddhaH, ajarAmaratvamApannAH / tatra jarA-vayohAniH ( zarIrasya viyanti-krameNa gacchanti vayAMsi, bAlyAdIni teSAM ( vayaso vA yauvanasya) hAni:-kSINatA-nyUnatA, vRddhAvasthetyarthaH) Page #443 -------------------------------------------------------------------------- ________________ lalitavistarAsaMskRtaTIkA maraNaM-prANatyAgaH-prANaiH saha viprayogo maraNamucyate prANeSvapi pradhAnaprANarUpamAyuH, tasya nAzena zeSAH prANA viyuktA bhavanti. yato rajomalarUpakarmakSayakArakAH ata eva jarAmaraNakSayakArakAH // "caturvizatirapi, apizabdAdanye'pi jinavarAH zrutAdijinapradhAnAH, te ca sAmAnyakevalino'pi bhavanti, ata Aha-"tIrthakarA" ityetatsamAnaM pUrveNa, me-mama kiM ? prasIdantuprasAdaparA bhavantu, arthAd caturviMzatirapi-atrApi zabdenairavatamahAvidehakSetrIyAH, tIrthakarA api grAhyAH, 'jinavarAH'-zrutAdijinapraghAnAH-zrutajinAvadhijineSu pradhAnAH, pUrvavat sAmAnyakevalinAM tyavacchedAya -- tIrthakarA' iti vizeSaNaM jinavarANAM jJeyamiti, pUrvoktavidhyanusAreNa stutAH, vidhRtarajomalAH, prakSINajarAmaraNAH caturvizatirapi jinavarAstIrthakarA mayi prasAdaparAyaNA bhavantu. Aha-kimeSA prArthanA atha neti, yadi prArthanA na sundaraiSA''zaMsArUpatvAt, atha na, upanyAso'syA aprayojana itaro vA ? aprojanazcaidacAru vandanasUtraM, nirarthakopanyAsayuktatvAt , atha saprayojanaH, kathamayathArthatayA tatsiddhiriti, atrocyate, na prArthanaiSA, tallakSaNAnupapattaH, tadaprasAdAkSepikaiSA, tathA lokaprasiddhatvAt , aprasannaM prati prasAdadarzanAt , anyathA tadayogAt, bhAvyaprasAdavinivRttyarthaM ca, uktAdeva hetoriti, ubhayathA'pi tadavItarAgatA, ata eva stavadharmavyatikramaH, arthApattyA''krozAt , anirUpitAbhidhAnahAreNa, na khalvayaM vacanavidhirAryANAM, tattattvabAdhanAt, vacanakauzalopetagamyo'yaM mArgaH, aprayojanasaprayojana cintAyAM tu nyAyya upanyAsaH, bhagavatstavarUpatvAt // uktaM ca kSoNaklezA ete na hi prasIdanti na stavo'pi vRthaa| tatsvabhAvabhAva (sadbhAva)vizuddhaH prayojanaM karmavigama iti // 1 // stutyA api bhagavantaH paramaguNotkarSarUpato hyete / dRSTA hyacetanAdapi mantrAdijapAditaH siddhiH // 2 // Page #444 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 96 lalitavistarAsaMskRtaTIkA yastu stutaH prasIdati roSamavazyaM sa yAti nindAyAm / sarvatrAsamacittaH stutyo mukhyaH kathaM bhavati? // 3 // zotArditeSu hi yathA dveSaM vahirna yAti rAgaM vaa| nAhvayati vA tathApi ca tamAzritAH sveSTamaznuvate // 4 // tadvattIrthakarAnye tribhuvanabhAvaprabhAvakAn bhktyaa| samupAzritA janAste, bhavazItamapAsya yAnti zivam // 5 // etaduktaM bhavati yadyapi te rAgAdibhI rahitatvAnna prasIdanti, tathApi tAnuddizyAcintyacintAmaNikalpAn antaHkaraNazuddhyA'bhiSTavaM ca kartRNAM, tatpUrvikaivAbhilaSitaphalAvAptirbhavatIti gAthArthaH tathA "kittiyavandiyamahiyA, je e logassa uttamA siddhaa| AruggabohilAbha, samAhivaramuttamaM ditu // 6 // " vyAkhyA-kIrtitAH-svanAmabhiH proktA; vanditAHtrividhiyogena samyak stutA, mahitAH-puSpAdibhiH pUjitAH, ka ete ityata Aha-ya ete lokasya-prANilokasya mithyAtvAdikarmamalakalaGkAbhAvenottamAH-pradhAnAH, Urddha vA tamasa ityuttamasaH, utprAbalyordhvagamanocchedaneSu" iti vacanAt, prAkRtazailyo punaruttamA ucyante, "siddhA" iti sitaM-dhmAtameSAmiti siddhAH kRtakRtyA ityarthaH, arogasya bhAva ArogyaM-siddhatvaM tadarthaM bodhilAbhaH ArogyabodhilAbha:-jinapraNItadharmaprAptirbodhilAbho'bhidhIyate, taM, sa cAmidAno mokSAyaiva prazasyate iti, tadarthameva ca sAvakim , ? ata Aha-samAdhAnaM samAdhiH, sa ca Page #445 -------------------------------------------------------------------------- ________________ lalitavistarAsaTIkA dravyabhAvabhedAd dvividhaH, tatra dravyasamAdhiH yadupayogAsvAsthyaM bhavati, yeSAM vA'virodha iti, bhAvasamAdhistu jJAnAdisamAdhAnameva, tadupayogAdeva paramasvAsthyayogAditi, yatazcAyamitthaM dvidhA, ato dravyasamAdhivyavacchedArtha, Aha, varaM-pradhAna bhAvasamAdhimityarthaH, asAvapi tAratamyabhedenAnekathaiva, ata Aha-uttama-sarvotkRSTaM dadatu-prayacchantu, Aha-kimidaM nidAnamuta neti, yadi nidAnamalamanena, sUtrapratiSiddhatvAt , na cetsArthakamanarthakaM vA ?, yadyAdyaH pakSasteSAM rAgAdimattvaprasaGgaH, prArthanApravINe prANini tathAdAnAt, atha caramaH, tata ArogyAdidAnavikalA ete iti jAnAnasyApi prArthanAyAM mRSAvAdaprasaGga iti, atrocyate, na nidAnametat , tallakSaNAyogAt, dveSAbhiSvaGgamohagarbha hi tat , tathA tantraprasiddhatvAt , ___paM0...."na nidAnetyAdi" na naiva nidAnaM-nitarAM dAyate-lUyate samyagdarzanaprapaJcabahalamUlajAlo jJAnAdiviSayavizuddhavinayavidhisamuddharaskandhabandho vihitAvadAtadAnAdibhedaprabhedazAkhopazAkhAkhacito niratizayasuranarabhavaprabhavasukhasampattiprasUnAkIrNo'nabhyarNIkRtanikhilabyasanavyAkulazivAlayazarmaphalolbaNo dharmakalpataruranekasuraddharyAdyAzaMsanapariNAmaparazuneti nidAna, " etad " ArogyabodhilAbhAdiprArthanaM, kuta ityAha-" tallakSaNAyogAt" nidAnalakSaNAghaTanAt , nidAnalakSaNameva bhAvayannAha-"dveSAbhiSvaGgamohagarbha hi tat" dveSo-matsaraH, abhiSvaGgo-viSayAnugraho, mohaH-ajJAnaM tataste dveSAbhiSvaGgamohA garbhAH-antaraGgakAraNaM yasya tattathA hiH-yasmAttannidAnaM, kuta ityAha-"tathA" dveSAdigarbhatayA "tantraprasiddhatvAt" nidAnasyAgame rUDhatvAt , rAgadoSagarbhayornidAnayoH sambhUtyagnizarmAdiSu prasiddhatvena tallakSaNasya subodhatvAt , nirdezamanAdRtya mohagarbhanidAnalakSaNamAha TI....' prasIdantu ' ityetat prArthanA-viSayaka-carcA zaGkA=Aha " kimeSA prArthanA uta na ? iti, yadi prArthanA, na sundareSA''zaMsArUpatvAt / atha na, upanyAso'syA aprayojana itaro vA ! aprayojanazcedacAru vandanasUtraM nirarthakopanyAsatulyatvAt / atha saprayojanaH kathamayathArthatayA tatsiddhiriti / " Page #446 -------------------------------------------------------------------------- ________________ lalitavistarAsaTokA arthAttIrthaGkarAH prasIdantu ityatraitad vAkyaM yadi prArthanA-yAcanArUpaM syAttadA''zaMsA, (icchA) tyAjyaiva, caityavaMdanAdikaM tu nirAzaMsa-niSkAmabhAvena karttavyameva, yadi na prArthanA tadA tadupanyAsaH kathaM kRtaH ? aprayojanazced-(prayojanamanuddizya mando'pi na pravarttate) prayojana-phalaM na tadA caityavandanAdisUtraM sundaraM na / yadi saprayojana upanyAsastadA vItarAgA:prasIdantu ityevaM sUtraM kathayati, (prasAdarUpo) tadartha eSa (prasannAprasannatAviziSTavItarAgatvena) vastuto-yathArthatayA vastusthitirUpo na jAtaH, arthAt sUtramayathArtha pratItya prayojanaM kathaM siddhayet ! samAdhAnam atrocyate-'na prArthanaSA, ' tallakSaNAnupapatteH (1) tadaprasAdAkSepikaiSA, tathA lokaprasiddhatvAt , aprasannaM prati prasAda ( prArthanA ) darzanAd , anyathA tadayogAt , (2) bhAvyaprasAdavinivRttyartha ca, uktAdeva hetoriti / ubhayathA'pi tadavItarAgatA / arthAt , etat prArthanAyA abhAvo'tra sAdhyate, prArthanAyA lakSaNasyAghaTamAnatA, prArthanAlakSaNaprArthanIyavyaktau yadvastu nAsti tatkAraNAya yAcanaM, (1) ataH prArthanIyavastuni tatprasAdAbhAvaviSayaka Aropa utthito (utthApito) bhavati arthApattidvArA tatprasAdAsaMbhavo parikhyApyate, tathA ca prastute 'vItarAgAH prasIdantu ' iti prArthanAvAkyena vItarAgA aprasannAH santi, tathA lokaprasiddhahetu-dvArA kathyate, yat 'aprasannaM pratyeva prasAdaviSayakaprArthanA' dRzyate anyathA prasannaM prati prasAdAprArthanAyA ayogaH-abhAva eva. (2) sAmprataM prasanno, aprasanno nAsti, parantu bhAvikAle-aprasAdavinivRttyartha-bhaviSyatkAleaprasannA mA bhavantu iti bhAvikAlInaprasannatAsiddhayartha prArthanA bhavati, ubhayatra lokaprasiddhinAmako hetu vijJeyaH, ubhayathA'pi tadavItarAgatA, arthAllokaprasiddhihetujanya-vartamAnakAlAvacchinna prasAdaviSayaka-bhAvikAlInAprasAda-vinivRtti-phalakaprArthanArUpaprakAradvayena tIrthakareSu vItarAgeSu, avItarAgatA-vItarAgatAyA abhAva eva // bhagavatstutirUpA prArthanA ___ ata eva stavadharmavyatikramaH, arthApattyAkrozAt, anirUpitA'bhidhAnadvAreNa na khalvayaM vacanavidhirAryANAM, tattattvavAdhanAt / vacanakauzalopeta-gamyo'yaM mArgaH / aprayojanasaprayojanacintAyAM tu nyAyya upanyAsaH, bhagavatstavarUpatvAt, arthAt , atra 'prasIdantu' iti vAkyena Page #447 -------------------------------------------------------------------------- ________________ lalitavistarAkhaTIkA 'prasannA bhavantu ' prArthanArUpArthagrahaNena prastutastutivAkyaM lakSaNahIna bhaviSyati, yataHstutilakSaNamidaM, ye stotavyAsteSAmIdRzI stutiHkAryA, yena stutivacanena, stutyeSu guNasthAneSu doSAropaNaM na bhAvyam , yena vacasA yadi doSAropaNasyApattiH, niHsarettadA stutivarcAsa lakSaNamullaGghitameva, ____ prastute prasAdaviSayakaprArthanAvacanamate, etAdRzyarthApatti niHsarati yad 'bhagavAn mayi prasIdatu, arthAd bhagavAn prasAdAprasAdarahito'sti athavA'prasanno bhavatyapi' etAdRzAnucitavastvAropaviSayakArthApatti bhavet , etAdRzaprArthanAdvArA, avicAritaM kathitaM, prArthanApaddhati vicAraNIyA'tra. ___ AryANAmetAdRzI vacanapaddhati na bhAvyA, yatrAnucita-doSAropaNaM bhavet yataH, atra vItarAgaprArthanAkaraNaviSaye prabhuniSTha-vItarAgatAtattvaM vAdhate, anAryANAM tu tattvA-tattvaviSayaka - viveko na bhavati. atra tIrthaMkarA mayi prasIdantu' iti vacanaM mahAryaziromaNi-gaNadharANAM vidyate, ete puruSottamA vItarAgatA-tattvabAdhakaM vaco na vadantyeva. kiJca vacanakauzalopetagamyo'yaM mArgaH / aprayojanasaprayojanacintAyAM tu 'prasIdantu' iti vAkyaM prArthanAparakaM nAsti, ata eva 'tIrthakarA mayi prasIdantu ' iti vAkyopanyAso nyAyyaH ( nyAyayuktaH ) vidyate yato bhagavatstutirUpaM vacanamasti. ('niSkAmasya nirarthakatvAbhAvAt , saprayojane stutyasya tathA'bhAve'pi stotustathAphaladarzanAt) uktaM ca="kSINaklezA ete nahi presIdanti, na stavo'pi vRthaa| tatsvabhAvabhAva ( sadbhAva ) vizuddhaHprayojanaM karmavigama iti // " (yaM vayaM prasIdantu ' evaM kathayAmaH, sa jino bhagavAn vItarAgo'sti, arthAttataH stoturupari prasanno na bhavati, tathA nindakasyopari, aprasanno na bhavati, tathA'pi stotuzca stutiphalaM prApnoti, nindakasya nindAphalaM prApnoti, yataH pratyekakriyAphalamavazyaM bhavatyeva. kiJca yathA ciMtAmaNito maMtrAdikaraNataH zubhecchukasya zubhaM phalaM bhavati, azubhecchukasyA'zubhaM phalaM bhavati, tathA'tra stutitaH stutiphalaM bhavati,) (1) arthAd rAgAdikarmAdirUpaklezarahitAH, ete-vItarAgA na yathA prasAdaparAyaNA bhavanti, tathA bhagavatAM stutirapi na vRthA-niSphalA bhavati, yataH stutidvArA teSu svabhAva Page #448 -------------------------------------------------------------------------- ________________ eferfastarAsaTIkA bhAvasyAthavA sadbhAvasya vizuddhihetorathavA bhakteSu teSu svabhAvarUpa - bhAvarUpa - bhaktitaH - nAmAdijapavidhitaH, karmavigamaH - karmakSayopazamAdirUpaM prayojanaM - phalaM bhavati bhavyAnAM kalyANaM bhavati. (2) parama - utkRSTaguNarUpeNa kAraNena, ete bhagavantaH stutyA api santi teSAM stutidvArA siddhirdRSTA, yato, acetanAdapi mantrAdi - japAditaH siddhiH, 100 66 aprasannAt kathaM prApyaM cintAmaNyAdayaH kiM na phalametada - saGgatam / phalantyapi vicetanAH / / " hemacandrasUrayaH, vI. sU. "nirAgI seve kAMi hove, ema manamAM navi ANuM / phale acetana paNa jema suramaNi, tima tuma bhakti pramANu // " yazo. co. 15, "sevakanA tima duHkha gamAve, prabhu guNa- prema svabhAve " arthAt vItarAgasya sevayA kiM phalaM syAt ? iti prazno manasi niravakAza eva, acetano'pi cintAmaNiryathAvidhi sevayA ye ye padArthA asmAbhi manasi cintitAstAn sarvAn pUrayati, arthAt tasya prabhAveNa tAdRzaM pudgalAnAM pariNamanaM bhavati, tatra devasahAyatA'pekSitA na, acetano'pi cintAmaNi yaMdA phalati tarhi parama caitanyaprabhurapi prabhuH, tadbhakti-sevAtanmUlya - jJAtRtve bhaktasya bhaktiphalaM kathaM na deyAt, bhagavAMstu bhaktaM svatulyaM kartuM kSamo'sti, prabhustu prabhureva tatra zaGkA na kAryA, parantu satyabhAvena satyatrikaraNayogena, pUrNa zraddhA pUrvakaM bhagavatAM bhaktikaraNena, tasyAH phalaM avazyaM - niHzaGkaM bhavatyeva. tathA'nto vItarAgA eva kuto'pi kAraNAt kasmiMzcidapi na dveSa, apUrvastutikarttarivijJaptikartari na rAgaM ca vidadhati, te tvakSayaguNanidhAnatvena teSAM bhakte vA stAvake tattatprakAraka - guNAnAmA''virbhAvaH svataH - sa :- sahajatvena bhavati, tadrItyA teSAM prasannatA'sti, 66 (3) yastu stutaH " - stutiviSayIkRtaH, prasIdati - prasAdaparAyaNo bhavati, sa nindAyAM roSamavazyaM yAti sarvatra cittasya samatAyA abhAvena viSamatAyA: sadbhAvena, mukhyatvena stutyaH kathaM bhavati ? arthAnmukhyaH stutyo na bhavati. mukhyatvena vItarAgA eva stotavyA, gauNatvena vItarAgapraNItamArga ( vItarAgatA - mArga ) syArAdhakA eva. (4) yathA vahniH, zItenA'rditeSu - pIDiteSu rAgadveSau na karoti, athavA na tAnAhvayatiatrAgacchata yUyaM yuSmAkaM zItamavazyaM vinazyatIti, tathA'pi taM - vahnimamimAzritAH - zaraNAgatAH, sveSTa - AtmIyamiSTaM - zItapIDAnAzarUpaM, uSNatA - sa - sphUrti - prAptirUpaM vAJchitamaznuvate- prApnuvanti nAnyathA. Page #449 -------------------------------------------------------------------------- ________________ afe fretarAsaTIkA (5) tathA ye, tribhuvanasya - jagattrayasya bhAvAnAM - padArthAnAM prabhAvakAn - udyotakan tIrthakarAnU - arhataH, bhaktayA satyahRdayabahumAnAtizayataH samupAzritAH - samyaktayA zaraNAzritA janA - puruSAste, bhavazItaM - bhavIyabhayaGkara zaityapIDAmapAsya - vinAzya zivaM - mokSaM yAnti - gacchanti. 101 etaduktaM bhavati yadyapi te rAgAdimIrahitatvAnna prasIdanti tathA'pi tAnuddizyA'cintya - cintAmaNika rupAnU, antaHkaraNa zuddhayA'bhiSTavaM ca kartRRNAM tatpUrvikaivA'bhilaSitaphalAvAptirbhavatIti gAthArthaH // 5 // arthAt tAtparyazastu yadyapi tIrthakarA bhagavanto rAgAdInAmatyetAbhA vavantaH santo na prasIdanti tathApi, acetanA cintyacintAmaNi - sadRzAn tAn tIrthaMkarAn bhagavata uddizya cittasya nairmalyena, ekAgratApUrvakaM stuti - karttAraH- ArAdhakAH - sevakA bhAvavizuddhipUrvakamevAbhilaSitaphalaM prApnuvantIti / atha yathA nAmastavasya gAthApazcakaM vivRtam, tathA SaSThIgAthAyA vivaraNaM kriyate - " kattiya vandiyamahiyA, jee logassa uttamA siddhA / AruggabohilAbhaM samAhivaramuttamaM dintu // 6 // 3 8 vyAkhyAH=' kIrtitAH ' = svanAmabhiH proktAH, caturviMzatistIrthakarA nAmAnyuccArya sambodhitA--kathitAH, ' vanditAH ' manovacanakAyayogena - manasi bhAvajAgRti kRtvA, vacanataH zuddhoccAraNapUrvakaM kAyena pANI kuDmalIkRtvA, mastakaM nAmayitvA vardhamAnabhAvollAsapUrvakaM stutAH, vanditA-abhivAdanaviSayIkRtAH, 'mahitAH ' - dravyasta vena - puSSAdibhiracitAH - sAdhuzrAvakAbhyAM karaNakAraNaprazaMsA - anumatibhiH samabhyarcitAH 'ka ete' ityata Aha 'ya ete ' ' lokasya ' - prANilokasya - ( jIvarAzau ) mithyAtvAdikarmamalakalaGkAbhAvena ' uttamA: ' = pradhAnAH, urdhva vA tamasa ityuttamasaH, 'utprAbalyordhvagamanocchedaneSu' iti vacanAt prAkRtazailyA (prAkRte prAyaHvyaJjanAntanAmno'bhAvAt tamasAdizabdAntya 'sa' lopAt tamAdizabdAstiSThanti, uturdhvagamanArthatvena, tamaso'ndhakArAt udvai gatAH, ) uttamA ucyante, " tvAmAmananti munayaH paramaM purmAsa -mAdityavarNamamalaM tamasaH parastAt / " ( bhaktAmarastotre.) 'siddhAH 'sitaM mAtaM ( baddha ) eSAmiti siddhA:, kRtakRtyAH, arthAt karmAbhAvena prayojana - kAryAbhAvaH, antarAyasyAnte samastalabdhayaH, jJAnadarzanAvaraNadhvaMse jJAnaprAkaTyaM mohanIyakarmavinAze, icchArUpavikArAbhAvaH, tataH prayojanecchAbhAvaH, ' arogasya bhAva ArogyaM - siddhatvaM, tadarthe bodhilAbhaH, ArogyabodhilAbhaH - jinapraNIta Page #450 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 102 lalitavistarAsaTIkA dharmaprAptibodhilAbho'bhidhIyate, taM, sa cAnidAno mokSAyaiva prazasyate iti, tadarthameva ca tAvatkim ! ata Aha-samAdhAnaM samAdhiH, arthAt karmasaMyogarUpasaMsAra eva bhAva-mahArogaH kathyate, tasyA''tyantikadhvaMso mokSa eva bhAvArogyaM satyArogyaM-nityasvAsthya-siddhatvaM, tadartha siddhatva siddhaye bodhilAbhaH=ArogyabodhilAbha:-jinapraNItadharmaprAptiyodhilAbhaH kathyate, taM=ArogyabodhilAbha, sa cAnidAno=ArogyabodhilAbhazca, paudgalika-kiMprakArakAzaMsArahitatvaviziSTanidAnarahito mokSAyaiva prazasyate, anidAnadharmaH samyagdarzanAdArabhya yAvad vItarAgatvajanaka-paramakakSaka-zuddhAtmIyapariNAmarUpadharmaparyanto dharmoM jJeyaH, tadA tadarthameva tAvatkim' tasyabodhilAbhasya artha-kRte kiM ? bodhilAbhAya ca kiM spRhaNIyaM ? bodhilAbhasudRDhatA-susthiratAyai kiM yAcanIyam ! ata Aha-'samAdhivaramuttamaM dadatu' 'samAdhAnaM samAdhiH sa ca dravyabhAvabhedAd dvividhaH, tatra dravyasamAdhiH-yadupayogAt svAsthyaM bhavati, yepAM vA'virodha iti, bhAvasamAdhistu jJAnAdisamAdhAnameva, tadupayogAdeva paramasvAsthyayogAdi'ti, arthAt , samAdhiH (1) dravyasamAdhiH yeSAM padArthAnAmupayogAt zarIrasvAsthya (taMdurastI bhASAyAM, bAhyazAMti bhavati) athavA ye padArthA bAhyasvAsthye virodhino na, anukUlAH santi, te padArthAH samAdhau kAraNatvena dravyasamAdhitvena kathyante. (2) bhAvasamAdhiH-jJAnAdisamAdhAnameva yataH, teSAM jJAnAdInAmupayogAt-ArAdhanA dvArA paramasvAsthyayogo'sti, ( paramAtmika zAnti sampUrNasvarUparamaNatA-sthiratArUpaH paramasvAsthyayogo'sti.) yatazcAyamitthaM dvidhA, ato dravyasamAdhivyavacchedArtha, Aha-varaM pradhAnaM bhAvasamAdhimityarthaH, asAvapi tAratamyabhedenAnekadhaiva, ata Aha uttamaM sarvotkRSTaM dadatu-prayacchantu, arthAt , dviprakAro'yaM samAdhistathApi siddhatvAya dravyasamAdhirahetutvenA'samartho, ato dravyasamAdhivyavacchedArtha Aha varaM-pradhAnaM bhAvasamAdhireva siddhatvAya nibaMdhanatvena pradhAnakAraNamasti, tadapi jJAnAdirUpabhAvasamAdheH tAratamyena-(nyUnAdhikyena) aneke prakArAHsantyevA'ta Aha-uttama-sarvotkRSTaM bhAvasamAdhi dadatu-prayacchantu-kSAyikajJAnasarvasaMvararUpabhAvacAritrAdirUpaM bhAvasamAdhi-utkRSTabhAvasamAdhiM dadatu-prayacchantu // Page #451 -------------------------------------------------------------------------- ________________ lalitavistarAsaTIkA tathA ca ye, indradikaiH nAmapUrvakaM stutAH-vaMditAH, mahitAH, te loke uttamA (sarvaprANilokapradhAnAH, loke paraMjyotIrUpA siddhAH, mAm ( mama ) ArogyaM tathA tasiddhaye bodhilAbhaM ca kevalajJAnaM sarvasaMvararUpa-yathAkhyAtacAritranAmaka-sarvotkRSTa-varasamAdhi-bhAvasamAdhi dadatu, eSa samudito'rtho jJeyaH') atha tIrthakarA Arogyavodhi samAdhi dadati, iti viSayaH kathaM satyaH ? yataH tIrthakarA: vItarAgA santi, tathA, idaM asatyamapi na, yataH taM tasya dhyAnAt prApnoti, ataHzAstrakArAH idaMjAtIyAM prArthanAM 'asatyAmRSA' nAmikAM caturthIbhASAM kathayanti. ataH tIrthakarA mAm ( mama ) purataH evaM rItyA prArthanA punaH punaH karttavyA, etad-viSayiNI carcA. AkSepaparihArapUrvikAM suMdara-zailyA, atra nirUpayati. Aha-zaGkA =kimidaM 'ArogyabohilAbhaM samAdhivaramuttamaM dadatu' ityAdivAkyaM nidAnamuta neti ? yadi nidAnamalamanena, sUtra-pratiSiddhatvAt ( dazAzrutaskandhAdi-sUtre nidAnapratiSedhaH kRto'sti) yadi nidAna na cettadA tatprArthanaM sArthakaM vA'narthakaM kiM ? yadyAdyaH pakSaH, teSAM rAgAdimatvaprasaGgaH, (vItarAgeSu-ahaMdAdiSu rAgAdimattArUpaprasaGgaH- vItarAgA api rAgAdimantaHsyuriti mahApattiH, tarAgAvItarAgayoH kaH pratibhedaH iti atiprasaGgaH syAt ) rAgAdimattAsvIkAre prArthanApravINe prANini tathAdAnAt-prArthanAkaraNe'tyantakuzale yathAprArthitaM (prArthitArogyabodhilAbhAdi ) dAnAd-vitaraNAt sArthakaM prArthanamiti, atiprasaGgo jJeyaH, atha caramaH pakSaH ( prArthanaM nirarthakamiti. ) ArogyAdidAnavikalA ete iti jAnAnasyApi prArthanAyAM mRSAvAda-prasaGga iti. samAdhAnam = atrocyate, etat-'ArogyabodhilAbhaM samAdhivaramuttamaM dadatu' itye. tadvAkyaM, 'na nidAnetyAdi' naiva nidAna-( vyutpattijanyo'rthaH ) nitarAM dAyate-layate, (1) samyagdarzanasya prapaJcaH (saptaSaSTibhedaprabhedarUpaH) sa eva bahalaH (sudRDhaH-atyantagADhaH) mUlajAlaH (mUlasya jAlaM-samUhaH) yasya sa (dharmakalpataruH) (samyaktvasambandhi-zraddhAnacatuSTyA disaptaSaSTibhedaprabhedarUpa-prapaJcamaya-sudRDhamUla- samudAyaviziSTa ityarthaH) (2) jJAnadarzanAdi-viSayaka-vizuddhi-vinayavidhirUpa-samunnata-skandha (prakANDamastaka)sya bandho (racanA) yatra sa ( dharmakalpataruH ) ( jJAnadarzanAdi-viSayakavizuddhadazavidha-vinayavaiyAvRttyAdisahita) vidhirUpa vRddhi-samunnati (zuddhi-sahita) skandhaH, (zAkhAprazAkhAjanakatvena prasiddhaH ) kathyate, tasya bandhaH (bandhana-racanAviziSTaH ) Page #452 -------------------------------------------------------------------------- ________________ lalitavistarAsaTIkA (3) vihitA ye, avadAtAH (nirmalAH) dAnazIlAdirUpA bhedAsteSAM bhedAH prabhedAH, tadrUpAH zAkhAzca zAkhAyAH yA zAkhAH-upazAkhAH bhedaprabhedarUpazAkhopazAkhAbhiH khacitaHmizritaH ( saMyuktaH ) ( dharmakalpataruH ) (4) niratizayA (nitarAMatizayAH) suranararUpabhavataH prabhavA-janyA yA sukhasampattiH saiva prasUnAni-puSpANi taiH, AkIrNo vyAptaH (dharmakalpataruH) (5) anabhyarNI kRtA dUrIkRtA cAsau nikhila (samasta) vyasanairduHkhairvyAkulatA ca, anabhyarNIkRtanikhilavyasanavyAkulatA, ata eva zivazcAsau Alayazca-niHzreyasarUpasthAnasya (akhaMDa-anantAtmaka ) zarmarUpaM phalaM tenovalaH-spaSTaH (dharmakalpataruH) arthAd vizeSaNapaJcakaviziSTa eSa dharmakalpavRkSaH, anekasurANAM samRddhayAderAzaMsanaprArthanAdirUpapariNAmaparazunA (kuThAreNa) nitarAM dAyate-layate, tannidAnamiti vyutpattijanyo'rthaH, parantu, etad-ArogyabodhilAbhAdiprArthanaM na nidAnaM, yataH 'tallakSaNAyogAt ' -nidAnalakSaNAghaTanAt , nidAnalakSaNasya bhAvanA nidAnalakSaNam dveSA'bhiSvaGgamohagarbhasvaM nidAnasya lakSaNam (1) dveSaH-matsaraH-nIcatA-durjanatA, (2) abhiSvaGgaH-viSayAnugrahaH,-viSayAn pratyutkaTarAgaH. (3) mohaH-ajJAnaM, tataste dveSA'bhiSvaGgamohAga :-antaraGgakAraNaM yasya tat dveSA'bhiSvaGgamohagarbha nidAnam , tathA-dveSAdigarbhatayA nidAnasyAgame prasiddhatvAt-rUDhatvAt , rAgadveSagarbhayo nidAnayoH sambhati-agnizarmAdiSu (1-vandAruvandaka-cakravartinaHstrIratnasya komala-kabaryAH kezakalApasparzanamAtreNa kAmarAgAndhena saMbhUtimuninA nidAnaM kRtaM ahaM bhavAntare etattapaAdeH prabhAveNa strIratnasya bhoktA cakravartI bhaveyamiti, tata etannidAnena cakravartI jAtaH saH, saptamIpRthivIrUpa-narakasya-atithi jatiH, sudIrghasaMsAravaghako'bhavaditi, 2-prathame bhave'mizarmaNA tApasena kalyANamitraguNasenanAmaka- mahArAjasyopari dveSeNa vaireNa nidAnaM kRtaM, "pratibhavaM rAjJo'sya mArako bhaveya'miti etena nidAnenogratapa-sa upari jalaM pratikSiptamabhitaH sudIrghataraH saMsAro vardhitaH / ) prasiddhatvena rAgagarbhadoSagarbharUpanidAnalakSaNaM subodhaM bhavati, ata eva spaSTIkaraNa-vivecana-kathanarUpa-nirdezamanAdRtya mohagarbhanidAnasya lakSaNa lakSayati. Page #453 -------------------------------------------------------------------------- ________________ lalitavistarA saMskRta TIkA dharmAya hI kulAdiprArthanaM mohaH, ataddhetukatvAt, RddhyabhiSvaGgato dharmmaprArthanA'pi moha:, ataddhetukatvAdeva // tIrthakaratve'pyetadevameva pratiSiddhamiti, ata eveSTabhAvabAdhakadetat, , tathecchAyA eva tadvighnabhUtatvAt tatpradhAnatayetaratropasarjanabuddhibhAvAt atattvadarzanametat mahadapAyasAdhanaM, avizeSajJatA hi garhitA " pRthagjanAnAmapi siddhametat, yogibuddhigamyo'yaM vyavahAraH, sArthakAnarthakacintAyAM bhAjyametat caturthabhASArUpatvA taduktaM 105 " 14 " bhAsA asaccAmosA NavaraM bhattIeN bhAsiyA esA / na hukhINapejjadosA deMti samAhiM ca bohiM ca // 1 // tappatthaNAe~ tahavi ya, Na musAvAovi ettha viSNeo / tappaNihANAo cciya tagguNao haMdi phalabhAvA // 2 // ciMtAmaNirayaNAdihiM, jahA u bhavvA samIhiyaM vatyuM / pAvaMti taha jiNehiM tesiM rAgAdabhAve'vi // 3 // vatthusahAvo eso auvacintAmaNI mahAbhAgo / thoUNaM titthayare pAvijjai bohilAbhoti // 4 // bhattIeN jiNavarANaM khijjantI puvasaMciyA kammA / guNaparisabahumANo kammavaNadavANalo jeNa // 5 // " etaduktaM bhavati - yadyapi te bhagavanto vItarAgatvAdArogyAdi na prayacchanti, tathApyevaMvidhavAkyaMprayogataH pravacanArAdhanatayA sanmArgavarttino mahAsattvasya tatsattAnibandhanameva tadupajAyata iti gAthArthaH // 6 // Page #454 -------------------------------------------------------------------------- ________________ lalitavistarAsaMskRtaTIkA paM0..."dharmAya" dharmanimittamityartho "hInakulAdiprArthanaM" hInaM-nIcaM vibhavadhanAdibhiryatkulam-anvaya AdizabdAtkurUpatvadurbhagatvAnAdeyatvAdigrahaH, bhavAntare teSAM prArthanam-AzaMsanaM, kimityaha-" moho" mohagarbha nidAnaM, kuta ityAha-" ataddhetukatvAd " avidyamAnAste hInakulAdayo hetavo yasya sa tathA tadbhAvastattvaM tasmAt , ahInakulAdibhAvabhAjo hi bhagavanta ivAvikaladharmabhAjanaM bhavyA bhavitumarhanti netare iti, uktaM ca-" hInaM kulaM bAndhavavarjitatvaM, daridratAM vA jinadharmasiddhathai / prayAcamAnasya vizuddhavRtteH, saMsAraheturgaditaM nidAnam // 1 // " prakArAntareNApIdamAha-"RddhayabhiSvaGgataH" purandaracakravartyAdivibhUtyanurAgeNa "dharmaprArthanApi" nUnaM dhArAdhanamantareNeyaM vibhUtirna bhaviSyatItyAzayA dharmAzaMsanamapi, kiM punahIMnakulAdiprArthanetyapizabdArthaH, kimityAha-"mohaH" uktarUpaH, kuta ityAha-"ata tukatvAd" avidyamAna upasarjanavRttyA''zasito dharmoM heturyasyAH sA tathA tadbhAvastattvaM tasmAdeva anupAdeyatApariNAme, naivopahatatvena dharmasya tato'bhilaSitaRddhayasiddheH yata evaM tataH " tIrthakare'pi" aSTamahAprAtihAryapUjopacArabhAji prANivizeSe, kiM punaranyatra purandarAdau viSayabhUte ? "etat" prArthanameva RddhayabhiSvaGgaNaiva, yathA'yaM bhuvanAdbhutabhUtavibhUtibhAjanaM bhuvanaikaprabhuH prabhUtabhaktibharanirbharAmaranikaranirantaraniSevyamANacaraNo bhagavAMstIrthakaro varttate, tathA'hamapyamutastapaHprabhRtito'nuSThAnAdbhUyAsamityevaMrUpa na punaryannirabhiSvaGgacetovRttarddharmAdezo'nekasattvahito nirupamasukhasaJjanako'cintyacintAmaNikalpo bhagavAnahamapi tathA syAmityevaMrUpaM niSiddhaM-nivAritaM dazAzrutaskandhAdau taduktaM-" etto ya dasAIsaM titthayAmi vi niyANapaDiseho / jutto bhavapaDibandhaM sAbhissaMga taya jeNaM // 1 // jaM puNa nirabhissaMga dhammAeso annegstthio| niruvamasuhasaMjaNao auvvacintAmaNikkappo // 2 // " ityAdi, "ata eva" RddhathabhiSvaGgato dharmaprArthanAyA mohatvAdeva " iSTabhAvabAdhakRt" iSTo bhAvo nirvANAnubandhI kuzalaH pariNAmastasya bAdhakRtvyAvRttikAri "etata" prakRtanidAnaM kuta ityAha " tathecchAyA eva" dharmopasarjanIkaraNena RddhathabhilASasyaiva " tadvighnabhUtatvAd " iSTabhAvavibandhanabhUtatvAd, etatkuta ityAha-" tatpradhAnatayA " RddhiprAdhAnyenetaratra-dharme " upasarjanabuddhibhAvAt " kAraNamAtratvena gauNAdhyavasAyabhAvAd, idameva vizeSato bhAvayannAha"atattvadarzanametad" aparamArthAvalokanaM viparyAsa ityarthaH, etat-prakRtanidAnaM, kIdRgityAha" mahadapAyasAdhana" narakapAtAdyanarthakAraNaM, kuta ityAha-"avizeSajJatA" sAmAnyena guNAnAM puruSArthopayogijIvAjIvadharmalakSaNAnAM doSANAM-taditararUpANAM tadubhayeSAM ca vizeSo vivarako vibhAga ityeko'rthastasyAnabhijJatA-viparItabodharUpA'rthakRtyanarthaprAptihetutayA hiMsAnRtAdivat " hiH" yasmAt "garhitA" dUSitA, nanu kathamidaM pratyeyamityAzaGkayAha "pRthagjanAnAmapi" pRthak-tathAvidhAlaukikasAmayikAcAravicArAderbahiHsthitA bahuvidhA bAlAdiprakArA janAH-prAkRtalokAH pRthagjanAsteSAmapi, kiM punaranyeSAM zAstrAdhInadhiyAM sudhiyA Page #455 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 107 lalitavistarAsaMskRtaTIkA mityapizabdArthaH, siddha-pratItametad-avizeSajJatAgarhaNaM, 'nArghanti ratnAni samudrajAni parIkSakA yatra na santi deshe| AbhIraghoSe kila candrakAntaM, tribhiH kilATaiH ( bhivarATaiH) pravadanti gopAH // 1 // asyAM sakhe ! badhiralokanivAsabhUmau, kiM kUjitena tava kokila ! komalena / ete hi daivavazatastadabhinnavarNa, tvAM kAkameva kalayanti kalAnabhijJAH // 2 // ityAdyavizeSajJavyavahArANAM teSAmapi garhaNIyatvena pratItatvAt , syAdetad-abhyudayaphalatvena dharmasya loke rUDhatvAttathaiva ca tatprArthanAyAM kA'vizeSajJatA ityAzaGkayAha-"yogibuddhigamyo'yaM vyavahAro" mumukSubuddhiparicchedyo'yaM RddhayabhiSvaGgataH dharmaprAthanAyA avizeSajJatArUpo vyavahAraH, dharmasya cArambhAvasAnasundarapariNAmarUpatvAdRddhezca pade pade vipadA padabhUtatvAt mahAn vizeSaH, anyasya ca bhavAbhiSvaGgata itthaM boddhumazaktatvAt "sArthakAnarthakacintAyAM tu bhAjyametat" caturthaH caturthabhASArUpatvAditi, ayamabhiprAyaH-caturthI hi eSA bhASA AzaMsArUpA na kaJcana siddhamartha vidhAtuM niSeddhaM vA samarthetyanarthikA, prakRSTazubhAdhyavasAyaH phalamasyA bhavatIti sArthiketyevaM bhAjyateti / / TI0...mohagarbhasya nidAnasya lakSaNaM ca-"dharmAya hInakulAdiprArthanaM mohaH, atadhetukatvAt," dharmasya nimittaM-dharmarUpaphala-prAptaye, hInaM vibhava-vibhutAdibhirnIcaM yatkulaM anvayaH, AdizabdAt kurUpatva-durbhagatvAnAdeyatvAde grahaH( grahaNam ) bhavAntare (anyabhave) teSAM-hInakulAdInAM prArthanaM-AzaMsanam " mohaH" mohagarbha nidAnaM, "ahetukatvAd " avidyamAnAstehInakulAdayo hetavo yasya (dharmasya) sa, "atadhetukaH," tadbhAvastattvaM, tasmAt-atadhetukatvAt , dharma prati hInakulAdayo na hetavaH, parantu mohodayena te manyante dharma prati hInakulAdayaH, aprtivndhkaaH| hInakulAdibhAvabhAjo dharmabhAjanaM prAyo bhavyA-na yogyA bhavanti, parantu ahIna ( uttamaparamottama ) kulAnvayasurUpatvasubhagatvAdeyatvAvacchinnAditvarUpabhAvabhAjo hi bhagavanta ivAvikala (sarvAzIya-sampUrNa) dharmabhAjanaM bhavyA bhavitumarhanti netare iti uktaM ca "hInakula vAndhavavarjitatvaM, daridratAM vA jinadharma-siddhaye / __ prayAcamAnasya vizuddhavRtteH, saMsAraheturgaditaM nidAnam / / " 'vizuddhavRtterityatra vizuddhAvRtti yasya sa (vRttiH-vartanaM-AjIvikA-sthitiH ityarthaH) tasya / prakArAntareNApIdamAha-'RddhayabhiSvaGgataH ' purandara-cakravartyAdivibhUtyanurAgeNa " dharmaprArthanA'pi " nUnaM dharmArAdhanamantareNeyaM vibhUti na bhaviSyatItyAzayA dharmAzaMsanamapi, kiM punahIMnakulAdiprArthanetyapizabdArthaH, kimityAha-'mohaH' uktarUpaH, kuta