Book Title: Agam 30 Mool 03 Uttaradhyayana Sutra Part 04 Sthanakvasi
Author(s): Ghasilal Maharaj
Publisher: A B Shwetambar Sthanakwasi Jain Shastroddhar Samiti
Catalog link: https://jainqq.org/explore/006372/1

JAIN EDUCATION INTERNATIONAL FOR PRIVATE AND PERSONAL USE ONLY
Page #1 -------------------------------------------------------------------------- ________________ namo arihaMtANe namo siddhANaM, namo AyariyANaM namo uvajajhAyANaM namo loe savva sAhUNaM eso paMca namukakAro savva pAvappaNAsaNo maMgalANaM ca savvasiM paDhamaM havaI maMgala Page #2 -------------------------------------------------------------------------- ________________ jinAgama prakAzana yojanA pa. pU. AcAryazrI ghAMsIlAlajI mahArAja sAheba kRta vyAkhyA sahita DVD No. 1 (Full Edition) :: yojanAnA Ayojaka :: zrI caMdra pI. dozI - pIeca.DI. website : www.jainagam.com Page #3 -------------------------------------------------------------------------- ________________ ADHYAYAN UTTARAS NSUTRA PART : 4 GH21844-7 H21:- GALLOL-8 Page #4 -------------------------------------------------------------------------- ________________ Ephphphphphphphphphphphphphphphphphphphphphphphphphphphphpha jainAcArya-jainadharmadivAkara-pUjyazrI-ghAsIlAlajI-mahArAjaviracitayA priyadarzinyAkhyayA vyAkhyayA samalaGkRtaM hindii-gujrr-bhaassaa'nuvaadshitm||uttraadhyyn-suutrm|| UTTARADHYAYANA SUTRAM caturtho bhAgaH (adhya025-36) niyojakaH saMskRta-prAkRtajJa-jainAgamaniSNAta-priyavyAkhyAnipaNDitamuni-zrIkanhaiyAlAlajI-mahArAjaH prakAzakaH ahamadAbAda nivAsi-zreSTinaH zrImataH raMgajIbhAI mohanalAlabhAI-mahodayasya dravyasAhAyyena a0bhA0 zve0 sthA0 jainazAstroddhArasamitipramukhaH zreSThi-zrIzAntilAla-maGgaladAsabhAI-mahodayaH mu0 rAjakoTa prathamA-AvRttiH vIra saMpat vikrama saMvat IsvIsan prati 1000 2486 2016 mUlyam-rU0 20-0-0 ophphphphphphphphphphphphphphphphphphas dphphphphphphphphphphphphphphphphphphphphphphphphphphphphphpha aleAELAELATA 1960 Page #5 -------------------------------------------------------------------------- ________________ maLavAnuM ThekANuM: zrI. a, bhA. karyuM. sthAnakavAsI jaina zAstroddhAra samiti che. garaDiyA kuvADa, grIna leja pAse, rAjakeTa (saurASTra) Pablished by : Shri Akhil Bharat S. S. Jain Shastoddhar Samti. Garedia Kuvaroad.RAJKOT. (Saurashtra) W. Ry India prathama AvRtti: prata 1000 vIra saMvata : 2486 vikrama saMvataH 2016 IsvIsana : 1960 .: mudraka : maNilAla chaganalAla zAha dhI navaprabhAta prinTIMga presa ghIkAMTA reDa : amadAvAda uttarAdhyayana sUtra : 4 Page #6 -------------------------------------------------------------------------- ________________ svAdhyAya mATe khAsa sUcanA A sUtranA mUlapAThano svAdhyAya divasa ane rAtrinA prathama prahare tathA cothA prahare karAya che. (2) prAta:uSAkALa, sanyAkALa, madhyAhna, ane madhyarAtrimAM be-be ghaDI (48 miniTa) vaMcAya nahIM, sUryodayathI pahelAM 24 miniTa ane sUryodayathI pachI 24 miniTa ema be ghaDI sarvatra samajavuM. mAsika dharmavALAM strIthI vaMcAya nahIM temaja tenI sAme paNa vaMcAya nahIM. jyAM A strIo na hoya te oraDAmAM besIne vAMcI zakAya. (4) nIce lakhelA 32 asvAdhyAya prasaMge vaMcAya nahIM. (1) AkAza saMbaMdhI 10 asvAdhyAya kAla. (1) ulkApAta-moTA tArA khare tyAre 1 prahara (traNa kalAka svAdhyAya na thAya.) (2) digdAha-koI dizAmAM atizaya lAlavarNa hoya athavA koI dizAmAM moTI Aga lagI hoya to svAdhyAya na thAya. garjArava -vAdaLAMno bhayaMkara garjArava saMbhaLAya. gAjavIja ghaNI jaNAya to 2 prahara (cha kalAka) svAdhyAya na thAya. nirdhAta-AkAzamAM koI vyaMtarAdi devakRta ghoragarjanA thaI hoya, athavA vAdaLo sAthe vIjaLInA kaDAkA bole tyAre ATha prahara sudhI svAdhyAya nA thAya. (5) vidyuta--vijaLI camakavA para eka prahara svAdhyAya na thA. (6) cUpaka-zuklapakSanI ekama, bIja ane trIjanA divase saMdhyAnI prabhA ane caMdraprabhA maLe to tene cUpaka kahevAya. A pramANe cUpaka hoya tyAre rAtrimAM prathama 1 prahara svAdhyAya na karavo. (7) yakSAdIta-koI dizAmAM vIjaLI camakavA jevo je prakAza thAya tene yakSAdIpta kahevAya. tyAre svAdhyAya na karavo. (8) ghumika kRSNa-kAratakathI mahA mAsa sudhI dhUmADAnA raMganI je sUkSma jala jevI dhUmmasa paDe che tene dhUmikAkRSNa kahevAya che. tevI dhUmmasa hoya tyAre svAdhyAya na karavo. (9) mahikAzveta-zItakALamAM zvetavarNavALI sUkSma jalarUpI je dhummasa paDe che. te mahikAzveta che tyAre svAdhyAya na karavo. (10) rajauddaghAta-cAre dizAmAM pavanathI bahu dhULa uDe. ane sUrya DhaMkAI jAya. te rajauddAta kahevAya. tyAre svAdhyAya na karavo. Page #7 -------------------------------------------------------------------------- ________________ (2) audArika zarIra saMbaMdhI 10 asvAdhyAya (11-12-13) hADakAM-mAMsa ane rUdhira A traNa vastu agnithI sarvathA baLI na jAya, pANIthI dhovAI na jAya ane sAme dekhAya to tyAre svAdhyAya na karavo. phUTeluM iMDu hoya to asvAdhyAya. (14) maLa-mUtra--sAme dekhAya, tenI durgadha Ave tyAM sudhI asvAdhyAya. (15) smazAna--A bhUminI cAre bAju 100/100 hAtha asvAdhyAya. (16) caMdragrahaNa-jyAre caMdragrahaNa thAya tyAre jaghanyathI 8 muhUrta ane utkRSTathI 12 muhUrta asvAdhyAya jANavo. (17) sUryagrahaNa--jyAre sUryagrahaNa thAya tyAre jaghanyathI 12 muhUrta ane utkRSTathI 16 muhUrta asvAdhyAya jANavo. (18) rAjavyagrata-najIkanI bhUmimAM rAjAonI paraspara laDAI thatI hoya tyAre, tathA laDAI zAnta thayA pachI 1 divasa-rAta sudhI svAdhyAya na karavo. (19) patana-koI moTA rAjAnuM athavA rASTrapuruSanuM mRtyu thAya to teno agnisaMskAra na thAya tyAM sudhI svAdhyAya karavo nahIM tathA navAnI nimaNuMka na thAya tyAM sudhI UMcA avAje svAdhyAya na karavo. (20) audArika zarIra-upAzrayanI aMdara athavA 100-100 hAtha sudhI bhUmi upara bahAra paMcendriyajIvanuM mRtazarIra paDyuM hoya to te nirjIva zarIra hoya tyAM sudhI svAdhyAya na karavo. (21thI 28) cAra mahotsava ane cAra pratipadA-ASADha pUrNimA, (bhUtamahotsava), Aso pUrNimA (indra mahotsava), kArtika pUrNimA (skaMdha mahotsava), caitrI pUrNimA (yakSamahotsava, A cAra mahotsavanI pUrNimAo tathA te cAra pachInI kRSNapakSanI cAra pratipadA (ekama) ema ATha divasa svAdhyAya na karavo. (29thI 30) prAtaHkAle ane sabhyAkALe dizAo lAlakalaranI rahe tyAM sudhI arthAta sUryodaya ane sUryAstanI pUrve ane pachI eka-eka ghaDI svAdhyAya na karavo. (31thI 32) madhya divasa ane madhya rAtrie AgaLa-pAchaLa eka-eka ghaDI ema be ghaDI svAdhyAya na karavo. uparokta asvAdhyAya mATenA niyamo mUlapAThanA asvAdhyAya mATe che. gujarAtI Adi bhASAMtara mATe A niyamo nathI. vinaya e ja dharmanuM mUla che. tethI AvA AvA vikaTa prasaMgomAM gurunI athavA vaDIlanI icchAne AjJAne ja vadhAre anusaravAno bhAva rAkhavo. Page #8 -------------------------------------------------------------------------- ________________ svAdhyAya ke pramukha niyama (1) (3) isa sUtra ke mUla pATha kA svAdhyAya dina aura rAtrI ke prathama prahara tathA cauthe prahara meM kiyA jAtA hai| prAta: USA-kAla, sandhyAkAla, madhyAhna aura madhya rAtrI meM do-do ghaDI (48 miniTa) svAdhyAya nahIM karanA cAhie, sUryodaya se pahale 24 miniTa aura sUryodaya ke bAda 24 miniTa, isa prakAra do ghar3I sabhI jagaha samajhanA caahie| mAsika dharmavAlI striyoM ko svAdhyAya nahIM karanA cAhie, isI prakAra unake sAmane baiThakara bhI svAdhyAya nahIM karanA cAhie, jahA~ ye striyA~ na hoM usa sthAna yA kakSa meM baiThakara svAdhyAya kiyA jA sakatA hai| nIce likhe hue 32 asvAdhyAya-prasaMgo meM vA~canA nahIM cAhie(1) AkAza sambandhI 10 asvAdhyAyakAla (1) ulkApAta-bar3A tArA TUTe usa samaya 1 prahara (tIna ghaNTe) taka svAdhyAya nahIM karanA cAhie / (2) digdAha--kisI dizA meM adhika lAla raMga ho athavA kisI dizA meM Aga lagI ho to svAdhyAya nahIM karanA cAhie / garjArava-bAdaloM kI bhayaMkara gaDagaDAhaTa kI AvAja sunAI detI ho, bijalI adhika hotI ho to 2 prahara (cha ghaNTe) taka svAdhyAya nahIM karanA caahie| nirghAta-AkAza meM koI vyantarAdi devakRta ghora garjanA huI ho athavA bAdaloM ke sAtha bijalI ke kaDAke kI AvAja ho taba ATha prahara taka svAdhyAya nahIM karanA cAhie / vidyuta--bijalI camakane para eka prahara taka svAdhyAya nahIM karanA cAhie yUpaka-zukla pakSa kI prathamA, dvitIyA aura tRtIyA ke dino meM sandhyA kI prabhA aura candraprabhA kA milAna ho to use yUpaka kahA jAtA hai| isa prakAra yUpaka ho usa samaya rAtrI meM prathamA 1 prahara svAdhyAya nahIM karanA cAhie (8) yakSAdIpta--yadi kisI dizA meM bijalI camakane jaisA prakAza ho to use yakSAdIpta kahate haiM, usa samaya svAdhyAya nahIM karanA cAhie / dhUmikA kRSNa-kArtika se mAgha mAsa taka dhuMe ke raMga kI taraha sUkSma jala ke jaisI dhUmasa (koharA) par3atA hai use dhUmikA kRSNa kahA jAtA hai isa prakAra kI dhUmasa ho usa samaya svAdhyAya nahIM karanA cAhie / Page #9 -------------------------------------------------------------------------- ________________ (9) mahikAzveta-zItakAla meM zveta varNavAlI sUkSma jalarUpI jo dhUmasa par3atI hai vaha mahikAzveta kahalAtI hai, usa samaya svAdhyAya nahIM karanA cAhie / (10) rajodghAta-cAroM dizAoM meM teja havA ke sAtha bahuta dhUla uDatI ho aura sUrya DhaMka gayA ho to rajodghAta kahalAtA hai, usa samaya svAdhyAya nahIM karanA caahie| (2) aitihAsika zarIra sambandhI 10 asvAdhyAya-- (11,12,13) hADa-mAMsa aura rudhira ye tIna vastue~ jaba-taka agni se sarvathA jala na jAe~, pAnI se dhula na jAe~ aura yadi sAmane dikhAI deM to svAdhyAya nahIM karanA cAhie / phUTA huA aNDA bhI ho to bhI asvAdhyAya hotA hai| (14) mala-mUtra--sAmane dikhAI hetA ho, usakI durgandha AtI ho taba-taka asvAdhyAya hotA hai| zmazAna--isa bhUmi ke cAroM tarapha 100-100 hAtha taka asvAdhyAya hotA (16) candragrahaNa-jaba candragrahaNa hotA hai taba jaghanya se 8 muhUrta aura utkRSTa se 12 muhUrta taka asvAdhyAya samajhanA cAhie / (17) sUryagrahaNa-jaba sUryagrahaNa ho taba jaghanya se 12 muhUrta aura utkRSTa se 16 muhUrta taka asvAdhyAya samajhanA cAhie / (18) rAjavyudgata-najadIka kI bhUmi para rAjAoM kI paraspara lar3AI calatI ho, usa samaya tathA lar3AI zAnta hone ke bAda eka dina-rAta taka svAdhyAya nahIM karanA caahie| patana-koI bar3e rAjA kA athavA rASTrapuruSa kA dehAnta huA ho to agnisaMskAra na ho taba taka svAdhyAya nahIM karanA cAhie tathA usake sthAna para jaba taka dUsare vyakti kI naI niyukti na ho taba taka UMcI AvAja meM svAdhyAya nahIM karanA cAhie / (20) audArika zarIra-upAzraya ke andara athavA 100-100 hAtha taka bhUmi para upAzraya ke bAhara bhI paJcendriya jIva kA mRta zarIra par3A ho to jaba taka vaha nirjIva zarI vahA~ par3A rahe taba taka svAdhyAya nahIM karanA cAhie / (21 se 28) cAra mahotsava aura cAra pratipadA-ASAr3hI pUrNimA (bhUta mahotsava), Aso pUrNimA (indriya mahotsava), kArtika pUrNimA (skandha mahotsava), caitra pUrNimA (yakSa mahotsava) ina cAra mahotsavoM kI pUrNimAoM tathA usase pIche kI cAra, kRSNa pakSa kI cAra pratipadA (aikama) isa prakAra ATha dinoM taka svAdhyAya nahIM karanA cAhie / Page #10 -------------------------------------------------------------------------- ________________ (29 se 30) prAtaHkAla aura sandhyAkAla meM dizAe~ lAla raMga kI dikhAI deM taba taka arthAt sUryodaya aura sUryAsta ke pahale aura bAda meM eka-eka ghar3I svAdhyAya nahIM karanA cAhie / (31 se 32) madhya divasa aura madhya rAtrI ke Age-pIche eka-eka ghar3I isa prakAra do ghar3I svAdhyAya nahIM karanA caahie| uparokta asvAdhyAya sambandhI niyama mUla pATha ke asvAdhyAya hetu haiM, gujarAtI Adi bhASAntara hetu ye niyama nahIM hai / vinaya hI dharma kA mUla hai tathA aise vikaTa prasaMgoM meM gurU kI athavA bar3oM kI icchA evaM AjJAoM kA adhika pAlana karane kA bhAva rakhanA cAhie / Page #11 -------------------------------------------------------------------------- ________________ pRSThAMka uttarAdhyayana bhAga cauthA (adhya. 25 se 36 taka)kA viSayAnukramaNikA anukramAGka viSaya 1 paccIsaveM adhyayanakA prArambha 2 jayaghoSa aura vijayaghoSa ke caritrakA varNana 2-47 3 chAIsaveM adhyayanakA prArambha aura daza prakArakI sAmAcArIkA varNana 48-56 4 ogha sAmAcArIkA varNana 57-58 5 vinayazIla sAdhuke autsargika dinakRtyakA varNana 59-60 6 pauruSikAlakA parijJAna 61-63 7 pAdona (pona) pauruSI jAnanekA upAya 8 munike rAtrikRtyakA varNana 65-68 9 vizeSarUpase munike divasakRtyakA kathana 69-71 10 pratilekhanA vidhikA varNana 72-75 11 pratilekhanAmeM doSoMke tyAgaviSayameM sUtrakArakA kathana 76-80 12 bhaMgamadarzanapUrvaka sadoSa aura nirdoSa pratilekhanAkA vizeSa rUpase varNana 81-83 nirdoSa pratilekhanAko karatAhuA munike chaH kAyakA virAdhaka honekA kathana 84-85 14 nirdoSa pratilekhanA karatAhuA munike ArAdhaka honekA kathana 86 15 AhArake cha: kAraNoMkA nirUpaNa 87-90 16 AhAra ke tyAgakA cha: kAraNoMkA varNana 91-92 17 bhikSAvidhikA varNana 93-95 18 pariSThApana vidhikA varNana 96-99 19 kAyotsargameM aticArakA cintana 100 20 kAyotsargameM sthita munikI rAtricaryAkI vidhikA kathana101-104 21 kAyotsargameM jJAnAdi aticArakA cintana 105-106 22 kAyotsargameM tapakA cintana aura siddhoMkI stuti 107-108 23 sAmAcArIkA kathana aura upasaMhAra adhyayana samApti 109-110 24 satAIsaveM adhyayanakA mArambha uttarAdhyayana sUtra : 4 Page #12 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 25 zaThatAke svarUpakA varNana 112-128 26 kuziSyoMko chor3akara gargAcArya munikA AtmakalyANameM prayatnazIla honA 129-130 27 aThAIsaveM adhyayanakA prArambha aura mokSamArgake svarUpa / aura unake phalakA kathana 131-136 28 jJAna viSayakA varNana 137-138 29 dravyAdike lakSaNakA varNana 139-144 30 dravyabhedakA varNana 145-146 31 dharmAdike bheda aura unake lakSaNakA varNana 147-148 32 kAla aura jIvake lakSaNakA varNana 149-150 33 pudgala aura paryAyake lakSaNa 251-252 34 nava tatvakA kathana aura unake kathanakA kAraNa 153-156 35 samyaktvavAna jIvake bhedakA kathana 157-158 36 nisargarucikA varNana 159-160 37 upadezaruci aura AjJArucikA varNana 162-163 38 sUtraruci, bIjaruci, abhigamaruci aura vistAraruci kA varNana 164-166 39 kriyArUci aura saMkSeparucikA kathana / 167-168 dharmarucikA kathana aura samyaktvavAnake lakSaNa 169-170 41 samyavatvakA mAhAtmya 171-172 42 samyaktvake ATha prakArake AcArakA varNana 173-176 43 cAritrarUpa mokSamArgake bhedakA varNana 177-180 44 yathAkhyAta cAritra kisako hotA hai ? 181-182 45 jJAnAdike phalakA varNana 183-184 46 mokSagatikA kathana 185-186 47 untIsaveM adhyayanakA prArambha 187 48 untIsavAM adhyayanakI avataraNikA 188-191 49 saMvegAdi tihattara padArthake nAmanirdeza 192-196 50 saMvegake svarUpakA varNana 197-200 51 nirvedake svarUpakA varNana 201-203 40 utt2||dhyyn sUtra:4 Page #13 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 52 dharmazraddhAkA varNana 204-207 53 gurvAdizuzrUSAkA varNana 208-211 54 AlocanAke svarUpakA varNana 212-215 55 svadoSa niMdAke phalakA varNana 216-218 56 goMke svarUpakA varNana 219-220 57 sAmAyika aura caturviMzati stava stutikA varNana 221-224 58 vandanAke phalakA varNana 225-226 59 pratikramaNake phalakA varNana 227-228 60 kAyotsargake phalakA varNana 229-230 61 pratyAkhyAnake phalakA varNana 231-233 62 stutike phalakA varNana 234-236 63 kAlapratilekhanAke phalakA varNana 237-256 64 prAyazcittakaraNake phalakA varNana 257-258 65 kSamAyAcanA aura svAdhyAyake phalakA varNana 259-262 66 vAcanAke phalakA varNana 263-264 67 pratipracchanAke phalakA varNana 265-266 68 parivartanAke phalakA varNana 26769 anuprekSAke phalakA varNana 268-273 70 dharmakathAke phalakA varNana 274-275 71 zrutakI ArAdhanA aura ekAgramanakA saMnivezanakA varNana 276-278 72 saMyamapAlana aura tapake phalakA varNana 279-280 73 vyavadAnake phalakA varNana 281-282 74 sukhazAtake phalakA varNana 283-284 75 apratibaddhatAke phalakA varNana 285-286 76 vivaktazayanAsanatAke phalakA varNana 287-289 77 vinivartanAke phalakA varNana 29078 saMbhogapratyAkhyAnake phalakA varNana 291-295 79 upadhipratyAkhyAnake phalakA varNana 296-297 80 AhArapratyAkhyAnake phalakA varNana 298-299 81 kaSAyapratyAkhyAnake phalakA varNana 300-301 uttarAdhyayana sUtra :4 Page #14 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 86 82 yogapratyAkhyAnake phalakA varNana 83 zarIrake pratyAkhyAnakA varNana 303-304 84 sahAyapratyAkhyAnake phalakA varNana 305-306 bhaktapratyAkhyAnake phalakA varNana 307-308 sadbhAva pratyAkhyAnake phalakA varNana 309-310 pratirUpatA aura vaiyAvatyake phalakA varNana 311-314 88 sarvaguNasaMpannatAke phalakA varNana 89 vItarAgatA aura zAntike phalakA varNana 316-318 muktikA aura ArjavatAke aura mArdavake phalakA varNana 319-322 91 bhAvasatyake phalakA varNana 323-324 92 karaNasatyake phalakA varNana 325-326 93 yogasatyake phalakA varNana 327 94 manoguptike phalakA varNana 328-329 95 vacanagupti aura kAyaguptike phalakA varNana 330-332 96 manaH samAdhAraNake phalakA varNana 97 vAka samAdhAraNatAke phalakA varNana 335-336 98 kAyasamAdhAraNake phalakA varNana 337-338 99 jJAnasaMpannatAke phalakA varNana 339-340 100 darzanasaMpannatAke phalakA varNana 341-343 101 cAritra saMpannatAke phalakA varNana 344-345 102 zrotrendriya nigrahake phalakA varNana 346 103 cakSurindriya nigraha ke phalakA varNana 347 104 ghrANendriya nigrahakA varNana 104 jisvendriya nigrahake phalakA varNana 349106 sparzendriya nigrahake phalakA varNana 350 107 mAnavijayake phalakA varNana 351-352 108 mAyAvijaya aura lobhavijayake phalakA varNana 109 prema-dveSa-mithyAdarzana vijayake phalakA varNana 354-359 110 zailezIbhAvake phalakA varNana 360-363 111 sakalakarmakSayake phalakA varNana 112 adhyayanakA upasaMhAra aura adhyayana samApti 366-367 WWW SU8 348 uttarAdhyayana sUtra : 4 Page #15 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 368 113 tIsaveM adhyayanakA prArambha 114 tapake svarUpa aura unake phala pAnevAloMkI gatikA varNana369-370 115 karma khapAne ke prakArakA dRSTAntapUrvaka varNana 371-372 116 tapake bhedaprabhedoMkA varNana 373-381 117 maraNakAlameM honevAle anazanakA varNana 382-389 118 UnodarIke kalakA varNana 690-392 119 kSetraavamaudaryakA varNana 393-397 120 kAlaUNodarIke phalakA varNana 398-399 121 bhAvaUNodarIkA varNana 400-401 122 paryAyaUNodarIkA varNana 123 bhikSAcaryAkA varNana 404-406 124 rasaparityAgakA varNana 407125 kAyaklezakA kathana 408126 saMlInatAkA varNana 409-410 127 AbhyaMtara tapakA varNana 411 128 dazavidha prAyazcitta kA varNana 412-415 129 vinaya kA varNana 130 vaiyAvRtya kA varNana 131 svAdhyAya kA varNana 418132 dhyAnatapa aura vyutsargatapa kA varNana 419-420 133 adhyayana kA upasaMhAra aura do prakAra ke tapake phalakA varNana 421-422 134 ikatIsaveM adhyayana kA prArambha aura caraNAvadhi kA varNana 423-444 135 battIsave adhyayana kA prArambha aura pramAdasthAkA varNana 445-476 136 pramAdasthAna varNanameM cakSurindriya kA varNana 477-482 137 rAga ke anartha mUlatva kA nirUpaNa 483-488 138 rUpameM tRpti rahito ke doSoMkA varNana 139 adattAdAna zIla ke doSa varNana 490-494 140 rUpameM dveSa karanA bhI anartha mUlatva hone kA kathana 141 rUpameM rAgadveSa na karane para guNa kA kathana 497-498 142 zrotendriyakA nirUpaNa 499-510 143 ghrANendriya kA nirUpaNa 511-520 uttarAdhyayana sUtra:4 Page #16 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 144 jihavendriya kA nirUpaNa 521-530 145 sparzanendriya kA nirUpaNa 531-539 146 mana kA nirUpaNa 540-551 147 kAmabhoga ke svarUpakA nirUpaNa 552-554 148 vikRti ke svarUkA nirUpaNa 555-556 149 rAgake apanayana dUra karane ke prakArakA nirUpaNa 557-559 150 vikAroMse doSAntaroMkI utpattI hone ke saMbhavakA kathana560-562 151 rAgadveSase hI anarthotpatti honekA nirUpaNa 563-565 152 tRSNAkSayakA varNana 566-569 153 mokSagatikA nirUpaNa 570-572 154 adhyayanakA upasaMhAra 573 155 tetIsaveM adhyayanakA prArambha 574 156 karma prakRtikA varNana 575-580 157 jJAnAvaraNa aura darzanAvaraNake svarUpakA nirUpaNa 581-582 158 vedanIya aura mohanIyake svarUpakA nirUpaNa 583-584 159 darzanamohanIyake tIna bhedakA nirUpaNa 585-586 160 AyuSkarma aura nAmakarmake svarUpakA varNana 587-588 161 gotrakarmake svarUpakA varNana 589-590 162 karmoM ke pradezAgra (paramANuM)kA nirUpaNa 591-598 163 mohanIya karmake sthitikA nirUpaNa 598 164 nAmagotrake sthitikA nirUpaNa 165 adhyayanakA upasaMhAra 600-601 166 cautIsaveM adhyayanakA prAraMbha aura lezyAoMkA nirUpaNa 602-604 167 lezyAoMke varNadvArakA nirUpaNa 168 lezyAoMke rasadvArakA nirUpaNa 610-614 169 lezyAoMke gaMdhadvArakA nirUpaNa 615-616 170 lezyAoMke sparzadvArakA nirUpaNa 617-619 171 lakSaNadvArakA nirUpaNa 972 sthAnadvArakA nirUpaNa 631-632 173 sthitidvArakA nirUpaNa 633-654 174 gatidvArakA nirUpaNa 655-656 uttarAdhyayana sUtra :4 Page #17 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 175 AyuArakA nirUpaNa 657-660 176 adhyayana kA upasaMhAra aura samApti 177 paitIsaveM adhyayanakA prArambha 662178 bhikSuke guNakA varNana 663-666 179 bhikSu kI vasatikA nirUpaNa 667-670 180 bhaktapAnAdi Arambha ke nivAraNakA upadeza 671 181 agni samArambha ke niSedhakA nirUpaNa 672-674 182 bhikSuko krayavikraya ke niSedha kA nirUpaNa 675183 sAmudAnika bhikSAkA nirUpaNa 676-678 184 bhaktapAnAdimeM rasalolupa na honekA nirUpaNa 679-680 185 zukladhyAnapUrvaka saMyamArAdhanakA nirUpaNam 681-682 186 mRtyusamaya ke kartavyakA nirUpaNa 683-684 187 jIva aura ajIva ke svarUpa kA nirUpaNa 685-688 188 jIvake do prakArakA nirUpaNa 689189 arUpI ajIvoM ke daza bhedakA nirUpaNa 690-692 190 dharmAdikA nirUpaNa 693-694 191 kAlase dharmAdikA nirUpaNa 695-696 192 dravyakI apekSA se rUpidravyakA nirUpaNa 697-702 193 kSetrakI apekSA se skaMdha evaM paramANukA nirUpaNa 703-7.5 194 kAla ke vibhAga aura kAladvArako Azrita karake ___ajIvoM ki sthitikA nirUpaNa 706-708 195 bhAvahArako Azrita karake skaMdhaparamANukA nirUpaNa 709196 varNa gaMdha Adi pratyeka ke uttara bhedakA nirUpaNa 710197 gaMdhase paramANu kA nirUpaNa / 711-712 198 sparzako Azrita karake aura paramANukA nirUpaNa 713-714 199 saMsthAna ko lekara skaMdha paramANukA nirUpaNa 715-716 200 nilAdi vargoM ke bhaGgakA nirUpaNa 717-720 201 gaMdhaguNa ke bhaMga kA nirUpaNa 721-722 202 rasake bhaMgakA nirUpaNa 723-726 203 sparza bhaMgakA nirUpaNa 727-734 204 saMsthAna bhaMgakA nirUpaNa 735-738 205 jIvAjIvake svarUpakA nirUpaNa 739-740 206 strI mokSasamarthanam 741-793 uttarAdhyayana sUtra :4 Page #18 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 207 siddhoM ke svarUpakA nirUpaNa 794-798 208 alokameM gati ke avarodhakA nirUpaNa 799-802 209 pRthivI ke saMsthAnAdikakA nirUpaNa 803-808 210 siddhoM ke ekAdi pradezoMmeM calanasvabhAvakA nirUpaNa 809-821 211 saMsArI ke svarUpakA nirUpaNa 822-826 212 zlakSNa pRthivI ke sAta bhedakA nirUpaNa 827-828 213 khara pRthivI jIvoM ke chattIsa bhedoMkA nirUpaNa 829-831 214 pRthivIkAya jIvoMkA nirUpaNa 832-837 215 apakAya jIvokA nirUpaNa 838-841 216 vanaspatikAya jIvoM kA nirUpaNa 842-850 217 sakAya jIvakA nirUpaNa 851-853 218 agnikAya jIvokA nirUpaNa 854-858 219 vAyukAya jIvoMkA nirUpaNa 859-862 220 udAra tIsare prakArake trasa jIvakA nirUpaNa 863-864 221 dvIndriya jIvokA nirUpaNa 869-872 222 trindriya jIvokA nirUpaNa 869-872 223 caturindriya jIvakA nirUpaNa 873-876 224 paJcendriya nairayika jIvakA nirUpaNa 877-886 225 jalacara jIvoMkA nirUpaNa 887-890 226 sthalacara jIvokA nirUpaNa 891-896 227 khecara jIvakA nirUpaNa 897-900 228 manuSyoMke bhedakA nirUpaNa 901-908 229 devoMke bhedakA nirUpaNa 909-918 230 devoMke sthAnAdikA nirUpaNa 919 231 devoMkI AyuH sthitikA nirUpaNa 920-932 232 devoMkI kAyasthitikA nirUpaNa 933-934 233 prastuta prakaraNakA upasaMhAra 935-937 234 saMlekhanAke bhedakA nirUpaNa 938-943 235 saMthArA meM sthita munikI bhAvanAkA nirUpaNa 944-952 236 kaMdarpAdi bhAvanAkA nirUpaNa 953-963 237 zAstrakA upasaMhAra 964-965 238 zAstraprazasti 966-967 utt2||dhyyn sUtra:4 Page #19 -------------------------------------------------------------------------- ________________ uttarAdhyayana suutrm| caturtho bhAgaH // atha yajJIyAkhyaM paJcaviMzatitamadhyayanam // uktaM pravacanamAtanAmakaM caturviMzatitamamadhyayanam / atha yajJIyAkhyaM pnycviNshtitmmdhyynmaarbhyte| asya ca pUrveNa sahAyamabhisambandhaH - pUrvasminnadhyayane pravacanamAtara uktaaH| tAzca brahmaguNasthitasyaiva tattvataH saMbhavanti iti, jayaghoSa vijayaghoSacaritavarNanadvArA brahmaguNA ihocyante / ityanena sambandhenAyAtamidamadhyayanam / asyAdhyayanasyeyamAdigAthAmUlam-mAhaNakulasaMbhUo, Asi vippo mhaaj'so| jAyAI jamannammi, jayaghositti nAmao // 1 // paccIsavAM adhyayana prArambhapravacanamAtRka nAmakA cAIsavAM adhyayana samApta huaa| aba yaha paccIsavAM adhyayana prArambha hotA hai / isakA nAma yajJIya adhyayana hai, isakA bhI sambandha pUrva adhyayanake sAtha hai aura vaha isa prakArase haipUrva adhyayanameM jinapravacana mAtAoMkA varNana kiyA jA cukA hai ve pravacana mAtAeM brahmaguNameM sthita munike hI hotI haiN| isa hetuse yahAM jayaghoSa, vijayaghoSake caritravarNana dvArA ve brahmaguNa kahe jAte haiN| isI sambandhake nimittase isa adhyayanakA prArambha kiyA gayA hai / usakI yaha prathama gAthA hai-'mAhaNa0 ' ityAdi / pacIsamA adhyayanane prAraMbha pravacana mAtRka nAmanuM cAvIsamuM adhyayana saMpUrNa thayuM, have A pacIsamAM adhyayanane prAraMbha thAya che. A adhyayananuM nAma yajJIya adhyayana che. Ano saMbaMdha jevIsamA adhyayana sAthe A pramANe che. -covIsamA adhyayanamAM jIna pravacanamAtAonuM varNana karavAmAM Avela che, te pravacanamAtAo brahmaguNamAM sthita evA muniomAMja hoya che. A hetuthI ahIM jayaghoSa, vijayaghoSanA cAritravarNanathI e brahmaguNa kahevAmAM Avela che. e saMbaMdhanA nimittathI A madhyayananA prAraMbha 42vAmA mAcha. renI mA prathama gAthA cha "mANa" tyAta! u01 uttarAdhyayana sUtra :4 Page #20 -------------------------------------------------------------------------- ________________ uttarAdhyayanasUtre chAyA-brAhmaNakulasambhUtaH, AsId vipro mahAyazAH / yAyAjI yamayajJe, jayaghoSeti nAmakaH // 1 // TIkA-'mAhaNa0' ityAdi brAhmaNakulasaMbhUto brAhmaNavaMze samutpannaH yamayajJe yama iva-kRtAnta iva prANyupaghAtakAritayA yamaH, sa cAsau yajJazceti, tasmin-tadviSaye yAyAjI-muhurmuhu yajJakartA - muhurmuhurdravyayajJakartA, ata eva - mahAyazAH = dravyayajJakartRsamudAye vistRtakIrtiH vimA-dravyayajJAdi brAhmaNAcAre nirataH jayaghoSeti nAmako brAhmaNa AsIt / 'mAhaNakulasaMbhUo' ityuktvA'pi 'vippo' iti punaH kathanaM tasya mAturapi brAhmaNakulodbhUtatvaM suucyti| mAturabrahmakulotpannatve sAMkaryeNa tasya vedAnadhikAritvAd vipratvameva na syAt / / anvayArtha--(jayaghositti-jayaghoSa iti) jayaghoSa nAmase prasiddha eka vyakti thA / yaha (mAhaNakulasaMbhUo-brAhmaNakulasambhUtaH) brAhmaNa kulase utpanna huA thaa| (jAyAI jamajannammi-yAyAjI yamayajJe) prANi vadhaka honese yamarUpa yajJako pratidina karanevAlA thA, isI liye (mahA. jaso-mahAyazAH) isa dravyarUpa yajJake karanevAloM meM yaha vizeSa prasiddha mAnA jAtA thA / tathA (vippo-vipraH) dravyayajJa AdirUpa brAhmaNa AcAra meM yaha nirata banA rahatA thaa| "mAhaNakulasambhUo" aisA kaha kara bhI jo sUtrakArane "vippo" aisA pATha punaH kahA hai usase yaha sUcita hotA hai ki isakI mAtA bhI brAhmaNakulakI hI thI / yadi mAtA brAhmaNa kulakI na hotI to usameM varNasaMkaratA honeke kAraNa vedAdhyayana kA adhikAra bhI nahIM hotA // 1 // manyA-jayaghositti-jayaghoSa iti nyadhApanA nAmathI prasiddha me vyaThita tI mAhaNakulasaMbhUo - brAhmaNakulasaMbhUtaH ye prAmamA utpanna cyA tA. jAyAI jamajannammi-yAyAjI yamayajJe prANImAna 15 42nAra pAthI yabhayajJa nmn| yajJane pratidina 42vaavaa| tA, 24 24thI mahAjasAmahAyazAH se dravya35 yajJanA 421vAjAsAmA menI 5 prasiddha tI. tathA vippo-vipra; dravya35 prAmANu mAyAmAM nirata sanI 27tA utA. "mAhaNakulasaMbhUo" sAma hI 55 sUtrAre " vippo' savA 4 izathI kahela che ethI e sUcita thAya che ke, enI mAtA paNa brAhmaNakuLanI ja hatI je tenI mAtA brAhmaNa kuLanI na heta te tenAmAM varNasaMkaratA hovAnA kAraNe vedAdhyayanane adhikAra tene prApta thayela na hota. 1 | uttarAdhyayana sUtra:4 Page #21 -------------------------------------------------------------------------- ________________ priyadarzinI TIkA a0 25 jayaghoSa-vijayaghoSacaritram asya kathAlezo likhyate AstAM vArANasyAM nagaryA kAzyapagotrotpannau jayaghoSa-vijayaghoSanAmAnau sahajAtau soda dvijauM / athaikadA jayaghoSo gaGgAyAM snAtuM gtH| tatra sa ekaM sarpamapazyat , yaH sarpaH sakaruNaM raTata ekasya maNDUkasya bhakSaNe pravRtta AsIt / tasminneva samaye cillapakSI.tatra samApatya lohadaMzatulyena svacaJcupuTena bhekaM bhakSayantaM taM nAgaM gRhotvA uDDIya bhUmau prakSiptavAn / bhUmipatanatruTitasandhiH sa sarpaH kiMcidapi calituM samartho nAbhUt / tadA sa pakSI sarpa bhoktuM prvRttH| pakSiNA isakI kathA isa prakAra hai vANArasI nagarImeM kAzyapagotrI brAhmaNaputra do bhAI rahate the| ina kA nAma jayaghoSa aura vijayaghoSa thaa| ye donoM sahodara-sage bhAI the| sAtha 2 utpanna hue the / eka dina jayaghoSa gaMgAmeM nahAneke liye gyaa| vahAM usane eka sarpa dekhA / yaha sarpa, sakaruNa AvAja karate hue eka meDhakake bhakSaNa karane meM pravRtta ho rahA thaa| itanemeM vahAM eka cIla pakSI AyA aura usane apanI lohadaMzatulya caMcupuTase meMDhakako khAte hue usa nAgako jhapaTa kara pakar3a liyA aura zIghrahI ur3a gyaa| parantu vaha sarpa usake mukhase nIce gira pdd'aa| nIce girate hI sarpake zarIrakI samasta saMdhiyAM TUTa gii| isase vaha calane meM sarvathA asamartha ho gyaa| cIlane use calanemeM sarvathA asamartha dekhakara khAnA prAraMbha kara diyaa| enI kathA A pramANe che.- vANArasI nagarImAM kAzyapa gotrI brAhmaNaputra evA be bhAI rahetA hatA. jemanuM nAma jayaghoSa ane vijayASa hatuM. e bane sahedara-sagAbhAI hatA. eka sAthe utpanna thayela hatA. eka divasa jayaghoSa gaMgAmAM nahAvA mATe gayelA. tyAM teNe eka sapane joyo. e sarSa karUNa avAja karI rahelA eka deDakAnuM bhakSaNa karI rahyo hato. eTalAmAM tyAM eka samaLI AvI pahoMcI ane teNe pitAnA lohadaMza tulya cAMcathI deDakAne khAI rahelA e sapane jhapaTa karIne pakaDI lIdhe. ane ekadama AkAza mArgo uDavA mAMDayuM. addhara jatAM game te kAraNe e sarpa tenI pakaDamAMthI chaTakI gaye ane nIce paDaze. nIce paDatAM e sarpanA zarIranA sAMdhe sAMdhA chuTA paDI gayA AthI te cAlavAmAM sarvathA asamartha banI gayA. sApane pitAnA tAbAmAMthI chaTakIne nIce paDelo jANatAM ja samaLI paNa jhaDapathI nIce utarI AvI ane niceSTa thaI paDelA e sapane khAvA mAMDI. sarpa potAnA moDhAmAMnA deDakAne gaLI gayo uttarAdhyayana sUtra : 4 Page #22 -------------------------------------------------------------------------- ________________ uttarAdhyayanasUtre bhakSyamANaH sa sarpaH taM bhekaM bhakSitavAn / tataH pakSiNA'pi sa so bhakSitaH / iti vIkSya jayaghoSa evaM vyacintayat-eko'nya bhakSati, tamapyaparo bhakSati, ityevaM balavAn durbalaM bhakSati na tu rakSati / aho ! asmin jagati jIvAnAmevaM durdazA dRzyate ! mahAzakti mRtyuH samagraM jagad grasati / tadasAre'smin saMsAre buddhimadbhirAsthA na karttavyA / iha yadi kazcitsakalopadrava nivArako'sti, tarhi dharma evA'sti / ato'haM kalpadrumApamaM taM dharmameva samAzrayiSye / itthaM vicintya pAregaGgaM gataH sa baddhasadorakamukhavastrikAn dhRtarajoharaNAdisAdhUpakaraNAn sAdhUn dadarza / tataH sa sapane bhI usa meDhakako nigala liyaa| cIla bhI usa sarpako khA gii| isa paristhitiko dekhakara jayaghoSane vicAra kiyA dekho yaha saMsArakI sthiti kaisI hai jo eka eka ko khAneke liye hI kaTibaddha banA huA hai| balavAn durbalako khAne meM hI AnaMda mAnatA hai rakSA karane meM nahIM / vaha usako khAtA hai, usako koI dUsarA khA jAtA hai| aho ! isa saMsAra meM jIvoMkI aisI hI durdazA ho rahI hai| mahA zaktizAlI mRtyurUpa rAkSasa isa samasta jagatko apanA grAsa banAne meM lagA huA hai| ataH jaba saMsArakI aisI bhayAvaha bhayaMkara sthiti hai, to isa asArasaMsArameM buddhimAnoMko AsthA karanI hI nahIM cAhiye / hAM isa bhayAvaha sthitikA nivAraka eka dharma hI hai / kyoM ki usameM hI aisI koI apUrva zakti samAI huI hai jo sakala upadravoMko dUra kara detI hai / isaliye maiM usI kalpadrumopama dharmakA sahArA kyoM na lUM / isa prakAra vicAra kara vaha jyoM hI gaMgAke ane samaLI e sapane khAI gaI. A paristhitine joIne jayaghoSanA manamAM vicAra thayo ke, juo ! A saMsAranI kevA prakAranI sthiti che ke, eka ekane khAvA mATe ja kaTibaddha banI rahela che. balavAna durbaLAne khAI javAmAMja AnaMda mAne che. paraMtu tenI rakSA karavAmAM nahIM. e ekane khAya che te koI bIju ene khAI jaze. ahA ! A saMsAramAM javAnI AvI ja durdazA thaI rahI che! mahA zaktizALI mRtyurUpa rAkSasa A saghaLA jagatane pitAne koLIyo banAvavAnA kAmamAM ja lAgI rahela che. AthI saMsAranI AvI bhayAvaha sthiti che te AvA saMsAramAM buddhimAnee kadI paNa AsthA na karavI joIe. AvI bhayAvaha sthitinuM nivAraNa karanAra eka mAtra dharmaja che. kemake, enAmAM keI evI apAra zakti samAelI che ke te sakaLa upadrane dUra karI zake che A kAraNe huM evA kalpadrupama dharmane Azraya zA mATe na zodhI lauM? A prakArane vicAra karIne te jyAre gaMgAnA uttarAdhyayana sUtra:4 Page #23 -------------------------------------------------------------------------- ________________ priyadarzinI TIkA. a. 25 jayaghoSa-vijayaghoSacaritram sAdhUnAM samIpe gatvA tAnabhivandha samupAsAMcakre / tatra sa taddezanayA jinadharmamavagatya teSAM sannidhau prvrjitH| tataH sa munivratamanupAlayan aprativaddho bhUtvA bhuvi vihAramakarot // 1 // tataH kim ? ityAhamUlam-iMdiyaggAma niggAhI, maggagomI mhaamunnii| gAmANugAmaM rIyaMte, patto vANArasiM puriM // 2 // chAyA--indriyagrAmanigrAhI, mArgagAmI mhaamuniH| grAmAnugrAmaM rIyamANaH, prApto vArANasI purIm / / 2 / / TIkA--'iMdiyaggAma' ityAdi-- indriyagrAmanigrAhI-indriyagrAma-zrotrAdIndriyasamUhaM nigRhNAti-tattadindriyaviSayebhyo vyAvarttanena niyamayatIti tathA, zabdAdiviSayebhyaH zrotrAdIndriyapAra gayA ki usako baddha sadoraka mukhavastrikA vAle tathA munike upakaraNa rupa rajoharaNAdikoMko dhAraNa karanevAle muni dikhalAI diye| unako dekhakara vaha zIghrahI unake pAsa jA pahUMcA / vahAM pahuMcakara usane unako vaMdana kiyA aura dharma sunanekI bhAvanAse unakI sevAmeM baiTha gyaa| sAdhuoMne vahAM usako dharma dezanA sunAI / usase jina dharmakA parijJAna kara vaha unake pAsa dIkSita ho gyaa| munivratoMkI samyaka ArAdhanA karate hue apratibaddha vihArI hokara vicarane lagA / / 1 / / phira kyA ? so kahate haiM-'iMdiyaggAma' ityAdi / anvayArtha-(iMdiyaggAmaniggAhi-indriyagrAmanigrAhI) zrotrAdika indriyoMko apane 2 viSayabhUta padArthoM kI lolupatAse haTAnevAle arthAt kinAre pahoMce tyAre sadarakamukhavastrikAvALA ane muninA upakaraNarUpa rajoharaNa Adine dhAraNa karelA evA eka muni dekhAyA. munine jotAM ja jhaDapathI te muninI pAse jaI pahoMce. najIka jaIne temane vaMdana karIne dharma sAMbhaLavAnI bhAvanAthI temanI sevAmAM besI gayo. sAdhuoe tyAM tene dhama dezanA saMbhaLAvI. AthI jainadharmanuM parijJAna karI te emanI pAse dikSita thaI gayo. munivratonI samyak ArAdhanA karatAM karatAM te apratibaddha vihArI thaIne vicAravA lAgyA. che 1 pachI zu1te apAmAM Ave che-" iMdiyaggAma" tyAhi ! anyAya-iMdiyaggAmaniggAhi-indriyagrAmaniyAhI zrI dhandriyAne pitApitAnA viSayabhUta padArthonI lolupatAthI harAvavAvALA arthAt jItendriya uttarAdhyayana sUtra : 4 Page #24 -------------------------------------------------------------------------- ________________ uttarAdhyayanasUtre nivartakaH, ata eva mArgagAmI=muktipathayAyI sa mahAmunirjayaghoSo grAmAnugrAma rIyamANo-viharan vArANasI purIM prAptaH // 2 // mUlam-vANArasIe bahiyA, ujANammi mnnorme| phAsue sijasaMthAre, tattha vAsamuvAgae // 3 // chAyA--vArANasyA bahiH, udyAne manorame / prAmuke zayyAsaMstAre, tatra vAsamupAgataH // 3 // TIkA--' vANArasie' ityAdi-- sa jayaghoSamahAmuniH, vArANasyA nagaryA bahibahirbhAge, manorame udyAnetatra-udyAnamadhye prAmuke acitte niravadye eSaNIye cetyarthaH, zayyAsaMstAraketatra-zayyA vasatiH, saMstArakaH-zilApaTTAdikaH, tayoH samAhAraH, zayyAsaMstArakaM, tatra vAsamupAgataH nivAsaM kRtavAn ityarthaH // 3 // jitendriya tathA (maggagAmI-mArgagAmI) muktipathake gAmI ve mahAmuni jayaghoSa (gAmANugAma rIyaMte-grAmAnugrAmaM rIyamANaH) grAmAnugnAma vica rate hue (vANArasiM puri patto-cANArasI purI prAptaH ) vANArasI nagarImeM Aye // 2 // 'bANArasIe' ityAdi--- anvayArtha--ve munirAja (vANArasIe bahiyA-vArANasyA bahiH ) vANArasI nagarIke bAhara (maNorame ujjANammi-manorame udyAne) manorama nAmake udyAnameM (phAplue sijjasaMthAre-prAsuke zayyAsaMstAre) jahAM para acitta-niravadya-eSaNIya zayyA-vasati saMstAraka-zilApaTTa Adi haiM vahA~ (vAsamuvAgae-vAsamupAgataH) utare // 3 // tathAmaggagAmI-mArgagAmI muhita pathanA bhI sapA mahAmuni yoSa gAmANugAma -grAmAnugrAmaM prAmAnugrAma viya25 42ta 42ta vANArasiM puri pattovArANasI purI prAptaH pArasI nArImA mAvyA. // 2 // "vANArasIe" ityA!i manvayArtha- muni204 vANArasIe bahiyA-vArANAsyA bahiH pArasI nagIna pAra maNorame ujjANammi-manorame udyAne manorama nAmana dhAnamA 2 sthaNa phAsue sijjasaMthAre-prAsuke zayyAsaMstare nyAyitta-ni21-meSaNIya zayyA-ksati sastA24-zimA-54 mAthI yuta che te sthaNe vAsamuvAgaecAsamupAgataH jatA. // 3 // uttarAdhyayana sUtra:4 Page #25 -------------------------------------------------------------------------- ________________ priyadarzinI TIkA. a0 25 jayaghoSa-vijayaghoSacaritram tadA ca tasyAM puri yadabhUttaducyate-- mUlam-ahe teNeve kAleNaM, purIeM tathaM mahiNe / vijayaghosetti nAmeNaM, jeNaM jayaMi veyavI // 4 // chAyA--atha tasminneva kAle, puryA tatra braahmnnH|| vijayaghoSeti nAmA khalu, yajJaM yajati vedavit // 4 // TIkA--' aha '-ityAdi-- atheti vktvyaantropnyaase| tasminneva kAle-jayaghoSamunisamAgamanakAla eva tatra puryA-vArANasyAM nagayIM vedavit RgvedAdi caturvedajJo vijayaghoSeti nAmA brAhmaNaH khalu yajJaM yajati=karoti / 'Na' zabdo vAkyAlaGkAre // 4 // mUlam-aha se tattha aNagAre, mAsakkhavaNapAraNe / vijayaghosassa jannammi, bhikkhamadyA urvahie // 5 // chAyA--atha sa tatrAnagAro, mAsakSapaNapAraNAyAm / vijayaghoSasya yajJe, bhikSArthamupasthitaH // 5 // TIkA-'aha'ityAdiatha vArANasI nagare samAgamanAnantaraM sa prasiddho jayaghoSo'nagAro mAsa'aha teNeva' ityAdi anvayArtha-(aha-atha) jaba ve munirAja usa udyAna meM utare (teNeva kAleNaM-tasminneva kAle) usI samaya (tattha purIe-tatra puryAm ) usa vANArasI nagarImeM (veyavI-vedavit ) RgvedAdika cAroM vedoMkA jJAtA (vijayaghosetti nAmeNaM-vijayaghoSeti nAmA) vijayaghoSa nAmaka (mAhaNebrAhmaNaH) brAhmaNa (japaNaM jayai-yajJaM yajati) yajJa kara rahA thA // 4 // 'aha se ' ityAdianvayArtha-(aha-atha ) eka dinakI bAta hai ki (se aNagAre-sa " aha teNeva" tyA ! manvayArtha-aha-atha nyAre te munirAsa 2 GdhAnamA utA. teNeva kAleNaM-tasminneva kAle 4 samaye tattha purIe-tatra puryAm pArasI nagarImA veyavI-vedavit vaha mAhiyAra honA jJAtA vijayaghosetti nAmeNaM-vijayaghoSaiti nAmA viyoSa nAmanA mAhaNo-bAhmaNaH prAjhae jannaM jayai-yajJaM yajati yajJa karI rahela hatA. 4 "aha se"-tyA! anyAya-aha-atha me hisanI bAta cha ?, se aNagAre-sa anagAraH utta2dhyayana sUtra:4 Page #26 -------------------------------------------------------------------------- ________________ uttarAdhyayanasUtre kSapaNapAraNAyAM tatra vArAgasyAM vijayaghoSasya yajJe bhikSArtham , upasthitaH-gataH / 'bhikkhamaTThA' itytraarsstvaanmkaaraagmH||5|| tatra yajJapATake tasmin munau samAgate sa yAjako yatkRtavAMstaducyatemUlam-samuTTiyaM tahiM sataM, jAyago pddisehe| na hai dAhAMmu te bhikkhaM, bhikkhU ! jAyAhi annao // 6 // chAyA-samupasthitaM tatra santaM, yAjakaH pratiSedhati / na khalu dAsyAmaste bhikSA, bhikSo yAcasva anyataH // 6 // TIkA-'samuvaTTiyaM'-ityAdi tatra-yajJapATake bhikSArtha samupasthita samAgataM santaM sattvaguNaviziSTaM taM jayaghoSamuni yAjako-vijayaghopaHpratiSedhati=nivArayati / he bhikSo! vayaM te tubhyaM khalu= nizcayena bhikSA na dAsyAmaH / astatvam-anyataH anyatra bhikSAM yAcasva // 6 // anagAraH) ve jayaghoSa nAmake mahAmunirAja (mAsakkhamaNaparaNe-mAsa kSapaNapAraNAyAm ) mAsakSapaNake pAraNAke samaya (tattha-tatra) usa vANA rasI nagarImeM (vijayaghosassa janammi-vijayaghoSasya yajJe) vijayaghoSake yajJameM ) bhikkhamaTThA uvahie-bhikSArtha upasthitaH) bhikSAke nimitta Akara upasthita hue // 5 // yajJapADemeM munike Ane para usa yajJa karanevAlene kyA kiyA so kahate haiM-'samuvaTThiyaM' ityAdi anvayArtha-(tahiM-tatra) usa yajJazAlAmeM (samuvaThiyaM-samupasthitam ) bhikSAke liye upasthita hue (saMtaM-santam ) una sattvaguNaviziSTa jayaghoSa munirAjako (jAyago-yAjaka:) yAjaka vijayaghoSa brAhmaNane (paDi sehae-pratiSedhati) cale jAne ke liye kahA / aura aisA kahA ki nAranI 1902 dhAnamA 2dde| meyadhoSa nAmanAmA muni|04 mAsakkhamaNa pAraNe-mAsakSapaNapAraNAyAmU bhAsakSapanA pArAnA samaye tattha-tatra se vAyarasI nagarimA vijayaghosassa jannammi-vijayaghoSasya yajJe viyoSanA yajJamA bhikSamaTrA uvadie-bhikSArtha upasthitaH mikSAnA nimitta panyA . // 5 // yajJanA sthaLe muninA AvavAthI e yajJa karavAvALAe zuM karyuM te kahe cha-" samuvaTriyaM" ityA!i anvayArtha lakSAnA bhATa tahi-tatra se yajJazAlAmA samuvaTriyaM-samupasthitam upasthita thayesA se saMta-santam satyazu viziSTa yASa munizanane jAyagoyAcakaH yajJanA yA viyapa praharI paDisehie-pratiSedhati yAdayA pArnu uttarAdhyayana sUtra:4 Page #27 -------------------------------------------------------------------------- ________________ priyadarzinI TIkA a. 25 jayaghoSa-vijayaghoSacaritram kuto na dAsyAmi ! ityAhamUlam-'je ye veyaviU vippA, jaiNNamahA ye je diyaa| joIsaMgaviU je the, je ye dhammaNi pAragI // 7 // chAyA--ye ca vedavido viprAH, yajJArthAzca ye dvijaaH|| jyotiSAvido ye ca, ye ca dharmANAM pAragAH // 7 // TIkA-'je ya'-ityAdi ye ca vedavido vedajJAH viprAH santi / ye ca yajJArthAH yajJaH arthaH prayojanaM yeSAM te tathA, yajJakriyA parAyaNA dvijAH ye dvivAraM jAyante te dvijAH saMskArApekSayA dvitIyajanmavantaH, uktaM hi-mAturagre'dhijananaM dvitIyaM maudhibandhanAt' iti dvijanmAno brAhmaNAH santi / ye ca jyotiSAvidaH jyotiSa-vedAGga jyotiH zAstram , tadatiriktAni aGgAni = zikSAkalpavyAkaraNaniraktachandorUpANi pazca (bhikkhU-bhikSau) he bhikSo! hama (te-te) tumako (bhikkhaM na hu dAhAmu bhikSAM na khalu dAsyAmaH) bhikSA nahIM deNge| tuma (annao-anyataH) dUsarI jagaha jAkara (bhikkhaM jAyAhi-bhikSAM yAcasva ) bhikSA mAMgo // 6 // bhikSA kyoM nahIM deMge isakA kAraNa sUtrakAra batalAte haiM'je ya' ityaadi| anvayArtha-(je ya veyaviUvippA-ye ca vedavidAviprAH) jo vedake jJAtA viprajana haiM (je ya jaNNamaTThA diyA-ye ca yajJArthAH dvijA santi) tathA jo yajJa kriyA parAyaNa dvija haiM-saMskArakI apekSA dvitIya janma saMpanna brAhmaNa haiM tathA (je joisaMgavido-ye jyotiSAvidaH) jo jyotiSazAstra tathA tadatirikta zikSA, kalpa, vyAkaraNa, nirukta evaM chandarUpa pAMca aMgo 4DIna 4. bhikkhU-bhikSo 7 bhikSu ! te-te tabhAne bhikkhaM na hu dAhAmu-bhikSA na khalu dAsyAmaH mikSA nahIM mApAtamA annao-anyataH bhii| stha na bhikkhaM jAyAhi-bhikSA yAcasva mikSA bhAgI. // 6 // bhikSA zA mATe ApavAnI nA kahI tenuM kAraNuM sUtrakAra batAve che"je ya"-tyAha! anvayArtha:-je ya veya viU vippA-ye ca vedavidaH vipraH 2 vahanA jJAtA viprana cha, tathA je ya jaNNamaTA diyA-ye ca yajJArthAH dvijAH santi 2 yajJa phicA parAyaNa dvija che-saMskAranI apekSA dvitIya janma saMpanna brAhmaNa che. tayA je joisaMgavidA-ye jyotiSAMgavidaH 2 nyotiSa tathA tatizata zikSA kalpa, vyAkaraNa, nirUkta ane chaMdarUpa pAMca aMgenA jJAtA brAhmaNa che. u.3 uttarAdhyayana sUtra : 4 Page #28 -------------------------------------------------------------------------- ________________ uttarAdhyayana sUtre vidanti = jAnanti ye te tathA, brAhmaNAH santi / jyotiH zAstrasyAGgAntargatatve'pi aGgataH pRthagupAdAnaM tasya prAdhAnyakhyApanArtham / ca = punaH ye dharmANAM dharmazAstrANAm upalakSaNasvAt - mImAMsAnyAyapurANAnAM vidyAsthAnAnAM ca pAragAH = pAraMgatAH santi, arthAccaturdaza vidyAsthAnadhAriNaH santi / caturdaza vidyAsthAnAni ca'purANanyAyamImAMsA, dharmazAstrAGgamizritAH / vedAH sthAnAni vidyAnAM buddhAH pAhuzcaturdaza // iti // " For gAthAyA agrimagAthayA saha sambandhaH // 7 // tathA mUlam - je samatthA samuddhettuM paraM appArNameve ye / 'tesiM annamiNa "deyaM, bho bhikkhU ! savvaikAmiyaM // 8 // chAyA - ye samarthAH samuddharttu, paramAtmAnameva ca / tebhyaH annamidaM deyaM bho bhikSo ! sarvakAmikam // 8 // TIkA - ' je samatthA ' - ityAdi / bho bho ! evaMbhUtA ye brAhmaNAH param = anyam, AtmAnameva ca = AtmAnamapi ca samuddhartu = saMsArasAgarAt pAraM karttuM samarthAH santi / tebhya eva brAhmaNebhyaH sarvakAmikaM kAmyante ye te kAmAH = rasAH sarve ca te kAmAH sarvakAmAH = madhu ke jJAtA brAhmaNa haiM, tathA (je ya dhammANa pAragAA- ye ca dharmANAM pAragAH) jo dharma zAstroM ke upalakSaNase samasta caudaha vidyAoM ke pAraMgata brAhmaNa haiM // 7 // tathA - ' je ' ityAdi anvayArtha - (bho bhikkhU bho bhikSo) he bhikSo ! (je paraM appANa samuddhatuM samasthA-ye paraM AtmAnam samuddharttuM samarthAH) jo brAhmaNa dusaroMko evaM apane Apako isa saMsArasAgara se pAra karAne meM samartha haiM ( tesiM savvakAmiyaM iNaM annaM deyaM tebhyaH sarvakAmikaM idaM annaM deyam ) tathAje ya dhammANa pAragA ye ca dharmANAM pAragAH ne dharmazAkhanA upalakSAzuthI samasta cauda vidyAonA pAraMgata brAhmaNu che. ! chatA tathA - " je " - tyAhi / manvayArtha - bho bhikkhU bho bhikSo ke likSu ! ne jaM paraM appANaM samuddhasuM samatthA - ye paraM AtmAnam samuddhartuM samarthAH brAhmaNu mIlakhAne bhane potAnI latane bhI saMsAra sAgarathI pAra uzavavAmAM samartha che tesiM savvakAmiyaM iNaM anaM deyaM - tebhyaH sarvakAmikaM annaM deyam me zrAhmazonA bhATe yA SaDrasa uttarAdhyayana sUtra : 4 Page #29 -------------------------------------------------------------------------- ________________ priyadarzinI TIkA a0 25 jayaghoSa-vijayaghoSacaritram rAmlalavaNakaTukaSAyatiktirUpAH SaDrasAste santyasminniti sarvakAmika-SaDrasayuktam idaM yajJIyamannaM deyaM bhavati, na tu yuSmAdRzebhyaH // 8 // evaM tenoktaH sa muniH kIdRzo jAtaH ? kiM cAkarot / taducyatemUlam-so tattha evaM paDisiddho, jAyageNa mahAmuNI / na ruMTho naivi tuTTo, uttamahagavesao // 9 // chAyA-sa tatra evaM pratiSiddho, yAjakena mhaamuniH| nApi ruSTo nApi tuSTaH, uttamArthagaveSakaH // 9 // TIkA-'so tattha'-ityAdi / tatra yajJapATake yAjakena tena vijayaghoSeNa evaM pUrvoktamakAreNa pratiSiddhA, uttamArtha gaveSakA mokSAnveSI sa mahAmuni jayaghoSo nA'pi ruSTo'bhUta , nApi ca tuSTo'bhUt / kintu samatAmavalambya sthitaH // 9 // tathA mUlam nannaTaM pANaheDaM vA, nevi nivvAhaNAya vaa| 'tesiM vimokkhaNaTTAe, imaM vaiyaNamabbevI // 10 // una brAhmaNoM ke liye hI yaha SaDrasasaMpanna yajJIya (yajJa prasaMgameM banA huvA) anna dene yogya hotA hai Apa jaisoMke liye nahIM // 8 // aisA kahane para munine kyA kiyA so kahate haiM-'so tattha' ityaadi| anvayArtha-(tattha-tatra) usa yajJa pATaka para (jAyageNa evaM paDisiddho-yAjakena evaM pratiSiddhaH) vijayaghoSa dvArA isa prakArase pratiSiddha kiye ve (uttamahagavesao mahAmuNI-uttamArthagaveSakaH mahAmuniH) mokSAnveSI munirAja jayaghoSa (na ruTTho navi tuTTo-nApi ruSTaH nApi tuSTaH) na ruSTa hue aura na tuSTa hI hue kintu samatAbhAvameM hI bane rahe // 9 // saMpanna yajJIya anna ApavA gya hoya che Apa jevAne mATe nahIM. 8 me 4AthI bhuniye zu yu te 4AmA mAcha-" so tattha "-tyA mayArtha-tattha-tatra the yajJana 1 52 meTA jAyageNa eNaM paDisiddho-yAjakena evaM pratiSiddhaH viyoSa ta23thI 2mA prarathI pratiSiddha zayA mevA the uttamaDhagavesao mahAmuNI - uttamArthagaveSakaH mahAmuniH mokSA-veSI aniza syadhASa na ruTo navi tuDo-nApiruSTaH nApituSTaH na hodhita thayA athavA na te tuSTa thayA paraMtu samatAbhAvamaya ja banI rahyA. e 9 che. uttarAdhyayana sUtra :4 Page #30 -------------------------------------------------------------------------- ________________ uttarAdhyayanasne chAyA-nAnnAthai pAnahetuM vA, nApi nirvAhaNAya vaa| teSAM vimokSaNArthAya, idaM vacanamabravIt // 10 // TIkA-nanaha~'- ityaadi| sa muniH na annArtham na pAnahetuM vA, nApi nirvAhaNAya vastrAdinA svakAlaM yApayituM vA, kintu teSAM vijayaghoSAdInAM vimokSaNArthAya-muktyartham idaM vakSyamANaM vacanam abravIt uktavAn // 10 // muniyaduktavAstaducyatemUlam na vi jANAsi veyamuhaM, ne vi jaNNANa jaM muhaM / nakkhattINa muMhaM jaM caM, "jaM ca dhammANa vo muMha // 11 // chAyA-nApi jAnAsi vedamukha, nApi yajJAnAM yanmukham / nakSatrANAM mukhaM yacca, yacca dharmANAM vA mukham // 11 // TIkA-'na vi' ityAdi / / bho brAhmaNa ! tvaM vedamukhaM vedAnAM yanmukhamiva tad vedamukham-vedeSu prAdhAnyena yadupAttaM tat-nApi naiva jAnAsi-verisa / api ca yajJAnAM yat mukham tathA-'nannaTuM' ityAdi / anvayArtha-una munirAjane (nanadaM pANaheu~ vA na vi nivvAhaNAya vA-na annArtham pAnahetuM vA nApi nirvAhaNAya vA "kiMtu" tesi vimo kkhaNadvAe imaM vayaNamabbavI-teSAM vimokSaNArtham idaM vacanamabravIt )na AhAra pAnIke nimitta kucha kahA aura na vastrAdika dvArA apane nirvAhake nimitta hI kucha kahA kintu una vijayaghoSAdikakI vimuktike nimitta isa prakAra vakSyamANa vacana kahe // 10 // aba munine jo kahA so kahate haiM-'na vi' ityaadi| anvayArtha-bho brAhmaNa! tuma (veya muhaM na vi jANAsi-vedamukha nApi jAnAsi ) vedoM meM pradhAnatAse jo kahA gayA hai use nahIM jAnate tathA-" nannaTuM" tyA ! manvayArtha - munizare nanna- pANahe vA na vi nivvAhaNAya vA tesiM vimokkhaNaThAe imaM vayaNamabvavI-na annArtha pAnahetuM vA nApi nirvAhaNAya vA teSAM vimokSaNArtham idaM vacanamabbavI na. 192 55 bhATe 4is 4dhu, na patrA. dika mATe ke potAnA nirvAha mATe kAMI kahyuM paraMtu te vijayASa AdinI mukita mATe A prakAranAM vakSyamANa vacana kahyAM. 10 ve bhaniya 2 4 te apAmAM Ave cha-"na vi" tyA! anvayArtha prAmae ! tame vedamuhaM na vijANAsi-vedamukhaM nApi jAnAsi hAmA pradhAnatAthI2 4Ama mA che tena tame latA nathI na vi jamANa uttarAdhyayana sUtra:4 Page #31 -------------------------------------------------------------------------- ________________ priyadarzinI TIkA a0 25 jayaghoSa-vijayaghoSacaritram 13 upAyo bhavati, tadapi na jAnAsi / yacca nakSatrANAM-jyotiSazAstroktatArANAM mukhaM-nakSatreSu yat pradhAnaM bhavati tadapi na jAnAsi / vA-punaH yacca dharmANAM mukham upAyo'sti, taccApi na jAnAsi / etena tasya vedayajJanakSatradharmANAsanabhijJatvaM bhUcitam // 11 // itthaM tasya vedAdhanabhijJatvamabhidhAya samprati tasyaiva pAtrAnabhijJatAmAhamUlam-'je samatthA samuddhattuM, pairaM appANameva ye / naM te tumaM viyANAsi, aha jANAsi to bhaiNa ! // 12 // ___ chAyA-ye samarthAH samuddhattuM, param AtmAnameva ca / na tAn tvaM vijAnAsi, atha jAnAsi tato bhaNa! // 12 // TIkA-'je samatthA' ityAdi / ye ca param=anyam AtmAnameva AtmAnamapi samuddhatutArayituM samarthAH santi / tAn tvaM na vijAnAsi / atha ced jAnAsi tataH tarhi tAn bhaNa-kathaya ! AkSepAbhidhAnamidam // 12 // ho (na vi jannANa jaM muhaM jANasi-nApi yajJAnAM yanmukhaM jAnAsi) tathA yajJoMkA jo mukha-upAya hai usako bhI nahIM jAnate ho isI taraha (jaM nakkhattANamuhaM jaMcadhammANamuhaM na jANasi-yat nakSatrANAM mukham yacca dharmANAM mukhaM tadapi na jAnAsi)jyotiSazAstrokta tArAoMmeM jo mukha-pradhAna hotA hai evaM dharmoM kA jo upAya hai usako bhI tuma nahIM jAnate ho // 11 // isa prakAra usakI vedAnabhijJatA (vedako na jAnanA ) prakaTa karake aba pAtrAnabhijJatA (pAtrako na jAnanA) prakaTa karate haiM-'je' ityAdi / ___ anvayArtha-bho brAhmaNa (je paraM appANameva samuddhattuM samAtthA tumaM te na viyANAsi ahajANAsi tao bhaNa-ye paraM AtmAnameva samuddhartu muhaM jANAsi-nApi yajJAnAM yanmukhaM nApi jAnAsi tathA yAnA apAya che tane tama 1 nathI. mA0 zata jaM nakkhattANamuhaM jaM ca dhammANamuI-yat nakSatrANAM mukhaM yacca dharmANAM mukham nyotiSazAsrota tArApobhA pradhAna DAya cha bhane mAnA jAya che na jANAsi-na jAnAsi mene para tabhI patA nathI. // 11 // A pramANe emanI vedanI ajJAnatA pragaTa karIne have pAtra abhist pragaTa 42vAmAM Ave che.-"je" tyAha! manvayArtha- brAhmaNa ! je paraM appANameva samuddhattuM samatthA tuma te na viyANAsi aha jANAsi tao bhaNa-ye paraM asmAnameva samuddhaSu kSamAH svaM tAn na vi. uttarAdhyayana sUtra:4 Page #32 -------------------------------------------------------------------------- ________________ - uttarAdhyayanasUtre evaM muninA''kSiptaH sa vijayaghoSo yatkRtavAMstaducyatemUlam-tassaMkkheva pamukhaM ca, acayaMto tahiM dio| sapariso paMjalI houM, pucchaI te mahAmuMNiM // 13 // chAyA-tasyAkSepamamokSaM ca, azaknuvan tatra dvijH| sapariSat prAJjalirbhUtvA, pRcchati taM mahAmunim // 13 // TIkA-'tassa' ityAdi-- tatra-tasmin yajJe tasya mahAmuneH AkSepapramokSam-AkSepasya-praznasya pramokSaM pratyuttaraM dAtuM ca azaknuvan asamarthaH san sa dvijaH vijayaghoSabrAhmaNaH sapariSat-RtvigAdibhiH saha prAJjalirbhUtvA aJjalipuTaM saMyojya taM mahAmuni jayaghoSaM pRcchati // 13 // kSamAH tvaM tAn na vijAnAsi atha jANAsi tato bhaNa ) jo dUsaroMko tathA apane Apako bhI isa saMsArasAgarase pAra karAne meM samartha haiM, tuma unako nahIM jAnate ho / yadi jAnate ho to kaho // 12 // munirAja kA isa sAkSepa kathana sunakara vijayaghoSane kyA kahA vaha sUtrakAra kahate haiM- tassa' ityaadi| ___ anvayArtha (tahi-tatra ) usa yajJazAlAmeM (tassakkheva pamukkha acayaMto dio saparisA paMjaliH pucchA-tasyAkSepapramokSaM azaknuvan dvijaH sapariSat prAJjaliH bhUtvA taM mahAmuni pRcchati) una mahAmunirAjake AkSepakA pratyuttara dene meM asamartha hue vijayaghoSa brAhmagane Rtvig(havana karAnevAle) AdikoM ke sAtha hAtha jor3akara munirAjase pUchA // 13 // jAnAsi atha jANAsi tato bhaNa re mAmAnI tathA pAte pAtAnI ontane 55 A saMsAra sAgarathI pAra karavAmAM samartha che ene tame jANatA nathI je jANatA he te kahe. e 12 . munirAjanuM A prakAranuM apekSAvALuM kathana sAMbhaLIne vijaya zuM tasUtrA2 . cha-" tassa" ityAhi. makyA-tahiM-tatra me yajJamA tassakkhevapamukkhaM acayaMto dio se parisA paMjaliM hoUM taM mahAmuNiM puccha-tasyAkSepapramokSaM azaknuvan dvijaH sapariSat prAJjAliH bhUtvA taM mahAmuni pRcchati se mahAmunirAsana mApana pratyuttara devAmAM asamartha banelA vijayASa brAhmaNe havana karavAmAM sAtha ApanArA vagere sahita hAtha joDIne munirAjane pUchayuM ke 13 uttarAdhyayana sUtra :4 Page #33 -------------------------------------------------------------------------- ________________ - priyadarzinI TIkA a0 25 jayaghoSa-vijayaghoSacaritram vijayaghoSo yatpRSTavAMstaducyatemUlam veyANaM ce muhaM brUhi, brUhi jannAMNa jaM muhaM / nakkhatANa muMhaM brUhi, brUhi dhammANa vA~ muMhaM // 14 // "je samatthA samaddhattaM, pairaM aeNppANameva yeM / aiyaM meM" saMzayaM savvaM, sAha! kehaya pucchio||15|| chAyA-vedAnAM ca mukhaM brUhi, brUhi yajJAnAM ca yanmukham / nakSatrANAM mukhaM brUhi, brUhi dharmANAM vA mukham // 14 // ye samarthAH samuddhattuM, param AtmAnameva ca / etaM me saMzayaM sarva, sAdho ! kathaya pRSTaH // 15 // TIkA-'veyANaM ca ' ityAdi he mune ! vedAnAM ca mukham-vedeSu yat prAdhAnyenopAttaM tad me brUhi, iti prathamaH praznaH / tathA yajJAnAM yanmukha-upAyastad brUhi, iti dvitIya praznaH / vApunaH nakSatrANAM yanmukham nakSatreSu yatpradhAnaM tad brUhi, iti tRtIyaH prshnH| dharmANAM ca yanmukham-upAyastadapi ahi, iti caturthaH prshnH| tathA-ye ca param AtmAnaM vijayaghoSane jo pUchA so do gAthAoM se kahate haiM-'veyANaM' ityAdi / 'je samasthA' ityAdi / ___ anvayArtha he mune ! (veyANaM ca muhaM jaM jannANamuhaM bUhi-vedAnAM ca mukha yat yajJAnAM mukhaM tat brUhi ) vedoM meM jo pradhAnatAmeM kahA gayA hai vaha Apa hamako kaheM, tathA jo yajJoM kA upAya hai vaha bhI Apa hamako kaheM ! ( nakkhattANa muhaM bUhi dhammANamuhaM hi-nakSatrANAM mukhaM bahi, dharmANAM mukhaM brUhi ) isI taraha nakSatroMmeM jo pradhAna hai aura dharmoMkA jo upAya hai vaha Apa hamako kheN| (je paraM appANameva samuddhattuM samatthA viSe je pUchayuM te be gAthAethI kahevAmAM Ave che- " veyANaM "-tyA ! "je samatthA "-tyA ! anvayArtha:- muni! veyANaM ca muhaM jaMjannANa muhaM bUhi-vedAnAM ca mukhaM yat yajJAnAM mukhaM tat brUhi vahAmAre pradhAnatAthI pAye te mA5 samana DI. tathA yajJAna upAya cha te 5 mA5 samAna 4aa. nakkhattANamuha bUhi dhammANamuhaM bUhi-nakSatrANAM mukhaM brUhi dharmANAM mukhaM brUhi Aur ta nakSatrA je pradhAna che ane dhamane je upAya che te Apa amane kahe. tathA ke je uttarAdhyayana sUtra:4 Page #34 -------------------------------------------------------------------------- ________________ uttarAdhyayanasUtre ca samudva samarthAstAnapi brUhi, iti paJcamaH prshnH| he sAdho ! he saMyata ! mayA pRSTaH jijJAsitastvaM me mama etaM-pUrvoktaM sarva saMzayaM-saMzete-saMzayayuktaM bhavati mano'sminiti saMzayo veda mukhAdistam-saMzayaviSayaM vedamukhAdikaM kathaya-brUhi // 14 // 15 // evaM pRSTo munirAha-- mUlam-agnihottamuhA veyA, jaNNahI veyasAM muhaM / nakkhaMttANaM muhaM caMdo, dhammANaM kAsavo muMhaM // 16 // chAyA-agnihotramukhA vedAH, yajJArthI vedasA~ mukham / nakSatrANAM mukhaM candro, dharmANAM kAzyapo mukham // 16 // TIkA-'aggihottamuhA'-ityAdi / he vijayaghoSaH ! vedA: RgvedAdayaH agnihotramukhAH agnihotraM mukhaM pradhAnaM yatra te tathA santi / ihAgnihotrazabdena bhAvAgnihotraM gRhyate / dravyAgnihotrasya te bRhi sAhU pucchiome eyaM savvaM kahaya-pe paraM AtmAnameva samuddhartu samarthAH tAn api brUhi sAdho pRSTaH me etaM sarva saMzayaM kathaya ) jo para ko evaM apane Apako bhI pAra karane meM samartha haiM unako kaheM / he saMyata ! isa prakAra pUche gaye Apa mere isa saba saMzayako dUra kareM / arthAt saMzaya jJAna ke viSayabhUta jo vedamukhAdikahaiM unako Apa hamako acchI tarahase samajhAveM // 14 // 15 // aise pUche jAnepara muni kahate haiM-'aggihottamuhA' ityaadi| anvayArtha-vijayaghoSakI isa prakAra jijJAsA samajhakara munirAjane usase kahA he vijayaghoSa ! (veyA-vedAH) jo RgvedAdika hai ve (aggihosamuhA-agnihotramukhA) agnihotra hai pradhAna jinameM aise haiN| agni apANamevasamuddhattuM samatthA te bUhi sAhU pucchio me eyaM savvaM kahaya-ye paraM AtmAnameva samuddhata samA; tAn api brUhi sAdho pRSTaH me etaM sarva saMzayaM vajana je bIjAne tathA pitAne pAra karavA-karAvavAmAM samartha che e paNa amane kahe. he saMyata ! A prakArathI pUchAyelA mArA A saMzayane Apa kara kare. arthAta-saMzaya jJAnanA viSayabhUta je veda mukhAdika che tene Apa sArI rIte samajAve. 14 15 | mA prabhArI pachAmA mAtai muni 4 cha-" aggi hottamuhA" tyAlA anyathArtha-vijayaSanI A prakAranI jIjJAsAne joIne munirAje san , vijayavASa! veyA-vedA 2 vaha chata agnihottamahA-agnihotramukhA mabhiDAtra mA pradhAna 35thI che. tevA ya che. ni. uttarAdhyayana sUtra:4 Page #35 -------------------------------------------------------------------------- ________________ priyadarzinI TIkA a0 25 jayaghoSa - vijayaghoSacaritram 17 SaTkAya jIvopamardakatayA mokSArthinAmanupAdeyatvAt / tathA-yajJArthI - yajJaH = prastAvAd bhAvayajJastadarthI - saMyamArAdhako mumukSuH, vedasA~ = yajJAnAM mukhaM kAraNam | yajJArthIni sadbhAva eva yajJAH pravarttante iti yajJArthI yajJAnAM mukhatvenoktaH / 'vedas' zabdo yajJaparyAyaH / taduktam - nighaNTau -' adhvaro vepo veSo makho vedA vitathaH " ityAdi / vedena hetubhUtena azumAni karmANi asyati = kSipatIti vedAH / iti 'vedam ' zabdasya niruktiH / tathA - candro nakSatrANAM = mukhaM pradhAnaM, candrasya tadadhipatitvAt / kAzyapaH = yugAdidevo bhagavAn RSabhaH / dharmAMNAM mukhaM kAraNam, tasyaiva prathamato dharmarUpakatvAt / nAbhisutena marudevyA nandanena mahAdevena RSabheNa mokSadharmaH prarUpitaH, jijJAsunA zrI madbhAgavatAdau draSTavyam / / 16 / / hotra zabda se yahAM bhAvAgnihotrakA grahaNa karanA cAhiye, kyoMki dravyAgni hotra SaTakAya ke jIvoMkA upamardaka hone ke kAraNa mokSArthI dvArA anupAdeya (grahaNa karane ke ayogya) kahA gayA hai| (jaNNaDDI veyasAM muhaM yajJArthI vedasAM mukham ) tathA bhAvayajJakA jo arthI hai-saMyamakA ArAdhaka jo mokSAbhilASI muni haiM vaha vedakA kAraNa hai / kyoMki yajJArthIke sadbhAvameM hI yajJoMkI pravRtti hotI hai / isa liye yajJArthI muni yajJoMkA mukharUpase kahA gayA hai| tathA (nakkhattANaM muhaM caMdo - nakSatrANAM mukhaM candraH) nakSatroM meM pradhAnacandra hai / kyoMki vaha unakA adhipati haiM / ( kAsavo dhammANaM muhaM - kAzyapaH dharmANAM mukham ) yugAdi deva bhagavAn RSabha prabhu dharmoke pradhAna haiM / kyoMki ye prathamataH dharmake prarUpaka hue haiN| zAstroMkA aisA kathana hai ki nAbhirAjake naMdana marudevI ke putra mahAdeva RSabhadeva bhagavAnne mokSa hotra zabdathI ahiM bhAvAgniheAtranuM grahaNa karavuM joIe. kemake dravyAgnikSetra SaTkAyanA jIvAne upama ka hAvAnA kAraNe meAkSAthI AtmAe dvArA anupAdeya ahevAbhAM yAvesa che. jaNNaTThA veyasAM muhaM yakSArthI vedasAM mukham tathA lAvayajJanA je arthI che.--saMyamanA ArAdhaka je mAkSAbhilASI muni che. te vedAnuM kAraNa che. kemake, yajJAthInA sadbhAvamAM ja yajJAnI pravRtti thAya che. A kAraNe yajJArthI bhuni yajJAnuM bhugbha vAmAM Ave che tathA nakkhattANamuhaM caMdo - nakSatrANAM mukha candraH nakSatrAma pradhAna caMdra che bhaDe, te yene| vyadhipati che. kAsayo dhammANaM muha - kAzyapaH dharmANAM mukhaM yugAhi deva bhagavAna RSabha prabhu dhamaunA pradhAna che. kemake, te pahelAja dharmanA prarUpaka thayA che. zAstronuM e kahevAtuM che ke, nAbhirAjanA naMdana marUdevInA putra mahAdeva RSabhadeva bhagavAne u0 3 uttarAdhyayana sUtra : 4 Page #36 -------------------------------------------------------------------------- ________________ uttarAdhyayanasUtre ___ kAzyapasyaiva mahAtmyaprakAzanena dharmamukhatvaM samarthayatimUlam-jahA caMdaM gehAIyA, ciTThati pNjliiuddaa| vaMdamANa namasaMtA, uttamaM maNahAriNo // 17 // chAyA-yathA candra grahAdikAH, tiSThanti prAJjalikRtAH __vandamAnAH namasyantaH, uttamaM manohAriNaH / / 17 // ttiikaa-'jhaa'-ityaadi| yathA grahAdikAHprAJjalikRtAH sampuTitakarAH vandamAnAH stuvanto namasyantaH= praNamantaH uttamam utkRSTatama-pradhAnaM yathA syAttathA manohAriNaH ativinItatayA cittAkarSakAriNastiSThanti, tathaiva bhagavantam RSabhaM devendramukhyA bandamAnA namasyantastiSThantIti bhAvaH // 17 // itthaM praznacatuSTayasyottaraM datvA svaparoddharaNasamarthaH ko'stIti paJcamaM praznamuttarayitumAha mUlam-ajANagA jaNNavAI, vijA mAhaNasaMpaiyA / / gUDhA sajjhAyatavasA, bhAsacchannA ivaggiMNo | // 18 // dharmakI prarUpaNA kI hai| yaha bAta bhAgavata purANameM bhI paMcamaskaMdhake 2 se 6 adhyAyameM varNita hai // 16 // sUtrakAra isI bAtakA punaH samarthana karate haiM-'jahA' ityAdi / anvayArtha--(jahA-yathA) jaise (caMda-candram ) candramAko (gahAIyAgrahAdikAH) samasta grahAdika (paMjaliuDA-prAJjalikRtAH) hAtha jor3akara (baMdamANA-vandamAnAH) stuti karate hue (namaMsaMtA-namasyantaH) tathA namana karate hue (uttama-uttamam ) uttamarIti pUrvaka (maNahAriNo ciTuMti-manohAriNaH tiSThanti) janamanahArI banate haiM usI prakAra RSabha devako devendra mukhya bhI vandanA evaM namaskAra kara janamanahArI banate haiM // 17 // makSa dhamanI prarUpaNA karI che. A vAta bhAgavata purANamAM paNa pAMcamA skaMdhanA 2 thI 6 adhyAyamAM varNavavAmAM Avela che. je 16 sUtrA2 mA patanu zathI samarthana 42 cha-" jahA" chatyAhi. manvayArtha:-jahA-yathA rema daM-candram yadrabhAne gahAIyA-gRhAdikAH samasta DA paMjaliuDA-prAJjalikRtAH DAyanAna vaMdamANA-vandamAnA stuti uzana tathA namasaMtA-namasyataH namana 4rIne uttama-uttamama ttabharItI 54 maNahAriNo ciThThati-manohAriNaH tiSThanti namanahArI bhane cha. me prabhArI mahevane devendra mukhya paNu vaMdanA ane namaskAra karI janamanahArI bane che. je 17 che uttarAdhyayana sUtra:4 Page #37 -------------------------------------------------------------------------- ________________ priyadarzinI TIkA a0 25 jayaghoSa - vijayaghASacaritram chAyA -- ajJAnakA yajJavAdinaH, vidyA brAhmaNasampadaH / gUDhAH svAdhyAyatapasA, bhasmacchannA ivAgnayaH // 18 // 6 19 TIkA- ajANagA ' - ityAdi / he vijayaghoSa ! tava dAnapAtratvenAbhimatA ye yajJavAdinaste brAhmaNasaMpadaH = brAhmaNAnAM sampattirUpA yA vidyAH = vedasArabhUtA AraNyaka brahmANDapurANAdidharmazAstrarUpAstAsAM viSaye ajJAnakA : = jJAnarahitAH santi / vastuvastu brAhmaNAnAM vedasArabhUtA vidyA eva sampadaH / tadvijJatve ca kathamete bRhadAraNyakokkadazavidhadharmavedano'pi dravyayAgaM kuryuH 1 ato nAsti teSAM vidyAvettRtvam / kiMca svAdhyAyatapasA vedAdhyayanopavAsAdinA gUDhAH = bahiH saMvarayuktA api bhasmacchannAH =bhasmAisa prakAra cAroM praznoMkA uttara de kara svaparakA uddhAra karane meM kauna samartha hai ' so munirAja kahate haiM-'ajANagA ' ityAdi / 6 anvayArtha - he vijayaghoSa ! tuma jinako dAnakA pAtra mAnate ho aise ve (jaNavAI - yajJavAdinaH ) yajJavAdIjana (mAhaNasaMpayA vijjA ajANakA - brAhmaNasaMpadaH vidyAH ajJAnakAH) brAhmaNoM kI sampattisvarUpa AraNyaka purANa brahmANDapurANa Adi dharmazAstra ke viSayameM jJAnarahita haiN| vAstavameM brAhmaNa to ve hI haiM jinakI vedasArabhUta vidyA hI sampatti hai / yadi ye bRhadAraNyakta dazavidha dharmake vedI hote phira dravyayajJako kaise karate haiN| isase isa dravyayajJa karanese yahI jJAta hotA hai ki inameM vidyAvetRtva nahIM hai / tathA ye yadyapi ( sajjAyatavasA gUDhA - svAdhyAyatapasA gUDhAH ) vedAdhyayanarUpa svAdhyAya evaM upavAsa AdirUpa tapase yukta hote haiM tau bhI ye ( bhasmacchannA aggiNo iva saMti-bhasmacchannA agnayaH iva saMti ) A pramANe cAreya praznonA uttara ApIne sva ane paranA uddhAra karavAmAM Azu samartha che te bhunirAja satAve che -- " ajANagA " - ityAhi ! anvayA--huM vijayadheASa ! tame jene dAnane pAtra mAne che tevA e javAI - yajJavAdinaH yajJavAhIna mAhaNasaMpayA vijjA ajANakA-brAhmaNasampadaH vidyA ajJAnakAH zrAhmAnI saMpatti stra3ya Araeya purANu, brahmAMDa purAyu, Adi dhrmzAstranA viSayamAM jJAnarahita che. vAstavamAM brAhmaNa te eja che jemanI veda sArabhUta vidyA ja saMpatti che. jo te khruhadAraNyAkata darzAvadha dharmanA vekI haiAta tA pachI dravyayajJane zA mATe kare ? AnAthI e jANI zakAya che ke, dravyayajJa zvAthI tebhanAmAM vidyAvetRtva nathI. le tethe sajjhAyatavasA gUDhA - svAdhyAyatapasA gUDhAH vedyAdhyayana 35 svAdhyAya bhane upavAsa A3iya tathathI yukta manela che to pazu tethe| bhasmacchannA aggiNo iva saMti-bhasmacchannA ammayaH uttarAdhyayana sUtra : 4 Page #38 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 20 uttarAdhyayana sUtre I cchAditA agnaya iva santi / ayaM bhAvaH - yathA bhasmacchanno'gnirbahirUpazAnto'pyantaH prajvalatyeva / tathaivaite'pi bahirupazamavatvena dRzyamAnA adhyantaH kaSAyavattayA prajvalantyeva / ato nAsti teSAM svaparoddhahaNa kSamatvamiti // 18 // kastarhi bhavanmate brAhmaNaH / iti prazne prAha- mUlam - jo loe baMbhaNo tto, aggI vA mahio jaMhA / saMyA kusalaMsaMdihaM, "taM vayaM bUma mohaNaM // 19 // chAyA -- yo loke brAhmaNa uktaH, agni rvA mahito yathA / sadA kuzalasandiSTaM taM vayaM brUmo brAhmaNam // 19 // TIkA--' jo loe ' ityAdi / " loke yaH kuzalairbrAhmaNa uktaH kathitaH saH agniryathA=agnirivamahitaH= pUjito bhavati / sadA sarvakAla kuzalasandiSTam - kuzalaiH = tatvajJaiH sandiSTaM = yathArtha brAhmaNo'yamiti rUpeNa pradarzitaM janaM vayaM brAhmaNaM brUmaH = kathayAmaH ' vA ' zabdaH pUraNe / / 19 / / bhasmase DhakI huI agnike samAna haiN| jisa prakAra Upara se rAkhase DhakI huI agni bhItara meM jAjvalyamAna rahA karatI hai usI prakAra ye bhI Upara se svAdhyAya tapa Adise yukta hone para bhI bhAtara kaSAyarUpa jvAlAse prajvalita rahA karate haiM / ataH inameM svapara tArakatA nahIM A sakatI hai // 18 // punaH munirAjane usa vijayaghoSa brAhmaNase kahA ki tuma yadi hamase yaha pUcho ki brAhmaNa tumhAre matAnusAra kauna hai - to suno hama isakA tumako uttara dete haiM-' jo loe ' ityAdi / anvayArtha - (sayA kUsalasaMdi taM vayaM mAhaNaM dhUma - sadA kuzala sandiSTaM taM vayaM brAhmaNaM brUmaH ) sadA kuzala - tattvajJa vyaktiyoMne jisako vasati bhasmathI DhAMkelA agninA jevA che. je pramANe uparathI rAkhathI DhaMkAyela agni aMdarathI jema jAjvalyamAna hAya che te prakAre A paNa uparathI svAdhyAya, tapa, AdithI yukta havA chatAM paNa aMdarakhAne kaSAyarUpa javAlAthI prajavalita rahyA kare che. A kAraNe temanAmAM peAtAne temaja bIjAne tAravAnI zakti AvI zakatI nathI. / / 185 pharIthI munirAje e vijayaghASa brAhmaNane kahyu ke, tame jo mane e pUche che ke, tamArA mata anusAra brAhmaNu kANu che, teA sAMbhaLeA huM enA tamane uttara Ayu chu - " jo loe "-ityAhi ! manvayArtha -sayA kusalasaMdiTTaM taM vayaM mAhaNaM bUma -sadA kuzalasaMdiSTaM te vayaM brAhmaNaM brUmaH saDA duzaNa-tatvajJa vyaktiyo mene brAhmaNu uDela che bhane abhe uttarAdhyayana sUtra : 4 Page #39 -------------------------------------------------------------------------- ________________ priyadazinI TIkA. a0 25 jayaghoSa-vijayaghoSacaritram atha kuzalasandiSTabrAhmaNa svarUpamuttaragAthAbhirAhamUlam-jo nai sarjei AgaMtuM, paThevayaMto na soyai / ramae ajavayaNammi, taM vayaM brUma mauhaNaM // 20 // chAyA-yo na sajati AgantuM, pravrajan na zocati / ramate Aryavacane, taM vayaM brUmo brAhmaNam // 20 // TIkA-'jo na '-ityaadi| yaH pravrajitaH AgantuM na sajati-avrajyAparyAyAd gArhasthyaparyAyamAgantu necchati / tathA pravrajana-pravrajyAM gRhNan na zocatimA vinA mama pitrAdayaH kathaM sthAsyanti, ebhyo vinA'haM kathaM sthAsyAmIti vA khedaM na karoti, kintu idameva brAhmaNa kahA hai usako hama brAhmaNa kahate haiM, tathA (jo loe baMbhaNo ghutto-yaH loke brAhmaNa uktaH ) lokameM jo brAhmaNarUpase prasiddha huA hai tathA ( aggI vA jahA mahio-agni rvA yathA mahitaH ) agnike samAna jo pUjya mAnA gayA hai usako hama brAhmaNa kahate haiM // 19 // kisa prakArake vyaktiko kuzala puruSoMne brAhmaNa kahA hai-isa pAtako sUtrakAra kahate haiM-'jo na ' ityAdi / anvayArtha (jo AgaMtuM na sajjai-yaH AgantuM na sajati ) jo pravrajyA paryAyase punaH gArhasthyaparyAyameM AnekI icchA nahIM karatA hai tathA (pavvayaMto na soyai-pravrajan na zocati ) dIkSA letA huA jo aisA vicAra nahIM karatA hai ki ' mere pitA Adi svajana mere vinA kaise rahege tathA inake vinA maiM kaise rahUMgA' isa prakArakA jo kheda nahIM karatA hai zrAsa jalIya chIme tathA je loe baMbhaNo vutto-yaH loke brAhmaNaH utaH mAM zrAjha35thI prasiddha yeta che tathA aggIvA jahA mahio-agnirvA yathA mahitaH maninA samAna je pUjya mAnavAmAM Avela che ane ame brAhmaNa kahIe chIe. 19 kayA prakAranI vyakitane kuzaLa puruSoe brAhmaNa kahela cheA vAtane sUtrA2 cha-"jo na" sa-yA-jo AgaMtuM na sajjai-yaH AgaMtuM na sajati re prayA paryAyathI pharI grahasthaparyAyamAM AvavAnI IcchA karatA nathI. tathA padaracato na soyai-pravrajan na zocati dIkSA detI mate the vo viyAra 42 nayA mArA pitA Adi svajana mArA vagara kaI rIte raheze tathA emanA vinA huM kema rahI zakIza? A prakArane je kheda karatA nathI. kiMtu "Aja manuSya uttarAdhyayana sUtra:4 Page #40 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 22 uttarAdhyayanasUtre manu majanmaphalamiti manyamAnaH zIghramevAbhiniSkAmati / ata evaM ya Aryavacane tIrthakara vacane ramate anurAgaM karoti / taM janaM brAhmaNaM brUmaH // 20 // mUlam-jAyarUMvaM jahAMmaTuM, niddhaMtamalapAvagaM / rAgadosaMbhayAIyaM, 'taM vayaM brUma mAhaNaM // 21 // chAyA-jAtarUpaM yathA''mRSTaM, pAvakanirmAtamalam / rAgadveSabhayAtItaM, taM vayaM brUmo brAhmaNam // 21 // TIkA--' jAyarUvaM '-ityaadi| yathAnyena prakAreNa AmRSTaM-manaH zilAdibhiH zodhitam , punaH pAvakanirmAtamalam-pAvakena agninA nirmAtaMdUrIkRtaM malaM yasya tattathAbhUtaM jAtarUpaM muvarNa bAhyAbhyantaranirmalaM bhavati, evameva yo bAhyAbhyantara nirmalo bhavati, evaMbhRtaM rAgadveSabhayAtItaM-rAgadveSabhayavinimuktaM taM janaM vayaM brAhmaNaM brUmaH / 'nidaMtamalapAvagaM ' ityatra 'pAvaga ' zabdasya paranipAta ApatvAt // 21 // kintu ' yahI manuSya janmakA phala hai ' aisA mAnatA huA pravrajyA letA hai tathA (jo ajjavayaNammi ramae taM vayaM mAhaNaM bUma-yaH Aryavacaneramate taM vayaM brAhmaNam brUmaH ) jo Arya vacanameM-tIrthakara prabhuke vacanoMmeM anurAga karatA hai aise vyaktiko hI hama loga brAhmaNa kahate haiM // 20 // 'jAyarUvaM ' ityaadi| anvayArtha (jahA-yathA) jisa taraha (AmaTuM-AmRSTam ) manaH zilA dikase zodhita kiyA gayA punaH (pAvagaM nidvaMtamalaM-pAvakaM nirmAtamalam ) agni dvArA jisakA mala sarvathA naSTa kiyA gayA hai aisA (jAya svaM-jAtarUpam ) suvarNa bhItara aura bAhirameM nirmala hotA hai isI taraha janmanuM phaLa che" evuM mAnatA rahIne je pravajyA le che. tathA je anna vayaNammi ramae taM vayaM mAhaNaM bUma-yaH Aryavacane ramate taM vayaM brAhmaNaM bramaH je AryavacanamAM tIrthaMkara prabhunA vacanemAM anurAga kare che. evI vyakitane ja ame leke brAhmaNa kahIe chIe. je 20 che " jAyarUvaM "-tyAha! manvayArtha-jahA-yathA deza AmaTTha-AmRSTam mana:zAEithA zAmai mAvasa mane 52 pAvagaM niddhaMtamalam-pAvakaM nirmAtamalam bhani rAnA bhasInatA sarvathA naSTa 42vAmA mAvasa che se jAyarU -jAtarUpam suvA aMdara ane bahArathI nirmaLa hoya che, Aja pramANe je aMdara ane bahArathI uttarAdhyayana sUtra:4 Page #41 -------------------------------------------------------------------------- ________________ priyadarzinI TIkA. a. 25 jayaghoSa-vijayaghoSacaritram mUlam-tavassiyaM kisaM daMtaM, avaciryamaMsasoNiyaM / suvvayaM pattanivANaM, taM vayaM vrama mAhaNaM // 22 // chAyA-tapasvinaM kRzaM dAntam , apacitamAMsazoNitam / suvrataM prAptanirvANaM, taM vayaM brUmo brAhmaNam // 22 // TIkA-' tssiyN'-ityaadi| tapasvinaM kRzaM kRzagAtraM dAntam-vazIkRtendriyagrAmam , apacitamAMsazoNitamzuSkamAMsazoNitaM suvrataM prAptanirvANaM-mApto nirvANaH mokSo yena sa tathA tam , sakalakarmaNaH kSayAnmokSapadagAminaM tAdRzaM taM janaM vayaM brAhmaNaM brUmaH // 22 // jo bAhya evaM abhyantarameM nirmala hotA hai isa prakAra ( rAggahosabhayAIyaM taM vayaM mAhaNaM bUma-rAgadveSabhayAtItaM taM vayaM brAhmaNaM brUmaH ) rAga dveSa bhayase vinirmukta usako hama brAhmaNa kahate haiM // 21 // 'tavassiyaM' ityAdi anvayArtha--jo (tavassiyaM-tapasvinam ) tapasvI hotA hai (kisaMkRzam ) tapasyAse jisakA zarIra kRza ho gayA ho (daMtaM-dAntam ) indriyoMko tathA manako jo apane AdhIna rakhatA hai (avasiyamaMsa soNiyaM-apacittamAMsazoNitam ) jisakA mAMsa evaM rakta zuSka ho jAtA hai (suvvayaM-suvratam ) vratoMkI jo nirdoSarUpase ArAdhana karatA hai evaM (pattanivvANaM-prAptanirvANam ) jo nirvANa prApta hotA hai (taM vayaM mAhaNaM bUma-taM vayaM brAhmaNaM brUmaH) usako hama brAhmaNa kahate haiM / gAthAmeM rahe hue prApta nirvANa zabdakA yaha bhAva hai ki sakala karmo ke kSayase nirbhaya cha meTa , rAgaddosabhayAIyaM taM vayaM mAhaNaM bUma-rAgadveSabhayAtItaM vayaM trAkSa jhUma rAga dveSa ane bhayathI vinimukata ene ame brAhmaNa kahIe chIe.ArA " tavassiyaM"-tyAha! sa-yA-tavarisayaM-tapasvinam 2 tapasvI DAya cha, tapasyAthI bharnu zarIra kisam-kRzam 56 gaye cha, daMtaM-dAntam ndriyAne tathA manane potAna mAdhAna rAmecha, avasIyamaMsasoNiyaM-apacitamAMsazoNitam nA zarIranu sii bhane mAMsa zu04 tha1ya che. suvvayaM-suvratam pratAnu 2 niSa35thI mA. ghanA 42 cha bhane pattanivvANaM-prAptanirvANam re ni Ata ya che. taM vayaM mAhaNaM bUmo-taM vayaM brAhmaNaM brUmaH mena mamA brAhmaNa hI chIse. yAmA rahelA prApta nirvANa zabdane e bhAva che ke, sakaLakanA kSayathI jene uttarAdhyayana sUtra : 4 Page #42 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 24 - tase pANe viyaNittA, saMgaNa ye thAvare / jo ne hiMsaI tiviheNaM, "taM veyaM bUma mAhaNaM // 23 // mUlam uttarAdhyayanasUtre chAyA -- trasAn prANAn vijJAya, saGgraheNa ca sthAvarAn / yo na hanasti trividhena taM vayaM brUmo brAhmaNam ||23|| TIkA - ' tase ' - ityAdi / yo janaH sAn prANAn =trasajIvAn sthAvarAn = sthAvarajIvAn pRthivyAdIMzca saMgraheNa = saMkSepeNa upalakSaNatvAd vistareNa ca vijJAya trividhena = kAyavAGmanorUpeNa yogena na hinasti =na hanti / upalakSaNatvAt na ghAtayati, nApi ca ghnantamanumodayati / taM janaM vayaM brAhmaNaM brUmaH / uktaM ca " yadA na kurute pApaM sarvabhUteSu dAruNam / karmaNA manasA vAcA brahma sampadyate tadA || " iti // 23 // jisako bhaviSya meM nirvANapadakI prApti honA hai| " prAsanirvANaM " yaha kathana dravya nikSepakI apekSAse gAthAmeM kahA gayA jAnanA cAhiye // 22 // 'tase' ityAdi anvayArtha - (jo - yaH) jo (tasapANe - trasAn prANAn ) trasa jIvoMko ( thAvare - sthAvarAn ) tathA sthAvara ekendriya pRthvyAdika jIvoMko (saMgaNa - saMgraheNa ) saMkSepase tathA upalakSaNa dvArA vistAra se (viyANittA - vijJAya ) jAnakara (tiviheNaM na hiMsai - trividhena na hinasti ) mana, vacana evaM kAyarUpa vividha yogase nahIM mAratA hai, nahIM maravAtA hai aura mAranevAlekI anumodanA nahIM karatA hai (taM vayaM mAhaNaM bUma taM vayaM brAhmaNam ma: ) unako hama brAhmaNa kahate haiM / kahA bhI hai - uttarAdhyayana sUtra : 4 laviSyamA nirvANu pahanI Apti thanAra che. " prAptanirvANaM " mA uthana dravya nikSepanI apekSAthI gAthAmAM kahevAela jANavuM joIe. // 22 // " tase " - chatyAhi ! manvayArtha - jo - yaH ? tase pANe- trasAn prANAn sulavAne tathA thAvare - sthAvarAn sthAvara yeDeMdriya AdilavAne saMgaNa - saMgraheNa sakSeyathI tathA upalakSaNu dvArA vistArathI viyANittA - vijJAya nagIne tividdeNaM na hiMsaitrividhena na hinasti bhana vayana bhane ayAiya trividha yogathI bhAratA nathI. arAvatA nathI, ane mAranAranI anumeAdanA karatA nathI, ene ame brAhmaNa kahIe chIe, kahyuM paNa che-- Page #43 -------------------------------------------------------------------------- ________________ priyadarzinI TIkA a. 25 jayaghoSa-vijayaghoSacaritram mUlam-kohA vA jai vA hAsA, lohA vA jaii vA bhaiyA / muMsaM ne vaiyai jo 3, "taM vayaM bUMma mAhaNaM // 24 // chAyA-krodhAd vA yadivA hAsAt , lobhAd vA yadi vA bhayAt / mRSA na vadati yastu, taM vayaM brUmo brAhmaNam // 24 // TIkA-kohA vA' ityAdi yastu krodhAt-krodhavazAt, upalakSaNatvAnmAnavazAd vA, yadi vA hAsAthAsyavazAt, vA-punaH lobhAda-lobhavazAt, upalakSaNatvAt mAyAvazAdapi, yadi vA bhayAt=bhayavazAccApi mRSA-asatyaM na vadati / taM janaM vayaM brAhmaNaM brUmaH / uktaMca " yadA sarvAnRtaM tyaktaM, mithyAbhASA vivrjitaa| anavayaM ca bhASeta, brahma saMpadyate tadA // " iti / " yadA na kurute pApaM sarvabhUteSu dAruNam / karmaNA manasA vAcA brahma saMpadyate tadA // " // 23 // 'kohA' ityAdi-- anvayArtha-(jo u-yastu) jo (kAhA-krodhAt) krodhase mAnase (jai vA-yadi vA) athavA hAsyase (lohA-lobhAt ) lobhase mAyAse (jaivA-yadi vA) athavA ( bhayA-bhayAt ) bhayase bhI (musaM na vayaumRSA na vadati) asatya nahIM bolatA hai / (taM vayaM mAhaNaM bUma-taM vayaM brAhmaNaM brUmaH ) usako hama brAhmaNa kahate haiM / kahA bhI hai '" yadA sarvAnRtaM tyaktaM, mithyaabhaassaavivrjitaa| anavadyaM ca bhASeta, brahma saMpadyate tadA // " jaba saba prakArake asatyakA tyAga ho, mithyA bhASA varjita ho " yadA na kurute pApaM, sarvabhUteSu dAruNam / karmaNA manasA vAcA, brahma saMpadyate tadA // " // 23 // "kohA"-tyA! anvayArtha-jo u-yastu kohA-krodhAtU opathI, bhAnathI, athavA syathI. lobhathI, mAyAthI, athavA bhayathI paNa asatya bolatA nathI emane ame prAsa) hI chI. 5 cha---- " yadA sarvAnRtaM tyaktaM, mithyA bhASA vivarjitA / anavadyaM ca bhASeta, brahma saMpadyate tadA // " jyAre sarva prakAranA asatyane tyAga heya, mithyAbhASA vachata hoya, u04 uttarAdhyayana sUtra :4 Page #44 -------------------------------------------------------------------------- ________________ uttarAdhyayanasUtre kiMca-purANAdAvapi-"azvamedhasahasraM ca, satyaM ca tulayA dhRtam / azvamedhasahasrAddhi, satyameva viziSyate // " iti // 24 // mUlam-cittamaMtamacittaM vA, appaM vA jai vA bhN| ne giNhei adattaM jo, 'taM vayaM vrama mAheNaM // 25 // chAyA-cittavadacittaM vA, alpaM vA yadi vA bahu / na gRhNAti adattaM yaH, taM vayaM brUmo brAhmaNam // 25 // TIkA-'cittamaMta' ityAdi yo janaH cittavat-dvipadAdikam , acittaM suvarNAdikaM vA dravyaM saMkhyAparimANAbhyAm-alpaM vA-stokaM vA, yadi-punaH bahu-adhikaM vA adattaM yadvA-alpaM vA aura jo niravadya bole taba brahmakI prApti hotI hai / aura purANa AdimeM bhI yahI kahA hai azvamedhasahasraM ca, satyaM ca tulayA dhRtam / azvamedhasahastrAddhi, satyameva viziSyate // " tarAjUke eka palar3e para hajAroM azvamedha yajJoMko dharA jAve aura dUsare palar3e para kevala eka satyako rakhA jAve, isa taraha ina donokotolA jAve to azvamedha sahasroMkI apekSA satyakA palar3A ho vajanadAra rahegA // 24 // ___ 'cittamaMta ' ityAdi___ anvayArtha-(jo-yaH) jo manuSya (cittamaMta-cittavat ) chipadAdi sacitta padArthoM ko tathA ( acittaM-acittam ) vastrAdika apitta padArthoM ko (appaM vA bahu vA-alpaM vA bAhum vA) saMkhyA tathA ane niravagha bole tyAre brahmanI prApti thAya che. ane purANa AdimAM paNa evuM ja kahela che-- " azvamegha sahasraM ca, satyaM ca tulayA dhRtam / azvamedhasahasrAddhi, satyameva viziSyate // " trAjavAnA eka pallAmAM hajAre azvamedha yajJone rAkhavAmAM Ave ane bIjA pallAmAM kevaLa eka satyane rAkhavAmAM Ave A rIte A baMnene taLavAmAM Ave te hajAro azvamedhanI apekSAe satyanuM palluM ja vajanadAra raheze. mArA " cittamaMta"-tyA! sanyAya-jo-yaH re manuSya cittamataM-cittavat dvipasayitta paayiin| tathA acitta-acittam vasA mathitta pahAyAnA appaM vA bahuM vA-alpaM vA bahaM vA saMbhyA tathA paribhAnI apekSA a5 athavA adhiH adattaM uttarAdhyayana sUtra:4 Page #45 -------------------------------------------------------------------------- ________________ priyadarzinI TIkA a0 25 jayaghoSa-vijayaghoSacaritram mUlyato nyUnaM dantAdiparizodhanArtha tRNAdikaM, bahu-adhikamUlyaM vastrAdikam adattaM na gRhNAti, taM janaM vayaM brAhmaNaM bruumH| uktaMca paradravyaM yadA dRSTvA, Akule hyathavA rhe| dharmakAmo na gRhNAti, brahma sampadyate tadA // iti // Akule janasaMkule, rahe-rahasi, anyat sugamam // 25 // parimANakI apekSA alpa vA adhika (adattaM-adattaM ) vinA diye hue (na gilai-na gRhNAti ) nahIM letA hai (taM vayaM mAhaNaM pra-taM vayaM brAhmaNaM brUmaH ) usako hama loga brAhmaNa kahate haiM / gAthAmeM jo alpa aura bahu zabda hai vaha saMkhyA evaM parimANakI apekSA bhI sacitta jaura acitta padArthoM meM alpatA evaM adhikatA batalAtA hai tathA mUlya kI apekSA bhI alpatA evaM adhikatA batalAtA hai| mUlyakI apekSA alpatA danta Adike parizodhanake nimitta grahaNa kiye tRNAdikoMmeM jAnanI cAhiye evaM adhikamUlyatA vastrAdikoMmeM jAnanI cAhiye / ina padArthoM ko vinA diye hue nahIM lenA cAhiye yaha bAta anyatra bhI puSTa kI gaI hai, yathA "paradravyaM yadA dRSvA, Akule hyathavA rhe| dharmakAmo na gRhNAti brahma saMpadyate tadA // " paradravyako dekhakara logoMke sAmane athavA ekAntameM dharma kAmanA bAlA nahIM grahaNa karatA hai taba brahmakI prApti hotI hai // 25 // adattaM 12 mAghe na gilai-na gRhNAti khet| nathI. taM vayaM mAhaNaM bUma-taM vayaM trAsaf trama tene ame leke brAhmaNa kahIe chIe. gAthAmAM je a5 ane bahu zabda che te saMkhyA ane parimANanI apekSAe paNa sacitta ane acitta padArthomAM alpatA ane adhikatA batApe che. tathA mulyanI apekSA e paNa alpatA ane adhikatA batAve che. mUlyanI apekSAe aspatA dAMta Adine svaccha karavA nimitta ApavAmAM Avela tRNadikamAM jANavI joIe. temaja adhikamUlyatA vastrA AdikamAM jANavI joIe. A padArthone ApyA vagara na levA joIe A vAta anyatra paNa puSTa karavAmAM Avela che yathA "paradravyaM yadA dRSTvA, Akule hyathavA rhe| dharmakAmo na gRhNAti, brahma saMpadyate tadA // " pArakA dravyane joIne lokonI najara sAme athavA ekAntamAM dhamakAmanAvALA grahaNa karatA nathI. tyAre ja brahmanI prApti thAya che. je 25 che uttarAdhyayana sUtra : 4 Page #46 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 28 uttarAdhyayanasUtre mUlam--divvamANusatericchaM, jo na sevai mehuNaM / maNesA kAyavakkeNaM, taM vayaM bUma mAhaNaM / / 26 // chAyA-divyamAnuSatairazcaM, yo na sevate maithunam / manasA kAyavAkyena, taM vayaM bramo brAhmaNam // 26 // TIkA-'divvamANusa' ityAdi yo janaH manasA kAyavAkyena-kAyena vAkyena-vacanena ca divyamAnupatarazcadivyaviSayatvAd divyaM, mAnuSaviSayatvAd mAnuSaM, tiryagviSayatvAtairazvam, eteSAM samAhAraH, etatrividhamapi maithunaM na sevate / taM janaM vayaM brAhmaNaM bruumH|| uktaMca-" devamAnupatiyakSu maithunaM vrjyedydaa| kAmarAgaviraktazca, brahma sampadyate tadA // " iti // 26 // 'divvamANusa' ityaadi| anvayArtha-(jo-yaH) jo manuSya (maNasA kAyavakkeNaM-manasA kAyavAkyena) mana, vacana evaM kAyAse (divvamANusatericchaM-divya mAnuSatairazcam ) deva, manuSya, tiryazca sambandhI isa taraha vividha (mehuNaM -maithunam ) maithuna ko nahIM sevatA hai (taM vayaM mAhaNaM bUma-taM vayaM brAhmaNaM brUmaH ) usa manuSya ko hama brAhmaNa kahate haiM / yahI bAta anyatra bhI isI tarahase kahI hai| "devamAnuSatiryakSu, maithunaM varjayetU yadA / kAmarAgaviraktazca, brahma saMpadyate tadA // " jo manuSya deva sambandhI, manuSya sambandhI evaM tiryazca sambandhI maithunakA tyAga karatA hai aura kAmarAgase rahita hai vahI brAhmaNa hai // 26 // " divva mANusa "-tyAdi manvayArtha-jo-yaH 2 manuSya maNasA kAyavakkeNaM-manasA kAyavAkyena bhana, payana mane yAthI divya mANussa tericchaM-divyamAnuSatairazvam heva, manuSya, tiya"nya samadhI // prAtra mehuNaM-maithunam bhaithuna sevatA nathI. taM vayaM mAhaNaM bUma-taM vayaM brAhmaNa brUmaH te manuSyane mame prAjhae DIye chIye. yA vAta anya sthaLe paNa Aja pramANe kahevAmAM Avela che " deva mAnuSa tIryakSu, maithunaM varjayet yadA / kAmarAgaviraktazca, brahma saMpadyate tadA // " je manuSya deva saMbaMdhI, manuSya saMbaMdhI ane tiryaMca saMbaMdhI maithunane syAga 43 cha, mana bharAthI 2Dita che te zAma cha. // 26 // uttarAdhyayana sUtra : 4 Page #47 -------------------------------------------------------------------------- ________________ priyadarzinI TIkA a0 25 jayaghoSa-vijayaghoSacaritram mUlam--jahA paMumaM jale jAyaM, nova lippai vAriNA / evaM alitte kAmehi, taM vayaM brUma mauhaNaM // 27 // chAyA-yathA pajhaM jale jAtaM, nopalipyate vaarinnaa| evamalipsaH kAmaiH, taM vayaM brUmo brAhmaNam // 27 // TIkA-'jahA' ityAdi yathA yena prakAreNa padma-kamalaM jale jalamadhye jAtam utpannamapi tadupari vyavasthAnato vAriNA-jalena nopalipyate upaliptaM na bhavati / evam anena prakAreNa kAmaH zabdAdibhiH alipsa: AvAlyAttaireva vRddhiM nIyamAnatayA tanmadhyotpano'pi tairlipto na bhavati / taM janaM vayaM brAhmaNaM brUmaH / uktaMca "yadA sarva parityajya, nissaGgo niSparigrahaH / nizcintazca careddharma, brahma sampadyate tadA // " iti // 27 // 'jahA paumaM' ityaadi| anvayArtha-(jahA jale jAyaM paumaM vAriNA nAvalippar3a evaM kAmehi alitte taM vayaM mAhaNaM bUma-yathA jale jAtamapi padmaM vAriNA na upalipyate evaM kAmaiH aliptaH taM vayaM brAhmaNaM brUmaH) jisa prakAra kamala pAnIke bhItara utpanna hone para bhI usa jalase lipta nahIM hotA hai usI prakAra jo vyakti zabdAdika viSayAMse unake bIcameM rahane para bhI tathA unase vRddhiko prApta hone para bhI lipta nahIM hotA hai usako hama loga brAhmaNa kahate haiN| kahA bhI hai "yadA sarva parityajya, nissaMgo niSparigrahaH / nizcintazca caret , dharma brahmasaMpadyate tadA // " " jahA paumaM"-tyA ! manvayArtha:-jahA jale jAya paumaM vAriNA nAvalippai evaM kAmehiM alitte na vayaM mAhaNaM bUma-yathA jalajAtamapi pa vAriNA na upalipyate evaM kAmaiH aliptaH taM vayaM brAhmaNaM brUmaH 2 pramANe ubhaNa pANInI 42 panta thavA chatai paNa e pANIthI lipta thatuM nathI. eja rIte je vyakita zabdAdika viSayothI emanI vacamAM rahevA chatAM paNa tathA emAMja vRddhi pAmavA chatAM paNa tenAthI lepAtA nathI tene ame brAhmaNa kahIe chIe. kahyuM paNa che- " yadA sarva parityajya, nissaMgo niSparigrahaH / nizcintazca caret , dharma brahma saMpadyate tadA // " uttarAdhyayana sUtra:4 Page #48 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 30 itthaM mUlaguNai rbrAhmaNamabhidhAyottaraguNaistamAhamUlam - aloluyaM muhAjIviM, aNagAraM akiMcanaM / asaMsattaM gihatthesu, taM vayaM bUMma mahiNaM // 28 // chAyA - alolupaM mudhAjIvinam, anagAramakiJcanam / asaMsaktaM gRhastheSu taM vayaM brUmo brAhmaNam // 28 // TIkA - ' aloluyaM ' ityAdi / alolupam = AhArAdiSu lobharahitam, mudhAjIvinam=ajJAtoJchavRttim, na tu bheSajamantrAdyupadezakRtAjI vikam, anagAram - agArarahitam, akiMcanam = dravyacajiMtam, gRhastheSu pUrvaparicitapazcAtpariciteSu asaMsaktaM-varjitasambandhaM taM janaM vayaM brAhmaNaM brUmaH / anena piNDavizuddhirUpo caraguNayuktatvamuktam // 28 // jaba sabakA tyAga kara nissaMga niSparigraha aura nizcita hokara dharmakA AcaraNa karatA hai taba brahmakI prApti hotI hai // 27 // isa prakAra mUlaguNoM dvArA brAhmaNatvakA kathana kara aba uttaraguNoM dvArA brAhmaNatvakA kathana karate haiM 'alolupaM ' ityAdi / anvayArtha - jo (alolupaM - alolupam ) AhAra AdimeM lolupatAse rahita hotA hai (muhA jIvi - mudhA jIvitam ) ajJAta kulase jo thoDI 2 mikSA letA hai / bheSaja, mantrAdikake upadeza se jo AjIvikA nahIM karatA hai ( aNagAraM - anagAram ) jo ghara rahita hotA hai (akiMcaNaMakiMcanam ) jo akiMcana hotA hai apane pAsa dravya nahIM rakhatA hai tathA (gihatthehiM asataM - gRhasthaiH asaMsaktam ) pUrvaparicita evaM pazcAt pari jyAre saghaLAnA parityAga karI nissaga niparigraha ane nizcita thaI ne dharmanuM AcaraNa kare che tyAre brahmanI prApti thAya che. // 27 // A pramANe mULa zuNA dvArA brAhmaNatatvanuM kathana karIne have uttara guNe dvArA zrAhmatatvanu uthana re che -" AloluyaM " - tyAhi ! anvayArtha -- AloluyaM - AlolupaM bhADAra AhimAM beolupatAthI rahita hoya che, muhAjIrvi - mudhAjIvitam ajJAta kuNIbhAMthI ne thoDI thoDI likSA se che, leSaNa maMtrAdhi4nA upadezAthI ne AluviDA uztA nathI, aNagAraM - anagAram dhara rahita hoya che, ne akiMcaNaM - akiMcanam aGiyana hoya che, potAnI pAse dravya rAyatA nathI tathA nihatthehiM asataM - gRhsthai| asaMsaktam pUrvaparithita uttarAdhyayana sUtra : 4 Page #49 -------------------------------------------------------------------------- ________________ priyadarzinI TIkA a0 25 jayaghoSa-vijayaghoSacaritram mUlam--jahittA puvasaMjogaM, NAIsaMge ye bNdhye| jo na sarjai eesu, "taM vayaM brUma mauhaNaM // 29 // chAyA--tyaktvA pUrvasaMyoga, jJAtisaGgA~zca bAndhavAn / yo na sajati eteSu, taM vayaM brUmo brAhmaNam // 29 // TIkA--'jahittA' ityAdi-- pUrvasaMyogamAtrAdisaMbandha, jJAtisaGgAn svasrAdisambandhAna, ca-puna: bAndhavAna bhrAtrAdIMca tyaktvA yaH punareteSu sambandheSu na sajati abhiSvaGga na karoti, taM janaM vayaM brAhmaNa brUmaH // 29 // kica-vedAdhyanaM yajanaM ca trAyakam , tadyogAdeva brAhmaNo bhavati, na tu tvaducita gRhasthoMmeM jo Asakti nahIM rakhatA hai (taM vayaM mAhaNaM bUma-taM vayaM brAnaNaM brUmaH) usako hama brAhmaNa kahate haiN| isa gAthAdvArA piNDa vizu. dvirUpa uttaraguNase yuktatA pradarzita kI gaI hai // 28 // 'jahittA' ityAdi anvayArtha-(pUvvasaMjogaM NAisaMge baMdhave jahittA-pUrvasaMyogaM jJAtisaMgAna bAndhavAn tyaktvA) mAtA Adi rUpa pUrvasaMbaMdhako sAsa Adi saMbaMdharupa jJAtisaMgako tathA bhrAtA AdikoMko choDakarake punaH (eesueteSu) inameM (jo-yA) jo (na sajjai-na sajati) abhiSvaMgarUpa pariNAma nahIM karatA hai arthAt Asakti nahIM karatA hai (taM vayaM mAhaNaM bamataM vayaM brAhmaNa brUmaH) usako hama brAhmaNa kahate haiM // 29 // cedAdhyayana aura yajana jIvako trANa karane vAle hote haiM isaliye bhane pazcAta parithita syAmA re mAsahita rAmatA nathI. taM vayaM mAhaNaM bUmataM vayaM brAhmaNa bramaH amana mamaprAkSa 4DI chAme. 2 AyA / piMDa vizuddhirUpa uttara guNathI yukatatA pradazita karela che. je 28 | "ahinA"-patyAhi! bha-kyAtha:-puvvasaMjogaM NAisaMge baMdhave jahittA-pUrvasaMyogaM jJAtisaMgAn bAndhavAm candhA mAtA AdirUpa pUrva saMbaMdhane sAsu Adi saMbaMdharUpa jJAtisa ane tathA mA parene choDana pachIthI eema-eteSu re sabhI jo-yaH / / 55 / na sajjai-na sajati sa matA nathI, arthAt mAsahita 42tA nayI ene ja ame brAhmaNa kahIe chIe. je 29 veda adhyayana ane yajana jIvene trANa karavAvALA hoya che, A kAraNe uttarAdhyayana sUtra:4 Page #50 -------------------------------------------------------------------------- ________________ uttarAdhyayanasUtre ktarItyA, iti cet zaGketa, ata AhamUlam--pasubadhA savvaveyA ye, jahaM ca paavkmmunnaa| naM taM tIyaMti dussIlaM, kaimmANi balavaMti hi // 30 // chAyA--pazuvadhAH sarvavedAzca, iSTaM ca pApakarmaNA / ___ na jAyante duHzIla, karmANi balavanti hi // 30 // TIkA--'pasubadhA' ityAdi-- he vijayaghoSa ! sarvavedAca-sarve ca te vedAzca, sarvavedAH, RgvedAdayaH pazubandhAH-pazUnAM bandho-vinAzAya niyamanaM yai hetubhUtaiste tathA santi / ayaM bhAva:'zvetaM chAgamAlabheta vAyavyAM dizi bhUtikAmaH' ityAdi vAkyopalakSitAM vedAH pazubandhahetubhUtAH santoti / iSTaM-yajanaM ca yat pApakarmaNA-pApahetubhUtapazubandhAdhanuSThAnena bhavati / tasmAt sarve vedA yajanaM ca duHzIlaM vedayajJAnumoditahiMsAdau pravRttyA durAcaraNayuktaM taM vedAdhyetAraM yaSTAraM ca na jAyantejanmaparamparArUpacatuunake yogase brAhmaNa hotA hai kintu ApakI kahI huI rItise nahIM, aisI zaMkA hone para kahate haiM-'pasubadhA' ityAdi / anvayArtha he vijayaghoSa (savvaveyA-sarvavedAH) samasta RgvedAdika veda (pasuvadhA pazuvadhAH) pazubadha pazuvinAzakA upadeza denevAle haiMkyoM ki "zvetaM chAgamAlabheta vAyavyAM dizi bhUtikAmaH" unameM aise 2 maMtra pAye jAte haiM / (jaTTa ca pAvakammuNA-iSTaM ca pApakarmaNA ) yajana jo hotA hai vaha pApake hetubhUta pazuvadhAdika rUpa anuSThAnase hotA hai| isa liye samasta veda (dussIlaM-duHzIlam ) vedavihita yajJa dvArA anumodita hiMsA AdimeM pravRtti karanese durAcaraNayukta usa vedAdhyayana aura yajana karanevAle vyaktikI (na tAyaMti-na trAyante) janma paramparA rUpa isa tenA rogathI brAhmaNa bane che. paraMtu ApanI kahelI rItathI nahIM. AvI sh| pAthI 4 cha-" pasubaMdhA"-tyA ! bha-kyAtha-viyaSa! savvaveyA-sarvavedA *vaha mAla sAha pasubaMdhA-pazubaMdhA pazu Adha-pazu vinAzana paheza mApApA cha. bho, " zvetaM chAgamAlabheta vAyavyAM dizi bhUtikAmaH " senAmA sevA sevA bhatra nAmA mAve che. jaTuM ca pAvakammuNA-iSTaM ca pApakarmaNA 2 yajJa paNere yAya che te pApanA hetubhUta pazubaMdha AdirUpa anuSThAnathI thAya che. A kAraNe sapA va dussIlaM-duHzIlam vaviDita yajJa dvArA manumAhitasA mAhinI avani karavAthI durAcaraNayukata e veda adhyayana ane yajJa karavAvALI vyakitanI na vAyanti na trAyanti ma5252135 mA yatugati saMsArathI rakSArIyatA nathI, uttarAdhyayana sUtra:4 Page #51 -------------------------------------------------------------------------- ________________ priyadarzinI TIkA a0 25 jayaghoSa-vijayaghoSacaritram gatikasaMsArAt na rakSanti / hi yataH karmANi pazuvadhAdihetubhUtavedAdhyayanayajJopArjitAni jJAnAvaraNAdIni karmANi balavanti-durgatinayanaM prati samarthAni bhavanti / pazuvadhAdipravartakatayA vedAdhyayanayajJayoH karmabalavarddhakatvamiti bhAvaH / anena durgatihetutvAdanayoH svargahetutvamapi nirstm| uktaMca-"yUpaM kRtvA pazUna hatvA, kRtvA rudhirkrdmm|| ___yadyevaM prApyate svargoM, narake kena gamyate // " iti| ato nAnayoryogAd brAhmaNo bhavati, kintu pUrvoktaguNayukta eva brAhmaNo bhavatIti bhAvaH // 30 // caturgatika saMsArase rakSA nahIM kara sakate haiM / (hi kammANi balavaMti-- hi karmANi balavaMti) kyoMki pazuvadha Adike hetubhUta vedake adhyayanase evaM tadvihita yajJake karanese upArjita jJAnAvaraNAdika karma isa jIvako durgatimeM le jAnemeM samartha hote haiN| tAtparya isakA yaha hai ki pazuvadhAdikameM pravRtti karAnevAle honekI vajahase vedAdhyayana evaM yajJameM karmabala vardhakatA hI AtI hai| karmabala varddhakatAke sadbhAvameM jIvoMko durgati ki hI prApti hotI hai svargAdika sugati nahIM / ataH ye donoM bAteM svargaprAptimeM hetubhUta nahIM ho sakatI haiN| yahI bAta isa zlokase pramANita hotI hai "yUpaM kRtvA pazUna hatvA, kRtvA rudhirakardamam / yadhevaM prApyate svargo, narake kena gamyate // " isa liye vedAdhyayanase tathA yajJAnuSThAnase manuSya brAhmaNa banatA hai. aisA mAnanA ucita nahIM hai| isa liye aisAhI mAnanA cAhiye ki jina guNoM hi kammANi balavaMti-hi karmANi balavaMti bhaI pazuma'dha mAhinA hetubhUta vahanA adhyayanathI ane taddavihita yajJanA karavAthI prApta thayela jJAnAvaraNAdi karmanuM upArjana thAya che te A jIvane durgatimAM laI javAmAM samartha bane che. tAtparya AnuM e che ke, pazuvadhAdikamAM pravRtti karAvanAra hovAnA kAraNe veda adhyayana ane yajJamAM kamabala vardhakatA ja Ave che. karmabala vardhakatAnA sadbhAvamAM jIvane dugati ja prApta thAya che, svargAdika sugati thatI nathI, AthI e banane vAte svarga prAptimAM hetubhUta thaI zakatI nathI. Aja vAta A kSekathI pramANita thAya che. "yUpaM kRtvA pazUn hatvA, kRtvA rudhirakardamam / yadyevaM prApyate svarga, narake kena gamyate // " A mATe vedAdhyayanathI tathA yajJa anuSThAnathI brAhmaNa bane che evuM mAnavuM ucita nathI. A mATe evuM ja mAnavuM joIe ke, je guNene hamaNAM u05 utt2||dhyyn sUtra:4 Page #52 -------------------------------------------------------------------------- ________________ - - uttarAdhyayanasUtre kiMca-- mUlam--nai vi muMDieMNa samaMNo, na oMkAreNa baMbhaNo / na muMNI raNavAseNaM, kusacIreNa tAvaso // 31 // chAyA-nApi muNDitena zramaNo, na A~kAreNa braahmnnH| na muniraraNyavAsena, kuzacIreNa tApasaH // 31 // TokA-'na vi' ityAdi muNDitena-ziromuNDanena zramaNo nirgrantho na bhvti| oMkAreNa praNavena, upalakSaNatvAt praNavAdimantreNa ca brAhmaNo na bhavati / araNyavAsena muni na bhvti| kuzacIreNa-kuzamayavastradhAraNena, upalakSaNatvAt-valkaladhAraNena ca tApaso na bhavati / 'api' zabdaH pUttauM // 31 // tarhi kathamete bhavanti ? ityAhamUlam--samayoe semaNo hoI, baMbhacereNa bNbhnno| nANeNa ya muNI hoI, taveNaM hoI tAvaso // 32 // ko abhI batalAyA gayA hai una guNoM se yukta hI manuSya brAhmaNa hotA hai||30|| aurabhI-'na vi' ityAdi-- anvayArtha (muMDieNa-muNDitena ) zirako muMDavAnese (samaNo nazramaNo na bhavati) manuSya nirgrantha zramaNa nahIM hotA hai tathA (A~ kAreNa baMbhaNo na-A~kAreNa brAhmaNaH na bhavati) tathA praNavAdi maMtrake jApa karanese brAhmaNa nahIM hotA hai, tathA (raNavAseNaM muNI na-araNyavAsena muni na ) jaMgalameM rahanese muni nahIM hotA hai (kusacIreNa tAvaso nakuzacIreNa tApasona) tathA kuzake vastra dhAraNa kara lenese athavA valkala ke pahira lenese tApasa nahIM hotA hai // 31 // batAvavAmAM Avela che, te guNethI yukta ja manuSya brAhmaNa bane che. pAkane jI 5-"na vi-tyAha! ma-kyAtha-muMDie-muNDitena bhAthArnu bhuna 4221vAthI samaNo na-zramaNo na bhavati manuSya nizraya zrama yatA nathI tathA A~kAreNa babhaNo na-A~kAreNa brAhmaNaH na pravAha bhavana M5 42vAthI brAhmaNa mAnatA nathI. raNavAseNaM muNI na-araNyavAsena munina mA 2AthI bhuni yatA nathI. tathA kusacIreNa tApaso nakuzacIreNa tApasA na zanI se dhAraNa rIvAthI ma sanA prvAthI tApasa thavAtuM nathI. 31 uttarAdhyayana sUtra:4 Page #53 -------------------------------------------------------------------------- ________________ priyadarzinI TIkA. a. 25 jayaghoSa-vijayaghoSacaritram chAyA-samatayA zramaNo bhavati, brahmacaryeNa braahmnnH| ____ jJAnena ca munirbhavati, tapasA bhavati tApasaH // 32 // TIkA-'samayAe' ityAdi / samatayA rAgadveSAbhAvarUpatayA zramaNo bhavati / brahmacaryeNabrahmaNazcarya brahma carya tena brAhmaNo bhavati / ayaM bhAvaH brahma ca dvidhA bhavati, zabdabrahma prbrhmc| taduktam-"dve brahmaNI veditavye, zabdabrahma paraM ca yat / zabdabrahmaNi niSNAtaH, paraM brahmAdhigacchati // 1 // " iti / paraM brahma ca prANAtipAtAdi viramaNa svarUpam / idamevAtrAbhimatam / etatsevanenaiva brAhmago bhavatIti / jJAnena=hitAhitavivekavatvena ca muni bhavati / tapasA to zramaNAdi kaise hotA hai ? so kahate haiM-'samayAe ' ityAdi anvayArtha-(samayAe-samatayA ) rAgadveSa abhAvarUpa samatAke saMbaMdhase (samaNo hoi-zramaNaH bhavati ) zramaNa-nirgrantha hotA hai| (baMbhacereNa baMbhago-brahmacaryeNa brAhmaNaH)prANAtipAtAdiviramaNarUpa-brahmake saMbaMdhase brAhmaNa hotA hai / tAtparya yaha hai ki brahma, zabda brahmaevaM parabrahmakI apekSAse do prakArakA hai / zabda brahmameM niSNAta manuSya parabrahmako prApta kara letA hai / kahAbhI hai "dve brahmaNI veditavye, zabdabrahma paraM ca yat / zabda brahmaNi niSNAtaH, paraM brahmAdhigacchati // " yahAM 'parabrahma' prANAtipAtAdi viramaNa svarUpa liyA jAtA hai, usake sevana karanese hI brAhmaNa hotA hai / (nANeNa muNIhoi-jJAnena munirbhavati) jJAnase hitAhitarUpa vivekase-muni hotA hai (taveNaM tAvaso hoi te zramaNa Adi kaI rIte thAya che? te kahevAmAM Ave che- " samayAe "-tyA! manvayArtha-samayAe-samatayA rAgadveSanA malA135 samatAnA samayI samaNo hoi-zramaNaH bhavati zrama nitha thAya cha, baMbhacereNa baMbhaNo-brahmacaryeNa trAkSaH prANAtipAtAdirUpa brahmanA saMbaMdhathI brAhmaNa thAya che, tAtparya e che ke, brahma zabda brahma ane parabrahmanI apekSAthI be prakAra che. zabda brAmAM niSNAta manuSya parabrahmane prApta karI le che. kahyuM paNa che "dve brahmaNI veditavye, zabdabrahma paraM ca yat / zabdabrahmaNI niSNAtaH, paraM brahmAdhigacchati // " maDiyA "parabrahma" prANAtipAtahi virabhAra 2135 vAmAM mAvesa cha. menu sevana 421AthI 1 prAya thAya che. nANeNa muNI hoi-jJAnena munirbhavati uttarAdhyayana sUtra:4 Page #54 -------------------------------------------------------------------------- ________________ uttarAdhyayanasUtre bAyAbhyantarabhedabhinne tApaso bhvti| na tvanyathA zramaNo brAhmaNo munistApaso vA bhavati // 32 // __ iyaM bhavaduktA brAhmaNAdipadaniruktiranvarthA / kintu abhidhAnaM DityAdivadanarthakamapi bhavati / evameva brAhmaNAdi padAnyapi santi ? iti saMzayaM nirAkartumAhamUlam-kammuNA baMbhaNo hoi~, kammuNA hoI khttio| vaiso kammuNA hoI, suMdo hevai kammuNIM // 33 // chAyA-karmaNA brAhmaNo bhavati, karmaNA bhavati kSatriyaH / vaizyaH karmaNA bhavati, zUdro bhavati karmaNA // 33 // TIkA-'kammuNA' ityAdi he vijayaghoSa / karmaNA-kriyayA brAhmaNo bhavati / uktaMca-"kSamA dAnaM damo dhyAnaM, satyaM zaucaM dhRtighRNA / jJAna vijJAnamAstikya, metad brAhmaNalakSaNam // " iti / tathA-karmaNA-kSatatrANa lakSaNena kSatriyo bhavati / karmaNA-kRSipAzupalyAdinA tapasA tApaso bhavati) bAhya evaM AbhyaMtara tapoMke ArAdhana karanese tApasa hotA hai // 32 // brAhmaNAdi padoMkI nirukti jisako Apane kahI hai, vaha yadyapi ThIka hai kintu abhidhAna DitthAdikI taraha anarthaka bhI hotA hai, ataH ye brAhmaNAdika abhidhAna bhI bilakula anarthaka haiM yadi isa prakArakI yahAM zaMkAkI jAve to isake liye jayaghoSa munirAja uttara dete haiM'kammuNA' ityaadi| anvayArtha he vijayaghoSa ! (kammuNA baMbhaNo hoi-karmaNA brAhmaNo bhavati) kriyA-kSamA, dAna, dama Adi kriyAse brAhmaNa banatA hai (kammuNA jJAnayI-tilita35 vi34thI bhuni thAya che. taveNaM tAvaso hoi-tapasA tApaso mavatti bAhya ane AtyaMtara tapanuM ArAdhana karavAthI tApasa thAya che. 3rA brAhmaNadi padanI nirUkita jene Ape batAvela che te che ke, ThIka che. paraMtu abhidhAnaDisthAdinI mAphaka anarthaka paNa hoya che. AthI e brAhmaNAdika abhidhAna paNa bilakula anarthaka che. je A prakAranI ahiM zaMkA karavAmAM bhAvAmAna mATe yASa bhunirA04 uttara yApecha-"kasmuNA"-tyAla! manyAtha-- viyoSa ! kammuNA babhaNo hoi-karmaNA brAhmaNo bhavati vyA, kSamA, hAna, hama mAhiyAthI prAjha mana cha, kammuNA khattiyA hoi uttarAdhyayana sUtra:4 Page #55 -------------------------------------------------------------------------- ________________ priyadarzinI TIkA. a0 25 jayaghoSa-vijayaghoSacaritram 37 vaizyo bhavati / tathA-karmaNA sevArUpeNa zUdro bhavati / karmanAnAtvameva brAhmaNAdi varNaniyAmakam / anyathA tu brAhmaNAdi vyapadezAbhAva eva syAt / uktaM cAnyatrApi ekavarNamidaM sarva, pUrvamAsId yudhiSThira ! / kriyAkarma vibhAgena cAturvarNya vyavasthitam / / " iti / brAhmaNopakrame kSatriyAyabhidhAnaM varNaprasaGgAditi // 33 // khattiyo hoi-karmaNA kSatriyo bhavati) kSatatrANa lakSaNarUpa kriyAse kSatriya banatA hai (kammuNA vaiso hoi-karmaNA vaizyo bhavati) kRSi, pazupAlana Adi rUpa kriyAse vaizya banatA hai (suddhokammuNA havai-zUdraH karmaNA bhavati) tathA zudra bhI sevArUpa kriyAse banatA hai| tAtparya isakA yaha hai kikarmoM kI vividhatA hI brAhmaNa Adi vargIkI niyAmaka hai| anyathA brAhmaNa Adi vyapadeza hI nahIM bana sktaa| __ yahI bAta anyatra bhI kahI hai-- "ekavarNamidaM sarva, pUrvamAsId yudhiSThira / kriyAkarmavibhAgena, cAturvarNya vyavasthitam // " kSamA dAna Adi kriyAke saMbaMdhase manuSya brAhmaNa banatA hai isameM "kSamA dAnaM damo dhyAnaM satyaM zaucaM dhRtidhRnnaa| jJAnavijJAnamAstikyametad brAhmaNalakSaNam " // 1 // yaha zloka niyAmaka hai / yahA~ kSatriyAdikoMkA jo abhidhAna karane meM karmaNA kSatriyo bhavati kSatatrA lakSaSu35 ThiyAthI kSatriya mana che. kammuNA vaiso hoi-karmaNA vaizyo bhavati iSi, pazupAlana, mA3i5 yAthI vaizya mana cha. tathA kammuNA sudo hoi-karmaNA zUdraH bhavati zudra 54 savA35 yAthI bane che. tAtparya AnuM e che ke, karmonI vividhatA ja brAhmaNa Adi varNonI niyAmaka che. A sivAya brAhmaNa Adi vyapadeza ja banI zake nahIM. A vAta anya sthaLe paNa kahevAmAM Ave che-- ekavarNamidaM sarvaM pUrvamAsIt yudhiSThira / kriyAkarmavibhAgena cAturvaNyaM vyavasthitam // 1 // kSamA dAna Adi kiyAnA saMbaMdhathI manuSya brAhmaNa bane che. AmAM "kSamA dAnaM damo dhyAnaM satyaM zauca dhRti dhRnnaa| jJAna vijJAna mAstikyametad brAhmaNalakSaNam " A zloka niyAmaka che. ahIM kSatriya AdikanuM je abhidhAna karavAmAM Avela che te che ke, brAhmaNanA kathanamAM anucita jevuM lAge che. paraMtu uttarAdhyayana sUtra:4 Page #56 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 38 uttarAdhyayanasUtre 'idaM svabuddhayaiva prakalpya tvayocyate ' iti cetsaMzayA bhavedatastamapAkartumAhamUlam - aie pAukare buddhe, jehiM hoI siNAyeo / savvakammaviNimukkaM taM veyaM brUma mAhaNaM // 34 // chAyA - etAn prAdurakArSId buddho, yai rbhavati snAtakaH / sarva karma vinirmuktaM taM vayaM brUmo brAhmaNam // 34 // TIkA- 'ee' ityAdi etAn = pUrvoktAna ahiMsAdIn buddhaH = sarvajJaH prAdurakArSIt = prakaTitavAn / yaiH=ahiMsAdibhirjanaH snAtakaH = kevalI bhavati / taM pratyAsannamuktitayA sarvakarma vinirmuktaM = snAtakaM vayaM brAhmaNaM brUmaH // 34 // AyA hai, vaha yadyapi brAhmaNake kathana prasaMga meM anucita jaisA jJAta hotA hai, parantu anucita nahIM hai kyoM ki kSatriyAdikoMkA yaha kathana varNake prasaMgase hI huA hai aisA jAnanA cAhiye // 33 // yaha Apa apanI buddhise hI kalpanA karake kahate ho kyA ? isa saMzayako dUra karaneke liye kahate haiM-- 'ee' ityAdi / anvayArtha - (ee - etAn ) ina pUrvokta ahiMsA Adi vratoMko (buddhebuddhaH) sarvajJa bhagavAn ne ( pAukare - prAdurakArSIt ) pragaTa kiyA hai (jehiMsiNAya so hoi-yai: snAtako bhavati) inhIM vratoMke dvArA manuSya kevalI banatA hai | ataH (savvakammaviNimmukaM - sarvakarmavinirmukta) usakI sarvakarmavimukti pratyAsanna hone se ( taM vayaM mAhaNaM brUma - taM vayaM brAhmaNaM brUmaH ) hama usako brAhmaNa kahate haiM ||34|| anucita nathI kemake, kSatriyAdinuM A kathana varNa nA prasaMgathI ja thayela che. mevaM bhavu lehaye. // 33 // A Apa peAtAnI buddhithI ja kalpanA karIne kaheA che| zuM ? e saMzayane 22vA bhATe ur3e che haiM, " e e " - ityAhi ! anvayArtha - e e etAn mA pUrvota ahiMsA Adi vratAne buddhe-buddhaH sarvajJa bhagavAna pAukare - prAdurakArSIt pragaTa uresa che. jehi siNAyao hoi-yaiH snAtako bhavati yA vrato dvArA manuSya ThevaNI ane che. savvakammaviNimukkaMsarvakarmavinirmuktaM nyAthI thenI sarva urbha vibhUti pratyAsanna hovAthI taM vayaM mAhaNaM bUma - taM vayaM brAhmaNa brUmaH sabhe tene brAhmaNa uDIme chIthe. // 34 // uttarAdhyayana sUtra : 4 Page #57 -------------------------------------------------------------------------- ________________ - priyadarzinI TIkA a0 25 jayaghoSa-vijayaghoSacaritram sam___ __39 sammati prakaraNamupasaMhartumAhamUlam-evaM guNasamAuttA, 'je bhavaMti diuttamA / 'te samatthI u uddhattuM, pairaM appANameva yaM // 35 // chAyA-evaM guNasamAyuktA, ye bhavanti dvijottmaaH| te samarthAstu uddhattuM, param AtmAnameva ca // 35 // TIkA-' evaM ' ityAdi evaM guNasamAyuktAH-evaMguNAH itthambhUtapUrvoktaguNA staiH samAyuktAH-samanvitAH ye bhavanti, ta eva dvijottamAHbrAhmaNazreSThA bhavanti / te tu=ta evaM param =anyam AtmAnameva ca-AtmAnamapica uddhattuM saMsArasamudrAttArayitum-arthAt muktipade sthApayituM samarthA bhavanti // 35 // evamuktvA maunamavalambya sthite jayaghoSamunau vijayaghoSo yatkRtavAMstaducyatemUlam-evaM tu saMsae chinne, vijayaghose ya mAhaNe / samudAya tayaM taM tu, jayaghosaM mahAmuNiM // 36 // tuDhe ye vijayaghose, iNamurdAhu kyNjlii| mAhaNattaM jahAbhUyaM, suMha me uvadaMsiyaM // 37 // chAyA-evaM tu saMzaye chinne, vijayaghoSazca braahmnnH|| samAdAya takAM taM tu, jayaghoSa mahAmunim // 36 // aba prakaraNakA upasaMhAra karate hue kahate hai-' evaM ' ityAdi anvayArtha-(evaM guNasamAuttA-evaM guNasamAyuktAH) aise pUrvokta guNoMse yukta (je bhavaMti-ye bhavanti) jo hote haiM (diuttamA-dvijottamAH) ve hI zreSTha brAhmaNa kahalAte haiM aura (te u paraM appANameva uddhatuM. samatthA-te tu paraM AtmAnameva uddhartuM samarthAH) ve hI dUsaroMko evaM apane Apako isa saMsAra sAgarase pAra karanemeM samartha hote haiM // 36 // Da 54242. 5saDa.2 4208 49 che hai--" evaM"-tyA ! manvayAtha-evaM guNasamAuttA-evaM guNasamAyuktAH mAvA pUrvAta guNethI yuta je bhavaMti-ye bhavanti 2 DAya che. diuttamA-dvijAttamA ta zreSTha prAkSa upAya cha, bhane te u paraM appANameva uddhattaM samatthA-te tu paraM atmAnameva uddhatuM samarthAH me mIne tema pAtAnI natane 20 saMsAra sArathI pAra karavA-karAvavAmAM samartha hoya che. e 35 che uttarAdhyayana sUtra :4 Page #58 -------------------------------------------------------------------------- ________________ % ESED ------- ---- -- - - -- - uttarAdhyayanasUtre tuSThazca bijayaghoSaH, idamudAha kRtaanyjliH| brAhmaNatvaM yathAbhUtaM, suSThu me upadarzitam // 37 // TIkA-' evaM tu ' ityAdi-'tuDeya ' ityAdi evaM pUrvoktarItyA saMzaye chinne sati, sa vijayaghoSo brAhmaNaH takAM-tAM tadvANI samAdAya-hRdyavadhArya tu-punaH taM mahAmuni jayaghoSaM 'mamAsau sodaro bhrAtA' iti vijJAya / 'samAdAya' iti sthAne ' samudAya' ityApatvAt // 36 // tuSTo vijayaghoSaH kRtAJjali: baddhakaraH san idam vakSyamANam udAhu-ukta vAn / yaduktavAMstaducyate-he mune / bhavatA yathAbhUtaM yathA'vasthitaM brAhmaNatvaM me= mahyaM suSTu-zobhanarItyA upadarzitam kathitam // 37 // ___isa prakAra jaba kaha kara jayaghoSa munirAja cupa ho rahe taSa vijayaghoSane kyA kiyA yaha bAta sUtrakAra prakaTa karate haiM___'evaM tu' ityAdi, 'tuTTeya' ityAdi anvayArtha--(evaM-evam ) pUrvAkta rItise (saMsae chinne-saMzaye chinne) saMzaya naSTa ho jAne para (tao-tataH) phira (vijayaghoseya mAhaNe-vijayaghoSaH brAhmaNaH) vaha vijayaghoSa brAhmaNa (tayaM-takAM) usakI vANIko (samudAya-samAdAya) hRdayameM dhAraNa karake(taM jayaghosaM mahAmuNitaM jayaghoSa mahAmuni) una jayaghoSa mahA munirAjako 'yaha merA bhAI hai| aisA samajhAkara (tuDhe vijayaghose-tuSTaH vijayaghoSaH) saMtuSTa hue vijaya ghoSane (kayaMjalI-kRtAliH) donoM hAtha jor3akara (iNamudAhu-idamudAha) isa prakAra kahA ki he mune (jahAbhUyaM mAhaNattaM me suTu uvadasiyaMyathAbhataM brAhmaNatvaM me suSThu upadarzitam ) Apane yathAvasthita brAhmaNatva mujhe acchI tarahase samajhA diyA hai / // 36 // 37 // A pramANe jyAre kahIne jayazeSa sunirAja jyAre cupa thaI gayA tyAre vijayazeSe karyuM? A vAta sUtrakAra pragaTa kare che - __" evaM vetu"-tyAla! " tuTe ya-tyA!i manvayArtha-evaM-evam pUrvarita tathA saMsae chinne-saMzaye chinne sazaya naSTa thapAthI tao-tataH 5chI te vijayaghoseya mAhaNe-vijayaghoSaH brAhmaNaH viyapa brAhmaNa tayaM-takAH tenI vAra samudAya-samAdAya yamA pAra 4za taM jayaghosa mahAmurNi-ta jayaghoSa mahAmuni se nyadhASa munirAzane "AL bhA21 mA " me sabhane tuTTe vijayaghose-tuSTaH vijayaghoSaH saMtuSTa thye| viyaghoSa kayaMjalI-kRtAJjaliH manAyasane iNamudAhu-idaM udAhu m| prabhArI kahyuM, he muni! AyathA varita brAhmaNatatva mane sArI rIte batAvela che gAyadArUchA uttarAdhyayana sUtra : 4 Page #59 -------------------------------------------------------------------------- ________________ priyadarzinI TIkA a0 25 jayaghoSa-vijayaghoSacaritram kiMcamUlam-tubbhe jaiyA jaNNoNaM, tunbhe veyaviU viU / joIsaMgaviU tubhe, tubhe dhammANa pAraMgA // 38 // chAyA-yUyaM yaSTAro yajJAnAM, yUyaM vedavido vidaH / ___ jyautiSAGgavido yUyaM, yUyaM dharmANAM pAragA // 38 // 'tumbhe' ityAdi-~ yUyameva yajJAnAM bhAvayajJAnAM yssttaar:=yjnkrtaarH| tathA-he vidaH he sakalatattvajJAH / yUyameva vedavidaH vedjnyaaH| tathA-jyautiSAGgavidA vedaSaDaGgavido yUyameva / kiMca-yUyameva dharmANAM-dharmazAstrANAm-upalakSaNatvAcaturdazavidyAsthAnAnAM ca pAragA=pAraMgatAH // 38 // mUlam-tubbhe samasyA uddhattuM, paraM appANameva ya / tamaNuggahaM kairehI, bhikkheNaM bhikkhu uttama // 39 // chAyA- yUyaM samarthA uddhartu, param Apmanameva ca / tadanugrahaM kurutA'smAkaM, bhaikSyeNa bhikSUttama // 39 // aura bhI--'tubbhe' ityAdi anvayArtha-(tumbhe jaiyA-yUyam yaSTAraH) Apa hI bhAvayajJoke yajana kartA haiN| tathA (viU-vidaH) he sakalatattvajJa (tunbhe-yUyameva) ApahI (veyaviU-vedavidaH) vedajJa hai (tubha joisaMga viU-yUyam jyautiSAMgavidaH) tathA Apa hI jyotiSake aMgoke-upalakSase vedake SaDaMgoke vAstavika arthako jAnane vAle haiM, aura (tumbhe-yUyam) ApahI (dhammANa-dharmANAm ) dharmazAstroMke, upalakSaNase caudaha vidyAoMke pAragA-pAragAH)pAragAmI haiN|||38|| paNI 5-tubbhe-tyA ! manvayArtha ---tubbhe jaiyA--yUyama yaSTAraH // 54 yajJanA ya tI chau, tathA viU-viduH sa tatpaza! tubbhe-yUyameva nyAya veyaviU-vedavidaH vajJa ch|. tathA tumbhe joisaMga viU-yUyam jyotiSAMgaviMdaH mA5 nyotiSanA mAtama SURAJthI vahana pAnApAstavimarthana pApA ch|. ane tubbhe-yUyam A dhammANadharmaNAm dharmazAna SaajthI yau vidhAyAnA pAragA-pAragAH ||2||bhii ch|.