ityAha-'ataddhe tukatvAd' avidyamAna upasarjanavRttyA''zaMsito dharmoM heturyasyAH sA, tathA tadbhAvastattvaM, tasmAdeva, anupAdeyatApariNAme naivopahatatvena dharmasya tato'bhilaSita-RddhayasiddheH, yata evaM tataH arthAd Page #456 -------------------------------------------------------------------------- ________________ lalita bistarA saMskRtaTIkA purandarAdi - Rddhi - sampadvibhRtyanurAgamukhyatvA pekSayA, dharmArAdhanasyAvinAbhAvitvena nizvayataH vibhUti prati vibhRtyAzayA ( mukhyaheturUpayA ) dharmArAdhana - viSayakAzA'pi, mohagarbha nidAnaM jJeyam, yato gauNavRttye STadharmaniSTha - hetutvAbhAvavattvaprayuktA mukhyatvenA'nupAdeyatA pariNAma janyadharmadhvaMso bhavati, tato dharmadhvaMso'to'bhilaSita - RddhisiddhyabhAvaH / 108 yata evaM tataH 'tIrthakare'pi ' aSTamahAprAtihAryapUjopacArabhAji prANivizeSe tIrthakarAtmani ( viziSTAtmani ) kiM punaranyatra purandarAdau prArthanA - viSaya - bhUte 'etat' prArthanameva RddhiabhiSvaGgeNa - Asaktita eva, yathA'yaM bhuvanAdbhutabhUtavibhRtibhAjanaM bhuvanaikaprabhuH prabhRtabhaktibharanirbharAmara - nikaranirantaraniSevyamANacaraNo bhagavAMstIrthakaro vartate, tathA'hamapyamutastapaH prabhRtito'nuSThAnAd bhuyA samityevaMrUpaM, na punaryannirabhiSvaGgacetovRtterdhamma dezo'neka sanvahito nirupamasukhasaJjana ko'cintyacintAmaNikalpo bhagavAnahamapi tathA syAmityevaMrUpaM niSiddhaM - nivAritaM dazAzrutaskandhAdau taduktaM - "eto yadasAIsuM titthayaraMmi vi niyANapaDiseho / jutto bhavapaDibandhaM sAbhissaMgaM tayaM jeNaM / / 1 / / jaM puNanirabhissaMgaM dhammAeso anekasahio / niruvamasuhasaMjanao auvvacintAmaNikappo // 2 // " arthAttIrthakaratvaviSayakAzaMsArUpaM nidAnaM tadaiva bhavati yadA, pUjAtizayAdigata- paramaizvaryamahendrAdikRtakalyANakAdigatamahAbhiSekAdimahaizvaryaM dRSTvA paudgalikabAhya vibhUtimaparAbhUrti nirIkSya kazcid samyaktvAdirahitatvena kevalakRtrimA nityabhautikavibhUtiprakarSaniSThabuddhidvArA vibhUtiprakarSamAtrAzaMsAdvArA, mithyA ( tvavazAd ) AtmIyavibhUtiprakarSamajJAtvA'zraddhAya bAhyavaibhavayAcanArUpAzaMsA cetadA tIrthakaratvapadAzaMsA nidAnarUpatvena, niSiddhatvenAnA cArarUpaiva / parantunirabhiSvaGga (nirabhiSvaM gaM) -cetovRtte rdhamAdezaH, ( dharmopadezaH ) aneka prANiprakRSTa kalyANakArI, nirupama sukha saJjanako 'cintyacintAmaNikalpo bhagavAnahamapi tathAsyAmityevaMrUpaM ( tIrthakaratva ) prArthana na niSiddham-na nivAritam, tathA ca sAbhiSvaGgatvanirabhiSvaGgatva - prayukta - tIrthakarapadAzaMsAyAM nidAnatvA'nidAnatve bhavata ityarthaH / * ata eva ' RddhayabhiSvaGgato dharmaprArthanAyA mohatvAdeva, iSTo bhAvo nirvANAnubandhI kuzala: pariNAmastasya bAdhakRt - vyAvRttikAri ' etad ' prakRtanidAnaM RddhyabhiSvaGgajanyadharmaprArthanA niSThamohatvaprayuktaM, iSTabhAva - nirvANAnubandhikuzalapariNAmapratibandhakaM, prakRtanidAnaM (sAbhiSvaGga Page #457 -------------------------------------------------------------------------- ________________ lalita bistarA saMskRta TIkA 109 tIrthakaranidAnaM ) yataH ' tathecchAyA eva' dharma gauNIkRtya Rddhi - abhilASa eveSTabhAva (mokSabhAvaM ) prati vighnarUpaH, yataH, RddhiniSThaprAdhAnyaprayuktadharmaniSThagauNabuddhibhAvaH ( kAraNamAtratvenagauNAdhyavasAyabhAvaH ) atraiva vizeSato bhAvanA = etat prakRtanidAnam (RddhIcchAyA, mukhyatvapUrvaka - tIrthakarapada (dharma) viSayakAzaMsA) ' atattvadarzanam' aparamArthAvalokana viparyAsaH ( mithyAjJAnaM - bhrAntijJAnaM ) idaM, atattvadarzanaM 'mahadapAyasAdhanaM ' - narakapAtAdyanarthakAraNaM, prakRtinidAnaM, mithyAtvaprayuktAtatvadarzanaM viparyAsarUpaM narakapAtAdyanarthakAraNa bhavati, tatra hetu pradarzayati " avizeSajJatA hi garhitA " sAmAnyena, puruSArthopayogino jIvasyAjIvasya ca dharmarUpA guNAsteSAM guNetararUpANAM doSANAM guNadoSANAM ca vizeSaH - vivaraNakArako vibhAgaH, jIvagatadharmAH guNAH puruSArthopayoginaH = jIvagatA vairAgyA'nAsakti - zuddhajJAnAdisvarUpopazamendriyadamanaheyopAdeyopekSaNIya - tattvadRSTiprabhRtayo dharmAH satpuruSArthopayoginaH, jIvagatadoSAH - jIvagatA rAgadveSakAmakrodha lobha jaDadRSTiprabhRtayo doSAH satpuruSArthopaghAtakAH, 88 ajIvagataguNe, pudgalaguNe tathA taddoSacintanaM zaTanapattanavidhvaMsanAdiH pud galaguNaH, iti cintanAdidvArA, vairAgyAdidvArA - puruSArthopayogi, dAdoSatveneSTavarNavarNa- gandha-rasasparzAdidharmAH, rAgAdijanakatvena satpuruSArthopaghAtakAH, ,, etAdRzI = avizeSajJatA, viparItabuddhirAtmahitaghAtasya narakAdyanarthaprApteH kAraNatvena hiMsAnRtAdivat sA garhitA - dUSitA, pRthagjanAnAmapi ' pRthak-tathAvidhAlaukikasAmAyikAcAravicArAde bahiH sthitA bahuvidhA bAlAdiprakArA janAH - prAkRta lokAH pRthagjanAsteSAmapi kiM punaranyeSAM zAstrAdhInadhiyAM sudhiyA mityapizabdArthaH, siddhaM - pratItametad-avizeSajJatA garhaNaM. " nArghanti ratnAni samudrajAni, parIkSakA yatra na santi deze / AbhIraghoSe kila candrakAMtaM, tribhiH kilA hai: (bhirvazaTaiH ) pravadanti gopAH // 1 // "asyAM sakhe ! badhiralokanivAsabhUmau kiM kUjitena tava kokila ! komalena / ete hi daivavazatastadabhinnavarNa, tvAM kAkameva kalyanti kalAnabhijJAH // 2 // " ityAdyavizeSajJavyavahArANAM teSAmapi garhaNIyatvena pratItatvAd, syAdetad-abhyudaya phalatvena dharmmasya loke rUDhatvAttathaiva ca tatprArthanAyAM kA'vizeSajJatA ityAzaGkyAha- ' - 'yogibuddhi mamyo'yaM vyavahAraH ' mumukSubuddhiparicchedyo'yaM vyavahAro " mumukSubuddhiparicchedyo'yaM, RddhayabhiSvaGgato (( 6 Page #458 -------------------------------------------------------------------------- ________________ lalitavistarA saMskRtaTokA dharmaprArthanAyA avizeSajJatArUpo vyavahAraH, dharmasya cArambhAvasAnasundara pariNAmarUpatvAdRddhezva pade pade vipadAM padabhUtatvAt mahAn vizeSaH, anyasya ca bhavA'bhiSvaGgata itthaM boddhumazaktatvAt ' sArthakAnarthaka - cintAyAM tu bhAjya' metat / 110 arthAd, abhyudayarUpaM phalaM dharmasya rUDhatvena manyamAnAH saMsAravyavahAriNo bhavanti, abhyudaya phalAya dharmaprArthanAyAmavizeSajJatA, etAdRzI dRzyate tathAhi RddhayabhiSvaGgato'bhyudayAya kriyamANAyAM dharmaprArthanAyAmavizeSajJa - vyavahAraH yogi- mumukSubuddhigamyo - gocaro'sti dRzyatAM tAvad Rddhidharmayormadhye, IdRzo vizeSo - viveko jJeyaH, Arambhata Arabhya parisamAp (avasAna ) paryantaM sundarapariNAma ( bhAva - phala) vAn dharme'sti Rddhistu pade pade vipadAM padabhUtA'sti, etAdRzo vizeSabodho, bhavA'bhinandinAM saMsArasAgaraM prati, apArarAgasAgaravatAM bhavitumazakyo'sti " sArthakAnarthakacintAyAM tu bhAjyametat ' caturthabhASArUpatvAdi ' ti, ayamabhiprAyaH=caturthI hi eSA bhASA AzaMsArUpA na kaJcana siddhamarthaM vidhAtuM niSeddhaM vA samartheti-anarthikA, 77 prakRSTazubhAdhyavasAyaH phalamasyA bhavatIti sArthiketyevaM bhAjyateti || ('samAdhivaramuttamaM dadatu' iti vacanametat sArthakanirarthaka - cintAyAM vikalpanIyaM bhajanA'trAsti yataH caturthabhASArUpamastIti. ) taduktaM " bhASA asatyAmRSA, navaraM bhaktyA bhASitA eSA / na khalu kSINapremadoSA, dadati samAdhi ca bodhi ca // 29 (1-satyA - mRSA-satyAmRSA asatyAmRSeti bhASAyAzcatvAro bhedA bhavanti, tanmadhyataH prastutatvena caturthI bhASA varNyate, tathAhi - asatyAmRSArUpAyA bhASAyA, dvAdazabhedAH kathyante, eSA bhASA na satyA, na mRSA, satyA'mRSArUpA nAsti, kiJcAsyA vyavahAra eva heturasti, (1) AmaMtraNI = 'he vibodha' ! evaM sambodhanarUpA, (2) AjJApanI = 'tvameva kuru iti - AjJArUpA, (3) ( 4 ) yAcanI = ' tvaM mAmamukaM dehi ' iti yAcanArUpA, pracchanI = tajjJapArzve ' praznasya samAdhAnaM praSTavyam' iti pracchanarUpA, prajJApanI - ziSyAyopadezo dAtavyaH 'hiMsA na kAryA' iti prajJApanArUpA, (6) pratyAkhyAnI = yAcakasya neti kathanarUpA, icchAnulomA = kazcit kiJcitkAryArambhakaraNe kaJcit pRcchecca sa kathayet 'idaM kRtyaM kuru madIyAnumodanA'stIti, Page #459 -------------------------------------------------------------------------- ________________ lalitavistarAsaMskRtaTIkA 111 (8) anabhigRhItA=bahukAryakaraNAvasare kazcit kazcit pRcchedidaM kRtyaM kuryAm ! tadA kathayetsa 'svaM yathAmati tatkArya kuryAH ' (9) gRhItA=' adhunedaM karttavyam' ityAdikathanamiti, (10) saMzayakaraNI anekArthakazabdasya prayogIkaraNaM yathA 'saindhavamAnayetyatra saindhavasya dvAvau~' bhavataH (1) lavaNaM (2) azvazceti, AnayanakArakeNa kimAnetavyam iti tasya nirNayakaraNamavaziSTa bhavatIti, (11) vyAkRtAspaSTArthakaHzabdo vaktavyaH, (12) avyAkRtA=atizayena gahanArthakamathavA'vyaktAkSarakaM kathanam , "tatprArthanAyAM tathA'pi ca, na mRSAvAdo'pyatra vijJeyaH / tatpraNidhAnataH khalu tadguNato'vazyaM phalabhAvaH // 2 // cintAmaNiratnAdibhiH, yathA tu bhavyAHsamIhitaM vastu / prApnuvanti tathA jinaiH, rAgAbhAve'pi (rAgAdyabhAve'pi) // 3 // vastusvabhAva eSaH, apUrvacintAmaNi mahAbhAgaH / stutvA tIrthakarAn . prApyate bodhilAbha iti / / 4 / / bhaktyA jinavarANAM, khidyante (kSIyante ) pUrvasaMcitAni karmANi / guNaprakarSabahumAnaH karmavanadavAnalo yena // 5 // " arthAt--"samAdhivaramuttamaM dadatu" iti vacanaprayogaH, sArthakAnarthaka cintAyAM (prazne vA) bhajanA-vikalpo vartate, yataH, caturthIvyavahArarUpA'sti, eSa viSayaHpUrvAcAryaiH kathito'sti yata (1) eSA caturthI, asatyA'mRSA bhASA'sti, vizeSastu bhaktyA bhASitaiSA khalu kSINarAgadveSA vItarAgAH sAkSAt samAdhi ca bodhiM ca na dadati / (2) tathApi vItarAgAnAmaprato yA prArthanA kriyate tatra prArthanAvacasi mRSAvAdarUpadoSo nAsti, tatpraNidhAnaH, yatazcitte-pariNAmeNa sundazatmahitasyAzaMsanamasti, samAdhiyodhirUpaM nirmala praNidhAnaM bhavati, tadguNataH tathA'rhatAmacintyaprabhAveNa samAdhiyodhirUpaM phalaM niSpadyate evaM vartamAnanirmalapariNatistathA bhAvisundarapariNAmo yatra prArthanAyAM vartate, tadA mRSAvAdaH kathaM tiSThet ! ___ (3) yathAcintAmaNiratna-dakSiNAvarttazaGkha-kalpavRkSa-kAmakumbhAdiH, yadyapi pUjakasyopari na rajyati, rAgeNa kimapi svakarato na yacchati, tathApi cintAmaNi-prabhRti-bArA tu bhavyA Page #460 -------------------------------------------------------------------------- ________________ lalitavistarAsaMskRta TIkA manomanISitaM prApnuvanti, ( evaM pUjakAH pUjakoparirAgadveSa - zUnyaparamAtmadvArA paramAtmabhaktistutikaraNena bhavyA iSTaphalasiddhi prApnuvati) ata ucyate 'paramAtmataH ' phalarUpabodhisamAdhiH prApto bhavati, kiJcAto bodhidaM samAdhidaM prabhumarhantaM stuve sadaivaM procyate / 112 (4) yathA cintAmaNiratnAderupA sanAdvArA phalaprAptAvapi nizcayatazcintAmaNiratnasya etAdRgvastusvabhAvo'sti yat tasyopari rAgAbhAve'pi tatphalaM dadAti tathA'rhatAM prabhUNAM, etAdRgvastusvabhAva evA'sti yadeteSAM paramAtmanAM stutito bodhilAbhAdiM bhavyA rAgA - bhAve'pi labhante, ' svabhAvastu paryanuyogAnarheau'sti, ' (5) arhatAmetAdRzo'cintyaprabhAvo'sti yadeSAM bhaktikaraNataH pUrvasaJcitAni karmANi kSIyante, yataH stutibhaktibahumAnaprabhRtiSu paramAtmanAM paramaguNAnAM paramabahumAno'sti, etaccakarmavanadahanadAvAnalasadRzaM karmasaJcayastu mithyAtvAdidoSAn gRhItvaiva jAtaH, tataH svAbhAvikaM vastu varttate yat sarvajJavItarAgaguNaviSayakabhakti bahumAnato doSA nazyanti / (6) etaduktaM bhavati - yadyapi te bhagavanto vItarAgatvAt prArthanIyArogyAdi, sAkSAnna prayacchanti, tathApyevaMvidhavAkyaprayogataH = " samAhivaramuttamaMditu " ityAdi prArthanAvacanaM - gaNadhara racitavacanaM tatra tIrthakarasya sammatyA 'jinapravacanaM' tad - zraddhAya taddvArA kriyamANaprArthanAyAM - pravacanArAdhanaM jJeyaM, tatpravacanArAdhanatayA prArthanAkArakasya sanmArgavartinaH sAdhoH zrAvakasya ca sanmArga- samyagdarzanAdimArgAnusAriNaH, tatsattA nibandhanameva tadupajAyate = ' ArogyabodhilAbhaM samAdhivaramuttamaM dadatu' ityAdi - bhaktigarbhitavacanaracanAdvArA pravacanasyArAdhanA bhavati, tataH sanmArgavartinA mahAtmanA, ArogyarUpasiddhatvajanakabodhilAbhaprayuktottamavarasamAdhimUlakAraNabhUtamArAdhanamApyate'thavA, ArAdhanAyAH sattA yatra mUlakAraNamasti tadArogyAdi prApyate, arthAtpravacanArAdhanAdvArA sanmArgavartino mahApuruSasya, ArogyAdi prAptaM bhavati, kiJca pravacanArAdhanA, etAdRzabhaktirasabharapUritavacanaracanayA bhavati evaM paramparayA bhagavanto bhaktAnAmArogyAdiviSayiNIM prArthanAM pUrayantyeva / athA'tra zrIsiddhabhagavatAM stutikaraNadvArA, siddhasthiteH sampUrNavarNanaM, vaikharIvANyA na zakyamatastasyopamAdvArA yat kiJcit samyagdAnaM dadAti zAstrakAra: caMde nimmalayarA Aicesu ahiaM payAsayarA / sAgaravaragaMbhIrA, siddhA siddhiM mama disaMtu // 7 // Page #461 -------------------------------------------------------------------------- ________________ lalitavistarAsaMskRtaTIkA __ gAhA, vyAkhyA-iha prAkRtazailyA ArSatvAcca paJcamyarthe saptamI draSTavyeti, candrebhyo nirmalatarAH, pAThAntaraM vA "caMdehiM nimmalayaratti" tatra sakalakarmamalApagamAJcandrebhyo nirmalatarA iti, tathA, Adityebhyo'dhikaM prakAzakarAH, kevalodyotena vizvaprakAzanAditi, uktaM ca "caMdAicagahANaM pahA pagAsei parimiyaM khetaM / kevaliyaNANalaMbho loyAloyaM pagAsei // 1 // " tathA-sAgaravaragambhIrAH' tatra sAgaravaraH-svayambhUramaNo'bhidhIyate, parISahopasargAdyakSobhyatvAt , tasmAdapi gambhIrA iti bhAvanA, sitaM-dhmAtameSAmiti siddhAH, karmavigamAtkRtakRtyA ityarthaH, siddhi-paramapadaprApti, mama dizantu-asmAkaM prayacchantviti gAthArthaH, // 7 // [iti zrImunicandrasUriviracitalalitavistarApaaikAyAM caturviMzatistavaH samAptaH // ] TI0..."caMdesu nimmalayarA, Aiccesu ahiyaM pyaasyraa| sAgaravaragambhIrA, siddhA siddhiM mama disantu // 7 // " (1) candratvAvacchedenAvacchinnA yAvantazcandrAzcarAcarabhedena te asaMkhyAtAH sakarmANaH sAvadhayo bAhyA azAzvatAsteSAM samuditacandrANAM yA nirmalatA, vAhyajagati vartate'to lokA vadanti, candrA nirmalA-malarahitAH, parantu, arhanto bhagavantaH paramAtmAnaH sadA sakalakarmamalA'pagamAt-ghAti-aghAtirUpaH-sakalaH - karmarUpabhAvamalastasyA'pagamena-kSayeNa, pUrvoktacandrebhyo, AtyantikaikAntikAnantakAlIna-svAbhAvikanirmalatarAH, bhagavatAM nirmalatA candrebhyo'nantaguNavatI bhagavadbhyazcandrANAM nirmalatA'nantaguNahInatAvatI kathyate. .....(2) tathA, Adityebhyo'dhikaM prakAzakarAH, kevalodyotena vizvaprakAzanAditi. uktaM ca-"candrAdityagrahANAM prabhA prakAzayati parimitaM kSetram / kaivalikajJAnalambho, lokAlokaM prakAzayati / " Page #462 -------------------------------------------------------------------------- ________________ lalitavistarA saMskRtaTIkA yathA candrebhyo nirmalatarAstathA Adityebhyo'dhikaM prakAzakarAH, anityAsaMkhyasUryAzca parimitakSetraM prakAzayanti, tebhyo'pi, adhikaM prakAzakarA arhanto bhavanti yataH kevalajJAnaprakAzena vizvaprakAzakAH arthAt kevalajJAnaprakAzena traikAlikasamagraparyAyasamagra dravyarUpaM vizvaM prakAzayanti. (3) yathA candrebhyo nirmalatarA yathA''dityebhyo'dhikaM prakAzakarAstathA 'sAgaravara gambhIrAH ' asaGkhyAtadvIpasamudrebhyaH paro'ntimaH svayambhUramaNanAmakaH sAgaraH, atigambhIro varttate, pralayakAlIna - prabhaJjanAdivAyusamUha upariSTAd vahamAne'pi puSkarAvartamahAmeghA varSeyustathApi, avikRtasvabhAvaH - akSobhyasvabhAvaH, paramagambhIrasvabhAvaH svayaMbhUramaNasamudro nigadyate tathA, arhanto'pi, aparimitapariSahaiH ghorairupasargavargAdivAtapuJjaH sadbhiH, akSobhyAH - avikRtaprakRtayo bhagavanto bhavanti . te kasyAJcit viSamaparisthitau samatAM - samatulAM na nAzayanti, jJAnAdibhAvajalenA malenA'gAdhatAM dhArayanti ca sAgaravara-svayambhUramaNasAgarato'pi, atigambhIrAH, 114 (4) siddhAH-sitaM (baddhaM) ghmAtameSAmiti siddhAH, karmavigamAtkRtakRtyA ityarthaH, siddhiparamapadaprApti, mama dizantu - asmAkaM prayacchantu iti, gAthArthaH // evaM caturviMzatistavamuktvA sarvvaloka evArhaccaityAnAM kAyotsargakaraNAyedaM paThati paThanti vA - " savvaloe arihaMtaceiyANaM karemi kAussaggamityAdi jAvavosirAmi vyAkhyA pUrvavat, navaraM sarvaloke, arhaccaityAnAM ityatra lokyate - dRzyate kevalajJAnabhAsvateti lokazcaturdazarajjvAtmakaH parigRhyate iti. uktaM ca- "dharmAdInAM vRttirdravyANAM bhavati yatra tatkSetram / tairdravyaiH saha lokastadviparItaM hyalokAkhyam ||1|| sarvvaH khalvadhastiryagUrdhvabhedabhinnaH sarvvazcAsau lokazca sarvvalokastasmin sarvaloke trailokya ityarthaH, tathAhi - adholoke camarAdibhavaneSu tiryaglo ke dvIpAcalajyotiSka vimAnAdiSu Urdhvaloke saudharmAdiSu santyevArhaccaityAni tatazca maulaM caityaM samAdheH kAraNamiti mUlapratimAyAH prAk pazcAtsarve'rhantastadguNA iti sarvalokagrahaH, kAyotsargacarcaH pUrvavat tathaiva stutiH, navaraM " "" "" Page #463 -------------------------------------------------------------------------- ________________ lalitavistarAsaMskRtaTIkA sarvatIrthakarANAm , anyathA'nyaH kAyotsargaH, anyA stutiriti na samyak , evamapyetadabhyupagame'tiprasaGgaH, syAd evamanyoddeze'nyapAThaH, tathA ca nirarthakA uddezAdayaH sUtra iti yatkiJcidetat, vyAkhyAtaM lokasyodyotakarAnityAdisUtram // atha-kSamAzramaNatrayaM dattvA caityavaMdanasya, AdezaM mArgayitvA jaghanyato gAthAtrayavat , utkRSTataH aSTotarazatagAthAvat caityavaMdanaM kriyate, tadanu -- jaMkiMcisUtra' kathayitvA, zakrastavaH kathyate. prathamadvitIyA'dhikArI, tadanu 'arihaMta ceiyANaM' ca annatthasUtraM kathayitvA, ekanamaskAraviSayakaH kAyotsargaHkAryaH, tadanu ekanamaskArakAyotsarga pArayitvA adhikRtakacaityaviSayakaM, vA ekajinasatko stuti vadet , iti tRtIyo'dhikAraH, tadanu caturviMzatistavaH kathanIya iti caturtho'dhikAraH, evaM caityavaMdanaviSayakAzcatvAro'dhikArA darzitAH, tadanantaraM 'savvaloe arihaMta ceiyANaM karemi kAussagaM, vaMdaNavattiyAe' ityAdipadaiH arihaMta ceiyANaM sUtraM sampUrNa kathanIyaM, punaH, annattha sUtraM kathayitvA, ekanamaskArakAyotsarga kRtvA, pArayitvA ca sarva caityasaMbaMdhinI athavA sarvajinasaMbaMdhinI dvitIyastutiH kathanIyA, iti paMcamAdhikArasya vyAkhyAM kathayati TI....devavandane 'logassa' syAnte yat 'savvaloe arihaMtaceiyANaM karemi kAussaggaM vaMdaNavattiyAe ' kathyate tatra. bhavanapatau saptakoTyaH dvisaptatilakSANi jinacaityAni santi, tathA'pi pratyekacaitye, aSTotarazatAni jinabimbAni mitAni-pramitAni jJeyAni, arthAt trayodazazatanavAdhikAzItikoTIsahita-SaSTilakSANi jinavigvAni bodhyAni. tiryagloke dvAtriMzadadhika-navAdhikapaJcAzat-sahasrANi caityAni varttante, tatra lakSatrayAdhikaikAdhikanavatisahasrAdhikatrizatAdhikaviMzatisaMkhyAkA jinapratimAH, santi, tadupari vyantarajyotiSAM nikAyamadhye yAni yAni zAzvatAni jinabimbAni teSAM zubhanAmAni RSabha-candrAnanavAriSeNa-vardhamAnarUpANi santi. sammettazikharASTApadazatruJjayAdIni tIrthAni bahusaMkhyAni tatra sthitAni jinabimdhAnyapi bahusaMkhyAni vartante / saudharmAdidevaloke :-prathamadevaloke dvAtriMzallakSANi jinacaityAni, dvitIyadevaloke aSTAvizatilakSANi, tRtIya devaloke dvAdazalakSANi, caturthadevaloke-aSTalakSANi, paJcame caturlakSANi ninacaityAni, tathA SaSThe devaloke paJcAzatsahasrANi, saptamaidevaloke catvAriMzat sahasrANi, Page #464 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 116 lalitavistarAsaMskRtaTokA aSTame devaloke SaTsahasrANi, navamadazamayoH catuHzatAni 2 jinacaityAni santi, ekAdazadvAdadazayoH trizatAni 2, navasu aveyakeSu, aSTAdazAdhikatrizatAni, paJcasu anuttareSu paJca, uttamAni caityAni santi, evaM ca caturazItilakSa-saptAdhika-navati-sahasrANi jinacaityAni santi, ____ tAni sarvANi yojanazatAyatAni paJcAzadyojanoccAni, dvi (dvA) saptati-yojanapRthulAni jJeyAni. ___ ekaikasmin , caitye sabhAsahitAnAM, aSTotarazatajinavimbAnAM pramANaM jJeyaM, sarvasaMkhyAM militvA, zatakoTidvipaJcAzat-koTi caturNavatilakSa-catuzcatvAriMzat-sahasrAdhikASTAdhikasapta-zatasaMkhyAkA jinapratimA jJeyAH, ('anyathetyAdi' anyathA-kAyotsargasya (nimittaM) bhinnaM, stutizca bhinnA, etanna yuktaM, evaM satyapi bhinnatvA'bhyupagame'tiprasaGgaH syAt-evaM cet sUtrasyoddezo'nyaH, pAThazcAnyaH tatastu sUtrA'dhyayanAdernAma dattvA, sUtrasyoddeza-samuddeza-anujJAkaraNAdikaM nirarthakaM bhaviSyatItyevaM yat kiJcit etad ) punazca prathamapadakRtAbhikhyaM puSkaravaradvIpArddha vidhivatpaThati paThanti vA tasyedAnImabhisambandhI vivaraNaM connIyate-sarvatIrthakarANAM stutiruktA, idAnIM tairupadiSTasyAgamasya yena te bhagavantastadabhihitAzca bhAvAH sphuTamupalabhyante tatpradIpasthAnIyaM samyak zrutamarhati kIrtanam , ata idamucyate "pukkharavaradIvaDDhe dhAyaisaMDe ya jaMbuddIve ya / bharaheravayavidehe dhammAigare namaMsAmi // 1 // " vyAkhyA-puSkarANi-padmAni tairvaraH, puSkaravarazcAsau dvIpazceti samAsaH, tasyArddha-mAnuSottarAcalArvAgbhAgavarti tasmin , tathA dhAtakInAM khaNDAni yasminsa dhAtakIkhaNDo dvIpaH tasmiMzca, tathA jambvA upalakSitastatpradhAno vA dvIpo jambUdvIpaH tasmiMzca, eteSvarddhatRtIyeSu dvIpeSu mahattarakSetraprAdhAnyAGgIkaraNataH pazcAnupUryopanyasteSu yAni bharatairAvatavidehAni, prAkRtazailyAtvekavacananirdezaH, dvandvaikavadbhAvADA bharatairAvatavideha ityapi bhavati, Page #465 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 117 lalitavistarAsaMskRta TIkA tatra dharmAdikarAnnamasyAmi, 'durgatiprasRtAn jIvAni' tyAdizlokoktanirukto dharmaH, sa ca dvibhedaH - zrutadharmmazcAritradharmmazca, zrutadhamrmeNehAdhikAraH, tasya ca bharatAdiSvAdau karaNazIlAstIrthakarA eva / Aha - zrutajJAnasya stutiH prastutA, ko'vasarastIrthakRtAM ? yenocyate-dharmAdikarAnnamasyAmoti, ucyate, zrutajJAnasya tatprabhavatvAt, anyathA tadayogAt, pitRbhUtatvenAvasara eSAmiti / --atha zAstrakAraH, ' pukkharakharadI' sUtrakathanapUrvakaM ' suassa bhagavao karemi kAusaggaM vaMdaNavattiAe' ityAdisUtramuccArya 'annattha' kathayitvA ekanamaskAraviSayakakAyotsargaM kRtvA - pArayitvA ca siddhAntaviSayaka vandanAsatka - tRtIyastutikathanarUpa - SaSThasaptamAdhikAraM darzayan kathayati. - TI... punazcaprathamapadakRtAbhimukhyaM, Adipadena kRtanAma - AdAnanAmavat - puSkaravaradvIpArdhasUtraM(gauNa-guNavAcakanAmavat--zrutastabaM) vidhivat, eko'neke vA paThati-paThanti vA, tasyedAnImabhisambandho vivaraNaM connIyate, sarvatIrthaMkarANAM stutiruktA, idAnIM tairupadiSTasyAgamasya yena te bhagavantastadabhihitAzca bhAvAH sphuTamupalabhyante tatpradIpasthAnIyaM samyak zrutamarhati kIrtanam ata idamucyate (6 pukkhazvara dIvaDDhe ghAyaisaMDe ya jaMbudIve ya / bhara heravaya - videhe dhammA gare nama'sAmi || " abhisambandhaH=' logassa ' sUtre sarvatIrthakarANAM stutiruktA, adhunA tairupadiSTasyAgamazAstrasya yenAgamena te bhagavantastadabhihitAzca bhAvAH (dravyaparyAyAdyA) sphuTaM - spaSTamupalabhyante, jJAnagocarIkriyante'tastat pradIpa sthAnIyaM - svaparaprakAzakadIpavat - AgamajJAnaM - zrutajJAnaM prakAzayati. ata eva, eSa sarvajJaH, taduktAgamazca stutiH - kIrtanayogyaiva. puSkaravaretyAdi=padmapuJjapradhAnadvIpasyArddha ( ardhobhAgaH ) mAnuSottarA calA darvAgbhAgavarti, tasmin / ( mAnuSA uttare yasya sa mAnuSottarAcalaH, arthAdetasya pUrvabhAge mAnuSA na santi api tUttarabhAge ) puSkarakharadvIpArthe, Page #466 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 118 lalitavistarAsaMskRtaTIkA (1) puSkaraiH-kamalaiH sundaraM zreSThaM tat puSkaravaradvIpaM, tasyArdhabhAge mAnuSottaraparvatIya manuSyANAM vasativadAntarabhAgarUpArghabhAge vartate. atredaM bodhya madhyalokasya madhye jambUnAmako dvIpo varttate, yad yasya madhye merunAmako mahAneko parvata AyAto'sti, etasya dvIpasya sarvapArzvata eko 'lavaNasamudro'sti,' tataH pRthvI AgatA'sti, tasyA nAma' 'dhAtakIkhaMDa' Agato'sti tatra dhAtakIvRkSANAM vanAni santi, tasya nAma, tatpatitaM / dhAtakIkhaMDasya catuHpArve 'kAlodadhiH' samudro'sti, etatsamudrAdanantaraM yA pRthvI, tasya nAma 'puSkaravaradvIpaH ' vartate, asya dvIpasya catuHpArzve 'puSkarodadhinAmaka' samudro'sti, puSkaradvIpasya madhye 'mAnuSottaranAmaka' ekaHparvata AyAto'sti, yatastasya dvau bhAgau patataH, antarabhAge manuSyANAM vasatirasti / bAhye ca bhAge nAsti, jaMbUdvIpa-dhAtakIkhaMDa-puSkaravara-dvIpArdha iti militvA sArdha-dvIpa-pramANaM manuSyakSetramasti, tIrthakarA, anye mahApuruSA atrAvataranti. (2) tathA dhAtakInAM khaNDAni yasmin sa dhAtakIkhaNDo dvIpaH, (3) tasmiMzca tathA jambvA upalakSitaH, tatpradhAno vA dvIpo, jambUdvIpaH, tasmiMzca, eteSvardhatRtIyeSu dvIpeSu mahattarakSetraprAdhAnyA'GgIkaraNataH, pshcaanupuuyopnystessu yAni bharatairAvatavidehAni / prAkRtazailyA tvekavacananirdezaH, dvandvaikavadbhAvAd vA bharatairAvatavidehamityAdirbhavati / tatra 'dharmAdikarAnnamasyAmi' durgatiprasRtAn jIvAn dhArayate yataH / dhatte caitAn zubhasthAne yato dharmastataH smRtaH / ityAdizlokokta-nirukto dharmaH / sa ca dvibhedaH, zrutadharmazcAritradharmazca / zrutamaNehAdhikAraH / tasya bharatAdiSvAdau karaNazIlAstIrthakarA eva / Aha-zrutajJAnasya stutiH prastutA, ko'vasarastIrthakRtAM yenocyate 'dharmAdikarAnnamasyAmIti' ? ucyate zrutajJAnasya tatprabhavatvAt , anyathA tadayogAt , pitRbhUtatvenA'vasara eSAmiti / -etena-dharmAdikaratvena sarvathA-apauruSeyavacananirAsaHetena sarvathA-apauruSeyavacananirAsaH, yathoktam-" asambhavyapauruSeyaM ' 'vAndhyeyakharaviSANatulya apuruSakRtaM vacanaM viduSAmanupanyasanIyaM vidvatsamavAye, svarUpanirAkaraNAt, tathAhi-uktirvacanam ucyata iti ceti puruSakriyAnugataM rUpamasya, etat kriyA'bhAve kathaM tadbhavitumarhati, na Page #467 -------------------------------------------------------------------------- ________________ lalitavistarAmaMskRtaTIkA caitatkevalaM kacid dhvanadupalabhyate, upalabdhAvapyadRzyavaktrAzaGkAsambhavAt , tannivRttyupAyAbhAvAt , atIndriyArthadarzisiddheH anyathA tadayogAt, punastatkalpanAvaiyAdasArametaditi, syAdetat-bhavato'pi tattvato'pauruSeyameva vacanaM,sarvasya sarvadarzinastatpUrvakatvAt "tappuviyA arahayA" itivacanAt , tadanAditve'pi tadanAditvatastathAtvasiddheH, avacanapUrvakatvaM caikasya, tadapi tantravirodhi, nyAyato'nAdizuddhavAdApatteriti, na anAditve'pi puruSavyApArAbhAve vacanAnupapattyA tathAtvAsiddheH, ___ na cAvacanapUrvakatvaM kasyacit, tadAditvena tadanAditvavirodhAditi, bIjAkuravadetat , tatazcAnAditve'pi pravAhataH sarvajJAbhUtabhavanavadvaktRvyApArapUrvakatvamevAkhilavacanasyeti, nanvevaM sarvajJa evAsya vaktA sadA nAnyaH, tadasAdhutvaprasaGgAditi, ___ so'vacanapUrvaka eva kazcinnItitaH, nanu bIjAGkuravat ityanena pratyuktaM, paribhAvanIyaM tu yatnataH, tathA'rthajJAnazabdarUpatvAdadhikRtavacanasya zabdavacanApekSayA nAvacanapUrvakatve'pi kasyaciddoSaH, marudevyAdInAM tathAzravaNAt , vacanArthapratipattita eva teSAmapi tathAtvasiddhestatvatastatpUrvakatvamiti, bhavati ca viziSTakSayopazamAdito mArgAnusAribuddharvacanamantareNApi tadarthapratipattiH, kvacittathAdarzanAt , saMvAdasiddheH, . evaM ca vyaktyapekSayA nAnAdizuddhavAdApattiH, sarvasya tathA tatpUrvakatvAt , pravAhatastviSyata eveti, na mamApi tattvato'pauruSeyameva vacanamiti prapaJcitametadanyatreti neha pryaasH| Page #468 -------------------------------------------------------------------------- ________________ lalitavistarAsaMskRta TIkA paM0..." etenetyAdi" etena - dharmAdikaratvajJApanena sarvathA - arthajJAnazabdarUpaprakAzanaprakArakAtsnyenApauruSeyavacananirAsaH, na puruSakRtaM vacanamityetannirAsaH kRta iti gamyate, vacanAntareNApi enaM samarthayitumAha 120 yathoktaM dharmmasAraprakaraNe vacanaparIkSAyAm, asambhavi-na sambhavatItyarthaH, apauruSeyamapuruSakRtaM vacanamiti prakramAdgamyate idameva vRttikRt vyAcaSTe - bAndhyeyakha ra viSANatulyamadityarthaH, apuruSakRtaM vacanaM tataH kimityAha - viduSAM - sudhiyAM "anupanyasanIyaM" pakSatayA - vyavaharaNIyaM "vidvatsamavAye" sabhyapariSadi, kuta ityAha- "svarUpanirAkaraNAd" apauruSeyatvasya sAdhyasya dhammisvarUpeNa vacanatvena pratiSedhAd, asyaiva bhAvanAmAha tathetyAdinA kathaM tadbhavitumarhatIti paryantena, sugamaM caitat prayogaH- yadupanyasyamAnaM svavacanenApi bAdhyate, na tadviduSA vidvatsadasi upanyasanIyaM, yathA mAtA me vaMdhyA, pitA me kumArabrahmacArIti, tathA cApauruSeyaM vacanamiti, abhyuccayamAha-" na ca" naiva " etad" apauruSeyatayA'bhyupagataM vedavacanaM "kevalaM" puruSavyApArarahitaM "kvacid" AkAzAdau " dhvanat " zabdAyamAnam " upalabhyate " zrUyata iti, upalabhyata eva kvacit kadAcitkizciccedityAha - " " "upalabdhAvapi zravaNe'pi kvacidvanacchandasya " adRzyavaktrAzaGkAsambhavAd adRzyasya pizAcAdervakturAzaGkAsambhavAttena bhASitaM syAdityevaM saMzayabhAvAdasArametaditi sambadhyate, kuta ityAha-" tannivRttyupAyAbhAvAd " adRzyavaktrAzaGkAnivRtterupAyAbhAvAt, na hi kazciddheturasti yena sAzaGkA nivarttayituM zakyata iti etadapi kuta ityAha - " atIndriyArthadarzisiddheH atIndriyaM - pizAcAdikamarthaM draSTuM zIlaH puruSa eva hi tannivRttyupAyaH, tata eva pizAcAdi - prabhavamidaM svata eva vA dhvanadupalabhyate ityevaM nizcayasadbhAvAd, vyatirekamAha - " anyathA atIndriyArthadarzinamantareNa " tadayogAd " adRzyavaktrAzaGkAnivRtterayogAt, yadi nAma atIndriyArthadarzI sidhyati, tataH kA kSatirityAha "" 66 "" 66 " "punastatkalpanAvaiyarthyAt " atIndriyArthadarzinamabhyupagamya punaH - bhUyastatkalpanAvaiyarthyAd - apauruSeyavacanakalpanAvaiyarthyAt sA hyatIndriyArthadarzinamanabhyupagacchatAmeva saphalA, yathoktamatIndriyANAmarthAnAM sAkSAddraSTA na vidyate / vacanena hi nityena yaH pazyati sa pazyati // 1 // asAraM " pariphalgu " etad " yadutApauruSeyaM vacanamiti / " syAdetat " parasya vaktavyaM, 66 " paramArthato na kevalaM mama " bhavato'pi " pauruSeyavacanavAdinaH " aidamparyazuddhayA apauruSeyameva vacanaM na pauruSeyamapi, atra hetumAha - " sarvasya " RSabhAdeH "sarvadarzinaH" sarvajJasya "tatpUrvakatvAd" vacanapUrvakatvAd, etadapi kuta ityAha - "tappubviyA" vacanapUrvikA "arahayA" arhatA iti vacanAd, atha syAd - anAdirarhatsantAnastataH kathaM na pauruSeyaM vacanamityAzaGkyAha - " tadanAditve'pi " teSAm - arhatAmanAditve'pi " tadanAditvataH " tattvataH tattvataH "" Page #469 -------------------------------------------------------------------------- ________________ lalitavistarAsaMskRtaTIkA 121 tasya-vacanasyAnAdibhAvAt " tathAtvasiddhaH " apauruSeyatvasiddhaH, asyaiva viparyayabAdhakaM pakSAntaramAha "avacanapUrvakatvaM caikasya" yadi hi apauruSeyaM vacanaM neSyate tadA'vacanapUrvaH kazcideka Adau vacanapravartako'rhannabhyupagantavya iti bhAvaH, evamapi tarhi astu ityAzaya para evAha"tadapi" avacanapUrvakatvaM "tantravirodhi" samyagdarzanajJAnacAritrANi mokSamArga ityAgamavirodhi, kuta ityAha-" nyAyataH" "sadakAraNavannitya" miti nityalakSaNanyAyAda anAdizaddhaH-paraparikalpitasadAzivAdivat kazcidarhanniti vAdaprasaGgAditi, " itiH" paravaktavyatAsamAptyarthaH, parapakSamAzaDkyottaramAha-"na" naiva, etatparoktam, atra hetumAha-" anAditve'pi " avidyamAnAdibhAve'pi vacanasya "puruSavyApArAbhAve" vacanazvartakatAlvAdivyApArAbhAve "vacanAnupapattyA" uktaniruktavacanAyogena tattathAtvAsiddheH, pakSAntaramapi nirasyannAha "na ca" naivAvacanapUrvakatvaM paropanyastaM "kasyacid" bhagavataH, kuta ityAha-"tadAditvena" vacanapUrvakatvena "tadanAditvavirodhAta" tasya-bhagavato, anAditvasya-avacanapUrvakatvA''kSiptasya virodhAt-nirAkaraNAditi, paramArthamAha-" bIjAGkuravadetad " yathA bIjAdakuro'kurAbIja tathA vacanAdahannahatazca vacanaM pravartata iti, prakRtasiddhimAha-" tatazca" bIjAkuradRSTAntAcca, anAditve'pi vacanasya "pravAhataH" paramparAmapekSya " sarvajJAbhUtabhavanavat" sarvajJasyaRSabhAdivyaktirUpasya prAgabhUtasya bhavanamiva vaktRvyApArapUrvakatvamevAkhilavacanasya laukikAdibhedaminnasyeti / nanviti-parAkSamAyAM, evamiti-pauruSeyatve, sarvajJa evAsya-vacanasya vaktA sadAsarvakAlaM nAnyaH-tavyatiriktaH, kuta ityAha-tasya-vacanasyAsAdhutvaprasaGgAd-aprAmANyaprApteH, vaktRprAmANyAddhi vacanaprAmANyamityasmAddhetoH. " saH" sarvajJaH "avacanapUrvaka eva kazcit " ciratarakAlAtIto " nItitaH" anyathA'pauruSeyaM vacanaM syAditi nItimAzrityAbhyupagantavya iti gamyate, atrottaraM-nanu vitarkaya bIjAkuravadetadityanena granthena "pratyuktaM" nirAkRtametatparibhAvanIyaM tu yatnataH, tatra samyakparibhAvite punaritthamupanyAsAyogAt , na ca jainAnAM kacidekAnta ityapi pratipAdayannAhatatheti pakSAntarasamuccaye, arthajJAnazabdarUpatvAd-arthaH-sAmAyikapariNAmAdirjJAnaM-tadgataiva pratItiH, zabdo-vAcakadhvaniH tadrUpatvAt-tatsvabhAvatvAd adhikRtavacanasya-prakRtAgamasya tataH "zabdavacanApekSayA" zabdarUpaM vacanamapekSya 'na' naivAvacanapUrvakatve'pi kasyacitsarvadarzino doSaH-anAdizuddhavAdApattilakSaNaH, samarthakamAha-" marudevyAdInAM" prathamajinajananIprabhRtInAM svayameva pakabhavyatvAnAM tathAzravaNAt-zabdarUpavacanAnapekSayaiva sarvadarzitvazravaNAt , atha 'tapputviyA arahaye' tivacanaM samarthayannAha-" vacanArthapratipattita eva" vacanasAdhyasAmA Page #470 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 122 lalitavistarAsaMskRtaTIkA yikAdyarthasya jJAnAnuSThAnalakSaNasya pratipattita eva-aGgIkaraNAdeva, nAnyathA, " teSAmapi" marudevyAdInAm , apizabdAdRSabhAdInAM ca " tathAtvasiddheH" sarvadarzitvasiddheH " tattvato" nizcayavRttyA natu vyavahArato'pi, " tatpUrvakatvaM" vacanapUrvakatvamiti, etadeva bhAvayati" bhavati ca viziSTakSayopazamAdito" viziSTAddarzanamohanIyAdigocarAt kSayakSayopazamopazamAt "mArgAnusAribuddheH" samyagdarzanAdimokSamArgAnuyAyiprajJasya "vacanam " uktalakSaNamantareNApi-vinApi " tadarthapratipattiH" vacanArthapratipattiH, kuta ityAha-"kacit" prajJApanIye " tathAdarzanAt " vacanArthapratipattidarzanAt , kuta idamityAha-" saMvAdasiddheH" yadidaM tvayoktaM tanmayA svata eva jJAtamanuSThitaM vetyevaM prakRtArthAvyabhicArasiddhaH // " evaM ca" vacanapauraSeyatve "vyaktayapekSayA" ekaikaM sarvadarzinamapekSya, " nAnAdizuddhavAdApattiH" na kazcideko'nAdizuddhaH sarvadarzI vaktA ApannaH, kuta ityAha-" sarvasya " sarvadarzinaH " tathA" pUrvoktaprakAreNa " tatpUrvakatvAt" vacanapUrvakatvAt , "pravAhatastu" paramparAmapekSya iSyata evAnAdizuddhaH, pravAhasyAnAditvAditi, evaM na mamApi tattvato'pauraSeyaM vacanaM yat tvayA prAk prasaJjitamiti, prapazcitametadanyatra-sarvajJasiddhayAdau neha prayAsaH prayatnaH, TI0....atra zruta-AgamasyAdyatpAdakatvena tIrthakaraH paramapuruSaH kathitaH, yathoktaM (dharmasAraprakaraNe vacanaparIkSAyAM) apauruSeyaM "puruSeNAnuccaritaM vacanaM, vandhyAputravat, kharaviSANatulyaM, apuruSakRtaM vacanaM viduSA'nupanyasanIyaM vidvatsabhAyAM svarUpanirAkaraNAt" (kazciduccArakartA puruSa eva nAsti, tataH kiM vacanaM ? vacanaM yatpuruSakRtaM iti me mAtA bandhyA'sadasambhavitaM, paMDitaparSadi, apauruSeyaM vacanaM pakSatvena, (dharmitvena) avyavahArya yataH, apauruSeyatvarUpasAdhyasya dharmirUpavacanatvena saha bAdho'sti. arthAt 'vedavacanamapauruSeyaM nityanirdoSatvAt, ityanumAnamapi na rakSitavyam yato'smin pakSo'sti, vacanaM , tattvena-vacanatvena sAdhyApauruSeyatvasya niSedho bhavatIti. tathAhi-uktirvacanam ucyata iti ceti puruSakriyA'nugataM rUpamasya 'etadvacanavastu' kasyacidapi puruSasya vacanoccArakriyayA saha sambaddhaM vartate, kazciduccArakartA puruSa eva nAstyato vacanasvarUpaM kenacit puruSeNoccaritatArUpapauruSeyatAsiddhirbhavati, vedavacane'pauruSeyatAyA arthaHpuruSAnuccaritatvam, yad yad vacanaM tattat pauruSeyameva, yato vedAdikaM vacanaM varNAtmakaM yathA kumArasambhavAdikaM, varNAtmakatvenAgamavedAdi pauruSeyameva. yathokta-varNasamudAyo nizcayatastAlvAdijanya tathA vedAdikaM varNAtmakaM vidyate, tAtvAdisthAnaM puruSe bhavati. ato vedAdikaM puruSakRtameva nApauruSeyameva. tathAcAkAzAdau puruSakriyAM vinA, apauruSeyavacanaM zrayate, tadApi adRzyapizAcAdi vaktrAzakA Page #471 -------------------------------------------------------------------------- ________________ lalitavistarAsaMskRtaTIkA 123 sambhavo'sti, etdvcnpishaacaadi-vktu|shkaa 'eSa pizAcAdi vaktA bhaviSyati vA na vA ?' etAdRzI zaGkA'vazya kAryA ! etAdRzaH kazcit heturnAsti yataH sA zakkA dUre bhavet ? ___ yadi-atIndriyArthadarzI-pizAcAdirUpAtIndriyArtha-draSTA puruSo manyeta tadA zaGkA dUre gacchet ! yataH, tena puruSeNa 'idaM vacanaM' pizAcAdijanyamasti vA''kasmikaM (svataH) evaMvidha-eka nizcayasya sadbhAvo'sti, yadi atIndriyArthadarzinaM puruSaM na manyeta tadA'dRzyavaktRviSayakazaGkAnivRtti na bhavituM zakyeta, kizcAtIndriyArthadarzI, prakRtazakkAnivartakatvena mAnyaH, tatra kA hAniH / etasyAH zaGkAyAH pratyuttare kathanIyametAvadeva, atIndriyArthadarzitvena matvA punarapauruSeyavacanakalpanA vyarthA bhavati, yataH, atIndriyArthadarzipuruSasyA'mAnyatAyAmapauruSeyavacanasya kalpanAyAH saphalatA'sti, yathoktaM-"atIndriyArthapadArthAnAM sAkSAd draSTA-atIndriyArthadarzI kazcinnAstyevArthAnnityavacana-vedavAkyena yaH pazyati, sa draSTA'sti" evaM ca yadi, adRzyapizAcAdivaktRviSayakazakAM nirasituM, atIndriyArthadarzipuruSakalpanAyAM punaH, apauruSeyavacanakalpanA vyarthA, svadRSTayA'tIndriyArtha darzitvA'mAnyatAyAM sAthikA tathApi yadi atIndriyArthadarzipuruSatvA'mAnyatAyAM ca pUrvakathitAdRzyapizAcAdivaktRviSayakazaGkAyA naiyatyena, apauruSeyavacanavAdo'kiJcitkaro'styeva. jainamatasyopari-apauruSeyavacanAkSepaH____ etat pUrvoktaM syAd, (bhavatu) bhavatAmapi (jainAnAmapi) zAstravacanasya tattvavazAt, 'apauruSeya' meva vacanaM, kathamiti cedidaM zAstravacanaM sAkSikaM 'tappUbviyA arahayA' arhatAarhattvavArhatsamudAyaH, vacanapUrvaka eva bhavati, sarve, RSabhAdyAH sarvajJA AgamavacanamAlambya bhavanti, ato'nAdito jAyamAnAnAmarhatAmAlamvanarUpaM samAgacchat , etadAgamavacanaM, anAdi-apauruSeyaMsthitam, prazna:-arhatAmanAditve'pi, arhatAM pravAho'nAdito'sti, tathottarottaraM jAyamAnAnAmahato, pUrva pUrva saJjAtAnAmarhatAM vacanaprAptirastyata evaM kathayituM zakyate, atra vacanaM pUrvIyasyAIto'sti, arthAt pauruSeyameva, apauruSeyaM kathaM ? samAdhAnaatrArhatAmanAditvaM, evaM vacanamanAdi, anAdi, arthAnityamapauruSeyaM, pauruSeyaM kutra gataM ! AdyasyaikasyA'rhato vacanapUrvakatvaM nAsti, etenAdyenoccaritavacanAdanu, arhanto bhagavanta AgatA, evaM vacanaM pauruSeyaM vAcyaM syAt, paraMtu evaM kathanaM svazAstraM bAdhita syAt, 'tadapi'-avacanapUrvakatvaM 'tantravirodhi' 'samyagdarzanajJAnacAritrANi mokSamArga' ityAgamavirodhi, kuta ityAha 'nyAyataH' sadakAraNavannityamiti nityalakSaNanyAyAd, Page #472 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 124 lalitavistarAsaMskRtaTIkA (1) ekataH zAstraM 'tappUviyA arahayA' iti vAkyataH sarve, arhanto prathamo vA madhyamo vA (ko'pyarhan vacanapUrvaka eva bhavati) vacanapUrvakA bhavantIti kathayati zAstra, (2) jainamataM, zaivamatamAnyAnAdi-zuddha-sadAzivavat , athavA pAtaJjaladarzanamAnyAnAdizuddhabuddhapuruSavat , anAdizuddhaHkazcidarhannevAnAditaH-prathamato na manyate, ato jainamatamastake'nAdizuddha-paramAtmavAda-pratipattirApatedetatsvazAstravAdhakaM kathyate, arthAdanAdizuddhaH kazcideka Adyo'rhan na bhavatIti, tathA ca puruSasya (kaNThatAlvAdeH saMyogasya) vyApArasyA'bhAve vacanasyA'nupapattyA, apauruSeyanityavacanaM na siddhaM bhavati, yataH kazcidarhan bhagavAn, pUrvAgamavacanaM vinA saJjAto bhavet , etanna sambhavati, ye saJjAtAste vacanapUrvakA evArthAt (pUrve sarvajJo nAsti pazcAdvacanapUrvaka-bhUta-saMjAtavat ) anAdizuddha bhagavad bhavanamiti kathanameva tad viruddhaM, ete vacanapUrvakA eva bhaveyuH, bIjAjakuradRSTAntAcca, anAditve'pi vacanasya pravAhataH paramparAmapekSya, sarvajJasyaRSabhAdi-vyaktirUpasya prAgabhUtasya bhavanamiva vaktRvyApAra-pUrvakatvamevAkhilavacanasya, laukikAdibhedabhinnasya samastavacanasya vaktRvyApArapUrvakatvameva, etadvacanaM pUrvIyasarvajJenoccaritatA, arthAt pratyekavacanamapi, Adimat sarvajJazcApyAdimAn / 'bIjAkuravatpravAhato'nAdiH' evamanAdito'haMdAgamayoH paramparA pracalati, tathApi bIjAkuranyAyena pravAhato'nAdirasti, vyaktidRSTayA, arhannutpadyate, Agamo'pyutpadyate yathA bIjatoGkuraH,aGkarAcca bIjaM, kiJca bIjato'GkurotpattiH, akurato bIjotpattirityevaM dhArA'vicchinnA calati, tathA'tra, arhato'pyAgamo jAyate, Agamato'pyarhan jAyate, kizcaitadahato'pyAgamaH, Agamato'pyarhanniti pravAhaH evaM pracalati. arthAt prastutamAgamavacanaM artha-jJAna-zabdamayamasti (arthAgama-jJAnAgama-zabdAgamabhedena tridhA) ataH kazcit kevalI zabdAgamApekSayA vacanapUrvako nAsti, yathA svayameva pakvabhavyatvA marudevyAdyAH, (zabdAgarma vinA tatra kaivalyaM jAtaM) AgamoktapadArthajJAnena vinA tatrApi sarvadarzitvaM siddhaM, tathApi nizcayanayato vacanArthAbhedApekSayA vacanapUrvakatA'sti, kizca viziSTakSayopazamAdito mArgAnusAribuddhimatAM, AgamaM vinA'pi AgamArthabodho jAyate, yataHkvacideva dRzyate, yataH tatra saMvAdadvAreNa (AgamoktaiH saha zabdaM vinaiva svato jJAtA-caritayoH ekatA dvAreNa) prastutapadArthasya vacanena sahAvyabhicAritvaM siddham , evaM ca vyakti-apekSayA, na, anAdizuddhabuddhavAdApattiH / tathA ca-viziSTa-darzanamohanIyAdiviSayakSayakSayopazamopazamaiH, samyagdarzanAdirUpamokSamArgA-- Page #473 -------------------------------------------------------------------------- ________________ lalitavistarAsaMskRtaTIkA 125 nusAribuddhimatsu puruSeSu, zabdavacananirapekSArtha jJAnakriyAsvarUpa-vacanasAdhyasAmAyikAdi-arthasvIkArarUpavacanArtha-pratipattiH prApyate, 'yadetattvayAkathita, svato jJAtaM athavA kRtaM' evaM prakArakaprakRtA'rthavirodha-saMgatirUpa-saMvAdasya siddhatvena, kvacit-viziSTayogyatAsaMpanna-prajJApanIyapuruSe vacanasAdhyArtha-pratipatti dRzyate. evaM vacanasya pauruSeyatvasiddhayA vyakti-apekSayA (zaMgagrAhikayA-pratyekasarva-sarvadarzino'pekSya) jJeyam kazcideko'nAdizuddhasarvadarzI, vacanasya vaktA mAnyaH' evaMvAdApattidoSo nAsti, yataH sarvaH sarvadarzI tathA pUrvoktaprakArasvabhAvayuktatvena vacanapUrvaka eva parantu pravAhA'pekSayA, anAdizuddho mAnya eva yataH pravAho'nAdirasti, evaM vacanaM tu pauruSeyamevA'sti, puruSoccaritaM tataH kasyAzcidvyakterapekSayA, anAdizuddhaparamAtmavAda-pratipatterApatti sti, anAdita AgacchantI, kAcidekA vyakti sti, yaH sarvajJo vaktA bhavet , pratyeka- sarvajJAH pUrvoktavat vacanapUrvakA abhUvan , sarvajJaparamparA'pekSayA tu anAdizuddha-sarvajJata iSTo'sti, yataH sarvajJa-pravAho'nAditazcalannasti, tato'smAkamapi yuSmAbhirmImAMsakaiH pUrva-kathitavad vastugatyA'pauruSeyavacanApatti sti, 'sarvajJasiddhi ' Adi zAstre vistAro'syA'sti, tato jJeyaM vizeSArthinA / tadevaM zrutadharmAdikarANAM stutimabhidhAyAdhunA zrutadharmasyAbhidhitsurAha "tamatimirapaDalaviddhaMsaNassa surgnnnriNdmhiass| sImAdharassa vaMde papphoDiamohajAlassa // 2 // " asya vyAkhyA-tamaH-ajJAnaM tadeva timiraM tamastimiraM, athavA tamaH-baddhaspRSTanidhattaM jJAnAvaraNIyaM nikAcitaM timiraM tasya paTalaM-vRndaM tamastimirapaTalaM tadvidhvaMsayati-vinAzayatIti tamastimirapaTalavidhvaMsanaH tasya, tathA cAjJAnanirAsenaivAsya pravRttiH, tathA "suragaNanarendramahitasya" tathA hyAgamamahimAM (mAnaM) kurvantyeva surAdayaH, tathA sImAMmaryAdAM dhArayatIti sImAdharaH tasyeti karmaNi SaSThI, taM vande, Page #474 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 126 lalitavistagasaMskRtaTIkA tasya vA yanmAhAtmyaM tad vande, athavA tasya vanda iti tadvandanaM karomi, tathA hyAgamavanta eva maryAdAM dhArayanti, kiMbhRtasya ?-prakarSeNa sphoTitaM mohajAlaM-mithyAtvAdi yena sa tathocyate tasya, tathA cAsminsati vivekino mohajAlaM vilayamupayAti-iti // itthaM zrutamabhivandyAdhunA tasyaiva guNopadarzanadvAreNApramAdagocaratAM pratipAdayannAha-" jAIjarAmaraNasogapaNAsaNassa, kallANapukkhalavisAlasuhAvahassa / ko devadANavanariMdagaNacciasassa, dhammassa sAramuvalabbha kare pamAyaM // 3 // " asya vyAkhyA-jAtiH-utpattiH jarA-vayohAnilakSaNA maraNaM-prANanAzaH zokaH-mAnaso duHkhavizeSaH, jAtizca jarA ca maraNaM ca zokazceti dvandaH, jAtijarAmaraNazokAn praNAzayati-apanayati jAtijarAmaraNazokapraNAzanastasya, tathA ca zrutadharmoktAnuSThAnAjjAtyAdayaH praNazyantyeva, anena cAsyAnarthapratighAtitvamAha, kalyam-ArogyaM kalyamaNatIti kalyANaM, kalyaM zabdayatItyarthaH, puSkala-sampUrNa na ca tadalpaM, kintu ? vizAlaM-vistIrNaM sukhaM-pratItaM, kalyANaM puSkalaM vizAlaM sukhamAvahati prApayati kalyANapuSkalavizAlasukhAvahaH tasya, tathA ca zrutadharmoktAnuSThAnAduktalakSaNamapavargasukhamavApyata eva, anena cAsya viziSTArthaprasAdhakatvamAha, kaH prANI devadAnavanarendragaNArcitasya zrutadharmasya sAraM sAmarthya upalabhya dRSTvA vijJAya kuryAtpramAda seveta ?, sacetasazcAritradharme pramAdaH kattuM na yukta iti hRdayaM, Aha--suragaNanarendramahitasyetyuktaM punardevadAnavanarendragaNArcitasyeti kimartham ?, ucyate, prastutabhAvAnvayaphalatannigamanatvAdadoSaH, tasyaivaMguNasya dharmasya Page #475 -------------------------------------------------------------------------- ________________ lalitavistarAsaMskRtaTIkA ra7 sAra--sAmarthyamupalabhya kaH sakarNaH pramAdI bhaveccAritradharma iti // yatazcaivamata: "siddha bho ! payao namo jiNamae nandI sayA saMjame, devanAgasuvaNNakiNNaragaNassabbhUabhAvaccie / logo jattha paiDio jagamiNaM telukkamaccAsuraM, dhammo vaDDhau sAsao vijayao dhammuttaraM vaDDhau // 4 // " asya vyAkhyA-siddhe-pratiSThite prakhyAte, tatra siddhaH phalAvyabhicAreNa pratiSThitaH sakalanayavyApteH prakhyAtastrikoTIparizuddhatvena, bho ityetadatizayinAmAmantraNaM pazyantu bhavantaH, prayato'haM yathAzaktyetAvantaM kAlaM prakarSeNa yataH itthaM parasAkSikaM prayato bhUtvA punarnamaskaroti, " namo jinamate " supAM supo bhavantIti caturthyarthe saptamI, namo jinamatAya, tathA cAsmin sati jinamate : nandiH " samRddhiH " sadA," sarvakAlaM, kva ? "saMyame" cAritre tathA coktaM-" paDhamaM nANaM tao dayetyAdi," kiMbhUte saMyame ?-devanAgasuvarNakinnaragaNaiH sadbhUtabhAvenArcite, tathA ca saMyamavanta. aya'nta eva devAdibhiH, kiMbhUte jinamate ?lokanaM lokaH jJAnameva sa yatra pratiSThitaH, tathA jagadidaM jJeyatayA, kecinmanuSyalokameva jaganmanyanta ityata Aha'trailokyaM manuSyAsuraM" AdhArAdheyabhAvarUpamityarthaH, ayamitthambhUtaH zrutadhammoM vardhatAM-vRddhimupayAtu, zAzvatamiti kriyAvizeSaNametat zAzvataM varddhatAmityapracyutyeti bhAvanA, vijayataH, ___ anarthapravRttaparapravAdivijayeneti hRdayaM, tathA dharmottaraMcAritradharmottaraM varddhatAM, punarvRddhyabhidhAnaM mokSArthinA pratyahaM Page #476 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 128 lalitavistatarAsaMskRtaTIkA jJAnavRddhiH kAryeti pradarzanArtha, tathA ca tIrthakaranAmakarmahetUna pratipAdayatoktaM "apuvanANagahaNe iti" paM...." prastutabhAvAnvayaphalatannigamanatvAditi" prastutabhAvasya suragaNanarendramahitaH zrutadharmI bhagavAnityevaMlakSaNasyAnvayaH-anuvRttiH sa eva phalaM sAdhyaM yasya tattathA tasya-prAgvacanasya nigamanaM-samarthanaM pazcAtkarmadhArayasamAse bhAvapratyaye ca prastutabhAvAnvayaphalatannigamanatvaM devadAnavanarendragaNArcitasyeti yattasmAditi / / TI0..."tadevaM zrutadharmAdikarANAMstutimabhidhAyAdhunAzrutadharmamabhidhitsurAha tamatimiretyAdi (1) ajJAnarUpatamastimiravRnda-vinAzakaM, baddhaspRSTanidhatta jJAnAvaraNIya-nikAcitarUpatimirajJAnAvaraNavRndavinAzakaM, (2) tathA suragaNanarendramahitaM zrutaM vande (tathAhiAgamamahimAnaM kurvantyeva surAdayaH) (3) sImAdharaM-maryAdAdharaM zrutaM vande, (zrutasya vA tathAhyAgamavanta eva maryAdAM dhArayanti) (4) punaH kiM bhUtaM. prasphoTitamohajAlaM-prakRSTatayA sphoTita-mithyAtvAdimohajAlaM zrutaM vande, tathAcA'smin sati (zrutajJAne sati) vivekino kohajAlaM vilayamupayAti. itthaM zrutamabhivandyAdhunA tasyaiva-zrutasyaiva guNAnAmupadarzanadvArA'pramAda (pramAdAbhAva) viSayatAM pratipAdayannAha (1) jAijaretyAdi, jAtijarAmaraNazokapraNAzanasya janma vayo ( yauvana ) hAnirUpajarA prANanAzazoka-mAnasikaviziSTaduHkha-praNAzana-apanAyakasya, tathA ca zrutadharmoktAnuSThAnAjjAtyAdayaH praNazyanti eva, anena vizeSaNarUpeNa vAkyena cAsya-zrutadharmasyAnarthapratighAtitvamAha (2) kalyANapuSkalavizAla-sukhAvahasya (zrutadharmasya) ArogyakAraNarUpakalyANasampUrNavistIrNa-sukhaprApakasya (zrutadharmasya ) tathA ca zratadharmoktAnuSThAnAduktalakSaNamapavargasukhamavApyata vizeSaNavAkyenA'sya zrutadharmasya viziSTArthasAdhakamAha, (3) ka:prANI devadAnavanarendragaNAcitasya zrutadharmasya sAraM-sAmarthya, upalabhya-dRSTavA vijJAya, kuryAt-pramAdaM seveta ? sacetasaH-prekSAvatazcAritradharme pramAdaH kartuM na yuktaH iti hRdayaM, / __ vAdI Aha-suragaNanarendramahitasyetyuktaM punardevadAnavanarendragaNArcitasyeti kimartham ! ucyate, prastutabhAvA'nvayaphalatannigamanatvAdadoSaH, tathAhi-suragaNanarendrasahitasya-pUjitasya, Page #477 -------------------------------------------------------------------------- ________________ lalitavistarAsaMskRtaTIkA 129 zrutadharmasya pUjitatva--pUjyatvarUpaprastutabhAvasyAnuvRtti-Apti-ravicchinnapravAharUpaphalasAdhya-viziSTa pUrvavacana ( prathamakathitavizeSaNarUpapUrvavacana )sya samartha 'devadAnavanarendragaNArcitasye 'ti dvitIyadattavizeSaNe samyagghaTitaM vartate'taH ko'pi doSo nAstyevAtra punaruktatvaM nAstyeva / ___ prastutabhAvasya suragaNanarendramahitaH zrutadharmoM, bhagavAnityevaM lakSaNasyAnvayaH-anuvRttiH sa eva phalaM sAdhyaM yasya tattathA tasya-prAgvacanasya nigamanaM-samarthanaM pazcAtkarmadhArayasamAse bhAvapratyaye ca prastutabhAvAnvaya-phalatannigamanatvaM devadAnavanarendragaNArcitasyeti, yattasmAditi. yatazcaivamataH "siddhe bho payao namo jinamae nandI sayA'saMjame / devaM nAgasuvaNNakinnaragaNassatbhUyabhAvaccie / logo jattha paiDhio jagamiNaM telukkamaccAsuraM / dhammo vaDDhau sAsao vijayao dhammottaraM vaDDhau // 4 / / vyA. siddhe-pratiSThite prakhyAte phalAvyabhicAreNa pratiSThita ( yogakriyA'vaJcakatvena phalA'vaJcakatvena-avazyaM phaladAyakatvena pratiSThAM prAptaM jinamataM) tatra sakalAnAM nayAnAM vyApteH ( vyApakatvena ) prakhyAtaH, kaSacchedatAparUpatrikoTI-parizuddhatvena prakhyAta-prasiddhi prApta jinamataM tatra tasmai vaa.| 'bho' ityetadatizayinAmAmantraNaM, pazyantu bhavantaH prayato'haM yathAzakye tAvantaM kAlaM prakarSeNa yataH, arthAt avadhyAdijJAnAtizayinAM, jJAnalabdhyAdilabdhidharANAM mahaSINAmAmaMtraNaM kRtvA kathayati 'bho bhavanto bhagavantaH pazyantu' yat 'prayataH ' prayatnazIlaH san itthaM parasAkSikaM prayato bhUtvA punarnamaskaroti, 'namotti namate ' namo jinamatAya jinamate vA, supAM supo bhavantIti caturthI-arthe saptamI (ekavibhakti-sthAne'nyA vibhakti bhavatIti nyAyo'tra ) tathA cAsmin sati (punarnamaskArakaraNena ) jinamate 'nandiH ' samRddhiH, sadAsarvakAlaM ka ? saMyame-cAritre, tathAcoktaM 'paDhamaM jJAnaM tao dayetyAdi' zuddhacAritrapAlanaM yathArthajJAna-sApekSa, prathamaM samastajIvarAzijJAnaM, pazcAcca jIvadayA, yathArthava / hArdamidaM cAritra-dayAsamRddhi prati jinamatajJAnaM kAraNam , jinamate satyeva cAritrasamRddhiH, jinamatajJAne'sati cAritrarUpadayAsamRddherabhAvaH, evamanvayavyatirekAbhyAM kAryakAraNanizcayaH, kiMmate saMyame ! 'devanAgasuparNakinnaragaNaiH sadbhutabhAvenAcite' arthAd vaimAnikadevaiH, nAgakumAraiH, suparNakumAraiH, kinnaragaNaiH satyabhAvenA'cite-pUjite saMyame, jinamate satyeva samRddhirasti, tathA ca saMyamavantaH-cAritravantaH, aya'nte-pUjyante eka devAdibhiH / Page #478 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 130 lalitavistarAsaMskRtaTIkA kiMmate jinamate ! lokanaM lokaH, jJAnameva, sa yatra pratiSThitaH, tathA jagadidaM jJeyatayA, kecinmanuSyalokameva jaganmanyante ityata Aha 'trailokyaM manuSyAsuraM' AdhArAdheyarUpamityarthaH, / trailokya-trilokI-manuSyAderAdhArabhUto madhyalokaH, surAderAdhArabhUtaH-svargalokaH, asurAdezadhArabhUtaH pAtAlalokaH, arthAnmanuSyAdirAdheyamRtaH, madhyalokAdirAdhArabhRtaH, AdhArAdheyasvarUpatrailokyarUpaM jagad yatra jJAne-zrutajJAne jJeyatvena pratiSThitaM-pratiSThAM prAptam / ayamitthambhUtaH zrutadharmoM vardhatAM-vRddhimupayAtu, zAzvatamiti kriyAvizeSaNametat 'zAzvataM vardhatAmityapracyutyeti bhAvanA,' sadA nityatvena, avinAzitvenetyarthaH, 'deva' ityatra vAkyAlaGkArAya-chandaH-pUrtaye vA 'anusvAraHprayuktaH,' vijayata:anarthapravRttaparavAdi-vijayeneti hRdayaM, (zrutadharmAbhinnajinamataM zAzvataM vardhatAm , tathA ( yasyottare-phale, tadanantaraM cAritradharmo'sti, etAdRzaM zrutadhA'bhinnaM jinamataM vardhatAm , jJAnavRddhicAritravRddhidvayaM mithovRddhi-ativRddhi-sarvavRddhikAraNaM jJeyam , tathApi cAritravRddhi prati jJAnavRddhiravazyaM jJeyA, jJAnasya phalaM viratiriti praghoSo'sti, yathA yathA jJAnavRddhistathA tathA cAritragativRddhiH) ___ dharmotaraM-(dharmo taraM cAritradharmasya prAdhAnyaM yathA bhavati evaM vardhatAM ) cAritradharmottaraM ( jinamataM) varddhatAM, punarvRddhayabhidhAnaM, 'mokSArthinA pratyahaM jJAnavRddhiH kAryeti pradarzanArtha,' tathA ca tIrthakaranAmakarmahetUn pratipAdayatoktaM 'apuvvajJAnagrahaNe' iti, - atha zAstrakAraH zrutadharmavRddhiphalasiddhiH, hetusiddhizca dayate - praNidhAnametat , anAzaMsAbhAvabIjaM, mokSapratibandhena, apratibandha eSa pratibandhaH, asaGgaphalasaMvedanAt, yathoditazrutadharmavRddharmokSaH, siddhatvena, neha phale vyabhicAraH, asaGgena caitatphalaM saMvedyate, evaM ca sadbhAvAropaNAttavRddhiH, zubhametadadhyavasAnamatyathai, - zAlibIjAropaNavacchAlihetuH, dRSTA hyevaM paunaHpunyena tadvRddhiH, evamihApyata iSTavRddhiriti, evaM vivekagrahaNamatra jalam , atigambhIrodAra eSa AzayaH, Page #479 -------------------------------------------------------------------------- ________________ lalitavistarAsaMskRtaTIkA ata eva saMvegAmRtAsvAdanaM, nAvijJAtaguNe cintAmaNau yatnaH, na cAnyathA'to'pi samIhitasiddhiH, prakaTamidaM prakSApUrvakAriNAM,ekAntAviSayo goyonivargasya, paramagarbha eSa yogazAstrANAM, abhihitamidaM taistaizcAruzabdairmokSAdhvadurgagrahaNamiti kaizcit tamogranthibhedAnanda iti cAnyaiH guhAndhakArAlokakalpamaparaiH bhavodadhidvIpasthAnaM cAnyairiti, na caitadyathAvadavabudhyate mahAmithyAdRSTiH, tadbhAvA''cchAdanAt , ahRdayavatkAvyabhAvamiti, tatpravRttyAyeva hyatra salliGga, tadbhAvavRddhizca kAvyabhAvajJavat , ata eva hi mahAmithyAdRSTaH prAptirapyaprAptiH, tatphalAbhAvAt , abhavyacintAmaNiprAptivat , mithyAdRSTestu bhavedravyaprAptiH sA''darAdiliGgA anAbhogavatI, na tvasyAsthAna evAbhinivezaH, bhavyatvayogAt , taccaivalakSaNaM, prAptaM caitadabhavyairapyasakRt , vacanaprAmANyAt, na ca tataH kiJcit , prastutaphalalezasyApyasiddheH, pribhaavnoymetdaagmjnyairvcnaanusaarenneti| evamanyeSAmapi sUtrANAmoM veditavya iti, digmAtrapradarzanametat , ___evaM praNidhAnaM kRtvaitatpUrvikA kriyAphalAyeti zrutasyaiva kAyotsargasaMpAdanArthaM paThati paThanti vA " suyassa bhagavao karemi kAussagga" mityAdi yAvadvosirAmi, vyAkhyA pUrvavat, navaraM zrutasyeti-pravacanasya sAmAyikAdicaturdazapUrvaparyantasya "bhagavataH" samagrezvaryAdiyuktasya, zuddhatvena samagrezvaryAdiyogaH, na hyato vidhipravRttaH phalena Page #480 -------------------------------------------------------------------------- ________________ lalita vistarA saMskRta TIkA vidhipratiSedhAnuSThAna vaJcayate vyAptAzca sarve pravAdA etena padArthAvirodhena ca varttate svargakevalArthinA tapodhyAnAdi karttavyaM, sarve jIvA na hantavyA iti vacanAt samitiguptizuddhA kiyA asapatno yoga 132 " " iti vacanAt utpAdavigamadhauvyayuktaM sat ekaM dravyamanantaparyAyamartha iti vacanAditi, kAyotsargaprapaJcaH prAgvat tathaiva ca stutiH yadi paraM zrutasya samAnajAtIya bRMhakatvAt, anubhavasiddhametat, tajjJAnAM calati samAdhiranyatheti prakaTaM, aitihyaM caitadevamato na bAdhanIyamiti vyAkhyAtaM puSkaravaradvIpArche ityAdisUtram // eSaH paM0...'"praNidhAnetyAdi" praNidhAnam - AzaMsA etacchrutadharmmavRddhayabhilaSaNaM, kIdRgityAhaanAzaMsAbhAvabIjaM " anAzaMsA - sarvvecchoparamaH saiva bhAvaH paryAyaH tasya bIjaM - kAraNaM, kathamityAha -" mokSapratibandhena " mokSaM prati hIMda prArthanaM, sa cAnicchArUpo, nanvapratibandhasAdhyo mokSaH kathamitthamapi tatra pratibandhaH zreyAnityAha - " apratibandhaH " apratibandhasadRza " / mokSaviSayapratibandhaH prArthanArUpaH, kuta ityAha - " asaGgaphalasaMvedanAd" asaGgasya-rAgadveSamohAdyaviSayIkRtasya phalasya-AzaMsanIyasya saMvedanAd, anubhavAd, anIdRzaphalAlambanaM hi praNidhAnaM pratibandhaH paramapuruSArthalAbhopaghAtitvAt nanu kathamayaM niyamo 1 yadutedaM praNidhAnamanAzaMsAbhAvabIjamityAhayathoditazrutadharmmavRddheH " sarvvajJopajJazrutadharmmaprakarSAt " mokSaH " anAzaMsArUpo yato bhavatIti gamyate, atrApi kathamekAnta ? ityAha - " siddhatvena " zrutadharmmavRddhermokSa pratyavandhyahetubhAvena, idameva bhAvayati " na " naiva " iha " mokSalakSaNe, phale " vyabhicAro " visaMvAdaH phalAntarabhAvato niSphalatayA vA zratadharmmavRddheriti, asyaivAsaGgatvasiddhyarthamAha - " asaGgena ca ' rAgadveSamoha lakSaNasaGgAbhAvena ca, .6 etat " mokSaphalaM " saMvedhate " sarvaireva mumukSubhiH pratIyata iti, itthaM zrutadharmmavRddheH phalasiddhimabhidhAya asyA eva hetusiddhimAha - " evam " uktaprakAreNa "" 66 caH " punararthe minnakramaca " sadbhAvAropaNAt " zrutavRddhiprArthanArUpazuddhapariNAmasyAGgIkaraNAt 66 ' tadvRddhizca " zrutadharmmavRddhiH punarbhavatIti gamyate, etadbhAvanAyaivAha - " zubhaM " prazastaM " etat " punaH zrutadharmmavRddhayAzaMsA lakSaNaM " adhyavasAnaM " pariNAmaH, "atyartham" atIva, kI mityAhazAlibIjAropaNavat " zAlibIjasya punaH punaH nikSepaNamitra "zAlihetuH " zAliphalanimittaM etadeva bhAvayati - " dRSTA upalabdhA " hiH " yasmAd, "evaM" zrutadharmmavRddhiprArthanA 66 66 66 ny "" Page #481 -------------------------------------------------------------------------- ________________ lalitavistarAsaMskRtaTIkA 133 nyAyena paunaHpunyena zAlibIjAropaNasya vRddhistadvRddhiH-zAlivRddhiH, " evaM" zAlivRddhiprakAreNa " ihApi " zrutastave " ataH " AzaMsApaunaHpunyAd " iSTavRddhiH " zrutavRddhiriti, atha zAlibIjAropaNadRSTAntAkSiptaM sahakArikAraNaM jalamapi pratipAdayannAha-" evam " anantaroktaprakAreNa " vivekagrahaNaM" vivekena-samyagAvadhAraNavicAreNa grahaNaM-svIkAraH zrutasya vivekasya vA grahaNaM, tatkimityAha-'atra" zrutazAlivRddhau "jalam" ambhaH, atha vivekameva stuvannAha"atigambhIrodAraH" prabhUtazrutAvaraNakSayopazamalabhyatvAdatyanuttAna 'udArazca sakalasukhalAbhasAdhakatvAd "eSa" vivekarUpa "AzayaH" pariNAmaH, "ata eva" vivekAdeva na tu sUtramAtrAdapi " saMvegAmRtAsvAdanaM" savego-dharmAdhanurAgo, yaduktam-" tathye dharme dhvastahiMsAprabandhe, deve rAgadveSamohAdimukte sAdhau sarvagranthasaMdarbhahIne, saMvego'sau nizcalo yo'nurAgaH // 1 // " sa evAmRta-sudhA tasyA''svAdanamanubhavo, nanu kriyeva phaladA na tu jJAnaM, yathokta-" kriyaiva phaladA puMsAM, na jJAnaM phaladaM matam / yataH strIbhakSyabhogajJo, na jJAnAtsukhito bhaved // 1 // " iti, kiM vivekagrahaNenetyAzaGkaya vyatirekato'rthAntaropanyAsenAha-"na" naiva " avijJAtaguNe" anirNItajvarAdyupazamasvabhAve " cintAmaNau" cintAratne " yatnaH" taducitapUjAdyanuSThAnalakSaNo, yathA hi cintAmaNau jJAtaguNa eva yatnastathA zrute'pIti jJAnapUrvikaiva phalavatI kriyeti, nanu cintAmaNizcintAmaNitvAdeva samIhitaphalaH syAt, kiM tatroktayatnenetyAha-"na ca" naiva "anyathA" ajJAtaguNatvena yatnAbhAve " ato'pi" cintAmaNerapi AstAM zrutajJAnAt ' samIhitasiddhiH " prArthitaparamaizvaryAdisiddhiH, idameva draDhayannAha " prakaTamidaM " pratyakSametat, "prekSApUrvakAriNAM" buddhimatAM prekSAcakSuSo viSayatvAcaduta jJAnapUrvaH sarvo yatnaH samIhitasiddhiphalo, vyatirekamAha-"ekAntAviSayaH" sadApyasaMvedyatvAt , "goyonivargasya" balIvaIsamapRthagjanasya, punaH kIdRgityAha-"paramagarbhaH" paramarahasyaM, "eSa" viveko "yogazAstrANAM" SaSTitantrAdInAM, kuto ?