||38|| uttarAdhyayana sUtra :4 Page #60 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 42 TIkA - ' tumbhe' ityAdi hemune ! yUyameva param AtmAnameva ca = AtmAnamapi ca uddhartu = saMsArasAgarAt pAraM kartuM samarthAH / tataH tasmAtkAraNAt he bhikSUttama / = he bhikSuzreSTha ! yUyaM bhaikSyeNa maddatta niravadyabhikSAgrahaNena asmAkamupari anugrahaM kRpAM kuruta || 39 // evaM vijayaghoSeNokte jayaghoSamuniryaduktavAMstaducyatemUlam - naeN kaijaM maijjhaM bhikkheNaM, khiMppaM nikkhamasU diyA / ma mihisa bhayavatte, ghore saMsArasAgare // 40 // chAyA - na kAryaM mama bhaikSyeNa, kSipraM niSkrAma dvija / nA bhramIH bhayAvartte, ghore saMsArasAgare // 40 // TIkA- ' na kajjaM ' ityAdi he dvija - vijayaghoSa vima ! mama maikSyeNa bhikSayA kAryaM nAsti / kintu evaM 'tubbhe samatthA ' ityAdi- anvayArtha - hemune! (tumbhe paraM appANaM evaM uddhatuM samatthA yUyam paraM AtmAnaM eva uddha samarthA ) ApahI dUsaroM evaM apane Apako isa saMsArasAgara se pAra karanemeM zaktizAlI ho (tam - tat ) isa kAraNa ( bhikkhuuttama - bhikSUttama ) he bhikSUttama ! Apa ( bhikkheNa - bhaikSyeNa ) mere dvArA pradatta niravadya bhikSAke grahaNase (amhaM asmAkamupari ) hamAre Upara (anuggahaM karei - anugrahaM kuruta ) kRpA karo / / 39 / / isa prakAra vijayaghoSake kahane para jayaghoSa munirAjane usase isa prakAra kahA - ' na kajjaM ' ityAdianvayArtha - ( diyA - dvija ! ) he dvija ! (bhikkheNa majjhaM na kajjhatubbhe samatthA " - tyAhi (( uttarAdhyayana sUtre ---- uttarAdhyayana sUtra : 4 paraM anvayArtha - De bhuni ! tubbhe paraM appANaM eva uddhattuM samatthA - - yUyam AtmAnameva uddhatu samarthAH yAya 4 mIlone tebhana potAnI latane mA saMsAra sAgarathI cAra 4zavavAmAM zaktizANI he| tam tat mA raNuthI bhikkhU uttama - bhikSUttama he bhikSuttabha ! Apa bhikkheNaM- bhaikSyeNa bhArA tara thI ahatta niravadya likSAne grahaNa urIne amhaM - asmAkamupari amArA 52 anuggahaanugrahaM kuruta paare|, // 38 // A pramANe vijayASanA kahevAthI jayaghoSa munirAje ene A pramANe uchu - " na kajjaM " - dhatyAhi ! manvayArtha - diyA-dvija he dvi04 ! bhikkheNa majjhaM na kajja-bhaikSeNa mama na Page #61 -------------------------------------------------------------------------- ________________ priyadarzinI TIko a0 25 jayaghoSa-vijayaghoSacaritram kSipraM tvarita niSkrAma-pravrajyAM gRhANa / tvaniSkramaNenaiva mama kAryam , na tu tvaddatta bhikSayA meM kAryamiti bhAvaH : kathamevamupadizyate ? ityAha-'mA bhamihisi' ityAdi-he vijayaghoSa ! bhayAvarte bhayAni-janmajarAmaraNAdi janitAni, AvartA iva yasminnasau tasmistathokte, ghore bhayaGkare saMsArasAgare mA bhramImA pryttiiH| 'bhamihisi' ityatrApatvAlluDarthe loT // 40 // kiMcamUlam-uvalevo hoi bhogesu, abhogI novailippaMi / bhogI bhamai saMsAre, aMbhogI vippamuccai // 41 // chAyA-upalepo bhavati bhogeSu, abhogI nopalipyate / bhogI bhrAmyati saMsAre, abhogI vipramucyate // 41 // TIkA-' uvalevo' ityAdi bhogeSu-zabdAdiSu bhujyamAneSu upalepaH karmopacayo bhavati / abhogI tu karmaNA nopalipyate-upalipto na bhavati / tatazca bhogI-zabdAdibhogaparAyaNaH bhaikSyeNa mama na kArya) bhikSAse mujhe koI prayojana nahIM hai| kintu tuma (khippaM-kSipram ) zIghrahI (nikkhamasU-niSkrAma) pravrajyA grahaNa karo yahI merA eka kArya hai ! (bhayAvatte ghore saMsArasAgare mA bhamihisi-bhayavattai ghore saMsArasAgare mA bhramIH) janma jarA evaM maraNa Adise janita bhayarUpa AvartavAle bhayaMkara isa saMsArasAgarameM tuma mata bhramaNa kro||40|| aura bhI--' uvalevo' ityAdi anvayArtha ( bhogesu-bhogeSu) zabdAdika viSayoMke bhogane para (uca levo hoi-upalepaH bhavati) karmopacaya hotA hai tathA jo (abhogIkArya likSAthI bhane / prayozana nathI, paraMtu tame khippaM-kSipraM realthI nikkhamasu-niSkAma pravanya ghaDa 43 / 04 bhAI me Aya che. bhayAvatta ghore saMsArasAgare mA bhabhIhisi-bhayAvarte ghore saMsArasAgare mA bhramIH ma, jarA ane maraNa AdithI janita bhayarUpa AvartavALAM bhayaMkara A saMsAramAM tabhe abhaya na 421. // 40 // ___quii pay--" uvalevo"-tyA ! anvayArtha-bhogesu-bhogeSu zAhi viSayAna napAthI uvalevo hoiupalepaH bhavati yayaya thAya che, tathA 2 abhogI-abhogI mAmI chata. nobalippara-nopalipyate bhAthI 64sita thadi nathI. 2 // bhATe bhogI saMsAre uttarAdhyayana sUtra:4 Page #62 -------------------------------------------------------------------------- ________________ ya uttarAdhyayana sUtre saMsAre = caturgatikalakSaNe bhrAmyati = paryaTati - nirantaraM bhavaparamparA gRhNAtItyarthaH, abhogI tu vipramucyate vipramukto bhavati // 41 // bhogInAmupalepamanyeSAM ca tadabhAvaM dRSTAntadvAreNAha - mUlam - ullo sukko ye do chUDhI, golayA maTTiyAmayA / do vi' AvaMDiyA kuMDDe, 'jo ullo so'stha lagei // 42 // chAyA - ArdraH zuSka dvau kSiptau, golakau mRttikAmayau / dvApyApatitau kuDaye, ya ArdraH so'tra lagati // 42 // TIkA -' ullo' ityAdi ArdraH zuSkatha dvau mRttikAmayau golakau = mRtpiNDau kSiptau dvAvapi kuce Apatitau prAptau / atra = anayormadhye ya ArdrA golako bhavati sa tatra ku'ce lagati - saMzliSTo bhavati, zuSkastu na lagatIti bhAvaH // 42 // abhogI) abhogI hai vaha (novalippai - nopalipyate) karmoM se upalipta nahIM hotA hai| isIliye (bhogI saMsAre bhramai bhogI saMsAre bhrAmyati) bhogI saMsArameM nirantara apanI bhava paramparAko baDhAtA rahatA hai aura (abhogI vippamuccaha - abhogI vipramucyate) abhogI isa saMsAra se chUTa jAtA hai || 41 // bhogI karmoMkI upaliptatA tathA abhogImeM inakI anupaliptatA dRSTAnta dvArA sUtrakAra kahate haiM-' ullo 'ityAdi / anvayArtha - (ullo-suko ya do mahiyAmayA golayA-ArdraH zuSkazca dvau mRttikAmayau golakau ) gIle aura zuSka aise do miTTI ke gole pheMke jAve ve ( do vikuDe AvaDiyA - dvau api kuDaye Apatitau ) donoM hI bhitti para lge| inameM (jo yaH) jo (ullo - ArdraH ) gIlA hai (so'stha bhai - bhogI saMsAre bhramati loga saMsArabhAM niraMtara potAnI lavayara parAne vadhArate rahe che bhane abhogI vippamuccai - abhogI vipramucyate bhalogI bhA saMsArathI chUTI jAya che. 5 415 legImAM karmonI upaliptatA tathA abhegImAM tenI anupalitA dRSTAMta dvArA sUtrAra Ahe che - " ullo " - tyAhi / anvayArtha - ullo sukko ya do maTTiyAmayA golayA - ArdraH zuSkaH dvau mRttikA - mau jojo lIleA ane sUke evA mATInA e gALAne pheMkavAmAM Ave te do vi kuTe AvaDiyA - dvau api kuDaye Apatitau bhanne lI'ta para lAge tyAre tebhAM jo yaH ? ullo - ArdraH dii| hoya sottha laggai - so'tra lagati te goNI uttarAdhyayana sUtra : 4 Page #63 -------------------------------------------------------------------------- ________________ priyadarzinI TIkA a. 25 jayaghoSa-vijayaghoSacaritram dRSTAntamuktvA dArTAntikaM yojayatimUlam-evaM laggati dummehA, 'je nairA kAmalAlasA / virattA u na laiMggaMti, jahA suMke 3 gola~e // 43 // chAyA-evaM laganti durmedhaso, ye narAH kaamlaalsaaH| viraktAstu na laganti, yathA zuSkastu golakaH // 43 // TIkA-' evaM ' ityAdi ye narAH kAmalAlasA:-kAmeSu-zabdAdi bhogeSu lAlasAH yeSAM te tathA,bhogA''saktAH santi, te narAH evam Ardragolakavat laganti-zliSyanti sNsaare| tu-punaH viraktA-kAmabhogaparAGmukhA na laganti-saMsAre na zliSyanti / yathA tu zuSko golako bhittau na lagatItibhAvaH // 43 // laggai-so'tra lagati) vaha golA isa bhIMta para cipaka jAtA hai, aura sUkhA golA nahIM cipakatA hai // 42 // 'evaM laggaMti' ityAdi anvayArtha--(evaM-evam ) isI taraha (je narA-ye narAH) jo manuSya (dummehA-durmedhasaH) ajJAnI hokara (kAmalAlasA-kAmalAlasAH) zabdA. dika bhogoMmeM lAlasA saMpanna haiM tathA bhogoMmeM Asakta haiM ve hI manuSya Ardra-gIle golakakI taraha isa saMsArameM cipake rahate haiN| (u-tu) parantu jo kAmabhogoMse parAGmukha haiM ve (na laggaMti-na laganti) saMsArameM nahIM cipakate haiM (jahA-yathA) jaise (sukka golae-zuSkaH golakaH) zuSka golaka bhittimeM nahIM cipakatA hai // 43 // bhIMta para cUMTI jAya che ane suke geLe bhIMta sAthe athaDAIne nIce paTakAI paDe che. arthAt bhIMta para cuMTato nathI. je 42 che ___ " evaM laggati"-tyA ! manvayArtha-evaM-evam 2 pramANe je narA-ye narAH 2 manuSya dummehAdurmedhA majJAnI thana kAmalAlasA-kAmalAlasAH zamahADi mAgamA sAsasA saMpanna che tathA bhegomAM asakta che teja manuSya Adra-lIlA mATInA geLAnI mAphaka A saMsAramAM ciTakI rahe che. -tu paraMtu je kAmagothI parAgabhuma cha ta na laggati-na laganti saMsAramA miTatA nathI. jahA-yathA 2 pramANe sukke golae-zuSkaH golakaH sU gANe mI tasA yeta nathI // 4 // uttarAdhyayana sUtra:4 Page #64 -------------------------------------------------------------------------- ________________ uttarAdhyayanasUtre ___ evaM jayaghoSamuninA prokto vijayaghoSo yatkRtavA~staducyatemUlam-evaM se vijayaghose, jayaghosassa aMtie / agagArassa nikkhaMto, dhammaM soccA aNuttaraM // 44 // chAyA-evaM sa vijayaghoSo jayaghoSasya antike / anagArasya niSkrAnto, dharma zrutvA anuttaram // 44 // TIkA-' evaM ' ityAdi-- evaM pUrvoktamakAreNa sa vijayaghoSo brAhmaNaH anagArasya tasya svajyeSTha bhrAturjayaghoSasya antike samIpe anuttaraM sarvotkRSTaM dharma-zrutacAritralakSaNaM zrutvA niSkrAntaHpravajitaH / / 44 // sampratyadhyayanArthamupasaMharananayoniSkramaNa phalamAha-- mUlam-khavittA purvakammAiM, saMjameNa taveNa ye / jayaghosa vijayaghosA, siddhi pattA aNuttaraMti bemi // 45 // ii jannaijja paMca vAsaimaM ajjhayaNaM samattaM // 25 // chAyA-kSapayitvA pUrvakarmANi, saMyamena tapasA ca / jayaghoSavijayaghoSo, siddhi prAptAvanuttarAmiti bravImi // 45 // TIkA-'khavittA' ityAdi-- pUrvoktau tau jayaghoSa vijayaghoSo saMyamena-saptadazavidhena tapasA dvAdazavidhena isa prakAra jayaghoSa munike kahane para vijayaghoSa brAhmaNane kyA kiyA so kahate haiM-' evaM se' ityaadi| ____ anvayArtha-(evaM-evam ) isa prakAra (se vijayaghose-sa vijaya. ghoSaH) usa vijayaghoSa brAhmaNane (anagArassa jayaghosassa aMtie aNuttaraM dhamma soccA nikkhaMto-anagArasya jayaghoSasya antike anuttaram dharmazrutvA niSkrAntaH) munirAja jayaghoSake pAsa dharma-zrutacAritrarUpa dharma-zravaNa kara dIkSA dhAraNa karalI // 44 // ( A pramANe jayaghoSa muninA kahevA pachI vijayaghoSa brAhmaNe zuM karyuM ta cha-" evaM se" bhanvayArtha-evaM-evam 2 pramANe se vijayaghose-saH vijayaghoSaH ye vinyASa brAjho anagArassa jayaghosassa aMtie aNuttaraM dhammaM soccA NikkhaMtoanagArasya jayaghoSasya aMtike aNuttaraM dharma zrutvA niSkrAntaH yASa muni pAsethI dharmazuta cAritrarUpa dharmazravaNa karIne dIkSA dhAraNa karI lIdhI. 4jA uttarAdhyayana sUtra:4 Page #65 -------------------------------------------------------------------------- ________________ priyadarzinI TIkA a0 25 jayaghoSa-vijayaghoSacaritram ca pUrvakarmANi prAsaMcitakarmANi kSapayitvA kSINAni kRtvA ante anuttarAM-sarvoskRSTAM mokSarUpAmiti yAvat siddhi prAptau / 'iti bravImi' ityasyArthaH pUrvavad bodhyH||45|| iti zrI vizvavikhyAta-jagaDhallabha-prasiddhavAcaka-paJcadazabhASA kalita-lalitakalApAlApaka-pravizuddhagadyapadyanaikagranthanirmApaka-vAdimAnamardaka-zrIzA hUchatrapati-kolhApurarAjapradatta-" jainazAstrAcArya"-padabhUSitakolhApurarAjaguru-bAlabrahmacAri-jainAcArya-jainadharmadivAkara -pUjya-zrIghAsIlAlabativiracitAyAm "uttarAdhyayanasUtrasya" priyadarzinyAkhyAyAM vyAkhyAyAm-' yajJIyAkhyaM ' nAma paMJcaviM zatitamamamadhyayana-sampUrNam // 25 // 'khavittA puvvakammAI' ityAdi anvayArtha (jayaghose vijayaghose-jayaghopavijayaghoSau ) jayaghoSavijayaghoSa ye donoM (saMjameNa taveNa-saMyamena tapasA) satraha prakArake saMyama evaM bAraha prakArake tapakI ArAdhanAse (puzvakammAiM khavittA pUrvakarmANi kSapayitvA) pUrvabhavasaMcita karmoMko nAza karake (anuttarAM siddhi pattAanuttarAM siddhi prAptau ) sarvotkRSTa mokSarUpasiddhiko prApta hue / (ttibemiiti bravImi) he jambU! aisA maiM bhagavAn mahAvIrake kathanAnusAra kahatA huuN|45|| // isa prakAra pacIsavA adhyayanakA hindI anuvAda saMpUrNa // 25 // " khavittA puvvakammAI "-yA / bha-kyAtha-se jayaghose vijayaghose-saH jayaghoSavijayaghoSo nyopavizyA5 me bhanneme saMjameNa taveNa-saMyamena tapasA satta2 5412nA saMyama bhane sAra pranA tapanI mArAdhanAthI pucakammAiM khavittA-pUrvakarmANI kSapayitvA pUla sayita bhAnA nAza 4ii bana aNuttara siddhiM pattA-anutaroM siddhi prAptA satkRiSTa bhIkSa35 siddhine prAsa . tti bemi-iti bravImi bhyU ! mA hu~ bhagavAna mahAvIranA thana mAnusAra 49 chu // 45 // zrI uttarAdhyayana sUtranA yajJIya nAmanA pacIzamA adhyayanane gujarAtI bhASA anuvAra saMpUrNa che 25 che uttarAdhyayana sUtra : 4 Page #66 -------------------------------------------------------------------------- ________________ // atha SadviMzatitamamadhyayanam // uktaM yajJIyAkhyaM paJcaviMzatitamamadhyayanam / samprati sAmAcArI nAmakaM SaDDizatitamamadhyayanamArabhyate / pUrvasmin adhyayane brahmaguNA uktAH, te ca sAmAcArImantareNa na samyagArAdhitA bhavantIti muninA'vazyameva sAmAcArI samAcaraNIyA; ityanena sambandhenAyAtasyaitasyAdhyayanasyedamAdimaM sUtram - mUlam - sAmoyAriM parvakkhAmi savvadukkhavimokkhaNiM / jaM caritA NaM niggaMthA, tiNNI saMsArasAgaraM // 1 // chAyA - sAmAcArI pravakSyAmi, sarvaduHkhavimokSaNIm / yAM cAritvA khalu nirgranthAH tIrNAH saMsArasAgaram // 1 // TIkA -' sAmAyAriM ' ityAdi jambU ! sarvaduHkhavimokSaNIM - sarvANi ca tAni duHkhAni zarIramAnasAsAtAni, teSAM vimokSaNI = vimuktikarI sAmAcArI- samAcaraNaM samAcAraH sa eva sAmAcarI chAIsavAM adhyayana prAraMbha yajJIya nAmaka paccIsavAM adhyayana samApta huvA / aba yaha chAIsa vAM adhyayana jisakA nAma sAmAcArI hai prAraMbha hotA hai| pUrva adhyayana brahmaguNa kahe gaye haiM / ve brahmaguNa sAmAcArI ke vinA samyak prakAra se ArAdhita nahIM hote haiM / isaliye yati janakI sAmAcArI avazya hI Acarita karanI caahiye| isa saMbandha ko lekara yaha adhyayana prAraMbha kiyA gayA hai| usakA yaha Adi gAthA hai- 'sAmAyAriM' ityAdi anvayArtha - sudharmAsvAmI jaMbUsvAmI se kahate haiM ki he jaMbU ! (savva duHkha vimokkhANaM- sarvaduHkhavimokSaNIm ) samasta zArIrika evaM maanchavvIsamA adhyayananI zarUAta carIya nAmanuM pacIzamuM adhyayana saMpUrNa thayuM, have chavvIsamAM adhyayananA prArabha thAya che. A chavIsamAM adhyayananuM nAma sAmAcArI che, pacIsamAM adhyayananI sAthe A adhyayananA saMbaMdha A pramANe che--pacIsamAM adhyayanamAM brahmaguNanuM varNana karavAmA Avela che. e brahmaguNa sAmAcArI sivAya samyak prakArathI ArAdhita thatA nathI. A mATe yatijanAe sAmAcArI avazya Arita karavI joI e. pacIsamAM adhyayana sAthenA A samadhane laI ne sAmAcArI adhyayananA prAraMbha huvAmAM Ave che tenI mA prathama gAthA che - "samAyAri" - ityAhi ! anvayArtha - sudharbhAsvAmI bhyUsvAbhIne he che haiM, he bhyU ! savva dukkhavimokkhaNi-sarva duHkhavimokSaNIM samasta zArIriGa bhane mAnasiGa duHpothI uttarAdhyayana sUtra : 4 Page #67 -------------------------------------------------------------------------- ________________ priyadarzinI TokA a 26 dazavidhasAmAcArIvarNanam sAdhujanakartavyarUpA tAm, pravakSyAmi = kathayiSyAmi / yAM sAmAcArI cAritvA = Asevya nirgranthAH = sAdhavaH khalu nizcayena saMsArasAgaraM = saMsArarUpadustarasamudraM tIrNAH pAraM gatAH, upalakSaNatvAt - taranti, tariSyanti ca // 1 // mUlam - paDhamA avassiyA nAma, biiyA ye nisIhiyA / ApucchaNA ya taIyA, caMutthI paDipuccheNA // 2 // paMcama chaMdeNA nAmaM icchAkAro ye cha~Tuo / sattamo micchukAMro u, tahaMkAro ye ahaMmo // 3 // abbhuhANaM naivamA, dasai~mA uvasaMparyo / esI dasaMgI sAhUNaM, somAyArI pavaIyA || 4 || chAyA- - prathamA AvazyakI nAma, dvitIyA ca naiSedhikI / AmacchanA ca tRtIyA, caturthI pratipracchanA // 2 // paJcamI chandanA nAma, icchAkArazca SaSThikA | saptamI mithyAkAraca, tathAkArazca aSTamI // 3 // abhyutthAnaM navamI, dazamI upasampad / eSA dazAGgA sAdhUnAM, sAmAcArI praveditA ||4|| TIkA -' paDhamA ' ityAdi / AvazyakI nAma prathamA sAmAcArI / Avazyake = apramattatvenAvazyakartavya sika duHkhoM se chuTakArA dilAnevAlI sAdhujanoM ke kartavya rUpa (sAmAyAriM - sAmAcAroM) samAcArIko (pavakkhAmi - pravakSyAmi) maiM kahUMgA / (jaM caritA Na niggaMdhA saMsArasAgaraM tiSNA-yAM caritvA khalu nirgranthAH saMsArasAgaram tIrNAH) jisa sAmAcArIkA sevana karake nirgrantha sAdhu niyamataH saMsArarUpa dustara samudrako pAra hote haiM, hue haiM aura Age bhI hoMge // 1 // aba sUtrakAra usa samAcArIke prakAroMko kahate haiM-' paDhamA ' ityAdi anvayArtha - (1) (AvassiyA - AvazyakI) AvazyakI (2) (nisiichuttchaa| apAvanAra sAdhu nAnA urtavya35 sAmAyAriM - sAmAcArI sAbhAyArIne vakkhAmi - pravakSAmi hu~ uhu~ chu, jaM caritA Na niggaMthA saMsArasAgaraM tiSNA-yAM caritvA khalu nirgranthAH saMsArasAgaraM tIrNA ne sabhAyArInu sevana arIne nigraMtha sAdhu niyamataH saMsArarUpa dustara samudrane pAra karI jAya che, pAra thayA che. ane AgaLa paNa pAra thavAnA che. 5 15 have sUtrAra se sAbhAyarInA prahArane matAve che - " paDhamA " - ityAdi ! manvayArtha - (1) AvassiyA - AvazyakI AvazyaDI, (2) nisIhiyA - u0 7 uttarAdhyayana sUtra : 4 Page #68 -------------------------------------------------------------------------- ________________ - uttarAdhyayanasUtre vyApAre bhavA-AvazyakI / upAzrayAt nirgacchan sAdhurAvazyakIti vadati / ata AvazyakI nAma prathamA sAmAcArI 1 / dvitIyA sAmAcArI ca naiSedhikI / niSedhena kAryAntaraniSedhena nivRttA-naiSedhikI / sAdhuryadRrtha nirgacchati tadeva kArya saMpAdanIyaM yatra bhavati sA naiSedhikItyarthaH / AvazyakIM kRtvA sAdhurguruNA yAvaduktaH tAvadeva kRtvA nivRttaH upAzraye pravizan naipedhikIti vadati / ata AvazyakI sAmAcAryAnantaraM dvitIyA naiSedhikI sAmAcArI 2 / ca-punaH tRtIyA sAmAcArI hiyA-naiSadhakI) naiSedhikI (3) (ApucchaNA-ApracchanA) ApracchanA (4) (paDipucchaNA-pratipracchanA) pratipracchanA (5) (chaMdaNA-chandanA) chaMdanA (6) (icchAkAro-icchAkAraH) icchAkAra (7) (micchakArA-mithyAkAraH)mithyAkAra (8)(tahakAro-tathAkAraH) tathAkAra (9) (abbhuTThANaMabhyutthAnaM) abhyutthAna (10) ( upasaMpayA-upasampad ) upasampat , ye sAdhuoMko sAmAcArIke dasa bheda haiM / Avazyaka kartavya karane meM jo vinA kisI pramAdake sAmAcArI kI jAtI hai vaha AvazyakI-sAmAcArI hai| jaba sAdhu upAzrayase bAhara nikalatA hai taba vaha "AvazyakI" kahatA hai vaha prathama sAmAcArI hai| 1 / kAryAntaraniSedhase jo sAmAcArI hotI hai vaha naiSedhikI sAmAcArI hai-sAdhu jisa kAryake liye bAhara gayA ho usako vahI kArya karanA cAhiye anya nhiiN| arthAt gurumahArAjane jo kArya karane ke liye jitanA kahA ho vaha kArya utanA hI karanA isakA nAma naiSedhikI hai / AvazyakI kriyA karake sAdhu isa kriyAko karatA hai| jaba vaha guru dvArA kathita kAryako karake upAzrayameM AtA hai to 'naSedhikI' naSedhakI naiSadhI, (3) ApucchaNA-ApracchanA 2||chnaa, (4) paDipucchaNApratipracchanA pratipraznA ,(5) chaMdaNA-chaMndanA channA, (6) icchAkAro-icchAkAraH 2072, (7) micchakAro-mithyAkAraH bhithyaa4|2, (8) tahakkAro-tathAkAraH tathA412. (4) abbhuTThANaM-abhyutthAnaM matyutthAna, (10) uvasaMpayA-upasampada upasampata, e sAdhuonI sAmAcArInA daza bheda che. Avazyaka kartavya karavAmAM je kaI paNa prakAranA pramAda vagara samAcArI karavAmAM Ave che te AvazyakI sAbhAyArI cha. nyAre sAdhu upAyathI mahAra nIle che. tyAre te 'AvazyakI' evuM kahe che. nA kAryAntara niSedhathI je sAmAcArI thAya che te nizcikI sAmAcArI che. sAdhu je kAryane mATe bahAra gayA hoya, temaNe teja kArya karavuM joIe, bIjuM nahIM. arthAt gurumahArAje je kArya karavA mATe jeTaluM kahyuM hoya teTaluM ja kArya karavuM tenuM nAma naidhikI che. AvazyakI kriyA karIne sAdhu A kriyAne kare che. gurue kahelA kAryane karIne jyAre te upA uttarAdhyayana sUtra:4 Page #69 -------------------------------------------------------------------------- ________________ priyadarzinI TIkA a0 26 dazAvadhasAmAcArIvarNanam ApracchanA bhavati / A-maryAdayA tathAvidhavinayalakSaNayA, abhividhinA vA sarvaprayojanAbhivyAptilakSaNena guruM pratipacchanam AmacchanA 3 / caturthI sAmAcArI pratipacchanA / guruNA'nujJAto'pi pravRttikAle punarapi guruM pRcchet , iti-ApracchanA. 'nantaraM pratipracchanA nAma caturthI sAmAcArI 4 / chandanA nAma pazcamI saamaacaarii| guruNA pradattena svakIyA hArAdibhAgena kuru mamAnugrahaM paribhuva mamedamiti rUpeNa yathAkrama sAdhUnAM nimantraNaM chandanA 5 / ca-punaH icchAkAro nAma paSThikASaSThI sAmAcArI, icchayA bAlabhiyogamantareNa svamanasA karaNam-icchAkAraH 6 / tu-punaH mithyAkAro nAma saptamI saamaacaarii| kathaMcidaticArasaMbhave mithyAduSkRtadAnam 7 / ca-punaH tathAkAro nAma aSTamI sAmAcArI / guruNA kasmiMzcita kArya kahatA hai vaha dUsarI sAmAcArI hai // 2 // isa sAmAcArIke bAda ApacchanA nAmakI sAmAcArI sabakAryake liye pUchanerUpa-kI jAtI hai| isa sAmAcArImeM ziSya apane kalpanIya kAryake liye gurudevase baDe vinayake sAtha jo kucha pUchanA hotA hai vaha pUchatA hai / isakA nAma ApracchanA hai vaha tIsarI sAmAcArI hai // 3 // kAryakI AjJA hone para bhI kArya karane ke samayameM punaH guruse pUchanA isakA nAma pratipracchanA sAmAcArI hai vaha cauthI sAmAcArI hai // 4 // apane hisseke AhAra Adike liye anya sAdhuoMko yathAkrama nimaMtrita karanA isakA nAma 'chandanA' sAmAcArI hai vaha pAMcamI sAmAcArI hai // 5 // vinA preraNAke hI sAdharmIkA kArya karanA isakA nAma icchAkAra hai vaha chaTThI sAmAcArI hai||6|| kisI bhI taraha aticArakI saMbhAvanA hone para 'micchAmidukkaDaM' kA denA isakA nAma mithyAkAra hai vaha sAtavI sAmAcArI hai // 7 // guruke dvArA zrayamA mA che tyAre " naiSedhikI" me 4 che. // 2 // // sAmAyArI pachI ApracchA nAmanI sAmAcArI saghaLA kAryane mATe pUchavArUpa karavAmAM Ave che. A sAmAcArImAM ziSya potAne kalpanIya kAryane mATe gurudevane vinayapUrvaka 2ischapAnuhoya che te pUche che. mAnu nAma "ApracchanA" che. // 3 // kAryanI AjJA maLavA chatAM paNa kArya karavAnA samaye pharIthI gurune pUchavuM tenuM nAma "pratipracchanA" sAbhAyArI che. // 4 // pAtAnA nAganA mAhAra mAhinA bhATa anya sAdhuyAna yathAbha nimatra 427 menu nAma "chandanA" sAmAcArI che. pA preraNA karavAmAM AvI na hoya chatAM paNa sAdhamInuM Aya 42 mArnu nAma "icchAkAra' sAmAyArI che..||6|| 29sara matiyAranI sAvana thapAthI "micchAmi dukkaDaM" numAI menu nAma "mithyAkAra" sAmAcArI che. ILA gurue koI kArya karavA mATe niyata karela ziSya e uttarAdhyayana sUtra:4 Page #70 -------------------------------------------------------------------------- ________________ uttarAdhyayanasUtre niyojitasya ziSyasya guruvacanaM prati tatheti kRtvA svIkaraNam / yadvA-aparAdhe jAte guroH sannidhAvAlocanAyAM kRtAyAM satyAM guruyaMdAdizati tasya tatheti kRtvA svIkaraNam pratipattavyam // 8 // ___ abhyutthAnaM nAma navamI sAmAcArI / AcArye paryAyajyeSThe sAMbhogike vA samupAgate AsanaM vihAya sAdhorutthAnam , yavA-AcArya bAlaglAnAdInAM sevArthamughamo'bhyutthAnam 9 / tathA-upasampannAma dazamI sAmAcArI / upasampavAma jJAnAdiguNa mAptyartha gaNAntare gamanam 10 / eSA-uparinirdiSTA dazAnAdazavidhA sAdhUnAM sAmAcArI praveditA-kathitA / 'chaTTao' sattamo, aTThamo' ityatra puMstvanirdeza ArSatvAt // 2 // 3 // 4 // kisI kArya karane ke liye niyojita hue ziSyakA usa kAryako karanekA 'tayeti' kahakara svIkAra karanA isakA nAma tathAkAra hai| athavA kisI aparAdhake ho jAne para guruke samIpa AlocanA karane para guruke Adezako "tatheti" kaha kara svIkAra karanA isakA nAma bhI tathAkAra yaha AThavI sAmAcArI hai / 8 / abhyutthAna nAmakI navamI sAmAcArI isa prakAra haiki AcArya athavA dIkSAparyAyameM jyeSTha sAdhujanake Ane para Asanako chor3akara unake samakSa khaDe ho jaanaa| athavA AcArya bAla evaM glAna Adi sAdhujanoMkI sevAke liye tatpara rahanA so bhI abhyutthAna nAmako navamI sAmAcArI hai ||9||jnyaanaadik guNoMkI prApti nimitta dUsare gaNameM jAnA isakA nAma upasaMpat dasavI sAmAcArI hai // 10 // ina dasa sAmAcAriyoMkA pAlana munijana karate haiM // 2-4 // ___ isa taraha saMkSepase dazavidha samAcArI kahakara aba usako sUtrakAra 4 // 42vAra bhATe "tatheti" 4Ina al2 423 / menu nAma "tathAkAra" che. athavA keI aparAdha thaI javAthI gurunI pAse AlocanA karatI samaye gurunA mAhezana "tatheti, hIna svI2 42vA menu nAma "tathAkAra" sAbhAyArI che. 8 abhyasthAna nAmanI navamI sAmAcArI A prakAranI che ke, AcArya athavA dIkSA paryAyamAM moTA sAdhujananA AvavAthI Asanane cheDIne emanI sAme ubhA rahI javuM, athavA AcArya, bAla ane glAna Adi sAdhujananI sevAna bhATa tat52 23 me " abhyutthAna" sAbhAyArI che. ||6||jnyaanaa guNagAnI prAti nimitta bhI gama bharnu nAma " upasaMpat" sAbhA-yArI che. A 10 che A daza sAmAcArIyenuM pAlana munijana kare che 2-4 A pramANe saMkSepathI dazavidha sAmAcArI kahIne have sUtrakAra tene uttarAdhyayana sUtra :4 Page #71 -------------------------------------------------------------------------- ________________ priyadarzinI TIkA a. 26 dazavidhasAmAcArIvarNanam / saMkSepato dazavidhAM sAmAcArImabhidhAya punaH savistaramAhamUlam-gamaNe AvassiyaM kujA, ThANe kujjA NisIhiyaM / ApucchaNA sayaMkaraNe parakaraNe paDipucchaNA // 5 // chAyA-gamane AvazyakI kuryAt , sthAne kuryAt naiSedhikIm / AmacchanA svayaM karaNe, parakaraNe pratipracchanA // 5 // TIkA-'gamaNe' ityaadi| gamane-tathAvidhakArye sati bahinissaraNe sAdhuH AvazyakI kuryAt / iti prathamA sAmAcArI // 1 // tathA sthAne tiSThatyasminniti sthAnam-upAzrayastasmin pravizan naiSedhikI kuryAt / iti dvitIyA // 2 // svayaM karaNe svayam AtmanA karaNaM svayaM karaNaM tasmin-svayaM karaNIye kArye AmacchanA-idamahaM kuryA na veti guruH praSTavya iti bhAvaH / iti tRtIyA // 3 // parakaraNe parasya kArye karaNIye prtipcchnaa| vistArase kahate haiM -'gamaNe' ityAdi / anvayArtha-(gamaNe-gamane) koI aisA kArya AjAya ki jisakI vajahase sAdhuko upAzrayase bAhira jAnA paDe to vaha sAdhu (AvassiyaM kujjA-AvazyakI kuryAt ) AvazyakI samAcArI kare / / (ThANe NisIhiyaM kujjA-sthAne naiSedhikI kuryAt) jaba upAzrayameM praveza kare taba naiSedhikI sAmAcArI kare / 2 / (sayaM karaNe ApucchaNA-svayaM karaNe ApracchanA) jo kAma apane Apa karaNIya ho usameM "yaha maiM karUM yA nahIM" isa prakAra pUchanerUpa ApracchanA sAmAcArI kare / 3 / (parakaraNe paDipucchaNA-parakaraNe pratipracchanA) sAmAnya yaha niyama hai ki sAdhu cAhe apanA kAma kare yA dUsare kisI sAdhukA kAma kare usakA kartavya hai ki vistAra 54 4 cha-" gamaNe"-tyA ! ___ manyAtha-gamaNe-gamane AI yevu ma mAvI onya rene ho sAdhu upAyathI yA 5 tyAre te sAdhu AvassiyaM kujjA-AvazyakI kuryAtU mAvazyI sAmAyArI 42. // 1 // ThANe NisIhiyaM kujA-sthAne naSedhikoM kuryAt nyAre pAzrayamA praveza are tyAre naSedhihI sAbhAyArI 42. // 2 // sartha karaNe ApucchaNA-svayaM karaNe ApracchanA re ma pAtAnI bhege 42vAnu hoya tema chatAM temAM "huM A kAma karuM ke nahIM?" A pramANe pUchavArUpa 'ApracchanA' sabhAyArI 42. // 3 // parakaraNe paDipucchaNA-parakaraNe pratipracchanA sAmAnya e niyama che ke, sAdhu cAhe te pitAnuM kAma kare athavA te bIjA keI sAdhunuM kAma kare tyAre tenuM kartavya che ke, te AnA mATe pahelAM uttarAdhyayana sUtra:4 Page #72 -------------------------------------------------------------------------- ________________ uttarAdhyayanasUtre guruNA niyuktenA'pi kAryakAle guruH praSTavya eva / iha svaparakAryayorupalakSaNatvAt sAmAnyena sarveSyapi svaparakAyeSu prathamato gurUNAM pracchanam-ApracchanA / guruniyutenApi pravRttikAle punaH pracchanaM pratipracchanA // 4 // 5 // kiM camUlam chandaNA davvajAeNaM, icchokAro ya sAraNe / micchAkAro yaM nidAe, tahakArI paDissue // 6 // chAyA-chandanA dravyajAtena, icchAkArazca sAraNe / mithyAkArazca nindAyAM, tathAkAraH pratizrute // 6 // TIkA-'chaMdaNA' ityaadi| dravyajAtena=pUrvagRhItena tathAvidhAzanAdidravyajAtena chandanA = zeSamuni nimantraNarUpA kAryA / iti paMcamI // 5 // ca-punaH sAraNe AtmanaH parasya vA kRtyaM prati pravartane icchAkAraH / tatrAtmasAraNe yathA-icchAkAreNa yuSmaccikIrSitaM kAryamidamahaM karomIti / parasAraNe yathA-mama pAtralepanAdi sUtradAnAdi vA vaha pahile isake liye guruse AjJA prApta kare / jaba guru kArya karanekI AjJA de dekheM to ziSyakA punaH yaha kartavya ho jAtA hai ki vaha pravRtti kAlameM unase phira AjJA usake liye le leve isakA nAma pratipracchanA hai|4||5|| aura bhI-'chaMdaNA' ityAdi___ anvayArtha (davvajAeNaM chaMdaNA-dravyajAtena chandanA) pUrvagRhIta aza nAdi sAmagrI dvArA zeSamunijanoMko AmaMtrita karanA isakA nAma chaMdanA hai| 5 / (sAraNe icchAkAro-sAraNe icchAkAraH) apane vA parake kRtyameM pravartana hone meM icchA karanA isakA nAma icchAkAra hai| ApakA icchita yaha kArya maiM apanI icchAse karatA hUM isakA nAma AtmasAraNa gurunI AjJA meLave. jyAre guru kAma karavAnI AjJA Ape tyAre ziSyanuM e kartavya che ke, e kAma karatI vakhate pharIthI gurunI AjJA meLave tyAra pachI 1 bhimA pravata ane, bhAnu nAma 'pratipracchanA' cha. // 4 // 5 // qNI 5-" chaMdaNA"-tyAhi! manvayArtha-davvajAyeNaM chaMdaNA-dravyajAtena chandanA yAtAnA yaa|2 bhATenI azanAdi sAmagrIne AhAra karatI vakhate bIjA munijanene AhAra karavA sAmavAya mA57 tenu nAma chanA cha. // 5 // sAraNe icchAkAro-sAraNe icchAkAraH pAtAnA tamagA mIlana sAdhunA 4AryabhA prapatana thapAnI ch| 42vI ena nAma IcchAkAra che. ApanuM A icchita kArya huM mArI IcchAthI karUM chuM. enuM nAma AtmasAraNa che. mArA pAtrAnuM pratalekhana Adi tathA sUtra pradAna uttarAdhyayana sUtra:4 Page #73 -------------------------------------------------------------------------- ________________ priyadarzinI TIkA. a. 26 dazavidhasAmAcArIvarNanam icchAkAreNa kuruteti| iti SaSThI // 6 // ca-punaH nindAyAm svanindAyAM mithyAkAra:-mithyAkaraNaM mithyAkAraH mithyedamiti pratiprattiH / aticAre saMjAte mithyAduSkRtadAnamiti bhAvaH / iti saptamI // 7 // pratizrute-pratizravaNe-gurauM vAcanAdikaM prayacchatyevametadityaGgIkArarUpe tathAkAraH idamitthamevetyaGgIkaraNam / ityaSTamI // 8 // 6 // mUlam-abbhuTThANaM gurupUyA, acchaNe uvsNpyaaN| evaM dupaMcasaMjuttA, sAmAyArI paiveiyA // 7 // chAyA-abhyutthAnaM, gurupUjAyAm , Asane upasampat / evaM dvipaJcakasaMyuktA, sAmAcArI praveditA // 7 // TIkA-'abbhuTANaM' ityaadi|| gurupUjAyAm-guruNAm AcAryAdInAM pUjA-saMmAnanaM tatra- tadartham , abhyusthAnam AsanaM vihAya utthAnam , yadvA AcAryaglAnavAlAdInAM pUjAyAM-sevAyAm hai| mere pAtroMkA pratilekhana Adi tathA sUtra pradAna Adi kArya Apa apanI icchAse kareM isakA nAma parasAraNa hai| 6 / (nidAe micchAkAro -niMdAyAM mithyAkAraH) aticAra Adike ho jAne para "mithyA me duSkRtaM bhavatu" isa prakAra mithyAduSkRta denA isakA nAma mithyAkAra hai 7 / (paDissue tahakkAro-pratizrute tathAkAra:) gurujanoMke vAcanA Adi dete samaya 'yaha aisA hI hai' isa prakAra aMgIkAra karanA isakA nAma tathAkAra hai 8 // 6 // aura bhI--'abbhuTTANaM' ityAdi-- ___anvayArtha-(gurupUyA abbhuTThANaM-gurupUjAyAm abhyutthAnam ) gurujanoMke-AcArya Adi paryAya jyeSThoMke-nimitta Asana chor3akara khaDe honA athavA bAla evaM glAna Adi sAdhuoMkI sevAmeM udyamazIla rahanA mA Arya mA5 yAnI chAyA 42 me nAma 52sA265 cha. // 6 // nidAe micchAkAro-niMdAyAM mithyAkAraH matiyAra mAhinA pAthI "mithyA me duSkRtaM bhavatu " ma prabhArI mithyA duSkRta menu nAma mithyA 412 cha. // 7 // paDissue tahakkAro-pratizrute tathAkAraH gurunA ta23thI vAyanA mAhi mAvAnA sabhayethe sabhA cha' mA pramANe mAgi2 423 / menu nAma tathA 2 che.(8)||6|| vadhu 5-"abhuTThANaM"-tyA ! anvayArtha-gurupUyA abbhuTThANaM-gurupUjAyAm abhyutthAnam zurunAnA AcArya Adi paryAya mATerA nimitta Asana cheDIne ubhA thaI javuM, temaja bAla glAna Adi sAdhuonI sevAmAM udyamazIla rahevuM enuM nAma adbhutthAna uttarAdhyayana sUtra :4 Page #74 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 56 uttarAdhyayanasUtre abhyutthAnama-samyagudyamaH, vaiyAvRttyakaraNam / iti navamI // 9 // 'gurupUyA' ityatrArthatvAtsaptamyarthe prathamA / tathA-Asane gaNAntarAcArya-samIpAvasthAne upasampat-iyantaM kAlaM bhavatsamIpe sthAsyAmItyevaMrUpA kAryA / upasampacca-jJAnaprAptyarthA, darzanapAptyarthA, cAritraprAptyarthA ca bhavati atastrividheyam / iti dazamI sAmAcArI / iti evam anena prakAreNa dvipaJcakasaMyuktA dazavidhA sAmAcArI praveditA kthitaa| 'dupaMcagasaMjuttA' iti vaktavye 'dupaMca saMjuttA' iti ArSatvAnirdiSTam // 7 // evaM dazavidhAM sAmAcArI muktvA samprati sAmAnyarUpAmoghasAmAcArImAhamUlam-puTivallaMmi caubbhAge, Aiccammi samuchie / bhaMgaM paMDilehittA, vaMdittA ya tao guruM // 8 // pucchiu~jA paMjelIuDo, kiM kAyavvaM maie iMha / icchaM nioI bhaMte !, veyAvacce va sajjhAe // 9 // chAyA-pUrvasmiMzcaturbhAge, Aditye samutthite / bhANDakaM pratilekhya, vanditvA ca tato gurum // 8 // pRcchet prAJjalipuTaH, kiM kartavyaM mayA iha / icchAmi niyojayituM bhadanta / , vaiyAvRtye vA svAdhyAye // 9 // TIkA-'puvvillammi' ityAdi Aditye-sUrye samutthite-udite sati divasetyarthaH pUrvasmin prathame caturbhAge-caturthabhAge buddhayA prakalpite divasasya prathamaporuSyAmityarthaH / isakA nAma abhyutthAna hai 9 / ( acchaNe uvasaMpayA-Asane upasampat ) jJAna darzana evaM cAritrakI prAptike nimitta anyagaNake AcAryake pAsa rahanA so upasampat sAmAcArI hai 10 / (evaM dupaMcasaMjuttA sAmAyArI paveiyA-evaM dvipaMcakasaMyuktA sAmAcArI praveditA ) isa prakAra dvipaMcakadaza prakArakI yaha sAmAcArI kahI gaI hai // 7 // isa prakAra davidha sAmAcArI kahakara aba sUtrakAra sAmAnyarUpase cha. // // acchaNe uvasaMpayA-Asane upasampat jJAnazana sana yAtrinI prAptinA mATe bIjA gaNanA AcAryanI pAse rahevuM te upasaMpata sAmAcArI cha. // 10 // evaM dupaMcasaMjuttA samAyArI paveiyA-evaM dvipaMcakasaMyuktA sAmAcArI praveditA mA pramANe 42 prA2nI sAmAyArI 4 vAmAM mAvata ch.||7|| A pramANe dazavidha sAmAcArI kahIne have sUtrakAra sAmAnyarUpathI uttarAdhyayana sUtra:4 Page #75 -------------------------------------------------------------------------- ________________ priyadarzinI TIkA a0 26 oghasAmAcArIvarNanam 57 ___bhANDaka-pAtram , upalakSaNatvAt sadorakamukhavastrikA vastrAdikaM ca pratilekhya, tataH pratilekhanAnantaraM ca gurum AcAryAdikaM prA.lipuTaH bhAlaniyojitakarasampuTaH san-' iha-asmin samaye mayA kiM kartavyam ' iti pRcchet / kiMcasvAdhyAye vaiyAvRttye vA svaniyojane gurorabhiprAya viditvA evaM pRcchet-he bhadanta! vaiyAvRttye glAnAdiparicaryAyam , svAdhyAye vAcanAdau vA bhavadbhirahamAtmAnaM niyojayitum icchAmi-abhilaSAmi // 8 // 9 // ogha samAcArIko kahate haiM-'pubvillaMmi' ityaadi| ____ anvayArtha-(Aiccammi samuTThie-Aditye samutthite) sUryake udita hone para (pUvillaMmi caubhAge-pUrvasmin catu ge ) buddhise kalpita dinake caturbhAgameM arthAt prathama paurUSImeM (bhaMDagaM paDiTehittA-bhaNDakaM. pratilekhya) pAtra sadorakamukhavastrikA tathA vastrAdikoMkI pratilekhanA karake (taogurUM dittA-tataca guru vanditvA) pazcAt AcAryAdika baDoMko guru mahAjako vaMdanA karake bAdameM (paMjalIuDo-prAJjalipuTaH) donoM hAtha jor3akara (iha-iha ) isa samaya (mae kiM kAyavvaM-mayA kiM kartavyam ) mujhe kyA karanA cAhiye aisA (pucchijjA-pRcchet ) puuche| vaiyAvRtya evaM svAdhyAyameM apaneko niyukta karanekA gurujanakA abhiprAya jAnakara aisA pUche (bhate-bhadanta) he bhadanta he puujy| (vaiyAvRtye svAdhyAye vA niyojayituM icchAmi ) glAna AdikI paricaryA meM athavA svAdhyAyameM maiM Apake dvArA AjJApita hokara niyukta honekI abhilASA karatA hU arthAt Apa pharamAve kI meM svAdhyAya karUM? // 8 // 9 // sAdha sAmAnyArIne 4 cha--" pubvilaMmi "-tyA / manpayArtha-AiccAmma samuTThie-Aditye samutthite sUrya nA haya thy| pachI puvvilaMmi caubhAge-pUrvasmin caturbhAge muddhinI 465n| bhuma hasanA yANA lAmA prathama pau3SImA bhaMDagaM paDilehittA-bhANDakaM pratilekhya pAtra sh|27 bhubhavaskhiA tathA sAhinI pratimanA 4rIna tao guruM vaMdittA-tatazca guruM vanditvA pachIthI mAyA guru mahA2ne vahana urIna pachIpaMjalIuDoprAJjalipuTaH manne hAtha bane iha-iha 2 samaye mae kiM kAyavvaM-mayA ki kartavyam bhAre zuM 42 naye. me pucchijjA-pRcchet pUche. vaiyAkRtya bhane svAdhyAyamAM niyukta karavAne gurujanane abhiprAya jANIne evuM pUche ke, he bhadanta! glAna AdinI paricaryAmAM athavA svAdhyAyamAM AjJA laIne niyukta thavAnI abhilASA rAkhuM chuM ke 8 9 u08 uttarAdhyayana sUtra :4 Page #76 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 58 uttarAdhyayanasUtre evaM pracchanAnantaraM yat kartatyaM taducyatemUlam - veyAvacce niu~tteNaM, kAryavvaM agilaoNyao / sajjhAye vA niutteNaM, savvadukkhavimokkhaNe // 10 // chAyA - vaiyAvRtye niyuktena, kartavyam aglAnataH / svAdhyAye vA niyuktena sarvaduHkhavimokSaNe // 10 // TIkA- ' veyAvacce ' ityAdi - guruNA sarvaduHkhavimokSaNe - parvaduHkhebhyo vimokSaNa = vimocanaM yasmAt tattasmin caturgatikasasAraduHkha nivArake vaiyAvRtye = calAnAdiparicaryAyAM niyuktena sAdhunA aglAnataH = zarIrazramamavicintyaiva vaiyAvRtyaM kartavyam / vA = athavA sarva duHkha vimokSaNe = sarvaduHkhebhyo vimocanaM yasmAtsa tasmin caturgatikasaMsAraduHkhanivArake svAdhyAye niyuktena sAdhunA aglAnataH svAdhyAyaH kartavyaH ||10|| pUchane para jo kahanA cAhiye so kahate haiM - 've yAvacce' ityAdi / anvayArtha - (savvadukkhavimokkhaNe - sarvaduHkhavimokSaNe ) caturgatika saMsArake duHkhoMke nivAraka aise (veyAvacce niutteNaM-- vaiyAvRtye niyuktena) glAnAdikAkI paricaryA - sevArUpa vaiyAvRtya meM niyukta kiye hue sAdhuko ( agilA o veyAvaccaM kAyavyaM aglAnataH vaiyAvRtyaM kartavyam) aglAnapanase arthAt zArIrika parizramakA khyAla na karake vaiyAvRtya acchItaraha karanA cAhiye / (vA) athavA ( savvadukkhavimokkhaNe - sarvaduHkhavimokSaNe ) caturgatikarUpa isa saMsArake duHkhoMko nAza karanevAle aise (sajjhAye niutteNaM - svAdhyAye niyuktena ) svAdhyAyameM niyukta kiye gaye sAdhuko (agilA o - aglAnataH) vinA kisI glAnabhAvake svAdhyAya karanA cAhiye / pUchavAthI ne ahevu leha me te uDe che. " vaiyAvacce " tyAhi. manvayArtha - savvadukkhavimokkhaNe - sarvaduHkhavimokSaNe caturgati saMsAranA huHponA nivAraGa mevA veyAvavacce niutterNa vaiyAvRtye niyuktena jyAnAhinI pazyiryA35, vaiyAvRttibhAM niyukta uravAmAM AvelA sAdhuye agilAyao vaiyAvaccaM kAyavva- - aglAnataH vyAvRtya kartavyam agsAna pAthI arthAt zArIri4 parizramano dhyAta na 42tAM vaiyAvRtya sArI rIte khule me vA athavA savvadukkhavimokkhaNe - sarvaduHkhavimokSaNe yatuti 35 yA saMsAranA du:jone nAza puranAra zyevA sajjhAye niutteNaM-svAdhyAyaniyuktena svAdhyAyabhAM niyukta vAmAM yAvesa sAdhumme agilAyao - aglAnataH ardha pazu prahAranA gyAnabhAva sivAya svAdhyAya 12vAle the. uttarAdhyayana sUtra : 4 Page #77 -------------------------------------------------------------------------- ________________ priyadarzinI TIkA a0 26 autsargikadinakRtyavarNanam 59 pratilekhanA sakalaughasAmAcArI mUlamasti, ataH prathamaM gurumApRcchaya pratilekhanA kartavyA, ityabhidhAya saMprati vinayazIlasyautsargikaM dinakRtyamAhamUlam - divasasa uro bhAe, kuMjjA bhikkhU viyakkhaNe / tao uttaraguNe kuMjjA, dibhAgesu causu vi // 11 // chAyA - divasasya caturo bhAgAn kuryAd bhikSurvicakSaNaH / tata uttaraguNAn kuryAt, dinabhAgeSu caturSvapi // 11 // TIkA- ' divasassa' ityAdi " vicakSaNa: = medhAvI bhikSu divasasya caturo bhAgAn kuryAt / tataH = caturbhAga karaNAnantaraM caturSvapi dinabhAgeSu uttaraguNAn = svAdhyAyAdIn kuryAt // 11 // bhAvArtha- gurudeva yadi vaiyAvRtyameM niyukta kareM to muni baDe AnaMdake sAtha vaiyAvaca kare / aura yadi svAdhyAya meM niyojita kareM to acchI taraha svAdhyAya kare // 10 // pratilekhanA sakala sAmAnyarUpa ogha sAmAcArIkA mUla hai isaliye sarvaprathama gurujanase pUchakara vaha pratilekhanA karanI cAhiye, aisA kahakara aba sUtrakAra vinayazIla sAdhuke autsargika dinakRtya kahate haiM-'divasa' ityAdi / anvayArtha - (viyakkhaNe bhikkhU vicakSaNaH bhikSuH ) medhAvI bhikSu (divasassa cauro bhAe kujjA-divasasya caturo bhAgAn kuryAt ) divasake cAra bhAga kara leve / (tao causu vi diNabhAgesu uttamaguNe kujjAtataH caturSvapi dina bhAgeSu uttaraguNAn kuryAt ) bAdameM ina cAroMhI bhAgoM meM vaha svAdhyAya Adi karanerUpa uttara guNoMkA pAlana karatA rahe // 11 // bhAvArtha gurudeva jo yAnRtyamAM niyukta kare te muni ghaNA ja AnaMda sAthe vaiyAvaca kare athavA jo svAdhyayamAM niceAjIta kare te sArI rIte svAdhyAya kare. 5 10 gA pratilekhanA sakala sAmAnyarUpa egha sAmAcArInu mULa che. A mATe sarva prathama gurujanane pUchIne e pratilekhanA karavI joIe. A pramANe kahIne Dave sUtradvAra vinayazisa sAdhunA yotsargiH hinachrutyane De che - " divasassa" tyAdi anvayArtha--viyakkhaNe bhikkhU - vicakSaNaH bhikSuH bhedhAvI likSu divasassa cauro bhAe kubjA - divasasya caturo bhAgAn kuryAt hivasanA yAra bhAga urI haye. tao causu vi diNabhAgesu uttama guNe kujjA - tataH caturSvapi dinabhAgeSu uttaraguNAn kuryAt pachIthI e cAreya bhAgamAM te svAdhyaya Adi karavArUpa uttara guNAnu pAlana karatA rahe. 5115 uttarAdhyayana sUtra : 4 Page #78 -------------------------------------------------------------------------- ________________ uttarAdhyayana sUtre kathamityAha mUlam - paDhamaM porisi sajjhAyaM, bIyaM jhANaM jhiyAyaI / taiyA~e bhikkhayariyaM, puNo caMutthIi sajjhAyaM // 12 // chAyA - prathamAyAM pauruSyAM svAdhyAyaM dvitIyAyAM dhyAnaM dhyAyet / tRtIyAyAM bhikSAcaryA, punazcatuthyA svAdhyAyam // 12 // TIkA -' paDhamaM ' ityAdi / prathamAyAM pauruSyAM divasasya prathame prahare svAdhyAyaM = vAcanAdikaM kuryAt / dvitIyAyAM pauruSyAM dvitIyamahare dhyAnaM = sUtrArthacintanarUpaM dhyAyet - dhAtUnAmanekArthatvAt kuryAdityarthaH / dvitIya paurudhyA arthapauruSItvAdasyAmarthaviSaye evaM mAnasAdi vyApAraNam iti bhAvaH / tRtIyAyAM pauruSyAM bhikSAcaryAm upalakSaNatvAdAhArAdikaM ca kuryAt / punaH caturthyAM paururSyA svAdhyAyam, upakakSaNAt pratilekhanAdikaM ca kuryAt / ' paDhamaM ' ' bIyaM ' ityatra saptamyarthe dvitIyA / 'porIsi' iti lupta saptamyantaM padam | 'jhiyAya' ityatra liGathe laT // 12 // " uttara guNoM kA pAlana kaise kareM ? so kahate haiM-' paDhamaM' ityAdi / anvayArtha -- ( paDhamaM porasi - prathamAyAM pauruSyAm ) prathama pauruSI meM-divasa ke prathama prahara meM (sajjhAyaM kujjA-svAdhyAyaM kuryAt ) vAcanAdikarUpa svAdhyAya karanA (bIyaM jhANaM jhiyAyai-dvitIyAyAM dhyAnaM dhyAyet) dvitIya pauruSI meM - dvitIya prahara meM - sUtrArtha cintanarUpa dhyAna kre| (tajhyAe bhikkhA yariyaM kujjA - tRtIyAyAM bhikSAcaryAM kuryAt) tRtIyapauruSI meM - tRtIyapraharameM bhikSAvRtti kare (punaH) phira (cautthAe sajjAyaM kujjA-caturthyAM svAdhyAya kuryAt) caturtha pauruSI meM caturtha prahara meM svAdhyAya evaM pratilekhanA Adi kareM // 12 // prathama pauruSImeM svAdhyAya kare ' isa prakAra jo kahA gayA hai so 6 uttarAdhyayana sUtra : 4 uttara guNotuM yAsana te re ? te vAmAM Ave che - "paDhamaM" ityAdi. anvayArtha - paDhamaM porasI - prathamAyAM pauruSyAm prathama poSImA dvivasanA prathama aDerabhAM sajjhAyaM kujjA - svAdhyAyaM kuryAt vAyanAhi435 svAdhyAya puravA, bIyaM jhANaM jhiyAya dvitIyAyAM dhyAnaM dhyAyet mIka poSInA bhInna praharamAM sUtrArtha bhiMtana35 dhyAna 42vuLaM taiyAe bhikkhAyariyaM kujjA - tRtIyAyAM bhikSAcaryAM kuryAt tRtIya yau3SInA-trIya praharamAM likSAvRtti 42vI, pachI cautthIe sajjhAyaM kujjA - caturthyAM svAdhyAya rthAt cAthA praharamAM svAdhyAya ane pratilekhanA adghi karavuM, 512aa prathama paurUSImAM svAdhyAya kare' A pramANe je kahevAmAM Avela che. 6 Page #79 -------------------------------------------------------------------------- ________________ priyadarzinI TIkA. a0 26 pauruSIparijJAnavaNanam 10 prathamapauruSyAM svAdhyAyaM kuryAditi yaduktaM tatparijJAnAyAhamUlam - AsADhe mAse dupayA, pose mAse caupayA / cittAsoesa mAsersu, tipaMyA haivai porisi // 13 // chAyA - ASADhe mAse dvipadA, pauSe mAse catuSpadA / cautrAzvayujormAsayo:: tripadA bhavati pauruSI // 13 // TIkA- 'AsADhe ' ityAdi / 1 ASADhe mAse dvipadA paurupI bhavati, puruSAderUrdhvotthitasya uttarAbhimukhasya aSADhapUrNimA dine jAnucchAyA dvipadApauruSI bhavatItyarthaH / evam sarvatrApi yojyam pauSe mAse catuSpadA paurupI bhavati / caitrAzvayujoH mAsayoH = caitre mAsi Azvine mAsi ca tripadA pauruSo bhavati // 13 // itthamASADhAdi paurNamAsISu pauruSImAnamuktam, sammati pauruSyA vRddhihAnI ucyete mUlam - aMgulaM sattaratteNaM, paikkheNa tu duaMgulaM / are sire vIvi, mAseNaM cauraMgulaM // 14 // chAyA -- aGgulaM saptarAtreNa, pakSeNa tu dvayaGgulam / varddhate hIyate vA'pi mAsena caturaGgulam || 14 || 61 usa paurUSI kAlakA jJAna karAneke liye sUtrakAra kahate haiM'AsADhe ' ityAdi / anvayArtha -- (AsADha mAse dupayA-ASADhe mAse dvipadA ) ASADhake mahinAmeM dvipadA pauruSI hotI hai| (pose mAse cauppayA-paudhe mAse catuSpadA) pauSa mAsameM catuSpadA pauruSI hotI hai / mAsesu cittA soema- citrAzvayu jormAsayoH) caitra evaM Azvina mAsame (tipayA porasI havai - tripadA pauruSi bhavati) tripadA pauruSI hotI hai // 13 // isa prakAra pauruSIkA pramANa kaha kara aba sUtrakAra pauruSIkI vRddhi Dabe se yau3SIbhAjanuM jJAna avivA bhATe sUtrAra uDe che - "AsADhe" tyiAhi. anvayArtha--AsADhe mAse dupayA- ASADhe mAse dvipadA aSADha mahinAmAM dviyahA tho3SI thAya che. pose mAse ca uppayA - pauSe mAse catuSpadA poSa bhAsabhAM yatuSpadvA pau3SI thAya che. cittA sopasu mAsesu - caitrAzvayujormAsayoH caitra bhane mAo bhAsabhAM tipayA porasI havai - tripadA pauruSi bhavati tripadA poSI thAya che. // 13 // A pramANe paurUSInuM pramANu kahIne have sUtrakAra paurUSInI vRddhi ane uttarAdhyayana sUtra : 4 Page #80 -------------------------------------------------------------------------- ________________ ra uttarAdhyayanasUtre TIkA - ' aMgulaM ' ityAdi / saptarAtreNa = saptAhorAtreNa ityarthaH / rAtrINAM divasA vinAbhAvitvAdiha rAtri zabdena api gRhyante / sArdhena iti zeSaH / aGgulam - ekAGgulapramANaM pauruSI varddhate / pakSeNa tu dvayamulaM varddhate / mAsena caturaGgalaM varddhate / idaM dakSiNAyane bodhyam / api = punaH uttarAyaNe pUrvoktakrameNaiva hIyate ca / pakSasyArdhaM sArdha saptAhorAtraM bhavati, ataH saptarAtreNa ityatra sArddheneti bodhyam / yatra mAse caturdazabhirdinaiH pakSo bhavati, tatra saptAhorA NAsyaGgulapramANaM pauruSI varddhate hIyate ca / anayA vRddhayA hAnyA ca / sapAdasArdha pauruSyAdijJAnaM pratyAkhyAnAdAvapekSitaM tadarthametat kathitam ||14|| aura hAni batalAte haiM--' aMgulaM ' ityAdi / anvayArtha - dakSiNAyanameM (sattara teNaM - saptarAtreNa) sADhe sAta 7|| dinarAta kAlameM aMgula - aGgalam eka aMgula pramANa paurUSI baDhatI hai| (pakkheNaMpakSeNa) eka pakSa meM (du aMgula - dvayaGgalam ) do aMgula paurUSI baDhatI hai| (mAseNaM - mAsena) ekamAsameM (cauraMgulam - caturAGgulam ) cAra aMgula pauruSI baDhatI hai / tathA uttarAyaNa meM isI krama se ghaTatI hai arthAt-sAr3he sAta dina rAtameM eka aMgula pramANa pauruSI ghaTatI hai / eka pakSameM do aMgula tathA eka mAsameM cAra agula pramANa pauruSI ghaTatI hai| pakSake Adhe sAr3he sAta hote hai isaliye sapta rAtrikI jagaha sAr3he sAta 7 || rAtri pramANa kAla jAnanA caahiye| jisa mAsameM caudaha 14 dinakA pakSa hotA hai vahAM sAta dina rAta kAla jAnanA cAhiye / so sAta 7 dina rAta pramANa kAlameM bhI eka aMgula pramANa pauruSI baDhatI ghaTatI rahatI hAnI matAve che.- " aMgulaM" ityAhi. anvayArtha-dRkSiNAyanabhAM sattara teNaM - saptarAtreNa sADI sAta (7) hivasa rAta ANabhAM aMgulaM-aGgulam mAMgaNa prabhANu pau3SI va che. pakkheNa pakSeNa U pakSabhAM du aMgulaM-dvayaGgulam me mAMga pramANe poraSI vadhe che. mAse - mAsena the4 bhAsabhAM cauraMgulam - caturAGgulam yAra AMgaNa cau3SI varSe che. tathA uttarAyaNamAM A kramathI ghaTe che. arthAt sADA sAta divasamAM eka AMgaLa pramANe paurUSI ghaTe che. eka pakSamAM be AMgaLa ane eka mahinAmAM cAra AMgaLa pramANa paurUSI ghaTe che, pakSanA aradhA bhAga chA thAya che A kAraNe sAta rAtrInA sthaLe sADA sAta rAtrI pramANa kALa jANavA joI e. je mahInAmAM cauda divasanA pakSa hAya tyAM sAta divasa rAta kALa jANavA joI e. A samaye sAta divasa rAta pramANe kALamAM paNa eka AMgaLa pramANa uttarAdhyayana sUtra : 4 Page #81 -------------------------------------------------------------------------- ________________ priyadarzinI TIkA a0 26 pauruSaparijJAnavarNanam keSu keSu mAseSu caturdazabhirdinaiH pakSo bhavatItyAhamUlam - AsADhebahulapakkhe, bhaddavaMe kattie ye pose ye / phagguNaM vaisAhesu rya, nAyavvA omaratAMo // 15 // chAyA - ASADhabahulapakSe, bhAdrapade kArtike ca pauSe ca / phAlguna - vaizAkhayoztha, jJAtavyA avamarAtrayaH // 15 // TIkA-' AsADha ' ityAdi - 63 ASADhabahula pakSe = ASADha kRSNapakSe, bhAdrapade = bhAdrakRSNapakSe kArtike= kArtikakRSNapakSeca, pauSe ca = pauSakRSNapakSe ca tathA - phAlgunavaizAkhayoH = phAlgunavaizAkhakRSNapakSayozca avamarAtrayaH = ekaikAhorAtranyUnArAtrayo'vagantavyAH / pUrvoktamAse su kRSNapakSAH caturdaza dinapramANA bhavantIti bhAvaH // 15 // hai / yaha pauruSIkI ghaTatI baDhatI pratyAkhyAna AdimeM apekSita hotI hai| isa liye yaha kahA gayA hai // 14 // kina 2 mahinoM meM caudaha 14 dinoMkA pakSa hotA hai isako sUtra - kAra batalAte haiM - ' AsADha ' ityAdi / anvayArtha - (AsADha bahulapakkhe - ASADhabahulapakSe ) ASAr3ha kRSNa pakSameM, ( bhavae bhAdrapade ) bhAdra kRSNa kSameM ( kattie-kArtika kRSNa pakSameM ( pose-paudhe) pauSakRSNapakSa meM tathA ( phagguNa vahasAhesu omaratAo nAyaoat-phAlguna vaizAkhayozca avamarAtraya jJAtavyAH ) phAlguna tara kRSNapakSa meM ekaeka ahorAtrase nyUna rAtriyAM jAnanA cAhiye arthAt ina pUrvokta mAsoMmeM kRSNapakSa caudaha caudaha 14-14 dinake hote haiN|| 15 / / paurUSI vadhatI rahe che. A paurUSInu` ghaTavuM, vadhavu, e pratyAkhyAna AdimAM apekSita DAya che. A mATe A kahevAmAM Avela che. 14aa kyA kayA mahinAmAM cauda divasanu` pakSa hAya che tene sUtrakAra tAve che - "AsADha " tyAhi. - manvayArtha - AsADha bahulapakkhe - ASADhabahulapa aSADha kRSNa pakSamAM, bhavara-bhAdrapade lAharavAmAM sRRSNu pakSamA, kattie-kArtike artimbhAM kRSNa pakSamAM pose - pauSe ghoSabhAMDaNa pakSamA, tathA phagguNavaisAhesu omaratAo nAyavvAphAlguna vaizAkhayozca avamarAtraya jJAtavyAH zamazu bhane vaizAbhAM kRSNa pakSamAM eka eka ahArAtrathI nyUna rAtrIyA jANavI joie. arthAt A pUrvakti bhahinAmAbhAM pR'SNupakSa yauha-yo: (14 - 14) hivasanA hoya che. // 15 // uttarAdhyayana sUtra : 4 Page #82 -------------------------------------------------------------------------- ________________ ka evaM pauruSI jJAnopAyamabhidhAya pAdonapauruNyA jJAnopAyamAha-mUlam - jeTThAmUle AsADha - sAvaNe, chahiM aMgulehiM paDilehA / ahiM biitiyammi, taIe desa aTThahiM caMutthe // 16 // chAyA -- jyeSThAmUle ASADha zrAvaNe, SaD bhirakulai pratilekhA / aSTabhirdvitIya. tRtIye dazabhiraSTabhizcaturthe // 16 // TIkA--' jeDAmule ' ityAdi -- jyeSThAmUle= jyeSThe mAsi ASADhazrAvaNe = ASADha zrAvaNayozca pUrvokta pauruSImAne padabhiraGgaH prakSiptaiH pratilekhA = nirIkSaNarUpA kartavyA / tena pAdonapauruSI kAlasya jJAnaM bhavati / dvitIyatri ke = bhAdrapadAzvina kArtikalakSaNe aSTabhiranulaiH prakSintaiH pratilekhA = nirIkSaNarUpA kartavyA / tRtIyatri ke mArgazIrSa pauSamAgharUpe dazabhiraGgulaiH prakSiptaiH pratilekhA kartavyA / tathA caturthe trike = phAlguna caitra vaizAkha uttarAdhyayana sUtre isa prakAra pauruSoM ko jAnane kA upAya kahakara aba sUtrakAra pAdona (pona) pauSako jAnane kA upAya batalAte haiM- 'jeDDAmUle' ityAdi / anvayArtha -- (jeTThAmUle= jyeSThAmUle) jyeSTha mahine meM (AsADha sAvaNeASADha zrAvaNe) ASADha sAvana meM (chahiM aMgulehiM-padabhiraMgulaiH) pUrvokta pauruSI pramANameM chaha aMguloMke prakSipta karanese ( paDilehA - pratilekhA ) nirIkSaNa rUpa pratile banA karanI caahiye| isase pAdona pauruSIkA jJAna hotA hai| dvitIyatrike) bhAdrapada, Azvina, kArtika mahInoM meM (aTThAhiMaSTAbhiH) pUrvokta mAnameM ATha aMguloMko prakSipta karake pratilekhanA karanI cAhiye (tae - tRtIye) agahana, pauSa evaM mAghamAsa meM (dasa - dazabhiH) daza aMguloMko prakSipta karake pratilekhanA karanI cAhiye / tathA ( cautthe - A pramANe paurUSIne jANavAnA upAya kahIne have sUtrakAra pAdona (pAna) pauSIne laghuvAno upAya matAve che - "jeTThAmUle" tyAhi. manvayArtha -jeThThAmUle- jyeSThAmUle jyeSTha mahinAmAM AsADhasAvaNe - ASADha zrAvaNe aSADha zrAvaNubhAM chahiM aMgulehiM - SaibhiraMgulaiH pUrvokta pauSI pramANubhAM cha gyAMgajana prakSipta 42vAthI paDilehA - pratilekhA nirIkSa35 pratisenA 12vI joI e. AnAthI pAdAna paurUSInuM jJAna thAya che. bhAdrapada, Ase ane kArtika mahinAmAM aThThAhiM - aSTAbhiH pUrvota mAnamAM ATha sAMgajane prakSipta urIne pratikSeJanA urakhI leye. taie - tRtIye magahuna, ghoSa bhane mahAbhAsabhAM dasa- dazabhiH dRza yAMgajane prakSipta urIne atisenA 42vI leI yo, tathA uttarAdhyayana sUtra : 4 Page #83 -------------------------------------------------------------------------- ________________ priyadarzinI TIkA a0 26 munirAtrikRtyam kharUpe ca aSTabhiraGgulaiH prakSiptaiH pratilekhA kartavyA / tena pAdonapauruSI kAlasya jJAnaM bhavati / 'dasa' ityatra tRtIyArthe prathamA // 16 // ___itthaM dinakRtyamabhidhAya rAtrau yadvidheyaM taducyate-- mUlam-ratipi cauro bhAe, bhikkha kujA viyavakhaNo / tao uttaraMguNe kujA, rAIbhAgesu causu vi // 17 // chAyA--rAtrerapi caturo bhAgAna , bhikSuHkuryAd vickssnnH| tata uttaraguNAn kuryAd , rAtrimAgeSu caturvapi // 17 // TIkA-- ratipi' ityAdi vicakSaNaH medhAvI, bhikSuH rAtrerapi caturo bhAgAn kuryAt / tatazcaturvapi rAtribhAgeSu uttaraguNAn svAdhyAyAdIn kuryAt / ratipi' ityatra SaSThayarthe dvitIyA // 17 // caturthe ) phAlguna, caitra evaM vaizAkha mAsameM ( ahiM-aSTabhiH ) ATha aMguloMko prakSipta karake pratilekhanA karanI caahiye| ina sabase pAdona(pauna) pauruSI kAlakA jJAna ho jAtA hai // 16 // isa prakAra dinakI cAro pauruSIkA kartavya kaha kara aba rAtrimeM bhikSuko kyA karanA cAhiye yaha bAta sUtrakAra khetehai|- rtipi'ityaadi| ____ anvayArtha--(viya khaNo bhikkhU ratipi cauro bhAe kujjA-vicakSaNo bhikSuH rAtreH api caturo bhAgAna kuryAt ) buddhizAlI muni rAtrike bhI cAra bhAga kara leve (tao-tataH) bAdameM (causu vi rAIbhAgesu caturSu api rAtribhAgeSu) una rAtrike cAroM bhAgoMmeM bhI vaha (uttara guNe kujjA-uttara guNAn kuryAt ) svAdhyAya AdirUpa uttara guNoMkI ArAdhanA kare // 17 // cautthe-caturthe , thaitra bhane vaizama bhAsamA mA maNine prakSita zana pratilekhanA karavI joIe. A saghaLAthI pAdena (pAna) paurUSIkALanuM jJAna thaI jAya che. 16 A pramANe divasanI cAre paurUSInuM kartavya kahIne have rAtrImAM bhikSue. zu 42vuna. 2 // pAta sUtrA2 matAva cha-"ratipi" tyAhi. manyAya-viyakhaNo bhikkhU rattipi cauro bhAe kujjA-vicakSaNo bhikSuH rAtriH api caturo bhAgAn kuryAt bhuddhizAlI bhuni raatriin| 55] yAra mArI kSye. tao-tataH mAmA causu vi rAIbhAgesu-catuSu api rAtribhAgeSu raatriin| meM yA2 mAgomA pay te uttaraguNe kujjA-uttaraguNAn kuryAt 2pAdhyAya mAhi rUpa uttara guNInI ArAdhanA kare. 17 uttarAdhyayana sUtra :4 Page #84 -------------------------------------------------------------------------- ________________ uttarAdhyayanasUtre ___ kathamityAha-- mUlam-paDhamaM porisa sajjhAyaM, bIyaM jhANaM jhiyAyai / taiyA~e nidamokkhaM tu, cautthI bhujjo vi sajjhAyaM // 18 // chAyA--prathamAyA pauruSyA svAdhyAya, dvitIyAyAM dhyAnaM dhyAyet / tRtIyAyAM nidrAmokSaM tu, caturthyA bhUyo'pi svAdhyAyam // 18 // TokA--' paDhamaM' ityAdi-- sAdhuH rAtre prathamAyAM pauruSyAM prathamapahare svAdhyAyaM kuryAt / dvitIyAyAM pauruSyAM-dvitIyaprahare dhyAna-mUtrAthacintanalakSaNaM kSitivalayadvIpasAgarabhavanAdi vA dhyAyet-cintayet / tRtIyAyAM pauruSyAM tu nidrAmokSaM nidrAyAH pUrvAvaruddhAyAH mokSaM mocanaM kuryAt , zayanaM kuryAdityarthaH / caturthyAM pauruSyAM bhUyo'pi punarapi svAdhyAyaM kuryAt / ayaM bhAvaH-gItArthAnAM jinakalpikAnAM parihAravizuddhika kaise kare ? so kahate haiM-'paDhama' ityAdi / / anvayArtha-sAdhu rAtrikI(paDhama porisi-prathamAyAM pauruSyAm)prathama pauruSImeM prathama praharameM (sajjhAyaM kujjA-svAdhyAyaM kuryAt ) svAdhyAya kare (bIyaMdvitIyAyAM) dvitIya pauruSImeM dvitIya praharameM-sUtrArthacintanarUpa dhyAna kre| athavA jinazAstrokta pRthivIke tathA dvIpa sAgara Adike svarUpakA cintavana kareM / (taiyAe-tRtIyAyAM) tRtIya pauruSImeM tRtIya praharameM (niddamokkhaM nidrAmokSaM) nidrA leve-soce| (cautthI-caturthyAm ) caturtha pauruSImeM caturtha praharameM (bhujjo vi-bhUgho'pi) phira bhI (sajjhAyaM kujjA-svAdhyAyaM kuryAt ) svAdhyAya kare / vizeSa-gItArtha sAdhuoMke liye, jinakalpi sAdhuoMke liye tathA parihAra vizuddhika cAritravAloM ke liye tRtIya prahara mAtra 44 zata 3 1 1 4 cha-"paDhamaM" tyAha. bha-kyAtha-sAdhu rAtrInI paDhama porisi-prathamAyAM pauruSyAM prathama po3SImA prathama prahAramA sajjhAyaM kujjA-svAdhyAyaM kuryAt svAdhyAya 42, bIyaM-dvitIyAyAM dvitIya paurUSImAM-bIjA praharamAM sUtrArtha ciMtanarUpa dhyAna kare athavA-jIna zAsIta pRthvinA tathA dvIpa saa||2 mahinA 2135nu citavana 42, taiyAetRtIyAyAM tRtIya pau3SImAM-alon praDaramA niddAmokkhaM-nidrAmokSa nidrAle, suve cautthI-caturthyAm yaturtha pauSAmAM-yAthA prabhAM bhujovi-bhUyo'pi thI sajjhAyaM kujjA-svAdhyAyaM kuryAt svAdhyAya 4re vizeSa-gItA sAdhuyAnA bhATe janakalpI sAdhuonA mATe tathA parivAra vizuddhika cAritravALAnA mATe trIjo uttarAdhyayana sUtra:4 Page #85 -------------------------------------------------------------------------- ________________ priyadarzinI TIkA a0 26 munirAtrikRtyam cAritravatAM ca nidrAkAlastRtIyapraharamAtram / zeSamunInAM tu dvitIyatRtIyapraharau nidrAkAlaH / ' utthI ' ityatra ArSatvAtsaptamyarthe prathamA // 18 // sampati rAtribhAgacatuSTayaparijJAnopAyamupadarzayan samastamuni karttavyamAha - mUlam - jaM neI jayA raitiM, nakkhattaM tammaii nahacauMbbhAe / saMpatte viramejjA, sajjhAya paosakAlammi // 19 // chAyA - yannayati yadA rAtri, nakSatraM tasminnabhazcaturbhAge / samprApte virameta, svAdhyAyAt pradozakAle / / 19 / TIkA- 'jaM neha ' ityAdi / yadA nakSatraM rAtriM nayati = samApayati, arthAt - yasminnakSatre udite rAtrerAdibhavati astamite ca rAtreravasAnaM bhavati, tasminnakSatre nabhazcaturbhAge nabhasaH prathama caturthabhAge saMmAse prathamaprahare samApte satItyarthaH, pradoSakAle rAtriprathamaprahare prArabdhAt - 67 nidrAkAla hai / zeSa muniyoMke liye to dvitIya evaM tRtIya prahara ye donoM prahara nidrA haiM // 18 // aba rAtri ke cAra prahararUpa cAroM bhAgoM ke jAnane kA upAya dikhalAte hue munike samasta rAtri karttavyako kahate haiM - ' jaM neha' ityAdi / anvayArtha - ( jayA jaM nakkhattaM ratiM nai - yadA yannakSatraM rAtriM nayati) jaba jo nakSatra rAtriko samApta karatA hai, arthAt - jisa nakSatrake udita hone para rAtrikA prArambha hotA hai aura usIke asta hone para rAtrikA anta hotA hai, (tammi naha caunbhAe saMpatte paosakAlammi viramejjAtasmin nabhazcaturbhAge saMprApte pradoSakAle prArabdhAt svAdhyAyAd viramet) aisA vaha nakSatra jaba AkAzake pahile caturtha bhAgameM prApta ho arthAt prahara mAtra nidrAkALa che. khIjA muniyA mATe khIje ane trIjo prahara e bhanne aDara nidrAnA che. // 18. have rAtrInA cAra prahararUpa cAre bhAgane jANuvAne upAya batAvatAM bhuninA samasta rAtrI utavyAne uDe che " jaM nei " tyAhi. anvayArtha -- jayA jaM nakkhattaM ratti nei - yadA yannakSatraM rAtriM nayati nyAre ne nakSatra rAtrIne samApta kare che, arthAt je nakSatranA utkraya thavAthI rAtrInA prAraMbha thAya che bhane tenA asta thavAthI rAtrInI aMta bhAve che. tamhi naha caubhAe saMpatte paosakAlammi viramejjA - tasminnabhazcaturbhAge saMprApte pradoSakAle prArabdhAt svAdhyAyAt viramet menuM me nakSatra kyAre bhADAzabhAM paDenAM yAthA lAgamAM prApta uttarAdhyayana sUtra : 4 Page #86 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 68 uttarAdhyayanasUtre 'sajjhAya' iti svAdhyAyAta virametU-nivarteta / 'paDhamaM porisi sajjhAya' iti vacanAd rAtreH prathamapauruSyAM kriyamANaM svAdhyAyaM tyajeditibhAvaH / 'bIyaM jhANaM jhiyAyai' 'taiyAe nimokkhaM ca' iti vacanAd rAtre dvitIyatRtIyapauruSyordhyAna nidrAM ca kuryAditi prakaraNAdbodhyam // 19 // atha rAtrau kiJcidavaziSTatRtIyapraharasahitacaturthapauruSI kartavyamAhamUlam -tammeve ye nakkhatte, gayaNacaubbhAya sArvasesammi / varattiyaM pi kAlaM, paDilehitA muNI kujjA // 20 // chAyA-tasminneva ca nakSatre, gagane caturbhAga sAvazeSe / vairAtrikamapi kAlaM, pratilekhya muniH kuryAt / / 20 // TIkA-'tammeva ya' ityaadi| ca-punaH tasminneva rAtrisamApake nakSatre caturbhAgasAvazeSe-caturthabhAgena gantavyena sAvazeSaM caturbhAgasAvazeSa, tasmin tAdRze 'gayaNa 'tti gagane-AkAzadeze rAtrikA prathama prahara samApta ho jAya taba 'paDhamaM porisi sajjhAyaM ' isa Agama vacanake anusAra rAtrike prathama praharameM prAraMbha kI huI svAdhyAya kA parityAga kare / tathA-'bIyaM jhANaM jhiyAyai, taiyAe niddamokkhaM ca' isa Agama vacanake anusAra rAtri ke dvitIya praharameM dhyAna aura tRtIya praharameM nidrA kare yaha bhI prakaraNase samajhalenA cAhiye // 19 // ___aba tRtIya praharake kucha bhAga sahita caturtha praharake kartavyako kahate haiM-'tammeva' ityAdi / anvayArtha-( tammeva ya nakkhatte-tasminneva nakSatre ca ) phira vahI nakSatra jaba ( gayaNa caunbhAya sAvasesammi-caturbhAgasAvazeSe gagane) hAya arthAt rAtrikA prathama praDa2 sabhAta tha/ laya tyAre "paDhama porisi sajjhAya" mA mAgama kyana anusAra binA prathama praDaramA prArama 42vAmA sAvana svAdhyAyanI parityAga 42, tathA-"vIyaM jhANaM jhiyAyai, taiyAe nida mokkhaM ca " 2 // mAgamavayana anusAra 2||trinaa bhI praDamAM dhyAna bhane ane trIjA praharamAM nidrA kare, e paNa prakaraNathI samajI levuM joIe. 1 have trIjA praharanA cheDA bhAga sAthe cethA praharanA kartavyane kahe che - " tammeva" tyAdi. anvayArtha---tammeva ya nakkhatte-tasminneva ca nakSatre 2 me nakSatra lyAre gayaNa caunbhAya sAvasesammi-gagane caturbhAgasAvazeSe trIta mAnA uttarAdhyayana sUtra :4 Page #87 -------------------------------------------------------------------------- ________________ priyadarzinI TIkA. a. 26 munevizeSadivasakRtyam nakSatre samprApte sati muniH vairAtrikaM kAlaM tRtIyapraharalakSaNam , api zabdAtsvAdhyAya pratighAtakolkApAtAdiparijJAnAyAkAzaM ca caturdikSu pratilekhya kuryAta svAdhyAyaM kuryAt // 20 // evaM sAmAnyena rAtrindivakRtyamabhidhAya punarvizeSato divasakRtyamAha sArdhasaptadazagAthAmiH-- mUlam-puvvilammi caubbhAge, paMDilehitANa bhaMDagaM / guru vaMdittu sajjhAyaM, kujA duHkhavimokkhaNaM // 21 // chAyA--pUrvasmin caturthamAge, pratilekhya bhANDakam / guruM vanditvA svAdhyAya, kuryAd duHkhavimokSaNam // 21 // TIkA--'puvvillammi' ityAdi-- divasasya pUrvasmin caturthabhAge = prathamapauruSI lakSaNe sUryodayasamaye savinayaM tRtIya bhAgake antima bhAga yukta cauthe-caturtha bhAga rUpa AkAzameM Ave taba (muNI verattiyaM kAlaMpi paDilehittA kujjA-muniH vairAtrikaMkAlamapi pratilekhya kuryAt ) muni vairAtrika kAla arthAt tRtIya praharakI, "api' zabdase svAdhyAya pratighAtaka ulkApAtAdike parijJAnake liye cAroM dizAoMmeM AkAzakI pratilekhanA karake svAdhyAya kare // 20 // isa prakAra sAmAnya rUpase divasa evaM rAtri saMbaMdhI kartavya kahakara aba sUtrakAra punaH vizeSa rUpase divasameM karane yogya kartavya ko sAde satraha 17 // gAthAoM dvArA kahate haiM-'puzvillammi' ityAdi / ___ anvayArtha-divasake (pubvilammi caubhAge-pUrvasmin catubhArge) pUrvacaturthabhAgameM-prathama pauruSIrUpa sUryodaya ke samayameM-muni savinaya matima mAsa sAthe yAthA mA135 mAmA mAve sAre muNI verattiyaM kAlaM paDilehittA kujjA-muniH vairAtrikaM kAlamapi pratilekhya kuryAt muni 3tri 10 arthAt trIjA praharanI "ji" zabdathI svAdhyAya pratighAtaka ulkApAtAdikanA parijJAnane mATe cAre dizAomAM AkAzanI pratilekhanA karI svAdhyAya kare. dhAro A pramANe sAmAnya rUpathI divasa ane rAtri saMbaMdhI kartavyane kahIne have sUtrakAra pharI vizeSa rUpathI divasamAM karavA yogya kartavyane sADA sattara (17 // ) thAme 24 -" puvvillammi" tyAdi. manvayArtha-hisanA pubvilammi caubhAge-pUrvasmin catuthabhAge dhUyAthA mAmA prathama paurUSIrUpa sUryodayanA samayamAM-muni savinaya savaMdana gurunA Adezane prApta uttarAdhyayana sUtra :4 Page #88 -------------------------------------------------------------------------- ________________ uttarAdhyayana sUtre savandanaM gurorAdezaM gRhItvA bhANDakaM = varSAkalpAdi yogyaM vastrapAtrAdikaM pratilekhya guruM vanditvA sarvaduHkhavimokSaNaM- zArIramAnasasakaladuHkha nivArakaM svAdhyAyaM kuryaat|| 21 // mUlam - porisIeM caubbhAge, vaMditANaM teo guruM / apaDikkamittA kAlasse, bhAyaNaM paDilehee // 22 // chAyA -- pauruSyAzcaturthabhAge, vanditvA khalu tato gurum / apratikramya kAlasya, bhAjanaM pratilekhayet // 22 // TokA--' porisie ' ityAdi -- pauruSyAzcaturthabhAge'vaziSyamANe pAdona pauruSyAmityarthaH, guruM vanditvA tataH kAlasya - kAlam apratikramya - kAlapratikramaNamakRtvaiva = gamanAgamanAdInAmairyApathikAdipratikramaNamakRtvA bhAjanaM = pAtraM pratilekhayet bhAjanamityupalakSaNam upakaraNamA 70 savandana guruke Adezako prApta karake ( bhaMDagaM paDilehittANaM - bhANDakaM pratilekhya) varSAkalpa Adike yogya vastra evaM pAtrAdikoMkI pratilekhanA kare / pratilekhanA karake (guruM vaMdittA - guruM vandiyA) guruko vandanA kare / vandanA karake pazcAt vaha (savcadukkhavimokkhaNaM sajjAyaM kujjA-sarvaduHkhavimokSaNaM svAdhyAyaM kuryAt ) zArIrika evaM mAnasika samasta duHkhoMke nAzaka svAdhyAyako kare // 21 // 'porisIe ' ityAdi - anvayArtha - ( porisIe caunbhAge - pauruSyAzcaturbhAge ) pauruSIke avaziSTa caturthabhAga meM (guruM vaMditANaM-guruM vanditvA ) guru mahArAjako vaMdanA karake ( tao kAlassa apaDikkamittA- tataHkAlasya apratikramya ) bAda meM kAlamatikramaNa nahIM karake hI gamanA gamanAdirUpa IryApathika rIne bhaMDagaM paDile hittA - bhANDakaM pratilekhya varSA4ya mahinA yogya vastra bhane yAtrAhitAnI pratibaijanA ure, atinA ryA pachI guruM vaMditANaM-guruM vanditvA gurune vahanA re paMDhanA yo pachI te savvadukkhavimokkhaNaM kujjA-sarvaduHkhavimokSaNaM kuryAt zArIriGa bhane mAnasiGa saghaNA du:mono nAza 12nAra svAdhyAya kare. 5215 " porisIe " tyAhi. anvayArtha - porasIe caunbhAge - pauruSyAzcaturbhAge cau3SInA avaziSTa thothA bhAgabhAM guruM vaMdittANaM - guruM vanditvA guru bhaDArA ne vahanA urIne tao kAlassa apaDikkamittA- tataH kAlasya apratikramya mAhamA asapratibhA na 4ztA, abhanA uttarAdhyayana sUtra : 4 Page #89 -------------------------------------------------------------------------- ________________ priyadarzinI TIkA. a0 26 pratilekhanAvidhiH asya ubhayakAle pratilekhanavidhAnAt / svAdhyAyAnantaraM kAlapratikramaNaM kartavyam / caturthapauruSyAmapi svAdhyAyasya vidhAnAt / kAlapratikramaNaM ca svAdhyAyasamAptau syAdityataH 'apaDikkamittA kAlassa' ityuktam / ' kAlassa' ityatra sambandha sAmAnye SaSThI // 22 // pratilekhanAvidhimAha-- mUlam-muhapottiyaM paMDilehitA, paDilehiu~ja gocchgN| ___ gocchagalaiyaMgulio, vAiM paDilehae // 23 // chAyA--mukhavastrikA pratilekhya, pratilekhayed gocchakaM / gocchakalatikAmaGgulito, vastrANi, pratilekhayet // 23 // TIkA-'muhapottiyaM ' ityAdi / muniH mukhavatrikAm=aSTapuTalakSaNAM sadorakamukhavastrikA prathama pratilekhya gocchaka-pramANikAm upalakSaNakhAd rajoharaNaM ca aGgulitaH aGgulyuparidhRtvA, gocchakalatikAMpramArjikAdaNDaM 'dAMDoti' bhASA prasiddham , upalakSaNatvAd rajo. pratikramaNa nahIM karake (bhAyaNaM paDilehae-bhAjanaM pratilekhayet ) upakaraNa mAtrakI pratilekhanA kare / svAdhyAyake bAda kAlapratikramaNa karanA cAhiye aura caturtha pauruSImeM bhI svAdhyAya karanekA vidhAna hai| isaliye isa gAthAmeM 'apaDikamittA kAlassa' aisA kahate hai // 22 // aba pratilekhanAkI vidhi kahate haiM-'muhapottiyaM ' ityAdi / ___ anvayArtha-muni (muhapottiyaM-mukhavastrikAm ) ATha puTa vAlI sadorakamukhavatrikAkI sarva prathama (paDilehittA-pratilekhya) pratilekhanA kare / isakI pratilekhanA karake bAdameM (gocchagaM aMgulio gocchaga laiyaM paDilehijja-gocchakaM aMgulitaH gocchakalatikAM pratilekhayeta ) pramAjikAkI, rajoharaNakI tathA aMguliyoMke Upara rakhakara gocchaka mana mAhi35 iryApathika na 42di bhAyaNaM paDilehae-bhAjanaM pratilekhayet 34karaNa mAtranI pratilekhanA kare. svAdhyAyanA pachI kAla pratikramaNa karavuM joIe. ane caturtha paurUSImAM paNa svAdhyAya karavAnuM vidhAna che. e mATe A gAthAmAM "apaDikkamittA kAlassa" me 4 cha // 22 // have prativemanAnI vidhi vAmAM Ave cha-" muhapottiyaM" tyAha. anvayArtha--muni muhapottiyaM-mukhavatrikAm 08 paTavANI sahA24bhubhapasinA sarva prathama paDile hittA-pratilekhya pratimanA 42. sanI pratimanA yo pachI gocchagaM aMgulio gocchagalaiyaM paDilehijja-gocchakaM aMgulitaH gocchakalatikAM pratilekhayet pramAlAnI, 202nI, tathA mAMjAyonI 52 sabhI uttarAdhyayana sUtra:4 Page #90 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 72 uttarAdhyayana sUtre haraNadaNDaM ca pratilekhayet / tataH vastrANi pratilekhayet / ' gocchagalaiya~gulio ' ityatrArSatvAd ' aMguli zabdasya AdyAkSaralopaH || 23 // vastrANi kathaM pratilekhayedityAha - mUlam - u~DDa thiraM AMturiyaM, puvvaM tA vatthameva paMDilehe / to biiyaM pephoDe, teMiyaM ca puNo pemajjijjA // 24 // chAyA - UrdhvaM sthiram atvaritaM pUrvaM tAvad vastrameva pratilekhayet / tato dvitIyaM prasphoTayet, tRtIyaM ca punaH pramRjyAt || 24|| TIkA - ' uDUM ' ityAdi / Urdhva kA vastra-tatra kAyata utkuTukaH, vastratastu tiryakprasAritavastraH, sthiraM dRDhagrahaNena, atvaritam = tvavarjitaM yathA bhavati tathA, pUrva = prathamaM tAvad vastraM pratilekhayedeva / evakAro bhinnakramaH, atastasya kriyayA'nvayaH / ayamasyAbhiprAya:afaarat arthAt pramArjikA daMDakI tathA rajoharaNadaMDakI pratilekhanA kreN| bAda meM (vastrANi pratilekhayet ) vastroMkI pratilekhanA kareM // 23 // vastroMkI kisa prakAra pratilekhanA kare ? so kahate haiM- 'u' ityAdi / anvayArtha - ( u ghiraM aturiyaM puvvaM vatthameva paDilehe - Urdhva sthiraM atvaritaM pUrva vastraM pratilekhayet ) utkuTuka Asanase baiThakara muni vastrako tirachA phailAkara sthiratA evaM acapalatApUrvaka ( purva - prathamam ) sarvaprathama vastroMkI pratilekhanA kare / arthAt vastroMko isa pArase usa pAra dekhe / kintu unako jhaTakAre nahIM / yadi usake Upara koI jIvajaMtu calatA phiratA tathA baiThA huA najara Ave to usako patanA pUrvaka kahIM anyatra nirupadrava sthAna meM rakha deve (tao biiyaM papphoDe - tataH dvitIyaM prasphoTa yet) gocchakalatikAnI arthAt pramAkA daMDanI rajoharaNa daDanI pratilekhanA kare, bAdamAM vaccenI pratilekhanA kare. // 2 // vastronI huyA aare atibemanA re ? me bhATe uDe che ! - "uDDhaM" dhatyAhi. anvayArtha - uDUDhaM thiraM aturiyaM puvvaM vatthameva paDilehe - Urdhva sthiraM atvaritaM pUrva vastraM pratilekhayet utkuTu4 Asana upara mesIne bhuni vastranetrAM IsAvI sthiratA ramane anyayaNatA pUrva puvvaM - prathamam sarva prathama vastronI pratisenA re. arthAt vastrone anne bAjuethI joi le. paraMtu tene jhATake nahIM. jo tenA upara yatanApUva ka para rAjI hai, tao biiya Ave te tene koI jIvajaMtu cAlatu kratuM ke beThela najaramAM nayAM ardha prahArano upadrava na hoyaM tevA sthAna paraphoDe - tataH dvitIyaM prasphoTayet pachIthI menuM prasTana re. arthAt yatanAthI uttarAdhyayana sUtra : 4 Page #91 -------------------------------------------------------------------------- ________________ priyadarzinI TIkA a0 26 pratilekhanAvidhiH pAya:-sAdhuH Udhrva sthiram atvaritaM yathA syAttathA vastram ArataH pAratazca nirIkSetava, na tu prasphoTayet / tataH pratilekhanAnantaraM, dvitIyamidaM kuryAt / patilekhitaM vastraM yatanayA prasphoTayet 2 / tRtIyaM ca punaridaM kuryAd-vastraM pratilekhya prasphoTaya ca hastAdigatAn prANinaH pramRjyAta surakSitasthAne sthApayediti bhAvaH 3 / 'vastram' ityatra jAtAvekavacanam // 24 // ___ pUrvagAthAyAM sAmAnyataH pratilekhanaprasphoTanapramArjanAnyuktAni, sampati tAnyeva vizadayati-- mUlam-aNaccAviyaM avaliyaM, aNANubaMdhiM amosaliM caiva / chappurimA navakhoDI, pANIpANivisohaNaM // 25 // chAyA--anartitam avalitam , ananubandhi amarzavacceva / SaT purimAH nava khoTAH, pANimANivizodhanam // 25 // TIkA--'aNaccAviyaM' ityAdi-- anartitam-vastraM yathA nartitaM na bhavettathA sAdhunA pratilekhanaM prasphoTanaM ca kartavyam / avalitaM-valitaM-valanaM moTanaM yathA na bhavettathA / ananubandhi, na anubandhi-ananubandhi, vastram alakSyamANavibhAga yathA na syAttathA karttavyambAdameM usakA prasphoTana kareM arthAt - yatanAse vastrako jhATake (taiyaM ca puNo pamajjijjA-tRtIyaM ca punaH pramRjyAt) prasphoTana karane ke bAda pramArjanA kare jIva jaMtu alaga nahIM hove to pUMjaNIse pUMje aura hAtha pUMjaNI AdimeM lage hue jIva jaMtuko surakSita sthAna para yatanAse rakha deveN||24|| pUrvagAthAmeM sAmAnyatayA pratilekhana prasphoTana aura pramArjanakA nirdeza kiyA, aba unhIMko vizeSa rUpase dikhalAte haiM-'aNaccAviyaM' ityAdi anvayArtha-(aNaccAviyaM-anatitam ) pratilekhana aura prasphoTana karate samaya vastrako nacAve nahIM / tathA-(avaliyaM avalitam ) mADe vastrane jhATake, praskena karyA pachI pramArjana kare jIvajata alaga na thAya te paMjaNIthI pUje ane hAtha pUjaNA AdimAM lAgela chavajatune surakSita sthAna upara yetanAthI rAkhI de. 24mAM pUrva gAthAmAM sAmAnya tathA pratilekhana prapheTana ane pramArjanane nideza 4yo, tara vizeSa 35thI samave che-"aNaccAviyaM" tyAha. manvayArtha-aNaccAviyaM-anartitam pratimana mane prasTana 42tI mate pakhane nayApana no, tathA avaliya'-avalitam paNa hevana u010 uttarAdhyayana sUtra :4 Page #92 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 74 uttarAdhyayanasUtre / 6 ityarthaH / tayA - 'amosali' iti dezIyaH zabdaH, amosali - amarzavata - ityAdi saMspRSTaM vastraM yathA na bhavettathA kartavyam / itthaM pratilekhane prasphoTane ca narttanAdikaM pratiSidhya sammati prasphoTanaM pramArjanaM ca kiyadvAraM karttavyamiti darzayati'chappuramA ' ityAdi - SaTpurimAH - SaDvArANi yatanayA prasphoTanAni kartavyAni / taMtra - vastrasya sammukhabhAgaM bhAgatrayavantaM prakalpya cakSuSA vilokya trayaH purimAH kartavyAH, tathA'parabhAgasyApi tathaiva trayaH purimAH kartavyA iti SaTpurimAH / tathA nava khoTA :- nava vAraNi pramArjanAni kartavyAni / ayaM bhAvaH - kRtabhAgatrayasya pratyupekSyamANavastrasya pratyekaM bhAgaM nirIkSamANastatra kvApi yadi jantuM pazyetadA nahIM, tathA (aNANubaMdhi - anAnubandhi) vastrakA vibhAga spaSTatayA dikhAI na de isa prakAra pratilekhana, prasphoTana na kare aura (amosaliM ceva-amarza vata) bhIMta AdikA saMghaTA hove, isa prakAra pratilekhana aura prasphoTana na kare / aba kitane bAra prasphoTana aura pramArjana karanA cAhiye, so chappurimA ' ityAdi gAthAMza dvArA kahate haiM - (chappurimA - SaTpurimAH ) yatanApUrvaka cha bAra vastrakA prasphoTana kre| yaha isa prakAra hai - vastra ke sAmaneke bhAgako tIna bhAgoMmeM kalpita kre| una tInoM bhAgoMko acchI taraha dekhakara eka eka bhAgakA eka eka bAra prasphoTana kare / isI prakAra aah pichale bhAgakA bhI prasphoTana kare / isa prakAra prasphoTanake cha bheda hote haiN| tathA - ( navakhoDA - navakhoTA : ) vastrakI nau bAra pramArjanA kare / vaha pramArjanA isa prakAra hai - jisa vastrakI pratilekhanA karanI ho, ke sAmanevAle bhAgako tIna bhAgoM meM kalpita kre| una tInoM bhAgoM ye tathA aNANubaMdhi - anAnubandhi vastrane vibhAga spaSTatayA hepAya nahIM yApramANe pratisena, asTana na pure te amosaliM ceva - amarzavat bhIMta Adine saMghaTA hAya A pramANe pratilekhana ane prasphoTana na kare, have keTalI vakhata prasphATana ane pramArjana karavuM joIe bhAthAMza dvArA uDe che chappurimA - SaTpurimAH yatanApUrva prasphATana na kare. enA A prakAra che. vajranA sAmA bhAgane traNa bhAgeAmAM kalpita kare e traNe bhAgAne sArI rIte joI lIdhA pachI eka eka bhAganu eka eka vAra prasphATana kare, A pramANe vastranA pAchalA bhAganuM' paNa prasphoTana 13, yA pramANe prasTananA cha leha hoya che. tathA navakhoDA - navakhoTAH vastu nava vakhata pramArjana kare. e pramArjana A pramANe che. je vastranI pratilekhanA karavAnI hAya e vajranA sAmenA bhAgane traNa bhAgeAmAM kalpita pharIne e usa te 66 chappurimA " tyAhi cha vakhata vastronu uttarAdhyayana sUtra : 4 Page #93 -------------------------------------------------------------------------- ________________ priyadarzinI TIkA a0 26 pratilekhanAdoSAH bhAgatrayamapi tristriyatanayA pramANayediti nava khoTA iti / yathA sammukhabhAgasya nava khoTAstathA aparabhAgasyApi nava khoTA bhavanti / parantu teSAmavivakSayAtra navaiva khoTA uktA iti / tathA ca-pANipANivizodhana-pANivizodhanaM prANivizodhanaM cetyarthaH, tatra hastadvayasya pratilekhanaM paannivishodhnm24| pANau sthitA ye prANina kunthvAdayasteSAM vizodhanaM-yatanAtaH ekAntasthAne pariSThApanaM prANivizodhanam 25 // uparinirdiSTAH pratilekhanAbhedAH paJcaviMzatirbhavanti / tathAhi-Urdhvasthiram atvaritam ' iti trayo bhedAH, anartitAdaya 'zca catvAra iti sapta / 'SaT purimAH' ititrayodaza / 'nava khoTAH' iti dvAviMzatiH / ' pANidvayasya vizodhanam ' iti kI pratilekhanA karate hue yadi kisI bhAgameM jaMtuko dekhe to yatanApUrvaka tInoM bhAgoMkI tIna bAra pramArjanA kre| isa prakAra nau khoTA hue| prakAra sAmaneke bhAgameM nau bAra pramArjanA rUpa nava khoTAkA nirUpaNa kiyA hai, usI prakAra vastrake apara bhAgameM bhI nava khoTA hote haiM / parantu unakI yahAM vivakSA nahIM kI hai| usake bAda (pANI pANi visohaNaMpANa prANivizodhanam ) donoM hAthoMkA pratilekhanarUpa vizodhana kareM aura hAtha para sthita jo kunthu Adi prANI ho unakA vizodhana arthAt ekAnta sthAnameM pariSThApana kre| ___ Upara kahI huI pratilekhanAoMke bheda paccIsa hote haiM / ve isa prakAra haiM-'Urdhva, sthira atvarita' ye tIna bheda, 'anartita-avalita ananuvandhi aura amosali' ye cAra bheda, donoM milAkara sAta hue| 'cha purima' teraha, 'nau khoTA' bAIsa, donoM hAthoMkA vizodhana' caubIsa, 'eka traNe bhAgonI pratilekhanA karatI vakhate jo kaI bhAgamAM jIvajaMtu dekhAya te tene yatanApUrvaka traNe bhAgene traNa traNa vakhata pramArjana kare. A pramANe nau khoTA thayA. je pramANe sAmenA bhAgamAM nava vakhata pramArjanarUpa nauTAnuM nirUpaNa karela che eja pramANe vastranA bIjA bhAgamAM paNa noTA thAya che, parata tanI mADI vivakSA rerA nathI. / 5chI pANI pANivisohaNaM-prANi prANivizodhanam manne DAyAnu prativemana35 vizAdhana 42 sana DAya para je keI jIvajaMtu Adi prANI beThela hoya te enuM vizedhana arthAta nirbhaya evA sthaLe pariSThAna karavuM. upara kahevAmAM Avela pratilekhanAonA bheda pacIsa hoya che, te A pramANe cha. " urdhva, sthira, atvarita " se trae seha, mannena meNavatai sAta yA. 7 puribha, 2, nomoTo' mAvAsa, bhanne DAyAnu vizAdhana' yAvAsa, uttarAdhyayana sUtra:4 Page #94 -------------------------------------------------------------------------- ________________ uttarAdhyayanasUtre cturviNshtiH| tathA 'prANivizodhanam ekaH' iti pnycviNshtibhedaaH25| ArabhaTAdayastu trayodazavidhAH pratilekhanAdoSAH, ato na teSAM pratilekhanAtvena grhnnmiti||25|| pratilekhanAdoSatyAgArthamAhamUlam-ArabhaMDA sammadA, vajjeyavyA ye mosalI tiaa| papphoDeNA cautthI, vikkheittA veIyA chaTThI // 26 // chAyA- ArabhaTA sammardA, varjayitavyA ca mauzalI tRtIyA / prasphoTanA caturthI, vikSiptA vedikA SaSThI // 26 // TIkA-'ArabhaDA' ityAdi / muninA ArabhaTA viparItakaraNarUpA pratilekhyamAnavastraM samagramapratilekhya tadantarAle zIghraM zIghramanyAnyavastragrahaNarUpA ca, varjayitavyA / uktaM ca-"vitabheda hastasthitakunthu Adi prANiyoMkA ekAMtameM pariSThApanarUpa prANivizodhana' paccIsa, isa prakAra paccIsa bheda pratilekhanAke haiN| 'ArabhaTA' Adi teraha prakAra to pratilekhanAke doSake haiM, ataH unakA pratilekhanA rUpase grahaNa nahIM hotA hai // 25 // pratilekhanAmeM doSoMke tyAga nimitta sUtrakAra kahete haiM'ArabhaDA' ityAdi anvayArtha-muniko (ArabhaDA-ArabhaTA) viparIta karanerUpa Ara. bhaTa doSakA parityAga kara denA cAhiye-arthAt-pratilekhyamAna samagra vastrakI pratilekhanA nahIM karake bIcameM hI anya anya vastroMko pratilekhanA ke liye zIghratAse lete rahanA isakA nAma 'ArabhaTA' doSa hai yaha doSa pratilekhanAmeM muniko chor3a denI caahiye| kahA bhI haieka bheda hAtha upara cUMTelA jIvajaMtu Adi prANInA ekAMtamAM pariSThApana rUpa prANI vize dhana' pacIsa, A pramANe pacIsa bheda pratilekhanAnA che. "ArabhaTA" mAhita2 pradhAna prativepanAnA hoSa usa che. mAthI ternu pratilekhanA rUpathI grahaNa thatuM nathI. ripo pratimanAma hoSAnA tyA nimitta suutr||2 4 cha-"ArabhaDA" tyAhi. anvayArtha-bhunine ArabhaDA-AramaTA viparIta 421 // 35 mAramaTa honA parityAga karI devo joIe. arthAtu-pratilekhyamAna samagra vizvanI pratilekhanA na karatAM vacamAM ja bIjAM bIjAM vastrone pratilekhanAnA mATe jaladI jaladI letAM javAM enuM nAma ArabhaTA deSa che. A deSa pratilekhanA vakhate suniye cha / naya. 4thu cha uttarAdhyayana sUtra:4 Page #95 -------------------------------------------------------------------------- ________________ priyadarzinI TIkA, a0 26 pratilekhanAdoSAH hakaraNamArabhaDA turiyaM vA annamanagahaNeNaM" chAyA-vitathakaraNamArabhaTA tvarita vA anyAnyagrahaNena iti / vitathakaraNaM-viparItakaraNam , tathA sammA -sammardana sammA -vastrAntakoNasammoTanam , upadherupari upavezanaM vA varjayitavyA / 'sammardA ' itytraarsstvaatstriilinggtaa| ca-punaH mauzalI tiryagUrdhvamadho vA saMghaTanA nAma tRtiiyaa| prasphoTanA-prakarSeNa reNuguNThitasyeva vastrasya sphoTanA nAma cturthii| vikSiptA-vikSepaNaM vikSiptA-pratyupekSitavastrasyApratyupekSite vastrasamudAye prakSepaNaM pratilekhanAkAle vastrAJcalasyordhvaprakSepaNa vA pnycmii| atrApyArSatvAt strItvam / "vitahakaraNamArabhaDA turiyaM vA anamannagahaNeNaM" chAyA-vitathakaraNamArabhaTA tvaritaM vA anyaanygrhnnen"| (sammadA-sarmadA) vastrake antake konoMkA moDanA athavA upadhike Upara baiThanA yaha saMmarda doSa hai, isakA bhI parityAga kara denA caahiye| (mosalI-mauzalI) tirthaka, Udhrva, evaM nIce saMghaTana honekA nAma mauzalI hai| yaha tRtIya doSa hai / isakA bhI pratilekhanA karate samaya sAdhuko parityAga kara denA cAhiye |(cutthii papphoTaNA-caturthI prasphoTanA) cauthA doSa prasphoTanA hai-arthAt-dhUlise yukta vastrako jisa prakAra phaTakArA jAtA hai usI prakArase vastrakA phaTakAranA isakA nAma prasphoTanA hai (vikkhittA-vikSiptA) pAMcavA doSa vikSipta hai-arthAt-pratyupekSita vastrako apratyupekSita vastrameM-apratilekhita vastrake sAtha dhara denA usameM milA denA-isakA nAma vikSipta doSa hai / sAdhuko isa doSakA parihAra kara denA cAhiye / athavA jisa vastrakI pratilekhanA nahIM karake "vitahakaraNamArabhaDA, turiyaM vA annamannagahaNeNaM " vitathakaraNamArabhaTA, tvaritaM vA anyaanygrhnnen"| anvayAtha-sammahA-samma pakhanA chAnA bhAsana paNa deva ath| te upadhinA upara besavuM e saMmaI deSa che. Ane paNa parityAga karI de nase. mosalI-mauzalI tiya, va, mane nIya saMghaTana DAvAtuM nAma mauzalI che. A trIje doSa che. ene paNa pratilekhana karatI vakhate sAdhue parityA zAleya. cautthIpapphoTaNA-caturthI prasphoTanA yAyo hoSa prakI TanA che. arthAt dhULathI bharelAM vastrane je pramANe jhATakavAmAM Ave che. A pramANe pakhane 38412j marnu nAma prottn| che. vikkhitA-vikSiptA pAyA deSa vikSita che. arthAta-pratyupekSita vastrane apratyupekSita vastramAM-aprativastranI sAthe mUkI devuM--enI sAthe meLavI devuM. AnuM nAma vikSipta deSa che. sAdhuoe A deSane parihAra karI devuM joIe. arthAta-je vastranI pratile uttarAdhyayana sUtra:4 Page #96 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 78 tathA - vedikA nAma SaSThI / vedikAH paJcavidhAH / uktaM ca " beiyA paMca vihA paNNattA, taM jahA - uDDaveiyA? aho veiyA 2 tiriyavezyA 3 duhao vezyA 4, egao veiyA / tattha uDaveiyA uvari jANugANaM hatthe kAUNa paDile hei 1 | aho veDyA - aho jANugANaM hatthe kAUNa paDile 2 / tiriyaveiyA saMDAsayANaM majhe hatthe neUNa paDilei3 / umao veiyA - bAhANaM aMtare jANugA kAUNa paDile he 4 | egao veiyA - egaM jANugaM bAhAnAmaMtare kAUNa paDilehei " ci uttarAdhyayanasUtre chAyA - vedikAH paJcavidhAH prajJaptAHH / tadyathA - UrdhvavedikA, adho vedikA, tiryagvedikA, dvidhAto vedikA, ekato vedikA / tatra - Urdhva vedikA - uparijAnuno Istau kRtvA pratilekhayati, - adho vedikA - adho jAnunorhastau kRtvA sthApayitvA kevala usako Upara se hI dekha lenA yaha bhI vikSipta nAmakA doSa hai / ( veiyA chaTTA - vedikA SaSThI) vedikA nAmakA chaThA doSa hai yaha vedikA pAMca prakArakI hai -- uktaMca " veiyA paMcavihA paNNattA taM jahA - uDDaveiyA, ahoveiyA, tiriya beiyA, duhao veiyA, egao veiyA- tattha uDUveiyA, uvarijANugANaM hatthe kAUNa paDile 1| aho veiyA - ahoAgugANaM ityekAUNa paDilei 2 tiriyaveDyA - saMDAsayANaM majjhe hatthe neUNa paDilehe 3 / ubhao vehayA bAhANaM aMtare jANugA kAkaNa paDilehei 4 / egao veiyA evaM jANugaM bAhANAnaMtare kAUNapaDilehei "tti bhAvArtha- vedikA pA~ca prakArakI hai- UrdhvavedikA, adhovedikA, tiryavedikA, vidhAto vedikA ekato vedikA / donoM jAnuoM ke Upara hAtha rakhakara vastra AdikI pratilekhanA karanA yaha UrdhvavedikA nAmakA khanA karavAnI hAya e vasranI pratilekhanA na karatAM phakta tene upara uparathI 4 hovu pazu vikSipta nAmanA hoSa che. veiyA chaTTA - vedikA SaSThI veDi nAmanA chaThTho doSa che. e vaizvikA pAMca prakAranI che.--ukata`ca---- " veiyA paMcavihA paNNattA taM jahA - uDaveiyA, ahoveiyA, tiriya veDyA, duhao beiyA, egao vezyA, tattha uDDU veDyA - uvari jANugANaM hatthekAuna paDileheI (1) aho veiyA - aho ANugANaM hatthekAuNa paDile (2) tiriya veIyAsaMDAsayANaM majhe hatthe neUNa paDile hei (3) ubhao veiyA vAhANaM aMtare jANugA kAkaNa paDile hei (4) egao veiyA egaM jANugaM vAhAgAmaMtare kAuNa paDile heha ti" bhAvA--vaihikA pAMca prakAranI che. uva vedikA, adhAvedikA, tiya zve. dikA, dvidhAtA vedrikA, ekatAvedikA, anne ja dhAe upara hAtha rAkhIne vajra AAdinI pratilekhanA karavI e vedikA nAmanA doSa che. jadhAnI nIce uttarAdhyayana sUtra : 4 Page #97 -------------------------------------------------------------------------- ________________ priyadarzinI TIkA a0 26 pratilekhanAdoSAH pratilekhayati / tiryagvedikA saMdaMzakayoH jAnunomadhye hastau nItvA pratilekhayati / dvidhAtovedikA-bAhvorantare dve api jAnunI kRtvA pratilekhayati / ekatovedikA ekaM jAnu bAhvorantare kRtvA pratilekhati-iti / ArabhaTAdivedikAntA doSAH sAdhubhiH pratilekhanAyAM pariharttavyA iti bhAvaH // 26 // ___ anye'pi pratilekhanAdoSA ucyantemUlam-pasiDhilaM-palaMba-lolA, egAmoso aNegarUvadhuNA / kuNaI pANi pemAyaM, saMkie gaNaNovagaM kuMjA // 27 // chAyA-prazithilapralambalolA' ekAmarzA anekruupdhuunnaa| karoti pramANe pramAdaM, zaGkite gaNanopagaM kuryAt // 27 // TIkA-'pasiDhila' ityAdi prazithilamalambalolA:-tatra-prazithilam-adRDhamatiryagAyataM vA vastragrahaNam / pralambA-viSamagrahaNena pratilekhyamAnavastrakoNAnAM lambanam / lola: bhUmau kare doSa hai| jAnuoMke nIce hAthoko karake pratilekhanA karanA yaha adhovedikA nAmakA doSa hai / sandaMzakoM-jAnuoMke bIca meM hAthoMko le jAkara pratilekhanA karanA yaha tiryagvedikA nAmakA doSa hai / donoM bhujAoMke bIcameM jAnuoMko karake pratilekhanA karanA yaha dvidhAto vedikA nAmakA doSa hai / eka jAnuko donoM hAthoMke bIca meM karake pratilekhanA karanA yaha ekato vedikA nAmakA doSa hai / ye ArabhaTAdi vedikA paryantake doSa sAdhuko pratilekhanAmeM tyAganA cAhiye // 26 // aura bhI pratilekhanAke doSa kahate haiM-' pasiDhila' ityAdi / ___ anvayArtha-jo sAdhu(pasiDhila-palaMba-lolA-prazithila pralambalolA:) pratilekhyamAna vastrako prazithila-DhIlA pakar3atA hai, dRDha aura atiryagAyata hAthane rAkhIne pratilekhanA karavI e apevedika nAmano doSa che. saMdeza jaMghAnI vacamAM hAthane laI jaIne pratilekhanA karavI e tiryaMnvedikA nAmane deSa che. ane bhujAonI vacamAM jaMghAone karIne pratilekhanA karavI e dvidhAte vedikA nAmano deSa che. eka jAMghane baMne hAthanI vacamAM rAkhIne pratilekhanA karavI e eka te vedikA nAmane doSa che. AraTAdi vedikA parya. tanA hoSa sAdhuse pratimanAbhA tyAgA nase. // 26 // pratimananA bhI hoSAne 54 4 cha.-"pasiDhila" tyA ! sa-kyAtha- sAdhu pasiDhilapalaMbalolA-prazithilapralambalolAH prtivebhymAna vastrane pakaDatA nathI, pralamba rAkhe che ane moTA bhAge pratilekhyamAna uttarAdhyayana sUtra:4 Page #98 -------------------------------------------------------------------------- ________________ - - uttarAdhyayanasUtre vA pratilekhyamAnavastrasya caJcalIkaraNam / etessaamitretrdvndvH| tathA-ekAmI -ekAmarzanam-ekAmarzAstrItvamArphatvAt-vastraM madhye gRhItvA vastrasya hastena gharSaNapUrvaka mAkarSaNaM sA ekAmarzA ityucyate / tathA-anekarUpadhUnanA-anekarUpA-saMkhyAtrayAtikramato dhUnanA yugapadanekavastragrahaNato vA yA dhUnanA bastrakampanA sA'nekarUpadhUnanA / tathA-yaH pramANe prasphoTanAdi-saMkhyArUpe pramAdam-asAvadhAnatAM karoti / punazca-yacca zar3ite = pramAdavazAt pramANaM pratizaGkotpattau gaNanopagaM-gaNanAM= karaGgalirekhAsaMsparzanAdinA eka dvitrI saMkhyAtmikAmupagacchati-upayAti-tad gaNa nopagaM, tadyathA bhavati tathA prasphoTanAdikaM kuryAt so'pi dossH| karAGgalirekhAsaMsparzanapUrvakaM prasphoTanAdigaNanaM pratilekhanAyAM parihartavyamiti bhAvaH / prazithi lAdiSu sarvatra pUrvamUtrAd 'varjitavyA' iti kriyA yojanIyA // 27 // TeDhA tathA laMbA-vastrako nahIM pakar3atA hai, pralamba rakhatA hai-viSamatayA grahaNa karake pratilekhyamAna vastrake konoMko laTakAye rakhatA hai, lola-bhUmimeM athavA hAthoM meM use halAtA rahatA hai-(egAmosA-ekAmI ) ekAmarzana-vastrako bIcameM pakar3akara use ghasITate hue khecatA hai, (aNegaravadhuNA-anekarUpadhUnanA) tIna vArase adhika vastrako hilAtA hai athavA ekahI sAtha aneka vastroM ko pakar3akara jo hilAtA hai tathA (pamANipamAyaM kuNai-pramANe pramAdaM karoti ) pramANameM-prasphoTanAdirUpa pramANameM apsAvadhAnI rakhatA hai (saMkie gaNaNovagaM kujjA-zaMkite gaNanApagaM kuryAt ) pramAvaza pramANake prati zaMkAkI utpatti hone para jo aMguliyoMkI rekhAke sparza Adi dvArA eka, do, tIna Adi saMkhyAko ginatA jAtA hai aura prasphoTanAdika karatA hai so ye saba pratilekhanAke doSa haiN| muniko ina doSoMkA tyAga karanA cAhiye / hAthoMkI aMguliyoM vizvanA cheDAne laTakatA rAkhe che. bhUmi upara athavA hAthamAM ene halAvatA cha. egAmosA-ekAmarzA rakhane kyamAthI 54Ina tene sabhIna 52 ghasaDIna bhaya che. aNegarUvadhuNA-anekarUpadhUnanA 3 mata 4 tethI padhAre mata vasane Ave che. athavA to me 24 sAthe ghagi sone 54. DAve che tathA pANipamAyaM kuNai-pramANe pramAdaM karoti prabhAmA prasTana35 prabhAmA sAvadhAnI zo cha. saMkie gaNaNovagaM kunjA-zaMkite gaNanopagaM kuryAt prabhAvaza pramANuna tarapha zaMkAnI utpatti thavAthI je AMgaLIonI rekhAnA saparza Adi dvArA eka be traNa Adi saMkhyAne gaNe che ane prapheTanAdika kare che te e badhA pratilekhanAnA deSa che. munie A dene tyAga kara joIe, hAthanI uttarAdhyayana sUtra : 4 Page #99 -------------------------------------------------------------------------- ________________ priyadarzinI TIkA a0 26 pratilekhanAbhaGgapradarzanam 81 samprati bhaGgakanidarzanadvAreNa sAkSAtsadoSAM nirdoSAM ca pratilekhanAM kiMcid vizeSato vaktumAha mUlam - aNUNIirittapaDilehA, avivaccAsA taheva yaeN / paDhamaM peyaM pasaMtthaM, sesANi uM appasatthANi // 28 // chAjA - anunAtiriktA pratilekhA, avivyatyAsA tathaiva ca / prathamaM padaM prazastaM, zeSANi tu aprazastAni // 28 // TIkA- ' aNUNA' ityAdi 1 pratilekhA=pratilekhanaM - pratilekhA, - pratilekhanA anUnAtiriktA = UnA cAsAyatiriktA ca UnAtiriktA, na UnAtiriktA anunAtiriktA nirdiSTapramANato nyUnAdhikya varjitA kartavyA / prasphoTanA pramArjanA belA ca etAsu tisRSu nyUnAdhikyaM varjanIyamityarthaH / tathaiva ca - avivyatyAsA - vividho vyatyAso=viparyAso yasyAM sAvivyatyAsA, na vivyatyAsA - avivyatyAsA, puruSopadhiviparyAsarahitA kI rekhAko sparza karate hue prasphoTanAdikakI ginatI karanA yaha pratilekhanAmeM doSa mAnA gayA hai ataH usakA yahAM tyAga batalAyA gayA hai || 21|| aba bhaMga nirdezapUrvaka sAkSAta sadoSa aura nirdoSa pratilekhanAko kucha vizeSatAse kahate haiM-' aNUNAirita0' ityAdi / anvayArtha - ( paDilehA - pratilekhA) pratilekhanA (aNUNAirita-anU nAtirikta) nirdiSTa pramANake anusArahI sAdhukA karanI caahiye| na nyUna karamI caahiye| aura na adhika karanA cAhiye / arthAt masphoTanA, pramArjamA evaM velA samaya ina tInoMmeM nyUnAdhikatA nahIM karanI cAhiye (taheva paM avivaccAsA- tathaiva ca avivyatyAsA) isI taraha puruSa viparyAsa upadhi AMgaLIyAnI rekhAnA sparza karatAM karatAM prapheATanAdikanI gaNatrI karavI e pratilekhanAmAM dveSa mAnavAmAM Avela che. AthI enA tyAga karavAnuM ahI batAvavAmAM Ave che. raNA have bhaga nirdezapUrvaka sAkSAta sadoSa ane nirdoSa pratilekhanAne kAMika vizeSatAthI he che - " aNUNA iritta0" tyiAhi ! manvayArtha --- paDilehA-pratilekhA pratibenA aNUNAirita - anUnAtiriktA niSTi pramANanA anusAra ja sAdhue karavA joIe. temAM na te nyUnatA rAkhavI ke, nate adhikatA AvavI joie. arthAt-praspheTanA pramAnanA ane vedyA-sabhaya yA traNemAM nyUnASitA aravI na ho. taheva ya avivaccAsAtathaiva ca avivyatyAsA mAna pramANe puruSaviparyAsa upadhiviSayosa yA viSau0 11 uttarAdhyayana sUtra : 4 Page #100 -------------------------------------------------------------------------- ________________ uttarAdhyayanasUtre pratilekhanA kartavyA / gurvAdeH, ratnAdhikasya copadhi yathAkramaM na pratilekhayati, ayaM puruSavyatyAsaH / prAtaH sAyaM ca rajoharaNAdikamupadhi yathoktarItyA na patilekhayati, ityevaM upadhivyatyAsazca boddhvyH| etAdRzavyAtyAsarahitA pratilekhanA kartavyA / atra ca tribhirvizeSaNapadairaSTau bhaGgAH sUcitA bhavanti / tathA hi-- (1) anyUnA, anatiriktA, avivytyaasaa| (2) anyUnA, anatiriktA, vivytyaasaa| (3) anyUnA, atiriktA, vivyatyAsA / (4) nyUnA, anatiriktA, vivyatyAsA / (5) anyUnA, atiriktA, avivyatyAsA / (6)nyUnA, anatiriktA, avivytyaasaa| (7) nyUnA, atiriktA, avivyatyAsA / (8) nyUnA, atiriktA, vivytyaasaa| sarvazuddhaH prathamaH 11 antyA'zudvo dvitIyaH 2 / AdizuddhastRtIyaH 3 / madhyazuddhazcaturthaH 4 // madhya'zuddhaH paJcamaH 5 / Adha'zuddhaHSaSThaH 6 / antyazuddhaH saptamaH 7) sarvA'zuddho'STamaH 8 // sthApanAceyam | Immiss ss Is | sn|ssi sss| viparyAsa, ina viparyAsoMkA bhI parityAga kara denA cAhiye / guruke tathA bar3oMke vastrAdikoMkI yathAkrama pratilekhanA nahIM karanA yaha puruSa viparyAsa hai| prAtaH evaM sAyaM rajoharaNAdika upadhikI yathoktarItike anusAra pratilekhanA nahIM karanA yaha upadhi viparyAsa hai| yahAM anyUna anatirikta evaM avivyatyAsa, ina tIna vizeSaNoM dvArA pratilekhanAke ATha bhaMga sUcita kiye gaye haiN| inameM zAstramaryAdAke anusAra prasphoTanA pramArjanA evaM velA ye tInoM jahAM sadhatI haiM vaha prathama bhaMga hai so (paDhamaM payaM pasatthaM-prathamaM padaM prazastam ) yaha prathama pada hI prazasta hai (sesANi u appasatthANi-zeSANi tu aprazastAni) yasene paNa parityAga karI devuM joIe. gurunA temaja moTerAonA vastrAdikonI yathAkrama pratilekhanA na karavI e puruSaviparyAya che. savAre ane sAMje rajeharaNAdika upadhinI yazaikta rIti anusAra pratilekhanA na karavI e upAdhi viSayasa che. ahIM anyana, atirikta ane avivyatyAsa, A traNa vizepaNa dvArA pratilekhanAnA ATha bhaMga sUcavavAmAM Avela che. temAM zAstra maryAdA anusAra prasphoTanA, prArthanA ane veLA A traNe jyAM sAdhI zakAya te prathama che. paDhamaM payaM pasattha-prathamaM padaM prazastam mAthI mA prathama 541 prazasta 7. sesANi u appasatyANi-zeSANi tu aprazastAni Islai sAta 56 ma ta che. uttarAdhyayana sUtra:4 Page #101 -------------------------------------------------------------------------- ________________ priyadarzinI TIkA a. 26 pratilekhanAyAM SaTakAyavirAdhanApradarzanam 83 eSu ca yaH zuddhaH kovA'zuddha iti sUtrakAraH pradarzayati-paDhama payaM' ityAdi eteSu aSTasu bhaGgeSu prathamapadam ihaivopadarzitamAghabhaGgarUpaM nidoSatayA prazasta zuddham / zeSANi tu padAni-dvitIyAdibhaGgarUpANi aprshstaani-ashuddhaani| teSu nyuunttvaadhnytmdosssNbhvaat| ataH prathamabhaGgAnusAriNyeva pratilekhanA kartabyA, ityuktaM bhavati // 28 // nirdoSAmapi pratilekhanAM kurvanmuniryathA SaTakAyavirAdhako bhavati tathA gAthAdvayenAhamUlam-paDilehaNaM kuNaMto, miho kehaM kuNai jaNavayakahaM vaa| deI va paccakhANaM, vIei saMyaM paDicchaMi vA // 29 // puDhavi AukAe, teuvAUvaNassaitasANaM / paDilehaNApamatto, chaeNhaMpi virohao hoI // 30 // chAyA--pratilekhanAM kurvan , mithaH kathAM karoti janapadakathAM vaa| dadAti vA pratyAkhyAnaM, vAcayati svayaM pratIcchati vA // 29 // pRthivyaSkAyayoH, tejovAyuvanaspatitrasAnAm / pratilekhanApramattaH, SaNNAmapi virAdhako bhavati // 30 // bAkI ke pada 7 aprazasta haiN| // | | | isa koSThaka dvArA yaha bAta bhalIbhAMti jJAta ho jAtI haiM | || Is|ki prathamapada ke sivAya zeSa 7 bhaMga sadoSa haiN| inameM | | ss | nyUnatvAdika doSoMmeMse koI na koi doSa lagatA rahatA hai| | Iss | sss | ataHprathama bhaMgake anusAra hI pratilekhanA karanI cAhiye / isa koSTakameM jo sidhI rekhA hai vaha nirdoSatAkI hai, aura 's' TeDhA cihna doSakA hai // 28 // 111 [ 511 115 | 515 151 | 551 155 | 555 - A koSTakathI e vAta bhalIbhAMtithI jJAta thAya che ke, prathama padanA sivAya bAkInA sAta bhaMga sadoSa che. AmAM nyUnatvAdika doSomAMthI keI kaIne doSa lAgate rahe che. AthI prathama bhaMganA anusAra ja pratilekhanA karavI joIe. A keTakamAM je ekanA aMka che, te nirdoSatAnA che, ane pAMcanA aMka deSanA ciha darzaka che. 28 uttarAdhyayana sUtra:4 Page #102 -------------------------------------------------------------------------- ________________ * TIkA -' paDilehaNaM ' ityAdi -- ' puDhavi ' ityAdipratilekhanAM kurvan yo muniH mithaH = parasparaM kathAM = vArtA karoti, janapadakathAm, upalakSaNatvAt stryAdikathAM vA karoti, anyasmai pratyAkhyAnaM vA dadAti, tathA-cAcayati - anyebhyo vAcanAM dadAti, svayaM vA anyasakAzAt pratIcchati = vAcanAM gRhNAti, saH - pratilekhanApramattaH = pratilekhanAyAmasAvadhAnaH san pRthivyapkAyayoH, tejovAyuvanaspatitrasAnAM SaNNAmapi virAdhako bhavati / ayaM bhAvaH - kumbhakArazAlAdau uttarAdhyayana sUtre nirdoSa pratilekhanAko bhI karatA huA muni jisa prakAra cha kAyAkA virAdhaka hotA hai so do gAthAoMse kahate haiM ' paDilehaNaM' ityAdi, 'puDhavi' ityAdi / anvayArtha -- ( paDile'NAM kuNaMto-pratilekhanAM kurvan ) pratilekhanAko karatA huvA jo muni (miho - mithaH) paraspara ( kahaM - kathAm ) kathA karatA hai (vA) athavA ( jaNavayakahaM kuNai - janapadakathAM karoti ) janapada kathA AdikI kathA karatA hai, athavA anyasmai pratyAkhyAnaM dadAti vAca yati vA svayaM pratIcchati ) dUsaroM ko pratyAkhyAna detA hai, athavA dUsaroM ko vAcanA detA hai athavA dUsaroMse vAcanA grahaNa karatA hai vaha (paDile - haNApamatto pratilekhanApramattaH) pratilekhanAmeM asAvadhAna muni ( puDhavi AukkAe teuvAU vaNassai tasANa- pRthivya kAyayoH tejo vAyu vanaspa tinasAnAm ) pRthivIkAya, apkAya, tejaskAya, vAyukAya, vanaspati kAya evaM sakAya ina (chapi SaNNAmapi ) chahakAya ke jIvoMkA (virAhavo hoi - virAdhakaH bhavati) virAdhaka hotA hai| nirdoSa pratilekhanAne paNa karanAra muni je pramANe cha kAyAnA virAdhaka hoya che te me gAthAmAthI he che.- " paDilehaNaM " ityAhi ! 64 * puDhavi " ityAdi ! anvayArtha - paDilehaNaM-kuNato - pratilekhanAM kurvan prati manAne aranAra bhuni miho-mithaH 52s52bhAM kahA~-kathAm pAte ure che athavA jaNavayakahaM kuNaijanapadakathAM karoti vaha prathA - stri AhinI vAto re che, athavA anyasmai pratyAkhyAnaM dadAti vAcayati vA svayaM pratIcchati mIlayAne pratyAbhyAna Aye che, athavA khIjAne vAcanA Ape che, athavA khIjA pAsethI vAcanA grahaNa kare che. te paDilehaNApamatto - pratilekhanApramattaH pratisenAmAM asAvadha bhuni puDabI AukkAe teu vAU vaNassai tasANaM - pRthivya kAyayo tejovAyuvanaspatitrasAnAm pRthavI DAya, adhUmAya, terassAya, vAyuAya bhane vanaspatihAya tebhana zrasahAya, yA chavhaMpi - paNNAmapi chAyAnA kavanA virodha jane che. uttarAdhyayana sUtra : 4 Page #103 -------------------------------------------------------------------------- ________________ priyadarzinI TIkA. a. 26 pratilekhanAyAmavirAdhakatvapradarzanam 85 pratilekhanAM kurvan munirmithaH kathAdau saMlagnacittatayA pramAdavazagaH pratilekhanAkAle hastasaMcAlanena jalabhRtaM ghaTAdikamapi praloThayet / tatastajjalena mRdagnivIjakunthvAdayo'vazyameva plAvitA bhveyuH| yatra cAgnistatrAvazyaM vAyuriti SaDajIvanikAyAnAmapi virAdhanA bhavet / iyaM dravyato viraadhnaa| bhAvatastu pramattatayA'nyathApi AtmasaMyamavirAdhako bhavati / ataH pratilekhanAkAle mithaH kathAdInAM hiMsAhetutvAt tAni sAdhubhiH sarvadA pariharaNIyAnIti // 29 // 30 // bhAvArtha-kuMbhakAra AdikI zAlA AdimeM sthita muni pratilekhanA ko karatA huA yadi parasparameM kathA Adike karanemeM saMlagna-citta ho jAtA hai to aisI sthitimeM pramAdake vazavartI hue usa munise pratilekhanA karate samayameM hastasaMcAlana dvArA jalabhRta ghaTAdika bhI guDaka sakate haiN| unake gur3aka jAnese miTTI, agni, bIja evaM kunthu Adika jIvoMkI virA dhanA hotI hai kyoMki ve saba jIva usa pAnImeM avazya plAvita ho jAte haiN| jahAM agni hotI hai vahAM avazya hI vAyu hotI hai isa prakAra pratilekhanAmeM asAvadhAna banA huA muni dravyarUpase SaTjIvanikAyakA virAdhaka hotA hai| tathA bhAvakI apekSA pramatta honekI vajahase vaha Atma aura saMyamakA virAdhaka hotA hai / isa liye pratilekhanAke avasara meM "paraspara ye kathA Adi karanA hiMsAke kAraNa haiM" aisA jAnakara sAdhuko inakA parihAra karanA cAhiye // 29 // 30 // bhAvArthakuMbhAra AdinI zALA AdimAM sthita muni pratilekhanA karatI vakhate je parasparamAM vAte Adi karavAmAM saMlagnacitta banI jAya che tyAre pramAdavazavartI banIne tevI sthitimAM te munithI pratilekhana karatI vakhate hAthanA saMcAlanathI jaLa bharela pAtra paNa DhaLAI jAya che, enA DhaLI javAthI bhATI, mani, mI, ane. yA mAlivAnI virAdhanA thAya che. bho, e saghaLA jIva e pANImAM avazya bhIMjAI jAya che. jyAM agni hoya che, tyAM avazya vAyuM hoya che. A pramANe pratilekhanAmAM asAvadhAna banela muni dravyarUpathI SaTrajIvanIkAyanA virAdhaka bane che. tathA bhAvanI apekSA pramatta hevAne kAraNe te AtmA ane saMyamanA virodhaka bane che. A mATe prati lekhanAnA avasaramAM "paraspara AvI vArtA vagere karavI hiMsAnuM kAraNa che." evuM jANIne sAdhue tene parihAra kara joIe. mAralAyo uttarAdhyayana sUtra:4 Page #104 -------------------------------------------------------------------------- ________________ - uttarAdhyayanasUtre avirAdhako yathA bhavati tathAhamUlam-puDhavI-AukAe, teU-vAU-vaNassaitasANaM / paDilehaNA Autto, chaNhapi ArAhao hoI // 31 // chAyA-pRthivyapkAyayoH, tejovAyuvanaspatitrasAnAm / pratilekhanAyAmAyuktaH, SaNNAmapi ArAdhako bhavati // 31 // TIkA-'puDhavI' ityAdi patilekhanAyAm AyuktaH upayogasahitaH saMyataH pRthivyaSkAyayoH tejovAyuvanaspatitrasAnAM SaNNAmapi ArAdhako bhavati / 'paDilehaNA' ityatra saptamyartha prathamA // 31 // ___ ityaM divasasya prathamapauruSIkRtyamuktam / taduttaraM dvitIyapauruSIkRtyamabhidhAtavyam / parantu 'bIyaM zANaM jhiyAyaI' ityanena ghyAnamuktameva / ata evAtra noktam nirdoSa pratilekhanA karatA huvA muni jisa prakAra ArAdhaka hotA hai so kahate haiM-'puDhavI' ityAdi / anvayArtha--(paDilehaNA Autto-pratilekhanAyAm AyuktaH) pratilekhanAmeM sAvadhAna muni (puDhavI-AukAe, teU-vAU-vaNassaitasANaM chaNDaMpi ArAhao hoi-pRthivyapkAyayoH tejovAyu banaspatitrasAnAm SaNNAmapi ArAdhakaH bhavati) pRthivIkAya, AkAya, vAyukAya tathA vanaspa tikAya evaM trasakAya ina chaha jIvanikAyoMkA ArAdhaka mAnA jAtA hai|||31|| isa prakAra dinakI prathama pauruSIkA yaha kartavya yahAMtaka kahA hai| isake bAda dvitIya pauruSIkA kartavya kahanA cAhiye thA so vaha bhI "bIyaM zANaM jhiyAyaI" isa gAthAMza dvArA kaha hI diyA hai, isaliye nirdoSa pratilekhana karI rahela muni je pramANe ArAdhaka hoya che te 32.-"puDhavI" tyA!i ___ manvayArtha:--paDilehaNA Autto-pratilekhanAyAm AyuktaH pratibemanAmA sAvadha muni puDhavI AukkAe teu vAu vaNassai tasANaM chanhaMpi ArAhao hoi-pRthijyapkAyayoH tejovAyuvanaspatitrAsAnAm SaNgAmapi ArAdhakaH bhabati pRthavIya, apUkAya, tejaskAya, vAyukAya, vanaspatikAya ane trasakAya, A cha jIvanIkAyanA ArAdhaka mAnavAmAM Ave che. 31 A pramANe divasanI prathama paurUSInuM A kartavya ahIM sudhI kahevAmAM mArA cha. mAnA 5chI mI0 pauSItuM tavya 4 te 55 "bIya vANA dIyAyaI" mAthAMza 2 // 4DI vAmAM mAvada cha mA bhATe mahI uttarAdhyayana sUtra :4 Page #105 -------------------------------------------------------------------------- ________________ priyadarzinI TIkA a0 26 AhArasya SaTkAraNAni 87 ubhayaM caitadavazyakartavyam / atha tRtIyapauruSIkRtyamapi kimevamavazyaM kartavyam, uta kAraNa utpanne eva ? iti zaGkAparihArArthamAha mUlam - taiyAe porisIe~, bhattapANaM gavesa / chaNhamennayarAMgammi, kAraNammi samuTTie ||32|| chAyA -- tRtIyAyAM pauruSyAM, bhaktapAnaM gaveSayet / aNNAmanyatamasmin kAraNe samutthite // 32 // 9 TIkA- 'tujhyAe' ityAdi -- muniranantaraM vakSyamANAnAM SaNNAM kAraNAnAM madhye anyatamasmin kAraNe samutthite =samutpanne tRtIyAyAM pauruSyAM bhaktapAnaM gaveSayet / autsargikamevedaM tRtIyapauruSI bhaktapAnagaveSaNam / anyathA hi sthavirakalpikAnAmapi yathAvihitakAla yahA~ nahIM kahA hai / svAdhyAya aura dhyAna yaha donoM sAdhuko avazya hI karanA caahiye| aba koI aisA prazna karatA hai ki tRtIya pauruSI kA kartavya sAdhuko avazya karanA hI cAhiye yA kisI kAraNake upasthita hone para hI karanA cAhiye ? so isakA uttara sUtrakAra kahate haiM " taiyAe ' ityAdi / anvayArtha - muni (chaNhamabhayarAgammi kAraNammi samuTTie - paNNAmanyatarasmin kAraNe samupasthite ) vakSyamANa ina chaha kAraNoMmeMse kisI eka kAraNake upasthita hone para (tahayAe porisIe tRtIyAyAM pauruSyAM) tRtIya paurupImeM (bhaktapANaM gavesae - bhaktapAnaM gaveSayet ) bhaktapAnakI gaveSaNA kare / yaha bhaktapAnakI gaveSaNA sAdhuke liye tRtIya pauruSImeM autsargika hI hai / nahIM to sthavirakalpika sAdhuoMko bhI yathAvihitakAlameM hI kahela nathI. A svAdhyAya ane dhyAna ane sAdhue avazya karavAM joIe. have jyAre kAI evA prazna kare che ke, trIjI paurUSInuM kartavya sAdhue avazya karavu' ja joIe. athavA kAI kAraNu upasthita thatAM karavu joie ? te enA uttara sUtra ra che - " taiyAe" ityAhi / bhyanvayArtha - bhuni chanhamannayarAgammi kAraNammi samuTThie - SaNNAmanyatarasmin kAraNe samupasthite vakSyamA AramAMthI artha me aranA upasthita thavAthI taiyAe pArasIe tRtIyAyAM paruSyAMtrIka poSIbhAM bhaktapANa gavelae-bhaktapAna gaveSayet bhastathAnanI gaveSaNA re mA lastayAnanI gaveSaNA sAdhunA bhATe trIjI parUSImAM autsargIka ja che. nahI' tA sthavirakalpika sAdhuone paNa uttarAdhyayana sUtra : 4 Page #106 -------------------------------------------------------------------------- ________________ - - uttarAdhyayanasUtre meva maktAdigaveSaNamApadyeta / teSAM tu tattaddezamacalitabhojanakAlaeva bhikSAkAlaH / uktaM ca "saikAle care bhikkhU , kujjA purisakAriyaM / alAbhutti na soijjA, tavotti ahiyAsae // " chAyA-sati kAle cared bhikSuH, kuryAt puruSakAram / alAbha iti na zoceta, tapa iti adhisaheta // " iti / SaNNAmanyatamasmin kAraNe samupasthite evaM bhaktapAnagaveSaNaM kartavyam ntvnythaa||32|| kAraNaSaTkamAhamUlam--veyaNa veyAvacce, iriyahAe ye saMjamahAe / taha pANavattiyAe, chaTuM puNa dhammaciMtAe // 33 // chAyA-vedanAyai vaiyAvRttyAya, IrthAya ca saMyamArthAya / tathA prANapratyayAya, SaSThaM punardharmacintAyai // 33 // TIkA-'veyaNa' ityAdi vedanAyai-vedanA zabdasyopalakSaNatvAt kSutpipAsAvedanA samucchedArtham , iti bhaktAdikakI gaveSaNA karanekA prasaMga prApta hogaa| ataH bhinna 2 dezakA pracalita bhojanakAla hI sAdhuoMke bhikSAkA kAla hai aisA jAnanA cAhiye / uktaMca-- "saikAle care bhikkhU , kujjA purisakAriyaM / alAbhutti na soijjA, tavotti ahiyaase||(dshvai.a.5u02gaa.6) arthAt-muni dezAnumAra bhikSAke ucita samayameM hI bhikSAke liye jAve utsAhapUrvaka bhikSArtha bhramagarUpa puruSArtha kare kabhI bhikSAkA lAbha na hoto 'Aja mere sahaja hI tapa ho gayA' aisA vicAra karake santuSTa rhe||32|| yathA vihita kALamAMja bhaktAdikanI gaveSaNa karavAno prasaMga prApta thaze AthI judA judA dezane pracalita bhajanakALa ja sAdhuonI bhikSAne kALa che evuM na ye. khu. 55 cha " saikAle care bhikkhU , kujjA purisakAriyaM / alAbhutti na soijjA tavotti ahiyAsae // " (62. vai. 21. 5. . 2 // 1) arthAta-muni dezAnusAra bhikSAnA ucita samayamAM ja bhikSAnA mATe jAya ane utsAha pUrvaka bhikSArtha bhramaNarUpa puruSArtha kare kaI vakhata bhikSAne lAbha na thAya te " Aje mArAthI saheje ja tapa thaI gayuM" e vicAra karIne santuSTa rahe. 32 uttarAdhyayana sUtra:4 Page #107 -------------------------------------------------------------------------- ________________ priyadarzinI TIkA a0 26 AhArasya SaTakAraNAni prathamam , vaiyAvRttyAya-kSudhAdivAdhito guruglAnAdinAM ca vaiyAvRttyaM kartumakSamaH syAdato vaiyAvRttyArtham , iti dvitIyam / IrthAiya-IryAIsimitistadarthAya= tannimittam , kSutpipAsAsamAkulaH-IryAsamitisamArAdhayituM na zaknoti, iti tRtIyam / ca=punaH saMyamArthAya saMyama pAlayitum , AhArAdikamantarA hi kaccha mahAkacchayoriva-kacchamahAkacchau hi dvau bhrAtarau RSabhadevasahapravajitau bhagavati. pratimAsthite AhArAdikama labdhvA kSudhAtatvena saMyame sIdantau tApasatvamApannau vadvat saMyamo duranupAlaH syAt, iti cturthm| tathA-prANapratyayAya prANatrANahetave, avidhinA hyAtmano'pi prANopakramaNe hiMsA syAt , iti paJcamam / ___ chaha kAraNoMmeM se koI eka kAraNa jaba upasthita ho jAve taba hI sAdhuko bhaktapAnakI gaveSaNA karanI cAhiye-anyathA nahIM / ve chaha kAraNa ye haiM- veyaNa' ityAdi / __ anvayArtha--(veyaNa-vedanAyai) kSut pipAsA Adi vedanAke upazamake liye1 (veyAvacce-vaiyAvRtyAya) guru, glAna Adi munijanoMkI sevArUpa vaiyAvRtti karane ke liye2 (iriyaTTAe-IryArthAya) IryAsamitikI ArAdhanA karane ke liye 3 (saMjamAe-saMyamArthAya ) saMyama pAlana karaneke liye 4 tathA (pANavattiyAe-prANapratyayAya) prANoMkI rakSAke liye 5 (dhamma ciMtAe dharmacintAyai dharmadhyAnakI cintAke liye bhaktapAnakI gaveSaNA karanA caahiye| bhAvArtha-bhaktapAnakI gaveSaNA ina chaha kAraNoM meM se koI eka kAraNa upasthita ho jAve to hI karanA cAhiye-aisA jo pahile kahA gayA hai so unhIM kAraNoMko sUtrakAra kahate haiM unameM sarva prathama che kAramAMthI koI eka kAraNa upasthita thaI jAya tyAre ja sAdhue bhakta pAnanI gaveSaNA karavI joIe. e sivAya nahIM. te che kAraNa A che- " veyaNa" tyAha! makyA-veyaNa-vedanAtha kSut pipAsA mAhinI vehanAnA upazamana bhATe (1) veyAvacce-vaiyAvRtyAya guru, khAna mAhi muninAnI se||35 kyAvRtti 421 // bhATa (2) iriyaDhAe-IryArthAya dhyA samitinI arAdhanA 4211 bhATa (3) saMjamaThThAe-saMyamArthAya saMyama pAlana 421 // bhATe (4) tathA pANavattiyAe-prANapratyayAya praa|nii 2kSAne bhATe (5) dhammaciMtAe-dharmacintAyai dharma dhyAnanI yintAna bhATa (6) matAnanI gaveSaNa42vI me. bhAvArtha -bhakatapAnanI gaveSaNa A che kAramAMthI keIeka kAraNa upasthita thaI jAya te ja karavI joIe. evuM je pahelAM kahevAmAM Avela che. eja kArane sUtrakAra batAve che.-AmAM sarvaprathama kAraNa vedanA che-kSudhA athavA u012 uttarAdhyayana sUtra : 4 Page #108 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 10 uttarAdhyayana sUtre dharmacintAyai = dharma dhyAna cintArthaM zrudharma cintArthaM vA, kSutpipAsA vyAkulo na dharmacintAM kartuM zaknoti / iti SaSThaM kAraNam / ebhiH SaDbhiH kAraNairmunirbhaktapAnaM gaveSayet / 'veyaNa ' iti luptavibhaktiko nirdeza: / 'veyAvacce' ityatra caturthyarthe prathamA // 33 // kAraNa vedanA hai- kSudhA athavA pipAsAkI jaba vedanA upasthita hove taba usakI zAntike liye sAdhuko AhAra pAnIkI gaveSaNA karanA cAhiye / vinA AhAra pAnIke sAdhu guru glAna AdikI sevA yathAvat nahIM kara sakatA hai - ataH vaiyAvRtyarUpa tapasyAkI ArAdhanA nimitta Avazyaka hai, ki AhAra pAnIkA upayoga kiyA jAya / sAdhu jaba taka kSutpipAsAse Akula vyAkula hotA rahegA usase IryAsamitikI paripAlanA tabataka nahIM ho sakatI hai| ataH isakI pAlanA nimitta AhAra pAnIkI gaveSaNA karanA sAdhuke liye Avazyaka hai| AhAra Adike vinA kaccha mahAkacchakI taraha saMyamakA paripAlana duSkara hotA hai| jaise kaccha mahAkaccha ye do bhAI the, ve donoM bhagavAna RSabhadevasvAmI ke sAtha dIkSA lI thI, eka samaya bhagavAna pratimAmeM virAjamAna the usa samaya AhArAdi ke na milane se saMyama pAlana meM asamartha hokara tApasa bana gaye isaliye saMyamako acchI taraha pAlana karaneke liye AhAra pAnIkI gaveSaNA karanA ucita hai / vinA AhAra pAnIke avidhipUrvaka dehakA visarjita karanA AtmaghAta hai / ataH isa AtmaghAta se bacane ke liye prANoMke paritrANa ke pipAsAnI vedanA jyAre upasthita thai jAya tyAre tenI zAMntInA mATe sAdhue AhAra pANInI gaveSaNA karavI joI e. AhAra pANInA vagara sAdhu guru, AdinI sevA yathAvata karI zakatA nathI. AthI vaiyAvRtya rUpa tapasyAnI ArAdhanA nimitta Avazyaka che ke, AhAra pANInA upayAga karavAmAM Ave, sAdhu jyAM sudhI kSudhA ane pipAsAthI AkuLa vyAkuLa thatA hAya che, tyAM sudhI tenAthI iryo samitinI paripAlanA thai zakatI nathI. AthI enI pAlanA nimita AhAra pANInI gaveSaNA karavI sAdhu mATe Avazyaka che. AhAra AdinA vagara kaccha, mahAkacchanI mAphaka sayamanuM paripAlana thavuM asabhava che. A kaccha-mahAkaccha e bhAie hatA teoe bhagavAna RSabha devasvAmInI sAthe dIkSA lIdhI hatI, eka vakhata bhagavAna pratimAmAM virAjita hatA tyAre tene AhArAdi na maLavAthI saMyama pALavAmAM asamartha thaIne tApase banI gayA. A mATe saMyamane sArI rIte pAlana karavA sArU AhAra pANInI gaveSaNA karavI ucita che. AhAra pANI vagara avidhi pUrvaka dehanuM visarjana karavuM te ApaghAta karavA samAna che. AthI evA AtmaghAtathI khacavA mATe uttarAdhyayana sUtra : 4 Page #109 -------------------------------------------------------------------------- ________________ priyadarzinI TIkA. a0 26 AhAratyAgasya SaTkAraNAni atha thaiH kAraNairbhaktAdigrahaNaM na kartavyaM, tAni kAraNAni prastuvan pAhamUlam-niggatho dhiimaMto, niggaMthI vi naM karija chahiM ca / ThANehiM tu imehiM aNatikamaNA ye se hoI // 34 // chAyA-nirgrantho dhRtimAn nirgranthI api na kuryAtmabhireva / sthAnaistu ebhiH, anatikramaNaM ca tasya bhavati // 34 // TIkA-'niggaMtho' ityAdi dhRtimAn dharmAcaraNaM prati dhairyayukto nirgranthaH sAdhuH, dhRtimatI nirgranthIsAdhvI, sA'pi ebhiH anantaraM vakSyamANaiH pabhireva sthAnastu bhaktapAnagaveSaNaM na kuryAt / tasya phalamAha- aNatikamaNA' ityAdi / tasya nigranthasya tasyA nigranthyAzca anatikramaNa saMyamayogAnAmanullaGghanaM bhavati // 34 // liye-AhArapAnIkA lenA Avazyaka hai| dharmadhyAnakI cintA bhI jaba taka AhArapAnI na mila jAve tabataka nizcintarUpase nahIM sadhatI hai| ataH isa dhyAnako cintAke liye AhArapAnIkA lenA Avazyaka hai| ye chaha kAraNa haiN|in chaha kAraNAMko lekara muni AhAra pAnIkI gaveSaNA kreN||33|| jina kAraNoMse bhakta AdikA grahaNa sAdhuko nahIM karanA cAhiye sUtrakAra una kAraNoMko kahate haiM-'niMggaMtho' ityaadi| ___ anvayArtha-(dhIimaMto-dhRtimAn ) dharmAcaraNake prati dhairyazAlI (niggaMtho-nirgranthaH) nigrantha sAdhu athavA dhRtimatI (niggaMdhI-nigranthI) sAdhvI ye donoM bhI (imehiM-ebhiH) isa vakSyamANa (chahiM eva ThANehiSabhirevasthAnaH) chaha sthAnoMke upasthita hone para (na karijja-na kuryAt ) prANenA paritrANane mATe AhAra pANI levA Avazyaka che. dharmadhyAnanI ciMtA paNa jyAM sudhI AhAra pANI na maLe tyAM sudhI nizcita rUpathI sAdhI zakAtI nathI. AthI A dhyAnanI ciMtAnA mATe AhAra pANInuM levuM Avazyaka che. A che kAraNa che. A che kAraNane laIne muni AhAra pANInI gaveSaNA kare. 33 je kAraNothI bhakata AdinuM grahaNa sAdhue na karavuM joIe e kAraNene sUtra 12 matAve che--" nimagaMtho" tyAla! manvayArtha:-dhiimaMto-dhRtimAn ghAyaraghunA ta25 sapo dhairyANI nigaMtho-nirgranthaH nirgaya sAdhu ma timatA niggaMdhI-nimranthI sapA se bhanne para imehi-ebhiH // pakSyamA chahiM eva ThANehiM-SaDmireNa sthAnaH 7 sthAnAnA upasthita thavAthI na karijja-na kuryAt mAtapAnI javaSayAna 42. uttarAdhyayana sUtra : 4 Page #110 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 92 uttarAdhyayana sUtre SaT sthAnAnyAha - mUlam - AyaMke uvasegge, titikkhayA baMbhacereMguttIsu / pANiyA tavaMDaM, sarIravoccheyaNaTTAe // 35 // chAkA - AtaGke upasarge, titikSayA brahmacaryaguptiSu / prANidayAtapohetoH, zarIravyucchedanAya || 35 // TIkA- ' AyaMke ' ityAdi AtaGge = jvarAdiroge nirgrantho nirgranthI vA bhaktapAnagaveSaNaM na kuryAt / iti prathamam / tathA-upasarge-devamanuSyatiryakkRtotpAte / iti dvitIyam / ubhayatra tannivAdaNArthamiti gamyam / tathA titikSayA= sahanazIlatA rUpa hetunA brahmacarya guptiSu titikSAM vinA manovyAkulatAsamutpattau brahmacaryaguptirasAdhyA, brahmacaryaguptatyarthasupAdeyA yA titikSA tatsaMpAdanArtha bhaktapAnaM na gaveSayediti bhAvaH / iti tRtIyam / tathA prANidayAM tapohetoH = varSAdiSvaSkAyAdijIvarakSArtham iti / " bhaktapAnakI gaveSaNA na kreN| (aNatikamaNA tassa hoi anatikramaNaM tasya bhavati) aisA karane se unake saMyama yogoM kA ullaMghana hotA hai ||34|| ve chaha sthAna ye haiM- ' AyaMke uvasagge ' ityAdi / anvayArtha -- (AyaMke- Ata) jvarAdika roga ke hone para sAdhu athavA sAdhvIko bhaktapAnakI gaveSaNA nahIM karanA caahiye| (uvasagge - upasarge) deva, manuSya, evaM tiryaJca kRta upasarga hone para bhaktapAnakI gaveSaNA nahIM karanA caahiye| (baMbhaceraguttisu titikkhayA brahmacarya guptiSu titikSayA) tathA brahmacaryarUpa guptikI yahmacarya kA rakSaNa ke liye saMpAdana karaneke liye sAdhu sAdhvIko bhaktapAnakI gaveSaNA nahIM karanA cAhiye / (pANi dayA tavaheraM prANi dayA tapohetoH) varSAdika meM apakAyAdi jIvoMkI rakSA ke liye / aftaar are hoi - anatikramaNaM tasya bhavati khema azvAthI tebhanA saMyabha yogonuM ubaMdhana thAya che, // 34 // te cha sthAnamA che - " Aryake uvasagge " - ityAhi ! manvayArtha--AyaMke-AtaGke rAhi roga hovAthI sAdhu athavA sAdhvIye bhastapAnanI gaveSaNA 42vI na ho, uvasagge - upasarge heva manuSya anetiyaya bhUta upasarga thavAthI lastayAnanI gaveSaNA na 42vI lehaye, baMbhaceraguttisu titikkhayA brahmacaryaguptiSu titikSayA tathA brahmacarya35 gupsinI sahanazilatAne soMpAdana karavA mATe sAdhu sAdhvIe bhakatapAnanI gaveSaNA na karavI joie. pANiyA tavaheu - prANidayA tapohotoH varasatA varasAhabhAM apAya mahinA bhavAnI uttarAdhyayana sUtra : 4 Page #111 -------------------------------------------------------------------------- ________________ priyadarzinI TIkA a0 26 bhikSAvidhiH 93 caturtham / tapohetoH = caturthabhaktAdirUpatapasyArthe ca iti paJcamam / tathA zarIravyucchedanArthAya = ucitakAle'nazanaM ca karttuM nirgrantho nirgranthI ca bhaktapAnagaveSaNaM na kuryAt / iti SaSTham / etaiH SaDabhiH kAraNairnirgranthena nirgrandhyA vA bhaktapAnaM parityAjyam // 35 // munirbhakta pAnagaveSaNAM kurvan kena vidhinA kiyatkSetraM paryaTetadAhamUlam - arvasesaM bhaMgaM gijjhA, cakkhusA paDilehae / paramarddhajoryaNAo, vihAraM vihare muNI // 36 // avazeSaM bhANDakaM gRhItvA cakSuSA pratilekhayet / paramardhayojanAd, vihAraM viharenmuniH || 36 // TIkA- 'avasesa ' ityAdi muniH apazeSam - niravazeSaM - bhikSAdhAnisahitaM samastaM bhANDakam = upakaraNam cakSuSA pratilekhayet / tato muniH pAtramAdAya param utkRSTam ardhayojanataH = caturthabhaktAdirUpa tapasyA karaneke liye ( sarIravocchepaNaTThAe- zarIravyucchedanArthAya ) tathA ucita samayameM anazana karaneke liye bhaktapAnakI gaveSaNA nahIM karanA cAhiye / ye chaha kAraNa haiM ki jinake upasthita hone para sAdhu athavA sAdhvIko bhaktapAnakA parityAgakara denA cAhiye || 35 // muniko bhaktapAnakI gaveSaNA karate hue kisa vidhi se kitane kSetra taka jAnA cAhiye yaha bAta aba sUtrakAra kahate haiM - ' avasesaM' ityAdi anvayArtha - muni (avase saM-avazeSam ) bhikSAdhAnI sahita samasta ( bhaMDagaM gijjhA - bhANDakaM gRhItvA ) vastrapAtrarUpa upakaraNoMkI pahile ( cakkhusA - cakSuSA ) netroM se ( paDilehae - pratilekha yet ) pratilekhanA kare rakSA bhATe vyaturtha latAhi3ya tapasyA 12vA bhATe sarIravoccheyaNaTTAe - zarIra cuaephenArthAya tathA ucita samayamAM anazana karavA mATe bhakatapAnanI gaveSaNA na karavI joIe. A cha kAraNu che ke jenA upasthita thavAthI sAdhu athavA sAdhvI tapAnanA parityAga urI heve| leI the. // u5 // munie bhakatapAnanI gaveSaNA karatI vakhate kaI vidhithI ane keTalA kSetra sudhI javuM joIe A vAta have sUtrakAra matAve che-- " avasesaM " - tyAhi ! anvayArtha - bhuni avasesaM - avazeSam likSAdhAnI sahita saghaNA bhaMDagaM gijjA - bhANDakaM gRhItvA vastra pAtra35 uparanI paDesAM cakkhusA-cakSuSA yAMcothI paDile hue pratilekhayet pratidveSanA urI devI the. arthAt bhikSApAnI sahita uttarAdhyayana sUtra : 4 Page #112 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 94 uttarAdhyayana sUtre ayojana parimitapradezamAzritya vihAraM viharatyasminpradeze vihAraH kSetraM taM viharetu = vicaret / ardhayojanAtparataH kSetrAtItamazanAdikaM bhavati na tat sAdhubhyaH kalpate / ato'rdhayojana parimita eva pradeze sAdhunA''hArAdikaM netavyam // 36 // itthaM vihRtyopAzraye samAgatya gurvAlocanAdi pUrvakaM bhojanAdikaM kRtvA yatkuryAttadAha mUlam - cautthIe porisIeM, nikkhavittArNe bhAyaNaM / sajjhAyaM ca teokuMjjA, savvabhAvavibhAvaNaM // 37 // caturthyAM pauruSyAM, nikSipya bhAjanam / svAdhyAyaM ca tataH kuryAt, sarvabhAvavibhAvanam ||37|| TIkA- 'cautthIe ' ityAdimuniH caturthyAM pauruSyAM bhAjanaM = pAtraM nikSipya = pratyupekSaNApUrvakaM vastre vadhvA -arthAt- mikSAdhAnI (jholI) sahita samasta vastrapAtroM ko acchI taraha netroMse dekhabhAla kara lenA cAhiye tAki koI jIvajantu usa para na ho| bAda meM unheM lekara (utkRSTam - utkRSTam ) jyAdAse jyAdA ( addhajoyaNAo - ardha yojanAva) Adhe yojana taka ( bihAraM viharae muNI-bihAraM viharet muniH ) AhAra - pAnIkI gaveSaNA nimitta paryaTana kre| isase Age nahIM / kyoM ki do kosake uparakA azanapAnAdika sAdhuko akalpanIya kahA gayA hai // 36 // isa prakAra do kosa se AhArapAnI lA kara sAdhu upAzraya meM Ave aura lAI huI bhikSA gurumahArAjako dikhlaave| unase AlocanA Adi grahaNa kara phira AhAra pAnI karake phira kyA kare so sUtrakAra isa gAthAdvArA prakaTa karate haiM - ' cautthIe ' ityAdi / anvayArtha - muni AhArapAnI karake ( cautthIe porasIe - caturthyAM saghaLA vajrapAtrAne sArI rIte AMkheAthI joI javAM joIe ke jethI kAI bhavatu senA para na hoya. pachI thI mene bahane vadhArebhAM padhAre addhajoyajAo - ardhayojanAta ardhA yena sudhI vihAraM viharae muNI - vihAraM viharenmuniH mAhAra pANInI gaveSaNA nimitta 5 Tana karavuM. enAthI AgaLa nahI'. kemake, e gAunA uparnuN azanapAnAdi sAdhunA bhATe samudayanIya atAvavAmAM Ave che // 36 / / A pramANe e gAunI aMdarathI AhAra pANI laI ne sAdhu upAzrayamAM Ave. peAte lAvela bhIkSA guru mahArAjane atAle. gurumahArAjanI AleAcanA Adi grahaNa karyA pachI AhAra pANI karIne pachI zuM kare te sUtrakAra tAve che - " cautthIe " tyAhi ! anvayArtha -- bhuni bhADAra pAlI DarIne cautthIe porasIe - catuyA pauruSyAm uttarAdhyayana sUtra : 4 Page #113 -------------------------------------------------------------------------- ________________ priyadarzinI TIkA. a. 26 bhikSAvidhiH tatazca sarvabhAvavibhAvanaM-sarve ca te bhAvAH sarvabhAvAH-jIvAjIvAdi sakalatattvAni teSAM vibhAvanaMprakAzaka svAdhyAyaM kuryAt / / 37 // kiM camUlam-porisIe cauMbbhAge, vaMdittANa tao guruM / paDikamittA kAlassa, siMjaM tu paDilehae // 38 // chAyA-pauruSyAzcaturthabhAge, vanditvA tato gurum / pratikramya kAlasya, zayyAM tu pratilekhayet // 38 // TIkA-'porisIe ' ityAdi muniH pauruSyAH caturthapaurUpyAH caturthabhAge svAdhyAyaM samApya guruM vanditvA tataH kAlasya pratikramya-kAlapatikramaNaM kRtvA, tu-punaH zayyAM pratilekhayet // 38 // pauruSyAm ) cauthI pauruSImeM (bhAyaNaM nikkhavittANa-bhAjanaM nikSipya ) pratyupekSaNApUrvaka pAtroMko vastrameM bAMdhakara rakha deve / (tao-tataH) pazcAt ( savva bhAvavibhAvaNaM sajjhAyaM ca kujjA-sarva bhAvavibhAvanam svAdhyAyaM ca kuryAt ) jIvAdika samasta tattvoMke nirUpaka svAdhyAyako kareM // 37 // aura bhI kahate haiM-'porisIe' ityAdi / ___anvayArtha-muni (porisIe caubhAge-pauruSyAzcaturthabhAge) dinakI cauthI pauruSIke caturtha bhAgameM (sajjhAyaM-svAdhyAyaM samApya ) svAdhyAyako samApta kara (guruM vaMdittANa-guruM vanditvA.) guru mahArAjako aura bar3oMko vandanA kre| usake bAda (kAlassa paDikkamittA-kAlasya pratikramya) kAla pratikramaNa karake (sijjaM tu paDilehae-zayyAM tu pratilekhayet ) apanI zayyAkIpratilekhanA kare // 38 // 5chI bhuni yauthI pau3SImA bhAyaNa nikkhavittANa-bhAjanaM nikSipya prtyuprekss| pUrva pAtrAne samaya mAMdhAna bhI hai. tao-tataH pachI savvabhAvavibhAvaNaM sajjAyaM ca kujjA sarvabhAvavibhAvana svAdhyAyaM ca kuryAt vA sAtatyAnA ni354 svAdhyAyane 42. // 37 // 4jI 55 49 cha--" porisIe" tyA ! manvayArtha-muni porasIe caubbhAge-pauruSyAzcaturbhAge hisanI yAthI pau3pInA yAthA mAmA svAdhyAyana sabhA 42 guruM vaMdittANa-guruM vanditvA zuru bhaDAna vanAre, kAlassa paDikkamittA-kAlasya pratikramya se prati bhaera 4zana sijjaMtu paDilehae-zayyAM tu pratilekhayet potAnI zayyAnI prativemanA 42. / 38 // uttarAdhyayana sUtra:4 Page #114 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 96 kica mUlam - pArvaNuccArabhUmiM ca, paDilehijja jayaM jeI / kAussaggaM tao kujjI, savvadukkhavimokkhaNaM // 39 // uttarAdhyayana sUtre chAyA - prasravaNoccArabhUmiM ca, pratilekhayed yatamAno yatiH / kAyotsarga tataH kuryAt, sarvaduHkhavimokSaNam // 39 // TIkA--' pAsavaNu' ityAdi -- " yatamAnaH=yatanAvAn, yatiH - muniH dvAdaza dvAdaza sthaNDilAtmikAm pratravaNoccArabhUmi= prastravaNabhUmim uccArabhUmiM ca pratilekhayet = pratyupekSeta ca zabdAtsthaNDilatrayAtmikAM kAlabhUmiM ca pratilekhayet / itthaM saptaviMzati sthaNDilapatilekhanAntaramAdityo'stameti / uktaMca- "caubhAgAvasesAe, carimAe paDikamittu kAlassa / uccAre pAsavaNe, thaMDilacauvIsaI pehe // 1 // phira bhI kahate haiM - ' pAsavaNu0 ' ityAdi / anvayArtha - ( jayaM jaI - yatamAno yatiH ) yatanAvAn muni ( pAsavaNuccArabhUmiM ca paDile hijja prasravaNoccArabhUmiM pratilekhayet) bAraha bAraha 12-12 sthaNDilAtmika prasravaNa bhUmikI evaM uccAra bhUmi kI pratilekhanA kara leve / tathA sthaNDilatrayAtmaka kAlabhUmikI pratilekhanA kara leve / isa prakAra 12-12 - 3 = 27 bAraha bAraha aura tIna tIna, evaM sattAIsa prakAra kI sthaNDila pratilekhanAke antara sUrya asta ho jAtA hai / uktaM ca-" caubhAgAvasesAe carimAe paDikamittu kAlassa / uccAre pAsavaNe thaMDilacauvIsaI pehe // 1 // irI pazu uhe che pAsavaNu " tyAhi ! anvayArtha jayaM jaI-yatamAno yatiH yatanAvAna bhuni pAsavaNuccArabhUmiM ca paDile hijja - prasratraNoccArabhUmiM pratilekhayet mAra khAra ( 12-12 ) sthaeiDasa prasravaNa bhUminI paNa pratilekhanA karIle. A pramANe 12-12-3=27 khAra, mAra ane traNa maLIne sattAvIsa prakAranI sthaTila pratilekhanAnA antara sUrya asta thai jAya che. uktaMca-- " ca bhAgAva se sAe, carimAe paDikami kAlassa / uccAre pAsavaNe, thaMDilacauvIsaI pehe // 1 // uttarAdhyayana sUtra : 4 Page #115 -------------------------------------------------------------------------- ________________ priyadarzinI TIkA a0 26 pariSThApanavidhiH ahiyAsiyAu aMto, Asanne majji dUri tinitini bhave / tiNNeva aNahiyAsI, aMto chacchacca bAhirao // 2 // emeva ya pAsavaNo bArasa cauvIsahaM tu pehettaa| kAlassa ya tini bhave, aha mUro atyamuvayAi // 3 // chAyA-caturthabhAgAvazeSAyAM, caramAyAM (poruSyAM) pratikrasya kAlasya / uccArasya prasravaNasya sthaNDilAni caturvizati prekSeta // 1 // adhyAsanIyAni tu antarAsanne madhye dUre trINi trINi bhveyuH| trINyeva anadhyAsanIyAni antaH SaT SaT ca bAhyataH // 2 // evameva ca prasravaNe dvAdaza caturvizati tu prekSya / kAlasya trINi bhaveyuratha sUryo'stameti // 3 // iti // ayaM bhAvaH-dinAntimapauruSyAzcaturthe bhAge'vaziSTe sati uccAramasravaNasthaNDilasya caturviMzatimaNDalAnAM pratilekhanA krtvyaa| tatra uccArasya dvAdazamaNDa lAni yathA-grAmasyAsyantare samIpa-madhya-dUra bhedaistrINi maNDalAni bhavanti / ahiyAsiyAu aMto, Asanne majjhi dari tinnittini bhave / tiNNeva aNahiyAsI, aMto chacchacca bAhirao // 2 // emeva ya pAsavaNe bArasa cauvIsaI tu pehettaa| kAlassa ya tinibhave aha sUro asthamuvayAi // 3 // ina gAthAoMkA bhAvArtha isa prakAra hai dInakI antima pauruSIke cauthe bhAgameM uccAra prasravaNake sthaMDilake cauvIsa maMDaloMkI pratilekhanA kre| usameM prathama uccAra viSayake bAraha maMDala isa prakAra haiMgAMvake andara samIpa,madhya aura duur| ye tIna adhyAsanIya sAmAnya ahiyAsiyAu aMto, Asanne manjhi duri tinitini bhave / tiNNeva aNahiyAsI, anto chacchacca bahirao // 2 // emeva ya pAsavaNe, bArasa cauvIsaiM tu pehettaa| kAlassa ya tannibhave, aha sUro asthamuvayAi // 3 // " A gAthAone bhAvArtha A pramANe che.divasanI aMtima paurUSInA cothA bhAgamAM uccAra prasavaNanA spaMDilanA covIsa maMDaLanI pratilekhanA kare. emAM prathama uccAra viSayanAM bAra maMDaLa A prakAranAM che- gAmanI aMdara, pAse, madhya ane dUra A traNa adhyAsanIya-sAmAnyau0 13 uttarAdhyayana sUtra:4 Page #116 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 98 uttarAdhyayanasUtre atra pratyekaM dvividham-adhyAsanIyamanadhyAsanIyaM ceti / itthaM SaD bhavanti / tatraadhyAsanIyatvaM sAmAnyenopayogavattvena / anadhyAsanIyatvaM ca viziSTaprayojanavazAdupayogavatveneti / evaM grAmabAhyasthaNDile'pi vijJeyam / itthaM dvAdaza / evaM prasravaNasyApi dvAdaza, ubhayaM militvA caturvizatimaNDalAni / tathA-rAtre prathamamadhyamAntimabhedatrayasya taiH saha saMmelanena saptaviMzatirbhedAH sthaNDilasya bhavanti, teSAM pratilekhanA karttavyA / etAsu pratilekhanAsu sampadyamAnAsu sUryo'staM gacchatIti / sUrye'staM gate sati-paDAvazyakaviSayakaMpratikramaNaM rAtreH prathamapauruSyAzcatuSu bhAgeSu prathame bhAge samApanIyam / ___ evaM vizeSato dinakRtyamabhidhAya sammati tathaiva rAtrikRtyamAharUpase upayogameM Ane yogya, anadhyAsanIya-viziSTa prayojanavaza upayogameM Ane yogya, isa prakAra pratyekake do do bheda honese gAmake andara ke chaha maMDala hue| isI prakAra gAmake bAharake bhI samIpa, madhya aura dUrake do do bheda honese gAmake bAharake chaha maMDala hue| isa taraha andara aura bAharake milAnese bAraha maMDala uccAra ke hote haiM 12 / isI prakAra prasravaNake bhI bAraha bheda ho jAte haiN| evaM donoMko milAnese cauvIsa maMDala hue| phira rAtrike prathama, madhya, aura antima bhAga aise kAlake tIna bheda milAnese saba sattAIsa maMDala hote haiN| ina sattAIsa maNDaloMkI pratilekhanA muni kare taba takameM sUrya asta ho jAtA hai / jaba sUrya astaMgata ho jAve taba sAdhuko SaDAvazyaka viSayaka pratikramaNa rAtrIkI prathama pauruSIke prathama caturtha bhAga paryanta kre| isa prakAra vizeparUpase dinakRtya kahakara aba sUtrakAra isI tarahase rAtrikRtya batalAte haiNrUpathI upayogamAM AvavA yogya, anadhyAsanI viziSTa projanavaza upayogamAM AvavA gya, A pramANe darekanA be be bheda hovAthI gAmanI aMdaranA cha maMDaLa thayAM. A pramANe gAmanI bahAranAM paNa pAse, madhya ane dUranA bahebe bheda hovAthI gAmanI bahAranAM cha maMDaLa thayAM. A pramANe aMdara ane bahAranA meLavavAthI bAra maMDaLa uccAranAM thAya che. A pramANe prasavaNanAM paNa bAra bheda thaI jAya che. A rIte banene meLavatAM covIsa maMDaLa thayAM. pachI rAtrinA prathama, madhya ane aMtima bhAga evA kALanA traNa bheda meLavavAthI saghaLA maLIne sattAvIsa maMDaLa thAya che. A sattAvIsa maMDaLanI pratilekhanA suni kare tyAM sudhImAM sUrya asta thaI jAya che. - jyAre sUrya asta thaI jAya tyAre sAdhue paDAvazyaka viSayaka pratikramaNa rAtrinI prathama paurUSInA prathama cothA bhAga paryata karavuM. A pramANe vizeSa rUpathI divasanuM kRtya karIne have sUtrakAra A pramANe rAtri kRtya batAve che- uttarAdhyayana sUtra : 4 Page #117 -------------------------------------------------------------------------- ________________ priyadarzinI TIkA a. 26 kAyotsarge'ticAracintanam tataH prastravaNAdibhUmipratilekhanAnantaraM muniH sarvaduHkharimokSaNaM sakalazArIramAnasatApanivArakaM kAryotsarga kuryAt / kAyotsargasya karmApacaya hetutvAt sarvaduHkhanivArakatvaM vijJeyam / uktaM ca "kAussagge jaha suSThiyassa bhajjati aNgmNgaaii| taha bhiMdaMti suvihiyA, aTTavihaM kammasaMghAyaM // 1 // chAyA-kAyotsarga yathA susthitasya bhajyante aGgAnyaGgAni / tathA bhindanti suvihitA, aSTavidhaM kama saGghAtam" iti / // 39 // kAyotsarge sthito yatkuryAttadAhamUlam-devasiyaM aIyAraM, ciMtija annuputtvso|| nANe ya daMsaNe ce, carittammi taheve yaM // 4 // chAyA-daivasikaM aticAraM, cintyednupuurvshH| jJAne ca darzane, caiva cAritre tathaiva ca // 40 // (tao-tataH) prasravaNAdi bhUmikI pratilekhanA karaleneke bAda muni(sabaduHkhavimokkhaNaM kAussaga kujjA-sarvaduHkhavimokSaNaM kAyotsargakuryAt ) zArIrika evaM mAnasika tApakA nivAraka kAyotsarga kare / kAyotsarga karmApacayakA hetu honese sarva duHkhoMkA nivAraka mAnA gayA hai / ukta ca-- "kAussagge jaha suTTiyassa bhajjaMti aNgmNgaaii| tahabhidaMti suvihiyA aTTavihaM kammasaMghAyaM // 1 // " arthAt-kAyotsargameM baiThe hue munike jaise 2 aMga upAMga TUTate haiM vaise 2 usake aSTavidha karma naSTa hote rahate haiM // 39 // tao-tataH pransa bhUminI pratimanA 42 // dIdhA pachI bhuni savvadukkha vimokkhaNaM kAussarga kujA-sarvaduHkhavimokSaNaM kAyotsarga kuryAt zArI mana. mAnasika tapanuM nivAraNa karanAra kAryotsarga kare. kAryotsarga karmopacayane hetu pAthI sa mAnA nivA24 tarI bhAnapAmA mAvata cha. uktaMca "kAussagge jaha mudviyassa, bhajjati aNgmNgaaii| taha midaMti suvihiyA, aTThavihaM kammasaMghAyaM // 1 // arthAta-kAryotsargamAM beThelA muninAM jema jema aMga upAMga tUTe che. tema tama tana maSTavidhAbhana nAza thA 2 cha. // 3 // uttarAdhyayana sUtra:4 Page #118 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 100 uttarAdhyayanasUtre TokA-'devasiyaM' ityAdi muniH daivasikam=divasasambandhinam aticAram anupUrvazaH krameNa prabhAtapratilekhanAtaH samArabhya cintayet / ayameva kAyotsargaH kiM viSayamaticAraM cintayedityAha-' nANe ca' ityAdi-muniH jJAne ca-jJAnaviSayaM, darzane caiva-darzanaviSayaM, tathaiva ca cAritre cAritraviSayamaticAraM cintayet // 40 // kiMcamUlam-pAriyakAussaggo, vaMditANaM tao guruM / devasiyaM tu aIyAraM, Aloija jahakamaM // 4 // chAyA-pAritakAyotsargoM, vanditvA tato gurum / devasikaM tu aticAram , Alocayed yathAkramam // 41 // TIkA-'pAriyakAussaggo' ityAdi tataH aticAracintanAnantaraM pAritakAyotsargoM guruM vanditvA gurusamIpe devasikaM-divasasambandhinam aticAraM tu yathAkramam = yathAsaMkhyam Alocayet prakAzayet // 41 // kAyotsargameM sthita muni kyA kare so kahate haiM-'devasiyaM' ityAdi / anvayArtha--muni (devasiya aiyAraM aNupudhvaso ciMtijja-daivasikaM aticAraM anupUrvazaH cintayet ) divasa sambandhI ativAroMkA prabhAta samayakI pratilekhanAse lagAkara saMpUrNa dinake aticAroMkA kramazaH vicAra karanA yahI kAyotsarga hai / (nANe ya daMsaNeceva taheva caritammijJAne ca darzane caiva tathaiva cAritre ca) jJAnake viSayameM, darzanake viSayameM tathA caritrake viSayameM jo kucha aticAra lage ho unakA vicAra kreN||40|| aura bhI--'pAriya' ityAdi / anvayArtha--(tao-tataH ) aticAroMkI AlocanA karaneke bAda yotsabhA sthita muni zurai cha te 4 cha-" devasiya " tyA ! manvayArtha-muni devasiyaM aIyAraM aNu puvvaso ciMtijja-devasikaM aticAraM anupUrvazaH cintayet hivasa samAdhi bhatiyArAnA bhaza: piyA2 42. sekasa yosa cha, nANe ya dasaNe ceva taheva caritammi-jJAne ca darzane caiva tathaiva cAritre ca jJAnanA viSayamai, zananA viSayamA tathA zAstrinA viSayamA ? idha matiyAra vAgyA DAya genA viyAra chare. // 40 // vaNI 5-" pAriya" tyAlA satyArtha-tao-tataH matiyAnI mAyanA 4aa 57tthI pAriya uttarAdhyayana sUtra:4 Page #119 -------------------------------------------------------------------------- ________________ priyadarzinI TIkA a0 26 muneH kAyotsargarAtricaryAvidhiH 101 mUlam-paDikomittu nissaillo, vaMdittANa tao guruM / kAussaggaM tao kujjA, savvadukkhavimokkhaNaM // 42 // chAyA-pratikramya niHzalyo, vanditvA tato gurum / kAyotsarga tataH kuryAt , sarvaduHkhavimokSaNam // 42!! TIkA-'paDikkamittu' ityAdi aticArAlocanAnantaraM pratikramya-pratikramaNaM manasA bhAvazuddhito vAcA tatsUtrapAThataH kAyenottamAGganamanAditaH kRtvA niHzalyo-mAyAdizalyarahito bhUtvA tato guruM vanditvA tatazca jJAnadarzanacAritrazuddhinimittaM srvduHkhvimokssnnN-kaayotsrgkuryaat||42|| (pAriyakAussaggo-pAritakAyotsargaH) muni kAyotsargako pAre-samApta kare / isake pazcAt (guruM vaMdittANaM-guruM vanditvA) guruvandana kara (devasiyaM aIyAraM Aloijja jahakama-daivasikaM aticAraM yathAkramaM Alocayet) divasasaMbaMdhI aticAra guruke samIpa prakAzita kare // 41 // phira bhI--'paDikkamittu' ityaadi| anvayArtha-(tao-tataH) aticAroMkI AlocanAke bAda (paDikkamitta-pratikramya) pratikramaNa bhAvazuddhirUpa manase, pratikramaNasUtrapATharUpa vacanase, mastakake jhukAnerUpa kAyase-karake (nissallo-niHzalyaH) mAyAdi zalya rahita hokara (tao guruM vandittANaM-tataH guruM vanditvA) guruvandanA kara muni ( savvadukkhavimozkhaNaM kAussagaM kujjA-sarvaduHkha vimokSaNaM kAyotsarga kuryAt ) samasta duHkhoMko nAza karanevAle kAyotsarga-jJAna darzana cAritrako zuddhike nimitta vyutsarga tp-kre||42|| kAussaggo-pAritakAyotsargaH bhuni yotsane pAre samAsa 72. senA pachI guru vaMdittANaM-guruM vanditvA zurune nArI devasiyaM aIyAraM Aloija jahakamadevasikaM aticAraM yathAkramaM Alocayet hivasa samadhI matiyA2 gurunI pAse prozita 42. // 41 // 3rI 5-" paDikkamittu " tyAhi / AqyArtha-tao-tataH matiyArAnI mAyanA pachI paDikkamittu-pratikramya pratikamaNa bhAvazuddhirUpa manathI pratikramaNa sUtra pATharUpa vacanathI mastakane a||11||35 yathI zana nissallo-niHzalyaH bhAyAhizasya 2Dita chana tao guruM vaMdittANaM-tataH guruM vanditvA zuruSA 4rI bhumi savvadukkhavimokkhaNaM kAussagaM kujA-sarvaduHkhavimokSaNaM kAyotsarga kuryAtU saNA monA nA 42vANA yosa jJAna prazana yAstrinI zuddhina nimitta vyutsa ta5 42. // 42 // uttarAdhyayana sUtra : 4 Page #120 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 102 uttarAdhyayanasUtre mUlam-pAriyakAussaggo, vaMdittANaM tao guruM / thuImaMgalaM ca kAuM, kAlaM, saMpaDilehae // 43 // chAyA--pAritakAyotsargoM, vanditvA tato gurum / stutimaGgalaM ca kRtvA, kAlaM saMpatilekhayet // 42 // TIkA--'pAriyakAussaggo' ityAdi-- pAritakAyotsargoM muniH guruM vanditvA tatazca stutimaGgalaM "namo'tthuNa" lakSaNaM stutidvayaM ca kRtvA kAlaMpAdoSikaM sampratilegvayet samyaktayA pratyupekSeta // 43 / / tato yatkuryAttadAhamUlam-paMDhamaM porisi sajjhAyaM, bIyaM jhANaM jhiyaayii| taiyA~e niddamokkhaM tu, sajjhauyaM tu cautthIe // 44 // chAyA-prathamAM pauruSI svAdhyAya, dvitIyAM dhyAnaM dhyAyet / tRtIyAyAM nidrAmokSaM tu, svAdhyAyaM tu caturthyAm // 44 // TIkA-'paDhama' ityAdi iyaM gAthA vyAkhyAtapUrvA / pUrvamuktvA'pi punaH kathanaM gurubhiH punaH punarupadezadAne prayAso na mantavya iti sUcayitum // 44 // phira kahate haiM--'pAriya' ityAdi / / anvayArtha-(pAriyakAussaggo-pAritakAyotsargaH ) kAyotsarga pAlakara muni (guruM vaMdittANa-guruM canditvA) guruko vaMdanA kre| vaMdanA karake pazcAt (thuimaMgalaM ca kAuM-stutimaMgalaM kRtvA) "namotthuNaM" lakSaNarUpa stutidvayako paDheM / paDhaneke bAda (kAlaM saMpaDilehae-kAlaM saMpratilekhayet ) pradoSakAla saMbaMdhI kAlakI pratilekhanA kare // 43 // phira kyA karanA cAhiye ? soM kahate haiM-'paDhamaM' ityAdi / anvayArtha-rAtrikI (paDhamaM porisi sajjhAyaM-prathamA pauruSI svAdhyAya) 52 // 4 cha-" pAriya" tyA ! 25-yA-pAriyakAussagaM-pAritakAyotsargaH 4Ayotsa1 yAnAne muni guru vandittANa-guruM vanditvA guruna bahanA 42 pahanA yA pachI thuimaMgalaM ca kAuMstatimaMDalaM ca kRtvA 'namotthuNaM" sakSa35 stuti mo. stuti mAyA mA kAlaM saMpaDilehae-kAlaM saMpratilekhayet praSaNa saMdhI AnI pratimanA 42. // 4 // pachI zu 42vu naye 4 cha--" paDhama" tyAla! manyayArtha:-trinI paDhamaM porisi sajjAyaM-prathamA pauruSI svAdhyAyaM prathama uttarAdhyayana sUtra:4 Page #121 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 103 priyadarzinI TIkA a0 26 rAtricaryAvidhiH caturthapauruSyAM kathaM svAdhyAyaH kartavya ityAhamUlam--porisIe cautthIe, kAlaM tu paDilehiyo / sau~jhAyaM tu tao kuMjA, abohiMto asaMjae // 45 // chAyA-pauruSyAM caturthyAM, kAlaM tu pratilekhya / ___ svAdhyAyaM tu tataH kuryAt , abodhayan asaMyatAn // 45 // TIkA-'porisIe' ityAdi rAtrezcaturthyAM pauruSyAM tu-nizcayena muniH kAlaM vairAtrikaM kAlaM pratilekhya tataH tadanantaram asaMyatAn agAriNaH, abodhayan anutthApayan tu svAdhyAyaM kuryAt / yathA'gAriNAM nidrAbhaGgo na bhavettathA mandamandasvareNa svAdhyAyaM kuryAditi bhAvaH // 45 // prathama pauruSImeM svAdhyAya kare, (bIyaM jjhANaM jhiyAyai-dvitIyAM dhyAnaM dhyAyeta) dUsarI pauruSImeM dhyAna kare-(taiyAiM niddAmokkhaM tu-tRtIyAyAM nidrA mokSa tu) tIsarI pauruSImeM nidrA leve aura (saMjjhAyaM tu cautthIe-svAdhyAya tu caturthyAm ) cauthI paurUSImeM phira svAdhyAya kre|| 44 // caturtha pauruSImeM svAdhyAya kaise karanA cAhiye so sUtrakAra kahate haiM'porisIe' ityaadi| anvayArtha-rAtrikI (cautthIe porasIe-caturthyAM pauruSyAm ) caturtha pauruSImeM muni (kAlaM paDilehiyA-kAlaM pratilekhya ) vairAtrika kAlakI pratilekhanA karake (asaMjae abohito-asaMyatAnabodhayan ) gRhasthajana jaga na jAveM isa rUpase arthAt maMda 2 svarase (sajjAyaM kujjAsvAdhyAyaM kuryAt ) svAdhyAya kare // 46 // pau3pImA svAdhyAya 42 bIyaM jjhANaM jIyAyaI-dvitIyAM dhyAnaM dhyAyet bhI paura. SAmA dhyAna re, taithAI nimokkhaM tu-tRtIyAyAM nidrAmokSaM tu zrI pau35ImA nidrA se sane sajjAyaM tu cautthIe-svAdhyAyaM tu caturthyAm yAthI pau3SImA zathI. svAdhyAya 42 // 44 // gyauthI pau3SImA svAdhyAya ma 423 / te sUtrA24 cha-"porisIe" pratyAhi / manvayArtha -2||trinii cautthIe porasIe-caturthI pauruSyAm yaturtha pauSiImA bhuni kAlaM paDilehiyA-kAlaM pratilekhya vairAtri AnI pratimanA rIna asaMjae abohito-asaMyatAn abodhayan gRhastha04 ansl na ya 12 35thI athAtU mahamA 212thI svAdhyAya 42. // 45 // uttarAdhyayana sUtra:4 Page #122 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 104 uttarAdhyayanasUtre mUlam--porisIe caubhAge, vaMdittANa tao guruM / paDikamittA kAlassa, kAlaM tu paDilehae // 46 // chAyA--pauruSyAzcaturthabhAge, vanditvA tato guruM / pratikramya kAlasya, kAlaM tu pratilekhayet // 46 // TIkA--'porisIe' ityAdi-- tataH svAdhyAyakaraNAnantaraM pauruSyAH caturthapauruSyAH caturthabhAge'vaziSyamANe guruM vanditvA kAlasya-svAdhyAyaparityAgarUpavairAtrikakAlasya pratikramya-- vizodhya 'saMprati svAdhyAyasamayo nAsti, AvazyakakaraNasamayaH samAgataH' iti nizcitya kAlaM - prabhAtikakAla-rAtrikapratikramaNasamayarUpaM-pratilekhayet - pratyu pekSeta gRhNIyAcca AvazyakaM kuryAdityarthaH, iha ca sAkSAtpratyupekSaNasyaiva punaHpunarabhidhAnamanekaviSayatvAt // 46 // kiMca-- mUlam-Agae kAyavussagge, savvadukkhavimokkhaNe / kAMusaggaM tao kujjA, savvadukkhaivimokkhaNaM // 47 // chAyA--Agate kAyavyutsarge, sarvaduHkhavimokSaNe / kAyotsarga tataH kuryAt , sarva duHkhavimokSaNam // 47 // phira bhI-'porisIe' ityAdi / anvayArtha-(tao-tataH) svAdhyAya karaneke bAda (porisIe caubhAge-pauruSyAzcaturthabhAge) caturtha pauruSIkA caturtha bhAga bAkI rahe taba (guruM vaMdittANa-guruM vanditvA ) guruvaMdana karake (kAlassa paDikkamittAkAlasya pratikramya ) 'akAla AgayA hai| aisA samajhakara (kAlaM paDile hae-kAlaM pratilekhayet) prAbhAtika kAlakI pratilekhanA kare arthAt rAisI pratikramaNa kare // 46 // zrI 5--" porisIe" tyaadi| anvayArtha-tao-tataH svAdhyAya ryA pachI porasIe caubhAge-pauruSyAcaturthabhAge yAthI po3pInA yA mA 6. 29 tyAre guruM vaMdittANaM-guruM vanditvA zurune nA 402 kAlassa paDikkamittA-kAlasya pratikramya 54 yAdI gaye . se sabhalane kAlaM paDilehie-kAlaM pratilekhayet prabhAta janI pratimA 42 arthAt rAnI pratibha] 42. // 4 // uttarAdhyayana sUtra:4 Page #123 -------------------------------------------------------------------------- ________________ priyadarzinI TIkA a. 26 kAyotsarga jJAnAdyaticAracintanam TIkA--'Agae ' ityAdi-- sarvaduHkhavimokSaNe kAyavyutsarge kAyotsargasamaye Agate sati tato muniH sarvaduHkhavimokSaNaM kAyotsarga kuryAt / 'sarvaduHkhavimokSaNaM' padasya vAradvayakathanaM kAyotsargasyAtyantanirjarAkhyApanArtham // 47 // rAtrisambandhino'ticArA yathA cintanIyAstathA''ha-- mUlam-rAiyaM ca aIyAraM, ciMtija annupuNshvso| nANammi daMsammi , carittammi tavammi ye // 48 // chAyA--rAtrikaM ca atIcAraM, cintyednupuurvshH| jJAne darzane cAritre, tapasi ca // 48 // TIkA--'rAiyaM ca ' ityAdi-- muniH jJAne-jJAnaviSaye darzane-darzanaviSaye cAritre cAritraviSaye, tapasi= tapo viSaye, ca zabdAd vIrye ca rAtrikaM-rAtri janitam aticAraM cintyet||48|| phira bhI-'Agae' ityAdi / anvayArtha-(savvadukkha vimokkhaNe-sarvaduHkhavimokSaNe) sarva duHkhokA nivAraka (kAyavussagge-kAyosa ) kAyotsargakA samaya jaba A jAve taba muni (savvaduHkhavimokkhaNaM kAussaggaM kujjA-sarvaduHkhavimokSaNaM kAyo. sagai kuryAt ) sarva duHkha nivAraka kAyotsarga kare // 47 // ___ kAyotsargameM rAtri saMbaMdhI aticAroMko jisa prakAra cintana karanA cAhiye so kahate haiM--'rAiyaM ca' ityAdi / __ anvayArtha-muni (nANammi-jJAne) jJAnake viSayameM (dasaNammi-darzane) darzana ke viSayameM(carittammi-cAritre)cAritrake viSayameM(tavammi ya-tapasi ca) 32 // 5-" Agae" tyAhi / manvayArtha-savvadukkhavimokkhaNe-savaduHkhavimokSaNe sarva pArnu nivAraNa 42nA2 kAyavussagge-kAyotsarge ayotsanA samaya nyAre mAvI taya tyAre bhuni savvadukkhavimokkhaNaM kAussaggaM kujA-sarvaduHkhavimokSaNaM kAyotsarga kuryAt sarva manA24 yasa 42. // 47 // kAryotsargamAM rAtrI saMbaMdhI aticAronuM je prakAre ciMtana karavuM naye te 4 cha-" rAiyaM ca" tyA ! sa-kyAtha-muni nANammi-jJAne jJAnanA viSayamA dasaNammi-darzane za nanA viSayamA, caritammi-cAritre yAtrinA viSayamAM, tavammi ya-tapasi ca tapanA u014 uttarAdhyayana sUtra : 4 Page #124 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 106 uttarAdhyayanastre tatazca-- mUlam--pAriyakAussaggo, vaMdittANaM tao guruM / rAiyaM ca aIyAraM, Aloejja jahakamaM // 49 // chAyA--pAritakAyotsargoM, vanditvA tato gurum / rAtrikaM ca atIcAram , Alocayed yathAkramam // 49 // TIkA--'pariyakAussaggo' ityAdi-- iyaM vyAkhyAtapUrvA // 49 // tathA ca-- mUlam-paDikkamittu nissallo, vaMdittINa tao guruM / kAusarasaggaM tao kuMjjA, savvadukkhavimokkhaNaM // 50 // chAyA--pratikramya niHzalyo, vanditvA tato gurum / ___kAyotsarga tataH kuryAt , sarvaduHkhavimokSaNam // 50 // TIkA--'paDikamittu' ityAdi-- pratikramya pratikramaNaM kRtvA-nizalyaH san tato guruM vandittvA, caturthAvazyakAnte guruvandanaM kRtvA paJcamAvazyakaM prArabheta / tataH sarvaduHkhavimokSaNaM kAyotsarga kuryAdityarthaH // 50 // tapake viSayameM, evaM vIrya ke viSaya (rAIyaM aiyAraM ciMtijja-rAtrikaM aticAraM cintayet ) rAtrime jo bhI aticAra lage hoM unakA cintavana kre||48|| phira kyA kare so kahate haiM-'pAriya' ityAdi / anvayArtha-(pAriyakAussaggo-pAritakAyotsargo) kAyotsargako pArakara (tao guruM vaMdittANaM-tato guruM vaMditvA) guruko vaMdanA karake (rAiyaM aiyAraM-rAtrikaM ca aticAram ) rAtri sambandhI aticAroMkI (jahakamaM Alo ejja-yathAkramaM Alocayet yathAkrama anukramase AlocanA kre||49|| viSayamA bhane vArya viSayamA rAiyaM aiyAraM ciMtijja-rAtrikaM aticAra ciMtayet ||vinaa 2 is matiyAra khANe DAya tenu thitavana 42. // 48 // pachI zu 42 cha te 4 che-" pAriya" chtyaadi| ma-kyAtha-pAriyakoussaggo-pAritakAyotsargoM yosa pANIne tao guraM vaMdittANaM-tato guruM vanditvA gurune vana 4zane rAiyaM aiyAraM-rAtrikaM aticAraM trI samadhI matiyAnI jahakkama Aloeja-yathAkramaM aticAra Alocayeta yathAbha manubhathI mAsAyanA 42. // 48 // uttarAdhyayana sUtra:4 Page #125 -------------------------------------------------------------------------- ________________ priyadarzinI TIkA. a. 26 kAyotsarge tapazcintanaM siddhasaMstavazca 107 tataH kAyotsargasthaH kiM kuryAt ? ityAha-- mUlam--ki tevaM paDivaijAmi, evaM tattha vicitae / kAuTsagaM tu pArittA, vaMdaiI u tao guruM // 51 // chAyA--kiM tapaH zratipaye, evaM tatra vicintayet / / kAyotsage tu pArayitvA, vandeta tu tatA gurum // 51 // TIkA--'kiM tavaM' ityAdi-- muniH / kim-kiM rUpaM tapaH namaskArasahitAdipratipadye svIkurve'ham' evam anena prakAreNa tatra-kAyotsarge vicintayet-dhyAyet / vIro hi bhagavAn aura bhI-'paDikkamittu' ityaadi| anvayArtha-(paDikamittu-pratikramya ) pratikramaNa karake (nissallo niHzalyaH) mAyA, mithyA, nidAna zalyoMse rahita banA huA muni (tao guruM vaMdittANa tato-guruM vanditvA)guru mahArAjako vaMdanA kare-arthAt caturtha Avazyakake antameM gurumahArAjako vaMdanA karake paMcama Avazyaka prAraMbha kre| (tao sambaduHkhavimokkhama kAussaggaM kujja-tataH sarva duHkhavimokSaNaM kAyotsarga kuryAt ) isake bAda sarva duHkhavinAzaka kAyotsarga kare // 50 // ___ kAyotsargameM sthita muni kyA vicAra kare ?-yaha bAta sUtrakAra kahate haiM--' kiM tavaM' ityAdi / anvayArtha--(kiM tavaM paDivajjAmi-kiM tapaH pratipadye) "maiM namaskAra sahita-naukArasI Adi kisa tapako dhAraNa karU~ (evaM-evam ) isa prakAra vadhu 5--" paDikkamittu " dhyA! anvayArtha paDikkamittu-pratikramya pratibhAzana nissallo-nizalyaH bhAyA, bhizyA. nihAnazayothI 2hita anesa muni guruM vandittANaM-guruM vanditvA zuru mahArAjane vaMdanA kare. athaoN-cothA AvazyakanA aMtamAM gurumahArAjane janazana pAyabhA mAzya ne prArama 42. tao savvadukkhavimokkhaNaM kAussaggaM kujA-tato sarvaduHkhavimokSaNaM kAyotsarga kuryAt mane ye pachI sarva ma vinAza yosa 42. // 50 // kAyotsargamAM sthita muni ko vicAra kare A vAta sUtrakAra batAve che___" kiM tavaM" tyaahi| manvayArtha:-kiM tavaM paDivajjAmi-kiM tapaH pratipaye huM nmH||2 sahita mausI mA 4 // tapana dhAraNa 43? evaM-evam mA pramANe tattha-tatra uttarAdhyayana sUtra:4 Page #126 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 108 ___uttarAdhyayanasUtre SaNmAsaM yAvannirazano vihRtavAn / takkimahamapi nirazane zakto'smyetAvatkAlaM sthAvamutaneti? evaM paJcamAsAdikamapi yAvanamaskArasahitaM taavtpribhaavyet| uktaMca " ciMte carame u, kiM tavaM kAhaM ? / chammAsAmekadiNAdihANi jA porisi namo vA " // chAyA---cintayet carame tu, kiM tapaH kariSyAmi ? / SaNmAsyA ekadinAdihAniH, yAvatpauruSI namaskAra sahitaM vA // " iti / itthaM cintayitvA tu punaH kAyotsarga pArayitvA samApya tatastu guruM vandeta yathA paryAyaM vandanAM kuryAt // 51 // pUrvagAthottarArdoktArthamanuvadan sAmAcArI vizeSamAhamUlam.-pAriyakAussaggo, vaMdittANa tao guruM / tavaM saMpavijitA, karija siddhANa saMthavaM // 52 // (tattha-tatra ) kAyotsargameM sthita muni (viciMtae-vicintayet ) cintana kare / mahAvIra bhagavAna to chaha mahIne takakA tapa karate the to kyA maiM bhI isI taraha itane samaya taka athavA isase kama yAvat naukArasI takakA tapa kara sakatA hUM yA nahIM ? isa prakAra apanI zaktikI tulanA kre| kahA bhI hai--"ciMte carame u kiM tavaM kAhaM / chammAsA mekadiNAdihANi jA porisI namovA // " kAusagake aMtameM aisA ciMtana kare ki "maiM kisa prakArakA tapa kara sakatA hUM kyA chammAsI tapa kara sakatA hUM yA eka dina kama chammAsI yAvat kyA nokArasI kara sakatA hU~?" / pazcAt (kAussagaMtu pArittAkAyotsarga pArayitvA) kAyotsarga pAra kara guru mahArAjako vaMdanA kre||51|| yotsanamA sthita muni viciMtae-viciMtayet thitana 42. maDAvI2 sApAna te cha mahinA sudhI tapa karatA hatA te zuM huM paNa e pramANe eTalA samaya sudhI athavA enAthI ochA samaya sudhI yAvata naukArasI sudhI tapa karI zakuM ke nahIM ? A pramANe pitAnI zaktinI tulanA kare. kahyuM paNa che - "ciMte carame u kiM tavaM kAhaM / chammAsA mekadiNAdihANi jA porisI namovA // " kAryotsarganA aMtamAM evuM ciMtavana kare ke, "huM kayA prakAranuM tapa karI zakuM chuM. zuM chammAsI tapa karI zake athavA te eka divasa ocho chamAsI yAvata zunIrasI 43rI zarcha ? pachI kAutsagaM tu pAritA-kAyotsarga tu paritvA ayotsarga pANIne zurumaDArAne pn| are. // 51 // uttarAdhyayana sUtra:4 Page #127 -------------------------------------------------------------------------- ________________ priyadarzinI TIkA a0 26 sAmAcAryA upasaMhAraH chAyA - pAritakAyotsargo, vanditvA tato gurum / tapaH sampratipadya kuryAt siddhAnAM saMstavam // 52 // TIkA-' pAriya' ityAdi / pAritakAyotsargo muniH guruM vanditvA tataH tapaH = yathAzakticintitaM sampratipadya, = svIkRtya siddhAnAM saMstavaM = siddhAdisvarUpamanulakSya ' namo'tthUNaM ' lakSaNaM stutidvayaM kuryAt // 52 // sampratyadhyayanArthamupasaMharannAha--- 109 mUlam -- esI sAmAMyArI, samAseNa viyAhiyoM / 12 "jaM caritA bahU jIvA, tiNNA saMsArasAgaraMti 'bemi " // 53 // Es chaodesi sAmAyArI ajjhayaNaM samattaM // 26 // chAyA - eSA sAmAcArI, samAsena vyAkhyAtA / yAM caritvA bahavo jIvAH, tIrNAH saMsArasAgaramiti bravImi // 53 // TIkA- 'esA' ityAdi eSA = anantaroktA dazavidhA = dazaprakArA sAmAcArI oghasAmAcArI ca samAsena = saMkSepeNa vyAkhyAtA = kathitA / sAmAcAryAH phalamAha --' jaM caritA ' muni phira kyA kare so kahate haiM-- 'pAriya' ityAdi / anvayArtha -- ( pAriyakA ussaggo - pAritakAyotsargaH ) jisane kA - yotsarga samApta kiyA hai aisA muni ( guruM vaMdittANa - guruM vanditvA ) guru mahArAjako vaMdana karake yathAzakti ( tavaM paDivajjittA - tapaH pratipadya ) cintita tapako svIkAra kara (siddhANasaMthavaM karijja - siddhAnAM saMstavaM kuryAt ) " namotthuNaM" isa pAThako do bAra paDheM // 52 // aba adhyayanakA upasaMhAra karate hue kahate haiM-' esA ' ityAdi / anvayArtha - - ( esA - eSA) anantarokta yaha daza prakArakI ( samAyArI sAmAcArI) sAmAcArI evaM ogha sAmAcArI maiMne ( samAseNa viyAhiyA muni pachI zuM kare te kahe che. " pAriya " ityAdi anvayArtha----pAriyakAussaggo - pAritakAyotsargaH bheSu prayotsarga sabhApta are hoya sevA bhuni guruM vaMdittANaM-guruM vanditvA gurumahArAnane vahanA urIne yathAzakti tavaM paDivajittA - tapaH pratipadya ciMtita tapanA svIara urI siddhANasaMthavaM karijja-siddhAnAM saMstavaM kuryAt " namotthuNaM " mA pAine me vAra lo ||12|| huve adhyayananA upasAra karIne kahe che-- gar"-Seult ! anvayArtha - esA - eSA anantarouta yA dRza prahAranI sAmAyArI - sAmAcArI sAbhAyArI bhane zodha sAbhAyArI meM samAseNa viyAhiyA - samAsena vyAkhyAtA uttarAdhyayana sUtra : 4 Page #128 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 110 uttarAdhyayanasUtre ityAdinA - yAM sAmAcArIM caritvA = Asevya bahavo jIvAH saMsArasAgaraM tIrNA:= caturgatika saMsArasAgarasya pAraMgatAH mukti prAptavanta iti yAvat / ' iti bravImi ' ityasyArthaH pUrvavad bodhyaH // 53 // iti zrI vizvavikhyAta - jagadvallabha-prasiddhavAcaka- paJcadazabhASAkalita-lalitakalA pAlApaka pravizuddha gadyapadyanaikagranthanirmApaka - vAdimAnamardaka- zrIzAha chatrapati - kolhApurarAjapradatta - " jainazAstrAcArya " - padabhUSitakolhApura rAjaguru - bAlabrahmacAri - jainAcArya - jainadharmadivAkara - pUjyazrIghAsIlAlavativiracitAyAm "uttarAdhyayana mUtrasya " priyadarzinyAkhyAyAM vyAkhyAyAm ' sAmAcArI' nAmaka pavizatitamamadhyayanaM - sampUrNam // 26 // samAsena vyAkhyAtA ) saMkSepase kahI hai / ( jaM cahittA bahU jIvA saMsAra sAgaram tIrNA tibemi-yAM caritvA bahavo jIvAH saMsArasAgaraM tIrNAH iti bravImi ) jisa sAmAcArIko pAlana karake aneka jIva isa saMsAra - sAgara se pAra hue haiN| " iti bravImi " sudharmAsvAmI jambUsvAmIse kahate haiM he jaMbU ! bhagavAna ke samIpa jaisA maine sunA hai vaisA kahatA hUM // 53 // // chAIsa vAM 'sAmAcArI' nAmaka adhyayana samApta // 26 // saMkSepathI uhI che, jaM carittA bahU jIvA saMsArasAgaraM tiSNA ttibemi-yAM caritvA bahavo jIMvAH saMsArasAgaraM tIrNAH ne sAmAnyArItuM pAna 4rIne ane saMsAra sAgarathI cAra thayesa che. (cibemi - iti bravImi ) sudharmA svAbhI sTyU svAmIne kahe che ke, he jammU bhagavAnanI pAsethI meM jevuM sAMbhaLela che tenuM yA bhane uDe che. // 53 // zrI uttarAdhyayana sUtranu` chavvIsamu 'sAmAcArI' nAmanuM adhyayana samAsa // 26 // uttarAdhyayana sUtra : 4 Page #129 -------------------------------------------------------------------------- ________________ // atha saptaviMzatitamamadhyayanam // vyAkhyAtaM sAmAcArI nAmakaM SaDviMzatitamamadhyayanam / samprati khaluGgo - yAkhyaM saptaviMzatitamamadhyayanaramAbhyate / asya ca pUrveNa sahAyamabhisambandha:pUrvasminnadhyayane sAmAcArI pratipAditA / sA cAzaThatayaiva pAlayituM zakyA / azaThatAjJAnaM ca tadviruddhazTatAjJAne satyeva jAyate / ato'sminnadhyayane sa dRSTAntaM zaThatAsvarUpaM nirUpyate / ityanena sambandhenAyAtasya asyAdhyayanasyedamAdimaM sUtrammUlam - there' gaNahare gagge, muNI AMsi visAraie / iSNe gaNirbhAvami, samAhiM paDie // 1 // chAyA - sthaviro gaNadharo gargaH, munirAsId vizAradaH / AkIrNo gaNibhAve, samAdhiM pratisandhatte // 1 // TIkA - 'there' ityAdi / sthaviraH - saMyamamArgato vicalitAn sthirI karotIti sthaviraH - zrutacAritra dharmAt pracalatAM punardharme sthApakaH / uktaM ca - " thirakaraNA puNa thero " / sattAIsavAM adhyayana prArambha sAmAcArI nAmaka chaIsaveM adhyayana kA vyAkhyAna ho cukA hai / aba yaha sattAIsavAM adhyayana prAraMbha hotA hai / isa adhyayana kA nAma ' khaluGgIya' hai / pUrva adhyayana ke sAtha isakA saMbaMdha isa prakAra haipUrva adhyayana meM sAmAcArI kahI gaI hai so yaha sAmAcArI azaTha-saralapanese hI pAlita ho sakatI hai zaThapanese nahIM / azaThatA kA jJAna isase viparIta jo zaThatA hai usake jJAna hone para hI hotA hai / isIliye isa adhyayana meM dRSTAnta pUrvaka zaThatA kA svarUpa kahA jAtA hai| isI saMbaMdhase lekara prAraMbhita isa adhyayana kA yaha Adima sUtra hai - 'there ' - ityAdi / sattAvIsamA adhyayananI zarUAta sAmAcArI nAmane chavIsamuM adhyayana kahevAI gayela che, have A sattAvIsamA adhyayananA prAraMbha thAya che. A adhyayananu nAma 'khaTukIya' che. chavIsamA adhyayanani sAthe A ayayananA saMbaMdha A pramANe che--chavIsamA adhyayanamAM sAmAcArI kahevAmAM Avela che. e sAmAcArI aza-saralapaNAthI ja pALI zakAya che. zaDhapaNAthI nahI. azaotAnuM jJAna enAthI viparIta je zatA che. enu jJAna thavAthI ja thAya che. A kAraNe A adhyayanamAM dRSTAMtathI zaThatAnuM svarUpa batAvavAmAM Avela che. A saMbaMdhane laIne prAraMbha karAelA mA adhyayanatuM yA prathama sUtra che.- " thera " tyiAhi uttarAdhyayana sUtra : 4 Page #130 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 112 uttarAdhyayanasUtre chAyA-sthirakaraNAt punaH sthaviraH" iti / tathA-gaNadharaH-gaNasya-jJAnAdiguNasamUhasya dharaH dhArakaH, vizAradaH sakala zAstraniSNAtaH, muniH samastasAvadhavyApAraviratimAn , gargaH garganAmA''cArya AsIt / AkIrNaH AcAryaguNairvyApto'ta eva gaNibhAve-AcAryatve sthitaH sa gargAcAryaH karmodayAt kuziSyaiH punaH punasroTitamapi AtmanaH samAdhi-cittasvAsthyaM pratisandhatte-saMyojayati // 1 // __ sa ca samAdhi sandadhat yad vicArayati tadAhamUlam-vahaNe vahamANassa, kaMtAraM aivattai / joeM vahamANassa, saMsAraM aivattai // 2 // chAyA-vahane vahamAnasya, kAntAramativartate / yoge vahamAnasya, saMsAro'tivartate // 2 // anvayArtha (there-sthaviraH) saMyamamArga se vicalita jIvoM ko sthira karane ke svabhAva vAle-arthAt zrutacaritrarUpa dharma se vicalita prANiyoM ko usI dharma meM punaH sthira karane vAle tathA (gaNahare-gaNadharaH) jJAnAdika guNa samUha ko dhAraNa karanevAle (visArae-vizAradaH) tathA sakalazAstroM ke pAragAmI (muNI-muniH) samasta sAvadha-vyApAroM ke sarvathA tyAgI aise (gagge-gargaH) garga nAma ke AcArya (AsI-AsIt ) the| (AiNNe-AkIrNaH) ye AcArya ke guNoM se yukta the / isaliye (gaNibhAvammi-gaNibhAve ) AcArya pada para virAjamAna the| ye gargAcArya karmodaya se yukta kuziSyoM dvArA punaH2 vicalita apanI samAdhi kocitta kI ekAgratA ko sthira karate rahate the // 1 // manvayArtha-there-sthaviraH saMyamamAthI viyalita lavAna sthi2 42vAnA svabhAvavALA, arthAta-zrutacAritrarUpa dharmathI vicalita prANIne eja dharmamAM zathI sthi2 42vAvANA tathA gaNahare-gaNadharaH zAna guNusabhUDa pArA 42117 // visArae-vizAradaH tathA sa lonA paa2||bhii, muNI-muniH samasta sAvadhavyApArAnA savathA tyAgI me gagge-gargaH gaganabhana 4 mAyA AsI-AsIt tA. to AiNNe-AkIrNaH maayaayn| guthI yuta tA. bhATe gaNibhAvammi-gaNibhAve mAyAya 56 752 mii2|4 bhAna tA. me gargAcArya karmodayathI kuziSya dvArA pharI pharI vicalita pitAnI samAdhIne, athata-cittanI ekAgratAne sthira karatA rahetA hatA. / 1 uttarAdhyayana sUtra:4 Page #131 -------------------------------------------------------------------------- ________________ priyadarzinI TIkA. a. 27 zaThatAsvarUpavarNanam' TIkA-'vahaNe' ityaadi| vahane zakaTAdau yojitAn vinItAn vRSabhAdIn vahamAnasya antarbhAvitaNyarthatvAd vAhayataH sArathyAdeH kAntAraM-canam ativartate atikrAntaM bhavati / ullavitaM bhavatItyarthaH / tathaiva-yoge-saMyamavyApAre suziSyAna vahamAnasya bAhayataH pravatayat AcAryAdeH saMsAraH ativartate atikrAnto bhavati / ziSyANAM vinayaM vilokya guravaH samAdhimantI bhavantIti bhaavH| 'saMsAraM' ityatra praakRttvaannpuNsktvm||2|| evamAtmanaH samAdhiprAptaye vinItaziSyasvarUpaM vicintya sa muniH punaravinItaziSyasvarUpaM yathA vicArayati tathAhamUlam-khaluMke jo u joe~i, vihammANo kilissai / asamAhiM ca veeMi, tottao se ye bhajai // 3 // chAyA-khaluGkAn yastu yojayati, vighnan klizyati / ___asamAdhi ca vedayate, totrakastasya bhajyate // 3 // __samAdhi ko dhAraNa karate hue jisa prakAra vicAra karate hai so kahate haiN--'vhnne'-ityaadi| ___ anvayArtha-(vahaNe-vahane) zakaTa Adi yAna meM yojita vinIta vRSabha Adi jAnavaroM ko (vahamANassa-vahamAnasya) acchI taraha calAne vAlA sArathi ki jo (kaMtAraM aivattai-kAntAram ativartate) aTavI ko pAra kara jAtA hai| isI taraha (joe vahamANassa saMsAraM aivattaiyoge vahamAnasya saMsAro'tivartate ) saMyama vyApAra meM suziSyoM ko lagAne vAle AcArya AdikoM kA saMsAra bhI atikrAnta ho jAtA hai| bhAvArtha--ziSyoM ko vinIta dekhakara guru samAdhibhAva ko prApta ho jAte haiM // 2 // samAdhIne dhAraNa karatI vakhate je prakArane vicAra kare che, te kahevAmAM bhAva cha.-"vahaNe" tyaadi| sanpayArtha-vahaNe-vahane 25 mana mA poremA nepAmA AvatA vinIta maNa mahinazane vahamANassa-vahamAnasya sArI zata yasapanAra sArathI , katAraM aivattai-kAntaram ativartate bhavIna pA2 431 gayacha mA pramANe joe vahamANassa saMsAraM aivattai-yoge vahamAnasya saMsAro'tivartate saMyama vyApAramAM suziSyane lagADavAvALA AcArya Adikene saMsAra paNa atikAMta thaI jAya che. bhAvArtha-ziSyane vinIta joIne guru samAdhI bhAvane prApta banI jAya che. sArA u015 uttarAdhyayana sUtra:4 Page #132 -------------------------------------------------------------------------- ________________ uttarAdhyayanasUtre TIkA-'khaluMke' ityaadi| yastu sArathiH khaluGkAna-galivRSabhAn zakaTAdau yojayati, sa tAn vighnan =vizeSega tADayan saMklizyati-klezaM prApnoti, ata eva asamAdhim-cittodvegaM ca vedayate anubhavati / tasya-khalaGkayojayituH totrakA prajanakaH parANI' iti bhASA prasiddho bhajyate atitADanAd bhagno bhavati // 3 // tatazcAtiruSTaH san sa khalaGkayojayitA yatkaroti tadAhamUlam--eMgaM Dasai pucchammi, eMgaM viMdhai'bhikkhaNaM / ego bhaMjai samilaM, eMgo uppahapahio // 4 // chAyA-ekaM dazati pucche, eka vidhyatyabhIkSNam / eko bhanakti zamilAm , eka utpathapasthitaH // 4 // TIkA-'egaM' ityAdi / tato'tiruSTaH khaluvAhakaH eka khalaGka pucchedantairdazati / tathA ekaM khaluGkam isa cittasamAdhi kI prApti ke liye vinIta ziSyoM kA svarUpa vicAra kara garga AcArya avinIta ziSyoM kA svarUpa isa prakAra vicArate haiM--' khalu ke '-ityAdi / ____ anvayArtha-- (jou-yastu ) jo sArathi (khaluMke khaluGkAn) dhITha bailoM ko gAr3I Adi meM (joei-yojayati ) jotatA hai, vaha unako (vihammANo-vighnan ) acche mArga para calane ke liye tADita karate2 kilissai-klizyati) khedakhinna ho jAte hai / ataH vaha (asamAhiM ca veei-asamAdhi ca vedayate) citta kI udvignatA kA anubhava karane lagatA hai, tathA ( se ya tottao bhajjai-tasya trotakaH bhajyate ) usa vicAre kA unakI tADanA karate2 cAbuka taka bhI TUTa jAtA hai // 3 // A citta samAdhinI prApti mATe vinIta ziSyonA svarUpane vicAra karI samAcArya avinAta shidhyaan| 2135ne 2 // pramANe viyAre cha.-"khaluke" tyAhi. bha-kyArtha-je u-yasture sArathI kha ke-khaluGkAn pI gAjiyA majahone se mAhibhAM joei-yojayati ne chata sena vihammANo-vighnan sAsa bhAga 52 yaa| bhATe bhAratai bhAratai kilissai-klizyati bhinna panI laya che. sAthI asamAhiM ca veei-asAmAdhiM ca vedayate zittanI dvilatAnA manu. sapa 421 / sANe che. tathA se ya tottao bhajjai-tasya trotakaH bhajyate se bhIyArAnA magahIne bhAratAM bhAratai yAmu4 5 tUTI taya . // 3 // uttarAdhyayana sUtra:4 Page #133 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 115 priyadarzinI TIkA. a0 27 zaThatAsvarUpavarNanam abhIkSNam-vAraM vAraM vidhyatiAjanakasya ArayA vyathayati / tato galikRSabhAdiH kiM karoti ? ityAha-' ego bhaMjai' ityAdi / ekaH zamilAM-yugarandhrakIlikA bhanakti troTayati / tathA-eko vRSabhaH utpathaprasthitaH unmArgagAmI bhavati // 4 // kiM camUlam ego paDai pAseNaM, nivesa~i nivjjii| ukkui~i upphiMDai sa~Dhe bAlagaviM vaeM // 5 // chAyA-ekaH patati pArzvana, nivizati nipadyate / utkUdate utsphiTati, zaTho bAlagavIM vrajati // 5 // TIkA-'ego' ityaadi| ako galibalIvaIH pArzvana vAmena dakSiNena vA pArzvana patati, anyaH kazcid phira atiruSTa huvA khalaMka bailoM ko calAne vAlA sArathi kyA karatA hai ? so kahate haiM--' egaM'-ityAdi ! ___ anvayArtha--isa taraha ruSTa hokara vaha sArathi Aveza meM Akara (ege pucchammi Dasai-ekaM pucche dazati) eka baila ko pUcha meM kATa khAtA hai to (ege-ekam ) eka-dUsare bailoM ko (abhikkhaNaM viMdhaiabhIkSNama vidhyati) bAra bAra Ara se vyathita karatA hai| isa prakAra hone para (ego samilaM bhaMjai-ekaH zamilAM bhanakti) eka baila zamilAjae kI khIlI ko tor3akara bhAga jAtA hai aura (ego uppahapaDioekaH utpathe prasthitaH) eka dUsarA unmArga-upaTa mArga meM jAtA hai||4|| phira bhI-' ego' ityAdi / anvayArtha--(egA-ekaH) koI eka duSTa baila (pAseNaM paDaipArzvana patati ) vAma pArzva se dakSiNa pAca se jamIna para gira paDatA hai| AvA gaLiyA baLadene kAraNe khIjAyelA sArathI zuM kare che? te kahe che - " egaM" chatyA! manvayArtha -egaM pucchammi Dasai-eka pucche dazati se manA pUchAne ma marecha mana ege-ekam mIon gahana abhikkhaNaM vidhai-abhiSaNam vidhyati mArathI vArapAra vyathita 42 che. 20 mAre thavAthA ego samilaM bhaMjai-ekaH zamilaM bhanati me ma ghAMsarAne tADana mAnaya cha bhane ego uppahapaTrioeka utpathe prasthitaH mIna mAla bhAge mAsI laya che. // 4 // 5 5-"ego"-tyaah| bha-kyAtha - ego-ekaH / 4 duSTa maha yA pAseNaM paDai-pazcaina uttarAdhyayana sUtra :4 Page #134 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 116 uttarAdhyayanasUtre bhUmau nivizati-nIcairmukho bhUtvA upavizati, ekaH kazcit nipadyatepalambo bhUtvA zete, aparaH utkUdate UvaM gacchati, itaraH utsphiTati-maNDUkavat catuH sphAlo bhUtvA utplavate / aparaH zaTho bhavati / anyo bAlagavIm addhAM gAM dRSTvA tAmanuvrajati // 5 // kiJcamUlam-mAImuddheNa paiDai, kuddhe gacchaMi paDipahaM / mayalakkheNa ciTThaI, vegeNaM ye pahAvaI // 6 // chAyA-mAyI mUrnA patati, kruddho gacchati pratipatham / mRtalakSyeNa tiSThati, vegena ca pradhAvati // 6 // TIkA-'mAI' ityaadi| nisastvamiva svaM darzayan eko mAyI-mAyAvAn mUrnA-mastakaM bhUmau nikSipya patati / ekaH kazcit kruddhaH san pratipathaM pratikUlamArga gacchati / aparaH mRtalakoI eka (nivesai-nivizati ) nIcA mukha karake baiTha jAtA hai, koI eka (nivajjai-nipadyate) cAroM paira pasAra kara so jAtA hai, koI eka (ukku6i-utkUdate ) kUdane lagatA hai, koI eka (utsphaTati-uphiDati) maNDUka kI taraha uchalane lagatA hai| koI eka (saDhe-zaThaH) mAyAcArI baila (bAlagaviM vae-bAvagavIM vrajati) gAya ko dekhakara usake pIche bhaga jAtA hai||5|| phira bhI--'mAI' ityAdi / anvayArtha-(mAI-mAyI ) koI eka mAyAvI baila apane Apa ko bilakula kamajora jaisA prakaTa kara (muddhaNa-mUrnA) mastaka ke bala (paDaipatati ) jamIna para gira par3atA hai| koI eka (kuddhe-kruddhaH) krodhI hokara patti vAma-DAbA paDakhethI athavA dakSiNa paDakhethI jamIna upara paDI jAya che manamA nivesai-nivizati nIyumAdurIna mesI jaya cha / nivajai-nipadyate thAre 5 / 5sArIna sudha naya che, cha meM ukudai-utkUdate 3 all onl cha. me, upphiDati-utsphiTati denI bhA4 1 mAMDa cha, adha sa saDhe-zaThaH bhAyAyArI ma bAlagaviM vae-bAlagavIM brajati mAyana tenI pAchaLa pAchaLa bhAgI jAya che. * 5 che. zrI 59]-" mAi" tyAhi ! manvayArtha:--mAI-mAyI se mAyAvI ma pAtAne mIsasa ma 12 matAvAnamuddheNa-mUrnA bhAthu jI dhane paDai-patati mIna 52 54 naya cha, kuddhe-kruddhaH lodhI manIne paDipahaM gacchai-pratipathaM gacchati dhA uttarAdhyayana sUtra:4 Page #135 -------------------------------------------------------------------------- ________________ priyadarzinI TIkA a0 27 zaThatAsvarUpavarNanam kSyeNa mRtavat mRtakasyevalakSya lakSaNaM mRtalakSyaM tena, tiSThati-gataprANa iva nizceSTo bhUtvA patatItyarthaH / ca-punaH kathaMcinmahatA prayatnenotthApitastu vegena pradhAvati tathA dhAvati yathA tatsahacArI balivaIstena saha gantuM na zaknotIti bhAvaH // 6 // kicamUlam-chiNNAle chipaNaI salliM, duIte bhajjaI jugaM / se virya sussuyA~ittA, ujjaihittA palAyai // 7 // chAyA-chinnAlaH chinatti razmi, durdAnto bhanakti yugaM / so'pi ca sutkRtya, uddhAya palAyate // 7 // TIkA-'chiNNAle' ityAdi / kazcit chinnAla:=tathAvidha duSTajAtIyo vRSabhaH razmi rassI'ti bhASAprasiddha chinattibalAt troTayati / aparaH durdAnto durdamanIyo vRSabho yuga-jusaraM bhanakti / api ca sa duSTo vRSabhaH mUtkRtya-mUtkAraM kRtvA uddhAya-svAminaM zakaTa ca mArgamadhye parityajya palAyate // 7 // (paDipahaM gacchai-pratipathaM gacchati ) pratikUla mArga para calane lagatA hai| koI eka (mayalakkheNa ciTThai-mRtalakSyeNa tiSThati) marA huA jaisA ho kara par3a jAtA hai| phira (vegeNa pahAvai-vegena pradhAvati) bar3I muzkilase uThAne para baDe jorase dor3ane lagatA hai / tathA aisA daur3atA hai ki jisase usakA sahacArI baila usake sAtha nahIM cala sakatA hai // 6 // phira bhI-'chiNNAle' ityAdi / anvayArtha (chiNNAle-chinnAlaH ) koI duSTa jAtIya baila (salliM chiNNaI-razmi chinatti) rassI ko tor3a DAlatA hai| (duiMte jugaM bhajjaidurdAntaH yugaM bhanakti) kAbu se bAhara huA koI eka baila jUe ko tor3a bhAge yA bhAMu cha, 4 me mayalakkheNa ciTui-mRtalakSyeNa tiSThati bharI gaye hemA 5 naya che, vegeNa pahAvai-vegena pradhAvati dhI muzkelIthI uThADavAthI ghaNuM ja jorathI daDavA lAge che tathA e deDe che ke jenAthI tene sahacArI baLada tenI sAthe cAlI zakatuM nathI. te 6 zrI 5-"chiNNAle " tyAdi ! AqyAtha:-chinnAle-chinnAlaH / duSTa tn| masalliM chinnaI-razmi chinatti zasane tI nA che, dudante jugaM bhajai-durdAntaH yugaM bhanakti muthA mahA2 thye| ma ghAMsarAne tI nAme cha, sovi ya sussuyAittA uttarAdhyayana sUtra:4 Page #136 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 118 uttarAdhyayanasUtre ___ itthaM dRSTAntamabhidhAya dArTAntika yojanAmAhamUlam-khaluko jArisA jojjA, dussIsA vi hu taarisaa| joiyA dhammajANammi, bhajjaMtI dhiirdubbalA // 8 // chAyA-khalukA yAdRzA yojyAH, duzziSyA api khalu tAdRzA / yojitA dharmayAne, bhajyante dhRtidurbalAH // 8 // TIkA-'khalaMkA' ityAdi / gargAcAryaH svakIyAn duziSyAn prati evaM vicArayati-loke zakaTe yojyAH -yojanIyAH khaluGkAH galivRSabhA yAdRzA bhavanti / duzziSyA api khalunizcayena tAdRzA bhavanti / dhRtidurbalAH = nirbalacittAste ziSyAH dharmayAne yojitAH bhajyante bhagnotsAhA bhavanti / ayaM bhAvaH-yathA galiSabhAH zakaTe DAlatA hai / (se vi ya mussuyAittA ujAhittA palAyai-so'pi ca sUtkRtya uddhAya palAyate) koI2 duSTa baila to saMsADA karatA huvA svAmI evaM gADI ina donoM ko raste meM hI chor3a kara bhAga jAtA hai||7|| isa prakAra dRSTAntako kahakara sUtrakAra aba dAAntikake sAtha yojanA karate haiM--'khalaMkA' ityAdi / ___anvayArtha-gargAcArya apane ziSyoM ke prati aisA vicAra karate haiM ki (jArisA jojjA khalukA-yAdRzAH yojyAH khalaGkAH) jaise ye gAr3I meM jote gaye daSTa baila hote haiM (tArisA-tAdRzAH) usI taraha (ha-khala) nizcayase (dussIsA vi-duHziSyA api) duSTa ziSya bhI hote haiN| (dhiidubalA dhammajANammi joiyA bhajjatI-dhRti durbalAH dharmayAne yojitAH bhajyante) ye ziSya nirbalacitta hote hue dharmarUpa yAnameM niyukta karane para hatotsAha ho jAte haiN| ujjahittA palAyai-so'pi ca sUtkRtya uddhAya palAyate huTa maha to susavATA karIne sArathI temaja gADI ane rastAmAM cheDIne ja bhAgI jAya che. zA - A pramANe dRSTAMtane kahIne sUtrakAra have dArjIntikanI sAthe janA arecha-" khaluMkA" tyAhi ! anvayArtha-gargAcArya pitAnA ziSya aMge e vicAra kare che ke, jArisA jojA khalukA-yAdRzAH yojyAH khaluGkAH bha 22 ma nepAmA mAvA duSTa ma ya cha, tArisA-tAdRzAH me pramANe hu-khalu nizcayathA dassIsA vi-duHziSyA api huSTa ziSya 54 DAya cha, dhiidubalA dhammajANammi joDyA-dhRtidurbalA dharmayAne yojitAH bhavanti me ziSya nija yittA pAne kAraNe dharmadhyAnamAM niyukata karavA chatAM paNa hastotsAha banI jAya che.. uttarAdhyayana sUtra:4 Page #137 -------------------------------------------------------------------------- ________________ priyadarzinI TIkA a0 27 zaThatAsvarUpavarNanam yojitAH zakaTasthitAn janAn klezayanti, gantavyasthAne ca na gacchanti / tathaiva duzziSyA api AcAryeNa dharmayAne yojitA AcArya klezayanti / saMyamakriyA'nuSThAnAt skhalitA bhavanti / na ca khalu te muktisthAne gacchantIti / / 8 / / dhRtidurbalakhameva teSAM spaSTayitumAhamUlam--iDigauravie eMge, eMgettha rasagArave / sAyAMgAravie eMge, eMge sucirakohaNe // 9 // chAyA-Rddhigauravika ekaH, eko'tra rasagauravaH / sAta gauravika ekaH, ekaH sucirakrodhanaH // 9 // TIkA-'iDDIgAravie' ityaadi| ekaH kazcit Rddhigauraviko RddhayA gauravam-RddhigauravaM, tadastyasyeti Rddhigauraviko bhavati / ayaM bhAvaH- mama zrAvakA ADhayA vazyAH, mama pAtraM vastrA bhAvArtha-jisa prakAra duSTa baila gAr3ImeM jotane para zakaTasthita manuSyoMko khedakhinna karate haiM, aura gantavya sthAna para nahIM pahuMcate haiM usI taraha duSTa ziSya bhI AcArya dvArA dharmarUpa yAnameM niyukta kiye jAne para svayaM usa dharmayAnake saMcAlaka AcAryako pIDita kiyA karate haiM tathA saMyama kriyAnuSThAnase patita ho jAte haiM / isaliye ve mukti sthAnameM nahIM pahuMcate haiM // 8 // aba unakI dhRti durbalatAko batAte haiM 'iDI' ityAdi / anvayArtha-koI (ege-ekaH) eka sAdhu (iDi gAravie-Rddhi gauravikaH) mere zrAvaka dhana saMpanna haiM tathA merI bAtako mAnate haiN| mere bhAvArtha-je pramANe daSTa baLada gADImAM joDavAthI gADI calAvanAra sArathIne khedakhinna kare che ane je raste javAnuM hoya tyAM cAlatAM avaLe raste gADIne kheMcI jAya che evI ja rIte duSTa ziSya paNa AcArya-taraphathI samajAvavAmAM AvatA dharmadhyAna ane ene e dharmadhyAna zIkhavAmAM preraNuM karAtI hoya che tyAre e tarapha durlakSa sevIne ulaTa AcAryane pIDita karatA hoya che. temaja saMyamakriyA tuSThAnathI patita banI jAya che. A kAraNe te mukita sthAnamAM pahoMcatA nathI. 8 ve mApa ziSyanIti jatAne matApAmA mAcha-"iDDhI" tyA ! anvayArtha - ege-ekaH me sAdhu iDigAravie-RddhigauravikaH mArA zrAvaka dhanasaMpanna che, ane mArI vAtane mAne che, mArAM vastra pAtrAdika uttarAdhyayana sUtra:4 Page #138 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 120 uttarAdhyayana sUtre dikaM ca samIcInam ' ityAdirUpeNa yaH svAtmAnaM bahu manute sa Rddhigauravika ucyate / etAdRzaH ziSyo gurorAdezena pravartate iti / tathA - atra = duziSyAdhikAre ekaH kazcit rasagauravaH - rase - madhurAdirase gauravaM yasya sa tathA - rasalolupo bhavati / etAdRzo hi vAglAnAdibhyaH samucitAhAradAne tapo'nuSThAnAdau ca na pravartate / tathA - kazcidekaH sAtagauravikaH - sAte - sukhe gauravaM = pratibandhaH - sAta gauravaM, tadastyasya - sAtagauravikaH = sukhecchurbhavati / evaMvidhaH ziSyo vihAraM karttuM na zaknoti / tathA-ekaH kazcit sucirakrodhanaH- dIrgharoSI bhavati / etAdRzo hi tapaH kriyAnuSThAnakaraNe samartho na bhavati // 9 // kiM ca mUlam - bhikkhAlesie aige, eMge omANa bhIrue the / egaM ca aNusIsammi, heUhiM kAraNehiM yaM // 10 // vastra pAtrAdika bahuta acche haiM' ityAdi rUpase apane Apako bahuta acchA mAnatA hai, aise sAdhuko Rddhi gauravika kahate haiN| aisA Rddhi gauravika sAdhu apane guru ke AdezAnuvartI nahIM hotA hai| koI ( ege - ekaH ) eka sAdhu aisA hotA hai jo (rasagArave - rasagauravaH ) rasameM lolupa hotA hai / aisA rasalolupI sAdhu bAla glAna Adikake liye AhAra dene meM evaM tapasyA ke anuSThAna karanemeM pravRtti nahIM karatA hai / ( ege - eka: ) koI eka sAdhu (sAyAgAravie - sAta gauravikaH) aisA hotA hai jo sukhase liyA hotA hai jo AcAryakI AjJAmeM nahIM calatA hai| koI eka sAdhu (sucirakohaNe - sucirakrodhanaH ) dIrgha roSI hotA hai| esA sAdhu tapa saMyamakI kriyAkA anuSThAna karanemeM samartha nahIM hotA hai // 9 // ghaNAM sArAM che. ityAdi rUpathI pote potAnI jAtane khUba ja uMcI mAne che. evA sAdhune RddhinA gauravavALA kahevAmAM Ave che. RddhinuM A pramANe gaurava 42nAra sAdhu yotAnA gurunA Aheza pramANe vartatA nathI. ardha egeekaH me4 sAdhu sevA hoya che hai, ne rasagArave-rasagauravaH sabhAM boya hoya che. evA rasaaApi sAdhu mAlaglAna AdinA mATe AhAra ApavAmAM ane tayasyAnuM anuSThAna kuravAmAM pravRtti uztA nathI ege - ekaH ardha thoDa sAdhu sAyAgAravie - sAtagauravikaH mevA hoya che haiM, ne manamola hAya che ne vardhane te mAyAryAMnI AjJA pramANe nyAsatA nathI / ye sAdhu sucirakohaNesucirakrodhanaH bhUma Godha 42nAra hoya che, sevA sAdhu tatha saMyamanI DiyAnuM anuSThAna karavAmAM samatha hotA nathI. // 9 // uttarAdhyayana sUtra : 4 Page #139 -------------------------------------------------------------------------- ________________ ____.. priyadarzinI TIkA. a. 27 zaThatAsvarUpavarNanam 121 chAyA-bhikSAlasika ekaH, eko'vamAnabhIrukaH stabdhaH / ekaM ca anuzAsmi, hetubhiH kAraNaizca // 10 // TIkA-'bhikkhAlasie' ityAdi / ekaH kazcid bhikSAlasikA bhikSAyAmAlasyayukto bhavati / etAdRzo hi gocarI parISahasahanayogyo na bhavatItyarthaH / ekaH kazcit avamAnabhIruka:apamAnAd bhayazIlo bhavati / sa hi bhikSArtha bhramannapi na yasya tathaiva gRhe praveSTumicchati / ekaH kazcit stabdhaH ahaMkAravAn bhavati / etAdRzo hi nijakugrahAd vinayaM kartuM na zaknoti / ca-punaH-tataH AcAryoM vicArayati-eka-yamekaM vinItaM vijJAyAhaM hetubhiH kAraNaizca anuzAsmi-zikSayAmi 'so vi' ityatanagAthayA sambandhastena so'pi vakSyamANalakSaNo bhavatIti bhAvaH // 10 // phira bhI-'bhikkhAlasie' ityAdi / ___ anvayArtha-kuziSyoMmeM (ege-ekaH) koI eka sAdhu aisA bhI hotA hai jo (bhikkhAlasie-bhikSAlasikaH) bhikSAvRtti karanemeM Alasya kiyA karatA hai| aisA sAdhu gocarI karate samaya Aye hue parISahoMke sahana karanemeM ayogya hotA hai / arthAt vaha gocarIke parISahoMko sahana nahIM kara sakatA hai| (ege-ekaH) koI eka sAdhu ( omANabhIrueavamAna bhIrakaH) apamAnase bhIru hotA hai| aisA sAdhu bhikSAke liye paryaTana karatA huA bhI gRhastha ke gharameM jAneke liye tatpara nahIM hotA hai| koI eka sAdhu ( thaddhe-stabdhaH) ahaMkArI hotA hai| aisA sAdhu apane kadAgrahake kAraNa vinaya dharmako nahIM pAla sakatA hai| phira AcArya socatA hai ki maiM kisI ziSyako vinIta samajhakara jaba hetu aura kAraNoMse zikSA detA hUM to vaha bhI vakSyamANa prakArakA ho jAtA hai // 10 // 559]-" bhikkhAlasie" tyA ! ___ anvayArtha-ziSyAbhA ege-ekaH / sAdhu sevA 55 DAya cha,2 bhikkhAlasie-bhikSAlasikaH bhikSAvRtti 42vAmAM mANasuhAya cha, mAvA sAdhu carInA samaye AvatA parISahene sahana karavAmAM ayogya hoya che. arthAta ta gAyarInA parISAne sahana 42 zata nathI. ege-ekaH cha me sAdhu omANabhIrUe-apamAnabhIrukA apamAna sahana 42vAmA lIsa DAya cha, AvA sAdhu bhikSA mATe paryaTana karavA chatAM paNa gRhasthanA gharamAM javA mATe tat52 yatA nathI, ye sAdhu thaddhe-stabddha; mArI DAya cha, sevA sAdhu pitAnA abhAvane kAraNe vinayadharmane pALI zakatA nathI. pachI AcArya vicAre che ke, huM kaI ziSyane vinIta samajIne hetu ane kAraNethI samajAvuM to me 55 1kSyamAe prA2nemanI naya che. // 10 // u0 16 uttarAdhyayana sUtra : 4 Page #140 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 122 uttarAdhyayanasUtre tamevAhamUlam--so vi' aMtarabhausillo, dosameve pakuvvaI / AyariyANaM taM vayaNaM, paDika~lei abhikkhaNaM // 11 // chAyA-so'pi antarabhASakaH, doSameva prakaroti / / __ AcAryANAM tad vacanaM, pratikUlayati abhIkSNam // 11 // TIkA-'so vi' ityaadi| so'pi kuziSyaH AcAryeNa-anuziSyamANaH antarabhASakA=antare-guru vAkyAntarAle bhASakaH svAbhimataprakAzako doSameva prakaroti / AcAryasya zikSAyAM doSameva prakAzayatItyarthaH / punaH sa kuziSyaH AcAryANAM yad vacanaM tadvacanam abhIkSNaM vAraM vAraM pratikUlayati-kuyuktibhiH viparItaM karoti / ayaM bhAvaH-yadA AcAryAH kiMcit zikSAvacanaM vadanti, tadA sa kuziSyaH muhurmuhurevaM vadati-kiM mAM yUyaM vadata, yUyameva kiM na kuruta ? ityAdi // 11 // aba usIko kahate haiM-'sovi' ityAdi / anvayArtha-(movi-so'pi) vaha bhI ziSya (aMtarabhAsillo-antara bhASakaH ) jaba AcArya isako samajhAte bujhAte haiM taba yaha bIca 2 meM bolakara doSa hI prakaTa karatA hai arthAt AcArya mahArAjakI zikSAmeM bhI yaha doSa hI prakAzita karatA hai / tathA vaha kuziSya (AyariyANAM taM vayaNaM abhikkhaNaM paDikUlei-AcAryANAM tavacanaM abhIkSNaM pratikUlayati) AcArya jo kucha isako kahate haiM unake vacanako bAra bAra kuyuktiyoM dvArA viparIta kiyA karatA hai / arthAt AcArya jaba isako kuchabhI zikSAkI bAta kahate haiM to yaha phaurana pratyuttarake rUpameM unase kaha uThatA hai ki 'Apa hamase kyoM aisA kahate rahate haiM Apa hI aisA ve mena 1 49 che-" so vi" tyAha! sa-kyAtha-so vi-so'pi me 54 ziSya aMtarabhAsillo-antarabhASaka: jyAre AcArya tene samajAve che tyAre te vacce vacce belIne deSa ja pragaTa karato rahe che. arthAta AcArya mahArAjanA samajAvavAmAM paNa te deSa ja pragaTa rt| 2 cha. tathA nye ziSya AriyANaM taM bayaNa abhikkhaNaM paDikUleiAcAryANAM tadvacanaM abhIkSNaM pratikUlayati mAyA tana 2 is senA vacanane vAraMvAra kuyukitathI viparIta batAvate rahe che. athavA AcArya ene kAMI hita zikSAnI vAta kahe che, te te tarata ja pratyuttaranA rUpathI kahevA uttarAdhyayana sUtra : 4 Page #141 -------------------------------------------------------------------------- ________________ priyadarzinI TIkA a. 27 zaThatAsvarUpavarNanam yathA pratikUlamAcarati tathAhamUlam--na sA mamaM viyANAi, na vi sA majjha dAhiI / nigayA hohiI maMnne, sAhu annottha vaicca // 12 // chAyA - na sA mAM vijAnIte, nA'pi sA mAM dAsyati / nirgatA bhaviSyati manye, sAdhuranyo'tra vrajatu // 12 // TIkA- 'na sA' ityAdi / yadA AcAryaH prAha - bho ziSya ! amukasyAH zrAvikAyA gRhAnmamArthamAhArAdyAnIyatAM tadA sa kuziSyo vadati-sA zrAvikA mAM na vijAnAti, api = punaH sA mahyaM na dAsyati / athavA - sa evaM vadati - bho guro ! manye sA gRhAt nirgatA bhaviSyati / yadvA-evaM bravIti - atra kArye anyaH sAdhurvrajatu, kimahameka evAsmi sAdhuranyaH sAdhurnAsti : // 12 // 123 kyoM nahIM karate hai / arthAt jaisA hamase kahate haiM vaisA Apa kyoM nahIM karate haiM // 11 // vaha kuziSya jaisA pratikUla AcaraNa karatA hai so kahate haiM " 'na sA' ityAdi / anvayArtha - kuziSya se jaba AcArya mahArAja aisA kahate haiM ki he ziSya amuka zrAvikA ke gharase mere liye tuma AhAra le Ao usa samaya vaha kuziSya javAba detA hai ki ( sAmama na viyANAi- sA mAM na vijAnIte ) vaha zrAvikA mujhe nahIM jAnatI hai / isaliye ( sA-sA ) vaha (majjhaM na dAhiI - mahyaM na dAsyati ) mujhe nahIM degI / athavA aisA bhI uttara de detA hai ki ( manne manye) bho guro| maiM aisA samajhatAM hUM ki vaha (nigyA hohiI - gRhAt nirgatA bhaviSyati) gharase kahIM bAhira mAMDe che ke, Apa amane zA mATe Ama kahyA karo che, Apa ja e pramANe kema karatA nathI. arthAt Apa amane jema kaheA che tevu Apa kema karatA nathI, / 11 / / o DuziSya hetuM pratipUNa Ayare che te ache - " na so "tyAhi! annayArthI-kuziSyane jyAre AcArya mahArAja evuM kahe che ke, huM ziSya ! amuka zrAvikAnA gherathI mArA mATe tame AhAra laI Ave e samaye te DuziSya bhavAya nyAye che hai, sA mama na viyANai - sA mAM na vijAnAti zrAvikA mane eLakhatI nathI, AthI te mane Apaze nahIM. athavA evA pazu uttara khAyI he che haiM, manne manye he guru ! hu~ menuM bhAnuM huM hai, nigAyA horphei te A samaye gherathI kayAMka bahAra gaI haze. athavA evuM paNa kahI uttarAdhyayana sUtra : 4 Page #142 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 124 uttarAdhyayanasUtre anyaccamUlam--pesiyA paliMuMcaMti, te pariyaMti smNto| rAyavihiM va manaMtA, kariti bhiuDi muMhe // 13 // chAyA-preSitA apahnavate, te pariyanti samantataH / rAjaveSTimiva manyamAnAH, kurvanti bhRkuTi mukhe // 13 // TIkA-'pesiyA' ityAdi / te kuziSyA guruNA kutracid gRhasthagRhe AhArAdyartha preSitAH santaH apahucate kadA bhavadbhiruktaM tadgRhAt AhAramAnaya iti vadanti / athavA-madhurAhArAdikaM gopayanti / yadvA-ukta kArya na kurvanti / kiMvA-akRtamapi kRtaM vadanti / athavA gaI hogii| athavA aisA bhI kaha baiThatA hai ki-(annottha vaccau-atra anyaH vrajatu )Apa isa kAryameM kisI dUsare sAdhuko bheja diijiye| maiM hI eka sAdhu to hUM nahIM aura bhI to sAdhu haiM // 12 // phira ve kuziSya kyA kahate haiM so kahate haiM-'pesiyA' ityAdi / ___ anvayArtha-(pesiyA-preSitAH) ve kuziSya jaba unheM guru mahArAja kisI gRhasthake yahAM AhArAdika sAmagrI lAneke liye bheja dete haiM taba (paliuMcaMti-apahNuvate ) "Apane kaba kahA thA ki amukake yahAMse AhAra le Ao" aisA kaha dete haiM / arthAt guru mahArAja jisa gharase AhAra leneke liye kaha dete haiM ve usa gharase AhAra nahIM lAte haiM aura isa bAtako chipAne ke liye ulTe guru mahArAjase kaha uThate haiM ki "Apane usa gharase AhAra lAneke liye kaba kahA thaa"| athavA madhura AhAra Adiko chupA lete hai-guru mahArAjako nahIM dikhalAte haiN| athavA hecha hai, annotthavacca-atra anyaH brajatu mA5 mA 4Aya mATe mIla 4 sAdhune mokalAve. huM eka sAdhu ja nathI bIjA paNa ghaNA sAdhu che. * 12 . zathI 5] ziSya sAdhu zuM 4 che te matAva cha-'"pesiyA" tyAha! sa-kyAtha---pesiyA-preSiyAH // ziSyane nyA3 gurumhaa| tthana tyA mA2 mAhi sAmagrI devA mI te tyAre paliu-caMti-apahanu vate " yAce yAre tu amuOMne tyAMthI gADa2 1 mAvo" me kahI de che arthAtu-guru mahArAja je gherathI AhAra lAvavAnuM kahe che te gharathI e AhAra lAvatA nathI ane e vAtane chupAvavA mATe ulaTuM gurumahArAjane kahI de che ke, " Ape e gherathI AhAra lAvavA mATe kayAre kahyuM hatuM" athavA madhura AhAra Adine chupAvI le che. gurumahArAjane batAvatA nathI. uttarAdhyayana sUtra:4 Page #143 -------------------------------------------------------------------------- ________________ priyadarzinI TIkA a0 27 zaThatAsvarUpavarNanam -yatra vayaM preSitAH sa gRhI nAvalokita ityevaM vadanti / tathA-kuziSyAH samantataH caturdikSu pariyanti paryaTanti / gurusamIpe yadi vayaM sthAsyAmastadA guruvo'smAnH kasmiMzcit kArye niyojayiSyanti iti matvA gurupAceM na tiSThanti, api tu itastataH paribhramantIti bhaavH| tathA-kadAcit kasmiMzcitkArya guruNA preritAstatkArye pravRttA api tatkArya rAjaveSTimiva-rAjJA balAt pravartita kRtyamiva manyamAnA mukhe bhRkuTi krodhavazAd bhrUbhaGgaM kurvanti / upalakSaNatvAt-IrSyAcikAmanyAmapi ceSTAM kurvanti // 13 // mUlam--vAiyA saMgahiyA ceva, bhattapANeNa posiyA / jAyapaMkkhA jahA haMsA, pakkimati diso disi // 14 // chAyA-vAcitAH saMgRhItAzcaiva, bhaktapAnena possitaaH| jAtapakSA yathA haMsAH, prakrAmanti dizi dizi // 14 // gurukathita kArya nahIM karate haiM, athavA akRta kAryako bhI 'kara liyA aisA kaha dete haiM / athavA jisa ghara para yA jahAM Apane hamako bhejA thA vaha gRhastha hamako nahIM milaa| isa taraha kaha diyA karate hai| (samaMtao te pariyaMti samantataH te pariyanti ) kuziSya isa bhayase idhara udhara hote rahate haiM ki yadi hama guru mahArAjake pAsa jo baiThege to ve kiso na kisI kAmameM hamako lagA deNge| (rAyaviTTi va mannatA muhebhiuDi kariti rAjaveSTimiva manyamAnAH mukhe bhRkuTi kurvanti) kabhI kisI samaya yadi guru mahArAja kIsI kArya karane ke liye AjJA dete haiM to usa AjJAko rAjA kI veTha-begAra ke samAna mAnakara krodha ke Aveza se bhauMha caDhA lete haiN| IrSyA sUcaka anya bhI ceSTAe~ karane lagate haiM // 13 // athavA gurue kahela kAryone karatA nathI, athavA-akRta kAryone paNa karI lIdhuM " ema kahI de che. athavA-je ghare agara je gRhasthane tyAM Ape mane mokalela te gRhastha athavA ghara mane na maLyuM. A pramANe kahI de che, samaMtao te pariyaMti-samantataH te pariyanti iziSya sevA yathA sahI taDiM thatA rahe che ke, je gurumahArAjanI pAse huM besIza te keIne keI kAma yodha. rAyaviDheiva mannaMtA muhe bhiuDiM kariti-rAjaveSTitamiva manyamAnAH mukheM irvAnita kaI samaya je gurumahArAja kaI kArya karavAnI AjJA Ape che te e AjJAne rAjAnI veTha samajIne krodhanA AvezathI moTuM caDAvI le che ane IrSAsUcaka evI bIjI ceSTAo paNa karatA rahe che. te 13 uttarAdhyayana sUtra:4 Page #144 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 126 uttarAdhyayana sUtre TIkA- 'vAiyA' ityAdi / tathA - te kuziSyA gurubhiH vAcitAH = sUtraM grAhayitvA zAstrAbhyAsaM kArayitvA paNDitAH kRtAH, saMgRhItAH samyak svanizrAyAM rakSitAH, bhaktapAnena= bhaktapAnadAnena poSitAH, ca zabdAda- dIkSitA api kArye samupasthite jAtapakSAH = samprApto yanazaktayo haMsA yathA iva dizipratidizaM gacchanti / yathA haMsAH -- mAtApitRbhyAM pAlitAH poSitAH zikSitA uDDayanazaktau saMjAtAyAM mAtApitarau parityajyAnyatra gacchanti / tathaiva guruNA zAstraM grAhitA rakSitA bhaktAdidAnena poSitA dIkSitA api te kuziSyAH guruM parityajya yadRcchA vihAriNo bhavantIti bhAvaH / ekatve nopakramya bahutvena parisamApanam evaM vidhAnAM ziSyANAM bahuvakhyApanArtham // 14 // " phira bhI - 'vAiyA' ityAdi / anvayArtha - (vAiyA - vAcitAH ) ve kuziSya jaba guru mahArAja dvArA sUtra paDhakara paMDita banA diye jAte haiM tathA apanI nizrA meM rakhakara ( saMgahiyA - saMgRhItAH ) jaba ve acchI taraha surakSita kara diye jAte haiM tathA (bhattapANeNa posiyA - bhaktapAnena poSitAH ) bhaktapAna dvArA khUba puSTa kara diye jAte haiM taba ve kisI kArya ke upasthita hone para ( jAyapakkhA jahA haMsA - jAtapakSA yathA haMsAH ) haMsa jisa taraha paMkhoM ke Ane para (pakkamati diso disiM prakrAmanti dizi dizi ) pratidizA meM ur3a jAte haiM usI taraha gurujanoM ko chor3akara yadRcchA vihArI bana jAte haiM / bhAvArtha- ha~sa jaise apane mAtA pitA dvArA pAlita evaM poSita hone para bhI pAMkhoM ke Ane para ur3ane kI zakti hote hI anyatra uDa pazu - " vAiyA " ityAdi / 1 bhyanvayArtha ----vAiyA-vAcitAH bhASA muziSyAne gurumahArASTra taraithI sUtra bhaNAvIne jyAre pati banAvAya che tathA peAtAnI nizrAmAM rAkhIne jyAre tene saMgahiyA - saMgRhItAH sArI rIte surakSita azvAmAM Ave che tathA bhattapANeNa posiyA - bhaktapAnena poSitAH lastapAna dvArA bhUma puSTa uravAmAM Ave che tyAre te / abha upasthita thatAM jAyapakkhA jahAM haMsA - jAtapakSA yathA haMsAH sa pAMkhe AvavAthI jema manaphAvatI dizAmAM uDI naya che. eja rIte potAnA gurujaneAne cheADIne peAtAnI icchA mujabanA vihArI banI jAya che. bhAvA --rhaMsa jema peAtAnA mAtApitA taraphathI pAlana poSaNa thai uDavA rAgya thatAM khIjA sthaLe uDI jAya che eja rIte kuziSya paNa gurumahArAja uttarAdhyayana sUtra : 4 Page #145 -------------------------------------------------------------------------- ________________ priyadarzinI TIkA a0 27 zaThatAsvarUpavarNanam ___ itthaM kuziSyasvarUpaM vicintya tairasamAdhi klezaM ca prApito gargAcAryoM yatkRtavAMstaducyatemUlam--ahaM sArahI viciMteI, khalaMkehiM smaago| kiM majjhai duIsIsehi, appA meM avasIyaI // 15 // chAyA-atha sArathirvicintayati, khalukaiH samAgataH / kiM mama duSTaziSyaiH, AtmA me avasIdati // 15 // TokA--' aha' ityaadi| atha pUrvoktacintanAnantaraM khalakai galiSabhatulyaiH kuziSyaiH samAgataH= saMyuktaH sArathiH-sArathiriva sArathiH-dharmayAnasya niyantA sa gargAcAryoM manasyevaM vicintayati-ebhiH duSTaziSyaiH mama kiM prayojanaM sidhyati ? na kimapItyarthaH / pratyuta jAte haiM usI taraha kuziSya bhI gurumahArAja dvArA hara taraha yogya banA dene para bhI guru ko choDa kara anyatra cale jAte haiM // 14 // isa prakAra kuziSya kA svarUpa vicAra kara una apane kuziSyoM dvArA asamAdhi evaM kleza ko prApta hue gargAcArya ne kyA kiyA vaha sUtrakAra kahate haiM- 'aha' ityAdi ! ___ anvayArtha-(aha-atha) isa prakAra kuziSyoM kA svarUpa vicAra karane ke bAda (khalaMkehi-khalaGkaH ) duSTa vRSabha ke tulya kuziSyoM se (samAgao-samAgataH) yukta (sArahI-sArathIH) sArathi ke samAna dharmayAna ke niyantA una gargAcArya ne mana meM aisA vicAra kiyA ki (duisIsehiM majjJa kiM-duSTaziSyaiH mama kim ) ina duSTa ziSyoM se mujhe kyA prayojana hai-inake dvArA hamArA kauna sA kArya siddha hotA haitaraphathI dareka rIte egya banAvAI jatAM gurune choDIne bIje cAlyA jAya che. 14 A pramANe kuziSyanA svarUpane vicAra karI pitAnA evA kuziSyathI asamAdhika ane kalezane prApta banelA gargAcArye zuM karyuM te sUtrakAra kahe che - " aha" chatyAha! ma-kyA-aha-atha // pramANe mushissyn| 213panA liyA 4 mA khala kehiM-khalaGkaH dRSTa sahanA vA suziSyAthI samAgao-samAgataH yAta sArahI-sArathiH sArathInI re dharmayAnanA niyantA sA gAyAya bhanamA mevA diyA2 4yo hai, dudusIsehi majjha kiM-duSTaziSyaiH mama kim yA ziSyAthI bhAre zuprayogana che. yAmanAthI bhAI yu 4Arya siddha thAya che. me apA uttarAdhyayana sUtra:4 Page #146 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 128 uttarAdhyayanasUtre eteSAmupadezadAne vyagracittasya me=mama AtmA avasIdati duHkhito / bhavati ayaM bhAvaH-eteSAM paJcazatasaMkhyakAnAM duSTaziSyANAM preraNAvyagratayA mama svakalyANahAnirbhavati / ata eSAM parityAga eva zreyaskaraH / ata etAn parityajya udyatavihAriNA mayA bhavativyamiti // 15 // athaiteSAM preraNAntarAle svakalyANasAdhanamapi kathaM na kriyate ? ityAha-- mUlam --jArisA mama sIsA De, tArisA galigadahA / galigadahe caitANaM, dRDhaM parigaNhaI tevaM // 16 // chAyA--yAdRzA mama ziSyAstu, tAdRzA gligrdbhaaH| galigardabhAna tyaktvA, dRDhaM pragRhNAti tapaH // 16 // TIkA--'jArisA' ityaadi| yAdRzAstu mama ziSyAH santi, tAdRzAgaligardabhAH=vesarAH 'khaccara' iti prasiddhA bhavanti / galigardabhadRSTAntena ziSyANAM prakarSaNa nindhatA sucitA / pratyuta ( me appA avasIyaI-me AtmA avasIdati ) inako upadeza Adi ke dene meM vyagracitta hue merI AtmA hI duHkhita hotI hai / ataH jaba ina pAMcasoM 500 kuziSyoMko samajhAtera merA samaya yoM hI nikala jAtA hai to isameM merA kalyANa to ho nahIM sakatA, ataH aise ziSyoM kA parityAga karake mujhe ugra vihArI honA cAhiye // 15 // ina kuziSyoM kI apekSA merA AtmakalyANa karanA hI ThIka hai so kahate haiM-'jArisA' ityaadi| ____ anvayArtha-(jArisA mama sIsA u tArisA galigadahA-yAdRzAH mama ziSyA tAdRzAH galigardabhAH) jaise ye mere ziSya haiM vaise hI khaccara avasIyaI-me AtmA avasIdati sAmane upadeza mA mApAmA athita thayela mAre AtmA ja duHkhI thAya che. AthI A pAMcase kuziSyane samajAvatAM samajAvatAM mAro samaya nakAme jaI rahela che. AthI mAruM kalyANa kayAMthI thaI zake. A kAraNe A ziSyAne parityAga karIne mAre ugra vihArI thavuM joIe. je 15 AvA ziSyone zikSA ApavAne badale mArA AtmAnuM kalyANa karI me hI cha. se bhATa 4 cha-"jArisA" tyAhi! sanyA-jArisA mama sIsA u tArisA galigadahA-yAdRzAH mama ziSyAH tAzAH galigardabhAH 24 mA bhArI zikSya cha tevA ayara DAya cha, sAmana uttarAdhyayana sUtra:4 Page #147 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 11 priyadarzinI TIkA a 27 kuziSyAna tyaktvA gargAcAryasya svakalyANayatanam 129 galigardabhatulyaziSyapreraNayaiva kAlo'tikrAmati / ataH svakalyANaM sAdhayituM na zaknomIti bhAvaH / itthaM vicintya sa gargAcAryaH galigardabhAna-galigardabhatulyAn tAn kuziSyAn tyaktvA tapaH anazanAdikaM dRDhaM yathA syAttathA pragRhNAti svIkaroti // 16 // tataH kIdRzaH san gargAcAryaH kiM karoti ? ityAha-- mUlam-miu maddevasaMpanne, gaMbhIre susmaahie| viharaI mahiM mahappA, sIlabhUeMNa appaNa tibemi // 17 // // ii khaluMkijja sattavIsaimaM ajjaNaM samattaM // 27 // chAyA--mRdumAdevasampanno, gambhIraH susamAhitaH / viharati mahIM mahAtmA, zIlabhUtena AtmanA iti bravImi // 17 // TIkA--'miumaddava ' ityaadi| mRduH-bahivRttyA komalaH tathA mArdavasampannaH AntaravRttyA'pi komalaH, tathA hote haiN| inheM samajhAne bujhAne meM mujhe kAla ke vyatIta hone tathA karma bandha honeke sivAya aura koI lAbha nahIM hai| isaliye inhoM ke parityAga karanA hI bhalA hai| inheM preraNA Adi karane meM merA samaya vyartha hI jAtA hai / aisA vicAra kara gargAcArya ne (galigadahe cahattANaM-galigardabhAna tyaktvA ) khaccarake tulya una kuziSyoM kA parityAga kara (dRDhaM tavaM paggiNhaI-dRDhaM tapaH pragRhNAti) anazana Adi tapoM ko dRDha rUpa se dhAraNa kara liyA // 16 // ziSyoM ko tyAga dene para ve gargAcArya kisa prakAra ke hokara kyA karate haiM ? so kahate haiM-'miumaddava0 ' ityAdi / ___ anvayArtha-(miu maddava saMpanne-mRdumArdavasaMpannaH ) bAhara aura samajAvavAmAM mAre kALane vyatIta karavA sIvAya temaja karmabaMdha sivAya bIjo keI lAbha nathI. A kAraNe Amane parityAga karavo eja mArA mATe ucita rasta che, Amane preraNA Adi karavAmAM mAre samaya vyartha ja jAya che. Avo viyA2 zana. gAyAye galigadahe caittANaM-galiga bhAn tyaktvA 12yrn|| 21 // se muziSyAnI parityAga 4zana dRDhaM tapaM pagiNhaI-dRDhaM tapaH pragRhAti manazana Adi tapane daDhatAthI dhAraNa karI lIdhAM. me 16 che ziSyane choDI dIdhA pachI gargAcArya kayA prakAranA thaIne zuM kare che te 4 cha- "miumaddava" tyAhi / manyA-miu mahava saMpanne-mRdumArdava saMpannaH mahA2 marathI u017 uttarAdhyayana sUtra :4 Page #148 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 130 uttarAdhyayanasUtre -gambhIraH gAmbhIrya guNasaMpannaH, tathA susamAhitaH sutarAmatizayena samAdhimAna tathA-zIlabhUtena-zIlaM cAritraM bhUtaH prAptaH-zIlabhUtastena-cAritrayuktena AtmanA sa mahAtmA gargAcAryoM mahIM viharati mokSarUpaM svakalyANaM ca sAdhayati / iti bravImi ' ityasyArthaH pUrvavad bodhyaH // 17 // iti zrI vizvavikhyAta-jagadvallabha-prasiddhavAcaka-paJcadazabhASAkalita-lalitakalApAlApaka pravizuddhagadyapadyanaikagranthanirmApaka-vAdimAnamardaka-zrIzAhU chatrapati-kolhApurarAjamadatta-" jainazAstrAcArya"-padabhUSitakolhApurarAjaguru-bAlabrahmacAri-jainAcArya-jainadharmadivAkara -pUjyazrIghAsIlAlavrativiracitAyAm "uttarAdhyayanasUtrasya" priyadarzinyAkhyAyAM vyAkhyAyAm-'khaluGkIyAkhyaM ' saptaviMzati tamamadhyayana-sampUrNam // 27 // antaraMga se komalavRtti vAle tathA (gaMbhIre-gaMbhIraH) gAbhIryaguNa se yukta evaM (susamAhie-susamAhitaH ) sutarAM atizaya samAdhisaMpanna ve (mahappA-mahAtmA ) mahAtmA gargAcArya mahArAja (sIlabhUeNa appaNAzIlabhUtena AtmanA ) cAritrayukta AtmapariNati se yukta hokara (mahiM viharai-mahIM viharati) pRthvI para vicarane lge| arthAt mokSarUpa apane AtmakalyANa karane meM tallIna ho gaye (tti bemi-iti bravImi) jaise bhagavAna se maiMne sunA hai vaisA hI kahA hai // 17 // // isa prakAra yaha sattAIsavAM adhyayana samApta huA // 27 // mA vRttiA tathA gaMbhIre-gaMbhIraH ||ieiiy guguthIyuta ane susamAhiesasamAhitaH matizaya samAdhisa pana me ye mahappA-mahAtmA mahAtmA yAya bhaDArA sIlabhUeNa appaNA-zIlabhUtena AtmanA yAtriyukta yAtmapariyatithI sAta manIna mahiM viharai-mahI viharati pRthvI 52 viyapA sAyA. arthAtabhAkSa35 potAnA mAtbhakSyAzunI sAdhanA 42vAbhAMtahIna mAnI gayA. "ttibemiiti bravImi" yA pramANe sapAna pAsethI meM sAmanyu cha tevu 4 4 ch.||17|| zrI uttarAdhyayana sUtranuM khaluM kIya" nAmanuM sattAvIsamuM adhyayana saMpUrNa uttarAdhyayana sUtra:4 Page #149 -------------------------------------------------------------------------- ________________ atha aSTAviMzatitamamadhyayanam uktaM saptaviMzatitamamadhyayanam , atha mokSamArgagatinAmakamaSTAviMzatitamamadhyayanaM prArabhyate / asya ca tena sahAyamabhisambandhaH-anantaroktAdhyayane zaThatAparityAgenAzaThatA vinayamArdavAdirUpA svIkaraNIyetyuktam , azaThatAmaGgIkRtavataH khalu mokSamArgagatiH sulabhA bhavatIti tAM pratibodhayitumidamadhyayanaM prastUyate / anena sambandhenAyAtasyaitasyAdhyayanasya prathamagAthAmAhamUlam-mokkhamaggagaI taccaM, suNehaiM jiNaMbhAsiyaM / caukAraNasaMjuttaM, nANadaMsaNalakkhaNaM // 1 // chAyA-mokSamArgagati tathyAM, zRNuta jinabhASitAm / catuSkAraNasaMyuktAM, jJAnadarzanalakSaNAm // 1 // TIkA-'mokkhamaggagaI' ityAdi he jabUH ! catuSkAraNasaMyuktAM-catvAri kAraNAni vakSyamANAni jJAnadarzanacAritrataporUpANi, taiH saMyuktA-catuSkAraNasaMyuktA, tAm jJAnadarzanalakSaNAm jJAna ___ aThAIsavAM adhyayana prAraMbha satAIsavAM adhyayana kahA jA cukA hai / aba aThAIsavAM adhyayana prAraMbha hotA hai / isa adhyayana kA pahile adhyayana ke sAtha saMbaMdha isa prakAra hai / sattAIsaveM adhyayana meM 'zaThatA (kUTilatA) kA parityAga karake vinayamArdava AdirUpa azaThatA dhAraNa karanI cAhiye' aisA kahA hai| aura usa azaThatApaneko aMgIkAra karanevAle sAdhuko mokSamArga ko prApti sulabha hotI hai| isI bAta ko samajhAne ke liye yaha adhyayana prAraMbha kiyA jAtA hai| zrI sudharmAsvAmI jambUsvAmI se kahate haiM aThAvIsamA adhyayananI zarUAta sattAvIsamuM adhyayana kahevAI gayuM che. have aThAvIsamA adhyayananI zarUAta thAya che. A adhyayanane sattAvIsamA adhyayana sAthe A pramANe saMbaMdha che. sattAvIsamA adhyayanamAM zaThatA (kuTilatA) ne parityAga karIne vinaya mArdava AdirUpa azaThatA dhAraNa karavI joIe, ema kahela che. ane e azaThatAne dhAraNa karanAra sAdhune mokSamArganI prApti sulabha bane che. e vAtane samajAvavA mATe A aThAvIsamA adhyayanane prAraMbha thAya che. zrI sudharmAsvAmI pabhIra cha-"mokkhamagga"tyAha. uttarAdhyayana sUtra:4 Page #150 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 132 uttarAdhyayanasUtre darzane samyagjJAna - samyajJAnagdarzane-te eva lakSaNaM yasyAH sA tathA tAm , jinabhASitAM jinaruktAM, tathyAM=satyAM zAzvatikatvAditi bhaavH| mokSamArgagati mokSaH-sakalakarmakSayaH, tasya mArgaH-jJAnAdirUpo mokSamArgastena gatiHsiddhigamanarUpA mokSamArgagatistAM kathyamAnAM zRNuta-avayavagatabahutvavivakSayA bahuvacanam , sarvAvayavena sarvAGganizcalatayA sAdaraM shRnnutetyrthH| . ___nanu vakSyamANAni jJAnAdIni catvAri kAraNAni karmakSayalakSaNasya mokSasyaiva, gatestu tadanantarabhAvitvAt kathaM kAraNacatuSTayasaMyuktatvamasyAH ? ucyate-jJAnadarzanacAritrataporUpANi catvAri mokSaM pati sAkSAt kAraNAni siddhigamanaM prati tu 'mokkhamaggaH' ityaadi| anvayArtha he ziSya ! maiM sakalakarmoM ke kSayarUpa (mokkhamaggagaImokSamArgagati) mokSake samyagdarzana AdirUpamArgase prApta honevAlI siddhi gamanarUpa gati ko kahatA hUM (suNeha-zrRNuta) so suno / yaha gati (caukAraNasaMjutta-catuSkAraNasaMyuktAM) catuSkAraNa-jJAna, darzana caritra tathA tapa ina cAra kAraNoM se yukta hai, (nANadasaNalakkhaNaM-jJAnadarzanalakSaNAM) samyagjJAna, samyagdarzana ye do jisakA lakSaNa hai, aisI hai (jiNabhAsiyaM-jinabhASitAM jinendradevane isakA apanI divyavANIdvArA pratipA. dana kiyA hai| tathA yaha zAzvatika hone se (tacca-tathyAM) satyarUpa hai| __ zaMkA-vakSyamANa ye jJAnAdika cAra, karmakSayalakSaNarUpa mokSa ke hI kAraNa haiM gati nahIM / gati to isa mukti ke bAda honevAlI avasthA kA nAma hai / isaliye isameM catuSkAraNatA nahIM AtI hai / mokSa meM hI catuSkAraNatA AtI hai| sampayArtha-IsA nA kSaya35 mokkhamaggagaiM-mokSamArgagati mokSanA samyagadarzana AdirUpa mArgathI prApta thanArI siddhigamanarUpa gatine kahuM chuM, saNeha-zrRNuta samo . // gati caukAraNasaMjuttaM-catuSkAraNasaMyuktAM yatu041265 zAna, zana, yAstri tathA ta5 2yA2 4|27|thaa yuddhata cha. nANadasaNalakkhaNAMjJAnadarzanalakSaNAM sabhyazAna, sabhyazana, se manne nA lakSa cha. savI cha. jItendra deve Ane pitAnI divya vANI dvArA pratipAdana karela che, tathA A yati pAthI taccaM-tathyAM satya35 cha. zaMkA-vasthamANu e jJAnAdika cAra karmakSaya lakSaNarUpa mekSanAMja kAraNa che gatinAM nahIM. gati te A muktinA pachI thanArI avasthAnuM nAma che. A kAraNe AmAM catuSkAraNatA AvatI nathI. mokSamAMja catuSkAraNutA Ave che. uttarAdhyayana sUtra:4 Page #151 -------------------------------------------------------------------------- ________________ priyadarzinI TIkA a0 28 mokSamArgasvarUpam 133 paramparayA kAraNAni,tasmAt vyavahArataH kAraNa kAraNasyApi kaarnntvaabhidhaanaat||1|| yaduktaM 'mokSamArgagati gRNuta' iti tatra mokSamArgamAhamUlam-nANaM ca daMsaNaM ceva, caritaM ca tavo thaa| esa maiggu tti pannatto, jiNehiM varadaMsihi // 2 // chAyA-jJAnaM ca darzanaM caiva, cAritraM ca tapastathA / eSa mArga iti prajJapto, jinairvaradarzibhiH // 2 // TokA-'nANaM ca' ityAdi jJAnaM jJAnAvaraNIya karmakSaya-kSayopazamajanitaM samyagjJAnaM matyAdipaJcavidham , darzana-darzanamohanIya kSaya-kSayopazamopazamajanitaM bhagavaduktajIvAjIvAditattvaruci uttara-jJAnAdika ye cAra sakalakarmakSayarUpa mokSa ke hI sAkSAt kAraNa haiM / siddhigamanarUpa gati ke paramparA kAraNa haiM / isa apekSA isa gati ko catuSkAraNayukta kahA hai // 1 // pahale jo kahA hai ki 'mokSa mArgagati ko suno' so aba mokSamArga ko kahate haiM-'nANaM ca' ityAdi / ___anvayArtha (jiNehiM varadasihi-jinairvaradarzibhiH ) jina bhagavAn ne kevalajJAnarUpa Aloka se sakaladravya evaM paryAyoM kA yugapat avalokana kara (nANaM ca daMsaNaM ceva carittaM ca tavo tahA-jJAnaM ca darzanaM caiva cAritraM ca tapastathA) samyakajJAna, samyakadarzana,samyakcaritra tathA tapa ina cAroMkA (esa maggutti pannatto-eSa mArga iti prajJaptaH) mokSakA mArga kahA hai| jJAnAvaraNIya karma ke kSaya, kSayopazamase udbhUta jJAna samyakajJAna hai| yaha mati, zruta, avadhi manaH paryaya evaM kevala ke bheda se pAMca prakAra uttara-jJAnAdika e cAra sakaLa karma kSayarUpa mokSanA ja sAkSAta kAraNa A gatine catuSkAraNa yukta kahela che. je 1 che pahelAM je kahela che ke, "mekSa mArga gatine sAMbhaLe te have mokSa bhAgana apAmA mAcha-" nANaM ca" tyAla! ___24-qyArtha-jiNehiM varadaMsihi-jinairvaradarzibhiH na mAnana jJAna 35 mAthI sa4dravya bhane paryAyAnA yugapatanu ma4na 42, nANaca isaNaM ceva carittaM ca tavo tahA-jJAnaM ca darzanaM caiva cAritraM ca tapastathA sabhyazAna, samyaphadarzana, samyapha cAritra tathA tapa A cArene mokSane mArga kahela che. jJAnAvaraNIya karmanA kSaya pazamathI udbhavela jJAna samyakRjJAna che. te mati zruta, avadhi, mana 5ryAya, ane kevaLanA bhedathI pAMca prakAra che. darzana uttarAdhyayana sUtra : 4 Page #152 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 134 uttarAdhyayanasUtre lakSaNA''tmazubhabhAvarUpaM samyaktvaM kSAyikAdyanekavidham , cAritraM = cAritramohanIyakSayAdijanitaM sAmAyikAdibheda, sadasatkriyAprAvRttinivRttirUpaM, tapaHbAhyAntarabhedAd dvividhaM jinoktameva, varadarzibhiH kevalAlokena sakaladravyaparyAyagatavizeSAvalokibhiH sarvarityarthaH, jinaiH, eSa mArgaH mokSamArga iti prajJaptaH= pratibodhitaH / atra 'ca' iti 'ceva' iti 'tahA' iti ca samuccayArthakaH / jJAnAdini samuditAni mokSasya mArga iti dyotyti|| nanu tapazcAritrAntargatamasti, kiM punastasyopAdAnena ? ucyate karmakSapaNaM prati tapasaH sAkSAtkAraNatayA tatrAdarAtizayadyotanAthaM tadupAdAnamiti // 2 // kA hai / darzana mohanIya karma ke kSaya, kSayopazama evaM upazama ke udbhUta aisI tattvArtha zraddhAnarUpa pariNati kA nAma samyakdarzana hai| yaha kSAyika Adi ke bheda se aneka prakAra kA hai / cAritramohanIya karma ke kSaya Adi se janita tathA sAmAyika Adi bhedavAlA aisA-sat kriyAoM meM pravRttirUpa evaM asat kriyAoM se nivRttarUpa cAritra hai / bAhya aura Abhyantara ke bheda se do prakAra kA hai| zaMkA-tapa jaba cAritrake hI antargata mAnA gayA hai to phira yahAM usako svataMtra rUpase alaga kyoM ginAyA hai / uttara-koko naSTa karaneke prati tapa sAkSAt kAraNa mAnA gayA hai| ataH mokSAbhilASIko usameM vizeSa rUpase AdaravAlA honA cAhiye, isa bAtako samajhAne ke liye yahAM cAritrase bhinna tapakA grahaNa kiyA gayA hai // 2 // mehanIya karmane kSaya, kSaye pazama ane upazamathI uddabhavela evI tatvArtha zraddhAnarUpa pariNatinuM nAma samyakdarzana che. A kSAyika AdinA bhedathI aneka prakAre che. cAritra mehanIya karmanA kSaya AdithI uddabhavela tathA sAmAyika Adi bhedavALI evI sat kriyAomAM pravRttirUpa ane asat kriyAothI nivRttirUpa cAritra che. bahAranA ane aMdaranA bhedathI tapa be prakAranAM che. zaMkA--tapa jyAre cAritranA aMtargataja mAnavAmAM Avela che te pachI ahIM tene savataMtra rUpathI alaga zA mATe gaNavAmAM Avela che ? uttara-kane nAza karavA tarapha tapa sAkSAt kAraNa mAnavAmAM Avela che. AthI mokSAbhilASIe emAM vizeSarUpathI Adara rAkhanAra thavuM joIe. A vAtane batAvavA mATe ahIM cAritrathI bhinna tapane grahaNa karavAmAM Avela che. bhAra uttarAdhyayana sUtra :4 Page #153 -------------------------------------------------------------------------- ________________ priyadarzinI TIkA a0 28 mokSamArgaphalavarNanam sAmpatamasyaiva mokSamArgasyAnuvAdadvAreNa phalamAha-~ mUlam-nANaM ca daMsaNaM ceva, caritaM ca tavo tehA / __ eyaM magamaNuppattA, jIvA gacchaMti soggaiM // 3 // chAyA-jJAnaM ca darzanaM caiva, cAritraM ca tapastathA / etaM mArgamanuprAptAH, jIvA gacchanti sugatim // 3 // TIkA-'nANaM ca ' ityAdi pUrvArdhasya vyAkhyA uktain| etam anantaroktarUpaM mArgam , anumAptAHAzritAH, jIvAH sugati-zobhanagAta mukti, gacchanti prApnuvanti // 3 // jJAnAdIni mokSamArga ityuktam , atastatsvarUpapratibodhanArtha tadbhedAn vaktuM 'yathoddezastathA nirdeza iti nyAyamanusRtya prathamaM jJAnabhedAnAhamUlam-tattha paMcavihaM nANaM, suyaM AbhinibohiyaM / ohinANaM tu taiyaM, maNanANaM ca kevalaM // 4 // chAyA-tatra paJcavidhaM jJAnaM, zrutam abhinibodhikam / avadhijJAnaM tu tRtIyaM, manojJAnaM ca kebalam // 4 // TokA--'tattha paMcavihaM ' ityAdi-- tatra teSu jJAnAdiSu madhye jJAnaM pazcavidhaM paJcaprakAraka bhavati ke te paJca prakAgaH ? ityAha-'suyaM' ityaadi| zrutaM zrutajJAnam , Abhinibodhika matijJAnam , tRtIyaM aba sUtrakAra isIkA anuvAda karate hue phala kahate haiM'nANaM ca' ityaadi| anvayArtha-(nANaM ca dasaNaM cevacarittaM ca tavotahA-jJAnaM ca darzanaM caiva cAritraM ca tapastathA) jJAna, darzana, cAritra evaM tapa(eya-etam )(maggaM-mArgam) inako mokSakA mArga kahA gayA hai| isa mArgako (aNuppattA-anuprAptAH) prApta huve ( jIvA-jIvAH ) jIva (soggaI-sugati) sugatiko-muktiko ( gacchaMti-gacchanti ) prApta karate haiM // 3 // ve sUtra42 sAno manu4 rIna. 3 // 49 cha- 'nANaca" tyA. sa-kyAtha-nANaM ca isaNa cetra carittaM ca tavo tahA-jJAnaM ca darzanaM caiva cAritraM ca tapastathA jJAnazana yAstri mana ta5 mAne bhAkSI bhAga 4AmA mAve che. bhAmAzana aNuppattA-anuprAptA prApta 42nA2 jIvA-jIvAH 01 soggaI-sugati sumatina-bhuttine gacchaMti-gacchanti prAta 42 che. // 3 // uttarAdhyayana sUtra : 4 Page #154 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 136 uttarAdhyayana sUtre tu avadhijJAnam = avadhiH- maryAdA - rUpiSyeva dravyeSu paricchedakatayA pravRttirityevaMrUpA, tadupalakSitaM jJAnamadhyavadhiH / jJAyate'neneti, jJAtirvAjJAnaM tato'vadhizca tad jJAnaM ceti, avadhijJAnam / tathA - manojJAnaM = manaH- paryayajJAnaM caturtham atra manaH zabdena dravya paryAyayoH kathaMcidabhedAt mano dravyasya paryAyA gRhyante / paryAyaH, paryayaH paryavaH iti samAnArthakaH / tathA kevalam = kevalajJAnaM paJcamamityarthaH / uktaMhi -- " nanu nandI sUtrAdau matijJAnAnantaraM zrutamuktaM atra tu prathamaM zrutopAdAnaM kRtaM, tat kathaM na virudhyate iti cet, ucyate-zeSajJAnAnAmapi svarUpajJAnaM prAyaH zrutAdhInamiti tasya prAdhAnyaM bodhayituM pUrvaM tadupAdAnamiti // 4 // aba yahA~ sUtrakAra prathama jJAna ke bheda kahate haiM - 'tat' ityAdi / anvayArtha - (tattha-tatra) yahA~ (nANaM paMcavihaM - jJAnaM paJcavidhaM ) jJAna pAMca prakArakA isa taraha hai- ( suyaM zrunam ) 1 zrutajJAna, (AbhiNibohiyaM - Abhini bodhikam ) 2 matijJAna, (taiyaMtu-tRtIyaMtu ) tIsarA 3 avadhijJAna, 4 ( maNanANaM - manojJAnam ) manaH paryayajJAna (ca-ca) aura pAMcavAM (kevalaMkevalam ) kevalajJAna | zaMkA- naMdIsUtra AdimeM prathama matijJAnakA grahaNa kiyA hai aura yahAM prathama zrutajJAnakA so isakA kyA kAraNa hai ? uttara -- yahA~ zrutajJAnakA grahaNa pahile isaliye kiyA gayA hai ki mati Adi jJAnoMke svarUpakA jJAna prAyaH zrutajJAnake AdhIna hai| isa bAta ko samajhAneke liye yahAM zrutakA grahaNa prathama kiyA gayA hai| jIvA jIvAdi padArthoMko jJAna karAnevAle AgamajJAnakA nAma zrutajJAna hai / have sahIM sUtrahAra prathama jJAnanA leha matAve che - "tattha" ityAhi ! anvayArtha -- tattha-tatra tyAM nANaM paMcavihaM jJAnaM paJcavidha jJAnanA pAMtha aAra che te yA rIte hai- suyaM zrutam zrutajJAna, AbhiNibohiyaM - Abhinibodhikam bhatijJAna, taiyaM tu - tRtIyaM tu trIbhuM avadhijJAna, maNanANaM - manojJAnam bhanaH paryayajJAna ca ca mane pAMtha kevalaM - kevalam vajJAna. zaMkA-nadisUtra AdimAM prathama matijJAnane grahaNa karela che ane ahI prathama zratajJAnane Anu zuM kAraNa che ? uttara-ahIM zrutajJAnanu prathama grahaNa e mATe karavAmAM Avela che ke, mati Adi jJAnAnA svarUpanu' jJAna prAyaH zrutajJAnanA AdhIna che. A vAtane batAvavA mATe zrutanuM grahaNa prathama karavAmAM Avela che. jIva ajIva Aphri padArthAMnuM jJAna karAvanAra AgamajJAnanuM nAma zrutajJAna che. pAMca IMdriya ane uttarAdhyayana sUtra : 4 Page #155 -------------------------------------------------------------------------- ________________ priyadarzinI TIkA a0 28 jJAnaviSayavarNanam atha jJAnasya viSayamAhamUlam-eyaM paMcavihaM nANaM, davvANa ye guNAMNa ya / pajavANaM ca savesiM, nANaM nANIhiM desiyaM // 5 // chAyA-etad paJcavidhaM jJAnaM, dravyANAM ca guNAnAM ca / payavANAM ca sarveSAM, jJAnaM jJAnibhiH dezitam // 5 // TIkA-' eyaM paMcavihaM' ityaadi|| etat anantaroktaM, paJcavidhaM paJcaprakArakaM, jJAnaM, dravyANAM=' dravanti-gacchanti prApnuvanti tAMstAn paryAyAn' iti dravyANi-vakSyamANalakSaNAni, teSAM, pAMca indriya aura manase rUpAdika padArthoM ko jAnanevAle jJAnakA nAma matijJAna hai / dravya kSetra AdikI vinA indriyoMke maryAdA lekara rUpI padArthoM ko jAnane vAle jJAnakA nAma avadhijJAna hai / vinA indriyoMkI sahAyatAse dravyakSetra AdikI maryAdA lekara manodravyakI paryAyoMkA jAnane vAle jJAnakA nAma manaHparyayajJAna hai / asAdhAraNa evaM ananta aise jJAnakA nAma kevalajJAna hai // 4 // aba jJAnakA viSaya kahate haiM-'eyaM' ityAdi / anvayArtha-(eyaM paMcavihaM nANaM-etat paJcavidhaM jJAnam ) ye pAMcoM hI jJAna (davvANa ya guNANa ya-dravyAnAMca guNAnAM ca) dravyoMko, aura guNoMko(caca) evaM (sanvesiM-sarveSAM saba(pajjavANaM-paryavANAM) paryAyoMko jAmate haiN| isa prakAra (nANaM-jJAnam ) isa jJAnako (nANIhiM-jJAnibhiH) ati zaya jJAnayukta kevali jJAniyoMne (desiyaM-dezitam ) kahA hai / matijJAna manathI rUpAdika padArthane jANanAra jJAnanuM nAma matijJAna che. dravya, kSetra AdinA vinA IndriyenI maryAdA bAMdhIne rUpI padArthane jANanAra jJAnanuM nAma avadhijJAna che. IndriyonI sahAyatA vagara dravya kSetra AdinI maryAdA bAMdhIne mane dravyanI paryAne jANanAra jJAnanuM nAma manaH paryaya jJAna che. asAdhAraNa ane anaMta evA jJAnanuM nAma kevaLajJAna che. 4 Dave jJAna viSaya 4AmA mAcha-" eyaM" tyAhi. manvayArtha --- pAM-yeya jJAna evaM paMcaviha nANaM-etatpaMcavidhajJAnaM dravyAne zuzAna ca-ca ane savvesi-sa SAM yA pajjavANa-paryavANAM paryAyAne gaye che. mA zata nANa-jJAnam bhatijJAna mane davANa ya guNANa ya-dravyanAM ca guNAnoM ca dravyAne tathA zuzAna ca-ca mane savvesiM-sa pA~ mA pajjavANa-payavANAM paryAyAne taNe che // zate nANaM-jJAnam // zAnane nANehiM-jJAnibhiH u0 18 uttarAdhyayana sUtra:4 Page #156 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 138 uttarAdhyayanasUtre ca zabdAt dravyagatAnekabhedasyApi grahaNam , guNAnAM-rUpAdInAm , ihApi ca zabdaH prAgvat / sarveSAM paryavANAM pari-sarvataH, dravyeSu guNeSu avanti-gacchantIti paryavAH paryayAH-paryAyA ityekArthavAcakAH / teSAM ca jJAnam-avabodhanam / atra sarveSAmiti dravyAdInAmapi vizeSaNaM tacca kevalajJAnApekSayA / zeSajJAnacatuSTasya pratiniyata dravyAdi grAhitvAt / iti jJAnam-etat jJAnaM jJAnibhiH atizayajJAnayuktaiH kevalibhirati yAvat , dezitam=kathitam / ___ yattu kecidAhuH-jJAnaM jJAnasvarUpasyaivAvabodhakaM bAhyAbhimatasya vastuno jJAnAtiriktasyAsattvAt , ata evoktaM-' svarUpasya svato gatiH' iti tannirA aura zrutajJAna samasna dravyoMko avagraharUpase jAnatA huA bhI unakI kucha paryAyoMko hI jAnatA hai| isI taraha avadhijJAna evaM manaHparyayajJAna bhI dravyAdika kI maryAdAko lekara rUpI padArthoMko vinA kisIkI sahAyatAse spaSTa jAnate haiN| tathA unakI paryAyoM evaM guNoMko jAnate haiM / kevalajJAna rUpI arUpI samasta dravyoMko unakI trikAlavartI samasta paryAyoM ko tathA samasta guNoM ko jAnatA hai / yahI bAta 'sarveSAM ' isa pada se yahAM kahI gaI hai / bAkI cArajJAna-matijJAna, zrutajJAna, avadhijJAna-pratiniyata dravyAdikoMko viSaya kahate haiM / isa prakAra atizaya jJAnasaMpanna kevaliyoM kA kathana hai| ___yahAM kisI anya kI aisI AzaMkA hai ki jJAna apane svarUpa kA hI jAnane vAlA hai parapadArthoM kA nahIM, kyoM ki jJAna se atirikta bAhya vastu kA sadbhAva hI siddha nahIM hotA hai| atizayajJAna vijJAnAmA desiyaM-dezitam 4thu cha. bhatijJAna bhane zrutajJAna samasta dravyane avagraharUpathI jANavA chatAM paNa enI theDI paryAne ja jANe che. A pramANe avadhijJAna ane mana:paryayajJAna paNa dravyAdikanI maryAdAne bAMdhIne rUpI padArthone keInI sahAyatA vagara spaSTapaNe jANe che. tathA tenI paryA ane guNene jANe che. kevaLajJAnarUpI arUpI saghaLA drane tenI trikALavatI saghaLA paryAyAne tathA saghaLA guNone jANe che, eja pAta " sarveSAM" se 54thI ma imatAvAmAM Ave che. mAtI yAra jJAna matijJAna. zratajJAna, avadhijJAna, pratiniyata dravyAdikene viSaya kare che. A pramANe atizaya jJAna saMpanna kevaLInuM kathana che. ahIM keI bIjAnI evI AzaMkA che ke, jJAna pitAnA svarUpane ja jANanAra hoya che. bIjA padArthone nahIM. kemake, jJAnathI atirikta bAhA vastune sadUbhAva ja siddha thatuM nathI. te A pramANe koInuM kahevuM barAbara nathI, kAraNa ke, je pramANe utt2||dhyyn sUtra:4 Page #157 -------------------------------------------------------------------------- ________________ priyadarzinI TIkA a0 28 dravyAdilakSaNavarNanam 139 kRtam, tathAhi - antaH sukhAdipratibhAsavad bahiH sthUlapratibhAsasyApi svasaMviditasvAt na ca yugapad vedyamAnayorekasya tAtvikatvamitarasya tu anyathAtvamitinimittaM vinA kalpayituM zakyam / athaikatrAvidyopadarzitatvaM tatkalpane nimittaM tannayatastaditaratrA'pi kiM na kalpyate ? nimittaM vinA kalpanAyA ubhayatrAvizeSAt tathA ca jJAnasyApyabhAvena sarvazUnyatApattirityalaM prasaGgena // 5 // , aisA kahanA kisI kA ThIka nahIM hai kAraNa ki jisa prakAra antaraMga meM sukhAdikoM kA pratibhAsa hotA hai usI prakAra bAhara meM bhI sthUlapadArthoM kA pratibhAsa hotA hai / yaha sthUlapadArthoMkA pratibhAsa bhI svasaMvidita hai / tAtparya kahane kA yaha hai ki jJAna sva para kA nizcAyaka mAnA gayA hai| jisa prakAra antaH saMvedana svapara vyavasAyI hai usI prakAra bAhyasaMvedana bhI svapara vyavasAyI mAnA gayA hai| athavA antaH sukhAdi pratibhAsa jisa taraha svasaMvidita hotA hai usI prakAra sthUlapadArthoM kA pratibhAsa bhI svasaMvidita hotA hai| aisI sthiti meM ekameM tAttvikatA aura aparameM atAttvikatA mAnanA yaha ThIka nahIM hai / yadi kahA jAve ki svasaMvidita pratibhAsa hI vAstavika haiM usa pratibhAsa meM viSayarUpa se par3anevAle padArtha vAstavika nahIM hai kAraNa ki ye avidyopadarzita haiM so aisA kahanA bhI ThIka nahIM hai kAraNa ki isa prakAra ke kathana se jJAna kA bhI abhAva siddha ho jAvegA - binA padArtha ke tadviSayaka jJAna kA aMtara'gamAM sukhArdikAnA pratibhAsa thAya che. eja pramANe mahAramAM paNa sthUla padArthonA pratibhAsa thAya che. A sthULa padArthone pratibhAsa paNa strasavidita che. kahevAnu tAtpa e che ke, jJAna sva ane paratuM nizcayAtmaka mAnavAmAM Avela che. je pramANe aMtaH sa Mvedana sva ane paranA vyavasAyI che. eja pramANe khA saMvedana paNu sva ane paranA vyavasAyI mAnavAmAM Avela che. athavA antaH sukhAdi pratibhAsa je rIte sva savidita thAya che eja pramANe sthULa padArthAnA pratibhAsa paNa svavidita thAya che. evI sthitimAM ekamAM tAtvikatA ane khIjAmAM atAtvikatA mAnavI e ThIka nathI. jo kahevAmAM Ave ke, sva sa'viniMta pratibhAsa ja vAstavika che. e pratibhAsamAM viSayarUpathI paDavAvALA bAhya padArthI vAstavika nathI. kAraNa ke, e avidyoparzita che. te evu' kahevu. paNa ThIka nathI. kAraNa ke, A pramANe kahevAthI jJAnane paNa abhAva uttarAdhyayana sUtra : 4 Page #158 -------------------------------------------------------------------------- ________________ - 140 uttarAdhyayanasUtre dravyAdiviSayakatvaM jJAnasyoktaM, tatra ca dravyAdInAM lakSaNamAhamUlam-guNANa mAsaMo daivvaM, egadavasiyA guNA / lakkhaNaM pajavANaM tu, ubhao assiyAbhave // 6 // chAyA-guNAnAm Azrayo dravyam , eka dravyAzritA guNAH / ____ lakSaNaM paryavANAM tu, ubhayorAzritA bhaveyuH // 6 // TIkA-'guNANaM' ityaadi| guNAnAm AzrayaH AdhAraH, dravyam / yathA-jIve-jJAnadarzanacAritrasukhopayogAdayo vizeSaguNAH, astitva-dravyatva-jJeyatvAdayaH sAmAnyaguNAH santi evaM dharmAstikAyAdo gatihetutvAdayo-vizeSaguNAH santiti dravyalakSaNasamanvayaH / anena rUpAdaya eva vastu, na tu tadvayatiriktamanyadastIti saugataM mataM nirAastitva saMbhavita nahIM hotA hai / ataH bAhyapadArthoM kA astitva vAstavika mAnanA cAhiye // 5 // aba sUtrakAra dracyAdikAM kA lakSaNa kahate haiM-'guNANamAsao' ityAdi / ____ anvayArtha- (guNANamAsao davvaM-guNAnAm AzrayaH dravyam) jo guNoM kA AdhAra hotA hai vahI dravya hai / jaise jIva yaha dravya hai / kyoM ki isameM jJAna, darzana, caritra, sukha, upayoga Adi vizeSa guNa evaM astitva vastutva Adi sAdhAraNa guNa rahate haiM / isI taraha dharmAdika dravyo meM gati hetutva Adi vizeSaguNa evaM astitva, dravyatva, jJeyatva, Adi sAmAnya guNa rahate haiM / isa taraha guNoM kA AzrayabhUta dravya hotA hai yaha lakSaNa ThIka hai / isa kathana se bauddhoM kA yaha mantavya nirmUla ho jAtA hai, jo ve aisA kahate haiM ki rUpAdiguNa hI siddha thaI javAne, padArtha vagara te viSayanA jJAnanuM astitva saMbhavita thatuM nathI. AthI bAhA padArthonuM astitva vAstavika mAnavuM joIe. ve suutr4|2 dravyAhArnu sakSaY 4 cha-" guNANa mAsao" tyA / ma-kyArtha-guNANamAsao davvaM-guNAnAm AzrayaH dravyam guNAnA re AdhAra Doya che te dravya che. ubha, tabhai zAna, zana, yAtri, subha, upayoga Adi vizeSa guNa ane astitva, vaDutva Adi sAdhAraNa guNa rahe che. Aja pramANe dharmAdika dravyomAM gati, hetutva, Adi vizeSa guNa ane astitva, dravyatva, 3yatva rahe che, A pramANe guNenA AzrayabhUta dravyahoya che. A lakSaNa ThIka che. A kathanathI bauddhonuM e maMtavya nakAmuM thaI jAya che. teo evuM kahe che ke, rUpAdika uttarAdhyayana sUtra :4 Page #159 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 141 priyadarzinI TIkA a0 28 draSyAdilakSaNavarNanam kRtam , tathAhi-yadutpAdavinAzayo nayasyotpAdavinAzauM na tat tato'bhinnam , yathA ghaTAt paTaH, paryAyotpAda vinAzayo dravyasyotpAdavinAzau na bhavataH / na cAyamasiddho hetuH sthAsakoza-kuzUlAdhavasthAsu mRdAdi dravyasyA'nugAmitvena darzanAt / na cAsya mithyAtvaM, kadAcidanyathA drshnaasiddheH| uktaJca yo hyanyarUpasaMvedyaH saMvedyetA'nyathA punaH / sa mithyA na tu te naiva, yo nityamavagamyate // 1 // tathA-eka dravyAzritAH ekasmin kevale dravye svAdhArabhUte AzritAH dravyamAtravartina ityarthaH / guNAH rUpAdayaH paryAyAstu dravye guNe ca vartante, na tu dravyamAtre, atasteSu na gunntvaasNgH| vastu haiM inase atirikta aura koI vastu nahIM hai| kAraNa ki jisake utpAda vinAza meM jisakA utpAda vinAza nahIM hotA hai vaha usase bhinna mAnA jAtA hai| jaise ghaTake utpAda vinAzameM paTakA utpAda vinAza nahIM hotA hai, ataH vaha paTa ghaTase bhinna mAnA gayA hai| isI prakAra paryAyake utpAda vinAzameM dravyakA utpAda vinAza nahIM hotA hai| kAraNa ki utpAda vinAza dharma paryAyoMkA hai dravyakA nahIM hai| yaha bAta hameM sthAza kozakuzUla Adi paryAyoMmeM anvaya rUpase vidyamAna mRttikA dravyase jAnI jAtI hai / ataH rUpAdikoMse atirikta dravya hai yaha bAta mAnanI par3atI hai| dravya mithyA kalpanAse kalpita isaliye nahIM mAnA jA sakatA hai ki vaha apane rUpase viparIta rUpameM pratIti nahIM hotA hai| jo mithyA vastu hotI hai vahI apane rUpase bhinna 2 rUpameM saMvedya huA karatI hai / jo apanI paryAyoMmeM anvitarUpase ekasA pratIta hotA hai guNaja vastu che enAthI judI bIjI kaI vastu nathI, kAraNa ke, jenA utpAda ane vinAzamAM jene utpAda vinAza thatuM nathI te enAthI bhinna mAnI zakAya che. jema ghaTanA utpAda vinAzamAM paTane utpAda vinAza thatuM nathI. AthI e paTa ghaTathI bhinna mAnavAmAM Avela che. eja rIte paryAyanA utpAda vinAzamAM dravyane utpAda vinAza thato nathI. kAraNa ke, utpAda vinAza dharma paryAne che. dravyane nathI, A vAta sthAza keza kuzala Adi paryAyamAM anvaya rUpathI vidyamAna mATI dravyathI jANavAmAM Ave che. AthI rUpAdikothI atirikta dravya che e vAta mAnavI paDe che. dravya mithyAkalpanAthI kalpita e kAraNe nathI mAnavAmAM AvatuM ke tenI pitAnA rU5thI viparIta rUpamAM pratitI thatI nathI. je mithyA vastu hoya che eja pitAnA rUpathI bhinnabhinna rUpamAM saMvedya thayA kare che. je potAnA paryAyamAM avita rUpathI eka sarakhuM dekhAya te uttarAdhyayana sUtra:4 Page #160 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 152 uttarAdhyayanasUtre anena ca ye dravyamevecchanti, na tu tadvayatiriktAMca rUpAdIn avidyopadarzitAnAhustanmataM nirAkRtam / jJAnato hi viSayavyavasthA bhavati, rUpAdivinirmuktaM dravyaM kenacit kadAcinnAvagatam nApyavagamyate vA. ato dravya vivarta evaM rUpAdayo na tu tAttvikAH kecana tadbhedena santi / nanvavaM rUpAdi vivoM dravyamityapi kiM na kalpate 1 / atha tathaiva pratItiH / evaM sati pratItirubhayatra sAdhAraNetyubhayamubhayAtmakamastu / use mithyA kaise mAnA jA sakatA hai / ataH guNoMkA AdhAra jo hai vaha dravya hai evaM (eka dravyAzritAH guNAH) jo eka dravyake hI Azraya raheM nitya dravyake Azraya raheM-mAtra dravyake Azraya raheM ve guNa haiM yadyapi paryAya bhI dravyake Azrita rahatI hai parantu vaha nitya rUpase dravyake Azrita nahIM rahatI hai aura na vaha mAtra dravyameM hI rahatI hai guNameM bhI rahatI hai| isa kathanase yaha bAta nimUla jAnanI cAhiye jo aisA kahate haiM ki eka dravya hI haiM dravyase bhinna rUpAdika guNa nahIM haiM / rUpAdika guNa jo pratIta hote haiM ve kevala avidyopadarzita haiM / kyoM ki viSayakI vyavasthA jJAnase hotI hai / rUpAdika guNoMse rahita dravya kisIne bhI Ajataka jAnA nahIM hai aura na aisA koI jAnatA hI hai ataH yaha mAnanA cAhiye ki dravya ke vivartahI rUpAdika guNa haiM, ve dravyase bhinna nahIM haiM / yadi dravyase bhinna ve mAne jAveM to unakI vAstavika sattA hI sAbita nahIM hotI hai| isI tarahase rUpAdika guNoMkA vivarta dravya hai aisA kathana bhI anucita nahIM hai / tAtparya yaha hai ki dravya vivarta rUpAdika aura rUpAdika dravya che. bhane 2 ekadravyAzritAH guNAH me dra0yanA mAzraye 27-nitya dra0yanA mAzraye raDe-mAtra dravyanA Azraye rahe te guNa che. jo ke, paryAya paNa dravyanI Azrita rahe che. paraMtu te nityarUpathI dravyanI Azrita rahetI nathI. athavA na to te mAtra dravyamAM ja rahe che. guNamAM paNa rahe che. A kathanathI e vAta nakkI jANavI joIe. je evuM kahe che ke, eka dravya ja che, dravyathI bhinnarUpAdika gaNa nathI, rUpAdika guNa je dekhAya che te kevaLa avidyapadarzita che. kemake viSayanI vyavasthA jJAnathI ja thAya che. rUpAdika guNethI rahita dravya keIe Aja sudhI jANela nathI, tema na te evuM koI jANe che. AthI e mAnavuM jaIe ke, dravyanA vivarta ja rUpAdika guNa che, e dravyathI bhinna nathI. je dravyathI bhinna mAnavAmAM Ave te tenI vAstavika sattA ja sAbita thatI nathI. A rIte rUpAdika guNonuM vivarta dravya che, ema kahevuM paNa anucita nathI. tAtparya e che ke, dravya vivarta rUpAdika ane rUpAdika vivarta uttarAdhyayana sUtra : 4 Page #161 -------------------------------------------------------------------------- ________________ - - priyadarzinI TIkA. a0 28 dravyAdilakSaNavarNanam 143 paryavANAM-paryAyANAM lakSaNaM lakSyate'nenetilakSaNaM, tu ubhayo dvayoH, prakramAMd dravyaguNayoH, AzritAH avasthitAH, bhaveyuH syuH / ye dravyaguNayorvartante, te paryAyA ityrthH| ____ anena ca ya evamAhuH-yadAdyantayorasat , madhye'pi tat tathaiva, yathAmarIci. kAdau jalAdi, ghaTAdi paryAzca kuzUlakapAlAdyavasthAyAM na santi, tasmAd dravyamevAdimadhyAnteSu sat paryAyAstu AkAzakusumAdibhiH sadRzA api bhrAntaH satyatayA lakSyante / tathA coktam-- AdAvante ca yannAsti, madhye'pi hi na tat tathA / vitathaiH sadRzAH santo'vi tathA iva lakSitAH // 1 // iti // vivarta dravya aisI pratIti hotI hai / kAraNa ki guNa aura dravyakA paraspara tAdAtmya saMbaMdha mAnA gayA hai| isase dravya aura rUpAdika guNoMkA sadbhAva siddha hotA hai / (pajjavANaM tu lakkhaNaM-paryavANA tu lakSaNaM) paryAyoMkA svarUpa (ubhayo AzritAH ) dravya aura guNoMke Azrita rahanA (bhave-bhaveyuH) hai| isa prakAra paryAyoMkI sattA isa kathanase sAbita hotI hai / isa liye jo koI aisA kahate haiM ki jo Adi aura antameM upalabdha nahIM hotA hai vaha madhyameM bhI nahIM hai, jaise mRgatRSNA AdimeM jala Adi aura aMtameM upalabdha nahIM hotA hai isa liye vaha usake madhyameM bhI nahIM mAnA jAtA hai, isI taraha ghaTAdika parvAyarUpa avasthA kuzalakapAla Adi avasthAoMmeM upalabdha nahIM hotI hai ataHvaha unake madhyameM bhI nahIM mAnI jA sakatI hai| upalabdha kevala eka mRttikA dravyahI hotA hai dravya evI pratIti thAya che, kAraNa ke, guNa ane dravyane paraspara tAdAmya saMbaMdha mAnavAmAM Avela che. AthI dravya ane rUpAdika guNonA saddabhAva siddha thAya cha, pajjavaNaM tu lakkhaNaM-paryavANAM tu lakSaNam paryAyAnu 2135 dravya ane guNenA Azraye rahevuM e paryAnuM svarUpa che. e pramANe paryAnI sattA A kathanathI siddha thAya che. AthI je koI evuM kahe ke, je Adi ane aMtamAM upalabdha nathI thatuM te madhyamAM paNa nathI. jema marIcikA AdimAM pANI prathama ane aMtamAM upalabdha thatuM nathI. AthI ne enI madhyamAM paNa mAnI zakAtuM nathI. Aja rIte dhaTAdika paryAyarUpa avasthA kuzala kapAla Adi avasthAomAM upalabdha thatI nathI. AthI te enI madhyamA paNa mAnI zakAtuM nathI. Aja rIte ghaTAdika paryAyarUpa avasthA kuzala kapAla Adi avasthAomAM upalabdha thatI nathI. AthI te enI madhyamAM paNa mAnavAmAM AvatI nathI. upalabdha phakata eka mRttikA dravya ja thAya che. AthI uttarAdhyayana sUtra:4 Page #162 -------------------------------------------------------------------------- ________________ uttarAdhyayanasUtre se'pi nirAkRtAH / tathAhi-Adhantako rasattvena madhye'pyasattvaM sAdhayatAmidamAkUtam-' yat kAcidasat , tat sarvasminnasat' iti / tatazca mRdravye'pUdravyasyAsattvAt srvsminnpysttvprsNgH| atheSTamevaitat , sattAmAtrasyaiva tattvata iSTatvAt , uktaM hi-'sarvamekaM sadavizeSAt / ataH vahI sat paryAyoMkI kalpanA to AkAza kusumake samAna hI asat hai / phira bhI ve bhrAntivazase hI satyarUpa pratIti hotI haiM / kahA bhI hai adAvante ca yannAsti madhye'pi hi na tat tthaa| vitathaiH sadRzA santo'vi tathA iva lakSitAH // 1 // isa prakAra paryAyakI sattA nahIM mAnanevAloMkA mata bhagavAnake uparyukta kathanase nirmUla huaa| "Adi aura antameM jisakI sattA nahIM rahatI usakI sattA madhya meM bhI nahIM rahatI" isa prakAra kathana karanevAloMkA abhiprAya yaha hai ki-(yatkvacidasata tat sarvasminnasat ) arthAt jisakI kisI bhI jagaha asattA rahatI hai usakI sarvatra asattA rahatI hai" inakA isa prakArakA mantavya doSayukta hai| kyoM ki-mRd dravyameM jala dravyakI sattA nahIM rahatI, isase usakI sarvatra asattA ho jaaegii| isI prakAra jala dravyameM mRd dravyakI asattA rahatI hai ataH usakI bhI sarvatra asattA ho jaaygii| isa prakAra inake matameM paryAyakI taraha dravyoMkI bhI sattA nahIM rhegii| te sat paryAnI kalpanA e AkAza kusumanA samAna asata ja che. chatAM paNa tenI bhrAMtivazathI ja satyarUpa pratIti thAya che. kahyuM paNa che - " AdAvante ca yannAsti, madhye'pi hi na tat tathA / vitarthaH sadRzA santo'vi, tathA iva lakSitAH // 1 // A pramANe paryAyanI sattA na mAnavAvALAne mata bhagavAnanA uparyukta kathanathI nirAkRta thaye. Adi ane aMtamAM jenI sattA nathI rahetI tenI sattA madhyamAM paNa rahetI nathI." A pramANe kathana karavAvALAne abhiprAya e che ke jenI koI paNa sthaLe asattA rahe che enI sarvatra asattA rahe che. " emanuM A prakAranuM maMtavya deSayukta che. kemake, mRdu (mA2i) dravyamAM jaLa dravyanI sattA rahetI nathI. AthI enI sarvatra asattA thaI jAya. eja pramANe jaLa dravyamAM mRdu (mATi) dravyanI asattA rahe che. AthI enI paNa sarvatra asattA thaI javAnI. A pramANe emanA matathI paryAyanI mAphaka dravyonI paNa sattA nahIM rahe. jo keIema uttarAdhyayana sUtra:4 Page #163 -------------------------------------------------------------------------- ________________ priyadarzinI TIkA a0 28 dravyabhedavarNanam 145 nanvevamabhAve bhAvAbhAvAd bhavasyApi sarvatrAbhAvaprasaGgaH tasmAd bAdhaka pratyayodaya evAsave'pi nibandhanamiti na kvacidasatve tasyAvazyaM bhAvaH, tato dravyavat paryAyANAmapi abAdhitabodhaviSayatve satyatvamastu / tathA guNeSvapi navapurANAdi paryAyAH pratyakSa pratItAH, eke kiyatkAlabhAvinaH, pratisamayabhAvinastu purANatvAdyanyathAnupapatteranumAnato'vasIyante / tatazca dravyaguNaparyAyAtmakamekaM zabalamaNivaccitrapataGgAdivadvA vastviti sthitam / uktaMca-- yadi kaheM hameM yaha abhISTa hI hai, so bhI nahIM kaha skte| kyoM ki sattAmAtra hI vastutaH abhISTa hai / isI liye kahA bhI hai 'sarvamekaM sat avizeSAt ' / arthAt vizeSatAke abhAva se sabhI dravya eka aura sadrUpa hai| aura bhI inake mantavyameM doSa hotA hai, kyoM ki abhAva meM bhAvakI asattA haiM, ataH sarvatra bhAvakI asattA ho jaaegii| isaliye inakA uparyukta mantavya ThIka nahIM hai| ataH bAdhaka jJAnako hI padArtha kI asattA kAraNa mAnanA cAhiye / bAdhakajJAna ke anudaya hone se jaise dravya satya hote haiM, usI taraha paryAya bhI satya hoNge| tathA - guNoM meM nava purANa Adi paryAya pratyakSase pratIta hotI rahatI haiM / kitanika paryAyeM aisI hotI haiM jo dravyameM kucha samaya taka hI rahA karatI haiM / ve bhI pratyakSa pramANase hI jAnI jAtI haiM / pratisamaya bhAvI jo paryAyeM hotI rahatI hai ve nava purANatva AdikI anyathAnupapattise anumAnagamya hotI haiM / isaliye vastu guNa paryAyavAlI hai aura yaha - 1 kahe ke, amane A abhISTa che, tevuM paNa nathI kahI zakatA kemake, sattA mAtra vastutaH maliSTa che ma bhATe upache - " sarvamekaM sat avizeSAt " arthAt vizeSatAnA abhAvathI saghaLAM dravya eka ane sadrupa che. emanA maMtavyamAM bIjA paNa doSa che. kemake, abhAvamAM bhAvanI asattA che. AthI satra bhAvanI asattA thaI javAnI. A mATe emanuM uparyu kta maMtavya kharAkhara nathI. khAdhaka jJAnane ja padArthanI asattAmAM kAraNa mAnavuM joie, khAdhaka jJAnanA anudaya hAvAthI jema dravya satya thAya che. eja rIte paryAya paNa satya thAya che. tathA--guNAmAM nava purANa Adi paryAya pratyakSathI pratIta thAya che keTalIka paryAya evI hAya che ke, je dravyamAM keTaleka samaya ja rahe che. te paNa pratyakSa pramANathI ja jANI zakAya che. prati samaya bhAvI je paryAyamAM thatI rahe che, te nava purANutva AdinI anyathAnupapattithI anumAna mATe vastu guNa paryAyavALI che. ane e enuM svarUpa gamya heAya che. A zakhalamaNInI sAka u0 19 uttarAdhyayana sUtra : 4 Page #164 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 146 uttarAdhyayanasUtre davvaM pajjavavijuyaM, davaviuttA ya pajjavA NatthiH / uppAyaTTiibhaMgA, haMdi daviyalakkhaNaM eNaM // 1 // 6 // chAyA-dravyaM paryavaviyutaM, dravyaviyuktAH paryavA na santi / utpAda-sthiti-bhaGgAH, haMdi dravyalakSaNametat // 1 // 'guNAnAmAzrayo dravyam' ityuktaM, tatra dravyaM katividham ? jJatyAzaGkyAhamUlam-dhammo ahammo AgAMsaM, kAlo poggalajaMtavo / esa logutti paNNatto, jiNehiM varadaMsihi // 7 // chAyA-dharmo'dharma AkAza, kAlaH pudgalA jantavaH / eSa loka iti prajJaptaH, jinavaradarzibhiH // 7 // TIkA-'dhammo ahammo' ityAdi dharma-dharmAstikAyaH, adharma:=adharmAstikAyaH, AkAzam AkAzAstikAyaH kAla:-addhA, samayAtmakaH, pudgalajantavaH = pudgalAstikAyaH, jIvAstikAyaH, etAni dravyANi jJeyAni / prasaGgato lokasvarUpamapyAha-'esa' iti / eSaH= usakA svarUpa zabalamaNikI taraha athavA citra pataGgakI taraha mAnA gayA hai| kyoM ki na vaha akelI paryAya svarUpa hai aura na akelI guNa svarUpa hai / kahA bhI hai paryAyase rahita akelA dravya, evaM dravyase rahita akelI paryAyeM pratItakoTimeM nahIM AtI haiN| ataH yaha dravya utpAda vyaya evaM dhrauvyase yukta mAnA gayA hai // 6 // dravyake prakAroMko sUtrakAra kahate haiM-'dhammo' ityaadi| anvayArtha-(dhammo adhammo AgAsa kAlo poggala jaMtavo-dharma: adharmaH AkAzaM kAlaH pudgalA jantavaH) dharmAstikAya, adharmAstikAya, AkAzAstikAya, kAla, pudgalAstikAya, evaM jIvAstikAya ye dravya haiN| ye athavA citra pataMganI mAphaka mAnavAmAM Avela che. kemake, na te te ekalI paryAya svarUpa che athavA te na ekalI guNasvarUpa che. kahyuM paNa che paryAyathI rahita ekaluM dravya, ane dravyathI rahita ekalI paryAya pratIta keTImAM AvatAM nathI. AthI A dravya utpAda vyaya ane dhrauvyathI yukta mAnavAmA mAvata cha. // 6 // dravyana prAzana suutr||2 matAva cha-" dhammo "-tyaadi| sanvayArtha-dhammo adhammo AgAsaM kAlo poggala jaMtavo-dharmaH adharmaH AkAzaM kAlaH pudgalA jantavaH dhAritAya, mAstiya, zAsti4Aya, kALa, pudagalAstikAya, ane jIvAstikAya A cha dravya che. e dravya jenAmAM jaI uttarAdhyayana sUtra:4 Page #165 -------------------------------------------------------------------------- ________________ priyadarzinI TIkA. a. 28 dharmAdInAM medatallakSaNavarNanaM ca 147 anantaroktaH dravyasamUhaH, varadarzibhiH kevalibhiH, jinaiH, loka iti prajJapta:pravibodhitaH // 7 // dharmAdInAM bhedAnAhamUlam-dhammo ahammo AgAsaM, daivvaM ikikamAhiyaM / aNatANi yaM vANi, kAlo puggalajaMtavo // 8 // chAyA-dharmo'dharmaH AkAzaM, dravyam ekaikamAkhyAtam / anantAni ca dravyANi, kAlaH pudgalAjantavaH // 8 // TIkA-'dhammo adhammo' ityAdi dharmaH, adharmaH, AkAzaM-dravyamiti dharmAdibhiH pratyekaM yojyate, etat trayaM dravyaM ekaikamAkhyAtaM tIrthaMkarairitizeSaH / ca-punaH, kAlaH, pudgalajantavApudgalAH jantavaH-jIvAzca, etAni trINi dravyANi anantAni anantasaMkhyAni, svagata medAnantyAt / kAlasya cAnantyamatItAnAgatApekSayA bodhyam // 8 // dravya jisameM pAye jAte haiM (esa-eSaH) vaha (logu loka)loka hai| (tti iti) aisA (jiNehiM varadaMsihiM-jinaiH varadarzibhiH) jinendra prabhune apane kevalajJAnase jAnakara (paNNatto-prajJaptaH) kahA hai| arthAt yaha dravya samUha hI loka hai aisA kevali bhagavAn jinendra devakA vacana hai // 7 // aba dharmAdikoMke bheda kahate haiM--'dhammo' ityAdi / anvayArtha-(dhammo ahammo AgAsaM-dharmaH adharmaH AkAzam ) dharma, adharma aura AkAza ye tIna (davvaM ikikamAhiyaM-dravyamekaikamAkhyAtam ) eka 2 dravya kahA gayA hai arthAt inake bheda nahIM haiM / (kAlopuggala-jaMtavo-kAlaH pudgalA jantavaH) kAla, pudgala aura jIva ye tIna davvANi-dravyANi) dravya (aNaMtANi-anantAni) anaMta haiM / ina dravyoMke bhedoMke bhI bheda haiM tathA kAla dravyake atIta evaM anAgata kAlakI apekSA bheda haiM // 8 // zAya cha esa-eSaH te logu-lokaH che. tti-iti mA jiNehiM varadaM sihijinaiH varadarzibhiH nendra prabhuo potAnA vijJAnathI ne che. marthAta yA dravya samUha ra che. se nendradevanu payana che. // 7 // Dave dharma mAhinA se cha--"dhammo" tyAha anyA-dhammo ahammo AgAsaM-dharmaH adharmaH AkAzam dharma, adharma bhane mA mAtra davvaM ikkikamAhiyaM-dravyamekaikamAkhyAtam me dravya cha. arthAt mAnA se nathI. kAlo puggalajaMtavo-kAlaH pudgalA jantavaH / , zudata ma 1 2 1 davANi-dravyANi dravya aNaMtANi-anaMtAni manata che. A dravyanA bhedanA paNa bheda che. tathA kALa dravyanA atIta ane uttarAdhyayana sUtra : 4 Page #166 -------------------------------------------------------------------------- ________________ uttarAdhyayana sUtre dharmAdInAM lakSaNamAha mUlam - gailekkhaNo u dhammo, ahammo ThANa lakkhaNo / bhAyaNaM savvavANaM, nehaM ogAhalakkhaNaM // 9 // chAyA - gatilakSaNastu dharmaH, adharmaH sthAnalakSaNaH / bhAjanaM sarva dravyANAM namaH avagAhalakSaNam // 9 // TIkA- gailakkhaNo u' ityAdi *. dharmaH = dharmAstikAyaH, gatilakSaNaH = gatiH - dezAntaraprAptiH, lakSyate'neneti lakSaNaM, gatirlakSaNaM yasya sa tathA / adharmaH = adharmAstikAyaH, sthAnalakSaNaH sthAnaM - sthitiH, tadevalakSaNaM yasya sa tathA / ayaM bhAvaH - svata eva gamanaM prati pravRttAnAM jIvapudgalAnAM gatyupaSTambhakArI dharmAstikAyaH / sthitipariNatAnAM tu teSAM sthiti kriyopakArI adharmAstikAya iti / nabhaH sarvadravyANAM bhAjanam = AdhAraH, tat avagAhalakSaNam = avagAhaH - avakAzaH, sa eva lakSaNaM yasya tattathA / jIvAdInAmavakAzadAyakamiti bhAvaH // 9 // aba dharmAdikakA lakSaNa kahate haiM- 'gahalakkhaNo' ityAdi / anvayArtha - (galakkhaNo u dhammo gatilakSaNastu dharmaH) gamanakriyAmeM pravRtta hue jIva aura pudgaloMko calanemeM upakAra karanevAlA jo or hai vaha dharmadravya hai / (ThANalakkhaNo ahammo - sthAnalakSaNaH adharmaH) ThaharanerUpa kriyAmeM pariNata hue jIva aura pudgala dravyako jo ThaharanemeM madada detA hai vaha adharma dravya hai / (nahaM savvadavvANa bhAyaNaM - nabhaH sarvadravyANAM bhAjanam ) jIvAdika samasta dravyoMkA AdhArabhUta AkAza hai / ogAhalakkhaNaM - avagAhalakSaNam ) isakA lakSaNa apanemeM avagAhI jIvAdika dravyoMko sthAna denA hai // 9 // anAgata kALanI apekSA bheda che. 5 8 // have dharma mAhinu sakSaNa uDe che --" gai lakkhaNo" ityAdi ! anvayArtha--gailakkhaNo u dhammo - gatilakSaNastu dharmaH zamana DiyAmAM pravRtta thayela jIva ane pudgalAne calAvavAmAM upakAra karavAvALA je dravya che te dharmadravya che. ThANalakkhaNo ahammo - sthAnalakSaNaH adharmaH zazvA35 priyAmAM pariNata thayela jIva ane pudgala dravyane rokavAmAM je madada Ape che te adharbha dravya che. nahaM savvadavvANabhAyaNaM nabhaH sarvadravyANAM bhAjanam bhavAhi saMghaNA bhavAnA AdhArabhUta khAza che. ogAha lakkhaNaM - avagAhalakSaNam khernu lakSaNa peAtAnAmAM avagAhI jIvAdika draaiAne sthAnadAna devAnA che. 5 he ! uttarAdhyayana sUtra : 4 Page #167 -------------------------------------------------------------------------- ________________ priyadarzinI TIkA a0 28 kAlajIvayorlakSaNavarNanam atha kAla - jIvayorlakSaNamAha mUlam - vaTTaNolakkhaNo kAlo, jIvo urvaogalakkhaNo / nANeNaM dasaNeNa ca, suheNa ye duheNaM ye // 10 // chAyA - vartanAlakSaNaH kAlaH, jIva upayoga lakSaNaH / jJAnena darzanena ca, sukhena ca duHkhena ca // 10 // TIkA- 'vahaNAlakkhaNo ' iti -- za 1 kAlaH, vartanAlakSaNaH = vartante bhavanti jIvAdayo bhAvAstena tena rUpeNa tAn prati prayojakatvaM vartanA, saiva lakSaNaM yasya sa tathA / nanu ko'sau kAlaH ? ucyate yena zItavAtAtapAdayo bhavanti, sa kAla iti / jIvaH, upayogalazraNaH - upayogo bodharUpo vyApAraH salakSaNaM yasya sa tathA, upayogo jIvasya dharmaH sa ca sva saMvi dita eveti dravyAdyanubhavato jIvo lakSyate iti tallakSaNamucyate / ata eva jJAnena samyag jJAnena paJcavidhena, darzanena bhagavaduktatatvArthAbhirucirUpeNa ca, sukhena duHkhena ca lakSyata iti zeSaH // 10 // aba kAla aura jIvakA lakSaNa kahate haiM-- 'baTTaNAlakkhaNo' ityAdi / anvayArtha - ( vaTTaNAlakkhaNo kAlo-varttanA lakSaNaH kAlaH ) vartanAlakSaNavAlA kAladravya hai / zIta, vAta, Atapa Adi isI kAlase hote haiN| (jIvo ubaogalakkhaNo-jIva upayoga lakSaNaH) jIvakA lakSaNa upayogaH hai / bodharUpa vyApArakA nAma upayoga hai / yaha upayoga jIvakA svasaMvidita dharma hai / yaha (nANeNaM daMsaNeNaM ca jJAnena darzanena ca ) jJAnamatijJAna Adi pAMca prakArake jJAna se tathA tattvArtha zraddhAnarUpa darzana se tathA (suheNa yaduheNa ya-sukhena duHkhena ca ) sukha evaM duHkhase jAnAjAtA hai // 10 // have Aja bhane bhavanuM lakSa uDe che - " vaTTaNA lakkhaNo " ityAdi / manvayArtha -- vaTTaNAlakkhaNo kAlo - vartanA lakSaNaH kAlaH vartanA sakSayuvAjA ajadravya che. zIta, vAta, Atapa Adi khAna ajathI thAya che. jIvo uvaogalakkhaNo-jIvo upayogalakSaNaH bhavatu sakSaNa upayoga che. modha3ya vyAyAratu nAma upayoga che. A upayoga lavanA svasaMvihita dharma che nANeNa daMsaNeNa ca - jJAnena yurrAnena ca A jJAna, matijJAna Adi pAMca prakAranA jJAnathI tathA tatvA zraddhAnarUpa dRrzanathI suddeNa ya-duddeNa ya-sukhena duHkhena ca suSma yAne duHbhathI lalI zAya che // 10 // uttarAdhyayana sUtra : 4 Page #168 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 150 uttarAdhyayanasUtre ziSyANAM saMskArasya dRDhIkaraNAya uktalakSaNamanUdya lakSaNAntaramAhamUlam-nANaM ca daMsaNaM ce, carittaM ca tavo thaa| vIriyaM uvayogo ya, aiyaM jIvasta lakkhaMNam // 11 // chAyA-jJAnaM ca darzanaM caiva, cAritraM ca tapastathA / vIryam upayogaH, etajjIvasya lakSaNam // 11 // TIkA--' nANaM ca daMsaNaM ceva ' ityAdi / jJAna-samyag jJAna, ityAdi paJcavidhaM, ca-punaH, darzanaM bhagavaduktatatvArthAbhirucirUpaM samyaktvam , caiva tathA-cAritraM sAvadhaviratirUpaM, sAmAyikAdibhedam , ca-punaH tapaH = anazanAdikam , tathA vIryam - vIryAntarAyakSayopazamasamutpanna sAmarthyam , ca-punaH, upayogAmbodharUpo vyApAraH, etad-jJAnAdikaM jIvasya lakSaNam / anena hi ananya sAdhAraNatayA jIvo lakSyate // 11 // ___ aba phira ziSyoM ke saMskArako dRDha karaneke liye pUrvokta lakSaNake anuvAdake sAtha phira dUsare lakSaNa kahate haiM-'nANaM' ityAdi / anvayArtha-(nANaM ca-jJAnaM ca) matyAdikake bhedase pAMca prakArakA samyagjJAna, tathA (dasaNaM ceva-dardanaM caiva) tattvArthazraddhAnarUpa samyaktva (ca-ca) tathA (caritaM-cAritram ) sAvadha viratirUpa cAritra,(tahA-tathA)tathA(tavo-tapaH) anazanAdirUpa tapa tathA (vIriyaM-vIyam ) vIryAntarAyake kSayopazamase udabhUta vIyarUpa sAmarthya, evaM (ya-ca ) tathA (uvayogo-upayogaH) bodha rUpa vyApAra, (eyaM jIvassa lakkhaNaM-etat jIvasya lakSaNam )ye saba jIvake lakSaNa haiM / ina asAdhAraNa lakSaNoMse jIva jAnA jAtA hai // 11 // have pachI ziSyonA saMskArane daDha rAkhavA mATe pUrvokata lakSaNanA anu. pAnI sAthai 3rI bhI sakSaY 49 cha-" nANaM" tyAhi ! sa-kyAtha-nANa ca-jJAnaM ca bhatyA thI pAMya prazAsana sabhya jJAna tathA daMsaNaM ceva-darzanaM caiva tatpArtha zraddhAna35 sabhyat1 ca-ca tathA carittam-cAritram sAvadha vi2ti35 yAritra, tahA-tathA tathA tavo-tapaH manazanAhi34 tapa, tathA vIriya-vIryam vIryAntarAyanA kSayopazamathI bhUta pAya35 sAmathya, mana ya-ca tathA uvayogo-upayogaH mA535 vyApAra evaM jIvassa lakkhaNaM-etat jIvasya lakSaNam mA saNAM na kSaNa cha. mA asAdhAraNa lakSaNethI jIvane jANI zakAya che. je 11 uttarAdhyayana sUtra:4 Page #169 -------------------------------------------------------------------------- ________________ priyadarzinI TIkA a0 28 pudgalalakSaNaM paryAyalakSaNaM ca itthaM jIvalakSaNamabhidhAya pudgalAnAM lakSaNamAhamUlamsa daM dhaiyAra-ujjoo, paibhA chAyA tavo I vA / vaNNarasaMgaMdhaphAsA, puggalANaM tu lakkhaNaM // 12 // chAyA-zabdo'ndhakAra udyotaH, prabhA chAyA Atapa iti vaa| varNa-rasa-gandha-sparzAH, pudgalAnAM tu lakSaNam // 12 // TIkA-'sadhayAra' ityAdi-- zabdaH, andhakAraH, udyotA-ratnAdi prakAzaH, prabhA-candrAdijyotiH, chAyA, prasiddhA AtapaH rvivimbjnitussnnprkaashH| iti zabda Adi zabdArthakaH, tatazva sambandhamedAdInAM parigrahaH / 'vA' iti samuccaye / tathA-varNaH-kRSNAdiH, rasaHtiktAdiH, gandhaH-surabhiprabhRtiH, sparzaH zItAdiH, eSAM dvandvasamAsaH, pudgalAnAM skaMdhAdInAM tu lakSaNam / ebhireva teSAM lakSyamANatvAditi bhAvaH / dharmAdInAMdravyANAM vistarastu varNanaM jijJAsubhirAcArAGgasUtrasya prathamazrutaskandhe prathamAdhyayane prathamoddeze AcAracintAmaNiTokA'vataraNikAyAM vilokanIyam / / 12 / / aba pudgalokA lakSaNa kahate haiM-'sabaMdhayAra0 ' ityAdi / anvayArtha-(sadhadhAra ujjoo-zabdaH andhakAraH udyotaH) zabda, aMdhakAra, udyota-ratnAdikakA prakAza, (pabhA chAyA tavo ivA-prabhA chAyA Atapa iti vA) prabhA-candra AdikI jyoti, chAyA, Atapa-ravi vimbajanita uSNaprakAza, tathA saMbaMdha, bheda, sthUlatA, sUkSmatA, ye saba (vaNNa-rasa-gaMdha-phAsA-varNa-rasagandhasparzAH) tathA varNa, gaMdha rasa evaM sparzaye saba ( puggalANaM tu lakkhaNaM-pudgalAnAM tu lakSyaNam ) pudgaloMke lakSaNa haiM / inase pudgala jAne jAte haiN| dharmAdika dravyoMkA vistArase varNana AcArAGga sUtrake prathamazrutaskaMdhake prathama adhyayanameM prathama uddezameM merI Yani aa] 49 che" saiMdhayAra0 " tyaadi| manvayArtha:-sabaMdhayAraujjoo-zabdaH adhnakAraH udyotaH 204, 2, Gdhota-ratnAhinI prAza, pabhA chAyA tavo i vA-prabhA chAyA Atapa iti vA prabhA-caMdra vagaranI ti, chAyA, Atapa-ravi binma janita ubNuM prakAza tathA samaya, meha, sthUgatA, sUkSmatA, se savA tathA vaNNarasagaMdhA phAsAvarNa rasa gandhasparzAH varSa, gadha, 24 mane 25, saghA puggalANa tu lakkhaNaM pudgalAnAM tu lakSaNam 5sAna sakSa cha. mAnAthI pugasa bhI zAyache, dharmAdika dravyanuM vistArathI varNana AcArAMga sUtranA prathama zrutaskaMdhanA uttarAdhyayana sUtra:4 Page #170 -------------------------------------------------------------------------- ________________ - 153 uttarAdhyayanasUtre dravyalakSaNamuktam / atha paryAyalakSaNamAhamUlam-aigattaM ca puhattaM ca, saMkhA saMThANa meva ca / saMjogA ye vibhAgAya, paMjavANaM tu lakkhaMNaM // 13 // chAyA-ekatvaM ca pRthaktvaM ca, saMkhyA saMsthAnameva ca / saMyogAzca vibhAgAca, paryavANAM tu lakSaNam // 13 // TIkA-'egattaM ' ityAdi-- ekatvaM bhinneSu paramANyAdiSu eko'yaM ghaTAdiriti-pratIti hetuH, pRthaktvaM ca= ayamasmAt pRthak iti pratItihetuH, saMkhyA=yataH eko dvau traya ityAdi pratIti jAyate sA, saMsthAna parimaNDalolyamityAdi buddhi hetuH, 'eva' iti pUraNe ca zabdaH sarvatra samuccayArthakaH / saMyogAH ayamaGgulyoH saMyogaH, ityAdi vyavahAra hetavaH, vibhAgA: ayamasmAd vibhaktaH iti buddhi hetavaH / ubhayatra bahuvacanaM vyabanAI huI AcAra cintAmaNi TikAmeM kiyA gayA hai-vahAMse yaha viSaya jAnA jA sakatA hai // 12 // dravyoMkA lakSaNa kahA, aba paryAyoMkA lakSaNa kahate haiM-'egatta' ityaadi| anvayArtha-(egattaM ca-ekatvaM ca) bhinna 2 paramANu AdikoMmeM 'yaha eka ghaTa hai| isa prakAra pratitIkA hetu jo ekatva hai vaha, tathA (puhattaM capRthaktvaM ca ) 'yaha isase bhinna hai' isa prakArakI pratItikA hetu jo pRthaktva hai vaha, tathA (saMkhA-saMkhyA) 'eka do tIna' isa prakArakI jo ginatIkA hetu saMkhyA hai vaha tathA (saMThANameva ca-saMsthAnameva ca) 'yaha isa prakArakA AkAra hai' isa pratItikA hetu jo saMsthAna hai vaha, tathA (saMjogA ya-saMyogAzca) saMyoga evaM (vibhAgAya-vibhAgAzca) prathama adhyayanamAM prathama udezamAM AcAraciMtAmaNI TIkAmAM karavAmAM Avela che. tyAMthI A viSaya jANI levuM joIe. je 12 che dravyAnA lakSa dyAve paryAyanA sakSalesevAmAM Avecha-"egatta"tyAhI sa-kyAtha-egattaM ca-ekatvaM ca bhinnabhinna 52mA mahilAmA " ghaTa." mA 2nI pratAtinA hetu re 1 cha ta, tathA puhatta caprathaktvaM ca " / anAthI bhinna cha." mA prAranI pratItinA hetule thapa a. yA saMkhA-saMkhyA 4 me ' AAL nI matrIna hetu sadhyA chata, tayA saMThANameva ya-saMsthAnameva ca // 2 // prAznA 12 cha.' mA pratAtinA ture saMsthAna cha ta, tathA saMjogA ya-saMjogAzca saya bhane uttarAdhyayana sUtra:4 Page #171 -------------------------------------------------------------------------- ________________ priyadarzinI TIkA a. 28 navatatvakathanam / tyapekSayA / upalakSaNatvAd navapurANatvAdIni ca paryavANAM-paryAyANAM lakSaNam / atra tu zabdaH pUraNe / guNAnAM lakSaNaM kathaM noktamiti na zakyam rUpAdirUpANAM teSAmatipasiddhatvAt // 13 // itthaM svarUpato viSayatazca jJAnamabhidhAya darzana pratiboyituM navatattvAnyAhamUlam-jIvA'jAvA ye baMdho ya, puNNapAvA''savo thaa| saMvaro nijarA mokkho, 'saMtee tahiyA naiva // 14 // chAyA--jIvA ajIvA zca bandhazca, puNyaM pApam aasrvstthaa| saMvaro nirjarA mokSaH, santyete tathyA nava // 14 // TIkA--'jIvA'jIvA ya' ityAdi jIvAH ekendriyAdayaH, ajIvAH dharmAstikAyAdayaH, bandhazca-jIvakarmaNo ratyantasaMzleSaH, puNyaM = zubhaprakRtirUpaM zAtavedanIyAdikaM, pApam azubhaprakRtirUpaM jJAnAvaraNIyAdikam , Asrava karmopAdAnahetuhi sAdiH, tatheti samuccaye / vibhAga, ye saba (pajjavANaM tu lakkhaNaM-paryayANAM tu lakSaNam) paryAyoMke lakSaNa haiM, arthAt inake dvArA paryAyeM jAnI jAtI haiM // 13 // __ isa prakAra svarUpa aura viSayase jJAnako kahakara aba darzanakA bodha karAneke liye nau tattvoMko kahate haiM-'jIvA'jIvA' ityAdi / ___ anvayArtha-(jIvAjIvAya-jIvA ajIvAzca ) ekendriyAdika jIva, dharmAstikAyAdika ajIva; (baMdhoya-bandhazca ) jIva aura karmakA dUdhapAnIkI taraha atyanta saMzleSarUpa baMdha, 3 (tahA-tathA) tathA (puNNapAvA''savo-puNyapApAsavAH) zAtavedanIya Adi zubha prakRtirUpa puNya, 4 jJAnAvaraNIya Adi azubha prakRti rUpa pApa, 5 karmoMke AgamanameM kAraNa vibhAgAya-vibhAgAzca vilAsa, 2 // saghai pajjavANaM tu lakkhaNa-paryAyANAM tu lakSaNam paryAyAnAM sakSaya che. arthAt mAnA 25 paryAyI jAya che. // 13 // A pramANe svarUpa ane viSayathI jJAnane kahIne have darzanane baMdha azA bhATe natatvAne Ama mAva cha.-" jIvA'jIvA" tyAha! ___ manvayArtha-jIvAjIvA ya-jIvAjIvA zca mendriyApi , yamasti . yAhi 1 71 mane baMdho ya-bandhazca mana dha pInI bhA54 ghaNe saMveSa35 madha, tahA-tathA tathA puNNapAvA''savo-puNyapApAsravAH zAtAvahanIya Adi zubha prakRtirUpa pUNya, jJAnAvaraNIyAdika azubha prakRtirUpa pApa karmonA mAgamanana 4 / 29, me| siAha 435 pAsava, saMvaro-saMvaraH mAsapane u020 uttarAdhyayana sUtra:4 Page #172 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 154 uttarAdhyayana sUtre saMvaraH = guptyAbhirAstravanirodhaH, nirjarA = vipAkatastapaso vA karmaparizATaH, mokSaH = sakalakarmakSayalakSaNaH, ete nava = navasaMkhyakAH bhAvAH, tathyAH = satyAH - prameyAH, yathArthAnubhavaviSayA iti yAvat santi, etanmadhyamaprasthAnApekSayA, saMkSepApekSayA tu jIvAjIvayoreva bandhAdInAM samAvezasaMbhavAd dvitvasaMkhyeva vAcyA syAt, tathA ca vakSyati - ' jIvA ceva ajIvAya, esaloge viyAhie ' iti / vistaratastu taduttarottara bhedavivakSayA'nantamevasyAt // 14 // yadyamI nava bhAvAH santi, tataH kim ?, ityAzaGkyAha-mUlam - tahiyAMNaM tu bhAvANaM, sabbhAve uvaeMsaNaM / bhAveNa saddatassa sammattaM taM viyAhiyaM // 15 // aise hiMsAdika karmarUpa Asrava, 6 ( saMvaro - saMvaraH) hiMsAdi AsravakA rukane rUpa saMvara, 7 (nijjarA - nirjarA) vipAkase athavA tapasyAse karmoMkA ekadeza nAza honerUpa nirjarA, 8 tathA (mokkho - mokSaH) sakala karmoM kA sarvathA vinAzarUpa mokSa, 9 isa prakAra (ee nava - ete nava ) ye jIva, ajIva, bandha, puNya, pApa, Asrava, saMvara, nirjarA, aura mokSa, ye nava tatva haiM / ye saba ( tahiyA saMti - tathyAH santi ) tathya - yathArtha anubhava ke viSayabhUta honese satya haiN| yadyapi jIva aura ajIva isa prakArake do hI padArtha haiM kyoM ki AsravAdikoMkA antarbhAva inameM hI ho jAtA hai phira bhI yahAM para jo nava saMkhyA kahI gaI hai vaha vistArakI apekSAse kahI gaI hai| tathA aura bhI vizeSa vistAra karane para inakI anaMta saMkhyA ho jAtI haiM // 14 // zaGavA35 sauMvara, nijjarA - nirjarAH vidyAthI athavA tapasyAthI bhenA me dezano nAza thavA 35 nirbharA tathA mokkho - mokSaH saghanA bhenA sarvathA vinAzazya bhokSa, yA pramANe yA ee nava - ete navavatra, madha, puSya, pApa, Asrava saMvara, nirjarA ane mekSa. A nava tatva che. e saghaLAM tahiyA saMti - tathyAH santi tathya - yathArtha anubhavanA viSayabhUta hovAthI satya che. jo ke jIva ane ajIva A prakAranA eja padArtha che kemake, Asrava AphrikAne aMtarbhAva enAmAM ja thai jAya che. chatAM paNa ahIM je nava sakhyA batAvela che te vistAranI apekSAthI khatAvavAmAM Avela che. tathA AthI yA vadhu vistArathI tenI saMkhyA anaMta manI raDeze. // 14 // uttarAdhyayana sUtra : 4 Page #173 -------------------------------------------------------------------------- ________________ priyadarzinI TIkA a0 28 navatattvakathanakAraNam chAyA--tathyAnAM tu bhAvAnAM, sadbhAve upadezanam / / bhAvena zraddadhataH, samyaktvaM tad vyAkhyAtam // 15 // TIkA--' tahiyANaM tu' ityAdi-- tathyAnAM yathArthAnubhavaviSayabhUtAnAM, bhavAnAm anantarokta-jIvAjIvAdInAM sadbhAve-sadbhAvaviSayakam satyarUpeNa sattAJcabodhakamityarthaH, upadezanaM gurvAdikRtamupadezaM bhAvena antaHkaraNena, zradadhataH-upadiSTo'yamarthaH samyageveti samyagbhAvaM pratipadyamAnasya, tat-jIvAjIvAdibhAvaviSayakaM zraddhAnaM samyaktvam iti vyAkhyAtaM tIrthakaraiH kathitam / paThanti ca 'bhAveNa u saddahaNA sammat hoi AhiyaM / / 'saddahaNA' iti sUtratvAt zraddhAnaM samyaktvaM bhavatyAkhyAtam / tacca zraddadhAtyanena jIvAditattvamiti zraddhAnaM-samyaktvamohanIyakarmANukSaya - kSayopazamo - pazamasamutthA''tmapariNAmarUpam / uktaMhi-- ina nava tattvoM ke kahanekA kyA prayojana hai ? so kahate haiM'tahiyANaM' ityaadi| anvayArtha-(tahiyANaM tu bhAvANaM-tathyAnAM tu bhAvAtAM) yathArtha anubhavake viSayabhUta ina jIvAdika padArthoM ke viSayameM inakI (sabbhAvesadbhAve ) avitatha sattAko prakaTa karanevAlA jo guru AdikA (uvae saNaM-upadezanam ) upadeza hai usako (bhAveNa sadahaMtassa-bhAvena zraddhadhataH) antaHkaraNase zraddhA na karane vAle vyaktikI jo zraddhA hai (taM sammattatatsamyaktvam ) vaha samyaktva hai| aisA (viyAhiyaM-vyAkhyAtam ) tIrthakaroMkA kathana hai| anyatra bhI aisA hI kahA hai "bhAveNa u saddahaNA sammatta hoi AhiyaM" yaha zraddhA prazasta samyaktva-mohanIya karmake kSaya, kSayopazama evaM upazamase udbhUta AtmaparimA na tatvAne 4vAnu zu' prayAna che te 4 che-'tahiyANaM' tyaadi| anvayArtha-tahiyANa tu bhAvANA~-tathyAnAM tu bhAvAnAM yathAtha manusapanA viSayabhUta 2 // 6 pahAnA viSayamA tanI saMbhAve-sadbhAve bhavitatha sattAne pragaTa 42 // 2 2 12 mAhinA uvaesaNa-upadezanam 75heza che tene, bhAveNa sadahaMtassa-bhAvena zraddadhataH mata:424thI zraddhAna 2vAvAjI vyatinI 2 zraddhAcha. taM sammatta-tatsamyaktvam tenu nAma sabhyatva cha. viyAhiya-vyAkhyAtam tIrthakaronuM kathana che. bIje sthaLe paNa AvuM ja kahela che. " bhAveNa u sahahaNA sammattaM hoi AhiyaM" mA zraddhA prazasta sabhyatva mehanIya karmane kSaya, kSayopazama ane upazamathI uddabhUta AtmaparikRti utt2||dhyyn sUtra:4 Page #174 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 156 uttarAdhyayana sUtre " se ya samate pasatthasammattamohaNIyakammANu veyagovasamavayasamutthe pasamasaMvegAiliMge suhe AyapariNAme paNNatte " iti / chAyA --" tacca samyaktvaM prazastasamyaktvamohanIya karmANu veda nopazamakSaya samutthaH prazamasaMvegAdiliGgaH zubha AtmapariNAmaH prajJaptaH " iti // astyeva sa kacidAtmapariNAmo yena jIvAjIvAdisvarUpAvaboce satyapi kasyacideva samyak jJAnaM bhavati na tu sarvasya, yathA hi zaGkha dRSTe satyapi kazcit tasmina zaGkhe zvatimAnaM jAnAti anyastu anyathAbhAvamiti tatra kAraNa vizeSA'nu mIyate, evamihApi / tatazca jIvAjovAdi svarUpaparijJAnasya samyagubhAvaheturAtma tirUpa hai / isa zraddhAke paricAyaka prazama, saMvega Adi cihna huA karate haiM / yaha AtmAkA eka zubha pariNAma hai / kahA bhI hai " se ya sammatte pasatyasammattamohaNIyakammANuveNopasamavayasamutthe pasamasaMvegAiliMge sudde AyapariNAme paNNatte " / chAyA - tacca samvatvaM prazastasamyaktvamohanIyakarmAnuvedanopazamakSaya samutthaH prazama saMvegAdiliGgaH zubha AtmapariNAmaH prajJaptaH // iti aisA koI eka AtmAkA vaha pariNAma hotA hai ki jisake dvArA jIva ajIva Adi padArthoM ke svarUpakA parijJAna hone para kisI jIvako hI samyaka jJAna hotA hai sabako nhiiN| jaise zaMkhake dekhane para koI vyakti usako zvetarUpase dekhatA hai aura koI vyakti pItAdirUpase dekhatA hai / pItAdirUpase honevAlA jJAna samyagjJAna nahIM hai kyoM ki vaha rogAdi kAraNa vizeSase sadoSa hai / isI taraha jIvAdi padArthoMkA svarUpa jJAna rUpa che. A zraddhAnA paricAyaka prazama, saMvega Adi cinha haiAya che. A AtmAnuM eka zubha pariNAma che. kahyu paNa che-- " se ya sammatte pasatthasammattamohaNIyakammANuveyaNoyasamakhayasamutthe pasamasaMvegAiliMge suhe Aya pariNAme paNNatte " || chAyA - tacca samyaktvaM prazastasamyaktvamohanIya karmAnuvedanopazamakSayasamutthaH / prazamasaMvegAdiliGgaH, zubha AmatmapariNAmaH prajJaptaH // iti // evuM kAI eka AtmAnu e pariNAma hAya che ke, jenAthI jIva, ajIva Adi padArthonA svarUpanuM parisAna thavAthI kAIka jIvane ja samyajJAna thAya che, saghaLAMne nahI' jema zakhane jovAthI koI vyakti tene sapheda rUpamAM jue che. ane kaI vyakti pItArUipamAM jue che. pItAdirUpathI thanArUM jJAna e sabhyAna nathI. kemake, te rAgAdi kAraNu vizeSathI sadeSa che. Aja rIte jIvAdi padArthInA svarUpanuM jJAna samyakatvanA sadbhAvamAM ja samyaphUzAna uttarAdhyayana sUtra : 4 Page #175 -------------------------------------------------------------------------- ________________ priyadarzinI TIkA a0 28 samyaktvavatojIvabhedakathanam 157 pariNAmavizeSaH samyaktvaM, na tu jJAnasvarUpameva / ataeva hi jJAnAdAvaraNabhedo viSayabhedaH kAraNabhedazca, tathA samyaktvasya ca jJAnakAraNatvaM zrutakevalinoktam / / __ yattu tattvArthazraddhAnaM samyag darzanam abAyaH sa dravyatayA samyag darzanamavAyo matijJAnatRtIyAMza ityAdi, tat kAraNe kAryopacAraM kRtvA''yudhRtamityAdiva diti bodhyam // 15 // ___ samyaktvasvarUpamabhidhAya tadvato bhedAnAhamUlam-nisaMgguvaesaI, ANaruIsuttai-bIyaruimeva / abhigama-vitthAraruI, kiriyA--saMkhevadhammaruI // 16 // samyaktvake sadbhAvameM hI samyajJAna mAnA jAtA hai| isake abhAvameM nhiiN| kevala jJAnake svarUpakI apekSAse hI jJAna samyakajJAna nahIM mAnA gayA hai| isI liye jJAnAdikoM meM AvaraNabheda, viSayabheda, tathA kAraNabheda hotA hai| samyaktva hI jJAnameM samyakjJAna rUpatA lAnemeM hetu hai yaha bAta zruta keva liyoMne kahI hai| yadi koI yahAM aisI AzaMkA kare ki tatvArthakA zraddhAna karanA yaha samyagdarzana hai-so yaha samyagdarzana avAya-matijJAnakA eka bheda-rUpa par3atA hai ataH jJAnameM aura samyagdarzana meM koI bheda nahIM mAnA jA sktaa| kyoM ki avAyameM jaise padArthakA nizcaya hotA hai usI prakAra isameM bhI padArthakA nizcayarUpa zraddhAna hai so aisI AzaMkA yahAM ThIka nahIM hai kAraNa ki aisA kathana kAraNarUpa samyagdarzana meM kAryarUpa avAyake upacArake karanese mAnA jA sakatA hai| vaise to samyakadarzana aura avAya-nAmaka matijJAnake tRtIya bhedameM kAraNa kArya honese bheda hI hai||15|| mAnavAmAM Ave che. enA abhAvamAM nahIM kevaLa jJAnanA svarUpanI apekSAthI ja jJAna samyaphajJAna mAnavAmAM Avela nathI. A kAraNe jJAnAdikamAM AvaraNa bheda, viSayabheda tathA kAraNabheda thAya che. samyakatva ja jJAnamAM samyakajJAna rUpatA lAvavAmAM hetu che A vAta zrata kevalIoe kahI che. jo keI ahIM evI AzaMkA kareke, tatvArthanuM zraddhAna karavuM e samyaggadarzana che. to A samyagadarzana apAyamatijJAnamAM eka bhedarUpa paDe che. AthI jJAnamAM ane samyagadarzanamAM kaI bheda mAnI zakAto nathI. kemake, avAyamAM jema padArthone nizcaya thAya che e ja rIte AmAM paNa padArthanA nizcayarUpa zraddhAna che te evI AzaMkA ahIM barobara nathI, kAraNa ke, evuM kahevuM kAraNarUpa samyagadarzanamAM kAryarUpa avAyanA upacArane karavAthI mAnI zakAya che. evI rIte te samyaggadarzana ane avAya nAmanA matijJAnanA trIjA bhedamAM kAraNa kArya hevAthI bhedaja che.1pa uttarAdhyayana sUtra:4 Page #176 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 158 uttarAdhyayana sUtre chAyA - nisargopadezaruciH, AjJAruciH sUtrabIjarucireva / abhigamavistAraruciH, kriyAsaMkSepa dharmaruciH // 16 // TIkA- ' nisagguvaesaruI ' ityAdi -- nisargopadezaruciH = rucizabdaH pratyekaM saMbadhyate tatazca nisargaruciH, upadezaruci ti vijJeyaH / tatra nisargeNa svabhAvena ruciH- tattvAbhilASarUpA yasya sa nisargaruciH, upadeze' ruciryasya sa upadeza ruciH, AjJAruciH - AjJA sarvajJavacanAtmikA, tayA ruciryasya sa tathA sUtrabIjaruci = atrApi rucizabdaH pratyekamabhisaMbaMdhyate tathA ca -sUtraruciH, bIjarucizreti, tatra sUtreNa-Agamena ruciryasya sa sUtraruciH, bIjamiva bIjam yadekamapyanekArthabodhakaM vacastena ruciryasya sa bIjaruciH, anayoH samAhAradvandvaH / ' evaM ' iti samuccaye / abhigamavistAraruciH ihApi ruci zabdasya samyaktvakA svarUpa kahakara aba samyaktvavAle jIvake bheda kahate haiM - 'nisaggu' ityAdi / anvayArtha - (nisaggaruI - nisargaruciH) svabhAva se hI jIvAdika padArthoM meM jo zraddhArUpa ruci hotI hai isakA nAma nisargaruci hai 1 ( uvaesaruI - upadezaruciH) gurvAdikake upadezase jo jIvAdika padArthoM meM zraddhArUpa ruci hotI hai usakA nAma upadeza ruci hai 2 / (ANaruI - AjJAruciH) sarvajJake vacanase jo tattvArthameM zraddhArUpa ruci hotI hai usakA nAma AjJA ruci hai 3 | (suttaruI - sUtraruciH) Agama ke dvArA jo tattvoM meM zraddhArUpa ruci jIvako hotI hai usakA nAma sUtra ruci hai 4 / ( bIyaru imeva - bIjarucireva ) anekArthabodhaka eka bhI vacanase jo jIvako tattvArtharuci hotI hai usakA nAma bIjaruci hai 5 / ( abhigamaruI - abhigamaruci : ) jJAnase jo tatvoMmeM zraddhArUpa ruci hotI hai usakA nAma abhigamaruci hai 6 / sabhyatvanuM sva35 uhIne huve tenA leTane uDe che- 'nisaggu0' ityAdi / anvayArtha--nisaggaruI-nisargaruciH svabhAvathI 4 vAhi hAmI ne uvaesaruI - upadezaruciH ruci thAya che. tenuM zraddhA3ya ruthi hoya che tenuM nAma nisarga 3thi che. guru AdinA upadezathI je jIvAdika padArthImAM zraddhArUpa nAma upadeza 3thi che. ANaruI - AjJAruciH sarvajJanA vayanathI ? tatvArthabhAM zraddhAlu ici thAya che menu nAma AjJA 3thi che sutta0 - sUtraruciH Agama dvArA ? tatvAmAM zraddhA35 3thi lavane thAya che tenuM nAma sUtrayi che. bIyaruImeva - bIjarucireva maneArtha modha se ya vanyanathI ne bhavane tatvartha 3thi thAya che tenuM nAma sI 3thi che. abhigama0 - abhigamaruciH jJAnathI ne tatvomAM uttarAdhyayana sUtra : 4 Page #177 -------------------------------------------------------------------------- ________________ priyadarzinI TIkA. a. 28 nisargarucivarNanam' pratyekaM sambandhaH, abhigamaruciH, vistAraruciH, tatrAbhigamena-jJAnena ruciryasya sa tathA, vistAraruciH-vistAreNa ruciryasya sa tthaa| tathA-kriyAsaMkSepadharmaruciH pratyekaM rucizabdasaMbandhAt kriyAruciH kriyApratilekhanAdi tatra ruci yasya sa tathA, saMkSeparuciH, saMkSepaH-saMgrahastatraruciryasya sa tathA, dharme=zrutadharmAdau ruciyasya sa tathA, api ca-dharmarucizva vijJeyaH / yacceha samyaktvasya jIvAnanyatvena kathanaM, tat guNaguNinoH kathaMcidananyatvakhyApanArtha miti bodhyam // 16 // tatra vistareNa prathamaM nisargarucimAha-- mUlam bhUyattheNAhi gayA, jIvA jIvA ye puNepAvaM ca / sahasammaiyA AsavaisaMvaru, ya roei u nissaggo // 17 // chAyA--bhUtArthenAdhigatA, jIvAjIvAzca puNyapApaM ca / sahasaMmatyA AsravasaMvarau ca rocate tu nisargaH // 17 // TIkA--'bhUyattheNAhigayA' ityAdi-- jIvA ajIvAzca puNyapApaM ca AsravasaMvarau ca iha ca zabdo'nukta-bandhAdi samuccayArthakaH, bandhAdayazcetyarthaH, ime jIvAjIvAdayobhAvAH sahasaMmatyA saha (vitthArasaI-vistAraruciH vistArase jo ruci hotI hai usakA nAma vistAra ruci hai 7 / (kiriyA-kriyArUciH) pratilekhanAdika kriyAmeM ruci honA isakA nAma kriyAruci8, (saMkheva0-saMkSeparuciH) saMkSepameM ruci honA isakA nAma saMkSeparuci 9,(dhammaraI-dharmaruciH) zruta dharma AdimeM ruci honA isakA nAma dharmaruci hai 10 / yahAM samyaktvakA jIvase jo ananyatva rUpameM kathana kiyA gayA hai vaha guNaguNImeM kathaMcit abhinnatvakhyApana karaneke vAste kiyA gayA hai / ye nisargaruci Adi dasa bheda samyaktva ke haiM // 16 // zraddhA35 3thi thAya cha tenu nAma manirAma 3thi che vitthAraruI-vistAraruciH vistArathI2 3thi thAya che. tenu nAma vistAra 3thi che. kiriyA-kriyAruciH prativemanA liyAmA 3thi thavI tenu nAma liyA 3thi cha. saMkheva0-saMkSeparuciH saMkSepamA 3thi thavI tenu nAma sa253thi che. dhammaruI-dharmaruciH zruta dhanyAbhi rUci thavI tenuM nAma dharmarUci che. ahIM samyaktvanuM jIvathI je ananyatva rUpamAM kathana karavAmAM Avela che te guNa guNImAM kathaMcita abhinnatva khyApana karavAne mATe karAyela che. A nisarga rUci Adi daza bheda samyaktvanA che. 1dA uttarAdhyayana sUtra :4 Page #178 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 160 uttarAdhyayanasUtre AtmanA, yA saMgatAmatiH sA sahasaMmatistayA, svabuddhayA paropadezanirapekSayA jAtismaraNAdirUpayetyarthaH, bhUtArthena-bhUtArthatvena, ime'rthAH sadbhUtA ityevaM rUpeNA dhvavasAyena, adhigatAH-jJAtAH yena, tathA yazca rocate eva anyasmAdazrutvA'pi jAtismaraNAdinAdhigatAn jIvAdIn zraddadhAtyeva, sa puruSaH nisargaruci yH| atra tu zabda evakArArthakaH // 17 // uktamevArtha vizadIkaroti-- mUlam-jo jiMNadihe bhAve, cauvihe saMdahai sayameva / emeva nannahatti ya, nisaMggarui~tti nIyavvo // 18 // chAyA--yo jinadRSTAn bhAvAn , caturvidhAn zraddadhAti svayameva / evameva nAnyatheti ca, nisargaruci riti jJAtavyaH // 18 // aba nisargarucikA kyA lakSaNa hai, isa bAtako sUtrakAra svayaM kahate haiM-'bhUya' ityaadi| ____ anvayArtha (jIvAjIvAya Asava saMvaru puNNa pAvaM ca-jIvA ajIvA zva AsravaH saMvaraH puNyaM pApaM ca ) jIva, ajIva, Asrava, baMdha, saMvara, nirjarA, mokSa, puNya aura pApa ina padArthoM ko (sahasaMmaiyA-sahasaMmatyA) saha saMmatise-paropadeza nirapekSa jAtismaraNarUpa vuddhise (bhUyatthegAhigayA-bhUtArthenAdhigatAH) aisA jAnanA ki ye padArtha sadbhUta haiM isa prakAra (roei-rocate) ruci hotI hai so nisargaruci nAmaka samyagdarzana hai| isa samyagdarzana vAlA vyakti binA kisI ke upadeza hI jAtismaraNa Adi jJAnase adhigata jIvAdika padArthoM kA yathArtharUpase zraddhAna karatA hai // 17 // nisarga rUcinuM zuM lakSaNa che te vAtane have sUtrakAra pite batAve cha-" bhUya" tyaadi| manvayArtha-jIvAjIvAya AsavasaMvaru puNNapAvaM ca-jIvA ajIvAzca AsravaH saMvaraH puNyapApaM ca 71, ma01, mApa, madha, sa12, ni| bhAsa. 55ya mana 55 mA pahAna sahasaMmaiyA-sahasaMmatyA saha samitithI parIpadeza nizpakSa jati bha2535 bhuddhithA bhUyatthe NAhigayA-bhUtArthenAdhigatAH - pahA sadbhUta che. ye rIte roei-rocate 3thi thAya che. te nisaga rUci nAmanuM samyagu dazana che. A samagU darzanavALI vyakita koInA upadeza vagara jAtismaraNa Adi jJAnathI adhiMgata jIvAdika padArthonuM yathArtha rUpathI zraddhAna kare che. 17 ! uttarAdhyayana sUtra:4 Page #179 -------------------------------------------------------------------------- ________________ priyadarzinI TIkA. a0 28 upadezaruci AzArucivarNanaM ca TIkA-'jo jiNadIr3he' ityAdi-- yo jinadRSTAn-tIrthakaraiH kevalajJAnena sAkSAtkRtAn , bhAvAn jIvAdi padArthAn , caturvidhAn dravyakSetrakAlabhAvabhedena, catuSpakArakAn svayameva paropadezaM vinA, zraddadhAti tatheti pratipadyate / zraddhAnasya svarUpamAha--'emeva' ityAdi / evameva-jIvAdika tatvaM yathA-jinadRSTam , tat tathaivAsti, nAnyathA na tu viparItamasti, cakAraH smuccye| yazcedRzaH zraddhAvAn sa nisargaruciriti jnyaatvyH||18|| dvitIyamupadezarucimAha-- mUlam-ee ceve u bhauve, urvaihe jo pareNa sadahaI / chaumaMttheNa jiNeNa va, uvaeMsarui~tti nAyavo // 19 // chAyA--etAMzcaiva tu bhAvAn , upadiSTAn yaH pareNa zraddadhAti / chadmasthena jinena vA, upadezaruciritijJAtavyaH // 19 // pUrvokta bAtako hI spaSTa karate hue nisarga ruci samyaktvakA lakSaNa kahate haiM-'jo' ityaadi| ___ anvayArtha (jo-yaH) jo jIva (jiNadiDhe cauvihe bhAve-jinadRSTAn caturvidhAna bhAvAn )jinendra dvArA kevalajJAnase sAkSAt kiye gaye caturvidha padArthoM kA (sayameva-svayameva) paropadezake vinA hI (emeva nannahattiyaevamevanAnyathaiti ca) "ye aise hI haiM anya prakAra nahIM haiM " isa rUpase (sadahai-zraddadhAti) zraddhAna karatA hai vaha (nisaggaruhatti nAyavyo-nisargaruciriti jJAtavyaH) nisargaruci nAmakA samyagdarzana hai / dravya, kSetra, kAla aura bhAvake bhedase padArtha cAra prakArake hote haiN| ve hI cAra prakAra yahAM caturvidha zabdase grahaNa kiye gaye haiM // 18 // pUrvokta vAtane ja spaSTa karIne nisagarUci samyakatvanuM lakSaNa kahe che" jo" tyAhi. ma-kyAtha -2 71 jiNadiDhe cauvihe bhAve-jinadRSTAn caturvidhAn bhAvAn lanendra dvArA 10 jJAnathI sAkSAt 4aaye| yaturvidha padArthAnu sayamevasvayameva 52|5heshnaa 12 emeva nannahatti ya-evameva nAnyatheti ca // 2 // menu cha anya 542nu nathI. " 24 // 35thI sadahai-zraddadhAti zraddhAna re cha. ye nisaggaruitti nAyavyo-nisargarucariti jJAtavyaH nisa3thi nAmanu sbhydarzana che. dravya, kSetra, kALa ane bhAvanA bhedathI padArtha cAra prakAranA hoya che, eja cAra prakAra ahIM caturvidha zabdathI grahaNa karavAmAM Avela che. 18 u0 21 utt2||dhyyn sUtra:4 Page #180 -------------------------------------------------------------------------- ________________ - uttarAdhyayanasUtre TIkA--'ee' ityAdi--- etAn anantaroktAn , bhAvAna-jIvAdIn padArthAn , pareNa anyena, upadiSTAn kathitAn , yaH zraddadhAti, pareNa-kathaMbhUtena ? ityAha--' chaumattheNa jiNeNa vA' iti / chadmasthena-chAdayati AtmasvarUpamiti chadma-ghAtikarmacatuSTayaM, tatra tiSThati chadmastha:--anutpanna kevalA, tena gaNadharAdinA vA athavA jinena% jayati rAgAdiniti jinaH tena utpanna kevalajJAnena tIrthaMkarAdinA, sa zraddhAvAn upadezaruciH, upadezena ruciryasya sa tathA, iti evaM jJAtavyaH // 19 // tRtIyamAjJArucimAhamUlam-rogo doso moho, annANaM jassa avaghyaM hoii| ANAe royaMto, so khela ANAI naumaM // 20 // chAyA-rAgo dveSAM mohaH, ajJAnaM yasyApagataM bhavati / AjJayA rocamAnaH, sa khalu AjJArucirnAma // 20 // TIkA---' rAgo' ityaadi| yasya rAgaH snehaH, dveSaH aprItiH, mohaH zeSamohanIyaprakRtayaH, ajJAnaM aba dUsare upadezarucikA lakSaNa kahate haiM-'eeceva' ityaadi| anvayArtha-(eecevaubhAve-etAMzcaiva bhAvAn)inhIM anaMtarokta jIvAdika padArthoM kA (jo-yaH) jo jIva (pareNa chaumattheNa-pareNa chadmasthena) dUsare chadmastha jIvoM dvArA (va-vA) athavA (jiNeNa-jinena ) jinendra deva dvArA mile hue upadezase (saddahai-zraddadhAti) zraddhAna karatA hai vaha (ucaesaruitti nAyavyo-upadezaruciriti jJAtavyaH ) upadezaruci nAmakA dUsarA samyagdarzana hai // 19 // aba tIsare AjJArucikA lakSaNa kahate haiM-'rAgo' ityAdi / anvayArtha-(jassa-yasya)jisa jIvake(rAgo dosomoho annANaM rAgaH mI 53yinu sakSa cha- "e e cetra" tyAdi sa-kyAtha-e e ceva u bhAve-etAMzcaiva tu bhAvAn 4 manantarota was yahAnu jo-yaH 2 73 pareNa caumattheNa-pareNa chadmasthena gIta chabhastha / dvArA vA-vA mayA jiNeNa-jinena linendra deva dvArA bhage apahezathI sadahai-zraddadhAti zraddhAna 42 che te upaesaruitti nAyavyo-upadezaruciriti jJAtavyaH upadeza 3yi nAma bhI sabhyapUzana cha. // 18 // have alon mAjJA 3yi 75hezanu sakSama 49 cha-" rAgo" tyAhi. manvayArtha:-jassa-yasya 2 chapane rAgadosomoho annANaM-rAgadveSamohaH uttarAdhyayana sUtra:4 Page #181 -------------------------------------------------------------------------- ________________ priyadarzinI TIkA a. 28 sUtrarucivarNanam ca apagataM-naSTaM bhavati / apagatazabdazca liGgavipariNAmena rAgAdibhiH pratyeka saMbadhyate / tasya rAgadveSamohAjJAnarahitasya sarvajJasya bhagavatastIrthaMkarasya, AjJayApravacanarUpA, rocamAnaH-jIvAditattvaM tatheti pratipadyamAnaH, yadvA-iha dezato'pagataM gamyate, yasya rAgo dezato'pagataH, yasya dveSo'pi dezagato'pagataH, yasya moho'pi dezato'pagataH, yasya ajJAnaM dezato'pagatam , eteSAmapagamAt , pratanurAgadveSamohAjJAnavatAM chamasthAnAmAcAryAdInAm AjJAyAM-upadeze tathAvidhA AcAryAjinavacanaM pramANIkRtya viharanti, atastadupadeze yaH khalu rocamAna ityanvayaH / yadvA-yasya dezato rAgAdikamapagataM tadvayapagamAt rAgadveSamohAjJAnAni pratanUni jAtAni, ataeva yo gurvAdInAm , AjJAyAm-upadeza eva rocamAnaH, ityanvayaH / yo bhavati, sa khalu-nizcayena AjJArucirnAma AjJAruciriti mantavyaH / AjJAyAM ruciryasya sa AjJAruciH, 'nAma' iti svIkArArthakam // 20 // deSaH mohaH ajJAnam ) rAga, dveSa-aprIti, evaM mohanIya karma tathA ajJAna (avagayaM hoi-apagataM bhavati) dUra ho gayA hai aise rAgadveSa Adise rahita usa sarvajJa prabhukI (ANAe-AjJayA) AjJAse- pravacanarUpa Adezase (royaMto-rocamAnaH) jo aisA mAnatA hai ki 'ye jIvAdika tatva satya hai asatya nahI hai ' (sakhalu-sakhalu) vaha (ANAI nAma-AjJAru cirnAma ) AjJarUci nAmakA samyagdarzana hai| athavA jisake rAga dveSa, moha evaM ajJAna eka dezase bhI naSTa ho gaye haiM ese sUkSma rAga dveSa moha evaM ajJAna yukta chadmastha AcAryAdikoMke upadezameM jo aisA mAnatA hai ki 'ye jIvAdika tattva satya hai asatya nahIM haiM ' athavA jisa zraddhAlu ke rAga, dveSa, moha evaM ajJAna kRza ho cuke haiM isaliye jo gurvAdikake ajJAnam , dveSa, aprIti bhane bhADanIyama tathA sajJAna avaga hoiavagataM bhavati 62 25 gayesa cha. sevA rAgadveSa mAhithI 2hita te sarvajJa prabhunI ANAe-AjJayA mAzAmA pratyana35 mAhezathI royaMto-rocamAnaH 2 mema bhAna cha hai, "240 3 tatva satya cha, asatya nathI." sa khalu-sa khalla te mA aNAraI nAma -AjJArucirnAma mAjJA3thi nAmanu sabhyazina cha. athavA jenAM rAgadveSa, moha ane ajJAnanA eka dezathI paNa nAza pAnelA che evA sama rAgaddeza ane ajJAnayukata chadmastha AcArya AdikanA upadezamAM makkama rahIne je ema mAne che ke, "A jIvAdika tatva satya che, asatya nathI. cha athavA je zraddhALunA rAga, deza, meha ane ajJAna ghaTI gayela che A kAraNe uttarAdhyayana sUtra:4 Page #182 -------------------------------------------------------------------------- ________________ uttarAdhyayanasUtre caturtha sUtrarucimAhamUlam-jo suttamahito , suMeNa ogAhaI u sammattaM / aMgaNa bahireNa va, so suttaitti nAyavvo // 21 // chAyA-yaH sUtramadhIyAnaH, zrutena avagAhate tu samyaktvam / aGgena bAhyena vA, sa sUtraruciriti jJAtavyaH // 21 // TIkA-'jo suttamahijjato' ityAdi / yastu sUtram adhIyAnA=paThan , aGgena=AcArAGgAdinA, bAhyena vA anaGgapraviSTena vA zrutena-zAstreNa adhIyamAnena, samyaktvam jIvAjIvAditattve samyag bhAvarUpaM zraddhAnam , avagAhate-mApnoti, sa sUtraruciriti jJAtavyaH // 21 // paJcamaM bIjarucimAhalammU-egaNa aNegAiM payAI, jo pasaraI u sammattam / udaeMvva tellaMbiMdU, so bIyareitti' nAyavyo // 22 // chAyA-ekena anekAni, padAni yaH prasarati tu samyaktvam / udake iva tailabinduH, sa bIjaruciriti jJAtavyaH // 22 // upadezameM ruci rakhatA huA jIvAdika padArthoM ko satya mAnatA hai usake AjJA ruci nAmakA samakita hotA hai // 20 // aba cauthe sUtraruciko kahate haiM-'jo' ityAdi / anvayArtha-(jo-yaH) (jo suttamahijjaMto-sUtramadhIyAna)sUtrako paDhakara (aMgeNa bahireNa va sueNa-aGgena bAhyena vA zrutena) usa paThita aMga bAhya evaM aMgapraviSTa sUtra dvArA (sammattaM ogAhaI-samyakttvamavagAhate) jIvAdika tattvoMmeM zraddhArUparuciko prApta karatA hai (so suttaruitti nAyavyo -sa sUtraruciriti jJAtavyaH) usakA nAma sUtraruci samyaktva hai // 21 // je guru AdinA upadezamAM rUci rAkhIne jIvAdika padArthone satya mAne che. tene AjJArUci nAmanuM samakita thAya che. je 20 che ve yAthI sUtra3thine 49 cha-" jo" tyA. ma-kyAtha-suttamahijato-sUtramadhIyAnaH sUtrane samAna aMgeNa bahireNa va sueNa-aGgana bAhyena vA zrutena se mArA Anna mane mapravi sUtra dvArA sammattaM ogAhaI-samyaktvamavagAhate hi tatvamA zraddhA35 ithina prAta 42 cha. so suttaruitti nAyavyo-sa sUtraruciriti jJAtavyaH tana nAma satrarUci samyakatva che. e 21 che uttarAdhyayana sUtra:4 Page #183 -------------------------------------------------------------------------- ________________ priyadarzinI TIkA a0 28 bIjaruci abhigamaruci vaNanaM ca TIkA-' egeNa' ityAdi / yastu ekena jIvAdipadena jJAtena, anekAni padAni saptamyarthe dvitIyA, 'anekeSu-bahuSu padeSu ajIvAdiSu' ityarthaH, samyaktvaM prasarati-samyaktvarUpaH san pasarati, samyaktvam-ruciH, Atmani rucyabhedopacArAdAtmApi samyaktvamucyate rucirUpeNAtmanaH prasaraNAt tadabhedopacAraH / kasmin ka iva prasarati ?, udake jale tailabinduriva yathA jalaikadezagato'pi tailabinduH samagraM jalaM vyApnoti, tathA jIvAditattveSu tadekadeze kasmiMzcidekasmin jIve vA'jIve vA-anyasmin vA tattve yasya jIvasya samyaktvamutpannaM sa jIvastathAvidhakSayopazamAdazeSatattveSusamyaktvavAn bhavati / saH evaM vidhaH, bIjaruciriti jnyaatvyH| yathA hi bIjaM krameNAnekavIjAnAM janakam ,evaM jIvasya rucirviSayabhedAdbhinnAnAM rucyantarANAM janakaM bhavatIti bhaavH||22|| aba pAMcaveM bIjaruci nAmake samyaktvako kahate haiM--'egeNa' ityaadi| anvayArtha--(udaevva tellabiMdU-udake iva tailabinduH ) jalameM taila bindukI taraha ( egeNa-ekena ) eka padake jAnane mAtrase (jo-yasya) jisakI (sammatta-samyaktvam ) zraddhArUparuci tathAvidha kSayopazamake vaza (aNegAiM payAI-anekeSu padeSu ) aneka padomeM (pasarai-prasarati) phaila jAtI hai (so-saH) vaha puruSa (bIyaruitti nAyavvo-bIjaruciriti jJAtavyaH) bIjaruci nAmakA samyakttvavAlA hai / jisa prakAra jalameM prakSipta tailakA biMdu samagra jalameM phaila jAtA hai usI prakAra jIva athavA ajIva Adi eka padArtha meM jisa jIvako samyaktva utpanna hotA hai vahI samyaktva anya padArthoM meM bhI usa jIvako ho jAve to isakA nAma bIjaruci samyaktva hai| jaise bIja-kramazaH aneka bIjoMkA janaka hotA hai isI prakAra yaha jIvakI ruci viSayabhedase bhinna rucyantaroMkI janaka hotI hai // 22 // va pAyabhI mA043thi nAmanA sabhyatpane 4 cha"egeNa" tyAha. anvayArtha- udaevva tellabiMdU-udake iva tailabinduH ma tesa minI bhA54 egeNa-ekena se pahana tavA bhArathI jo-yasya nI sammatta-samyaktvama zraddhA35 ithi tathAvidha kSayopazamanA 10 aNegAiM payAI-anekeni padAni sana pahoma prasaraI-prasarati 3sAya naya che. so-saH te puruSa bIyaruitti nAyavvobIjaruciriti jJAtavyaH mAthi nAmanA sabhyatA cha. 2 prabhArI bhai paDeluM telanuM biMdu samagra jaLamAM phelAI jAya che. e ja pramANe jIva athavA ajIva Adi eka padArthamAM je jIvane samyapha va utpanna thAya che teja samyakatva anya padArthomAM paNa te jIvane thaI jAya te tenuM nAma bIjarUci samyakatva che jema bIja kramazaH aneka bIjene utpanna karanAra bane che eja pramANe A jIvanI rUci viSaya bhedathI bhinna rUci aMtaranI utpAdaka bane che. mArA uttarAdhyayana sUtra : 4 Page #184 -------------------------------------------------------------------------- ________________ uttarAdhyayanasUtre SaSThamabhigamarucimAhamUlam-so hoI abhigamaI, suryanANaM jeNaM atthao dihuuN| ekkArasa aMgAMI, paiNNagaM dihivAo ye // 23 // chAyA--sa bhavati abhigamaruciH, zrutajJAnaM yenArthato dRSTam / ekAdazAGgani, prakIrNakaM dRSTivAdazca // 23 // TIkA--'so hoi' ityAdi / sa abhigamaruci bhavati, yena zrutajJAnam arthato dRSTam / kiM tat zrutajJAnamityAzaGkyAha-' ekkArasaaMgAI' ityAdi / ekAdazaaGgAni - AcArAGgAdIni, prakIrNakam=prakIrNakAni-uttarAdhyayanAdIni, 'paiNNagaM' ityatraikavacanaM jaativivkssyaa| tathA-dRSTivAdaH-dvAdazamaGgam , ca zabdAdupAGgAni caaupapAtikAdIni // 23 // saptamaM vistArarucimAha-- mUlam-davvANaM savvabhAvA, savvapamANehiM jassa uvarladdhA / saMvAhi nayavihihiya, viraitti nAyavvo // 24 // chAyA--dravyANAM sarvabhAvAH, sarvapramANe yasyopalabdhAH / sarvairnayavidhibhizca, sa vistAraruciriti jJAtavyaH // 24 // aba chaThe abhigama ruci samyaktvako kahate haiM-'so hoi' ityaadi| anvayArtha (jeNe-yena)jisane(ekkorasa aMgAI-ekAdazAGgAni)AcArAGgAdi ekAdaza aMgoMko (paiNNagaM-prakIrNakam ) uttarAdhyayana Adika prakIrNakoM ko tathA (didvivAo-dRSTivAdaH) dRSTivAda bArahave aMgako tathA (ya-ca) ca zabdaseM aupapAtika Adi upAMgoMko isa prakArake (suyanANaM-zrutajJAnam ) zrutajJAnako (atthao diTuM-arthataH dRSTam )arthame dekhA hai-paDhA haiusase jo tattvoMmeM ruci hotI hai usakA nAma abhigamaruci samyaktva hai||23|| 74alirAma ruthine 49 -" so hoi' dhyA. bha-kyAtha--- ekkArasaaMgAI-ekAdazAGgAni mAyArA1 mAha meza bhagAne paiNNagaM-prakIrNakam uttadhyayana mAhI ne tathA didivAo-dRSTivAdaH daSTivAda 2-2 ca zabdathI bAramA aMgane tathA aupapAtika Adi upAMgone AvI zata suyanANaM-zrutajJAnam zrutajJAnane atthao diTTha-arthataH dRSTam mayata: 5 che. enAthI je tamAM rUci thAya che tenuM nAma abhigama rUci samyakatva che. riyA uttarAdhyayana sUtra:4 Page #185 -------------------------------------------------------------------------- ________________ priyadarzinI TIkA a0 28 kiyAruci saMkSeparuci varNanaM ca 167 TIkA---' davvANaM' ityaadi| . dravyANAM-dharmAstikAyAdInAM, sarvabhAvAH ekatvapRthaktvAdisamastaparyAyAH, tatra-ekatvam-" dhammatthikAe dhammatthikAyassadese ityAdi, pRthaktvam-"dhamathikAyassa paesA" ityAdi, te sarvapramANe pratyakSAdibhiH sarvaiH pramANaiH, tathAsarvairnayavidhibhiH-naigamAdibhirnayabhedaizca yasyopalabdhAH, pratyakSAdInAM madhye yatra yasya vyApArastenaiva pramANena jJAtA bhavanti, sa vistAraruciriti jJAtavyaH // 24 // aSTamaM kriyArucimAhamUlam-dasaNa nANa caritte, tava-viNae scc-smii-guttiisu| jo kiriyA bhAvaruI, so khalu kiriyAruI nAma // 25 // aba sAtaveM vistAraruci samyaktvako kahate haiM- 'davvANaM' ityAdi / anvayArtha-(davvANaM savvabhAvA-dravyANAM sarvabhAvAH) dharmAstikAyAdidravyokI ekatva pRthattva Adi samasta paryAya usameM ekattva arthAt ekavacanarUpa, jaise-"dhammatthikAe dhammatthikAyassa dese" ityAdi / tathA pRthaktva arthAt bahuvacanarUpa, jaise-"dhammatthi kAyassa paesA" ityaadi| isa prakAra sarvaparyAye samastapramANoM dvArA tathA (savvAhiM nayavihihi yasarvai nayavidhibhizca ) samasta naigamAdinayoM dvArA (jassa uvaladdhA-yasya upalabdhAH) jisa meM jJAta hotI haiM usakA nAma (vityAraruittinAyacovistAraruciritijJAtavyaH) vistAraruci hai| ___jo dravya jisa pramANa Adike dvArA tathA naigamAdi nayoM dvArA jJAta hone ke yogya haiM unheM usI pramANa Adi dvArA jAnanA isakA nAma vistArarUci hai // 24 // Dave sAtabhI vistA23thi sabhyapana 4 cha-" davvANaM " tyA manvayArtha-davvANaM savvabhAvA-dravyANAM sarvabhAvAH dharmAstiyAhi dravyonI 24.1, pRthapa mAsimaratAyAtamA samarthAta 41yanarama-'dhammasthi kAe dhammatthikAyassa dese' tyAhipRthapa aAtmahupayana352ma 'dhammatthikAyassa paesA' mAvI rIte samasta payAyo samasta pramANe vA tathA savvapamANehiM-sarva. pramANaH samasta pramAthI tathA savvAhiM nayavihihiya-sarvainayavidhibhizca samasta nepAli nye| vaa2| jassa uvaladdhA-yasya upalabdhAH nAma hemAya cha menu nAma vitthAraruitti nAyavvo-vistAraruciriti jJAtavyaH vist||2 3thi che. je dravya je pramANa Adi dvArA tathA nigama Adi no dvArA jJAta thavAne gya che tene eja pramANa Adi dvArA jANavuM tenuM nAma vistArarUci che 24 uttarAdhyayana sUtra:4 Page #186 -------------------------------------------------------------------------- ________________ - 168 uttarAdhyayanasUtre chAyA-darzanajJAnacAritre, tapo vinaye satya-samiti-guptiSu / yaH kriyAbhAvaruciH, sa khalu kriyAruci rnAma // 25 // TIkA-'dasaNanANacaritte' ityaadi| zabdArthaH prasiddhaH / darzanAdyAcArAnuSThAne yasya kriyAto bhAvatazca rucirasti sa khalu kriyaarucirnaam-kriyaaruciritimntvyH|| 25 // navama-saMkSeparucimAhamUlam-aNabhiggahiyakudiTThI, saMkhevaruItti hoI nAyavyo / avisArao parvayaNe, aNabhiMggahio ya sesesu // 26 // chAyA--anabhigRhItakudRSTiH saMkSeparuciriti bhavati jJAtavyaH / avizAradaH pravacane, anabhigRhItazca zeSeSu // 26 // TIkA--'aNabhiggahiyakudiTThI' ityAdi / yastu-anabhigRhitakudRSTiA=anabhigRhItA-anaGgIkRtA, kudRSTiH-saugatamatAdirUpA, yena sa tathA, pravacane-sarvajJazAsane, avizAradaH alpanipuNaH, zeSeSu aba AThaveM kriyA rUci samyaktvako kahate haiM-'daMsaga' ityAdi / anvayArtha-(dasaNanANacaritte-darzanajJAnacAritre)darzana, jJAna cAritrameM, (taviNae saccasamiiguttIsu-tapo vinaye satyasamitiguptiSu ) tapa, vinaya, satya, samiti evaM guptiyoMmeM (jo-yaH) jisa jIvako (kiriyA bhAvasaI-kriyA bhAvaruciH) kriyA aura bhAvase ruci hotI hai (so khalu kiriyAInAma-sa khalu kriyA rucirnAma) vaha nizcaya kriyAruci samyaktva hai // 25 // aba nauveM saMkSeparuci samyaktvako kahate haiM-'agabhiggahiyaH' ityaadi| ( agabhiggahiya kudiTThI-anabhigRhItakudRSTiH) saugatAdika mata ve mAmA DiyA3pI sabhyapane 4 cha- "dasaNa" tyAha! sa-payArtha-dasaNanANacaritte-darzanajJAnacAritre ni, zAna, yAtrimA, tavaviNae sacca samiiguttisu-tapo vinaye satya samitiguptiSu ta5, vinaya, satya, samiti mana zuziyAmA jo-yaH pane kiriyA bhAvaraI-kriyAbhAvarUciH liyA sana mAthI 3thi thAya che te sAhalu kiriyAraI nAma-sa khalu kriyArucirnAma te nizcaya kriyArUci samyakatva che. te 25 Dave nabhA sakSa5 inyi sabhyatpane 4 cha.---"aNa bhiggariya0" tyAhA bha-kyA-aNabhiggahiya kudiTThI-anabhigRhIta kudRSTiH saugatA mata35 uttarAdhyayana sUtra :4 Page #187 -------------------------------------------------------------------------- ________________ priyadarzinI TIkA a0 28 samyaktvavataH parijJAnam -kapilAdipraNItapravacaneSu anabhigRhItaH-anabhijJazva, sa saMkSeparuciriti jJAtavyo bhavati / ayaM bhAvaH-yastvevaM bhUtaH sa saMkSepeNaiva cilAtIputravat prazamAdipadatrayeNa tatvaruciM prApnoti, sa saMkSeparucirucyata iti // 26 // dazamaM-dharmarucimAhamUlam-jo asthikAyadhamma, suyadhamma khalu carittadhammaM ca / sadahai jiNAbhihiyaM, so dhammaitti nAyavo // 27 // chAyA-yo'stikAyadharma, zrutadharma khalu cAritradharma ca / zraddadhAti jinAbhihitaM, sa dharmarucitivyaH / / 27 // TIkA-"jo atthikAyadhamma" ityaadi| yaH khalu jinAbhihitaM-tIrthakaroktam , astikAyadharmam astikAyAnAM-dharmAdInAM dharmaH-gatyupaSTambhAdistaM, zrutadharmam aGgapraviSTAnaGgapraviSTabhedena dvividhamAgama, rUpa kudRSTi jisane aMgIkAra nahIM kI hai parantu (avisArao pavayaNeavizAradaH pravacane) sarvajJa zAsanoM meM jo alpakuzala hai-thoDA jAnakAra hai jo (sesesu aNabhiggahio-zeSeSu anabhigRhItaH) kapilAdi praNIta pravacanoMmeM anabhigRhIta arthAt unake tattvoMko nahI grahaNa kiyA hai aise vyaktikI tattvarucikA nAma (saMkhevaruitti hoi nAyaco-saMkSepa. ruciritibhavati jJAtavyaH) saMkSeparuci samyaktva hai| jo vyakti kapilAdika praNIta siddhAntoMkA jAnakAra nahIM hai vaha cilAtI putrakI taraha prazamAdi padatrayase tatvaruciko prApta kara letA hai| isIkA nAma saMkSeparuci hai // 26 // ___ aba dasaveM dharmaruci samyaktvako kahate haiM---'jo' ityAdi / anvayArtha-(jo-yaH) jo manuSya (jiNAbhihiyaM-jinAbhihitam ) tIrthaMkaroM dvArA kathita (asthikAyadhamma-astikAyadharmam )dharmAdika dravyoMke dharmakI aSTi ra mA2 aresa nathI. avisArao pavayaNe-avizAradaH pravacaneH paratu sarvAsanAmA madhuza the 42 cha. sesesu aNabhiggahiozeSeSu anabhigRhItaH pitA prati prayAmA anabhigRhItavI vyatinI ta53thirnu nAma saMkhevaruitti hoi nAyavvo-saMkSeparuciriti bhavati jJAtavyaH sa 25 rUci samyaktva che. je vyakita kapilAdi praNita siddhAMtanA jANakAra nathI te cilAtIputranI mAphaka prazamAdipadayathI tatvarUcine prApta karI le che. AnuM nAma saMkSepa rUci che. 26 vezamA bhathi sabhyatpane 4 cha-" jo" tyA ! sa-kyAtha-2 manuSya jiNAbhihiyaM-jinAbhihitaM tItha 42 // 2 // 4thIta atthikAyadhamma-AstikAyadharma yA dravyonA dhanI gati mAhimai Gelu0 22 uttarAdhyayana sUtra:4 Page #188 -------------------------------------------------------------------------- ________________ uttarAdhyayanasUtre cAritradharma-sAmAyikAdi vA, zraddadhAti / iha ca zabdA vArthakaH / sa dharmaruniH= dharmaSu-paryAyeSu, dharme vA-zrutadharmAdau ruci yasya sa tatheti jJAtavyaH // 27 // ayaM samyaktvavAniti kathaM jJAyate ityAzaGkyAhamUlam-paramatthasaMthavo vA, sudi paramatthasevaNaM vAvi / vAvannakudaMsaNavajaNA ya, saMmattasadahaNA // 28 // chAyA-paramArthasaMstavo vA, sudRSTaparamArtha sevanaM vA'pi / vyApannakudarzanavarjanaM ca, samyaktvazraddhAnam // 28 // TIkA-'paramatya saMthavo vA' ityAdi / paramArthasaMstavaH paramAH tAtvikA vasturUpA ye arthAH-jIvAdayaH padArthAsteSAM saMstavaH-guNakIrtanaM, yadvA-punaH punarbhAvanAjanitaH paricayaH 1, vA zabdaH samuccaye, api ca-sudRSTaparamArthasevana=susThu dRSTAH-upalabdhAH, paramArthAH-jIvAdayo yaiste gati AdimeM udAsIna rUpase sahAyatA karane Adi svabhAvakI-tathA (suyadhammaM khalu-zrutadharma khalu) zratadharmako, aMgapraviSTake bhedase do prakAra ke AgamakI tathA (carittadhammaM ca-cAritradharma ca) sAmAyika Adi cAritra dharmakI(sadahai-zraddadhAti) zraddhA karatAhai (sa dhammaruitti nAyavyo. sa dharmaruciriti jJAtavyaH ) usa vyaktikI usa tatvacikA nAma dharmaruci hai // 27 // 'isa amuka prANImeM samyaktva hai ' yaha kaise jAnA jAtA hai isake liye sUtrakAra kahate haiM-'paramatthe' ityaadi| __ anvayArtha-(paramatthasaMthavo vA-paramArthasaMstavo vAtAttvika jIvAdikapadArthoMkA saMstava-gugoskIrtana karanA1,(sudiTThaparamatthasevarNa-sudRSTa paramArtha siMna 35thI sahAyatA 4211 mA svabhAva suyadhammaM khalu-zrutadharma khalu tathA zrata dharmane aMga praviSTa anaMga praviSTanA bhedathI be prakAranA AgamanI tathA carittadhammaM ca-cAritradharma ca sAmAyi4 mA yAstri bhanI saddahai-zraddadhAti zraddhA kare che te vyakitanI e tatva rUcinuM nAma dharUci che. . ra7 A amuka prANImAM samyakatva che e kaI rIte jANI zakAya che ene bhATe sUtra42 43 cha-" paramatthe " tyAta! anvayArtha --paramatthasaMthavo vA-paramArthasaMstavo vA tAni pihAnu saMstava guNagAna (1) sudiTThaparamatthasevaNaM-sudRSTaparamArthasevanam sArI uttarAdhyayana sUtra:4 Page #189 -------------------------------------------------------------------------- ________________ priyadarzinI TIkA a0 28 samyaktvamAhAtmya sudRSTaparamArthAH-AcAryAdayasteSAM sevanaM-paryupAsanam 2, 'vA' ityanuktasamuccayArthakaH, yathAzakti tadvaiyAvRtye pravRttizcetyarthaH, api ca-vyApannakudarzanavarjanam-iha darzana zabdaH pratyekamabhisaMbadhyate, tato vyApannadarzanAH kudarzanA iti padadvayaM bodhyam , vyApanna-vinaSTaM darzanaM yeSAM te vyApanadarzanAH yai samyaktvaM labdhvA'pi tathAvidhakarmodayAd vAntaM te, tathA kutsitaM darzanaM yeSAM te kudarzanAH zAkyAdayasteSAM ca varjanaM parihAra, vyApanakudarzanavarjanaM ca3 'vyApannakudarzanasaMgAt samyaktvamAlinya mAbhUdityabhiprAyeNa tatsaMgavarjanamitibhAvaH / samyaktvazraddhAnaM-samyaktvaM zraddhIyate astIti pratipadyate'neneti samyaktvazraddhAnaM, paramArthasaMstavAdikaM pratyekaM samyaktvasattAyAH prativodhakamityarthaH / ebhiliGgaH samyaktvaM zraddhIyate itibhAvaH // 28 // itthaM samyaktvasya liGgAnyabhidhAya saMmprati tasyaiva mAhAtmyamAhamUlam-nasthi caritaM sammattavihaNaM, dasaNe u bhaiyavvaM / sammattacarittAI, jugavaM puvvaM vai sammattaM // 29 // sevanam ) acchI tarahase jIvAdikarUpa paramArthoMke dekhanevAle AcAryAdikoMkI bhAvapUrvaka sevA karanA-unakI zaktyanusAra vaiyAvRtti karanA2, tathA jinhoMne ( vAvanakudaMsaNAvajjaNA ya-vyApannakudarzavarjanA ca) samyaktva prApta kara vamita kara diyA hai aise vyApana-naSTa darzanavAle vyaktiyoMkA saMsarga chor3anA arthAt samakita ko jisane vamana kiyA ho usakA saMsarga chor3anA 3 tathA zAkyAdika kudRSTiyoMkA parihAra karanA 4, ina cihnoMse jIvameM(sammattasaddahaNNa-samyaktva zraddhAnam samyaktvakA sadbhAva khyA pita hotA hai| vyApana evaM kudarzanoMkA parihAra isaliye kahA gayA hai ki inake saMgase samyaktva malina ho jAtA hai| ataH vaha malina na ho sake isaliye inakA parihAra hI zreyaskara hai // 28 // rIte jIvAdika rUpa paramArthone vAvALA AcAryAdikene bhAvapUrvaka sevA karavI tabhanI zayatA bhu045 vaiyAvRtti 42vI, (2) tathA rebha vAvaNNakudaMsaNavajjaNAya-vyApannakudarzanavarjanaM ca sabhyatpane prAta 4rIne te pAchu ch| dhea che evI vyApanna-naSTa darzanavALI vyaktine saMsarga choDe. (3) tathA zAkyAdika kudaSTionI saMgata na karavI (4) AvA cinhAthI jIvamAM sammattasadahaNA-samyaktvazraddhAnam sbhytpn| sahalA cyApita thAya che. vyApanna ane kudarzanene tyAga e mATe batAvavAmAM Avela che ke, tenA saMgathI samyakatva malina thaI jAya che. AthI e malina na bane A mATe evA ene tyAga zreyaskara che. je 28 uttarAdhyayana sUtra :4 Page #190 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 172 uttarAdhyayana sUtre chAyA - nAsti cAritraM samyaktve vihInaM, darzane tu bhaktavyam / samyaktvacAritre, yugapat pUrvaM vA samyaktvam // 29 // TIkA -' natthi caritaM ' ityAdi / cAritraM samyaktvavihInaM nAsti, upalakSaNatvAnnAsIt na bhaviSyati ca / ayaM bhAvaH yAvat samyaktvaprApti na syAt tAvadabhAvacAritraM na syAditi / darzane - samyaktve tu sati bhaktavyam = cAritraM bhavati vA na vA bhavati / ataH kim ? ityAzaGkyAha--' sammattacaritAI ' ityAdi / samyaktvacAritre yugapat = ekasmin kAle samutpadyete iti zeSaH / pUrva vA = cAritrotpatteH prAgapi vA samyaktvamutpadyate / yadA yugapadutpattistadA tayoH saha bhAvaH, yadA tu pUrvaM samyaktvaM tadA tatra cAritraM bhAjyamiti bhAvaH // 29 // isa prakAra samyaktvake cihnoMko pragaTa kara aba sUtrakAra usake mAhAtmyako kahate haiM- 'natthicaritaM ' ityAdi / anvayArtha - (sammattaviNaM caritaM nasthi- samyaktvavihInaM cAritraM nAsti ) samyaktva se rahita samyakcAritra na huA hai na hogA aura na hotA hai| arthAt jabataka samyaktvakI prApti nahIM hotI hai taba taka bhAva cAritra bhI nahIM hotA hai / bhAva cAritrake hone para niyamataH samyaktvakA sadbhAva mAnA gayA hai| parantu (daMsaNe u bhaiyavvaM darzane tu bhaktavyam) samyaktvake hone para aisA niyama nahIM hai ki cAritra avazya hove hI - hove bhI aura nahIM bhI hove / (sammattacarittAiM jugavaM samyaktva cAritre yugapat ) jaba ye donoM eka kAlameM utpanna hote haiM taba inakA sahabhAva mAnA jAtA hai| parantu (puNyaM va sammattaM - pUrvaM vA samyaktvam ) jisa samaya pahile samyaktva A pramANe samyakatvanAM cinhAne pragaTa karI have sUtrakAra tenA mahAtmyane tAve che.--" natthi caritaM " tyAhi ! manvayArtha -- sammatta vihUNa' caritaM natthi - samyaktvavihInaM cAritraM nAsti sabhya katvathI rahita samyak cAritrana thayela hAya na thavAnuM hoya ane na tA thAya che. arthAta jyAM sudhI samyakatvanI prApti thatI nathI tyAM sudhI bhAvacAritra paNa thatu nathI. bhAvacAritranA thavAthI niyamataH samyakatvane sadabhAva mAnavAmAM bhAve che. paraMtu daMsaNe u bhaiyavvaM darzane tu bhaktavyam sabhyatvanA hovAthI evA niyama nathI ke cAritra avazya hAya ja-hAya paNa ane na paNa hoya. sammatacaritAI jugavaM samyaktvacaritre yugapat kyAre the manne kheDa AjamAM utyanna thAya che tyAre yenA sahulAva bhAnavAmAM Ave che. paraMtu puvvaM va sammattaM - pUrva uttarAdhyayana sUtra : 4 Page #191 -------------------------------------------------------------------------- ________________ priyadarzinI TIkA. a0 28 samyaktvasyASTavidhAcAravarNanam anyaccamUlam-nAdaMsaNista nANaM, nANeNa viNA na hoti caraNaguNA / aguNissa natthi mokkho, natthi amokkhassa nivANaM // 30 // chAyA-nAdarzanino jJAna, jJAnena vinA na bhavanti caraNaguNAH / aguNino nAsti mokSaH, nAsti amokSasya nirvANaM / / 30 // TIkA-'nAdaMsaNissa' ityAdi adarzaninaH samyakvarahitasya jJAna-samyagjJAnaM na bhavati, jJAnena samyagjJAnena vinA caraNaguNA:-caraNaM-vratAdi, guNAH-piNDa vizuddhayAdayazca na bhavanti, aguNinaHguNarahitasya caraNarahitasya cetyarthaH, guNAnAM caraNAvinAbhAvitvAt / ho jAtA hai usa samaya usa AtmAmeM cAritra bhAjya kahA gayA hai arthAt cAritra ho yA na bhI ho // 29 // phira bhI samyaktvake mAhAtmyako kahate haiM-'nAdaMsaNissa' ityaadi| anvayArtha-(adaMsaNissa nANe na-adarzanino jJAnaM na) samyaktvase rahita jo jIva hai usakA jJAna samyajJAna nahIM mAnA gayA hai| tathA(nANeNa viNAcaraNaguNA nahoMti-jJAnena vinA caraNaguNA na bhavanti) samyak jJAnake vinA caraNa-vratAdika tathA guNa-piNDavizuddhi Adi nahIM hote haiN| (aguNissa mokkho natthi-aguNino mokSo nAsti ) aguNIke-guNa evaM caritrase vihIna manuSyako sakalakarmakSayarUpa muktikI prApti nahIM hotI hai| guNoMko cAritravinAbhAvI kahA gayA hai| isaliye "aguNI" isa padase "cAritra rahita" kA bhI grahaNa huA hai| (amokkhassa nivvANaM. va samyaktvam re mate 5i sabhyatva 45 mya che. me mate the mAtmAmA cAritra, cAritrabhAjya batAvavAmAM Avela che. arthAtu cAritra che ke na paNa hAralA zathI sabhyatvanA bhaDAbhyane 4 cha--" nAdaMsaNissa" tyA / anvayArtha--adasaNissa nANa na-adarzanino jJAna na sabhyatvathI 2Dita je jIva che. emanuM jJAna samyapha jJAna mAnavAmAM Avela nathI. tathA nANeNa viNA caraNaguNA na hoti-jJAnena vinA caraNaguNA na bhavanti sabhya jJAnanA 132 22-pratA, tathA guNa-57 vizuddhi mAhi thatAM nathI. aguNissa mokkho natthi-aguNino mokSo nAsti azuline-gu mana yAtriyI vihIna manuSyane sakaLa karmakSayarUpa mukitanI prApti thatI nathI. guNane cAritra vinA bhAvI matApAmA bhAveta cha. mA mATe "maNi" mA 54thI "yAritrahita "d uttarAdhyayana sUtra : 4 Page #192 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 174 uttarAdhyayanasUtre mokSaH sakalakarmakSayarUpaH, nAsti na bhavati / amokSasya akSapitakarmaNaH nirvANaMsIddhigatiH, nAsti na bhavati / tadatra pUrvamatreNa mokSahetozcAritrasya samyakvA'bhAva eva bhavanaM tanmAhAtmyamuktam , anena tu sUtreNa samyaktvAbhAve uttarottara guNA na bhavantIti, pratibodhitam // 30 // samyaktvasyASTavidhAcArAn pAhamUlam-nissaMkiya nikaMkhiya, nivvaiitigicchA amuuddhditttthiiye| uvavUha-thirIkaraNe, vacchalla-pabhAvaNe aTTha // 31 // chAyA-niHzaGkitaM niSkAsitaM, nirvicikitsam amUDhadRSTizca / upabRMhAsthirIkaraNe, vAtsalya prabhAvane aSTaM // 31 // TIkA-'nissaMkiya' ityaadi| niHzaGkitaM-zaGkitaM-zaGkanaM dezataH sarvatazca zaGkArUpaM, tadbhAvo niHzaGkitam 1, tathA - niSkAsitaM = kAsitaM kAGkSaNaM, anyAnyadarzanAbhilAparUpa tadabhAvo nasthi-amokSasya nirvANaM nAsti) jabataka sakalakarmoM kA nAza nahIM hotA hai tabataka usa amokSa-amukta jIvako siddhigatikA lAbha nahIM hotA hai| pUrva sUtra dvArA sUtrakArane mokSake hetu bhUta cAritrakA samyaktvake sadbhAvameM hI sadbhAva kahA hai yahI samyaktvakA mAhAtmya hai| tathA isa sUtra dvArA samyaktvake abhAvameM uttarottara guNa nahIM hote haiM yaha khaahai||30|| aba samyaktvake ATha AcAroMko sUtrakAra kahate haiM'nissaMkiya' ityaadi| __ anvayArtha-niHzaMkita1, niSkAMkSita 2, nirvicikitsA3, amUDhadRSTi4, upahA5, sthirIkaraNa6, vAtsalya7, evaM prabhAvanA8, ye ATha AcAra haiN| (nissaMkiyaM-niHzaGkitam ) jinendra pratipAdita tattvoMmeM ekadeza athavA 555 aDae thaye cha. amokkhassa nivvANa natthi-amokSasya nirvANa nAsti nyA sudhI saghaLA karmone nAza thato nathI tyAM sudhI e amukata jIvane siddha gatine lAbha thatuM nathI. AgalA sUtra dvArA sUtrakAre mokSanA hetubhUta cAritrane samyakatvanA sadabhAvamAM ja sadubhAva batAvela che. Aja samyakatvanuM mahAmya che. tathA A sUtra dvArA samyakatvanA abhAvamAM uttarottara guNa hotA nathI e batAvela che. ava sabhyatvanA mA mAyArAne sUtra42 matAva cha-"nissa kiya" tyAha. anvayArtha --ni:ti, 1 ni04ikSita, 2 niviyitsiA , 3 mabhUDha dRSTI, 4 upakhaMhA, 5 sthirIkaraNa, 6 vAtsalya, 7 ane prabhAvanA, 8 A ATha mAyAra cha. nissaMkiyaM-niHzaGkitaM nendra pratipAdita tatvAmaheza athavA uttarAdhyayana sUtra :4 Page #193 -------------------------------------------------------------------------- ________________ priyadarzinI TIkA a0 28 samyaktvasyASTavidyAcAravarNanam 175 - niSkAGkSitaM 2, 'nissaMkiya' 'nikaMkhiya ' ityubhayatrAnusvAralopaH ArSakhAt / nirvicikitsa= vicikitsA phalaM prati saMdehaH, kimetAvatAmahatastapa-saMyamArAdhana klezasya phalaM syAnnavA' iti tadabhAvo nirvicikitsam, tathA amUDhadRSTi:= amUDhA - moharahitA kutIrthidarzanaM bahujanamAnyamasti, tasmAdasmadarzanaM nindyamiti mohAbhAvAt tAdRzI dRSTi:- anindyaM zraddheyamasmadarzanamiti, buddhirUpA sA ca / ayamAntarazcaturvidha AcAraH pradarzitaH, athaH bAhyamAcAra mAha--' ubavUha' ityAdi / upabRMhAsthirIkaraNe = upabRMhA darzanAdiguNavatAM prazaMsanena tattadguNavardhanaM, sthirIkaraNa - svIkRtadharmAnuSThAnaM prati sIdatAM sthairyApAdanaM tayordvandvasamAsaH / sarvadeza se zaMkA nahIM karanI zaMkitavRtti nahIM rakhanA isakA nAma niHzaMkita hai 1 / (nikkAMkhiya-niSkAGkSitam ) anya 2 darzanoMkI abhilASArUpa kAMkSA kA tyAga karanA niSkAMkSita hai 2 / (nivvitimicchA-nirbicikitsA) phalake prati saMdeha karanA jaise yaha vicAranA ki 'kyA itanIbaDI bhArI tapasyA yA saMyama kI ArAdhanA karanerUpa klezakA phala hogA yA nahIM ? yaha vicikitsA hai / isa prakArakI vicikitsA nahIM karanA yaha nirvicikitsA hai / 3 ( amUDha diTThI ya - anUDhadRSTica) moharahita dRSTikA nAma amRDha dRSTi hai| 'kutIrthika darzana bahujanoM dvArA mAnya hai isaliye hamArA darzana niMdya hai ' isakA nAma mUDha dRSTi hai / isa taraha kI dRSTikA abhAva arthAt 'hamArA darzana aniMdya hai ataH vaha zraddheya hai' aisI buddhi kA honA isakA nAma amUDhadRSTi hai 4 / isa prakAra niHzaMkita, niSkAM kSita, nirvicikitsA evaM amRDhadRSTi, ye cAra antaraMga AcAra haiN| sa dezamAM zaMkA na karavI zakita vRtti na rAkhavI. AnuM nAma niHzaMkita che 1 nikkakhiya-niSkAGkSita luhA buTTA harzanAnI alidASA3ya bhAgaMkSAnA tyAga 42ve| niSAMkSita che. 2 nivvitimicchA-nirvicikitsA ijanI mamatamAM zaMkAzila thavuM. jema e vicAravuM ke, zuM ATalI bhAre tapasyA ane saMyamanI ArAdhanA karavArUpa kAryanuM phaLa maLaze ke nahIM? A vicikitsA che. A pramANe vithiGitsA na urakhI me nirviciGitsA che 3 amUDhadiTThIya - amUDhadRSTizva mAha rahita dRSTinuM nAma amUDha dRSTi che. "kutirthIka dana bahujanA dvArA mAnya che. A kAraNe amArU darzana niMdya che' AnuM nAma sUSTi che. A prakAranI dRSTinA abhAva arthAta " amArU dana aniMdya che AthI te zraddhA vALu' che" AvI buddhinuM thavuM tenuM nAma amUDhaSTi che. 4 A pramANe niHzasti, niSThAMkSita, nirviciGitsA, bhane amUDhadRSTi, yo yAra antaraMga uttarAdhyayana sUtra : 4 Page #194 -------------------------------------------------------------------------- ________________ uttarAdhyayanasUtre vAtsalya-sAdharmikajanasya bhaktapAnAdinA ucita pratipattikaraNaM, tacca prabhAvanA ca svatIrthonnatihetu ceSTAsu pravartana, vAtsalyaprabhAvane / aSTa aSTa saMkhyakA ete darzanAcArA bhavantIti zeSaH / etairaSTabhirAcArai samyakttvaM puSTaM bhavati / etacca jJAnAcArAdyupalakSaNam / yadvA-jJAnAcAraM vihAya yad darzanAcAramAtrAbhidhAnaM tad darzanAcAra eva mokSamArgamUlamiti bodhanArtham // 31 // zeSa cAra bAhya AcAra haiM, unameM (uvavRha-upaya~hA ) darzana Adi guNa viziSToMkI prazaMsA karanese una 2 guNoMkA bar3hAnA so upahA hai 5 / (sthirIkaraNe-sthirIkaraNam ) svIkRta dharmAnuSThAnake prati zithila hue vyaktiyoMko usI dharmAnuSThAnameM punaH sthira karanA isakA nAma sthirIkaraNa hai 6 / ( vacchallaM-vAtsalyam ) sAdharmika janoMkA bhaktapAna Adi dvArA ucita Adara satkAra karanA vAtsalya hai7 / (pabhAvaNe-prabhAvanA) jaina dharmakI unnati honemeM kAraNabhUna ceSTAoM meM pravRtti karanA prabhAvanA hai 8 / ( aTTha-aSTa ) ye ATha darzanake AdhAra haiN| inase samyaktva puSTa hotA hai / ina darzanake AcAroMke kathanase jJAnAcAroMkA bhI kathana upalakSaNase jAna lenA cAhiye athavA sUtrakArane jo yahAM jAnake AcAra nahIM kahakara kevala samyaktvake hI AcAroMkA kathana kiyA hai usakA kAraNa darzanake AcAra hI mokSa mArgake mUla kAraNa haiM isa bAtako kahanA hai||31|| sAyAra cha. mI yA2 mA yAra cha, anAmaya uvavUha-upabRhA zAha guNa viziSTanI prazaMsA karavAthI te te guNene vadhAravA te upakhraha che e pote thara kara -stharIkaraNam sii2|| dhamanu4Ana ta25 ziNia mane vyatiyAne e dhama anuSThAnamAM pharIthI sthira karavA tenuM nAma sthirIkaraNa che. 6 vacchalla-vAtsalyam sAdhama nAnA mAna mAdviArA layita sAdara satsAra 423 te vAtsalya cha, 7 pabhAvaNa-prabhAvanA jaina dhamanI jati thAmA kAraNabhUta ceSTAomAM pravRtti karavI e prabhAvanA che. 8 A -gaSTa ATha darzanane AdhAra che. AnAthI samyakatva puSTa thAya che. A darzanenA AcA nA kathanathI jJAna AcAronuM paNa kathana upalakSaNathI jANI levuM joIe. athavA sUtrakAre ahIM e jJAnane AcAra na kahetAM phakta samyaktvanA ja AcAranuM kathana karela che, enuM kAraNa darzananA AcAraja mokSamArgamAM mukhya kAraNa che. A vAtane batAvavAnuM che. e 31 uttarAdhyayana sUtra:4 Page #195 -------------------------------------------------------------------------- ________________ priyadarzinI TIkA a. 28 cAritrarUpamokSamArgabhedavarNanam 177 itthaM jJAnaM darzanaM cetidvayaM mokSamArgamuktvA cAritrarUpaM mokSamArga pratibodhayituM tadbhedamAhamUlam-sAmoiyattha paMDhamaM, chedovaTThAvaNaM bhave biiyaM / parihAravisuddhIyaM, suhumaM taha saMparAyaM ca // 32 // chAyA-sAmAyika matra prathama, chedopasthApanaM bhaved dvitIyam / parihAravizuddhikaM, sUkSma tathA saMparAya ca // 32 // TIkA-'sAmAiya' ityAdi atra-cAritre, prathamaM sAmAyika-samaH samatvaM-samazabdasyAtra bhAva pradhAnanirdiSTatvAt , tacca - samanvabhAvarUpam / rAgadveSarahita-AtmapariNAmaH, sarveSu jIveSu svAtmasAmyabhAvanarUpaH tasyA''yaH prAptaH samAyaH pravardhamAnazAradacandra__isa prakAra darzana aura jJAnako mokSamArgarUpa kahakara aba mUtrakAra cAritrarUpa mokSamArga kahate haiM-'sAmAiyattha' ityaadi| __ anvayArtha-(attha-atra)-yahAM cAritrarUpa mokSamArga, sAmAyika ( paDhamaM sAmAiyaM-prathamaM sAmAyikam ) pahalA sAmAyika 1 (bIiyaM chedovaDhAvaNaMdvitIyaM chedopasthApanam ) dUsarA chedopasthApana2 (parihAra visuddhIyaM-parihAravizuddhikam ) tIsarA parihAra vizuddhika, 3 tathA ( sU humaM taraM saMparAyaM ca-sUkSma tathA saMparAyaM ca) cauthA sUkSmasAMparAya 4 isa prakAra cAra bhedavAlA hai| sama zabdakA artha samatA hai / samatA samatvabhAvarUpa hotI hai / kyoMki sama zabda yahAM bhAva pradhAna rUpase nirdiSTa huA hai| rAgadveSa rahita AtmAkA pariNAma kaho yA samasta jIvoMmeM apanI AtmAkI samAna bhAvanA kaho, ye sama zabdake hI paryAyavAcI zabda haiN| isa A pramANe darzana ane jJAnane mokSamArga rUpa kahIne have sUtrakAra yAritra35 bhAkSa bhAga matAve cha.-" sAmAiyattha " tyAhi ! sanyAya-attha-atra mI yAstri35 mokSa bhAga paDhamaM sAmAiya-prathama sAmAyikam paDelu sAmAyi4, 1. biiyaM chedovaTThAvaNaM-dvitIyaM chedopasthApanam chedde|5sthaapn, 2 parihAravisuddhiyaM-parihAravizuddhikam parihA2 vizuddhira, 3 tathA suhumaM taha saMparAyaM ca-sUkSmaM tathA saMparAyaMca yAthu sUkSma sAparAya nehA cha. sama zahanA artha samatA che samatA samatva bhAvarUpa hoya che. kemake, sama zabda ahIM bhAva pradhAna rUpathI nirdiSTa thayela che. rAgadveSa rahita AtmAnuM pariNAma kahe ke, saghaLA mAM pitAnA AtmAnI samabhAnA kaha, e sama zabadanA ja paryAya vAMcI zabda che. e samane Aya-lAbha e che samAya vRddhi pAmelA zarada pUrNimAnA u0 23 uttarAdhyayana sUtra:4 Page #196 -------------------------------------------------------------------------- ________________ uttarAdhyayanasUtre kalAvat pratikSaNavilakSaNajJAnAdilAmH, sa prayojanamasya sAmAyikam , sarvasAvadhayogaparityAgaH, idaM dvidhA - itvara, yAvatkathikaM ca / tatretvaraM-bharatairAvatayoH prathamacaramatIrthakara tIrthayorupasthApanAyAM, tatra-hi chedopasthApanIyacAritrabhAvena sAmAyikavyapadezAbhAvAt / yAvatkathikaM ca-tayoreva madhyamatIrthakara tIrtheSu mahAvideheSu copasthApanAyA abhAvena tadvayapadezasya yAvajjIvamapi saMbhavAt / ___ tathA-chedopasthApanaM-chedaH-sAticArasya sAdhAniraticArasya vA ziSyasya gacchAntarIyasya vA tIrthAntarasambandhino vA tIrthAntaraM pratipadyamAnasya pUrvaparyAya vyavacchedarUpaH tena yuktA upasthApanA mahAvatAropaNA yatra tacchedopasthApanaM dvitIya bhavet / samakA Aya-lAbha yaha hai samAya / pravardhamAna zAradacandra kalAkI taraha pratikSaNa vilakSaNa jJAnAdikoMkA lAbha hI samAya hai| yaha samAya jisakA prayojana hai vaha sAmAyika hai / 'niSkarSArtha isakA yahI hai ki sarvasAvadya yogoMkA parityAga karanA yahI sAmAyika hai / yaha sAmAyika itvara aura yAvatkathitake bhedase do prakArakA hai-sAmAyikakA prathama bheda bharata aura airakta kSetra meM prathama tIrthakara aura caramatIrthakarake tIrthakAla meM hotA hai, kyoM ki vahAM chedopasthApanIyacAritrake sadbhAva honese 'sAmAyika' isa prakArakA vyapadeza nahIM hotA. hai| yAvatkathika jo sAmAyikakA dusarA bheda hai vaha zeSa bAIsa tIrthakaroMke tIrthakAlameM evaM mahAvidehoMmeM chedopasthApanAkA abhAva honese 'sAmAyika' isa tarahakA vyapadeza sampUrNa jIvana taka bhI hotA hai| sAticAra sAdhukI athavA niraticAra ziSyakI, yA gacchAntarameM rahanevAle ziSyakI, athavA tIrthAntara saMbaMdhI ziSyakI, athavA tIrthAntarako svIkAra karanevAle ziSyakI pUrvadIkSA paryAyakA chedakara phira naye sirese caMdranI kaLAnI mAphaka pratikSaNa vilakSaNa jJAnAdikone lAbha ja samAya che. A samAya jenuM prayojana che te sAmAyika che, niSkaSArtha Ana e che ke, sarva sAvadyogone parityAga karavo e ja sAmAyika che. A sAmAyika Ivara ane yAvakaSikanA bhedathI be prakAre che. sAmAyikane prathama bheda bharata ane eravata kSetramAM prathama tIrthaMkara ane carama tIrthaMkaranA tIrtha kALamAM thAya che. kemake, tyAM chedepasthApaniya cAritrane sadbhAva hovAthI "sAmAyika" A prakArano vyapadeza thatuM nathI. yAvakathika je sAmAyikane bIjo bheda che te bAkInA bAvIsa tIrthakaronA tIrthakALamAM ane mahA videhamAM depasthApanA abhAva hovAthI "sAmAyika A pramANe vyapadeza saMpUrNa jIvana sudhI paNa thAya che. sAticAra sAdhunI athavA niraticAra ziSyanI, athavA garachAtaramAM rahevAvALA ziSyanI athavA tIrthottara saMbaMdhI ziSyanI, athavA tIthI. uttarAdhyayana sUtra:4 Page #197 -------------------------------------------------------------------------- ________________ priyadarzinI TIkA a0 28 cAritrarUpamokSamArgabhedavarNanam 179 __tathA-parihAravizuddhikaMpariharaNaM-parihArastapovizeSaH, tena karmanirjarA rUpA vizuddhiryasmizcAritre tat parihAravizuddhikaM cAritram / __ evaM ca tatsvarUpam-nava munayaH svagacchato nirgatya tIrthaMkarasamope pUrva parihAra vizuddhikaM pratipannasya saMyatasya vA kevalino vApArzva idaM prtipdynte| teSveko bhavati, catvArastapaH kurvanti, catvArastu tadvaiyAvRttyam / tapazca teSAM grISmakAle jaghanyamadhyamo-skRSTaM caturtha-SaSThA-STamarUpaM, zItakAletu SaSThASTamadazamarUpaM, varSA kAle cASTamadazamadvAdazarUpaM bhavati / te ca pAraNakeSu vAcako vaiyApratyakarAzca nityamahAvratoMkI AropaNa karanA isakA nAma chedopasthApanA cAritra hai| isa taraha yaha niraticAra aura sAticAra chedopasthApana cAritra hai| tapovizeSakA nAma parihAra hai| isa parihArarUpa tapasyA vizeSake dvArA kokI nirjarArUpa vizuddhi jisa cAritrameM hotI hai vaha parihAravizu. ddhika cAritra hai| isakA svarUpa isa prakAra hai-nau 9 munijana apane gacchase nikalakara jisane tIrthaMkarake pAdamUlameM pahile isa parihAra vizuddhika cAritrakI ArAdhanA kI ho, aise saMyatake pAsa athavA kevalIprabhuke pAsa jAkara isa cAritrarUpa tapasyAkA anuSThAna karate haiM usakI vidhi isa taraha hai-ina nau 9 meM se cAra tapasyA karate haiM eka unameM vAcaka hotA hai tathA anya cAra unakI vaiyAvRtti karate haiN| grISmakAla meM jaghanya, madhyama evaM utkRSTa rUpase inakI tapasyA caturtha, SaSTha, evaM aSTamarUpa hotI hai| zItakAlameM SaSTha, aSTama, evaM dazamarUpa hotI hai, tarane svIkAra karavAvALA ziSyanI, pUrva dIkSA paryAyane chedIne pachI navesarathI mahAvratanuM AropaNa karavuM tenuM nAma chedepasthApanA cAritra che. A rIte A niraticAra ane sAticAra chedo pasthApana cAritra che vizeSanuM nAma parihAra che. A parihAra rUpa tapasyA vizeSa dvArA karmonI nija rArUpa vizaddhi je cAritramAM hoya che te parivAra vizudhdhika cAritra che. tenuM svarUpa A prakAranuM che-nava munijana pitAnA gacchathI nIkaLIne jemaNe tIrthakaranA pAdamULamAM pahelAM A parivAra vizudadhaka cAritranI ArAdhanA karela hoya evA saMyatanI pAse athavA kevaLI prabhunI pAse jaIne A cAritra, tapasyAnuM anuSThAna kare che. enI vidhi A pramANe che-A navamAMthI cAra tapasyA kare che, eka emanAmAM vAcaka hoya che tathA bIjA cAra temanI viyA vRtti kare che. grISyakALamAM jAnya, madhyama, ane utkRSTa rUpathI temanI tapasyA caturtha, SaSTa, ane aSTama rUpa hoya che. zIta kALamAM SaSTa, aSTama, ane dazamarUpa hoya che. tathA varSA kALamAM aSTama, dazama ane dvAdazarUpa hoya che, uttarAdhyayana sUtra:4 Page #198 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 180 uttarAdhyayanasUtre mAcAmlaM kurvanti / SaNmAsAtikrame tu tapazcaryAkArakA vaiyAvRttya, vaiyAvRttyakarAzca tapaH prtipdynte| teSAmapi SaNmAsAtyaye tanmadhyAdeko vAcakatvaM pratipadyate, pUrvavAcakastapaH karoti, anye tu sapta vaiyAvRttyaM kurvanti / aSTAdazasu mAseSu vyatIteSu kalpasamAptau te punastadeva tapo jinakalpaM vA gacchaM vA'bhyupagacchanti, teSAM yaccAritraM tat pari hAravizuddhikamiti / idaM ca bharatairAvatayoreva prathamAntimatIrthakRttIrthe syAnnAnya. treti bodhyam / tathA-mukSmasaMparAya-mUkSmaH-kiTTIkaraNAt, saMparAyaH-lobhAkhyaH tathA varSAkAlameM aSTama, dazama evaM dvAdazarUpa hotI hai| pAraNAke samaya ye vAcaka evaMvaidhAvRtya karanevAle sAdhu nitya AcAmla-AyaMbila karate haiN| isa taraha chaha mAhakA samaya vyatIta jaba ho jAtA hai taba tapazcaryAkAraka sAdhu vaiyAvRtya karane lagate haiM aura jo pahile vaiyAvRtya karate the ve tapasyA karanemeM laga jAte haiM / isa taraha karate 2 jaba chaha mAsakA samaya byatIta ho jAtA hai to unake bIcameM se eka vAcaka ho jAtA hai aura pUrvavAcaka tapasyAmeM nirata ho jAtA hai / anya sAta sAdhu unakI vaiyA vRtti karane lagate haiM / isa prakAra karate 2 jaba aThAraha mAsa vyatIta ho jAte haiM taba kalpakI samApti hone para ve sAdhu yA to phira isI tapakI ArAdhanA karane meM laga jAte haiM yA jinakalpako dhAraNa kara lete haiN| nahIM to apane gaccha meM saMmilita ho jAte haiM / isa tarahakA ina tapasviyoMkA jo yaha cAritra hai usakA nAma parihAra vizuddhika cAritra hai| yaha cAritra bharatakSetra evaM eravata kSetrameM hI prathama evaM antima tIrthakarake tIrthameM pAlita hotA hai anyatra nahIM / jisa cAritrameM lobha kaSAya pAraNAnA samaye e vAcaka ane vaiyAvRtta karavAvALA sAdhu nitya AyaMbila kare che. A pramANe cha mahinAne samaya jyAre vitI jAya che tyAre tapasyA karanAra sAdhu vaiyAvRtta karavA lAge che ane pahelAM je viyAvRtta karanAra sAdhu hatA te tapasyA karavA lAgI jAya che. A pramANe karatAM karatAM jyAre che mahinA vItI jAya che tyAre emanI vacamAMthI eka vAcaka banI jAya che ane pahelAnA vAcaka tapasyAmAM nirata banI jAya che. ane bIjA sAdhu enI vaiyAvRttI karavA lAgI jAya che. A pramANe jyAre aDhAra mahinA vItI jAya che tyAre ka5nI samApti thatAM te sAdhu kAM te pharIthI e tapanI ArAdhanA karavAmAM lAgI jAya che. athavA janakalpane dhAraNa karI le che athavA te pitAnA gacchamAM jaIne bhaLI jAya che. A rItanuM e tapasvIonuM je cAritra che tenuM nAma parihAra vizuddha cAritra che. A cAritra bharatakSetra ane airAvata kSetramAM ja prathama ane aMtima tIrthakaranA tIrthamAM paLAya che. anyatra nahIM. je cAritramAM uttarAdhyayana sUtra:4 Page #199 -------------------------------------------------------------------------- ________________ priyadarzinI TIkA a028 kasya yathAkhyAtacAritraM bhavati ? 181 kaSAyo yasmiMstat sUkSmasaMparAyam / atra chandobhaGganivAraNArtha padamadhye'pi ' taha' iti padaM nikSiptam / idaM ca kSapakazreNyupazamazreNyorlobhANu vedanasamaye syAt , asyA gAthAyA anantaragAthayA saha sambandhaH // 32 // yathAkhyAtacAritraM kaSAyavarjitasya bhavatItyAhamUlam-akasAya mahakkhAyaM, chau~matthassa jiNasa vA / eyaM cayarittakaraM, cArittaM hoI AhiyaM // 33 // chAyA-akaSAyam yathAkhyAtaM, chamasthasya jinasya vA / etat cayariktakaraM, cAritraM bhavati AkhyAtam // 33 // TIkA-'akasAyam' ityaadi| tathA-akaSAya-kSapitopazamitakaSAyAvasthAyAM samutpannatvAdavidyamAnakaSAya, tatra kaSAyakAryAbhAvAditibhAvaH / yathAkhyAtam-jinoktasvarUpamanatikAntam , akaSAyamiti yathAkhyAtasya vizeSaNam / idaM chadmasthasyopazAnta-kSINamohAkhya guNasthAnadvayavartino, jinasya vA kevalinaH sayogyayogiguNasthAnadvayasthAyino sUkSma ho jAtA hai usakA nAma sUkSmasAMparAya cAritra hai| yaha cAritra upazamazreNI evaM kSapakazreNImeM lobhANuvedanake samayameM hotA hai / / 32 // yathAkhyAtacAritra kaSAyavarjitako hotA hai so kahate haiM'akasAya0' ityaadi| anvayArtha-(ahakkhAyaM akasAyaM-yathAkhyAtam akaSAyam) yathAkhyAtacAritra kaSAyakI kSapita aura upazamita avasthAmeM hone ke kAraNase akaSAya svarUpa kahA gayA hai / isa cAritrameM kaSAyajanya koI bhI kArya nahIM hotA hai / yaha cAritra ( cha umatthassa vA jiNassa-jadmasthasya vA jinasya) chadmastha-upazAntamoha, kSINamoha ina gyArahaveM aura bArahaveM guNasthAna bhakaSAya sUkSma banI jAya che tenuM nAma sUkama sAMparAya cAritra che. A cAritra upazama zreNI ane kSapakazreNImAM lebhAgu vedananA samayamAM thAya che. je 32 che yathAjyAta yAstri SAya 10tane thAya chetena cha-"akasAya" tyA anvayArtha-ahakkhAyaM akasAyaM-yathAkhyAtam akaSAyam yathAvyAta yAtri kaSAyanA kSepita ane upazamita avasthAmAM thavAnA kAraNathI akaSAya svarUpa kahevAmAM Avela che. A cAritramAM kaSAyajanya kaI paNa kArya thatuM nathI. / yAstri cha umatthassa vA jiNassa-chadmasthasya vA jinasya 7325 85zAMta bhosa, kSiNa meha, evA agyAramA ane bAramA guNasthAna vatI jIne, tathA sayAjavaNI mana mayeAgavaNIne thAya che. eyaM-etat mA pAMye nu uttarAdhyayana sUtra:4 Page #200 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 382 uttarAdhyayana sUtre " bhavatoti zeSaH / etat = anantaroktaM, sAmAyikA dipaJcavidham cayariktakaraM =vayAt= karmaNAMrAzeH, riktaH- zunyaH cayariktastaM karotItyevaM zIlaM cayariktakaraM, AtmAnaM karmasamRhebhyaH pRthak kartuM zIlaM yasya tadityarthaH / yadvA-cayasya rAzeH prastAvAt karmaNAM, riktaM vireko'bhAva iti yAvat, tat karotItyevaMzolaM, cAritram AkhyAtaM tIrthakaragaNadharaiH kathitaM bhavati / nanu cAritreNAstra va nirodharUpaH saMvaro jAyate, vakSyati - cAritreNa nigihAi, taveNa parimujjhai ' iti kathaM na tenAsya virodhaH ? iti cet, ucyate - tapaso'pi tastratacAritrAntargatattvAda virodho nAstIti // 33 // saMprati tapazcaturthaM kAraNamAha mUlam - tavo yaM dvaiviho to, bAhirai bhataro tahIM / bAhiro chavviho to, evaimabbhaMtero vo // 34 // vartI jIvoMke, tathA sayoga kevalI evaM ayoga kevalI, inake hotA hai| ( eyaM - etat ) yaha pAMcoM prakArakA ( cArita cAritram ) cAritra ( caya ritakaraM - cayariktakaram ) caya karmarAzise rikta karaneke svabhAvavAlA hai arthAt AtmAko karmasamUhase pRthak karane ke svabhAvavAlA hai athavA karmoM kI rAzikA abhAva karanevAlA hai aisA ( AhiyaM hoi - AkhyAtaM bhavati ) tIrthaMkara evaM gaNadhara devoMne kahA hai / " zaMkA - " caritreNa nigihvAi taveNa parisujjhai isa vAkyAnusAra cAritra se to saMvara hotA hai mokSa nahIM phira yahA~ usako 'cayariktakara" kaise kahA hai / cayariktakarato tapa hotA hai so aisI AzaMkA karanA ThIka nahIM hai kAraNa ki tapa bhI cAritra ke hI antargata hai / ataH tapa aura cAritra meM vAstavika bheda nahIM honese koI virodha nahIM mAnanA cAhiye // 33 // cAritaM cAritram cAritra cayarittakaraM - cayariktakaram yaya abha rAzIthI rista 12 vAnA svabhAvavALuM che. athavA karmInI rAzinA abhAva karavAvALu che. AhiyaM hoi-AkhyAtaM bhavati me tIrtha 12 mane gaNudhara hevAye uDela che. za - " caritreNa nigihAI taveNa parisujjhai A vAkayAnusAra yAritrathI to saM Mvara thAya che, bhokSa nahIM to pachI ahIM tene " cayaritara " kai rIte kahevAmAM Avela che, carikatakara te tapa hAya che, te AvI zaMkA karavI ThIka nathI. kAraNa ke, tapa paNa cAritranAja aMtagata che. AthI tapa ane cAritramAM vAstavika bheda nahI hovAthI kAI virAdha na mAnaveA joIe. / / 33 / uttarAdhyayana sUtra : 4 dr Page #201 -------------------------------------------------------------------------- ________________ priyadarzinI TIkA a0 28 jJAnAdInAM phalavarNanam chAyA - tapazca dvividhamuktaM, bAhyamAbhyantaraM tathA / vAhyaM SavidhamuktaM, evamAbhyantaraM tapaH || 34 || TIkA - ' tavo ya ' ityAdi " kyAha tapazca dvividhaM dviprakArakam uktam = kathitam, ko'sau prakAraH ? ityAzaG'bAhirUbhaMtaro tahA' iti / bAhyam, tathA AbhyantaraM ca / tatra bAhyaM SaDravidhaM=SaT prakArakam uktam, AbhyantaraM tapaH - evam = ane naiva prakAreNa vartate Abhyantaramapi tapaH SaTprakArakamevetyarthaH / asya savistaraM varNanaM triMzattame tapomArgAmadhyayane kariSyate // 34 // 1 -- jJAnAdInAM phalamAha - mUlam - nANeNa jANaI bhAve, daMsaNeNa ye sahe / caritreNa nigiNhAi, taveNa parisujjhaI // 35 // 183 aba cauthe kAraNa tapako kahate hai-' tavo ya ' ityAdi / anvayArtha - ( bAhira tahA abhaMtaro bAhyaM tathA Abhyantaram) bAhya aura Abhyantara ke bhedase (navo yaduviho vRtto- tapazca dvividhaM proktam) tapa do prakA rakA kahA gayA hai| (bAhiro chavviho ghutto- bAhyaM SaDvidham uktam ) bAhya tapa chaha prakAra tathA (evamabhitaro tavo- evamAbhyantaraM tapaH) Abhyantara tapabhI chaha prakAra, isa prakAra yaha tapa bAraha prakArakA jAnanA cAhiye / ina bAraha prakArake tapakA vistRta varNana tapomArga nAmake tIsaveM adhyanameM kiyA jAyagA // 34 // ve thu ra tapane De che - " tavoya " - anvayArthaM ------ bAhira tathA abbhaMtaro - bAhya tatha yasyataranA lehadhI tavo ya duviho vRtto- tapazca dvividhaM vAmAM Ave che bAhiro chanviho vRtto- bAhyaM SaDvidhaM uktam mAhya taya cha prakAzanAM che tathA evamabhiMtarI tavo - evamAbhyaMtaraM tapaH atyaMtara tapa cha aAranAM che. A pramANe A tapane mAra prakAranAM jANavAM joie. A khAra prakAranAM tapeAnuM vistRta varNana tapAmAga nAmanA trIsamAM adhyayanamAM karavAmAM Avaze. 534 uttarAdhyayana sUtra : 4 tyAhi ! abhyantaram bAhya rakhane prokam tapa se prazaranAM Page #202 -------------------------------------------------------------------------- ________________ - uttarAdhyayanasUtre chAya-jJAnena jAnAti bhAvAn , darzanena ca zraddhatte / cAritreNa nigRhNAti, tapasA parizudhyati // 35 // TIkA-'nANeNa' ityAdi AtmA-jJAnena=samyagajJAnena matyAdinA, bhAvAnjIvAdipadArthAn jaanaati| darzanena=samyaktvena ca bhAvAn zradvatte, cAritrega nigRhNAti AsravanirodharUpaM saMvaraM karoti tathA tapasA parizudhyatikarmarajo'panayanena zuddho bhavati / uktaMhi'saMjameNaM ajjo aNaNhayaphale tave vodAgaphale' iti / ( bhaga. za.2u. 5) chAyA-'saMyamo'nAsravaphalaH, tapo vyavadAnaphalam' iti / saMyamaH cAritram anAsavaphalaH, anAstravaH-AsravAbhAvarUpaH saMvaraH phalaM yasya sa tathA, bhavati / tapaH-anazanAdidvAdazavidha, vyavadAnaphalaM-vyavadAnaM-karmanirjarayA zuddhirvA phalaM yasya tattathA bhavati // 35 // aba sUtrakAra jJAnAdikoMke phalako kahate hai-'nANeNa' ityaadi| anvayArtha-AtmA (nANeNa jANaI-jJAnena jAnAti) matijJAnAdika rUpa samyagjJAnase jIvAdika padArthoko jAnatA hai tathA (daMsaNeNa saddahedarzanena zraddhatte) darzanase padArthoMkA zraddhAna karatA hai| (caritteNa nigiNhAicAritreNa nigRhAti) cAritrase AsravakA nirodharUpa saMvara karatA hai| tathA (taveNa parisujjhaI-tapasA parizuddhayati) tapase karmarajakA apanayana karate hue zuddha hotA hai / yahI bAta bhagavatI sUtra zataka dUsare uddeza pAMcavemeM isI taraha kahI gaI hai ki "saMjame NaM ajjo ! aNaNhaphale tave vodAgaphale " arthAt saMyama-cAritra-anAsrava rUpa saMvara phalavAlA hotA hai tathA anazana Adi bAraha prakArakA tapa vyavadAna-karmanirjarA athavA karmanirjarAse jAyamAna zuddhiphalabAlA hotA hai // 35 // ve suutr||2 jJAnAna ne matA cha- 'nANeNa' tyAdi. senvayArtha-mAtmA nANeNa jANaI-jJAnena jAnAti bhatijJAnA 35 sabhya jJAnathI pAhi pahAni na ta je tathA dasaNeNa saddahe-darzanena bhane nithI padArthAtuM dhyAna re che. cArittaNa nigiNhAi-cAritraNa nigRhAti panithI mAvanA nirodha35 sa12 42 cha tathA taveNa parisujjhaI-tapasA ritti tapathI karma rajanuM apanayana karIne zuddha thAya che, Aja vAta bhagavatisUtra zataka bIjA uddeza pAMcamAmAM A pramANe kahevAmAM Avela che . " saMjameNa ajjo aNaNhaphale tave vodANaphale " arthAt-sayama, yAritra, anAstravarUpa saMvara phaLavALA hoya che. tathA anazana Adi bAra prakAranuM tapa vyavadAna-karmanirjarA athavA karmanirjarAthI jAyamAna zuddhiphaLavALA hoya che.35 uttarAdhyayana sUtra:4 Page #203 -------------------------------------------------------------------------- ________________ priyadarzinI TIkA a0 28 mokSagatikathanam jJAnadarzanacAritrataporUpasya mArgasya phalaM mokSa ityuktaM, saMpati mokSaphalabhUtAM gatimAhamUlam-khavittA puvarkamAiM, saMjamaNa taiveNa ye / savvadukkhappahINaTTA, parkamaMti mahesiNo, timi // 36 // ||mukkhmgggiiyN samattaM // 2 // chAyA-kSapayitvA pUrvakarmANi, saMyamena tapasA ca / sarvaduHkhapahINArthAH prakrAmanti maharSaH, iti bravImi // 36 // TIkA-'khavittA' ityAdi sarvaduHkhapahoNArthAH pahINAni sarvaduHkhAni yasmistat sarvaduHkhapahINam yadvA sarvaduHkhAnAM prahINaM prahANi yasmiMstat sarvaduHkhaprahINaM siddhikSetraM, tadeva arthaH prayojanam abhISTaM yeSAM te tathAvidhaH, yadvA-sarvaduHkhAnAM prahINaM-prahANiH sarvaduHkhapahINaM, tadeva arthaH prayojanam abhISTaM yeSAM te tathAvidhAH, maharSayaH mahAmunayaH, saMyamena=samyak sAvadyayogebhya uparamaNaM saMyamazcAritraM tena, tapasA anazanAdihAdazavidhena ca pUrvakarmANi-pUrvopArjitAni jJAnAvaraNIyAdIni karmANi, kSapayitvA darzana, jJAna, cAritra evaM taparUpa mArgakA phala mokSa hai aisA kahakara aba sUtrakAra mokSaphala bhUta gatiko kahate hai-'khavittA' ityaadi|| ___ anvayArtha ( savvadukkhappahINaTThA-sarvaduHkhaprahINArthAH ) samasta prakA rake duHkhoMse prahINa jo siddhi rUpa kSetra hai vahI hai prayojanarUpa artha jinhoMkA aise (mahassiNo-maharSayaH) mahAmunijana (saMjameNa taveNa ya-saMyame na tapasA ca) samasta sAvadyayogose viramaNarUpa saMyamase evaM anazanAdika rUpa bAraha prakArake tapase (pucakammAiM-pUrvakarmANi) pUrva karmoM kopUrvopArjita jJAnAvaraNIyAdika karmoM kA (khAvittA-kSapayitvA)kSaya karake darzana, jJAna, cAritra ane parUpa mArganuM phaLa mekSa che, kahIne have sutrA2 bhaakss||35 tine 4 cha.-"khavittA" tyA ! __ manyAtha-savvadukkhappahINavA - sarvaduHkhAhINArthAH sadhamA 42nA dukhethI prahaNa je siddhirUpa kSetra che teja che prajanarU5 artha jene evA mahesiNo-maharSayaH bhAmuni 45 saya sAvadha yogAthA virabha535 sayamayI bhane anazana 35 pAra // 2 // tapathI puvakammAI'-pUrvakarmANi pUrva bhAna u0 24 uttarAdhyayana sUtra :4 Page #204 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 186 uttarAdhyayana sUtre kSayaM nItvA, prakrAmanti - siddhiM prati prakarSeNa gacchanti na tataH punarnivartanta ityarthaH / iti bravImi =asya vyAkhyA pUrvavat || iti zrI vizvavikhyAta - jagadvallabha- prasiddhavAcaka - paJcadazabhASAkalita - lalitakalA pAlApaka pravizuddha gadyapadyanaikagranthanirmApaka- vAdimAnamardaka- zrI zAhU chatrapati - kolhApurarAjapradatta - " jainazAstrAcArya " - padabhUSitakolhApurarAjaguru - bAlabrahmacAri - jainAcArya - jainadharmadivAkara - pUjyazrIghAsIlAlavativiracitAyAm " uttarAdhyayana sUtrasya" priyadarzinyAkhyAyAM vyAkhyAyAm ' mokSamArgagati ' nAmakaM aSTAviMzatitamamadhyayanaM - sampUrNam ||28|| punarAvRtti rahita siddhi gatiko (pakka maMmi - prakrAmanti) prApta kara lete hai / aisA maiMne jaisA bhagavAna se sunA ( tivemi - itibravImi ) hai vaisA hI he jambU ! tumase kahA hai // 36 // // yaha uttarAdhyayana sUtrakA aThAIsavAM adhyayana samApta // 28 // pUrvopAta jJAnAvaraNIyAhi bhane khavittA-kSapayitvA kSaya urIne punarAvRtti rahita siddhi gatine pakkamaMki - prakrAmanti prApta kurI se che. mevu meM prema lagavAnathI salajyu tibemi - itibravImi te 4 ai bhyU ! tamane usa che. // 36 // zrI uttarAdhyayana sUtranA aThAvIsamA adhyayananA gujarAtI bhASA anuvAda saMpUrNa 5 28 u uttarAdhyayana sUtra : 4 Page #205 -------------------------------------------------------------------------- ________________ atha ekonatriMzattamamadhyayanam prArambhate / aSTAviMzatitamamadhyayanamuktam , atha samyaktvaparAkramanAmakamekonatriMzattamamadhyayanaM prArabhyate asya ca tena sahAyamabhisambandhaH-atantaroktAdhyayane jJAnadarzanacAritratapAMsi mokSamArgatvena pratibodhitAni tAni ca saMvegAdInyakarmatA paryantAni bhavantItyatastAni varNayitumidamadhyayanamArabhyate / kiMca-anantaroktAdhyayane mokSamArgagatiruktA, sA ca vItarAgatvapUrvikA, tasmAd yathA vItarAgatvaM bhavati tadanenAdhyayanena pratibodhayitumidamadhyayanaM prArabhyate / evamanena sambandhachayena samAyAtamidhamadhyayanaM vaktumAdau zrI sudharmAsvAmI jambUsvAminamAha untIsavAM adhyayana prAraMbhaaTThAIsavAM adhyayana kahakara aba sUtrakAra untIsavAM adhyayana kahate haiN| isa adhyayanakA nAma samyaktvaparAkrama hai| isakA saMbaMdha pUrva adhyayanake sAtha isa prakArase hai ki-jo vahAM jJAna, darza, cAritra, evaM tapa ina cAra bAtoMko muktikA kAraNa kahA gayA hai so ye cAroM hI saMvegase lekara akarmatA paryanta tihattara bola vAle hote haiM, so inhIM saMvegAdikoMko vizeSarUpase prakrama karaneke liye isa adhyayanakA prAraMbha huA hai / aura anantara ukta adhyayanameM mokSamArga gati batalAI gaI hai| vaha gati vItarAgatApUrvaka hotI hai / isaliye vaha vItarAgatA jaise hotI hai vaha bAta isa adhyayana dvArA kahI jAtI hai / isa prakAra ina do saMbaMdhako lekara yaha adhyayana kahA jA rahA hai| isameM sarva prathama zrI sudharmAsvAmI zrI jaMbUsvAmIse kahate haiM-suyaMme' ityAdi / ogaNatrIsamA adhyayanane prAraMbha aThThAvIzamuM adhyayana kahevAI gayuM che, have ogaNatrIsamA adhyayananI zarUAta thAya che. A adhyayananuM nAma samyakatva parAkrama che. A adhyayanane saMbaMdha AhUvIzamA adhyayananI sAthe A pramANe che-aThThAvIzamAM adhyayanamAM jJAna, darzana, cAritra ane tapa A cAra vAtane muktinuM kAraNa batAvela che. A cAre saMvegathI laIne akarmatA paryata tetara balavALA hoya che. jethI A saMvegAdikanI vizeSarUpathI samajaNa ApavA mATe A adhyayanane prAraMbha karavAmAM Avela che. aThThAvIzamAM adhyayanamAM mokSamArganI gati batAvavAmAM Avela che, te gati vitarAgatApUrvaka thAya che. A kAraNe te vitarAgatA kaI rIte thAya che e vAta A adhyayana dvArA kahevAmAM Avaze. A pramANe e ane saMbaMdhone laIne A adhyayana kahevAmAM Ave che. AmAM sarva prathama zrI subhAbhI zrI svAmIna 4 cha-"suryame " tyA ! uttarAdhyayana sUtra:4 Page #206 -------------------------------------------------------------------------- ________________ uttarAdhyayanasUtre mUlam-suyaM me AusaM ! teNaM bhagavayA evamakkhAyaM-iha khalu sammatta parakama nAma ajjhayaNaM samaNeNa bhagavayA mahAvIreNaM kAsaveNaM paveiyaM, jaM sammaM sadahittA pattiyAittA royaittA phAsittA pAlaittA tIrittA kittaittA sohaittA ArAhittA ANAe aNupAlayittA bahave jIvA sijhaMti bujhaMti muccaMti parinivvAyaMtti savvaduHkhANamaMtaM kareMti // chAyA-zrutaM me AyuSman ! tena bhagavatA evamAkhyAtam / iha khalu samya. ktvaparAkramaM nAmAdhyayanaM zramaNena bhagavatA mahAvIreNa kAzyapena praveditam , yat -samyak zraddhAya, pratItya, rocayitvA, spRSTvA, pAlayitvA, tIrayitvA kIrtayitvA zodhayitvA ArAdhya, AjJayA anupAlya bahavo jIvAH sidhyanti budhyante, mucyante parinirvAnti sarvaduHkhAnAmantaM kurvanti // TokA-'suyaM me AusaM' ityAdi / he AyuSman ! he ziSya ! me=mayA, zrutaM zravaNaviSayIkRtaM bhagavadvacanamiti zeSaH / tena-lokatrayaprasiddhena, bhagavatA-samagrezvaryAdiguNasampannena zrI mahAvIrasvAminA tIrthakareNa, evaM vakSyamAgaprakAreNa, AkhyAtaM kathitam / tena bhagavatA kimAkhyAtam / iti ziSyajijJAsAyAmAha-' iha khalu ' ityAdi / ___ avayArtha-(AusaM-he AyuSman ) shissy| (suyaM me-me zrutam ) maiMne bhagavAn ke samIpa sunA hai / ( teNaM bhagavayA evamakvAyaM-tena bhagavatA evaM AkhyAtam ) samagra aizvaryAdi guNasaMpanna una lokatrayaprasiddha tIrthakara zrI mahAvIrasvAmIne isa taraha-vakSyamANa prakArase kahA hai| kyA kahA ? isa prakAra kI ziSyakI jijJAsA ke samAdhAna nimitta sudharmAsvAmI kahate haiM ki (kAsaveNa samaNeNa bhagavayA mahAvIreNaM iha khalu sammatta parakama nAma ajjhayaNaM paveiyaM-kAzyapena zramaNena bhagavatA mahA manyA -AusaM-AyuSman 3 45bhU ! suyaM me-me zrutam meM mAnanI pAsethI sAmanyuM che, teNaM bhagavayA evamakkhAyaM-tena bhagavatA evaM AkhyAtam samagra aizcaryAdi guNasaMpanna ane traNa lekamAM prasiddha tIrthakara zrI mahAvIra svAmIe A pramANe-vayamANa prakAre kahyuM che, zuM kahyuM che? A pramANe ziSyanI zAsAnA samAdhAna nimitta zrI sudhIsvAmI 4 che ,, kAsaveNaM samaNeNa bhagavayA mahAvIreNaM iha khalu sammattaparakkame nAma ajjhayaNe paveiye uttarAdhyayana sUtra:4 Page #207 -------------------------------------------------------------------------- ________________ priyadarzinI TIkA a0 29 avataraNikA __ he jambUH ! kAzyapena-kAzyapagotrajena zramaNena=tapasvinA, bhagavatA mahAvIreNa zrI vardhamAnasvAminA, iha-asmin zrI uttarAdhyayanamUtrAkhye pravacane khalu= nizcayena samyaktvaparAkrama-samyaktvasya parAkramaH samyaktvajanitamuttarottaraguNaprAptyA karmakSapaNasAmarthya varNyate yasmistat samyaktvaparAkramaM nAma samyaktvaparAkramanAmnA prasiddhamekonatriMzattamam adhyayanaM praveditam-AkhyAtam / 'jaM samma sadahittA' yat khalu samyak zraddhAya=' bhagavatA yad varNitaM tatsatya'-miti vizvAsaM kRtvA, ata eva 'pratItya' 'idamitthameve 'ti vizeSato nizcitya, kalyANa kArakatvena hRyavadhAryeti yAvat , rocayitvA-bhagavaduktArthamanuSThAtuM tatvavacanamadhyetu cAbhilaSya, spRSTvA yogatrayeNa sparza kRtvA, tatra manasA mUtrArthobhayamananena, vacasA vIreNa iha khalu samyaktva parAkrama nAma adhyayanaM praveditam ) kAzyapagotra meM utpanna hue, nirgrantha, bhagavAn zrI vardhamAna svAmIne isa uttarAdhyana nAmaka pravacanameM nizcayase samyaktvaparAkrama nAmakA yaha adhyayana kahA hai / isa adhyayanameM samyaktvase utpanna honevAle uttarottara guNoMkI prAsise karmakSayake yogya sAmarthyakA varNana hai / (jaM sammaM saddahittAyat samyaka zradAya) jisako samyak rItise zraddhAkA viSaya karake arthAt 'bhagavAn ne jo varNita kiyA hai vaha satya hai' isa prakAra vizvAsa karake-tathA (pattiyA-pratItya ) 'yaha isI prakAra hai anya prakAra nahIM hai, isIse jIvoMkA kalyANa ho sakatA hai ataH yahI kalyANakArI hai| aisA hRdayameM nizcaya karake (royaittA-rocayitvA) bhagavadukta arthako anuSTita karaneke liye unake pravacanako pAlanekI abhilASArUpa ruci karake, (phAsittA-spRSTvA ) yogatrayase sparza karake-manase sUtra, artha evaM kAzyapena zramaNena bhagavatA mahAvIreNa iha khalu samyaktvaparAkramaM nAma adhyayana vevitamU kAzyapa getramAM utpanna thayelA, nigraMtha bhagavAna zrI vardhamAnasvAmIe A uttarAdhyayana nAmanA pravacanamAM nizcayathI samyakatva parAkrama nAmanuM A adhyayana kahela che. A adhyayanamAM samyaktvathI utpanna thanArA uttarottara guNanI prAptithI karmakSapaNanA egya sAmarthyanuM varNana karela che. jene la sammaM sahahittA-yat samyak zraddhAya ne sabhya tathA zraddhAno viSaya zana arthAt bhagavAne je varNana karela che te satya che. A pramANe vizvAsa karIne, tathA pattiyA-pratItya "ma se prabhArI cha, anya prArathI nathI, mAnAMthI januM kalyANa thaI zake che, AthI e kalyANakArI che. " e hRdayamAM nizcaya 4rIna royaittA-rocayitvA mahuta mathane manuSThita 425 / mATomanA apayanane pAnI mliyaa|35 3thirIna phAsittA-spRzcA yeNatrayathI 25 uttarAdhyayana sUtra:4 Page #208 -------------------------------------------------------------------------- ________________ uttarAdhyayanasUtre -vAcanAdinA, kAyena-bhaGgakaracanAdinA, evaM pAlanArAdhanayorapi yogatrayaM vijJeyam / pAlayitvA tadvihitAnuSThAnasyAticAraparizuddhipUrvakamasakRdupayogena, tIrayitvA adhyayanAdinA parisamApya, kIrtayitvA idamityaM mayA'dhItam' iti guroragre vinayapUrvakaM nivedya, zodhayitvA, guruvad poSAdi parizuddhikRtvA, ArAdhya= utsUtraprarUpaNAparihAreNa utsargApavAdakuzalatayA vA yAvajjIvaM bhagavaduktArthasya samyagAsevanena, etat sarva svabuddhayA'pi syAdityata Aha-' ANAe' iti / AjJayA-guruniyogarUpayA jinAjJArUpayA vA anupAlya-ucitakAle vidhipUrvaka mAsevya, bahavo jIH sidhyanti-sakalakAryakAritayA siddhA bhavanti, budhyanteubhayakA manana, vacanase vAcanA Adi, tathA kAyase bhaMgakakI racanA Adi dvArA sparza karake ( isI taraha pAlana evaM ArAdhanameM bhI yogatraya jAnanA cAhiye) (pAlaittA-pAlayitvA) bhagavadukta anuSThAnako aticAroMkI parizuddhipUrvaka bAraMbAra upayogakI sAvadhAnIse pAlana karake tIrittA-tIrayitvA) adhyayana Adi dvArA usako samApta karake (kitta ittA-kIrtayitvA) 'yaha isa prakAra maiMne paDhA hai' isa prakAra guru mahArAja ke samakSa vinaya pUrvaka nivedana karake (sohaittA-zodhayitvA) guruke batAne ke anusAra udAttAdi ghoSakI zuddhise vizuddha karake (ArAhittA-ArAdhya) ArAdhanA karake utsUtra prarUpaNA na karate hue, utsarga aura apavAdako yathAvat samajhAte hue jIvana paryanta bhagavadukta arthako jIvanameM utAra karake (ANAe aNupAlayittA-AjJayA anupAlya) tathA apanI buddhike anusAra nahIM kintu jaisI AjJA gurumahArAjako athavA jinendradevakI hai usIke karIne-manamAM sUtra, artha ane bannenuM manana, vacanathI vAcanA Adi tathA kAyathI bhaMgakanI racanA Adi dvArA sparza karIne pAlana ane ArAdhanAnAM 5 yogatraya sa. pAlaittA-pAlayitvA sAvarata anuSThAnane matipyArAnI parizuddhipUrva pAra pA2 upayogI sAvadhAnIthI pAlana zane tIrittAtIrayitvA adhyayana mAli / mene sabhAta zana, 'se kittaittA-kIrtayitvA A pramANe meM bhaNela che? A pramANe gurudevanI samakSa vinayapUrvaka nivedana karIne sohaittA-zodhayitvA zuru matAcyA anusAra hAttAdhiSanI zuddhithA vizuddha zana ArAhittA-ArAdhya mArAdhanA 42, sUtra pra25 na 42di Sa mane apane yathAvata samajI laIne jIvata paryata bhagavadukta arthane jIvanamAM utArIne bAbAi aNupAlayittA-AjJayo anupAlya tathA pAtAnI muddhi manusAra nahI 52'tuvA mAjJA gurudevanI athavA jInendradevanI che. e anusAra ucitakALamAM vidhipUrvaka pAlanakarIne uttarAdhyayana sUtra:4 Page #209 -------------------------------------------------------------------------- ________________ priyadarzinI TIkA. a. 69 saMvegAdi trisaptatipadArthanAmAni 191 vimala ke balAlokena sakalalokAlokamavalokayanti mucyante sakalakarmebhyo muktA bhavanti, tatazca parinirvAnti=sakalakarmAdAvAnalopazamena, zItalIbhUtA bhavanti / ataeva sarvaduHkhAnAM = zarIramAnasAnAm, antam - AtyantikavinAzaM kurvanti, siddhigatinAmadheya sthAna prAptyA anyAbAdhasukhabhAjo bhavantItyarthaH // anusAra ucita kAlameM vidhipUrvaka pAlana karake (bahave jIvA sijhaMtibahavaH jIvAH sidhyanti) aneka jIva samasta kAryoM ko kara leneke kAraNa siddha hote haiM, (ghujjhati - budhyante) vimala kevalajJAnarUpa Aloka se sakala loka aura alokako dekhate haiM, (mucyaMti-mucyante) sakala karmoM se sarvathA mukta hote haiM parinivvAyaMti-parinirvAnti tathA sakala karmarUpa dAvAnalake ikadama bujha jAne ke kAraNa zItalIbhUta bana jAte haiM, (savvaduHkhANamaMta kareti - sarvaduHkhAnA maMtaM kurvanti ) ata eva mAnasika duHkhaukA Atyantika vinAza kara dene ke kAraNa siddhi gati nAmaka sthAnakI prAptise avyAbAdha sukhake bhoktA bana jAte haiN| bhAvArtha - sudharmA svAmI zrI jaMbUsvAmIko isa adhyayanake prAraMbha karanekA uddeza samajhAte hue kaha rahe haiM ki AyuSman / maine yaha adhyayana bhagavAn zrI vardhamAnasvAmI ke mukhAravindase sunA hai| unhoMne aisA prati pAdana kiyA hai ki jo muni isa adhyayanameM pratipAdita saMvega Adi akarmatAparyanta ke guNoMko samyak zraddhAse, pratIti se, ruci Adise, sunegA pAlana karegA, yogatrayakI sAvadhAnIpUrvaka inako apane jIvanameM utAregA bahave jIvA sijvaMti - bahavaH jIvAH sidhyaMtirama va samasta DAyane rI bevAnA arasiddha thAya che. bujjhati - budhyantevibhaNa ThevaNajJAna 35 gyAlathI sahaja bou bhane mA beoune lubhe che. muccati - mucyante samma bhothI sarvathA bhuta bhane che, parinivvAyaMti - parinirvAnti tathA samma 3ya hAvAnaNane hama muJavavAne ara zItajabhUta manI laya che, savvaduHkhANamaMta kare ti - sarvaduHkhAnAmantaM kurvanti tameva te zArIri ane mAnasika duHkhAnA samULage vinAza karI devAnA kAraNe siddhagati nAmanA sthAnanI prAptithI avyAkhAdha sukhanA bhAktA khanI jAya che. adhyayana bhAvA ----zrI sudharmAMsvAmI zrI jambusvAmIne A adhyayanane prAraMbha karavAnA uddeza samajAvatAM kahI rahyA che ke, AyuSmana ! meM A bhagavAna zrI vardhamAnasvAmInA mukhAraviMdathI sAMbhaLela che. emaNe evuM pratipAdana karela che ke, je muni A adhyayanamAM pratipAti sa Mvega Adi akabhtaa paryaMtanA guNAne sabhya zraddhAthI, pratItithI, inthi mAhithI, sAMbhaNaze, pAlana karaze, ceAgAtrayanI sAvadhAnapUrvaka Ane peAtAnA jIvanamAM utAraze te uttarAdhyayana sUtra : 4 Page #210 -------------------------------------------------------------------------- ________________ uttarAdhyayanasUtre ko'rthaH samyaktvaparAkramAdhyayane bhagavatA prajJapta iti jijJAsAyAM prastutAmadhyayana viSayabhUtAnAM saMvega nirvedAditrisaptatipadArthAnAM nAmAnyAha mUlam - tassaNaM ayamaTTe evamAhijjai, taM jahA - saMvege 1, nivvee 2, dhammasaddhA 3, gurusAhammiya sussUsaNayA 4, AloyaNayA 5, niMdaNayA 6, garihaNayA 7, sAmAie 8, cauvIsastha 9, vaMdaNae 10, paDikkamaNe 11, kAussagge 12, paccakkhANe 13, thathui maMgale 14, kAlapaDilehaNayA 15, pAyacchittakaraNe 16, khamAvaNyA 17, sajjhAe 18, vAyaNayA 19, paripucchaNayA 20, pariNayA 21, aNuppehA 22, dhammakA 23, suyasta ArAhaNayA 24, egaggamaNasaMnivesaNayA 25, saMjame 26, tave27, vodANe 28, suhasAe 29, appaDibaddhayA 30, vivittasayaNAsaNasevayaNA 31, viNivaTTaNayA 32 saMbhogapaccakkhANe 33, uvahipaccakkhANe34, AhArapaccakkhANe35, kasAyapaccakkhANe 36, jogapaccakkhANe 37. sarIrapaccakkhANe 38, sahAya paccakkhANe 39, bhattapaccakkhANe 40, sambhAvapaccakkhANe 41, paDirUvaNayA 42, veyAvacce 43, savvaguNasaMpaNNayA 44, vIyarAgayA 45, khaMtI 46, muttI 47, maddave 48, ajjave 49, bhAvasacce 50, karaNasacce 51, jogasacce 52, maNaguttayA 53, vayaguttayA 54, kAyaguttayA 55 maNasamAdhAraNayA 56, vayasamAdhAraNayA 57, kAya samAdhAraNayA 58, nANasaMpannayA 59 daMsaNa saMpannayA 60, caritta saMpannayA 69, soiMdiyaniggahe 62, cakkhivaha avazya hI isa saMsArake duHkhoMse chuTakArA pAkara siddhigatikA pAtra banegA / jitane bhI jIva abhItaka isa gatike pAtra bane haiM va bana rahe haiM / ve saba isI tarahase bane haiM aura bana rahe haiM // 192 avazya A saMsAranA duHkhAthI chUTIne siddhigatine pAtra banaze. jeTalA paNa jIva Aja sudhI A gatinA pAtra banela che, tema khanI rahela che, e saghaLA Aja pramANe banyA che, ane banI rahyA che. uttarAdhyayana sUtra : 4 Page #211 -------------------------------------------------------------------------- ________________ priyadarzinI TIkA a0 29 saMvegAdi trisaptatipadArthanAmAni diyaniggahe 63, ghANidiyaniggahe 64, jibhidiyaniggahe 65 phAsiMdiyaniggahe 66, kohavijae 67, mANavijae 68, mAyA. vijae 69, lohavijae, 70, pejadosamicchAdaMsaNavijae 71, selesI 72, akammayA 73 // chAyA-tasya khalu ayamartha evamAkhyAyate, tad yathA-saMvegaH 1, nirvedaH 2, dharmazraddhA 3, gurusArmikazuzrUSaNatA 4, AlocanatA 5, nindanatA 6, gahaNatA 7, sAmAyikaM 8, caturviMzatistavaH 9, vandanaM 10, pratikramaNaM 11, kAyotsargaH bhagavAna mahAvIrane isa samyaktvaparAkrama nAmaka adhyayanameM kaunasA artha prarUpita kiyA hai, isa prakAra ziSyakI jijJAsAke samAdhAna nimitta sUtrakAra kahate haiM-'tassaNaM' ityAdi / anvayArtha-(tassaNaM ayamaDhe evamAhijjai-tasya khalu ayaM arthaH evaM AkhyAyate ) bhagavAna mahAvIra tIrthakara zrIvardhamAnasvAmIne samyaktva parAkrama nAmaka adhyayanakA yaha vakSyamANa artha tihattara boloMse isa prakAra kahA jAtA hai (taM jahA-tat yathA) ve tihattara bola isa taraha hai 1 (saMvege-saMvegaH) saMvega2 (navvee-nirvedaH ) nirveda 3 (dhammasadAdharmazraddhA) dharmazraddhA 4 gurusAhammiya sussUsaNayA-gurusAdharmi zuzrUSaNatA) guru aura sAdharmikoMkI suzrUSaNatA 5(AloyaNayA-AlocanatA) AlocanatA 6(niMdaNA-nindanA) nindanatA 7(garihaNayA-garhaNatA)garhaNatA 8(sAmA. ie-sAmayika) sAmAyika9 (cauvvIsathae-caturviMzatistavaH) caturvi bhagavAna mahAvIre A samyakatva parAkrama nAmanA adhyayanamAM kevo artha prarUpita karela che ? A prakAranI ziSyanI jIjJAsAnA samAdhAna nimitta sUtra12 4 cha-" tassaNaM" chatyAhi ! ____manyAtha-tassaNaM ayamaTe evamahijai-tasya khalla ayaM arthaH AkhyAyate bhagavAna mahAvIra tIrthakara zrI vardhamAnasvAmIe samyakatva parAkrama nAmanA adhyaynn mA 1kSyamA matha tAMte2 (73) mA mA prabhAva che taM jahA-tadyathA tApramANe satAvata cha. arthAta tAMtara mAsa / prabhArI cha-1 saMvege-saMvegaH savana, 2 nivvee-nirvagaH nive, 3 dhammasaddhA-dharmazraddhA dharmamA zraddhA, 4 gurusAhammiya supsUsaNayA-gurusAdharmika suzrUSaNatA gurudhAmi pratye suzrUSAtA, 5 AloyaNayA-alocanatA mAsAyanatA, 6 niMdaNA-nindanatA ninnatA, 7 garihaNayAgarhaNatA yatA, 8 sAmAie-sAmAyika sAmAyi4, 6 cauvvIsatthae-caturviu0 25 uttarAdhyayana sUtra :4 Page #212 -------------------------------------------------------------------------- ________________ uttarAdhyayanasUtre 12, pratyAkhyAnaM 13, stavastutimaGgalaM 14, kAlapatyupekSaNatA 15, prAyazcittakaraNaM 16, kSamApaNatA 17, svAdhyAyaH 18, vAcanatA 19, pratipracchanatA 20, parAvartanatA 21, anuprekSA 22, dharmakathA 23, zrutasyArAdhanA 24, ekAgramanaH saMnivezanA 25, saMyamaH 26, tapaH 27, vyavadAnaM 28, sukhazAyaH 29, apatibaddhatA 30, viviktazayanAsanasevanatA31, vinivartanatA 32, saMbhogapratyAkhyAnaM zatistava 10 (vaMdaNae-vandanaM ) vaMdana 11 (paDikamaNe-pratikramaNaM) prati kramaNa 12 (kAussagge-kAyotsargaH) kAyotsarga 13 (paccakkhANepratyAkhyAnaM ) pratyAkhyAna 14 (thayathuimaMgale-stavastutimaMgalaM) stavastuti maMgala 15 (kAlapaDilehaNayA-kAlapratyupekSaNatA ) kAlapratyupekSaNatA 16 (pAyazcittakaraNe-prAyazcittakaraNaM) prAyazcittakaraNa17 (khamAvaNayA-kSamApaNatA) kSamApanA 18 (sajjhAe-svAdhyAyaH) svAdhyAya 19 (vAyaNAvAcanatA) vAcanatA 20 (paripucchaNayA-pratipracchanatA ) pratipracchannatA 23 (pariyaTThaNayA-parAvartanatA) parAvartanatA 22 (aNuppehA-anuprekSA) anuprekSA 23 (dhammakahA-dharmakathA ) dharmakathA 24 (suyassa ArAhaNayAzrutasyA rAdhanatA) zrutakI ArAdhanatA 25 ( egaggamaNasaMnivezatAekAgramanaH saMnivezanA) ekAgramanasaMnivezanatA 26 (saMjame-saMyamaH) saMyama 27 (tave-tapaH) tapa 28 ( bodANe-vyavadAnaM ) vyavadAna 29 (suhasAe-sukhazAtaH ) sukhazAta 30 (appaDibaddhayA-apratibaddhatA) aprativaddhatA 31 (vivittasayaNAsaNasevaNayA-viviktazayanAsanasevazatistavaH yatuvizatista5, 10 vaMdaNae-vandana bahana, 11 paDikkamaNe-pratikramaNaM pratibhA, 12 kAussage-kAyotsargaH 4yo, 13 paccakkhANe-pratyAkhyAnaM pratyAdhyAna, 14 thayathuimaMgale-stavastutimaMgalaM stavatuti magara, 15 kAlapaDi. lehaNayA-kAlapratyupekSaNatA pratyupekSatA, 16 pAyacchittakaraNe-prAyazcittakaraNaM prAyazcitta4291, 17 khamAvaNayA-kSamApaNatA kSamApanatA, 18 sajjhAe-svAdhyAyaH svAdhyAya, 18 vAyaNA-vAcanatA pAyanatA, 20 paripucchaNayA-pratipracchanatA pratiprazcha. natA 21 pariyaTTaNayA-parAvartanatA, 522 nA 22 aNuppehA-anuprekSA anuprekSA,23 dhammakahA-dharmakathA dharma4yA, 24 suyassa ArAhaNayA-zrutasyArAdhanatA shrutniimaa2|dhntaa,25 egaggamaNasaMnivesaNayA-ekAgramanaHsaMnivezanA meyatAnI mArAdhanA, 26 sajame-saMyamaH saMyama, 27 tavo-tapaH ta5, 28 vodANe-vyavadAna vyavahAna. 