- yataH abhihitamidaM-vivekavastu " taistaiH" vakSyamANaiH "cAruzabdaiH" satyodArArthadhvanibhiH "mokSAdhvetyAdi" pratItArtha vacanacatuSkamapi, navaraM " mokSAdhvadurgagrahaNamiti" yathA hi kasyacitvacinmArge taskarAyupadrave durgagrahaNameva paritrANaM, tathA mokSAdhvani rAgAdistenopadrave vivekagrahaNamiti, Aha-zrutamAtraniyataM vivekagrahaNaM, tatkimasmAdasya vizeSeNa pRthag jJApanamityAzaGkayAha ___ "na (naca)" naiva "etat" zrutaM kathazcitpAThe'pi "yathAvat" yatprakArArthavadyAzArthamityarthaH, "avabudhyate" jAnIte "mahAmithyAdRSTiH" pudgalaparAvarttAdhikasaMsAraH, kathamityAha" tadbhAvAcchAdanAd " bodhabhAvA''varaNAt , dRSTAntamAha-" ahRdayavad " avyutpanna iva " kAvyabhAvamiti" zRGgArAdirasasUcakavacanarahasyamiti, ataH kathaM zrutamAtraniyataM vivekagrahaNamiti, kuta idamitthamityAha-tatpravRttyAyeva " hiH" yasmAt tatrAvabuddhe zrutArthe pravRtti Page #482 -------------------------------------------------------------------------- ________________ lalitavistarAsaMskRta TIkA 66 66 vijayasiddhiviniyogA evaM na punaH zrutArthajJAnamAtram " atra" zrutAvabodhe sad-avyabhicAri liGga - gamako hetu:, kimetAvadeva netyAha - " tadubhAvavRddhizca " bodhabhAvavRddhizca, kAvyabhAvajJavat" kAvyabhAvajJasyeva kAvye iti dRSTAntaH, "ata eva " yathAvadanavabodhAdeva "hiH" sphuTaM " mahAmidhyAdRSTeH " uktalakSaNasya prAptiradhyayanAdirUpasya zrutasyAprAptiH, kuta ityAha'tatphalAbhAvAd " yathAvadavabodharUpaphalAbhAvAt, kiMvadityAha - " abhavyacintAmaNiprAptivat " yathA hi atinirbhAgyatayA'yogyasya cintAmaNiprAptAvapi tadjJAnatvAbhAvAnna tatphalaM, tathA asya zrutaprAptAvapIti, bhavatu nAmaivaM mahAmidhyAdRSTeH, mithyAdRSTastu kA vArttetyAha - "mithyAdRSTestu" dharmmabIjAdhAnAdyarhasya " bhavet " syAt, " dravyaprAptiH" bhAvazrutayogyadravyazrutavyAptiH, kI syAt dravyaprAptiH 1 - " AdarAdiliGgA" "Adara: karaNe prItirityAdiliGgA " bhogavatI " samyakzrutArthopayogarahitA, nanu midhyAdRSTirmahAmidhyAdRSTyoranAbhogAdyavizeSAtkaH prativizeSa ityAha - " na tu " na punaH asya " mithyAdRSTeH " asthAna eva " mokSapathapratipanthinyeva bhAve 'abhinivezaH " AgrahaH, sthAnAbhinivezasyApi tasya bhAvAt, kuta evamityAha" bhavyatvayogAd " bhAvazrutayogyatvasya bhAvAd asthAnAbhiniveza eva hi na, tadabhAvAd, asyaiva hetoH svarUpamAha anA- 66 134 66 " tacca" tatpunarbhavyatvaM " evalakSaNam " asthAne sthAne cAbhinivezasvabhAvaM ityanayorvizeSo jJeyaH, mahAmidhyAdRSTeH, prAptirapyasyAsaMbhavinI kutastasya phalacintetyAha - " prAptaM " labdhaM, cakAra uktasamuccaye, etat zrutam " abhavyairapi " ekAntamahAmidhyAdRSTibhiH kiM punaranyamidhyAdRSTibhiH " asakRd " anekazaH, kuta ityAha- " vacanaprAmANyAt' " sarvajIvAnAmanantazo graiveyako papAtaprajJApanAprAmANyAd evaM tarhi tatphalamapi teSu bhaviSyatItyAha - " na ca " naiva " tataH" zrutaprApteH " kizcit " phalamiti gamyate, kuta ityAha - " prastutaphalalezasyApi ' prakRta yathAvadbodharUpaphalAMzasyApi, AstAM sarvvasya " asiddheH " aprApteH tatsidbhAvalpa kAlenaiva sarvamuktiprAptiprasaGgAta "" " "siddhatveneti" siddhatvena phalAvyabhicArapratiSThitatva trikoTiparizuddhibhedena, idameva na hyato vidhipravRtta ityAdinA vAkyatrayeNa yathAkramaM bhAvayati, sugamaM caitannavaraM - "vidhipratiSedhAnuSThAnapadArthAvirodhena ceti " vidhipratiSedhayoH kaSarUpayoH anuSThAnasya-chedarUpasya padArthasya ca - tApaviSayasyAvirodhena-pUrvAparAbAdhayA varttate, cakAra uktasamuccayArthaH, amumevAvirogha trikoTiparizuddhilakSaNaM dvAbhyAM vacanAbhyAM darzayati - "svargetyAdinA " sugamaM caitat kintu svagrgArthinA tapodevatApUjanAdi, kevalArthinA tu dhyAnAdhyayanAdi karttavyaM, "asapatno yoga iti" asapatnaH, parasparAvirodhI svasvakAlAnuSThAnAdyogaH - svAdhyAyAdisamAcAraH. "aitihya caitaditi" sampradAyazcAyaM yaduta tRtIyA stutiH zrutasyeti // // iti zrImunicandrasUriviracitAyAM lalitavistarApaJjikAyAM zrutastavaH samAptaH // Page #483 -------------------------------------------------------------------------- ________________ lalitavistarAsaMskRtaTIkA TI0.... praNidhAnamityAdi, etat 'zrutadharmoM vardhatAm' ityevaM zrutadharmavRddhiviSayakAbhilASa-AzaMsArUpaM praNidhAnaM, kIgityAha-sarvecchoparamarUpAnAzaMsArUpabhAvaparyAyakAryasya kAraNaM-praNidhAna / kathamityAha-'mokSapratibandhena' mokSaM prati hIda prArthanaM, sacAnicchArUpaH pratibandhaH (mokSaviSayikI mamatA) nanvaprativandhasAdhyo mokSaH kathamitthamapi tatra prativandhaH zreyAnityAha 'aprativandhaH' aprativandhasadRzaH 'eSaH' mokSaviSayaprativandhaH prArthanArUpaH / kuta ityAha-'asaGgaphalasaMvedanAd' asaGgasya rAga-dveSamohAdyaviSayIkRtasya phalasya, AzaMsanIyasya (zrutadharmavRddhirUpAzaMsanIyasya) mokSasya vA sarvecchoparamasya saMvedanAd-anubhavAd, anIdRzaphalAlambanaM hi praNidhAnaM pratibandhaH, paramapuruSArthalAbhopaghAtitvAt / ( idaM dharmoM vardhatAM ' iti kathanaM zratadharmavRddhirUpAzaMsArUpaM praNidhAnaM, sarvAzaMsAbhaGgabIjaM, yataH-eSA prArthanAmokSapratibaddhA'sti, eSa mokSapratibandhaHmokSamamatvarUpaM, yato'sminnasaMgavasphalAnubhavo bhavati, idaM praNidhAnaM anAzaMsAbhAvabIjamastyataH sarvajJopajJazratadharmavRddhito mokSo bhavati, yata etanmokSasya siddhakAraNamasti, ataH mokSaphalasaJjanena, na, visaMvAdo'sti, rAgadveSamohasaMgasyAtyantikAbhAvadvArevaitatphalaM pratIyate. ) ____nanu kathamayaM niyamo ! yadutedaM praNidhAnamanAzaMsAbhAvabIjamityAha-yathoditazrutadharmavRddheH sarvajJopajJazrutadharmaprakarSAt , 'mokSaH' anAzaMsArUpo yato bhavatIti gamyate, atrApi kathamekAntaH ? ityAha-'siddhatvena' zrutadharmavRddhe rmokSaM pratyavandhyahetubhAvena, idameva bhAvayati 'na' naiva iha' mokSalakSaNe phale 'vyabhicAro' visaMvAdaH, phalAntarabhAvato niSphalatayA vA zrutadharmavRddheriti, asyaivAsaGgatvasiddhayarthamAha-'asaGgena ca' rAgadveSamohalakSaNasaGgAbhAvena, 'etat ' mokSaphalaM 'saMvedyate' sarvaireva mumukSubhiH pratIyate iti, itthaM zrutadharmavRddheH phalasiddhimabhidhAya asyA eva hetusiddhimAha-' evam ' uktaprakAreNa 'caH' punararthe bhinnakramazca sadbhAvAropaNAt ' atavRddhiprArthanArUpazuddhaparINAmasyAGgIkaraNAt tadvRddhizca zrutadharmavRddhiH punarbhavatIti gamyate, etadbhAvanAyaivAha-'zubhaM'-prazastaM 'etat ' punaH zrutadharmavRddhayAzaMsAlakSaNaM 'adhyavasAnaM ' pariNAmaH 'atyartha' atIva, kIdRzamityAha -praznaH kathamaya niyamo ? yaduta-idaM praNidhAnaM, anAzaMsAbhAva-bIjam-yatra yatra vivakSitaM yadidaM praNidhAnaM tatra tatrAnAzaMsAbhAvabIjaM bhavatIti vyAptiH kathaM ? samAdhAnam sarvajJapraNItazrutadharmasya prakarSa-utkarSAt-arthAt , sarvotkRSTa-sarvajJokta-zratadharmataH, anAzaMsArUpa-mokSo bhavatyataH pUrvokto niyamo'sti, / Page #484 -------------------------------------------------------------------------- ________________ lalitavistarAsaMskRtaTIkA praznaH atrApi kathamekAntaH ( niyamaH) samAdhAnam mokSaM prati zrutadharmavRddhiravandhyamamogha kAraNaM mokSazrutadharmavRddhidvayasya kAryakAraNabhAvo'sti mokSarUpaphale vyabhicAro-visaMvAdaH, phalAntarabhAvApekSayA (mokSabhinnamanyatphalaM na bhavatIti ) athavA niSphalatA-sarvathA phalarahitatvApekSayA na bhavatIti. ____ asyaiva-mokSaphalasyaiva, prakRSTa-sarvajJopajJa zrutadharmasya vA asaGgagatvasiddhaye kathayati, rAgadveSamoharUpasaGgasyAbhAvena ca, mokSaphalaM sarvaireva mumukSubhiH pratIyate iti evaM zrutadharmavRddheH phalasiddhimabhidhAya punaH zrutadharmavRddhirUpakArya prati zrutavRddhiprArthanArUpa-zuddhapariNAmapratipattiH kAraNaM, zrutadharmavRddhereva kAraNasiddhikathanaM / tathA ca punaH zrutadharmavRddhiviSayakAzaMsArUpaM prazastapariNAmo'tyartha smaraNIyaH / praznaH kIdRgU-asmin viSaye ko dRSTAntaH ! samAdhAnam yathA zAlibIjasya punaH puna nikSepaNaM zAlirUpaphalasya hetuH, tathAhizratadharmavRddhiprArthanAnyAyena vAraMvAraM zAlibIjAropaNasya vRddhitaH zAlivRddhiH, pratyakSA. dAntikatvaM-dRSTAnte ghaTanA=evaM zAlivRddhiprakAreNa zrutastave, AzaMsApaunaH punyAd zrutavRddhirUpeSTa-siddhiH, zAlibIjAropaNadRSTAntA'nyathA'nupapattyA ( arthApatyA ) sahakArikAraNaM vivekagrahaNaM jalaM jJeyaM-vivekagrahaNamarthAt , samyagA'vadhAraNa-vicAreNa, zrutasya-vivekasya vA grahaNaM svIkAraH / zratarUpazAlivRddhau vivekagrahaNarUpajalaM kathyate tatra vivekaH kIdRzaH, tasya vaiziSTayaM stauti. " atigambhIrodAra eSa AzayaH" prabhUtazratAvaraNakSayopazamajanyatvena (labhyatvena ) atianuttAnaH ( agAdha-gambhIraH nIcairyasya sImA nAsti ) udArazca sakalasukhalAbhasAdhako'yaM vivekarUpAzayaH-pariNAmaH, vivekAdeva natu sUtramAtrAdapi, saMvegAmRtAsvAdanaM-saMvego dharmAdyanurAgo, yaduktaM-"tathye dharme dhvastahiMsAprabandhe, deve rAgadveSamohAdimukte, sAdhau sarvagranthasandarbhahIne, saMvego'sau nizca lo'nurAgaH" sudevasugurusudharmAnurAgo nizcalaH saMvega ucyate, etAdRzasaMvegasudhA'nubhavo bhavati. praznaH kriyeva phaladA na tu jJAnaM, "kriyeva phaladA puMsAM, na jJAnaM phaladaM matam / . yataH strIbhakSyabhogajJo, na jJAnAtsukhito bhaved // " kiM vivekagrahaNena. Page #485 -------------------------------------------------------------------------- ________________ lalitavistarAsaMskRtaTIkA samAdhAnama-vyatirekato'rthAntaropanyAsenAha-avijJAtaguNe= anirNItajvarAdyapazamasvabhAve cintAmaNau, cintAratnocitapUjAdyanuSThAnarUpaH prayatnaH-kriyA na bhavati. yathA hi cintAmaNau jJAtaguNa eva prayatnastathA zrute'pIti jJAnapUrvikaiva phalavatI kriyeti, prazna: cintAmaNizciMtAmaNitvAdeva samIhita-phaladaH syAt kiM tatroktayatneneti ? pratyuttaram anyathA guNajJAnAbhAvavattvena prayatnAbhAve cintAmaNerapi-AstAM zrutajJAnAt, prArthitaparamaizvaryAdisiddhiva, -guNajJAnAnantaraM prayatnastataH samIhitasiddhirityenaM viSayaM draDhyatibuddhimatAM prekSArUpacakSuSo viSayatvAdetatpratyakSam , yaduta 'jJAnapUrvaH sarvo yatnaH samIhitasiddhirUpaphaladaH, parantu balIvaI samapRthagjanasya sadA'pi, asaMvedanaviSayatvena ekAntataHaviSaya eva. zaGkA=punaH kIdRg-vivekavastu ! . samAdhAnam eSa vivekaH, SaSTitantrAdi-yogazAstrANAM paramarahasyarUpaH paramagarbhaH, yata idaM vivekavastu, taistairvakSyamANacAruzabdaiH-satyodArArthagarbhitairdhvanibhirabhihitaM / (1) idaM vivekavastu, kaizcinmokSAdhvadurgagrahaNam yathAhi kasyacitkvacinmArge taskarAgrupadrave durgagrahaNameva paritrANaM tathA mokSAdhvani rAgAdirUpastenopadrave vivekagrahaNameva, (2) tamogranthibhedAnanda iti cAnyaiH =anAdikAlInAjJAnAvidyArUpaM tama eva pranthiabhedyapranthiH prAgabhUt , yadA jJAnavivekarUpadivyaprakAzadvArA sAvadhika-bhojana-bhogajanyAnandanivAraNapUrvaka-tamogranthibhedena janya-niravadhikAnandastu vivekadvAreveti, abhihitaM cAnyaiH, (3) guhAndhakArAlokakalpamaparaiH etadvivekagrahaNaM, avidyArUpatamobhRta-guhArUpa AtmA'sti, tadguhAntarandhakAradhvaMsaka-zrutArtha-vicArarUpa-jvalat-prakAzarUpa-viveko'sti, tatrAtmaguhAgatalokottassamRddhi dRzyate kathaM tamastiSThet ? / (4) bhavodadhidvIpasthAnaM cAnyairiti eSa vivekaH-bhavasAgare nirbhaya-vizrAmAyaika-dvIpasamasthAna-zAstrAntarIyairanyaiH kathyate, sAgaramadhye pramato jIvasya yadi ko'pi dvIpo miletadA tasya, AzvAsanAya, AnandAzcarya samo lagati, tatrAnnajalAdikaM prApyate, kAcinnaukA''gacchettadA sAgarAspAraM gantuM zakyatA vartate, evaM zrutArthabodhasamprAptyA mahA''zvAso labhyate, zubhabhAvanA 18 Page #486 -------------------------------------------------------------------------- ________________ lalitavistarAsaMskRtaTIkA 'nuSThAnarUpajalAnnaM prApyate, bhavapArakAraka-cAritra-nauH samadhi-gamyate, vivekaM vinA sarva zUnyaM jJeyam, tata eSa vivekaH saMsArAbdhau dvIparUpaH, zaGkA zrutamAtraM niyatatvena vivekagrahaNaM, tataH kiM, asmAdasya vizeSeNa pRthaga jJApanam ! samAdhAnam =naiva, zrutaM, kathaJcit pAThe'pi,---yad-yatprakAraviziSTArthavat yAdRzArtha, pudgalaparAvarttAdhikasaMsAravAn-mahAmithyAdRSTiH zrutabodhabhAvAvaraNarUpatabhAvAcchAdanAd, avabudhyate-jAnIte. tatra dRSTAntaH-yathA, avyutpanna: ahRdayo janaH, zRGgArahAsyakaruNAdi-rasasUcakavacanarahasyarUpakAvyabhAvaM nA'vabudhyate. ataH kathaM zrutamAtraniyataM viveka grahaNamiti. zaGkA idaM vastutattvaM, kasmAditthaM bhavati ! samAdhAnam=tatpravRttyAdyeva hyatra salliGgaM yasmAtkAraNAttatrA'vabuddhe zrutArthe pravRtti-vighnajayasiddhi-viniyoga eva, na punaH zrutArthajJAnamAtraM, atra-zrutAvabodhe sad-avyabhicAriliGga-gamako hetuH, . (1) adhikRtadharmasthAne=( guNasthAne ) nipuNatA'tizayasahitena, upakArasaMgatena, samyagjJAnapUrvakeNa, apramattabhAvena, caJcalatArahitena, atyantAdhikRtayatnena, yA kriyA kriyate sA pravRttiH kathyate, (2) vighnajayaH vighneSu jayaH, arthAd dharmakAyeM yad vighnavrAtaM samAgacchettasya puruSArthena tyAgaH kAryaH sa vighnajayaH, vighnajayastridhA, hInamadhyamotkRSTa-bhedAt (1) mokSamArge gantukAmasya janasya kaNTakasamAnaH kSudhAtRSAtApazItAdirUpAneka pariSahA vighnabhUtA bhavanti, tato'nirAvAdhA pravRti bhavati, eSa prathamaH pariSahAdijayarUpo laghuvighnajayaH (2) yathA rogA''krAnta iSTasthale na gantuM zaknoti eSa vighnajayaH sudarzanacUrNAdi auSadhaiH-upavAsAdibhirupAyaiH rogAn dUrIkRtya, iSTasthale gantuM zakyate, tathA zArIrika-kSayAdirogaiH, azaktena vizeSato dharmAnuSThAna-dhyAnAdau vighnA AyAnti, tadUrIkaraNAya piMDaniyuktyAdau yathAkathitaM 'hitAhArA mitAhArAH ' AtmadharmArAdhane hitakaraM-vighnAbhAvo bhavettathA pramANayuktAhAraM gRhNIyAt , zarIraM svasthaM bhavet , cAritrArAdhanA samIcInA bhavet / tathA'pramatto bhUtvA, mano dRDhaM kRtvA, viharet, kiJca yathA bAhyarogAH zarIraM pIDayanti, tathA'bhyantararogA anekazo janma-maraNAdikaM kArayanti, bhayaMkaraduHkhAni dadati, bhAvarogAn hantuM bhAvavaidyoktaM yogAmRtamevopayogyeva, tadyogAnuSThAna kArya, etAdRzabhAvanayA samyagUdharma ArAdhyaH / Page #487 -------------------------------------------------------------------------- ________________ lalitavistarAsaMskRtaTIkA (3) tRtIyaprakArako vighnajayaH kAraNena, unmArgasthitaH mArgabhraSTaH digbhramimAn , kazcitpathiko'sti, ta pathikaM pathajJo'nyaH, bhramaM dUraM kRtveSTa sthAne'vazyaM nayati, tathA mokSamArgapathikaH kazcit , kuguru-AdiyogataH sanmArgabhraSTaH, unmArge caTitaH bhrAntaH, sa sadgurunizrayA samyakazAstraM vicArya, vivekapUrvakaM satyajJAnaM prApya yathApravRtti-AdikaraNAni kRtvA, samyagdarzanaM prApnoti, mithyAtvarUpadigbhrama nivArayati, eSa dvitIya utkRSTo vighnajayaH, (3) siddhiA yAni yAni cAritrAdi-dharmasthAnAni prAptumiSTAni, tAni tAni aticArazUnyAni, pAlanIyAni, asmadadhika-guNasampannAcAryAdigurUNAM, tapasviAdInAM vinayavaiyAvRtya-bahumAnAni karttavyAni, asmadalpaguNAnAM nirguNAnAM duHkhijanAnAmupariSTAd dayA kAryA, teSAM duHkhavinAzAya yathAzakti prayatnaH kAryaH, madhyamaguNavatAM jIvAnAM yathAyogya dAnamAnAdiH satkAro vidhAtavyaH, kiJcAthikApad-vipada uddhAraH kAryaH, IdRza upakAraH sadyaH phalado bhavati, tato'smAdRzA nirguNajIvAtmAno'hiMsA-satyAdi-samyaktvAdiguNAn prApnuvanti, sA siddhiH, viniyogaH yeSAM, ahiMsA-satya-brahmacarya-tyAgAdi-guNaprApti-siddhirUpaH zubhAzayaH prakaTitaH taistaiH, anyajIvAtmanAM purataH samyaktvAhiMsAdiguNato jAyamAnaphalaprabhAvAdikaM varNanIyaM-jJApanIyamupadeSTavyaM, tathA svasamAnA guNavantaH kAryAH, tatkata prayatnaH pUrNaH kAryaH, yataH sampratimahArAjavaduttarottara-janmAntareSu zreSThasampadante mokSa-sukhaprAptirapi bhavet , anyatra sarvatra janagaNe zubhaguNasaMsthApanameSa viniyogaH / / (So. 308-9-10-11-12 zlokabhAvaH ) zaGkA=kiM etAvatA paryAptamathavA kiJcidanyatkathanIyaM syAttaddazyatAm ! samAdhAnam-kizcAnyat tadbhAvavRddhizca -zrutabodhabhAvavRddhizca bhavati yathA kAvyabhAvajJasya kAvyabhAvarasavRddhirbhavati, tathA'traivaM vijJeyam , ata eva yathAvadanavabodhAdeva, spaSTameva pudgalaparAvarttAdhikalakSaNamahAmithyAdRSTeH prAptirapi, aprAptiH adhyayanAdirUpasya zrutasyA'prAptiH, kamiti cetkathyate, yathAvadavayodharUpaphalAbhAvarUpatatphalAbhAvo varttate / abhavyacintAmaNiprAptAvapi dRSTAntaH, yathA atyantanirbhAgyatayA'yogyasya cintAmaNiprAptAvapi tad (sAdhanAdi-vidhi) jJAnatvasyAbhAvAt na tatphalaM, tathA, asya zrutaprAptAvapIti, zakkA bhavatu nAmaiva mahAmithyAdRSTeH, mithyAdRSTestu kA vArtA ! ko viSayaH ! Page #488 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 140 lalitavistarAsaMskRtaTIkA samAdhAnam=dharmabIjAdhAnAdyaharUpa-mithyAdRSTestu bhAvazrutayogyadravyazrutaprAptirUpadravya prAptibhavet . prazna-kIhak syAt, dravyazrataprAptiH ? samAdhAnaM AdarAdiliGgagamyA, samyakazrutArthopayogarahitA, anAbhogavatI, dravyazrutaprAptiH, zaGkA-mithyAdRSTimahAmithyAdRSTayoH, anAbhogAderavizeSAt - vizeSAbhAvAt kaH prativizeSaH ! * samAdhAnam =asya-mithyAdRSTeH, mokSamArgavirodhibhAvarUpA'sthAna eva abhinivezaH (mamatArUpAgraho na bhavati) sthAnA'bhinivezasyApi tasya bhavati. zaGkA kathamiti cet ! samAdhAnam ucyate, bhAvazrutayogyatvarUpabhavyatvasya yogAt=bhAvAt, asthAnA'bhiniveza evahi na, tathA ca bhAvazrutayogyatvAbhAvAt mahAmithyAdRSTau pUrvakathitAsthAnaviSayakA'bhinivezasvabhAvarUpaM bhavyatvamasti, tadA mithyAdRSTau pUrvakathitasthAnaviSayakA'bhinivezasvabhAvarUpaM bhavyasvamastIti mithyAdRSTi-mahAmithyAdRSTayo vizeSo vijJeyaH / zakkA-pUrvakathitAsthAnaviSayakA'bhinivezasvabhAvabhavyatvaM vartate'to mahAmithyAdRSTau dravyazrataprAptirapyasambhavinI kutastasya phalacintA ! samAdhAnam =' etad ' dravyazrutam , ekAnta ( sarvathA ) mahAmithyAdRSTirUpairabhavyai ( abhavyatvanAmakAnAdikAlInajAtiviziSTaiH) rapi kiM punaranyamithyAdRSTibhiranekazaH, prAptamasti, zaGkA kastatra hetu vA prAmANyaM kiM vA! samAdhAnam sarvajIvAnAmanantazo aveyakopapAtaprajJApanA-prAmANyarUpaM vacanaprAmANyaM vartate, zaGkA evaM tarhi zrutaprAptiphalamapi, teSu-abhavyeSu bhaviSyatyeva ? samAdhAnam zrutaprApteH kizcitphalaM naivA'bhavyeSu, zaGkA kathamiti cet ! samAdhAnam = prakRta-yathAvat (yathArtha) bodharUpaphalAMzarUpa-prastutaphalalezasyA'pi, AstAM sarvasya 'asiddheH' abhavyeSu, aprAptizrapo'sambhavo'sti. yadi prastutaphalAMzaphalasiddhirbhavettadA'lpakAlenaiva sarvamuktiprApti-prasaGgaHsyAt / tathA caitat-pUrvoktavastujAtaM, Agamavettabhirvacana=sarvajJavacanAnusAreNa paribhAvanIyaMparito vimarzanIyam / evamanyeSAmapi sUtrANAmartho veditavya iti, diGmAtrapradarzanametat / Page #489 -------------------------------------------------------------------------- ________________ lalitavistarAsaMskRtaTIkA 141 -atha zAstrakAraH 'suyassa bhagavao karemi kAusaggaM' ityAdi sUtrasya vyAkhyA sasaMgati-vivecanaM karotIti evaM praNidhAnaM kRtvA, etatpUrvikA kriyA phalAyeti zrutatyaiva kAyotsarga-saMpAdanArtha paThati vA paThanti vA, 'suyassa bhagavao karemi kAusaggamityAdi' yAvad bosirAmi / vyAkhyA pUrvavat , navaraM 'zrutasya ' iti-pravacanasya, sAmAyikAdi caturdazapUrvaparyantasya, 'bhagavataH ' samagrezvaryAdi-yuktasya / arthAt 'zrutadharmoM vardhatAm , evaM zrutadharmaviSayakaM praNidhAna-cittasyaikAgratAM kRtvA ( pUrva praNidhAnaM kRtaM ) praNidhAnapUrvikA kriyA phalajanikA bhavati, kevalA kriyA na phalajanikA, kevalaM praNidhAnamapi na phalajanakaM, praNidhAnapUvikA kriyaiva phalAyeti, ___ atra kriyArUpeNaiva kAyotsarga karta=zratasyaiva kAyotsarga-sampAdanArthaM paThati paThanti vA 'suyassa bhagavao karemi kAusamga ' mityAdi yAvad 'vosirAmi' / vyAkhyA pUrvavat / kriyA, phalaM dadAtyapi, praNidhAnapUvikA cecadA phalaM yacchet , praNidhAnaM yadi na bhavettadA kriyAyAM, ekAgratAsahitopayogAbhAvena kathaM phalamutpadyateti, praNidhAnapUrvikaiva kriyA phaladA, praNidhAnakRtaM kRtamiti nyAyena, ____ navaraM 'zrutasya ' iti pravacanasya, sAmAyikasUtra-' karemi bhaMte' rUpasUtrata Aramya caturdazapUrva-paryantasya, 'bhagavataH' samapraizvaryAdiyuktasya, zuddhatva-siddhatvApekSayA, smgraishvryaadiyogH| zrutaAgame'smin-samagraizvaryAdi-yogastu zrutasya, zuddhatva-siddhatvakAraNenA'sti, arthAd , zrute phalAvyabhicAratvena, pratiSThitatvena, trikoTiparizuddhatvena siddhatvamasti, etaddvastu, jainetarazAstrAntareSu nAsti, tata itarazAstrebhyaH zrutasyaizvaryam , IzvaratvaM, IzitRtvam , prabhutvamasti, idameva-siddhatvaM 'na yato vidhipravRtaH' ityAdinA vAkyatrayeNa yathAkrama-phalAvyabhicAra-pratiSThitatvaM-trikoTi-parizuddhiM bhAvayati __ siddhatvarUpaphalA'vyabhicAra:=(1) zrutasya bhagavattvena-siddhatvena samapraizvaryAdiyuktatvakAraNena, vidhipUrvakaH pravRtta:=pravRtti-kriyAvAn , phalena nahi kaJcyate-phalAvaJcako yogaH-zrutayogo bhavati. (2) siddhatvarUpapratiSThitatva etena-zrutena saha sarve pravAdAH-nayavAdA ( darzanAni ) vyAptAH-vyApakatAvantaH, yataH-zrutaM sarvanayAn manyate, itaradarzanaM, ekaikaM nayaM gRhNAti. (3) siddhatvarUpa-trikoTi parizuddhatvam vidhipratiSedhAnuSThAnapadArthA-virodhena-ceti Page #490 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 142 lalitavistarAsaMskRtaTokA kaSarUpayo vidhipratiSedhayoH, chedarUpasyAnuSThAnasya, tApaviSayasya padArthasya, avirodhena pUrvAparA'bAdhayA eSu triSu mithaH saMgharSoM-virodho na, arthAdanuSThAnamAcAro vidhipratiSedho na bAdhate, evaM padArthaH-siddhAntavyavasthA, vidhipratiSedhau-anuSThAnamAcAraM ca na bAdhete, evaM kaSacchedatApanAmikAyAM parIkSAyAM sarvathottIrNa yad bhavati zrutaM tat siddhatvamApnotIti, amumeva trikoTIparizuddhirUpamavirodhaM-saMvAda, dvAbhyAM vacanAbhyAM darzayati svargArthinA tapodevatApUjanAdi, kevalajJAnArthinA tu dhyAnA'dhyayanAdi karttavyaM, iti kaSaparIkSAyAM vidhivAkyaM / 'sarve jIvA na hantavyAH' iti pratiSedhavAkyam , chedaparIkSAyAM vidhipratiSedhAvabAdhamAnamanuSThAnaM jJeyaM, (1) -- samitigupti-zuddhA kriyA' iti-anuSThAnavAkyam / (2) 'asapatno yogaH ' yogaH-mokSasAdhako vyApAra-mAtraH mitho yathA vAdhako na bhavettathA vyApArA vyApAryA iti-anuSThAnavAkyam , asapatnaH-parasparAvirodhI svasvakAlAnuSThAnAdyogaH-svAdhyAyAdi-samAcAraH, tApaparIkSA-padArthavAkyam yathA (1) 'utpAdavyaya-dhrauvyayuktaM sat' (2) 'ekaM dravyamanantaparyAyamarthaH '-dravyatvenaikaM sat dravyaM-anantaparyAyAtmako'rthaHpadArtha iti. " kAyotsarga-prapaJcaH prAgvat , tathaiva ca stutiH, yadi paraM-zrutasya, samAnajAtIyavahakatvAt , anubhavasiddhametat , tajjJAnAM, calati samAdhiranyatheti prakaTaM, aitihyaM cetadevamato na bAdhanIyamiti, vyAkhyAtaM puSkaravaradvIpA?tyAdisUtram // " idamaidaMparyam=pUrvokta-zrutavAkyAni jJApayanti, yad , jainazrutaM vidhipratiSedhau, anuSThAnamAcArazca, padArtha iti trikoTimitho bAdhakatArahitatvena vartate, atha zrutasya vandanAdyarthe kAyotsargaH kAryaH, tatpUrva jinasarvajinAnAM vandanAdi, kAyotsarge kathanAnusAreNa 'annattha sUtraM' kathayitvA 'sAgAraM' kAyotsarga pArayitvA stutirapi pUrvakathanAnusAreNa, uccAraNIyA paraMtu zrutasya stutirvAcyA, sA stutireva, svasajAtIyazrutastava-samarthikA bhavet , idaM tajjJAtRNAmanubhavasiddham , 'pukkharavaradIvaDDhe' sUtrataH zrutasya stavaM kRtvA, zrutasya vandanAdinimitte kAyotsargaH kRtaH, atha stutiH zrutasya sthAne, anyasya kathitA syAttadA prastutaM samarthitaM na syAdaccittasya ya ekaH zrutaguNagAnaviSayakaH zubhapariNAmapravAhaH calannAmata AsIt sa hato bhavedAccitta-samAdhirgato bhaved / Page #491 -------------------------------------------------------------------------- ________________ lalitavistagasaMskRtaTIkA 143 kizca eSA 'tRtIyA stutiH zrutasyaiva ' evamaiticaM-sampradAyaH caitadato na vAdhanIyamiti vyAkhyAtaM 'puSkaravaradvIpA. ' ityAdi sUtram / / ( zrutasya guNagAnAvasare vahantyAM dhArAyAM zrutasyaiva stutiH kathanIyA, anyathA samAdhibhaGgo bhavet ityAdi zAstravacanAnusAreNa sarvatra vivekaM kRtvA samAdhIrakSaNIyaH ) -atha zAstrakAraH 'siddhANaM ca vaiyAvaccagarANaM, annatthaM kathayitvA eka-navakArasya kAyotsarga pArayitvA zAsanadevadevInAM smaraNa-saMbaMdhinI caturthastutiH kathanIyeti dvAdazo'dhikAraH, evaM, aSTato dvAdazaparyantAn adhikArAn darzayataH, tat prAg 'siddhANaM buddhANaM sUtrasya vyAkhyA punaranuSThAnaparamparAphalabhUtebhyastathAbhAvena takriyAprayojakebhyazca siddhebhyo namaskaraNAyedaM paThati paThanti vA, "siddhANaM buddhANaM, pAragayANaM prNprgyaannN| loyaggamuvagayANaM, namo sayA savvasiddhANaM // 1 // asya vyAkhyA-sitaM mAtameSAmiti siddhAH nirdagdhAnekabhavakarmendhanA ityarthaH tebhyo nama iti yogaH te ca sAmAnyataH karmAdisiddhA api bhavanti, yathoktam- " kamme sippe ma vijjA ya, maMte joge ya aagme| attha jattA abhippAe, tave kammakkhae iya // 1 // " ityAdi, ataH kAdisiddhavyapohAyAha-"buddhebhyaH" ajJAnanidrAprasupte jagatyaparopadezena jIvAdirUpaM tattvaM buddhavanto buddhAH, sarvajJasarvadarzisvabhAvabodharUpA ityarthaH, etebhyaH-ete ca saMsAranirvANobhayaparityAgena sthitavantaH kaizcidiSyante "na saMsAre na nirvANe, sthito bhuvanabhUtaye / acintyaH sarvalokAnAM cintAratnAdhiko mahAn // 1 // " iti vacanAt , etannirAsAyAha--" pAragatebhyaH" pAraM-paryantaM saMsArasya prayojanavAtasya vA gatAH pAragatAH, tathA bhavyatvAkSiptasakalaprayojanasamAptyA niravazeSakarttavyazaktivipramuktA iti Page #492 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 144 lalitavistarAsaMskRtaTIkA yaduktaM bhavati etebhyaH, ete ca yadRcchAvAdibhiH kaizcidakramasiddhatvenApi gIyante, yathoktam-'naikAdisaGkhyAkramato, vittpraaptirniyogtH| daridrarAjyAptisamA, tadvanmuktiH kvacinna kim ? // 1 // " ityetadvyapohAyAha-" paramparagatebhyaH" paramparayA-jJAnadarzanacAritrarUpayA mithyAdRSTisAsvAdanasamyagmithyAdRSTiaviratasamyagdRSTiviratAviratapramattApramattanivRttyanivRttibAdara - sUkSmopazAntakSINamohasayogyayogiguNasthAnabhedabhinnayA gatAH paramparagatA etebhyaH, ete'pi kaizcidaniyatadezA abhyupagamyante, 'yatra klezakSayastatra, vijJAnamavatiSThate / bAdhA ca sarvathA'syeha, tadabhAvAnna jAtucit // 1 // " iti vacanAd, etannirAcikIrSayA''ha-"lokAgramupagatebhyaH" lokAgram-ISatprAgbhArAkhyaM tadupasAmIpyena niravazeSakarmavicyutyA tadaparAbhinnapradezatayA gatAHupagatAH, uktaJca-jattha ya ego siddho, tattha aNaMtA bhavakkhayavimukkA / annInnamaNAbAhaM, ciTThati suhI suhaM pattA // 1 // " tebhyaH, Aha-kathaM punariha sakalakarmavipramuktAnAM lokAntaM yAvadgatirbhavati, bhAve vA sarvadeva kasmAnna bhavatIti, atrocyate, pUrvAvezavazAddaNDAdicakrabhramaNavat samayamevaikamaviruddheti na doSa etebhyaH, evaMbhUtebhyaH kimityAha-" namaH sadA sarvasiddhebhyaH" nama iti kriyApadaM, "sadA" sarvakAlaM, prazastabhAvapUraNametadayathArthamapi phalavaccitrAbhigrahabhAvavadityAcAryAH, paM..." citrAbhiprahabhAvavaditi" yathA hi glAnapratijAgaraNAdiviSayazcitro'bhigrahabhAvo nityamasampadyamAnaviSayo'pi zubhabhAvApUrakastathA namaH sadA sarvasiddhebhya ityetatpraNidhAnaM, -siddhANaM buddhANaM sUtraM (siddhastavaH) - TI0...atha (punaH ) kizcAnuSThAnAnAM paraMparA apunarvandhakAvasthAta ArabhyAyogiguNa Page #493 -------------------------------------------------------------------------- ________________ lalitavistarAmaMskRtaTIkA sthAnaparyantAnuSThAnaparamparAyAH phalabhUtebhyaH ( anuSThAnAnAM paramparayA'ntimaphalasvarUpebhyaH ) tathAbhAvena-siddhatvaphalapariNAmena svakIyadRSTAnta-dvArA tattadanuSThAneSu, anyeSAM jIvAnAM pravRttI prayojakebhyaH-prerakebhyazca, namaskaraNAyedaM paThati paThanti vA 'siddhANaM buddhANaM' ityAdi sUtra, tadvyAkhyA=siddha-buddha-pAragata-paramparAgata- lokAnamupagata-sarvasiddhebhyo namaH sadA, vyAkhyA=(1) (prathamaM vizeSaNaM)=siddhebhyaH sitaM-baddhaM karma dhmAtaM-dagdhaM eSAmiti siddhAH-nirdagdhAnekabhavakarmendhanA ityarthaH, nirdagdhAni bhasmIkRtAni-anekairbhavai baiddhAni karmANyevendhanAni yeSAM te-nirdagdhAnekabhavakarmendhanebhyaH siddhebhyaH, tebhyaH siddhebhyo namaH iti yogaH, te ca siddhAH, sAmAnyataH karmAdisiddhA api bhavanti tathApi karmakSayasiddhebhyo'tra siddhebhyo namaH / yathoktaM "karmaNi zilpe ca vidyAyAM, mantre yoge cAgame / / arthayAtrA'bhiprAyeSu, tapasi karmakSaye iti / / " ityAdi (2) dvitIyavizeSaNam -ataH karmAdisiddhavyapohAyAha 'buddhebhyaH siddhebhyaH ajJAnanidrAprasupte atattva-ajJAnameva nidrA, tatra-nidrAyAM-svarUpacaitanyabhAnAbhAvadazAyAM prasupte-prakarSaNa nidrAdhIne, jagati-saMsAre, aparopadezena parakRtamupadezaM vinaiva-svabhinnaparasyopadezApekSAM vinA, svayameva jIvAdirUpaM tattvaM (jIvAdinavAdi-tattvamAtra) buddhavanto-jJAtavanto, buddhAH-sarvajJasarvadarzisvabhAva-bodharUpA:-kevalajJAnakevaladarzanasvabhAvabodhamayAH (atra nizcayato jJAnajJAninorabhedApekSayA'rtho jJeyaH, atra yathA'rhantastathA tatra siddhau, siddhAH-svayaMsambuddhAH sAdhanAkAlApekSA'tra siddhAnAM paropadeza-janyabodhasiddhirapIti jJeyA.) (3) tRtIyavizeSaNam =siddhebhyaH pAragatebhyaH iti vizeSaNaM, ete ca saMsAranirvANobhayaparityAgena sthitavantaH kaizcidiSyante, ete-siddhabuddhAH siddhAzca saMsArarUpaM sthAnaM parityajya, nirvANarUpaM sthAnaM parityajya, taTasthA-madhyasthAH kaizcidvAdibhiriSyante / tatra vacanapramANaM dIyate "na saMsAre, na nirvANe, sthito bhuvanabhUtaye / acintyaH sarvalokAnAM, cintAratnAdhiko mahAn // " iti vacanAt etannirAsAyAha 'pAragatebhyaH' arthAt, na saMsAre sthitaH, na nirvANe-mokSe sthitaH parantu bhuvanasya-jagato, Page #494 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 146 lalitavistarA saMskRtaTIkA bhUtaye - samunnataye madhyasthatayA sthitaH sarvalokAnAmacintyaH - akalpyo'pi cintAmaNitaH phalApekSayA'dhikaH - paramaH, mahAn - mahApuruSo manyate / arthAt-(1) saMsArasya bhavabhramaNasya pAraM - antaM gatAH - pAraMgatAH (2) prayojanavAtasya vA=anAdyanantakAlato'smin bhavacakre bhrAmyato bhavyajIvasya tathA bhavyatvaM yathA yathA paripakvaM bhavat tathA tathA, AgatAni kAryANi pUrNIkRtya sidhyanti tathAbhavyatvaM paripacyamAnaM pUrNapakvatAyAH zikhare gamyamAnaM, antima prayojanamuktirapi sidhyati, evaM prayojanAni sarvANi samAptAni bhavantyataH, muktau siddhatvA'nantaraM na kimapi kArya