28 sahasAe-sukhazAyaH subhAta, 30 appaDibaddhayA-apratibaddhatA apratimaddhatA, 31 vivittasayaNAsaNasevaNayA-viviktazayanAsanasevanatAvitizayanAsana sevanatA, 32 uttarAdhyayana sUtra:4 Page #213 -------------------------------------------------------------------------- ________________ priyadarzinI TIkA a029 saMvegAdi trisaptatipadArthanAmAni 33, upadhipratyAkhyAnam 34, AhArapratyAkhyAnam 35, kaSAyapatyAkhyAnaM 36, yogapatyAkhyAnaM 37, zarIrapratyAkhyAnaM 38, sahAyapratyAkhyAnaM 39, bhaktamatyAkhyAnaM 40, sadbhAvapratyAkhyAnaM 41, pratirUpaNatA 42, vaiyAvRttyam 43 sarvaguNasaMpannatA 44, vItarAgatA 45, zAntiH 46, muktiH47, mArdavam 48, Arjavam 49, bhAvasatyaM 50, karaNasatyaM 51, yogasatyaM 52, manoguptatA 53, vAgguptatA natA) viviktazayanAsanasevanatA 32 (viNivaddaNayA-vinivartanatA) vinivartanatA33(saMbhogapaccakkhANe-saMbhogapratyAkhyAna) saMbhogapratyAkhyAna 34(uvahipaccakkhANe-upadhi pratyAkhyAnam )upadhipratyAkhyAna35(AhArapaccakkhANe-AhArapratyAkhyAnam ) AhArapratyAkhyAna36 (kasAyapaccakkhANe-kaSAyapratyAkhyAnam ) kaSAyapratyAkhyAna 37 (jogapaccakkhANeyogapratyAkhyAnam ) yogapratyAkhyAna 38 (sarIrapaccakkhANe-zarIrapratyA khyAnaM) zarIrapratyAkhyAna 39 (sahAyapaccakkhANe-sahAyapratyAkhyAnaM) sahAyapratyAkhyAna 40 (bhattapaccakkhANe-bhaktapratyAkhyAna) bhakapratyAkhyAna 41 (sabbhAvapaccakkhANe-sadbhAvapratyAkhyAnaM ) sadbhAvapratyAkhyAna 42 (paDirUvaNayA-pratirUpanatA) pratirUpatA 43 (veyAvacce-vaiyAvRtyam ) vaiyAvRtya 44 ( sabvaguNasaMpaNayA-sarvaguNasaMpannatA ) sarvaguNasaMpannatA 45( vIyarAgayA-votarAgatA) vItarAgatA 43 (khaMtI-kSAntiH) kSAnti47 (muttI-muktiH ) mukti 48 (maddave-mArdavam ) mArdava 49 (ajjaveAjavaM) Arjava50 (bhAvasacce-bhAvasatya ) bhAvasatya 51 (karaNasaccekaraNasatyaM ) karaNasatya 52 (jogasacce-yogasatyaM) yogasatya 53 (maNaviNivaTTaNayA-vinivartanatA vinita natA, 33 saMbhogapaccakkhANe-saMbhogapratyAkhyAna samApratyAbhyAna, 34 uvahipaccakkhANe-upadhipratyAkhyAnam upadhipratyAbhyAna, 35 AhArapaccakkhANe-AhArapratyAkhyAnam 2mADA2pratyAbhyAna, 36 kasAyapaccakkhANe-kaSAyapratyAkhyAnam 4Aya pratyAbhyAna, 37 jogapaccakkhANe-yogapratyAkhyAnam yogapratyAdhyAna,38 sarIrapaccakkhANe-zarIrapratyAkhyAnaM zarI2pratyAdhyAna,38 sahA. yapaccakkhANe-sahAyapratyAkhyAnaM sahAya pratyAbhyAna,40bhattapaccakkhANe-bhaktapratyAkhyAnaM lAta pratyAbhyAna, 41 sabbhAvapaccakkhANe-sadbhAvapratyAkhyAnaM sahamA pratyAbhyAna, 42 paDirUvaNakA-pratirUpanatA prti35|| 43 veyAvacce-vaiyAvRtyam vaiyAvRtya, 44 savvaguNasaMpaNayA-sarvaguNasaMpannatA sarvaguNasaMpannatA, 45 vIyarAgayA-vItarAgayatA vItatA,46 khaMtI-kSantiH zAnti,47muttI-muktiH bhuti,48mahave-mArdavamU bhAva, 46 ajave-ArjavaM mA 1, 50 bhAvasacce-bhAvasatya mAvasatya, 51 karaNasaccekaraNasatyaM 4255 satya 52 jogasacce-yogasatyaM yogasatya, 53 maNaguttayA uttarAdhyayana sUtra :4 Page #214 -------------------------------------------------------------------------- ________________ uttarAdhyayanasUtre 54, kAyaguptatA 55, manaH samAdhAraNatA 56, vAkUsamAdhAraNatA 57 kAyasamAdhAraNatA 58, jJAnasaMpannatA 59, darzanasaMpannatA 60, cAritrasaMpannatA 61, zrotrendriyanigrahaH 62, cakSurindriyanigrahaH, 63 ghrANendriyanigrahaH 64, jihvendriyanigrahaH 65, sparzendriyanigrahaH 66, krodhavijayaH 67, mAnavijayaH 68, mAyAvijayaH 69, lobhavijayaH 70, premadveSamithyAdarzanavijayaH 71, zailezI 72, akarmatA 73 / iti / guttayA-manoguptatA) manoguptatA 54 (vayaguttayA-vAgguptatA) vAgguptatA 55 ( kAyaguttayA-kAyaguptatA) kAyaguptatA 56 (maNasamAdhAraNayA-manaH samAdhAraNatA)manaHsamAdhAraNatA57(vayasamAdhAraNayA-vAksamAdhAraNatA) vAkasamAdhAraNatA 58 (kAyasamAdhAraNayA-kAyasamAdhAraNatA) kAyasamAdhAraNatA 59(nAgasaMpannayA-jJAnasaMpannatA)jJAnasaMpannatA60(dasaNasaMpannayA-darza nasaMpannatA) darzanasaMpannatA 61 (carittasaMpannayA-cAritrasaMpannatA) cAritra saMpannatA 62 (soiMdiyaniggahe-zrotraMdriyanigrahaH) zrotrendriyanigraha 63 (cakkhidiyaniggahe-cakSurindriyanigrahaH) cakSurindriyanigraha 64 (ghANidiya niggahe-ghANendriyanigrahaH ) ghrANendriyanigraha 65 (jibhidiyaniggahejihavendriyanigrahaH) jihavendriyanigraha 66 (phAsindiyaniggahe-sparzendriya nigrahaH) sparzanendriyanigraha 67 (kohavijae-krodhavijayaH) krodhavijaya 68 (mANavijae-mAnavijayaH) mAnavijaya 69 (mAyAvijae-mAyA manoguptatA bhanauguptatA, 54 vayaguttayA-bAraguptatA pAzupatatA, 55 kAyaguttayAkAyaguptatA yazuptatA, 56maNasamAdhAraNayA-manaH samAdhAraNatA manaH samAdhAraNatA, 57 vayasamAdhAraNayA-vAksamAdhAraNatA pAI samAdhAraNatA, 58 kAyasamAdhAraNayAkAyasamAdhAraNatA ya sabhAdhAraNatA, 58 nANasaMpannayA-jJAnasaMpannatA jJAna sa5. natA, 60 dasaNasaMpannayA-darzanasaMpannatA zanasa pannatA, 61. carittasaMpannayAcAritrasaMpannatA nyAritrasa pannatA, 12 soiMdiyanigahe-zrotrendriyanigrahaH zrI. ndriya niya, 13 cakkhidiyaniggahe-cakSurindriyanigrahaH yakSurindriya niDa, 64 pANidiyaniggahe-ghraNendriyanigrahaH prANendriya ni, 65 jibhidiyaniggahe-jihavendriyanigrahaH indriya niDa69 phAsindiyaniggahe-sparzendriyanigrahaH spezendriya nisa, 17 kohabijae-krodhavijayaH adhavikSya, 18 mANavijae-mAnavijayaH bhAna uttarAdhyayana sUtra : 4 Page #215 -------------------------------------------------------------------------- ________________ priyadarzinI TIkA a0 29 saMvegasvarUpavarNanam ! 197 TIkA-'tassaNaM' ityAdi / tasya samyaktvaparAkramanAmakasyAdhyayanasya khalu ayam anantarameva vakSyamANaH arthaH-evam amunA vakSyamANaprakAreNa, yathAnukramam , AkhyAyate-kathyate bhagavatA mahAvIreNa zrI vardhamAnasvAminA tIrthakareNa ' 'tad yathA' iti / yathA-yAdRzaM vakSyamANArthasya nAma, tadevaM nirdizyate-'saMvega ' ityAdi / ' saMvegaH' ityArabhya ' akarmatA paryantA trisaptatisaMkhyakA arthA mokSasya kAraNamityarthaH // atha zrI sudharmAsvAmI jambUsvAmInaM gautamapraznabhagavaduttararUpamadhyayanaM kathayati tatra pUrva prathama bheda saMvegasvarUpamAha___ mUlam-saMvegeNaM bhaMte ! jIve kiM jaNayai ? / saMvegeNaM aNuttaraM dhammasaddhaM jaNayai / aNuttarAe dhambhasaddhAe saMvegaM havvamAgacchai / aNaMtANubaMdhikohamANamAyAlobhe khavai / navaM ca kammaM na bNdhi| tappaccaiyaM ca NaM micchattavisohi kAUNa daMsaNarAhae bhvi| dasaNavisohIe ya NaM visuddhAe atthegaie teNeva bhavaggahaNeNaM sijjhaI / visohIe ya NaM visuddhAe taccaM puNo bhavaggahaNaM nAikamai // sU01 // chayA-saMvegena bhadanta ! jIvaH kiM janayati ?, saMvegena anuttarI dharmazraddhAM janayati, anuttarayA dharmazraddhayA saMvegaM zIghramAgacchati / anantAnuvandhikrodhamAnamAyAlobhAt kSapayati / navaM karma na badhnAti, tatmatyayikAM ca khalu mithyAtvavizuddhiM kRtvA darzanArAdhako bhvti| darzanavizuddhayA ca khalu vizuddhayA astyekaH tenaiva bhavagrahaNena sidhyati / vizuddhayA ca khalu vizuddhayA tRtIyaM punarbhavagrahaNaM nAtikAmati // mU0 // 1 // vijayaH) mAyAvijaya 70 (lohavijae-lobhavijayaH) lobhakA vijaya 71 (pejjadosamicchAdasaNavijae-premadveSamithyAdarzanavijayaH) premadveSamithyA darzanakAvijaya72(selesI-zailezI)zailezI73(akammayA-akarmatA)akarmatA yahAM taka ye artha mokSake kAraNa hai| inakI saMkhyA ttihattara hai| unameM pahalA bola saMvegakA svarUpako kahate hai-'saMvegeNaM' ityaadi| viya 6 mAyAvijae-mAyAvijayaH bhAyAviya, 70 lohavijae-lobhavijayaH sAsa viya, 71 peja dosamicchAdasaNavijae-premadveSamithyAdarzanavijayaH prema, dveSa, mithyATopa vikSya, 72 selesI-zailezI zaiveSI, 73 akammayA-akarmatA mamatA ahIM sudhI A arthe mokSanuM kAraNa che. AnI saMkhyA tetara che. utt2||dhyyn sUtra:4 Page #216 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 198 uttarAdhyayanasUtre TIkA-'saMvegeNaM bhaMte' ityaadi| he bhadanta ! saMvegena-narasurasukhaparihAreNa mokSamukhamAtrAbhilASaH saMvegaH / yadvA-dharmAdyanurAgarUpaH zubhAdhyavasAyavizeSaH saMvegaH / tathA coktam tatthye dharme dhvastahiMsAprabandhe, deve rAgadveSamohAdimukte / sAdhau sarvagranthasaMdarbhahIne, saMvego'sau nizcalo yo'nurAgaH // 1 // yadvA-jinavacanabhAvitAntaHkaraNatA saMvegaH, yadvA-bhavavirAgaH saMvegaH, tena anvayArtha-(bhaMte-bhadanta ) he bhagavan ! (saMvegeNaM jIve kiM jaNayai-saMvegena jIvaH kiM janayati ) saMvegase jIva kisa guNako utpanna karatA hai ? narasukha, surasukhakI abhilASA nahIM karake mAtra mokSa sukhakI abhilASA honA isakA nAma saMvega hai| athavA dharmAdikameM anurAga rUpa jo zubha adhyavasAya vizeSa hotA hai usakA nAma saMvega hai| yahI bAta anyatra bhI kahI hai " tathye dharme dhvastahiMsA prabandhe, deve rAgadveSamohAdimukte / sAdhau sarvagranthasaMdarbhahIne, saMvego'sau nizcaloyo'nurAgaH // 1 // " hiMsArahita sacce dharma meM, rAgadveSa moharahita devameM aura sarvathA parigraharahita sacce gurumeM jo nizcala anurAga ho use saMvega kahate hai / / athavA-jina vacanoMse bhAvita antaHkaraNatAkA nAma bhI saMvega hai| athavA bhavase virAga honA yaha bhI saMvega hai / usa saMvegase jIva kona tamA prathamabola s||2135ne 47 che" saMvegaNaM " tyAhi ! ma-kyAtha-3 javAna ! saMvegeNaM jIve kiM jaNayai-saMvegena jIvaH kiM kAnathati saMvegathI jIva kayA guNane utpanna kare che? narasukha, surasukhanI abhilASA na karatAM mAtra mekSa sukhanI abhilASA thavI enuM nAma saMvega che. ethavA dharmAdikamAM anurAgarUpa je zubha adhyavasAya vizeSa hoya che. tenuM nAma saMvega che. A vAta anya sthaLe paNa kahevAmAM Avela che - tathye dharme dhvasta hiMsA prabaMdhe, deve raagdvessmohaadimukte| sAdhau sarvagranthasaMdarbhahIne, saMvego'sau nizcalo yo'nuraagH||1||" hiMsA rahita sAcA dharmamAM, rAgadveSa moha Adi doSarahita sAcA devamAM sarvathA parigraha rahita sAcA gurUmAM, je nizcala anurAga-prema hoya tena sa 49 che. // 1 // athavA-jIna vacanothI bhavita aMtaHkaraNutAnuM nAma paNa saMvega che. athavA bhavathI virAga thavuM e paNa saMvega che. e saMvegathI jIve kayA guNane utpanna karela che? uttarAdhyayana sUtra :4 Page #217 -------------------------------------------------------------------------- ________________ priyadarzinI TIkA. a0 29 saMvegasvarUpavarNanam saMvegena jIvaH-AtmA kiM janayati-kaM guNamutpAdayati ! / bhagavAn kathayati'saMvegeNaM aNuttaraM dhammasaddhaM jaNayai' ityAdi / he ziSya ! jIvaH saMvegena anuttarAm-sarvotkRSTAM, dharmazraddhA dharmaH zrutacAritralakSaNastatra zraddhA tatkaraNAbhilASarUpA, tAM, janayati, tayA'nuttarayA dharmazraddhayA saMvegaM-viziSTataraM saMvegaM, atizayena mokSAbhilASaM zIghram Agacchati-pApnoti / tato narakAnubandhino narakagati dAyino'nantAnuvandhi krodhamAnamAyAlomAnvakSyamANalakSaNAn caturo'pi kapAyAn kSapayati, navaM ca karma azubhaprakRtirUpaM jJAnAvaraNIyAdikaM na badhnAti, evamapi ko guNa iti jijJAsAyAmAha-'tappaccaiyaM' iti / tatpratyayikAMsakaSAya kSayaH pratyayo nimittaM yasyAH sA tatpratyayA, saiva guNakoutpanna karatA hai ? / isa prakAra pUchane para bhagavAna kahate haiM ki-(saMvegeNaM aNuttaraM dhammasaddhaM jaNayai - saMvegena anuttarAM dharmazraddhA janayati ) yaha jIva saMvega prApti se sarvotkRSTa dharmazraddhAko - zruta. cAritrarUpa dharmameM tatkaraNAmilAparUpa zraddhAko-utpanna karatA hai / (aNuttarAe dhammasaddhAe saMvegaM havvamAgacchai-anuttarayA dharmazraddhayA saMvegaH zIghra Agacchati) pazcAt sarvotkRSTa usa dharmazraddhAse viziSTara saMvegako-ati zaya mokSAbhilASako zIghra prApta karatA hai| tathA (aNaMtANubaMdhakoha mANa mAyA lobhe khabai-anaMtAnubaMdhi krodhamAna mAyAlobhAna kSapayatiH) anaMtAnubaMdhI krodha, mAna, mAyA, evaM lobha, ina cAra kaSAyoMko jo ki jIvake liye narakAdi gati dete haiM tathA jinake lakSaNa Age kahegeM unako naSTa karatA hai ( navaM ca kammaM na baMdhai-navaM karmaca na badhnAti) evaM navIna jJAnAvaraNIyAdika azubha prakRtirUpa karmoM kA baMdha nahIM karatA hai| (tappaccaiyaM ca NaM micchattavisohiM kAUNa dasaNArAhae bhavai-tatpratyaH yA pramANe pUchAthA sApAna cha hai. savegaNa aNuttara dhammasaddhaM jaNayai-saMvegena anuttarAM dharmazraddhAM janayati mAsAstithI savATa dharmazraddhAne zrutayaritra35 dharmAMtatAbhitA535 zraddhAna utpanna ure che. aNuttarAe dhammasaddhAe saMvegaM handhamAgacchai-anuttarayA dharmazraddhayA saMvegaM zIghra Agacchati pachIthI savAtkRSTa ye dharmazraddhAthI viziSTatara sagane atizaya mokSAmitApAna zI prAsa 42 cha. aNaMtANu baMdha koha mANamAyA lobhe khavai-anaMtAnubadhi krodha mAna mAyA lobhAn kSapayati tathA anAjubaMdhI kodha, mAna, mAyA ane lebha A cAra kaSAyena-ke, je jIvane mATe naraka gati apAvanAra che, tathA jenAM lakSaNa AgaLa kahevAmAM Avaze, mene nArA 42 che. navaM ca kammaM baMdhai-navaM ca karma badhnAti bhane navIna sAnANiyA imazuma prakRti35 bhani ma 42tA nathI. tappaccaiyaM ca NaM uttarAdhyayana sUtra:4 Page #218 -------------------------------------------------------------------------- ________________ uttarAdhyayanasUtre tatpratyayikA, tAM ca khalu mithyAtvavizuddhi - mithyAtvasya vizuddhiH - vizodhanaM sarvathA kSayasta, kRtvA darzanArAdhakaH- darzanasya - prasaGgavazAt kSAyikasamyaktvasya, ArAdhakaH-niraticAra- pAlako bhavati / tenApi ko guNaHsyAdityAzaGkyAha' daMsaNa visohIe' iti / vizuddhayA = atyanta nirmalayA darzanavizuddhayA = darzanasya - samyaktvasya vizuddhyA - darzanAcAraparipAlanAd viziSTazuddhadyA ca ekakaH - kospyekaH, asti =bhavati, na tu sAdhAraNo janastathAvidho bhavatItyarthaH / sa ca tAdRzadarzana vizuddhisaMpannaH tenaiva bhavagrahaNena sidhyati / yasmin janmani darzanasya tathA vidhAzuddhistasminneva janmani siddhigatiM prApnoti yathA marudevIsvAminI / atha yastu kazcid AyuSo'lpatvAdavaziSTakarmA zatvena tenaiva bhavagrahaNena na sidhyati, kintvasau vizuddhayA darzanavizuddhayA tRtIyaM punarbhavagrahaNam - anyajayikAM ca khalu mithyAtvavizuddhiM kRtvA - darzanArAdhako bhavati ) usase kaSAya kSaya hai pratyaya - nimitta - jisakA aisI mithyAtva vizuddhi karake yaha jIva kSAyika samyaktvakA niraticAra pAlanevAlA bana jAtA hai| (daMsaNa cisohie ya NaM visudvAe-darzanavizuddhayA ca khalu vizuddhayA) vizuddha atyanta nirmala- usa darzanakI vizuddhise - darzanAcAra ke paripAlanase viziSTa huI zuddhise ( atthe gaie teNeva bhavaggaNaM sijjhaI-asti ekakaH tenaiva bhavagrahaNena sidhyati ) koI eka jIva aisA hotA hai ki jo usI bhavase sidvigatiko prApta karatA hai / parantu ( visohie NaM cisuddhA tacca puNo bhavaggaNaM nAikamai = vizodhyA ca khalu-vizuddhayA tRtIyaM punarbhavagrahaNaM nAtikrAmati) jo jIva AyuSyake alpa raha jAne ke kAraNa kucha karma avaziSTa rahanese yadi usI bhavameM mokSa nahIM jA sake to vaha utkRSTa darzana vizuddhi ke prabhAvase tIsare bhavako to nahIM micchattavisohi kAraNa daMsaNArAhae bhavai-tatpratyayikAM ca khalu mithyAtvavizuddhiM kRtvA darzanArAko bhavati nAthI upaay| kSaya thAya che. pratyaya-nimitta menu evuM mithyAtva vizuddhi karIne A jIva kSAyika samyakatvanA niraticAra pALavA bAjA manI laya che. daMsaNavisohie ya NaM vizuddhAe - darzanavizuddhayA ca khalu vizuddhA vizuddha-atyaMta nirmaLa e dananI vizuddhatAthI dazanAcAranA pari cAlanathI viziSTa thayesa zuddhithI atthegaie teNeva bhavaggaheNaM sijjhai-asti ekaka : tenaiva bhavagrahaNena sidhyati / zeDa va sevA hoya he hai ? zona lavathI siddhigatine Apta urI se che. paraMtu visohie ya NaM visuddhAe tacyaM puNo bhavahaNaM nAikamai - vizodhyA ca khalu vizudhyA tRtIyaM punarbhavagrahaNaM nAtikrAmati je jIva echI AyuSyanA kAraNe keTalAMka kama avaziSTa rahevAthI jo eja bhavamAM meAkSane prApta na karI zake tA te utkRSTa darzana vizuddhinA prabhAvathI 200 " uttarAdhyayana sUtra : 4 Page #219 -------------------------------------------------------------------------- ________________ priyadarzinI kA a. 29 nivedasvarUpavarNanam 2 201 nmopAdAnAtmakaM nAtikAmati-nAtivartate, so'vazyaM tRtIyabhave sidhyatItyarthaH zAlibhadravat / utkRSTadarzanArAdhakApekSayaitat , uktaMhi___ ukkosadasaNeNaM bhaMte ! jIve kaihiM bhavaggahaNehi sinjhijjA ? goyamA ! ukkoseNaM teNeva, tao mukke taiyaM NAikkamai // 1 // ___ chAyA-utkRSTadarzanena bhadanta ! jIvaH katibhirbhavagrahaNaiH sidhyet ? gautama ! utkarSeNa tenaiva, tato muktastRtIyaM nAvikrAmati // iti // suu01|| saMvegAdavazyaM nirvedaH syAditi dvitIya bhedarUpaMtamAhamUlam-nivveeNaM bhaMte ! jIve kiM jaNayai ? nivveeNaM diva. mANussa tericchiesu kAmabhoesu nivveyaM havamAgacchada sabavisaesu virajjai, savvavisaesu virajjamANe AraMbhapariggaha pariccAyaM karei, AraMbhapariggahapariccAyaM karemANe saMsAramaggaM vocchidai siddhimaggapaDivanne ya havai // 2 // ___ chAyA-nidena bhadanta ! jIvaH kiM janayati ?, nidena divyamAnuSa tairazveSu kAmabhogeSu nirvedaM zIghramAgacchati / sarva viSayeSu virajyate sarva viSayeSu virajyamAnaH ArambhaparigrahatyAgaM karoti ArambhaparigrahaparityAgaM ca kurvan saMsAramArga vyavacchinatti, siddhimArgapratipannazca bhavati // 2 // TokA-'nivveeNaM bhaMte' ityaadi| he bhadanta ! nirvedena jIvaH kiM janayati ? nirvedaH-saMsArAd vairAgyaM tena, jIva-AtmA, kiM janayatikaM guNamutpAdayati ? / atrAha-'NivveeNaM' lAtA hai arthAt vaha jIva zAlIbhadrakI taraha tIsare bhavameM avazya mokSa ko prApta karatA hai / yaha bAta utkRSTa darzanArAdhakakI apekSAse kahI hai| ___ kahA bhI hai-" ukkosa daMsaNeNaM bhaMte / jIve kaihiM bhavaggahaNehiM sijjhijjA ? goyamA / ukkoseNaM teNeva tao mukke taiyaM nnaaikkmi||1|| saMvegake bAda nirveda avazya hotA hai so dUsarA bola nirvedake trIjA bhavamAM te cUkato nathI. arthAta te jIva zAlIbhadranI mAphaka trIjA bhavamAM avazya mokSane prApta kare che. A vAta utkRSTa dazanArAdhakanI apekSAthI kahela che. ghu 55 ---" ukkosadasaNeNaM bhante ! jIve kaihiM bhavaggahaNehiM sijjhijjA ? goyamA ! ukkoseNaM teNeva tatto mukke taiyaM NAikkamai " // 1 // saMvegana pachI nirveda avazya thAya che. AthI have bIjA bela nivedananA u0 26 uttarAdhyayana sUtra :4 Page #220 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 202 - uttarAdhyayanasUtre ityAdi / nidena = saMsAravairAgyeNa, divyamAnuSa-tairazceSu yathAsaMbhavaM devAdi sambandhiSu kAmabhogeSu nirvedaM zIghramAgacchati-alametairnarakanigodAdi duHkhahetubhiH kAmabhogairiti, viziSTataraM nirvedaM zIghraM prApnotItyarthaH / 'nivveyaM hanvamAgacchai ' ityasya vyAkhyAmAha-'savva visaesu virajjai' iti / svarUpako kahate haiM-'nivveeNaM' ityAdi / ___ anvayArtha (nivveeNaM jIve kiMjaNayai-nidena jIvaH kiM janayati) nirveda guNakI prApti honese jIva kisa guNako prApta karatA hai ? bhagavAn kahate haiM-(nivveeNaM divvamANussa tericchiesu kAmabhoelu nivveyaM havvamAgacchai-nidena divyamAnuSatarazceSu kAmabhogeSu nirvedaM zIghra Agacchati) jIva java nirveda-sAmAnya rUpase saMsArase vairAgya prApta kara letA hai taba isa sthitimeM vaha jIva divya-devAdi saMbaMdhi kAmabhogoMmeM manuSya saMbaMdhi kAmabhogameM evaM tiryaMca saMbaMdhi kAmabhogoMmeM aisA vicAra karatA hai ki naraka evaM nigoda Adi gatiyoMke duHkhoMke kAraNabhUta ina kAmabhogoMke sevanase kyA lAbha haiM-inakA tyAga hI uttama hai| aise vicArase vaha unameM viziSTatara nirvedako zIghra prApta karatA hai / isa vicArase bhAvita antaH karaNa hokara phira vaha jIva (savva visaesu virajjai sarva viSayeSu virajyate) samasta devAdika saMbaMdhI zabdAdika viSayoMmeM viraktiko dhAraNa karatA hai-unakA parityAga kara detA hai / ( savvavisaesu virajjamANe 25252 apAmA mAve cha--" nivveeNaM "tyaadi| ___-kyAtha-nivveeNaM jIve ki jaNayai-nivena jIvaH kiM janayati nive guNanI prApti thavAthI jIva kayA guNane prApta kare che? bhagavAna kahe che ke, nivveeNaM divvamANussa tericchiesu kAmabhoesu nivveda havva mAgacchai-nive dena divyamAnuSatairazceSu kAmabhogeSu nivedaM zIghra Agacchati nyAre nive-sAmAnya rUpathI saMsArathI vairAgya prApta karI le che tyAre A sthitimAM te jIva divya devAdI saMbaMdhi kAmamAM, manuSya saMbaMdhI kAmamAM ane tiryaMca saMbaMdhi kAmagomAM e vicAra kare che ke, naraka evA nigoda Adi gationA duHkhanA kAraNabhUta A kAmaganA sevanathI lAbha thAya che ene tyAga ja uttama che. evA vicArathI te emAM viziSTatara nirvedane zIdhra prApta kare che A vicArathI mAlita mata:42 vA 42 se 1 savvavisaesu virajjai-sarvaviSayeSu vicare samasta devAdika saMbaMdhi zabdAdika viSayamAM virati dhAraNa kare che. ene prityaa||4he che. savvavisae su vijamANe AraMbhaparigRhapariccAyaM karei-sarva viSayeSu virajyamAna Arabha parigraha parityAgakaroti yenaatyaa|| 42pAthIpachIte 71 paTanA uttarAdhyayana sUtra:4 Page #221 -------------------------------------------------------------------------- ________________ priyadarzinI TIkA. a0 29 nirvedasvarUpavarNanam 3 sarvaviSayeSu-sarveSu narAmaratiryak sambandhiSu zabdAdiviSayeSu virAjyate-vairAgyaM prApnoti / sarvaviSayeSu virAjyamAnaH teSu ArambhaparigrahaparityAgam-ArambhaHSaDjIvanikAyopamardako vyApAraH, parigrahaH-dhanadhAnyAdInAM svIkArastayoH parityAgaH-parivarjanaM, taM karoti / ArambhaparigrahatyAgaM ca kurvan saMsAramArga-mithyAvAviratipramAdakapAyarUpaM, vyavacchinatti vinAzayati / saMsAramArgasya vyavacchede kRte sati sa siddhimArgapratipannaH-siddhimArga-samyagdarzanAdikaM pratipannaH-mApto bhavati / ca zabdo hetvarthe, yataH yasmAt kAraNAt saMsAramArga vyavacchinatti, ataH siddhimArga pratipanno bhavatItyarthaH // 2 // AraMbhapariggaha pariccAyaM karei-sarva viSayeSu virajyamAnaH AraMbhaparigraha parityAgaM karoti ) unakA tyAga karanese phira yaha jIva SaDjIvanikAyoMke upamardanarUpa AraMbhakA evaM dhana dhAnya Adike svIkAra karanerUpa parigrahakA parityAga kara detA hai / (AraMbhapariggaha pariccAyaM karemANeArambhaparigrahaparityAgaM ca kurvan ) AraMbha evaM parigrahakA parityAga karatA huA yahaHjIva (saMsAramaggaM vocchidai siddhimaggapaDivanneya havaisaMsAra mArga vyavacchinatti siddhimArgapratipannazca bhavati) saMsArake mArga svarUpa mithyAtva, avirati, pramAda evaM kaSAya, inakA parihAra karatA hai| tathA siddhike mArgabhUta samyagdarzana samyakajJAna evaM samyak cAritrako prApta karatA hai| tAtparya yaha hai ki jisa kAraNa yaha saMsAra mArgakA parityAga kara detA hai isIse yaha siddhi mArgako prApta karatA hai // 2 // kAyanA upamanarUpa AraMbhane ane dhana, dhAnya AdinA svIkAra karavArUpa parityAga zahecha. AraMbhapariggahapariccAyaM karemANe-AraMbhaparigrahaparityAgaM ca kurvan mAla bhane priyddn| parityAga 42ai 42di me 75 saMsAramagaM vocchidai-saMsAramArga vyavacchinatti sAnA bhAga 135 mithyAt5 maviti, prabhA bhane 4Aya, mAnA parikSA2 42 cha. siddhi magapaDivanne ya havai-siddhimArga pratipannazca bhavati tathA siddhinA mAgabhUta samyagU darzana, samyakajJAna ane samyapha cAritrane prApta kare che. tAtparya e che ke, je kAraNe e saMsAra mAgane parityAga karI de che. enAthI ja te siddhi mAna prApta 2 cha. // 2 // uttarAdhyayana sUtra:4 Page #222 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 204 uttarAdhyayanasUtre nirvedo'pi dharmazraddhAvatAmeva syAditi tRtIyabhedaM dharmazraddhAsvarUpamAhamUlam-dhammasaddhAe NaM bhaMte ! jIve kiM jnnyi?| dhammasaddhAe NaM sAyasokkhesu rajjamANe virjji| agAradhammaM ca NaM cyi| aNagAre NaM jIve sArIramANasANaM dukkhANaM cheyaNa bheyaNa saMjogAINaM voccheyaM karei, avvAvAhaM ca suhaM nivvattei // sU03 // ____ chAyA-dharmazraddhayA khalu bhadanta ! jIvaH kiM janayati ? / dharmazraddhayA khalu sAtasaukhyeSu rajyamAno virajyate / agAradharma ca khalu tyajati / anagAraH khalu jIvaH zArIramAnasAnAM duHkhAnAM chedanabhedanasaMyogAdonAM vyavacchedaM karoti, ata eva avyAbAdhaM ca sukhaM nivartayati // 3 // TIkA-'dhammasaddhAe' ityAdi / praznavAkyasya vyAkhyA prAgvat / dharmazraddhayA-dharma zrutadharmAdiH tatra zraddhAtatkaraNAbhilASarUpA, tayA, sAtasaukhyeSu-sAta-sAtavedanIyaM tajjanitA saukhyAni sAtasaukhyAni madhyamapadaloposamAsaH dantyAdirapi sAtazabdaH sAterhetumaNNyantadhAtoH sautrAt 'anupasargAllimpa ' ityAdi mUtra paThitAtU pacAyaciniSpannaH / teSu - vaiSayikamukheSvityarthaH, rajyamAnaH-pUrvakAle'nuraktaH, virajyate-vairAgya nirvedaguNakI prApti dharmazraddhAvAleko hI hotI hai so tIsarA bolarUpa dharma zraddhAko kahate haiM-'dhammasaddhAeNaM' ityAdi / ___ anvayArtha-(bhaMte dhammasaddhAe jove ki jaNayai-bhadanta ! dharmazraddhayA jIvaH ki janayati) he bhagavan dharmaH zraddhAse jIva kisa guNako prApta karatA hai ? bhagavAn kahate haiM-(dhammasaddhAe NaM sAyAsokkhesu rajjamANe virajjaha-dharmazraddhayA khalu sAtasaukhyeSu rajyamAno virajyate ) zrutacAritra rUpa dharmakI zraddhAse prANI jo ki pahile sAtavedanIya karmake udayase janita vaiSayika sukhoMmeM magna ho rahA thA aba magna nahIM hotA hai / arthAt nirveda guNanI prApti dharmazraddhAvALAne ja thAya che. AthI trIjA bola dharmazraddhA bhATa cha-'dhammasaddhAeNaM' ityaadi| anvayArtha -bhante dhammasaddhAe jIve ki jaNayai-bhadanta dharmazraddhayA jIvaH ki janayati hai sapAna ! dharmazraddhAthI 01 yA guNane prAta 42 cha ? sApAna 4 cha dhammasaddhAe gaM sAyA sokkhesu rajamANe virajjai-dharmazraddhayA khalu sAtasaukhyeSu rajyamAno virajyate zruta yAritra35 dharmanI zraddhAthI prANI, jo ke, pahelAM sAta vedaniya karmanA udayathI janmelA vaiSayika sukhemAM magna thaI rahela hate, have magna thatuM nathI. arthAt jyAM sudhI zrutacArirUpa uttarAdhyayana sUtra:4 Page #223 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 205 priyadarzinI TIkA a0 29 nivedasvarUpavarNanam 3 prApnoti / agAradharma-gRhAcAraM gArhasthyaM ca khalu-nizcayana tyajati, gArhasthyAGgIkArasya vaiSayikasukhAnurAgahetukatvAditi bhAvaH / tatazca anagAra:-anagArarahitaH prabajitaH san khalu jI zArIramAnasAnAM duHkhAnAM, kathaM bhUtAnAm ? chedanabhedana saMyogAdInAM-tatra-chedanaM-khaGgAdinA dvidhAkaraNaM, bhedana-kuntAdinA vidAraNaM, ihApyAdizabdasya sambandhAd tADanAdayo'pi gRhyante, tatazchedanabhedanAdInAM zArIjabataka zrutacAritrarUpa dharmakI zraddhAne isake jIvana meM apanA sthAna nahIM jamA pAyA thA taba taka yaha prANI sAtavedanIyake udayase prAptase prApta vaiSayika sukhoMmeM magna banakara bar3A khuzI hotA thA apaneko bar3A sukhI mAnatA thA-parantu jaise hI dhamakI zraddhAse isakA antaHkaraNa otaprota huA 'vaise hI ve vaiSayika sukha isako heya (tyAjya) pratIta hone lge| ataH yaha unase virakta ho jAtA hai / tathA inake hetubhUta ( agAradhammaM ca NaM cayaha-agAradharbha khalu tyajati) agAra dharmako-nizcayase choDa detA hai| aura (aNagAre jIve sarIra mANasAgaM dukkhANaM cheyaNa bheyaNa saMjogAINaM voccheyaM karei avvAvAhaM ca suhaM nivvattei-anagAraH khalu jIva: zarIra mAnasAnAM duHkhAnAM chedanabhedana saMyogAdInAM vyavacchedaM karoti ata evaM avyAbAdhaM sukhaM ca nivartayati) anagAra banakara-pravrajita hokara jo isako chedanase-khaGga Adi dvArA dvidhA karanese honevAle bhedanase kunta Adi dvArA vidAraNa karanese-honevAle tathA Adi zabdase tADana tarjana Adi karanese honevAle zArIrika duHkhoMko isI taraha aniSTa dhamanI zraddhAe tenA jIvanamAM pitAnuM sthAna janmAvela na hatuM, tyAM sudhI e prANI sAtavedaniyanA udayanI prAptithI prApta viSayika sukhomAM magna banIne khUba sukhI thatuM hatuM, pitAne ghaNe sukhI mAnatA hatA, paraMtu jyAre dharmanI zraddhAthI enuM aMtaHkaraNa otaprota banyuM eTale e viSayaka sukha ene heya pratIta thavA lAgyAM AthI e tenAthI virakta thaI jAya che. tathA zyanA hetubhUta agAradhamma ca NaM cayai-agAradharma ca khalu tyajati azA dhamana sthadharma nizcayathI chADI he cha. sane aNagAre NaM jIve sarIramANasANaM dukkhANaM cheyaNabheyaNa saMjogAINaM voccheyaM karei-anagAraH khalu jIvaH zarIramAnasAnAM duHkhAnAM chedanabhedana saMyogAdInAM vyavacchedaM karoti manA2 manAna-pratrata thaIne je tenA chedanathI, khaDaga Adi dvArA dvidhA karavAthI, thanAra bhedanathI, kunta Adi dvArA vidyAraNa karavAthI, thanAra tathA Adi zabdathI tADana-tAjana karavAthI thanAra zArIrika dukhane Aja rIte aniSTa padArthonA saMbaMdhathI, uttarAdhyayana sUtra:4 Page #224 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 206 uttarAdhyayanasUtre raduHkhAnAM tathA saMyomAdInAM-mAnasaduHkhAnAM, tatra saMyogaH-aniSTazabdAdInAM sambandhaH, Adi zabdAd iSTaviyogAdi saMgrahaH / teSAM duHkhAnAM vyuccheda-vivizeSeNa punaranutpattirUpega uccheI-nAzam atyantaniTattimiti yAvat karotisakaladuHkhakAraNIbhUtakarmanikaranirjarAkaraNAditi bhAvaH / ata evaM-avyAbAdham -duHkharahitaM ca mukham-AnandaparamAnandasaMdohaM, nivartayati-samutpAdayati / ___ atirohito hi dharmasya mahimA yat sakalamanorathAvAptidharmAd bhavati / tathA coktam dharmo'yaM dhanavallabheSu dhanadaH, kAmArthinAM kAmadaH, saubhAgyArthiSu tatpadaH, kimathavA, putrArthinAM putrdH|| rAjyArthiSvapi rAjyadaH, kimaparaM, nAnAvikalpairnRNAM, tat kiM yana dadAti, kiM ca tanute svargApavargAvapi // 1 // padArthoM ke saMbaMdhase, iSTa padArthoM ke viyogase honevAle ArtadhyAnarUpa mAna sika duHkhoMkA nAza kara detA hai ki jisase ve duHkha punaH isako prApta na ho sake / arthAt duHkhoMke kAraNabhUta karmo kI yaha nirjarA kara detA hai ataH kAraNake abhAvameM kArya nahIM hotA hai jaba yaha jIva isa taraha zArIrika evaM mAnasika duHkhoMse rahita hokara vaha avyAyAdha sukhoMko prApta karatA hai / dharmakI mahimA kabhI tirohita nahIM ho sakatI hai| kAraNa ki jIvoMke dharmase hI to sakala manoratha phAlate phUlate rahate haiN| anyatra aisA hI kahA hai dharmo'yaM dhanavallabheSu dhanadaH, kAmArthinAM kAmadaH, saubhAgyArthiSu tatpradaH, kimathavA putrArthinAM putrdH| ISTa padArthanA vigathI thanAra ArtadhyAnarU5 mAnasika durane nAza kare che ke jethI e duHkha ene pharIthI prApta na thAya. arthAta-duHkhene kAraNabhUta karmonI e nirjarA karI de che. AthI kAraNanA abhAvamAM kArya banatuM nathI. jyAre e jIva A rIte zArIrika ane mAnasika duHkhothI rahita banIne te avvAvAhaM ca suhaM nivvattei-avyAbAdhaM sukhaM ca nivartayati bhayAmA amAna kAma kare che, dharmanI mahimA kadI tirahita thaI zakatI nathI. kAraNa ke, jIvanA dharmathI ja sakaLa maratha phaLatA phUlatA rahe che. anya sthaLe paNa AvuM ja kahela che- dharmo'yaM dhanavallabheSu dhanadaH, kAmArthinAM kAmadA, saubhAgyArthiSu tatpadaH, kimathavA putrArthinAM putradaH // uttarAdhyayana sUtra:4 Page #225 -------------------------------------------------------------------------- ________________ priyadarzinI TIkA a0 29 dharmazraddhAvarNanam 4 207 dharmazraddhaiva sakalakalyANamUlakAraNamiti bhAvaH / nanu pUrvamapi saMvegaphalapradarzane dharmazraddhAyAstatphalasya ca prarUpaNA kRtaiva kiM punadharmazraddhAyAH phalapradarzanaM tathA sati punaruktidoSo'pyApatatIti cet , ucyatepUrva saMvegaphalatvena dharmazraddhAyAH kathanam , iha tu svAtantryeNa dharmazraddhAyAH phala pradarzanamiti na punarukti doSAvakAzaH // 3 // rAjyArthivapi rAjyadaH kimaparaM nAnAvikalpairnRNAM, tat kiM yanna dadAti, kiMca tanute svargApavargAvapi // 1 // dharma kI mahimA hI kucha aisI hai jo apane sevana karanevAle vyaktiyoMko yadi ve dhanake icchuka haiM to unako dhanakI apArarAzi detA hai, yadi ve kAmArthI haiM to unakI icchita samasta abhilASAe~ pUrNa karatA hai, ve yadi saubhAgyake abhilASI hai to unake saubhAgyako camakAtA hai, yadi ve putrArthI haiM to sarvottama putra detA hai, yadi ve rAjyake abhilASI haiM to unako rAjya detA haiN| jyAdA kyA kahA jAya-saMsArameM aisI koI bhI zubha vastu nahIM hai jo dharmase nahIM mila sakatI ho / svarga aura mokSakI prApti bhI jIvako isI eka dharmake prabhAvase hotI hai // 1 // bhAvArtha--yahA~ aisI AzaMkA nahIM karanI cAhiye ki " saMvegakA phala pradarzita karate samaya sUtrakArane pahile hI dharmakI zraddhA aura usake phalakI prarUpaNA karadI hai aba dubArA dharmazraddhAke phalako pradarzita karanese rAjyArthiSvapi rAjyadaH, kima paraM nAnA vikalpai nRNAM,, tat ki yanna dadAti, kiMca tanute svargApavargAvapi // 1 // dhamane mahimA ja e che ke, tenuM sevana karanAra vyaktiomAMnI keI je dhananI IcchA dharAvanAra hoya to ene dhananI apAra rAzI Ape che je e karmAthI hoya to eNe IjhelI saghaLI abhilASAo pUrNa kare che. je te saubhAgyanA abhilASI hoya te tenA saubhAgyane camakAve che. je putranI abhilASAvALe hoya te tene sarvottama putra Ape che, athavA te je rAjyanA abhilASI hoya tene rAjya Ape che. vadhAre zuM kahevAmAM Ave saMsAramAM evI koI paNa vastu nathI ke, je dharmathI maLI na zakati hoya. svarga ane mAkSanI prAti para apane mA dharmanA prabhAvathI / thAya che. // 2 // bhAvArthaahIM evI AzaMkA na karavI joIe ke, saMveganuM phaLa pradarzita karatI vakhate sUtrakAre pahelAM ja dharmanI zraddhA ane enA phaLanI prarUpaNa karI dIdhela che. bIjI vakhata dharmazraddhAnA phaLane pradarzita karavAthI uttarAdhyayana sUtra:4 Page #226 -------------------------------------------------------------------------- ________________ uttarAdhyayanasUtre dharmazraddhAvatA ca gurvAdeH zuzrUSA'vazyaM kAryeticaturtha guruzuzrUpAstrarUpamAH- mUlam - gurusAhammiya sussUsaNayAe NaM bhaMte! jIve kiM jaNayaha ? | gurusAhammiya sussUsaNAyae NaM viNayapaDivattiM jaNayai | viyapaDivanne ya NaM jIve aNaccAsAyaNasIle neraiyatirikkhajoNiyamaNussa devaduggaIo nirummai / vaNNasaMjalaNa bhattibahumANayAe maNussadevagaIo nibaMdha | siddhiM soggaI ca visoi / pasatthAiM caNaM viNayamUlAI savvakajjAI sAhei / an ya bahave jIve viNiittA bhavai // sU0 4 // chAyA - guru- sAdharmika zuzrUSaNatayA khalu bhadanta ! jIvaH kiM janayati ? | guru sAdharmikapaNatayA khalu vinayapratipattiM janayati / vinayapratipannazca khalu jIvaH anatyAzAtanAzIlaH nairayikatiryagyonikamanuSyadevadurgatI niruNAddhi / varNa saMjvalana bhaktibahumAnatayA manuSyadevasugatI nibadhnAti / siddhisugati ca vizodhayati / prazastAni ca khalu vinayamUlAni sarvakAryANi sAdhayati / anyAMzca bahUn jIvAn vinetA bhavati // sU0 4 // TIkA - ' gurusAhammiya' ityAdi / 208 praznavAkyasya vyAkhyA prAgvat / guro:- AcAryasya paryAya jyeSThasya ca tathA sAdharmikasya ca zuzravaNA - paryupAsanA, saiva gurusAdharmikazuzrUSaNatA, atra prAkRtapunarakti doSa lagatA hai| isakA samAdhAna yaha hai ki- pahile jo dharmazraarat aur sUtrakAra ne kiyA hai so unako yaha pradarzita karanA iSTa thA ki yaha dharmazraddhA saMvegakA phala hai / parantu yahA~ jo dharmazraddhA kA phala kahA hai vaha aisA nahIM kahA gayA yahAM to vaha svatantrarUpa se kahA hai / ataH isameM punarukti doSakI saMbhAvanA nahIM hai // 3 // dharmazraddhAluko guru AdikI zuzrUSA avazya karanI cAhiye - ataH punarakti doSa lAge che. mAnu samAdhAna e che ke, pahelAM je dhazraddhAnu kathana sUtrakAre karela che. emAM emaNe e pradarzita karavuM. ISTa hatuM ke, A dha zraddhA sa MveganuM phaLa che. paraMtu ahIM je dhama zraddhAnuM phaLa khatAvavAmAM Avela che te evuM nathI khatAnuM ahIM te te svata MtrarUpathI tAvavAma AAvesa che. mAthI khemAM puna3kti ghoSanI saMbhAvanA nathI. // 3 // dharma zraddhALuoe guru AdinI zu SA avazya karavI joIe. AthI cAthA uttarAdhyayana sUtra : 4 Page #227 -------------------------------------------------------------------------- ________________ priyadarzinI TIkA a0 29 gurvAdeH zuzrUSAvarNanam 4 209 svAt svArthe ' tala ' pratyayaH evamagre'pi sarvatra bodhyam / tayA jIvaH - vinayapatipattim - vinayaprAptiM janayati - karoti / vinayapratipannaH - vinayaM pratipannaH - prAptazca jIvaH, anatyAzAtanAzIlaH - guruparivAdAdi parihArAdAzAtanAyAH atizayena varjanazIla :- kenA'pi prakAreNa svalpAmadhyAzAtanAmakurvan sannityarthaH, nairayikatiryagyonika manuSyadevadurgatI niruNaddhi, ayamarthaH - nairayikAzca tiryaJcazca nairayika tiryaJcasteSAM yonI nairayikatiryagyonI te eva nairayikatiryagyoni ke iha svArthikaH cauthA bolarUpa guru sAdharmika zuzrUSatAkA guNa prakaTa kiyA jAtA hai' gurusAhammiya' ityAdi / - anvayArtha - (bhaMte guru sAhammiya sussUsaNayAe jIve kiM jaNayahabhadanta ! guru sAdharmikazuzrUSaNayA jIvaH kiM janayati ) he bhagavan / AcArya mahArAjakI athavA dIkSA paryAyameM jyeSTha sAdhujanakI tathA sAdharmikakI paryupAsanA se jIva kisa guNako prApta karatA hai ? bhagavAn kahate haiM (guru sAimmiyasussUsaNayA NaM viNayapaDivattiM jaNayaha-gurusAdharmika zuzrUSaNayA khalu vinayaprati patiM janayati) guru evaM sAdharmika jana AdikI zuzrUSA karanese jIva vinaya tapakI prApti karatA hai ( viNayapaDivanne ya NaM jIve aNaccAsAyaNasIle neraiyatirikkha joNiya maNussadevaduggahao nibaMdha - vinayapratipannazca khalu jIvaH ananyA zAtanA zIlaH nairathika tiryaga yonikamanuSyadeva durgatI niruNaddhi) vinayazIla banA huA vaha AtmA apane gurujanakA svapna meM bhI avinaya Adi nahIM karatA hai / ataH AzAtanA doSa se bilakula rahita hone ke moTara35 gurusAdharbhi 4 zuzrUSAnA gulu praDeMTa avAmAM Ave che - "gurusAhammiya" ityaadi| bhyanvayArtha--bhante gurusAhammiya sussUsaNayAe jIve kiM jaNayai - gurusAdharmika suzrUSaNayA jIvaH kiM janayati se lagavAna ! AyArya mahArAnI, athavA dIkSAparyAyamAM meTA sAdhujananI, tathA sAdhamikanI, paryuMpAsanAthI jIva kayA guNane prApta kare che ? lagavAna uDe che--gurusAhammiya sussUsaNayA NaM viNayapaDivattiM jaNayai-guru sAdharmika suzrUSaNayA khalu vinayapratipattiM janayati guru bhane sAdhabhinna mAhinI suzrUSA svArthI va vinaya tapanI prApti ure che. vinayapaDivanneya NaM jIve aNaccAsAyaNasI le neraiyatirikkha joNiya mANussa devaduggaio nibaMdhai-vinayapratipannazca khalu jIvaH ananyAzAtanAzIlaH nairayikatiryagyonikamanuSya deva durgati niruNaddhi vinaya zIsa manesa me AtmA potAnA gurubhnanu svapnAmA pazu parivAda Adi karatA nathI. AthI AzAtanA doSathI bilakula rahita haiAvAnA u0 27 uttarAdhyayana sUtra : 4 Page #228 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 210 uttarAdhyayana sUtre ka pratyayaH / ime dve yonI niruNaddhi, tathA manuSya durgati mlecchattrarUpAM niruNaddhi, tathA devadurgati - kilviSikatvAdirUpAM ca niruNAddhi - niSedhati nivArayatIti yAvat / nairayikatiryagyonimanuSya devadurgatiprAptihetubhUtAyA azAtanAyAabhAvena tatprAptyabhAvAditibhAvaH / tathA varNasaMjvalanabhaktibahumAnatayA=varNaH - zlAghA - AdaraH, tena saMjvalanaM - gurvAdeH guNaprakAzanaM varNasaMjvalanaM, bhaktiHabhyutthAnAdikA, bahumAnam - AntaraprItivizeSaH, eSa dvandve svArthe ta pratyayaH AsvAt / varNasaMjvalanabhaktibahumAnatA tathA gurUNAM vinayapratipattirUpayA, mAnuSya devasugatI nivannAti tatra manuSyasugatiH aizvarya saMpannaviziSTakulajanmAdirUpA, devasugatistu - indratvAdirUpA te ubhe sugati nibadhnAti -tAtmAyogya karmabandhaneneti bhAvaH / siddhisugatiM ca vizodhayati, siddhimArgasya samyag darzanAdervizodhanena kAraNa vaha narakagati evaM tiryaJcagati, ina do durgatiyoMkA tathA manuSyoM meM mlecchatva Adi honerUpa evaM devagatimeM kilbidhika deva honerUpa durgati kA baMdha nahIM karatA hai / ( vaNNasaMjalaNabhattibahumANayAe maNussa devagaio nibaMdha - varNasaMjvalana bhaktibahumAnatayA mAnuSya deva sugatIM nibadhnAti ) varNa saMjvalana - gurvAdikake guNaprakAzana-bhakti-unake Ane para abhyutthAna Adi karanA bahumAna antaraMga meM unake prati prIti vizeSa dhAraNa karanA, ina sabake karaneke kAraNa jIva manuSya sugati - aizvaryaviziSTa kulameM janma lenArUpa sugatiko evaM devasugatiko indratva Adi padakI prAptirUpa sugatiko pAtA hai, arthAt ina donoM sugatiyoM meM janma leneke kAraNabhUta karmakI upArjana karatA hai isaliye marane para vaha ina sugatiyoM meM jAkara utpanna ho jAtA haiM / tathA (sidhi soggaiM ca visohei - siddhiM sugatiM vizodhayati ) siddhirUpa sugatikA vizodhana kAraNe kAI paNa rIte te jarA sarakhA paNu AzAtanA deSa na karanAra heAvAnA kAraNe te narakagati ene tiya cagati A be durgationA tathA manuSyAmAM mlecchava Adi hAvArUpa ane devagatimAM kibliSika deva thavA rUpa dutinA baMdha karatA nathI. vaNNasaM jalaNabhattibahumANayAe mANussadevagaio nibaMdhai-vaNasaMjvalana bhakti bahumAnatayA manuSyadeva sugatiM nirbandhAti varSA svasana- guru mAhinA thunu prakAzana bhakita AvavAthI abhyutthAna Adittu karavuM bahumAna ataraMgamAM emanA tarapha vadhu prItivALA khanavu, A saghaLuM karavAne kAraNe jIva manuSya sugatiaizcaya viziSTa kuLamAM janma levA rUpa sugatine athavA deva sugatine-Indratva Adi padanI prAptirUpa sugatine pAme che. arthAt e banne sugatiemAM janma levAnA kAraNabhUta karmane upArjana kare che. A kAraNe maryA pachI te A sugatimAbhAM ne utyanna thAya che, tathA siddhisoggaiM ca visohei-siddhiM sugatiM uttarAdhyayana sUtra : 4 Page #229 -------------------------------------------------------------------------- ________________ priyadarzinI TIkA a0 29 guruzuzrUSA 4 AlocanA svarUpavarNanam ca 5 211 prazastAni - prazaMsAsthAnAni khalu vinayamUlAni = vinayahetukAni, sarvakAryANi= iha zrutajJAnAdIni, parabhave ca muktiM sAdhayati prApnoti / nanvasau sArthasAdhaka eva bhavati kim ? ityAzaGkyAha-' anne ya bahave jIve ya' ityAdi / enyAMca bahUn jIvAn vinetA- vinayaM grAhayitA bhavati / sakalazubhAnAM vinayamUlakatvAd vinayaprAptiM kArayitvA parArthasAdhako'pyasau bhavatIti bhAvaH // sU0 4 // karatA hai arthAt siddhigati ke kAraNabhUta samyagdarzana AdikI zuddhi karatA rahatA hai / unakI zuddhi hone se (pasatthAI ca NaM vinayamUlAI savvakajjAI sAhei anneya bahave jIve viNiittA bhavai-prazastAni khalu vinayamUlAni sarvakAryANi sAdhayati, anyAMzca bahUn jIvAn vinetA bhavati ) isa bhavameM prazasta tathA vinayahetuka samasta zrutajJAnAdirUpa kAryoM ko tathA parAbhava meM muktirUpa kAryako prApta karatA hai / isa taraha yaha svArtha sAdhaka banatA hai kyoMki anya bahuta se manuSyoM ko bhI yaha apane jIvanakAlameM isa vinayadharma meM lagA detA hai || bhAvArtha- jo sAdhu apane AcAryadevakI yA dIkSA paryAyameM jyeSTha sAdhujanakI yA sAdharmI sAdhukI paryupAsanA - sevA Adi karatA hai vaha unakI vaiyAvRtti dvArA vinaya tapa dhAraNa karatA hai / kyoM ki jabataka AtmAmeM vinaya nahIM AtA hai tabataka dUsaroMkI sevA karane kA bhAva udita nahIM ho sakatA hai| aisA vyakti kabhI bhI apane gurvAdika AdikA apavAda apane mukha se nahIM kara sakatA hai / kyoM ki aisA karane se 6 vizodhati siddhirUpa sugatinuM vizeSana kare che. arthAt siddhagatinA kAraNabhUta samyagdarzana AdinI zuddhi karatA rahe che. enI zuddhi thavAthI pasasthA rkhaM vinaya mUlAI savvakajjAI sAhei anneya bahave jIve viNiittA bhavai - prazastAni khalu vinayamUlAni sarvakAryANi sAdhayati anyAMzca bahUn jIvAn vinetA bhavati bhavamAM prazasta tathA vinaya hetuka samasta zruta jJAnAdirUpa kAryone tathA parabhavamAM muktirUpa kAryane prApta kare che. A pramANe te svArtha sAdhaka manIne paNu paramArtha sAdhaka ane che. kemake, khIjA ghaNA mANaseAne paNa e peAtAnA jIvana kALamAM A vinaya dhamamAM lagADI de che. bhAvAtha--je sAdhu peAtAnA AcAya devanI athavA dIkSA paryAyamAM peAtAthI moTA sAdhujananI yA sAdharmI sAdhunI paryuMpAsanA-sevA Adi kare che te enI vaiyAvRtti dvArA vinaya tapa dhAraNa kare che. kemake, jyAM sudhI AtmAmAM vinaya AvatA nathI tyAM sudhI bIjAnI sevA karavAne bhAva udaya thatA nathI. AvA sAdhu potAnA gurudeva AdinA apavAda kadI paNa peAtAnA mADhethI karatA nathI, uttarAdhyayana sUtra : 4 Page #230 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 212 uttarAdhyayanasUtre guruzuzrUSAM kurvato'pyaticArasaMbhave AlocanA kartavyA, ityatapazcamabhedasvarUpAtAmAha mUlam-AloyaNayAe NaM bhaMte ! jIve kiM jaNayai ? Alo. yaNayAe NaM mAyAniyANamicchAdaMsaNasallANaMmokkhamaggavigghANaM aNaMtasaMsArabaMddhaNANaM uddharaNaM karei / ujjubhAvaM ca jaNayai / ujjubhAvapaDivanne ya NaM jIve amAI itthIveyaM napuMsagaveyaM ca na baMdhai / putvabaddhaM ca NaM nijjarei // suu05|| AzAtanA doSakA bhAgI honA par3atA hai| AzAtanA doSake prabhAvase jIvako naraka aura tiryaMcagatimeM jAkara duHkha bhogane par3ate haiN| tathA yadi manuSya gatimeM bhI janma ho jAve to usaso mleccha AdirUpa nIca kuloMmeM janma dhAraNa karanA par3atA hai / devagatimeM bhI kilbiSika jAtike devoMmeM janma lenA par3atA hai / ataH vaha AzAtanA doSoMse sadA bacA rahatA hai| gurvAdijanoMke guNa prakAzana karanA, unakI bhakti karanA, bahumAna karanA yahI vaha ucita samajhatA hai| ataH isake prabhAvase devAdi sugatiyoMmeM vaha janma letA hai // tathA siddhigatiko sudhAranekI ceSTAmeM nirata rahA karatA hai / samyagdazana Adi jo sidhdhigatike mArga hai unheM sadA saMbhAlatA rahatA hai / isI liye yaha jIva prazasta evaM vinaya mUlaka samasta kAryoM ko karatA huA anya bahutase jIvoMko bhI apane jIvanakAlameM isa dharmameM lagA jAtA hai // 4 // kemake, te jANe che ke, Ama karavAthI AzAtanA deSanA bhAgI thavuM paDe che. AzAtanA deSanA prabhAvathI jIvane naraka ane tiryaMca gatimAM jaIne duHkha bhegavavA paDe che. tathA kadAca je manuSya gatimAM janma thaI jAya to tene myuccha AdirUpa nIca kuLamAM janma le paDe che, deva gatimAM paNa kilivaSika jAtInA devAmAM janma levo paDe che. AthI te AzAtanAnA dothI sadA bacatA rahe che. guru AdinA guNonuM prakAzana karavuM, emanI bhakti karavI, bahumAna karavuM, eja te ucita mAne che. AthI enA prabhAvane kAraNe devAdi sagatiomAM te janma le che. tathA siddhigatine sudhAravAnI ceSTAmAM nirata rahyA kare che. samyagdarzana Adi je sadgatinA mArga che. ene sadA saMbhALatA rahe che. A kAraNe jIva prazasta ane vinayapUrvaka saghaLA kAryone karavA uparAMta bIjA ghaNuM jIne paNa potAnA jIvana kALamAM A dharmamAM lagADI jAya che. eka uttarAdhyayana sUtra:4 Page #231 -------------------------------------------------------------------------- ________________ priyadarzinI TIkA a. 29 AlocanAsvarUpavarNanam 5 213 chAyA - AlocanatayA khalu bhadanta ! jIvaH kiM janayati ? AlocanatayA khalu mAyA nidAnamithyAdarzanazalyAnAM mokSamArgavighnAnAm anantasaMsAravardhanAnAm uddharaNaM karoti RjubhAvaM ca khalu janayati, RjubhAvapratipannazca khalu jIvaH amAyI strIvedaM napuMsaka vedaM ca na badhnAti pUrvabaddhaM ca khalu nirjarayati // 05 // TIkA- 'AloyaNayAe ' ityAdi / praznavAkyasya vyAkhyA pUrvavat / AlocanayA - A-abhividhinA sAmastyena svadoSANAM guroragre bhAvazuddhayA vacasA prakAzanam AlocanA locadarzane curAditvANic / NyantAd dhAto ryuc pratyayaH, tayA, mAyA nidAna mithyAdarzanazalyAnAM tatra mAyA - zAThyaM, nidAnaM asya tapazcaraNAderidaM phalaM mama bhavatu iti prArthanA - guruzuzrUSA karate hue bhI sAdhuko aticAra lagane kI saMbhAvanA hai aisI sthiti meM usako AlocanA karanI cAhiye-so pA~caveM bolameM AlocanAkA svarUpa kahate haiM - 'AloyaNayAe ' ityAdi / anvayArtha - (bhaMte AloyaNayAe jIve kiM jaNayai-bhadanta ! AlonayA jIvaH kiM janayati ) he bhagavan / AlocanAse jIva kisa guNako prApta karatA haiM ? uttara meM kahate haiM - ( AloyaNayAe NaM mAyA niyANa micchAdaMsaNasallANaM udhdharaNaM kareha - AlocanayA khalu mAyAnidAna mithyAdarzanazalyAnAM udhdharaNaM karoti ) AlocanAse arthAt bhAvoMkI zuddhipUrvaka apane doSoMko guru mahArAjake samIpa vacana dvArA prakaTa karane se jIva mAyA, nidAna evaM mithyAdarzana, ina tIna zalyoMko dUra karatA hai / zaThatA (kapaTa) kA nAma mAyA hai, 'isa tapazcaraNa AdikA mujhe yaha phala mile ' isa prakArakI prArthanAtmaka vicAradhArAkA nAma nidAna hai / guru zuzruSA karavA chatAM paNa sAdhune aticAra lAgavAnI saMbhAvanA che. evI sthitimAM eNe AlecanA karavI joie jethI pAMcamA khelamAM AlecanAnuM sva35 4 che - " AloyaNayAe " tyAhi / manvayArtha - bhaMte AloyaNayAe jIve kiM jaNayai-bhadanta AlocanayA jAva: vijJAnayati huM bhagavAn! AlecanAthI jIva kayA guNune prApta kare che uttarabhAM ! che AlocaNayAe NaM mAyA niyANa miclAdaMsaNa sallANaM uddharaNaM kareiAlocanayA khalu mAyAnidAnamithyAdarzanazalyAnAM uddharaNaM karoti yaboyanAthI arthAt bhAvAnI zuddhipUrvaka peAtAnA dASAne gurumahArAja samakSa vacana dvArA pragaTa karavAthI jIva mAyA, nidAna ane mithyAdarzana, A traNa zatsyAne dUra kare che. zahatA (atharTa) nuM nAbha bhAyA che. "AA tapazcaryA mAhinu bhane Aija bhanyuM" A prakAranI prArthanAtmaka vicAradhArAnuM nAma nidAna che. atavAmAM tatvAbhini uttarAdhyayana sUtra : 4 Page #232 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 214 uttarAdhyayana sUtre tmakaM mithyAdarzanaM - atattve tattvAbhinivezaH, tatvecAtatvAbhinivezaH etacca abhigrAhikAdibhedena bahuvidham, etAni zalyAnIva, zalyavaduHkhajanakatvAditi mAyAnidAnamithyAdarzanazalyAni teSAm uddharaNam = apanayanaM karotItyanvayaH / mAyAnidAnamithyAdarzanazalyAnAM kathaMbhUtAnAm ? mokSamArgavighnAnAM-pApAnubandhi karmabandhahetutvena muktivighAtakAnAm punaH kathaMbhUtAnAM ? anantasaMsAravardhanA nAm - anantasaMsAraM vardhayanti vRddhiM nayantItyanantasaMsAravardhanAni teSAm / AlocanAyA anyacca phalamAha - ' uju bhAvaM ca jaNayaha' iti / RjubhAvaM ca janayati, iha ca zabdo hetvarthe / ca= yataH mAyAnidAnAdizalyAnAM samuddharaNaM karoti, ataH - RjubhAvam - ArjavaM janayati - pratipadyate - prApnotItyarthaH / RjubhAvaM pratipannazca jIvaH amAyI mAyArahitaH san strIvedaM napuMsakavedaM ca na badhnAti / pUrvavaddhaM ca tada dvayaM asvoM meM tatvAbhinivezakA nAma mithyAdarzana haiN| tathA tattvoM meM atattvAbhinivezakA nAma bhI mithyAdarzana hai| abhigrahika Adi ke bheda se yahaaneka prakArakA hotA hai / zalya jisa prakAra jIvoMko anekavidha duHkhoM kA utpAdaka hotA hai / usI prakAra ye zalya bhI isa jIvako anekavidha kaSTadAtA hote haiM ataH ye zalyake samAna zalya haiM / usakA apanayana vaha isaliye karatA hai ye (mokkha magga vigdhANaM anaMtasaMsAra baddhaNANaM- mokSamArga vi. ghnanAM ananta saMsAravardhakAnAM ) pApAnubaMdhi karmabandha ke hetu haiM aura isIliye mukti mArgake ye vighAtaka haiN| tathA ananta saMsArake baDhAnevAle haiM / aba yaha AlocanA ina tInoM zalyoMko nikAla detI hai tathA (ujjubhAvaM ca jaNaya RjubhAvaM khalu janayati ) jIvake bhAvo meM RjutA - saralatAko utpanna karatI hai / (ujjubhAvapaDivanne ya NaM jIve amAI itthIveyaM napuMsagaveyaM ca na baMdha - RjubhAvapratipannaH jIvaH amAyI strIvedaM napuMsaka vezanuM nAma mithyAdarzana che. tathA tatvemAM atatvAbhinivezanuM nAma paNa mithyA dRna che. abhigrahika AdinA bhedathI e aneka prakAranAM zalya je rIte jIveAne anekavidha duHkha ApanAra zalya che. enu apanayana te e mATe kare che. ye mokkhamaggavigghANaM aNaMta saMsArabaddhaNANaM- mokSamArgavighnAnAM ananta saMsAra vadhakAnAM pAyAnuMdhi kama aMdhanA hetu che ane eja kAraNe te muktimArga mAM vighAtaka che tathA anaMta sa MsArane vadhAranAra che. have A AleAcanA e traye zabyAne aDhI nANe che. tathA ujjubhAvaM ca jaNayai - RjubhAvaM khalu janayati bhuvanA lAveobhAM saraNatAne utpanna 1re che UjjubhAvapaDivanne ya NaM jIve amAI itthaveyaM napuMsagaveyaM ca na baMdhai - RjubhAvapratipannaH jIvaH amAyI strIvedanapuMsakaveda uttarAdhyayana sUtra : 4 Page #233 -------------------------------------------------------------------------- ________________ priyadarzinI TIkA. a. 29 svadoSanidAphalavarNanam 6 karma khalu-nizcayena, nirjarayati-kSapayati / yadvA-pUrvavaddhaM-pUrvopArjitaM sakalaM karma nirjarayati / tathA ca muktipadaM prApnotIti bhAvaH / / m05|| vedaM ca na bandhAti) pariNAmoM meM saralatA Anese vaha amAyI jIva strI veda evaM napuMsaka vedakA baMdha nahIM karatA hai| tathA pUrvameM baddha ina donoM vedoMkI nirjarA kara detA hai / athavA (puvvabaddhaM caNaM nijarei-pUrvabaddhaM khalu nirjarayati )kA aisA bhI artha hotA hai ki pUrvopArjita sakala karmoM kI nirjarA kara detA hai| aisA karanese usako muktipada prApta ho jAtA hai / bhAvArtha-apane doSoMko bhAvoMkI zudhdhipUrvaka gurudevake samakSa prakAzita karanA isakA nAma AlocanA hai| AlocanAke prabhAvase mAyA mithyA evaM nidAna ina tIna zalyoMkA parihAra ho jAtA hai| kAraNa ki ye tInozalya muktimArgakA vighAtaka haiM aura ananta saMsArakA vardhaka haiM / jIvameMse jaba ye tInoM zalya dUra ho jAte hai to usake bhItara bar3I bhArI saralatA bar3ha jAtI hai| jo manameM hotA hai vahI kahatA hai aura jo kahatA hai vahI karatA hai / chipAne jaisI koI bAta yahAM rahatI hI nahIM hai| isa hAlatameM amAyI isa jIvake strIveda evaM napuMsakavedakA baMdha nahIM hotA hai| tathA pUrvopArjita karmoM kI nirjarA hotI rahatI hai| isI taraha yaha muktikA pAtra bana jAtA hai // 5 // ca na badhnAti pariNAmImA sa20tA AqAthI te mamAyA. 71 strI 26 mane nasa4 vahanI madha 42to nathI tathA puvvabaddhaM ca NaM nijarei-pUrvabaddhaM khalu niti pUrvamAM baddha A bane vedanI nirjarA karI de che. athavA-Ane e paNa artha thAya che ke, pUrvopAta saghaLA karmonI nirjarA karI de che. Ama karavAthI tene mukitapada prApta thaI jAya che. bhAvArtha-potAnA dezone bhAvanI zuddhipUrvaka gurudevanI samakSa prakAzita karavA enuM nAma AlocanA che AlocanAnA prabhAvathI mAyA, mithyA ane nidAna A traNe zalyane parihAra thaI jAya che. kAraNa ke, A traNe zalya mukita mArganA vighAtaka che. ane anaMta saMsArane vadhAranAra che. jIvamAMthI jyAre A zalyA dUra thaI jAya che. tyAre tenI aMdara ghaNI ja sArI saralatA vadhavA lAge che. je manamAM hoya teja e kahe che ane je kahe che te kare che. chupAvavA jevI vAta kaI tenI aMdara rahetI nathI. AvI hAlatamAM abhAgI e jIvane strIveda ane napuMsaka vedane baMdha thatuM nathI. tathA pUrvopAta karmonI ni2|| yatI 22 cha. mAthI te bhumitane pAtra manI laya che. // 5 // uttarAdhyayana sUtra:4 Page #234 -------------------------------------------------------------------------- ________________ uttarAdhyayana sUtre AlocanA ca svadoSanindAvata eva saphalA bhavatItyataSaSTabhedasvarUpamAha - mUlam - niMdaNayAe NaM bhaMte! jIve kiM jaNayai ?, niMdaNayAe NaM pacchANutAvaM jaNayai, pacchANutAveNaM virajjamANe karaNaguseTiM paDivajjai / karaNaguNaseTiM paDivanne ya aNagAre mohaNijaM kammaM ugghAei // sU0 6 // chAyA - nindanatayA khalu bhadanta ! jIvaH kiM janayati ? / nindanatayA khalu pazcAdanutApaM janayati / pazcAdanutApena ca virajyamAnaH karaNaguNazreNiM pratipadyate / karaNaguNazreNi pratipanaca anagAro mohanIyaM karma udghAtayati // 06 // TIkA- ' niMdaNayAe ' ityAdi / nindanayA= svayameva svadoSacintanena anucitamidaM mayA kRtamityAdirUpeNa khalu jIvaH kiM janayati ? | gururAha - nindanayA khalu jIvaH pazcAdanutApaM - pazcAt kAleanutApaM punaH punastApaM pacAttApaM, duSTu mayA kRtamityAdirUpaM janayati - karoti / 216 AlocanA apane doSoMkI AtmasAkSIse nindA karane vAleko hI saphala hotI hai isaliye aba chaTThA bola meM nindanAkA svarUpa kahate haiM- ' niMdaNayAeNaM' ityAdi / anvayArtha - (bhaMte niMdaNayAe jIve kiM jaNayai - bhadanta ! nindanayA jIvaH kiM janayati) he bhagavan / apanI niMdA karanese jIva kisa guNako prApta karatA hai ? uttara meM kahate ki - (niMdaNayAe NaM pacchANutAvaM jaNayanindanayA khalu pazcAdanutApaM janayati ) apane Apa apane doSoMkA anucintana karanerUpa nindAse 'maiMne yaha anucita kiyA hai" isa prakAra ke vicAra karane se jIva pazcAttApako prApta hotA hai " maiMne yaha duSThu-ghurAkiyA hai " ityAdirUpa anutApa karatA hai| isakA phala yaha honA hai ki AleAcanA peAtAnA doSAnI AtmasAkSIthIniMdA karavAvALAnIja saphaLa thAya che. yA Aye huve chaThThA mosamAM nidhAnuM sva35 uDe che. " niMdaNayAeNaM " tyAhi 1 anvayArtha - maMte niMdaNayAe jIve kiM jaNayai-bhadanta nindanayA jIvaH ki' nanacatta he bhagavAna! peAtAnI niMdA karavAthI jIva kayA guNane prApta kare che? uttarabhAM uDe che-niMdaNayAe NaM pacchANutAvaM jaNayai nindanayA khalu pazcAdanutApaM navRtti pAte potAnI jAte ja pAtAnA doSAne anuciMtana karavArUpa niMdrAthI me Avu anucita karela che" A prakAranA vicAra karavAthI jIva pazcAttApane prApta thAya che. me A duSTa--kharAma kAma karela che " ityAdirUpa anuttApa kare uttarAdhyayana sUtra : 4 Page #235 -------------------------------------------------------------------------- ________________ priyadarzinI TIkA a0 29 svadoSanidAphalavarNanam 6 pazcAdanutApena ca virajyamAnaH-vairAgyaM prApnuvan san karaNaguNazreNi-karaNenaapUrvakaraNena guNazreNiH, sA ca sarvoparitanasthite mohaniyAdi karmadalikAnyupAdAya udayasamayAt prabhRti dvitIyAdi samayeSvasaMkhyAtaguNA saMkhyAtaguNapudgalaprakSeparUpA tAm upalakSaNatvAt sthitighAta-rasaghAta guNa saMkramasthitibaMdhAzca viziSTAt pratipadyate / yadvA-karaNam-apUrvakaraNAdi, tasya guNena-mahimnA labhyA yA zreNiH sA karaNaguNazreNiH-kSapakazreNistAM pratipadyate-mAnoti / yadvA karaNena pUrva kadApi aprAptena, sAdhyA yA guNazreNiH-vizadamanaH pariNAmavizeSarUpA sA karaNaguNazreNiH(pacchANutAveNaM virajjamANe karaNaguNaseDhiM paDivajjai-pazcAdanutApena virajyamAnaH karaNaguNazreNiM pratipadyate) vaha una doSoMkA parityAga kara detA hai aura isa prakAra virakta banA huA vaha jIva karaNaguNazreNIko prApta kara letA hai / karaNa zabdakA apUrvakaraNa artha hai| guNazreNIkA "soM paritana sthitise mohanIya Adi karma dalikoMko le lekara udaya samayase lagAkara dvitIyAdi samayoMmeM asaMkhyAta-guNe asaMkhyAtaguNeM pudgaloMkA prakSepa karanA" yaha artha hai / sthitighAta, rasaghAta, guNa saMkramaNa, sthitighaMdha, ina sabakI viziSTatAkA bhI yahAM grahaNa kara lenA cAhiye arthAt jo jIva apUrvakaraNase guNazreNIko prApta karatA hai usake viziSTa sthitighAta, viziSTarasaghAta, viziSTaguNasaMkramaNa evaM viziSTa sthitibaMdha hotA hai| athavA-karaNaguNazreNIkA yaha bhI artha hotA hai ki pUrva meM kabhI nahIM prApta hue aise apUrvakaraNa dvArA-apUrva pariNAmoM dvArA-sAdhya jo guNa cha. me 31 me thAya che hai, pacchANutAveNaM virajjamANe karaNaguNaseDhiM paDivajjai -pazcAdanutApena virajyamAnaH karaNaguNazreNiM pratipadyate te sahArAnI parityAga anutApa karI de che. ane A prakAre virakata banela e jIva karaNaguNazreNIne prApta karI le che. karaNa zabdane apUrvakaraNa artha che. guNazreNIne "sarvoparitana sthitithI mehanIya Adi karmadalI kene laIne udaya samayathI lagADI dvitiyAdi samayamAM asaMkhyAta guNe-asaMkhyAta gaNA pudgale prakSepa kara" A artha che. sthiti ghAta, rasa ghAta, guNasaMkramaNa, sthitibaMdha, A sahunI viziSTatAne paNa ahIM grahaNa karI levI joIe. arthAta je jIva apUrva karaNathI guNazreNIne prApta kare che ene viziSTa sthitighAta, viziSTa rasaghAta, viziSTa guNasaMkramaNa ane viziSTa sthitibaMdha thAya che. athavA karaNaguNa zreNIne e paNa artha thAya che ke, pUrvamAM kadI paNa prApta na thayela evA apUrva karaNa dvArA-apUrva pariNAme dvArA-sAdhya je guNa zreNI che. vizada mAnasika pari. u028 uttarAdhyayana sUtra:4 Page #236 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 218 uttarAdhyayana sUtre kSapakazreNistAM pratipadyate / karaNaguNazreNi pratipannaH = prAptazcAnagAraH - muniH mohanIyaM karma udghAtayati kSapayati / 3 ' 'NidaNayAe ' ityatra ' Nidi ' dhAtoH svArtheNic tatazca 'NyAsazrantho yuca iti pANini sUtreNa yucca pratyaye nindanA zabdo niSpadyate, tataH prAkRtatvAt svArthe tala tatyayaH / yadvA 'Nidi ' dhAtorbhAve lyuTi ' nindanam' iti, tataH prAkRtatvAt svArthe tala, evaM sarvatra bodhyam; nindanameva nindanatA, tayA nindanatayeti // 06 // zreNI hai - vizada mAnasika pariNAmoMkI viziSTatA hai usakA nAma bhI karaNaguNazreNi hai / yaha karaNaguNa zreNI kSapaka zreNIrUpa jAnanI cAhiye / athavA - apUrvakaraNa Adi karaNa haiN| isakI mahimAse jo zreNilabhya hai vaha karaNaguNa zreNI hai / isa artha meM bhI kSapaka zreNI hI guNazreNi jAnanI cAhiye / (karaNaguNaseTiM paDivanne ya aNagAre mohaNIjjaM kammaM ugdhAeikaraNaguNazreNI pratipannazca anagAraH mohanIyaM karma ugghAtayati) isa karaNa guNazreNIko prApta huA jIva anagAra munirAja - mohanIya karmako naSTa karatA hai / bhAvArtha - apane lage hue doSoMkI niMdA karanevAlA sAdhu pazcAttApa karatA huA punaH una doSoMko nahIM karatA hai / ataH unase virakta banA huA vaha jIva karaNaguNazreNIko prApta kara mohanIya karmako naSTa kara detA huuN| AlocanA apanI nIMdA karanevAle sAdhujanako hI saphala hotI hai isI liye usakA AlocanAke bAda batalAyA gayA hai // 6 // NAmeAnI viziSTatA che. enuM nAma paNa karaNaguNazreNI che. A karaNaguNu zreNI kSaSakazreNI rUpa jANavI joie. athavA--apUrvakaraNa Adi karaNa che enI mahImAthI je zreNI labhya che te karaguNa zreNI che A amAM paNa kSepaka zreNIne 4 guNuzreNI bhagavI lehaye. yA karaNaguNaseDhi paDivanneya aNagAre mohaNijjaM kammaM ugdhAei - karaNaguNIzreNIM pratipannazca anagAraH mohanIyaM karma udghAtayati karaNaguNu zreNIne prApta karanAra jIva anagAra-munirAja meAhaniya karmane naSTa kare che. bhAvA--peAtAne lAgelA doSonI peAtAnA ja meDhethI niMdA karavAvALA sAdhu pazcAttApa karIne pharIthI e doSAne karatA nathI. ane ethI virakata banela e jIva karaNaguNazreNIne prApta karIne meAhanIya kamane naSTa karI de che. Ale canA pAtAnI niMdA karavAvALA sAdhune ja saphaLa thAya che. A mATe e AdyAcanAne mAda batAvavAmAM Avela che. dA uttarAdhyayana sUtra : 4 Page #237 -------------------------------------------------------------------------- ________________ priyadarzinI TIkA a0 29 garhAsvarUpavarNanam 7 bahudoSa sadbhAve nindAnantaraM ga'pi kAryA itya saptama bhedra svarUpAmAhamUlam - garahaNayAe NaM bhaMte jIve kiM jaNayai ? garahaNayAe apurekkAraM jaNayai | apurekkAragae NaM jIve appasatthehiMto jogehiMto niyattei, pasatthe ya paDivajjai pasatthajogapaDivanne ya NaM aNagAre ataghAipajjave khavei // sU0 7 // chAyA - gaNatayA khalu bhadanta ! jIvaH kiM janayati ? | gaNatayA khalu apuraskAraM janayati / apuraskAragataH khalu jIvaH aprazastebhyo yogebhyo nivartate / prazastAMca pratipadyate / prazastayogapratipannazca khalu anagAraH anantaghAtiparyavAn kSapayati // 7 // 219 TIkA - ' garahaNayAe ' ityAdi he bhadanta ! gaNayA gurvAdInAmagre svayaM svadoSodghATanaM garhaNA, ty|, jIvaH kiM janayati garhaNayA jIvaH khalu apuraskAram anAdaraNIyatAM janayati prApnoti / svAtmana iti zeSaH / apuraskAragataH anAdaraNIyAtAM prAptazca khalu jIvaH aprazastebhyaH - karmabandhakAraNIbhUtebhyaH, sAvadyebhyaH iti yAvat / yogebhyaH - vAmanaH kAyavyApArebhyaH, nivartate / prazastAna - niravadyAn yogAMstu pratipadyate= bahuta doSoMke sadbhAvameM nindAke bAda guru sAkSI gardA bhI karanI cAhiye so sAtaveM bola gardAkA svarUpa kahate hai - ' garahaNayAe NaM ' ityAdi / anvayArtha - ( bhaMte garahaNayAe jIve kiM janayati - bhadanta garhaNayA jIvaH kiM janayati) guru mahArAjake samakSa svayaM apane doSoMko prakAzita karanerUpa se jIva kyA prApta karatA hai ? uttara meM kahate haiM ki - ( garahaNayAe apurekAraM jaNaya - garhaNayA khalu apuraskAraM janayati ) garhAse jIva apanI AtmAmeM anAdarako pAtA hai / (apurekkAragae NaM jIve appasatthehito jogehiMto niyattei - apuraskAragataH khalu jIvaH aprazastebhyaH yogebhyaH - nivartate) anAdarako prAsa huA vaha jIva karmabaMdha ke kAraNabhUta aprazasta ghaNAja doSAnA sadbhAvamAM niMdA karyA pachI gurusAkSI garha paNa karavI joie, methI sAtamA mosamAM ganuM svaya vAmAM Ave che - ' garahaNayAe NaM' ityAdi. manyArtha -- bhaMte garaharaNayAe jIve kiMjaNayai garhaNayA jIvaH kiM janayati guru mahArAjanI samakSa svayaM peAtAnA doSAne prakAzita karavArUpa goMthI jIva zuM prApta ure che. 1 uttaramA che - garahaNayAe NaM apurekkAraM jaNayai garhaNayA kha apuraskAraM janayati gahuthI va potAnI AtmAbhAM manAhara pAme che. apure kAragara NaM jIve appasattherhito jogehiMto niyattei - apuraskAragataH khalu jIvaH aprazastebhyaH yogebhyaH nivartate manoharane prApta thayesa te urbha baMdhanA uttarAdhyayana sUtra : 4 Page #238 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 220 uttarAdhyayanasUtre sevate / iha cakArastvarthe / prazastayogapratipanna:-niravadyayogAn pratipannaH-sevamAnaH, khalu anagAraH muniH, anantaghAtiparyavAn anante jJAnadarzane hantuM zIlaM yeSAM te'nantaghAtinastAn paryavAn prakaraNavazAd jJAnAvaraNIyAdi karmaNastaddhAtitvalakSaNAna pariNativizeSAn kSapayati-kSayaM nayati / iha 'anantaghAtikarmaNaH' iti vaktavye 'anantaparyavA'-nitikathanaM paryAyakSapaNenaiva dravyasya vinAza aupacAriko vyapadizyate iti bodhanArtham / ihamupalakSaNaM-muktimAterapi, trisaptatisaMkhyakAnAM sarveSAmarthAnAM saMvegAdInAM muktyarthameva prastutatvAt / evamanuktA'pi sarvatra muktiprAptireva phalatvena draSTavyA // sU0 7 // yogoMse-sAvadya mana, vacana kAyakI pravRttise-dUra haTa jAtA hai| evaM (pasatthe ya paDivajjai-prazastAMzca pratipadyate) niravadya yogoMko dhAraNa karatA hai / (pasatthajogapaDivanne ya NaM aNagAre aNaMta ghAipajjave khaveiprazastayogapratipannazca khalu anagAraH anaMta ghAtipayavAn kSapayati) niravadha yogoko dhAraNa karanevAlA vaha anagAra ananta jJAna evaM anaMta darzanako AvaraNa karaneke svabhAvavAle jJAnAvaraNIyAdi karmoM ko naSTa kara detA hai| sUtrakArane "anantaghAtikarmaNaH" aisA na kaha kara "ananta paryavAn " aisA kahA hai usakA tAtparya yahI hai ki dravya-kArmaNa dravyakA nAza nahIM hotA hai kintu jJAnAdharaNIyAdi rUpa kArmaNa dravyakI paryAyoMkA hI nAza hotA hai| paryAyoMke nAza hone para kArmaNadravya usa AtmAmeM akarmaparyAya meM pariNata ho jAtA hai| isIliye paryAyake nAzase dravyakA vinAza aupacArika mAnA gayA hai| ina pUrvokta tihattara 73 saMvegAdika arthoM kA eka mukti prApta karanA hI prayojana jAnanA cAhiye / kAraNabhUta aprazasta yugothI sAvadyamana, vacana ane kAyAnI pravRttithI dUra haTI laya che. mane pasattheya paDivajjai-prazastAMzca pratipadyate niravadha yogene yA re che. pasattha jogapaDivanneya NaM aNagAre aNaMta ghAi pajjave khavei-prazastayoga pratipannazca khalu anagAraH anaMtaghAtiparyavAn kSapayati niravadha yogIna dhAraNa karanAra te anagAra anaMtajJAna ane anaMta darzanane AvaraNa karavAnA svabhApaamaa zAna120IyAhi na naSTa 42 che. sUtrAre "anaMtaghAtikarmaNaH" yo pramANe na 4Detai " anaMtaparyavAn " mema 49 che. me tAtpaya mAra che ke, dravya-karmaNa dravyane nAza thatuM nathI. paraMtu jJAnAvaraNIyAdi rUpa karmaNa dravyonI paryAne ja nAza thAya che. paryAyone nAza thavAthI dravyane vinAza aupacArika manAyela che. e pUrvokata tetara saMvegAdika arthone mukita prApta karavAnA prayajanarUpa ja jANavA joIe. uttarAdhyayana sUtra:4 Page #239 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 221 priyadarzinI TIkA. a. 29 sAmAyikaphalavarNanam 8 AlocanAdikaM ca sAmAyikavataH syAdityattaH aSTamabhedasvarUpaM sAmAyikamAha mUlam-sAmAieNaM bhaMte jIve kiM jaNayai ? / sAmAieNaM sAvajajogaviraI jaNayai // sU0 8 // chAyA-sAmAyikena bhadanta ! jIvaH kiM janayati ? / sAmAyikena sAvadhayogaviratiM janayati // sU0 8 // TIkA-'sAmAieNaM' ityAdihe bhadanta ! sAmAyikena-samaH-samatvaM rAgadveSarahitatvena sarveSu jIveSu svAtmasAmya, samazabdasyAtra bhAvapradhAnanirdezAt / iha samatvaM ca samatvena darzanam , sarve jIvA mamAtmanA tulyA iti darzanam / tathA ca samasya AyA prAptiH samAyaH samatvadarzanasya lAbhaH sa prayojanamasyeti sAmAyikaM vratam / yadvA-samasya-samatvadarzanasya AyaH prAptiryasmAt tat samAya, tat samAya, tadeva sAmAyikam / vinayAditvAt svArthe Thak / etaddhi muktimUkhanidAnabhUtAyAH sarveSu jIveSu svAtma bhAvArtha-guru mahArAjake samakSa apane doSoMkA prakAza karanA isakA nAma gardA hai / isa gardAkA apane jIvana meM sthAna denevAlA vyakti anya sAdhujanoM dvArA anAdara pAtA hai / ataH isase vaha yahI zikSA letA hai ki mujhe bhaviSyameM isa prakArakA vyavahAra nahIM karanA cAhiye jisase mujhe dUsaroMkI tiraskArakA bhAgI bananA pdd'e| isa prakArakA vyavahAra karAnevAlA merA manavacana evaM kAyakA aprazasta yoga hai| ataH vaha isa aprazasta yogakA parityAga kara prazasta yogako dhAraNa karatA hai| prazasta yogoMke prabhAvase vaha jJAnAvaraNIyAdi karmaparyAyoMkA vinAza kara detA hai // 7 // AlocanA Adi guNa mAmAyika vAleke hote haiM ataH sUtrakAra bhAvArtha--gurumahArAjanI samakSa pitAnA denuM prakAzana karavuM enuM nAma gaha che. A gahane pitAnA jIvanamAM sthAna ApanAra vyakita anya sAdhujane dvArA anAdarane pAtra bane che. AthI te evI zikSA laI ye che ke, mAre bhaviSyamAM A prakArane vahevAra na karavo joIe ke, jenAthI mAre bIjAnA tiraskArane pAtra banavAnuM rahe. A prakArane vyavahAra karAvanAra mArAM mana, vacana, ane kAyAne aprazasta ga che. AthI te e aprazasta yegane parityAga karIne prazasta cagane dhAraNa kare che. prazasta eganA prabhAvathI te jJAnAvaraNIyAdi kama paryAne vinAza kare che. 7 AlecanA Adi guNa sAmAyika vALAmAM hoya che AthI sUtrakAra uttarAdhyayana sUtra:4 Page #240 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 222 uttarAdhyayanasUtre tulya darzanarUpAyA samatAyAH prAptaye'nuSThIyate-sam samyakU, AyaH ratnatrayasya prAptiH, samAyaH pravardhamAnazaradacandrakalAvatpatikSaNa vilakSaNa jJAnAdiratnatrayalAbhaH sa prayojanamasyeti sAmAyikam / tena sAmAyikena jIvaH kiM janayati / ? AThaveM bolameM sAmAyikakA kathana karate haiM-'sAmAieNaM' ityaadi| ___anvayArtha-(bhaMte sAmAieNaM jIve ki jaNayai-bhadanta ! sAmAyi kena jIvaH kiM janayati) he bhagavan / sAmayikase jIva kisa guNako prApta karatA hai ? isake uttarameM kahate haiM ki-(sAmAieNaM sAvajjajogaviraiM jaNayaha-sAmAyikena sAvadyayogaviratiM janayati) sAmAyikase jIva sAvadyayogase virati prApta karatA hai| rAgadveSarahita hokara samasta jIvoMko apane samAna samajhanA isakA nAma sAmAyika hai| 'sama'kA artha hai-rAgadveSarahita hokara samasta jIvoMmeM svAtmAkI samatA arthAt 'samasta jIva merehI samAna hai| isa prakArakI mAnyatA / isa samatvakI samadarzanakI prApti jisase hotI hai usakA nAma sAmAyika hai| yaha samatA bhAva mukti sukhake kAraNabhUta jo samasta jIvoMmeM svAtmatulya darzana hai usakI prAptike liye anuSThita kiyA jAtA hai| isIliye acchI taraha ratnatrayakI prAptikA nAma samAya hai| jisa taraha pratikSaNa zaratkAlIna candrakalA bar3hatI rahatI hai usI taraha pratikSaNa vilakSaNa jJAnAdi ratnatraya kA lAbha honA samAyakA phalitArtha hai samAya phalavAle vratako sAmayika kahate haiN| bhAbhA mAtabhA sAmAyituM 4thana 42 che.-" sAmAieNaM" tyAhi. satyArtha-bhaMte sAmAieNaM jIve ki jaNayati-bhadanta sAmAyikena jIvaH kiM janayati sapAna sAmApithI 01 // gune prAta 42 che 1 sanA utta2mA 4 cha , sAmAieNaM sAvajjajogaviraI jaNayai-sAmAyikena sAvadyayogaviratirjanayati sAmAyi thI sAvadhayeAjathA viti prAta 42 cha. ga. dveSa rahita banIne saghaLA jIvane pitAnA samAna samajavA enuM nAma samAyika che. "sama" no artha che rAgadveSa rahita thaIne saghaLA jIvamAM svAtmAnI samatA arthAta saghaLA jI mArA samAna ja che" A prakAranI mAnyatA AvA samatvanI-sama darzananI prApti jene thAya che enuM nAma sAmAyika che. e samatAbhAva mukita sukhanA kAraNabhUta je saghaLA mAM svAtmatulya darzana che enI prAptinA mATe anuSThita karAya che. A kAraNe sArI rIte ratnatrayanI prAptinuM nAma samAya che je rIte dararoja zaradakALanA caMdramAnI kaLA vadhatI jAya che. e ja rIta darareja vilakSaNa jJAnAdi 2natrayane lAbha thaze te samayanuM phaLa che. samayanA phaLavALA vratane sAmAyika kahevAmAM Ave che. A uttarAdhyayana sUtra : 4 Page #241 -------------------------------------------------------------------------- ________________ priyadarzinI TIkA. a029 sAmAyikaM 8 stavanaphalavarNanaM ca 9 223 bhagavAnAha-sAmAyikena jIvaH sAvadhayogavirati-sAvadyAH-karmabandhahetavo ye yogA:-vyApArAstebhyo viratiH nivRttistAM janayati-prAmotItyarthaH / dhAtUnAmanekArthatvAt / __nanvanayoH kathaM kAraNakAryabhAvasaMbhavaH sAmAyikasya sAvadyayogaviratirUpatvAt paurvAparyAbhAvAditi cet, ucyate-sAmAyikasya niravadhayogasevanAtmakatayA sAvadhayoganivRttirUpaM phalaM jAyate atastayoH vRkSacchAyAvat kaarnnkaarybhaavsNgtiH| isa (samavAieNaM-sAmAyikena) sAmAyikase (sAvajjajogaviraiM jaNayai-sAvadyayogaviratiM janayati ) sAvadha yogoMse virati prApta kara letA hai| karmabaMdhake hetubhUta jo yoga hote haiM unakA nAma sAvadhayoga hai| zaMkA-sAmAyika aura sAvadha yoga viratimeM jaba koI bhedahI nahIM hai taba Apa aisA kyoM kahate haiM ki sAmAyika se sAvadya yogaviratikA lAbha jIvoMko hotA hai| kAraNa ki sAvadya yogaviratirUpa hI to sAmA. yika hotI hai / ataH Apake isa kathanase jo unameM kArya kAraNabhAva banatA thA vaha aba nahIM bana sakatA hai / kyoM ki kAryake pahale kAraNa aura kAraNake bAda karma hotA hai / isa taraha kAryakAraNameM paurvAparyabhAva rahatA hai| parantu isa prakArakA paurvAparya bhAva inameM nahIM hai| ___ isa zaMkAkA samAdhAna isa prakAra hai-sAmAyikameM niravadya yogoMkA sevana hotA hai / ataH sAmAyika niravadya yogoMke sevana svarUpa honese sAvadyayoga nivRttirUpa phala usase hotA hai| isaliye vRkSa chAyAkI taraha sAmayina sAmAyikathI jIva sAvadheyogathI virati prApta karI le che. karmabaMdhanA hetubhUta je vega hoya che enuM nAma sAvadyoga che. zaMkA-sAmAyika ane sAvadyagaviratimAM jyAre koI bheda ja nathI tyAre Apa evuM kema kahe che ke, sAmAyikathI sAvadya viratine lAbha jIne thAya che. kAraNa ke, sAvadyagaviratirUpa ja te sAmAyika thAya che. AthI ApanA A kathanathI je enAmAM kArya kAraNa bhAva thatuM hatuM te AthI banI zakatuM nathI. kemake, kAryanI pahelAM kAraNa ane kAraNanA pachI karma thAya che. A rIte kArya kAraNamAM parvoparyabhAva rahe che. paraMtu A prakArane paurvAparya bhAva AmAM nathI. e zaMkAnuM samAdhAna A pramANe che-sAmAyikamAM nirava genuM sevana thAya che. AthI sAmAyika niravadya genA sevana svarUpa hevAthI sAvadyAga nivRttirUpa phaLa enAthI thAya che. A kAraNe vRkSa chAyAnI jema A banemAM uttarAdhyayana sUtra:4 Page #242 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 224 uttarAdhyayanasUtre vRkSasthAnIya niravadyayogasevanarUpaM sAmAyikaM, chAyAsthAnIyA tatsamakAlabhAvinI sAvadhayogaviratiriti tatvam // muu08|| sAmAyikaM prAptumicchatA tIrthakarA arhantaH stotavyAH, teSAM sAmAyikapraNetRtvAditi teSAM navamabheda svarUpaM stavamAha mUlam-cauvIsatthaeNaM bhaMte ! jIve kiM jaNayai ? / cau. vIsatthaeNaM daMsaNavisohi jaNayai // sU0 9 // chAyA-caturviMzati stavena bhadanta ! jIvaH kiM janayati ? / caturviMzatistavena darzanavizodhiM janayati // m0 9 // TIkA-'cauvIsasthaeNaM' ityAdi he bhadanta ! caturviMzatistavena-caturviMzatiH-caturviMzatisaMkhyakAstIrthaMkarAsteSAM stavaH-nAmakIrtanapUrvakaM guNakIrtanaM tena jIvaH kiM janayati ? / bhagavAnAha-catu. viMzatistavena darzanavizodhi-darzanasya-jinamatAbhirocanalakSaNasya samyaktvasya vizuddhiH, tadupadhAtikarmApagamAnnamalyaM darzana vizuddhistAM janayati-pratipadyate / 09 / ina donoMmeM kAryakAraNabhAvakI saMgati bana jAtI hai / vRkSake sthAnApanna niravadha yogoMkA sevanarUpa sAmAyika hai aura chAyAke samAna usI kAla meM hone vAlI sAvayayogavirati hai||8|| sAmAyika karanevAle vyaktiko sAmAyikake prarUpaka tIrthaMkaroMkI stuti karanI cAhiye isa liye sUtrakAra navavAM bolameM caturvizati stavakA svarUpa kahate haiM-'cauvIsatthaeNaM' ityAdi / ___ anvayArtha (bhaMte cauvIsatthaeNaM jIve kiM jaNayai-bhadanta ! catuvizatistavena jIvaH kiM janayati ) he bhagavan / caturviMzati tIrthaMkaroMke stavanase-guNakIrtanase jIva kisa guNako prApta karatA hai ? bhagavAn kahate haiM ki (cauvIsatthaeNaM daMsavisohiM jaNayai-caturviMzatistavena darzana kAryakAraNa bhAvanI saMgati banI jAya che. vRkSanA sthAnApanna nirava genA sevanarUpa sAmAyika che. ane eja kALamAM thanArI sAvaghaga virati che. 18 | sAmAyika karanAra vyakitae sAmAyikanA prarUpaka tirthaMkaronI stuti karavI joIe. A mATe sUtrakAra navamAM bolamAM caturvizati stavana svarUpa kahe che. " ca uvIsatthaeNa" tyAdi ! anvayArtha -bhate cauvIMsatthaeNaM jIve kiM jaNayai-bhadanta caturvizatistavena jIvaH kiM janayati lagavAna ! yatuvizati tAzanA stavanayI-zupatinathA lava 4yA zudhana prApta 42 cha 1 bhagavAna 4 che ,-cauvIsatthaeNaM dasaNavisohiM jaNayai-caturvizatistavena jIvaH darzana vizodhiM janayati yovIsa tIrtharAnA stananathI uttarAdhyayana sUtra:4 Page #243 -------------------------------------------------------------------------- ________________ priyadarzinI TIkA a0 29 vandanAyAH phalavarNanam 10 225 tIrthaMkarAn stutvA'pi guruvandapUrvikaiva sAmAyikagrahaNaM bhavatIti dazamaM vandanamAhamUlam - vaMdaNaeNaM bhaMte ! jIve kiM jaNei ? / vaMdaNaeNaM nIyAgoyaM kammaM khavei | uccAgoyaM kammaM nibaMdhai / sohaggaM caNaM apasihayaM ANAphalaM nivvattei / dAhiNabhAvaM ca NaMjaNei // 10 // chAyA - vandana kena bhadaMta ! jIvaH kiM janayati ? / vandanakena nicaigotraM karma kSapayati / uccaigotraM karma nibadhnAti / saubhAgyaM ca khalu apratihatam AjJAphalaM nirvartayati / dakSiNabhAvaM ca khalu janayati // sU0 10 // 1 TIkA- 'vaMdaNaeNaM' ityAdi he bhadanta ! vandanakena - vandanaM - praNamanaM AdakSiNapradakSiNapUrvakaM paJcAGganamanena sayatanaM savinayaM gurvAderabhivAdanaM vandanameva vandanakaM tena jIvaH kiM janayati ? | bhagavAnAha - bandanakena nIcairgotra - gotrakarmabhedam adhamakulotpattikArakaM yadudayAn mahAdhano'pratirUpo buddhayAdi samanvitopi pumAn viziSTakulAbhAvAt lokanindAM vizodhiM janayati) caturviMzati tIrthakaroM ke stavana se jIva jinamatakI tarapha ruci honerUpa samatikI vizuddhiko prApta karatA hai| arthAt AvAraka-rokane vAlA karmake apagama se jo darzanakI nirmalatA hai yahI darzanakI vizuddhi hai / tIrthakaroM kI stuti karake bhI sAmAyikakA grahaNa guru vandanapUrvaka hI hotA hai isaliye aba dasaveM bola meM vandanAko kahate haiM-'vaMdaNaeNaM' ityAdi / anvayArtha - (bhaMte vandaNaeNaM jIve kiM jaNayai-bhadanta ! vandanakena jIvaH kiM janayati ) AdakSiNa pradakSiNapUrvaka paMcAgoMko namAkara sayatana evaM savinaya guru tathA bar3oMko namaskAra karanA isakA nAma vaMdana hai / he bhagavan / isa vaMdanase jIva kisa guNako prApta karatA hai ? pratyuttarameM kahate haiM ki ( vandaNaNaM nIyA goyaM kammaM khavei-vandanakena nIce gotraM jIva jInamatanI tarapha rUcI thavA rUpa samitanI vizuddhine prApta kare che. arthAt AvAraka karmanA apagamathI je darzananI nimaLatA che eja dazananI vizuddhi che.9 tIrthaMkarAnI stuti karIne paNa sAmAyikanuM grahaNa guruvaMdanapUrvaka ja thAya che, bhAra have isamAM mosamAM vahanAne uDe che -" vaMdaNaeNaM " ityAdi. anvayArtha -- bhaMte vandaeNaM jIve kiM jjraNayai-bhadanta vandanakena jIvaH kiM nannati AdakSiNa pradakSiNa pUrvaka paMcAMgAne namAvIne sayatana ane savinaya guru tathA mATAne namaskAra karavA tenuM nAma vana che. he bhagavAna ! A vahanathI va yA guNane prApta ure che ? pratyuttaramA 4 che e-vaMdaNaeNaM nIyA goyaM kammaM khavei-vandanakena nIce gotraM karma kSapayati vA vahana urbhathI u0 29 uttarAdhyayana sUtra : 4 Page #244 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 226 uttarAdhyayana sUtre prApnoti, tat karma kSapayati / uccairgotraM - gotrakarmabhedaM sukulotpatti kArakaM yadudayAna nirdhanaH kurUpa buddhayAdiparihiNo'pi pumAn sukule janma labdhvA satkArAbhyutthAnAdikaM labhate tat karma nibadhnAti / saubhAgyaM ca sarvajanaspRhaNIyatArUpaM nirvartayati - janayati / api ca-ca-punaH apratihatam = sarvatrA'vyAhatam, AjJAphalam = AjJAvacanarUpaM phalaM nirvartayati prApnoti / vandanakAriNo hi prAya AdeyakarmaNo karma kSapayati ) jIva isa vandana karmase apane nIca gotrako-nIca gotrake baMdhako naSTa karatA hai / gotra karmake do bheda haiM- 1 nIcagotra 2 uccagotra / nIcagotra ke udayase jIvakI utpatti niMdita kulameM hotI hai| aisA jIva cAhe mahAdhanI bhI hove, asAdhAraNarUpasaMpanna bhI hove, buddhayAdi guNa viziSTa bhI hove tau bhI viziSTa kulakA abhAva honese vaha lokaniMdAkA pAtra banatA hai / aise isa karmakA vaha baMdha nahIM karatA hai / kintu ucca gotrakA hI baMdha karatA hai / jisake udayase jIva nirdhana, kurUpa, buddhayAdikase hIna hone para bhI sukulameM janma leneke kAraNa satkAra abhyutthAna adiko pAtA hai usakA nAma uccagotra hai / guru AdikI vaMdanA karane se jIvako yaha lAbha hotA hai ki vaha nIca gotrakA baMdha nahIM karatA hai tathA ucca gotrakA baMdha karatAhai evaM (sohaggaM khalu apaDiyam ANAphalam nivantei - saubhAgyaM ca khalu apratihatam AjJAphalaM nirvartayati) saubhAgya sarva janoMko apanI tarpha AkRSTa karanerUpa athavA jo bhI dekhe vahI prasanna ho jAve isa peAtAnA nIca geAtranA aMdhaneA nAza kare che. geAtra kamanA be bheda che. (1) nIca geAtra, (2) ucca geAtra, nIca getranA uyathI jIvanI utpatti niMti kuLamAM thAya che. evA jIva bhale dhanavAna hoya, asAdhAraNa rUpa sapanna paNa haiAya, buddhi Adi guNethI viziSTha pazu hAya, te paNa viziSTha kuLanA abhAva te leAka niMdAne pAtra bane che. evAM e karmAMnA e baMdha karatA nathI paraMtu ucca gAtranA ja madha kare che. jenA udayathI cha nidhana, kurUpa, buddhi AdithI hina hAvA chatAM paNa sukuLamAM janma levAnA kAraNe satkAra, abhyutthAna Adine pAme che. tenu' nAma ucca getra che. guru AdinI vaMdanA karavAthI jIvane e lAbha thAya che ke, te nIca geAtrane baMdha karate nathI. tathA ucca geAtranA ja adha 42 che. mane sohaggaM ca khala appaDihayam ANAphalaM nivattei saubhAgyaM ca khalu apratihatam AjJAphala nivartayati saubhAgya- saghanA mANusone potAnA tarai AkarSavA rUpa, athavA je paNa jIve te prasanna thaI jAya AvA prakAranA eka uttarAdhyayana sUtra : 4 Page #245 -------------------------------------------------------------------------- ________________ - - - priyadarzinI TIkA a0 29 pratikramaNaphalavarNanam 11 'pyudayasaMbhavAdAdeyavAkyatA'pi saMbhavatIti bhaavH| dakSiNAbhAvam anukUlabhAvaM ca lokasya janayati / vandanaprabhAvAt sarvo lokaH sarvAvasthAsvanukUla evaM bhavatIti bhAvaH // 10 // sAmAyikAdiguNavatA'pi prathamAntimatIrthakarayostIrtha skhalanAbhAvejapa sarvadA pratikramaNaM kartavyameveti ekAdazabhedasvarUpaM tadAha mUlam-paDikamaNeNaM bhaMte ! jIve kiM jaNei ? / paDikamaNeNaM vayachidAI pihei / pihiyavayachidde puNajIve niruddhAsave asabalacaritte aTThasu pavayaNamAyAsu uvautte apuhatte suppaNihae viharai // sU0 11 // chAyA--pratikramaNena bhadanta ! jIvaH kiM janayati ? / pratikramaNena vratacchidrANi pidadhAti / pihitavacchidraH punarjIvo niruddhAsravaH, azabalacaritraH, aSTasu pravacanamAtRSu upayuktaH, apRthaktvaH, supraNihito viharati // 11 // prakArakA eka guNa isa jIvako isa guruvaMdanake prabhAvase prApta hotA hai| isa saubhAgyakA yaha phala hotA hai ki saba jagaha isakI AjJA calane lgtiihai| saba koI isakI bAtako mAnane lagate haiM / kyoM ki vandanakArI puruSako prAyaH AdeyakarmakA bhI udaya hotA hai| (dAhiNabhAvaM ca NaM jaNei-dakSiNabhAvaM ca khalu janayati) samasta avasthAoMmeM loka isake anukUla bana jAte haiN| arthAt guruvandana karane vAle sAdhuko guruvaMdanake prabhAvase nIca gotrake baMdhakA abhAva hokara ucca gotrakA baMdha hotA hai tathA apratihata AjJAphalavAle saubhAgyakI prApti hotI hai tathA samasta avasthAoMmeM loga isake anukUla bane rahate haiM // 10 // guNa, e jIvane A guruvaMdananA prabhAvathI prApta thAya che. e saubhAgyanuM evuM phaLa maLe che ke, dareka sthaLe tenI AjJAne amala thato rahe che. sahu koI enI vAtane mAnavA lAge che. kemake, vaMdana kArika puruSane prAyaH Adeya bhanI pa daya thAya che. dAhiNabhAvaM ca NaM jaNei-dakSiNabhAvaM ca janayati sapanA avasthAomAM loko ene anukULa banI jAya che. arthAta guruvaMdana karavAvALA sAdhune guruvaMdananA prabhAvathI nica gotranA baMdhane abhAva thaIne ucca gotrane baMdha thAya che. tathA apratihata AjJAphaLavALA saubhAgyanI prApti thAya che. tathA samasta avasthAmAM leke emane anukULa banI rahe che. te 10 uttarAdhyayana sUtra:4 Page #246 -------------------------------------------------------------------------- ________________ - 228 uttarAdhyayanasUtre TIkA-'paDikkamaNeNaM' ityAdi he bhadanta ! pratikramaNena-pramAdAdivazena zubhayogAdazubhayogaM krAntasya punaH zubhayoga evaM pratigamanaM - pratyAvartanaM pratikramaNam / caturvidhasaMghasya prAtaHsAyamanuSTheyaM AvazyakavizeSaH tena pratikramaNena jIvaH kiM janayati ? / uttaramAhapratikramaNena jIvaH vratacchidrANI = vratAnAM prANAtipAtaviramaNAdInAM, chidrANi-aticArarUpANi vratacchidrANI tAni piddhaati-apnyti-nivaarytiityrthH| tathAvidhazca ke guNaM prApnotItyAha-'pihiyavayachidde ' ityAdi / pihitavratacchidraH punarjIvaH niruddhAsravaH-hiMsAyAsravANAM sarvathA niruddhatvAt / ataeva-azavalacAritra:-azabalaM-zabalasthAnairamizritaM doSarahitamityathaH, cAritraM yasya sa tathA, aSTasu pravacanamAtRSu paJcasamitayaH, tisroguptayazcetyetA aSTau prava sAmAyikAdi guNavAleko bhI pratikramaNa avazya karanA cAhie so gyArahaveM bolameM pratikramaNakA svarUpa kahate haiM-'paDikkamaNeNaM' ityAdi / ____ anvayArtha-(bhaMte paDikamaNeNaM jIve kiM jaNei-bhadanta ! pratikramaNena jIvaH kiM janayati) he bhagavan ! pratikramaNa karanese jIva kisa guNako prApta karatA hai isake uttarameM kahate haiM ki-(paDikkamaNeNaM vayachiddAI pihei -pratikramaNena vratacchidrANi pidadhAti ) pratikramaNa karane se jIva apane prANAtipAtaviramaNarUpa vratoMke aticArarUpa chidroMko DhakatA hai-dUra karatA hai| (pihiya vayachidde puNa jIve niruddhAsave - pihitavratacchidraH punaH jIvaH niruddhAsravaH) vratoMke aticAra dUra hone para jIva hiMsAdika janya AsravoMke sarvathA niruddha hone ke kAraNa (asabala caritte-azabalacaritre) nirdoSa cAritrako pAlanevAlA hotA hai / (aTThasu pavayaNamAyAsu uvautte apuhatte suppaNihae viharai - aSTasu pravacanamAtRSu upayuktaH ' sAmayikAdi guNavALAe paNa pratikramaNa avazya karavuM joI e. AthI magIyAmA masabhA pratibhAnu 2135 4 cha.-" paDikkamaNeNa" tyAhi. anvayArtha-bhaMte paDikkamaNeNaM jIve ki jaNayai-bhadanta pratikramaNena jIvaH kiM janayati sAna! pratibhA upAthI 01 4yA zuzane prApta cha ? tenA uttaramA 4 cha , paDikamaNeNaM vayachiddAI pihei-pratikramaNena vratachidrANi pidadhAti pratibhae 42vAthI 01 pAtAnA prAtiyAta vibha35 chidrone DhAM cha-12 42 che. pihiya vayachidde puNajIve niruddhAsave-pihitavratacchidraH punaH jIvaH niruddhAsravaH vratAnI matiyAra 62 thavAthI 1 DisA nyU mAravAthI savathA ni35 pAne. 2Ne asabala caritte-azabalacaritre niSi yAtrine pAnAra mane che. aTThasu pavayaNamAyAsu uvautte apuhatte suppaNihae viharai-aSThasu uttarAdhyayana sUtra : 4 Page #247 -------------------------------------------------------------------------- ________________ priyadarzinI TIkA a0 29 kAyotsargaphalavarNanam 12 canasya mAtaraH procyante tAsu, upayukta dattAvadhAnaH, tayA apRthaktvaH-na vidyate pRthaktvaM-saMyamAd viyuktatvaM yasya sa ityarthaH sarvadA saMyamArAdhakaiti yAvat tAsupraNihitaH-saMyame suSTu vyApUtaH-saMyamA''rAdhanatatparaH san viharati-saMyamamArge gacchati // mU0 11 // pratikramaNe cAticArazuddhaye kAyotsargaH kartavya iti dvAdazabheda svarUpaMtamAha mUlam-kAussaggaNaM bhaMte ! jIve kiM jaNayai ? / kAussa. ggeNaM tIyapaDuppanne pAyacchittaM visohei| visuddhapAyacchitte ya jIve nivvuehiyae ohariyabharuva bhAravahe pasatthajjhANovagae suhaM suheNaM viharai // 12 // apRthaktvaH supraNihito viharati) isa taraha nirdoSa cAritrazAlI banA huA vaha jIva pAMca samiti tIna gupti ina ATha pravacana mAtAoMmeM sAvadhAna hokara tathA sarvadA saMyamakA ArAdhaka banakara apane saMyamakI rakSA karatA huA hI saMyamamArgameM vicaraNa karatA hai| bhAvArtha-pramAda Adike vazase zubha yogase azubha yogameM prApta hue sAdhukA punaH zubha yomameM AnA pratikramaNa hai| isa pratikramaNakA yaha prabhAva hai ki vratomeM jo kucha aticAra laga jAte haiM, ve isake karane se dUra ho jAte haiM / isa taraha niraticAra vratoMkI ArAdhanA karanevAlA sAdhu AsravadvArako baMda karatA huA nirdoSa cAritrakA ArAdhaka banakara aSTaprabacana mAtAoMmeM sAvadhAna hotA hai / yaha sAvadhAnatA hI usakI saMyamArAdhakatA hai // 11 // pravacanamAtRsu upayuktaH apRthaktvaH supraNihito viharati 4 zata nihApa yAritra. zALI banela te jIva pAMca samiti ane traNa gupti A ATha pravacana mAtAemAM sAvadhAna thaIne tathA sarvadA saMyamane ArAdhaka banIne pitAnA saMyamanI rakSA karatAM karatAM te saMyama mArgamAM vicaraNa kare che. bhAvArtha-pramAda AdinA vazathI zubhAgathI azubha gane prApta banelA sAdhu pharIthI zubha yogamAM lAvanAra e pratikramaNa che. A pratikramaNane prabhAva che. temAM je kAMI aticAra lAgI jAya che te pratikamaNa karAvavAmAMthI dUra thaI jAya che. A pramANe niraticAra vratanI ArAdhanA karavAvALA sAdhu Asava dvArene baMdha karIne nirdoSa cAritranA ArAdhaka banIne ATha pravacana mAtAemAM sAvadhAna bane che. e sAvadhAnatA ja tenI saMyama ArAdhakatA che. 11 uttarAdhyayana sUtra : 4 Page #248 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 230 uttarAdhyayanasUtre chAyA-kAyotsargeNa bhadanta ! jIvaH kiM janayati ? / kAyotsargeNa atIta pratyutpannaM prAyazcittaM vizodhayati / vizuddhaprAyazcittazca jIvo nivRttahRdayaH, apahRtabharaH iva bhAravahaH prazastadhyAnopagataH sukhaM mukhena viharati // 12 // TIkA-'kAussaggeNaM' ityAdi he bhadanta ! kAyotsargeNa aticAra zuddhayartha kAyasyAgamoktavidhinA parityAga kAye mamatvavarjanaM kAyotsargastena jIvaH kiM janayati ? / uttaramAha-kAyotsargeNa atItapratyutpannam-atItam-atItakAle kRtaM cirakAlInamityarthaH, pratyutpannaM ca pratyutpannamiva AsannakAlakRtaM cetyarthaH tayoH samAhAre'tItapratyutpannaM, tathAvidhaM pAyazcittaM prAyazcittAIm aticAraM svadoSamiti yAvata , vizodhayati-tajjanitapApApanayAdapanayati / vizuddhaprAyazcittazca-vizuddhaM-vizodhitam-apanItaM, prAyazcittaM. prAyazcittAham aticArajanitapApaM yena sa tathA, iha -- visuddha' iti 'visohiya' ityarthakam antarbhAvitaNyarthAzrayaNAt / yadvA-vizuddha-kSayamupagataM, prAyazcitsaM-pAya pratikramaNameM aticAroMkI zuddhike liye kAyotsarga karanA cAhiyeyaha bAta sUtrakAra bArahaveM bolameM kahate haiM-'kAussaggeNaM' ityaadi| anvayArtha-(bhaMte kAussaggeNaM jIve kiM jaNayai-bhadanta ! kAyotsa gaiNa jIvaH kiM janayati) he bhagavan / kAyotsarga se jIva kisa guNako prApta karatA hai ? isake uttarame kahate haiM ki ( kAussaggeNaM tiya paDuppanna pAyacchittaM visohei-kAyotsargeNa atIta pratyutpanna prAyazcittaM vizodhayati) jIva isa kAyotsargake prabhAvase atItakAlameM utpanna kiye gaye tathA vartamAna kAlameM kiye gaye prAyazcittAha apane doSoMkI zuddhi kara letA hai (visuddha pAyacchite ya jIve--vizuddha prAyazcitazcajIvaH) isa prakAra aticArajanita tApa jisa jIvane dUra kara diye haiM aisA jIva pratikramaNamAM aticAranI zuddhinA mATe karyotsarga kara joIe. A pAta suutr|2 mAramA mAsabhA matAva cha--"kA ussaggeNa" chatyAla, anvayArtha-bhaMte kAussajgeNaM jIve kiM jaNayai-bhadanta kAyotsargeNa jIvaH kiM racatti he bhagavAna! kAyotsargathI jIva kyA guNane prApta kare che? AnA uttaramAM cha8-kAussaggeNaM tiyapaduppannaM pAyacchittaM visohei-kAyotsargeNa atItapratya ne prAyazcittaM vizodhayati 04 24 // 4AyAsana pramAthI matIta mAM utpana karelAM tathA vartamAna kALamAM karelAM prAyazcittArtha pitAnA dezenI zaddhi zavacha. vizuddhapAyacchitte ya jIve nivvuyahiyae ohariya bharuvva bhAravAhe pasattha jhANAvagae suhaM suheNaM viharai-vizuddhaprAyazcinta zva jIvaH nirvRtahradayaH apahRtabharaH iva bhAravAhaH prazastadhyAnopagataH sukhaM sukhena viharati 241 prA2nA matiyAra nita uttarAdhyayana sUtra : 4 Page #249 -------------------------------------------------------------------------- ________________ priyadarzinI TIkA a0 29 pratyAkhyAnaphalavarNanam 13 231 prAyazcittAha yasya sa tathA, jIvaH, apahRtabharaH apasAritabhAraH, bhAravahaH= bhAravAhaka iva nivRttahRdayaH svasthIbhUtacittaH, sannityanvayaH / ayaM bhAvaH-yathA bhAravAhako bhAramapanIya-svasthacitto bhavati, tathA svakRtAticAramapanIya muniH, svasthacitto bhavatIti / prazastadhyAnopagataH dharmAdidhyAnamAzritaH, sukhaM mukhena% mukhaparaMparayA, viharati iha paraloke ca tiSThati // mU0 12 // kAyotsarge kRte'pi punaraticArasaMbhave pratyAkhyAnaM kuryAditi trayodazaMtadAha mUlam-paJcakkhANeNaM bhaMte ! jIve kiM jaNei ? / paccakkhANaNaM AsavadArAI nirNbhi| paccakkhANeNaM icchAnirohaM jaNei |icchaanirohN gaeyaNaM jIve savvadavvesu viNIyataNhe sIibhUe viharai13 (nivvuya hiyA-nivRta hRdayaH) bhArake utAranese svasthacita hue(ohariya bharuvva bhAravahe-apahRtabharaH iva bhAravahaH) bhAravAhakI taraha ( pasatthajjhANovagae suhaM suheNaM viharai-prazastadhyAnopagataH sukhaM sukhena viharati) svasthacita hokara dharma Adi dhyAna karanemeM sAvadhAna banatA hai aura isa taraha vaha AnaMdake sAtha ihaloka aura paralokakA ArAdhaka banatA hai / / bhAvArtha-aticAroMkI zuddhike liye Agamoktavidhi anusAra zarIrase mamatvakA tyAga karanA isakA nAma kAyotsarga hai / isa kAyotsargake prabhAvase sAdhu atItakAla saMbaMdhI evaM vartamAna kAla saMbaMdhI prAyazcittAha doSoMkI zuddhi kara letA hai / isa taraha doSoMkI zuddhi honese hRdaya bilakula svastha ho jAtA hai| jisa prakAra bhArake apanayanase (utAranese) bhAravAhakakA citta svastha ho jAtA hai / svasthacitta hokara phira yaha acchI taraha dharmadhyAna Adiko nirAkula rUpase karatA rahatA hai||12|| tApa je jIve dUra karI dIdhela che e jIva bhAranA utaravAthI svastha citta banIne bhAravAhakanI mAphaka svastha citta thaIne dharma Adi dhyAna karavAmAM sAvadhAna bane che. ane A rIte te zAMntipUrvaka ghaNA ja AnaMdanI sAthe Aloka ane paralokane ArAdhaka bane che. bhAvArtha--aticAronI zuddhi mATe Agamokta vidhi anusAra zarIranA mamatvano tyAga kare tevuM nAma kAryotsarga che. A kAyotsarganA prabhAvathI sAdhu atIta kALa saMbaMdhi ane vartamAna kALa saMbaMdhi prAyazcitAha dezanI zaddhi karI le che. A pramANe doSanI zuddhi thavAthI hRdaya bilakula svastha thaI jAya che. je rIte bhA2nA utaravAthI bhAravAhakanuM citta svastha thaI jAya che. vastha citta thaIne te sArI rIte dharmadhyAna Adine nirAkularUpathI karatA rahe che. 12 utt2||dhyyn sUtra:4 Page #250 -------------------------------------------------------------------------- ________________ uttarAdhyayana sUtre chAyA - pratyAkhyAnena bhadanta ! jIvaH kiM janayati ? | pratyAkhyAnena dvArANi niruNaddhi / pratyAkhyAnena icchA nirodhaM janayati / icchA nirodha gataca khalu jIvaH sarvadravyeSu vinItatRSNaH zItIbhUto viharati // 13 // TIkA- 'paJcakkhANaM bhaMte ' ityAdi 232 he bhadanta ! pratyAkhyAnena pariharaNIyaM vastu pratiAkhyAnaM pratyAkhyAnam / gurora nivRttikathanam, svecchApravRttipratikUlatayA maryAdayA vivakSitakAlAdimAnayA''khyAnaM prakathanaM pratyAkhyAnaM tena, mUlaguNottamaguNapratyAkhyAnarUpeNa, jIvaH kiM janayati ? | bhagavAnAha - he ziSya ! pratyAkhyAnena jIvaH AsravadvArANijIvatar3Age karmajalasyAssgamanam AsravaH karmabandhanamityarthaH, tasya dvArANIva dvArANi AsravadvArANi mithyAtvAviratipramAdakaSAyayogarUpAH karmopAdAnahetavaH paJcetyarthaH, tAni niruNaddhi - dUrAdeva vArayatItyarthaH / tathA - pratyAkhyAnena - uktarUpeNa, icchA nirodham - icchA-viSayagRddhirUpA tasyA nirodhaH - nivAraNam - icchA nirodhastaM, janayati / icchAnirodhaM gataH - prAptazca khalu jIvaH sarvadravyeSu sarveSu dravyeSu vinItat kAyotsarga karanepara bhI punaH aticAroMkI saMbhAvanA meM pratyAkhyAna karanA cAhiye yaha bAta sUtrakAra terahaveM bolameM kahate haiM- 'paJcakkhANeNaM' ityAdi / anvayArtha - ( bhaMte paccakkhANeNaM jIve kiM jaNei-bhadanta ! pratyAkhyAnena jIvaH kiM janayati ) he bhagavan / pratyAkhyAnase jIva kisa guNa ko pAtA hai ? isake uttara meM kahate haiM ki ( paccakkhANaM AsavadArAI niraMbha - pratyAkhyAnena AsravadvArANi niruNaddhi ) pratyAkhyAna se jIva Asrava dvAroMkA nirodha karatA hai| tathA ( paccakkhANeNaM icchAnirohajaNeha - pratyAkhyAnena icchA nirodhaM janayati ) pratyAkhyAna se hI apanIicchAoMkA nirodha karatA hai / (icchAniroddaM gaeyaNaM jIve savva davbesu viNIta sIie viharai-icchA nirodhaM gataH khalu sarvadravyeSu vinI - kAcAtsaga karavA chatAM paNa pharI aticArAnI saMbhAvanAmAM pratyAkhyAna 42vu leI me, yA vAta sUtrAra terabhAM mosamAM uDe che - "paccakkhANeNaM" ityAdi. anvayArtha - bhaMte paccakkhANeNaM jIve kiM jaNei-bhadanta pratyAkhyAnena jIvaH di nanayaMtta huM bhagavAna ! pratyAkhyAnathI jIva kayA guNane pAme che? AnA uttarabhAMDe che hai, - paccakkhANeNa AsavadArAI niraMbhai - pratyAkhyAnena aasrvdvArAni nihaLaddhi pratyAkhyAnathI jI1 AsavanA dvArAnA nirodha kare che tathA paccakkhANeNa icchA nirohaM jaNei-pratyAkhyAnena icchA nirodhaM janayati pratyAyyAnathI 4 potAnI chAnI nirodha ure che. icchAni rohaM gaeyaNaM jIve savvadavvesu viNIya tahe sIie viharai - icchAnirodhaM gataH khalu sarva dravyeSu vinItatRSNaH uttarAdhyayana sUtra : 4 Page #251 -------------------------------------------------------------------------- ________________ priyadarzinI TIkA a0 29 stutiphalavarNanam 14 233 SNaHvinivartitagRddhibhAvaH, zItIbhUtaH-zAntisudhAsvAdajanitAmandapramodasaMpannaH, viharati-saMyamamArge vicarati / / sU0 13 // tatRSNaH zitIbhUto viharati) jaba isakI icchAoMkA nirodha ho jAtA. hai taba yaha jIva samasta viSayoMkI orase vitRSNa-tRSNArahita ho jAtA hai| vitRSNa banA huA yaha jIva zitIbhUta hokara saMyamamArgameM vicaratA hai| bhAvArtha-jisa vastumeM svAbhAvika pravRtti hotI hai, usa pravRttike pratikUla vivakSita kAlakI maryAdAnusAra guruke samakSa usa vastukI nivRttikA kahanA isakA nAma pratyAkhyAna hai| isa pratyAkhyAnase jIva Asravake dvArabhUta mithyAtva, avirati, pramAda, kaSAya evaM yogoMkA nirodha karatA hai| jisa prakAra talAvameM nAloM dvArA jala AtA hai usI prakAra isa jIvarUpI tAlAvameM ina mithyAtva Adi nAloM chArA karmarUpI jala AtA hai / isa karmarUpI jala kA AnAhI Asrava hai / tathA-pratyAkhyAna ke balapara yaha jIva viSayoM meM gRddhirUpa icchAoM kA bhI nirodha kara detA hai / jaba viSayoM kI ora se isakI icchAe~ niruddha ho jAtI haiM taba yaha kisI bhI dravya ke sevana meM lAlasA vAlA nahIM rahatA hai / saba tarapha se isako zAMti hI milatI hai| aisI sthiti meM zAntirUpI sudhA ke AsvAda se jo isako AnaMda hI AnaMda zItamUto virato jyAre tenI IcchAono virodha thaI jAya che. tyAre te jIva saghaLAviSacenA taraphathI tRSNa rahita banI jAya che. vitRSNa banela e jIva zitibhUta banIne saMyamamArgamAM vicare che. bhAvArtha-je vastumAM svabhAvika pravRtti thAya che, e pravRttinA pratikULa vivakSita kALanI maryAdA anusAra gurunI sAme e vastunI nivRttinuM kahevuM enuM nAma pratyAkhyAna che. A pratyAkhyAnathI jIva AsavanA dvArabhUta mithyAtva avirati, pramAda, kaSAya ane vegene nirodha kare che. je rIte taLAvamAM nAnA moTA kaLA ane nadI dvArA pANI Ave che. e ja pramANe A jIvarUpI taLAvamAM e mithyAtva Adi nALAomAMthI kamarUpI pANI Ave che. A karmarUpI pANInuM AvavuM eja Asrava che. tathA pratyAkhyAnanA baLa upara e jIva viSayamAM vRddhirUpa IcchAone paNa nidhi karI de che. jyAre viSayenA taraphathI enI IcchAo nirodha thaI jAya che. tyAre te kaI paNa dravyanA sevananI lAlasAvALA rahetA nathI. saghaLI bAjuethI tene zAMti maLatI rahe che. AvI sthitimAM zAMntirUpI sudhAnA AsvAdathI ene AnaMda ja u0 30 uttarAdhyayana sUtra : 4 Page #252 -------------------------------------------------------------------------- ________________ uttarAdhyayanasUtre pratyAkhyAnena jIvo nirAsravo bhavati, nigavo hi vigatakarmA san siddho bhavatIti caturdaza siddhAnAM stuti phalamAha mUlam-thayathuimaMgaleNaM bhaMte ! jIve kiM jaNei ? / thayathuimaMgaleNaM nANadaMsaNacarittabohilAbhaM jaNei / nANadaMsaNacarittabohilAbhasaMpanne ya NaM jIve aMtakiriyaM kappavimANovavattigaM ArAhaNaM ArAhai // 14 // ___ chAyA-stavastutimaMgalena bhadanta ! jIvaH kiM janayati ? / stavastutimaMgalena jJAnadarzanacAritrabodhilAbha janayati / jJAnadarzanacArittabodhilAbhasaMpannazca khalu jIvaH antakriyAM kalpavimAnopapattikAm ArAdhanAm ArAdhayati // 14 // TIkA-' thayathuimaMgaleNaM bhaMte' ityAdi he bhadanta ! stavastutimaGgalena-stavazvastutizcetyanayoH samAhAraH stavastuti, tadevamaGgalaM bhAvamaGgalarUpaM stavastutimaGgalam , atra stavaH-guNotkIrtana, stutiHasAdhAraNaguNotkIrtanaM, tIrthakaraviSaye tadatizayavarNanam / ArSatvAt stuti zabdasya parapayogaH / tena stavastutimaGgalena jIvaH kiM janayati ? / bhagavAnAha-he ziSya ! kA anubhava hotA hai / vaha yahI jAnatA hai / isa AnaMda kA anubhava karatA huA yaha tRpta hokara hI saMyamamArga meM vicaraNa karatA hai| kisI bhI taraha se kahIM se bhI isako azAMti nahIM hotI hai // 13 // pratyAkhyAna karanevAlA Asravarahita hotA hai,joAsravarahita hotA hai vahI karmakSaya karake siddha hotA hai isaliye caudahave bolameM siddhoM kI stuti-stavastutimaMgala kA phala kahate haiM-'thayathui0 ' ityaadi| anvayArtha-(bhaMte thayathuimaMgaleNaM jIve kiM jaNei-bhadanta ! stavastutimaMgalena jIvaH kiM janayati) he bhagavan ! stava-sAmAnyaguNotkIrtana AnaMdane anubhava thAya che. te eja jANe che. A AnaMdane anubhava karIne te tRpta banIne ja saMyamamArgamAM vicaraNa kare che. koI paNa prakAre tene kayAMyathI paNa azAMnti thatI nathI. e sUtra 135 pratyAkhyAna karanAra Asrava rahita thAya che. je Asava rahita thAya che teja karmakSaya karIne siddha thAya che. A kAraNe caudamAM belamAM siddhonI sthiti-sta stuti bhajana // 4 cha-" thaya thui" tyAha. bhanvAyatha:-bhaMte thayathuimaMgaleNaM jIve ki jaNei-bhadanta stavastutimaMgalena jIvaH kiM janayatilagavAna ! sAmAnya zuraDIta nathI tathA asAdhAraNa guNe uttarAdhyayana sUtra : 4 Page #253 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 235 - priyadarzinI TIkA a. 29 stutiphalavarNanam 14 stavastutimaGgalena jovaH, jJAnadarzanacAritrabodhilAbha-jJAnadarzanacAritrarUpobodhiHsamyagbodhastasya lAbhastaM janayati / iha cAritraM bodhiphalatvAd bodhirucyate jIvopayogarUpatvAd vA / uktaM ca sthAnAGgasUtre-(3 ThA0 2 u0) "tivihA bohI-paNNattA / taM jahA-NANabohI ceva, dasaNabohI ceva, caritcabohI ceva / " iti / anyacca-bhattIe jiNavarANaM, paramAe khINapejjadosANaM, / AruggabohilAbha, samAhimaraNaM ca pAvati / / 1 // chAyA-bhaktyA jinavarANAM, paramayA kSINapremadveSANAm / __ ArogyabodhilAbha, samAdhimaraNaM ca prApnuvanti // 1 // se tathA stuti-asAdhAraNa guNotkIrtana se jIva ko kyA lAbha hotA hai ? isa prakAra pUchane para bhagavAna kahate haiM ki (thayathuimaMgaleNaM nANadaMsaNAcarittabohilAbhaMjaNei-stavastutimaMgalena jJAnadarzanacAritra bodhilAbhaM janayati ) jIva isa stavastutirUpapraMgala se jJAnadarzana evaM cAritrarUpa bodhilAbha ko prApta karatA hai / bodhi kA phala hone se yahAM cAritra ko bodhi kahA hai, athavA jIva kA upayogarUpa hone se caritra ko bodhirUpa khaa| sthAnAGga meM yahI bAta kahI hai-"tivihAbodhi paNNattA / taM jahANANabohIceva dasaNavohI ceva, crittbohiicev'iti| aura bhI kahA hai ki " bhattIe jinavarANAM paramAe khINapejjadosANaM / AruggabohilAbhaM samAhimaraNaM ca pAveMti // " kSINa rAgadveSa vAle jinendra prabhukI utkRSTa bhaktise jIvoMko A. rogya, bodhi lAbha evaM samAdhimaraNa prApta hotA hai / ( naanndNsnncrikIrtanathI jene lAbha thAya che? A pramANe puchavAthI bhagavAna kahe che -thayathuimaMgaleNaM nANadasaNa carittabohilAbhaM jaNei - stavasturtimaMgalena jJAna darzanacAritrabodhilAbhaM janayati 1 mA taratuti35 bhagathI jJAna prazana ane cAritra rUpa badhi lAbhane prApta kare che. bedhinuM phaLa hovAthI ahiM cAritrane bedhi kahela che. athavA jIvanA upayoga rUpa hovAthI cAritrane beSi rUpa kahyuM sthAnAMgamAM paNa Aja vAta kahela che - "tivihA bohI paNNattA taM jahA-NANabohI ceva, daMsaNabohI ceva, carittabohI ceva " iti ! zrI 5 4 cha hai, " bhattIe jInavarANAM paramAe khINapejjadosANaM, AruggabohIlAbhaM samAhi maraNaM ca pAveMti" kSINa rAMgadvezavALA jItendra prabhunI utkRSTa bhaktithI jIvene ArAya uttarAdhyayana sUtra : 4 Page #254 -------------------------------------------------------------------------- ________________ uttarAdhyayanasUtre jJAnadarzanacAritrabodhilAbhasaMpannazca khalu jIvaH, antakriyAm = antaH - paryacasAnaH, sa ca bhavasya karmaNAM vA, tasya kriyA nivartanam antakriyA muktirityarthaH, taddhetutvAdArAdhanA'pyanta kriyA'bhidhIyate tAm, karmAvazeSe tu kalpavimAnopapattikAm = kalpAH devalokAH, vimAnAni-graiveyakA'nuttaravimAnarUpANi teSUpapattiryataH sA tathA tAm, anantarajanmani viziSTadevatvaphalAM, paramparayA tu muktiprApikAm, ArAdhanA-jJAnAdyA'' sevanArUpAm ArAdhayati = karotItyarthaH // 14 // arhadvandanAnantaraM svAdhyAyaH kartavyaH, sa ca kAla eva tatparijJAnaM ca kAlapratilekhanApUrvakamiti paJcadazabhedarUpAM tAmAha mUlam - kAlapaDilehaNayAe NaM bhaMte ! jIve kiM jaNei / kAlapaDilahaNayAe NANAvaraNijjaM kammaM khavei // 15 // 236 kAlamatilekhanatayA khalu bhadanta ! jIvaH kiM janayati ? | kAlapratilekhanatayA khalu jJAnAvaraNIya karma kSapayati / / 15 / / tohilAbha saMpanne ya NaM jIve aMtakiriyaM kappavimANovavattigaM ArAhaNaM ArAhei - jJAnadarzanacAritrabodhilAbhasaMpannazca khalu jIvaH antakriyA kalpa vimAnopapattikAm ArAdhanAM ArAdhayati ) jJAna, darzana, cAritrarUpa bodhilAbha se yukta huA jIva antakriyAko muktiko, tathA karmaavaziSTa rahanepara kalpoMmeM-devalokoMmeM athavA graiveyaka anuttara vimAnoM meM utpanna karanevAlI jJAnAdikoMkI AsevanArUpa ArAdhanAko ArAdhita karatA hai // 14 // prabhu vaMdanA vAda svAdhyAya karanA cAhiye - parantu yaha svAdhyAya svAdhyAya karanekA jo kAla niyata hai usImeM kiyA jAtA hai| svAdhyAya karane ke kAlakA jJAna kAla pratilekhanApUrvaka hotA hai-ataH modhitAla bhane samAdhi bharaNa prApta thAya che. nANadaMsaNa caritta bohilAbhasaMpanne ya NaM jI aMtariyaM pavimANovavattigaM ArAhaNaM ArAhei - jJAnadarzanacAritrabodhilAbhasaMpannazca khalu jIvaH antakriyAM kalpavimAnopapattikA ArAdhanAM ArAdhayati jJAna, darzana, cAritrarUpa edhilAbhathI yukta banela jIva anatakriyAne-muktine, tathA krama avaziSTa rahevAthI ka2eAmAM-devaleAkeAmAM athavA traiveyaka anuttara vimAnAmAM utpanna karAvanAra jJAnArdikAnI sevanArUpa ArAdhanAne ArAdhita kare che 514aa arhata prabhunI vaMdanA pachI svAdhyAya karavA joI e, paratu e svAdhyAya karavA mATenA je kALa niyata karavAmAM Avela che e kALamAM ja karI zakAya che. svAdhyAya karavAnA kALanuM jJAna kALa pratilekhanA pUrvaka thAya che. AthI uttarAdhyayana sUtra : 4 Page #255 -------------------------------------------------------------------------- ________________ % D priyadarzinI TIkA. a. 29 kAlapratilekhanAphalavarNanam' 15 237 TIkA-'kAlapaDilehaNAe' ityAdi he bhadanta ! kAlapratilekhanayA kAlasya-asvAdhyAyakAlacatuSTayasya-pAdoSikAryarAtrikavairAtrika-prabhAtikarUpasya pratilekhanA-siddhAntoktavidhinA nirIkSaNa, tatra prAdeSike sUryAstakAlAt prAgardhamuhUrtamAtramasvAdhyAyakAlaH, prabhAtike sUryodayAdanantaramardhamuhUrtamAtramasvAdhyAyakAlaH ardharAtrike muhUrtamAtramasvAdhyAyakAlaH aba pandrahave bolameM usa kAla pratilekhanAko sUtrakAra kahate haiM-'kAlapaDilehaNayAe' ityaadi| ___ anvayArtha-(bhaMte-bhadanta ) he bhagavan ! (kAlapaDilehaNayAe jIve kiM jaNei-kAlapratilekhanatayA jIvaH kiM janayati ) kAlapratilekhanAse jIva kisa guNako prApta karatA hai ? isakA uttara kahate haiM ki (kAlapaDi lehaNayAe NANAvaraNijjaM kammaM khavei-kAlapratilekhanayA khalu jJAnAvaraNIyaM karma kSayapati ) kAla pratilekhanAse jIva jJAnAvaraNIya karmakA nAza karatA hai| ____bhAvArtha-kAla zabdase yahA~ asvAdhyAyakA kAla gRhIta huA hai| prAdoSika, ardharAtrika, vairAtrika, evaM prAbhAtikake bhedase kAla cAra prakArakA hai| prAdoSikameM-pradoSake samayameM-sUryAsta samayase pahile ardhamuhUrtamAtra kAla asvAdhyAyakA kAla hai| prAbhAtikameM-prabhAtake sama yameM sUryodaya ke anantarakA ardhamuhUrtamAtrakAla asvAdhyAyakA kAla hai| ardharAtrikameM-AdhI rAtake samayameM-muhUrtamAtra kAla asvAdhyAyakA kAla pratitomanAne 542 mA mosamAsUtra 243 -'kAlapaDilehaNayAe" tyAdi ma-kyAtha-bhaMte-bhadanta samAna! kAlapaDilehaNayAe jIve kiM jaNehakAlapratilekhanayA jIvaH kiM janayati prativemanAthI 01 yA gupana prAta 13che 1 senA uttaramA 4 cha,-kAlapaDilehaNayAe NANAvaraNijja kamma khaveikAlapratilekhanayA khalu jJAnAvaraNIyaM karma kSapayati Na prativemanAthI jJAnA. varaNIya karmane nAza kare che. bhAvArtha-kALa zabdathI ahIM asvAdhyAyane kALa gRhIta thayela che. prAdeSika, ardharAtrika, viratrika ane prAmAtikanA bhedathI kALa cAra prakAranA che. prAdeSikamAM-pradeSanA samayamAM-sUryAsta samayanI pahelAM ardha muharta mAtra kALa avAdhyAyane kALa che. prabhAtikamAM-prabhAtanA samayamAM-sUryodayanA anaM. ntarano ardha muhUrta mAtra kALa, asvAdhyAyane kALa che, ardha trikamAM-adhIrAtanA samayamAM-muharta mAtra kALa asvAdhyAyane kALa che. madhyAnhamAM paNa uttarAdhyayana sUtra:4 Page #256 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 28 uttarAdhyayana sUtre madhyAhne'pi muhUrtamAtramasvAdhyAyakAlaH / vairAtrikastu rAtrastRtIyaprahRdarUpaH sa ca nidrAkAlastasmAt samasta evAsvAdhyAyakAlaH teSAM pratilekhanaM kAlamatilekhanA, tasyAbhAvastattA, tayA jIvaH kiM janayati 1 / bhagavAnAha - he ziSya ! kAlapratilekhanayA jIvo jJAnAvaraNIyaM karma kSapayati / ata uktam - " " piyadhammo dadhammo, saMviggo ceva'vajjabhIrU ya / kheyannU ya abhIrU, kAlaM paDileha sAhU // 1 // chAyA - priyadharmA dRDhadharmA, saMvignazcaiva avadya bhIrUzca / khedajJazca abhIruH, kAlaM pratilekhayet sAdhuH // 1 // ihAsvAdhyAyasya prasaGgAdasvAdhyAyikaM nirUpyate - svAdhyAya - eva svAdhyAyika, nAsti svAdhyAyo yatra tad asvAdhyAyikam / hai / madhyAhna meM bhI muhUrtamAtra kAla asvAdhyAyakA kAla hai| rAtrikA tRtIya pahararUpa jo kAla hai vaha vairAtrika kAla hai / yaha kAla nidrAkA hai / yaha samasta hI asvAdhyAyakAla hai / ina kAloMkI pratilekhanAkA nAma kAla pratilekhanA hai / isa pratilekhanAke prabhAva se jIva jJAnAvaraNIya karmako vinaSTa karatA hai / isa liye kahA hai ki " piyadhammo dRDhadhammo saMviggo ceva'vajjabhIrU ya / kheyannU ya abhIru kAlaM paDilehae sAhU // 1 // arthAta priya dharmA dRDha dharmA saMvigna pApabhIru khedajJa paraduHkha ke jJAtA arthAt abhIru - parISahopasargase nahIM DaranevAle muniko cAhiye ki kAla pratilekhanA kre| yahAM asvAdhyAya ke prasaMgase AsvAdhyAyikakI nirUpaNA kI jAtI hai / svAdhyAya hI svAdhyAyika hai / svAdhyAya jisa muhUrta mAtra kALa asvAdhyAyanA kALa che. rAtrInA trIjA prahararUpa je kALa che te vairAtrika kALa che. A kALa nidrAnA che. A saghaLA asvAdhyAya kALa che. A kALAnI pratilekhanAnuM nAma kALapratilekhanA che. e pratilekhanAnA prabhAvathI jIva jJAnAvaraNIya nA vinAza kare che. A mATe kahyuM che ke " piya dhammo dRDha dhammo saMviggo ceva'vajjabhIru ya / kheyannU ya abhIrU kAlaM paDilehae sAhU // 1 // " arthAt priyadhamAM dharmA savigna pApabhirU khedajJa para du:khanA jJAtA arthAt abhirU-parISaha upasathI na DaranAra muninA mATe Avazyaka che ke, te kALa pratilekhanA kare. ahIM asvAdhyAyanA prasaMgathI AsvAdhyAyikanI nirUpaNA karavAmAM Ave che. svAdhyAya ja svAdhyAyika che. svAdhyAya je samaye uttarAdhyayana sUtra : 4 Page #257 -------------------------------------------------------------------------- ________________ priyadarzinI TIkA a. 29 kAlapratilekhanAphalavarNanam 15 239 svAdhyAyakaraNasya catvAraH kAlAH santi, pUrvAhnaH, aparAhaH, pradoSaH, pratyUSazca / divasazca prathamaH praharaH pUrvAhnaH, caturthaH praharo'parAhnaH, tathA rAtreH prathamaH praharaH pradoSaH, rAtrezcaturthapraharaH pratyUSa iti / prahara eva pauruSItyucyate / asvAdhyAyikaM dvividham-AtmasamutthaM, parasamutthaM ca / tatra yat parasamuttha, tat paJcavidham-saMyamopaghAtikaM 1, autpAtikam 2, sadevaM-(devatAprayuktaM) 3, vyudgrahaH 4, zArIraM 5 ca / eteSu paJcasvapyAsvAdhyAyikeSu svAdhyAyaM kurvataH AjJAbhaGgA dayo doSAH, saMyamavirAdhanA, AtmavirAdhanA ca / tatra-saMyamavirAdhanA iha-jJAnAcAra viraadhnaa| kena kAraNena tu-asvAdhyAyike svAdhyAyaM karoti ?, stokAvazeSAyAM paurusamaya nahIM kiyA jAya vaha AsvAdhyAyika hai / svAdhyAya karaneke cAra kAla haiN| ve ye haiM-1 pUrvAhna, 2 aparAhna, 3 pradoSa, 4 pratyUSa-prAtaH / divasakA jo prathama prahara hai vaha pUrvAhna hai / caturtha prahara aparAhna hai / tathA rAtrikA prathama prahara pradoSa, evaM rAtrikA caturtha prahara pratyUSa hai / praharakI nAma hI siddhAntika paribhASAke AnusAra pauruSI hai| asvAdhyAyika kAla do prakArakA hai-1 Atmasamuttha, 2 parasamuttha / parasamuttha pAMca prakArakA hai-saMyamopaghAtika 1, autpAtika 2, sadeva 3, vyudgraha 4, evaM zarIra 5 / ina pAMcameM svAdhyAya karanevAlA AjJAbhaMga Adi doSoMkA bhAgI hotA hai, usake saMyamakI virAdhanA tathA AtmavirAdhanA honekA saMbhava hai| saMyamakI virAdhanAkA tAtparya jJAnAcAra kI virAdhanAse hai| jaba aisI bAta haiM to kyA kAraNa haiM ki asvAdhyAyika kAlameM karavAmAM na Ave te asvAdhyAyika che. svAdhyAya karavAnA cAra kALa che. te mA cha. 1 pUrvAeDa, 2 2552 / 59, 3 proSa, 4 pratyUSa-prAtaH, hasanA re prathama prahara che te pUrvAha che. ceAthe prahara te aparAdhdha che. tathA rAtrine prathama prahara pradeSa che. ane rAtrine ceAthe prahara pratyuSa che. praharanuM nAma ja siddhAMtika paribhASA anusAra paurUSI che. asvAdhyAyika kALa be prakAranA che-1 Atmasamutha, 2 parasamutha, 52samutya pAMya 42 // cha-sayamApAti: (1) motpAti4 (2) saheva (3) budugraha (4) ane zarIra (5) A pAMcamAM svAdhyAya karavAvALA AjJAbhaMga Adi denA bhAgI bane che. ene saMyamanI tathA AtmAnI virAdhanA thAya che. saMyamanI virAdhanAnuM tAtparya jJAnAcAranI virAdhanAthI che. jyAre AvI vAta che to zuM kAraNa che ke, asvAdhyAyika kALamAM svA uttarAdhyayana sUtra :4 Page #258 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 240 uttarAdhyayana sUtre yAm, adhyayanam uddezovA'dyApi samAptiM na nIta iti kRtvA vyatItAyAmapi pauruSyAm astamite vA sUrye, svAdhyAyaM karoti / athavA - ' asvAdhyAyikam ' iti zrutvA'pi yo'dhyayanam uddezaM ca karoti, tasya jJAnAditrikaM tato'pagataM bhavati / tIrthaMkarAjJAbhaGgakaraNAt / jJAnAditrikasArahInasya narakanigodAdibhavabhramaNalakSaNe saMsAre nipatanaM bhavati / (1) prathame'svAdhyAyike saMyamopaghAtilakSaNe sarvAkAyikI vAcikI ceSTA svAdhyAyazca niyamAda vAritaH, kAyotsargaH kartavya - iti yAvat / zeSeSu tu aulpAtikAdiSu caturSu asvAdhyAyikeSu svAdhyAya eva kevalo nivAritaH, nAnyAkAyikI vAcikI vA pratilekhanAdikA ceSTA vAritA / svAdhyAya karatA hai ? uttara - yaha yaha samajhakara usa kAlameM adhyayana karatA hai ki pauruSIkAla thor3AsA bacA hai aura adhyayana vA uddeza abhI taka bhI samApta nahIM huA hai ataH yaha pauruSIke vyatIta hone para tathA sUrya asta hone para bhI svAdhyAya karatA hai / athavA -" asvAdhyAyika" kAla hai aisA sunakara bhI jo adhyayana va uddeza karatA hai usake vAstavameM jJAnAdika tIna gayA hI jAnanA caahiye| kyoM ki aisA vyakti tIrthakara prabhukI AjJAbhaMga karanevAlA hai isaliye / jo jJAnAdika trikase vihIna bana cukA hai aise jIvakA naraka nigoda Adi bhavabhramaNarUpa saMsAra meM nipatana hI hotA hai| prathama asvAdhyAyika kAlameM jo saMyamakA upaghAtaka hai samasta kAyika evaM vAcika ceSTAe~, pratilekhanA kriyA tathA svAdhyAya karanA niyamataH niSiddha hai / isa samaya meM to kevala kAyotsarga hI kartavya hai / dhyAya kare che? uttara-e evu samajIne e kALamAM adhyayana kare che ke, paurUSIkALa thADA macela che ane adhyayana athavA uddeza hajI sudhI paNa samApta thayela nathI. AthI A paurUSInA purA thavA chatAM ene sUryanA asta thavA chatAM paNa svAdhyAya kare che. athavA asvAdhyAyika " kALa che. evu' sAMbhaLIne paNa je adhyayana tathA uddeza kare che tenA traNe jJAnAdika vAstavamAM gayAM ja jAzuvAM joIe. kemake evI vyakti tIrthaMkara prabhunI AjJAnA bhaMga kare che. A kAraNe te jJAnAki trayathI vihina banI cUkela che. evA jIvatuM naraka nigeAda Adi bhava bhramaNurUpa saMsAramAM nipatana ja thAya che. prathama AsvAdhyAyika kALamAM je sayamanA upaghAtaka che samasta kAyika ane vAcika ceSTAo, pratilekhanA kriyA tathA svAdhyAya karavA te niyamataH niSiddha che. A samayamAM tA phakta kAryAtsaga ja kanya che. bAkI parasamrutya, uttarAdhyayana sUtra : 4 Page #259 -------------------------------------------------------------------------- ________________ priyadarzinI TIkA a0 29 kAlapratilekhanAphalavarNanam 15 idAnIM saMyamopapAtikaM prathamamasvAdhyAyikaM prarUpyate -kArtikAdimAghaparyantAvA mAsA garbhamAsa ityucyate tatra mihikA 1, sacittajalarajaH - digantareSu sacicajalarajo dRzyate 2 / vAtoddhRtAzlakSNadhUlirapi sacittaraja ityucyate / dravyataH mihikA sacittajalarajo vA varjyate / kSetrataH yatra kSetre nipatati, kAlato yAvacciraM kAlaM patati, bhAvataH - ucchvAsam unmeSaM ca muktvA sarva varjyate / tadvarjane tu jIvitavyAghAta sambhavAt / gamanAgamane pratilekhanAdikaM ca kAyika vyApAraM bhASAM ca varjayati / 241 bAkI parasamuttha autpAtika Adi cAra asvAdhyAyika kAlameM svAdhyAya hI karanekA niSedha kiyA gayA hai kAyika evaM vAcika ceSTAoMkA tathA pratilekhanAdi kriyAkA niSedha nahIM kiyA gayA hai| saMyamopaghAtika jo prathama asvAdhyAya kAla hai vaha kyA hai ? isa bAtako spaSTa kiyA jAtA hai| kArtika, agahana, pUsa evaM mAgha, ye cAra mAsa garbhamAsa kahalAte haiN| inameM mihikA ghUMara evaM sacinta raja, dizAoM meM dikhalAI detI hai 2 / jo ina mihikA aura sacitta rajako dravyakSetra kAla aura bhAvase varjanA cAhiye dravya se mihikA aura sacittaraja ho taba svAdhyAyAdi varjanA 1 / kSetra se jisa kSetrameM ye hoM vahAM svAdhyAyAdi na karanA 2 / kAlase jitane kAlataka ye dIkha paDate hoM usa kAlameM 3, bhAvase usa samaya meM ucchravAsa aura unmeSake sivAya saba kriyAko tyAganA cAhiye, kyoM ki ucchvAsa aura unmeSake vinA jIvana hI nahIM raha autpAtika Adi cAra asvAdhyAyika kALamAM svAdhyAya ja karavAnA niSedha karAyela che. kAyika ane vAcika ceSTAone tathA pratilekhanAdi kriyAnA niSedha karavAmAM Avela nathI. sayame padghAtika je prathama asvAdhyAya kALa che te zuM che? A vAtane spaSTa karavAmAM Ave che. kArtika, agahana, pASa ane mAgha A cAra mahinA gamAsa kahevAya che. A mahinAmAM mihikA-dhummasa ane sacitta raja je dizAomAM dekhAya che. A mihikA ane sacitta rajane dravya, kSetra, kALa ane bhAvathI vana karavuM joie. (1) dravyathI mihinu' ane sacitta raja hoyate| svAdhyAyAdi vavA kSetrathI je kSetramAM e hoya tyAM svAdhyAyAdi na karavAM. (2) kALathI jeTalA kALa sudhI e dekhavAmAM Ave e kALamAM (3) bhAvathI e samayamAM ucchavAsa unmeSanA vagara jIvana ja rahI zakatuM nathI. gamanAgamanamAM prati u0 31 uttarAdhyayana sUtra : 4 Page #260 -------------------------------------------------------------------------- ________________ uttarAdhyayana sUtre kAraNAbhAve sAdhavo vastrAdinA sarvAtmanA AvRtAstiSThanti kAyikAdi vyApAraM varjayanti / kArye tu samApatite yatanayA hastasaMjJayA aGgulisaMjJayA ca vyavaharanti / uccAraprasravaNaglAnAdiprayojane vastrAcchAdite zarorA gacchanti / iti prathamaM saMyamopaghAtikam 1 | 242 idAnImautpAtikamucyate autpAtike sUtraM na paThyate, zeSAstu sarvA api kAyikyo vA vAcikyo vA pratilekhanAdikAzceSTAH kriyante / pazuvRSTiH 1, rudhiravRSTiH 2, kezavRSTiH 3, sakatA hai / gamanAgamana meM pratilekhanAdika kAyika vyApAra evaM bolanArUpa vAcika vyApAra varjita hai / ina dhUMara aura sacitta rajake samaya muni vinA kAraNa kAyikAdi ceSTA na karate hue vastra Adise zarIrako Dhaka kara hI baiThe rahate haiM arthAt kAyika Adi vyApAra nahIM karate haiM / hA ! yadi koI kArya A jAtA hai to yatanA pUrvaka hAtha ke saMketa se athavA aMguli Adike saMketa se kara liyA karate haiM / uccAra prasravaNa athavA kisI glAna AdikA koI kArya karanA hove to usa samaya apane zarIrako se Dhaka kara karate haiM / // yaha prathama saMyamopaghAtika asvAdhyAya huvA 1 // autpAtika jo dUsarA asvAdhyAya kAla hai isameM sirpha sUtra nahIM par3hA jAtA hai / bAkI samasta kAyika evaM vAcika kriyAe~ kI jAtI haiM / unake karanekA niSedha nahIM hai| 1 pAMzuvRSTi, 2 rudhira vRSTi, 3 kezavRSTi, 4 zilAvRSTi, tathA rajauddhAta, ye saba utpAna haiN| ye utpAta jisa samaya lekhanAkrika kAyika vyApAra ane elavArUpa vAcika vyApAra varjIta che. e dhummasa ane sacitta rajanA samaye muni vagara kAraNe kAyikAdi ceSTA na karatAM vasa AdithI AvRtta ja beThA rahe che. arthAt-kAyika Addhi vyApAra karatA nathI. e samaye kadAca keI kArya AvI paDe che te yatanA pUrvaka hAthanA saketathI athavA AMgaLI AdinA saketathI karI le che. uccAra, pra vaNu athavA keAI gyAna AdinuM keAI kArya karavAnu hoya tA e samaye te peAtAnA zarIrane vastrathI DhAMkIne kare che. << A prathama saMyame paghAtika asvAdhyAya thayuM. // 1 // autpAtika je khIje asvAdhyAya kALa che AmAM phakta sUtra bhaNAtAM nathI. khAkI saghaLI kAyika ane vAcika kriyA karAya che. e karavAnA niSedha nathI. (1) yAMzuvRSTi, (2) 3dhiravRSTi, (3) dezavRSTi, (4) zikSAvRSTi, uttarAdhyayana sUtra : 4 Page #261 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 243 priyadarzinI TIkA a0 29 kAlapratilekhanAphalavaNanam 15 zilAvRSTiH 4, rajaudghAtazca 5 / etat sarvamautpAtikamasvAdhyAyikam / tatra pAMzuvRSTi ma yadi rajo nipatati dhRmAkAramApANDuramacittaM rajaH pAMzurityucyate / mAMsavRSTiH-mAMsakhaMDAnyAkAzAta patanti / tathA-rudhiravRSTiH-AkAzAd rudhiravindavaH patanti / kezavRSTiH-kezA AkAzAt patanti zilAvRSTiH-zilAvarSaNam / tathArajaudghAta: rajobhiH pUrNA dishH| rajaudghAte sati samantato'ndhakAra iva dRshyte| __ tatra mAMse rudhire ca patati sati ahorAtraM vaya'te avazeSe pAMzuvRSTyAdau tu pAMzvAdipatanakAlaM yAvat , sUtraM na pazyate, anyakAle tu paThayate / itidvitIyamauptAtikam 2 / meM hoveM vaha autpAtika kAla hai / isameM svAdhyAya karanA varjita hai| jisa samaya dhUmake AkAra jaisI sapheda acitta rajakI vRSTi ho rahI ho usa kAlameM sUtrakA adhyayana varjita hai| isI taraha mAMsakhaMDabhI AkAzase varasate hoM, isameM bhI svAdhyAya varjita hai| isI prakAra rudhirakI vRSTi hone para, kezakI vRSTi hone para zilAkI vRSTi honepara tathA dhUlike ur3ane para svAdhyAya karanA varjita hai| dhUli dvArA jaba dizAe~ Dhaka jAtI haiM taba aMdhakAra jaisA ho jAtA hai isakA nAma hI rajaudghAta hai| jaba mAMsa athavA rudhira AkAza se paDe taba eka ahorAtra taka svAdhyAya karanA varjita hai / bAkI pAMzuvRSTi Adi utpAta kAlameM jaba taka ye utpAta hote raheM tabataka sUtra nahIM paDhanA cAhiye / yaha dUsarA autpAtikaasvAdhyAya huA 2 / tathA rajaughAta, A saghaLA utpAta che. A utpAta je samaye thAya te tpAtika kALa che. AmAM svAdhyAya kare vajIta che. je samaye dhummasanA AkAra jevI sapheda acitta rajanI vRSTi thaI rahela heya e kALamAM sUtranuM adhyayana varjIta che. A ja pramANe mAMsakhaMDa paNa AkAzamAMthI varase che. AmAM paNa svAdhyAya varjIta che. A pramANe lohinI vRSTi thavAthI, kezanI vRSTi thavAthI, zilAnI vRSTi thavAthI, tathA dhULanA uDavAthI, svAdhyAya karavAnuM vata che. dhULathI jyAre dizAo DhaMkAI jAya che tyAre aMdhakAra jevuM thaI jAya che AnuM nAma rajaughAta che - jyAre mAMsa athavA lohi AkAzamAMthI paDe tyAre eka ahorAtra sudhI svAdhyAya kare varjIta che. bAkI pAMzuvRSTi Adi utpAta kALamAM jyAM sudhI e utpAta thatA rahe tyAM sudhI sUtra na bhaNavA joIe. || A bIjuM autpAtika asvAdhyAya thayuM mArA uttarAdhyayana sUtra : 4 Page #262 -------------------------------------------------------------------------- ________________ uttarAdhyayanasUtre idAnIM sadevamAha-gandharvanagara, digdAhaH, vidyut , ulkA, garjitaM, yUpakaH:, yakSadIptam / etat sarva devatAprayuktamasvAdhyAyikam / eteSu ekaikAM pauruSI yaavdsvaadhyaayH| yugapadanekotpAtasadbhAve'pi eka paurussiimaatrmsvaadhyaayH| ___ atha gandharvanagarAdInAM vyAkhyA-gandharva nagaraM nAma-yaccakravartyAdi nagarasyotpAtamUcanAya saMdhyAsamaye tasya nagarasyoparidvitIyaM nagaraM prAkArAhAlakAdi saMsthitaM dRzyate tat1, pUrvAdikAyAM dizi chinnamUlo dAhaH-prajvalanaM digdAhaH / kasyAMcidizi mahAnagarapradIptamiva upariprakAzaH, adhastAdandhakAra iti digdAhaH / ulkA-sarekhA, prakAzayuktA vA / yUpako nAma-zuklapakSapatipadvitIyAtRtIyA rUpeSu sadeva deva prayukta-asvAdhyAya-gandharvanagara, digdAha, vidyut , ulkA, garjita, yUpaka, yakSadIpta, ye saba upadrava devatA prayukta huA karate haiN| inake hone para mUtrakA paThana pAThana nahIM kiyA jAtA hai| arthAt ye jisa 2 dina hoM usa dina eka 2 pauruSI taka asvAdhyAya kAla mAnA jAtA hai| yadi eka dinameM hI yugapat ye aneka utpAta ho jAyeM to bhI asvAdhyAya kAla 1 pauruSI mAtra hI mAnA gayA hai| cakravartI Adike nagarameM utpAtako sUcana karaneke liye saMdhyAke samaya usa nagarake hI Upara prAkAra ahAlikA Adise yukta jo nagara dikhalAI par3atA hai vaha gaMdharva nagara hai / pUrva Adi dizAoMmeM chinnamUla jo jvAlAsI pratIta hotI hai vaha digdAha hai / isa digdAhameM kisI eka dizAmeM UparakI ora aisA prakAza mAlUma detA hai ki jaise kisI nagara meM Aga laga rahI ho tathA nIcekI ora bilakula aMdhakAra najara AtA saheva devaprayuta-521vyAya- anAra, hADa, vidyuta, Sel, mata, cUpaka, yakSadIpta, A saghaLA upadrava devatA prayukta thayA kare che. AnA hevAnA samaye sUtranuM paThana-pAThana karavAmAM AvatuM nathI. arthAt e je je divase eka eka paurUSI sudhI asvAdhyAyakALa mAnavAmAM Avela che. kadAca eka divasamAM ja yugapata e aneka utpAta thaI jAya te paNa asvAdhyAya kALa eka paurUSI mAtra ja mAnavAmAM Avela che. cakravatI AdinA nagaramAM utpAtanuM sUcana karavA mATe saMdhyAnA samaye e nagaranAja upara prAkAra aTTAlikA AdithI yukta je nagara jovAmAM Ave che te gAMdharva nagara che. pUrva Adi dizAomAM chinnamUla je vALA jevuM dekhAtuM hoya che te digdAha che, A digdAhamAM ke eka dizAmAM uparanI tarapha e prakAza dekhAya che ke, jANe koI nagaramAM Aga lAgI rahI hoya, sAthosAtha nicenA bhAgamAM bilakula aMdhakAra najare paDe che. ulkApAta tArAnuM tUTavuM uttarAdhyayana sUtra:4 Page #263 -------------------------------------------------------------------------- ________________ priyadarzinI TIkA a0 29 kAlapratilekhanAphalavarNanam 15 245 triSu dineSu sandhyAgatazcandra iti kRtvA sandhyA na vibhAvyate-saMdhyAvibhAgo na jJAyate, tatastAni zuklapakSe trINi dinAni yAvat candraH saMdhyAcchedAvaraNaH, saMdhyAcchedaH-saMdhyAvibhAgaH sa Aviyate yena sa saMdhyAcchedA''varaNaH, sa yUpaka ityucyate / eteSu ca triSu divaseSu prAdoSikI pauruSI nAsti, saMdhyAcchedAdi bhavanAditi / yakSadIptaM nAma ekasyAM dizi antarA'ntarA yad dRzyate vidyutsadRzaH prkaashH| vidyut prasiddhA, garjitaM - meghagarjitam / A punarvasu, pu dhyASleSA, maghA, pUrvAphAlgunyuttarAphAlgunI, hasta, citrAntA nava nakSatrANi vihAyAnyanakSa Su meghasya garjane prhrmaatrmsvaadhyaayH| tArApAte'pyevam / ghoragarjanaM tu praharacatuSTayaM hai / ulkApAtatArA TUTanA prasidhdha hai| isameM AkAzase eka prakAza mAtra laMbI rekhA jaisI agni par3atI hai| zuklapakSakI pratipat dvitIyA tRtIyAke dinoM meM saMdhyAse hI caMdramA udita ho jAneke kAraNa (ina dinoMmeM caMdramA ThIka 2 lakSita nahIM hotI hai ataH) saMdhyAkAlakA vibhAga mAlUma nahIM par3atA hai ina tIna dinoMmeM jaba taka candramA saMdhyAke vibhA gakA AvAraka (DhakanevAlA) banA rahatA hai taba taka ye tIna dina yUpaka kahalAte haiM / ina tIna dinoMmeM prAdoSikI pauruSI nahIM hai| tathA koI eka dizAmeM jo bIca 2 meM vidyut jaisA prakAza mAlUma par3atA hai vaha yakSadIpta hai / meghakI garjanAkA nAma garjita hai ArdrA punarvasu, puSya, azleSA, maghA, pUrvAphAlgunI, uttarA phAlgunI, hasta, citrA Adi nava nakSatroMko chor3akara anya nakSatroMmeM meghakI garjanA hone para eka prahara mAtra asvAdhyAya kAla hai| tArApAta samayameM bhI itanA hI asvAdhyAyakAla mAnA e prasiddha che. AmAM AkAzathI prakAzanI eka lAMbI rekhA jevI agni paDe che. zukala pakSanI pratipatu bIja ane trIjanA divasomAM saMdhyAnA samayathI ja caMdramAne udaya thaI javAnA kAraNe saMdhyAkALane vibhAga mAluma paDato nathI. A traNa divasamAM jyAM sudhI caMdramA saMdhyAnA vibhAganA AvAraka banI rahe che tyAM sudhI eTalA A traNa divasa yUpaka kahevAya che. A traNa divasamAM prAdezikI paurUSI nathI. tathA keI eka dizAmAM je vacamAM vacamAM vidyuta je prakAza mAluma paDe che te yakSadIpta che. meghanI gajanAnuM nAma gajItache. mAdrI, punarvasu, puSya, maSA, maghA, pUrvAzagunI, uttarAzunI, stcitrA Adi nava nakSatrane cheDIne bIjA nakSatramAM meghanI garjanA thavAthI eka prahara mAtra asvAdhyAya kALa che. tArApAta samayamAM paNa ATalo ja asvAdhyAya kALa mAnavAmAM Avela che. je vakhate meghanI ghera garjanA thAya uttarAdhyayana sUtra:4 Page #264 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 246 uttarAdhyayanasatre vA praharASTakaM vA asvaadhyaayH| vidyutpAte tu praharacatuSTayaM vA praharASTakaM vA svAdhyAyo vrjniiyH| ___ atra gandharvanagarAdiSu madhye gandharvanagaraM niyamAddevakRtameva, anyathA tasyA bhAvAt / zeSeSu tu digdAhAdiSu bhajanA bhavati, tAni kadAcit svAbhAvikAni, kadAcid devakRtAni bhavanti / ubhayatra svAdhyAyasya prihaarH| ___ anyAnyapi asvAdhyAyikAni sadevAni (devatAprayuktAni ) bhavanti / yathAcandroparAgaH, sUryoparAgaH, nirghAtaH, guJjitaM ceti / gayA hai / jisa samaya meghakI ghora garjanA ho usa samaya cAra praharakA athavA ATha praharakA asvAdhyAyakAla jAnanA cAhiye / isI taraha vidyut pAtake samayameM bhI cAra athavA ATha praharakA asvAdhyAya kAla kahA gayA hai| isa gaMdharvanagara AdikoM meM se gaMdharvanagara to niyamase devakRta hI hotA hai / vinA devake yaha nahIM bntaa| avaziSTa digdAha AdikoM meM devakRtatatvakI bhajanA kahI gaI hai| kabhI ye devakRta bhI hote haiM aura kabhI svAbhAvika bhI / cAhe jaise ye hoM inameM svAdhyAya karanA varjanIya hI kahA gayA hai| anya aura bhI sadeva-prayukta-aise 2 utpAta hote haiM jinameM svA. dhyAya karanA varjita hai| jaise candragrahaNa, sUryagrahaNa, nirghAta evaM guNjit| cAhe AkAzameM vAdala chAye hoM cAheM nahIM chAye hoM aise samayameM jo vyantaradeva kRta mahAgarjanAke samAna dhvani hotI hai vaha nirghAta hai| garjitakA hI vikAra guMjita hai| e vakhate cAra praharane athavA ATha praharane asvAdhyAya kALa jANa joIe. A ja rIte vidyuta pAtanA samayamAM paNa cAra athavA ATha praharane asvAdhyAya kALa kahevAmAM Avela che. A gAMdharvanagara Adike mAM gaMdharvanagara te niyamathI devakRta ja hoya devanA vagara e banatuM nathI. avaziSTa digdAha AdikemAM devakRtatvanI bhajana batAvavAmAM Avela che. kadI e devakRta paNa hoya che. ane kadika svAbhAvika paNa hoya che, e game te rIte hoya chatAM temAM svAdhyAya karavAnuM vajIta ja kahevAmAM Avela che. anya bIjA paNa sadeva-devatA prayukta evA evA utpAta thAya che ke, jemAM svAdhyAya karavAnuM vajIta che. jevA-caMdragrahaNa. sUryagrahaNa. nirdhAta ane jIta cAhe AkAzamAM vAdaLa chavAyela hoya, cAhe na chavAyela hoya evA samayamAM je vyaMtara devakRta mahAgarjanA samAna dhavanI thAya che. te nirdhAta che. gajItane ja vikAra guMjIta che. uttarAdhyayana sUtra : 4 Page #265 -------------------------------------------------------------------------- ________________ priyadarzinI TIkA. a0 29 kAlapratilekhanAphalavarNanam 15 247 ttr-cndrgrhnnN-cndropraagH| suurygrhnnN-suuryopraagH| sAbhre nirabhre vA vyantara kRto mhaagrjitsmodhvnirnirghaatH| garjitasyaiva vikAro guJjAvad guJjanaM mahAdhvanirguJjitam / ___ tatra nirdhAte guJjite ca catasraH, aSTau, dvAdaza vA paurussiiryaavdsvaadhyaayH| candroparAge jaghanyenASTau pauruSIryAvadasvAdhyAyaH, madhyame dvAdaza, utkarSatastu sarva prAse SoDazapauruSIryAvadasvAdhyAyaH / evaM sUryoparAge'pi bodhyam / tathA catastrasandhyA apyasvAdhyAyakAlaH uktaMca sthAnAGgasUtre____No kappai NiggaMthANaM vA NiggaMthINaM vA cauhi saMjjhAhiM sajjhAyaM krette| taM jahA-paDhamAe, pacchimAe, majjhaNhe, addharatte" // ___ evaM catasraH saMdhyAH, asvAdhyAyakAlaH / tatra prabhAte sUrye'staM gacchati, ardharAtre, divasasya madhyabhAge ca, Asu catasRSu saMdhyAsu svAdhyAyo na kriyate / zeSa nirghAtakAlameM athavA guMjita samayameM cAra prahara, ATha prahara athavA bAraha prahara takakA asvAdhyAyakAla hai / jisa dina candragradaNa ho usa dina jaghanyase ATha pauruSI taka tathA madhyamameM bAraha pauruSI evaM utkRSTa se sarvagrAsa hone para solaha prahara taka asvAdhyAya kAla jAnanA caahiye| tathA cAra saMdhyA bhI asvAdhyAya kAla hai, kahA bhI hai___ "No kappai NiggaMthANa vA NiggaMthINaM vA carahiM saMjjhAhiM sajjhAyaM karettae / taM jahA-paDhamAe, pacchimAe, majjhaNhe, addharatte // " iti / isa prakAra cAra saMdhyA, saba asvAdhyAya kAla haiM / inakA vivaraNa isa prakAra haiM-sUrya jisa samaya asta ho jAtA hai eka saMdhyA vaha, jaba ardha rAtri hotI hai taba eka saMdhyA vaha, jaba prabhAta samaya hotA hai taba eka saMbhyA usa samayakI tathA eka saMdhyA madhyahnakAlakI, isa prakAra ye cAra nirdhAta kALamAM athavA guMjIta samayamAM cAra prahara, ATha prahara athavA bAra prahara sudhIne asvAdhyAya kALa che je divase caMdragrahaNa hoya e divase jaghanyathI ATha paurUSI sudhI asvAdhyAya kALa jANavuM joIe. tathA cAra saMdhyA paNa asvAdhyAya kALa che. kahyuM paNa che- "No kappai NiggathANaM vA, NiggaMthINaM vA cauhiM saMjjhAhiM saMjjhAyaM / karetta e ! ta~ jahA-paDhamAe, pacchimAe majjhaNhe, advaratte / / " iti / A pramANe cAra saMdhyA, asvAdhyAya kALa che. enuM vivaraNa A pramANe che-suya je samaye asta thaI jAya che. te eka saMdhyA, jyAre adhI rAta thAya tyAre te eka saMdhyA, jyAre prabhAtane samaya thAya che tyAre eka saMdhyA e samayanI tathA eka saMdhyA madhyAhna kALanI A pramANe e cAra saMdhyA che, uttarAdhyayana sUtra:4 Page #266 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 248 uttarAdhyayanasUtre kriyANAM pratilekhanAdInAM tu na prtissedhH| tatra svAdhyAyakaraNe cAjJAbhaGgAdayo dossaaH| tathA-ASADhapaurNamAsI, tadanugatA pratipad , bhAdrapad paurNamAsI tadanugatA pratipat AzvinapaurNamAsI tadanugatA pratipad kArtikapaurNamAsI tadanugatA pratipad , caitrapaurNamAsI tadanugatA pratipad , etAsu paJcasu pUrNimAsu pratipatsu ca svAdhyAyo na kriyate / paraMparayA bhAdrapad tadanugatapratipadohaNam , pratilekhanAdInAM zeSakriyANAM tu nAsti pratiSedhaH / atha vyudgrahajamasvAdhyAyikamucyate vyudgraho nAma rAjJAM parasparasaMgrAmaH, senApatyAdInAM ca parasparasaMgrAmaH, saMdhyA haiM / ina cAra saMdhyAoMmeM svAdhyAya karanA varjanIya hai / bAkI kriyAe-pratilekhanA Adi kriyAe~ varjanIya nahIM haiM / ina cAra saMdhyAoMmeM svAdhyAya karanA isa liye varjanIya kahA hai ki inameM svAdhyAya karanevAle ko AjJAbhaMga Adi doSoMkA bhAgI bananA par3atA hai / tathA ASADhakI paurNamAsI. evaM usake bAdakI pratipadA bhAdrapadakI pUrNimA tathA unake bAdakI pratipadA Azvina mAsakI paurNamAsI tathA usake bAdako pratipadA, kArtika kIpaurNamAsI tathA usake bAdakI pratipadA, caitrakI paurNamAsI tathA usake bAdakI pratipadA, isa prakAra pAMca paurNamAsIyoM meM evaM pAMca pratipadAoM meM svAdhyAya nahIM karanA cAhiye / anya pratilekhanA Adi kriyAoMke karanekA pratiSedha nahIM hai| parasamuttha kA bheda jo vyudgraha hai usase janita asvAdhyAyika isa prakAra hai-rAjAoMkA jo paraspara saMgrAma hotA hai usakA nAma gudgraha A cAra sa dhyAmAM svAdhyAya karavAnuM varjanIya che. bAkInI kiyAe pratilekhanA Adi kriyAo vajanIya nathI. A cAra saMdhyAemAM svAdhyAya karavAnuM e mATe vajanIya batAvela che ke, AmAM svAdhyAya karavAvALAne AjJAbhaMga Adi denA bhAgI thavuM paDe che. tathA aSADha mahinAnI punama ane enA pachInI pratipadA, bhAdaravA mAsanI punama ane tenA pachInI pratipadA Aso mAsanI punama ane tenA pachInI pratipadA, kArtika mAsanI punama ane tenA pachInI pratipadA, caitra mAsanI pUnama tathA enA pachInI pratipadA. A pramANe cAra punama tathA enA pachInI pratipadAomAM svAdhyAya na karavuM joIe. anya pratilekhanA kriyAo karavAne pratiSedha nathI. parasamRtyune bheda je bugraha che enAthI janmatA asvAdhyAyika A pramANe che-rAjAone jema paraspara saMgrAma thAya che enuM nAma vyagraha uttarAdhyayana sUtra:4 Page #267 -------------------------------------------------------------------------- ________________ priyadarzinI TIkA. a. 29 kAlapratilekhanAphalavarNanam 15 249 dvau rAjAnau skandhAvArasahitau parasparaM saMgrAmaM kartukAmau yAvannopazAntau bhavatastAvat svAdhyAyaH kartuM na kalpate dvayo grAmayoH paraspara virodhe sati bahavastaruNapuruSAH parasparaM lossttaiyudhynte| tato yaSTibhi vA loSTAdibhi vA parasparaM kalahe yAvadupazAnti na bhavati, taavdsvaadhyaayH| tathA nRpe kAlagate sati yAvadanyo rAjA nAbhiSikto bhavati tAvadasvAdhyAyaH / tathA-sabhayAvasthAyAM mlecchAdibhayAkulatve svAdhyAyo na krtvyH| tathA-grAmasvAmini, grAmapradhAne, vasatyanurate zayyAtare, zayyAtarasaMvandhini mAnuSe vA kAlagate ekamahorAtraM yAvat svAdhyAyaparihAraH kartavyaH / hai / senApati AdikoMkA jo paraspara saMgrAma hotA hai vaha bhI vyudgraha hai| isa vyudgrahameM svAdhyAya varjanIya hai / isakA kAla jabataka saMgrAma zAMta na ho jAya tabatakakA hai / isI taraha aneka taruNa puruSa paraspara patthara lakar3I Adi laDate hoM vaha bhI lar3AI vyugraha hai| yaha jabataka unakI zAMta nahIM ho jAtI tabataka svAdhyAya karanA varjita hai| tathA rAjAke mara jAne para jaba taka koI dUsarA rAjA usa sthAnakA nahIM bana jAtA taba taka svAdhyAya karanA nahIM kahA hai| sabhaya avasthAmeM athavA mleccha Adiko dvArA AkulatA vyAkulatA hone para svAdhyAya karanA niSiddha hai| grAmakA mAlika athavA grAmakA pradhAna, zayyA tara athavA zayyAtarakA saMbaMdhI koI manuSya mara gayA ho to aisI sthi. timeM bhI svAdhyAya nahIM karanA cAhiye / isa sthitimeM asvAdhyAyakA samaya eka ahorAtra hai| che. senApati Adikane je paraspara saMgrAma thAya che te paNa vyagraha che. A vyuhamAM svAdhyAya varjanIya che. ene kALa jyAM sudhI saMgrAma zAMnta na thAya tyAM sudhI che. Aja rIte keTalAka yuvAna purUSa paraspara patthara lAkaDI, AdithI laDatA hoya te laDAI paNa bugraha che. A laDAI jyAM sudhI cAlu rahe tyAM sudhI svAdhyAya karavAnuM vajIta che. tathA rAjAnA marI javAthI jyAM sudhI bIjA rAjAne e gAdI upara rAjyAbhiSeka karavAmAM na Ave tyAM sudhI svAdhyAya karavAnI manA karavAmAM Avela che. samaya avasthAmAM athavA pleccha Adika dvArA AkuLatA vyAkuLatA thavAthI svAdhyAya karavAne niSedha che. gAmane mAlika athavA gAmanA pradhAna, zayyAtara athavA zayyAtarane saMbaMdhI koI manuSya marI jAya tyAre evI sthitimAM paNa svAdhyAya na karavo joIe. A sthitimAM asvAdhyAyane samaya eka ahorAtra che. uttarAdhyayana sUtra :4 Page #268 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 250 uttarAdhyayanasUtre kena kAraNena svAdhyAyaparihAraH, kriyate ? ucyate-tadA svAdhyAyakaraNe 'amI sAdhavo niSkaruNA nirduHkhAH santi' ityaprItyA garhaNaM syAt , tasmAnna paThanti / yadi kopi manuSyo hastazatAbhyantare mRtastadA svAdhyAyo na kriyate / yadi paJcendriyapazukalevaraM SaSTihastAbhyantare syAt tadA svAdhyAyo na krtvyH| atha zArIrikamasvAdhyAyikamucyate zArIrikaM dvividhama-mAnuSaM tairazcaM ca / tatra tairazcaM trividham-jalajaM, sthalaja, khajaM ca / tatra jalajaM matsyAdInAM, sthalaja gavAdInAm , khajaM mayUrAdInAm / punarekaikaM caturvidham carma-rudhira-mAMsAsthi bhedAt / ___ina saba bAtoMmeM svAdhyAya karanA isa liye varjita kiyA gayA hai ki aisA karanese vyavahArI anyajana " ye sAdhu niSkaruNa (dayArahita) hai inako dUsaroMke duHkhameM bhI duHkha nahIM hotA hai" isa prakArakI aprItise sAdhuoMkI niMdA hotI hai| ___ yadi koI manuSya sau hAthake bhItara mara gayA ho tathA paMcendriya pazukA mRta kalevara sATha hAthake bhItarameM par3A hove to usa samaya svAdhyAya nahIM karanA caahiye| zArIrika asvAdhyAdhika isa prakAra hai-mUlameM yaha zArIrika asvAdhyAyika do prakArakA hai-1 manuSya sabaMdhI aura 2 tiryazca sNbNdhii| inameM tiryazca sambandhI asvAdhyAya-jalacara, sthalacara, aura khecara, inake bhedase tIna prakArakA hai| mRta matsya AdikoMke zarIrake nimittako lekara jo svAdhyAya nahIM karanA kahA hai vaha jalaja zArIrika AsvAdhyAyika hai| A saghaLI vAtemAM svAdhyAya karavAnuM e mATe varjIta kahevAmAM Avela che ke, evuM kahevAthI vahevArI anyajana " A sAdhu nikarUNa che, Ane bIjAnA duHkhamAM paNa duHkha thatuM nathI." A prakAranI aprItithI sAdhuonI niMdA thAya che. je kaI manuSya so hAthanI aMdara aMdara marI gayela hoya tathA paMcendriya pazunuM mRta kalevara sATha hAthanI aMdaramAM paDayuM hoya te e vakhate svAdhyAya na karavo joIe. zArIrika asvAdhyAyikane A prakAra che-mUlamAM A zArIrika aravAyika be prakAranA che.-1 manuSya saMbaMdhI ane 2 tiryaMca saMbaMdhI. AmAM tiryaMca saMbaMdhI asvAdhyAya - jaLacara, sthaLacara ane khecara, bhedathI traNa prakAre che. marela mAchalAM AdinA zarIranA nimittane laIne je svAdhyAya na karavAnuM batAvela che te jalaja zArIrika AsvAdhyAyika che, je samayamAM marelA uttarAdhyayana sUtra:4 Page #269 -------------------------------------------------------------------------- ________________ priyadarzinI TIkA a0 21 kAlapratilekhanAphalavarNanam 15 251 tatrApi punadravya-kSetra-kAla-bhAva bhedAccAturvidhyamasti / dravyataH-paJcendriyANAmeva jalajAdInAM catuSTayamasvAdhyAyikaM na tu vikalendriyANAm / kSetratA-paSTihastAbhyantare svAdhyAyo varjanIyaH, kAlataH-yAvatkAlaparyantaM carmAdikasya sthitiH syAt tAvadasvAdhyAyaH / bhAvataH-sUtraM na paThati / upAzrayamadhye, upAzrayAd bahiH SaSTihastAbhyantare vA aNDakaM yadi patitaM sat bhinnaM, tasya vA aNDakasya kalalabindurbhUmau patitaH, tadA bhinne aNDake, jisa samayameM mRta gAya Adike kalevarake nimittako lekara svAdhyAya karanA niSiddha kahA gayA hai, vaha sthalaja zArIrika asvAdhyAyika kAla hai / mRta mayUra AdikoMke zarIrake nimittako lekara jo svAdhyAya karanA varjita kahA gayA hai vaha khecaraja zArIrika asvAdhyAyika haiM / pratyeka cama, rudhira, mAMsa evaM asthike bhedase cAra 2 prakAra ke haiN| ye cAra 2 prakAra bhI dravya, kSetra, kAla, evaM bhAvake bhedase cAra 2 prakArake hote haiM / dravyakI apekSA paMcendriya jalacara jIvoMkA hI cama, rudhira, mAMsa evaM asthi (haDDI) yaha catuSTaya asvAdhyAyika kahA gayA hai vikalendriyoMkA nahIM / kSetrakI apekSA paMcendriya jalacara jIvoMkA yaha ukta catuSTaya sATha 60 hAthake bhItara yadi par3A hove to svAdhyAya nahIM karanA caahiye| kAla kI apekSA-jaba taka yaha carmAdika catuSTaya vahAM par3A rahe taba taka svAdhyAya nahIM karanA caahiye| sUtrakA nahIM paDhanA yaha bhAvakI apekSA asvAdhyAya hai / upAzrayake bhItara athavA upAzrayake bAhira sATha 60 gAya AdinA kalevaranA nimittane laIne svAdhyAya karavAno niSedha batAvela che. e sthalaja zArIrika asvAdhyAyika kALa che. marelA moralA AdikanA zarIranA nimittane laIne je svAdhyAya karavAnuM vajIta batAvavAmAM Avela che te khecara zArIrika asvAdhyAyika che. pratyeka carma, rUdhira, mAMsa ane hADakAMnA bhedathI cAra cAra prakAranA che. e cAra cAra prakAra paNa dravya, kSetra, kALa ane bhAvanA bhedathI cAra cAra prakAranA hoya che. dravyanI apekSA paMcendriya jaLacara jIve nuM ja cAmaDuM, lehI, mAMsa ane hADakAM, A catuSTaya asvAdhyAyika batAvavAmAM Avela che. vikaleMdriyanA nahIM. kSetranI apekSA paMcendriya jaLacara jInA A ukta catuSTaya, (60) sATha hAthanI aMdara je paDela hoya to svAdhyAya kare nahIM joIe. kALanI apekSA-jyAM sudhI e cama. dika catuSTaya tyAM paDyA rahe tyAM sudhI svAdhyAya na karavo joIe. sUtranuM na bhaNavuM e bhAvanI apekSA asvAdhyAya che. upAzrayanI aMdara athavA upAzrayanI uttarAdhyayana sUtra : 4 Page #270 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 252 uttarAdhyayanasUtre bindau ca bhUmau patite svAdhyAyo na kalpate / atha aNDakaM bhinnaM sat kalalaM patitaM, kalalabindurvA tatra lagnaH, tadA tasmin (sthAne) SaSTihastebhyaH parato bahinItvA dhaute sati svAdhyAyaH klpte| atha tadapi tairazcamasvAdhyAyikaM varSoMdakapravAheNa vyUDhaM bhavet , pradIpanakena ca dagdhaM vA bhavet tadA nAsvAdhyAyaH / __ yadi kukkuraH rudhirAdi kharaNTitena mukhena tatrAgatya tiSThati, tadA bhavatyasvAdhyAyaH / tathA-kukkurastathAvidhaH samAgatya vamati, tadA bhvtysvaadhyaayH| evaM mArjArAdikamapyadhikRtya bhAvanIyam / ___ idAnIM mAnuSaM zArIrikamasvAdhyAyikapucyate-mAnuSamasvAdhyAyikaM caturvidham , carma, rudhiraM, mAMsam , asthi ca / hAthake bhItara 2 yadi koI aMDA gira par3A hove aura vaha aMDA par3a kara phUTa gayA ho aura usake kalalake bindu usa jagaha bhUmimeM idhara udhara par3a gaya hove to usa samaya vahAM svAdhyAya nahIM karanA cAhiye / jaba vaha sthAna svaccha kara diyA jAya tabhI svAdhyAya karanA cAhiye / tiryaMca kA asthi, rudhira, mAMsa, carma jisa sthAna para par3A hove vaha sthAna yadi varSAke jalase sApha ho gayA ho, athavA agnise dagdha ho gayA ho to vahAM svAdhyAya karanemeM koI bAdhA nahIM hai / ___yadi kuttA rudhirase kharaNTita-bhare hue mukhase Akara vahAM baiTha jAtA hai athavA usI avasthAmeM Akara vaha vahAM vamana kara detA hai to aisI sthiti meM vahAM svAdhyAya karanA varjita hai / isI taraha mArjAra AdikoM ke viSayameM bhI samajha lenA caahiye| bahAra sATha (60) hAthanI aMdara aMdara kadAca keI iMDuM AvI paDayuM hoya ane te iMDuM paDIne phUTI gayuM hoya ane tenA kalalanA biMdu e sthaLe bhUmimAM ahiM tahiM paDelA hoya te e vakhate tyAM svAdhyAya na karavo joIe. jyAre te sthaLa svaccha karI nAkhavAmAM Ave tyAre ja svAdhyAya kara joIe. tiryaMcanAM hADakAM, lehI, cAmaDuM, je sthAna upara paDela hoya te sthAna je varasAdanA pANIthI sApha thaI gayela hoya athavA agnithI dagdha thaI gayela heya te tyAM svAdhyAya karavAmAM kaI vAMdho nathI. je kutare lohIthI kharaDAyela moMDhuM laIne AvIne bese athavA eja avasthAmAM AvIne tyAM ulaTI karIde te evI sthitimAM tyAM svAdhyAya karavAnuM varjIta che. A rIte mIMdaDI AdikanA viSayamAM paNa samajI levuM joIe. uttarAdhyayana sUtra:4 Page #271 -------------------------------------------------------------------------- ________________ priyadarzinI TIkA a0 29 kAlapratilekhanAphalavarNanam 15 253 asthivihAya zeSeSu satsu kSetrato hastazatAbhyantare svAdhyAyo na kalpate, kAlato yAvat kAlaM tiSThati / yadi kasyAzcit saptagRhAbhyantare prabhUtAyA dArako jAtastadA sapta dinAnyasvAdhyAyaH, aSTame divase svAdhyAyaH kartavyaH / atha dArikA jAtA tarhi tasyAM jAtAyAmaSTau dinAnyasvAdhyAyaH, navame dine svAdhyAyaH kalpate / manuSyAsthini hastazatAbhyantare patite na kalpate svAdhyAyaH / atha tat sthAnamagnikAyena mAtaM, pAnIyapravAheNa vA dhautaM tadA svAdhyAyaH kalpate / manuSya ke mRta zarIrako lekara asvAdhyAyakA samaya isa prakAra haiyaha bhI carma, rudhira, mAMsa, aura asthike bhedase cAra prakArakA hai / haDDIko chor3akara bAkI manuSya ke zarIrake ye carma, rudhira, evaM mAsa yadi kSetrakI apekSA sau 100 hAthake bhItara 2 paDe hoveM to svAdhyAya kalpita nahIM hai / tathA kAlakI apekSA ye jaba taka jitane samaya taka par3e raheM tabataka svAdhyAya nahIM karanA cAhiye / yadi kisI strI ke sAta ghara ke bhItara 2 lar3akA paidA huvA ho to sAta dina taka svAdhyAya nahIM karanA cAhiye / AThaveM dina meM svAdhyAya karanemeM koI bAdhA nahIM hai / yadi lar3akI huI to usake hone para ATha dina taka svAdhyAya nahIM karanA cAhiye / navameM dina svAdhyAya karanA cAhiye / manuSya kI haDDI yadi sau hAthake bhItara 2 meM paDI hai to bAraha varSa taka svAdhyAya karanekA niSedha hai / yadi vaha sthAna agnise jalA diyA gayA ho athavA pAnIke pravAha se dho diyA gayA hobe to phira svAdhyAya karane meM koI bAdhA nahIM hai / manuSyanA mRta zarIrane laIne asvAdhyAyanA samaya A pramANe che--A paNa cAmaDu, leAhI, mAMsa ane hADakAnA bhedathI cAra prakAranAM che. hADakAne cheDIne khAkI manuSyanA zarIranA e cAmaDuM, leAhI ane mAMsa kSetranI apekSA 100 seA hAthanI aMdara aMdara paDela hAya tA svAdhyAya kalpita nathI. tathA kALanI apekSA jyAM sudhI-jeTalA samaya sudhI paDela rahe tyAM sudhI svAdhyAya na karavA joIe. jo keI strIne sAta gharanI aMdara aMdara karI avatarela hAyatA sAta divasa sudhI svAdhyAya na karavA joie. AThamA divase svAdhyAya karavAmAM koi vAMdhA nathI. jo chekarI avatare tA enA avataravAthI AThe divasa sudhI svAdhyAya na karavA joIe. navamA divase svAdhyAya karavA joIe. manuSyanAM hADakAM jo seA hAthanI aMdara aMdaramAM paDela hAya te khAra varasa sudhI svAdhyAya karavAnA niSedha che. jo te sthAna agnithI bALI nAkhavAmAM Avela hAya athavA pANInA pravAhathI dhAI nAkhavAmAM Avela hAyatA pachI svAdhyAya karavAmAM kAI mAdhA nathI. uttarAdhyayana sUtra : 4 Page #272 -------------------------------------------------------------------------- ________________ uttarAdhyayana sUtre zmazAne yAni kalevarANi dagdhAni tAnyastrAdhyAyikAni na bhavanti / yAni tu kalevarANi na dagdhAni, nikhAtIkRtAni vA tAni dvAdazavarSANi svAdhyAyaM ghnanti / yadyapi ca zmazAnaM vRSTijalena pravyUDhaM, tathApi tatra svAdhyAyo na kalpate, mAnuSAsthibAhulyAt / tathA - ADambara nAmaka yakSAyatane, rudrAyatane, cAmuNDAyatane'dhastAnmAnuSaM kapAla nikSipyate, tena kAraNena tatra dvAdaza varSANyasvAdhyAyaH / yatra grAme samutpannAzivena bhUyAn janaH kAlagataH, na ca niSkAsitaH abamaudaryeNa vA prabhUto janaH kAlagataH, na ca niSkAsitaH, AghAtasthAneSu vA bhUyAn jano mArito nikSipto vartate, eteSu sthAneSu dvAdazavarSANi yAvat svAdhyAyo na kalpate / yadi tu tat sthAnamagnikAyena dhyAtaM varSodakena vA plAvitaM, tadA kiyate tatra svAdhyAyaH / 254 zmazAna meM jo kalevara jalA diye gaye hoM ve asvAdhyAya ke nimitta nahIM hote haiN| asvAdhyAyameM nimitta to ve hI haiM jA na to jalAye gaye haiM aura na gADhe gaye haiM / yadyapi zmazAna varSAMke jalase ghulatA rahatA hai tau bhI vahA~ svAdhyAya isaliye nahIM kiyA jAtA hai ki vahAM manuSyoM kI asthiyoMkA bAhulya rahatA hai / tathA ADambara nAmake yakSAyatanameM, rudrake aghatana meM cAmuNDAke Ayatana meM, nIce manuSyakA kapAla rakhA jAtA hai isa liye vahAM bAraha 12 varSakA asvAdhyAya kAla kahA gayA hai / jisa grAma meM sanutpanna kisI bhI bImArIrUpa azivase mare hue aneka manuSya bAhira nahIM kiye gaye haiM tathA bhUkhe marate mara gaye hoM, aura ve nikAle nahIM gaye ho athavA jahAM AghAta sthAnoMmeM aneka jana mare paDe hoM, aise ina sthAnoMmeM bAraha varSa taka svAdhyAya nahIM karanA cAhiye smazAnamAM je kalevara khALI nAkhela hoya te asvAdhyAya nA nimitta natA nathI. asvAdhyAyamAM nimita te eja che ke je na te khALavAmAM Avela hAya ane na dATI devAyela hAya. jo ke, samazAna varasAdanA pANIthI dhAvAtuM rahe che te paNa tyAM svAdhyAya A mATe nathI karavAmAM AvatA ke, tyAM manuSyeAnAM hADakAM paDelAM rahetAM hAya che. tathA ADambara nAmanA yakSAyatanamAM, rudranA AyatanamAM, cAmuMnDAnA AyatanamAM nIce manuSyanuM kapALa rAkhavAmAM Ave che. A mATe tyAM khAra varSanA asvAdhyAya kALa kahevAmAM Avela che. je gAmamAM samutpanna kAI paNa bImArIrUpa AzIvathI marelA aneka manuSya ke jene bahAra kADhavAmA AvyAM na hAya tathA bhUkhathI marI gayela hAya ane tene kADhavAmAM Avela na hoya athavA jyAM AghAta sthAnAmAM aneka jana marelAM paDela hAya evA e sthAnAmAM bAra varSa sudhI svAdhyAya na karavA joIe. jo te sthAna agnithI maLI gayela hAya athavA varasAdanA uttarAdhyayana sUtra : 4 Page #273 -------------------------------------------------------------------------- ________________ priyadarzinI TIkA a0 29 kAlapratilekhanAphalavarNanam 15 255 ___ yadi zmazAnaM bahubhijanairAvAsitaM, tatastasminnAvAsite zodhanaM kriyate, yad dRzyate, tat parityajyate tatastatrAsvAdhyAyo na bhavati / kSullake grAme ko'pi mRtaH, tadA tAvat-svAdhyAyo na kriyate, yAvat kalevaraM na niSkAsitaM bhavati ! pattane, mahatigrAme vA yasmin vATa ke rathyAyAM vA yadi mRto bhavati, tadA taM vATakaM rathyAM vA pariharanti, arthAt-tatra svAdhyAyo na kriyate yAvat tat kalevaraM vATakAt rathyAto vA niSkAsitaM na bhavati / vATakAt rathyAto'nyatramRte sati yadi vaha sthAna agnise jala gayA ho athavA varasAtake jalase dhula cukA ho to khAdhyAya karane meM vahAM koI bAdhA nahIM hai| ____ yadi zmazAnako aneka janoMne milakara AvAsita kara liyA ho arthAt usa sthAna para aneka manuSya makAna banAkara rahane laga gaye hoMto usa sthAnakA zodhana kiyA jAtA hai / usa samaya vahAM jo manuSyakI asthi milatI hai vaha pheMka dI jAtI hai / isa liye vahAM asvAdhyAya nahIM mAnA jAtA hai / choTe grAmameM yadi koI mara gayA ho to vahAM taba taka svAdhyAya nahIM karanA cAhiye ki jaba taka usakA mRta kalevara gA~vase bAhira na kara diyA gayA ho / pattanameM, athavA baDe gAMvameM, yadi vahAM bADe meM athavA mohalle meM yadi koI manuSya mara jAtA hai to sAdhujana usa vADekA evaM mohallekA parityAga kara dete haiM arthAt vahAM svAdhyAya nahIM karate haiM tabataka ki jabataka usakA mRta kalevara bADese athavA usa mohallese bAhira nahIM ho jAtA hai| bADe athavA mohalle se anyatra pANIthI dhovAI gayela hoya to tyAM svAdhyAya karavAmAM kaI bAdha nathI. je zmazAnane aneka janoe maLIne avAsita karI lIdhela hoya arthAta e sthAna upara aneka manuSya makAna banAvIne rahevA lAgela hoya te e sthAnanuM zodhana karavAmAM Ave che. e vakhate tyAM je kaMI manuSyanAM hADakAM maLe che te tene pheMkI devAmAM Ave che. A kAraNe tyAM asvAdhyAya mAnavAmAM Avato nathI. nAnA gAmaDAmAM je kaMI marI gayela hoya to tyAM sudhI svAdhyAya na karavuM joIe te jyAM sudhI enuM mRta zarIra gAmathI bahAra karavAmAM Avela na hoya pattanamAM athavA moTA gAmamAM je tyAM vADAmAM athavA mahollAmAM je kaMI marI jAya che te sAdhujana e vADAne ane mahe. llAne parityAga karI de che. athaoNta tyAM svAdhyAya karatA nathI. tyAM sudhI ke e maranAranA kalevarane vADAthI athavA e mahollAmAMthI bahAra kADhavAmAM na Avela heya. vADe athavA mahollAthI bIje sthaLe maravAthI asvAdhyAya uttarAdhyayana sUtra:4 Page #274 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 256 uttarAdhyayana sUtre nAsvAdhyAyaH / yadi tanmRtakaM nIyamAnaM saMyatAnAmupAzrayasya purato hastazatAbhyantareNa nIyate tato yAvadvastazataM vyatikramyate tAvat svAdhyAyo na kriyate / hastazataM vyutkrAnte tu svAdhyAyaH kriyate / iti paJcavidhaM parasamutthamasvAdhyAyikam / , athA''tmasamutthamasvAdhyAyikamucyate-Atmana, - zarIrAt samuttham / Atmasattham / tadekavidhaM bhavati, dvividhaM vA / tatra yad ekavidham - arzo bhagandarAdiviSayaM, tat zramaNAnAM bhavati / zramaNInAM tu dvividhaM bhavati - arzo bhagandarAdisamuttham, RtusaMbhavaM ca / tatrArzo bhagandararogiNo muneH pArzve vAcanA vidhi pradarzayati vA bhagandare vA parigalati sati zramaNo bahirgatvA vikRtarudhiraM 'rassI' 'pIpa' iti prasiddhaM prakSAlya aSTapuTena vastreNa vraNaM vadhnAti tadA tatsamIpe'nyo vAcayati / marane para asvAdhyAya nahIM hai / yadi mRtaka, sAdhuoMke upAzrayake Agese sau hAthake bhItara 2 se le jAyA jAtA hai to jabataka vaha sau hAtha pAra nahIM kara letA hai tabataka svAdhyAya nahIM karanA cAhiye / sau hAtha se bAhara nikala jAne para svAdhyAya karanemeM bAdhA nahIM hai / yahAM pAMca prakArakA parasamuttha asvAdhyAya huvA / Atmasamuttha asvAdhyAthika isa prakAra hai- jo zarIra se samutya hotA hai vaha Atmasamuttha hai, yaha eka vidha tathA dvividha hotA hai | ekavidha saMtoMke hotA hai. dvividha sAdhviyoM ke hotA hai / ekavidha arza- babAsIrabhagandara Adi viSayavAlA hai tathA dvividha azabhagandara Adi viSayavAlA tathA mAsika dharmaviSayavAlA hai| arthAt aisI sthiti meM jaba ki bavAsIra ho athavA mAsika dharma ho rahA ho svAdhyAya nahIM kiyA jAtA hai / aba arza vaura bhagaMdaravAle muni ke pAsa asvAdhyAya kI vidhi kahate haiNnathI thatA. jo maDadAne sAdhuonA upazrayanI AgaLathI se hAthanI aMdara aMDharathI laI javAmAM Ave che te jyAM sudhI te seA hAtha cheTe nathI nIkaLI jatA tyAM sudhI svAdhyAya na karavA joIe. sA hAtha cheTe nIkaLI javA pachI svAdhyAya karavAmAM koI bAdhA nathI ahI pAMca prakAranA parasamurtya asvAdhyAya thayA. Atmasamurtya aAdhyAyika A pramANe che-je zarIrathI samuttha thAya che te Atmasamrutya che. te eka vidha tathA e vidha hoya che. eka vidha sayatAne hAya hai. mevidha sAdhvIyAne hoya che. me vidha- arza-mavAsIra - bhagandara Adi viSayavALA che tathA e vidha aza-bhagandara Adi viSayavALA tathA mAsika dharma viSayavALA che. arthAta evI sthitimAM jyAre bAvAsIra hAya athavA mAsika dharma hoya tA svAdhyAya karavAmAM AvatA nathI. have arzI ane bhagantaravALA muni pAse asvAdhyAyanI vidhi kahe che uttarAdhyayana sUtra : 4 Page #275 -------------------------------------------------------------------------- ________________ priyadarzinI TIkA a0 29 prAyazcittakaraNaphalavarNanam 16 2 57 svayaM vA zrRNoti evaM strI viSayaM dvividhamasvAdhyAyikamavijJeyam // 15 // kadAcidakAlapAThe prAyazcittaM kartavyamiti SoDapaM prAyazcittakaraNasya phalamAha mUlam-pAyacchittakaraNeNaM bhaMte ! jIve kiMjaNei / pAyacchitta karaNeNaM pAvakammavisohiM jaNei, niraiyAre Avi bhavai / sammaM ca NaM pAyacchittaM paDivajjamANaM maggaM ca maggaphalaM ca visohei / AyAraM ca AyAraphalaM ca ArAhei // sU016 // chAyA-prAyazcittakaraNena bhadanta ! jIvaH kiM janayati / prAyazcittakaraNena pApakarma vizodhi janayati, niraticArazcApi bhavati / samyak tacca khalu prAyazcittaM pratipadyamAnaH mAgaica mArgaphalaM ca vizodhayati / Acaram AcAraphalaM cArAdhayati // 16 // TIkA-'pAyacchitakaraNeNaM' ityAdi he bhadanta ! prAyazcittakaraNena pApaM chinatti-prAyazcittam , athavA cittaM vizodhayatIti prAyazcittam / uktaMcavaNa-ghAva athavA bhagaMdarake cUne para zramaNa upAzrayase bAhira jAkara rassI-pIpako dhove / aura usa para ATha puTakA vastra bAMdha leve to vahAM svAdhyAya karane meM bAdhA nahIM hai| isa avasthAmeM vaha svayaM bhA sunasakatA hai| isI prakAra strIke viSayake donoM prakArake asvAdhyAya bhI samajha lenA cAhiye // 15 // kadAcit sAdhu akAlameM pATha kare to usako prAyazcitta karanA caahiye| isa prAyazcittakA kyA phala hotA hai so solahave bolameMkahate haiM-'pAyacchitta' anvayArtha-- (bhaMte pAyacchittakAraNeNaM jIve ki jaNei-bhadanta ! prAyazcitta karaNena jIvaH ki janayati ? ) bhagavan ! prAyazcittake karanese jIva kisa guNako prApta karatA hai ? isake uttarameM kahate haiM ki (paaycchitttraNa-ghAva athavA bhagandaranA cUvavAthI zramaNa upAzrayathI bahAra jaIne rassIpipane dhuve. ane tenA upara ATha paDanuM vastra bAMdhI le te tyAM svAdhyAya karavAmAM bAdhA nathI. A avasthAmAM te sAdhu paNa svAdhyAya sAMbhaLI zake che. Aja pramANe strInA viSayamAM banne prakAre asvAdhyAya paNa samajI levo joIe. 1pA. kadAcita sAdhu akALamAM pATha kare te teNe prAyazcita karavuM joIe e prAyazcittanu shu3|| thAya che te soNamA mAtabhA 4 cha-"pAyacchitta" tyA ! manvayArtha-bhaMte pAyAzcittakaraNeNaM jIve kiM jaNei-bhadanta prAyazcittakaraNena jIvaH kiM janayati bhagavAna ! praayshcittn| 421AthI 03 4yA zudhana prAsa u033 uttarAdhyayana sUtra:4 Page #276 -------------------------------------------------------------------------- ________________ uttarAdhyayanasUtre pAvaM chidai jamhA, pAyacchittaM bhaNNae teNaM / pAeNa vA'vi cittaM, visohae teNa pacchittaM // 1 // chayA-pApaM chinatti yasmAt , prAyazcittaM bhaNyate tena / prAyeNa vA'pi cittaM vizodhayati tena mAyazcittam // 11 // karaNeNaM pAvakamma visohiM jaNei-prAyazcittakaraNena pApakarmavizodhi janayati) jIva prAyazcitta karanese pApakarmako dUra karatA hai (Avi niraiyAre bhavai-api ca niraticAraH bhavati ) evaM aticAra rahita hotA hai| (pAyazcittaM samma paDivajjamANe maggaM ca maggaphalaM ca visohei-tat prAyazcittaM samyak pratipadyamAnaH mArga mArgaphalaM ca-virodhayati) usa prAyazcitta ko jo jIva acchI tarahase karatA hai vaha samyagdarzanarUpa mokSa mArgako evaM usake phalarUpa samyagjJAnako nirmala karatA hai isake bAda vaha (AcAra AcAraphalaM ca ArAdhayati ) cAritrako evaM cAritrake phalarUpa muktiko sAdha letA hai| bhAvArtha-prAyazcitta zabdakA artha siddhAntakAroMne aisA kahA hai ki jisase pApakA nAza hAve athavA jisase cittakI vizuddhi hove vaha prAyazcitta hai| jaise kahA hai "pAvaM chiMdai jamhA pAyacchittaM bhaNNae teNaM / pAeNa vA'vi cittaM visohae teNa pacchittaM // 1 // " chAyA-pApaM chinatti yasmAt , prAyazcittaM bhaNyate tena / prAyeNa vA'pi cittaM, vizodhayati tena prAyazcittaM // 1 // recha 1 bhAna uttaramA 4 cha hai, pAyazcittakareNeNaM pAvakammavisohiM jaNeiprAyazcittakaraNena pApakarmavizodhiM janayati 71 prAyazcitta 42vAthI pApabhAna 62 42 cha. AviniraiyAre bhavai-api ca niraticAraH bhavati 52. matiyAra zahita mana cha. pAyazcittaM sammaM paDibajamANe maggaM ca magaphalaM ca visoheitat prAyazcittaM samyak pratipadyamAnaH mArga mArgaphalaM ca vizodhayati se prAyazcittana je jIva sArI rIte kare che te samyagadarzanarUpa mekSamArgane ane enA phaLarUpa samyajJAnane nirmaLa kare che, AnA pachI te cAritrane ane tenA phaLa muktine pAme che. bhAvArtha-~Ayazcitta zabdano artha siddhAMtakAroe e batAvela che ke, jenAthI pApane nAza thAya athavA jenAthI cittanI vizuddhi thAya che te prAyazcitta che. jema kahyuM che- " pAvaM chiMdai jamhA, pAyacchittaM bhaNNae teNaM, / pAeNa vAvi citaM, visohae teNa pacchittaM // 1 // " chAyA-pApaM chinatti yasmAt , prAyazcittaM bhaNyate tena / prAyeNa vApi cittaM, vizodhayati tena prAyazcittaM // 1 // uttarAdhyayana sUtra :4 Page #277 -------------------------------------------------------------------------- ________________ miyadarzinI TIkA a0 29 kSamAyAcanAphalavarNanam 16 ___ taccAlocanAdi, tasya karaNaM prAyazcittakaraNaM tena, jIvaH kiM janayati ? / bhagavAnAha-prAyazcittakaraNena jIvaH pApakarma vizodhiM pApakarmaNAM vizodhim-apanayana=nivAraNaM jnyti-kroti| api ca-niraticAraH-aticArarahito bhvti| tat prAyazcittaM samyag pratipadyamAnaH kurvANaH mArgaH samyagdarzanalakSaNaM mokSamArga, mArgaphalaM ca-samyagdarzanasya phalaM samyagjJAnaM ca, vizodhayati-nirmalI kroti| tatazca AcAram cAritraM, tatphalaM-tasya phalaM mukti ca, ArAdhayati sAdhayati // 16 // mAyazcittaM vahatA muninA kSamAyAcanA kartavyeti saptadazam kSamApanAyAH phalamAha mUlam-khamAvaNayAe NaM bhaMte ! jIvaH kiM jaNei ? / khamAvaNayAe NaM palhAyaNabhAvaM jnnei| palhAyaNabhAvamuvagae ya sabapANabhUyajIvasattesu mittIbhAvamuppAei / mittIbhAvamuvagae ya jIve bhAvavisohi kAUNa nibbhae bhavai // sU017 // ___ chAyA-samApanatayA khalu bhadanta ! jIvaH kiM janayati ? / kSamApaNatayA khalu prahalAdanabhAvaM janayati / prahlAdanabhAvamupagatazca sarvaprANabhUtajIvasattveSu maitrIbhAvamutpAdayati / maitrIbhAmupagatazca jIva bhAvavizodhi kRtvA nirbhayo bhvti||mu017|| TIkA-khamAvaNayAe ' ityAdi he bhadanta ! kSamApanatayA kSantavyo'yaM matkRtAparAdhaH, punarevaM na kariSyAmI / isa prAyazcittake AlocanA Adi bheda haiM / jo sAdhu isa prAyazcitta ko acchI taraha karatA hai vaha apane pApa karmIko dUra karatA huA aticAra rahita bana jAtA hai| isase vaha mArga aura mArgake phalako nirmala karake AcArakI prApti karatA huA usake prabhAvase muktiko siddha kara letA hai||16|| prAyazcitta vahana karanevAleko apane aparAdhakI kSamA-kSamAyAcanA karanI cAhiye so satrahave bolameM kSamApanAkA phala kahate haiM-'khamAvaNayAeNaM' ityaadi| anvayArtha-(bhaMte khamAvaNayAe NaM jIve kiM jaNayai-bhadanta ! kSamA A prAyazcittanA Alecana Adi bheda che. je sAdhu A prAyazcittane sArI rIte kare che te pitAnA pApa karmone dUra karIne aticAra rahita banI jAya che. AnAthI te mArga ane mArganA phaLane nirmaLa karIne AcAranI prApti karatAM karatAM enA prabhAvathI muktine siddha karI le che. meM 16 ||. prAyazcitta vahana karavAvALAe potAnA aparAdhanI kSamApanA karAvavI joIe. se kSamApanAnu 3 // sattaramA mAmA 4 cha---" khamAvaNayAeNaM " tyaadi| sampayAtha----bhaMte khamAvaNayAe NaM jIve kiM jaNei-bhadanta kSamApanayA uttarAdhyayana sUtra :4 Page #278 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 260 uttarAdhyayanasUtre tyAdirUpayA, jIvaH kiM janayati 1 / bhagavAnAha-kSamApanatayA khalu jIvaH prahalAdanabhAva-cittaprasannatArUpaM janayati praapnoti| prahalAdanabhAvamupagatazca jIva: sarvaprANabhUtajIvasattveSu-prANAH-prANavantaH, iha dvitricaturindriyAH ityarthaH, tathAbhUtAH-taravazva, tathA-jIvAH-paJcendriyAzca tathA sattvAH-pRthivyaptejovAyavazva, prANabhUtajIvasattvAH, sabai ca te pANabhUtajIvasacAzca, sarvaprANabhUtajIvasatvAH, uktaMca_ 'prANA dvitricatuH proktA, bhUtAzca taravaH smRtaaH| jIvAH paJcendriyA jJeyAH zeSAH sattvA itIritAH // 1 // teSu maitrIbhAvamutpAdayati-parahitacintArUpAM maitrIbhAvanAM karoti, "mittI me sancabhUemu veraM mama na keNai " evaMrUpAM bhAvanAM prpnotiityrthH| maitrIbhAvamupagatazca jIvaH, bhAvavizodhi-rAgadveSa nirAkaraNAdAtmanaH zuddhiparipaNayA jIvaH kiM janayati ) prazna-he bhagavan ! kSamApaNAse jIva kisa guNako prApta karatA hai ? uttara-(khamApaNayAe NaM palhAyaNabhAvaM jaNeikSamApaNayA khalu prahlAdanabhAvaM janayati ) kSamApaNAse jIva apane cittake prasannatArUpa prahlAdanabhAvako prApta karatA hai / ( palhAyaNabhAvamuvagaeya savvapANabhUya jIvasattestu prahlAdanabhAvamupagatazca sarva prANabhUta-jIva sattveSu ) jaba cittameM prasannatArUpa prahlAdanabhAva rahatA hai taba yaha jIva samasta dvIndriya, tendriya, caturindriyarUpa prANiyoM para, tathA bhUtoM paravanaspati para tathA paMcendriyarUpa jIvoM para evaM pRthivIkAya, apakAya teja kAya evaM vAyu kAya rUpa ekendriya sattvoM para (mittIbhAvamuppAei-maitrI bhAvaM utpAdayati) mitratAke bhAvako prApta karatA hai| (mittibhAvamuva. gae jIve bhAvavisohi kAuNa-maitrIbhAvaM upagataH jIvaH bhAvavizodhijIvaH kiM janayati prazna-3 bhagavAna ! kSamApanAthI 03 // guNane prAsa 42 cha ? uttara-khamAvaNayAe NaM palhAyaNabhAvaM jaNei-kSamApanayA khalu prahlAdana bhAvaM janayati kSamApanAthI pAya cittanI prasannatA35 praDavAhana mApane prAta 42 che. palhAyaNabhAvamuvagaeya sApANabhUya jIvasattesu-prAlhAdanabhAvamupagatazca sarvaprANabhUta jIvesatveSu nyAre cittamA prasannatA35 praDamAna mA 29 che. tyAre e jIva samasta dvindriya, traNa indriya ane cAra indriyarUpa prANI upara tathA bhUte upara vanaspati upara tathA pAMca IndriyarUpa upara ane pRthavIkAya, akAya, tejakAya ane vAyukAyarUpa ekendriya tatve upara mitti bhAvamuppAei-maitribhAvaM utpAdayati bhijatAnA mApane Asa 73 cha. mitti bhAvamuvagae jIve bhAvavisohiM kAUNa-maitrIbhAvaM upagataH jIvaH bhAvavizodhiM kRtvA mA prabhArI uttarAdhyayana sUtra:4 Page #279 -------------------------------------------------------------------------- ________________ priyadarzinI TIkA a029 kSamAyAcanAyAH 17 svAdhyAyaphalavarNanaM ca 18 261 NAmaM kRtvA nirbhayA sarvathA bhayarahitaH, dehAdiSu rAgaH sAdiSu dveSazca bhayotpAdahetustadabhAvAt , iti bhAvaH // 17 // 0 // kRtvA) isa taraha samasta prANa, bhUta, jIva. evaM sattvoM para jaba isakA maitrIbhAva sthApita ho jAtA hai taba yaha jIva rAgadveSa rUpa apanI azuddha pariNatikA parityAga karake zuddhirUpa pariNatiko prApta karatA hai| usake prApta hote hI phira yaha sarvatra (ninbhae bhavai-nirbhayo bhavati ) nirbhIka (niDara ) hokara vicaratA hai| bhAvArtha-isa sUtra dvArA sUtrakArane nirbhaya honekA upAya kahA hai| ve kahate haiM kSamApaNAse-arthAt 'mere dvArA huA yaha aparAdha kSamA karane yogya haiM aba aisA aparAdha Age nahIM karU~gA' isa prakAra kSamAmAMganerUpa yAcanAse-citta sadA prasanna rahatA hai| jaba taka krodhAdi bane rahate haiM-taba taka cittameM eka tarahakI malina bhAvanA banI rahatI hai| parantu jaba isa kSamApaNAkA cittameM sadbhAva ho jAtA hai taba citta bilakula nirmala bana jAtA hai-aisI sthitimeM rAga dveSakI bhAvanA asta ho jAtI hai| aisA honese sarvatra aikendriyAdika jIvoMmeM isa jIvakI bhAvanA maitrI bhAvameM pariNata ho jAtI hai / isIkA nAma bhAva vizodhi hai| isa avasthAmeM vahAM na to apane dehAdika meM rAga rahatA hai, aura na sarpAdikoM ke viSayameM dveSa hI rahatA hai, rAga aura dveSa ye do hI aise hai jo samasta prANa, bhUta, jIva ane tatve upara jyAre ene maitrIbhAva sthApita thaI jAya che. tyAre e jIva rAgadveSarUpa pitAnI azuddha pariNatine parityAga karIne zuddhirUpa pariNatine prApta kare che. e prApta thatAM ja pachI te sarvatra nibbhae bhavai-nirbhayo bhavati milI thane piyare che. bhAvArtha-A sUtra dvArA sUtrakAre nirbhaya thavAne maMtra batAvela che. teo kahe che ke, kSamApanAthI-arthAta "mArAthI thavA pAmela A aparAdha kSamA karavA yogya che. have pachI huM Avo aparAdha kadI paNa karIza nahIM." A pramANe kSamA mAgavArUpa yAcanAthI-citta sadA prasanna rahe che. jyAM sudhI krodhAdika banyA rahe che. tyAM sudhI cittamAM eka prakAranI malinabhAvanA banI rahe che. paraMtu jyAre A kSamApanAne cittamAM sadbhAva thaI jAya che. tyAre citta taddana nirmaLa banI jAya che. AvI sthitimAM rAga dveSanI bhAvanA asta thaI jAya che. Ama thaI javAthI sarvatra ekendriyAdika jImAM e jIvanI bhAvanA maitrIbhAvamAM pariNata thaI jAya che. AnuM ja nAma bhAvavizuddhi che. AvI avasthAmAM tene na te pitAnA dehAdikamAM rAga rahe che, ke na sarpAdikonA viSayamAM TheSa paNa rahe che. rAga ane dveSa A bane evA uttarAdhyayana sUtra :4 Page #280 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 262 uttarAdhyayanasUtre nirbhaya evaM svAdhyAyaM kartuM zaknotIti aSTAdazam svAdhyAyaphalamAha mUlam-sajjhAeNaM bhaMte ! jIve kiM jaNei ? / sajjhAeNaM nANAvaraNijjaM kammaM khavei // 18 // chAyA-svAdhyAyena bhadanta ! jIvaH kiM janayati ? / svAdhyAyena jJAnAvaraNIyaM karma kSapayati // 18 // TIkA-'sajjhAeNaM' ityAdi he bhadanta ! svAdhyAyena=suSThu-A-maryAdayA asvAdhyAyaparihAreNa pauruSyAghapekSayA adhyAyaH-adhyayanaM sUtrasya mUlapaThanaM svAdhyAyaH tena jIvaH kiM janayati ? / bhagavAnAha-svAdhyAyena jIvo jJAnAvaraNIyaM karma kSapayati / uktaMca "kammamasaMkhejjabhavaM, khavei aNusamayameva uvautto / annayaraMmi vijoe, sajjhAyammi ya vise seNaM " // 1 // chAyA-karmA'saMkhyeyabhavikaM, ksspytynusmymevopyuktH| anyatarasminnapi yoge, svAdhyAye ca vizeSeNa // 1 // bhayake utpAdaka hote haiM / inake abhAvameM bhayakA abhAva ho jAtA hai, phira vaha jIva bhayarahita ho jAtA hai // 17 // jo nirbhaya hotA hai vahI svAdhyAya kara sakatA hai isaliye aThArahave bolameM svAdhyAyakA phala kahate haiM-' sajjhAeNaM' ityAdi / ___anvayArtha (bhaMte sajjhAeNaM jIve ki jaNei-bhadanta / svAdhyAyena jIvaH kiM janayati) he bhagavan ! svAdhyAya karanese jIvako kyA lAbhahotA hai ? (sajjhAeNaM nANAvaraNijjaM kammaM khavei-svAdhyAyena jJAnAvaraNIyaM karmakSapayati) svAdhyAya karanese jIva apane jJAnake AvAraka (AcchAdaka) che ke, je bhayane utpanna karanAra che. enA abhAvamAM bhayane abhAva thaI jAya che pachI 1 sayaDita 56 naya cha. // 17 // je nirbhaya hoya che te ja svAdhyAya karI zake che. A mATe aDhAramAM mArAmAsvAdhyAya 31 41 cha-" sajjhAeNaM" tyAhi / anvayArtha-bhaMte sajjhAeNaM jIve kiM jraNei-bhadanta svAdhyAyena khalu jIvaH ki janayati, sasavAna ! svAdhyAya 42vAthI bane ye sAla thAya cha ? mAnA uttaramA cha hai, sajjhAeNaM nAnAvaraNijjhaM kamma khavei-svAdhyAyena jJAnAvaraNIyaM karma kSapayati svAdhyAya 42vAthI 71 potAnA bhanI ni| re uttarAdhyayana sUtra:4 Page #281 -------------------------------------------------------------------------- ________________ priyadarzinI TIkA a0 29 vAcanAphalavarNanam 19 svAdhyAyakaraNe vAGmanaH kAyayogAnAmanyatarasmin yoge'pi anusamayamupayuktaH sanneva asaMkhyeyabhavikaM karmavizeSeNa kSapayatItyanvayaH ||muu018|| svAdhyAyakArako vAcanAmapi karotIti ekonaviMzatitamam vAcanAphalamAhamUlam-vAyaNayAe NaM bhaMte ! jIve ki jaNei ? / vAyaNAe nijaraM jnnei| suyassa ya aNusajaNAe aNAsAyaNAe vtttte| suyassa aNusajjaNAe aNAsAyaNAe vaTTamANe titthdhmmNavlNbi|titthdhmmN avalaMbamANe mahAnijare mahApajavasANe bhvi||19|| chAyA-vAcanatayA khalu bhadanta ! jIvaH ki jnyti| vAcanayA nirjarAM janayati / zrutasya ca anupaJjane anAzAtanAyAM vartate / zrutasya anuSajane anAzAtanAyAM vartamAnastIrthadharmamavalaMbate / tIrthadharmam abalambamAno mahAnirjaraH mahAparyavasAno bhavati ||muu019|| TIkA-'vAyaNayAe' ityAdi he bhadanta ! vAcanayA vAcayatIti vAcanA-gurusamIpe sUtrasya vA arthasya grahaNam , tayA jIvaH kiM janayati ? bhagavAnAha-he ziSya ! vAcanayA anukUlabhAvanAyAM nirjarAm AtmapadezebhyaH karmApanayanaM janayati / tathA zrutasya anuSacane-anuvajJAnAvaraNIya karmako naSTa karatA hai svAdhyAya karane meM mana vacana evaM kAya, ina tIna yogoMmeMse kisI bhI eka yogameM prati samaya upayukta banA huA jIva asaMkhya bhavoMmeM upArjita kokA vizeSa rUpase vinAza kara detaa| svAdhyAya karanevAlA jIva vAcanA bhI karatA hai isa liye unnIsave bolameM aba vAcanAkA phala kahate haiM-'vAyaNayAeNaM' ityaadi| anvayArtha-(bhaMte vAcaNayAeNaM jIve kiM jaNeha-bhadanta! vAcanayA khalu jIvaH kiM janayati) he bhagavan ! vAcanAse jIva ko kyA lAbha hotA hai| (vAyaNAe nijjaraM jaNeha-vAcanayAni nirjarAM janayati) vAcanAse jIva che tathA jJAnanA AvAraka (AcchAdaka) jJAnAvaraNIya karmone nAza kare che. svAdhyAya karavAmAM mana, vacana ane kAyA e traNe rogomAMthI koI paNa eka rogamAM pratisamaya upayukta banela jIva asaMkhya bhavamAM upArjIta karelAM karmone vizeSa35thI vinAza 42 cha. / / 18 // svAdhyAya karavAvALe jIva vAcanA paNa kare che A mATe have ogaNIsamAM mAtabhA pAyanAnu 35 49 cha-" vAyaNayAeNa" tyaadi| anvayArtha-bhaMte vAyaNa yAe NaM jIve ki jaNei-bhadanta vAcanayA-khalu jIvaH kiM janayati hai bhagavAna ! pAyanAthI chapane zuNa bhaje cha ? uttaramA De cha ?, vAyaNayAe nijaraM jaNei-vAcanayA nirjarAM janayati vAyanAthI potAnA uttarAdhyayana sUtra:4 Page #282 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 264 ___ uttarAdhyayanasUtre tane vartate, zrutasyA'vyavacchede smaraNaM karotItyarthaH / anAzAtanAyAM vartate, vAcanayA zrutasyAzAtanAparivarnako bhvtiityrthH| zrutasyAnupaJjane'nAzAtanAyAM vartamAno jIvaH tIrthadharma tIrtha-gaNadharaH, tasya dharmaH AcAraH-zrutapradAnarUpastam avalambate-Azrayati / sa vAcanAcAryoM bhavatItyarthaH / tatastIrthadharmam avalambamAnaH-Azrayan mahAnirjaraH mahatonirjarA-karmakSayalakSaNA yasya sa tathA, bhavati, punarmAparyavasAnaH-mahat-prazastaM paryavasAnam antaHkarmaNo bhavasya vA yasya sa mahAparyavasAnazca bhavati, tadbhavasiddhigAmI bhavatItyarthaH // 19 // apane karmoM kI nirjarA karatA hai / tathA (suyassaya aNusajjaNAe aNAsAya. NAe vaThThai-zrutasya anuSaJjane anAzAnanAyAM vartate) zrutake anuvartana meM rahatA hai-arthAt zrutakA avyavacchedapanese smaraNa karatA hai tathA vAcanAse zrutakI AzAtanAkA parivarjaka hotA hai / (suyassa ya aNusajjaNAe aNAsA yaNAe vaTTamANe titthadhammaM avalaMbai-zrutasya anuSaane anAzAtanAyAM vartamAnastIrthadharma avalaMbate) isa taraha zrutake anuvartana evaM anAzAtanA meM vartamAna jIva tIrthake-gaNadharadevake-dharmako arthAt zruta pradAnarUpa AcArako samhAlatA hai-usakA Azraya karatA hai-(tittha dhammaM avalaMba mANe mahAnijjare mahApajjavasANe bhavai-tIrthadharma-avalaMbamAnaH mahA nirjaraH mahAparyavasAnaH bhavati) tIrthadharma ke Azraya karanese yaha jIva karmoM kI mahA nirjarA karatA huA karmoM kA athavA bhavakA anta karane rUpa mahAparyavasAnavAlA-tadbhavasiddhi gAmI bana jAtA hai| bhAvArtha-gurumahArAjake samakSa sUtrakA athavA arthakA grahaNa karanA isa bhAnI ni| 42 cha, tathA suyassaya aNusajjAe aNAsAyaNAe vaTTai-zrutasya anuSajane anAzAtanayAM vartate zrutanA anunamA 2 cha. arthAta zrutanu avyavahedapaNAthI smaraNa kare che tathA vAcanAthI zratanI AzAtanA parivajeka thAya che suyassa ya aNusajjaNAe aNAsAyaNAe vaTTamANe titthadhamma avalaMbai-zrutasya anuSaJjane anASAtanAyAM vartamAnastIrthadharma avalaMbate // pramANe zrutanA anuvartana mana AzAtanAmAM vartamAna jIva tIrthanA, gaNaghara devanA, dharmanA, arthAta zratamhaan35 mAyArane sAmane che. tene| mAzraya 42 che. titthadhamma avalaMbamANe mahAnijare mahApajjavasANe-titthadharma avalaMbamAnaH mahAnirjaraH mahAparyavasAnaH bhavati tIrtha dharmane Azraya karava thI e jIva karmonI mahAnirjarA karIne karmone tathA bhavane aMta karavArUpa mahAna paryavasAyavALA-e bhavamAM siddhigAmI banI che. bhAvArtha-gurudevanI samakSa sUtranuM athavA arthanuM grahaNa karavuM tenuM nAma uttarAdhyayana sUtra:4 Page #283 -------------------------------------------------------------------------- ________________ priyadarzinI TIkA ma0 29 pratipacchanA phalavarNanam 20 vAcanAkArakaH prAyaH pracchanAM karotIti triMzatitamam pracchanAphalamAhamUlam - paDipucchapaNayAe paNaM bhaMte! jIve kiM jaNei / paDipucchAyA suttatthatadubhayAI visohei / kakhAmohaNijjaM kammaM vocchida // 20 // 265 chAyA - pratipracchanayA khalu bhadanta ! jIvaH kiM janayati / pratimacchanayA sUtrArthatadubhayAni vizodhayati / kAGkSAmohanIyaM karma vyucchinatti // 20 // TIkA- 'paDipucchaNayAe' ityAdi bhadanta ! pratipracchanena = gurusamIpe pUrvAdhItasUtrAdeH punaH pracchanaM tena jIvaH kiM janayati ? bhagavAnAha - pratipracchanena jIvaH sUtrArthatadubhayAni vizodhayati - kA nAma vAcanA hai| isa vAcanAse yaha jIva apane AtmAke pradezoMke karma pradezoM ko haTAtA jAtA hai| tathA zrunakI paramparAkA avyavacchedaka banatA hai / tathA usakI AzAtanAkA parityAgI hotA hai / isa prakAra zruta paramparAko cAlU rakhanevAlA honese tathA usakI AzAtanAkA parihAraka honese aisA jIva tIrtha kA avalaMbana karanevAlA bana jAtA hai arthAt svayaM vAcanAcArya ho jA 1 hai / isase karmoM kI nirjarA hote 2 vaha tadbhava ( isI bhavameM) siddhigAnI bana jAtA hai // 19 // jo vAcanA karatA hai vaha pracchanA bhI karatA hai isa liye vIsave bola meM pracchanAkA phala kahate haiM 'paDipucchaNayAe ' ityAdi / anvayArtha - ( bhaMte paDipucchaNayAe NaM jIve ki jagayai-bhadanta ! pratipracchanena jovaH ki janayati ) he bhagavan pratipracchanAse jIva kisa vAcanA che A vAcanAthI e jItra peAtAnA AtmAnA pradezanA kam pradezAne dUra karatA jAya che tathA zratanI paraparAnA avyavacchedaka banI jAya che. tathA enI AzAtanA parityAgI banI jAya che. A pramANe zruta mara'parAne cAlu rAkhavAvALA heAvAthI ane enI AzAtanAnA parihAraka hAvAthI evA jIva tIya dhama nu avala khana karavAvALA banI jAya che. athAtta svaya vAcanAcArya' banI jAya che. AnAthI karmInI nirjarA thatAM thatAM e tadbhava siddhagAmI banI jAya che.||19|| je vAcanA kare che, te pracchannA paNa kare che, A mATe vIsamA melamAM pracchannAnuM ija uDevAmAM Ave che - " paDipucchaNayAMe " ityAdi / manvayArtha -- bhante paDipucchaNayAe NaM jIve kiM jaNei-bhadanta pratipracchanena jIvaH kiM janayati hai lagavAna / pratiprakhanAthI lavaDyA gupNune prApta 12 che ? u0 34 uttarAdhyayana sUtra : 4 Page #284 -------------------------------------------------------------------------- ________________ uttarAdhyayana sUtre saMzayAdyapanayanena vizuddhAni karoti / tatazca kAGkSAmohanIyam = idamitthamitthaM ca mamAdhyetumucitam ' ityAdi rUpA kAGkSA saiMva mohanIyaM karma - anAbhigrahika mithyAsvarUpaM vyucchinatti= vizeSeNApanayati // 20 // itthaM vizodhitasyApi sUtrasya vismaraNaM nAbhUdataH parivartanA kartavyeti ekaviMzatitamAM tAmAha - mUlam - pariyahaNayAe NaM bhaMte ! jIva kiM jaNei ? pariyahaNayAe NaM vaMjaNAI jaNei, vaMjaNaladdhiM ca upAe ||21|| chAyA - parivartanatayA khalu bhadanta ! jAvaH kiM janayati ? / parAvartanatayA khalu vyaJjanAni janayati, vyaJjanalabdhi ca utpAdayati // 21 // 266 guNako prApta karatA hai ? ( paDipucchaNayA suptattha tadubhayAI visohehapratipracchanena sUtrArthatadubhayAni vizodhayati) pratipracchanAse jIva sUtra, atha evaM sUtrArtha ina sabako tattadviSayaka saMzayAdika ke apanayanase dUra karane se vizuddha karatA hai| isase vaha (kaMkhA mohaNijjaM kammaM vocchidai- kAMkSA mohanIyaM karma vyucchinatti ) kAMkSArUpa mohanIya karmako naSTa karatA hai / bhAvArtha- guru ke samIpa pUrva adhIta sUtra AdikA punaH pUchanA isakA nAma pratipracchanA hai / isa pratipracchanAse jIvako yaha lAbha hotA hai ki vaha sUtra artha evaM tadubhaya viSayaka saMdehako dUra kara ina saba meM niHsaMdeharUpa bana jAtA hai / isa niHsaMdeharUpa pariNati se usakA yaha isa prakAra hai tathA isa prakAra mujhe paDhanA ucita hai " isa tarahakA kAMkSAmohanIya- anabhigrAhika mithyAtvarUpa karma naSTa ho jAtA hai || 20 | // 66 uttarabhAM 4De che Ge, paDipucchaNayA suttattha tadubhayAI visohei - pratipracchanena sUtrArtha tadubhayAni vizodhayati pratipracchannAthI va sUtra, artha bhane sUtrArthaM yA saghajAne tattadaviSayaka sazArdikanA apanayanathI vizuddha kare che. AnAthIte jaivA monina kammaM vocchidai-kA~kSA mohanIya karma vyucchinatti aMkSAzya mohanIya bhane naSTa hure che. bhAvA--gurunI samIpa pUrva adhIta sUtra AdinuM pharIthI pUchavuM tenuM nAma pratipracchanA che. A pratipracchanAthI jIvane e lAbha thAya che ke, te sUtra, a ane e viSayanA aMge uddabhavatA sadehane dUra karI A saghaLAmAM niHsadeharUpa banI jAya che. A niHsa MdeharUpa pariNatithI tenA " A pramANe che, ane tene A prakAre paDhavuM mAre ucita che. '" A prakAranAM kAMkSA meAhanIya manaliDiGa pithyAtvasya sa naSTa thardha laya che. // 20 // uttarAdhyayana sUtra : 4 Page #285 -------------------------------------------------------------------------- ________________ priyadarzinI TIkA a0 29 parivartanAphalavarNanam 21 __TIkA-'pariyaTThaNAe' ityAdi he bhadanta ! parivartanayA-adhItasya sUtrAdeH punapunarAvRtti karaNaM guNana parivatanA tayA, jIvaH ki janayati ? / bhagavAnAha-parivartanayA khalu jIvaH vyaJjanAni vyajyate ebhirartha iti vyanjanAni-akSarANi tAni jnyti-utpaadyti| tAni vismRtAnyapi parivartanayA punarupasthitAni bhavantItyutpadyanta iti vyapadezAjjIvo janayatIti kathanam / tatazca tathAvidhakarmakSayopazamAd vyaJjanalabdhi, ekena sUtrAkSareNa smRtena tadanukUlAnyakSarazatAni smarati yayA labdhyA sA vyaJjanalabdhistAmutpAdayati / ca zabdAd padasya vyajanasamudAyAtmakatvAt tallabdhiM ca janayati / iha ca zabdabIdhitAH padalabdhiH padAnusArilabdhirvijJeyA-padena sUtrAvayavenaikena smRtena tadanukUlAni padazatAnyanusarati anusmarati, yayA labdhyA sA padAnusArilabdhiH, stAM ca prApnotItyarthaH // 21 // isa prakAra vizodhita bhI ' sUtrakA vismaraNa na ho jAve' isaliye parivartanA karanA cAhiye-isaliye ekavIsave bolameM parivartanAkA phala kahate hai-'pariyaTTaNayAe' ityAdi / ___ anvayArtha-(bhaMte pariyaTTaNayAe jIve kiM jaNei-bhadanta ! parivartanayA jIvaH kiM janayati) parivartanA se jIvako kyA lAbha hotA hai? (parivaDhagayAe NaM vaMjaNAI jaNei-parivartanayA khalu vyaJjanAni janayati) parivatanA se jIva vismRta akSaroMkA ThIka 2 kara letA hai-unako zuddha kara letA hai / ( vaJja galaddhiM ca uppAei-vyajanalabdhi ca utpAdayati) isa taraha jova eka sUtrAkSara ke smaraNa hote hI tadanukUla anya saikaDoM akSaroMkI smRti kara letA hai| aisI labdhi usako prAta hA jAtI hai| sUtrastha "ca" zabdase 'padalabdhi tathA padAnusArilabdhi bhI usako prApta ho jAtI haiN| yaha bAta kahI gaI hai| A pramANe vizodhita paNa sUtranuM vismaraNa na thaI jAya e mATe parivartana karavI joIe. A mATe ekavIsamA belamAM parivartananuM phaLa kahevAmAM Ave che- " pariya?NayAe" tyAhi / / sa-kyAtha-bhante pariyaTTayAe NaM jIve kiM jaNei-bhadanta parivartanayA jIvaH kiM janayati magavAna! parivartanAyI sapane zuM dama thAya cha ? uttaramA 4 cha , parivaTTaNayAe NaM vaMjaNAI jaNei-parivartanayA vyaJjanAni sattajari parivartanathI jIva vismRta akSarene barobara karI le che ene zuddha zase, vaJjaNaladdhiM ca upAei-vyaJjanalabdhi ca utpAdayati 24 pramANe jIva eka sUtrAkSaranA smaraNanA kAraNe taddanukULa bIjA seMkaDe akSarenI smRti karI le che. AvI labdhi tene prApta thaI jAya che. sUtrastha "ca" zabdathI pada ladhi tathA padAnusari labdhi paNa tene prApta thaI jAya che. A vAta batAvavAmAM Avela che. uttarAdhyayana sUtra:4 Page #286 -------------------------------------------------------------------------- ________________ uttarAdhyayanasUtre sUtracadarthasyApi vismaraNaM mA bhUdityetadarthamanuprekSA kartavyA, ata dvAviMzatitamAM tAmAha mUlam - aNuppehAe NaM bhaMte! jIva kiM jaNei ? / aNupehAe NaM AuyavajjAo satta kammappagaDIo ghaNiyabaMdhaNavaddhAo siDhilabaMdhaNabaddhAo pakarei / dIhakAlaDiiyAo hassa 198 bhAvArtha - adhIta sUtra AdikI bAra bAra AvRtti karanA - gunanA isakA nAma parivartanA hai isa parivartanA se jIvako yaha lAbha hota hai ki vaha sUtrAdikoM meM vismRta hue akSaroMko ThIka2 kara letA hai / paThita sUtrAdika bhI yadi bAra2 na phere jAyeM to unameM se kitaneka akSara vistRta ho jAte haiN| yaha svAnubhava gamyabAta hai / parantu jo jIva inako athavA apane paThita viSayako pheratA rahatA hai vaha usako upasthita banA rahatA hai / usakA eka bhI akSara athavA pada jaba yAda A jAtA hai to vaha pUrA kA pUrA yAda ho jAtA hai| sUtra ke eka akSarakI smRtise tadanukUla anya saikaDoM akSaroMkI smRti ho jAnA isakA nAma vyaJjanalabdhi hai / tathA vyaJjana samudAyakA nAma pada hai| parivartanAse padalabdhi bhI prApta ho jAtI hai| isI taraha padake smaraNa honese tadanukUla anya saikar3oM pada bhI yAda ho jAte haiN| isakA nAma padAnusArilabdhi hai / ye saba labdhiyAM jIvako parivartanA se prApta hotI haiM // 21 // bhAvA --adhita sUtra AdinI vAraMvAra AvRtti karavI, gaNavuM tenu nAma parivanA che. A parivartanAthI jIvane e lAbha thAya che ke, te sutrAdikamAM vistRta thayelA akSarone ThIka ThIka karI le che. pati sUtrAdika pa jo vAraMvAra pheravavAmAM na Ave te emAMthI keTalAka akSara vistRta thaI jAya che. A svAnubhavanI vAta che. paraMtu je jIva Ane temaja pote kaMThastha karelA viSayane pheravatA rahe che. vAravAra tene geAkhatA athavA te yAda karatA rahe che. tenA eka paNa akSara athavA pada jyAre tene yAda AvI jAya che. tyAre te tene saMpUrNa yAda AvI jAya che. sUtranA eka akSaranI smRtithI tadanukULa bIjA seMkaDo akSaronI smRti thavI tenuM nAma vyaMjanalabdhi che. tathA vyaMjana samudAyanuM nAma pada che, piravatanAthI palabdhi paNa prApta thaI jAya che. A pramANe padanuM smaraNa thavAthI tanukULa bIjA seMkaDo pada paNa smRtimAM AvI jAya che. AnuM nAma padAnusAri labdhi che. A badhI labdhie apane parivartanAthI Ata thAya che // 21 // uttarAdhyayana sUtra : 4 Page #287 -------------------------------------------------------------------------- ________________ priyadarzinI TIkA a0 29 anuprekSAphalavarNanam 22 269 kAlaDiiyAo pakarei, tivvANubhAtrAo maMdANubhAvAo pakarei / bahupasaggAo appapaesaggAo pakarei / AuyaM ca NaM kammaM siyA no baMdhai / AsAyAveyaNijjaM ca NaM kammaM no bhujjo bhujjo uvaciNAi / aNAiyaM ca NaM aNavadggaM dIhamaddhaM cAuraMtaM saMsArakatAraM khippAmeva vIivayai // sU0 22 // chAyA - anuprekSayA khalu bhadanta ! jIvaH kiM janayati ? | anuprekSayA AyujaH saptakarmaprakRtayaH gADhabandhanabaddhAH zithilabandhanabaddhAH prakaroti / dIrghakAlasthiti kA hrasvakAla sthitikAH prakaroti / tIvrAnubhAvA mandAnubhAvaH prakaroti / bahupadezAgrAH alpapradezAgrAH prakaroti / AyuSkaM ca khalu karma syAt badhnAti, syAnna badhnAti | asAta vedanIyaM ca khalu karma no bhUyo bhUya upacinoti / anAdikaM ca khalu anavadagraM dorghAddhaM caturantaM saMsArakAntAraM kSiprameva vyativrajati sU022|| TIkA- 'aNuppehAe' ityAdi he bhadanta ! - he pUjya ! anupekSA = anuprekSA- bhAvanA - cintanA, iha prastAvAt sUtrArthacintanArUpA, svAdhyAyavizeSaH tayA jovaH kiM janayati ? | bhagavAnAha - he ziSya anuprekSAyAH prakRSTazubhabhAvotpAdakatvAt tayA jovaH, AyuSkavarjAH 'sUtrakI taraha arthakA bhI vismaraNa na hove' isaliye anuprekSA karanA cAhiye so bAisave bolameM anuprekSAkA phala kahate haiM'aNuppehAe ' ityAdi / - anvayArtha - ( bhaMte aNuppehAe NaM jIve kiM jaNer3a--bhadanta ! anuprekSayA khalu jIvaH kiM janayati ) he bhagavan ! anuprekSAse jIva kisa paristhitiko utpanna karatA hai ? ( aNuppehAe NaM Auya vajjAo satta kamma pagaDio ghaNiya baMghaNa baddhAo sithila baMdhaNabaddhAo pakarehaanuprekSayA khalu AyurjA:- sapta karmaprakRtayaH gADhabandhanabaddhAH zithila sUtranI mAphka arthanuM paNa vismaraNa na thAya, AnA mATe anuprekSA karavI ho, methI jAvIsabhAM mosamAM anuprekSAnu che" aNuppehAe " ityAdi / anvayArtha - bhante aNuppehAra NaM jIve kiM jaNei-bhadanta anuprekSayA khalu jIvaH kiM janayati hai lagavAna ! anuprekSAthI va paristhitine utpanna 12 che ? aNupehAra NaM Auya vajjAo sattakrammapagaDio ghaNiya baMdhana baddhAo sithila baMdhaNa baddhAo pakarei- anuprekSayA khalu AyuvarjAH saptakarmaprakRtayaH gADha bandhana baddhAH zithilabadhanabaddhAH prakaroti uttara nyAno yA abhAge sUtrahAra Aye che uttarAdhyayana sUtra : 4 Page #288 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 270 uttarAdhyayanasUtre sapta karmaprakRtiH - jJAnAvaraNa- darzanAvaraNa- vedanIya mohanIya - nAmagotrAntarAyarUpANAM karmaNAM yAH prakRtayastAH zithila bandhanabaddhAH - apavartanAdikaraNayogyAH prakaroti kathaMbhUtAstAH saptakarmaprakRtiH ! gADhavandhanabaddhAH- gADhaM dRDhaM bandhanaM AtmapradezaiH saha zleSaNa, tena baddhAH, nikAcitAH atiniviDabandhanabaddhAH ityarthaH / ayaM bhAvaHanuprekSA hi svAdhyAyavizeSaH, sa tu manasastatraiva niyojanAd bhavati / sa cAnuprekSArUpaH svAdhyAya AbhyantaraM tapaH, tapastu nikAcitamapi karma zithilIkartuM kSapatiM ca samartha bhavatyeveti / kiM ca - he ziSya ! dIrghakAla sthitikAstAH anuprekSayA hasvakAlasthitikAH bandhanabaddhAH prakaroti ) isakA uttara sUtrakAra isa prakAra dete hai ki jova anuprekSA ke valase Ayukarmako chor3akara zeSa sAta karmo kI prakRtiyoM ko jo AtmapradezoMke sAtha atinibiDa rUpase baMdhI huI hotI haiM unako apavarttanAdikaraNa yogya sugamatA se haTAne yogya kara detA hai / anu prekSA zabdakA artha cintana hai / isameM sUtrArthakA cintana hotA hai / yaha anuprekSA prakRSTa zubha bhAvoMkI utpAdaka hotI hai| isa liye isako svAdhyAya vizeSa meM pariNata kiyA gayA hai / yaha svAdhyAya vizeSa jaba taka manakI ekAgratA nahIM hotI tabataka sAdhya nahIM hotA hai / isIliye isako Abhyantara tapameM ginAyA hai| tapameM yaha zakti hai ki vaha ati nibiDa baMdhanabaddha bhI karmoM ko zithila baMdhanabaddha banA detA hai aura karmoM ko kSaya karane meM samartha hotA hai / tathA anuprekSA meM yaha zakti rahI huI hai ki vaha sAtakarma prakRtiyoM ko ki ( dIha kAlaTThiyAo - dIrghakAla sthitikAH) jinameM sthiti dIrghakAlakI ke, jIva anuprekSAnA khaLathI Ayu karmane choDIne zeSa sAta karmanI prakRtine je AtmapradezeAnI sAthe ghaNAja ghATA sabadhathI badhAyela hAya che tene apavattanAdi kAraNu cAgya sugamatAthI haTAvavA yAgya karI de che. anuprekSA zabdanA artha ciMtana emAM sUtrAnu citana thAya che. e anuprekSA prakRSTa zubha bhAveAnI utpAdaka thAya che. AthI e kAraNe ene svAdhyAya vizeSamAM pariNata karavAmAM Avela che. A svAdhyAya vizeSa jyAM sudho mananI ekAgratA nathI thatI. tyAM sudhI sAdhya manatA nathI. A kAraNe tene abhyaMtara tapamAM gaNAvela che. tapamAM e zakti che ke, te cAre bAjuthI bheLAM maLelAM baMdhana khaddha evA karmAMnA badhAne paNa zithila banAvI de che. evA karmone kSaya karavAnuM enAmAM sAmarthya che. tathA--anuprekSAmAM e zakti rahelI che ke, te sAta karyAM prakRtiyAne 3, vIhakAla DThiiyAo - dorghakAlasthitikAH nAmAM dIrgha ajanI sthiti par3I yUhela uttarAdhyayana sUtra : 4 Page #289 -------------------------------------------------------------------------- ________________ priyazinI TIkA. a0 29 anuprekSAphalavarNanam 22 271 prakaroti-bahukAlabhogyAni karmANi svalpakAlabhogyAni karotItyarthaH, zubhAdhyavasAyayogAt sthitikaNDakAnAmapahArAditi bhAvaH kiM ca-tIvrAnubhAvAH tIvraH-utkaTaH, anubhAvaH, rasaH, yAsAM tAzcatuH sthAnikarasatvena tIvrAnubhAvAH, IdRzIratA-eva dharmaprakRtIH, mandAnubhAvAH mandaHnirbalaH, anubhAvo yosa tA mandAnubhAvAH, manda-mandatara-mandatamarUpatristhAnikarasakhAthApAdanena taadRshiiH| pakaroti / iha cAzubhaprakRtaya eva gRhyante / ki ca-bahupradezAgrAstAH karmaprakRtiH, alpapradezAgrAH prakaroti / idamuktaM bhavati-anuprekSayA azubhazcaturvidho'pi baMdha:-prakRtibandhaH, sthitibandhaH, anubhAgabandhaH, pradezabandhaH zubhatvena pariNamati / atra ca ' AyurvarjA ' ityuktam , tadanena par3a cukI hai jo bahata kAla bhogya bana cukI haiM unheM (hassakAlaTThiyAo pakarei-hasvakAlasthitikA:prakaroti) alpakAlameM bhogane yogya banA detI hai / arthAt unako svalpakAlakI sthitivAlI banA detI hai| kyoM ki zubhAdhyavasAyake yogase unake sthitikaNDakoM kA apahAra ho jAtA hai| tathA yaha anuprekSA (tivANubhAvAo maMdANabhAvAo ekarei-tIvrAnubhAvA mandAnubhAvAH prakaroti) una sAta karmoM kI prakRtiyoMko aisA banA detI hai ki jinakA anubhAva manda ho jAtA hai cAhe ve utkaTa anu bhAvavAlI kyoM na baMdhI ho / inameM rasa manda mandatara tathA mandatama rUpase raha jAtA hai| aisI rasavAlI azubha prakRtiyAM hI jAnanI caahiye| zubha prakRtiyAM nhiiN| ___tathA (bahupaesaggAo appapaesaggAo pakarei-bahupradezAgrAH alpa pradezAgrAHprakaroti)yaha anuprekSA azubharUpa bhI prakRtibaMdha, pradezabaMdha, sthicha-2 gh|| mAgya panI yUDasa cha tene hasakAladriiyAo pakarei-hamvakAlasthitikAH prakaroti 265 maior megA yojya manAvI he che. mAt tene svalpanI sthitivALI banAvI de che. kema ke, zubha adhyavasAyanA nathI enA sthitikAne apahAra thaI jAya che. tathA ye anuprekSA tivvANubhAvAo maMdAjubhAvAo pakarei-ti vrAnubhAvA mandAnubhAvA prakaroti / sAta bhAnI pratiyAna mevI manAvI hecha , ne| anubhava maMda thaI jAya che, cAhe te utkaTa anubhavavALI kema na baMdhAyela hoya. enAmAM rasa maMda maMdatara tathA maMdatama rUpamAM rahI jAya che. evA rasavAnI prakRtine jANavI joIe. zubha prakRtine nahIM. tathA bahupaesaggAo appapaesaggAo pakarei-bahupadezAgrAH alpapradezA grAH prati A anuprekSA azubharUpa paNa pratibaMdha, pradezabaMdha sthiti baMdha uttarAdhyayana sUtra:4 Page #290 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 272 uttarAdhyayanasUtre ekasmin bhave sakRdeva antarmuhUrtakAle evAyu vo badhnAtIti mUcitam / ca-punaH, AyuSkaM karmA'pi syAd badhnAti, syAnnabadhnAti, saMsAramadhye tiSThati cet tarhi azubhamAyu ne badhnAti / jIvena tRtIyabhAgAdi zeSAyuSkeNa AyuH karmabadhyate, anyathA na badhyate ata evaM AyurvarjA ityuktam / yadi mukti vrajati, tadA Ayu na badhnAtIti bhAvaH / kiM ca-asAtavedanIyaM-zarIrAdiduHkhajanakaM karma ca zabdAdanyA api azubhaprakRtI ! bhUyo bhUyaH-punaH punaH, upacinoti yadi kazcit pramAdaM seveta, tadA badhnAtIti bhaavH| tibaMdha evaM anubhAgabaMdha, ina cAra prakArake baMdhoko zubha rUpase pariNamA detI hai| sUtra meM "Ayuvarja" aisA jo kahA hai usakA tAtparya yaha hai ki ekabhavameM eka hI bAra antarmuhUrtameM hI jIva AyukA baMdha karatA hai |(aauyN ca NaM kammaM siyA baMdhai siyA no baMdhai-AyuSkaM ca khalu karma syAt badhnAti syAnnabadhnAti ) jisa jIvakA saMsAra paribhramaNa avaziSTa hai vaha jIva Ayu karmakA baMdha karatA hai, tathA jisa jIvako samakita ho gayA hai vaha usake bAda azubha AyukA baMdha nahIM karatA hai| aise jIva kA saMsArabhramaNakA kAla ardhapula parAvartanamAtra hI rahatA hai| tRtIya bhAga Adi zeSa AyuvAle jIvake dvArA Ayu karma bAMdhA jAtA hai| isase bhinna sthitimeM nahIM / yadi koI jIva usI bhabase muktimeM jA rahA hai to aisA jIva AyukarmakA baMdha nahIM karatA hai| ataH anuprekSAke prabhAvase jIva Ayukarma bAMdhatA bhI hai aura nahIM bhI bAMdhatA hai| ane anubhAgabaMdha A cAra prakAranA baMdhane zubharUpathI pariNamavA de che. sUtramA " Ayuvarja" mere 49 che, menu ta5 me cha , me bhavamAM ja eka ja vakhata attamuhUrtamAM ja jIva Ayune baMdha kare che. AuyaM ca NaM kammaM siyA baMdhai siyA no baMdhai-AyuSkaM ca kha, kama syAt badhnAti syAnnabadhnAti 2 vanu sasA2 parizramAya apaziSTa che. te mAyu manA baMdha kare che. tathA je jIvane samakita thaI gayela che te enA pachI azubha Ayuno baMdha nathI karate. jIvane saMsAra bhramaNa kALa ardhapudagala parAvartana mAtra ja rahe che. trIjo bhAga Adi zeSa AyuvALA jIvanA dvArA Ayukarma bAMdhavAmAM Ave che. AnAthI bhinna sthitimAM nahI. jo ke jIva eja bhavamAM muktine prApta karI le che te e jIva Ayu kamane baMdha karate nathI ane anuprekSAnA prabhAvathI jIva Ayu karma bAMdhe paNa che tema nathI paNa bAMdhate. uttarAdhyayana sUtra:4 Page #291 -------------------------------------------------------------------------- ________________ priyadarzinI TIkA a0 29 anuprekSAphalavarNanam 22 273 kiM ca-anuprekSayA jIvazcaturantaM catvAraH caturgatirUpA antA avayavA yasya taccaturantaM, saMsArakAntAraM-saMsArarUpamaraNya, kSIprameva-zIghrameva, vyativrajati ullaGghayati / kIdRzaM saMsArakAntAram ? anAdikam AdirahitaM, punaH kIdRzam ! anavadagram-anAgacchad agnaM parimANaM yasya tadanavadagram anantamityarthaH,pravAhApekSayA anAdyanantam / punaH kIdRzaM ? dIrghAvaM dIrghakAlam |ydvaa-'diirghaadhvm' iticchAyA dIrghaH-tatparibhramaNahetuH karmarUpo mArgoM yasmistattathA, / 'dIhamaddhaM' ityatra makAra ApatvAt / / mU0 22 // isI taraha anuprekSAke prabhAvase jIva (AsAyA veyaNijjaM ca NaM kammaM no bhujjo bhujjo uciNAi-asAtAvedanIya ca khalu no bhUyobhUyaH upacinoti ) AsAtAvedanIya karma tathA azubha prakRtiyoM kA bAra 2 baMdha nahIM karatA hai| yadi koI jIva pramAdakA sevana karatA hai to inakA baMdha bhI karatA hai // tathA (cAurata saMsArakantAraM khippAmeva vIivayai-caturantasaMsAra kAntAraM kSiprameva vyatibrajati) bhAvanAke prabhAvase jIvakA yaha catugaMti rUpa saMsAra zIghra hI vinaSTa ho jAtA hai-arthAt isa caturgatirUpa saMsAra ko anuprekSAzAlI jIca zIghra hI pAra karane vAlA bana jAtA hai| yaha caturgatirUpa saMsAra (aNAiyaM ca NaM aNavadaggaM dIhamaddha-anAdikaM khalu anavadagraM dIddhim ) anAdi evaM antarahita-ananta hai, dIrghakAlavAlA hai athavA dIrghAva hai isameM paribhramaNa karAneke kAraNabhUta karmarUpI maargdiirghhai| bhAvArtha-anuprekSAkA phala kahate hue sUtrakAra kahate haiM ki isa mA pramANe manuprekSAnA pramAthI 1 AsAyAveyANijjaM ca NaM kamma no bhujjo bhujo uvaciNAi-AsAtAvedanIyaM ca khalu no bhUyo bhUyaH upacinoti asAtA vedaniya kama tathA azubha prakRtine vAraMvAra baMdha karatA nathI. je kaI jIva pramAdanuM sevana kare che te ene paNa baMdha kare che. tathA cAuraMta saMsArakaMtAraM khippameva vIivayai-cAturantaM saMsArakAntAraM kSiprameva vyativrajati bhAvanAnA prabhAthI na mA yatu ti35 sasAra dilas vinaSTa thaI jAya che. arthAtu A catugatirUpa saMsArane apekSAzALI jIva ghaNI ja jhaDapathI pAra karavAvALe thaI jAya che. A caturgatirUpa saMsAra sAthe ca NaM aNavadaggaM dIimadhdha-anAdikaM khalu anavadanaM dIrghAdhvam manAhi mana mtrahita-anaMta che. dIrghakALa vALe che athavA dIghava che. emAM paribhramaNa karAvAnA kAraNabhUta kamarUpI mAga dIrgha che. bhAvArtha-anuprekSAnuM phaLa batAvatAM sUtrakAra kahe che ke, anuprekSAne A uttarAdhyayana sUtra :4 Page #292 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 274 uttarAdhyayanasUtre anuprekSAvAn dharmakathAmapi karotIti trayoviMzatitamAM tAmAhamUlam-dhammakahAe NaM bhaMte ! jIve ki jaNei / dhammakahAe NaM nijjaraM jaNei / dhammakahAeNaM pavayaNaM pbhaavei| pavayaNapabhAvaeNaM jIve AgamissabhadattAe kammaM nibNdhi||suu023|| ___ chAyA-dharmakathayA khalu bhadanta ! jIvaH kiM janayati 1 / dharmakathayA khallu nirjarAM janayati / dharmakathayA khalu pravacanaM prabhAvayati pravacanaprabhAvakaH khalu jIvaH AgamiSyad bhadratayA karma nibadhnAti // 23 // anuprekSAkA yaha apUrva prabhAva hai ki isake bala para jIva Ayu karmake sivAya zeSa karmoM kA gADha baMdhana baddha prakRtiyoMko zithila baMdhanabaddha kara detA hai / dIrghakAlakI sthitivAlI prakRtiyoMko alpakAlakI sthitimeM lAkara rakha detA hai| jina prakRtiyoMkA udaya tIvrarUpameM AnevAlA ho unako mandarUpa udayameM pariNamA detA hai / prakRtibaMdha, pradezabaMdha, sthiti baMdha evaM anubhAgabaMdha, ina cAra prakArake azubha baMdhoko zubha baMdharUpa kara detA hai / " Ayuvarja" pATha sUtrakArane isaliye rakhA hai ki jIca ko Ayu karmakA baMdha ekabAra hI antamuhUrtakAlameM ekabhava meM hI hotA hai| asAtAvedanIya Adi azubha prakRtiyoMkA bAra 2 baMdha jIvako nahIM hotA hai / tathA aise jIvakA yaha anAdi anaMtarUpa saMsAra zIghra hI naSTa hotA hai / arthAt vaha jIva saMsArako sukhapUrvaka pAra kara detA hai // 22 // anuprekSAvAlA dharmakathA bhI karatA hai so teIsave bolameM dharmakathAkA apUrva prabhAva che ke, enA baLa upara jIva Ayukarma sivAya zeSakarmonA gADha baMdhanothI baMdhAyela prakRtinAM baMdhanane DhIlAM banAvI de che. dIrghakALanI sthiti vALI prakRtine alpakALanI sthitimAM lAvIne rAkhI de che. je prakRtino udaya tIvrarUpamAM AvavAvALo hoya tene maMdarUpa udayamAM pariNamAvI de che. prakRtibaMdha, pradezabaMdha, sthitibaMdha ane anubhAgabaMdha AvA cAra prakAranA azubhama dhAna zubhama 35 4 // he cha. " Ayuvarja" 54 sUtradhAre / bhATa rAkhela che ke, jIvane Ayukamane baMdha ekavAra ja aMtamuhUrta kALamAM eka bhAvamAM ja thAya che. asAtA vedanIya Adi azubha prakRtine baMdha jIvane vAraMvAra thatuM nathI. tathA evA jIvane A anAdi anaMtarUpa saMsAra ghaNIja jhaDapathI naSTa thaI jAya che. arthAta e jIva saMsArane sukhapUrvaka pAra karI jAya che. 22 anuprekSAvALA dharmakathA paNa kare che, jethI tevIsamAM belamAM e dharmakathA uttarAdhyayana sUtra :4 Page #293 -------------------------------------------------------------------------- ________________ -- --- - priyadarzinI TIkA a0 29 dharmakathAphalavarNanam 23 TIkA-'dhammakahAe NaM' ityAdi-- he bhadanta ! dharmakathayA-durgatau prapatantaM sattvasaMghAtaM dhArayati' iti dharmastasya kathanaM dharmakathA ahiMsAdidharmaparUpaNA vyAkhyAnarUpA tayA jIvaH kiM janayati ?, NaM khalu nizcayena bhagavAnAha-dharmakathayA jIvo nirjarAM janayati / dharmakathayA pravacana-zAsanaM prabhAvayati-pravacanagataM mahattvaM prakAzayati / uktaMca pAvayaNI 1 dhammakahI 2 vAI 3 nemittao 4 tavassI 5 ya / vijjA 6 siddho ya 7 kaI 8 aTeva pahAvagA bhaNiyA // 1 // chAyA-pAvacanI 1 dharmakathiko 2 vAdI 3 naimittaka 4 stapasvI 5 ca / vidyA 6 siddhazca 7 kavi 8 raSTava prabhAvakA bhaNitAH // 1 // pravacanaprabhAvakazca khalu jIvaH AgamiSyadbhadratayA AgamiSyat-AgAmikAlabhAvi, bhadraM-kalyANaM yasmiMstat AgamiSyadbhadraM tasya bhAvaH-AgamiSyadbhadratA, phala kahate haiM-'dhammakahAe' ityAdi / ___ anvayArtha-(bhaMte dhammakahAe NaM jIve ki jaNei-bhadanta ! dharmakathayA khalu jIvaH kiM janayati ) he bhagavAn dharmakathAse jIvako kyA lAbha hotA hai ? dhammakahAe NaM nijjaraM jaNei-dharmakathayA khalu nirjarAM janayati ) dharmakathAse jIva apane karmo kI nirjarA karatA hai / tathA (dhammakahAe NaM pAvayarNa pabhAvei-dharbhakathayA khalu pravacanaM prabhAvayati) dhama. kathAse jIva pravacanake mahattvako janatAmeM prakAzita karatA hai| kahA bhI hai "prAvacanI, dharmakathika, vAdI, naimittika, tapasvI, vidyA, siddha aura kavi, ye ATha dharmake prabhAvaka mAna gaye haiM" (pavayaNa pabhAvaeNaM jIve Agamissa bhaddattAe kammanibaMdhai pravacanaprabhAvakaH khalujIvaH AgamiSyat bhadratayA karmanibadhnAti) jo prabacana prabhAvaka jIva hotA hai, vaha AgAmI 3 // 4AmA mAve cha--" dhammakahAe" tyAhi / / anvayArtha-bhaMte dhammakahAe NaM jIve kiM jaNei-bhadanta dharmakathayA khalu jIvaH kiM janayati lagavAna ! yathAthI chapane 4ye lAla thAya cha 1 lattamai cha hai, dhammakahAe NaM nijjaraM jaNei-dharmakathayA khalu nirjarAM janayati ghamA thAthI 01 pAtAnA mInA nika42 cha, tathA dhammakahAe NaM pAbayaNaM pabhAvei-dharmakathayA khalu pravacanaM prabhAvayati dharmathAthI 71 prapayananA matpane janatAmAM prakAzita kare che. kahyuM paNa che - "prAyanI, dharmathi4, pAhI, naimitti, tapasvI, vidhA, siddha bhane vi // 2mA dharmanA prabhA14 bhAnAmA mAvasa che." pAyavaNaM pabhAvaeNaM jIve Agamissa bhadattAe kammaM nibaMdhai-pravacanaprabhAvataH khalu jovaH AgamiSyata bhadratayA karma nibadhnAti ne prapayana prabhA5 71 saya che. te mAmAbhI mAM uttarAdhyayana sUtra:4 Page #294 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 276 uttarAdhyayanasUtre tayA upalakSitaM zubhAnubandhi karma nibadhnAti, zubhakarmopArjayatItyarthaH / yadvA'Agame zazvadbhadratayA' iti chAyA AgamiSyatItyAgamaH-AgAmIkAlastasmin , zazvadbhadratayA sarvadA kalyANakAraka tayopalakSitaM karma nibadhnAti // sU0 23 // itthaM paJcavidhasvAdhyAyakaraNena zrutamArAdhitaM bhaktoti caturviMzatitama zrutArAdhanAmAhamUlam-suyasta ArAhaNayAeNaM bhaMte ! jIve kiM jaNei ? / suyassa ArAhaNayAe NaM aNNANaM khavei, na ya sNkilissi||suu024|| chAyA-zrutasyArAdhanatayA khalu bhadaMta ! jIvaH kiM janayati ? / zrutasyArAdhanayA khalu ajJAnaM kSapayati, na ca saMklizyate // 24 // TIkA-'suyassa ArAhaNayAe ' ityAdi he bhadanta ! zrutasya-Agamasya, ArAdhanayA-samyagAsevanayA jIvaH kiM janayati ? bhagavAnAha-zrutasyArAdhanayA jIvaH khalu ajJAnaM kSapayati apanayati kAlameM bhadra arthAt-kalyANa-kA bhAgI ho jAtA hai, ataH isakI vajahase vaha aise hI zubha karmoM kA baMdha karatA hai jo usake kalyANa karane meM sAdhaka banate haiN| bhAvArtha-durgatimeM par3anese jo jIvako bacAtA hai vaha dharma hai usakI kathA karanA-arthAt ahiMsAdi rUpa dharmakI prarUpaNA karanA-isakA nAma dharyakathA hai / isa dharmakathAko karanevAlA jIva niyamataH apane karmoM kI nirjarA karatA hai aura vaha pravacanakA prabhAvaka mAnA jAtA hai| jo pravacana kApabhAvaka jIva hotA hai vaha aise2 zubha karmoMkA upArjana karatA hai ki jinake kAraNa usake kalyANa hone meM kisI bhI prakArakI bAdhA nahI AtI hai // 23 // pUrvokta pAMca prakAra ke svAdhyAyake karanese zrutakI ArAdhanA hotI hai bhadra-kalyANane bhegavanAra banI jAya che. AthI enAM kAraNe te evAMja zubha karmone baMdha kare che ke, je enuM kalyANa karavAmAM sAdhaka bane che. bhAvArtha-durgatimAM paDavAthI je jIvane bacAve che te dharma che. enI kathA karavI-arthAta ahisAdIrUpa dharmanI prarUpaNa karavI enuM nAma dharmakathA che. AvI dharmakathAne karavavALe jIva niyamata: pitAnA karmonI nijara kare che ane te pravacanI manAya che. je pravacananA prabhAvano jIva hoya che. te evAM evAM zubha karmonuM upArjana karyA kare che, ke jenA kAraNe enuM kalyANa yAmA 59 aranI mAdhA natI nathI. // 23 // pUrvokta pAMca prakAranA svAdhyAya karavAthI kRtanI ArAdhanA thAya che. uttarAdhyayana sUtra :4 Page #295 -------------------------------------------------------------------------- ________________ priyadarzinI TokA. a.29 zrutasyArAdhanA24 ekAgramanaHsaMnivezana25 varNanam 277 tatvajJAna lAbhAditi bhAvaH / ca-punaH, na saMklizyate-rAgAdijanitavividhaklezarahito bhavatItyarthaH, zrutA''radhanA hi navanapasaMvegamutpAdayati / uktaMca jaha jaha suyamavagAhai, aisaya -rasa pasara saMjuyamapuvaM / taha taha palhAi muNI, Nava-Nava saMvegasaddhAe // 1 // chAyA-yathA yathA zrutamavagAhate, atizayarasaprasarasaMyatamapUrvam / tathA tathA pralhAdayati, munineva nava saMvega zraddhayA ||1||iti||muu0 24 // isaliye covIsave bolameM zrutakI ArAdhanAkA phala kahate haiM-'suthassa' ___ anvayArtha-(bhaMte suyassa ArAhaNayAeNaM jIve kiMjaNei-bhadanta ! zrutasyArAdhanayA khalu jIvaH kiM janayati ? ) he bhadanta ! zrutakI ArAdhanAse jIvako kyA lAbha hotA hai ? (suyassa ArAhaNayAe NaM aNNA NaM khavei-zratasyArAdhanayA khalu ajJAnaM kSapayati) zrutakI ArAdhanA se jIva tatvajJAnakA lAbha karatA hai aura tattvajJAnake lAbhase ajJAnakA nAza kara detA hai / tathA (na ya saMkilissai-na ca saMklizyate ) rAgAdikarUpa vikAra bhAvoMse janita vividha klezoMse rahita ho jAtA hai| kahA bhI hai-"jaha jaha suyamavagAhai, aisaya rasa pasara saMjudhamapura / taha taha palhAi muNI, nava nava saMvegasaddhAe / " arthAt-zrutakI ArAdhanAkA eka yaha bhI phala jIvako prApta hotA hai ki usakA saMvegabhAva pratidina navIna 2 rUpase vaddhita hotA rahatA hai| bhAvArtha-AgamakI samyak AsevanAkA nAma zrutakI ArAdhanA hai| mA bhATayAvIsamA mAtama zrutanI mArAdhanAtuM 3 4 cha- 'suyassa" tyaah| sa-yAtha-bhaMte suyassa ArAhaNayAe NaM jIve kiM jaNei-bhadanta zratasyArAdhanatayA khalu jIvaH kiM janayati Hord! zrutanI mArAdhanAthI apane yo arn thAya cha 1ttaramA 49 che , suyassa ArahaNayAeNaM aNNANaM khavei-zrutasyArAdhanatayA khalu ajJAnaM kSapayati zrutanI mArAdhanAthI 7 tatvajJAnanA hAla 2 che. mana tatvajJAna sAmayI majJAnanA nAza 4rI hai cha. tathA na ya saMkilisaina ca saMklizyate mAhi35 4i2 mAvAthI arrmatA vividha zAthI rahita anI taya cha. 45 cha"jaha jaha suyamavagAhai, aisaya rasa pasara saMjuyamapuvaM / taha taha palhAi muNI, nava nava saMvegasaddhAe // " arthAta-zrutanI jema ArAdhanAnuM A paNa eka phaLa jIvane prApta thAya che ke, ene saMvegabhAva pratidina navAnavA rUpathI vRddhine prApta karato rahe che. bhAvArtha-AgamanI samyapha ArAdhanAnuM nAma zutanI ArAdhanA che, uttarAdhyayana sUtra:4 Page #296 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 178 uttarAdhyayana sUtre zrutArAdhanA caikAgramanaH saMnivezanayA vinA na bhavatItyataH paJcaviMzatitamAM tAmAhamUlam - ekaggamaNasaMnivesaNayAe NaM bhaMte! jIveM kiM jaNei ? / ekaggamaNasaMnivesaNAe NaM cittanirohaM karei // 25 // chAyA - ekAgramanaH saMnivezanayA khalu bhadanta ! jIvaH kiM janayati ? | ekAgramanaH saMnivezanayA khalu cittanirodhaM karoti // 25 // TokA - ekaggamaNasaMnivesaNayAe' ityAdi ziSya Aha- he bhadanta ! ekAgramanaH saMnivezanayA ekam - ekameva, agram-agravarti lakSyam - AlambanaM yasya tadekAgram, ekAgraM ca tanmanazca tasya saMnivezana - sthApanA athavA - ekA-ekAgrAvasthAyAM manaH saMnivezanA-manasaH sthApanA ekAgramanaH saMnivezanA, tayA khalu jovaH kiM janayati=kaM guNa mutpAdayati ?, gururAha jIva jaise 2 isa zrutArAdhanAko karatA hai vaise 2 usake hRdaya meM apUrva 2 tattvajJAna utpanna hotA hai / isase usakA ajJAna bhAva dUra hokara vaha uttarottara saMvega bhAvako prApta karatA hai / jaba jIva saMvegazAlI banatA hai to phira isako rAgAdika janita kleza vyathita nahIM kara sakate haiM // 24 // zrutakI ArAdhanA ekAgramanake vinA nahIM hotI hai isaliye paccIsave bola meM ekAgramanakA phala kahate haiM-' egagga ' ityAdi / anvayArtha - (bhaMte ekaggamaNasaMnivesaNayAe jIve kiM jaNeha-bhadanta ! ekAgramanaH saMnivezanayA jIvaH kiM janayati ) manakI ekAgratA se apane lakSyapara manako jamAnese- jIvako kyA lAbha hotA hai ? to isakA uttara isa prakAra hai ki (ekaggamaNa saMnivesaNAe NaM citta nirohaM karei-ekAgra jIva jema jema A zrutanI ArAdhanAne kare che tema tema tenA hRdayamAM apUrva apUrva tatvajJAna utpanna thatuM jAya che. AnAthI enA ajJAnaneA bhAva dUra thaine te uttarAttara savegabhAvane zusa karate rahe che, jyAre jIva sa MvegazALI banI jAya che. tyArapachI ene rAga ArdithI utpanna thatA kaleza vyathA karI zakatA nathI||24| zrutanI ArAdhanA ekAgra mananA vagara thaI zakatI nathI. A mADhe parathI samAM molabhAM kheDA bhananu uDe che" egamA " tyiAhi ! bhaMte ekaggamaNasaMnive saNayAe jIve kiM jagei-bhadanta ekAgramanaH saMnivezanayA jIvaH kiM janayati bhananI bheAzratAthI potAnA vakSa para bhanane bhAvavAthI bhavane yo sAla che to mAno uttara yA pramANe che hai, ekaggamaNasaMnivesaNAe NaM cittanirohaM karei - ekAgramanaH saMnivezanayA cittanirAvaM karoti / dakSa 52 uttarAdhyayana sUtra : 4 Page #297 -------------------------------------------------------------------------- ________________ -- priyadazinI TIkA a0 29 saMyama 26 tapa 27 phalavarNanam 279 ekAgramanaHsaMnivezanayA khalu cittanirodha-cittasya-itastata unmArgagAminA, nirodhaH niyantraNaM cittanirodhastaM karoti // 25 // evaMvidhasyApi saMyamena vinA'bhISTalAbho na bhavatItyataH SaiviMzatitamaM saMyamamAha mUlam-saMjameNaM bhaMte jIve kiM jaNei ? / saMjameNaM aNaNyattaM jaNeI // sU0 // 26 // chAyA-saMyamena bhadanta ! jIvaH kiM janayati 1 / saMyamena anaMhaskatvaM janayati // 26 // TIkA-'saMjameNaM ' ityAdi he bhadanta !-he svAmin ! saMyamena saMyamana-samyaguparamaNaM sAvadhayogAditi saMyamaH, sa ca saptadazavidhaH-pazcAsravaviramaNaM, paJcendriyanigrahaH, caturvidhakaSAyajayaH daNDatrayaviratizceti / tena saMyamena jIvaH kiM janayati ?, bhagavAnAha-he ziSya ! manaH saMnivezanayA cittanirodhaM karoti) manako eka lakSyapara sthira rakhane se jova idhara udhara unmArgapara calane vAle cittakA niyaMtraNa kara letA hai| bhAvArtha-zrutakA samyak ArAdhana jaba taka mana caMcala banA rahatA hai taba taka nahIM ho sakatA hai / ataH isake liye paramAvazyaka hai ki cittakI ekAgratA kI jAve / cittakI ekAgratA kA nAma hI cittako unmArgase haTAnA hai / aura usakA nAma hI nirodha hai // 25 // ekAgramanavAleko bhI saMyamake vinA iSTalAbha nahIM hotA hai so chabIsave bolameM saMyamakA phala kahate haiM-'saMjameNaM' ityAdi / ___anvayArtha-bhaMte saMjameNaM jIve ki jaNei-bhadanta ! saMyamena jIvaH kiM janayati ) he bhagavan ! saMyamase jIva kisa guNako prApta karatA hai ? bhagavAn kahate haiM ki (saMjameNaM aNaNhayattaM jaNei - saMyamena-anaM. sthira rAkhavAthI jIva ahiMtahiM unmArge doDavA vALa cittanuM niyaMtraNa karI le che. bhAvArtha-jyAM sudhI mana caMcaLa baneluM rahe che. tyAM sudhI zratanuM samyak ArAdhana thaI zakatuM nathI. AthI Ane mATe ghaNuM ja agatyanuM e che ke, cittanI ekAgratA karavAmAM Ave. cittanI ekAgratAnuM nAma ja cittane unmArgathI haTAvavuM te che. ane enuM nAma ja ene nirodha che. | 25 che. ekAgra manavALAne paNa saMyamanA vagara ISTa lAbha nathI thatuM, A mATe chasavImA khai sayabhanu cha-" saMjameNaM" ityAdi ! manyA -bhaMte saMjameNaM jIve kiM jaNei-bhadanta saMyamena jIvaH kiM janayati hai bhagavAna ! saMyamayI 71 jyA zuzana prAta 42 cha ? bhavAn 4che hai, saMjameNaM uttarAdhyayana sUtra:4 Page #298 -------------------------------------------------------------------------- ________________ uttarAdhyayanasUtre saMyamena jIvaH anaMhaskatvam-na vidyate aMhaH-pApaM yasya saH anaMhaskastasyabhAvaH anaMhaskatvam-jJAnAvaraNIyAdi karma rahitatvaM, tajjanayati, jIvasya kenacit pApakarmaNA zleSo na bhavatItyarthaH // 26 // saMyamavato'pi tapo vinA karmakSayo na bhavatIti saptaviMzatimaM tadAhamUlam-taveNaM bhaMte ! jIve kiM jaNei ? / taveNaM vodANaM jnnei|| chAyA-tapasA bhadanta jIvaH kiM janayati ? / tapasA vyavadAnaM janayati // 27 // TIkA-'taveNaM' ityAdi he bhadanta ! tapasAtapati aSTaprakArakaM karma dahatIti tapaH, tapaterauNAdiko'su haskatvaM janayati ) saMyamase jIva jJAnAvaraNIya Adi karmoMse rahitapanA prApta karatA hai| arthAt jIvakA kisI bhI pApakarmase zleSa nahIM hotA hai| ___bhAvArtha-sAvadyayogase samyaka virakta honekA nAma saMyama hai| yaha saMyama satraha 17 prakArakA hai jaise-"pAMca prakAra ke Asravase virakta honA 5 pAMca indriyoMkA nigraha karanA 5, cAra kaSAyoMkA jItanA 4. tIna daNDoMse alaga rahanA 3" / isa saMyamake prabhAvase jIvameM aisI vizeSatA A jAtI hai ki vaha anaMhaskatvako prApta kara letA hai / aMhama nAma pApakA hai| isase rahita honA anaMhaskatva hai| saMyamI jIva pApamaya karmase lipta nahIM hotA hai| yahI isakA saMkSiptArtha hai| saMyamakI AvazyakatA ko cittakI ekAgratAke bAda isaliye kahI gaI hai ki ekAgratAvAle jIva ke bhI vinA saMyamake abhISTakA lAbha nahIM hotA hai / / 26 // saMyamI hone para bhI tapake vinA karmakSaya nahIM hotA hai-isa liye aNaNhayattaM jaNei-saMyamena anaMhaskatvaM janayati sayamayI 5 jJAnAparaNIya mAhi karmothI rahitapaNuM prApta kare che. arthAta jIvana keIpaNa pApakarmathI zleSa thatuM nathI. bhAvArtha-sAvadyogathI samyapha virakta thavAnuM nAma saMyama che. A saMyama 17 sattara prakAranA che. jema "pAMca prakAranA AjavathI virakta thavuM, pAMca Indriyono nigreDa kare, cAra kaSAyone jItavA, traNa daMDathI alaga rahevuM A sayamanA prabhAvathI jIvamAM evI vizeSatA AvI jAya che ke, te anaMtakatvane prApta karI le che. aMha nAma pApanuM che enAthI rahita thavuM te anaMharakatva che. saMyamI jIva pApamaya karmathI lipta thatuM nathI. Aja ene saMkSiArtha che. saMyamanI AvazyakatAne cittanI ekAgratA pachI. batAvavAmAM Avela che tenuM kAraNa e che ke, ekAgratAvALA jIvane paNa saMyamanA abhighttnaa am thA nathI. // 26 // saMyamI hovA chatAM paNa tapa vagara karmane kSaya thatuM nathI, A mATe uttarAdhyayana sUtra:4 Page #299 -------------------------------------------------------------------------- ________________ priyadarzinI TIkA a0 29 vyavadAnaphalavarNanam 28 281 prtyyH| anazanAdidvAdazavidhaM tena jIvaH kiM janayati ? bhagavAnAha-he ziSya / tapasA vyavadAna-zuddhiM pUrvabaddhakarmamalakSayAdAtmano namalyaM janayati // 27 // aSTaviMzatitamaM vyavadAnaphalamAha mUlam-vIdANeNaM bhaMte ! jIve kiM jaNei ? / vodANeNa a. kiriyaM jaNei / akiriyae / bhavittA tao pacchA sijjhai, bujjhai, muccai, parinivvAyai, savvaduHkhANamaMtaM krei||suu028|| chAyA-vyavadAnena bhadanta ! jIvaH kiM janayati 1, vyavadAnena akriyaM janayati / akriyako bhUtvA tataH pazcAt sidhyati budhyate, mucyate, parinirvAti, sarvaduHkhAnAmantaM karoti / / 28 // ____TokA-'vodANeNaM' ityAdi he bhadanta ! vyavadAnena=vizeSeNa avadAna-zuddhi rvyavadAnaM, pUrvakRtakarmamalApanayanaM, tena jIvaH kiM janayati ?, bhagavAnAha-he ziSya ! vyavadAnena jIvaH, akriya= sattAvIsave bolameM tapakA phala kahate haiM--'taveNaM' ityAdi / anvayArtha-(bhaMte taveNaM jIve kiM jaNei ? bhadanta ! tapasA jIvaH kiM janayati ) he bhagavan / tapase jIva kisa guNako prApta karatA hai ? uttara meM bhagavAna kahete haiM ki (taveNaM vodANaM jaNei-tapasA vyavadAnaM janayati ) tapase jIva vyavadAnako-pUrvabaddha karmarUpI malake kSayase nijAtmAkI nirmalatAko-prApta karatA hai| bhAvArtha-jIva jisake prabhAvase apane aSTavidha kauMko jalAtA hai vaha tapa hai / anazana, avamaudarya Adike bhedase yaha tapa bAraha prakA rakA hai| isake prabhAvase jIva nirjarA karatA huA saMghara karatA hai // 27 // satyAvIsamA mosamA taparnu 3 // 4AmA mAve che-"taveNaM" tyAha / sa-payArtha-bhaMte taveNaM jIve kiM jaNei-bhadanta tapasA jIvaH kiM janayati he bhagavAna! tapathI jIva kayA guNane prApta kare che ? uttaramAM bhagavAna kahe cha hai, taveNaM vodANaM jaNei-tapasA vyavadAnaM janayati tapathI 41 vyvhaanpUrvabaddha karmarUpI maLanA kSayathI nijAtmAnI nirmaLatAne prApta kare che? bhAvArthajIva jenA prabhAvathI pitAnAM aSTavidha karmone bALI zake che, te tapa che. anazana, avamaudarya AdinA bhedathI A tapa bAra prakAranAM che. AnA prabhAvathI jIva nirjarA karatAM karatAM saMvara kare che. 2Na che u0-36 uttarAdhyayana sUtra:4 Page #300 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 22 uttarAdhyayana sUtre " na vidyate kriyA yasmiMstat dhyAnaM vyuparata kriyAkhyaM zukladhyAnaM janayati tatatha akriyAkaH = vyuparata kriyAkhya zukladhyAnavartI bhUtvA tataH pazcAt sidhyati - siddhiM vrajati kRtakRtyo bhavatItyarthaH, tatazca budhyate = vimalakevalAlokena sakalalokAlokaM karatalAmalakavat pazyatItyarthaH / mucyate=sakalakarmabhyo mukto bhavati, ataeva parinirvAti-pari-samantAt karmavahni vidhyApya zItalo bhavati / tatazca sarvaduHkhAnAM= sarveSAM zArIramAnasAnAM duHkhAnAm, antam = AtyantikanivRttiM karoti avyAvAghasukhaM prApnoti ||28|| aba aThAvIsave bola meM vyavadAnakA phala kahate haiM-' vodANeNaM' ityAdi / anvayArtha - ( bhaMte vodANeNaM jIve kiM jaNei-bhadanta ! vyavadAnena jIvaH kiM janayati 1) he bhagavan ! vyavadAnase jIva kisa guNako prApta karatA hai| isake uttara meM bhagavAn kahate haiM ki (vodANeNaM akiriyaM jaNe - vyavadAnena akriyaM janayati) vyavadAna se jIva akriya vyuparata kriya nAmake zukladhyAnako prApta karatA hai| (akiriyAe bhavittA tao pacchA sijjhai bujjhai muccaha parinivvAyaha savvadaHkhANamaMtaM kareha-akri yakaH bhUtvA tataH pazcAt sidhyati budhyate mucyate parinivati sarvadu :khAnAM antaM karoti) isakI prApti ke pazcAt yaha jIva kRtakRtya ho jAtA hai, vimala kevalajJAnarUpa Aloka - prakAzase loka aura alokako hastA malakavat janane lagatA hai, samasta karmoM se sarvathA rahita ho jAtA hai / isa taraha saba tarapha se karmarUpI agniko bujhAkara yaha zItala bana jAtA hai aura isake zArIrika evaM mAnasika samasta duHkhoMkA anta ho jAtA haiDuve ahayAvIsabhAM mosamAM vyavadvAnanuM vAmAM Ave che - "vo dANeNaM" ityAdi. anvayArtha - bhaMte vodANeNaM jIve kiM jaNei-bhadanta vyavadAnena jIvaH kiM jJanayaMtti hai bhagavAna vyavadAnanA guNathI jIva kevA guNane prApta kare che ? AnA uttarabhAM bhagavAna De che hai, vodANeNa akiriyaM jaNei-vyavadAnena akriya naryAta vyavadAnathI jIva akriya-nyuparatakriya nAmanA zukaladhyAnane prApta 42 che. akiriyA bhavitA tao pacchA sijjhai bujjhai muccai parinivvAyai savvaduHkhANAmaMtaM karei - akriyakaH bhUtvA tataH pazcAt sidhyati budhyate mucyate parinirvAti sarvaduHkhAnAM antaM karoti yenI prAptInA pachI se lava mRRtyachrutya tha jAya che. vimaLa kevaLa jJAnarUpa Aleka prakAzathI leAka ane paraleAkane hastAmalakavat jANavA lAge che. samasta kameryAMthI sava thA rahita thaI jAya che. A rIte saghaLI khAjIthI kamarUpI agnine bujhAvIne e zItaLa banI jAya che, ane enAM zArIrika ane uttarAdhyayana sUtra : 4 Page #301 -------------------------------------------------------------------------- ________________ priyadarzinI TIkA a0 29 sukhazAtaphalavarNanam 29 __ 283 sarva duHkhAnAmantastu zabdAdiviSayasukhAnAM zAtanenaiva bhavatoti ekonatrizattama mukhazAtasya phalamAha mUlam-suhasAeNaM bhaMte ! jIve ki jaNei ? / suhasAeNaM aNussuyattaM jaNei / aNussue ya NaM jIve aNukaMpae aNubbhaDe vigayasoe, carittamohaNijja kammaM khavei // suu029|| ___ chAyA-sukhazAtena bhadanta ! jIvaH kiM janayati ? / sukhazAtena anutsukatvaM janayati / anutsukazca khalu jIvo'nukampakaH, anudbhaTaH, vigatazokaH, cAritramo. hanIyaM karma kSapayati // 29 // TokA-'suhasAeNaM' ityAdi he bhadanta ! sukhazAtena-sukhasya-zabdAdiviSayasukhasya zAtaH-zAtanaM tadgatagRddhinirAkaraNena parivarjanaM sukhazAtastena jIvaH kiM janayati ? / bhagavAnAha-he ziSya ! sukhazAtena anutsukatvaM-viSayasukha prati lipsArahitatvaM, janayati / anuarthAt avyAyAdha sukhakA yaha bhAgI bana jAtA hai / pUrvakRta karmamalakA apanayana-dUra honA vyavadAna hai // 28 // sukhaduHkhAMkA anta zabdAdi viSayoMke sukhoMke zAtana-nirAkaraNase hI hotA hai isaliye untIsave bolameM sukhazAtakA phala kahate haiM'suhasAeNaM' ityAdi / ___anvayArtha-(bhaMte suhasAeNaM jIve kiM jaNei-bhadanta ! mukhazAtena jIvaH kiM janayati ?) sukhazAtAse jIva kisa guNako prApta karatA hai ? isake uttarameM bhagavAn pharamAte hai ki (surasAheNaM aNussuyattaM jaNeisukhazAtena-anutsukatvaM janayati ) sukhazAtase yaha jIva apane ApameM viSayasukhake prati utsukatA-lAlasA rahitapanA utpanna karatA hai / (annumAnasika saghaLA dukhone aMta AvI jAya che. arthAta-avyAbAdha sukhanA e bhAgI banI jAya che pUrve karelA karma phaLanuM apanayana-dUra thavuM e vyavadAna che. te 28 | sukha duHkhane anta zabdAdiviSayenA sukhonA nirAkaraNathI thAya che. mA bhoTa mAgatrIsamA mAsamA sumAtanu 3 // 4 cha-"suhasAeNaM" tyAhi / ma-kyAtha-bhaMte-bhadanta u mAna! suhasAeNaM jIve kiM jaNei-bhadanta sukhazAtena jIvaH kiM janayati sumAtathI 01 / zuSNUne prAta 42 ch| maan| uttaramA lapAna 4 che , suhasAheNaM aNumsuyattaM jaNei-sukhazAtena anutsukatvaM janayati sumAtAthI se pAtAnAmA viSayasumanI saMtAamal tipApanna 42 che. aNussueya NaM jIce aNukaMpae-anutsukazca khalu uttarAdhyayana sUtra:4 Page #302 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 24 uttarAdhyayanasUtre tsukazca jIvaH anukampakaH duHkhiteSu jIveSu dayAvAn bhavati, yo hi svasukhotsukaH sAryamANamapi prANinamavalokya nodvijate, na taM mocayatotyarthaH, kiM tu strasukharasika evaM tiSThati, ayaM tu tadviparIta iti duHkhena kampamAnaM kaMcana jIvamatralokya taduHkhaduHkhitatayA svayamapi tatkAla eva kampate / taM prati dayAM karoti tathA-anudbhaTaH = maryAdAvartI, tathA vigatazokaH = zokarahita / muktipadavaddhaspRhatvAd viSayalisArahitasya muneH kathamapi zoko na bhavatIti bhAvaH / evaMvidhazca jIvaH prakRSTa mAdhyavasAyena cAritramohanIyaM karma kSapayati yathAkhyAtacAritraM prApya mokSaM prApnotIti bhAvaH // 29 // e ya NaM jIve aNukaMpae-anutsukazca khalu jIvaH anukaMpakaH) anutsuka banA huA jIva anukaMpaka samasta duHkhita jIvoMke Upara dayAlu hotA hai / jo jIva apane Apako sukhI banAnemeM meM utkaMThita rahatA hai vaha mAryamANa - mArate hue prANIko dekha kara udvigna nahIM banatA hai kintu apane sukhameM hI rasika banA rahatA hai / usako dUsaroMke sukhaduHkhase koI saMbaMdha nahIM rahatA hai / arthAt vaha mArate hue jIvako bhI nahIM chur3AtA hai parantu anutsuka jIva aisA svArthI nahIM hotA hai| yaha to duHkhase trasta hue jIvako jaba dekhatA hai taba usake duHkha se duHkhita ho svayaM bhI trasta ho uThatA hai / aura usako mukta karane kA upAya karatA hai (bhaDe vigasoe caritta mohaNijjaM kammaM khavei - anudbhaTaH bigatazokaH cAritramohanIyaM karma kSapayati ) isa sukhazAtAvAle jIvakI pariNati maryAdAvartI hotI hai tathA mukti meM baddha spRhAvAlA hone se isake antaraMga meM kabhI zoka nahIM hotA hai| isa taraha aise jIva prakRSTa zubha jIvaH anukaMpakaH anutsu anesa me va anupa samasta duHjita vanA taraI dayALu ane che. je jIva pAte petAnI jAtane ja sukhI banAvavAmAM utkaMThita rahe che te mA mANu-marAtA prANIne joI ne udvigna banatA nathI. paraMtu potAnA sukhamAM ja rasika banIne rahe che ene bIjAnA sukha duHkha sAthe koI saMbaMdha rahetA nathI. arthAta te marAtA jIvane paNa cheADAvatA nathI. paraMtu anutsuka jIva evA svArthI hAtA nathI. e duHkhathI trasta thatA jIvane jue chetyAre gonA duHSadhI humita ne poteya trasta tha laya che. aNubbhaDe vigaya* soe caritamohaNijjaM kammaM khavei - anudbhaTaH vigatazokaH cAritramohanIyaM karma kSapayati A sukhazAtAvALA jIvanI piraNata maryAdAvita hoya che. tathA muktimAM buddha pRhAvALA hovAthI enA antara'gamAM kadI zAka hAtA nathI. A pramANe evA jIva prakRSTa zubha adhyavasAyanA prabhAvathI cAritrameAhanIya kamane naSTa karI de che. arthAta-athAkhyAta cAritra prApta karIne meAkSane prApta karI le che, uttarAdhyayana sUtra : 4 Page #303 -------------------------------------------------------------------------- ________________ priyadarzinI TIkA a0 21 apratibaddhatAphalavarNanam 30 285 viSayasukhaspRhAnirAkaraNaM cA pratibaddhatAM vinA na bhavatItyata triMzattamA tAmAha mUlam -appaDibaddhayAe NaM bhaMte ! jIve kiM jaNei ? / adhyavasAyake prabhAvase cAritra mohanIya karmako naSTa kara detA hai| arthAt yathAkhyAta cAritra prAptakara mokSako prApta kara detA hai| ___ bhAvArtha-zabdAdika viSayasukhoMkA tadgata gRddhike nirAkaraNase parityAga karanA isakA nAma sukhazAta hai| isa sukhazAtake prabhAvase jIva jaba viSaya sukhake prati lAlasA rahita bana jAtA hai taba usake bhItara itanI Ucca karuNA pariNatI A jAtI hai ki vaha kisI bhI prANIko duHkhita nahIM dekha sakatA hai| duHkhita prANIko dekhate hI hasakA hRdaya karuNAse ikadama dravita ho uThatA hai / jisake bhItara vaiSayika sukhoMko bhoganekI lAlasA banI huI hai vahI prANI apaneko sukhI banAne meM dUsaroMke duHkhoMke dhyAna nahIM rakhatA hai / parantu jisakI vaiSayika abhilASAe~ sarvathA zAMta bana cukI haiM usa muniko aisA koI kAraNa nahIM bacatA hai ki vaha svayaM dUsaroMko duHkhI kare yA unako duHkhI dekha sake / apanI maryAdAmeM rahatA huA yaha zokase saMtapta na hokara prakRSTa zubha pariNAmoM ke bala para cAritra mohanIya karmake kSaya karane meM hI lagA rahatA hai aura isa prakAra yathAkhyAta cAritra ko prApta kara yaha anta meM mukti ko prApta kara letA hai // 29 // bhAvArtha-zabdAdika viSaya subenA tadgata kRddhine nirAkaraNathI pari tyAga karavo enuM nAma sukhazAta che. e sukhazAtanA prabhAvathI jIva jyAre viSaya sukhanA tarapha lAlasA rahita banI jAya che tyAre tenI aMdara eTalI uMcI karUNuM pariNati AvI jAya che ke, te kaI paNa prANIne duHkhita joI zakatuM nathI. duHkhita prANIne joIne tenuM hRdaya ekadama karUNAthI kavita banI jAya che. jenI aMdara vaiSayika sukhene bhegavavAnI lAlasA banI rahela hoya che e pitAne sukhI banAvavAmAM bIjAnA duHkhanuM dhyAna rAkhato nathI. paraMtu jenI vaiSayika abhilASAo sarvathA zAMta banI cUkela che e munine evuM keI kAraNa bacatuM nathI ke te ethI bIjAne duHkhI kare athavA duHkhI joI zake, pitAnI maryAdAmAM rahIne e zekathI saMtapta na thatAM prakRSTa zubha pariNAmenA baLa upara cAritra mAhanIya karmane kSaya karavAnA kAmakAjamAM ja lAgI rahela hoya che. ane A pramANe yathAkhyAta cAritrane prApta karI ye matamA bhutina prApta cha. // 28 // uttarAdhyayana sUtra:4 Page #304 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 286 uttarAdhyayanasUtre appaDibaddhayAe NaM nissaMgataM jaNei, nissaMgattagae ya NaM jIve egaM egaggacitte divAya rAo ya asajjamANe apaDibaddhe Avi viharai // sU0 30 // ___ chAyA-apratibaddhatayA khalu bhadanta ! jIvaH kiM janayati? / apratibaddha tayA khalu niHsaMgatvaM janayati / niHsaMgatvagatazca jIvaH, ekaH ekAgracitaH divA ca rAtrI ca asajan , apratibaddhazcApi viharati // 30 // TIkA-'appaDibaddhayAe ' ityAdi he bhadanta ! apratibaddhatayA-manojJazabdAdiviSayeSu manaso'nAsaktatA apratibaddhatA, tayA, jovaH kiM janayati ? / bhagavAnAha-apatibaddhatayA khalu niHsaMgatvaMbahiH saMgAmAvaM janayati, niHsaMgatvagatazca khalu jIvaH, ekAgadveSarahitaH, ekAgracittaH= ___ vaiSayika sukhakI spRhAkA nirAkaraNa apratibaddhatAke vinA nahIM ho sakatA hai-ataH sUtrakAra aba tIsave bolameM usI apratibaddhatAko kahate haiM-'appaDibaddhayAe NaM' ityAdi / ___anvayArtha-(bhaMte jIve appaDibaddhayAe NaM kiM jaNei-bhadanta ! jIvaH apratibaddhatayA kiM janayati ) he bhagavan / yaha jIva apratibaddhatA se kisa guNako prApta karatA hai ? uttarameM kahate haiM ki (appaDibaddhayAe NaM nissaMgataM jaNei-apratibaddhatayA khalu niHsaMgatvaM janayati) apratibaddhatAse jIva niHsaMgatAko prApta hotA hai / (nissaMgattagaeya jIve egge egaggacitte divAya rAoya asajjamANe appaDibaddhe Avi viharainiHsaMgatvagataHca jIvaH ekaH ekAgracittaH divA ca rAtrau ca asajan a. pratibaddhazcApi viharati) bAhirI padArthoM meM Asakti rahita banA huA jIva vaiSayika sukhanI pRhAnuM nirAkaraNa apratibaddhatAnA vagara thaI zakatuM nathI. AthI sUtrakAra have trIsamAM bolamAMe apratibaddhatAne batAve che"apddibddhyaaenn" ityAhi. sankyAtha-bhaMte jIve appaDibaddhayAe the ki jaNei-bhadanta jIvaH apratibaddhatayA kiM janayati mAvAna! yA 4 mapratimaddhatAthA yA zuSNana prAta 42 cha ? uttaramA che , appavidhdhayAe NaM nissagataM jaNeiapratibadhdhatayA khalu niHsaMgatvaM janayati mapratimaddhatAthI va ni:saMtAna prAnta thAya che. nissaMgattagaeya jIve ege egaggacitte divA ya rAo ya asajjamANe appaDibadhdhe Avi viharai-niHsaMgatvagataH ca jIvaH ekaH ekAgracittaH divA ca rAtrau ca asajan apratibadhdhazcApi viharati shaarn|| 54AmA mAalsa jita uttarAdhyayana sUtra:4 Page #305 -------------------------------------------------------------------------- ________________ priyadarzinI TIkA a029 vivaktazayanAsanatAphalavarNanam 31 287 dharmadhyAnaikaniSThaH, tatazca divA ca rAtrau ca asajan=hiH saGgaM vivarjayan, amatibaddhaH =pratibandharahitazcApi viharati-mAsakalpAdinA udyatavihAreNa paryaTati |30| apatibaddhatA ca vivaktazayanAsanatAM vinA na bhavatItyata ekatriMzattamAM tAmAhamUlam - vivittasayaNAsaNayAe NaM bhaMte! jIve kiM jaNei ? | vivittasayaNAsaNayAe cAritaguttiM jaNei / cAritagutte ya NaM jIve vivittAhAre daDhacarite egaMtarae mokkhabhAvapaDivanne aTThavihakammagaMThiM nijjarei // sU0 // 31 // chAyA - viviktazayanAsanatayA khalu bhadanta ! jIvaH kiM janayati ? / vivikta zanayAsanatayA khalu cAritraguptiM janayati / cAritraguptazca khalu jIvaH viviktAhAro -------- eka - rAgadveSa rahita hotA hai tathA dharmadhyAna meM hI ekaniSTha rahatA hai / rAta dina - sarvadA - usakA eka yahI prabala prayatna rahatA hai ki vaha bAhirI padArthoM ke sAtha kisI bhI taraha mamatvase na baMdhane pAve / isa taraha prati baMdha rahita hokara yaha mAsakalpa AdirUpa udyata vihAra se vicaratA hai / bhAvArtha - manojJa zabda viSayoM meM mAnasika anAsakti kA nAma apratibaddhatA hai / isake prabhAvase jIva kabhI bhI bAhirI padArthoM meM Asakta nahIM bana pAtA hai / jaba isakI pariNati aisI ho jAtI hai to usako padArtha viSayaka rAgadveSa Akula vyAkula nahIM karate haiM / ekAgracitta bana kara rAtadina yaha apane kartavyapAlanameM ekaniSTha rahatA hai / tathA mAsakalpa Adi rUpa udyata vihArase vicaraNa karate hue usako phira kisI bhI prakAra kI bAdhA nahIM satAtI hai // 30 // anela jIva rAgadveSa rahita ane che. tathA dharmadhyAnamAM ja ekaniSTha rahe che. rAta ane divasa tenA sadA ekaja pramaLa prayatna rahe che ke, te bahuAranA padArthonI sAthe kAI paNa rIte mamatvathI na baMdhAi jAya. A pramANe pratima dha rahita thaIne e mAsakalpa ArUipa udyana vihArathI vicare che bhAvA --manAjJa zabda Adi viSayAmAM mAnasika anAsaktinuM nAma apratibaddhatA che. AnA prabhAvathI jIva kadI paNa bahAranA padArthamAM Asakta banatA nathI. jyAre enI pariNati evI khanI jAya che te pachI tene padArtha viSayaka rAgadveSa AkuLa vyAkuLa karI zakatA nathI. ekAgracitta banIne rAta divasa e peAtAnA kartavya pAlanamAM ekaniSTha banI rahe che tathA mAsaka ArUipa udyata vihArathI vicaraNa karatAM tene phoI paNa