nAvaziSTaM bhavati, arthAt samasta - niravazeSa karma-zakti-vimuktAH, pAragatAH kathyante, sakalakarmakSayAnantaraM, avyavahitatvenanisargata ekasamayena siddhau gatvA tiSThanti tatra svataH sahajato jJAnAdi - paryAyazcalati, karmazaktistatra sarvathA nazyati, kimapi karttavyaM nAsti, karmatatkAraNAdInAM sarvathA'bhAvastatraiva. kAraNAbhAvAt kAryA'bhAva eva / etebhyaH siddhebhyo buddhebhyaH pAra- gatebhyo namaH | paramparagatebhyo namaH - ete ca - siddhA buddhAH pAragatAH kaizcid yadRcchAvAdibhiH, akramasiddhatvenA'pi gIyante, yathoktaM 'naikAdisaGkhyAkramato vittaprApti niyogataH / daridrarAjyAptisamA, tadvanmuktiH kvacinna kim ? // 1 // 66 , niyamato - eko dvau ityAdi - saMkhyAyAH krameNa dhanaprApti bhavedityevaM nAsti yathA dari - drasya rAjyAtiH, tathA'krameNa kvacijjIvasthAne muktiH kathaM na bhavediti. ityetat siddhAntakhaNDanAyAha = paramparagatebhyaH, paramparayA ( krameNa ) jJAna - darzana - cAritrarUpayA, mithyAdRSTi - sAsvAdana - samyagmithyAdRSTi - avirata samyagdRSTi - viratAvirata - pramattApramatanivRttyanivRtti - bAdara - sUkSmopazAnta kSINamoha - sayogyayogiguNasthAnabhedabhinnayA ( mukti ) gatAH paramparagatA etebhyaH, ( krameNa caturdazaguNasthAnavikAsa ( adhyAtmavikAsa) rUpasopAnapaGktisamArUDhAH santaH siddhiM gatAH sthitAH siddhAH ) ete'pi kaizcidaniyatadezA abhyupagamyante, 88 'yatra kleza kSayastatra, vijJAnamavatiSThate / bAdhA ca sarvathA'syeha, tadabhAvAnna jAtucit " // 1 // iti vacanAd, kaizvit-niyata dezarahitA etannirAcikIrSayAha - " lokApramupagatebhyaH " arthAt = siddha-buddha-pAraMgata - paraMparagatA adhyete, siddhAH Page #495 -------------------------------------------------------------------------- ________________ lalitavistarAsaMskRtaTIkA 147 abhyupagamyante, tatra tadAgamaprAmANyam , yatra-yaddezAvacchedena kleza ( karma ) kSayastatra-taddezAvacchedena vijJAnaM ( vijJAnarUpAtmA ) avatiSThate-tiSThati-sthAnaM kurvannAste, atra-etadde. zAvacchedena klezasyAbhAvAt , sarvathA klezAbhAvavato bAdhA na jAtucit -atrAsya klezaH AzayaH saMskAro nAstyataH sarvathA vAdhA-pratibandhakatvaM nAstyeva. etadvauddhamatamasti yat , klezaviziSTakSaNikavijJAnadhAraiSA, saMsAraH kathyate, nirupaplavacitsantatiH mokSaH kathyate, samastarAgadveSAdiklezAnAM tathA tadvAsanAsaMskArANAM vinAzA'nantaraM mukte mRte sati vijJAnasya gamanAgamanAbhAvo varttate yatra tasya kAraNAbhAvaH kAraNam / etad bauddhamatasya khaNDanAyAha 'lokApramupagatebhyaH' lokAgram ISatprAgabhArAsya (siddhazilAkhyaM ) tadupa-sAmIpyena niravazeSakarmavicyutyA 'tadaparAbhinnapradezatayA gatAH, upagatAH / arthAd , navInamuktA''tmA, siddhazilAyA upari, AkAzapradezabhAge pUrvasiddhAtmanA''vagADhA''kAzapradezeSu, jyotiSijyotilaMgati, tathA eka-dIpakajyotiSA sahAnyajyoti milati tatra dvayorastitvaM svatantraM, mAtraM samAnatayaka mahAjyoti dRzyate, etAvadeva, evaM ekasiddhAtmanaH pradezaiH sahAnyasiddhAtmanaH pradezA militAH santaH, dvayoH svataMtratA'stitvamasti, zuddhAtmano'rUpitvena mithaH eko'nya na bAdhate, ata etasminnevAkAzabhAge'nantAH siddhAtmAnaH samAviSTA bhavanti, dIpajyotistu mUrtaMva tathApi yadyekApavarake lakSadIpAnAmapi jyotiH parasparam militvA samAvizati, tarhi, arUpiNAM samAvezane kuto bAdhA ? kutaH praznaH ? uktaM ca " jattha ya ego siddho, tattha aNaMtA bhavakkhaya-vimukkA / annonnamaNAvAhaM, ciThThati suhI suhaM pattA // 1 // " artha : yatra yadAkAzabhAgAvacchedena lokAgrapradezAvacchedenaikaH siddhaH, tatra tatrAkAzapradezAvacchedena bhavakSayeNa vimuktA siddhAH pUrNasukhaM prAptA anantA anyo'nyamavyAvA, sukhinaH, tiSThanti, praznaH tebhyaH, Aha kathaM punariha sakalakarmavipramuktAnAM lokAntaM yAvad gati bhavati, bhAve vA sarvadaiva kasmAnna bhavatIti ? arthAdatra sakalakarma kSayeNa sarvathA karmavimuktAtmanAM kasyacid gatiprerakakarmAdikAraNatvAbhAvena, asmAtsthAnAdupari lokAntaparyantagAminI gatiH kathaM ? yadi bhavati tadA sarvadaiva gatiH kathaM na ? pratyuttaram sakalakarmakSayAnantaraM gatikAraNaM jIvasthapUrvakarmapreritagaterAvegaH ( AvezaH ) tatrodAharaNaM, yathA daNDAdicakrabhramaNaM, tathAhi kumbhakArasya daNDena cakre bhramaNaM bhavati, tatpa Page #496 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 148 lalitavistarAsaMskRtaTIkA zcAt , asyAvegena daNDotthAnAnantaramapi, alpasamayaM bhramaNaM calati, tiSThati, evaM riktatumba jalasyA'dhastAnnItvA tyAgAnantaraM, asmin pUrvAdhogatiprayogasyAvegena pazcAdupari, Aga. cchati, evaM pUrvakarmaNa Avegena (zena) muktajIvoparigatiH sahajaiva, evamapi-eSA, ekasamaya yAvat , anyasamaye, AvegAbhAvena sthiratA''gacchati, arthAt sadAgativiSayakaprazno'pi gacchati niSphalatAM, yathA cakre'pi sadA bhramaNaM na bhavati, siddhabuddha pAragataparamparagatalokAgramupagatebhyo namaH 'evaMbhUtebhyaH' kim ! ityAha 'namaH sadA sarvasiddhebhyaH' / 'namaH' iti kriyApadaM, 'sadA' sarvakAlaM, prazastabhAvapUraNametadayathArthamapi phalavaccitrAbhigrahabhAvavadityAcAryAH 'namaH' ityatrAvyayapadamapi 'namAmi ' kriyA padasUcakam 'citrAbhigraha bhAvavadi ' ti yathAhi glAnapratijAgaraNAdi ( vaiyAvRttyAdi ) viSayazcitro'bhigrahabhAvo nityamasampadyamAnaviSayo'pi zubhabhAvApUrakastathA 'namaH sadA' sarvasiddhebhya ityetat praNidhAnaM. yathA kenacitpratijJAtaM yad glAnasya-vyAdhitasya muneH sadA vaiyAvRttyaM kAryamiti. eSa (vi) citrAbhigrahabhAvaHkathyate, kathamiti ceducyate, sadA-nityaM vaiyAvRttyaviSayaH kazcinmuni na sampadyate, kadAcit sampadyate'pi. nityaM na sampadyate tathA'pi sarvakAlaM muni prati prazastabhAvaHpUjyatamabhAvaH pUryate, bahumAnabhAvo vardhamAno bhavati. zubhabhAvo manasi, nityamutthApito bhavati. -atha siddhAnAM paMcadaza bhedAH kathyante " sarvasiddhebhyaH" tIrthasiddhAdibhedabhinnebhyaH, yathoktam"titthasiddhA 1 atitthasiddhA 2 titthagarasiddhA 3 atitthagarasiddhA 4 sayaMbuddhasiddhA 5 patteyabuddhasiddhA 6 buddhabohiyasiddhA 7 thIliMgasiddhA 8 purisaliMgasiddhA 9 napuMsakaliMgasiddhA 10 saliMgasiddhA 11 aNNaliMgasiddhA 12 gihiliMgasiddhA 13 egasiddhA 14 aNegasiddhA 15" iti, tatra tIrtha-prAgvyAvarNitasvarUpaM taccaturvidhaH zramaNasaGghaH tasminnutpanna ye siddhAste tIrthasiddhAH, atIrthe siddhA atIrthasiddhAH tIrthAntarasiddhA ityarthaH, zrUyate ca " jiNaMtare sAhuvoccheo" ti tatrApi jAtismaraNAdinA'vAptApavargamArgAH sidhyantyeva, marudevIprabhRtayo vA Page #497 -------------------------------------------------------------------------- ________________ lalitavistarAsaMskRtaTIkA atIrthasiddhAH, tadA tIrthasyAnutpannatvAt , tIrthakarasiddhAH tIrthakarA eva, atIrthakarasiddhA anye sAmAnyakevalinaH, svayabuddhasiddhAH svayaMbuddhAH santo ye siddhAH, pratyekabuddhasiddhAH pratyekabuddhAH santo ye siddhAH, atha svayaMbuddhapratyekabuddhasiddhayoH kaH prativizeSa iti, ucyate, bodhyupadhizrutaliGgakRto vizeSaH, tathAhi -svayaMbuddhA bAhyapratyayamantareNa budhyante, pratyekabuddhAstu na tadviraheNa, zrUyate ca bAhyavRSabhAdipratyayasApekSA karakaNDvAdInAM pratyekabuddhAnAM bodhiH, naivaM svayaMbuddhAnAM jAtismaraNAdonAmiti, upadhistu svayaMbuddhAnAM dvAdazavidhaH pAtrAdiH, pratyekabuddhAnAM tu navavidhaH prAvaraNavarjaH, svayaMbuddhAnAM pUrvAdhItazrute'niyamaH, pratyekabuddhAnAM tu niyamato bhavatyeva, liGgapratipattiH svayaMbuddhAnAmA cAryasannidhAvapi bhavati, pratyekabuddhAnAM tu devatA prayacchatItyalaM vistareNa, vuddhabodhitasiddhA buddhA AcAryAstairbodhitAH santo ye siddhAste iha gRhyante, ete ca sarve'pi strIliGgasiddhAH kecit kecitpuMlliGgasiddhAH kecinnapuMsakaliGgasiddhA iti / AhatIrthakarA api strIliGgasiddhA bhavanti ? bhavantItyAha, yata uktaM siddhaprAbhRte-'savatthovA titthayarisiddhA, titthagarititthe No titthagarasiddhA asaMkhejaguNAo titthagarititthe NotitthagarasiddhA saMkhejjaguNA" iti na napuMsakaliGgasiddhAH, pratyekvabuddhAstu pu~lliGgA eva, svaliGgasiddhA dravyaliGgaM prati rajoharaNagocchadhAriNaH, anyaliGgasiddhAH parivrAjakAdiliGgasiddhAH, gRhiliGgasiddhA merudevI prabhRtayaH, " egasiddhA" iti ekasmin samaye eka eva siddhaH, "aNegasiddhA" iti ekasmin samaye yAvadaSTottarazataM siddha, yata uktam Page #498 -------------------------------------------------------------------------- ________________ lalitavistarAsaMskRtaTIkA "banosA aDayAlA saTTI bAvattaro ya boddhavvA / culasoI chaNNauI durahiya ahuttarasayaM ca // 1 // " atrAha codakaH-nanu sarva evaite bhedAstIrthasiddhaatIrthasiddhabhedadvayAntarbhAvinaH, tathAhi-torthasiddhA eva tIrthakasiddhAH, atIrthakarasilA api tIrthasiddhA vA syuratIrthasiddhA vA, ityevaM zeSeSvapi bhAvanIyamityataH kimebhiriti, atrocyate, antarbhAve satyapi pUrvabhedadvayAdevottarottarabhedApratipatterajJAtajJApanArthaM bhedAbhidhAnamityadoSaH // paM0...'na napuMsakaliGga' iti napuMsakaliGkage tIrthakarasiddhA na bhavantIti yojyama TI..... 'sarvasiddhebhyaH' tIrthasiddhAdibhedabhinnebhyaH, yathoktam / / (1) 'tIrthasiddhAH 'tatra tIrtha prAgavyAvaNitasvarUpaM, taccaturvidhaH zramaNapradhAnasaGghaH, tasmin-tIrthe, utpanne sati ye siddhAH-tIrthAstitvaM yAvat siddhAH. (2) 'atIrthasiddhAH' atIrthe siddhAH, atIrthasiddhAH-tIrthAntarasiddhA ityarthaH / zrayate ca "jiNaMtare sAhuvoccheo" ti tatrApi jAtismaraNAdinA'vAptApavargamArgAH siddhayantyeva, marudevI-prabhRtayo vA'tIrthasiddhAH, tadAtIrthasyA'nutpannatvAt , arthAt , tIrthe vicchinne vA tIrthe'nutpanne, atIrthe navamasuvidhinAthadazamazItalanAtha-bhagavatorantare-madhye-vyavadhAnakAle tIrtha (sAdhu)vicchedo'bhUt , tathA'pi jAtismaraNAdidvArA prAptamokSamArgAH (samyagadarzanajJAnacAritrarUpamokSamArgAH ) siddhayantyeva. (3) tIrthakarasiddhAH tIrthakarA eva tIrthakara-siddhAH. (4) atIrthakara-siddhAH tIrthaka rebhyo'nye sAmAnya-kevalinaH. (5) svayaMbuddhasiddhAH svayaMbuddhAH santo ye siddhAH, arthAt gurorupadezaM vinA tathA kiJcidvAhyanimittaM vinA, karmaNAM kRzatvena, saMsArAsAratAyA jJAne etadbhAvanAyA utkaTatvena kevalajJAnaM prApya siddhAH-svayaMbuddhasiddhAH. (6) pratyekabuddhasiddhAH aindracApavat sandhyAsatkavAdalarUpANi parivartante tathA saMsAre bhautika vastu kSaNikamiti samIkSyArthAt kiJcidapi kiMvidhamapi vairAgyajanakaM nibhittaM samprApya kevalajJAnamadhigamya siddhAH pratyekabuddhasiddhoH, Page #499 -------------------------------------------------------------------------- ________________ lalitavistarAsaMskRtaTIkA zaGkA svayaMbuddhasiddhapratyeka-buddhasiddhayoH kaH prativizeSaH ? samAdhAnam =pratyekabuddhasvayaMbuddhasiddhayormadhye bhedamahattvApekSayA, bodhyupadhizrataliGga (veSa) bhedAstu bhedaH-vizeSaH, (1) bodhibhedaH svayaMbuddhA bAhyanimittaM vihAya jAtismaraNAdinA buddhayante, pratyekabuddhAstu vAhyanimittanaiva buddhyante zrUyate ca bAhyavRSabhAdi-pratyaya (nimitta) sApekSaHkarakaNDavAdInAM pratyekabuddhAnAM bodhiH, evaM jAtismaraNAdInAM svayaMbuddhAnAM bAhyapratyayasApekSo bodhi na bhavati. (2) upadhibhedaH= upadhistu svayaMbuddhAnAM dvAdazavidhaH pAtrAdiH, pratyekabuddhAnAM tu navavidhaH prAvaraNavajaH, (yaH sarvadA dhAryate sa audhika upadhiH, sa caturdazavidhaH, tad yathA 1-pAtrakaM 2-pAtrabandhanaM (jholikA) 3-pAtrakezarikA (ladhvIpUMjaNI) 4-gucchakaM (gucchA) 5-pAtrasthApanA 6-paTalakaM (paDalA) 7-rajastrANaM 8 kalpaprAvaraNaM (cAdara-kapaDo-kAmalI) 9rajoharaNaM (dharmadhvaja-odho) 10-mukhavastrikA 11- mAtrakaM 12-colapaTTakaM 13-saMstArakaM (saMthAro) 14-uttarapaTTakaM (uttarapaTTo) tebhyaH colapaTTakaM ca mAtrakaM varjayitvA dvAdazavidha upadhiH svayaMbuddhAnAM bhavati. prAvaraNaM-kalpaH sArdha trayahastAyAmaH sArdhahastadvaya-vistAra eSa kalpo bhavati. sarva saMbhya sautrikadvayaM ekamaurNikamevaM trayaM bhavati.) (3) zrutabhedaH svayaMbuddhAnAM pUrvA'dhItazrute'niyamaH, pratyekabuddhAnAM tu niyamato bhavatyeva, liGgapratipattiH, svayaMbuddhAnAmAcAryasannidhAvapi bhavati, pratyekabuddhonAM tu devatA prayacchatItyalaM vistareNa, arthAt , svayaMbuddhAnAM pUrve adhItazrutaviSaye niyamo nAstyeva, pUrvA'dhIta zrutajJAne satyeva, devaH sAdhuveSamarpayati, athavA gurupArzva gatvaiva sAdhuveSaM gRhNAti, arthAt -pUrvA'dhItazrutaviSaye niyamo nAsti, pratyekabuddhAnAM tu pUrvA'dhItazrutaM niyamAd bhavatyeva. tatrApi jaghanyata ekAdazA'GgAni, utkarSatazca dazapUrvebhyazca kizcinnyUnaM jJeyam , (7) buddhabodhitasiddhAH=buddhA AcAryAstairbodhitAH santo ye siddhAste iha gRhyante, eve ca sarve'pi, strIliGgasiddhAH kecit , kecitpuMliGga-siddhAH, kecinnapuMsakaliGgasiddhA iti / arthAt -pUrvoktasaptavidhAH, tIrthAtIrtha-tIrthakarA-tIrthakarasiddha-svayaMbuddha-pratyekabuddha-buddhabodhitasiddhA api tribhedAH syuH, Page #500 -------------------------------------------------------------------------- ________________ lalitavistarAsaMskRtaTIkA (8) strIliGgasiddhAH strItvasUcakacihaviziSTadehe ye kecit siddhAH strIliGgasiddhAH kathyante kecit pratyekabuddhaM vinA, strIliGgasiddhatvena, tIrthAtIrtha-tIrthakarA-tIrthakara-svayaMbuddhabuddhadodhitasiddhatvena SoDhA siddhA bhavanti. (9) puruSatvasUcaka-cihnita-dehe ye siddhAste puliMgasiddhAH.. (10) kRtrimanapuMsakatva-sUcakadehe siddhAH napuMsakaliMgasiddhAH. zaGkA tIrthakarA api strIliGgasiddhA bhavanti ! bhavantItyAha, yata uktaM siddhaprAbhRte "savvatthovA titthayari siddhA, titthagarititthe No titthagarasiddhA asaMkhejjaguNAo titthayari titthe No titthagarasiddhA saMkhejaguNA" sarvastokAH tIrthakarIsiddhoH, tIrthakarI-tIrthe notIrthakarasiddhAH (tebhyaH) saMkhyAtaguNAH, tIrthakarI tIrthe notIrthakarIsiddhAH saMkhyAtaguNAH, tIrthakarI-tIrthe notIrthakarasiddhAH saMkhyAtaguNA iti (notIrthasiddhAH pratyekabuddhasiddhAH kathyante, atra tIrthamarthAt rajoharaNa-mukhavastrikA, kadAcid kasyacitpratyeka buddhasya na bhavati) no tIrthakarI siddhAH tIrthakaraM vinA strIliGgasiddhAH nostrItIrthakarasiddhA ucyante, na napuMsakaliGga-siddhAH=napuMsakaliGge tIrthakara-siddhA na bhavanti, pratyekabuddhAstu puMliGgA eva=pratyekabuddhAstu puMliGga eba siddhA bhavanti strInapuMsakaliGgayo na siddhA bhavanti. (11) svaliGgasiddhAH=dravyaliGgaM prati rajoharaNagocchadhAriNaH, jainasAdhuveSeNa siddhAHdravyaliGga-bAhyaveSApekSayA, atra rajoharaNa-gocchakAdi-pAtra-niryoga-dhAraNena siddhAHsyuH. (12) anyaliGgasiddhAH=parivrAjakAdiliGgasiddhAH, arthAt ye janetaraveSe parivrAjakasannyAsiprabhRtirUpA bhUtvA siddhA bhaveyuH, yadyapi eteSAM jAtismaraNAdinA kevalajJAnasya prAdurbhAvA'nantaraM, AyuravaziSTaM bhavettadA devaH jainamuniveSaM samarpayati, tato muniveSe siddhA bhavanti. (13) gRhiliGgasiddhAH gRhiliGgasiddhA marudevI-prabhRtayaH / gRhasthaveSe siddhA, yathA marudevyAdayaH. (14) ekasiddhAH ekasmin samaye eka eva siddhaH iti. (15) anekasiddhAH ekasmin samaye yAvadaSTottarazataM siddhAH, yata uktam - "battIsA aDayAlA saTThI vAyattarI ya boddhavvA / culasII chaNNauI durahiya aTTattarazataM / / ", Page #501 -------------------------------------------------------------------------- ________________ lalitavistarAsaMskRtaTIkA 153 siddhasatatasamaya ___ siddhasatatasamaya= 1 2 3 4 5 6 7 8 yAvad bhavati tadA pratyekasamaye, adhikAdhika=108 | 102 968472604832 yAvat siddhA bhaveyuH / zaGkA nanu sarva evaite bhedAstIrthasiddhA'tIrthasiddhabhedadvayAnta vinaH, tathAhi tIrthasiddhA eva tIrthakarasiddhAH / atIrthakara-siddhA api tIrthasiddhA vA syuratIrthasiddhA vA iti evaM zeSeSvapi bhAvanIyamityataH kimebhiriti ? samAdhAnam =atrocyate, antarbhAve satyapi pUrvabhedadvayAdevottarottarabhedA'pratipattera jJAta jJApanArtha bhedAbhidhAnamityadoSaH / arthAd , antarbhAve satyapi dvitIyatIrthakarasiddhAdInAM tIrthakarasiddhatvAdirUpeNa-tattadrUpeNa siddhIbhavanasya bodho na bhaved , yatheSa tIrthakarasiddhaH kathyate, eSa gRhiliGgasiddhaH, eSa ekasiddhaH kathyate, evaM zRGgagrAhikayA sarvabhedapratipatterabhAvenAjJAtasya jJApanArtha / ___ -atha siddhastavasUtrasya, dvitIya-tRtIya gAthAyAM vyAkhyAM avataraNikA-sahitAM karoti ___ itthaM sAmAnyena sarvasiddhanamaskAraM kRtvA punarAsannopakAritvAdvartamAnatIrthAdhipateH zrImanmahAvIravarddhamAnasvAminaH stuti (karoti) kurvanti (vA,) "jo devANavi devo, ja devA paMjalI nmsNti| taM devadevamahiaM, sirasA vaMde mahAvIraM // 2 // " asya vyAkhyA-yo' bhagavAnvarddhamAnaH 'devAnAmapi ' bhavanavAsyAdInAM 'devaH' pUjyatvAt , tathAcAha-'yaM devAH prAJjalayo namasyanti' vinayaracitakarapuTAH santaH praNamanti 'taM' 'devadevamahitaM' devadevAH-zakAdayaH tairmahitaH-pUjitaH 'zirasA' uttamADrenetyAdarapradarzanArthamAha, vaMde, kaM? 'mahAvIram' Ira gatipreraNayorityasya vipUrvasya vizeSeNa Irayati karma gamayati yAti ceha zivamiti vIraH, mahAMzcAsau vIrazca mahAvIraH, uktaJca-"vidArayati yatkarma, tapasA ca virAjate / tapovIryeNa yuktazca, tasmAdvIra iti smRtaH // 1 // " 20 Page #502 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 154 lalitavistarAsaMskRtaTIkA taM, itthaM stutiM kRtvA punaH paropakArAyA''tmabhAvavRddhayai, phalapradarzanaparamidaM paThati paThanti vA // " ikko'vi NamokAro, jiNavaravasahassa vaddhamANassa / saMsArasAgarAo, tArei naraM va nAriM vA // 3 // asya vyAkhyA-' eko'pi' namaskAraH, tiSThantu bahavaH 'jinavaravRSabhAya ' varddhamAnAya yatnAt kriyamANaH san kim ?saMsaraNaM saMsAra:-tiryagnaranArakAmarabhavAnubhavalakSaNaH, sa eva bhavasthitikAyasthitibhyAmanekadhA'vasthAnenAlabdhapAratvAtsAgara iva saMsArasAgaraH, tasmAt tArayati-apanayatItyarthaH, 'naraM va nAriM vA' puruSa vA striyaM vA, puruSagrahaNaM puruSottamadharmapratipAdanAtha, strIgrahaNaM tAsAmapi tadbhava eva saMsArakSayo bhavatIti jJApanArtha, ____TI0.... (bAlye jayecchu-laghuyAnapalAyamAnaH, krIDan surairyutisameta - iti stuto yH| deva ! tvameva bhagavannasi devadevo, devAdhidevamuduzaMti bhavantameva / ) ___ zrutajinAvadhijinAdijinAnAM-sAmAnyakevaliSu, tIrthakaranAmakarmaNaH-udayena, uttamavRSabhatulyAH , ayamatrabhAvaH-sati samyagdarzane parayA bhAvanayA kriyamANa eko'pi namaskAraH, tathA bhUtasya bhAvacaraNarUpazubhAdhyavAsayasya heturbhavati. yasmAd , zreNimavApya nistarati bhavodadhiM, ataH kArye kAraNopacArAd, evamucyate / ' bhavasthitistadbhavAyuH' 'kAyasthitistu pRthivIkAyikAdizarIriNAm / tatraivo kAye'vasthAnaM vipadyotpadya cAsakRt ' / -atha zAstrakAraH yApanIyatantrasya pAThadattvA strImuktiviSayakaM viSaya, atyantaM viziSTaM nirUpayati ___vacaH yathoktaM yApanIyatantre-"No khalu itthi ajIvo Na yAvi abhavA Na yAvi daMsaNavirohiNI No amANusA No aNAriuppattI No asaMkhejAuyA No aikUramaI No Na uvasanta Page #503 -------------------------------------------------------------------------- ________________ lalitavistagasaMskRtaTokA mohA No Na suddhAcArA, No asuddhaboMdI, No vavasAyavajiyA, No apuvakaraNavirohiNI, No NavaguNaThANarahiyA, No ajogA laddhie, No akallANabhAyaNaMti kahaM na uttamadhammasAhiga" tti / tatra 'na khalviti' naiva strI ajIvo varttate, kintu ! jIva eva, jIvasya cottamadharmasAdhakatvAvirodhastathAdarzanAt , na jIvo'pi sarva uttamadharmasAdhako bhavati, abhavyena vyabhicArAt , tadvayapohAyAha-'na cApyabhavyA' jAtipratiSedho'yaM, yadyapi kAcidabhavyA tathApi sarvaivAbhavyA na bhavati, saMsAranirvedanirvANadharmAdveSazuzrUSAdidarzanAt , bhavyo'pi kazciddarzanavirodho yo na setsyati tannirAsAyAha-'no darzanavirodhinI' darzanamiha samyagdarzanaM parigRhyate tattvArthazraddhAnarUpaM, na tadvirodhinyeva, AstikyAdidarzanAt , darzanAvirodhinyapi amAnuSI neSyata eva tatpratiSedhAyAha-no amAnuSI' manuSyajAtau bhAvAt, viziSTakaracaraNorugrIvAdyavayavasannivezadarzanAt , mAnuSye'pyanAryotpattiraniSTA tadapanodAyAha-no anAryotpattiH' AryeSvapyutpatteH, tathAdarzanAt , AryotpattirapyasaMkhyeyAyurnAdhikRtasAdhanAyetyetadadhikRtyAha- 'no asaGkhayeyAyuH' sarvaiva, saGghayeyAyuryuktAyA api bhAvAt , tathAdarzanAt , saGkhyayAyupi atikrUramatiH pratiSiddhA tannirAcikIrSayA'ha-'nAtikaramatiH ' saptamanarakAyurnibandhanaraudradhyAnAbhAvAt , tadvatprakRSTazubhadhyAnAbhAva iti cet , na, tena tasya pratibandhAbhAvAt, tatphalavaditaraphalabhAvenAniSTaprasaGgAt , akrUramatirapi ratilAlasA'sundaraiva tadapohAyAha-'no na upazAntamohA' kAcit upazAntamohApi sambhavati, tathA Page #504 -------------------------------------------------------------------------- ________________ lalita vistarA saMskRtaTIkA darzanAta, upazAntamohA'pyazuddhAcArA garhitA tatpratikSepAyAha'no na zuddhAcArA' kadAcit zuddhAcArA'pi bhavati, aucityena paropakaraNAnAdyAcAradarzanAt, zuddhAcArA'pyazuddhabondirasAdhvI tadapanodAyAha - 'no azuddhabondi:' kAcit zuddhatanurapi bhavati prAkka mrmAnuvedhataH saMsaJjanAdyadarzanAt kakSAstanAdidezeSu zuddhabondira pi vyavasAyavarjitA ninditaiva tannirAsAyAha- 'no vyavasAyavarjitA ' kAcitparalokavyavasAyinI, zAstrAttatpravRttidarzanAt savyavasAyA'pyapUrvakaraNa virodhinI virodhinyeva tatpratiSedhamAha-'nA apUrvakaraNavirodhinI apUrvakaraNasambhavasya strIjAtAvapi pratipAditatvAt, apUrvakaraNavatyapi navaguNasthAnarahitA neSTasiddhaye ( iti ) iSTasiddhyarthamAha-'no navaguNasthAnarahitA ' tatsambhavasya tasyAH pratipAditatvAt navaguNasthAnasaGgatA'pi labdhyayogyA akAraNamadhikRtavidherityetatpratikSepAyAha- 'nAyogyA labdheH ' AmarSoSadhyAdirUpAyAH, kAlaucityenedAnImapi darzanAt kathaM dvAdazAGgapratiSedhaH ?, tathAvidhavigrahe tato doSAt zreNipariNatau tu kAlagarbhavadbhAvato bhAvA'viruddha eva labdhiyogyA'pyakalyANabhAjanopaghAtAnnAbhilaSitArthasAdhanAyAlamityata Aha- 'nAkalyANabhAjanaM' tIrthakarajananAt, nAtaH paraM kalyANamasti yata evamataH kathaM nottamadharmmasAdhiketi, uttamadharmmasAdhikaiva / " " 156 " anena tattatkAlApekSayetAvadguNasampatsamanvitaivottamadharmmasAdhiketi vidvAMsaH, kevalasAdhakazcAyaM sati ca kevale niyamAnmokSaprAptirityuktamAnuSaGgikaM tasmAnnamaskAraH kArya iti / " paM...' saptametyAdi ' saptamanarake'tikliSTasa svasthAne AyuSo nibandhanasya raudradhyAnasya tIvra Page #505 -------------------------------------------------------------------------- ________________ lalitavistarAsaMskRtaTIkA 157 saMkle zarUpasyAbhAvAt strINAM 'SaSThIM ca striyaH' iti vacanAt tadvatprakRtaraudradhyAnasyeva prakRSTasya mokSahetoH zubhadhyAnasya zuklarUpasyAbhAva iti / / evaM cedabhyupagamo bhavataH, asya parihAramAha-'na' naivaitatparoktaM, kuta ityAha-'tena' prakRtaraudradhyAnena 'tasya' prakRtazubhadhyAnasya 'pratibandhAbhAvAd' avinAbhAvAyogAt , pratibandhasiddhau hi vyApakakAraNayorvakSatvadhUmadhvajayonivRttau ziMzapAdhUmanivRttivat prakRtaraudradhyAnAbhAve prakRSTazubhadhyAnAbhAva upanyasituM yukto, na cAsti pratibandhaH, kuta ityAha-'tatphalavat' tasya-prakRSTazubhadhyAnasya phalaM-muktigamanaM tasyeva 'itaraphalabhAvena' prakRtaraudradhyAnaphalasya-saptamanarakagamanalakSaNasya bhAvena-yugapatsattayA 'aniSTaprasaGgAt' paramapuruSArthopaghAtarUpasyAniSTasya prasaGgAt , pratibandhasiddhau hi ziMzapAtve iva vRkSatvaM dhUma iva vA dhUmadhvajaH prakRSTazubhadhyAnabhAve svaphalakAriNyavazyaMbhAvI prakRtaraudradhyAnabhAvaH svakAryakArI, svakAryakAritvAdvastunaH, svakAryamAkSipatkathamiva paramapuruSArtha nopahanyAditi, 'zreNItyAdi' zreNipariNatau tu-kSapakazreNipariNAme punaH vedamAhanIyakSayottarakAlaM 'kAlagarbhavat' kAle-RtupravRttyucite udarasattva iva 'bhAvato' dvAdazAGgArthopayogarUpAt na tu zabdato'pi 'bhAvaH' sattA dvAdazAGgasya 'aviruddho' na doSavAn , idamatra hRdayam-asti hi khINAmapi prakRtayuktyA kevalaprAptiH zukladhyAnasAdhyaM ca tat , ' dhyAnAntarikAyAM zuklAghabhedadvayAvasAna uttarabhedadvayAnArambharUpAyAM vartamAnasya kevalamutpadyate' iti vacanaprAmANyAt , na ca pUrvagatamantareNa zukladhyAnAdyabhedau staH 'Adye pUrvavidaH (tattvArthe a09 sUtram 39) iti vacanAt, dRSTivAdaniSedhazca 'strINA' mitivacanAt , atastadarthopayogarUpaH kSapakazreNipariNatau strINAM dvAdazAGgabhAvaH kSayopazamavizeSAdaduSTa iti // TI0....strI ajIvo nAstyeva, yata evaM kathayituM zakyate, 'ajIvasya mokSo na bhavet', kintu jIva eva yato jIvasya lakSaNaM caitanyamasyAM vidyate, kiJca jIva uttamacAritra-dharmasAdhikA'sti, tatsAdhanena kazcidvirodho nAsti / yataH,jIveSUttamadharmasAdhakatA dRzyata eva. zaGkA-jIvA api sarva eva, uttamadharmasAdhakA na bhavanti yato jIvatvena sahottamadharmasAdhakatAyA niyamo'vazyaM bhAvaH kathayituM na zakyate, abhavyeSvevetasya niyamasya vyabhicAraHasaMbhavo'ghaTanaM vartate, satyapi jIvatve tatrottamadharmasAdhakatA nAstyeva, tataH strI jIvo'sti, etAvanmAtreNottamadharmasAdhikA'sti evaM kathaM kathyate ! samAdhAnam =jIvatvena saha niyamo nAsti yato'bhavyA jIvAH santi tathApi te, uttamadharmasAdhakA na bhavantyeva, etatsatyaM parantu strI abhavyatvajAtimatyeva nAsti, kAcit strI abhavyA'pi bhavet, tathApi sarvAH striyaH abhavyA eva santi, evaM nAsti, kAcit strI Page #506 -------------------------------------------------------------------------- ________________ lalitavistarAsaMskRtaTIkA bhavyA'pi bhavet tatra bhavyatvayogyasaMsAranirveda-nirvANadharmAdveSa-zuzraSAdi dRzyate eva, bhavyo'pi kazcid darzanavirodhI yo na setsyatIti. (saptametyAdi' saptamanarake'tikliSTasattvasthAne, AyuSo nibandhanasya raudradhyAnasya tIvrasaMklezarUpasyAbhAvAt strINAM 'SaSThI ca striyaH' ini vacanAt , tadvat -prakRtaraudradhyAnasyeva prakRSTasya mokSahetoH zubhadhyAnasya zuklarUpasyAbhAva iti / ___ evaM cedabhyupagamo bhavataH, asya parihAramAha-'na' naivetatparoktaM, kuta ityAha-'tena'prakRtaraudradhyAnena 'tasya' prakRtazubhadhyAnasya 'prativandhAbhAvAda' avinAbhAvA'yogAt , pratibandhasiddhau hi vyApakakAraNayo- vRkSatvadhUmadhvajayo nivRttau zizapAdhUmanivRttivat prakRtaraudradhyAnAbhAve prakRtazubhadhyAnAbhAva upanyasituM yukto, na cAsti pratibandhaH, kuta ityAha 'tatphalavat' tasya prakRSTa-zubhadhyAnasya phalaM--muktigamanaM, tasyeva 'itaraphalabhAvena' prakRtaraudradhyAnaphalasya saptamanarakagamanalakSaNasya bhAvena-yugapatsattayA aniSTaprasaGgAt' paramapuruSArthopaghAtarUpasyA'niSTasya prasaGgAt , pratibandhasiddhau hi zizapAtve iva vRkSatvaM dhUma iva vA dhUmadhvajaH prakRSTazubhadhyAnabhAve svaphalakAriNyavazyaMbhAvI prakRtaraudradhyAnabhAvaH svakAryakArI, svakAryakAritvAd vastunaH, svakAryamAkSipat kathamiva paramapuruSArtha nopahanyAditi,) arthAd , anena-pUrvoktavacanarAzirUpavAkyena, tattat kAlApekSayA-svasvakAlamapekSya pUrvoktA etAvantaH-etatpramANA ye guNAH, tadrUpasampat -samanvitaiva strI, uttamadharmasAdhiketi vidvAMso-jJAtAro vadanti / kiJcaiSa, uttamo dharmaH kevalajJAnasiddhikArakaH sati ca kevale kevalajJAnasamavadhAne, eva niyamato mokSaprAptirityuktamAnuSaGgika-prAsaGgikam, yadA jinavaravRSabhavardhamAnasvAminaM prati kRta eko'pi namaskAro naraM nArI vA bhavasAgarataH, tArayatyeva. -ato nareNa nAryA vA vardhamAnasvAmI namaskAryaH, sadA, idaM vAkyaM, stutiarthavAdarUpamasti, athavA vidhivAdarUpamasti ? ityasya, AkSepaparihArapUrvakaM suMdarazailyA vivecanaM vistArayati Aha-kimeSa stutyarthavAdo yathA-'ekayA pUrNAhutyA sarvAn kAmAnavApnotI'ti, uta vidhivAda eva yathA-'agnihotraM juhuyAt svargakAma' iti, kiM cAtaH?, yadyAdyaH pakSaH tato yathoktaphala Page #507 -------------------------------------------------------------------------- ________________ lalitavistarAsaMskRtaTIkA zUnyatvAt phalAntarabhAve ca tadanyastutyavizeSAdalamihaiva yatnena,na ca yakSastutirapyaphalaiveti, pratItamevaitat , atha caramo vikalpaH tataH samyaktvANuvrata-mahAvatA-dicAritrapAlanAvaiyarthya, tata eva muktisiddheH, na ca phalAntarasAdhakamiSyate samyaktvAdi, mokSaphalatveneSTatvAt 'samyagdarzanajJAnacAritrANi mokSamArga' (tattvArthe a0 1 sU0 1) iti vacanAditi, atrocyate, vidhivAda evAyaM, na ca samyaktvAdivaiyarthya, tattvatastadbhAva evAsya bhAvAt , dInArAdibhyo bhUtinyAya eSaH, tadavandhyahetutvena tathA tadbhAvopapatteH, avandhyahetuzcAdhikRtaphalasiddhau bhAvanamaskAra iti, arthavAdapakSe'pi na sarvA stutiH samAnaphaletyato viziSTaphalahetutvenAtraiva yatnaH kAryaH, tulyayatnAdeva viSayabhedena phalabhedopapatterbabbUlakalpapAdapAdau pratItametat, bhagavannamaskArazca paramAtmaviSayatayopamAtIto varttate, yathoktam 'kalpadrumaH paro matraH, puNyaM cintAmaNizca yH| gIyate sa namaskArastathaivAhurapaNDitAH // 1 // kalpadrumo mahAbhAgaH, kalpanAgocaraM phalam / dadAti na ca mantro'pi, sarvaduHkhaviSApahaH // 2 // na puNyamapavargAya, na ca cintAmaNiryataH / tatkathaM te namaskAra, ebhistulyo'bhidhIyate? / 3 / ityAdi" // paM0...' stutyarthavAda iti ' stutaye-stutyartha arthavAdaH-prazaMsA stutyarthavAdo, viplAvanAdyarthamapi arthavAdaH syAt , tadvayavacchedArtha stutigrahaNamiti, 'tattvata ityAdi' tattvato nizcayavRttyA 'tadbhAva eva' samyagdarzanAdibhAva eva 'asya' namaskArasya bhAvAd , davyataH punaranyathA'pyayaM syAditi tattvagrahaNaM, idameva sadRSTAntamAha- dInArAdibhyo' dInAraprabhRtiprazastavastubhyo Page #508 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 160 lalitavistarAsaMskRtaTIkA 'bhUtinyAyo vibhUtidRSTAntastatsadRzatvAd bhUtinyAya 'eSaH' samyaktvAdibhyo namaskAraH, etadapi kuta ityAha-'tadavandhyahetutvena' yasya-namaskArasya sAdhyasyAvandhyahetutvena-niyataphalakArihetubhAvena samyaktvAdInAM, ' tathA ' bhAvanamaskArarUpatayA 'tadbhAvopapatteH' samyaktvAdInAM pariNatyupapatteH, bhUtipakSe tu tasyAH-bhUteravandhyahetutvena dInArAdInAM tathA-bhUtitayA teSAM-dInA rAdInAMpariNataH ghaTanAditi yojyA iti, bhavatu nAmaivaM tathA'pi kathaM prakRtasaMsArottArasiddhirityAzaGkayAha'avandhyahetuzca' askhalitakAraNaM ca " adhikRtaphalasiddhau" mokSalakSaNAyAM ____ "bhAvanamaskAro" bhagavatpratipattirUpa iti, kathaM na mokSaphalaM samyagdarzanAdi 1, paramparayA mokSasya tatphalatvAditi "kalpadrametyAdizlokaH" kalpadramaH-kalpavRkSaH "paro mantro" hariNegameSAdiH, puNyaM-tIrthakaranAmakAdi cintAmaNivizeSo gIyate-yaH zrUyate jagatISTaphaladAyitayA "tathaiva" gIyamAnakalpadrumAdiprakAra eva, sa bhagavaMstava namaskAra AhurapaNDitAHakuzalA etaditi zeSaH, TI0...pUrvapakSaH(vAdI) Aha-kimeSa 'stutyarthavAdaH' iti, stutaye-stutyarthaM, arthavAda:prazaMsA, stutyarthavAdo, viplAvanAdyarthamapi, arthavAdaH syAt , tadvyavacchedArtha stutigrahaNamiti (arthavAdaH(zabdaH) arthasya prayojanasya vAdo vAdanam / vidhyartha-prazaMsAparaM vacanamityarthaH arthavAdo hi stutyAdidvArA vidhyartha zIghra' pravRttaye prazaMsati, (gau. vR. 2:2 / 63) arthavAdazcatuvidhaH / stutiH, nindA, parakRtiH purAkarupa: (gau. 2 / 1 / 64) prakArAntareNa sa trividhaH / guNavAdaH, anuvAdaH, mRtArthavAdazceti (nyA. maM. 4 pR. 30) taduktaM virodhe guNavAdaH syAdanuvAdo'vadhArite bhUtArthavAdastaddhAnAdarthavAdastridhA mataH / (nyA. maM0 4 pR. 31) yathA-ekayA pUrNAhutyA sarvAn kAmAnavApnotIti, uta vidhivAda eva yathA 'agnihotraM' juhuyAtsvargakAma' iti. (vidhivAdaH atra vidhizabdasya vidhirUpazabde, iSTasAdhanatvAdirUpe vidhyarthe ca prayogo dRzyate / tatra vidhAyaka iti Adyo'rthaH yadvAkyaM vidhAyakaM codakaM sa vidhiH / vidhistu niyogo'nujJA vA yathA, agnihotraM juhuyAtsvargakAmaH (zatapatha. 