prakAranI khAdhA satAvI zakatI nathI. / / 30 / uttarAdhyayana sUtra : 4 Page #306 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 288 uttarAdhyayanasUtre erafts ekAntarataH mokSabhAvapratipannaH, aSTavidhakarmagranthi nirjarayati // 31 // TIkA- ' vivittasayaNAsaNayAe ' ityAdi - , hemanta ! viktizayanAsanatayA = viviktAni strI pazupaNDakarahitAni zayanAsanAni, upalakSaNatvAdupAzrayazca yasyAsau viviktazayanAsanaH, tasya bhAvaH - viviktazayanAsanatA tayA. jIvaH kiM janayati / bhagavAnAha - viviktazayanAsanatayA khalu jIvaH, cAritragupti = caraNarakSAM janayati / cAritraguptaH - rakSitacAritrazca khalu jIvaH viviktAhAraH - vikRtyAdirahitAhArakArakaH, cAritrarakSaNatatparasya kasminnapi yaha apratibaddhatA viviktazayanAsanatA ke binA nahIM hotI hai ataH sUtrakAra aba ekatIsave bolameM viviktazayanAsanatA ke viSaya meM kahate haiM-' vivasa ' ityAdi / anvayArtha - (bhaMte vivittasayaNAsaNayAe NaM jIve kiM jaNehabhadanta / viviktazayanAsanatayA khalu jIvaH kiM janayati ) he bhagavan viviktazayanAsanatAse jIva strI pazu paMDakarahita sthAnameM rahanevAlA muniko kyA lAbha hotA hai ? isake uttara meM kahate haiM ki (vivittasayaNAsaNayAe cArita gutiM jaNei-viviktazayanAsanatayA khalu cAritragusiM janayati) viviktazayanAsanatAse jIva apane cAritraguNakI rakSA karatA hai / (cArita gutteya NaM jIve vivittAhAre daDhacarite egaMtarae mokkhabharasad ahikammagaMDhiM nijjareha - cAritraguptazca khalu jIvaH viviktAhAraH dRDhacAritraH ekAntarataH mokSabhAvapratipannaH aSTavidhakarmagranthi nirjarayati) rakSita cAritra honese jIva vikRti Adi rahita AhAra karatA hai / kyoM ki cAritra kI rakSA karanemeM tatpara banA huA A apratibaddhatA vivaktazayanAsanatAnA vagara thatI nathI. AthIsUtrakAra have strIsamAM sabhAM vivastazayanAsanatAnA viSayabhAM he che-' vivittaM ' ityAdi / manvayArtha - bhaMte vivittasayaNAsaNayAe NaM jIve kiM jaNei-bhadanta viviktazayanAsanatayA khalu jIvaH kiM janayati he bhagavAna ! vivistazayanAsanatAthI zuM sAla thAya che ? khAnA uttaramA uhe che haiM, vivittasayaNAsaNayAe caritagutta jaNe - vivikazayanAsanatayA khalu cAritragupta janayati vivistazayanAsanatAthI lava potAnA yAritra gugunI rakSA re che caritagutteya NaM jIve vivittAhAre daDhacitte egatarae mokkhabhAvapaDibanne aTThavihakammagaThiM nijjarei-cAripraguptazca jIvaH viviktAhAraH dRDhacAritraH ekAntarataH mokSabhAvapratipannaH aSTavidhakarmagranthi nirjhati vivikatazayanAsanatAthI jIva peAtAnA cAritra guNanI rakSA kare che, rakSita cAritra hAvAthI jIva vikRti Adi rahita AhAra kare che kema ke, cAritranI rakSA karavAmAM-tatpara banela prANI kaikei paNa viSayamAM lAlasAvALA uttarAdhyayana sUtra : 4 Page #307 -------------------------------------------------------------------------- ________________ priyadarzinI TIkA a. 29 vivaktazayanAsanatAphalavarNanam 31 289 viSaye spRhA na jAyate' iti bhAvaH / tathA-dRDhanAritraH dRDhaM nizcalaM cAritraM yasya sa tathA, ataeva ekAntarataH ekAntena-nizcayena, rataH saMyame'nurakta ityarthaH / tathA-mokSabhAvapatipannaH=mokSAnurAgasaMpannaH, mokSaeva mayA sAdhanIya iti bhaavnaavaanityrthH| tatazca evaMbhUto muniH aSTavidha karmagranthi-aSTavidhaM karma dubhadyatvAd pranthiriva aSTavidhakarmagranthistaM nirjarayati-kSapakazreNiM prApya kSapayatItyarthaH // 31 // prANI kisI bhI viSayameM lAlasAvAlA nahIM hotA hai| isIliye usakA (dRDha cAritraH ) cAritra dRDha kahalAtA hai / tathA ( ekAntarataH ) nizcayase vaha saMyamameM anurakta banA rahatA hai / bhAvanA usakI "mere dvArA sAdhya yadi kucha hai to vaha eka mokSa hI hai" aisI rahA karatI hai, arthAt vaha mokSAnurAga se sampanna rahatA hai| isa taraha sA muni kSapakazreNIpara ArUDha ho kara aSTa prakArakI karmagranthi ko naSTa kara detA hai / arthAt siddhipada ko prApta karatA hai| bhAvArtha-strI, paza, evaM paNDaka se rahita zayanAsana evaM upAzraya kA nAma viviktazayanAsana hai| inako sevana karanevAlA muni apane cAritraguNakA saMrakSaNa karatA hai| tathA isa guNa kI saMrakSaNatAke abhiprAya se hI vaha vikRti rahita AhAra karatA hai / jihvA indriya para jitanA adhika kAbU rahegA utanA hI adhika vaha apane cAritrake pAlana karane meM satya sAbita hogaa| jihvA indriya kA nigraha vahI kara sakatA hai ki jisakI eka mAtra lAlasA mukti prApta karane kI ho| aisA vyakti hI durbhadya isa aSTavidha karmagranthi ko bheda sakatA hai aura mokSa prApta kara sakatA hai // 31 // nathI hotA. A kAraNe tenuM cAritra dRDha kahevAya che. tathA nizcayathI te saMyamamAM anurakta banI rahe che, bhAvanA enI "mArA dvArA je kAMI paNa sAdhya heya te eka mekSa ja che." evI rahyA kare che. arthAta te mokSAnurAgathI saMpanna rahe che. A pramANe te muni kSapakazreNI upara ArUDha thaIne ATha prakAranI kamagrathine naSTa karI de che. arthAta siddhapadane prApta kare che. bhAvArtha-strI, pazu ane panDakathI rahita zayanAsana ane upAzrayanuM nAma vivaktazayanAsana che. AnuM sevana karavAvALA muni pitAnA cAritra guNanuM saMrakSaNa kare che. tathA e guNanI saMrakSaNatAnA abhiprAyathI te vikRti rahita AhAra kare che. jI hA Idriya upara jeTalo vadhAre kAbu rAkhavAmAM Ave eTalA ja adhika pramANamAM te potAnA cAritranuM pAlana karavAmAM satya sAbita thAya che. jIlDA Indriyane nigraha eja karI zake che ke, jenI eka mAtra lAlasA mukti prApta karavAnI hoya che, AvI vyakti ja durbhedya A aSTavidha karmagraMthine bhedI zake che. ane enA kAraNe mokSa prApta karI zake che. 31 u0 37 uttarAdhyayana sUtra :4 Page #308 -------------------------------------------------------------------------- ________________ uttarAdhyayana sUtre 1 vivaktazayanAsanatAyAM satyAM vinIvartanA bhavatIti dvitrizattamAM tAmAhamUlam - vinivaTTaNayAe NaM bhaMte ! jIve kiM jaNei / vinivaTTaNayAe NaM pAvakammANaM akaraNayAe abbhuTThei / puvvabadvANa ya nijjaraNayAe taM niyattei / tao pacchA cAuraMtaM saMsArakaMtAraM vIivayai // sU0 // 32 // chAyA - vinivartanatayA khalu bhadanta ! jIvaH kiM janayati / vinivartanatayA khalu pApakarmaNAM akaraNatayA abhyuttiSThate / pUrvavaddhAnAM ca nirjaraNatayA tanivartayati / tataH pazcAt cAturantaM saMsArakAntAraM vyativrajati // 32 // TIkA - vinivaTTaNayAe ' ityAdi 290 he bhadanta ! vinivartanayA = zabdAdiviSayebhya AtmanaH parAGmukhIkaraNarUpayA jIvaH kiM janayati ? | bhagavAnAha - vinivartanayA khalu jIvaH pApakarmaNAM jJAnAvaraNAdInam, akaraNatayA - akaraNena anupArjanena, 'akaraNayAe ' iti svArthetal pratyaya ArSatvAt abhyuttiSThate mokSArthamudyato bhavatItyarthaH / pUrvabaddhAnAM = ihabhatrapara vivikta zayanAsanatA ke honepara vinivartanA hotI hai, isaliye battIsave bolameM vinivartanA kA phala kahate haiM-' viNivaTTaNayAe ' ityAdi / , anvayArtha - ( bhaMte vinivaTTayAe NaM jIve kiM jaNeha - bhadanta ! vinivartanatayA khalu jIvaH kiM janayati ) he bhagavan ! vinivartanA se jIva ko kyA lAbha hotA hai ? isake uttara meM bhagavAna kahate haiM ki ( viniyaTTaNayAe NaM pAvakammANaM akaraNayAe anbhuTThe - vinivartanatayA khalu pApakarmaNA akaraNatayA abhyuttiSThate) vinivartanA se jIva phira jJAnAvaraNIya Adi pApakarmoM kA upArjana nahIM karatA hai arthAt isase vaha mokSake liye taiyAra ho jAtA hai| tathA (putravabadvANa ya nijjaraNa vivikta zayanAsanatAnA DhAvAthI vinivanA thAya che. A mATe vinivrtnaanu uDe che- " viNivaTTaNayAe " ityAdi / anvayArtha - bhaMte viniyaTTaNayAe NaM jIve kiM jaNei bhadanta vinivartanayA khalu jIvaH kiM janayati se bhagavAna vinivartanatAthI bhavane zuM sAla thAya che ? khAnA uttaramAM bhagavAna he che hai, vinivaTTaNayAe NaM pAvakammANaM akaraNayAe abbhuTThe - vinivattanayA khalu pApakarmaNA akaraNatayA abhyuttiSTate vinivartanAthI jIva phIthI jJAnAvaraNiya Adi pApa karmonuM upArjana karatA natho. arthAta syAnAthI te mokSanA bhATe taiyAra thA laya che, tathA pubvabadhdhANa ya nijjaraNa uttarAdhyayana sUtra : 4 Page #309 -------------------------------------------------------------------------- ________________ priyadarzinI TIkA a0 29 saMbhogapratyAkhyAnaphalavarNanam 33 291 bhavopArjitAnAM pApakarmaNAM nirjaraNayA, iha ca zabdAdabhinavakarmAnu pArjanena ca tat karma nivartayati = nivArayati / tataH pazcAt caturantaM = catvAraH - caturgatilakSaNAH, antAH = avayavA yasmiMstaccaturantaM tadeva cAturantaM saMsArakAntAraM - bhavAraNyaM, vyativrajati = vizeSegAtikramya gacchati, mukti prApnotItyarthaH / / sU0 32 // vinivarttanAvAn jIvazcaritrasyotkRSTArAdhanAnimittaM saMbhogapratyAkhyAnaM karotIti trayastizattamam tadAha mUlam - saMbhogapaccakkhANeNaM bhaMte ! jIve kiM jaNei ? / saMbhogapaccakkhANaM AlaMbaNAI khavei / nirAlaMbaNassa ya AyahiyA yogA bhavaMti / saeNaM lAbheNaM saMtussai, paralAbhaM no yAe taM niyattei - pUrvabaddhAnAM ca nirjaraNatayA tannivartayati) pUrva meM bAMdhe hue - isa bhava evaM parabhavameM upArjana kiye hue - pApakarmoM kI nirjarA karatA hai isa taraha vaha pApakarmoM ko dUra kara detA hai / (tao pacchA cAuraMtaM saMsArakaMtAraM vIivayai-tataH pazcAt caturaMtaM saMsArakAntAraM vyatibrajati) jaba pApakarma isake dUra ho jAte haiM taba yaha jIva caturgatirUpa isa saMsAra aTavIko ullaMghana kara detA hai| arthAt mokSako prApta kara letA hai / bhAvArtha -- zabdAdika viSayoM se apane Apako parAMmukha karanA isa kA nAma vinivartanA hai / isa vinivartanA se jIva jJAnAvaraNAdika pApako upArjita nahIM karatA hai| tathA pUrvabaddha karmoM kI nirjarA karatA hai, isa taraha navIna karmoM kA Agamana ruka jAne se tathA pUrvasaMcita karmoM kI nirjaga hone se jIva isa caturgatirUpa saMsArakA viccheda kara detA hai ||32|| yA taM niyata - pUrvabadhdhANAM ca nirjaraNatayA tannivarttayati pUrve yAMdhA-yA lava tathA parabhavamAM upArjana karelAM pApakarmAnI nirjarA kare che. A pramANe te yAtha bhanei dUra urI he che. taopacchA cAuraMtaM saMsArakaMtAraM vIivayai - tataH pazcAt caturaMta saMsArakAntAra vyatitrajati kyAre senAM pAya dUra thA laya che. tyAre e jIva catutirUpa A saMsAra aTavInuM ullaghana karI jAya che. arthAta mAkSane prApta karI le che. bhAvA --zabdAdika viSayeAthI pAtAnI jAtane parAMqhukha karavI enu nAma vinivanA che. A vinivatAnAthI jIvajJAnAvaraNayAkrika pApakarmone uSAta karatA nathI, tathA pUrvabaddha karmonI nirA kare che, A rIte navA kramanuM Agamana zakAI javAthI tathA pUrvasa Mcita karmonI nirjarA thavAthI A turgati saMsAranA vizche urI he che. // 32 // uttarAdhyayana sUtra : 4 Page #310 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 292 uttarAdhyayanasUtre AsAei,paralAbhaM no takei,no pIhei, no patthei, no abhilsi| paralAbhaMaNassAyamANe atakemANe apIhemANe apatthemANe aNabhilasamANe duccaM suhasejja uvasaMpajjitA NaM vihri||suu033|| chAyA-saMbhogapratyAkhyAnena bhadanta / jIvaH kiM janayati ? / saMbhogapatyAkhyAnena AlambanAni kSapayati / nirAlambanasya ca AyAtArthikA yogA bhavanti / svakena lAbhena saMtuSyati / paralAbhaM no AsvAdayati, no tarkayati, no spRhayati no prArthayati, no abhilpti| paralAbham anAsvAdayan atarkayan aspRhayan apArthayan anabhilapan dvitIyAM sukhazayyAm upasaMpadya khalu viharati // 33 // TIkA-'saMbhogapaccakkhANeNaM' ityAdi he bhadanta ! saMbhogapratyAkhyAnena-eka-sAmAcArika sAdhUnAmekatra bhojana anyamunidattAhArAdigrahaNaM saMbhogaH, tasya pratyAkhyAnaM-gItArthAvasthAyAM jinakalpA. dyabhyudyatavihArapatipattyA parihAraH saMbhovapratyAkhyAnaM tena, jIvaH kiM janayati ? / bhagavAnAha-saMbhogapatyAkhyAnena jIvaH AlambanAni-glAnAdoni, kSapayati tiraskurute / ayamarthaH-anyo hi mAndyAdi kAraNeSvanyadattamAhArAdikaM gRhNAti, asau vinivartanAvAna-zabdAdi viSayoMkA tyAgI-jIva utkRSTa cAritrakI ArAdhanAke liye saMbhogapratyAkhyAna karatA hai isaliye tettIsave bolameM saMbhogapratyAkhyAna kA phala kahate hai-saMbhoga paccakkhANeNaM ityaadi| ___ anvayArtha-(saMbhogapaccakkhANeNaM jove kiM jaNei-bhadanta saMbhogapratyAkhyAnena jIvaH kiM janayati ?) he bhagavan saMbhogapratyAkhyAnase jIvako kyA lAbha hotA hai? isakA uttara kahate hai ki (saMbhogapaccakkhANeNaM AlaMSaNAiM svavei-saMbhogapratyAkhyAnena AlaMbanAni kSapayati ) saMbhogapratyAkhyAna se AlaMbanokA parityAga karatA hai arthAt AlambanoMkI usako vinivartanAvAna zabdAdika viSayenA tyAgI jIva utkRSTa cAritranI ArAdhanAnA mATe saMga pratyAkhyAna kare che A mATe saMjogapratyAkhyAnanuM phaLa he cha-" saMbhogapaccakkhANeNaM" ityAhi / manyA--bhaMte saMbhogapaccakkhANeNaM jIve kiM jaNei-bhadanta saMbhogapratyA. khyAnena jIvaH kiM janayati De mApAna somapratyAbhyAnayI ne zu arm thAya cha 1 maane| uttara mApata 49 che , saMbhogapaccakhANeNaM AlaMbaNAI khavei-saMbhogapratyAkhyAnena alaMbanAni kSapayati samAsa pratyAdhyAnathI mArA manAnA parityAga kare che. arthAta AlaMbananI tene AvazyakatAja rahetI nathI. uttarAdhyayana sUtra:4 Page #311 -------------------------------------------------------------------------- ________________ priyadarzinITIkA a. 29 saMbhogapratyAkhyAnaphalavarNanam 33 293 tu kAraNe satyapi na tathA karoti, kiMtu sadodyatatvena vIryAcAramevAvalambate / nirAlambanasya ca AyatArthikAH AyataH-mokSaH sa evArthaH prayojanaM yeSAM te, AyAtArthinasta eva AyatArthikAH, yogAH vAGmanaH kAyayogAH bhavanti / ayaMbhAvaH-sAlambanasya hi kecid yogAstAdRzA na bhavantyapIti / tathA svakenasvakIyena lAbhena saMtuSyati / paralAbha-anyamunisamAnItaM, no AsvAdayati-na bhuGkte, no tarkayati yadyasau mahyamidaM dadAti tadA zubhamiti manasA vikalpanaM na karotItyarthaH / no spRhayatiidaM ruciramiti zraddhAlutayA''tmano bhAvaM na prakaTI. karotItyarthaH / no prArthayati='mahyamidaM dehi' iti yAcanAM na krotiityrthH| no AvazyakatA hI nahIM rahatI hai / (nirAlambassa ya AyaDiyA yogA bhavati -nirAlaMbasya ca AyatArthikA yogA bhavanti) isa prakAra jaba yaha AlaM. banoMkA tyAga kara detA hai taba yaha nirAlaMba bana jAtA hai / isa avasthAmeM isake yoga-mana, vacana, kAya-AyatArtha bana jAte haiM-arthAt mokSa hI inakA eka prayojana mAtra abhilaSita artha bana jAtA hai| (saeNaM lAbheNaM saMtussai paralAbha no AsAei paralAbhaM no takkei no pIhei no patthei no abhilasai-svakena lAbhena saMtuSyati paralAbhaM no AsvAdayati, no tarkayati no spRhayati, no prArthayati, no abhilaSati) yaha apane lAbhase saMtuSTa rahatA hai| paralAbhako yaha nahIM bhogatA hai| aura na manameM aisA vikalpa hI karatA hai ki " acchA hotA yadi yaha mujhe lAkara bhikSA Adi detA to' / tathA apanA aisA bhAva bhI prakaTa nahIM karatA hai ki 'yaha bahuta hI acchA hai / 'mujhe amuka vastu do' aisI yAcanA bhI nahIM karatA hai| aura na usa vastukI lAlasA karatA haiN| nirAlambassa ya AyaDiyA yogA bhavaMti-nirAlambanasya ca AyatArthikA yogA bhavanti A pramANe jyAre te AlaMbanAne parityAga karI de che tyAre te nirAlaMba banI jAya che, A avasthAmAM ene yoga-mana, vacana, kAyA, AyatArtha banI jAya che, arthAta mokSa ja enuM eka prayojana mAtra abhilaSita artha banI taya che.saeNaM lAmeNaM saMtussai paralAbhaM no AsAei paralAbhaM no takkei no pIheha no pattheI no abhilassai-svakena lAbhena saMtuSyati paralAbhaM no AsvAyayati no tarkayati no spRhayati no prArthayati no abhilaSati se pAtAnA mI tuTa 29 che, mInA lAbhane te bhegavata nathI. athavA te manamAM evo vikalapa paNa karatA nathI ke, "e je mane bhikSA Adi lAvI Ape te ghaNuM sAruM thAta." tathA pitAne e bhAva paNa pragaTa karatA nathI ke, "A ghaNuM ja sAruM che. mane amuka vastu Ape." AvI yAcanA paNa karatA nathI. tema na te vastunI lAlasA kare uttarAdhyayana sUtra:4 Page #312 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 294 uttarAdhyayanasUre abhilaSati tallolupatayAna vaanychtiityrthH| yadvA-nAnAdezIyaziSyAnugrahArthametAni samAnArthakAni padAni tattaddezaprasiddhimanusRtya gRhItAni / paralAbhamanAsvAdayan atarkayan aspRhayan apArthayan anabhilaSan dvitIyAM mukhazayyAmupasaMpadya viharati dvitIyasyAH sukhazayyAyAstathAvidhatvAditi bhaavH| tathAcoktaM sthAnAGgasUtreisa prakAra (paralAbhaM aNassayamANe atakemANe apIhemANe abhilasamANe duccaM suhasejjaM upasaMpajjittA NaM viharai - paralAbhaM anAsvAdayan atarkayan aspRhayan aprArthayan anabhilaSan dvitIyAM sukhazayyAM upasaMpadya viharati ) anyamunijanoM dvArA labdha AhArako nahIM bhogatA huA, usako lenekI icchA nahIM karatA huA, usameM spRhAlu nahIM banatA huA usakI cAhanA nahIM karatA huA, usakI abhilASA nahIM karatA huA isa dvitIya sukha zayyArUpa muni avasthAko prApta kara vicaratA hai| bhAvArtha-eka sAmAcArIvAle sAdhuoMkA eka jagaha bhojana karanA anya munijanoM dvArA pradatta AhAra AdikA grahaNa karanA-isakA nAma saMbhoga hai| isa saMbhogakA parihAra saMbhogapratyAkhyAna hai / arthAt jaba gItArthAvasthA saMpanna sAdhu bana jAtA hai, taba jinakalpAdirUpa udyata vihArakI pratipatti (svIkAra)se usake yaha saMbhoga pratyAkhyAna hotA hai| isa avasthAmeM yadi yaha glAna Adi avasthAyukta bhI ho jAve to vaha isa avasthAkI paravAha nahIM karatA hai / evaM svalAbhase hI saMtuSTa rahatA hai svayaM gocarI karatA hai| jaba kI anya sAdhujana to glAna Adi dazA meM anya sAdhuoM dvArA lAye hue AhArAdikarUpa lAbha ko grahaNa karate haiM che, A pramANe anya munijane dvArA labdha AhArane na bhegavatAM ene levAnI IcchA paNa na karatAM, emAM spRhALuM na banatA; enI cAhanA paNa na karatAM tema abhilASA paNa na karatAM A bIjI sukhazArUpa muni avasthAne prApta karI vicare che. bhAvArtha--eka samAcArIvALA sAdhuonuM eka sthaLe bhejana karavuM, bIjA munijane dvArA pradatta AhAra AdinuM grahaNa karavuM, enuM nAma saMga che. A saMjogane parihAra sagapratyAkhyAna che. arthAta jyAre sAdhu gItArthavasthAsaMpanna banI jAya che. tyAre jIna kampAdirUpa udyata vihAranI pratipatti(svIkAra)thI enA e saMjogapratyAkhyAna thAya che. A avasthAmAM kadAca e plAna Adi avasthA yukata paNa thaI jAya to e avasthAnI paravAha karatA nathI, ane lAbhathI ja saMtuSTa rahe che, svayaM cari kare che. jyAre bIjA sAdhujane te dvAna Adi dazAmAM anya sAdhuo dvArA lAvavAmAM Avela AhAra uttarAdhyayana sUtra :4 Page #313 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 1 295 priyadarzinI TakA a. 29 saMbhogapratyAkhyAnaphalavarNanam 33 ___ ahavarA doccA suhasejjA, se NaM muMDe bhavittA agArAo aNagAriyaM pAie samANe saeNaM lAbheNaM saMtussai, parassa lAbhaM no AsAei, no takkei, no patthei, no pIhei, no abhilasei, seNaM parassa lAbhaM aNAsAemANe atakkemANe apIhemANe a. patthemANe aNabhilasamANe no maNaM uccAvayaM niyacchai no vinnighaaymaavjji||iti|| chAyA- athAparA dvitIyA sukhazayyA sa muNDo bhUtvA'gArAdanagAritAM patrajitaH san svakena lAbhena saMtuSyati parasya lAbha nAsvAdayati na tarkayati, na spRhayati, namArthayati, nAbhilaSyati / sa parasya lAbhamanAsvAdayan atarkayan aspRhayan apArthayan anabhilaSyat no manaH uccAvacaM niyacchati no vinighAtamApadyate // iti // sU0 33 // taba ki yaha sAdhu isa prakArake kAraNa kalApa upasthiti honepara bhI aisA nahIM karatA hai| kintu sadA udyata hone se Apane vIryAcAra kA hI avalambana karatA hai / isa prakAra nirAlaMbana bane hue isa sAdhu ke mana vacana evaM kAya ye tInoM yoga mukti mAtra prayojana vAle hote haiN| nirAlaMbana dazAmeM sAdhu apane lAbha se hI saMtuSTa rahA karatA hai| anyamuniyoM dvArA lAye hue AhAra Adi kA vaha cAhanA nahIM karatA hai| mana meM aisA vikalpa bhI nahIM lAtA hai ki koI mujhe lAkara AhAra Adi deve| dvitIya sukhazayyA ke viSaya meM sthAnAgamUtra meM aisA hI kahA hai| ____ahavarA doccA suhasejjA, se NaM muMDe bhavittA agArAo aNagAriyaM pacvaie samANe saeNaM saMtussai, parassa lAbhaM no AsAei, no takkei, no pIhei, no patthei, no abhilasei, se NaM parassalAma aNAsAemANe atakkemANe apIhemANe apatthemANe aNabhilasamANe no maNaM AdirUpa lAbhane grahaNa kare che. tyAre e sAdhu A pramANe kAraNa kalApa upasthita hovA chatAM paNa evuM karatAM nathI paraMtu sadA udyata hovAthI pitAnA vIryA. cAranuM ja avalaMbana kare che. A pramANe nirAlaMbana banelA e sAdhunAM mana, vacana ane kAyA, e traNe yoga mukita mAtra prajanavALA hoya che. nirAlaMbana dazAmAM sAdhu pitAnA lAbhathI ja saMtuSTa rahe che. anya muni dvArA lAvavAmAM Avela AhAra AdinI te cAhanA karatA nathI. manamAM e vikalpa paNa lAvatA nathI ke, keI ane AhAra pAchuM lAvI Ape bIjI sukhazayyAnA viSayamAM sthAnA sUtramAM ema ja kahela che. " ahavarA doccA suhasejjA, se NaM muDe bhavittA agArAo aNagAriyaM pavvaie samANe saeNaM saMtussai, parassalAma no AsAei, no takkei, no pIhei, no patthei, no abhilasei, seNaM parassalAma aNAsAemANe atakkemANe, apI uttarAdhyayana sUtra:4 Page #314 -------------------------------------------------------------------------- ________________ uttarAdhyayanasUtre saMbhogaM pratyAkhyAtavataH sAdhorupadhipatyAkhyAnamapi syAditi catustriMzattamatadAha mUlam-uvahipaccakkhANeNaM bhaMte ! jIve kiM jaNei ? / uvahipaccakkhANeNaM apalimaMthaM jaNei / niruvahie NaM jIve nikaMkhe uvahimaMtareNa ya na saMkilissai // sU0 // 34 // chAyA-upadhipatyAkhyAnena bhadanta ! jIvaH kiM janayati ? / upadhipatyAkhyAnena aparimanthaM janayati / nirupadhikaH khalu jIvaH niSkAGkSaH upadhimantareNa ca na saMklizyati // 34 // TIkA-' uvahipaJcakkhANeNaM' ityAdi he bhadanta ! upadhipatyAkhyAnena-upadhiH upakaraNaM-sadorakamugvavastrikA rajoharaNavastrapAtrAdirUpaM tasya sAdhumaryAdA tyatiriktasya pratyAkhyAna-na mayA maryAdAtiriktamupakaraNaM grAhya ityevaMrUpA nivRttiH-upadhipatyAkhyAnaM tena jIvaH kiM janayati ? / bhagavAnAha-he ziSya ! upadhipratyAkhyAnena aparimanthaM janayati, parimanthaH-svAdhyAyAdivyAghAtaH, na parimantho'parimanthastaM svAdhyAyAdau-anAlasyaMuccAvayaM niyacchai no viNighAyamAvajjai iti|| isa sthitikA nAma hI dvitIya sukhazayyA hai // 33 // saMbhogapratyAkhyAnavAle sAdhu ke upadhi kA pratyAkhyAna bhI hotA hai yaha bAta cottIsave bolameM sUtrakAra prakAzitakarate haiM---' uvahipaccakkhANeNaM ' ityaadi| anvayArtha-(bhaMte uvahipaccakkhANeNaM jIve kiM jaNei-bhadanta ! uvadhipratyakhyAnena jIvaH kiM janayati) he bhagavAn ! upadhi ke pratyAkhyAna se jIva ko kyA lAbha hotA hai ? uttara-(upahipaccakkhANaNaM apalimaMthaM jaNei-upadhipratyAkhyAnena aparimaMthaM janayati ) upadhike pratyAkhyAna se hemANe apatthemANe, aNabhila samANe, no maNaM uccAvayaM niyacchAi no viNivAya mAvajjai" iti // mAvI sthitinu nAma subhazayyA cha. // 3 // saMjoga pratyAkhyAnavALA sAdhunI upadhinuM pratyAkhyAna paNa thAya che. sAta sUtra yAtrIsamA mosamAzita 4re che- "uvahipaccakkhANeNaM"tyAha! anvayArtha-bhaMte uvahipaccakkhANeNaM jIve kiM jaNei-bhadanta upadhipratyAkhyAnena jIvaH kiM janayati hu~ bhagavAna ! dhinA pratyAbhyAnathI ne ye| sAma thAya che ? uttara utrahipaccakkhANeNaM apalimaMthaM jaNei-upadhipratyAkhyAnena aparimaMthaM janayati padhinA pratyAdhyAnathI apane svAdhyAya mAhi 12pAmA uttarAdhyayana sUtra :4 Page #315 -------------------------------------------------------------------------- ________________ priyadarzinI TIkA. a0 29 upadhipratyAkhyAnaphalavarNanam 34 297 protsAhaM janayatItyarthaH / nirupadhikaH-maryAdAtiriktopakaraNaparityAgI jIvaH, niSkAGkSA vastrAghabhilAparahito bhavati / tAdRzo hi upadhimantarega-upadhi vinA yathocitopakaraNAprAptAvapi na saMklizyati-mAnasaM zarIraM vA dukhaM na prApnoti / jIrNazIrNavastrapAtrAdinA'pi saMyamayAtrA nirvAhayatItibhAvaH / jIva ko svAdhyAya Adi karane meM Alasya nahIM hotA hai arthAt utsAha rahA karatA hai (niruvahie NaM jIve nikaMkhe uvahimaMtareNa ya na saMkilissai-nirupadhikaH khalu jIvaH niSkAMkSaH upadhimantareNa ca na saMklizyati) nirupadhika jIva niSkAMkSa-vastrAdikakI abhilASAse rahita ho jAtA hai| evaM yathocita upakaraNa kI aprAptimeM bhI duHkhita nahIM hotA hai| bhAvArtha-sadorakamukhavastrikA rajoharaNa, vastra evaM pAtra Adi yaha upadhi sAdhu maryAdA ke anusAra hai| isa sAdhu maryAdA se vyati. rikta upadhikA tyAga karanA upadhipratyAkhyAna hai| arthAt aisA saMkalpa karalenA ki maiM maryAdAtirikta upakaraNa nahI rkhuugaa| isa upadhi ke pratyAkhyAna se sAdhu nizcita hokara svAdhyAya Adi karanemeM tallIna rahA karatA hai| usako kisI bhI prakArakA pramAda satAtA nahIM hai aura na vaha maryAdArikta upadhikI lAlasA se klezita hotA hai| jIrNa zIrNa vastrapAtrAdika se bhI apanI saMyamayAtrAkA nirvAha karatA rahatA hai usako jIrNazIrNa arthAta june purAne phaTe hue vastroM ke viSayameM koI ciMtA nahIM rahatI hai| ALasa thatI nathI arthAta utsAha rahyA kare che. nirUpadhika jIva niSkAMkSavastrAdikanI abhilASAthI rahita banI jAya che. ane yocita upakaraNanI aprAptimAM paNa du:khita thatA nathI. bhAvArtha-sadarakamukhavastrikA, rajoharaNa ane pAtra Adi A upAdhi sAdhu maryAdAnA anusAra che. A sAdhu maryAdAthI vyatirikta upadhine tyAga kare e upadhipratyAkhyAna che, arthAta e saMkalpa karI le ke, huM maryAdAtirikta upakAra nahIM rAkhuM. A upAdhinA pratyAkhyAnathI sAdhu nizcita banIne svAdhyAya Adi karavAmAM tallIna banI jAya che, ene kaI paNa prakA rane pramAda satAvatuM nathI. tema na te te maryAdArikta upadhinI lAlasAthI kalezita bane che jIrNazIrNa vastra pAtrAdikathI paNa potAnI saMyamayAtrAne nirvAha karatA rahe che. ene jIrNazIrNa arthAta junA purANAM. phATayAM tUTayAM, vastronA viSayamAM keI ciMtA rahetI nathI. u-38 uttarAdhyayana sUtra :4 Page #316 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 298 uttarAdhyayanasUtre uktaMca " tassa NaM bhikkhussa no evaM bhavati-parijunne me vasthe sUI jAissAmi saMdhissAti ukkaMsissAmi tuSNissAmi vokkaMsissAmi" ityAdi / chAyA-tasya khalu bhikSo naivaM bhavati-parijINa me vastraM, sUcI yAciSye saMdhAsye utkarSayiSyAmi tUNayiSyAmi (veSyAmi) vyutkrssyissyaami"ityaadi||34|| upadhiM pratyAkhyAturyogyAhArAbalAme upavAsA apisyustecAhArapatyAkhyAnarUpA iti paJcatriMzattamam tadAha mUlam-AhArapaccakkhANeNaM bhaMte ! jIve kiM jaNei ? / AhArapaccakkhANeNaMjIviyAsaMsappaogaM vocchidai / jIviyAsaMsappaogaM vocchidittAjIve AhAramaMtareNaM na sNkilissi||35|| chAyA-AhArapratyAkhyAnena bhadanta ! jIvaH kiM janayati / AhAramatyAkhyAnena jIvitAzaMsApayogaM vyavacchinatti / jIvitAzaMsAprayoga vyavacchidha jIva AhAmantareNa na saMklizyate // 35 // TIkA-'AhArapaJcakkhaNeNaM' ityAdi he bhadanta ! AhArapratyAkhyAnena=niravadyAhArasyAlAme AhArasya-sadoSAhArasya pratyAkhyAnaM tyAgaH, tathA-niravadyAhAralAbhasabhave'pi tapazcaryAdyatha niravadyA jaise kahA bhI hai.---" tassaNaM bhikkhussa no evaM bhavati-parijunne me vatthe saI vA jAissAmi saMdhissAmi ukkaMsissAmi tuNNissAmi vokaMsissAmi" ityaadi| arthAt apanI saMyamayAtro kA jIrNazIrNa Adi vastrapAtroM dvArA nirvAha karane vAle sAdhu ke citta meM aisA nahIM uThatA hai ki ye mere vastra jIrNa ho gaye haiM-calo mUImAMgakara inheM sIlUlUMgA, sAMdha lUMgA, turupalUMgA (tUna lUMgA Adi) // 34 // upadhikApratyAkhyAna karane vAle sAdhu ko yogya AhArAdika ke alAbha meM upavAsa bhI ho jAtA haiM isI kA nAma AhArapratyAkhyAna hai nabhayaM 55 cha-"tassaNaM bhikkhussa no evaM bhavati-parijunne me vatthe sUI vA jAissAmi saMdhissAmi ukkaMsissAmi tuNNissAmi vokaMsissAmi'' ityAdi / saatpitAnI saMyamayAtrAne jIrNazIrNa Adi vastra pAtro dvArA nirvAha karavAvALA sAdhunA cittamAM e vikalpa nathI uThatuM ke, A mArAM vastra jIrNa thaI gayAM cha. yAta su mAMjAne mAne sIvI, sAdhIsa, hoza marI 43. maahi||34|| upadhinuM pratyAkhyAna karavAvALA sAdhune yogya AhArAdikanA abhAvamAM upavAsa paNa thaI jAya che. AnuM nAma AhArapratyAkhyAna che. Aja vAtane uttarAdhyayana sUtra :4 Page #317 -------------------------------------------------------------------------- ________________ priyadarzinI TIkA a0 29 AhArapratyAkhyAnaphalavarNanam 35 299 hArasya pratyAkhyAnamityubhayavidham , tena jIvaH kiM phalaM janayati ? / bhagavAnAhahe ziSya ! AhArapratyAkhyAnena jIvo jIvitAzaMsAprayoga vyavacchinatti, jIvite-prANadhAraNe yA AzaMsA-abhilASastasyAH prayogaH, karaNaM jIvitAzaMsA prayogastaM vyavacchinatti nivaaryti| jIvitAzaMsAprayogaM-jIvanecchA hetukaM vAGmanaHkAyayoga vyavacchidya-parityajya, jIvaH AhAramantareNa AhAraM vinA na saMklizyate vikRSTa-tapo'nuSThAne'pi jIvitAzaMsArahito muni ne duHkhamanubhavatIti bhaavH|| isI bAtako sUtrakAra paitIsave bolameM kahate hai-'aahaarpcckvaannennN'| anvayArtha-(bhaMte-bhadanta!) he bhagavan ! (AhArapaccakkhANeNaM jIve kiM jaNei-AhArapratyAkhyAnena jIvaH kiM janayati ) AhAra ke pratyAkhyAna se jIvako kyA lAbha hotA haiM ? uttara-(AhArapaccakkhANeNaM jIviyAsaMsappaogaM vocchidai-AhArapratyAkhyAnena jIvitAzaMsAprayogaM vyavacchitti) AhAra ke pratyAkhyAnase jIva apane jIvanakI abhi. lASA karanA chor3a detA hai| (jIviyAsaMsappaogaM vocchidittA jIve AhAramaMreNaM na saMkilissai-jIvitAzaMsAprayogaM vyavacchidya jIvaH AhAramantareNa na saMklizyate) jovanako icchA kehetubhUta vAGgamana evaM kAyayoga kA parityAga kara vaha jIva AhAra ke vinA kleza nahIM pAtA hai arthAt vikRSTa tapake anuSThAna meM bhI jIvitAzaMsA se rahita muni duHkhakA anubhava nahIM karatA hai| bhAvArtha-niravadya AhAra ke alAbha meM sadoSa AhAra kA tyAgakaranA tathA tapazcaryA ke nimitta niravadya AhAra kA lAbha saMbhavita hone sUtra42 pAtrAsamA mAlamai 49 -" AhArapaccakkhANeNaM" tyAdi / manvayArtha-bhaMte-bhadanta lagavAna ! AhArapaccakkhANeNaM jIve ki jaNeiAhArapratyAkhyAnena jIvaH ki janayati mAhAranA pratyAdhyAnathI vanezaMsa thAya cha 1 uttaramAM-AhArapaccakkhANeNaM jIviyAsaMsappaogaM bocchidai-AhArapratyAkhyAnena jIvitAsaMzAprayoga vyavacchinatti mAhAranA pratyAbhyAnathIla potAnA nanI mamilASA 42vArnu chorA cha, joviyAsaMsappaogaM vocchidittA jIve AhAramaMtareNaM na saMkilissai-jIvitAsaMzAprayogaM vyavacchidya jIvaH AhAramantareNa na saMklizyate bananI 2 tubhUta vAmana mane yayAganI parityAga karIne e jIva AhAra vagaranA kalezane pAmatA nathI. arthAta vikRSTa tapanA anuSThAnamAM paNa jIvanathI nispRha banela muni duHkhane anubhava karatA nathI, bhAvArtha-nirava AhAranA alAbhamAM sadeSa AhArane tyAga kare tathA tapazcaryAnA nimita niravadya AhArane lAbha hovA chatAM paNa ene uttarAdhyayana sUtra:4 Page #318 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 300 uttarAdhyayanastre etacca pratyAkhyAnatrayamapi kapAyarahitasyaiva saphalaM bhavatIti SatriMzattamam kaSAyapratyAkhyAnamAha mUlam-kasAyapaccakkhANeNaM bhaMte ! jIve ki jaNei ? / kasAyapaccakkhANeNaM vIyarAgabhAvaM jaNei / vIyarAgabhAvapaDivanne vi ya NaM jIve samasuhadukkhe bhavai // 36 // chAyA-kaSAyapatyAkhyAnena bhadanta ! jIvaH kiM janayati ? / kapAyapratyAkhyAnena vItarAgabhAvaM janayati / vItarAgabhAvaM pratipannazca khalu jIvaH samasukha duHkho bhavatI // 36 // TIkA-'kasAyapaccakkhANeNaM' ityAdi he bhadanta ! kaSAyapatyAkhyAnena-kaSAyAH krodhAdayasteSAM pratyAkhyAnaM 'krodhAdon na karomi' iti nizcayakaraNaM kaSAyapratyAkhyAnaM tena, jIvaH kiM janayati? / para bho usakA parityAga karadenA yaha donoM prakArakA tyAga AhArapratyAkhyAna hai| AhArapratyAkhyAna karane vAle munirAja ko citta meM aisA kabhI vikalpa nahIM uThatA hai ki maiM isake vinA mara jaauuNgaa| tathA mujhe abhI aura jInA hai isaliye isakA pratyAkhyAna nahIM kruuN| isa prakAra jIvitAzaMsA prayoga kA parityAga kara yaha vikRSTa tapoM kA anuSThAna karanemeM bhI duHkhakA anubhava nahIM karatA hai // 35 // saMbhoga upAdhi tathA AhAra ye tInoM pratyAkhyAna bhI kaSAyarahita muni ke hI saphalatA hote haiM-ataH aba kaSAyapratyAkhyAnake viSayameM sUtrakAra chattIsave bolameM kahate hai-kasAyapaccakkhANeNaM' ityaadi| anvayArtha-(bhaMte kasAyapaccakkhANeNaM jIve ki jaNei-bhadanta! kaSAyapratyAkhyAnena jIvaH kiM janayati) he bhagavan ! kaSAya ke prtyaaparityAga karI de. A baMne prakArane tyAga AhArapratyAkhyAna che. AhAra. pratyAkhyAna karavAvALA munirAjanA cittamAM e kadI paNa vikalpa nathI uThata ke huM AnA vagara marI jaIza. tathA mAre hajI vadhu jIvavuM che. A mATe enuM pratyAkhyAna na karuM. A pramANe jIvitAzaMsA prayogane parityAga karIne vikRSTa tapanuM anuSThAna karavAmAM paNa duHkhane anubhava karatA nathI. rUpA saMjoga, upadhi tathA AhAra e traNa pratyAkhyAna paNa kaSAya rahita bhanimAM ja saphaLa thAya che. AthI have chatrIsamAM belamAM kaSAyapratyAkhyAnanA viSayamA sUtradhAra 4 cha-" kasAyapaccakkhANeNaM" tyAha! anvayArtha-bhaMte paccakkhANeNaM jIve ki jaNei-bhadanta kaSAyapratyAkhyAnena jIvaH kiM janayati bhagavAna ! sAyanA pratyAjyAnathI 71ne zudAma thAya cha1 uttarAdhyayana sUtra:4 Page #319 -------------------------------------------------------------------------- ________________ priyardizanI TokA a. 29 yogapratyAkhyAnaphalavarNanam 37 301 bhagavAnAha-he ziSya ! kaSAyamatyAkhyAnena-krodhamAnamAyAlobhatyAgena jovo vItarAgabhAvam vItarAgatvaM upalakSaNatvAdvItadveSabhAvamapi janayatiprApnoti / vItarAgabhAvaM pratipannazca khalu jIvaH samasukhaduHkho bhavati rAgadvepasadbhAvAd vaiSamya saMbhavati rAgadveSarahitasya tu sukhaduHkhe same bhavata iti bhAvaH // 36 // kaSAyavarmakasyApi yogapratyAkhyAnAdeva mokSaH syAditi saptatriMzattabhedam tamAha mUlam-jogapaccakkhANeNaM bhaMte ! jIve kiM jaNei ? / jogapacakkhANeNaM ajogittaM jaNei / ajogI NaM jIve navaM kammaM na baMdhai, putvabaddhaM ca nijarei // sU0 37 // khyAna se jova ko kyA lAbha hotA hai ?uttara-(kasAya paccakkhANeNe vIyarAgabhAvaMjaNei-kaSAyapratyAkhyAnena vItarAgabhAvaM janayati) kaSAyoM kA parityAga karane se jIva apane bhItara vItarAga bhAva ko paidA karatA hai / (vIyarAgabhAvapaDibanne-vItarAgabhAva pratipannaH ) vItarAgabhAva pratipannajIva (samasudukkhe bhavaha-samasukhaduHkho bhavati) sukha evaM duHkha meM samAnasthitivAlA bana jAtA hai| bhAvArtha-krodha, mAna, mAyA evaM lAbha ye cAra kaSAya haiN| inakA syAga karanA kaSAyapratyAkhyAna hai| isa pratyAkhyAna se jIva rAga evaM veSa rahita ho jAtA hai| mAyA aura lobha ye do rAgabhAva pariNatiyAM haiM tathA krodha evaM mAna ye do dveSabhAva kI pariNatiyAM haiN| jaba jIva kaSAya se rahita ho jAtA hai to vaha vItarAga evaM vItadveSa ho jAtA hai| isa sthiti meM kyA sukha kyA duHkha usako donoM barAbara lagate haiN| kyoM ki pakSapAta kA hetu rAga dveSa thA aba vaha rahA nahIM hai / / 36 // uttara-kasAyapaccakkhANeNaM vIyarAga bhAvaM jagei-kaSAyapratyAkhyAnena vItarAgabhAvaM janaH cara kaSAyane parityAga karavAthI jIva potAnI aMdara vItarAga bhAvane pedA karI le cha.vIyarAgabhAvapaDivanne vItarAga bhAvapratipracchannaH vItarAga mAta25 Dho samasahadukkhebhavai-samasukhaduHkho bhavati 71 sumadumamA samAna sthitiyANamanI taya hai. bhAvArtha-krodha, mAna mAyA ane lobha A cAra kaSAya che. Ane tyAga kara e kaSAya pratyAkhyAna che. A pratyAkhyAnathI jIva rAga ane dveSa rahita banI jAya che. mAyA ane lobha e be rAgabhAvanI pariNati che. tathA kodha ane mAna A be zreSabhAvanI pariNati che. jyAre jIva kaSAyathI rahita thaI jAya che. tyAre te vItarAga ane vItadveSa banI jAya che. A sthitimAM sukha ane duHkha baMne tene barAbara ja lAge che. kemake, pakSapAtanA ita zaza chata na4 yatA samAna sApanA 27 che. // 39 // uttarAdhyayana sUtra:4 Page #320 -------------------------------------------------------------------------- ________________ uttarAdhyayanasUtre chAyA-yogapratyAkhyAnena bhadanta ! jIvaH kiM janayati ? / yogapratyAkhyAnena ayogitvaM janayati / ayogI khalu jIvaH navaM karma na badhnAti / pUrvabaddhaM ca nirjarayati // 37 // TIkA-'jogAccAkhAgaNaM' ityAdi he bhadanta ! yogapatyAkhyAnena-manovAkAyAnAM vyApAro yogaH, tasya pratyAkhyAnaM parihAro yogapratyAkhyAnaM tena jIvaH kiM janayati ? / bhagavAnAha-yogapratyAkhyAnena jovaH ayogitvaM zailezIbhAvaM, janayati-mApnoti / ayogI-ayogitvaM prAptaH khalu jovaH, navaM karma na badhnAti-caturdazaguNasthAne pravartamAnasya tasya nUtanakarmabandhakAraNIbhUtayogAbhAvAditi bhAvaH / pUrvabaddhaM-karma-bhavopagrAhikarmacatuSTayaM taditarasya karmaNastu tadAnImasaMbhavAditibhAvaH, nirjarayati= kSapayati // 37 // __kaSAya kA parityAga karanevAle muni ko yoga ke pratyAkhyAna se hI mokSa prApta ho jAtA hai yaha bAta sUtrakAra saDavAsave bolameM pradarzita karate haiM-'jogapaccakkhANeNaM' ityAdi / anvayArtha-(bhaMte jogapaccakkhANeNaM jIve kiM jaNei-bhadanta ! yogapratyAkhyAnena jIvaH kiM janayati) he bhagavAna ! yoga ke pratyAkhyAna se jIva kisa guNa ko prApta karatA hai ? uttara-(jogapaccakkhANeNaM ajogittaM jaNei-yogapratyAkhyAnena ayogitvaM janayati) yoga ke pratyAkhyAna se jIva ayogI arthAt zailezIbhAva ko prApta karatA hai / (ajogINaM jIve navaM kammaM na baMdhai puvvabaddhaM ca nijarei-ayogI khalu jIvaH navaM karma na badhnAti pUrvabaddhaM ca nirjarayati ) zailezIbhAva ko prApta huA jIva navIna karmoM kA baMdha nahIM karatA hai tathA pUrvabaddhabhavopagrAhikarmacatuSTaya kI nirjarA kara detA hai| kaSayano parityAga karavAvALA munine ganA pratyAkhyAnathI ja mokSa prApta thAya cha. ma pAta sUtra412 sAutrIsamA mAramA prahazita 42 -"jogapacca kkhANeNaM" tyaadi| anvayArtha-bhaMte jogapacakkhANeNaM jIve kiM jaNei-bhadanta yogapratyAkhyA nena jIvaH kiM janayati magavAna ! yoganA pratyAdhyAnayI 01 4 // guruna prAsa recha 1 ta2-jogAccakkhANeNaM ajogittaM jaNei-jogapratyAkhyAnena ayogitvaM janayati yoganA pratyAbhyAnayI 01 2mayI mAta zoSImApane prApta 42 cha. ajogINaM jIve navaM kammaM na baMdhai vaddhaM ca nijarei-ayogI khalu jIvaH navaM karma na badhnAti pUrva baddhaM ca nirjarayati zaidezI nApane ma na rbhAnA baMdha karato nathI. tathA pUrvabaddha bhapagrahikarmacatuSTayanI nirjarA karI de che. uttarAdhyayana sUtra:4 Page #321 -------------------------------------------------------------------------- ________________ priyadarzinI TIkA. a. 29 zarIrapratyAkhyAnaphalavarNanam 38 yogapatyAkhyAnakartuH zarIrapratyAkhyAnamapi syAditi aSTatriMzattamam tadAha mUlam-sarIrapaccakkhANaNaM bhaMte ! jIve kiM jaNei ? / sarIrapaccakkhANeNaM siddhAisayaguNattaM nivvattei / siddhAisayaguNasaMpanne ya NaM jIve logaggamuvagae paramasuhI bhavai |suu0||38|| chAyA-zarIrapratyAkhyAnena bhadanta ! jIvaH kiM janayati / zarIrapratyAkhyAnena siddhAtizayaguNatvaM nirvrtyti| siddhAtizayaguNasaMpannazca jIvo lokAyamupagataH paramasukhI bhavati // 38 // TIkA-'sarIrapaccakkhANeNaM' ityAdi he bhadanta ! zarIrapratyAkhyAnena zarIrasya vyutsarjanena jIvaH kiM janayatikaM guNamutpAdayati ? / bhagavAnAha-zarIrapratyAkhyAnena siddhAnizayaguNatvaM nirvatayati-siddhAnAM ye atizayaguNA:-sarvotkRSTaguNAsteSAM bhAvaH siddhAtizayaguNatvaM, tat praapnotiityrthH| te ca guNAH siddhAnAmekatriMzat saMkhyakAH santi tathAhi bhAvArtha-mana, vacana evaM kAya ke vyApAra kA nAma yoga hai / isa yoga ke pratyAkhyAna se jIva ko zailezI avasthA prApta ho jAtI hai / isa avasthA ke prApta hone para navIna karma kA baMdha honA ruka jAtA hai tathA pUrvabaddha karma kI nirjarA hotI hai // 37 // yogapratyAkhyAna karanevAle munirAja ke zarIra kA pratyAkhyAna bhI hotA hai yahI bAta sUtrakAra aDatIsave bolameM prakaTa karate haiM--' sarIra paccakkhANeNaM' ityaadi| __ anvayArtha--(bhaMte sarIrapaccakravANeNaM jIve ki jaNeDa-bhadanta ! zarIrapratyAkhyAnena jIvaH kiM janayati ) he bhagavAna ! zarIrapratyAkhyAna se jIva kisa lAbha ko prApta karatA hai ? uttara-(sarIrapaccakkhANeNaM siddhAisayaguttaM nivvattei-zarIrapratyAkhyAnena siddhAtizayaguNatvaM prApnoti) zarIrapratyAkhyAna se jIva siddhoM ke sarvotkRSTapane ko prApta hotA hai| bhAvArtha-mana, vacana ane kAyAnA vyApAranuM nAma yoga che. A yoganA pratyAkhyAnathI jIvane zaileSI avasthA prApta thaI jAya che. e avasthA prApta thayA pachI navA kamane baMdha tha rokAI jAya che. tathA pUrvabaddha karmanI nirjarA thAya che. chA coga pratyAkhyAna karavAvALA munirAjanA zarIranuM pratyAkhyAna paNa thAya Aja pAtana sUra mAtrAsamA mosamA pragaTa 42che-"sarIraccakkhANeNaM "tyaah| manvayArtha-bhaMte sarIrapaccakkhANeNaM jIve ki jaNei-bhadanta zarIrapratyA. khyAnena jIvaH kiM janayati hai bhagavAna zarI2 pratyAdhyAnathI 73 yA sAmane prAta 3re chauttara-sarIrapaccakkhANeNaM siddhAisayaguttaM nivvattai-zarIrapratyakhyAnena siddhAtizayaguNatvaM prApnoti zarIra pratyAbhyAnathI siddhAnA sarvokRSTa guNapaNAne uttarAdhyayana sUtra:4 Page #322 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 304 uttarAdhmayanasUtre paJcavidhajJAnAvaraNIya kSINatvAni paJca, navavidhadarzanAvaraNIyakSINatvAni naya, dvividhavedanIya kSINatve dve, dvividhamohanIya kSoNatve dve, caturvidhAyuH kSINatvAni catvAri dvividhanAma karma kSINatve dve, dvividhagotrakarma kSINatve dve, paJcavidhAntarAyakSINasvAni paJca, iti| siddhAtizayaguNasaMpannazca jIvaH lokAgraM-lokAgrabhavaM mokSapadam upagataH san paramasukhI bhavati // 38 // (siddhAisayaguNasaMpanne yajIve logaggamuvagae paramasuhI bhavai-siddhAtizaya guNasaMpannazca jIvo lokAgramupagataH paramasukhI bhavati) siddhoM ke atizayaguNatva ko prApta huA jIva loka ke agrabhAga ko prAptakara paramasukhI bana jAtA hai| bhAvArtha-zarIrapratyAkhyAna se jova ko kyA lAbha hotA hai ? isakA uttara dete hue bhagavAna kahate haiM ki isa pratyAkhyAna ke prabhAva se jIva ikatIsa 31 guNoM ko prApta karanevAlA bana jAtA hai / ikatIsa31 guNa ye haiM-pAMva prakAra ke jJAnAvaraNIya karma ke kSayarUpa pAMcaguNa, nava prakAra darzanAvaraNIya karma ke kSayarUpaguga, do prakAra ke vedanIyakarma ke kSayarUpa do guNa, do prakAra ke mohanIyakarma ke kSayarUpa do guNa, cAra prakAra ke Ayukarma ke kSayarUpa cAra guNa, do prakAra ke nAmakarma ke kSayarUpa do guNa, do prakAra ke gotrakarma ke kSayarUpa do guNa, evaM pAMca prakAra ke antarAyakarma ke kSayarUpa 5 pAMca guNa / isa prakAra isa ikatIsa siddhAti zayaguNoM ko prApta hotA huA jIva loka ke agrabhAga meM rahanevAle mukti pada ko prAptakara paramasukhI ho jAtA hai / / 38 // prAsa 42 cha, siddhAisayaguNasaMpanne ya jIve logaggamuvagae parama suhI bhavai-siddhAtizayaguNasaMpannazca jIvo lokAgramupagataH paramasukhI bhavati siddhaan| tizaya gupana prApta thayela jIva lekanA agrabhAgane prApta karIne parama sukhI banI jAya che. bhAvArtha--zarIra pratyAkhyAnathI jIvane zuM lAbha thAya che? Ano uttara ApatAM bhagavAna kahe che ke, A pratyAkhyAnanA prabhAvathI jIva siddhonA ekatrIsa (31) guNone prApta karanAra banI jAya che. e ekatrIsa guNa A che.-pAMca prakAranA jJAnAvaraNIya karmanA kSayarUpa pAMca guNa, nava prakAranA darzanAvaraNIya kamanA kSayarU5 guNa, be prakAranA vedanIya karmane kSayarUpa be guNa, be prakAranA mehanIya karmanA kSayarUpa be guNa, cAra prakAranA AyukarmanA kSayarUpa cAraguNa, be prakAranA nAmakarmano kSayarUpa be guNa, be prakAranA ge trikamanA kSayarUpa be guNa, ane pAMca prakAranAM aMtarAyakarmanA kSayarUpa pAMca guNa, A pramANe e ekatrita siddhAtizaya guNene prApta karanAra jIva lekanA agrabhAgamAM rahevA paNa bhutiyAne prApta 30 52ma subhI manI laya che. // 38 // uttarAdhyayana sUtra:4 Page #323 -------------------------------------------------------------------------- ________________ RECE priyadarzinI TIkA a029 sahAyapratyAkhyAnaphalavarNanam 39 305 saMbhogAdipratyAkhyAnAni ca prAyaH sahAyapratyAkhyAne kute sukhena bhavantIti ekonacatvAriMzatamam taducyate mUlam-sahAyapaccakkhANeNaM bhaMte ! jIve kiMjaNei ?|shaaypcckkhaannennN egIbhAva jaNei / egabhiAvabhUe ya NaM jIve egattaMbhAvemANe appasadde appajhaMjhe appakalahe appakasAe appatumaMtume saMjamabahule saMvarabahule samAhibahule yAvibhavai ||suu039|| chAyA-sahAyapratyAkhyAnena bhadanta ! jIvaH kiM janayati ? / sahAyapratyAkhyAnena ekIbhAvaM janayati / ekIbhAvabhUto'pi ca khalu jIva ekatvaM bhAvayan alpazabdaH, alpajhaMjhaH, alpakalahaH, alpakaSAyaH, alpatvaM tvaH, saMyamabahulaH, saMvarabahulaH samAdhibahulazcApi bhavati // 39 // TIkA-sahAyapaccakkhANeNaM' ityAdi he bhadanta ! sahAyapatyAkhyAnena-sahAyA sAhAyyakAriNaH, svagacchavartinaH sAdhavasteSAM pratyAkhyAnaM-parivarjanam-abhigrahavizeSarUpaM sahAyapratyAkhyAnaM tena jIvaH kiM janayati ? / bhagavAnAha-he ziSya ! sahAyapratyAkhyAnena ekIbhAvamekatva-gacchavartitve'pi sAdhusamudAye sthito'pi rAgadveSarahitatvena ekAkitvaM j| ye saMbhoga AdipratyAkhyAna prAyaH sahAyakoM ke pratyAkhyAna karanepara sukha se sAdhya hote haiM yaha bAta sUtrakAra uncAlIsave bolameM kahate haiM -'sahAyapaccakkhANeNaM' ityaadi| ____ anvayArtha- bhaMte sahAyapaccakkhANeNaM jIve kiM jaNei-bhadanta ! sahAyapratyAkhyAnena jIvaH kiM janayati) he bhagavAna! sahAyakAriyoM ke pratyAkhyAnase jIva ko kyA lAbha hotA hai ? uttara (sahAyapaccakkhANeNaM egIbhAvaM jaNei-sahAyapratyAkhyAnena ekIbhAvaM janayati) sahAyakAriyoM ke pratyAkhyAna karane se jIva (sAdhu) AtmA ekIbhAva ko prApta hotA hai| e saMga Adi pratyAkhyAna prAyaH sahAyakenA pratyAkhyAna karavAthI sukhathI sAdhya thAya che. A vAta egaNacALIsamAM belamAM sUtrakAra batAve che"shaaypcckkhaannennN" tyAli. sankyAtha-bhaMte sahAyapaccakkhANeNaM jIve ki jaNei-bhadanta sahAyapratyAkhyAnena jIvaH kiM janayati magavAna ! sahAyazyiAnA pratyAbhyAnathI lana zuM sa thAya che ? uttara sahAyapaccakkhANeNaM egIbhAvaM jaNei-sahAyapratyAkhyAnena ekIbhAvaM janayati sahAyariyAnA pratyAjyAna 42vAthI 7 (sAdhu) mAtmA u0 39 uttarAdhyayana sUtra :4 Page #324 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 306 uttarAdhyayanasUtre nayati-Apnoti / ekIbhAvabhUtazca-ekatvaM prAptazca jIvaH, ekAgram-ekAlambanatvaM, bhAvayan abhyasyan , alpazabda: alpajalpako bhavati / tatazca-alpajhaMjhA gaNAdau parasparabhedajanakavacanAnabhidhAyako, bhavati / tathA--alpakalahaH-avidyamAna:kalaha:-roSotpAdakaM vacanaM yasya sa tathA, bhavati / tathA-alpakaSAyaH avidyamAnaH kaSAyaH krodhAdiryasya sa tathA bhavati / tathA-alpa tumaMtumo bhavati, avidyamAna tumaM tuma iti-tvaM tvam iti vAkyaM yasya saH, alpatumaMtumaH, tvameva etat kArya kRtavAn , tvameva sadA akRtyakArI vartase ityAdi pralapanaM na karotItyarthaH / tathA -saMyamabahula:-saMyamaH-saptadazavidhaH sa bahula:-pracuro yasya sa tathA bhavati / tathA -saMvarabahulo bhavati, api ca samAdhibahulo bhavati, samAdhiH-cittasvAsthya, sa bahulaH pracuro yasya sa tathA bhavati // 39 // (egIbhAva bhUe ya jIve NaM egattaM bhAvemANe appasadde appajhaMjhe appakalahe appakasAe appatumaMtume saMjamabahule saMvarabahule samAhi bahule yAvi bhavai - ekIbhAvabhUto'pi ca jIvaH khalu ekatvaM bhAvayan alpazabdaH alpajhaMjhaH alpakalahaH alpakaSAyaH alpatvaMtvaH saMyamabahulaH saMvarabahulaH samAdhibahulazcApi bhavati) ekatvako prApta huA vaha jIva ekAvalambana kA abhyAsa karatA huA bahuta thor3A bolatA hai, gaNAdika meM paraspara bhedajanaka vacana nahIM kahatA hai / kisI se kalaha nahIM karatA hai / krodhAdika kaSAyoM se rahita hotA hai / " tUM tUM"ityAdi apamAna sUcaka zabda kA prayoga nahIM karatA hai / satraha 17 prakAra kA saMyama isakA pracuramAtrA meM palane lagatA hai| saMvara bhI bahuta adhika hone lagatA hai| cittasvAsthyarUpasamAdhi bhI isakI adhika mAtrAmeM baDha jAtI hai| sImApane ta 42 che. egIbhAvabhUe ya jIve NaM egattaM bhAvemANe appasaha appajhaMjhe appakalahe appakasAe appatumaMtume saMjamabahule saMvarabahule samahibahule yAvi bhavai-ekIbhAvabhUto'pi ca jIvaH khalu ekatvaM bhAvayan alpazabdaH alpajhaMjhaH alpakalahaH alpakaSAyaH alpatvaM tvaH saMyamabahulaH saMvarabahulaH samAdhibahulazcApi bhavati ekatvane prApta banela e jIva ekAvalaMbanane abhyAsa karatAM karatAM khUbaja DuM bole che. gaNAdikamAM paraspara bhedajanaka vacana bela nathI. keIthI kalaha karatuM nathI. kodhAdika kaSAyathI rahita bane che. "tuM tuM " ItyAdi apamAna sUcaka zabane pravega karatA nathI. sattara prakAranA saMyamane pracura mAtrAmAM pALavA lAge che. saMvara paNa ghaNuM vadhAre vakhata thavA lAge che cittasvAthyarUpa samAdhi paNa tenI Adhaka pramANamAM vadhatI jAya che. uttarAdhyayana sUtra:4 Page #325 -------------------------------------------------------------------------- ________________ priyadarzinI TIkA a0 29 bhaktapratyAkhyAnaphalavarNanam 40 307 sahAyapatyAkhyAnavAn jIvaH ante bhaktapatyAkhyAnaM karotIti catvAriMzatamam tadAha mUlam-bhattapaccakkhANeNaM bhaMte ! jIve kiM jaNei ? / bhattapaccakkhANeNaM aNegAiM bhavasayAiM niraMbhai // sU0 // 40 // chAyA-bhaktapratyAkhyAnena bhadanta ! jIvaH kiM janayati ? / bhaktapratyAkhyAnena anekAni bhavazatAni niruNaddhi // 40 // bhAvArtha-apane gacchavartI sAdhujana hI yahAM sahAya zabda se gRhIta hue haiN| ina sahAyakArI sAdhuoM kA pratyAkhyAna karanA sahAyapratyAkhyAna hai / inakI sahAyatA kA parityAgI sAdhu apane Apa ko gaccha meM rahane para bhI sAdhu samudAya ke bIca meM sthita hone para bhI akelA hI samajhatA hai / isakA tAtparya yaha nahIM hai ki vaha saba kI sahAyatA kA pratyAkhyAna rAgadveSa ke vazavartI hokara karatA hai kintu yaha samajha kara hI karatA hai ki ' maiM akelA hUM merA koI nahIM hai aura na maiM kisI aura kA hUM" / isa prakAra apane Apa ko ekAkI kI bhAvanA se vAsita karanevAlA sAdhu AtmA apanI pratyeka kriyA ko itanI parimita banA letA hai ki jisase usakI isa bhAvanA ko Thesa nahIM pahu~catI hai-thor3A bolatA hai-bhedajanaka vacana nahIM kahatA hai-kalaha evaM krodhAdika bhAva se sarvathA rahita hotA hai / " maiM tuM" ke jhagaDe meM nahIM par3a jAtA hai| saMyama saMvara evaM samAdhi kI bahulatA isake rahatI hai // 39 // sahAya pratyAkhyAnavAlA jIva aMta meM bhaktapratyAkhyAna karatA hai isa liye cAlIsave bolameM bhaktapratyAkhyAnakA phala kahate haiM'bhattapaccakkhANeNaM' ityaadi| bhAvArtha-potAnA gacchavatI sAdhujana ahIM sahAya zabdathI gRhIta thayela che. A sahAyakArI sAdhuonuM pratyAkhyAna karavuM e sahAyapratyAkhyAna che. emanI sahAyatAnA parityAgI sAdhu gacchamAM rahevA chatAM paNuM, sAdhusamudAyanI vacamAM sthita hevA chatAM paNa pitAne eka ja mAne che. AnuM tAtparya e nathI ke, te A saghaLA sAdhujananI sahAyatAnuM pratyAkhyAna rAgadezane vaza banIne kare che. paraMtu e samajIne ja kare che ke, huM ekalo chuM, mArUM kaI paNa nathI. ane huM na bIjA keIna chuM. A pramANe pitAne ekAkI bhAvanAthI vAsita karavAvALA e sAdhu AtmA pitAni pratyeka kriyAone eTalI parimita banAvI lya che ke, jenAthI enI e bhAvanAne Thesa lAgatI nathI. DuM bele che, bhedajanaka vacana bolatAM nathI, kalaha ane krodhAdinA bhAvathI sarvathA rahita DAya che. "hu~ tu" na aghAma patA nathI. saMyama, sa12 bhane sabhAdhinI masatA tana 2 cha. // 3 // uttarAdhyayana sUtra:4 Page #326 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 308 uttarAdhyayanasUtre TIkA-' bhattapaccakkhANeNaM' ityAdi / he bhadanta ! bhaktapatyAkhyAnena-AhAratyAgena bhaktaparijJAdinA'nazanavizeSeNa jIvaH kiM janayati ? / bhagavAnAha-he ziSya ! bhaktapratyAkhyAnena jIvo'nekAni bhavazatAni niruNaddhi tathAvidhadRDhAdhyavasAyavataH saMsArAlpatvasaMbhavAditi bhaavH||40|| atha ekacatvAriMzattamam sakalamatyAkhyAnapradhAnaM sadbhAvapatyAkhyAnamAhamUlam-sabbhAvapaccakkhANeNaM bhaMte jIve ki jaNei ? / sabbhA. vapaccakkhANeNaM aniyahi jaNei / anayahi paDivanne ya aNa anvayArtha-(bhaMte bhattapaccakkhANeNaM jIve kiM jaNei-bhadanta ! bhaktapratyAkhyAnena jIvaH kiM janayati) he bhagavan ! bhaktapratyAkhyAnase jIvako kyA guNa prApta hotA hai ? uttara-(bhattapaccakkhAgeNaM aNegAI bhavasayAI niraMbhai-bhaktapratyAkhyAnena anekAni bhavazatAni niruNaddhi) bhaktapratyAkhyAnase jIvako apane aneka AgAmI bhavoMko nirodha karanekI yukti hAtha laga jAtI hai-arthAt bhaktapratyAkhyAna karanevAle jIvakA saMsAra alpa raha jAtA hai| bhAvArtha-AhArakA tyAga karanA isakA nAma bhaktapratyAkhyAna hai| isase jIvako yaha lAbha hotA hai, ki vaha apane aneka saikaDoM bhavoMko roka detA hai| kyoMki jo isa prakArake dRDha adhyavasAyase saMpanna hotA hai usakA saMsAra alpa ho jAtA hai // 40 // sahAya pratyAkhyAnavALA jIva aMtamAM bhaktapratyAkhyAna kare che. A bhATe yAsAsamA mAtama matapratyAyAnanu 354 -'bhttpcckkhaannennN"tyaadi| ___ manvayArtha-bhaMte bhattaccakkhANeNaM jIve kiM jaNei-bhadanta bhaktapratyAkhyAnena jIvaH kiM janayati hai bhagavAna ! pratyAbhyAnathI ne yo guru prApta thAya che? bhakatapratyAkhyAnathI jIvane pitAnA aneka AgAmI bhavene aTakAvavAnI yukita hAtha lAgI jAya che. arthAta bhakatapratyAkhyAna karanAra jIvanA saMsAranA pherA TuMkA banI jAya che.. bhAvArtha-AhArane tyAga kare enuM nAma bhakata pratyAkhyAna che. AnAthI jIvane e lAbha thAya che ke, te pitAnA aneka AgAmI ne rikavAmAM zakitazALI banI jAya che kema ke, A prakAranA deDha adhyavasAyathI 2 sapanna ta cha tano saMsAra 2065 sanI jaya che. // 40 // uttarAdhyayana sUtra:4 Page #327 -------------------------------------------------------------------------- ________________ priyadarzinI TIkA a0 29 sadbhAvapratyAkhyAnaphalavarNanam 51 gAre cattArikevali kammaMse khavei, taM jahA-veyaNijaM, AuyaM, nAma goyaM / tao pacchA simjhai bujjhai muccai savvaduHkhANamaMtaM karei // sU0 41 // __ chAyA-sadbhAvapratyAkhyAnena bhadanta ! jIvaH kiM janayati ? / sadbhAvaprasyAkhyAnena anivRttiM janayati / anivRttipratipannazca anAgAraH catvAri kevalisatkarmANi kSapayati / tad yathA vedanIyam , AyuSkaM nAma, gotram / tataH pazcAt sivyati, budhyate, mucyate, sarvaduHkhAnAmantaM karoti // 41 // TIkA-'sambhAvapaccakkhANeNaM ' ityaadi| he bhadanta ! sdbhaavprtyaakhyaanen-sdbhaaven-prmaarthtH|prtyaakhyaanN sadbhAvapratyAkhyAnaM sarvasaMvararUpaM zailezIti yAvat , tena jIvaH kiM janayati ? / bhagavAnAha-he ziSya! sadbhAvapratyAkhyAnena anivRtti na vidyate nivRttiH-nirdRttimaprApya nivartanaM yasya so'nivRttiH zukladhyAnacaturthabhedastaM janayati / anivRtti pratipannazca anagArazcatvAri kevalisatkarmANi kevalinaH satkarmANi vidyamAnakarmANi bhavopagrAhANi, ksspyti| aba ekatAlIsave bolameM sakala pratyAkhyAnoM ke pradhAnabhUta sadbhAva pratyAkhyAnako sUtrakAra kahate haiM--'sambhAvapaccakkhANegaM' ityaadi| anvayArtha-( bhaMte sambhAvapaccakkhANeNaM jIve kiM jaNei-bhadanta ! sadbhAvapratyAkhyAnena jIvaH kiM janayati) he bhagavan ! sadbhAvapratyAkhyAnase jIvako kyA lAbha hotA hai ? uttara-(sambhAvapaccakkhANeNaM aniyahi jaNei-sadbhAvapratyAkhyAnena anivRtti janayati ) isa sadbhAvapratyAkhyAnase jIvako anivRtti nAmaka zukladhyAnakA caturtha pAyA prApta hotA hai| (aniyahi paDipanne ya aNagAre cattAri kevalikammaMse khavei-anivRtti pratipannazca anagAraH catvAri kevalisatkarmANI kSapayati) zukladhyAnake have saghaLA pratyAkhyAnanA pradhAnabhUta saddabhAvapratyAkhyAnane ekatAlImA mAlamA sUtrA2 matAva cha--" sabbhAvapaccakkhANeNaM " tyaadi| anvayArtha-bhaMte sambhAvapaccakkhANeNaM jIve kiM jaNei-bhadanta sadbhAvapratyAkhyAnena jIvaH kiM janayati samavAna ! samApratyAbhyAnathI bane yo kAma thAya cha ? utta2 sabbhAvapaccakkhANeNaM aniyaDhei jaNei-sadbhAva pratyAkhyAnena anivRttiM janayati mA sadamA pratyAdhyAnathI ne panivRtti nAmanA zusadhyAnanA ythe| paaye| prApta thAya che. aniyaTTi paDivanne ya aNagAre cattArikevali kammaMse khavei-anivRtti pratipannazca anagAraH catvAri kevalI. satkarmANi payati zusa dhyAnanA yA yAthA pAyAne prApta 4rI nA2 muni uttarAdhyayana sUtra:4 Page #328 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 310 uttarAdhyayanasUtre 4 kammaMse ' iti zAstraparibhASayA aMzazabdasya satparyAyatvAt ' satkarmANi ' iti - cchAyA bhavati / kevalisatkarmANi nirdizati - ' taM jahA ' ityAdi / tad yathAvedanIyam, AyuSkaM nAma, gotram / tataH pazcAt sidhyati, budhyate, mukhyate, sarva duHkhAnAmantaM karoti / sidhyatItyAdipadAnAM vyAkhyA'sminnevAdhyayane'STAviMzatitame bhede kRteti tatra draSTavyA // 41 // - isa caturtha pAyeko pratipanna huA muni AtmA kevalI dazAmeM vidyamAna bhavopagrAhI karmoMko-aghAtika karmoM ko naSTa kara detA hai| ve karma ye haiM(veyaNijjaM AuyaM nAmagoyaM - vedanIyaM AyuSyaM nAma gotram ) vedanIya, Ayu nAma aura gotra / (taopacchA - tataH pazcAt ) isake bAda vaha (sijjhai bujjhai mucyai sambaduHkhANamaMta karei-sidhyati, budhyate, mucyate sarvaduHkhAnAmantaM karoti) siddha ho jAtA hai, buddha hotA hai, mukta ho jAtA hai evaM samasta dukhoMkA anta kara detA hai "ina siddha buddha Adi padoMkI vyAkhyA aThAIsaveM bola meM kI gaI hai| bhAvArtha- paramArthataH pratyAkhyAna kA nAma sadbhAvapratyAkhyAna hai / yaha pratyAkhyAna sarvasaMvararUpa hotA hai isako zailezI bhI kahate haiN| isase jIva zukladhyAnake caturtha pAyeko prApta hokara aghAtiyA karmoM kA nAza karatA hai / tataH pazcAt siddha buddha mukta banakara samastaduHkhoM kA anta kara detA hai - arthAt avyAbAdha sukhakA bhoktA bana jAtA hai // 41 // AtmA kevaLI dazAmAM tenAM mAkI rahelAM bhApagrAhI korna-AdhAtiyA amenei naSTa hurI he che. te urbha yA che-vedanijjaM AuyaM nAmagoyaM - vedanIya AyuSyaM nAmagotraM vehanIya; Ayu, nAma bhane gotra tao pacchA - tataH pazcAt mAnA pachI te sijjai bujjai muccai savvaduHkhANamaMtaM karei-sidhyati budhyate mucyate sarvaduHkhAnAmataM karoti siddha manI laya che, yuddha jane che, bhukta manI laya che ane saghaLA duHkhAnA aMta karI de che. " Asiddha yuddha Adi padonI vyAkhyA aThAvIsamAM eTalamAM kahevAi gayela che. bhAvA --paramA taH pratyAkhyAnanuM nAma sadbhAva pratyAkhyAna che. e pratyAkhyAna sava savararUpa hAya che. Ane zailezI paNa kahe che. AnAthI jIva zukaladhyAnanA cethA pAyAne prApta karIne AdhAtiyA kramanA nAza kare che. A pachI siddha yuddha mukata banIne saghaLA duHkhAnA aMta karI de che. arthAta manyAmAdha sumane logavanAra sevA manI laya che. // 41 // uttarAdhyayana sUtra : 4 Page #329 -------------------------------------------------------------------------- ________________ priyadarzinI TIkA a0 29 pratirUpatAphalavarNanam 42 sadbhAvapratyAkhyAnaM sa eva karoti yaH pratirUpo bhavatIti dvicatvAriMzattamam pratirUpaphalamAha mUlam-paDirUvayAe NaM bhaMte jIve kiM jaNei ? / paDirUvayAe lAghaviyaM jaNei / laghubhUe NaM jIve appamatte pAgaDaliMge pasasthaliMge visuddhasammate sattasamii samatte savvapANabhUya-jIvasattesu vIsasaNijjarUve appapaDilehe jiiMdie viulatavasamii samannAgae yAvi bhavai // sU0 42 // ___ chAyA-pratirUpatayA khalu bhadanta ! jIvaH kiM janayati ? / pratirUpatayA lAghavitAM janayati / laghubhUtazca khalu jIvaH apramattaH prakaTaliGgaH prazastaliGgaH vizuddhasamyaktvaH sattvasamitisamAptaH sarvamANabhUtajIvasattveSu vizvasanIyarUpaH apratyupekSitaH, jitendriyaH, vipulatapaH samitisamanvAgatazcApi bhavati // 42 // TIkA-'paDirUvayAe ' ityaadi| he bhadanta ! pratirUpatayA atra pratizabdo yogyArthakaH, prati sthavirakalpika yogyaM rUpaM veSo yasya sa pratirUpastasya bhAvaH pratirUpatA sthavirakalpikasAdhuyogya veSadhAritA, sthavirakalpikAnAM zAstramaryAdAnukUlaM rUpameva yogyarUpaM tacca-mukho. paribaddhasadorakamukhavatrikaM, parihitazvetacopaTTakaM, paridhRtazvetavastraprAvaraNaM, parigRhIta pramArjikA rajoharaNaM, bhikSAdhAnIsamAvRtapAtrahastaM, anAvRtamastakaM, luzcitakeza, pAdatrANarahitacaraNaM, pAdacAreNa gamanam , adhAritacchatram , apatibandhavihAribam , IryAdipaJcasamitisamitaM, guptitrayaguptamiti, etAdRzasya sthavirakalpika sAdhusamucitarUpasya dhAraNamiti yAvat , tayA jIvaH kiM janayati / bhagavAnAhahe ziSya ! pratirUpatayA jIvaH, lAghavitAM-lAghavamasyAstIti lAghavI tasya bhAvo sadbhAva pratyAkhyAna vahI kara sakatA hai jo pratirUpa hotA hai isa liye cAlIsave bolameM pratirUpatA kA phala karate haiM-'paDirUvayAe' ityAdi / ___ anvayArtha-(bhaMte paDirUvayAeNaM jIve kiMjaNeha-bhadanta ! pratirUpatayA jIvaH khalu kiM janayati) he bhagavAn ! pratirUpatAse jIvako kyA lAbha hotA hai ? uttara-(paDirUvayAe lAdhiviyaM jaNei-pratirUpatayA lAghavitAM jana sadbhAva pratyAkhyAna eja karI zake che, je pratirUpa hoya che. e mATe meM samAM mAsamA prati35tAnuM 3 4 cha-" paDiruvayAe" tyaah| sa-kyAtha-bhaMte paDirUvayAeNaM jIve kiM jaNei-bhadanta pratirUpatayA jIvaH khalu kiM janayati bhagavAna! ti35tAthI ne zukhAma thAya che ? uttarapaDirUvayAe laghavIyaM jaNei-pratirUpatayA lAghavitAM janayati prati35tAthI mAtA uttarAdhyayana sUtra:4 Page #330 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 312 uttarAdhyayanasUtre lAghavitA to laghutvamityarthaH / dravyataH svalpopakaraNadhAritvaM, bhAvatastu apratibandhavihAritvena janayati / laghubhUtazca khalu jIvaH, apramattaH=pramAdarahito bhavati, tathA-prakaTaliGgaH prakaTa-sthavirakalpaveSeNa sphuTa liGgaM cihna yasya sa tathA, bhavati / tathA-prazastaliGgaH prazasta-samIcInaM jIvarakSaNopayogi, liGgaM cihnarajoharaNa-sadorakamukhavastrikAdikaM yasya sa tathA, bhavati / tathA-vizuddhasamyaktvaH =nimalasamyaktvo bhavati / tathA-sattvasamitisamAptaH sattvaM ca samitayazca sattvasamitayastAmiH samAptaH-saMpUNaH, dhaiyasamiti sapanna ityathaH / tataH punaH sarvaprANabhUtajIvasattveSu, iha prANAH-pANavantaH, dvIndriyA strIndriyA zcaturindriyAH, bhUtAstaravazva, jIvAH-paJcandriyAzca, sattvAH-pRthivyaptejovAyavazca prANabhUtajIvasattvAH, yati) pratirUpatA se lAghavatA utpanna hotI hai| (laghubhUeNaM jIve appamatte pAgaDaliMge pasatthaliMge visuddhasammatta sattasamihasammatte savvappANabhUya jIvasattesu visasaNijjarUve appapaDilehe jiiMdie viulatavasamii samannAgae yAvi bhavai-laghubhUtazca khalu jIvaH apramattaH prakaTaliGgaH prazastaliGgaH vizuddhasamyaktvaH satvasamiti samAptaH sarvaprANabhUtajIvasatveSu vizvasanIyarUpaH apratyupekSitaH jitendriyaH vipulatapaH samitisamanvAgatazcApi bhavati) jaba jIva laghubhUta ho jAtA hai to vaha apramatta-pramAdarahita bana jAtA hai| tathA usakA cihna-sphuTa-saba ke pahacAnameM AnevAlA ho jAtA hai / rajoharaNarUpa tathA usake sadorakamukhavastrikA Adi rUpa sAdhu kA veSa prazasta ho jAtA hai| usakA samyaktva vizuddha ho jAtA hai| sattva-dhairya evaM samitiyoM se vaha paripUrNa bana jAtA hai| samasta prANiyoMmeM-dvindriyAdika vikalatraya jIvoM meM, bhUtoM meM-vanaspatiyoM meM, utpanna thAya cha. laghubhUeNaM jIve appamatte pAgaDaliMge pasatthaliMge visuddhasammatte sattasamiyasammatte savvappANabhUya jIvasattesu visaNijjarUve appaDilehe jiiMdie viulatavasamiisamannAgae yAvi bhavai-laghubhUtazca khalu jIvaH apramattaH prakaTaliGgaH prazastaliGgaH vizuddhasamyaktvaH satvasamitisamAptaH sarvaprANIbhUtajIvasatveSu vizvasanIyarUpaH apratyuprekSitaH jitendrIyaH vipulatapaH samitisamanvAgatazcApi bhavati jyAre jIva ladhubhUta thaI jAya che, tyAre te apramata-pramAda rahita banI jAya che. tathA tenuM cihna-phuTa sahanA jANavAmAM Ave tevuM thaI jAya che rajoharaNa rUpa tathA sarakamukhatrikA Adi rUpa sAdhune veza prazasta thaI jAya che. enuM samyakatva vizuddha banI jAya che. satya, dhairya ane samitiothI te pari pUrNa banI jAya che. saghaLA prANIomAM-beIndriyavALA vikalatraya jIvamAM, bhUtemAM-vanaspatiomAM,jImAM-pAMca Indriya prANIomAM tathA samAM-pRthvI, uttarAdhyayana sUtra:4 Page #331 -------------------------------------------------------------------------- ________________ priyadarzinI TIkA a0 29 pratirUpatA 42 vaiyAvRtya 43 phalavarNanam 313 sarve ca te prANabhUtajIvasattvAzca sarvaprANabhUtajIvasattvAsteSu vizvasanIyarUpaH-tatpIDAnivArakatvAd vizvAsayogyo bhavati, tathA apratilekhaH iha najU zabdasyAlpArthakatvAdalpapatilekhaH alpopakaraNadhArakatvAdalpaH pratilegvaH-pratilekhanaM yasya sa tathA, alpapratilekhanAvAn bhavatItyarthaH / tathA jitendriyaH vazIkRtendriyo bhavati / api ca-vipulatapaH samitisamanvAgataH vipulAni-vistIrNAni, tapAMsi samitayazca vipulatapaH samitayastAbhiranvAgataH-sahitaH san viharati, dvAdazavidhena tapasA samitiguptisahito bhUtvA grAmanagarAdau vicaratItyarthaH // 42 // jIvoM meM-paMcendriyaprANiyoM meM tathA sattvoM meM-pRthivI, a, teja evaM vAyu kAyoM meM vaha vizvasanIyarUpavAlA bana jAtA hai| alpapratilekhanA vAlA ho jAtA hai / samasta indriyoM ko vaza meM kara letA hai / tathA vipulatapa evaM samitiyoM se yukta hokara grAmAnugrAma vihAra karatA hai| bhAvArtha-yahA~ pratirUpatAmeM pratizabda yogya arthakA vAcaka hai / tathA rUpa zabda veSakA vAcaka hai / sthavirakalpika sAdhuoM ko jo zAstramaryAdA ke anukUla rUpa hai vahI yahAM pratirUpa hai| isa pratirUpa kA jo bhAva hai vaha pratirUpatA hai / mukha ke Upara sadorakamukhavastrikA bAMdhanA, zvetacolapaTTakakA pahiranA, zvetavastrakI caddararakhanA pramArjikA evaM rajoharaNa rakhanA, bhikSAdhAnImeM pAtroM ko rakhakara bhikSAvRtti ke liye paryaTana karanA, mastaka ko khulA rakhanA, kezoMkA luMcana karanA, khule paira rahanA-arthAt jUte, moje, khaDAU Adi nahIM pahiranA, paidala calanA phiranA, chattA dhAraNa nahIM karanA, apratibaMdha vihAra karanA pAMca samiti tInaguptiyoM apa, teja ane vAyu kAryomAM-te vizvasanIya rUpavALA banI jAya che. theDI pratilekhanAvALA thaI jAya che, saghaLI Indriyone vaza karI le che. tathA vipula tapa ane samitiyothI yukta banIne gAme gAma vihAra kare che. bhAvArtha--ahIM pratirUpatAmAM prati zabda yogya arthane vAcaka che. tathA rUpa zabda veSane vAcaka che. sthavira kalpika sAdhuonuM je zAstra maryAdAnI anukULa rUpa che. teja ahIM pratirUpa che. A pratirUpane je bhAva che e pratirUpatA che. meDhA upara mukha saderaka vastrikA bAMdhavI, sapheda colapaTa pahera, sapheda vastranI cAdara rAkhavI, pramAjIka ane rajoharaNa rAkhavAM, mAthAne khulluM rAkhavuM, vALanuM laMcana karavuM, bhikSAdhAnImAM pAtrone rAkhIne bhikSAvRttinA mATe paryaTana karavuM, khullA page rahevuM, arthAta joDAM, mejA, khaDAu Adi na paheravAM, pagapedala cAlavuM, chatrI dhAraNa karavI nahIM, apratibaMdha vihAra karavo, pAMca samiti ane traNa guptienuM pAlana karavuM, A saghaLuM virakalpika u0-40 uttarAdhyayana sUtra:4 Page #332 -------------------------------------------------------------------------- ________________ uttarAdhyayanasUtre pratirUpatAyAH sadbhAve'pi vaiyAvRttyAdeva viziSTaphalaprAptiH syAditi tricatvAriMzattamam vaiyAvRttyamAha mULam-veyAvacceNaM bhaMte jIve kiM jaNei ? / veyAvacceNaM titthayara nAmagottaM kammaM nibaMdhai // sU0 43 // chAyA-vaiyAvRtyena bhadanta ! jIvaH kiM janayati ? / vaiyAvRtyena tIrthakara nAma gotraM karma nibdhnaati||43|| TIkA- veyAvacceNaM' ityAdi he bhadanta! vaiyAvRttyena vyAptasya-zubhavyApAravato bhAvaH karma vA vaiyAtyam / AhArAdyAnayanena sAhAyyam , anukUlena caraNamardanAdinA sevanamapi vaiyAvRtyaM tena, jIvaH kiM janayati ?, bhagavAnAha-he ziSya ! vaiyAvRtyena tIrthakaranAma gotraM karbha nivadhnAti, vaiyAvRtyaM kurvan tIrthaMkaranAmagotraM karma mupaarjytiityrthH||43|| kA pAlana karanA, yaha saba sthavira kalpika sAdhuoM kA veSa hai| isako dhAraNa karanA isakA nAma pratirUpatA hai // 42 // pratirUpatAke sadbhAvameM bhI vaiyAvRttyase hI viziSTa phalakI prApti hotI hai isaliye sUtrakAra aba taitAlAsave bolameM vaiyAvRttyako kahate haiM -'veyAvacceNaM' ityAdi anvayArtha-(bhaMte veyAvacceNaM jIve ki jaNei-bhadanta ! vaiyAvRtyena jIvaH ki janayati) hai bhagavan ! vaiyAvRtyase jIvako kyA lAbha hotA hai ? uttara-(veyAvacceNaM titthayaranAmagottaM nibaMdhai-vaiyAvRtyena tIrthakara nAmagotraM nibadhnAti) vaiyAvRtyase jIva tIrthaMkara nAmagotra karmakA baMdha karatA hai| AhAra AdikA lAdenA ityAdi kisI prakArakI sahAyatA pahuMcAnA vaiyAvRtya hai| yaha AcArya upAdhyAya Adike bhedase dasa prakArakI hotI hai // 43 // sAdhuo mATe zAstra maryAdA anukULa sAdhu veSa che. Ane dhAraNa kare enuM nAma prati35tA cha. // 42 // pratirUpatAne sadbhAvamAM paNa vaiyAvRtyathI ja viziSTa phaLanI prApti thAya che. sA bhATe ve sUtradhAra teMtIsamA mAlamA vaiyAvRtyane 4 cha" veyAvacceNaM" sankyAtha-bhaMte veyAvacceNaM jIve kiM jaNei-bhadanta vaiyAvRtyena jIvaH kiM janayati lagavAna ! vaiyavRtyathI sapane zu ma thAya cha ? uttara-veyAvacceNa titthayaranAmagottaM nibaMdhai-vaiyAvRtyena nirthakaranAmagotraM nibadhnAti yAvRtyathA jIva tIrthakara nAma gAtra kamane baMdha kare che. AhAra AdinuM lAvI ApavuM, vagere prakAranI koI paNa sahAyatA karavI tenuM nAma vaiyAvRtya che. e AcArya upAdhyAya mAhinA methI meM prA2nI che. // 4 // uttarAdhyayana sUtra:4 Page #333 -------------------------------------------------------------------------- ________________ priyadarzinI TIkA a0 29 sarvaguNasaMpannatAphalavarNanam 44 315 vaiyAvRtyenArhan bhavatItyuktam tadbhAve sarvaguNasaMpannaH syAditi catuHzcatvAriMzattamam sarvaguNasaMpannatAmAha mUlam-savvaguNasaMpannayAe NaM bhaMte ! jIve kiM jaNei ? / savvaguNasaMpannayAe apuNarAvRttiMjaNei / apuNarAvRttiM pattae ya NaM jIve sArIramANasANaM duHkhANaM no bhAgI bhavai ||suu044|| chAyA-sarvaguNasaMpannatayA khalu bhadanta / jovaH kiM jnyti?| sarvaguNasaMpanatayA apunarAvRttiM janayati / apunarAvRttiM prAptakazca khalu jIvaH zArIramAnasAnAM duHkhAnAM no bhAgo bhavati // 44 // TIkA-'savvaguNasaMpannayAe ' ityAdi he bhUdanta ! sarvaguNasaMpannatayA sarvaguNAH kevalajJAna kevaladarzanAdayastaiH saMpannaHyuktaH sarvaguNasaMpanna-stasyabhAvaH sarvaguNasaMpannatA tayA, khalu jIvaH kiM janayati / bhagavAnAha--he ziSya ! sarvaguNasaMpannatayA, apunarAvRtti-punarAgamananivRttiM mukti janayati / apunarASTatti-prAptakaH prApta-eva prAptako jIvaH khalu zArIramAnasAnAM duHkhAnAM bhAgo-bhAjanaM na bhavati, siddhisukhabhAjanameva bhavatIti bhAvaH // 44 // ___ vaiyAvRtya karanese arihaMta bana jAtA hai, aura jo arihaMta hote haiM ve sarvaguNasaMpanna hote haiM isaliye cauvAlIsave bolameM sarvaguNasaMpannatAkA phala kahate haiM-'savvaguNasaMpannayAe' ityaadi| ___ anvayArtha-(bhaMte savvaguNasaMpannayAe jIve kiM jaNei-bhadanta ! sarvaguNasaMpannatayA jIvaH kiM janayati) he bhagavan ! sarvaguNasaMpannatAse jIva kaunasI viziSTatA prApta karatA hai ? uttara-(savvaguNasaMpannayAe apuNarAvati jaNei-sarvaguNasaMpannatayA apunarAvRttiM janayati ) sarvaguNasaMpannatAse jIva apunarAvRttiko prApta karatA hai| (apuNarAvati pattae ya jIve sArIramANasANaM duHkhANaM no bhAgI bhavai-apunarAvRttiM prAptazca viyAvRtya karavAthI arihaMta banI javAya che. ane je arihaMta hoya che te sarvaguNasaMpanna hoya che. A mATe cuMmALIsamA belamAM sarvaguNa saMpantaanu 31 49 che" savvaguNasaMpannayAe" tyaadi| manvayArtha-bhaMte savvaguNasaMpannayAe jIve kiM jaNei-bhadanta sarvaguNasaMpanatayA jIvaH kiM janayati hai mapAna sarvagu sapannAthI 714 viziSTa tAna prApta u2 cha ? uttara-savvaguNasaMpannatayAe apuNarAvattiM jaNei-sarvaguNasaMpanatayA apunarAvRttiM janayati sarvaguNa saMpannatAthI 71 madhunarAvRttina prAnta 3re cha. apunarAvRttiM pattae ya jIve sarIramANasANaM duHkhANaM no bhAgI bhavA uttarAdhyayana sUtra:4 Page #334 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 316 uttarAdhyayanasUtre sarvaguNavattA ca vItarAgatAyAH sadbhAvesyAditi pazcacatvAriMzattamA tAmAha mUlam-vIyarAgayAe NaM bhaMte ! jIve kiMjaNei ? / vIyarAgayAe nehANubaMdhaNANi tahANubaMdhaNANi ya vocchidai,maNunnAmaNunnesu sadarUvagaMdharasapharisesu ceva virajjai // sU0 45 // ___ chAyA-cItarAgatayA khalu bhadanta ! jIvaH kiM janayati ? / vItarAgatayA snehAnubandhanAni tRSNAnubandhanAni ca vyavacchinatti, manojJAmanojJeSu zabdarUpagandha rasasparzeSu caiva virajyate // 45 // TIkA-vIyarAgayA' ityAdi he bhadanta ! vItarAgatayA vIta:-naSTaH rAgo mAyAlobharUpaH, upalakSaNatvAta. krodhamAnarUpo yasya dveSazca sa vItarAgastasya bhAvo vItarAgatA, tayA-rAgadveSAbhAvena jIvaH kiM phalaM janayati ? / bhagavAnAha-he ziSya ! vItarAgatayA snehAnujIvaH zArIramAnasAnAM duHkhAnAM no bhAgI bhavati) ina apunarAvRttirUpa muktidhAmako prApta huA jIva zArIrika evaM mAnasika duHkhoMkA bhAgI nahIM banatA hai| kintu siddhike sukhokA hI kevala bhogI banatA hai| arthAt-kevalajJAna kevaladarzana Adi guNoMse yuktatA hI sarvaguNasaMpannatA hai| isake prabhAvase jIva niyamataH muktikA bhAgI bana jAtA hai|44| vItarAgatAke sadbhAvameM sarvaguNavattA hotI hai / ataH paiMtAlIsave bolameM vItarAgatAko sUtrakAra kahate haiM--'voyarAgayAe NaM' ityAdi / ____anvayArtha (bhaMte vIyarAgarayAe NaM jIve kiM jaNei-bhadanta ! vItarAgatayA khalu jIvaH kiM janayati ) he bhagavan ! vItarAgatAse jIva kisa guNako apane ApameM utpanna karatA hai ? uttara-(vIyarAgarayAe nehAapunarAvRttiM prAptazca jIvaH zarIramAnasAnAM duHkhAnAM no bhAgI bhavati se mthun|. vRti mukti dhAmane prApta banela jIva zArIrika ane mAnasika duHkhane bhegavanAra banatA nathI paraMtu siddhinA sukhene bhagavanAra ja bane che. arthAta-kevaLajJAna, kevaLadarzana Adi guNethI yukata evI sarvaguNasaMpannatA prApta kare che. enA prabhAvathI jIva niyamataH mukitane bhogavanAra banI jAya che. 144mAM vItarAganA saddabhAvamAM sarvaguNa vattA heya che, AthI pistAlIsamA belamAM vItarAgana sUtrA2 matAva cha.-" vIyarAgayAe NaM" tyAdi / bha-kyA--bhaMte vIyarAgarayAeNaM jIve kiM jaNei-bhadanta vItarAgatayA khalu jIvaH kiM janayati De sagavAna! vItarAgayI 71 jyA gune pAtAnAmAM utpanna 4 1 ta2-cIyarAgayAe nehANubaMdhaNANi taNhANubaMdhaNANi ya vocchi uttarAdhyayana sUtra :4 Page #335 -------------------------------------------------------------------------- ________________ priyadarzinI TIkA a0 29 vItarAgatA 45 kSAntyA 46 zca phalavarNanam 317 bandhanAni-snehaH putrakalatrAdiviSayakastadrUpANi anubandhanAni putramitrakalatrAdiSu premapAzAn tathA-tRSNAnubandhanAni, tRSNArUpANi-anubandhanAni hiraNyasuvarNAdiSu saMgrahavAJchArUpAn pAzAn vyavacchinatti-vizeSeNa troTayati / tathA-manojJeSu-mano hareSu amanojJeSu amanohareSu zabdarUpagaMdharasasparzeSu virajyate teSu rAgadveparahi to bhavati / SaTtriMzattamebhede-prAguktena kaSAyapatyAkhyAnenaiva gatArthatvAd vItarAgatA pratyAkhyAnasya punarupAdAnaM rAgasyaiva sakalAnarthamUlatvamiti sUcanArtham // 45 / / vItarAgatvasya ca zAntimUlamiti SaDcatvAriMzattamA tAmAhamUlam-khaMtIe NaM bhaMte ! jIve kiM jaNei ? / khaMtIe parasihe jiNai // sU0 46 // NubaMdhaNANi taNhANubaMdhaNANi ya vocchidai-vItarAgatayA snehAnubandhanAni tRSNAnubandhanAni ca vyavacchinatti) vItarAgatAse jIva putramitrakalatrAdikoMke viSayameM mamatvarUpa premabaMdhanako tathA hiraNya, suvarNa AdikoMko saMgraha karanekI vAMchArUpa tRSNAnubaMdhoMko sarvathA chor3a detA hai| tathA (maNunnA maNunnemu samvagaMdharasapharisesu ceva virajjai-manojJAmanojJeSu zabdarUpagaMdharasasparzeSuHcaiva virajyate) manojJa evaM amanojJa zabda, rUpa, gaMdha, rasa, evaM sparza, ina paMcendriyoMke viSayoMmeM rAgadveSa rahita hI jAtA hai| yadyapi chattIsaveM bolameM-sUtrameM-kathita kaSAyapratyAkhyAnase hI vItarAgatA kahI gaI hai| parantu yahAM para jo usakA punaH svataMtrarUpase pratipAdana kiyA hai usakA kAraNa rAga hI sakala anartho kA mUla kAraNa hai yaha kahA hai // 45 // dai-vItarAgatayA snehAnubandhanAni tRSNAnubandhanAni ca vyavacchinatti vItarAgatAthA jIva putra, mitra kuTuMbIjananA viSayamAM mamatvarUpI premabaMdhanane tathA hiraNya, suvarNa Adikane saMgraha karavAnI vAMcchanArUpa tRNAnubaMdhane sarvathA choDI de cha. tathA. maNunAmaNunnesu saharUvagaMdharasapharisesu ceva virajjai-manojJAmanozeSu zabdarUpagaMdharasasparzaSu virajyate manojJa bhane mamanojJa 54, 35, 5 2sa mana sparza A pAMca IndriyanA viSayamAM rAgadveSa rahita banI jAya che. jo ke chatrIsamAM belamAM-sUtramAM kahevAmAM Avela kaSAya pratyAkhyAnathI ja vItarAgatA kahevAmAM Avela che. paraMtu ahiMyA je tenuM pharIthI svataMtrarUpathI pratipAdana karavAmAM Avela che tenuM kAraNa rAga ja saghaLA anarthonuM mULa kAraNa che. e mata vItarAgAne 21335thI 4AmA mAvesa che. // 45 // uttarAdhyayanasUtra :4 Page #336 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 318 uttarAdhyayana sUtre chAyA - kSAntyA khalu bhadanta ! jIvaH kiM janayati ? | kSAntyA parIpahAn jayati // 46 // TIkA - khaMtIe ' ityAdi - he bhadanta ! kSAntyA = kSAntiH krodhajayastayA jIvaH kiM janayati ? | bhagavAnAha - he ziSya ! kSAntyA parISahAn vadhAdIn jayati // 46 // kSAntiva mukyA DhA bhavatIti saptacatvAriMzattamAm tAmAha mUlam - muktIe NaM bhaMte! jIve kiM jaNei ? / muttIe NaM akiMcaNaM jaNei, akiMcaNe ya jIve atthalolANaM purisANaM apasatthaNijje havai // sU0 47 // chAyA - muktayA khalu bhadanta ! jIvaH kiM janayati ? muktayA khalu AkiMcanyaM janayati / akiMcanatha jIvo'rthalIlAnAM puruSANAm amArthanIyo bhavati // 47 // TIkA - ' muttIe ' ityAdi he bhadanta ! muktayA = nirlobhatayA khalu jIvaH kiM janayati = kaM guNamutpAdayati ? | - vItarAgatAkA mUla kAraNa kSAnti hai aba sUtrakAra chiyAlIsave bolameM kSAntiko kahate haiM - ' khaMtIe ' ityAdi / anvayArtha - ( bhaMte khaMtIe jIve kiM jaNei-bhadanta ! kSAntyA jIvaH kiM janayati) he bhagavan ! krodhajayarUpa kSAntise jIva apane ApameM kisa guNako prApta karatA hai ? uttara- (khaMtIe parIsahe jigaha - kSAntyA parISahAn jayati ) kSAntikI prAptise jIva parISahoMko jItane kI kSamatAsAmarthya prApta karatA hai // 46 // mukti-nirlobhatA se kSAnti dRDha hotI hai isaliye saiMtAlIsave bolameM vItarAgatAnuM mULa kAraNa kSAMti che, jethI have sUtrakAra chetAlIsamAM khelamAM kSAntine kahe che-- " khaMttIe " ityAdi / manvayArtha - bhaMte khaMtIe jIve kiM jaNei-bhadanta kSantyA jIvaH kiM janayati huM bhagavAna ! krodha jayarUpa kSAMtithI jIva peAtAnAmAM kayA guNane prApta kare che ? khaMtIe parIsa he jiNai - kSantyA parISahAn jayati kSAMtinI AratIthI parISahone tavAnuM sAmarthya prApta ure che. // 46 // va mukti nileaubhatAthI kSAnti dRDha bane che, e mATe suDatAlIsamA khelamAM uttarAdhyayana sUtra : 4 Page #337 -------------------------------------------------------------------------- ________________ priyadarzinI TIkA a0 29 muktyAH 47 Arjava phalavarNanam 48 319 bhagavAnaha - he ziSya ! muttathA-lobhatyAgena, akiMcanyaM = niHparigrahatvaM janayati ! akiMcanaca jIvaH, arthalolAnAM - dhanalolupAnAM puruSANAM - caurAdInAm amArthanIyaHanabhikAGkSaNIyo bhavati, akiMcano hi nirdhanatayA haraNIyavastvabhAvAttaskarairupekSaNIyo bhavatIti bhAvaH // 47 // lobhAbhAve ca mAyAkaraNakAraNAbhAvAt tadabhAva ArjavamanaiyaM bhavatIti aSTacatvAriMzattamaM bhedamaha - mUlam - ajavayAeNaM bhaMte jIve kiM jaNei ? | ajjavayAe kA ujjuyayaM bhA bujjuyayaM bhAsujjuyayaM avisaMvAyaNaM jaNei / avimukti-nilabhatAko kahate haiM- 'muttIeNaM' ityAdi / anvayArtha - bhaMte muttIeNaM jIve kiM jaNei-bhadanta ! muktyA khalu jIvaH kiM janayati) he bhagavan ! muktise jIva kisaguNako utpanna karatA hai ? uttara- (muttINaM akiMcaNaM jaNei-muktyA khalu akiMcanyaM janayati) muktise jIva niSparigrahatvako prApta karatA hai| (akiMcaNe ya jIve attha lolANaM purisANaM pamAthaNijje havaha-akiMcanazca jIvaH artha lolAnAM puruSANAM aprArthanIyaH bhavati) parigraha rahita banA huA jIva dhanalolupa puruSoMke liye caurAdikoMke liye anabhikAMkSaNIya ho jAtA hai| - bhAvArtha- mukti zabdakA artha lobhakA parityAga hai / muktise yukta huA jIva parigraha rahita hotA hai| saMsAra meM saba anartha isa parigrahakI preraNA se hI hote haiN| jaba jIva parigraha rahita ho jAtA hai to usake haraNIya vastukA abhAva honese vaha cauroMke liye sadA upekSaNIya rahA karatA hai // 47 // bhuti nirDolatAne uDe che --' muttieNaM' ityAdi / anvayArtha - bhaMte muttieNaM jIve kiM jaNei-bhadanta muktyA khalu jIvaH kiM janayati hai bhagavAna ! bhustithI va uyA guNane Apta ure che ? uttaramuttieNaM akiMcanaM jaNei-muktyA khalu jIvaH akiMcanyaM janayati bhustithI va niparigrahatvane prApta kare che, parigraha rahita banela jIva dhanaaAlupa puruSAnA mATe, cAra AdikanA mATe abhikAMkSaNIya banI jAya che. bhAvA-mukti zabdanA artha lAbhanA parityAga che. muktithI yukta thayela jIva parigraha rahita haiAya che. sasAramAM saghaLA anatha A parigrahanI preraNAthI ja thAya che. jyAre jIva parigrahe rahita thaI jAya che te pachI enI pasethI paDAvI levA jevI vastunA abhAva hAvAthI dhana leAlupa mANasA-cArAnA mATe me sahA upekSaNIya 2|| 42 che. // 47 // uttarAdhyayana sUtra : 4 Page #338 -------------------------------------------------------------------------- ________________ - 320 uttarAdhyayanasUtre saMvAyaNasapannayAe NaM jIve dhammassa ArAhae bhvi||suu048|| chAyA-Arjavena khalu bhadanta ! jIvaH kiM janayati ? / Arjavena kAyarju katAM bhAvaNukatAM bhASarjukatAm avisaMvAdanaM janayati / avisaMvAdanasaMpannatayA khalu jIvo dharmasyArAdhako bhavati // 48 // TIkA-'ajjavayAe' ityAdi he bhadanta ! Arjavena-RjorbhAvaH ArjavaM mAyAparityAgastena jIvaH kiM janayati ? / bhagavAnAha-he ziSya ! Arjavena jIvaH kAyarjukatAM-Rjureva RjukA, kAyena RjukaH kAyajaeNkastasya bhAvaH kAya-rjukatA, khaJjakubjAdiveSAkaraNena bhUbhaGgAyakaraNena zarIrasya saralatA tAM janayati, tayA bhAvarjukatAM yadanyadavicintayan lokArAdhananimittamanyad vAcA bhASate, kAyena vA'nyat karoti, tathAvidhabhAvakuTilatAyAH parivarjanaM bhAvaNukatA tAM janayati, tathA bhASarjukatAM-bhASAyAmRjukatA-bhASarjukatA yadupahAsAdyartha vilakSaNabhASayA bhASaNaM kriyate tatparityAgastAM janayati / tathA-avisaMvAdanaM paravazcanarAhityaM ca janayati / avisaMvAdana lobhake abhAva meM mAyA cArI karane ke kAraNa kA abhAva hone se mAyAcArokA bhI abhAva ho jAtA hai| mAyAke abhAvameM AjacabhAva avazyaMbhAvI hai isaliye aDatAlIsave bolameM Arjava kA phala kahate haiM -'ajjavayAeNaM' ityAdi ____ anvayArtha-(bhaMte ajjavayAe NaM jIve kiM jaNei-bhadanta ! Arjavena khalu jIvaH kiM janayati ) he bhagavAn ! Arjavase jIva kisa guNa ko utpanna karatA hai ? uttara-(ajjavayAe kAujjayayaM bhAvujjuyayaM bhAsujjuyayaM avisaMvAyaNaM jaNei - Arjavena kAyarjukatAMbhAvArjukatAM bhASarjukatAM avisaMvAdanaM janayati ) Arjava se jIva kAya kI saralatA bhAvoM kI saralatA bhASAkI saralatA evaM avisaMvAdana-paravacana nahIM lebhanA abhAvamAM mAyAcArI karavAnA kAraNane abhAva hovAthI mAyAcArIne paNa abhAva thaI jAya che. mAyAnA abhAvamAM AvabhAva cokkasa che. mAthI suratAlIsamA mosamAmA parnu 31 49che-" ajjavayAeNaM" ityAdi / __ anvayArtha--bhaMte ajjavayAeNaM jIve kiM jaNei-bhadanta Arjavena khalu jIvaH ki janayati bhagavAna ! mAthI 71 yA guNuna utpanna cha ? uttara-ajjavayAe kAunjuyayaM bhAvujjuyayaM-bhAsujjuyayaM avisaMvAyaNaM jaNei-Ajavena kAyarjukatAM bhAvajakatA bhASarjukatAM avisaMvAdanaM janayati mAthI 01 yAnI sa2tA, mAvAnI saraLatA, bhASAnI saraLatA, ane avisaMvAdana-parAyAnI niMdA na karavI, A utta2dhyayana sUtra:4 Page #339 -------------------------------------------------------------------------- ________________ priyadarzinI TIkA. a0 29 Arjava 48 mArdava 45 phalavarNanam 321 saMpannatayA upalakSaNatvAt kAyarjukatAdisaMpannatayA ca khalu jIvo dharmasyArAdhako bhavati vizuddhAdhyavasAyatvenAnyajanmanyapi tatprApteH // 48 // karanA ina saba guNo ko apane meM utpanna karatA hai / (avisaMvAyaNasaMpannA NaM jIve dhammassa Ahae bhavai - avisaMvAdanasaMpannatayA khalu jIvaH dharmasyArAdhakaH bhavati) ina avisaMvAdana guNoM se yukta hone ke kAraNa jIva dharmakA ArAdhaka bana jAtA hai| bhAvArtha- mAyA kaSAyake parityAga se AtmAmeM jo saralatA utpanna hotI hai usakA nAma Arjava hai| jaba isa prakAra kI pariNati jIvakI ho jAtI hai taba isameM mAyAcArI ke abhAva se kAyako saralatA ajAtI haiki vaha apane zarIrako laMgar3A kUbaDA Adike vebameM pahile banAtA thA aba vaha nahIM banAtA hai| tathA bhAvoMmeM bhI aisI saralatA A jAtI hai ki jo kucha yaha vicAratA hai vahI vANIse kahatA hai tathA jo vANIse kahatA hai vahI zarIrase karake dikhalAtA hai / aisA nahIM karatA ki vacanase kucha kahe vicAra kucha aura hI tathA kare kucha aura hI / paravazcanaThagAI yaha nahIM karatA hai isataraha Arjava guNakI prAptise yaha jIva dharmakA ArAdhaka bana jAtA hai| vizuddha adhyavasAyake prabhAvase anya janmameM bhI isako dharmakI prApti hotI hai ||48|| saghaNA guNAne potAnAmAM utpanna 12 che. avisaMvAyaNasaMpannayAe NaM jIve dhammassa ArAhae bhavai- avisaMvAdanasaMpannatayA khalu jIvaH dharmasyArAdhakaH bhavati bhAvA avisa'vAdana guNAthI yukata hovAnA kAraNe jIva dharmanA ArAdhaka banI jAya che. bhAvAtha-mAyA kaSAyanA parityAgathI AtmAmAM je saralatA utpanna thAya che tenu' nAma Ava che. jyAre jItranI A prakAranI pariNati thai jAya che tyAre tenAmAM mAyAcArInA abhAvathI kAyAnI saraLatA AvI jAya che. ke te peAtAnA zarIrane laMgaDuM, mukhaDuM, AdinA veSamAM banAvatA hatA, have A pramANe anAvatA nathI. tathA bhAvAmAM paNa evI saralatA AvI jAya che ke, te je kAMi vicAre che te vANIthI kahe che. tathA te je vANIthI kahe che te zarIrathI karIne batAve che. evuM nathI karatA ke, vacanathI kAMi kahe, vicAre kAMI bIjuM, ane kare khIjuM ja kAMI, khIjAnI kuthalI te karatA nathI, A pramANenI Ava guNanI prAptithI e jIva dharmanuM ArAdhana karanAra anI jAya che. vizuddha adhyavasAyanA prabhAvathI anya janmamAM paNa tene dharmanI prApti thAya che // 48 // u0 41 uttarAdhyayana sUtra : 4 Page #340 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 322 uttarAdhyayanasUtre ___ ArjavasaMpannasyApi vinayaM vinA na samagraphalaprAptiH, sa ca mArdavAdeveti ekonapazcAzattamaMbhedamAha mUlam-mahavayAeNaM bhaMte ! jIve ki jaNei ? madavayAe aNussiyattaM jaNei / aNussiyattaNaM jIve miumadavasaMpanne aTThamayahANAiM nihAvei // sU0 49 // chAyA-mArdavena khalu bhadaMta ! jIvaH kiM janayati ? / mArdavena anucchritatvaM janayati / anucchritatvena jIvaH mRdumArdavasaMpannaH, aSTau madasthAnAni niSThApayati // muu0||49|| TIkA-madavayAe' ityAdi he bhadanta ! mArdavena AtmanaH komalapariNAmo mArdavaM tena, jIvaH kiM janayati ? / bhagavAnAha-he ziSya ! mArdavena-komalapariNAmena mAnatyAgarUpeNa anucchritatvam anuddhatatvaM vinayaM janayati / mAdevaM hi vinayasya kAraNam , vinayazca pradhAnodharma iti sUcayan pAha-'aNussiyatteNaM' ityaadi| anuni tatvenavinayena jIvaH, mRdumArdavasaMpannaH = mRduH-dravyato bhAvatazcAvanamanazIlastasya ___ Arjava guNavAleke bhI vinayake vinA samagra phalakI prApti nahIM hotI hai| yaha vinaya mArdava dharmase hI prApta hotA hai / isaliye unacAsave bola meM mArdava guNako kahate haiM--'maddavayAeNaM' ityaadi| ___ anvayArtha-(bhaMte maddavayAeNaM jIve kiMjaNei-bhadanta ! mArdavena khalu jIvaH kiM janayati) he bhagavan ! mArdava guNase jIva kisa guNako prApta karatA hai ? uttara-(mavayAe aNussiyattaM jaNei-mArdavena anucchritatvaM janayati) mArdavase jIva anucchritatva-uddhatatAke tyAmarUpa vinayadharmako prApta karatA hai| (aNussiyatteNaM jIve miumadavasaMpanneaTThamayaTThA Arjava guNavALAne paNa vinayanA vagara samagra phaLanI prApti thatI nathI, e vinaya mArdava dharmathI ja prApta thAya che. A kAraNe ogaNapacAsamAM bolamAM bhAI zuzuna 4 -" maddavayAeNaM" ityAdi / ma-kyAtha-bhaMte maddavayAeNaM jIve kiM jaNei-bhadanta mArdavena khalu jIvaH kiM janayati magavAna! mAha zuzuthI 71 yA gugune prApta 43 cha ? uttara-maddavayAe aNussiyattaM jaNei-mAdavena anucchritatvaM janayati mAthI jIva anucchitatva--uddhatatAnA tyAgarUpa vinaya dharmane prApta kare che. aNussiyatteNaM jIve miumaddavasaMpanne aTThamayaTThANAI nidvAvei-vinaya dhamAthI 71 uttarAdhyayana sUtra : 4 Page #341 -------------------------------------------------------------------------- ________________ priyadarzinI TIkA. a. 29 bhAvasatyaphalavarNanam 50 yanmArdavaM tena saMpannaH=mArdavAbhyAsAt sadA mRdu svabhAvaH san , aSTau madasthAnAni-jAti-kula-bala-rUpa-tapa-aizvarya-zruta-lAbha-garva rUpANi niSThApayati= nivArayati / / 49 // mU0 // mRdusvabhAvo bhAvasatyavAn bhavatIti paJcAzattamaM bhAvasatyaphalamAhamUlam-bhAvasacce NaM bhaMte ! jIve kiM jaNei ? bhAvasacceNaMbhAvavisohi jnnei| bhAvavisohie vaTTamANe jIve arahaMta pannattassa dhammassa ArAhaNayAe abbhuTTei / arahaMtapannattassa dhammassa ArAhaNayAe abbhuTTittA paralogadhammassaArAhae bhavai ||suu50|| chAyA-bhAvasatyena bhadanta ! jIvaH kiM janayati ? / bhAvasatyena bhAvavizodhi janayati / bhAvavizodhyA vartamAno jIvaH, arhatmajJaptasya dharmasya ArAdhanAya abhyuttiSThatte / atprajJaptasya-dharmasyArAdhanAya abhyutthAya paralokadharmasyA''rAdhako bhavati // 50 // NAiM nihAveha-anucchitatvena jIvaH mRdumAdevasaMpannaH aSTau madasthAnAni niSThApayati) vinayadharmase jIva mRdu-atizaya namra svabhAvakA banakara ATha madasthAnoMkA parityAga karatA hai| ___ bhAvArtha-mAnakaSAyake abhAvase jo AtmAkI pariNati hotI hai usakA nAma mArdava hai| isakI prAptise pariNAmoMmeM atizaya komalatA A jAtI hai| tathA uddhatatAkA bhAva naSTa ho jAtA hai| dravyase tathA bhAvase donoM prakArase yaha sadA vinamra rahatA hai| isIkA nAma vinaya hai| jAtimada, kulamada, balamada, rUpamada, tapamada, lAbhamada, aizvaryamada, zrutamada evaM ina ATha madoMse yaha sarvathA rahita hotA hai // 49 // atizaya namra svabhAvavALA banIne ATha madrasthAne parityAga kare che. bhAvArtha-mAna kaSAyanA abhAvathI AtmAnI je pariNati thAya che enuM nAma mArdava che. AnI prAptithI pariNAmomAM atizaya ke maLatA AvI jAya che jene lai uddhatatAne bhAva naSTa thaI jAya che. dravyathI tathA bhAvathI A pramANe banne prakArathI e sadA vinamra rahe che AnuM ja nAma vinaya che, jatibhaha, sujamaha, mama, 35maha, tapama, mazvaryabhaha, zrutamaha, bhane laalmada, A AThe madathI e sadA sarvadA rahita hoya che jalpA uttarAdhyayana sUtra : 4 Page #342 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 324 uttarAdhyayanasUtre TIkA-'bhAvasacceNaM' ityAdi he bhadanta ! bhAvasatyena=bhAvasatyaM-zuddhAntarAtmatArUpaM tena, jokaH ki janayati ? / bhagavAnAha-he ziSya ! bhAvasatyena bhAvavizodhi-zuddhAdhyavasAyAtmikAM janayati / bhAvavizodhyA saha vartamAno jIvaH, arhatprajJaptasya dharmasyA''rAdhanayA-ArAdhanArthanam abhyuttiSThate-udyato bhavati / ahatpajJaptasya dharmasyArAdhanayA abhyutthAya paralokadharmasya - paraloke - bhavAntare dharmaH paralokadharmastasyArAdhako mRdusvabhAvavAlA bhAvasatya-bhAvase satya bolanevAlA hotA hai isaliye pacAsave bolameM bhAvasatyako kahate haiM-'bhAvasacceNaM' ityaadi| anvayArtha-(bhaMte bhAvasacceNaM jIve kiM jaNei-bhadanta ! bhAvasatyena jIvaH kiM janayati) he bhagavan ! bhAvasatyase jIva kisa guNako prApta karatA hai ? uttara-(bhAvasacceNaM bhAvavisohiM jaNei-bhAvasatyena bhAvavizodhi janayati) bhAvasatyase jIva bhAvavizodhiko utpanna karatA hai| (bhAvavisohie vaTTamANe jIve arhatapannattassa ArAhaNayAe anbhutui-bhAvavizodhyA vartamAnaH jIvaH arhatprajJaptasya dharmasya ArAdhanAya abhyuttiSThate) isa bhAva vizodhike sAtha vartamAna jIva ahatyajJapta dharmakI ArAdhanAke liye sadA udyata rahatA hai / (arahaMtapannattassa dhammassa ArAhaNayAe anbhuTTittA paralogadhammassa ArAhae bhavai-arhatprajJaptasya dharmasyArAdhanayA abhyutthAya paralokadharmasyArAdhakaH bhavati) arhatpra. jJapta dharmakI ArAdhanAse abhyutthita hokara-bhAvita antaHkaraNa hokara mRdu svabhAvavALA bhAva satya-bhAvathI sAcuM bolavAvALA hoya che, A 2) payAsamA mAmA mApasatyane 4 cha-"bhAvasacceNaM" ityAdi / anvayArtha-bhaite bhavasacceNa jIve kiM jaNei-bhadanta bhAvasatyena jIvaH kiM janayati hai mApAna ! mApasatyathI 01 yA zuzune ta 42 cha ? uttara-bhAvasacceNaM bhAvavisohi jaNei-bhAvasatyena bhAvavizodhiM janayati sA satyathI 81 lApazuddhine Gun 43 che. bhAvavisohie vaTTamANe jIve arhata pannattassa dhammassa ArAhaNayAe abbhuTei-bhAvavizodhyA vartamAnajovaH arhatprajJaptasya dharmasya ArAdhanAya abhyuttiSThate / sAzuddhinI sAthe tabhAna 71 ma ta dhamanI mArAdhanAna bhATe sahata 2 cha. arahaMtapannattasya dhammassa ArAhaNayAe abbhuTTittA paralogadhammassa ArAhae bhavai-arhatprajJaptasya dharmasyArAdhanayA abhyutthAya paralokasyArAdhakaH bhavati ma prazasta dhanI mArAdhanAthI yutthita thnbhAvita aMtaHkaraNa thaIne jIva paraleka dharmane ArAdhaka banI jAya che. arthAta uttarAdhyayana sUtra:4 Page #343 -------------------------------------------------------------------------- ________________ priyadarzinI TIkA a0 29 karaNasatyaphalavarNanam 51 bhavati, parabhave jinadharmaprAptyA, viziSTabhavAntaramAptyA vA dharmArAdhako bhava. tIti bhAvaH / 'ArAdhanayA' ityatra hetau tRtIyA adhyayanena vstiitivt||50|| bhAvasatye ca sati karaNasatyaM syAditi ekapaJcAzattamaM bhedaMtamAha mUlam-karaNasacceNaM bhaMte ! jIve ki jagei ? / karaNasacceNaM karaNasattiM jaNei, karaNasacceya vaTTamANe jIve jahAvAI tahAkArI yAvi bhavai // suu051|| chAyA-karaNasatyena bhadanta ! jIvaH kiM janayati ? / karaNasatyena karaNazakti janayati / karaNasatye ca vartamAnojIvaH, yathAvAdI tathAkArI cApi bhavatI // 51 // TIkA-'karaNasacceNaM' ityAdi he bhadanta ! karaNasatyena karaNe-pratilekhanAdi kriyAyAM, satyaM-AlasyanirAkaraNapUrvakaM yathoktavidhinA ArAdhanaM, karaNasatyaM tena jIvaH kiM janayati jIva paraloka dharmakA ArAdhaka hotA hai arthAt-parabhavameM jinadharma kI prApti se athavA viziSTa paryAyAntara ko prAptise dharmakA ArAdhana karane vAlA hotA hai| bhAvArtha-zuddha antarAtmAsvarUpa hai / isa bhAvasatya se jIva zuddha adhyavasAyarUpa pariNati ko utpanna karatA hai| bhAvavizodhimeM vartamAna jIva sadA jinendrapraNIta dharma ke sevana karane meM tatpara rahatA hai| isakA prabhAva yaha hotA hai ki parabhava meM bhI isa jainadharma ke sevana se prIti rahatI hai| tathA utpatti bhI isakI aise kula meM hotI hai ki jisa meM jainadharmakA sevana kula paramparA se calA AtA ho // 50 // bhAvasatyavAlA kAraNa satya hotA hai isaliye ikkAvanave bolameM parabhavamAM janadharmanI prAptithI athavA viziSTa paryAyAntaranI prAptithI dharmanuM ArAdhana karavAvALA bane che. bhAvArtha-zuddha antarAtmA svarUpa bhAvarUpa che. A bhAvasatyathI jIva zuddha adhyavasAyarUpa pariNatine utpanna kare che. bhAva vizuddhimAM vartamAna jIva sadA jInendra praNita dharmanuM sevana karavAmAM tatpara rahe che. Ane prabhAva e thAya ke, parabhavamAM paNa A jainadharmanuM sevana karavAmAM prIti rahe che. tathA utpatti paNa enI evA kuLamAM thAya che ke, je kuLamAM jainadharmanuM sevana 35 525rAthI yAyu mAtu Doya che, // 50 // bhAva satyavALA jIva karaNasatya hoya che, A mATe ekAvanamA bolamAM uttarAdhyayana sUtra:4 Page #344 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 326 ___ uttarAdhyayanastre kiM phalamupArjayati ? / bhagavAnaha-he ziSya ! karaNasatyena karaNazakti tanmAhAmyAd apUrvApUrva zubhakriyAkaraNasAmarthya rUpAM tapaH saMyamArAdhane uttarottaravIryoMllAsaddhirUpAM janayati / punaH karaNasatyena vartamAno jIvo yathAvAdo tathAkArI bhavati yAdRzaM sUtrArtha paThati, tAdRzaM sUtrAnusAraM kriyAkalApaM karoti / yathA vadati tathA karotItyarthaH / / 51 // karaNasatya ko kahate haiM-'karaNasacceNaM' ityaadi| ___ anvayArtha-(bhaMte karaNasacceNaM jIve kiM jaNei-bhadanta ! karaNasatyena jIvaH kiM janayati) he bhagavan ! karaNasatya se jIva kisa guNako prApta karatA hai ? uttara-(karaNasacceNaM karaNasattiM jaNei-karaNasatyena karaNazaktiM janayati) karaNasatya se jIva karaNazakti ko utpanna karatA hai (karaNaecce ya vaTTamANe jIve jahAvAI tahAkArIyAvi bhavai-karaNasatye ca vartamAnaH jIvaH yathAvAdI tathAkArI cApi bhavati ) isa karaNasatvameM vartamAna jIva yathAvAdi evaM tathAkArI hotA hai| ___ bhAvArtha-pratilekhanAdika kriyAkA Alasya nirAkaraNapUrvaka yathoktavidhike anusAra ArAdhana karanA isakA nAma yahAM karaNasatya hai| isa karaNasatyase jIva apUrva 2 zubha kriyA karanekI zaktiko prApta karatA hai| isa zaktike prApta honepara jIva tapa evaM saMyamake ArAdhana karane meM uttarottara vIryAllAsakI vRddhi karatA rahatA hai| tathA isa karaNasatyameM vartamAna jIva jaisA sUtrArtha paDhatA hai vaisI hI-usake anusAra kriyA karatA hai|||51|| 2satyane 49 cha-" karaNasacceNaM " tyA sanvayArtha-bhaMte karaNasacceNaM jIve kiM jaNei-bhadanta karaNasatyena jIvaH kiM janayati bhAvAna ! 42satyathI 71 4 // gugune prAta re cha ? uttara-karaNasacceNaM karaNasattiM jaNei-karaNasatyena karaNazakti janayati 42 satyathI 12zatine utpanna 42 cha. karaNasacceya vaDhamANe jIve jahAvAI tahAkAri yAvi bhavai-karaNasatyena vartamAnajIvaH yathAvAdI tathAkArI cApi bhavati mA 4261satyamAM vartamAna jIva yathAvAdI temaja tathAkArI thAya che. bhAvArtha-satilekhanAdika kriyAmAM ALasa nirAkaraNa pUrvaka yakata vidhi anusAra ArAdhana karavuM enuM nAma ahI karaNasatya che, A karaNa SchI jIva apUrva zubha kriyA karavAnI zakitane prApta karI tye che. A zakita prApta thaI jatAM jIva tapa ane saMyamanuM ArAdhana karavAmAM uttarottara vIdyAsanI vRddhi karate rahe che tathA A karaNasatyamAM vartamAna jIva je pama satrArtha bhaNe che eja pramANe e anusAra kriyA kare che. Apa1 che. uttarAdhyayana sUtra:4 Page #345 -------------------------------------------------------------------------- ________________ priyadarzinI TIkA a. 29 yogasatyaphalavarNanam 52 327 karaNasatyavato mune yogasatyamapi syAditi dvipaJcAzattamabhedamAhamUlam-yogasacceNaM bhaMte ! jIve ki jaNei ? / jogasacceNaM joge visAhei // sU052 // chAyA-yogasatyena bhadanta ! jIyaH kiM janayati ! / yogasatyena yogAn vizodhayati // 52 // ___TIkA-'jogasacceNaM ' ityAdi he bhadanta ! yogasatyena-yogeSu-manovAkkAyayogeSu, manovAkAyAnAM vyApAreSu satyam-ekarUpatvaM, yogasatyaM tena, jIvaH kiM janayati ? / bhagavAnAhayogasatyena yogAn kAyikavAcikamAnasAna vizodhayati-karmabandhAjanakatvAnniISAn karoti // 52 // ___ karaNasatyavAle muni ko yoga satya bhI hotA hai so bAvanave bolameM yogasatyako kahate haiM-'jogasacceNaM' ityaadi| ___ anyaartha-(bhaMte yogasacceNaM jIve kiM jaNei-bhadanta ! yogasatyena jIvaH kiM janayati) he bhagavan yogasatyase jIva kisa guNako prApta karatA hai ? (jogasacceNaM joge visohei-yogasatyena yogAn vizodhayati) yogasatyase jIva apane yogoMko zodhatA hai| bhAvArtha-mana, vacana, evaM kAya, inake vyApArakA nAma yoga hai isa vyApArameM ekarUpatA rahanA isakA nAma yogasatya hai| isa yogasatyase jIva apane ina yogoMko aisA banAletA hai ki jisase usako karmoM kA baMdha nahIM hotA hai arthAt vaha apane yogoMko nirdoSa kara letA hai // 52 // karaNasatyavALA munine gasatya paNa hoya che jethI bAvanamAM bolamAM yogasatyane 4 cha--" jogasacceNaM" tyAha. anvayArtha -jogasacceNaM jIve kiM jaNei-bhadanta yogasasyena jIvaH kiM janayati bhagavAna ! yazasatyathI 71 4yA zugune prApta 42 cha ? jogasacceNaM joge visohei-yogasatyena yoge vizodhayati yogasatyathI 71 potAnA yogAne sAdhaiche. bhAvArtha--mana, vacana ane kAyA enA vyApAranuM nAma roga che. A vega satyathI jIva pitAnA e gene evA banAve che ke, jenAthI ene kamene baMdha thatuM nathI arthAta e pitAnA cogAne majabUta banAvI le che. parA uttarAdhyayana sUtra:4 Page #346 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 328 uttarAdhyayanasUtre etacca satyaM guptiyuktasyaiva bhavati, ataH tripazcAzattamabhedarUpAM manoguptimAha-- mUlam-maNaguttayAe NaM bhaMte ! jIve ki jnnei| maNaguttayAe jIve egaggaM jaNei / egaggacitte NaM jIve maNagutte saMjamArAhae bhavai / sU0 53 // __ chAyA--manoguptatayA khalu bhadanta ! jIva kiM janayati ? / manoguptatayA jIvaH aikAyyaM janayati / ekAgracittaH khalu jIvo manoguptaH saMyamArAdhako bhavati // 53 // TIkA--'maNaguttayAe ' ityAdi-- he bhadanta ! manoguptatayA-manasoguptatA manoguptatA-manogupti manaso niyatraNA-azubhapadArthAd gopanaM tayA jIvaH kiM janayati ? / bhagavAnAha-he ziSya ! manoguptatayA jIvaH, aikAyaM manoguptistrividhA-AtaraudradhyAnAnubandhikalpanAjAlaviyogaH prathamA 1, zAstrAnusAriNI paralokasAdhikA dharmadhyAnAnuvandhinI mAdhya__ yaha yogasatya guptiyukta munike hI hotA hai isaliye aba tirapanave bolameM sUtrakAra guptikA kathana karate haiM-'maNaguttayAeNaM' ityAdi / anvayArtha-(bhaMte maNaguttayAe NaM jIve kiM jaNei-bhadanta ! manoguptatayA khalu jIvaH kiM janayati) he bhagavan ! manoguptise jIva kisa guNako prApta karatA hai ? ( maNaguttayAe jIve egaggaM jaNei-manoguptatayA jIvaH aikAyaM janayati) uttara-manoguptise jIva ekAgratAko dhAraNa karatA hai (egaggacitteNaM jIve maNagutte saMjamArohae bhavai-ekAgracittaH khalu jIvaH manoguptaH saMyamArAdhakaH bhavati ) ekAgracitta banA huA jIva manoguptivAlA honese saMyamakA ArAdhaka hotA hai| A gasatya guptiyukata munine ja thAya che. A mATe have tepanamA mAtama sUtra sutinu 4thana 42 cha--"maNaguttayAraNaM " tyAdi. anvayArtha ---bhaMte maNaguttayAe NaM jIve kiM jaNei-bhadanta manoguptatayA khalu jIvaH kiM janayati u masavAna ! bhanAstithI 01 4yA zudhana prAta 42 cha ? uttara-maNaguttayAe jIve egaggaM jaNei-manoguptatayA jIvaH ekAgrathaM janayati bhanAstithI 75 seyatA pA225 42 cha. egaggacitteNaM jAve maNagutte saMjamArAhae bhavai-ekAgracittaH khalu jIvaH manoguptaH saMyamArAdhakaH bhavati - citta banela e jIva mane guptivALA hovAnA kAraNe saMyamanA ArAdhaka hoya che. uttarAdhyayana sUtra : 4 Page #347 -------------------------------------------------------------------------- ________________ priyadarzinI TIkA a. 29 manoguptiphalavarNanam 53 329 sthyapariNati dvitIyA 2, kuzalAkuzalamanovRttinirodhena yoganirodhAvasthAbhAvinI AtmasvarUpAvasthAnarUpatA tRtIyA 3 / taduktaM vizeSaNatrayeNa yogazAstra" vimuktakalpanAjAlaM, samatve supratiSThitam / AtmA''rAmaM manastajjJai manoguptirudAhatA // 1" bhAvArtha-azubha padArthoM kI vicAraNAse manakA nivAraNa karanA arthAt azubha padArthAkA vicAra nahIM karanA isakA nAma manogupti hai| isa manoguptike prabhAvase jIva cittakI ekAgratA prApta kara letA hai| manogupti tIna prakArakI hai-AtadhyAna evaM raudradhyAna jisase hoM aisI kalpanAoMkA parityAga karanA so 1prathama gurita hai ? dharmadhyAnakA anubaMdha jisameM ho tathA jo zAstrake anusAra ho evaM paralokakA jisase sAdhana ho aisI mAdhyasthya pariNati dvitIya manogupti hai / 2 / zubha evaM azubha manovRttike nirodhase yoganirodhAvasthAmeM honevAlI AtmasvarUpAvasthAnarUpa pariNati tRtIya manogupti hai / yogazAstra meM tIna vizeSaNoM dvArA yahI bAta isa prakAra kahI hai "vimuktakalpanAjAlaM, samatve supratiSThitam / AtmArAmaM manastajjJaH, manogutirudAhRtA / / 1 / " arthAt jo mana samasta kalpanAoMse rahita hai aura sama bhAvameM pratiSThita hokara AtmasvarUpameM ramaNa karatA hai usako manogupti kahate haiM / bhAvArtha--azubha padArthonI vicAraNAthI manane zekavuM, arthAtu azubha padAthene manamAM vicAra na kare enuM nAma mane gupti che. e mane guptinA prabhAvathI jIva cittanI ekAgratA prApta karI le che. mane gupta traNa prakAranI che, AdhyAna ane raudradhyAna jenAthI thAya evI kalpanAone parityAga kare. e prathama mane gupti che. dharmadhyAnane anubaMdha jemAM hoya tathA je zAstranA anusAra hoya ane jenAthI paralekanuM sAdhana hoya evI madhyastha pariNati bIjI mane gupti che. zubha ane azubha manavRttinA nidhathI yoga nidhAvasthAmAM thavAvALI AtmasvarUpa papasthAnarUpa pariNati trIjI ane gupti che. rogazAstramAM traNa vizeSa dvArA vAtane A pramANe kahela che- ___" vipuktakalpanAjAlaM, samatve supatiSThitam / AtmArAmaM manastajjJaiH, manoguptirudAhRtA // 1 // " arthAta-je mana saghaLI kalpanAothI rahita che temaja samabhAvamAM ekAgra banIne AtmasvarUpamAM ramaNa kare che ene mane gupti kahevAmAM Ave uttarAdhyayana sUtra :4 Page #348 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 330 uttarAdhyayamasTe ___ satyAmRSAdibhedena caturvidhA manoguptiriti tu prAgihaiva caturviMzatitame'dhyayane bhagavatA prarUpitam / tayA manoguptatayA jIvaH kiM janayati ? / bhagavAnAha-he ziSya ! manoguptatayA jIvaH, ekAgyaM dharme ekAntatvaM nizcalatayA cittasya dharma sthitiM janayati-upArjayati / tatazca ekAgracittaH dharmaikaniSThacittaH, khalu jIvaH, manoguptaH zubhAdhyavasAyeSu pravRttimatA manasA gupta:-rakSitaH san saMyamArAdhako bhavati, tatra manonirodhasya pradhAnatvAditi bhAvaH // 53 // manogupti matomune vAggutti bhavatIti catuHpaJcazattamabhedarUpA tAmAhamUlam-vayaguttayAe NaM bhaMte ! jIve ki jaNei ? / vayaguttayAe niviyAraM jagei / nidhviyAre NaM jIve vaigutte ajjhappajogasAhaNajutte yAvi viharai ||suu054 // chAyA-vAgguptatayA khalu bhadanta ! jIvaH kiM janayati ? / vAgguptatayA khalu nirvikAratvaM janayati / nirvikAraH khalu jIvaH vAgguptaH, adhyAtmayogasAdhanayuktazcApi bhavati // 54 // TIkA- vayaguttayAe' ityAdi he bhadanta ! vAgguptatayA-zubhavAgudIraNe na jIvaH kiM janayati ? / bhagavAnAhahe ziSya ! vAgguptatayA khalu nirvikAratvaM vitathAdi vAgvikArAbhAvaM janayati tatazca nirvikAro jIvo vAgguptA pravIcArApravIcArabhedena dvividhAyA vAggupteH yaha manogupti satyAmRSA Adike bhedase cAra prakArakI hotI hai yaha bAta pahile coIsaveM adhyayanameM sUtrakArane kahI hai| isa manoguptise jIva dharmameM ekAntarUpase sthira citta bana jAtA hai| jaba yaha dharmameM ekaniSTha citta bana jAtA hai taba isakA mana zubha adhyavasAyase surakSita banA huA prANI saMyamakA ArAdhaka bana apane janmako saphala banA letA hai // 53 // __ manoguptivAleko vacanagupti hotI hai aba copanave bolameM vcnche. A manogapti satyAsatyanA bhedathI cAra prakAranI hoya che. A vAta pahelAM cAvIsamA adhyayanamAM sUtrakAre batAvela che, A managuptithI jIva ekAnta rUpathI dharmamAM sthira cittavALA banI jAya che, jyAre te dharmamAM ekaniSTha citta thaI jAya che tyAre enuM mana zubha adhyavasAyathI surakSita banI jAya che. A pramANe manathI surakSita banela e prANu saMyama ArAdhaka banIne potAnA janmane saphaLa banAvI le che. je paDe che uttarAdhyayana sUtra:4 Page #349 -------------------------------------------------------------------------- ________________ priyadarzinITI kA a. 21 vAggupti 54 kAyaguptikalavarNane ca 55 331 sarvathA vAgnirodharUpa vAgguptisamanvitaH san , adhyAtmayogasAdhanayuktaHadhyAsmayogA:-manovyApArA dharmadhyAnAdayasteSAM sAdhanAni-ekAgratAdIni, tairyuktathApi bhavati / viziSTavAggupti rahito hi na cittaikAgratAdibhAga bhavatIti bhAvaH // 54 // guptiko kahate haiM- vayaguttayAeNaM' ityaadi| ___ anvayArtha-(bhaMte vayaguttayAe NaM jIve kiM jaNei-bhadanta ! vAgguptatayA khalu jIvaH kiM janayati) he bhagavan ! zubhavANI ke udIraNarUpa vacanaguptise jIva kisa guNako prApta karatA hai ? uttara-(vayaguttayAe nimviyAraM jaNei-vAgguptatayA khalu nirvikAratvaM janayati) zubhavANIke udIraNarUpa vacanaguptise jIva vikathA Adi rUpa vANIke vikArakA abhAva karadetA hai| (nirvikAraH khalu jIvaH vAgguptaH adhyAtma yogasAdhanaguptazcApi bhavati) isa prakAra vANIke vikArase rahita banA huA jIva vacanagupti sahita dharmadhyAna Adike sAdhanabhUta ekAgratA Adise yukta ho jAtA hai| ___ bhAvArtha-zubhavANIkA bolanA athavA sarvathA vANIkA nirodha karanA yaha donoM prakArase vacanagupti hai| prathama vacanagupti jo pravRttirUpa hai usameM rahanevAle sAdhukA vikathA Adi rUpa vacana bolanekA tyAga hotA hai / tathA sarvathA vAganirodharUpa guptimeM rahA huA sAdhu dharmadhyAna Adike sAdhanabhUta ekAgratA Adise yukta banatA hai / jisake yaha viziSTa vAggupti nahIM hotI hai usake cittakI ekAgratA nahIM hotI hai // 54 // bhanAzusi pAjAne payanati thAya che. ve payanatine 4 cha- 'vayaguttayAe' ___manvayArtha-bhaMte vayaguttayAeNaM jIve kiM jaNei-bhadanta vAguptatayA jIvaH kiM janayati u masavAna rAma nan Gl25535 kyanalithI 1 vA guNana bhAta 42 cha ? uttara-vayaguttayAe nimviyAra jaNei-vAraguptatayA khalu nirvikAratvaM janayati zubha pAenajI2535 payanasipI vizthA mAhi35 pAzIna vikArane sarvathA tyAga karI de che. A pramANe vANanA vikArathI rahita banela jIva vacanagupti sahita dharmadhyAna AdinA sAdhanabhUta ekAgratAne dhAraNa karanAra banI jAya che. bhAvArtha-zubha vANInuM belavuM, athavA te saMpUrNapaNe vANanA uccAraNane nirodha kare A banne prakAra vacanaguNinA che. prathama vacanagupti je pravRttirUpa che AmAM rahevAvALA sAdhu vikathA jevA vacanene bolavAne tyAga kare che. tathA sarvathA vANI uccAraNanA nirodharUpa guptimAM rahenAra sAdhu dharmadhyAna AdinA sAdhanabhUta ekAgratA vagerethI zobhAyamAna bane che. jemane AvI viziSTa vacanagupti nathI hotI enA cittanI ekAgratA nathI thatI. 