2) ityAdi (vAtsyA. 2 / 1 / 63) vidhyabhidhAyakapratyayaH, tadghaTitavAkyaM vA (nyA. maM. 4) tadarthazca vidhIyate vidhirUpazabdena pratipAdyate'sau vidhiriSTasAdhanatvAdiH / tasyA'bhidhAyako vAcaka iti, athavA arthavizeSAbhidhAyakaH pratyayaH sa ca pratyayo liT loT leT tavyakRtyapratyayarUpa iti (si. ca.) (bha. paM. 4 pR. 58) (ta. pa. saM. 4 pR. 93) pravRttiparaM vAkyaM / yathA jyotiSTomena svargakAmo yajeta (zatapatha.) odanakAmastaNDulaM pacetetyAdi / atra jyotiSTomanAmako yAgaH svargarUpeSTasAdhanam , taNDulakarmakaH pAkaH, odanarUpeSTasAdhanamubhayavAkyArthaH / Page #509 -------------------------------------------------------------------------- ________________ lalitavistarAsaMskRtaTIkA yajeta H pacetetyAdi vidhipratyayeneSTasAdhanatvopasthApanAt (ta. kau.) kiJcAtaH ? (tathAcaitasmAt kiM ?) yadyAdyaH pakSaH, ( prazaMsAmAtratvAt ) stutyarthavAdarUpa - prathamapakSe stutyarthaprazaMsAvAcaka - vAkyataH (tataH) yathoktaphalazUnyatvAt, phalAntarabhAve ca tadanya( vIra - vibhu - bhinnAnya) stutitaH, avizeSAt - vizeSAbhAvena vIrastutiviSayaka prayatnenA'laM - kRtaM, na ca yakSastutirapyaphalaiveti pratItamevaitat . 161 atha caramo vikalpaH (vidhivAdarUpaH ) tataH samyaktvANuvrata - mahAvratAdi - cAritrapAlanAvaiyarthya, tata eva mukti-siddheH na ca phalAntarasAdhakamiSyate samyaktvAdi, mokSaphalatveneSTatvAt, "samyagdarzanajJAnacAritrANi mokSamArgaH " (tattvA. a. 1, sU. 1) iti vacanAditi. , evamarthavAda - dRSTA'thavA vidhivAdadRSTyA, etad " ikko'vi namutrakAro" vacanamekavIranamaskAro'thavA'nyasamyaktvAdi niSphalo bhavatIti, evaM vacanaM kathaM kathitaM ? iti pUrvapakSo'sti. uttarapakSaH =atrocyate, vidhivAda evAyam / na ca samyaktvAdi - vaiyarthya, tattvatastadbhAva evA'sya bhAvAt dInArAdibhyo bhUtinyAya eSaH, tadavandhyahetutvena tathA tadbhAvopapatteH, avandhyahetuzcA'dhikRtaphala-siddhau / 'tattvata ityAdi' tattvato nizcayavRttyA 'tadbhAva eva' samyagdarzanAdibhAva eva 'asya' namaskArasya bhAvAd, dravyataH punaranyathA'pyayaM syAditi tattvagrahaNaM, idameva sadRSTAntamAha'dInArAdibhyo' dInAraprabhRti - prazastavastubhyo 'bhUtinyAyo' vibhUti dRSTAntastatsadRzatvAd bhUtinyAya 'eSaH ' samyaktvAdibhyo namaskAraH, etadapi kuta ityAha- 'tadavandhyahetutvena ' tasya namaskArasya sAdhyasyA'vandhyahetutvena - niyata phalakArihetubhAvena samyaktvAdInAM ' tathA ' bhAvanamaskArarUpatayA ' tadbhAvopapatteH ' samyaktvAdInAM pariNatyupapatteH, mUtipakSe tu tasyAHmRteravandhyahetutvena dInArAdInAM tathA: - bhUtitayA, teSAM - dInArAdInAM pariNate rghaTanAditi yojyA iti / bhavatu nAmaivaM tathA'pi kathaM prakRtasaMsArottArasiddhirityAzaGkyAha - 'avandhyahetuzca' askhalitakAraNaM ca 'adhikRta phalasiddhau' mokSalakSaNAyAM / 8 bhAvanamaskAra iti bhagavat - pratipattirUpa iti, 24 arthAt - mokSarUpAdhikRtaphalasiddhi prati bhagavatpratipattinAmakabhAvanamaskAraH, " turiyabhedapaDivatI pUjA, upazabha khINa sajogI re / cauhA pUjA ima uttarajjhayaNe bhASI kevala bhogI re / / " ( A. co. suvidhi. sta. 7) Page #510 -------------------------------------------------------------------------- ________________ lalitavistarAsaMskRtaTIkA askhalitakAraNatvena, bhAvanamaskAreNaiva narasya vA nAryA vA saMsArasAgarataH pAratastaraNaM bhavati. ataH 'namaskAraH karttavyaH' iti vidhivAdaH saphalaH, zaGkA kathaM na mokSaphalaM samyagdarzanAdi ? samAdhAnam =paramparayA mokSasya samyagdarzanAdi, mokSakAraNatvena mokSaphalajanakaM kathyate, utkRSTasamyagdarzanAdi-pariNAmaprAptabhAvanamaskAra eva sAkSAnmokSaphalajanakamucyate iti vidhivAdarUpadvitIyapakSasya sAphalyam / arthavAdaH arthavAdapakSe'pi na sarvA stutiH samAnaphaletyato viziSTaphalahetutvenA'traiva yatnaH kAryaH, tulyayatnAdeva viSayabhedena phalabhedopapatte babbUlakalpapAdapAdau pratItameva. ___ (arthAt sarvA stutiH samAnaphaladAtrI na bhavati, bhinna-bhinna-phaladAtrI bhavati, ekastutito'nyA, phalabhedadAtrI bhavati, tataH yakSAdistutita eSA bhagavad dvIrastutiH phalAtizayadAtrI bhavatyataH vIraparamAtmastutAveva prayatnaH kAryaH, anyastutibhyo vIraparamAtmastutiratra prazaMsArUpatvenaiSo'rthavAdapakSo ghaTanIyaH) samAne prayatne satyeva viSaya (nimitta) sya bhinnatAyAM phalaM bhinnaM bhavati. babbUla(kaNTakavRkSa) sya ca kalpavRkSasya bhajane (prayatnasamAnatAyAM) yathA babbUlavRkSasevanataH kalpavRkSasya sevane viziSTaM phalaM prApnoti. viSayabhedena phalabhedaH sutarAM siddhaH, prayatnasamAnatAyAM satyAM, ata: prastute vIrAya namaH, vIranamaskAra-prayatnasya viSayaH paramAtmA vIro'sti kiJca, eSa paramAtmA, anyayakSAdibhyo'tizete, upamAtItatvena viziSyate, vIranamaskAraviSayakaprayatne viziSTaphaladAtaiva. yato dRSTeH samakSaM, unnatAdarzavazena, unnato'dhyavasAya eva. bhagavannamaskArazca paramAtmaviSayatayopamAtIto varttate, arthAd "kalpadrumetyAdizlokaH" kalpadrumaH-kalpavRkSaH "paromantro" hariNegameSAdiH, puNyaM-tIrthakaranAmakarmAdi, cintAmaNi-vizeSo yo gIyate-yaH zrUyate jagatISTaphaladAyitayA 'tathaiva' gIyamAna-kalpadrumAdiprakAra eva, sa bhagavatstava-namaskAra, AhurapaNDitAH-akuzalA, etaditi zeSaH, atroccaH kalpavRkSaH, ucco-maMtratvena hariNaigameSidevAdiH iSTaphalArthe pratyakSakaraNAya japyamAno maMtraH, ucca-puNya-tIrthakaranAmakarmAdi-puNyaprakRtijJeyA, cintAmaNi-vizeSo jagati, Page #511 -------------------------------------------------------------------------- ________________ lalitavistarAsaMskRta TIkA iSTaphaladAyitvena gaNyate, vastutastu bhagavannamaskAro jagatISTaphaladAyitayA gIyamAna - kalpadrumAdiprakArameva bhagavan stavanamaskAratulyaM, apaNDitA - akuzalA etadvadanti tathAhi=mahAmahimazAlI, jAgatikaH kalpavRkSaH kalpanAviSayaM phalaM dadAti bhagavannamaskArastu kalpanA'tItA'nantA'vyAbAghasukhamaya mokSanAmakaM phalaM dadAti, jAgatika - mantra sarvaduH kharUpa - viSApaho na bhavati, parantu janmajarAmaraNazoka dAridrayabhaya - parAdhInatA - viDambanAdisakalasAMsArikaduHkharUpaviSApaho bhagavannamaskAro bhavati. jAgatika - tIrthakara nAmakarmAdirUpaM puNyaM tIrthaMkaratvarUpaM phalaM dadAti. jAgatika - cintAmaNirapi cititaM laukikaM phalaM dadAti parantu sarvakarmakSayarUpApavarga phalaM tu bhagavannamaskAro dadAti ato jAgatikaphaladAyicintAmaNyAdibhiH, te namaskAraH, tulyo nA'bhidhIyate . 163 etAstisraH stutayo niyamenocyante, kecittu anyA api paThanti na ca tatra niyama iti na tadvyAkhyAnakriyA, 66 TI.....(zrImad-hemacandrasUrIzvaraiH yogazAstre svopajJavRttau kathitamasti yad 'etAstisraH stutayaH ' gaNadharakRtatvena niyamenocyante kecittu, anyastutidvayaM vadanti. ) yathAhiujjita selasihare dikkhA nANaM nisIhiyA jassa / taM dhammacakkavaTTi ariTThanemiM nama'sAmi // 4 // cacAri aTThadasa doya vaMdiA jiNavarA cauvvIsaM / paramaTThaniTThi - aTThA siddhA siddhi mama disaMtu / / 5 / / " ( " ujjayaMta zailazikhare dIkSA jJAnaM niSedhikA yasya / taM dharmacakravartinaM, ariSTanemi namasyAmi // catvAro, aSTa, dasa, dvau ca vaMditA jinavarA: caturviMzatiH / paramArtha - niSThitArthAH siddhAH siddhi mama dizantu // " ) ( tathA ca zakrastave 'je aiyA siddhA' rUpa - prathamagAthAyAM dvitIyo'dhikArazca 'siddhANaM' siddhastavasya, caramagAthAdvayarUpo dazama - ekAdazo'dhikAra evaM tadadhikAratrayaM, zrutaparamparayA - gItArtha - pUrvAcAryasya sampradAyena kathyate, athavA zrutena-sUtreNa tathA tassUtrasya niryuktito bhASyeNa cUrSyA caivaM zrutaparamparayA - sUtrAdipaJcAGgI paramparayA kathyate yathA sUtre caityavaMdanaM zrutastavaparyantaM kathitaM kiJca niryuktimadhye siddhastavaparyantaM (siddhANaM prathamagAthA Page #512 -------------------------------------------------------------------------- ________________ lalitavistarAsasaTIkA paryantaM ) cUrNaM ca siddhastavasya gAthAtrayaparyantaM, zeSa ujjayantAdirUpAdhikAro yathecchayA kathanIyaH, zeSA navAdhikArAH sUtra-prAmANyena santi yato'tra lalitavistarAvRttau navAdhikArA avazyaM niyamena bhaNanIyAH, zeSAdhikAratraye 'na ca tatra niyama' iti na tadvyAkhyAna-kriyA, parantu zeSAdhikAratrayaM pUrvAcAryakRtaniyuktau cUrNau ca kathitatvena zrutaparamparayA pravarttate, yakAraNenA'vazyakacUrNI "sesayAjahicchAe" arthAd zeSAdhikAro vandanakecchAnusAreNA'sti, evaM kathitaM, tatkAraNena 'ujjayantazailazikhare' ityAdyadhikAratrayamapi nizcaya (zrutaparamparAvattvena) zrutamayaM jJeyaM, parantu zrutabAhyaM nAsti yataH, AvazyakacUrNisatkava canaM zrutabAhyaM na gaNyate.) -atha zAstrakAro 'vaiyAvaccagarANaM' sUtrasya vyAkhyAM karoti evametatpaThitopacitapuNyasaMbhArA uciteSUpayogaphalametaditi jJApanArtha paThanti-"veyAvaccagarANaM saMtigarANaM sammahi hisamAhigarANaM karemi kAussaggamityAdi yAvadvosirAmi" vyAkhyApUrvavat navaraM-vaiyAvRttyakarANAM-pravacanArthaM vyApRtabhAvAnAM yathA'mbAkUSmANDyAdInAM, zAntikarANAM kSudropadraveSu samyagdRSTInAMsAmAnyenAnyeSAM samAdhikarANAM-svaparayosteSAmeva, svarUpametadevaiSAmiti vRddhasampradAyaH, eteSAM sambandhinaM, saptamyarthe vA SaSThI, etadviSayaM-etAnAzritya, karomi kAyotsargamiti, kAyotsargavistaraH pUrvavat , stutizca navarameSAM vaiyAvRttyakarANAM tathA tadbhAvavRddherityuktaprAyaM, tadaparijJAne'pyasmAt , tacchubhasiddhAvidameva vacanaM jJApakaM, na cAsiddhametad, abhicArukAdau tathekSaNAt, saucittyapravRttyA sarvatra pravartitavyamityaidamparyamasya, tadetat, sakalayogabIjaM vandanAdipratyayamityAdi na paThyate, api tvanyatrocchavasitenetyAdi, teSAmaviratatvAt, sAmAnyapravRttaritthamevopakAradarzanAt, vacanaprAmANyAditi, vyAkhyAtaM siddhebhya ityAdi sUtram // Page #513 -------------------------------------------------------------------------- ________________ halitavistarAsaMskRtaTIkA paM..." uciteSUpayogaphalametaditi" uciseSu-lokottarakuzalapariNAmanibandhanatayA yogyevahaMdAdiSUpayogaphalaM-praNidhAnaprayojanam "etat" caityavandamityasyArthasya jJApanArthamiti, "tadaparijJAnetyAdi" taiH vaiyAvRttyakarAdibhiraparijJAne'pi-svaviSayakAyotsargasyAsmAt-kAyo tsargAttasya-kAyotsargakartuH, "zubhasiddhau" vighnopazamapuNyabandhAdisiddhau, " idameva" kAyotsargapravartakaM vacanaM "jJApakaM " gamakamAptopadiSTatvenAvyabhicAritvAt "na ca" naiva " asiddha " apratiSThitaM, pramANAntareNa " etad " asmAcchubhasiddhilakSaNaM vastu, kuta ityAha-" AbhicArukAdau " dRSTAntadharmiNyAbhicAruke stobhanastambhanamohanAdiphale karmaNi, AdizabdAcchAntikapauSTikAdizubhaphalakarmaNi ca "tathekSaNAt" stobhanIyastambhanIyAdibhiravijJAne'pi Aptopadezena stobhanAdikarmakarturiSTaphalasya stambhanAdeH pratyakSAnumAnAbhyAM darzanAt , prayogo-yadAptopadezapUrvakaM karma, tadviSayeNAjJAtamapi karturiSTaphalakAri bhavati, yathA stobhanastambhanAdi karma, tathAcedaM vaiyAvRttyakarAdiviSayakAyotsargakaraNamiti, TI.....arthAdetatsUtraM (siddhANaM sUtra) pUrva paThitam -paThanAnantaraM, upacitaM-vRddhiM nItaM yatpuNyaM tasya sambhAraH samudAyo yeSAM te, etatpaThitopacitasambhArA (puruSAH caityavaMdanakArakAH) "uciteSUpayogaphalametaditi" uciteSu-lokottarakuzala-(zubha) pariNAmasya, nibaMdhanatayA-nidAnatayA yogyeSu, ahaMdAdiSu-upayogaphalaM-praNidhAnaM, prayojana-phalaM kArya yasya tat etat ' caityavandanamityarthasya jJApanArtha paThanti-"vaiyAvRttyakarANAM zAntikarANAM samyagdRSTisamAdhikarANAM karomi kAyotsargamityAdi yAvad vyutsRjAmi" / vyAkhyA pUrvavat, navare (vizeSatastu) (1) vaiyAvRtyakarANAM=pravacana-zAsana-saMghArtha vizeSaprakAreNa vyApAra-prayatnapUrvakaM kAryasevAbhAvaviziSTA 'vaiyAvRttyakarAH' kathyante, yathA'mbAkuSmANDikA (cakrezvarI) prabhRtidevyaH, gomukhAdyAH zAsanadevA vaiyAvRttyakaratvena rUDhA iti. (2) zAntikarANAM virodhi-AdikRta-kSudropadravaviSayakazAntikarAsteSAM, (3) samyagdRSTInAM sAmAnyena caityavandanAdikArakANAM, anyeSAM-acaityavaMdanakArakANAM sarveSAM samyagdRSTInAM samAdhikarANAM samyagdRSTisamAdhikarANAM, samAdhikarANAM svaparayo:-caityavandanArAdhakAnArAdhakayoH samAdhikarAsteSAM, samAdhikarANAM svarUpametadevaiSAM vaiyAvRttyakaraNaM, zAntikaraNaM samyagdRSTi-samAdhikaraNamiti, etatsvarUpaM, eSAM-zAsanadevadevInAmasti, iti vRddhasampradAyo'sti / evaM ca vaiyAvRttyakara-zAntikara-samyagdRSTisamAdhikarANAM (samagrazAsanadevadevInAM) sambadhinaM (satka) kAyotsargamahaM karomi, athavA saptamyarthe SaSThI, asti, etAdRzI-mAnyatAyAM vaiyAvRttyakara Page #514 -------------------------------------------------------------------------- ________________ lalitavistarAsaMskRtaTIkA -zAntikara-samyagdRSTi-samAdhikararUpaM viSayaM gRhItvA, etAnAzritya karomi, kAyotsargamiti, kAyotsargavistaraH pUrvavat, kizcAtra vaiziSTayamidaM yat -stutizcaiSAM vaiyAvRttyakarANAM (atra vRddhasampradAyaH-vaiyAvRttyakaranAmaka-zabdenA'mbikA-cakrezvarI-aprati-cakrAdi-zAsanadevyaH,tathA jainazAsanA'dhiSThAyakarakSaka-gomukhAdi-yakSAdi zAsanadevA gRhyante.) ___ yato yatsatkaH kAyotsargaH, tatsatkA stutirgIyate, tathA tadbhAvavRddharityuktaprAya-tathAprakArakabhAvasya vRddhiprakarSoM bhavati. tathA ca teSAM vaiyAvRttyakarAdInAM svaviSayakakAyotsargasya, aparijJAne (aparijJAtatve) asmAd vaiyAvRttyakarAdirUpaviSaya-viSayaka-kAyotsargataH kAyotsargakartuH, vidhnazAntipuNyavandhAdirUpazubhaphalasiddhau, idameva kAyotsarga-pravartakaM "vaiyAvaccagarANaM saMtigarANaM sammaddichisamAhigarANaM karemi kAusa/gaM "iti vacanaM jJApakaM-gamakaM, AptopadiSTatvenAvyabhicAritvAtphalAvazcakatvena gamakam / etena vacanena zubhasiddhilakSaNaM vastu, anyena pramANenAsiddhaM-apratiSThitaM nAsti, siddhamasti, etadvastu dRSTAntena jJApayati, 'AbhicArukAdau' dRSTAntadharmiNi AbhicAruke stobhanastambhana-mohanAdi-phale karmaNi, AdizabdAt , zAntikapauSTikAdizubhaphalakarmaNi ca 'tathekSaNAt ' stobhanIya-stambhanIya-mohanIyAdibhiravijJAne'pi, Aptopadezena stobhanAdi-karma-karttariSTaphalasya stambhanAdeH pratyakSAnumAnAbhyAM darzanAt prayogo yadAptopadezapUrvakaM karma, tadviSayeNA'jJAtamapi karturiSTaphalakAri bhavati, yathA stobhanastambhanAdi karma, tathA cedaM vaiyAvRttyakarAdi-viSayaka kAyotsarga-karaNamiti. arthAt - kAyotsargakartaH, etad, zubhatvena vighnopazamapuNyabandhAdiH prApto bhavati, idaM phalaM pratiSThitameva yato'bhicAraprayogAdau stomana-stambhanamohanAdimaMtrataMtraprayoge evaM bhavatIti dRzyate tathA zAnti-pauSTika-sAttvika-zubhaphalakaM karmA'pi, evaM bhavad dRzyate, tatra yamuddizya eSa prayogaH kriyate, sa etaM prayogaM kiJcidapi na jAnAti parantu, eSA vyaktiH, stomanastambhana-mohanAkarSaNa-zamanAnukUlatAvatI bhavati, etAdRzI, niyata-maMtrataMtrAdiviSayaka-sAdhanA, mArgadarzakAptapuruSakathanAnusAreNa samIcInasAdhanAkaraNena, sA'jJAnavatI, vyaktirapi jAnAti, stomanAdikaM prApyate, Page #515 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 167 lalitavistarAsaMskRta TIkA yathA, yadAptapuruSakathanAnusAreNa maMtrataMtrAdikaM kriyate, sa etasyoddezyabhUtaviSayamajAnAnopi karma-karttaH phalaM sAdhayan varttate yathA stobhanastambhanAdi karma, tathaitaM vaiyAvRttyakAriNamuddizya kriyamANA kAyotsarga-kriyA, kAyotsargakartaH phalaM kathaM notpAdayet ! utpAdayedeva, kAyotsargakartaH phalato vaiyAvRttyakAriNo vaiyAvRttye prakRSTotsAho varttate-vardhate ca, atredaM hArda jJeyam =sadA niyamata aucityena zobhamAnapravRttipUrvakaM 'aucittyapravRttyA sarvatra pravartitavyam' iti nyAyena pravRttiH kAryA iti hetunA vaiyAvRttyakarAdi-viSayakakAyotsargarUpaiva / kriyA, sakalayogasya (uttarottara-guNavRddhaH) bIjaM jJeyam / kiJca vaMdaNavattiyAe' iti padata Arabhya 'ThAmi kAusagga' yAvatpATho'tra no samucyate, parantu 'annattha usasieNaM' ityAdi pATho nigadyate, yatarate vaiyAvRttyakarAH zAsanasya devAzca devyazca, aviratimanto bhavanti, sAmAnya pravRttitaH, evamevopakAro dRSTo'sti, tasminneva ca prakRtasUtrarUpavacanasya prAmANyamasti, evaM 'siddhANaM buddhANaM' rUpa-sUtra -siddha-stavanAmakasUtrasya vyAkhyA samApteti / -atha zAstrakAro'vataraNikAsahitaM 'jayavIyarAya.'-praNidhAnasUtram vyAkhyAnayati ___punaH saMvegabhAvitamatayo vidhinopavizya pUrvavat praNipAtadaNDakAdi paThitvA stotrapAThapUrvakaM tataH sakalayogAkSepAya praNidhAnaM karoti kurvanti vA, muktAzukkyA uktaM ca-"paMcaMgo paNivAo, thayapADho hoi jogamuddAe / vaMdaNa jiNamuddAe, paNihANaM muttasuttIe // 1 // do jANU doNNi karA, paMcamagaM hoi uttamaMgaM tu / samaM saMpaNivAo, Neo paMcaMgapaNivAo // 2 // aNNoNNaMtariyaMgulikosAgArehi~ dAhiM hatthehiM / peTTovarikopparasaMThiehi taha jogamuddani // 3 // cattAri. aMgulAI, purao UNAi~ jattha pacchimao / pAyANaM ussaggo, esA puNa hoi jiNamuddA // 4 // Page #516 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 168 lalitavistarAsaMskRtaTIkA muttAsuttI muddA, samA jahiM dovi ganbhiyA hatthA / te puNa nilADadese, laggA anne alaggatti // 5 // " praNidhAnaM yathAzayaM yadyasya tIvasaMvegahetuH, tato'tra sadyogalAbhaH, yathAhuranye- tIvasaMvegAnAmAsannaH samAdhiH, mRdumadhyAdhimAtratvAt , tato'pi vizeSa ityAdi " prathamaguNasthAnasthAnAM tAvat, evavidhamucitamiti sUrayaH // jaya kIyarAya ! jagaguru ! hou mamaM tuhappabhAvao bhyvN?| bhavanivveo maggANusAriyA idRphalasiddhI // 1 // loyaviruddhaccAo, gurujaNapUyA paratthakaraNaM ca / suhagurujogo tavayaNasevaNA AbhavamakhaMDA // 2 // asya vyAkhyA-jaya vItarAga! jagadguro ! bhagavatastrilokanAthasyA''mantraNametat bhAvasannidhAnArtha, bhavatu, mama tva. prabhAvato' jAyatAM me tvatsAmarthena bhagavan ! kiM tadityAha'bhavanirvedaH' saMsAranirvedaH, na hyato'nirviNNo mokSAya yatate, anirviNisya tatpratibandhAt , tatpratibaddhayatnasya ca tattvato'yalatvAt , nirjIvakriyAtulya eSaH, tathA 'mAgrgAnusAritA' asadgrahavijayena tatvAnusAritetyarthaH, tathA " iSTaphalasiddhiH" avi. rodhiphalaniSpattiH, ato hIcchAvighAtAbhAvena saumanasya, tata upAdeyAdaraH, na tvathamanyatrAnivRttautsukyasyetyayamapi vidvajanavAdaH, paM..." tato'tretyAdi " tatastIvrasaMvegAduktarUpAd " atra" praNidhAne " sadyogalAbhaH " zuddhasamAdhiprAptiH parasamayenApi samarthayannAha-" yathAhuH" " anye" pataJjaliprabhRtayaH, yadAhustadeva darzayati Page #517 -------------------------------------------------------------------------- ________________ lalitavistarAsaMskRtaTIkA ___" tIvrasaMvegAnAM" prakRSTamokSavAJchAnAM " AsannaH" AzubhAvI "samAdhiH" manaHprasAdo yata iti gamyate, atrApi tAratamyAbhidhAnAyAha-" mRdumadhyAdhimAtratvAt" mRdutvAt-sukumAratayA, madhyatvAd-ajaghanyAnutkRSTatayA, adhimAtratvAt-prakRSTatayA tIvra saMvegasya " tato'pi" tIvrasaMvegAdapi kiM punarmandAnmadhyAdvA saMvegAdvizeSatrividhaH samAdhirAsannA''sanatarA''sannatamarUpaH, AdizabdAnmRdunA madhyenAdhimAtreNa copAyena yamaniyamAdinA samavAyavazAt pratyekaM mRdumadhyAdhimAtrabhedabhinnatayA trividhasya samAdherbhAvAt navadhA'sau vAcya iti / / ___ "ato hItyAdi" "ataH" iSTaphalasiddheH "hi" yasmAd "icchAvighAtAbhAvena" abhilASabhaGgAnivRttyA, kimityAha- " saumanasya " citaprasAdaH " tataH " saumanasyAd " upAdeyAdaraH" upAdeye-devapUjAdau AdaraH-prayatnaH, anyathA'pi kasyacidayaM syAdityAzaGkayAha" natu" na punaH " ayam" upAdeyAdaraH " anyatra" jIvanopAyAdau "anivRttautsumyasya" avyAvRttA''kAGkSA'tirekasyeti, tadautsukyena cetaso vihvalIkRtatvAt / / TI0...kiJca punaH saMvega-mumukSuvRttito bhAvita-saMskAritamatimanto vidhinA-'siddhANaM. paryantaM' kAyotsarga stuti ca kRtvAnantaraM pAdayoH bhUmezca pramArjanaM kRtvA, upavizya pUrvavat praNipAtadaMDaka-namotthuNaM' Adi sUtramuccArayet , tataH stotrastavanAdikamuccArayed, tataH sakalayogAkSepAya-samastasamAdherAkarSaNAya, muktAzuktimudrayA praNidhAnaM kuryAt, (praNidhAnasUtramuccArayet ) karoti, kurvanti vA, muktAzuktyA, uktaM ca (1) 'paJcAGgo' praNipAtaH, stavapATho bhavati yogamudrayA / 'vaMdaNa' ( 'vaMdaNavatiyAe' ityAdi kathayitvA kAyotsargoM) jinamudrayA, praNidhAnaM ('jayavIyarAya' sUtraM ) muktAzuktyA / (2) dvau jAnU dvau karau paMcamAnaM bhavatyuttamAGgaMtu, samyag sampraNipAto jJeyaH, paJcAGgapraNipAtaH / (3) anyo'nyAntaritAMgulikosAkAra bhyAM hastAbhyAM, udaroparikUpara-saMsthitaistathA yogamudrayA / (4) catvAri, agulAni purato, nyUnAni yatra pazcimato / dvau pAdau rakSitvA yatra kAyotsargoM bhavati, sA puna bhavati jinamudrA / __(5) muktAzuktirmudrA, samau yatra (yAbhyAM) dvAvapi garbhitau hastau, tau punarlalATadeze lamau, anye, alamAviti / praNidhAnaM yathAzayaM yadyasya tIvrasaMyogahetuH, tato'tra sadyogalAbhaH, yathA''huranye 'tato'tretyAdi' tatastIvrasaMvegAduktarUpAd 'atra' praNidhAne 'sadyogalAbhaH' zuddhasamAdhiprAptiH, parasamayenApi samarthayannAha-'yathAhuH' 'anye'. pataJjaliprabhRtayaH, yadAhustadeva 22 Page #518 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 170 lalitavistarAsaMskRtaTIkA darzayati-"tIvrasaMvegAnAmAsannaH samAdhiH mRdumadhyA'dhimAtratvAd, tato'pi vizeSa ityAdi " prathamaguNasthAnasthAnAM tAvat evaMvidhamucitamiti sUrayaH / / praNidhAnaphalaM varNayati-'yathAzaya praNidhAna' praNidhAnamuccatamaM kartu, uccattamazubhAzayaH (cittapariNAmaH, adhyavasAyaH) Avazyako'sti, eSa zubhAzayo yAvAn mahojjvalaH mahAprANavAn tAvAnetatsUtre prArthitabhavanirvedAdInAM prakAzamAnaM praNidhAnaM bhaviSyati, prANavatI, AzaMsA, zubhAzayamUlakaH saMvegaH-mokSA'bhilASo'nivAryaH tataH, etAH prArthanArUpA AzaMsAH satyAH sidhyanti, arthAt saMvegamUlazubhAzayena prAkaTyamApnuvantyeSA, AzaMsA, zubhAzayapramANA yAvatyutkaTA, tAvatI pravalavalavatI tiSThet , kiJca praNidhAnatIvratayA tIvrasaMvegazcAzaMsA-praNidhAnasyotkaTatayA saMvego'pi ( mokSA'bhilASaH ) utkaTo bhavedAnmokSakAraNabhavanirvedAdiviSayakAzaMsA tIvrA jAtA'to mokSAzaMsArUpasaMvego'pi tIvro bhavet / tIvrasaMvegataH sadyoga (samAdhi)sya lAbho bhavet , nirmalazcittaprasAdaH praNidhAnazubhAzayasya tIvratayA tIvro bhUtvotkaTasaMvegaM janayati, tatra praNidhAne zuddhasamAdhiH, nirmalazcittaprasAdaH, sahajatayA prApyate, eSa sadyogaH samAdhirasti, tIvrapraNidhAnasamaye utkaTasaMvegena zakyo bhavati. samAghe navabhedAH1. AsannaH zIghrabhAvI jaghanyasamAdhiH madhyama " 2. 3. " " utkRSTa " 4. Asannatara-atizIghrabhAvI jaghanyasamAdhiH madhyama " utkRSTa " 7. Asannatama-atiatizIghrabhAvI-jaghanyasamAdhiH 8. " " " madhyama " utkRSTa " anye pataJjaliprabhRtaya AhuH-tIvrasaMvegatAM samAdhirAsannaH-zIghrabhAvI bhavati, tatrA'pi mRdu-madhyotkRSTa (tIvra) saMvego bhavati. tataH tadvArA'pi jAyamAnasamAdhi vizeSatAvAn , tAratamyabhAvavAna'rthAt , zIghrabhAvI-atizIghrabhAvI, atiatizIghrabhAvI bhavatIti. parantu tIvramAtrAyAH savegenA'pi trividhaH samAdhi bhavati. Page #519 -------------------------------------------------------------------------- ________________ lalitavistarAsaMskRta TIkA 'tatretyAdi' - gatAdipadena yatsUcitaM mRdu-madhyama-utkaTamAtraka - yamaniyamAdipratyekopAyadvArA'pi trividhasamAdhirmanaH prasannatA prApyate, evaM mRdutaH zIghrabhAvI - adhikazIghrabhAvI - atizIghrabhAvI samAdhiH, evaM madhyamato'pi - etat trividhasamAdhizca utkRSTato'pyetat trividha samAdhirevaM rItyA navadhA samAdhi rbhavet praNidhAnaM prathamaguNasthAnake'pi bhavati 171 prAcInAcAryAH kathayanti yat mithyAtvaguNasthAnakanAmaka - prathamaguNasthAnakasthA mandamithyAdRSTijIvAnAmapi etadbhavanirvedAdiviSayaka AzaMsA - praNidhAnabhavanaM yuktiyuktam, adyApi yadyapi bodhisteSAM nAsti, tathApyetat praNidhAnaM punaH punaH kurvatAM bodhilAbhaH, arthAt bodhi prAptitaH pUrvamapyetat praNidhAnamavazyaM karttavyam, AgamanAnantaramapyUrdvaguNasthAnake gantuM tIvra - tIvratarapraNidhAnamAvazyakam / - jaya vIyarAya jagadguru sUtrasya vyAkhyA - jaya vItarAga ! jagadguro ! bhavatu, mama, tvatprabhAvataH / atra bhagavatastrailokyanAthasyAmantraNametad bhAvasannighAnArtham / arthAt-he bhagavan - trilokInAtha ! tvAmAmantrayAmi mama bhAveSu sannidhAnaM - naikaTayaM kuru kuru mama bhAve bhavatAM sannidhAnArtha, Agaccheti AgacchetyAmantraNaM, AmantraNena bhavatAM bhAvAbhedasAnnidhyena prabhAvaikya - naikaTyamAyAti / madIyabhAva-bhavadIyaprabhAvayo rmilitayoH kAryasiddhiH, athavA tvatsAmarthyena prArthanArUpA aSTau viSayAH siddhyarthaM vyajyante bhavanirvedAdyAH, bhavanirvedaH = saMsArAnnirvedaH = bhavAdbhavAntare, kAyAtkAyAntare, rAgAdibhAvaviSayakarmodaya-harSahAsyAdisukhAdibhyo bhinnabhinna- bhAvAdyantareSu gamanaM - paribhramaNaM - parivartanavarttanaM bhayaMkara navanavanarakAdigatiSu gamanaM catasRSu dikSu punarapi punabhramaNaM bhavaH, dharmasya bIjaM bhavanirvedaH, dharmasAdhanA sarvA'pi tadaiva kathyate, tadantargato bhavanirvedaH syAt, vinA bhavanirveda, mokSArthAya kRto'pi yatno'yatna eva. tathA mArgAnusAritA = yathA bhavanirvedaH prArthanIyaH (AzaMsanIyaH) tathA mArgAnusAritA= iSTA prArthanAtvena, mArgAnusAritA = asad graha vijayena tattvAnusAritA = asaddmahasya (kadAmahasya - pUrvaprahasya - vyud prahasya) vijayena, tatra vijayaM prApya, mArga prati-tattvaM prati, anusaraNaM - pakSapAtaH, Atmano hRdayasya vA gatiH - pragatiranugati yavit, yatra mArgo na tattvaM na tatra, nAnusaraNaM, no gati rvA pakSapAto - na tattva buddhi:, hi-yato, bhavato'nirviNNo-bhavAbhinandI, mokSamuddizya na yatate, bhavamadhikRtya na yatate, anirviNNasya tatpratibandhAt, bhavanirvedarahite - bhavarasike bhavAsaktirapratihatA bhavati, bhavarasAsava Page #520 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 172 lalitavistarAsaMskRtaTIkA pItaprasannasya, bhavAbhinandinastattvato'yatno nigadyate'rthAt nirjIva-kriyAtulyA eva-jIvarahitAprANazUnyA yA kriyA-tasyAstulyA, tathA 'iSTaphalasiddhiH' avirodhiphalaniSpattiH, ato hIcchAvighAtAbhAvena saumanasya, tata upAdeyA'daraH, na tvayamanyatrA-nivRttautsukyasyetyayamapi vidvajjanavAdaH, bhavanirvede tattvAgamanaM, tato'tra mArgAnusAritA prArthitA, tato mAnasikazubhabhAvadvArA cittaprasannatAsiddhayarthaM, iSTaphalasiddhi ryAciteti kramaH, tathA iSTaphalasiddhiH cittaniSThasumanaskatA-suprasannatA, tasyA virodhivighAtakaM yad yad tasyAtyantAbhAva-prayuktaM yat phalaM saumanasyaM tasya niSpattiH, yato vighAtake-( aprazaste ) cchAmAtrasyAbhAvena saumanasyamAtyantikaM cittaprasannatvam , tataH, saumanasyAdupAdeya-devapUjAdi karttavyamAtre'tyantAdaraH-bahumAnabhAvaH, adhikRtAdanyatra sthale, anivRtta-asamAptautsukyasya (akhaMDitavyAkulatvasya) na saumanasyamiti ayaM, api vidvajjanavAdaH, na punaH 'ayaM' upAdeyAdaraH, anyatra jIvanopAyAdau, anivRttautsukyasya, avyAvRttA''kAGkAtirekasyeti, tadautsukyena cetaso vihvalIkRtatvAt , - atha lokaviruddhatyAgAdArabhyAbhavamakhaMDA-paryantAM vyAkhyAM tanoti____tathA " lokaviruddhatyAgaH " lokasaMklezakaraNena tadanarthayojanayA mahadetadapAyasthAnaM, tathA "gurujanapUjA" mAtApitrAdipUjetibhAvaH, tathA parArthakaraNaM ca jIvalokasAraM pauruSacihnametat , satyetAvati laukike saundarye lokottaradharmAdhikArItyata Aha-"zubhaguruyogo" viziSTacAritrayuktAcAryasambandhaH, anyathA'pAntarAle sadoSapathyalAbhatulyo'yamityayoga eva, tathA "tadvacanasevanA" yathoditaguruvacanasevanA, na jaatucidymhitmaaheti| na sakRt nApyalpakAlamityAha-"AbhavamakhaNDA" Ajanma AsaMsAraM vA sampUrNA bhavatu mameti, etAvatkalyANAvAptau drAgeva niyamAdapavargaH, phalati caitadacintyacintAmaNebhagavataH prabhAveneti gAthAdvayArthaH / / Page #521 -------------------------------------------------------------------------- ________________ lalitavistarAsaMskRtaTIkA TI.....tathA pUrvavat (4) "lokaviruddhatyAgaH' lokasaMklezakaraNena tadanayojanayA mahadetadapAyasthAnaM, arthAt, lokeSu-sarvatra lokeSu tAdRzAkRtyakaraNena citte saMkleza (kaSAyAdi) jananadvArA, lokAnAM, anarthajAle yojanena, mahadetannarakAdyapAyasthAnaM, mahA'niSTAnubandhakAraNena, lokaviruddhaM yadyattat tatsarvaM heyameva, 'yadyapi zuddhaM lokaviruddhaM nAdaraNIyaM nAcaraNIyaM' iti nItivAkyaM smaraNIyam / tathA, evaM pUrvavat (5) " gurujanapUjA" mAtApitrAdipUjetibhAvaH, arthAda, upakAriguNavad-guru-pUjyapuruSANAM vinaya-sevA-bhakti-AdiH, gurujanapUjayA kRtajJatAguNasya satyApana bhavati, guNAnurAgo vardhate, kalyANavRddhi bhavati. 'zreyaH sampratibadhnAti pUjyapUjAvyatikramaH' iti vAkyaM smaraNIyam / tathA-evaM-pUrvavat , "parArthakaraNaM ca" jIvalokasAraM pauruSacihametat . arthAt-svabhinnaparasya yo'rthaH-prayojanaM-kArya tasya karaNa=parahitakaraNaM, na tu svArthakaraNaM, yathAzakti, parasya prayojanaM-hitaM kArya, parasmai, upayogI bhavet , sahAyako bhavet , manasAvacasA dhanena ca svamUlyavatI zaktiH paropakAre prayoktavyA, uttamaH parArthakaraNe paraudArya paramasvArthatyAgo bhavatIti, parArthakaraNa pauruSacinaM, paropakaraNe pauruSaM-svazakti vyApArayati sa puruSaH, tena maitrI-bhAvanA siddhayati, parahitacintanakaraNAdau paramapauruSopayogastu tIrthakRnnAma janayati, vizvopakArI jagaduddhArako bhavati, jIvaloke, paropakaraNaM sAraM, "parasparopagraho jIvAnAM" iti sUtraM cintanIyamatra. (6) satyetAvati laukika- saundarye lokottaradharmAdhikArItyata Aha " zubhaguruyogo" arthAt, laukikasaundarya tat yat , lokadRSTyA-janasAmAnyadRSTayA, asarvajJakathitadharmANAM dRSTyA sundaraM syAt , AbhavanirvedAt parArthakaraNa yAvad lokikasaundarya, lokottarasaundarya, lokottarasarvajJakathitadharma eva lokottaradharmasyAdhikArI bhavituM pUrvoktalokikasaundarya, AvazyakI, pAtratAprAptirbhavati. yatra jIve bhavanirvedasthAne viSayalAmpaTyaM, ___ tattvAnusAritAsthAne tattvAruciH, atattvaruciH, lokaviruddhatyAgasthAne loka-saMklezakAritA gurujanaM prati, avinayAdiryadi dRzyate tadA tasya ca, evaM kadAcid bAhyato lokotaradharmasAdhakasyA'pi tasya hRdaye, Atmani ca lokottara-zubhapariNAmo nosthito'numIyate, arthAt, zubhaguruyogaH-viziSTacAritrayuktAcAryasambandhaH, anyathA'pAntarAle sadoSapathyalAbhatulyo'yamityayoga eva. Page #522 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 174 lalitavistarAsaMskRtaTIkA (7)zubhaguruyogaH eSA saptamI, AzaMsA, zubhaguruyogasya kathyate, laukikasaundarya prAptyanantaraM lokottaradharmAdhikAra AyAti, etadapekSayA pUrvoktaparArthakaraNaparyantaguNAn prApya, tataH prathama kArya zubhaguruyoganAmakaM sAdhyaM, anyathA yadyetad guNarUpalaukikasaundarya-prApterapekSA na bhavedevaM zubhaguruyogaH sAdhyo bhavettadA, sadoSajaTharavAn pauSTikAhAraM pathyaM bhuJjIta, tathA vastuto guru. yogo nAstyeva. etAdRzAya pathyaM pathyaM na, jaThare malapuJjaH samuditazcet, pAcakarasA dUSitAzvettadA miSTAnna pakvAnnAdikaM bhakSayet tadA na puSTi bhavati, tathaiva gurujanapUjA, parArthakaraNaM, lokaviruddhatyAgAdi laukika saundaryApekSA, na parantu zubhaguruyoga kartuM pravarteta, yadA sAmAnyagurujanamAtApitrAdikasya vinayAdikaM nahi kurvan , tadA mahAzubhagurusatkaM yogaM vinayAdikaM kiM satyApayet ! yasya sAmAnyopakAro nAsti, parasmai kiM kariSyati, tadA mahAguroH kiM kariSyati, tathA "tadvacanasevanA" yathoditaguruvacanasevanA, na jAtucidayamahitamAheti, tathA'STamI 'AzaMsA, ' (8) tadvacanasevanA bhavatu, pUrvokta-viziSTacAritrayuktAcAryarUpa-guruvacanasevanA, kadAcidapi, ayaM gururahitaM na kathayatIti. na sakRt nApyalpakAlamityAha-"AbhavamakhaNDA " Ajanma-AsaMsAraM vA sampUrNA bhavatu mameti, 'etAvat kalyANA'vAptau dAgeva niyamAdapavargaH, ' tathA ca bhavanirvedamArgA'nusAritA-iSTaphalasiddhi-lokaviruddhatyAga-gurujanapUjA-parArthakaraNa-zubhaguruyoga-AbhavaMakhaDaguruvacanasevArUpakalyANamya (zivamaMgalamAlAyAH prAptau satyAM zIghrAtizIghra, aSTabhavAntaH) ekAntena mokSo jAyate, ete ca bhavanirvedAdyA aSTau guNAH, kalyANarUpaguNAH, acintyacintAmaNirUpavItarAga-bhagavat -trilokInAthasya prabhAva-prasAda-sAmarthyataH phalanti, prakaTA bhavanti, prApyante iti gAthAdvayArthaH / -atha zAstrakAraH praNidhAnaviSayiNI carcA sundarazailyA vistArayati sakalazubhAnuSThAnanibandhanametat , apavargaphalameva anidAnaM, tallakSaNAyogAditi darzitaM, asaGgatAsaktacittavyApAra eSa mahAn, na ca praNidhAnAdRte pravRttyAdayaH, evaM karttavyamevaitaditi, praNidhAnapravRttivighnajayaphalaviniyogAnAmuttarottarabhAvAt, AzayAnurUpaH karmabandha iti, na khalu tadvipAkato'syAsiddhiH syAt yuktyAgamasiddhametat , anyathA pravRttyAdyayogaH, upayogAbhAvAditi, Page #523 -------------------------------------------------------------------------- ________________ lalitavistarAsaMskRtaTokA 175 nAnadhikAriNAmidaM, adhikAriNazcAsya ya eva vandanAyA uktAH, tadyathA-etadbahumAnino vidhiparA ucitavRttayazcoktaliGgA eva, praNidhAnaliGgaM tu vizuddhabhAvanAdi, yathoktaM-"vizuddhabhAvanAsAraM, tadarthApitamAnasam / yathAzaktikriyAliGga, praNidhAnaM muni gau // 1 // " iti, svalpakAlamapi zobhanamidaM, sakalakalyANAkSepAt , atigambhIrodArarUpametat , ato hi prazastabhAvalAbhAdviziSTakSayopazamAdibhAvataH pradhAnadharmakAyAdilAbhaH, tatrAsya sakalopAdhivizuddhiH, dIrghakAlanairantaryasatkArAsevanena zraddhAvIryasmRtisamAdhiprajJAvRddhyA, na hi samagrasukhabhAk tadaGgahIno bhavati, tadvaikalye'pi tadbhAve'hetukatvaprasaGgAt, na caitadevaM bhavatIti yogAcAryadarzanam , seyaM bhavajaladhinauH prazAntavAhiteti / ___ parairapi gIyate-ayamajJAtajJApanaphalaH sadupadezo hRdayAnandakArI pariNamatyekAntena, jJAte tvakhaNDanameva bhAvataH, anAbhogato bhogato'pi mArgagamanameva sdndhnyaayenetydhyaatmcintkaaH|| paM0..." svalpetyAdi " svalpakAlamapi-parimitamapi kAlaM zobhanam , uttamArthahetutayA "idaM" praNidhAnaM, kuta ityAha-"sakalakalyANAkSepAt " nikhilAbhyudayaniHzreyasAvandhyanibandhanatvAd, idameva bhAvayati ___" atigambhIrodAramiti " prAgvat, " etat," praNidhAnaM, kuta ityAha-" ataH" praNidhAnAd, "hiH" yasmAt "prazastabhAvalAbhAt" rAgadveSamohairacchuptapraNidhAnaprAptaH, kimityAhaviziSTasya-mithyAtvamohanIyAdeH zuddhamanujagatisusaMsthAnasusaMhananAdezca karmaNo yathAyogaM kSayopazamasya-ekadezakSayalakSaNasyAdizabdAdbandhasya bhAvataH-sattAyAH pretyapradhAnadharmakAyAdilAbhapradhAnasya dRDhasaMhananazubhasaMsthAnatayA sarvotkRSTasya dharmakAyamya-dhArAdhanArhazarIrasyAdizabdAdujjvalakulajAtyAyurdezakalyANamitrAdelAbhaH-prAptiH, tataH kimityAha-"tatra" dharmakAyAdilAbhe "asya" praNidhAnakarttaH "sakalopAdhivizuddhiH" pralInanikhilakalaGkasthAnatayA sarvavizeSazuddhiH, Page #524 -------------------------------------------------------------------------- ________________ lalitavistarAsaMskRtaTIkA kathamityAha-dIrghakAlaM-pUrvalakSAdipramANatayA nairantaryeNa-nirantarAyasAtatyena satkArasya-jinapUjAyA Asevanam-anubhavastena zraddhA-zuddhamArgaruciH, vIryam-anuSThAnazaktiHsmRtiH anubhUtArthaviSayA jJAnavRttiH, samAdhiH-cittasvAsthya, prajJA-bahubahuvidhAdigahanaviSa yA'vabodhazakti,stAsAM vRddhathA-prakarSaNa, anAsevitasatkArasya hi jantoradRSTakalyANatayA tadAkAGkSA'sambhavena cetaso'prasannatvAt zraddhAdInAM tathAvidhavRddhayabhAva iti, idameva vyatirekataH prativastUpanyAsenAha"na" naiva "hiH" yasmAt "samagrasukhabhAk" sampUrNa vaiSayikazarmasevakaH "tadaGgahInaH" tasyasamagrasukhasyAGgAni hetavo vayovaicakSaNyadAkSiNyavibhavaudAryasaubhAgyAdayastaihIno-rahito bhavati, vipakSe bAdhakamAha-" tadvaikalye'pi" tadaGgAbhAve'pi "tadbhAve" samagrasukhabhAve " ahetukatvaprasaGgAta" nirhetukatvaprApteriti " seya"miti praNidhAnalakSaNA "prazAntavAhite"ti prazAntorAgAdikSayakSayopazamavAn vahati-varttate tacchIlazca yaH sa tathA tadbhAvastattA / TI0....arthAd bhavanirvedAdiguNASTakakalyANaviSayakaprArthanArUpaM praNidhAnaM, sakalazubhAnuSThAnamUlakAraNametat , mokSarUpaphalakameva ( nAnyaphalakam ) nidAnarahitaM, yataH, bhautikabhogyopabhogyapadArthaviSayakaprArthanA AzaMsA-Asakti-abhiSvaMgarUpa-tallakSaNasyAbhAvo vartate, mokSakAraNapraNidhAnatvenAsaGgatA (rAgadveSamoharAgAbhAvarUpA'saMgatA-vItarAgatAdau sakta-lamacittavyApAraH saMkalpavyApAraH eSa mahAneva. "na ca praNidhAnAdRte pravRttyAdayaH, evaM karttavyamevaitaditi' ___ arthAt praNidhAnaM vinA pravRttyAdayo na bhavanti, evaM praNidhAnasya sattAyAmeva pravRttyAdInAM sattA'stIti praNidhAnamaivetat karttavyameva. yataH praNidhAnamastyataH (praNidhAnaM svato hInaguNavati, upari, dveSaM vinA taduparyupakArakaraNabuddhisahitaM vartamAnadharmasthAnasya karttavyatve cittopayogo rakSaNIyaH) pravRttirasti, ( pravRttiH-vartamAnadharmasthAnamuddizya tasyopAyasahitakriyAyAM-vidhizuddhazca zIghrakriyAsamAptiM karttamicchArUpamutsukatvarahito yastIvraprayatnaH sA'tra pravRttiH) ato vighnajayo'sti. ( vighnajayaH dharmakriyAyAmantarAyanivArakaH pariNAmaH, sa tridhA, (1) bubhukSA-tRSA''diparISahAH (2) zArIrA rogAH (3) manaso bhrAntiH, ete trayaH, dhArmikapravRttau vighnarUpAzca teSAM yena pariNAmena jayo bhavati, sa vighnajayaH, sAdhUnAM mokSamArge pravartamAnAnAM kSuttaSA''diparISahAH prAptAH syuH, teSAM titikSAbhAvanayA sahanaM prathamo vighnajaghaH, _____ sAdhUnAM rogAH syustadA vicArayet , madIyasvarUpavAdhakA na santi, parantu dehamAtrasya bAdhakA evaivaM bhAvanayA samyag dharmasyArAdhane samarthatvaM bhavediti, madhyamavighnajayaH, mokSamArge pravartamAnAnAM sAdhUnAM mithyAtvAdito manovizramo yadi syAttadA mithyAtvasya pratipakSabhAvanayA manovizramaM dUre kuryAdityuttamo vighnajayaH,) Page #525 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 177 lalitavistarAsaMskRtaTIkA yadi vighnajayo bhavettadA phalarUpasiddhiH phalarUpaphalasiddhistu, ahiMsAdi-tAttvikadhArmika-bhUmikAyAH prApti yato'dhikaguNavataH prati bahumAnAdiH, madhyamaguNavataH prati, upakArasya bhAvanA, hInaguNavatazca prati, nirguNAn prati dayA''deH pravRttirbhavet . yadi phalarUpasiddhirasti, tadA viniyogaH=ahiMsAdi-dhArmika bhUmikA prAptA, tAmupAyadvArA'nyAn prApayediti viniyogaH / ityevaM pUrva pUrva kAraNaM cottarottaraM kArya jJeyaM / AzayA'nurUpaH karmavandhaH" yAdRzo bhAvo varttate tAdRzaM phalaM 'pariNAme bandhaH' iti niyamo'sti. arthAt , AzayarUpapraNidhAnasya vipAka-mokSarUpaphalAt kiM karmabandhasyA'siddhi bhaviSyatIti zaGkA na kAryA. yato 'mana eva manuSyANAM kAraNa bandhamokSayo' riti niyamena karmabandhaphalajanakAzayarUpaM mano bhinnaM (pRthag) yadA mokSarUpaphalajanakAzaya-vizeSa-praNidhAnarUpaM mano bhinnaM (pRthag) praNidhonarUpAzaya-vizeSasya, vipAka-mokSaphalAtkarmavandhasyAsiddhi na / kiJcaSa karmavandhaH, yuktyA cAgamena siddhaH, anyathA karmavandhaphalajanakAzayasya kevalamAnyatAyAM, mokSaphalajanakapraNidhAnarUpAzayasya mantavyayatvAbhAve tu, upayogAbhAva-prayukta-pravRttyAderabhAva iti pravRttyAdijanakapraNidhAnamidaM, anadhikAriNAM na-parantu-adhikAriNAmeva. asya praNidhAnasyAdhikAriNazca ye vandanAyA (caityavandanAyA) ye-uktAH, tadyathAetaddvahumAnino vidhiparA ucitavRttayazcoktaliGgA eva-ye caityavandanasyAdhikAriNaH pUrvoktAsta eva praNidhAnasya jJeyAH, (1) praNidhAnabahumAninaH praNidhAnarUpa-AvazyakasAdhanAyA aMgasyopari-bahu-atyantAdarabhAvo bhaved , kIdRzaM varttate yena pravRttirapi phalavatI, yadetat karoti bhAgyavAn tasya kiyanmahattamaM puNyamuccatamaM prazaMsApAtraM bhavati, mayaitat spRhaNIyaM, ityetAdRzI mAnasikasthiti, bahumAnaM etAdRzabahumAnA'bhAve nAstyadhikAritA. (2) praNidhAnaM prati vidhitatparatA=satyapi bahumAne kathitavidherapekSA na bhavettadA vidhizUnyatvena kriyamANapraNidhAnaM nirarthakameka. ___ (3) ucitavRttiH svakulocitajIvanasya vRttiH / praNidhAnaliGgaM tu vizuddhabhAvanAdi yathoktaM" vizuddhabhAvanAsAraM, tadarthA'rpitamAnasam / yathAzakti kriyAliGga, praNidhAnaM munirjagau // " Page #526 -------------------------------------------------------------------------- ________________ lalitavistarAsaMskRtaTIkA arthAt -praNidhAnamapi, ekaprakArakaM manazcittapariNAmo'sti. (1) yatpaNidhAna vizuddhabhAvanayA balavad bhavati. (2) yaccittapraNidhAnasya viSaye-arthe samarpitamAnasavat praNidhAnaM bhavati. (3) yathAzakti bAhyAnuSThAnarUpakriyAyA liGgaM jJApakaM tatpraNidhAnaM. arthAt tattaviSayasya bAhyakriyAsahita ca nirmalabhAvotaprotaM, ekAgraM-tanmayaM manaH praNidhAnaM kathyate / iti. "svalpetyAdi" svalpakAlamapi=parimitamapi kAlaM zobhanam , uttamArthahetutayA 'idaM ' praNidhAnaM, kuta ityAha- "sakalakalyANAkSepAt" nikhilAbhyudayaniHzreyasA'vandhyanivandhanatvAd , etat praNidhAnaM vizuddhabhAvanAyAM ca zubhaviSaye cittasyaikAgratAvattvAt prazastapariNAmavattvena zuddhazubhapariNatirapi svalpakAlInA'pi jAgraddazAM prAptA tadA pApakSayaH, puNyavRddhiH, saMskAravRddhi rjAyate, iMdaM sakalAbhyudayasya (aihikasamRddhaH) tathA niHzreyasa-mokSasya, avandhyaasAdhAraNakAraNaM praNidhAnameva. praNidhAnaviSayakabhAvanA atigambhIram-anantakAlato rAgAdiparavazaM cittaM bahirbhAge bhramad, azubha-viSayAnugata vinivArayati, praNidhAnaM, vizuddhabhAvanayA dedIpyamAnaM manaHsamarpayati, zubhaviSaye praNidhAnaM vizAlatAttvikadRSTayA nirIkSakaM manaH karoti praNidhAnaM, udAram=zubhAtizubhaviSayaviSayakaM gambhIravizAlasvarUpaM, gRhNat praNidhAnaM gambhIramudAraM kathyate. tasmAt, praNidhAnato lAbhAdiH asmAt-praNidhAnAd, prazastabhAvalAbho, rAga-dveSamohairaspRSTapraNidhAna (ekAgracitta)sya prApti bhavati, ko lAbhaH ? praNidhAnAd viziSTaH (1) mithyAtvamohanIyAdeH karmaNo viziSTakSayopazamaH. (2) zuddhamanuSyagatisaMsthAnasusaMhananAdirUpasya karmaNo yathAyogaM, ekadezakSayalakSaNakSayopazamasya lAbhaH. - (3) AdizabdAd-vandhasya bhAvataH-sattAyAH paraloka-pradhAnadharmakAyAdilAbhapradhAnasya dRDhasaMhanana-zubhasaMsthAnatayA, sarvotkRSTasya, dharmakAyasya=dharmArAdhanArhazarIrasya, AdizabdAtujjvalakulajAtyAyurdezakalyANamitrAdelAbho bhavati. (4) 'tatra ' dharmakAyAdilAbhe -- asya ' praNidhAnakarttaH 'sakalopAdhivizuddhiH'-pralIna (vinaSTa) nikhilakalaGkasthAnatayA sarvavizeSa zuddhirbhavati, kathamiti ceducyate dIrghakAlaM pUrvalakSAdipramANatayA, nairantaryeNa-nirantarAya-sAtatyena, satkArasya-jinapUjAsevanam , anubhavaH, Page #527 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 179 lalitavistarAsaMskRtaTIkA tena zraddhA-zuddhamArgaruciH, vIryam-anuSThAnazaktiH, smRtiH-anubhUtArthaviSayA jJAnavRttiH, samAdhiH-cittasya svAsthya, prajJA-bahubahuvidhAdigahanaviSayA'vabodha-zaktistAsAM vRddhayA-prakarSeNa, anAsevita-satkArasya hi jantoradRSTakalyANatayA tadAkAGkSA'sambhavena, cetaso'prasannatvAt zraddhAdInAM tathAvidhavRddhayabhAva iti, (1) praNidhAnam dayAdibhAvayukta-vizuddhabhAvanAbalavad-yattat sundaraviSaye samarpitamAnasarUpaM praNidhAna sadA jIvajAgradbhAvyam / (2) dIrghakAlasevanam=sA sA sAdhanA,jinapUjA'hiMsAdAnAdi-kSamAdi-viSayiNI sAdhanA, dIrghakAlaM sAdhyamAnA sAdhanA, saMskAravardhinI tathA sAdhanA, sahaja-nirdoSA dedIpyamAnA bhavituM sAmarthya samAyAti. (3) nirantarAsevanam=sA sAdhanA, satatadhArAvaddhA niyatarUpeNa kiyamANA bhavet , aniyatatvAbhAvavatI kAryA, ___ (4) satkArayuktAsevanam dIrghakAlInAM, dhArAvaddhAM sAdhanAM prati hArdikoccAra-sanmAnasadbhAvabahumAnavatA bhAvyam . sAdhanAsamaye-zraddhA-vIrya-smRti-samAdhi-prajJAvRddhipaJcakaM nirIkSaNIyam , (5) zraddhAvRddhiH sAdhanAyAmetad darzanIyam , yaM praNidhAnaviziSTazuddhamokSamArga prati zraddhA-ruciH-prItivardhamAnA karttavyA, tato'grata uccoccatarasAdhanA bhavipyati, (6) vIryavRddhiH vardhamAnayA zraddhayA sahaiva sAdhanAviSayakavIrya-zaktiviSayakavikAsaH kAryaH, krameNAbhyAsa-varghanena, kriyAgatakhedodvegAdidoSANAM tyAgena, vIryazaktayA vardhamAnayA, parAkASThAgatasAmarthyayogazcAsaGgAnuSThAnaM prApyate, tata uttarottarataH sAdhanAyAM vIryavRddhirAvazyakIti mantavyA, .. (7) smRtivRddhiH mArgasya, tattvasya, pUrvapUrvasAdhitasya ca smaraNaM vardhamAnaM bhavet , smRtistejasvinI kAryA. indriyaviSayANAM vikSepAH, vismaraNAni, mAnasikI nirbalatA dUrataH kSepyA. vardhamAnasmaraNena saMskaraNaM pragADhaM bhavati. ___(8) samAdhivRddhiH cittasvAsthyasya vRddhiH, vardhamAnena : cittasvAsthyena, sAdhanAyAmutsAharaMgo vardhate'to'sadAcArAHpratibaddhA bhavanti, sAdhanAyAHkuzalatvenAne mahAsamAdhiH 'apUrvakaraNa' prApyate. (9) prajJAvRddhiH zraddhAdivikAsena saha sAdhanAyAstattvasya ca sUkSmavizeSatAM jJAtuM buddhizaktirapi vardhamAnA prekSaNIyeti, arthAsattvAdivizeSa bahurUpeNa bahuvidharUpeNa, zIghrA' Page #528 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 180 lalitavistarAsaMskRta TIkA saMdigdhasahajasthirarUpatayA saMjJAtuM buddhizakti vardhamAnAM kartumAvazyakatvam , eSA, cittasya zodhanaprakRtyA, tanmayatayA ca gambhIrAvagAhanena sAdhyA, etAdRzyAH prajJAyA uttarottaravikAsena kaivalyasAdhakasAmarthyayogAsanAnuSThAnaviSayakaprajJA-paryantaM gamyate. dIrghakAlaM nirantarasatkArAsevane praNidhAnadvArA zraddhA-vIryAde vRddhibhavanena sakalopAdhInAM ( vizeSaNAnAM ) zuddhirbhavatItyetadvastu, vyatirekeNaivaM kathyate. yatraitad dIrghakAlaniraMtarAdyAsevanaM nAsti, tatra sarvopAdhivRddhi na bhavati, asya dRSTAMte evaM darzAte, samagrasukhabhAg , tadaMga (tasya sukhasya) sAdhanabhUtairaGgai hIno-rahito na bhavet , yataH sAdhanAnAM nyUnatayA'pi kAryasiddhau, ( tadbhAve ) ahetukatva-prasaGga AyAti, na caitadevaM bhavatIti yogAcArya darzanaM (nyAyadarzanaM ) " seyaM bhavajaladhinauH prazAntavAhiteti parairapi gIyate" arthAt saMsArasAgaraM tarItuM naukAsa mAnametat praNidhAnam 'prazAntavAhite' ti gIyate. "prazAntavAhitAvRtteH, saMskArAtsyAnnirodhataH / pAdurbhAvatirobhAvau tadvatyutthAnajayorayam / / " adhyAtmacintakA evaM kathayanti, asya-praNidhAnasya sadupadezaH, ajJAta-(tattvamArga)sya jJApanarUpaphalavAn bhavati, ekAntena hRdayAnandakArI pariNamati, paraMtu tattvamArge jJAte sati tu praNidhAnabhAvo'khaNDito bhavati, anAbhogato'pi (jJAnAbhAvenA'pi) mArgagamanameva 'sadandhanyAyena ' yathA kazcid sAvadhAnaH san , andha-puruSaH, mArgadarzanA'bhAve'pi svabhAvatazca sadbhAgyena mArge gacchati-dravyataH skhalitatve'pi bhAvato'skhalitamArge gamanameva. (idameva vyatirekataH prativastUpanyAsenAha-'na' naiva 'hiH' yasmAt 'samagrasukhabhAka' sampUrNa-vaiSayikazarmasevakaH 'tadaGgahInaH ' tasya samagrasukhasyA'GgAni hetavo vayovaicakSaNyadAkSiNyavibhavaudAryasaubhAgyAdayastai Ino-rahito bhavati, vipakSe bAdhakamAha ' tavaikalye'pi ' tadaGgAbhAve'pi tadbhAve' samagrasukhabhAve 'ahetukatvaprasaGgAt ' nirhetukatvaprApteriti 'seya'miti, praNidhAnalakSaNA 'prazAntavAhiteti' prazAnto-rAgAdikSayakSayopazamavAn vahati-varttate tacchIlazca yaH sa tathA tadbhAvastattA) atha zAstrakAraH praNidhAnaparyantaM caityavaMdanaM tataH, AcAryAdivaMdanAM, evaM darzayitvA puruSo yathocitaM karttavyaM karoti. evaM api pradarzya tataH etaddvastu siddhayartha sadbodhaviSayaka-pravAhaM vAhayitvA caityavaMdanavyAkhyAnasya mAhAtmyaM kathayitvA graMthasya virahazabdena samAptiM karoti. Page #529 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 181 lalitavistarAsaMskRtaTIkA -atha zAstrakAraH tadevaMvidha-zubhaphalapraNidhAnaparyantaM ( yAvat ) caityavandanaM, anuSThAnaM saJjAtaM, tadanvAcAryAdInamivandha (eko vA'ne ke sAdhavaH) kugraha (kadAgraha)sya viraheNa (atyantAbhAvena) yathocitaM taM karoti. (kurvanti vA) tadevaM-vidhazubhaphalapraNidhAnaparyantaM caityavandanaM, tadanvAcAryAdInabhivandya yathocitaM karoti kurvanti vA kugrahaviraheNa / etasiddhaye tu yatitavyamAdikarmaNi pariharttavyo'kalyANamitrayogaH sevitavyAni kalyANamitrANi na lakhanIyocitasthitiH, apekSitavyo lokamArgaH, mAnanIyA gurusaMhatiH, bhavitavyametatantreNa pravartitavyaM, dAnAdau karttavyodArapUjA, bhagavatAM nirUpaNIyaH sAdhuvizeSaH, zrotavyaM vidhinA dharmazAstraM. bhAvanIyaM mahAyatnena, pravartitavyaM vidhAnataH, avalamvanIyaM dhairya, paryAlocanIyA AyatiH, avalokanIyo mRtyuH, bhavitavyaM paralokapradhAnena, sevitavyo gurujanaH, karttavyaM yogapaTadarzanaM, sthApanIyaM tadrUpAdi cetasi, nirUpayitavyA dhAraNA, pariharttavyo vikSepamArgaH, yatitavyaM yogasiddhau, kArayitavyA bhagavatpratimAH, lekhanIyaM bhuvanezvaravacanaM, kartavyo maGgalajApaH, pratipattavyaM catuH-zaraNaM, garhitavyAni duSkRtAni, anumodanIyaM kuzalaM, pUjanIyA mantradevatAH, zrotavyAni saccaSTitAni, bhAvanIyamaudArya, varttitavyamuttamajJAtena, evaMbhUtasyeha pravRttiH sA sarvaiva sAdhvI, mArgAnusArI hyayaM niyamAdapunarbandhakAdiH, tadanyasyaivaMbhUtaguNasampado'bhAvAt , ata Adita ArabhyAsya pravRttiH satpravRttireva naigamAnusAreNa citrApi prasthakapravRttikalpA, tadetadadhikRtyAhu:-"kuThArAdipravRttirapi rUpanirmANapravRttireva" tadvadAdidhArmikasya dharme kAtsnsyena tadgAminI na tadvAdhinIti hArdAH / Page #530 -------------------------------------------------------------------------- ________________ lalitavistarAsaMskRta TIkA tattvAvirodhakaM hRdayamasya tataH samantabhadratA, tanmUlatvAtsakalaceSTitasya, evamato'pi vinirgatatattaddarzanAnusArataH sarvamiha yojyaM, 182 suptamaNDitaprabodhadarzanAdi, na hyevaM pravarttamAno neSTasAdhaka iti, bhagno'pyetadyattraliGgo'punarbandhaka iti taM pratyupadezasAphalyaM nAnivRttAdhikArAyAM prakRtAvevaMbhUta iti kApilAH, na anavAptabhavavipAka iti ca saugatAH, apunarbandhakAstvevaMbhUtA iti jainAH, tajchotavyametadAdareNa paribhAvanIyaM sUkSmabuddhyA, zuSkekSucarvaNaprAyamavijJAtArthamadhyayanaM rasatulyo hyatrArthaH, sa khalu prINayatyantarAtmAnaM, tataH saMvegAdisiddheH, anyathAtvadarzanAt, tadarthaM caiSa prayAsa iti na prArabdhapratikUlamAsevanIyaM prakRtisundaraM cintAmaNiratna kalpaM saMvegakAryaM caitaditi mahAkalyANavirodhi na cintanIyaM cintAmaNiratne'pi samyagjJAtaguNa eva zraddhAdyatizayabhAvato'vidhiviraheNa mahAkalyANasiddhirityalaM prasaGgena // AcArya haribhadreNa dRbdhA sannyAyasaGgatA / caityavandanasUtrasya vRttirlalitavistarA // 1 // ya enAM bhAvayatyuccairmadhyasthenAntarAtmanA / sadanAM subIjaM vA niyamAdadhigacchati // 2 // parAbhiprAyamajJAtvA tatkRtasya na vastunaH / guNadoSau satA vAcyau, prazna eva tu yujyate // 3 // praSTavyo'nyaH parIkSArthamAtmano vA parasya ca / jJAnasya vAsbhivRddhyarthaM tyAgArthaM saMzayasya ca // 4 // Page #531 -------------------------------------------------------------------------- ________________ lalitavistarAsaMskRtaTIkA 183 kRtvA yadarjitaM puNyaM, mayainAM zubhabhAvataH / tenAstu sarvasattvAnAM, mAtsaryavirahaH paraH // 5 // iti lalitavistarAnAmacaityavandanavRttiH samAptA / kRtirddhamato yAkinImahattarAsUnorAcAryaharibhadrasyeti // 50..."kuThAre"tyAdi, kuThArAdipravRttirapi-kuThAgadau prasthakocitadArucchedopayogini zastre pravRttiH-ghaTanadaNDasayoganizAtIkaraNAdikApi AstAM prasthakotkiraNAdikA "rUpanirmANapravRttireva" prasthakAdyAkAraniSpattivyApAra eva, upakaraNapravRttimantareNa upakarttavyapravRtterayogAt " tadvat" kuThArAdipravRttivad rUpanirmANe apunarbandhakasya dharmaviSaye yA pravRttiH-devayogAt praNAmAdikA sadoSA'pi "kAlanyana" sAmatyena 'tadgAminI' dharmagAminI 'na tu' na punaH tadbAdhanI' dharmacAdhikA "iti" evaM "hArdA" aidamparyAntagaveSiNaH, Ahuriti zeSaH, kuta idamitthamityAha ___ " tattvAvirodhaka " devAditattvApratikUlaM yato hRdayam asya-apunarbandhakasya, na tu pravRttirapi, anAbhogasyaiva tatrAparAdhitvAt , "tataH" tattvAvirodhakAt hRdayAt "samantabhadratA" sarvataH kalyANatA, na tu pravRtteH kevalAyAH, kuzalahRdayopakAritvAttasyAH, tasya ca tAmantareNApi, kacitphalahetutvAt, kuta ityAha-"tanmUlatvAt" tattvAviruddhahRdayapUrvakatvAt "sakalaceSTitasya" zubhAzubharUpapuruSArthapravRttirUpasya "evaM" prasthakadRSTAntavad "ato'pi" jainadarzanAdeva vinirgatAni-pRthagbhUtAni tAni yAni darzanAni-nayavAdAsteSAmanusArataH, tatroktamityarthaH, " sarva " dRSTAntajAlam " iha " darzane yojyaM kiMviziSTamityAha " suptamaNDitaprabodhadarzanAdi " yathA kamyacit suptasya sato maNDitasya kuGkumAdinA prabodhe-nidrApagame anyathAbhUtasya sundarasya cAtmano darzanam-avalokanamAzcaryakAri bhavati, tathA'punarbandhakasyAnAbhogavato vicitraguNAlaGkRtasya samyagdarzanAdilAbhakAle vismayakAri Atmano darzanamiti, AdizabdAnnAvAdinA suptasya sataH samudrottIrNasya bodhe'pi tIrNadarzanAdi grAhyamiti / dArTAntikasiddhayarthamAha-"na" naiva "hiH" yasmAd "evaM" prasthakakarttananyAyena pravarttamAno'punarbandhako "na" naiva na " iSTasAdhakaH " prasthakatulyasamyaktvAdisAghako'pi tu sAdhaka eveti, apunarbandhakasyaiva lakSaNamAha-"bhagno'pi" apunarbandhakocitasamAcArAtkathaJcit cyuto'pi " etadyanaliGgaH" punaH svocitAcAraprayatnAvaseyo'punarbandhakaH AdidhAmika iti etaditi-idameva prakRtaM caityavandanavyAkhyAnamiti, " mahetyAdi " mahataH-saccaityavandanAdeH kalyANasya-kuzalasya virodhi-bAdhakamavajJAviplAvanAdi "na" naiva "cintanIyam" adhyavaseyaM kuta ityAha-cintAmaNItyAdi sugamam // itizrImunicandrasariviracitAyAM lalitavistarApaaikAyAM siddhamahAvIrAdistavaH smaaptH|| Page #532 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 184 lalitavistarAsaMskRtaTokA kaSTo grantho matiranipuNA sampradAyo na tAdRk, zAstraM tantrAntaramatagataM sannidhau no tathApi / svasya smRtyai parahitakRte cAtmabodhAnurUpaM, mAgAmAgaH, padamahamiha vyApRtazcittazuddhayA // 1 // __ (mandAkrAntA.) zrImacchIharibhadrasUrIzvarasya svaparopakArAya nirvANaphalasAdhanArtha atizayakAraNa bhavikajanAya nAnyasya / kalyANamastu / granthAgram 1545 paJjikAgrantha0 2155 ubhayormIlane 3700 // ___TI.....atha granthakAramaharSizcaityavaMdanAdiviSayakamahatyA sAdhanAyAH praNidhAnapUrvakaM samyagrItyA siddhaye, ___sA sAdhanA'ntarAtmani pariNatA bhavettadarthe, bhUmikArUpANi trayastriMzatkarttavyAni darzayati, karttavyAni, Atmana utthAnAya, anAdimithyAma tivAsitAntaH karaNAnAM parivartanAya, mAnavIyajIvanasya prAthamika-saphalatA-prApti-kRte'pi, atyantasudRDhasAdhanAni santi, tAni cettham / (1) yatitavyamAdikarmaNi AdidhArmikasya karttavyeSu prayatnazIlA bhavantu, dRSTAntatayA tu dayA-prema-maitrI-kSamA- kusaMgatyAga-satya-guNAnurAga-vinaya-namratA-paradAratyAga-paropakAra -gurujanapUjA-paraguNagrahaNa-paranindAtyAga-zIlarakSetyAdyA AdidhArmikaguNAH / (2) pariharttavyo-akalyANamitrayogaH asmadIyamAtmAnaM vinA sahAyakaM mitraM sadA'karttavyaparAGmukhaM ca sadA kartavyavaddhaM kartu azakyatvAt kalyANamitraM karttavyameva-akalyANamitraparihAraH. dezasarvabhedAt pArzvasthA vibhedAH-(1) sarvapArzvasthaH samyakdarzanajJAnacAritratvena rahitatvAt kevalaM veSabhRd bhaved sa sarvapArzvastha:, zayyAtarAhatapiNDaH, rAjapiNDaH, nityapiNDaH, agrapiNDaH kulanizrA, sthApanAkula, sikhaMDI, gRhasthastutiH-ityAdi yaH karoti sa dezapArzvasthaH, dvau pArzvasthau sAdhU avaMdanIyau / (2) avasannaH sAdhusamAcArISu dezataH sarvataH zithilaH yaH so, avasannaH kathyate, eSo'vandanIyaH / kuzIlaH tridhA aSTadhA jJAnAcAra-virAdhakaH sa jJAnakuzIlaH, aSTadhA darzanAcAravirAdhakaH sa darzanakuzIlaH, evaM yaMtramaMtrAdikaM karoti, yaH svapnaphalaM jyotiSAdi, prakAzayati cAritraM virAdhayati sa cAritrakuzIlaH / ete trayo'vaMdanIyAH / saMsaktazcAzravayuktaH, saMvilaSTasaMsaktaH, asaMkliSTasaMsaktaH, yathAcchaMdo'pyavandanIyaH) / (3) sevitavyAni kalyANamitrANi=AtmIyahitakArINi mitrANi samArAdhyAni / Page #533 -------------------------------------------------------------------------- ________________ DhalitavistarAsaMskRtaTIkA (4) na laGghanIyocitasthitiH ucitamaryAdA na laGghanIyA sarva-maryAdAsu, anyaiH saha vyavahAre vyavasAye cAnucitA-caraNe'neke'nA bhavanti, dharmasya mUlaM hanyate, doSANAM poSaNaM bhavatyato'nucitaM vaco vicArazca vartanaM na karttavyam / (5) apekSitavyo lokamArgaH lokamArgasyApekSA rakSaNIyA, upekSA na kadAcitkAryA, ziSTAcArasyAnAcaraNe loke'smAkaM ca dharmasya nindA bhavet, dharmanindakA rakkA bhavAntare'pi durlabhabodhimanto bhaveyuH / ___ (6) mAnanIyA gurusaMhatiH=guruvargasya bahumAnaM karttavyam , gurUNAM mAnyatvenA'smadIye mAnase gurutvaM, tenAnucitavartanAdikAryebhyo rakSita AtmA bhavati, pUjyapUjAyAH, vyatikramabanyamahApApA'bhAvaH syAt / (7) bhavitavyametattantreNa guruvargAdhInena bhAvyam , svacchandavihAraH, AjJAbhaGgaH, svamatiH(mantavyam ) auddhatyaM, avicAritakArya mithyAsAhasaM ityAdikAnAstyAjyAH / (8) pravartitavyaM dAnAdau ucita-dayA-pAtradAnAdidvArA, audArya-paropakAraH-parArthavRttiH-lokapriyatA-cittasvAsthyAdiguNAH poSaNIyA, evaM zIla-vrata-tapobhAveSu pravartanadvArA, viSayAndhyA'sahiSNutA-bubhukSutva-durAcArAdi-doSebhyo rakSaNIya AtmA / (9) kartavyodArapUjA bhagavatAMudAraH-samyaktayA dhanavyayaM kRtvA bhagavadbhaktikaraNena, dhanAd vibhu mahAn -mahAmUlyavAnasti, evaM matena bhagavannakaTayaM yAti, bhagavantaM prati satyazraddhA-prItirvardhate, udArapUjanayA, mahAkRtajJatA-guNasya pAlanaM bhavati yataH, eSo'nanyopakAritvenaitatprabhAveNA'smatprApta-dhanAdikasya dharaNaM caraNayoreSA kRtajJatA, vardhamAnena bhagavadrAgeNa bhagavatAM guNAdarza nayanasammukhaM rakSitvA guNArthakaH prayatnaH kAryaH / / (10) nirUpaNIyaH sAdhuvizeSaH=gurutvasya lakSaNaiH, viziSTasAdho lakSaNAnAM nirUpaNaM vidhAtavyam , yataH kuguro rjAle patanAvasaro nAgacchet, sugururjIvana-mArgadarzakaH kAryaH, tatpAvatastattvamArgasya zikSAdhigantavyA, zakkAsamasyAnAM samAdhAna prAptavyam / susAdhUnAmanveSaNa viziSThamunInAM zodhanamAvazyakameva. / - (11) zrotavyaM vidhinA dharmazAstram =vidhimanatikramya sadgurUNAM pArzvataH dharmapradhAnaM dharmazAnaM zrotavyaM-zrotravidhIkartavyam, AtmajJAna-karIbvazikSAdi-prAptito'nantasukha-mokSamArga udayATito bhavati / 2. Page #534 -------------------------------------------------------------------------- ________________ lalitavistarA saMskRtaTIkA (12) bhAvanIyaM mahAyatnena mahatA - viziSTena, dharmazAstra - zravaNataH prAptatattvakarttavyamArgeNa svAtmA, bhAvito - vAsitaH kAryaH, arthAt prayatnapUrvakaM, zAstrIyavastuno bhAvanaM - cintanamananaM - pariNamanaM vidhAtavyam / 186 (13) mahAtnena pravartitavyaM vidhAnataH = zAstrIyavighAnAnusAreNa heyahAnaM, upAdeyopAdAnarUpapravRttiH kAryA bhAvitatAkaraNAdapi heyahAnopAdeyopAdAnarUpapravRttiravazyaM kAryA. (14) avalamvanIyaM dhairya = mahA''padAdyA''gamane'pi kaSTe'pi viziSTamahAkAryApAte'pi dhairya, sattvaM - parAkramo rakSaNIyaH, sarva sattve pratiSThitaM mahati - kAryaprasaMge'pi dhairyamacalatvaM prApya dhIreNa vIreNa - gambhIreNa bhAvyam. (15) paryAlocanIyA - AyatiH = ' AyatistUttaraH kAlaH ' uttarakAlasya - bhaviSyatkAlasya paryAlocanA karttavyA, kasmAdapi kAryAt pUrvaM dIrghadRSTayA bhAvipariNAmazcintanIyaH, 'sahasA vidadhIta na kriyAmavivekaH paramApadAM padam ' vicArya kArya kAryam. (16) avalokanIyo mRtyuH = AyuH pradhAnaM jIvanaM AyuSo'sthiratvena jIvanaM maraNaprakRtikaM, maraNaM prakRtiH prakRtito maraNameva, kadA mRtyurAgamiSyatIti nirNayo na, nirNItatve'pi maraNaM tatkAle nirNItameva maraNa- nizcaye 'na' ko'pyarthaH, Atmano'maratvameva parantu karmadazApekSayA maraNadazA prApyate parAdhIno'yamAtmA, svatantratve karmarahitatve sati na maraNaM, na jananaM, na bhavabhramaNaM, svAtmasvarUpAvasthAne'nanta - amaratvasukhamayA'vasthA. (17) bhavitavyaM paralokapradhAnena = jIvane paralokasya - ( bhaviSyallokasya ) pradhAnaM kArya kArya tato jIvitavyaM yata etallokasya sukhasAdhanaM sattAsanmAnaM gauNaM kRtvA, paraloke durgatiduHkha - daurbhAgyAdi kathaM nAgacchettathA sadgati - zubhabhAva - suSThu dharmasAmagrI - dharmavIryollAsAdikaM prApnuyAditi mukhyaM rakSaNIyam . (18) sevitavyo gurujanaH = gurujanasya samIcInA sevA karttavyA, gurusevAtvatidurlabhA, 'sevAdharmaH paramagahano yoginAmapyagamyaH '. (19) karttavyaM yogapaTadarzanaM = maMtrAkSarAdi - sahiteSTadevAdi - viSayakAdhyAtmikabhAvavRddhikArakatvena citramayapaTasya darzanaM kAryam. (20) sthApanIyaM tadrUpAdi cetasi = tatra yogapaTe AlekhitaM svarUpaM dhAraNIyaM, cite sthApanIyam tatazcitte tat saMskArAdipatane hRdayakamale, etat samaJjasaM, pratibimbitaM saMnirIkSya, yogapaTIyasvarUpaM dhyeyam . Page #535 -------------------------------------------------------------------------- ________________ lalitavistarAsaMskRtaTIkA 187 (21) nirUpayitavyA dhAraNA dhAraNA tu kvaciddhyeye cittasya sthirabandhanam / tatsvarUpadhyeyaviSayakaM dhyAnaM citte sthirabandhanaM nirUpaNIyam . (22) pariharttavyo vikSepamArgaH pUrvokta-dhAraNAvelAyAM vikSepamArgaH-vikSepakamanaindriyAdiviSayacintanarUpa--vikSepamArgaH, parihAraviSayaH kAryaH, prastutaviSayAd viSayAntare na gantavyam / (23) yatitavyaM yogasiddhau=mokSeNa saha yojakatvena yogaH-samyagdarzanajJAnacAritrAtmako mokSamArgaH, tanmArgaviSayakasAdhanAyAH siddhau (zuddhau) prayatnaH-puruSArthaH karttavyaH / yogasiddheH prabhAvAdazubhakarmanAzaH pravalapuNyAnubaMdhi-puNyopArjanam / (24) kArayitavyA bhagavatpratimAH yai bhagavadbhiH, sakalanavatattvakarttavyAni prakAzitAni, teSAM paramopakAreNa saha paramopakAriNaM cakSuH samakSaM AnetuM, sAlaMvanaM dhyAnaM kartuM tatpratimAH kArayitavyAH / (25) lekhanIyaM bhuvanezvaravacana tribhuvanezvarANAM vacanAni viziSTapatiSu lekhanIyAni lekhakAnAM pArvato'pi, tathA ca bhagavatAM mUrtinirmANa zAstralekhanaM bhagavato'rhataH prati kRtajJatA'pi, RNamuktiH prakaTitA gaNyate / (26) kartavyo maGgalajApaH='bhAvamaMgalaM jinanAmetyukteH,' RSabhAditIrthakarANAM nAmarUpabhAvamaMgalajApaH kAryaH, namaskAramahAmaMtrarUpapaMcaparameSThinAM maMgalamayajApaH, jApena nAmanikSepeNa, pratimayA sthApanA-nikSepeNa, zAstralekhanena, bhAvanikSepeNa bhagavatpUjA kathyate, jApataH, trikaraNazuddhiH, tato vighnA vinazyanti / / (27) pratipattavyaM catuHzaraNaM arhanto me zaraNaM, siddhAzca me zaraNaM, sAdhavo me zaraNa, jainadharmoM me zaraNaM iti catuHzaraNaM svIkarttavyaM / (28) garhitavyAni duSkRtAni=svakRtaM yadyad duSkRtaM (pApaM ) tatad garhitavyam / (29) anumodanIyaM kuzalam -svaparakRtaM yadyatkuzalaM ( puNyamAtraM ) ttad anumoda. nIyaM prazaMsanIyam / (30) pUjanIyA mantradevatAH svasveSTamantrAdhiSThAyakA devAH, sAmAnyenArhadAdyA vizeSato mahAvIrAdyA devAH svadravyArpaNato bhavyapUjAH kartavyAH, tatazcittaprasannatvaM samAdhizca prApyate / . (31) zrotavyAni sacceSTitAni=satkRtyAni, zrotavyAni zravaNaviSayIkartavyAni / (32) bhAvanIyamaudArya-udAratvena hRdayaM bhAvanAviSayIkarttavyam , punaHpunarjIvanaprasaMgeSu manovRttivizAlA-udArA kAryA, tadabhyAsato hRdayaM, audAryabhAvitaM bhavati, vizAlahRdayaM sarvatra bhavati / Page #536 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 188 lalitavistarAsaMskRtaTIkA (33) vartitavyamuttamajJAtena-uttamapuruSANAM dRSTAntamAdarza gRhItvA, uttamapuruSaniSThaprabalasattva-parAkramAdiguNAnAlambya, lakSyaM sammukhIkRtya, nizcitasiddhAntAnusAriNI satkriyA kAryA / evaM trayastriMzat kartavyAnyAdaraNIyAni. tathA ca 'apunarbandhakapravRttireva ' satpravRttiH yaH, etaistrayastriMzad karttavyAkhya-guNaiH sampanno'sti, tasya devapraNAmAdipravRttiHsarvaiva sAdhvI, na mithyA, yato kadAgraharahitatvena sadAzayasattvena, jJAtA'jJAtarUpeNa zuddhadevAdi-tattvaviSayaka pravRtti prati prayANaM pravartate'vazya prayANe'grato vardhitvA zuddhadevAdiviSayakopAsanAM prApsyati. pUrvokta-guNasampanno jIvo mArgAnusArI kathyate, 'samyagdarzanajJAnacAritrANi mokSamArgaH' iti mokSamArga prati, anusaraNakArI, asti yataH samyagdarzane vastudvayaM vartate, (1) bhavanirvedaH (2) jinoktatattvarucirapyasti, ato vastudvayena, sAMsArikapravRttityAgadvArA, eSa viziSTavivekaprAptimArgasthaH kathyate, IdRzo'yaM jIvaH pUrvokta-karttavyaguNAnAzritya niyamAdapunarbandhakAdikakSA prAptavAn , tatra mithyAtvamAnyaM tato guNasampatprAptiH etadguNasampannajIvadvArA, zuddhatattvAbhilASeNa kriyamANA, devapUjAdi-pravRttiH, prathamata eva samagratA'pekSayA satpravRttireva. ataH Adita ArabhyA'sya pravRttiH, satpravRttireva, naigamAnusAreNa citrA'pi prasthakapravRttikalpA, tadetadadhikRtyAhuH- "kuThArAdipravRttirapi rUpanirmANa-pravRttireva" / 'kuThAre ' tyAdi, kuThArAdipravRttirapi-kuThArAdau prasthakocitadArucchedopayogini zastre pravRttiH ghaTanadaNDasaMyoganizAtIkaraNAdikA'pi, AstAM prasthakotkiraNAdikA "rUpanirmANapravRttireva " prasthakAdyAkAraniSpattivyApAra eva, UpakaraNapravRttimantareNa, upakarttavyapravRtterayogAt "tadvat" / kuThArAdipravRttivadrUpanirmANe, apunarbandhakasya dharmaviSaye yA pravRttiH devayogAt praNAmAdikA sadoSA'pi sA "kAsnyena" sAmastyena "tadvAminI" dharmagAminI 'na tu' na punaH " tadbAdhanI " dharmaSAdhikA 'iti ' evaM " hArdA " aidaMparyantagaveSiNaH, AhuritizeSaH, (prasthakadRSTAMta darzayati tadyathAnAmakaH kazcit , puruSaH, parazu-kuThAraM gRhItvA, aTavImukho gacchedityAdi, idamuktaM bhavati-prasthako-mAgadhadezaprasiddho dhAnyamAnavizeSastaddhetubhUtakASThakanAya kuThAravyagrahastaM takSAdipuruSa, aTavIM gacchantaM dRSTvA kazcidanyo vadet -ke bhavAn gacchati ! tatrAvizuddhanaigamo bhaNati-avizuddhanaigamanayamatAnusArI sannau pratyuttarayatItyarthaH, kimityAha-prasthakasya gacchAmi, idamuktaM bhavati-nake gamA vastuparicchedA yasya, api tu bahavaH sa niruktavazAt kakAralopato naigama ucyate, ato yadyapyatra prasthakakAraNabhUtakASTha Page #537 -------------------------------------------------------------------------- ________________ lalita vistarAsaMskRtaTIkA 189 nimittameva gamanaM, na tu prasthakanimittaM tathA'pyanekaprakAravastvabhyupamamaparatvAt kAraNe kAryopacArAt, tathAvyavahAradarzanAdevamapyabhidhatte'sau - prasthakasya gacchAmIti taM ca kazcit chindantaM, vRkSamiti gamyate, pazyed, dRSTvA ca vadet kiM bhavacchinatti ? tataH prAktanAd kiJcidvizuddhanaigamanayamatAnusArI sannasau bhaNati - prasthakaM chinadma, atrApi kAraNe kAryopacArAt tathAvyavahRtidarzanAdeva kASThe'pi cchidyamAne prasthakaM chinadmItyuttaraM kevalaM kASThasya prasthakaM prati kAraNatA bhAvasvA'tra kiJcidAsannatvAdvizuddhatvaM prAk punarativyavahitatvAt malImasatvam, evaM pUrvapUrvApekSA yathottarasya vizuddhatA bhAvanIyA, navaraM taNuvantaM - tanU kurvantam, utkirantaM vedhanakena madhyAd vikirantaM vilikhantaM - lekhinyA mRSTaM kurvANam, evamanena prakAreNa tAvaneyaM yAvad vizuddhataranaigamasya 'nAmAuDiu'ti AkuTTitanAmA prasthako'yamityevaM nAmAGkito niSpannaH prasthaka iti. ) arthAt evaM prasthakAkAra-nirmANa- pravRttau kuThArAdi- pravRttivad, apunarbandhakasya devAdiviSayakopAsanAyAH pravRttiH sadoSA'pi kadAgraharahitatve'pi sadAzayavattvena samapratayA zuddhadharma prati pramAtyeva kintu dharmAdhikA na ( dharmasya dUrasthA kAraNasaitAdRzI devapraNAmAdipravRttiH patitA'sti, hiMsAdi - viSaya - parigrahAdipravRttisthA, nAsti, tadartha naigamanayenA'pi satpravRtirasti . ) " tatvAvirodhihRdayasya mahattvam asya - apunarbadhakasya hRdayaM tattvAvirodhi-tattvAnukUlaM varttate, tata etAdRzAt, hRdayAt samantabhadratA - sarvataH kalyANarUpatA varttate, yataH sarvA pravRttirasya hRdayapUrvikaiba, evaM ( yathA prasthakajJAtaM tathA) jainadarzanato vinirgatatatad - darzanAnusArataH sarvamiha yogya, 'sutamaNDita - prabodha - darzanAdi', evaM pravartamAmo'punarbandhaka iSTasAdhako na bhavatIti na apitu bhavatyeva, kadAcit svAcAzad bhraSTo'pi magno'pi etadyAnaliGgo'punarbandhakaH, iti taM pratyupadeza - sAphalyam / "nA nivRttAdhikArAyAM prakRtAvevaMbhUta iti kApilAH, na anavAptabhavavipAka iti ca saugatAH, apunarbandhakAstvevaMbhUtA iti jainAH, tacchrotavyametadAdareNa, paribhAvanIyaM sUkSmabuddhyA, zuSkeNa prAyamavijJAtArthamadhyayanaM rasatulyo hyatrArthaH, sa khalu prINayatyantarAkhyAnaM, tataH saMvegAdisiddheH, anyathAtvadarzanAt tadartha caiva prayAsa iti na prArabdha - pratikUlamA sevanIyaM, prakRtisundaraM cintAmaNirazna - kalpaM saMvegakArya caitaditi mahAkalyANabirodhi, na cintanIyam, 'cintAmaNiratne'pi samyagjJAtaguNa eva zraddhAdyatizayabhAvato'vidhiviraheNa - mahAkalyANasiddhirityalaM 2 prasaGgena / " , Page #538 -------------------------------------------------------------------------- ________________ lalitavistarAsaMskRtaTIkA suptamaNDitaprabodhadarzanAdi... yathA kasyacit suptasya sato maNDitasya kuGkumAdinA, prabodhe-nidrA'pagame, anyathAbhUtasya-sundarasya cAtmano darzanam -avalokanamAzcaryakAri bhavati, tathA'punarbandhakasya, anAbhogavato vicitraguNAlaGkRtasya, samyagdarzanAdi-lAbhakAle vismayakAri-Atmano darzanamiti, AdizabdAnnAvAdi, grAhyamiti / dAntika-siddhayarthamAha-"na" naiva "hiH" yasmAd "evaM" prasthakakartananyAyena pravarttamAno'punarbandhako "na" naiva na "iSTasAdhakaH" prasthakatulyasamyaktvAdi-sAdhako'pi tu sAdhaka eveti, apunarbadhakasyaiva lakSaNamAha-"bhagno'pi" apunabandhakocitasamAcArAt kathaJcit cyuto'pi "etadyatnaliGga:" punaH svocitAcAraprayatnA'vaseyospunarbandhakaH, AdidhArmika iti, etaditi-idameva prakRtaM caityavandanavyAkhyAnamiti, "mahetyAdi" mahataH-saccaityavandanAdeH, kalyANasya-kuzalasya virodhi-bAdhakamavajJAviplAvanAdi 'na' naiva 'cintanIyam' adhyavaseyaM, kuta ityAha-cintAmaNItyAdi, sugamam / / evamato'pi vinirgatatattadarzanAnusArataH ___anena prasthakadRSTAMtena darzanAntareSu dattAH 'suptamaMDitaprabodhadarzanAdi' dRSTAntA atra sanamanIyAH, etAni darzanAntarANi jainadarzanato nirgatAni grAhyAni, jainadarzanaM hi nayavAdAnAM sAgaraH, teSu madhye, ekaikaM nayaM gRhItvA'nyA'nyadarzanAni pracalitAni, dRSTAntarUpeNa-jainadarzanena saMgrahanayadRSTayA caitanyamekaM mAnitaM, cetanazca tadrUpa eva tadA vyavahAranayadRSTayA cetanA anaMtA mAnitAH, evamAtmA, ekAnekAtmakaH, atha vedAntadarzanenaikaH saMgrahanayo gRhItaH, tato vizve'smin eka eva zuddha AtmA mataH, tadA nyAyadarzanena kevalavyavahAradRSTiM nItvA anantA AtmAno matAH, AtmatvaM-caitanyaM sarvathA'tmato bhinnaM mataM, evamanyAni api darzanAni, jainadarzanamAnyAnekadRSTI dhRtvA calitAni, etasyaiSa pariNAma Agato yataH jainadarzanaviSayako, vivekapUrNa-dayA-satyAdirUpabhUmikAmArgasteSu saMgRhIto dRzyate. kalyANasya pradhAnAdhAro hRdayam - kalyANasya mukhya AdhAraH pravRttimAtraM nAsti, pravRttistu zuddhadevAdiviSayiNI pUjA bhavati, parantu yadi hRdayaM malinaM syAt , malinAzaMsA-dambhAdito bharitaM bhavettadA tena kathaM kalyANaM bhavet , hRdayazuddhiH prathamA, hRdayaM zuddhaM bhavettadA kalyANaM, sarvatomukhakalyANamataH samantabhadratA, apunarvadhako jIvo'zuddhasaMge patito'pi sahajabhavodvegaH-tIvrabhAvena pApA'karaNaM, tattvAdveSa -jijJAsAdiguNAn gRhItvA, malinacitto na bhavati, tataH kalyANA'dhikArI vartate / Page #539 -------------------------------------------------------------------------- ________________ lalitavistarA saMskRta TIkA zukSurva-prAyamavijJAtArthamadhyayanam - arthAdapunarbaMdhakaM prati kRta upadeza: saphalaH, artha jJAtumupekSA kAryA, kevalaM sUtrAdhyayanaM kAryametattu zuSkekSucarvaNa - prAyaM tato rasamAdhuryaM kuto labheta, rasatulyo'tra sUtrArthaH, sUtrArthAdhyayanamasti, atra zravaNa-manana- cintana - parizIlanAdi jJeyaM, sa khalu prINayatyantarAtmAnaM tataH saMvegAdisiddheH, anyathAtvadarzanAt, arthasyopekSA mahAkalyANavirodhinI asmAkaM eSa caityavaMdanasUtrANAmarthavyAkhyAnaprayAsaH, etadarthabodhakAraNAya, vidyate, tataH etasya kRtasya prayAsasya pratikUlaM kizcidapi na kartavyam / arthAdetasyArthavyAkhyAnasyopekSAsyAda na kartavyam, asya nindAtiraskArAnyAntarAyAdi, kimapi na kAryam, arthavyAkhyAne kathitabhavyabhAvApekSayA arthavyAkhyAnaM tu sahajasundaraM cintAmaNiratnasamAnaM, saMvegotpAdakaM vartate, tatastasya virodha'stu mahAkalyANavirodho'sti tato'sya viruddhaM kiJcidapi na dhAraNIyam / cintAmaNiratne'pi samyag jJAtaguNa eva zraddhAdyatizayabhAvato'vidhiviraheNa mahAkalyANasiddhirityalaM prasaGgena // zlokasya bhAvArtha : (1) caityavandanasUtrasya lalitavistarAnAmikA vRttiH (vivecanarUpA ) prAmANika - samIcInayukti-nyAyAdisaMgatA, AcAryaharibhadrasUrIzvareNa dRbdhA (racitA) vartate. (2) yaH puruSaH, madhyasthenA'ntarAtmanA uccairenAM vRtti (lalitavistarAnAmikA vRtti) bhAvayati-atizayena bhAvanAviSayAM karoti so'vazyaM vandanAM (caityavaMdanAM) - bhAvarUpa - caitya - vaMdana, athavA bhAvacaityavaMdanAyA: subIjaM - samyaktvasahitAM caityaviSayaka bhAvavandanAM niyamAdadhigacchati. (3) parasya (paragranthasya, tadcayituH ) abhiprAya - AzayaM ajJAtvA - abuddhavA, tatkRtasya- parakRtasya (vastuna: - padArthasya ) guNasahita doSau - doSasahitaguNau guNadoSau satA - sajjanadharmavattA puruSeNa na vAcyau - kathanIyau parantu tatra prazna eva yujyate . (4) 1 - AtmAno bodhArtha - parIkSArthI anyaH - paraH praSTavyaH, "2 99 17 "" 19 " 2 - parasya 3 - jJAnasyAbhivRddhayarthaM 4 athavA saMzayasya tyAgArthaM paraH praSTavyaH, " 191 "" 99 7 (5) enAM lalitavistarAnAmikAM vRtti, kRtvA - racayitvA badarjitaM puNyaM mayA zubha bhAvataH tenAstu sarvasattvAnAM paro mAtsaryaviraho, utkRSTamAtsaryAbhAvo bhaktu. " " Page #540 -------------------------------------------------------------------------- ________________ lalitavistarAsaMskRtaTIkA iti lalitavistarA nAma caityavandanavRttiH samAptA, kRtidharmato yAkinImahattarAsUnorAcAryaharibhadrasyeti zrIlalitavistarArUpavRttau samAptAyAm / / 'paJjikA padabhaJjikA' nyAso'pi kathyate, kaThinapadAnAM spaSTIkRtyArthakaraNaM etasyAH paJjikAyA racayitA maharSirAcAryazrImunicandrasUrIzvarajI mahAsajo jinAgamamarmavedI, tathA ekaH samartho darzanavettA ca prakharavidvAn vyAkhyAnakAro'pi svalaghutAM darzayan kathayati granthasya kaSTatve'pi kaThinatve'pi yadi matigataM naipuNyaM-antargatavastuprakAzakaM syAttadA antho'kaSTaH syAt , materanipuNatve granthaH kaSTaH syAtparantu yadi tAdRg sampradAyaH syAttadA matinipuNatve prApte grantho'kaSTaH syAt yadi taMtrAMtaramatagataM zAstraM sannidhau syAttadA tAgU sampradAyamatinaipuNyena granthaH kaSTopyakaSTaH syAttanno, tathApi granthagatapadArthAnAM svasya smRtyai parahitakRte cAtmabodhAnurUpam yathA syAttathA, iha-lalitavistarApaJjikAnirmANe, cittasya zuddhayA vyApRtaH-vyApAravAnahaM, AgaH-aparAdhapadaM, mA+AgAma-nA''gamam // samAptam prazastiH vizvavatsalajagaduddhArakaparamakRpAsiMdhu-zrIpati-zaMkhezvarapArzvanAthaprabhoH paramayA kRpayA tathA prabhuzrI mahAvIrasya trisaptatitamapaTTAmbare bhAskarAyamANa-zrI paJjAbadezoddhArakAcAryavarya-vijayAnandasUrIzvara-tatpaTTaprabhAkara-saddharmasaMrakSaka zrImadAcAryavarya kamalasUrIzvara-paTTapradyotakAcAryavarya zrI sUrisArvabhauma-jainaratnavyAkhyAnavAcaspati-kavikulakirITa-labdhisUrIzvara-paTTabhAskara-dharmIdavAkara-kavikulakoTIra-zrImadAcAryavarya-bhuvanatilakasUrIzvarANAM guruvaryANAM zubhArzIvAdena pU. tArkikaziromaNi-AcArya-zrI-haribhadrasUrIzvara-viracitA-lalitavistarA-caityastavavRttirasti tathA pU. A. zrI municaMdrasUrIzvara-viracitAyAM paJjikAyAm, vivecanarUpo dvitIyo bhAgaH, tatra vikramasaMvat dvisahasradhikatricatvAriMzad varSe (2043) - AzvinazuklapaJcamyAM kAnapuranagare zrI munisuvratasvAmikRpAyAM TIkA, ArabdhA, vikramasaMvat dvisahasradhikaSaTcatvAriMzad varSe (2046) dIpAlikA prabhumahAvIrakalyANakadivya dine mumbApurI madhye bhAratanagare zrI zaMkhezvarapArzvaprabhoH kRpAyAM bAlajIvAnA-manugrahAya sulabha-TIkAyAH matkRtAyAH ( bhadraMkarasAri kRtAyAH) samApti jAtA / asmingraMthe mayA matidopeNa chadmasthAvasthAyAM ainAjJAviruddhaM kadAcit likhitaM jAtaM tadA tanmithyA me duSkRtaM bhayAd... Page #541 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 2 M0 20 * ... * * * * * * * kamIza .zuddhidarzanam-prathamabhAgeka azuddha | pR. paM. azuddham zuddham 24 yathoka _ yathoktam / 83 8 yogmatI yogyatA tacca paryAye paryAyo pAdurbhavati prAdurbhavati 86 11 svabhAyA svabhAvA notsAga notsarga satyA satyAM zayA . . jJeyAH sAva . tAva dvitIyA dvitIya kammAMza tatva tattvaM vAcaka vyA vAcakA pekSAvAn prakSAvAn darSanA- darzanA ratna ma ratna (a tadabhAva tabhAve 19 gorava gaurava rahita rahitaM tattat . hanebhya sahastrebhya makti mukti paryAyANA paryAyANAM 22 aDkara ankurAdi sadhanA sAdhanA pravRtteH vyaMmyaH dhyaMgyaH abachade avacchede yogyatAyA yogyatAyAM avisavAdena avisaMvAdena tayA yAta prakAra prakArA arhato mahanto rdavyaiH dravyaiH bhagavato... bhagavanto, matat metat 27 rupeNa rUpeNa 110 vRttitva vRttitvaM 2 haTha ... tadanya tulyatva tulyatvaM parU ghaTanAta ghaTanAt 20 -sahAkAri sahakAri pArama pAramA 25 mAdikartRNAM mAdikartRNAM 26 sarvajIva sarvajIvo113 18 aya 44 tatat 25 prataH * 107 76 81 82. * 2.21 tatra Page #542 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 194 - " x metat, azuddham zuddham yatra draSTaTa tatra draSTra zabdo bhavet zabdo jJeyaH samyAdana sampAdana lokana lokana loka lokaM vetRNAM dhetRNA zAtRNA hAtRRNA draSTTa draSTra " mudgA kArya azuddham zuddham / pR. paM. 114 arthAda arthAd / 132 28 116 15 metata _ , 22 svAgatasya svagatasya 131 12 120 20 karmabandha karmabandhaM viSayaSu viSayeSu 132 121 28 krimA kimA 122 12 ahitayogAtvA ahitayogatvaM mAro Aropa kami kasmi mugdA jAta jAtaM kartRH kartuH svasvarUpAM svasvarUpaM 126 14 guruni tulyaM sazi saMzitvena 134 zabdasya 128 1 yati yaM prati taM hi taM prati savitti saMvitti , 30 satvA satyA haTadaye kathita kathitaM bhavya bhava zabdartha zabdArthaH 131 1 yatra draSTaTa tatra draSTu zabdo bhavet zabdo jJeyaH 131 2 yatra draSTaTa tatra draSTu zabdo bhavet zabdo jJeya | kAya tara vasta 2 " * guruni jJAta tulya tarA vastu zAhU darzaka vAdi jIvaM jJeyam dazaka vavadi jIva mapada . . 5 : pada draSTa jJeyaH mataM zayo mata hRdaye natva natvaM " 20 lAka sama bhabha loka samA bhaya kAla nayana kAla nayana Page #543 -------------------------------------------------------------------------- ________________ pR. paM. 143 148 99 " "" 99 99 147 2 150 99 153 33 13 24 18 19 rupa rUpa " 151 pRSTha madhye yatra tatvaM tatra tatvaM jJeyaM rUpaM rUpaM "" 99 156 158 161 162 29 15 4 5 163 169 174 181 21 22 24 25 26 1 19 10 10 m vo 16 18 12 3 9 23 7 azuddham ,, 14 16 rUpaM vijJAna nohA katha prabAdha tadanya ka mAgA rupa rupAMta ruvaM 17 cakSuSa 23 vanto 22 dhammaM ta tva kamma dhAraNayI yantI rekyA dukhAnAM "" zuddham rUpa vijJAnaM nohA kathaM prabodha tadanye kaiH mArga rUpa rUpAnanta rUpaM tarava karma dhAraNIyaiva vyatI 195 cakSuSU vantaH dharma rakyA duHkhAnAM pR. paM. 184 99 185 187 190 192 196 197 198 201 ,, 99 " 27 202 "" 206 "" " 11 26 ," 20 etata etat 217 tubhi tubhiH 218 bodhaH bAgha: atra rUpaM tatra rUpaM jJeyaM 8 25 7 14 20 99 10 " ~ & 8 ~ ~ ~ 8 12 203 204 12 21 24 3 25 20 214 20 216 23 24 6 w or o 11 20 3 23 224 17 227 4 azuddham prakramAta mayaM haso rupeNa rUpa satya rupa gozAlA tada nimitta nupapatte siddhi pAha avidma haakkaa baMdituM katR rurbha sarva mukta tatheta kRta kRtvA katta panna A hasya srthAt tAntaraM nAssthita zuddham prakramAt maya harSo rUpeNa rupa satva rUpa gozAla tad nimitta: nupapatteH siddhiH pAra avidha zaGkyA vadituM ka bha sarvapra mukta tatha kRtakRtyatvA ka ApannaH dRzasya tyarthAt tAnantaraM safsthata Page #544 -------------------------------------------------------------------------- ________________ .. / pa. paM. 227 12 'azuddham smoH nantaddhi karaNAtva nirUpadava zuddham vastunaH ghaTaH | - 11 vaTa zuddham / pR. paM. azuddham smo | 266 13 vastunA nantaddhi 7 ghaTA ___ karaNatva | " 11 ghaTa nirupadrava dharmA vyavahAhA tyaktvA tyakti ityAdi mahatvaM | 270 236 24 238 thaH tvatvA itvAdi " dharmAH dhyavahArA vyakti mahatvaM evaM 243 . . 247 * 25 " " " 24 * * * 251 prAmANyAt pata nizcayaH nekeSAM hAtma rAtma 8 svabhAvo'pi svabhAvo'pya kRtsnaM 252 254. prAmANAta pAta nizcaya nekaSAM medasya pradhAnAM rato ra9 kAyaM kArya bhedasya . . . . . . gyaM ., 12 pradhAnA 285 evaM / 286 6 5 itareSA syogaya itareSAM yogasya dvitIyabhAge-zuddhidarzanam // pR. paM. yA zuddham azuddha azuddham zuddham hiMsA nyA yA catA nandrA nandA 25 sagava samaya 20 kAryotsarga kAyotsarga 23 kakhama karavam 25 dhyAma dhyAsa 26 2 plutyAt plutyot 18 yathoyogyaM yathAyogyaM 16 . STabha 31 sta | 37 1 nyA 25 cetA 24 phala 14 pamgoM prakSipta pasargoM prakSiptaH 11 11 .. 16 STama mUrkha 22 , murkha majAM bhAjAM Page #545 -------------------------------------------------------------------------- ________________ * pR. 40 paM. azuddham zuddham / "pR. 19 anuprekSAyA anuprekSAyAH | 1214 paM. azuSam Akhya zuddham bhAzakya sye bIjAdU bIjAda : *"*"2 "siddhA mahaSI "maharSI 19 mokSa 'mokSaM masaMgaga 'masaMga rUpaH 23 siddha siddhAH, 5 silA donoM "buddhInAM siddhoH 21 jIva 'jIvanI jIvatva bhavyasvarzanavattvamamuSyatvAtpittisaMkhyAnAyuH komalamati-mohopazAnti, zukhAcAra-zuddhazarIra vyavasAya-apUrvakaraNa nevaguNa sthAna yuta tattvalandhiyogyatAkelyANabhojana muttamadharmasAdhikaiva shriiti| tassUtrasya tatvevasya sujyasya ssukyasya 12 mantavyaya mantavya 12 pAdurbhAva prAdurbhAva 6 sayoga.. saMyoga 25 kaliSTa saMkliSTa 15 43 14 prathame prathamame usasggo . usaggo catuSa catu antahAyanaM antarAyanaM 3 pracetau senA 149 Asanasta AsaMstat ghota ... / yota arhatA arhato ahaMtAM | 157 karatvaM karatva vatate vartate / * meva sammavo sambhavo garbhasye garbhasthe cA sau cAso 12 apojana aprayojana trividhi vividha 11 nidAna nidAna 103 1 indadikaiH indrAdikaiH ___22 catuSTayA catuSTayA 109 6 prakRti prakRta " "--tatva tarava 115 23 sammetta sammeta " 27 saptama saptame 189 116 1 dvAdada bheva " ptittad jIvana _* 18 jIrSana tatad AtmAno tattad 12 dvAda Atmano Page #546 -------------------------------------------------------------------------- ________________ vividha tIrthonA mUlanAyakaprabhunI stuti (racayitA--pU. A. zrI. bhadra'karasUri ma. sA. ) prAsAdA rUSkaramyA giririva zakuniprauDhanAmnA prasiddha, tanmadhye devavando jinavara-muninAmA vibhuH sutratAntaH / caitya. bhaktAmarAkhyastavavaranavacandrasya cAdhA sucAru, udhdhava sthaH pArzvanAthaH prajayaMti bhRgukacche sahasrasphaTADhyaH // 1 // bhRgukacchabhavyatIthaeN, bhaktAmaramandire sahitendire zakunivihArAdhastAjayaMti vRSabheA varadaH zaraNaMdaH // 2 // gandhAre zrItIthe, zrI amIjharApAtha-jinavarendram / vande zatazaH prAtaH, tathA ca caramajina' pratidinam // 3 // bhavikakavivanghakAvai, dvipacAzajinAlayamayatIthe / zvazraSabhayakRte, prathama 'cazinA bhAtaH // 4 // jhaghaDIyA--tIthe smin, prathamatIrthaMkanAtheAnAtha nAthaH / jayati devAdhideva, pracamatkAridevasanAthaH // 5 // cintAmaNipAvaiMzA, vaNacharAnagarAbharaNu' suzaraNuM... / cacchanuvAMchitamaccha, dayAmRtamandira sendiram // 6 // mahAvIraparamezvaraH-vidhasvAmIsa sthitI'ntaryAmI / jagataHzivAya bhUyA, dahejamandare sundare / / 7 / kurAle zreyAMsa' zreyase zrayAmi zaraNa zucircyA... / keravADA-madhyasthA, prathamaparameSThina praNamAmi // 8 // deze sAddabhutakAMkaNetra sumati tI kara` 5'camam, vande medhasurAjaputratilaka zrIma'galAmAtRjam / jAgarakSakayakSatuarumahAkAlI-prapUjyatvataH, zrI-ratnAgirikAsalAnagaravat, jaineAjbale mandire // 9 // satyavAdharaNendrA, subhaktyA bhIDabha'janam / bhInI maNDana pArzva, vandeza janara'janam / 10 / / Page #547 -------------------------------------------------------------------------- ________________ zrI-bharUcatIrtha-itihAsASTakam kAruNya-puNyamahimAtizayairvareNyaM, kalyANakoTikaraNaM zaraNaM zaraNyam / vande'tha viMzatitamaM zivadaM jinendra, zrIdaM vidaM ca munisuvratamAzritendram // 1 // zrIjainazAsanisumukhyamatIndramantrI, zrI ambaDo janakabhaktivazonmahAntam / prAsAdameva bhRgukacchapure navInaM, cakre budho navazatAbdaka-pUrvakAle // 2 // (va. ti.) tajjIrNoddhataye kRto vinayataH, saGghana vijJaptikA, zrImadvikramasUraye bhagavate, prAktIrthasadbhaktitaH / svIcakre varamariNA samuninA, kArya pravRttaM tataH, jAtaHsanihito hito dhananidhiH, sarvatra sadbodhataH // 3 // (zA. vi.) jIrNoddhAraHpravRttaHpravaraturagabodhAkhyatIrthe samartha, jAtaM navyaM sumehaM nayanasubhagabhaktAmarastotragotram / dRSTvA bhavyA aneke pramuditamanasastuSTuvunityapATha, sUrIzaM vikramAkhyaM munigaNavRSabhaM satprabhAvAtprabhUtam // 4 // svargaprasthAnamApto hRdayagatakRpA''zIrvacovarSakArI, vikhyAto vikramAkhyo jagati jayati yaH kAryapUrNatvakArI / kalyANIyaM pratiSThA'anasahitazalAkAsamRddhA pravRttA, tatrAdvaito mamoco'dbhutatamasumahaH paJcakalyANakIyaH // 5 // (sragdharAvRttam ) adbhutA'bhUtapUrve, vimAne munisuvratacAru caitye, pracalitapratiSThotsavetrAho janapravAho bahuH // 6 // pratiSThAcAryanavIna sUrenavAcAryAdinizrAyam / sarvotkRSTa sarva, gharaghoTakajemanavidhividhAnAdi // 7 // rAjayazaHparimArga-darzakamArgadarzanAdi sarvatra / rAjadvabhUva yazasvi, tallabdhivikramAzIH phalam // 8 // zaravedadvisahasra-pramite vaikrame saMvatsare zubhe / jayati sati labdhisaGgha, pratiSThA tejaHsphUtimatI // 9 // ... (prazasti ) sakunikA vihAratIrtha-jIrNoddhAramahimASTakam / vyara ci bhuvanatilakA''cArya ziSyabhadrakarasariNA // (AryA) Page #548 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 5. karnATakakesarI AcArya zrI bhadrakarasUrIzvarajI ma. nA saMyamajIvananA 56 mA varSamAM praveza prasaMge Avela zubha - saMdeza chANIne patA putranI puNyavaMtI pravajayA paMthanI 56mI pAvana tithi manAvavA chANIsaMdha bhAgyazALI bane che. je anumodanIya che. A prasaMge hArdika zubha kAmanA pAThavuM chuM. tapasvI AcArya amArA taraphathI bhAvabharI vaMdanA..hajI senTayUrI pUrI thavAmAM ghaNuM varSo che.. varSonI e vaNajhAra totIMga kAryonI vaNajhAra ubhI karI ..eka evI pagathAra pADe.jenA para caDhI naranAra pAme bhavapAra... suprasiddha lekhaka gaNivara zrI. Apa dIrdhAyu bano ! 56 tIrthonA uddhAraka bane...pa600 saMyamInA saMyama sukAnI bane . amArI para sadA kRpAdRSTine varasAvI amArI anAdikALanI janma maraNanI jaMjALane kApI jaldIthI zAzvata sukhanA bhoktA banAvo ! eja prArthanA... viduSI AryA. adhyAtmaupaniSaddaH mULakAraH pU. upAdhyAyajI zrI yazovijayajI gaNivara. TIkAkAra: pU. A. zrImavijayabhadrakarasUrIzvarajI ma. saMskRta-bhASAmAM sarjana! Aje eka virala ghaTanA banatI cAlI che. tyAre prastutakatine AvakAratA aMtara AnaMda anubhave che. pU. upAdhyAyajI mahArAjanI eka mahAna- kRtiadhyAtma upaniSad pramANamAM nAnI hovA chatAM gUDhabhAthI bharelI che. hajI sudhI AnI para TIkA AdinuM koI sarjana thavA pAmyuM nahotuM, ethI A graMthanA bhAva sudhI pahoMcavuM vAMcakane mATe saraLa-sugama na hatuM. paNa prastuta "bhuvana-tilakAvyaTIkAnuM sarjana thatA have A graMthanA hArda sudhI pahoMcavAmAM abhyAsIone jarUra saphaLatA maLaze. A pUrve pU. upAdhyAyajI mahArAja kRta "adhyAtma sAra' graMtha upara paNa pU. AcArya devazrIe TIkA racI che. vRddhavaye paNa pUjyazrI dvArA avirata pracalitamRtasAdhanAne biradAvavApUrvaka navA-sarjake AmAMthI bodhapATha meLavIne AvI kaMIka ciraMjIva-sajanAnA anurAgI bane, evI AzA sAthe prastuta-kRtine zatazata zubhecchA Page #549 -------------------------------------------------------------------------- ________________ saraLa saMskRtabhASAmAM jANe. paraspara gujarAtImAM ja vAto karatI hoya e saMskRta bhASAmAM anekavidha sAhitya sarja pU.A. bhadraMkarasa. ma.sA. bhadrane karanA bhadraMkarAvRtti raci saMgha samakSa rajU karela de pU. zrI gIvaNagirAmAM potAnI kalama cAlu rAkha ekalo jANe re...' uktine sArthaka kara che. vayovRddha uMmare svAthyanI anukuLatA ho chatAM sAhitya sarjananI pravRtti, dhagaza, hiMmata apramattatA svAdhyAyarUci vagere udAta guNo. sUcita kare che. yuvAna sAdhuone a.darza 5 pADe che. pUjyapAdaAInuM A sarjana catuti saMghamAM maMda paDatI. svAdhyAya pravRttine vegavaMta banAvavAmAM phaLo Apaze evI AzA.... * lalitavistarA graMghanA ghae upakAro che. A graMthano abhyAsa karavo. sAmAna kArya nathI. tenI paMktie paMktie nyAya, darza tarka, vyAkaraNa, alaMkAra ane sAhitya zAsa adbhuta rIte saMkalita thayelA jovA maLe de tene vAMcavAnuM kAma ja jo duSkara che. to pada vicAravuM. pacAvavuM ane gIvaNagirAmAM TI. racavI keTalI duSkara gaNAya ? chatAM te amu aMze thayeluM ApanI sAme Aje che. A graMtha TIkA racavA pUjyazrIne keTalo zrama paDayo hae vizeSa vivecana karavA mATe buddhi keTalI kasa paDI haze te to A viSayanA anubhavIo jANI zake. | * pUjyazrI tarkazAstra, ta zabdazAstranA prauDha paMDita che. jana siddhAMto avagAhana karI bahuzrutatA prApta karanArA sama vidvAna che. zAMta tathA prasiddhathI dUra rahenA ne ekAMta parAyaNa teo saMskRta - prAkRta gujarAtI bhASAmAM naisa[ika kAvyo racanA. pratibhAzALI kaviratna che. teozrIe je manA - ciMtana, avagAhana pUrvaka khaMta ... parizrama tathA zairya ane niSThAthI A graMtharatna para . racavAnI asAdhAraNa kauzalyatA dhakhI che. temanA purUSArtha ane puNyAIthI prApta kSayopazamasaphalatA che. Page #550 -------------------------------------------------------------------------- ________________ bhavya jinAlaya. upAzraya sAhitya sadana rAAnamaMdira, L I AM NOT LIMIT I ! panTasa nahaja eka72prAIjha 34 82 34 / 66 39 def