54 uttarAdhyayana sUtra:4 Page #350 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 332 uttarAdhyayana sU vacanaguptimato muneH kAyaguptiravazyaM bhavatIti paJcapaJcAzattama bhedarUpAM tAmAhamUlam - kAyaguttayAe NaM bhaMte ! jIve ki jaNei ? | kAyaguttayAe NaM saMvaraM jaNei / saMvareNaM kAyagutte puNo pAvAsavanirohaM karei // sU0 55 // chAyA - kAyaguptatayA khalu bhadanta ! jIvaH kiM janayati / kAyaguptatayA khalu saMvaraM janayati / saMvareNa kAyaguptaH punaH pApAssravanirodhaM karoti / / sU0 55 / / TIkA - ' kAyaguttayAe ' ityAdi he bhadanta ! kAya guptatayA = kAyasya guptatA - guptiH, zubhayogapravRttirUpA kAguptaH kAyaguptatA tayA jIvaH kiM janayati ? | bhagavAnAha - he ziSya ! kAya - guptatayA khalu saMvaraM = azubhayogaM nirodharUpaM janayati / saMvareNa abhyasyamAnena kAyaguptaH - kAyena guptaH - kAyakRtA zubhayoganirodhena rakSitaH, punaH pApAssravanirodhaM pApAtravasya- pApakarmopAdAnasya prANAtipAtAdyaSTAdazavidhasya nirodhaM karoti // po vacanaguptivAleko kAyagupti avazya hotI hai so pacapanave bolameM kAyaguptiko kahate haiM-' kAyaguktavAeNaM' ityAdi / anvayArtha - ( bhaMte kAyaguttayAeNaM jIve kiM jaNei-bhadanta ! kAyaguptatayA jIvaH kiM janayati) he bhagavan! zarIra kI zubhayoga pravRttirUpa kAguptise jIva kisa guNako prApta karatA hai ? uttara - ( kAyaguttayAe NaM saMvaraM jaNei - kAyaguptatayA khalu saMvaraM janayati ) jIva kAyagupti ke prabhAvase azubhayoga nirodharUpa saMvarako prApta karatA hai| ( saMvareNaM kAya te puNo pAvAsavaniroha karei-saMvareNa kAyaguptaH punaH pApAsravanirodhaM karoti) saMvara dvArA kAyagupta banA huA jIva pApakarmake upAdAnabhUta prANAtipAta Adi aThAraha prakAra ke pApAstrakA nirodha karadetA hai| vacanazutivALAne kAyadgupti avazya thAya che. AthI kAyaruptine kahe chekaaguttaannN ' ItyAdi 1 - 66 anvayArtha - bhaMte kAyaguttayAeNaM jIve kiM jaNei - bhadanta kAyaguptatayA jIvaH linnati he bhagavAna! zarIranI zubhayoga pravRttirUpa kAyaguptithI jIva kayA guNune Apta ure che ? uttara - kAya guttayAeNaM saMvaraM jaNei - kAya guptatayA saMvaraM navRtti kAyasinA prabhAvathI jIva azubhayoga nirodharUpa savarane prApta kare che. saMvareNaM kAyagutte puNo pApAsava nirohaM karei - saMvareNa kAyaguptaH punaH pApAtra - nizeSa joti savathI kAyacusa anela jIva pApa kane utpanna karanAra prANAtipAta Adi aDhAra prakAranA pApasavanA nirodha karI de che. uttarAdhyayana sUtra : 4 Page #351 -------------------------------------------------------------------------- ________________ priyadarzinI TIkA a. 29 mana:samAdhAraNAphalavarNanam 56 333 guptibhizca yathAkramaM mana Adi samAdhAraNA saMbhava iti pUrva paDapaJcAzattama manaH samAdhAraNAmAha-- mUlam-maNasamAhAraNAyAe NaM bhaMte ! jIve kiM jaNei / maNasamAhAraNayAe NaM egaggaM jaNei / egaggaM jaNaittA nANapajjave jaNayai nANapajjave jaNaittAsammattaM visohei, micchattaM ca nijjarei // sU0 56 // chAyA--mana:samAdhAraNatayA khalu bhadanta ! jovaH kiM janayati / manaH samAdhAraNatayA khalu ekAgraM janayati / ekAgre janayitvA jJAnaparyavAn janayati / jJAnaparyavAn janayitvA samyakta vizodhayati / mithyAtvaM ca nirayati // 56 // TokA--' maNasamAhAraNAe ' ityAdi---- he bhadanta ! manaH samAdhAraNatayA manasaH-samAdhAraNA-AgamoktavidhinA sthApana, manaH samAdhAraNA tayA jIvaH ki janayati / gururAha-manaH samAdhAra bhAvArtha-zarIra ko zubha kAryoM meM lagAnA-evaM azubha kAryo meM usako pravRtta nahIM karanA isakA nAma kAyagupti hai| isa kAyaguptike prabhAvase jIva azubhayogakA nirodha karatA hai| isI kA nAma saMvara hai| isa taraha kAyakRta azubhayogake nirodha se rakSita banA huA jIva karmopAdAna ke hetubhUta prAgAtipAta Adi aThAraha prakArake pApoM kA nirodha karatA hai // 55 // mana vacana evaM kAyagupti se mana Adi ko samAdhAraNA hotI hai isa liye chapanave bolameM pahile manasamAdhAraNA ko kahate haiM'maNasamAhAraNayAe' ityAdi / anvayArtha-(bhaMte maNasamAhAraNayAe NaM jIve ki jaNei-bhadanta / manaH samAdhAraNatayA khalu jIvaH kiM janayati) he bhagavan ! mana samA bhAvArtha-zarIrane zubha kAryomAM lagADavuM-ane azubha kAryo tarapha javA devuM AnuM nAma kAyamurti che. A kAyaguptinA prabhAvathI jIva azubha gane nirodha kare che. AnuM ja nAma saMvara che. A pramANe kAyakRta azubha yoganA nirodhathI rakSAyele jIva kapAdAnanA hetubhUta prANAtipAta Adi aDhAra prakAranA pApAsavane niSedha kare che. papA mana, vacana ane kAyaguptithI mananI samAdhAraNa thAya che A mATe paData bhanasamAdhArAne 4 cha-"manasamAhAraNayAe" ityaadi| manvayArtha-bhaMte maNasamAhAraNayAeNaM jIve kiM jaNei-bhadanta manaH samAdhAraNa tayA khalu jIvaH kiM janayati mazAna! manasamApArI va uttarAdhyayana sUtra:4 Page #352 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 334 uttarAdhyayanasUtre gayA khalu aikAyyaM dharmaMkaniSThacittatvaM janayati / aikAyyaM janayitvA jJAnaparyavAn= tattvasvarUpAvabodharUpAn janayati / jJAnaparyavAn janayitvA samyaktvaM vizodhayati / tattvasvarUpe jJAte sati tadviSayA rucirapi zuddhatarA bhavatIti bhaavH| samyaktve vizuddha sati mithyAtvaM ca nirjarayati-kSapayati // 56 // mU0 // dhAraNA se jIva kisa guNa ko prApta karatA hai ? uttara (maNasamAhAraNayAe NaM egaggaM jaNei-manaH samAdhAraNatayA khalu ekAgraM janayati ) mana samAdhAraNA se jIva dharma meM ekaniSTha cittatA ko prApta karatA hai / jaba (egaggaM jaNaittA nANapajjave jaNei-ekAgraM janayitvA jJAnaparyavAn janayati ) ekAgracittatA isameM A jAtI hai taba yaha tattvAvabodharUpa jJAnaparyAyoM ko apane ApameM utpanna karatA hai / (nANapajjave jaNaittA sammattaM visohei-jJAnaparyavAn janayitvA samyaktvaM vizodhayati ) jJAna paryAyoM ko prApta karane ke bAda arthAt tattvasvarUpa jJAta ho jAneke pazcAt samyaktva ko zuddha karatA hai arthAt tadviSayaka ruci bhI isakI vizuddhatara bana jAtI hai / (micchattaM ca nijjarei-mithyAtvaM ca nirjarayati) vaha mithyAtva kI nirjarA karatA hai| bhAvArtha-Agamokta vidhike anusAra manakA sthApana karanA isakA nAma manaH samAdhAraNA hai / jaba manakI samAdhAraNA bana jAtI hai to citta dharma meM ekaniSTha ho jAtA hai / isa taraha citta kI ekaniSThatAse jIva tAttvika jJAnase yukta bana kara apane samyaktva ko zuddha kara lenA jyA guNane prAsa 42 cha ? uttara-maNasamAhArayAe NaM egaggaM jaNei-manaHsamA. dhAraNatayA khalu ekAgraM janayati bhana sabhAdhAraNAthI 01 mAM niSTha thittatAne Ata re che. nyAre egaggaM jaNaittA nANapajave jaNei-ekAgraM janayitvA jJAnapayavAn janayati sanAmA yittatA mAvI taya che, tyAre te tatvAva mAdha35 jJAnaparyAyAne potAnAmA utpanna 41 che. nANapajjave jaNaittA sammattaM visohei-jJAnaparyavAn janayitvA samyaktvaM vizAdhayati jJAnaparyAyAne prAsa karI lIdhA pachI arthAta-tatvasvarUpa jANI lIdhA pachI samyakatvane zuddha kare che. arthA-e aMganI rUci paNa tenAmAM vizuddhattara banI jAya che. ane micchattaM ca nijarei-mithyatvaM ca nirjarayati ta mithyAtvanI ni02|| 42 che. bhAvArtha-Agamaktavidhi anusAra manane sthira karavuM AnuM nAma manaH samAdhAraNa che. jyAre mananI A prakAre samAdhAraNa banI jAya che. tyAre citta dharmamAM ekaniSTha thaI jAya che. A rIte cittanI ekAgratAthI jIva tAtvika jJAna saMpanna banIne pitAnA samyakatvane zuddha karI le che. uttarAdhyayana sUtra:4 Page #353 -------------------------------------------------------------------------- ________________ priyadarzinI TIkA a0 29 dhAksamAdhAraNAphalavarNanam 57 335 __ manaH samAdhAraNAnantaraM vAksamAdhAraNA bhavanIti saptapaJcAzattamabhedarUpAM tAmAha-- mUlam-vaisamAhAraNayAe NaM bhaMte ! jIve ki jaNei ? / vai. samAhAraNAe NaM vaisAhAraNadaMsaNapajjave visohei, vaisAhAraNadaMsaNapajjave visohittA sulahabohiyattaM nivvattei, dullahabohiyattaM nijjarei // 57 // chAyA--vAk samAdhAraNatayA khalu bhadanta ! jIvaH kiM janayati / vAksamAdhAraNayA khalu vAk sAdhAraNadarzanaparyavAn vizodhayati / vAksAdhAraNadarzanaparyavAn vizodhya sulabhavodhikatvaM nirvartayati, durlabhavodhikatvaM nirjarayati // 57 // TIkA-'vaisamAhAraNAyAe ' ityAdi-- he bhadanta ! vAksamAdhAraNatayA svAdhyAya evaM vAgvinivezaH-vAka samAdhAraNA, tayA, jIvaH kiM janayati ? / bhagavAnAha-he ziSya ! vAisamAdhAraNatayA khalu vAksAdhAraNadarzanaparyavAna vAk sAdhAraNAzca te darzanaparyavAzca, vAcaH sAdhAraNAH vAco viSayAH prarUpaNIya padArthAH, jIvAjIvAdayastadviSayakA darzana paryavAH, darzanaparyAyAH-nizcayavyavahArAdisamyaktvabhedAH, iha darzanaparyavANAM tadabhedAropeNa sAmAnAdhikaraNyam , vAksAdhAraNadarzanaparyavAstAn prajJApanIyapadArtha viSayakasamyaktvavizeSAn vizodhayati / dravyAnuyogAbhyAsAt tadviSayA''zaGkAdi hai / evaM mithyAtva kI nirjarA kara detA hai // 56 // mana samAdhAraNA ke bAda sattAvanave bolameM vacana samAdhAraNAko kahate haiM - vaha samAhAraNayAe ' ityAdi / anvayArtha--(bhaMte vai samAhAraNayAe khalu jIvaH ki jaNeibhadanta ! vAk samAdhAraNatayA khalu jIvaH ki janayati ) he bhagavan ! vAka samAdhAraNA dvArA, jIva kisa guNako prApta karatA hai ? uttara(vaisamAhAraNAe NaM vaisAhAraNadaMsaNapajjave visohei-vAk smaadhaarane mithyAtvanI nirjarA kare che. padA bhana samAdhA26 pachI vayana samAdhArAne che-"vai samAhAraNayAe" tyAhI sankyAtha-bhaMte vaisamAhAraNayAe khalu jIve kiM jaNei-bhadanta vAk samAdhAraNatayA khalu jIvaH kiM janayati hai sagavAna ! vayana smaadhaa2| dvArA 75 4 // gugune prAsa 42 che ? uttara-vaisamAhAraNAe Na vaisAhAraNadasaNapajjave visohei-vAksAdhAraNatayA khalu vAksAdhAraNadarzanaparyavAn vizodhayati uttarAdhyayana sUtra:4 Page #354 -------------------------------------------------------------------------- ________________ uttarAdhyayanasUtre mAlinyanirAkaraNena vizuddhAn karotItyarthaH / vAkasAdhAraNadarzanaparyavAn vizodhya sulabhabodhikatvaM nirvatayati, ata evadurlabhabodhikatvaM, nirjarayati=kSapayati // 57 // NatayA khalu vAk sAdhAraNadarzanaparyavAn vizodhayati ) vAka samAdhAraNAse vAk sAdhAraNadarzanaparyAyoM ko vizuddha karatA hai / (vaisAhAraNadasaNa pajjave visohittA sulahabohiyattaM nivvattei dullahabohiyattaM nijjarei -vAksAdhAraNadarzanaparyavAn vizodhya sulabhabodhikatvaM nivartayati durlabhaghodhikatvaM nirjarayati) vAka sAdhAraNadarzanaparyAyoM ko vizuddha karake jIva sulabhayodhivAlA bana jAtA hai aura durlabhabodhipanekI nirjarA karatA haiM / bhAvArtha-svAdhyAya Adi prazasta vacanoM meM pravRtti rakhanA isakA nAma vAka samAdhAraNA hai / isase jIvako yaha lAbha hotA hai ki vaha vAk sAdhAraNa vANIke viSayabhUta jIva ajIva Adi padArtha ko viSaya karanevAle darzanaparyAyoM ko-nizcaya samyaktva evaM vyavahArasamyaktva AdirUpa samyaktvake bhedoM ko-arthAt prajJApanIya padArthaviSayaka samyaktva vizeSoM ko vizuddha karatA hai| usake dravyAnuyoga ke abhyAsa se prajJApanIya padArthaviSayaka zaGkAdika doSa dUra ho jAte haiM / isase prajJApanIya padArthaviSayaka samyaktva vizeSaNa bhI usakA nirmala ho jAtA hai| isa taraha jaba isakA samyaktva nirmala ho jAtA hai to vaha sulabhabodhivAlA bana jAtA hai aura durlabhabodhikatA ko dUra kara detA hai / / 57 / / vacana samAdhAraNAthI jIva vacana sAdhAraNa darzana paryAyane vizuddha kare che. vaisAhAraNadaMsaNapajave visohittA sulabohiyattaM nivvattei-vAkUsAdhAraNadarzanaparyavAn vizodhya sulabhabodhikatvaM nivartayati durlabhabodhikatvaM nirjarayati kyana sAdhAraNa darzana paryAne vizuddha karIne jIva sulabha badhivALo banI jAya che. ane durlabha badhipaNAnI nirjarA kare che. bhAvArtha-svAdhyAya Adi prazasta vacanemAM pravRtti rAkhavI enuM nAma vAku samAdhAraNa che. AnAthI jIvane e lAbha thAya che ke, te vApha sAdhAraNa vANInA viSayabhUta jIva ajIva Adi padArthone jANI zakanArA darzane paryAne, nizcaya samyakatva ane vyavahAra samyakatva AdirUpa samyakatvanA bhedane, arthAta prajJApanIya padArtha viSayaka samyakatva vizene vizuddha kare che. enA dravyAnuM ganA abhyAsathI prajJApanIya padArtha viSayaka zaMkAdika deSa dUra thaI jAya che. Ane laIne prajJApanIya padArtha viSaya samyakatva vizeSaNa paNa enuM nirmaLa thaI jAya che. A pramANe enuM samyakatva jyAre nirmaLa thaI jAya che tyAre te sulabha badhivALA banI jAya che ane durlabha badhikatAne dUra karI de che ApaNA uttarAdhyayana sUtra :4 Page #355 -------------------------------------------------------------------------- ________________ priyadarzinI TIkA a0 29 kAyasamAdhAraNAphalavarNanam 58 337 vacanasamAdhAraNAnantaraM kAyasamAdhAraNA bhavatIti aSTa paJcAzattamabhedarUpAMtAmAha mUlam-kAyasamAhAraNayAe NaM bhaMte! jIve ki jaNei ? |kaay. samAhAraNAe NaM carittapajjave visohei, carittapajjave visohittA ahakkhAyacaritaM visohei, ahakkhAyacaritaM visohittA cattAri kevali kammase khavei, tao pacchA sijjhai bujjhai muccai parinivvAi savvaduHkhANamaMtaM karei // 58 // chAyA--kAyasamAdhAraNatayA khalu bhadanta ! jIvaH kiM janayati ? / kAyasamAdhAraNayA khalu cAritraparyavAn vizodhayati / cAritraparyavAn vizodhya yathAkhyAtacAritraM vizodhayati / yathAkhyAtacAritraM vizodhya catvAri kevalisatkarmANi kSapayati, tataH pazcAt sidhyati, budhyate, mucyate,parinirvAti, sarvaduHkhAnAmantaM kroti| TIkA--'kAyasamAhAraNAyAe ' ityAdi-- he bhadanta ! kAyasabhAdhAraNatayA saMyamArAdhane zarIrasya samyagvyApAraNarUpayA jIvaH kiM janayati ? / bhagavAnAha-he ziSya ! kAyasamAdhAraNatayA khalu cAritraparyavAn cAritrabhedAn kSAyopazamikAna vizodhayati ! unmArgapaTatyA hi aticA. vacana samAdhAraNAke pazcAt kAyasamAdhAraNA hotI hai isaliye aTThAvanave bolameM kAyasamAdhAraNA ko kahate haiM-"kAyasamAhAraNayAe" ityAdi / anvayArtha-(bhaMte kAyasagAhAraNatayAe NaM jIve kiM jaNeibhadanta ! kAyasamAdhAraNatayA khalu jIvaH kiM janayati ) he bhagavan / saMyamake ArAdhanameM zarIrake samyaka vyApArarUpa kAyasamAdhAraNAse jIvako kyA lAbha hotA hai ? uttara-(kAyasamAhAraNAe NaM carittapajjave visohei-kAyasamAdhAraNayA khalu cAritraparyavAn vizodhayati) kAyasamAdhAraNAse jIva kSAyopazamika Adi cAritrabhedoMko nirmala karatA hai| vacana samAdhoraNa pachI kAya samAdhAraNA thAya che A mATe aThThAvanamAM mAsamA yasamAdhA2NAne OM cha-" kAyasamAhAraNayAe" tyAhi. sa-kyAtha-bhaMte kAyasamAhAraNatayAe NaM jIve kiM jaNei-bhadanta kAyasamA. dhAraNapayA khalu jIvaH kiM janayati bhagavAna ! sayabhanA mArAdhanAmA zarIranA samyapha vyApArarUpa kAyasamAdhAraNAthI jIvane zuM lAbha thAya che? uttarakaaysmaahaarnnaae NaM carittapajjave visohei-kAyasamAdhAraNatayA khalu cAritraparyavAn vizodhayati ysmaadhaa2||thii 71 kSAyA5zabhi mAhiyArita hone ni uttarAdhyayana sUtra:4 Page #356 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 338 uttarAdhyayana sUtre ralakSaNaM kAluSyamutyadyate kAyasamAdhAraNayA tadapanayanena kSAyopazamikacAritra nirmalIkarotItyarthaH / cAritraparyavAna vizodhya yathAkhyAtacAritraM vizodhayati / asato notpAda iti siddhAntAt pUrvamapi kathaMcida vidyamAnameva yathAkhyAtacAritraM cAritramohodayena mAlinIkRtaM tannirjaraNena nirmalIkarotItyarthaH yathAkhyAtacAritravizodhya catvAri - catuHsaMkhyakAni kevalisatkarmANi = kevalinaH satkarmANi - vidyamAnakarmANi bhavopagrAhINi, vedanIyam, AyuSkaM nAma, gotraM ceti kSapayati, 'kammase ' ityatra zAstraparibhASayA aMzazabdasya satparyAyatvAta 'satkarmANi unmArga pravRttise aticArarUpa kaluSatA kSAyopazamika cAritrameM AjAtI hai so isa kAyasamAdhAraNA dvArA vaha dUra ho jAtI hai| isase cAritra nirmala ho jAtA hai / isa taraha ( caritapajjave visohittAcAritraparyavAn vizodhya ) kSAyopazamika cAritrabhedoMko nirmala karake (akkhAyacaritaM visoheDa - yathAkhyAtacAritraM vizodhayati ) yathAkhyAtacAritrako nirmala karatA hai arthAt yaha yathAkhyAta cAritra kathaMcit pahile bhI AtmAmeM vidyamAna hI thA kyoM ki asatkA utpAda nahIM hotA hai aisA siddhAnta hai / parantu vaha caritramohanIya karmake udayase malina ho rahA thA ataH kSAyopazamika cAritra ke nirmala honeke bAda cAritramohakI nirjarA karake yaha jIva usako nirmala karatA hai| (ahakkhAyacaritaM visohitA cantAra kevali kammaMse khavei - yathAkhyAtacAritraM vizodhya catvAri kevalasatkarmANi kSapayati ) jaba yathAkhyAta cAritra nirmala ho jAtA hai taba kevali avasthAmeM vidyamAna bhavopagrAhI vedanIya, Ayu, kare che. unmAga pravRttithI aticArarUpa kaluSatA kSAye pazamika cAritramAM AvI jAya che te kAyasamAdhAraNA dvArA dUra thaI jAya che. ethI cAritra nirmaLa manI laya che, yA pramANe carittatrajjave visohittA - cAritraparyatrAn vizodhya kssaaye| pazubhi yAritra lehone nirmANa urIne akkhAyacaritaM visohei-yatha khyAtacAritraM vizodhayati yathAbhyAta zAstrine nirmANa ure che, arthAt -- mA yathAkhyAta cAritra kadAcita AtmAmAM pahelAM paNa vidyamAna haiya che kema ke, asatane utpAda nathI thatA. AvA siddhAMta che. paraMtu te cAritra mAhanIya kramanA udayathI dabAi gayela hAya ane kSApamika cAritranA nirmaLa thavA pachI cAritra meAhanI nirjarA karIne e jIva ane nirmaLa kare che. ahakkhAyacaritaM visohittA cattAri kevalikammaMse khavei - yatha / khyAtacAritraM vizodhya catvAri kevalisatkarmANi kSapayati nyAre yathAbhyAta yAritra nirmANa thaI jAya che, tyAre kevaLI avasthAmAM vidyamAna bhaveApamAhI vedanIya, Ayu uttarAdhyayana sUtra : 4 Page #357 -------------------------------------------------------------------------- ________________ priyadarzinI TIkA. a0 29 jJAnasaMpannatAphalavarNanam 59 iti cchAyA bhavati / tataH pazcAt sidhyati, budhyate, mucyate, parinirvAti, sarvaduHkhAnAmantaM karoti-sidhyatItyAdipadAnAM vyAkhyA'sminnevAdhyayane'STaviMzatitame bhede kRteti tatra draSTavyA // 58 / / itthaM samAdhAraNAtrayAd jJAnAditrayasya vizuddhiruktA, atha ekonaSaSTitame bhede jJAnAdi trayasya phalamAha mUlam-nANasaMpannayAe NaM bhaMte ! jIve ki jaNei ? / nANasaMpannayAe NaM jIve savvabhAvAhigamaM jaNei / nANasaMpanne NaM jIve cAuraMte saMsArakaMtAre na viNassai, jahA sUI sasuttA paDiyAvi na viNassai, tahA jIve sasutte saMsAre na viNassai nANaviNaya tava carittajoge saMpAuNai, sasamaya parasamaya visArae ya asaMghAyaNije bhavai // 59 // chAyA--jJAnasaMpannatayA khalu bhadanta ! jIvaH kiM janayati ? / jJAnasaMpannatayA khalu jIvaH sarvabhAvAbhigamaM janayati / jJAnasaMpannaH khalu jIvaH caturante saMsArakAntAre na vinazyati / yathA sUcI samUtrA patitA'pi na vinazyati, tathA jIva: sasUtraH saMsAre na vinazyati / jJAnavinayatapazcAritrayogAn saMpAmoti / svasamaya parasamayavizAradazcAsaMghAtanIyo bhavati // 59 // TIkA--'nANasaMpannayAe' ityAdi-- he bhadanta ! jJAnasaMpannatayA jJAnena zrutajJAnena saMpannaH-yuktaH, jJAnasaMpannastasya nAma evaM gotra ina cAra karmo ko naSTa karadetA hai / (tao pacchA sijjai bujjai muccai parinivvAi savvaduHkhANamaMtaM kareha-tataH pazcAt sidhyati, budhyate, mucyate parinirvAti, sarvaduHkhAnAmantaM karoti) usake bAda siddha ho jAtA hai, buddha ho jAtA hai, mukta ho jAtA hai evaM zItIbhUta ho jAtA hai| isa prakAra yaha jIva avyAvAdha sukhakA bhAgI bana jAtA hai // 18 // isa prakAra tIna prakArakI samAdhAraNAse jJAnAdi tInakI zuddhi kahI nAma mana gotra me yA2 bhAna naSTa 4 // he che. tao pacchA sijjai bujai muccaI parinivvAi savvaduHkhANamaMtaM karei-tataH pazcAt sidhyati budhyate mucyate parinirvAti sarvaduHkhAnAmantaM karoti / pachI siddha sanI laya che. suddha yAya che. mukta thaI jAya che, ane zItIbhUta banI jAya che. A pramANe e jIva avyAbAdha sukhane bhogavanAra banI jAya che. te 58 che. A pramANe traNa prakAranI samAdhAraNAthI jJAnAdi traNanI zuddhi kahevAmAM Avela che uttarAdhyayana sUtra:4 Page #358 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 340 ___uttarAdhyayanasUtre bhAvaH-jJAnasaMpannatA tayA khalu jIvaH kiM janayati ? / bhagavAnAha-he ziSya ! jJAnasaMpannatayA khalu jIvaH sarvabhAvAbhigamaM sarvabhAvAnAM jIvAjIvAdipadArthAnAm , abhigamaH-jJAnaM, sarvabhAvAbhigamastaM janayati ! jJAnasaMpannaH khalu jIvaH, caturantecatvAraH-caturgatirUpAH, antAH-avayavA yasya tazcaturantaM tasmin , saMsArakAntAresaMsArATavyAM, na vinazyati / tatra dRSTAntamAha-' jahA' ityAdi / yathAsUcI samUtrA-saMlagnadorakA kvacit kacavarAdauM patitA'pi na vinazyati; sarvathA naSTA na bhavati, tathA jIvaH samUtrA-sUtreNa-zrutena sahavartata iti samUtraH zruvajJAnasaMpanna gaI hai aba unnasaThave bolameM jJAnAdika trayakA phala kahate hue prathama jJAnakA phala kahate haiM-'nANasaMpannayAe' ityaadi| anvayArtha-(bhaMte nANasaMpannayAe NaM jIve ki jaNei-bhadanta ! jJAnasaMpannatayA jIvaH kiM janayati) he bhagavan ! zrutajJAnarUpa jJAnasaMpannatAse jIva kisa guNako prApta karatA hai ? uttara-(nANasaMpanneNaM jIve savvabhAvAhigamaM jaNei-jJAnasaMpannatayA khalu jIvaH sarvabhAvAbhigamaM janayati) jJAnasaMpannatAse jIva aise jJAnako prApta karaletA hai ki jisase usako jIva ajIva Adi padArthoM kA bodha ho jAtA hai / (nANasaMpanneNaM jIve caurate saMsArakaMtAre na viNassai-jJAnasaMpannaH khalu jIvaH caturantasaMsArakAntAre na vinazyati ) isa prakArake bodhase saMpanna banA huA jIva isa caturgatikarUpa saMsArATavImeM naSTa nahIM hotA hai| (jahA suI sasuttA paDiyAvi na viNassai-yathA sasUtrA sUcI patitA api na vinazyati) jaise DorAsahita sUI kUDe kacare AdimeM girajAne para bhI khoI nahIM jAtI have ogaNasAIThamA belamAM jJAnAdika trayanuM phaLa kahetAM prathama jJAnanuM phaLa 4 cha-" nANasaMpannayAe" tyAhi / / anvayArtha-bhaMte nANasaMpannayAe NaM jIve kiM jaNei-bhadanta jJAnasaMpannatayA khalu jIvaH kiM janayati 3 bhagavAna ! zruta jJAna35 jJAnasaMpannatAthI 14yA guruna prAta 42 cha ? uttara-nANasaMpanneNaM jIve savvabhAvAhiMgamaM jaNei-jJAnasaMpannatayA khala jIvaH sarvabhAvAbhigamaM janayati jJAnasa mAthI 71 mevA jJAna prAta 43rI ye cha , nAthI te 12mAhi pArthAnA mAgha gaya che. nANasaMpanne] jIve caurante saMsArakaMtAre na viNassai-jJAnasampannaH khalu jIvaH caturantasaMsAra. kAntAre na vinazyati // prA2 71 dhathI saMpanna manana 7 // yatu gati 35 sasA258vImA naSTa manatenathI, jahAsuI sasuttA paDiyAvi na viNassai-yathA sasUtrA sUci patitA api na vinazyati 2 rIte derA sAthenI seya kacarA AdimAM paDI javA chatAM paNa khAvAI uttarAdhyayana sUtra:4 Page #359 -------------------------------------------------------------------------- ________________ priyadarzinI TIkA a0 29 darzanasaMpannatAphalavarNanam 60 341 ityarthaH, saMsAre na vinazyati kiM tu jJAnavinayatapazcAritrayogAn saMpAmotijJAnaM ca avadhyAdikaM, vinayazca-zuzrUSAdiH, tapazca-anazanAdikaM, cAritrayogAHcAritrapradhAnAvyApArAH, jJAnavinayacAritrayogAstAna prApnoti / tathA-svasamayaparasamayavizAradaH svasiddhAntaparasiddhAntajJAnavAn bhavati / ca-punaH asaMghAtanIyaH= parairaparAbhavanIyo bhavati // 59 // jJAnasaMpannatA'nantaraM SaSTitamabhede darzanasaMpannatAmAha mUlam-dasaNasaMpannayAe NaM bhaMte! jIve ki jaNei ? / dasaNasaMpannayAe bhavamicchattacheyaNaM karei, paraM na vijjhAyai / paraM avijjhAemANe aNuttareNaM nANadaMsaNeNaM appANaM saMjoemANe sammaM bhAve mANe viharai // 6 // hai| (tahA jIve sasutte saMsAre na viNassai-tathA jIvaH sasUtraH saMsAre na vinazyati) usI taraha zrutajJAnasaMpanna jIva saMsArameM naSTa nahIM hotA hai| kintu ( nAgaviNayatavacarittajoge saMpAuNai - jJAnavinayatapazcAritra yogAn saMprAmoti) jJAna, vinaya, tapa tathA cAritrayogoMko prApta karatA hai| yahAM jJAna zabdase avadhyAdijJAna, vinaya zabdase zuzrUSA Adi, tapa zabdase anazana Adi tathA cAritrayoga zabdase cAritra pradhAna vyApAra gRhIta hue haiN| tathA jJAnasaMpannatAse jIva (sasamaya parasamaya visArae ya asaMghANijje bhavai-svasamaya parasamaya vizAradazvAsaMghAtanIyaH bhavati) svasiddhAntakA jJAtA evaM parasiddhAntakA jJAtA bana jAtA hai| ataH vaha prativAdi dvArA parAbhava nahIM pAtA hai // 59 // tI nathI nepAthI bhajI yAve che. tahA jIve sasutte sasAre na viNassai tathA jIvaH sasUtraH sasAre na vinazyati 4 pramANe zrutajJAna saMpanna 1 saMsAramA naSTa nathI manatI paraMtu nANaviNayatavacarittajoge saMpAuNai-jJAna vinayatapazcaritrayogAn saMprApnoti jJAna, vinaya, ta5 tathA yaritra yogAna prApta kare che ahIM jJAna zabdathI avadhyAdi jJAna, vinaya zabdathI zuzraSA Adi tapa zabdathI anazana Adi, tathA cAritra yoga zabdathI cAritra pradhAna vyApAra gRhita ye , tathA zAnasa pannatAthI 71 sasamaya parasamayaM visArae ya asaMghAyaNijje bhavai-svasamayaparasamayavizAradazvAsaMghAtanIyaH bhavatiH svasiddhAMtanA jANanAra ane parasiddhAMtane jANanAra banI jAya che. AthI tene prativAdI dvArA parAbhava thavA pAmate nathI. | 59 che uttarAdhyayana sUtra:4 Page #360 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 342 uttarAdhyayanasUtre chAyA-darzanasaMpannatayA khalu bhadanta ! jIvaH kiM janayati ? / dana saMpannatayA bhavamithyAtvacchedanaM karoti, paraM na vidhyAyati / param avidhyAyan anuttareNa jJAnena darzanena AtmAna saMyojayan samyagU bhAvayan viharati / / 60 // TIkA--dasaNasaMpannayAe ityAdi--- he bhadanta ! darzanasaMpannatayA darzanena kSAyopazamikasamyaktvena, saMpanna:yuktaH, darzanasaMpannaH-kSAyomazamikasamyaktvavAn, tasya bhAvaH darzanasaMpannatA tayA kSAyopazamikasamyaktvayuktatvena jIvaH kiM janayati ? / bhagavAnAha-darzanasaMpannatayA khalu bhavamithyAtvacchedana-bhavahetubhUtaM mithyAtvaM bhavamithyAtvaM, tasya chedana-kSayaNaM, tat karoti-jJAyikasamyaktvaM prAmAtItyarthaH / paraMtataH paraM tadanantaram , utkarSata. stasminneva bhave, madhyamajaghanyApekSayA tu tRtIye caturthe vA bhave uttarazreNyArohaNena kevalajJAnaprAptau na vidhyAyati-jJAnadarzanaprakAzAvaraNaM na prApnoti, kiMtu paraM= jJAnasaMpannatAke bAda sAThave bolameM darzanasaMpannatAko kahate haiM'dasaNasaMpannayAe' ityAdi / __ anvayArtha-(bhaMte daMsaNasaMpannayAe NaM jIve kiM jaNei-bhadanta ! darzanasaMpannatayA khalu jIvaH kiM janayati) he bhagavan ! kSAyopazamika samyaktvarUpa darzanase yukta honese jIva kisa guNako prApta karatA hai ? uttara-(dasaNasaMpaNNayAe bhavamicchattacheyaNaM karei-darzanasaMpannatayA bhavamithyAtvachedanaM karoti ) kSAyopakSamika samyaktvarUpa darzanase yukta honese jIva bhavake hetubhUta mithyAtvakA chedama karatA hai arthAt kSAyika samyatvako prApta kara letA hai / (paraM na vijjhAyai-paraM na vidhyApayati) isake bAda utkRSTatAse usI bhavameM tathA madhyama evaM jaghanyakI apekSA vatIya yA caturtha bhavameM uttara zreNIke ArohaNase kevalajJAnakI prApti hone para jJAna saMpannatA pachI have sAThamAM belamAM darzana saMpannatAne kahevAmAM mAcha-" desaNasaMpannayAe'' tyaadi| anvayArtha-bhate dasaNasaMpannayAe NaM jIve kiM jaNei-bhadanta ! darzanasaMpannatayA jIvaH kiM janayati bhagavAna ! kssaaye||5shbhitr sabhya (135 4za nathI yuddhata thapAthI 1 yA zuzana prApta 42 cha ? uttara-dasaNasaMpannayAe bhavamicchattacheyaNaM karei - darzanasampannatayA bhavamithyAtvachedanaM karoti pAyo5mi sabhya4135 darzanathI yukta thavAthI jIva bhavanA hetubhUta mithyAtvanuM chedana kare che. arthAta sAyi sabhyatvana prAnta 4rI ye che. parana vijjhAyai-paraM na vidhyApayati 2mA pachI utkRSTatAthI eja bhavamAM tathA madhyama ane jaghanyathI apekSA trIjA athavA cothA bhavamAM uttara zreNInA ArohaNuthI kevaLajJAnanI prApti thavAthI uttarAdhyayana sUtra:4 Page #361 -------------------------------------------------------------------------- ________________ priyadarzinI TIkA a0 29 darzanasaMpannatAphalavarNanam 60 343 tataH param avidhyAyan-jJAnadarzanaprakAzAvaraNamaprAnnuvan anuttareNa na vidyate uttaram utkRSTa yasmAt tadanuttaraM tena-kSAyikatvAta sarvottamena, jJAnena darzanena pratisama yamuttarottara muskRSTopayogarUpatayA jAyamAnena, AtmAnaM saMyojayana , samyagbhAvayantanmayaM kurvan , viharati bhavasthakevali bhUtvA vicarati // 60 // 0 // jJAna evaM darzanake prakAzake AvaraNako prApta nahIM hotA hai| kintu(paraMavijjhAyamANe aNuttareNaM nANadaMsaNeNaM appANaM saMjoemANe samma bhAvemANe viharai-paraM avidhyAyana anuttareNa jJAnena darzanena AtmAnaM saMyojayan samyak bhAvayan virahati ) sarvotkRSTa kSAyika jJAna evaM kSAyika samyaktvase apanI AtmAko yukta karatA huA bhavastha kevalI hokara vicaratA hai| ___ bhAvArtha-jIva jaba kSAyApazamika samyaktva viziSTa bana jAtA hai taba vaha bhavabaMdhanake hetubhUta mithyAtvakA nAza kara kSAyika samyaktvI ho jAtA hai| kSAyika samyaktvadhArI banakara yA to yaha usI bhavameM kevalajJAna prApta kara letA hai| yadi nahIM karatA hai to madhyama jaghanyakI apekSA tIsare yA cauthe bhavameM kSAyikazreNI para ArohaNa kara kevalajJAna prApta kara letA hai| tRtIya yA caturtha bhavameM isake jJAna yA darzanako AvaraNa karanevAle jJAnAvaraNI evaM darzanAvaraNI kama nahIM rahate haiM arthAt una bhavoMmeM isake darzana yA jJAnakA AvaraNa nahIM rahatA hai| isa jJAna sane zAnanA pramAthI mAthI 52. manI jaya che. paraM avijjhAemANe aNuttareNaM nANadaMsaNeNaM appANaM saMjoemANe sambhaM bhAvamANe viharai-para avidhyA yan anuttareNa jJAnena darzanena AtmAnaM saMyojayan samyak bhAvayan viharati athavA sarvotkRSTa kSAyika jJAna ane kSAyika samyakatvathI pitAnA AtmAne yukta karIne bhavastha kevaLI banIne vicare che. bhAvArtha-jIva jyAre kSApazamika samyakAva viziSTa banI jAya che tyAre te bhavabaMdhananA hetubhUta mithyAtvane nAza karIne kSAyika samyakatvI banI jAya che. kSAyika samyakatva dhArI banIne kAM te te eja bhavamAM kevaLajJAna prApta karI tye che. kadAca na karI zake te madhyama jaghanyanI apekSA trIjA athavA cothA bhAvamAM kSAyika zreNI upara caDIne kevaLajJAnane prApta karI le che. trIjA athavA cethA bhavamAM tenA jJAna darzanane AvaraNa karavAvALA jJAnAvaraNa ane darzanAvaraNa karma rahetAM nathI arthAta e bhamAM tene darzana athavA jJAnanuM AvaraNa rahetuM nathI. A pramANe e sarvotkRSTa kSAyikasamyakatva uttarAdhyayana sUtra:4 Page #362 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 344 uttarAdhyayanasUtre darzanasaMpannatA'nantaraM ekottaraSaSThitamabhede cAritrasaMpannatAmAha mUlam-carittaMsapannayAe NaM bhaMte ! jIve kiM jaNei ? / carittasaMpannayAe NaM selesIbhAvaM jnnei| selesIpaDivanne ya aNagAre cattAri kevalakammase khavei, tao pacchA sijjhai, bujjhai, muccai, parinivvAi, savvaduHkhANamaMtaM karei // 61 // / ___chAyA-cAritrasaMpannatayA khalu bhadanta ! jIvaH kiM janayati ? / cAritrasaMpannatayA khalu zailezIbhAvaM janayati / zailezIpatipannazca anagArazcatvAri kevalisatkarmANi kSapati / tataH pazcAt sidhyati budhyate mucyate parinirvAti sarvaduHkhAnAmantaM karoti // 61 // TIkA-' carittasaMpannayAe' ityAdi-- he bhadanta ! cAritrasaMpannatayA-cAritrasaMyamastena saMpannazcAritrasaMpannazcAritravAn , tasya bhAvazcAritrasaMpannatA, tayA, khalu jIvaH kiM janayati ? / bhagavAnAhahe ziSya ! cAritrasaMpannatayA-cAritrayuktatvena saMyamArAdhanena, khalu zailezIbhAvaMtaraha yaha sarvotkRSTa kSAyika samyaktva evaM jJAnase apanI AtmAko bhAvita kara bhavastha kevalI hokara vicaratA hai // 6 // darzanasaMpannatAke bAda ikasaThave bolameM cAritrasaMpannatAko kahate haiM ---'carittasaMpannayAe' ityAdi / ____ anvayArtha--(bhaMte carittasaMpannayAe NaM jIve kiM jaNei-bhadaMta ! cAritrasaMpannatayA khalu jIvaH kiM janayati ?) he bhagavan cAritrasaMyamase saMpanna honese jIva kIsa guNako prApta karatA hai ? uttara-(carittasaMpannayAe NaM selesI bhAvaM jaNei-cAritrasaMpannatayA khalu zailezI bhAvaM janayati) cAritrase saMpanna honese-saMyamakI ArAdhanA karanese jIva ane jJAnathI pitAnA AtmAne bhavita karIne madhyastha kevaLI banIne vicare che. darzana saMpannatA pachI have ekasaDamAM belamAM cAritra sapanatAne kahe cha-' carittasaMpannayAe " tyAhi / sa-kyAtha-bhaMte caricasaMpannAyAe NaM NIve kiM jaNei-bhadanta cAritrasampannatayA khalu jIvaH kiM janayati 8 lagavAna! zAritra sayabhathI saMpanna thaye / guthane prApta 42 cha ? uttara-caritta saMpannayAeNaM selesIbhAvaM jaNei-caritrasampannatayA zailezIbhAvaM janayati yAritrathI sapanna vAthI saMyamanA ArAdhanA karavAvALA jIva zailezI bhAvane prApta kare che. arthAta-zaile uttarAdhyayana sUtra :4 Page #363 -------------------------------------------------------------------------- ________________ priyadarzinI TIkA a0 29 cAritrasaMpannatAphalavarNanam 61 345 zailAH-parvatAstepAmIzaH zailezo meruH sa iva zailezo muniH manovAkAyayoganirodhAdatyantasthairyeNa munirapi zaileza ityucyate, tasyeyamavasthA zailezIacalatA, tasyAbhAva utpattiH zailezIbhAvaH yadvA-zailezIrUpo bhAvaH zailezIbhAvastaM janayati prAmoti / zailezIpratipanna:-zailezI pratipannaH-prAptazca, anagAraHmuniH, catvAri kevalisatkarmANi kevalinaH satkarmANi-vidyamAnakarmANi vedanIyam , AyuSrka, nAma, gotraM ceti kSapayati / ' kammaMse' ityatra zAstraparibhASayA aMzabdasya satpa yitvAt-' satkarmANi' iti cchAyA bhavati / tataH pazcAt sidhyati, budhyate, mucyate, parinirvAti, sarvaduHkhAnAmantaM karoti-sidhyatItyAdipadAnAM vyAkhyA'sminnevAdhyayane'STAviMzatitame bhede kRteti tatra draSTavyA // 61 / / indriyanigrahAdeva caritraM syAditi pratyekamindriyanigrahamamidhitsuH prathama dviSaSTitamebhede zrotrendriyanigrahamAha-- mUlam-soiMdiyaniggaheNaM bhaMte ! jIve kiM jaNei ? soiMdiya zailezI bhAvako prApta karatA hai-arthAt-zailoM-parvatoMkA Iza-svAmI sumeruparvata vaha jisa prakAra atyaMta sthira hotA hai usI prakAra mana vacana evaM kAya, ina yogoM ke nirodhase muni bhI acala ho jAte haiN| isa acalatAkA nAma hI zailezIbhAva hai| (selesI par3ivanneya aNagAre cattAri kevalakammaMse khavei-zailezI pratipannazca anagAraH catvAri kevalisakarmANi kSapayati) zailezIbhAvako prApta huA muni cAra kevalI satkarmoM ko-vidyamAna vedanIya, Ayu, nAma evaM gotra ina cAra aghAtika karmAko naSTa karatA hai| (tao pacchA sijjhai bujjhai muccai parinivvAi savvaduHkhANamaMtaM karei-tataH pazcAt sidhyati budhyate mucyate parinirvAti sarvaduHkhAnA antaM karoti ) jaba cAra AghAtika karma naSTa ho jAte haiM taba jIva siddha, buddha mukta Adi bana jAtA hai // 61 // parvatane svAmI sumeru parvata , je atyaMta sthira hoya che. e ja pramANe mana, vacana, ane kAyA, A traNa yuganA nirodhathI muni paNa acala banI taya che. 25 // 2sayasatAnu nAma 0 zaileza lA che. selesI paDipanne ya aNagAre cattAri kevalakammAMse khavei-zailezIpratipannazca anagAraH catvAri kevalI satkarmANi kSatti zelezI bhAvane prApta karanAra muni cAra satkarmone-vidyamAna vedanIya mAyu, nAma bhane gotra 2 // // 2 23tiyA bhane naSTa 42 che. taopacchA sijjhai bujjhai muccai parinivvAi savvaduHkhANamaMtaM karei-tataHpazcAt sidhyati budhyate mucyate parinirvAti sarvaduHkhAnAmaMtaM karoti 2 // zata nyAre yAra sAdhAti karma naSTa thaI jAya che tyAre jIva siddha, buddha, mukta Adi banI jAya che. 5615. u0-44 uttarAdhyayana sUtra : 4 Page #364 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 346 uttarAdhyayanasUtre niggaheNaM maNunnAmaNunnesu sadesu rAgadosa niggahaM jaNei |tppciyN ca kammaM na baMdhai, puvvabaMdhaM ca nijarei // sU0 62 // chAyA--zrotrendriyanigraheNa bhadanta ! jIvaH kiM janayati ? / zrotrendriyanigraheNa manojJAmanojJeSu zabdeSu rAgadvepanigrahaM janayati / tatpratyayika karma na badhnAti, pUrvabaddhaM ca nirjarayati // 62 // TIkA--'soiMdiyaniggaheNaM' ityAdi ziSya Aha-he bhadanta ! zrotrendriyanigrahega zrotrendriyasya nigrahaH-niyaMtraNaM svaviSayAbhimukhaM dhAvatastataH parAGmukhIkaraNaM zrotrendriyanigrahastena, jIvaH kiM janayati ? / gururAha-he ziSya ! zrotrendriyanigraheNa manojJAmanojJaSu-priyApriyeSu zabdeSu yathakrama rAgadveSanigrahaM rAgadveSayonigraha-nirodhaM janayati karoti / tatazcatatpratyayika-rAgadveSanimittakaM, karma=na badhnAti, rAgadvepayo nivRttau karmabandhaheto indriyoM ke nigrahase hI cAritra hotA hai isaliye bAsaThave bolameM aba indriyoMke nigrahako kahate hue sUtrakAra prathama zrotrendriyake nigrahako kahate haiM-'soiMdiyaniggaheNaM' ityaadi| anvayArtha-(bhaMte soiMdiyaniggaheNaM jIve ki jaNei-bhadaMta ! zrotrendriyanigraheNa jIvaH kiM janayati) he bhagavan ! zrotraindriyake nigrahase jIvako kyA lAbha hotA hai ? uttara-(soiMdiyaniggaheNaM maNunnAmagunnesu saddesu rAgadosaniggahaM jaNei-zrotrendriyanigraheNaM manojJAmanojJeSu zabdeSu rAgadveSanigrahaM janayati) zrotra indriyake nigrahase jIva manojJa evaM amanojJa zabdoM ke viSayameM rAga evaM dveSakA parityAga karatA hai| isaliye (tappaccaiyaM ca kammaM na baMdhai-tatpratyayikaM karma na badhnAti) IndrinA niprahathI ja cAritra thAya che. A mATe have bAsaThamA belamAM indriyanA nigrahane kahetAM sUtrakAra sahu prathama zrotrendriyanA nigrahane kahe che- "soiMdiyaniggaheNaM " tyAhi / mayArtha-bhaMte soiMdiyaniggaheNaM jIve kiM jaNei-bhadanta zrotrendriyanigraheNa jIvaH kiM janayati mapAna ! zrotrandriyanA nithI ne zukhAma thAya cha ? uttara-soiMdiyaniggaheNaM maNuNNAmaNuNNesu saddesu rAgadosaniggahaM jaNeizrotrendranigraheNaM manojJAmanojJeSu zabdeSu rAgadveSanigrahaM janayati zrotra chandriyana nigrahathI chava manera ane amanejha zabdanA viSayamAM rAga ane dveSane pari. tyAsa cha. mA 4 / 20 tappaccaiyaM ca kammaM na baMdhai-tatpratyayika karma na badhnAti uttarAdhyayana sUtra:4 Page #365 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 347 prayadarzinI TIkA a0 29 cakSurindrayanigrahaphalavarNanam 63 rabhAvAnnUtanakarmabandho na bhavatItyarthaH / pUrvabaddhaM ca-pUrvopArjitaM ca karma nirjarayatikSayayati / zrotrendriyanigrahe sati zubhAdhyavasAyotpattyA pUrvakarmaNo nirjarA bhavatIti bhAvaH // 62 // sU0 // atha triSaSTitame bhede cakSurindriyanigrahamAha-- mUlam-cakkhidiyaniggaheNaM bhaMte ! jIve kiM jaNei ? / cakkhidiyaniggaheNaM maNuNNAmaNuNNesu rAgadosaniggahaM jaNei tappacaiyaM kammaM na baMdhai, puvvabaddhaM ca nijarei // 63 // chAyA--cakSurindriyanigraheNa bhadanta ! jIvaH kiM janayati ? / cakSurindriyanigraheNa manojJAmanojJeSu rUpeSu rAgadveSanigrahaM janayati / tatmatyayikaM karma na badhnAti, pUrvavaddhaM ca nirjarayati // mU0 63 // rAgadveSanimittaka karmakA baMdha phira nahIM hotA hai| tathA (puvvavadhaM ca nijjarei-pUrvabaddhaM ca nirjarayati ) pUrvabaddha karmI kI nirjarA karatA hai| ___ bhAvArtha-zrotraindriyakA viSaya zabda hai| zabda manojJa evaM amanojJake bhedase do prakArakA hotA hai| jo ruce vaha manojJa evaM jo na ruce vaha amanojJa / zabdarUpa apane viSayake prati dauDanevAle zrotrako usa orase haTAnA isakA nAma zrotra indriyakA nigraha hai| isase jIvako yaha lAbha hotA hai ki vaha manojJa evaM amanojJa zabdoMko sunakara bhI unameM rAga evaM dveSa nahIM karatA hai / ataH rAgadveSakA abhAva honese ina nimitta karmoM kA jo baMdha jIvako hotA thA vaha ruka jAtA hai tathA pUrvabaddha karmoM kI nirjarA hotI hai // 62 // rAgadveSa nimitta bhane 5 // yato nathI tathA puvvavaddhaM ca nijareipUrvaba ca nirjarayati pUrva maddha bhanI ni2|| 42 che. bhAvArtha-zrotra indriyane viSaya zabda che. zabda mane jJa ane amanejhanA bhedathI be prakAranA hoya che. je rUcikara hoya te manojJa ane rUcikara na hoya te amanesa zabdarUpa pitAnA viSaya tarapha deDanAra zrotrane e tarapha dUra karavAne zrotra Indriya nigraha kahevAmAM Ave che. AnAthI jIvane e lAbha thAya che ke, te manejha ane amane jJa zabdane sAMbhaLIne paNa emAM rAga ane dveSa karato nathI. A kAraNe rAgadveSanA abhAvathI e nimitta karmone je baMdha jIvane thatuM hoya che te rekAI jAya che ane pUrvabaddha bhAna ni| thAya che. // 12 // uttarAdhyayana sUtra:4 Page #366 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 348 uttarAdhyayana sUtre TIkA - cakkhi diyaniggaheNaM' ityAdivyAkhyA pUrvasUtre kRtaprAyA // 63 // sU0 // atha catuHSaSThitamebhede prANendriyanigrahamAha - mUlam - ghANidiya niggaheNaM bhaMte! jIve kiM jaNei ? / ghaNidiyaniggaheNaM maNunnAmannasu gaMdhesu rAgadosaniggahaM jaNei / tappaccaiyaM kammaM na baMdhai, puvvabaddhaM ca nijjarei ||64 || chAyA -- prANendriyanigraheNa bhadanta ! jIvaH kiM janayati 1 / ghrANendriyanigraheNa manojJAmanojJeSu gandheSu rAgadveSanigrahaM janayati / tatmatyayika karma na badhnAti, pUrvabaddhaM ca nirjarayati // 64 // TIkA--' ghANi' diyaniggaheNaM' ityAdi / vyAkhyA prAgeva kRtaprAyA ||64 || aba tirasaThavai bolameM cakSurindriyakA nigraha karate haiM- 'cakkhidiya0 ' anvayArtha -- (bhaMte cakkhidiyaniggaheNaM jIve kiM jaNeha-bhadaMta ! cakSurindriyanigraheNa jIvaH kiM janayati ) bhagavan cakSu indriyake nigraha karane se jIvako kyA lAbha hotA hai ? uttara- ( cakkhidiyaniggaheNaM maNunA maNunnesu rUpeSu cakSurindriyanigraheNa manojJAmanojJarUpeSu) cakSu indriyake nigrahase jIva manojJa evaM amanojJa rUpoM meM ( rAgaddosa niggahaM jaNeharAgadveSanigrahaM janayati ) rAgadveSa karanA chor3a detA hai / (tappaccaiyaM kammaM nabaMdha puNyavaddhaM ca nijjarei-tatpratyayikaM karma na bandhAti, pUrvayaddhaM ca nirjarayati) rAgadveSa ke parityAgase rAgadveSa nimittaka karmoMkA baMdha nahIM karatA hai aura pUrvabaddha karmo kI nirjarA karatA hai ||33|| huve tresaThabhA mosamAM yakSurindriyanA niyahune uDe che - " cakkhidiya" ityAdi manvayArtha --- bhaMte cakkhidiyaniggaheNaM jIve kiM jaNei-bhadanta cakSurindriyanigraheNa jIvaH kiM janayati he bhagavAna! yakSu IndriyanA nigraha rakhAthI bhuvane zuM sAla thAya che ? uttara - cakkhindiyaniggaheNaM maNuNAmaNunnesu ruvecakSurindriyanipraheNa manojJAmanojJarUpeSu yakSu indriyanA niyaddhathI va manojJa bhane manojJa zyAmAM rAgaddosaniggahaM jaNei - rAgadveSanigrahaM janayati rAgadveSa 52vAnuM choDI he che. tappaccaiyaM kammaM na baMdhai pUvvabaddhaM ca nijjarei - tatpratyayikaM karma na badhnAti pUrvavaddhaM ca nirjarayati rAgadveSanA parityAgathI rAgadveSa nibhitta kramAMnA baMdha thatA nathI. ane AthI pUrvabaddha karmAMnI nirA kare che. 63/ uttarAdhyayana sUtra : 4 Page #367 -------------------------------------------------------------------------- ________________ priyadarzinI TIkA a0 29 jihavendriyanigrahaphalavarNanam 65 atha paJcaSaSThitamebhede jihUvendriyanigramAhamUlam-jibhidiyaniggaheNaM bhaMte ! jIve kiM jaNei / jibhidiyaniggaheNaM maNunnAmaNunnesu rasesu rAgadosaniggahaM jaNei tappaccaiyaM kammaM na baMdhai, puvabaddhaM ca nijarei // 65 // __ chAyA--jihvendriyanigraheNa bhadanta ! jIvaH kiM janayati ? / jihUvendriyanigraheNa manojJAmanojJeSu raseSu rAgadveSanigrahaM janayati / tatpratyayikaM karma na badhnAti / pUrvabaddhaM ca nirjarayati // 65 // TIkA--'jibhidiyaniggaheNaM' ityAdi / vyAkhyAnigaditaprAyA // 65 // atha SaDuttara paSThitame bhede jivendriyanigramAhamUlam-phAsiMdiyaniggaheNaM bhaMte ! jIve ki jaNei ? / phArsidiyaniggaheNaM maNunnAmaNunnesu phAsesu rAgadosaniggahaM jnnei| tappaccaiyaM kammaM na baMdhai, puvvabaMddha ca nijarei // 66 // __chAyA--sparzendriyanigraheNa bhadanta ! jIvaH kiM janayati ? / sparzendriyanigraheNa manojJAmanojJeSu sparzeSu rAgadvepanigrahaM janayati / tatpatyayika karma na badhnAti, pUrvavaddhaM ca nirjarayati / / 66 // aba cosaThave bolameM ghANendriyakA nigraha kahatehaiM-'ghANidiya' ityAdi / isa bolakI vyAkhyA pUrvake samAna jAnanA cAhiye // 64 // 'jibhidiya0' ityaadi| yahAM para bhI jihvA indriyakI praznottarake rUpameM vyAkhyA pUrvavat samajhalenI cAhiye // 65 // 'phAsiMdiya0' ityaadi| sparzendriya nigrahakI vyAkhyA pahale jaisI hI jAnanI cAhiye // 66 // have yosamA mAtama mAndriyanA nihane 4 cha--"ghANidiya " tyAha mAmosanI vyAcyA manI bhA34 oneyii naye // 14 // " jibhidiya" tyAhi. ahiM paNa jIhA IndriyanI praznottaranA rUpamAM vyAkhyA agAunI bhA, sama devI nase. // 15 // " phAsidiya " tyAhi. 25zendriya minI vyAcyA 5id or otel atii. // 16 // uttarAdhyayana sUtra:4 Page #368 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 350 uttarAdhyayanasUtre TIkA--'phAsidiyaniggaheNaM' ityaadi| vyAkhyA prAguktaprAyA ||muu066|| indriyanigrahaH krodhAdivijayenaiva bhavatIti saptaSaSThitamaM krodhAdivijayaphalamAha mUlam-kohavijaeNaM bhaMte ! jIve kiM jaNei ? / kohavijaeNaM khaMtiM jaNei / kohaveyaNijjaM kammaM na baMdhai, puvabaddhaM ca nijarei // sU067 // chAyA--krodhavijayena bhadanta ! jIvaH kiM janayati ? / krodhavijayena zAnti janayati, krodhavedanIyaM karma na badhnAti pUrvabaddhaM ca nirjarayati // 67 // TIkA--'kohavijaeNaM' ityAdi-- he bhadanta ! ' krodhavijayena ' krodhamohanIyodayasaMpAdhaH kRtyAkRtyaviveko. nmUlakaH prajvalanAtmako jIvasya pariNativizeSaH krodhastasya vijayaH-durantAdiparibhAvanenodayanirodhaH krodhavijayastena jIvaH kiM janayati ? / he ziSya ! krodhavijayena-krodhanigraheNa jIvaH kSAnti zaktasyAzaktasya vA jIvasya paruSabhASaNAdi sahanapariNAmaH zAntistAM janayatiprApnoti, krodhavijayI zAntimAn bhavatItyarthaH kiM ca-krodhavedanIya-krodhodayena vedyate iti krodhavedanIya krodhahetubhUtaM ___ yaha indriya nigraha krodhAdi kaSAyake vijayase hI hotA hai isaliye sarasaThave bolameM krodhAdi vijayakA phala kahate hue prathama krodhavijayakA phala kahate haiM-'kohavijaeNaM' ityAdi / ___anvayArtha-(bhaMte kohavijaeNaM jIve kiM jaNei-bhadaMta ! krodhavijayena jIvaH kiM janayati ) he bhagavan krodha para vijaya prApta karanese jIvako kyA lAbha hotA hai ? uttara-(kohavijaeNaM khatiM jaNei-krodha vijayena kSAnti janayati) krodha para vijaya prApta kara lenese jIvake cittameM kSamArUpa pariNAma A jAtA hai| (kohaveyaNijjaM kamma na baMdhA A Indriya nigraha krodhAdi kaSAyanA vijayathI ja thAya che. A mATe saDasaThamAM belamAM krodhAdi vijayanuM phaLa kahevAne prathama krodha vijayanuM phaLa kahe che - " kohavijaeNaM" tyAhi. bhanvayArtha :-bhaMte kohavijaeNaM jIve kiM jaNei-bhadanta krodhavijayena jIvaH kiM janayati hai mazavAna! 52 vikSya prApta 421||thii ne zusAsa yAya cha 1 latta2-kohavijaeNaM khaMti jaNei-krodhavijayena kSAnti janayati ogha 752 vijaya prApta karavAthI jIvanA cittamAM kSamArUpa pariNAma AvI jAya che. uttarAdhyayana sUtra:4 Page #369 -------------------------------------------------------------------------- ________________ priyadarzinI TIkA a0 29 mAnavijayaphalavarNanam 68 351 pudgalarUpaM, AgantukaM karma = mohanIya karmavizeSaM na badhnAti pUrvabaddhaM ca - pUrvopArjitaM ca karmanirjarayati kSapayati // 67 // athASTaSaSTitamaM mAnavijayamAha mUlam - mANavijaeNaM bhaMte ! jIve kiM jaNei ? | mANavijaeNaM maddavaM jaNei | mANaveyaNijjaM kammaM na baMdhai, pUvvabaddhaM ca nijjarayai || sU0 68 // chAyA - mAnavijayena bhadanta ! jIvaH kiM janayati ? | mAnavijayena mArdavaM janayati / mAnavedanIya karma na vadhnAti, pUrvabaddhaM ca nirjarayati // 68 // krodhavedanIyakarma na badhnAti) isase vaha krodha vedanIya karmakA baMdha nahIM karatA hai| tathA (puvvabaddhaM ca nijjareha - pUrvavaddhaM ca nirjarayati) pUrvopArjita karmakI nirjarA karatA hai / bhAvArtha - krodha mohanIyake udayase jo jIvakA prajvalanAtmaka pariNAma vizeSa hotA hai vaha krodha hai / krodhase jIva kRtya aura akRtyake vivekase vihIna bana jAtA hai| kAraNa ki yaha krodha usa vivekako dhvasta kara detA hai / ' isakA paripAka bahuta duHkhadAyi hotA hai ' isa prakAra ke vicArase jIva isa para vijaya pA letA hai / krodha para vijaya pA lene se jIvake citta meM kSAnti pariNAma A jAtA hai / isa pariNAmakI yaha pahicAna hai ki jIva isake sadbhAvameM zakta athavA azakta vyaktike paruSa bhASaNa Adiko ha~sate 2 binA kisI vikRti ke sahana kara letA hai| tathA isako krodha ke udaya se baMdhanevAle mohanIya karma vizeSakA baMdha nahIM hotA hai aura pUrva meM bAMdhe hue karmakI nirjarA ho jAtI hai // 67 // kohaveyaNijjaM kammaM na baMdhai - krodhavezvIya karma na badhnAti sAthI te dhivehanIya kamanA aMdha karatA nathI. tathA pUrvopArjIta karmonI nirA kare che. bhAvArtha-krodha mehanIyanA udayathI, je jIvane prajjavalanAtmaka pariNAma vizeSa thAya che te krodha che. krodhathI jIva kRtya temaja akRtyanA vivekane bhUlI jAya che. kAraNa ke, e krodha enAM vivekanA nAza kare che. Ane ajAma khUbaja kharAba Ave che. A prakAranA vicArathI jItra tenA upara vijaya meLavI le che. krodha upara vijaya meLavI levAthI jIvanA cittamAM zAMti pariName che. A pariNAmanI e eLakhANa che ke, jIva tenA sadbhAvamAM zaktizALI athavA tA azakta evI vyakitanI ayeAgya bhASA Adine hasatAM hasatAM koI prakAranI manamAM vikRti AvavA na detAM sahana karI lye che. tathA ene krodhanA udayathI baMdhAtA mAhanIya kanA aMdha thatA nathI. ane pUrvamAM unI nirbharA thAya che, // 67 // uttarAdhyayana sUtra : 4 Page #370 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 352 uttarAdhyayanasUtre TIkA--'mANavijaeNaM' ityAdi he bhadanta ! mAnavijayena-mAnaH-ahaMkAraH kaSAyavizeSastasya vijayaH-nigrahastena jIvaH kiM janayati ? bhagavAnAha-he ziSya ! mAnavijayena jIvaH khalu mArdavaMkomalapariNAma janayati-prApnoti / kica-mAnavedanIyaM-mAnahetubhUtaM pudgala. rUpaM, kama-mohanIyakarmavizeSa na badhnAti, pUrvabaddhaM ca pUrvopArjitaM ca karma nirjarayati-kSapayati // 18 // atha ekonasaptatitama mAyAvijayamAha__ mUlam -mAyAvijaeNaM bhaMte ! kiM jaNei ? / mAyAvijaeNaM ajjavaM jaNeI / mAyAveyaNijjaM kammaM na baMdhai, puvvabaMdhaM ca nijjarei // sU0 69 // aba aDasaDave bolameM mAnavijayakA phala kahate haiM-'mANavijaeNaM' ityaadi| ___anvayArtha-(bhaMte mANavijayeNaM jIve ki jaNei-bhadaMta ! mAnavijayena jIvaH kiM janayati) he bhagavan ! mAnavijaya karanese jIvako kisa guNakI prApti hotI hai ? uttara-(mANavijayeNaM maddavaM jaNei-mAnavijayena mArdavaM janayati) mAnavijayase jIva mRdutA guNako prApta hotA hai| tathA isake mAnake udayase baMdhanevAle karmakA baMdha nahIM hotA hai aura pUrvabaddha karmakI nirjarA hotI hai| bhAvArtha-mAna nAma ahaMkArakA hai| yaha eka kaSAya vizeSa hai| isa mAnakaSAya vizeSake nigraha karanese jIvakA pariNAma komala bana jAtA hai| isase usako yaha lAbha hotA hai ki isake udayase baMdhanevAle mohanIya karma vizeSakA baMdha nahIM karatA hai tathA pUrvabaddha karmakI nirjarA hI karatA hai / / 68 // have asama mAsamA mAnaviyarnu 50 4 cha-"mANavijaeNaM" tyAlA sanvayArtha-bhaMte mANavijaeNaM jIve kiM jaNei-bhadanta mAnavijayena jIvaH %i he bhagavAna ! mAnavijaya karavAthI jIvane yA guNanI prApti zAya cha ? uttara-mANavijaeNaM mahavaM jaNei-mAnavijayena mArdavaM janayati bhAna vijayathI jIva mRdutA guNane prApta thAya che. tathA tene mAnanA udayathI baMdhAnArA karmone baMdha thatuM nathI. ane pUrvabaddha karmonI nija rA thAya che. bhAvArtha-mAna nAma ahaMkAranuM che. A eka jambara kaSAya che. A mAna kaSAya vizeSane nigraha karavAthI jIvanuM pariNAma komaLa banI jAya che. AthI tene e lAbha thAya che ke, tenA udayathI baMdhAnAra mohanIya kAma vishessn| yatA nathI. tathA pUrvama bhanI ni 24 42 che. // 18 // uttarAdhyayana sUtra:4 Page #371 -------------------------------------------------------------------------- ________________ priyadarzinI TIkA. a0 29 mAyAvijayaM 69 lobhavijaya 70 varNanaM ca 353 chAyA -- mAyAvijayena bhadanta ! jIvaH kiM janayati / mAyAvijayena ArjavaM janayati / mAyAvedanIyaM karma na badhnAti, pUrvabaddhaM ca nirjarayati // 69 // TIkA--' mAyAvijaeNaM ityAdi -- etat sUtraM sugamam // 69 // atha saptatitamaM lobhavijayamAha mUlam - lobhavijaeNaM bhaMte! jIve ki jaNei ? | lobhavijaeNaM saMtosaM jaNei / lobhaveyaNijjaM kammaM na baMdhai / puvvabaddhaM ca nijjarei // sU0 // 70 // chAyA -- lobhavijayena bhadanta ! jIvaH kiM janayati / lobhavijayena saMtoSaM janayati / lobhavedanIyaM karma na badhnAti / pUrvabaddhaM ca nirjarayati // 70 // TIkA--' lobhavijaeNaM -- ityAdi / etat sugamam // 70 // krodhAdikaSAyajayo hi rAga-dvepa - mithyAdarzana vijayaM vinA na syAdataH ekasaptatitamastamAha mUlam - pejjadosa micchAdaMsaNavijaeNaM bhaMte! jIve kiM jai / pejjadosamicchAdaMsaNavijaeNaM nANadaMsaNacaritArAhayAe abbhuTThe / aTThavihassa kammassa kammagaMThi vimAyaNayAe tappaDhamayAe jahANupuvIe aTTavIsaivihaM mohaNijjaM kammaM ugghAei paJcavihaM nANAvaraNijjaM, navavihaM daMsaNAvaraNijjaM, paJcavihaM aMtarAiyaM, ee tinnivi kammasaMjugavaM khavei / tao pacchA aNuttaraM kasiNaM paDipuNNaM nirAvaraNaM vitimiraM visuddhaM logAloga pabhAvaM kevalavaranANadaMsaNaM samuppADe / jAva sajogI bhavai, tAva IriyAvahiyaM kammaM nibaMdhai, suhapharisaM dusamayaThi aba unahattarave bolameM mAyAvijayako kahate haiM - 'mAyAvijaeNaM ' ityAdi / isakA artha sugama hai // 69 // aba sattaraha ve bolameM lobhavijaya kahate haiM- 'lobhavijayeNaM' ityAdi / isa bolakA artha bhI sugama hai // 70 // have agnyetiramA mosamAM mAyA vinayane uhe che - "mAyA vijaaiNaM " ityAdi / mAno artha sugama che // 68 // have sItterabhAM mosamAM sola vinayane uhe che-" lobha vijaeNaM" ityAhi / yA mosanA artha pazu sugama he // 70 // u0 45 uttarAdhyayana sUtra : 4 Page #372 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 354 uttarAdhyayanasUtre iyaM / taM paDhamasamaebaddhaM, biiyasamae veiyaM, taiyasamae nijipaNaM, taM baddhaM puDhe udIriyaM veiyaM nijjiNNaM seyAle ya akammayA ca bhavai // sU0 71 // chAyA--premadveSamithyAdarzanavijayena bhadanta ! jIvaH kiM janayati ? / premadveSamithyAdarzana vijayena jJAnadarzanacAritrArAdhanAyai abhyuttiSThate / aSTavidhasya karmaNaH karmagranthivimocanAyai, tatpathamatayA yathAnupUrvi aSTAviMzatividhaM mohanIyaM karma udghAtayati / paJcavidhaM jJAnAvaraNIyaM, navavidhaM darzanAvaraNIyaM, paJcavidham , antarAyam , etAni trINyapi satkarmANi yugapat kSapayati / tataH pazcAt anuttaram anantaM kRtsnaM pratipUrNa nirAvaraNaM vitimiraM vizuddhalokAlokaprabhAvakaM kevalavarajJAnadarzanaM samutpAdayati / yAvat sayogI bhavati tAvaca aipithikaM karma badhnAti, sukhasparza, visamayasthitika, tat prathamasamaye baddhaM, dvitIyasamaye veditaM, tRtIyasamaye nirmANa tabaddhaM spRSTam , udIritaM, vedita nirjINam eSyatkAle akarma cApi bhavati // 71 // TIkA--'pejjadoSamicchAdasaNavijaeNaM' ityAdi he bhadanta ! premadveSamithyAdarzanavijayena prema-rAgaH, dveSaH-aprItirUpaH, mithyAdarzanaM-mithyAjJAnarUpaM mithyAtvaM, tAni premadveSamithyAdarzanAni teSAM vijayaH premadveSamithyAdarzanavijayastena jIvaH kiM janayati ? / bhagavAnAha-he ziSya ! rAgadveSamithyAdarzanavijayena jIvo jJAnadarzanacAritrANAmArAdhanAyai abhyuttiSThate= krodhAdi kaSAyoMkA vijaya rAgadveSa aura mithyAdarzanake vijaya kiye vinA nahIM ho sakatA hai. ataH aba ikahattarave bolameM unake vijayake viSayameM kahate haiM-'pejjadosa0' ityaadi| anvayArtha-(bhaMte pejjadosamicchAdasaNa vijaeNaM jIve ki jaNeibhadaMta ! premadveSamithyAdarzanavijayena jIvaH kiM janayati) he bhagavan ! premarAga tathA dveSa evaM mithyA darzanake vijayase jIvako kyA lAbha hotA hai ? uttara-(pejadosamicchAdasaNavijaeNaM nANadaMsaNacarittArAhaNayAe krodhAdika kaSAno vijaya rAga dveSa ane mithyAdarzana vijaya karyA vagara thaI zakatuM nathI, AthI have eketeramAM belamAM emanA vijayanA viSayamAM 4 cha-"penjadosa" tyaahi| anvayArtha-bhaMte pejjadosamicchAdasaNa vijaeNaM jIve ki jaNei-bhadanta premadveSamithyAdarzanavijayena jIvaH kiM janayati ke bhagavAna! prema, 21 gate va tathA mithyAzinayI ne zusAsa thAya che ? uttara-pejjadosamicchAdasaNavijaeNaM nANadasaNacarittArANayAe abbhuThei - premadveSamithyAdarzanavijayena uttarAdhyayana sUtra:4 Page #373 -------------------------------------------------------------------------- ________________ priyadarzinI TIkA a0 29 prema-dveSa mithyAdarzanaphalavarNanam 71 355 sAvadhAno bhavati / abhyutthAya ca aSTavidhasya karmaNo madhye yaH karmagranthiH-du:dyatayA ghAtikarmarUpastasya vimocanA kSapaNA tasyai, ghAtikarmANi kSayayituM cetyarthaH, abhyuttisstthte| atha karmagranthivimocane'nukramamAha-'tappaDhamayAeNaM' ityAdi / tatmathamatayA-tat pUrvatayA-yatpurA kSapitaM nAsIt tat yathAnupUrvi-AnupUrvyA anatikameNa yathAnukramam aSTAviMzatividhaM mohanIyaM karma-poDazakaSAyAH, nava no kapAyAH, cAritramohanIyatrayam , ityetat , udghAtayati-kSapakazreNimArUDhaH san kSapayati / tatra kSapaNAkAlaH pratyekaM sarvatra cAntamuhUrtameva etadantarmuhUrtasyAsaMkhya'bhedaanbhuTTei-premadveSamithyAdarzanavijayena jJAnadarzanacAritrArAdhanAyai abhyuttiSThate) prema dveSa evaM mithyAdarzanake vijaya kara lene para jIva jJAna, darzana evaM cAritrakI ArAdhanA karaneke liye sAvadhAna bana jAtA hai| (advavihassa kammassa kammagaThi vimoyaNayAe-aSTavidhasya karmaNaH karmagranthi vimocanAyai) jJAnadarzana tathA cAritrakI ArAdhanA karanemeM sAvadhAna banA huA jIva aSTavidha karmoM ke bIcameM jo ghAtika karmarUpI granthi hai usako sarva prathama kSaya karane lagatA hai| usakA krama isa prakAra hai(tappaDhamayAe jahANupuvIe aTThavIsaivihaM mohaNijja ugdhAei-tatprathamatayA yathAnupUrvi aSTaviMzatividhaM mohanIya karma udghAtayati sabase pahile aTThAIsa prakArake mohanIya karmako-arthAt solaha kaSAya, nava nokaSAya tathA darzanamohanIyatrika mithyAtva mohanIya, mizramohanIya, samyaktava mohanIyako kSapakazreNI para ArohaNa kara kSaya karatA hai / ina sabake kSaya karanekA kAla sarvatra antarmuhUrta hI hai| isa antarmuhUrta ke asaMkhyAta jJAnadarzanacAritrArAdhAnAyai abhyuttiSThate prema, dveSa, mane mithyAzana 52 vinya prApta karI levAthI jIva jJAna darzana ane cAritranI ArAdhanA karavAmAM sAvadhAna manI naya cha aduvihassa kammassa kammagaThi vimoyaNayAe-aSTavidhasya karmaNaH karmagranthivimocanAyaiH jJAna zana. tathA yAtrinI bhArAdhanA 42vAmA sAvadhAna banI rahela jIva aSTavidha karmonI vacamAM je ghAtiyA karmorUpI gaThe cha senA sAthI prathama kSaya 42 cha. senA mA ma pramANe che-tappaDhamayAe jahANupuvIe advIsaivihaM mohaNijjaM ugghAei-tatprathamatayA yathAnupUrvi aSTaviMzatividhaM mohanIya karma udghAtayati sAthI paDeTA 254yAvIsa (28) 5412ri mehanIya karmone arthAta soLa kaSAya, navane kaSAya, tathA darzana mehanIya traNa maLIne acAvIsano kSapaka zreNI upara ArohaNa karIne kSaya kare che. A saghaLAne kSaya karavAne kALa sarvatra aMtamuhUrta ja che. A aMtamuhUrtanA uttarAdhyayana sUtra:4 Page #374 -------------------------------------------------------------------------- ________________ uttarAdhyayanasUtre tvAt / evaM caramasamaye mohanIya kSapayitvA'ntarmuhUrtaM yathAkhyAta=cAritramanubhavan chadmasthavItarAgatAdvicaramasamayayoH prathamasamaye nidrApracale, nAma prakRtIzca deva. gatyAdyAH kSapayati / yat kSapayati, tatkramamAha-paMcavihaM' ityAdi / paJcavidhaM jJAnAvaraNIyaM-mati-zrutA-badhi-manaHparyayakevalajJAnAvaraNarUpaM karma, pazcAnnavavidhaM darzanAvaraNIya karma-cakSurdarzanA - cakSurdarzanAvadhidarzanakevaladarzanAvaraNaM, nidrApaJcakam , evaM navaprakArakaM darzanAvaraNIyaM karma, tataH pazcAt paJcavidhamantarAyam etAni trINi satkarmANi-vidyamAnAni karmANi, yugapat ekasmin kAle, kSapayati-kSapakazreNyArUDhaH san kSayaM nayatItyarthaH / bheda haiM / isaliye carama samaya meM mohanIya karma ko kSapita karake antamuhUrtataka yathAkhyAta cAritra kA anubhava karate hue chadmasthavItarAgatA ke dvicarama (antima do) samayoM meM se prathama samaya meM nidrApracalA tathA nAmakarma kI prakRti devagati Adi kA kSaya karatA hai / aura bhI jinakA kSaya karatA hai unakA krama isa prakAra hai-(paMcavihaM nANAvaraNijjaM navavihaM dasaNAvaraNijja paMcaviham aMtarAiyaM ee tini vi kammaMse jugavaM khaveipaJcavidhaM jJAnAvaraNIyaM, navavidhaM darzanAvaraNIyaM, paJcavidham AntarAyikam , etAni trINyapi satkarmANi yugapat kSapayati ) matijJAnAvaraNIya, zruta. jJAnAvaraNIya, avadhijJAnAvaraNIya, manaHparyayajJAnAvaraNIya, evaM kevala jJAnAvaraNIya, isa prakAra pAMca prakAra ke jJAnAvaraNIya karmakI, pazcAta cakSurdazanAvaraNa, acakSurdarzanAvaraNa, avadhidarzanAvaraNa, kevaladarzanA varaNa, nidrA, nidrAnidrA, pracalA, pracalApracalA, styAnagRddhi, isa navavidha darzanAvaraNIya karma kA, isake bAda dAna, lobha, bhoga, upabhoga, vIrya asaMkhya bheda che. A mATe, carama samayamAM mehanIya karmane kSapita karIne antarmuhUrta sudhI yathAkhyAta cAritrane anubhava karatAM karatAM chadmastha vItarAgadvicarama sImamAMthI prathama samayamAM nidrA-pracalA tathA nAma karmanI prakRti, devagati Adino kSaya kare che. bIje paNa jene kSaya kare che ene kama A pramANe che paMcavihaM nANAvaraNijjaM navavihaM dasaNAvaraNijja paMcavihaM aMtarAiyaM ee tinni vi kammase jugavaM khavei-paJcavidhaM jJAnAvaraNIyaM navavidhaM darzanAraNIyaM paMJcavidhaM AntarAyikam , etAni trINyapi satkarmANi yugapat kSapayati-bhatijJAnA120Iya, zruta jJAnAvaraNIya, avadhijJAnAvaraNIya, mana:paryaya jJAnAvaraNIya ane kevaLa jJAnAvaraNIya A pramANe pAMca prakAranAM jJAnAvaraNIya karmanI, pachIthI cakSudarzanA varaNIya, acakSudarzanAvaraNIya, avadhidarzanAvaraNIya, kevaLa darzanAvaraNIya, nidrA nidrA nidrA, pracalA, pracalA pracalA, tyAnaguddhi, A nava prakAranA dazanavaraNIya karmane, AnA pachI dAna, lobha, bhega, upabhoga, vIrya, evA pAMca uttarAdhyayana sUtra:4 Page #375 -------------------------------------------------------------------------- ________________ - priyadarzinI TIkA a. 29 prema-dveSa mithyAdarzanaphalavarNanam 71 ___ tataH pazcAt teSAM karmaNAM kSayIkaraNAdanantaram , anuttaraM sarvebhyaH pradhAnam , anantam anantArthabodhaka, kRtsnaM samastavastuparyAyagrAhakaM, pratipUrNa sakalaiH svapa. raparyAyaiH sahitaM, nirAvaraNa samastAvaraNarahitam , vitimiram=prajJAnAMzarahitaM, vizudvaM-sarvadoSarahitaM, lokAlokaprabhAvakaM lokAlokayoH prakAzakam , evaMbhUtaM kevalavarajJAnadarzanaM samutpAdayati, yAvat sayogI bhavati-manovAkAyAnAM yogo vyApArastena saha vartata iti sayogI bhavati / _trayodazaguNasthAne yAvat tiSThati, tAvat Ipithikai karma nibadhnAti-IraNam IgitistasyAH panthA IryApathaH, IryApathe bhavam , aipithikam , iha pathigrahaNaaise pAMca prakAra ke antarAya karma kA, ina tInoM vidyamAna karmoM kA eka hI kAla meM kSaya karatA hai / (tao pacchA kasiNaMaNuttaraM paDipuNNaM nirAvaraNaM vitimiraM visuddhaM logAlogappabhAva kevalavaranANadaMsaNaM samuppADei-tataH pazcAt anuttaraM anantaM kRtsnaM pratipUrNa nirAvaraNaM vitimiraM vizuddhaM lokAlokaprabhAvakaM kevalavara jJAnadarzanaM samutpAdayati ) jaba inasamasta jJAnAvaraNIyAdika ghAtika karmaprakRtiyoM ke kSaya karane ke bAda yaha jIva aNuttara saba meM pradhAna-ananta arthoM kA bodhaka, samasta vastu paryAya kA grAhaka, sakala-sva para paryAyoM se rAhita, nirAvaraNa, ajJAna aMza se rahita, vizuddha evaM loka aura aloka ke prakAzaka, aise kevalajJAna aura kevaladarzana ko prApta kara letA hai / arthAt terahaveM guNasthAna meM prApta ho jAtA hai| ___ (jAvasajogI bhavai tAva IriyAvahiyaM kammaM nibaMdhai-yAvatsayogI bhavati tAvat aipithikaM karma nibadhnAti ) jaba taka jIva terahaveM guNasthAna prakAranA aMtarAya kamane A traNe vidyamAna karmone ekaja kALamAM kSaya 42 che. tao pacchA aNuttaraM kasiNaM paDipuNNaM nirAvaraNaM vitimiraM vizuddha logAlogappabhAva kevalavaranANadaMsaNaM samuppADeha-tataH pazcAt anutta anantaM kRtsnaM pratipUrNa nirAvaraNaM vitimira vizu lokAlokaprabhAvakaM kevalavarajJAnadarzanaM samutpAdayati nyAre 2 saya jJAnA2NIyAhi bha pratimAno kSaya yA pachI e jIva anuttara saghaLAmAM pradhAna-anaMta arthonA bedhaka, saghaLI vastu paryAyanA grAhaka, saghaLA svapara paryAthI rahita, nirAvaraNa, ajJAna aMzathI rahita, vizuddha tathA leka ane alokanA prakAzaka, evA kevaLajJAna ane kevaLadarzanane prApta karI le che. arthAta teramAM guNasthAnane prApta karI tye che. jAva sayogI bhavai tAva iriyAvahiyaM kammaM nibaMdhai-yAvatsayogI bhavati tAvata airyApathika karma nibadhnAti nyo sucI 1 teramA gusthAnamA 2 cha tyAM uttarAdhyayana sUtra:4 Page #376 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 358 uttarAdhyayanasUtre mupalakSaNam tasya tiSThato'pi sayogasya IryAyAH saMbhavAt saMyogatAvasthAyAM kevalino'pi sUkSmasaMcArAH santi / tadIryApathikaM karma kIdRzam ? sukhasparza = sukhayatIti sukhaH sukhakArItyarthaH, tAdRzaH sparzaH - AtmamadezaiH saha saMzleSo yasya tattathA, dvisamayasthitikam = dvau samayau yasyAH sA dvisamayA, dvisamayA sthiti tattathA tadadhikasthiteH kaSAyapratyayatvAt / tat = dvisamayasthitikaM prathamasamaye baddha = svasya sparzanAyAdhInakRtaM, adhInakaraNAt spRSTamapi dvitIye samaye tadvadvaM spRSTaM veditaM = kAyenAnubhUtaM tRtIyasamaye nirjIrNe- parizATitaM, niSkapAyasya uttarakAlasthiterabhAvo vartate / uttarakAle sakaSAyasya bandho bhavati, paraM keva " J meM rahatA hai tabataka vaha IryApathika karma kA baMdha karatA hai| IrSyA zabda kA artha gati hai / isakA jo mArga hai vaha IryApatha hai / isa IryApatha meM jo baMdha hotA hai vaha airyApathika hai| mArga yahA~ upalakSaNa hai / sthita rahane para bhI sayogI ke IrSyA kI saMbhAvanA hai / kyoM ki sayogatAvasthA meM kavalI ke bhI sUkSmasaMcAra hote haiM / ( suipharisayaM dusamaya ThiiyaM taM padamasamae baddhaM biiyasamaye veiyaM taiyasamae nijjiNNaM taM baddhaM puDhaM udIriyaM vehayaM nijjiNaM seyAle akammAya bhavai - sukhasparza dvisamayasthitikaM tat prathamasamaye baddhaM dvitIyasamaye veditaM tRtIyasamaye nirjINaM tad baddhaM spRSTaM udIritaM veditaM nirjIrNa eSyakAle akarmAcApi bhavati ) yaha IryApathika karma sukhakArI sparzavAlA hotA hai / arthAt AtmapradezoM ke sAtha isakA jo baMdha hotA hai vaha duHkhadAyI nahIM hotA hai| isakI sthiti do samaya kI hotI hai - adhika samaya kI sthiti nahIM hotI hai / kAraNa ki adhika samaya kI sthiti karma kI kaSAya ke saMbaMdha se sudhI te IrSyApathika karmanA adha kare che. IrSyA zabdanA artha gati che. tene je mAga che te dhairyApatha che. A iryApathamAM je aMdha thAya che te IrSyApathika che. mArga ahI' upalakSaNa che. sthita rahevA chatAM paNa sarcagInI IrSyAnI saMbhAvanA che. kemake sayeAgatAvasthAmAM kevaLIne paNa sUkSma saMcAra thatA rahe che. suhaphAsiyaM dusamayapaThiiyaM taM paDhamasamae baddhaM vIiyasamaye veiyaM taiyasamaye nijjiNNaM taM baddha puThThe udIrayaM veiyaM nijjiNNaM seyAle akammAya bhavai - sukhasparza dvisamayasthitikaM tat prathamasamaye baddha dvitIyasabhaye veditaM tRtIyasamaye nirjiNa yatkAle akarmA cApi bhavati mA ryApathi urbha subhAarI sparzavAjA hoya che. arthAta AtmapradezAnI sAthe tene je madha thAya che te duHkhadAyI hAtA nathI tenI sthiti e samayanI hoya che. vadhAre samayanI sthiti hAtI nathI. kAraNake adhika samayanI sthiti kaeNmanI kaSAyanA saMbadhathI thAya che uttarAdhyayana sUtra : 4 Page #377 -------------------------------------------------------------------------- ________________ priyadarzinI TIkA. a. 29 prema-dveSa-mithyAdarzanaphalavarNanam 71 359 lino na bhavati / tadeva gunaH sUtrakAro bhrAntinivAraNArthamAha- taM baddha' ityAdi / tatazca-tat-IryApathikaM karma kevalino, baddhaM-jIvapradezaiH zliSTam AkAzena ghaTavat tathA spRSTaM-masRNamaNikUDayApatitazuskasthUlacUrNavat / anena vizeSaNadvayena kevalino hi nidhattanikAcitAvasthayorabhAva ityuktam / udIritam udayaprApta sat , veditaM tatphalasukhAnubhavanena anubhUtam , kevalino hi udIraNA na bhavati / tato nijINa kSayamupagatam, tataH eSyatkAle AgAmini kAle, akarmA-kamarahitazcApi bhavati / / 71 / / sU0 // zailezImupalabhyAkarmatA syAditi zailezyakarmatAdvAre arthato vyakhyAtuM dvi saptatitamabhedamAha mUlam-aha AuyaM pAlaittA aMto muhuttaddhAvasesAue joganirohaM karemANe suhamakiriyaM appaDivAiM sukajjhANaM jhAyamANe tappaDhamayAe maNayogaM niraMbhai, vaiyogaM niraMbhai, kAyajogaM hotI hai| vaha kaSAya yahAM nahIM hai| I-pathika karma prathama samaya meM jIva bAMdhatA hai aura dvitIya samaya meM usakA vedana karatA hai tathA tRtIya samaya meM usakI nirjarA kara detA hai / isa taraha yaha IryApathika karma kevalI ke sAtha AkAza se ghaTa kI taraha baddha-zliSTa hotA hai tathA spRSTa hotA hai arthAt jisa prakAra cikane maNiyoM se nirmita bhIta para zuSka dhUli kA saMparka rahatA hai usI taraha kevalI kI AtmA se isa IryApatha karma kA mAtra saMparka rahatA hai-nidhatta nikAcita baMdhavAlA nahIM hotA hai| kevalI bhagavAn jaba yaha udaya meM AtA hai taba sukhAnubhavanarUpa phala se isakA vedana karate hai| kevaliyoM ke udIraNA baMdha nahIM hotA hai| vedana ke bAda yaha nirjIrNa ho jAtA hai / ataH kevalI AgAmIkAla meM isa taraha karmarahita ho jAte haiM // 71 // je kaSAya tyAM hotA nathI. Ipathika karma prathama samayamAM jIva bAMdhe che ane bIjA samayamAM tenuM vedana kare che. tathA trIjA samayamAM tenI nija rA karI de che. A pramANe A iryApathika kama kevaLInI sAthe AkAzathI ghaTanI mAphaka baddha-zliSTa hoya che. je pramANe cikaNA maNIthI nirmita bhIMta upara zaka dhULano saMparka rahe che. e ja pramANe kevaLInI AtmAthI nikAcita baMdhavALA hotA nathI. kevaLI bhagavAna jyAre e udayamAM Ave che tyAre sukhAnubhavana rUpa phaLathI tenuM vedana kare che. kevaLIne udIraNA baMdha thata nathI. vedananA pachI te nirjINa thaI jAya che. AthI kevaLI AgAmI kALamAM A pramANe karma rahita thaI jAya che. 71 uttarAdhyayana sUtra:4 Page #378 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 360 uttarAdhyayanasutre niraMbhai, ANapANanirohaM karei Isi paMcarahassakkharuccAraNaddhAe ya NaM aNagAre samucchinnakiriyaM aniyahi sukanjhANaM jhiyAyamANe veyaNijjaM, AuyaM, nAmaM, gottaM ca ee cattAri kammase jugavaM khavei // sU0 72 // - chAyA-atha AyuSkaM pAlayitvA'ntarmuhUrtAddhAvazeSAyuSkA, yoganirodhaM kariSyamANaH sUkSmakriyam apratipAti zukladhyAna dhyAyastatprathamatayA manoyogaM niruNaddhi, vAgyogaM niruNaddhi, kAyayoga niruNaddhi AnApAnanirodhaM karoti kRtvA ISatpaJcahUsvAkSaroccArAddhAyAM ca khalu anagAraH samucchinnakriyam anivRtti zukladhyAnaM dhyAyan vedanIyaM AyuSkaM nAma, gotraM caitAni catvAryapi satkarmANi yugapat kSapayati / / 72 // TokA-'ahaAuyaM' ityAdi___ atha kevalitvAnantara, AyuSkaM jIvitam , antarmuhUrtAdArabhya dezonapUrvakoTiparyantaM, pAlayitvA, antarmuhUrtAddhAvazeSAyuSkA antarmuhUrtaparimANA addhA-kAlaH, antarmuhUrtAddhA, sA avazeSA yasmin tad antarmuhUrtAddhAvazeSa, tAdRzamAyuryasya so'ntarmuhUrtAddhAvazeSAyuSkaH san , yoganirodhaM kariSyamANaH, sUkSmakriyam , aprati zailezI avasthA ko prAptakara jIva karmarahita bana jAtA hai isaliye aba bahattarave bolameM zailezI dvAra ko tathA akarmatA dvAra ko sUtrakAra kahate haiM 'aha AuyaM' ityaadi| anvayArtha-(aha-atha ) kevalI honeke bAda (AuyaM pAlittAAyUSkaM pAlayitvA ) antarmuhUrta se lagAkara dezonapUrvakoTiparyanta Ayukarma ko bhogakara-pAlanakara (aMtomuhattaddhAvasesAue-antarmuhUrtAddhAvazeSAyaSkaH) jaba antamuharta pramANa kAlavAlA Ayu avaziSTa rahatA hai taba ( joganirohaM karemANe-yoganirodhaM kariSyamANaH) Age yogoM kA phelezI avasthAne prApta karI chava karma rahita banI jAya che. A mATe teramAM bolamAM zailezI dvArane tathA akarmAtA dvArane sUtrakAra kahe che- " aha AuyaM " chatyAhi / sa-kyAtha-vajI tha/ gayA pachI AuyaM pAlittA-AyuSkaM pAlayitvA antamahUrtathI lagADIne dezanakaTI paryata Ayu karmane bhegavI-pAlana karI antomuhUttaddhAvasesAue - antamuhUrtAddhAvazeSAyuSkaH nyAre antamuzta pramA gavANu mAyuSya vaziSTha 29 che tyAre joganirohaM karemANe-yoganirodha kariSyamANaH mANa yogAnA nirodha pApA se vaNI suhumakiriyaM uttarAdhyayana sUtra:4 Page #379 -------------------------------------------------------------------------- ________________ priyadarzinI TIkA a. 29 zailezIbhAvaphalavarNanam 72 pAti-adhaHpatanAbhAvAdapratipatanazIlaM, zukladhyAna=zukladhyAnatRtIyabhedaM, samudAyeSu hi pravRttAH, zabdA avayaveSvapi vartanta iti nyAyAt / dhyAyan kurvana, tatpathamatayA manoyoga-manaso yogaH-manodravyasAhAyyena janito vyApArastaM niruNaddhi tatra ca paryAptamAtrasya saMjJino jaghanyayogino yAvanti manodravyANi tajjanitazca yAvad vyApArastadasaMkhyaguNAni manodravyANi tadvayApAraM ca pratisamaya nirundhanasaMkhyeyasamayaistatsarvanirodhaM karoti / tadanantaraM vAgyoga-vAco yogaH, vAgyogaH-bhASAdravyasAhAyyena janito jIva vyApArastaM, niruNaddhi, tatra ca paryAptamAtradvIndriyajaghanyavAgyogaparyAyebhyo'saMnirodha karanevAlA vaha kevalI ( sahamakiriyaM appaDivAyaM sukkajjhANaM jjhAyamANe-sUkSmakriyaM apratipAtizukladhyAnaM dhyAyan ) jisameM patana honA saMbhava nahIM aise sUkSmakriyA apratipAti nAmaka tRtIya zukladhyAna ko dhyAtA huvA (tappaDhamayAe maNayogaM ni bhai-tatprathamatayA manoyogaM niruNaddhi ) sarva prathama manoyoga kA nirodha karatA hai-manodravya kI sahAyatA se janita vyApAra kA nirodha kara detA hai| arthAt-jaghanya yogI paryApta mAtra saMjJIjIva ke jitane manodravya tathA inase janita vyApAra hotA hai unase asaMkhyAtaguNita manodravyoM ko tathA unake vyApAra ko prati samaya nirodha karatA huA asaMkhyAta samayoM meM una saba kA nirodha kara detA hai / isake bAda (vaiyogaM niraMbhai-vAgyogeM niruNaddhi ) vacanayoga janita vyApAra ko rokatA hai-bhASA dravya kI sahAyatA se janita jIva ke vyApAra kA nAma vAgyoga hai| isameM paryApta mAtra dvindriya jIva ke jaghanya vAgyoga kI paryAyoM se asaMkhyAtaappaDiyAyaM sukkajhANaM-jjhAyamANe sUkSmakriyaM apratipAti zukladhyAna dhyAyet jemAM patana thavAne saMbhava nathI evA sUphamakiyA apratipAtI nAmanA trIjA zusa dhyAnane tharatA 52tAM tappaDhamayAe maNayogaM niraMbhai-tatprayamatayA manoyogaM niddhi sahathI prathama magane nirodha kare che-manodravyanI sahAyatAthI janmanA vyApArane nirodha karI de che. arthAta-jaghanya gI paryApta mAtra saMsI jIvane jeTalA mane dravya tathA enAthI jamatA jeTalA vyApAra hoya che enAthI asaMkhyAta guNIta madrane tathA tenA vyApArane prati samaya nirodha karatA rahIne asaMkhyAta samayemAM e saghaLAno nirodha karI de cha. mAnA 5chI vaiyogaM niraMbhai-vAgyogaM niruNaddhi kyanaye nita vepArane roke che bhASAdravyanI sahAyatAthI janmatA jIvana vyApAranuM nAma vAga che. temAM paryApta mAtra dviIndriya jIvane jaghanya vAgyoganI paryAyothI uttarAdhyayana sUtra :4 Page #380 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 362 uttarAcyayanasUtre khyeyaguNavihInAMstatparyAyAn samaye samaye nirundhana asaMkhyeyasamayaiH sarva vAgyogaM nirunnddhi| ___ kAyayoga niruNaddhi-kAyayoganirodhaM ca kurvan prathamasamayotpanna sUkSmapanaka jaghanyakAyayogato'saMkhyeyaguNahInaM kAyayogena ekaikasamaye nirundhana dehavibhAga ca muJcan asaMkhyeyasamayaireva sarva niruNaddhi / AnApAnanirodhaM karoti AnApAnau ucchvAsaniHzvAsau tayonirodhaM karoti / itthaM yogatrayanirodhaM kRtvA, ISat paJca hrasvAkSaroccArAddhAyAM ISat-prayatnApekSayA svalpaH, pazcAnAM hasvAkSarANAm a, i, u, R, lU, ityevaM rUpANAm , uccAraHguNita vihIna jaghanyavAgyoga kI paryAyoM ko pratisamaya rokatA huA kevalI asaMkhyAta samayoM meM samastavAgyoga kA nirodha kara detA hai / (kAyajogaM niraMbhai-kAyayogaM niruNaddhi) isake bAda kAyayogakA nirodha karatA hai| arthAt prathama samayameM utpanna sUkSmapanaka jIvake jaghanya kAya. yogase asaMkhyAtaguNa hIna kAyayogako eka eka samayameM nirodha karatA huA vaha kevalI-asaMkhyAta samayoMmeM dehake vibhAgako choDakara samasta kAyayogakA nirodha kara detA hai| pazcAt-(ANApANanirohaM karei-AnapAnanirodhaM karoti) zvAsa aura ucchavAsakA nirodha kara detA hai| (isi paMcarahassakkharuccAraNaddhAeyaNaM aNagAre samucchinnakiriyaM aniyahi sukkajjhANaM jhiyAyamANe veyaNijjhaM AuyaM nAmaM gotaM ca e e cattAri kammaMsa jugavaM khavei-kRtvA ISat paMcahasvAkSaroccArAddhAyAM ca khalu anagAraH samucchinnakriyam anivRtti zukladhyAnaM dhyAyan vedanIya, AyuSkaM, nAma, gotraM caitAni catvAri api satkarmANi yugapat asaMkhyAta guNIta vihina jaghanya vAgyeganI paryAne rokatAM rokatAM Fan asabhyAta samayAbhA sA pANyAganA nirodha 42rI he che. kAyajogaM nibhA kAyayogaM niruNaddhi mAnA pachI yayAganA nirodha 42 che. arthaatprathama samayamAM utpanna sUkama panaka jIvanA jaghanyakAya yogathI asaMkhyAta guNAhina kAyayegane eka eka samayamAM nirodha karatAM karatAM te kevaLI asaMkhyAta samayamAM dehanA trIbhAgane cheDIne saghaLA kAyayegane nirodha uza. 5chIthI ANapANaniroha karei-anapAna nirodha karoti zvAsa bhane rA. sanA nirodha rIche isi paMcasahassakkharuccAraNaddhAe ya NaM aNagAre samucchinna kiriya aniyadi sukkajhaNaM jhiyAyamANe veyaNijjaM Auya nAma gottaM ca e e cattAri kammaMsa jugavaM khavei-kRtvA ISat paJca husvAkSaroccArAddhAyAM ca khalu anagAraH samucchinnakriya anivRtti zukladhyAnaM dhyAyan vedanIyaM AyuSkaM nAmagotraM catAni catvAryapi satkarmANi uttarAdhyayana sUtra:4 Page #381 -------------------------------------------------------------------------- ________________ priyadarzinI TIkA a0 29 sakalakarmakSayaphalavarNanam 73 363 uccAraNaM, hrasvAkSAroccAraNaM ca na vilambitaM nApi vA tuM kiMtu madhyamamevagRhyate / tasyAddhA-kAlaH, yAvatA te varNA uccAryante, ISatpaJcahasvAkSarocArAddhA tasyAM ca khalu anagAraH samucchinnakriyam samucchinnA-niruddhA, kriyA-manovyApArAdirUpA yasmistattathA, uparatamanovAkAyayogamityarthaH, anivRtti-na nivartate karmakSayAt mAgityevaM zIla, zukladhyAna-zukladhyAnacaturthabhedarUpaM dhyAyan kurvanzailezyavasthAmanubhavan , vedanIyaM-sAtAdi, AyuSkaM-manuSyAyuH, nAma-manujagatyAdi, gotraM ca-uccaiotram etAni catvAryapi satkarmANi vidyamAna karmANi yugapat=ekadaiva, kSapayati-nirjarayati // 72 // sakalakarmakSayAnantaraM kiM bhavatItitrisaptatitamabhedamAha mUlam-tao orAliyateyakammAiM savvAhi vippajahaNAhiM vippajahitA ujjuseDhipatte aphusamANagaI uDDhe egasamaeNaM aviggaheNaM tattha gaMtA sAgarovautte sijjhai bujjhai jAva aMtaMkarei // sU0 // 73 // kSapayati) isa prakAra yogatrayakA evaM zvAsa ucchavAsakA nirodha karake vaha kevalI a, i, u, R, lU, ina pAMca hrasva akSaroMke madhyama svarase uccAraNa karane meM jitanA samaya lagatA hai utane pramANa kAlameM samucchiprakriyA anivRtti nAmaka caturtha zuklaghyAnako ki jisameM mana vacana kAyakI kisI bhI prakArakI sthUlasUkSma kriyA nahIM hotI hai aura jo anivRtti hai-karmakSayase pahile nivRtta nahIM hotA hai-usako dhyAtA huA sAtAvedanIya, manuSyAyu, manuSyagati Adi nAmakarma uccagotra ina cAroM hI vidyamAna aghAtika kaukA yugapat kSaka kara detA hai // 72 // yugapat kSapayati vAsa bhane vAsanA nirodha 4rI he cha. 2mA pramANe yA vayane ane svaccha usvAcchane nirodha karIne te kevaLI , I, u, , la, A pAMca hasva akSarenA madhyama svarathI uccAraNa karavAmAM jeTaluM samaya lAge che eTalA pramANa kALamAM samucchinna kiyA anivRtti nAmanA cothA zukaladhyAnane ke, jemAM mana, vacana, kAyAnI keIpaNa prakAranI sthULa sUkama kiyA thatI nathI ane je anivRtti che. karmakSayathI pahelAM nivRta thatA nathI enuM dhyAna karatAM karatAM sAtavedaniya, manuSyAyu, manuSya gati Adi nAmaka ucca gotra e cAreya vidyamAna avAtiyA kamene yugapata kSaya kari nAkhe che. terA uttarAdhyayana sUtra:4 Page #382 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 364 uttarAdhyayanasUtre chAyA-tataH audArika taijasa kArmaNAni sarvAbhirviprahANibhirvimahAya RjuzreNiprAptaH, aspRzadgatiH Urdhvam ekasamayena avigraheNa tatra gatvA sAkAropayuktaH sidhyati, budhyate yAvat antaM karoti // 73 // ___TIkA-'tao' ityAdi tataH vedanIyAdicatuSTayakarmakSayAnantaram , audArika-vaijasa-kArmaNAni, zarIrANi, sarvAbhiH-niravazeSAbhiH, viprahANibhiH vizeSeNa prakarSato hAnayaHtyAgA vipahANayastAbhiH, sarvathA parizATanenetyarthaH, vigrahAya-vizeSeNa mahAyaparizATya, RjuzreNimAptaH RjuH-saralAcAsau zreNI ca, RjuHzreNiH saralAkAzapadezapaGktistAM prAptaH anu zreNigata-iti yAvat , tathA-aspRzadgatiH-aspRzantI siddhayantarAlapradezAn gatiryasya sa tathA, antarAlapadezAnAM sparzanaM vinavordhvagamanaM siddhasya bhavatIti bhAvaH / Urdhvam Urdhvadizi ekasamayena-dvitIyAdisamayAsparzanena, ataevAntarAlapradezAnAmasaMsparzanamiti nizcIyate antarAlapradezasparzane hi naikena samayena siddhiH prApyate, iSyate ca tatraika eva samayaH, ya eva cAyuSkAdikamaNAM kSayasamayaH sa eva nirvANasamayaH, ato'ntarAle samayAntarasyAbhAvAdantarAlapadezAnAmasaMsparzanamiti / sUkSmazcAyamartho bhAvataH kevaligamyaH / sakala karmoM ke kSaya hone para kyA hotA hai so tihattarave bolameM kahate hai-'tao' ityAdi __ anvayArtha-(tao-tataH) vedanIya Adi cAra AghAtika karmoM ke kSaya ho jAne ke bAda (orAliya teya kammAiM-audArika taijasa kArmaNAni audArika, tejasa evaM kArmaNa, ina tIna zarIroMko (savvAhiM vippajahaNAhi-sarvAbhiH viprahANAbhiH) samasta vizeSa prakArakI hAniyoMse sarvathA parizATanase-(vippajjahittA-vigrahAya) sarvathA choDakara (ujjuseDhipatte-RjuzreNiprAptaH) sarala AkAza pradezakI paMktirUpa zreNIko prApta hue ve kevalI bhagavAn (aphusamANagaI-aspRzadgatiH) AkAzake anta saghaLA karmone kSaya thavAthI zuM thAya che te teMteramAM bolamAM kahe che -"tao" tyaadi| anvayAtha-tao-tataH vehanIya mAhiyAra maghAti bhni| kSaya thadha 4 pachIthI orAliya teya kammAiM-audArikatejaskArmaNAni mohori4, tarasa, mana bhae mAtra zarIrAne savAhi vippajahaNAhiM-sarvAbhiH viprahANAbhiH sapA vizeSa prAranI hAnIyAthI vippajjahittA-viprahAya sarvathA choDIna ujjaseDhipatte -RjuzreNiprAptaH sa21 mA prazanI pati35 zreSNAna prApta thayera mI mAvAna aphusamANagaI-aspRzadgatiH ||4shn mata prazAnA 25za na 42tAM uDDhaM-urdhvam SE zAma egasamaeNaM-ekasamaye 44 mate avigaheNaM tatthagatA-avigraheNa tatra gatvA me samayamA 14 // 12nI gatithI, uttarAdhyayana sUtra:4 Page #383 -------------------------------------------------------------------------- ________________ priyadarzinITIkA a. 29 sakalakarmakSayaphalavarNanam 73 365 avigraheNa vakragatirUpavigrahAbhAvena, 'ujjuseDhipatte' ityanena prAkmatibodhitArthasyaiva punaH kathanamihAnvayavyatirekAbhyAmukto'rthaH spaSTataro bhavatIti lokanyAyamanusRtyeti bodhyam / tatra-siddhipade gatvA, sAkAropayuktaH-jJAnopayogavAn , sidhyati, budhyate, yAvadantaM karoti / iha yAvacchandena-'mucyate, parinivAti, sarvaduHkhAnAm ' iti pATho bodhyate, sidhyatItyAdipadAnAM vyAkhyA'STAviMzatitame bhede kRteti tatra draSTavyA / sU0 73 / / rAla pradezoMkA nahIM sparza karate hue (uDUM-Urdhvam) UrdhvadizAmeM (egasamaeNaM-eka samaye) eka samayameM (aviggaheNaM tattha gaMtA-avigraheNa tatra gatvA) vinA vakratAkI gatise arthAt sarala gatise siddhipadameM jAkara (sAgArova utte-sAkAropayuktaH) jJAnopayogaviziSTa hokara (sijjhai bujjhai jAva aMtaM karei-sidhyati, budhyate yAvadantaM karoti) siddha ho jAte haiM, buddha ho jAte haiM yAvatsamasta duHkhoMkA anta kara dete haiN| bhAvArtha-kevalI bhagavAn vedanIya Adi cAra aghAtikA karmoM ke kSaya ho jAne ke bAda audArika taijasa evaM kArmaNa ina tIna zarIroMkA sarvathA kSaya kara sarala anuzreNi gatise eka hI samayameM jJAnopayoga viziSTa banakara siddhagati meM virAjamAna ho jAte haiN| sUtrameM "aspRzadgati" aisA jo kahA hai usakA tAtparya yaha hai ki antarAla ke pradezoM kA sparza na karanese dvitIyAdika samayoM ke sadbhAvakI saMbhA vanA ho jAtI hai| isa taraha eka samaya meM siddhagati jo prApta hotI hai vaha usa eka samaya meM prApta na hokara dvitIyAdika samayoM meM hI prApta honI mAnI jAvegI-parantu aisA siddhAnta nahIM hai| siddhAnta to eka maryAta 127 gatithI, siddhi 54mA ne sAgArovautte-sAkAropayuktaH jJAnapayogayI viziS4 sijjai-bujjhai-jAvaaMtaM karei-sidhyati budhyate yAvadantaM karoti siddha tha ya cha, muddha ya ya che. yAvatsamasta mono mata 40 che. bhAvArtha kevaLI bhagavAna vedaniya Adi cAra aghAtiyA karmone kSaya thaI javA pachI audArika, tejasa ane kArmANa A traNa zarIrane sarvathA kSaya karI saraLa anuzreNI gatithI ekaja samayamAM jJAnapaga viziSTa banIne siddha gatimAM birAjamAna thaI jAya che. sUtramAM "aspRzadugati evuM che kahela che tenuM e tAtparya che ke, aMtarALanA pradezane sparza karavAthI dvitiyAdika samayenA sabhAvanI saMbhAvanA thaI jAya che. A pramANe eka samayamAM siddhigati je prApta thAya che te eka samayamAM prApta na thatAM dvitiyAdika samayamAM ja prApta thAya evuM mAnavAmAM Ave. paraMtu evo siddhAMta uttarAdhyayana sUtra : 4 Page #384 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 366 uttarAdhyayanasUtre adhyayanArthamupasaMharan sudharmAsvAmI jambUsvAminamAha mUlam-esa khalu sammattaparakamasta ajjhayaNassa aTTe samaNeNaM bhagavayA mahAvIreNaM Aghavie paNNavie parUvie nirdesie uvadaMsie tibemi // sU0 74 // // ii sammattaparakkame samatte // chAyA-epa khalu samyaktvaparAkramasyAdhyayanasyArthaH zramaNena bhagavatA mahAvIreNa AkhyAtaH prajJApitaH prarUpitaH nidarzitaH, upadarzita iti bravImi // 74 // TIkA-'esa khalu' ityAdi / he jambU ! eSaH anantaroktaH, khalu-nizcayena, samyaktvaparAkramasya-samyaktvaparAkramanAmakasya, adhyayanasyArthaH zramaNena bhagavatA mahAvIreNa, AkhyAtaH= samaya meM hI prApta hone kA hai / kyoM ki AyuSka Adi karmoM ke kSaya kA jo samaya hai vahI nirvANa prApti kA samaya hai| isa liye antarAlameM samayAntarakA abhAva hone se antarAlastha pradezoMkA asparzana kahA gayA haiN| tathA isakA aura bhI sUkSma artha jo ho vaha kevali jJAnagamya hI hai| ___ aba adhyayana ke arthakA upasaMhAra karate hue zrI sudharmAsvAmI jaMbUsvAmIse kahate haiM-' esa khalu ' ityaadi| ___ anvayArtha-he jambU ! ( eso-eSaH ) yaha anantarokta (sammattapara kammassa ajjhayaNassa aTTe-samyaktvaparAkramasya adhyayanasya arthaH) samyaktvaparAkramanAmaka adhyayana kA artha (samaNeNaM bhagavayA mahAvIreNaM -zramaNena bhagavatA mahAvIreNa) svayaM zramaNa bhagavAna mahAvIrane (aaghnathI. siddhAMta te eka samayamAM ja prApta thavAnuM che. kemake, AyuSyanA Adi karmonA kSayane je samaya che teja nirvANa prAptine samaya che. A kAraNe aMta. kALamAM samayAntarane abhAva hovAthI antarAla pradezanA asparzananuM kahevAmAM Avela che. tathA Ane bIje paNa je sUkSama artha hoya te kevaLI jJAna abhya che. // 7 // have adhyayananA ane upasaMhAra karatAM zrI sudharmAsvAmI jakhkhasvAmIne 38 cha-" esa khalu" tyaadi| sanvayArtha - bhyU ! eso-eSaH / anantarota sammatta parakammassa ajjhayaNassa aTTha-samyaktvaparAkramasya adhyayanasya arthaH sabhya41 52||bh nAmanA mdhyynn| martha samaNeNaM bhagavayA mahAvIreNaM-zramaNena bhagavatA mahAvIreNa svayaM zraNa lagavAna mahAvI3 Aghavie-AkhyAtaH sAmAnya thanathI hesa. uttarAdhyayana sUtra:4 Page #385 -------------------------------------------------------------------------- ________________ priyadarzinI TIkA a0 29 adhyayanopasaMhAraH ___367 sAmAnyataH kathanena kathitaH, prajJApitaH vizeSataH kathanena hetuphalAdipajJApanena pratibodhitaH, prarUpitaH-tattadarthasvarUpanirUpaNena nirUpitaH, nidarzitaH dRSTAntopadarzanena ziSya-hRdaye sthApitaH, upadarzitaH-pUrvoktamarthamupasaMhRtya pradarzitaH / iti =etad bravImi, yathA bhagavatA kathitaM tathaiva kathayAmi na tu svabuddhayAparikalpyetyarthaH // sU0 74 // iti zrI vizvavikhyAta-jagadvallabha-prasiddhavAcaka-paJcadazabhASAkalita-lalitakalApAlApaka pravizuddhagadyapadyanaikagranthanirmApaka-vAdimAnamardaka-zrIzAhU chatrapati-kolhApurarAjamadatta-" jainazAstrAcArya"-padabhUSitakolhApurarAjaguru-bAlabrahmacAri-jainAcArya-jainadharmadivAkara -pUjyazrIghAsIlAlabativiracitAyAm "uttarAdhyayanamUtrasya" priyadarzinyAkhyAyAM vyAkhyAna yAm 'samyaktvaparAkrama' nAmakamekonatriMza ttamamadhyayanaM-sampUrNam // 28 // vie-AkhyAtaH) sAmAnya kathana se kahA hai (paNNavie-prajJApitaH) hetuphalake prajJApanarUpa vizeSa kathana se samajhAyA hai (parUvie-prarUpitaH) usa 2 artha ke svarUpake nirUpaNa se nirUpita kiyA hai| (nidaMsienidarzitaH) dRSTAntake upadarzana se ziSyoM ke hRdaya meM sthApita kiyA hai| tathA (uvadaMsie-upadarzitaH) pUrvokta arthakA upasaMhAra karake dikhalAyo hai| aisA maiM kahatA hUM-arthAt-jaisA bhagavAn ne isa adhyayana kA artha kahA hai vaisA hI maiM ne tuma se kahA hai| apanI kalpanA se kalpita kara nahIM kahA hai // 74 // // yaha uttarAdhyayana sUtrakA samyaktvaparAka nAmaka untIsavA adhyayana samApta huA // 29 // pANavie-prajJApitaH hetu 34 prajJApana35 vizeSa 4thanathI samalava parUvie-prarUpitaH se manA 2135ne ni354thI ni3pita rekha cha. nirdasaNie-nidarzitaH dRSTAntana pazanathI ziSyonAyamA sthApita re che. uvadaMsie-upadarzitaH tathA pUrvAta mthn| 52 4rI hemA cha dhu huM kahuM chuM. arthAt je bhagavAne A adhyayanano artha kahela che e ja meM tabhane 4hesa che. pAtAnI 465nAthI 4zana 4 nathI. // 74 // A uttarAdhyayana sUtranA samyakatva parAkrama nAmanuM egaNatrIzanuM adhyayana saMpUrNa thayuM. muralA uttarAdhyayana sUtra :4 Page #386 -------------------------------------------------------------------------- ________________ // atha triMzattamamadhyayanam // samyaktvaparAkramanAmaka me konatriMzattamamadhyanamuktam, adhunA triMzattamaM tapomArgagatinAmakamadhyayanaM prArabhyate / asya ca pUrveNa sahAyamabhisambandhaH - aSTAviMzatitame'dhyayane tapo mokSasya mArga ityuktam ekonatriMzattame'dhyayane cAkarmatA - bhihitA sA hi tapasaH samArAdhanaM vinA na syAt, tasmAt prAguktAdhyayanadvayAthapratipattyanantaraM jijJAsitasya bhedaprabhedasahitasya tapasaH svarUpaM tatphalavatAM gatiM ca varNayitumidamArabhyate / tatrAdau sudharmA svAmI jambUsvAminamAha - mUlam - jahA~ u pAvegaM kammaM, rAgadosasamajjiyaM / khai tavasA bhikkhU, tamegaggamaNo suNa // 1 // chAyA - yathA tu pApakaM karma, rAgadveSasamarjitam / kSapayati tapasA bhikSuH, tamekAgramanAH zRNu // 1 // tIsavAM adhyayana prAraMbha samyaktva parAkrama nAmakA untIsavAM adhyayana kahA jA cukA hai| aba yaha 'tapomArgagati' nAmakA tIsavAM adhyayana prAraMbha hotA hai| isakA pUrva adhyayana ke sAtha saMbaMdha isa prakAra hai- aTThAIsaveM adhyayanameM tapa mokSakA mArga hai yaha kahA gayA hai, tathA untIsaveM adhyayanameM akarmanA kahI gaI hai / parantu yaha akarmatA tapake ArAdhana kiye vinA nahIM hotI hai, isaliye pahile kahe gaye do adhyayanoMke arthakI pratipattike bAda bhedaprabheda sahita tapake svarUpako tathA usake phala pAnevAloMkI gatikA varNana karaneke liye yaha adhyayana prAraMbha kiyA gayA hai| usakI yaha Adya gAthA hai - 'jahAu' ityAdi / trIsamA adhyayananA prAraMbha samyakatva parAkrama nAmanuM megaNatrIsamuM adhyayana purU thayu che, have A tapeAmAM gati nAmanu trIsamuM adhyayana zarU thAya che. A adhyayananA egaNatrIsamA adhyayana sAthenA saMbaMdha A prakAranA che.-aThThAvIsamA adhyayanamAM tapa mekSane mAga che e batAvavAmAM Avela che. egaNatrIsamA adhyayanamAM akatA kahevAmAM Avela che. paratu A akatA-tapanuM ArAdhana karyAM vinA thatI nathI. A mATe pahelAM kahevAmAM AvelA e adhyayanAnA arthanI prati patti pachI bheda prabheda sahita tapanA svarUpane tathA enA mULane pAmavAnI gatinuM varNana karavA mATe A adhyayananA prAraMbha karavAmAM Avela che. enI A prathama gAthA che. - " jahAu " tyAhi ! uttarAdhyayana sUtra : 4 Page #387 -------------------------------------------------------------------------- ________________ priyadarzinI TIkA a 30 tapasaH svarUpaM tatphalavatAM gatervarNanaM ca TIkA- 'jahAu' ityAdi " he jambUH ! bhikSuH =muniH, rAgadveSasamarjitaM = rAgadveSAbhyAM samarjita-bAhulye nopArjita, pApakaM karma - jJAnAvaraNIyAdikaM yathA yena prakAreNa tapasA vakSyamANasvarUpeNa, kSapayatyeva, tat-tapaH, ekAgramanAH = sAvadhAna cittaH san zRNu, anena jambU prabhRtikaM ziSyagaNamabhimukhIkRtya sudharmAsvAmI vaktuM pravRtta iti bodhitam / iha tu zabdo'vadhAraNArthakaH kSapayatItyasyAgre yojanIyaH // 1 // karmakSapaNe kartavyenAsravatAmathamamupAdeyA, atastatprAptihetumAhamUlam - pANirvahamusAvAyA, adattamehuNapariggahA viraio / rAIbhoyaNavirao, jIvo bhavai aNAvo // 2 // chayA - prANivadhamRSAvAdAd, adattamaithunaparigrahAd virataH / rAtribhojanavirataH, jIvo bhavati anAsravaH // 2 // TIkA--' pANivaha ' ityAdi -- stara ityasya prANidhAdibhiH pratyekamabhisaMbandhaH, prANivadhAdvirataH, anvayArtha - jambUsvAmIko samajhAte hue sudharmAsvAmI kahate haiM ki he jambU ! (bhikkhU - bhikSuH ) bhikSu - muni ( rAgadosasamajjiyaM - rAgadveSa samarjitam ) rAga evaM dveSase upArjita (pAvarga kammaM - pApakaM karma ) jJAnAvaraNIyAdika karmo ko ( jahA - yathA) jisa prakAra ( tavasA - tapasA) tapase ( khavei - kSapayati ) kSaya karatA hai (tat) usa tapako tuma ( egaggamaNo suNa - ekAgramanAH zrRNu) ekAgramana hokara suno // 1 // karmoM kA kSaya karate samaya jIvako sarva prathama anAsravatA upAdeya haiataH isakI prAptike hetuko sUtrakAra kahate haiM-' pANibaha0 ' ityAdi / anvayArtha - ( pANivaha musAvAyA adattamehuNapariggahA viraoprANivadha- mRSAvAdAt adattamaithunaparigrahAt virataH) prANivadhase virata, 369 anvayA--jammU svAmIne samajAvatAM sudharmA svAmI kahe che ke, huM 4bhyU ! bhikkhU bhikSuH bhuni rAgadosasamajjiyaM - rAgadveSasamarjitam rAga bhane dveSathI pAta pAvagaM kammaM - pApakaM karma jJAnAvaraNIyAni jahA- yathA ne rIte tapathI kSaya kare che e tapane tame ekAgra mana thaI ne sAMbhaLe! // 1 // karmonA kSaya karatI vakhate jIvane sarva prathama anAsravatA upAdeya che. sAthI menI prAptinA hetune sUtrAra Ahe che. - " pANivaha " tyAhi. mantryArtha --- pANivaha musAvAyA adatta mehuNa pariggahAvirao - prANivadha mRSAvAdA adattamaithunaparigrahAt virataH ANuivadhathI vizta, bhRSAvAdathI virata ha u0 47 uttarAdhyayana sUtra : 4 Page #388 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 370 uttarAdhyayanasUtre mRSAvAdAd virataH, adattAd-adattAdAnAd virataH, maithunAd virataH parigrahAd virataH ityarthaH, prANAtipAta viramaNAdipaJcamahAvratadhAraka iti yAvat tathA rAtri bhojanaviratazca jIvaH, anAsavaH-AsravarahitaH san , ogantukajJAnAvaraNIyAdikarmAnupArjako bhavatIti bhAvaH // 2 // mUlam-paMcasamio tigutto, akasAo jiiNdio| agAraMvo ye nissaMllo, jIvo hoI aNAsaMvo // 3 // chAyA-paJcasamita striguptaH, akaSAyo jitendriyH| agauravazva niHzalyo, jIvo bhavati anAsravaH // 3 // TIkA-'paMcasamio' ityAdi paJcasamitaH paJcavidhasamitisamanvitaH, triguptaH trividhaguptiyuktaH, akaSAyaHkrodhAdikaSAyacatuSTayarahitaH, jitendriyaH zrotrAdipaJcandriyanigrahI, agauravaH-Rddhi mRSAvAdase virata, adattAdAnase virata, maithunase virata evaM parigrahase virata (rAIbhoyaNavirao-rAtribhojanavirataH) evaM rAtribhojanase virata (jIvA-jIvaH) jIva (anAsavo bhavai-anAsravaHbhavati) Agantuka jJAnAvaraNIya Adi karmoM kA upArjana nahIM karatA hai| arthAt-hiMsA jhUTha corI Adi pAMca pApoMse virata jIva navIna karmoM kA baMdha nahIM karatA hai|| paMcasamio' ityaadi| ___anvayArtha-(paMcasamio tigutto-paMcasamitaH triguptaH) pAMca prakAra kI samitiyoMse yukta (triguptaH) manogupti, vacanagupti evaM kAyagupti, ina tIna guptiyoMse samanvita (akalAyo jiiMdio-akaSAyaH jitendriyaH) krodhAdika cAra kaSAyoMse rahita tathA pAMcoM indriyoMkA nigrahI (agAravoagauravaH) Rddhirasa sAta gauravase varjita evaM (nissallo-niHzalyaH) tahAnI virata bhaithunathI virata, ane pariaDathA pirata, rAIbhoyaNaviraorAtribhojanavirataH // vinayI pirata, jIvo-jIvaH 71 mAMgatu zAnA 12vaya Adi karmonuM upArjana karatA nathI. arthAta-hiMsA, guTha, cerI, Adi pAMya pApAMthI vi2ta 04 navIna bhAna bhaya 42to nathI. / / 2 // "paMca samio" tyAhi ! anvayArtha-paMcasamio tigutto-paMcasamitaH triguptaH pAMya prArI samiti. cothI yukta mane gupti, ane kAyagupti, A traNa guptiyothI samanvita akasAyo jiiMdiyo-akaSAyaH jitendriyaH oghAhira yA2 SAyothI hita tathA pAya dhandriyAnA niDI, agAravo-agauravaH Rddhi2sa sAta gauravayI 10 uttarAdhyayana sUtra:4 Page #389 -------------------------------------------------------------------------- ________________ priyadarzinI TIkA a0 30 karmakSapaNaprakAravarNanam rasasAtagauravavarjitaH niHzalya-mAyAdizalyatrayarahitazca jIvaH, anAsravaH-jJAnAvaraNIyAdikarmabandhakAraNIbhUta prANAtipAtAdirahito bhavati // 3 // dRSTAntapradarzanapUrvakaM karmakSapaNaprakAraM vivakSuH sudharmAsvAmI mAhamUlam-eesiM tu vivejjAse, rAgadosa~samajjiyaM / khaveI taM jahA bhikkhU, taM meM egamaNA suNa // 4 // chAyA-eteSAM tu viparyAse, rAgadveSasamarjitam / kSapayati tad yathA bhikSuH, tanme ekamanAH zRNu // 4 // TIkA-' eesiM' ityAdi he jambUH ! eteSAm-anAsravasya kAraNAnAM prANAtipAtAdiviramaNAnAM samityAdInAM ca viparyAse baiMparItye kRte sati, rAgadveSasamarjitaM-rAgadveSAbhyAmupArjitaM yat karma bhavati, tat karma yathA-yena prakAreNa, bhikSuH saMyataH kSapayati, tat-karmakSapaNakAraNarUpaM tapaH, me-mama samIpe ekamanA: ekAgracittaHsan zaNu // 4 // mAyA, mithyA evaM nidAna, ina tInoM zalyoMse rahita (jIvo-jIvaH) jIva (aNAsavo hoi-anAsravaH bhavati) jJAnAvaraNIya Adi karma bandhake kAraNabhUta prANAtipAta Adise rahita hotA hai // 3 // ___ aba karma khapAneke prakArako dRSTAntapUrvaka kahanekA vivakSAse zrIsudharmAsvAmI kahate haiM-'eesiM' ityaadi| ____ anvayArtha he jambU ! (eesiM tu vivajjAse rAgadosasamajjiyaM taM jahA khavei taM me egamaNA suNa-eteSAM tu viparyAse rAgadveSasamarjitam sat yathA kSapayati tanme ekamanAH zrRNu)anAsravake kAraNabhUta prANAtipAtAdikaviramaNa tathA samiti AdikoMkI viparItatA hone para rAgadveSa bhane nissallo-niHzalyaH bhAyA, mithyA bhane nidAna An a zakSyAthI rahita jIvo-jIvaH 01 aNAsavohoi-anAsravaH bhavati jJAnAva20Iya yA abhadhanA 4 // 2 // bhUta prAtipAta mAhithI sahita hAya che. // 3 // have kama khapAvavAnA prakArane dRSTAMta pUrvaka kahevAnI vivakSAthI zrI sudharmAsvAmI he cha-" e e siM"tyAhI ____ sanyAya-3 ! e esitu vivajjAse rAgadosasamajjiyaM taM jahA khavei taM meM egamaNA suNa-eteSAM tu viparyAse rAgadveSasamarjitaM sat yathA kSapayati tanme ekamanAH zrRNu manAsapanA 24 prAtipAta virama tathA samiti AdikenI viparItatA thavAthI rAgadveSa dvArA je karma upArjIta thAya che e uttarAdhyayana sUtra : 4 Page #390 -------------------------------------------------------------------------- ________________ uttarAdhyayanasUtre dRSTAntamAha-- mUlam-jahA mahAtalAyassa, saMniruddhe, jalAgame / ussiMtraNAe tavAe, kameNaM sosaNA bhave // 5 // chAyA--yathA mahAtaDAgasya, saMniruddha jalAgame / utsecanena tapanena, krameNa zoSaNA bhavati // 5 // TIkA--' jahA mahAtalAyasta' ityAdi-- yathA-mahAtaDAgasya-jalasahitasya mahataH sarovarasya jalAgame jalapraveze, saMniruddhapAlyAdinA pratiSiddhe sati utsecanena araghaTTaghaTI nivahAdinA jalasya bahiSkAraNena, tapanena-bhAskarakaranikarasaMtApena, krameNa zoSaNA=jalakSayarUpA bhavati / asya vAkyasyottaragAthayA saha sNvndhH||5|| sUlam-evaM tu saMjayessoMvi, pAvakammanirAsave / bhavakoDIsaMciyaM kamma, tavasA NijarijjaI // 6 // dvArA jo karma upArjita hote haiM una karmoM ko saMyamI jana jisa prakArase khapAte haiM usa prakArako maiM kahatA hUM so usako tuma ekAgramana hokara suno|4| aba prathama dRSTAnta kahate haiM-'jahA' ityAdi / __ anvayArtha--(jahA-yathA ) jaise (mahAtalAyassa jalAgame saMnirUddha utsiMcaNAe tavaNAe kameNaM sosaNA bhave-mahAtaDAgasya jalAgame niruddhe utsecanena tapanena krameNa zoSaNA bhavati) jala sahita baDe bhArI talAbakA jalAgama rokadene para aura usameMkA bharA huA jala araghaTTa-reMTa Adi dvArA bAhara nikAladene para athavA sUryakI garmIse saMtapta hote rahane para kramazaH zoSaNa ho jAtA hai arthAt sUka jAtA hai // 5 // kane saMyamI jana je prakArathI apAve che. e prakArane huM kahuM chuM te ene tame ekAgamana thaine sAMbhaLo pAkA huve prathama dRSTAMta 4 cha-"jahA" chatyAha! manvayArtha-jahA-yathA 2 mahAtalayarasa jalAgame saMnirudhdhe utsiMcaNAe tavaNAe kameNaM sosaNA bhave-mahAtaDAgasya jalAgame niruddhautsecanena tapanena krameNa poSa mati pANIthI bharapUra evA moTA taLAvanA jaLanuM Agamana rokI devAmAM Ave ane temAM bhareluM pANI araghaTTa reMTa Adi dvArA bahAra kaDhAI jAya athavAte sUryanI garamIthI saMtapta thatuM rahevAthI kramazaH tenuM zoSaNa thaI taya che. // 5 // uttarAdhyayana sUtra :4 Page #391 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 373 priyadarzinI TIkA a0 30 tapasaH bhedaprabhedavarNanam chAyA--evaM tu saMyatasyApi, pApakarmanirAsrave / bhavakoTisaMcita karma, tapasA nirjIyate // 6 // TIkA-- ' evaM tu ' ityAdi-- evam uktarItyA prANAtipAtaviramaNAdibhiH samityAdibhizca, saMyatasyApi= munerapi pApakarmanirAsrave-pApakarmaNAM jJAnAvaraNIyAdInAM nirAsravaH-AsravAbhAvaH, anutpattirityarthaH, tasmin pApakarmanirAsrave-nUtanapApakarmAnutpattau satyAmityarthaH / bhavakoTisaMcita rAgadveSamithyAtvAdihetukaM bahutarabhavopArjitaM karma-jJAnAvaraNIyAdhaSTavidhaM tapasA vakSyamANalakSaNena nirjIyate=kSIyate // 6 // tapasA karma nirjIyata ityuktamatastabhedaprabhedAna pradarzayatimUlam-so tevo duviho vutto, bAhirabhitaro tahA / bAhiro chaviho vutto, evamabhitaro tavo // 7 // chAyA-tat tapo dvividham uktaM, bAhyamAmyantaraM tathA / bAhyaM Savidhamuktam , evamAbhyantaraM tpH||7|| TIkA--'so tavo' ityAdi-- tatpUrvanirdiSTaM, tapaH, dvividhaM-dviprakArakam , uktam / tad-yathA-bAhyam AbhyantaraM ca, iha tathA zabdaH samuccayArthakaH / tatra bAhyaM-bAhyazarIrasya parizoSa' evaM tu ' ityaadi| anvayArtha-(evaM-evam) isI taraha prANAtipAta viramaNa Adi dvArA (saMjayassAvi-saMyatasyApi) saMyatamunike bhI ( pAvakammanirAsave-- pApakarmanirAsrave) navIna jJAnAvaraNIya Adi pApakarmoMkA anAsrava hone para (bhavakoDI saMciyaM kamma-bhavakoTi saMcitaM karma) karoDoM bhavameM rAgadeSa Adi kAraNoM dvArA saMcita karma (tavasA NijjarijjaI-tapasA nirjIyate) tapa se naSTa ho jAte haiM // 6 // pahale 'tapase nirjarA hotI hai' so kahA ava tapake bheda prabhedoMko "evaM tu" tyAdi sapayArtha--evaM-evam mA04 pramANe prAtipAta vi2ma mAha baa| saMjayassAvi-saMyatasyApi saMyatamuninA 59 navIna pAvakammanirAsave-pApakarmanirAmro jJAnA12915 2 55 rbhAnA manAsapa vAthI bhavakoDIsaMciyaM kamma-bhavakoTisaMcitaM karma 42 / / samAM rAgadveSa mAhi 4 / 2 / dvA21 sathita ubha tavasA NijjarijjaI-tapasA nIrjIyate ta5thI naSTa tha ya che. // 6 // pahelAM tapathI nirjarA thAya che" te kahyuM, have tapanA bheda prabhedane uttarAdhyayana sUtra:4 Page #392 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 374 uttarAdhyayanasUtre Nena karmakSapaNahetutvAt / abhyantaraM tu tadbhinnaM, cittanirodhaprAdhAnyena karmakSapaNahetutvAt / bAhya-pavidhaM-paTprakArakamuktaM tIrthakarairiti / evam IdRzam SaDvidhamAbhyantaraM tapaH // 7 // tatra yathAbAhyaSaDavidhaM, tathA''ha-- mUlam-aNasaNamUNoyariyA, bhikkhAyariyA ye rspriccaao| kAyakileso saMlINayA ye baMjjho tevo hoI // 8 // chAyA--anazanamUnodarikA, bhikSAcaryA ca rasaparityAgaH / kAyaklezaH salInatA ca, bAhyaM tapo bhavati // 8 // TIkA-'aNasaNam' ityAdi anazanam AhAratyAgaH, ekasmAdupavAsAdArabhyaSAmAsikaparyantam 1 / unokahate haiM-'so tavo' ityaadi| anvayArtha-(so tavo duviho vutto bAhirabhintaro tahA-tat tapaH dvividhaM uktaM bAhyam AbhyantaraM tathA) vaha tapa do prakArakA kahA hai eka bAhya tathA dUsarA Abhyantara (bAhiro chaviho vutto evamabhitaro tavobAhyaM Sar3ivadhaM uktaM evaM AbhyantaraM tapaH) bAhya tapa chaha prakArakA tathA Abhyantara tapa chaha prakArakA hai / tAtparya yaha hai ki bAhya zarIrake parizoSaNa dvArA karmoM ke kSayakA hetu bAhya tapa tathA citta nirodhakI pradhAnatA dvArA karmoMke kSayakA hetu Abhyantara tapa mAnA gayA hai // 7 // aba chaha prakArake bAhya tapako kahate haiM-'aNasaNa0' ityAdi / anvayArtha-(aNasaNaM-anazanam ) eka upavAsase lekara chaha mahine paryanta trividha yA caturvidha AhArakA parityAga karanA isakA cha cha.--" so tavo" tyAhi. sa-yArtha--so tavo duviho vutto bAhirabhitaro tahA-tat tapaH dvividha uktaM bAhyam AbhyantaraM tathA se ta5 me rana Deta cha. me mAha mane bhI mAnyata2 bAhiro chavviho vutto evamabhitaro tavo-bAhyaM SaDUvidhaM uktaM evaM AbhyaMtaraM tA: bAhya tapa cha prakAranAM tathA AtyaMtara tapa paNa cha prakAranAM che. tAtparya e che ke, bAhya zarIranA parizeSaNa dvArA karmono kSayano hetu bAhyata5 tathA citta nirAdhanI pradhAnatAdvArA karmonA kSayane hetu AtyaMtara tapa mAnavAmAM Avela che. cha prA2nA mAhya tapane 4 ---"aNasaNa" tyAha! manvayArtha --aNasaNaM-anazanam me mapapAsathI ne cha bhaDinA pata trividha ke catuvidha AhArane parityAga kare AnuM nAma anazana che uttarAdhyayana sUtra :4 Page #393 -------------------------------------------------------------------------- ________________ priyadarzinI TIkA a0 30 tapasaH bhedaprabhedavarNanam darikA=janam udaram, UnodaraM, tasya karaNam, bhAve vuJ / nyUnAhArakaraNAdapUrNodaratA, 2 | bhikSAcaryA = bhikSArthaM caryA - caraNam aTanam / bhikSAcaryA taponirjarAGgatvAdanazanavat 3 | rasaparityAgaH = AhAre dugdhAdi vikRtiparityAgaH 4 / kAyaklezaH = kAyastha - zarIrasya, klezaH - locAdinA klezanam 5 / saMlInatA = saMlInasya - saMvRtasya bhAvaH, kAyasya saMgopanam ityevaM SaDvidhaM vAhya tapo bhavati // 8 // mUlam - ittariye maraNaMkAlA ryaM, aNaMsaNA duvihA bhave / " " ittariya savikakhA, niravakakhA u viIjjiyA // 9 // chAyA - itvarikaM maraNakAle va, anazanaM dvividhaM bhavet / itvarikaM sAvakAGkSa tu, nirAkAkSam tu dvitIyam // 9 // TIkA-' ittariya ' mityAdi - anazanam =na azanam - anazanaM trividhasya pAnavarjitasyAhArasya tyAgazcaturvidhanAma anazana hai / (UNoyariyA - UnodarikA) bhUkha se kama bhojana karanA isakA nAma anodarikA hai / (bhikkhAyariyA - bhikSAcaryA) nirjarAkA kAraNa honese bhikSAcaryAM anazanakI taraha tapa hai| bhikSAke nimitta paryaTana karanA isakA nAma bhikSAcaryA hai / (rasapariccAo - rasaparityAgaH) AhAra meM dugdha Adi vikRtikA parityAga karanA isakA nAma rasaparisyAga hai / (kAyakiliso - kAyaklezaH) loca kriyA karanA isakA nAma kAyakleza hai / (saMlINayA - saMlInatA) zarIra aura indriyoMkA saMgopana karanA isakA nAma saMlInatA hai // 8 // 'ittariya' ityAdi / anvayArtha - (aNasaNA duvihA bhave- anazanaM dvividhaM bhavet ) ana 375 UNoyariyA - UnodarikA bhUmayI chu lona 42 menuM nAma unohari che bhikkhAyariyA - bhikSAcaryA nirAza araNa hovAthI likSAyaryA anazananI bhAi tapa che, likSAnA nimitte paryaTana 42 bhAnu nAma likSAnyaryA che. rasapari ccAo-rasaparityAgaH AhAramA dUdha hi vidrutinA parityAga 12vA khAnu nAma rasaparityAga che. kAyakileso- kAyaklezaH botha mAhithI zarIrane usezIta 42vu yAnu nAma DAyajeza che. saMlINayA - saMlInatA zarIra bhane dhandriyonu saMgApata karavuM enuM nAma salInatA che. 5 8 DA " ittariya " tyAhi ! manvayArtha - - aNasaNA dubihA bhave anazanaM dvividhaM bhavet anazana uttarAdhyayana sUtra : 4 tapa e Page #394 -------------------------------------------------------------------------- ________________ uttarAdhyayanasUtre syApi vA, dvividhaM bhavati, itvarikaM maraNakAlaM ca / itvare-gamanazIle stoke kAle bhavam itvarikam , yadvA-itvaraH-stokA, kAlo yatrAsti taditvarikaM svalpakAlavati, niyatakAlAvadhikamityarthaH, tathA-maraNakAlaM-maraNAvasAnaH kAlo yasya tattathA, yAvajjIvamityarthaH / iha madhyamapadalopI samAsaH / ca zabdaH samuccayArthakaH / __tatra-itvArikaM sAvakAGkSayA avakAGkSayA-namaskArasahita-pauruSyAcArabhya SaNmAsAvadhi trividhacaturvidhAhAraparityAgarUpayA-saha vartata iti tathA bhavati / dvittIya-maragakAlaM tu nirAkAsam-AkAGkSayA niSkrAntaM bhavati, tadbhave bhojanecchAyA abhAvAt / 'ittariya' ityatrAnusvAralopaH, 'maraNakAlA' ityAdI strIliGganirdezazca ApatvAt / / 9 // mUlam-jo so ittariyatavo, so samAseNa chaviho / seDhitavo paiyaratavo, ghaNo ya taha hAI vaiggo ye // 10 // chAyA-yat tad itvarikaM tapaH, tat samAsena pavidham / zreNitapaH prataratapaH, ghanazca tathA bhavati vargazca // 10 // zana tapa do prakArakA hotA hai (ittariyaM-itvarikam ) jo niyamita samaya taka trividha yA caturvidha AhArakA parityAga kara diyA jAtA hai vaha itvarika anazana tapa hai| tathA (maraNakAlAya-maraNakAlAm ) maraNakAlaparyanta trividha yA caturvidha AhArakA parityAga kara denA isakA nAma jAvajIva anazana hai| yaha (ittariya sAvakaMkhA-itvarikaM sAvakAMkSam ) itvarikanamokArasI-porasIse lekara chaha mahIne paryanta trividha caturvidha AhArakA parityAga karanerUpa akAMkSAse yukta hai, tathA (viijjiyA niravakaMskhA-dvitIyaM nirAkAMkSam ) dUsarA jIvana paryanta trividha caturvidha AhArake parityAgarUpa hotA hai // 9 // prA2nu DAya che. ittariyaM-itvarikam nmabhu nachI 426 // samaya sudhA vividha, athavA catuvidha AhArane parityAga karI devAya che enuM nAma irika anashn ta5 cha. tathA maraNakAlAya-maraNakAlam bha254417 paryata vividha athavA caturvidha AhArane parityAga kara AnuM nAma jAva jIva anazana tapa che. se ittariya sAvakaMkhA-itvarika sAvakAMkSam p2i4-nbh||2sii pArasIthI bana cha mahinA paryata trividha caturvidha AhArane parityAga karavA rUpa AkAMkSAthI yuta cha. tathA viijjiyA nirakaMkhA-dvitiyaM nirAkAMkSam mAnnu na 5ya ta trividha catuvidha AhAranA parityAga rUpa hoya che. je 9 uttarAdhyayana sUtra:4 Page #395 -------------------------------------------------------------------------- ________________ priyadarzinI TIkA a0 30 tapasaH bhedaprabhedavarNanam TIkA- -' jo so ' ityAdi yat tad itvarikaM tapaH - itvarikAnazanarUpaM tapaH- tat samAsena = saMkSepeNaSaDvidhaM SaTprakArakaM vistareNa tu bahuttarabhedamiti bhAvaH / itvarikasya tapasaH vidhatva darzayati-' seDhitavo' ityAdi / zreNi:- paktistadupalakSitaM tapaH zreNitapaH, taccaturthAdikrameNa kriyamANamiha caramatIrthaMkara zrImahAvIratIrthe paNmAsAntaM parigRhyate, prathamatIrthakara tIrthe saMvatsaraparyantam, madhyama dvAviMzatitIrthaMkaratIrthe tu aSTamAsaparyantam 1 | tathAzreNireva zreNyA guNitA matara ucyate, tadupalakSitaM tapaH pratastapaH 2 / iha ca avyAmohArthe caturtha SaSTA-STama- dazamAkhyapada jo so' ityAdi / 6 anvayArtha - ( jo so ittariyatavo so samAseNa chavviho-yat itvarikaM tapaH tat samAsena SaDvidham ) jo itvarika tapa hai vaha saMkSepase chaha prakArakA hai / vistArakI apekSAto bahuta prakArakA hai| usake ve chaha prakAra ye haiM - (seditavo payaratavo ghaNoya taha vaggoya hoi - zreNitapaH prataratapaH ghanazca tathA vargazca bhavati) zreNi zabdakA artha paMkti hai / isa zreNise upalakSita jo tapa hai vaha zreNitapa hai / vaha caturthabhakta Adi ke kramase kriyamANa hotA huA carama tIrthaMkara zrI vardhamAna svAmI ke tIrtha meM chaha mahIne taka kiyA jAtA hai / prathama tIrthakara ke tIrthameM isakI maryAdA eka varSa kI hai tathA bAIsa tIrthaMkaroMke tIrthameM yaha ATha mahIne takakA hotA hai | zreNiko zreNIse guNita karane para pratara hotA hai arthAt zreNikA varga pratara hai isa pratarase upalakSita jo tapa hai vaha prataratapa hai| caturthaSaSTha- aSTama evaM dazama ina cAra padoMse yukta zreNI hai - yadi isa pada 377 " joso " ityAdi. anvayArtha -- joso ittariyo tavo so samAseNa chavviho-yat itvarikaM tapaH tat samAsena SaDvidham ? tvaritayache te saMkSepathI cha prakAra che vistAranI apekSA to dhaDA prahAranu che, khAnA a42 mA che. seDhitavo payaratavo ya tahavaggo hoi - zreNitapaH prataratapaH dhanazca tathA vargazca zreNI zahanA artha paMkti che. A zreNIthI upalakSita je tapa che te zreNItapa che. te catu bhakta AdinA kramathI kriyamaNu thatAM thatAM carama tI kara zrI vaSaeNmAna svAmInA tI'mAM cha mahinA sudhI karavAmAM Ave che. prathama tI karanA tImAM AnI maryAdA eka varSa sudhInI che. tathA bAvIsa tIrthaMkarAnA tIrthamAM A ATha mahinA sudhInI che, zreNine zreNIthI guNita karavAthI pratara thAya che e atara tatha che, zotha, SaSTa, aSTabha, ane hazama yA yAra pahothI yukta zreNI che. u0 48 uttarAdhyayana sUtra : 4 Page #396 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 378 uttarAdhyayanastre catuSTayAtmikA zreNivivakSyate / sA caturbhirguNitA SoDazapadAtmakaH prataro bhavati / ayaM cAyAmato vistaratazca tulya ityasya sthApanopAya ucyate ekAdyAdyA vyavasthApyAH, paGktayo'tra yathAkramam / ekAdIMzca nivezyAnte, kramAt pati prapUrayet // 1 // asyArthaH-eka AdiryeSAM te ekAdayaH, ekaka-dvika-trika-catuSkAH, te AdyA yAsu tA ekAdyAdyAH, paGktaya=zreNayaH yathAkrama kramAnatikrameNa vyavasthApyAH-sthApanIyAH, ayamarthaH-prathamA ekAdhA-ekakAdArabhya-caturthabhaktAdArabhyadazamabhaktapayantA prthmaashrennirityrthH| dvitiiyaa-dvikaadyaa-dvikaadaarbhy,-sssstthbhtaadaarbhyaassttmdshmcturthbhktpryntaadvitiiyetyrthH| tRtIyA trikAdyA-trikAdArabhya aSTamabhaktA-dArabhya dazamacaturthaSaSThabhaktaparyantAtRtIyetyarthaH / caturthI-catu kAdyA-catuSkAdArabhya,, dazamabhaktAdArabhya caturthaSaSThASTamabhaktaparyantA caturthIzreNirityarthaH / nanvevaM sati prathamapaGkireva paripUrNA bhavati, dvitIyAdyAstu na pUryanta catuSTayAtmaka zreNIko cArase guNA kiyA jAya to solaha Ate haiN| isa prakAra SoDazapadAtmaka pratara hotA hai| yaha tapa AyAma evaM vistArakI apekSA tulya hai / isakI sthApanA isa prakAra karanA cAhiye-prathama zreNimeM caturthabhakta, SaSThabhakta, aSTamabhakta evaM dazamabhakta ina cAra padoMko likhanA cAhiye tathA dvitIya paMktimeM SaSThabhakta, aSTamabhakta, dazamabhakta evaM caturthabhakta, ina cAra padoMko likhanA cAhiye, tRtIya paMktimeM aSTamabhakta, dazamabhakta, caturthabhakta evaM paSThabhakta ina cAra padoMko likhanA cAhiye, tathA caturtha paMktimeM dazamabhakta, caturthebhakta, SaSThabhakta. evaM aSTamabhakta, ina cAra padoMko likhanA caahiye| zaMkA-isa prakAra likhane para prathama paMkti hI pUrNa hotI hai dvitIya je A pada catuSTayAtmaka zreNIne cArathI guNAkAra karavAmAM Ave te soLa Ave che. A pramANe SoDaza padAtmaka pratara thAya che. A tapa AyAma ane vistAranI apekSA tulya che. AnI sthApanA A pramANe karavI joIe.-prathama zreNimAM caturthabhakta, SaSTabhakta, aSTamabhakta, ane dazamabhakta, A cAra padone lakhavAM joIe. tathA bIjI paMkitamAM SaSTabhakata aSTamabhakata, dazamabhakta ane caturthabhakata. A cAra padane lakhavAM joIe. trIjI paMkitamAM aSTamabhakata, dazamabhakta, caturtha bhakata, ane SaSThabhakata, A cAra padene lakhavAM joIe. tathA cothI paMkitamAM dazamabhakata, caturthabhakata, SaSThabhakata, ane aSTamabhakata, A cAra padane lakhavAM joIe. zaMkA-A pramANe lakhavAthI prathama paMkita ja purI thAya che. bIjI uttarAdhyayana sUtra:4 Page #397 -------------------------------------------------------------------------- ________________ priyadarzinI TIkA a0 30 tapasaH medapramedavarNanam 379 eva tatkathaM pUraNIyAH9 unyate - ekAdazca nivezya vyavasthApya, ante agre, kramAt = kramamAzritya pacim = apUryamANAM zreNi, pUrayet = paripUrNA kuryAt / tatra ca dvitIyapaGktau dvikatrikacatuSkAnAmagre ekakaH, tRtIyapaGktau trikacatukayoH paryante ekako dvikaH, caturthapaGktau catuSkasyAgre ekaka - dvika-trikAH sthApyante / sthApanAceyam - caturtha- paSThASTama dazamaprakramaH / etAvadbhizcaturthA 1 2 3 2 3 4 3 4 1 2 4 1 r 3 didazamantatapaH padairupalakSitaM tapaH prataratapo poDazapadAtmakaM bhavati / ghana iti ghanatapaH, SoDazapadAtmakaH prataraH padacatuSTayAtmikayA zreNyA guNito ghano bhavati / tathA ca ghanatapazcatuHSaSTipadAtmakaM bhavati 64 / etadupalakSitaM Adi paMktiyAM nahIM - taba inako kaise pUrNa karanA cAhiye ? to isakA uttara isa prakAra hai- eka Adiko likhakara unake Age kramase 2-3-4 likhanA cAhiye, isa prakAra likhanese paMktiyAM pUrNa ho jAtI haiM - yathA prathama paMkti meM 1-2-3-4 aisA likhanA cAhiye yahA~ 1-23 4 se tAtparya yathAkrama caturthabhakta-SaSThabhakta, aSTamabhakta dazamabhaktase hai / dvitIyapaMkti meM 2-3-4-1 likhanA cAhiye / tRtIyapaMkti meM 3-4-1-2 likhanA cAhiye, caturthapaMkti 4-1-2-3 likhanA cAhiye / isa prakAra yaha SoDaza (16) padAtmaka prataratapa jAnanA cahiye / ghanatapa isa prakAra hai - 444 cAra coko solaha 16 aura 16 solaha coko causaTha 64 isa prakAra ghana karane para catuSpaSTi 64 padAtmaka ghana tapa hotA hai / Adi patiyA purI thatI nathI te ene kaI rIte purI karavI joI e ? tA ene uttara A pramANe che.-eka Adine lakhIne enI AgaLa kramathI 2-3-4 lakhavuM joI e. A pramANe lakhavAthI pa MkitayeA purI thaI jAya che,yathA prathama paMktibhAM 1-2-3-4 madhye mahIM 1-2-3-4thI tAtparya yathAkrama caturthAM bhakata, SaSThebhakata aSTamabhakata, dazamabhakatathI che. khIjI paMkitamAM 2-3-4-1 samavu lehotrI paMDitamAM 3-4 -1-2 le the, thothI paMktimAM 4-1-2-3 lakhavuM joIe. A pramANe A SADaza (16) padAtmaka pratara tapa samajavuM joIe. ghana tapa A pramANe che. 4x44444 cAra cArka (16) ane seALa cAke ceAsaTha (64) A pramANe Ana karavAthI catuSTi cADha uttarAdhyayana sUtra : 4 4 Page #398 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 380 uttarAdhyayanasne tapo ghanatapa ucyate / ca zabdaH smuccye| tathA-varga: vargatapazca bhavati / tatra ca dhana eva ghanena guNito vargoM bhavati, arthAt-catuSpaSTizcatuSSaSTayeva guNitA, jAtAni SaNNavatyadhikAni catvAri sahasrANi 4096 / etAvadbhizcaturthAdidazamAntatapaHpadairUpalakSitaM vargatapo bhavati / 'jo so' ityAdau puMliGganirdeza ASatvAt / // 10 // mUlam-tatto ye vaggavaggo, paMcamo cha?o u pinnnntvo| maNaicchiya cittattho, nAyavo hoI ittario // 11 // chAyA-tatazca varga vargaH, paJcamaM SaSThakaM tu prakIrNatapaH / manaIpsitacitrAtha, jJAtavyaM bhavati itvarikam // 11 // TIkA-'tatto ya ' ityAdi tatazcavargatapaso'nantaraM, vargavargaH vargavarganAmakaM tapaH paJcamamitvarikam / tatra varga eva yadA vargeNa guNitaH syAt , tadA vargavargoM bhavati / yathA catvAri sahasrANi SaNNavatyadhikAni, tAvataiva guNitAni syustadA ekA koTiH, saptapaSTilakSAH, saptasaptatiH sahasrANi, dve zate, SoDazAdhike ( 16777216) / etAvaarthAt SoDaza 16 padAtmaka pratara tapako padacatuSTayAtmika zreNI dvArA guNita karane para yaha ghana tapa hotA hai| tathA causaTha 64ko 64causaThase guNA karane para varga tapa hotA hai| 64464 causaTha causaThako guNA karane para guNana phala cArahajArachayAnave 4096 Ate haiN| itane caturthAdi dazamAnta tapapadoMse upalakSita vargatapa hotA hai // 10 // . 'tattoya' ityaadi| anvayArtha-vargatapake bAda (tattoya-tatazca) (paMcamo vagga vaggopaJcamaM vargavargaH) pAMcamA varga varga nAmanA itvarika tapa hai arthAta 4096 cArahajArachayAnaveko 4096 cArahajArachayAnavese guNA karane prpadAtmaka ghanatapa thAya che. athavA Diza (16) padAtmaka pratara tapane pada catu. chayAtmika zreNI dvArA guNavAthI A ghanatapa thAya che. 64464 cosaTha cosaThane guNavAthI guNanaphaLa cAra hajAra cha(4096) Ave che. ATalA caturthAdi dazamAnata tapa padothI upalakSita vargotapa che. 10 " tattoya" chatyA! manvayArtha-tattoya-tatazca vargata5nI 57ii paMcamo vaggavago-paJcama vargavargaH pAMcamuM varga varga nAmanuM tvarika tapa che arthAta 4096 cAra hajAra channe 406 cAra hajAra cha7thI guNAkAra karavAthI 16777216 eka karoDa saDa uttarAdhyayana sUtra :4 Page #399 -------------------------------------------------------------------------- ________________ priyadarzinI TIkA. a0 30 tapasaH bhedAbhedavarNanam a . .. ... nama 381 dbhistapaH padairupalakSitaM tapo vargavargatapa ityucyate / evaM caturthAdIni catvAri padAnyAzritya zreNyAditapodarzitam / prakIrNatapaH yat zreNyAdiniyataracanA virahitaM svazaktyA yathA kathaMcid vidhIyate, tat tu SaSThakamitvarikam / namaskArasahitAdi pUrvapuruSacaritaM, zreNirahitaM caturthabhaktAdikaM, tathA yavamadhyacandrapratimAdikaM ca prakIrNatapa ityucyte| itthamitvarikabhedAn pradarya upasaMhAramAha- maNa' ityAdi / itvarikamanazanavizeSarUpamitvarikAkhyaM tapaH, manaIpsitacitrArtha jJAtavyaM bhavati-manasa IpsitaH-manaIpsitaH, mano'bhilaSitaH, citro'nekaprakArako'rthaH svargApavargAdirU. pastejolezyAdirUpo vA yasmAt tat tathAvidhaM vijJeyam / itvarikatapasA sarva manobhilaSitaM prApnotIti bhAvaH // 11 // 16777216 ekakaroDa saDasaThalAkha satahattarahajAra dosausolaha hote haiM yaha varga varga nAmakA paMcama itvArika tapa hai| arthAt itane tapapadoMse upalakSita tapa varga varga tapa hotA hai aisA jAnanA cAhiye / isa prakAra caturthabhakta Adi cAra padoMko lekara ye zreNI Adi itvarika tapa kahA diye haiN| zreNI AdikI niyataracanAse jo rahita hotA hai evaM apanI zaktike anusAra jo yathA kathaMcit kiyA jAtA hai vaha (chaTTaou pai. paNatavo-paSThakaMtu prakIrNatapaH) chaThavAM prakIrNaka tapa hai| zreNI rahita caturthabhakta Adi tapa tathA yavamadhyacandrapratimAdika tapa ye saba prakIrNakatapa haiN| (ittario-itvarikam ) isa prakAra anazana vizeSarUpa isa itvarikatapase jIva (maNaicchiya cittattho nAyavyo hoi-manaipsita citrArtha jJAtavyaM bhavati) manobhilaSita svarga mokSa AdirUpa vividha prakArake padArthako athavA tejolezyArUpa arthako prApta kara letA hai // 11 // saDalAkha sattotera hajAra base seLa thAya che. A varga varga nAmanuM pAMcamuM Itvarika tapa che. arthAt ATalA tapa padethI upalakSita tapa vaga varga ta5 thAya che. ema jANavuM joIe. A pramANe caturtha bhakata Adi cAra padane laIne e zreNI Adi Ivarika tapa batAvavAmAM Avela che. zreNI AdinI racanAthI je rahita thAya che. ane potAnI zakita pramANe je yathAkathaMcita ye 1ya che. te chaTTa ou paiNNatavo-SaSThakaM tu prakIrNa tapaH cha l ta5 che. zreNI rahita caturthabhakata Adi tapa tathA yavamadhyacadra pratimAdika tapa 24 Aani xal's ta5 che. ittario-itvarikam mA pramANe manazana vizeSa 35 me 124 ta5thI 05 maNaicchiyacittattho nAyavyo hoi-manaIpsitacitrArtha jJAtavyaM bhavati bhanAmitaSita samIkSa mA 35 vividha praznA pahAyAna athavA tejalezyarUpa ane prApta karI le che. 11 uttarAdhyayana sUtra:4 Page #400 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 282 uttarAcyayanasUtre saMpati maraNakAlamanazanamAhamUlam-jA sA aNasaNA maraNe, duvihA sA viyAhiMyA / saviyAramaviyAMrA, kAryaciTTha paI bhave // 12 // chAyA-yat tad anazanaM maraNe, dvividhaM tad vyAkhyAtam / / savicAramavicAraM, kAyaceSTAM pratItya bhavati // 12 // TIkA-'jA sA' ityAdi yat tad anazanaM maraNe-maraNAvasare bhavati yadanazanaM maraNakAlikamityarthaH, etadeva yAvatkathikamucyate, tad dvividham vyAkhyAtaM tIrthaMkarAdibhiritizeSaH / savicAram-abicAraM ceti / tatra-yat vicAreNa-ceSTAlakSaNena sahavartate tat savicAram , avicAraM tu-tadbhinnam , vicArazca kAyavAGamanobhedAt trividhaH / tadvizeSaparijJAnArthamAha- kAyaciTTha' iti / kAyaceSTAmmatilekhanA, saMstAraka aba maraNa kAlameM honevAle anazanako do bhedoMko sUtrakAra kahate haiM-'jAsA' ityaadi| anvayArtha-(jA aNasaNA maraNe hoi sA duvihA viyAhiyA-yat anazanaM maraNaM bhavati tat dvividhaM vyAkhyAtam ) jo anazana maraNa samayameM hotA hai vaha do prakArakA kahA gayA hai ( saviyAramaviyArAsavicAraM avicAram ) 1 savicAra aura 2 avicAra / jisa tapameM ceSTAlakSaNarUpa vicAra hotA hai vaha savicAra tathA jisameM yaha ceSTAlakSaNarUpa vicAra nahIM hotA hai vaha avicAra tapa hai| kAyA vacana evaM mana isa taraha vicAra tIna prakArakA kahA hai| ( kAyaciTTha paI bhave-kAyaceSTAM pratItya bhavati) pratilekhanA karanA, saMstAraka karanA, prAsuka jalamAtrakA have maraNa kALamAM karavAmAM AvatA anazananA bhedane sUtrakAra OM cha.-"jAsA" tyA ! manvayArtha-jA aNasaNA maraNe hoi sAdu vihAviyAhiyA-yat anasanaM maraNaM bhavati tat dvividhaM vyAkhyAtam re manazana bha25 samayamA thAya che the ye 2i mAmI mAvata cha. saviyAramaviyArA:- sabicAraM avicAram 1 suvicAra, 2 avicAra, je tapamAM ceSTA lakSaNarUpa vicAra hoya che e savicAra tathA jemAM A ceSTA lakSaNarUpa vicAra hete nathI avicAra tapa che. kAyA vacana ane mana A pramANe vicAra traNa prakAranA batAvavAmAM Avela che. kayaciTTha paIbhave-kAyaceSTAM pratItya bhavati pratimanA 42vI satA24 42vo, uttarAdhyayana sUtra:4 Page #401 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 383 priyadarzinI TIkA a0 30 maraNakAlikamanazanavarNanam karaNaM, prAsukajalamAtrapAnam, udvartanApavartanAdikaM ca kAyaceSTA tAM tatra uddhartanam antaH pradezAbahirgamanaM, apavartana-bahiH pradezAdantaHpravezanamiti / pratiAzritya savicAraM bhavati / tatra savicAraM dvividha-bhaktapratyAkhyAnam iGgitaM ca / tatra bhaktapatyAkhyAne gacchamadhyavartI gurudattAlocano maraNAyodyato vidhinA saMlekhanAM vidhAya, tatatrividhasya caturvidhasya vA''hArasya pratyAkhyAnaM karoti / sa ca samAstRtatRNasaMstArakastyaktazarIrAdyupakaraNamamatvaH, svayamuccAritanamaskAramaMtraH, samIpavartisAdhudattanamaskAro kA, zaktau satyAM svayameva sarva pratilekhanAdikaM kArya karoti / zakterabhAve cAparairapi kArayati // pAna karanA, udvartana apavartanAdika karanA ye saba kAyaceSTA haiN| ina kAyika ceSTAoMko Azrita kara savicAra anazana tapa hotA hai| bhItarase bAhara AnA udvartana tathA bAharase bhItara jAnA apavartana kahalAtA hai / savicAra tapa bhaktamatyAkhyAna tathA iMgitake bhedase do prakArakA hai| gacchake bIcameM rahate hue sAdhu dvArA bhakta pratyAkhyAna tapa kiyA jAtA hai| gacchamadhyavartI sAdhu jaba maraNameM udyata hotA hai taba vaha guru dvArA AlocanA grahaNa kara vidhipUrvaka saMlekhanA karatA hai, usa samaya vaha tIna prakArake athavA cAroM prakArake AhArakA tyAga kara detA hai| tRNa saMstAraka bichAkara zarIra evaM upakaraNase mamatvabhAvakA parityAga karake usa para baiTha jAtA hai| evaM paMcanamaskAra maMtrakA jApa karatA rahatA hai| samIpavartI anya sAdhujana bhI isako paMcanamaskAramaMtra sunAte rahate haiN| jabataka isake zarIrameM zakti rahatI hai tabataka yaha svayaM hI prtiprAsuka jaLa mAtranuM pAna karavuM, udvartana apavartAnAdika karavuM A saghaLI kAya ceSTA che. A kAyIka ceSTAone Azriya karIne savicAra anazana tapa thAya che aMdarathI bahAra AvavuM udvartana tathA bahArathI aMdara javuM apavartana kahevAya che. vicAra tapa bhakatapratyAkhyAna tathA IgitanA bhedathI be prakAranA che. gacchanI vacamAM rahIne sAdhu dvArA bhakatapratyAkhyAna tapa karI zakAya che. gachanI vacamAM rahenAra sAdhu jyAre maraNamAM udyata thAya che tyAre te gurU dvArA AlecanA grahaNa karIne vidhipUrvaka saM lekhanA kare che. e samaye te traNa prakAranA athavA te cAre prakAranA AhArane tyAga karI de che tRNa saMtAraka bIchAvIne zarIra ane upakaraNathI mamatvabhAvane parityAga karIne tenA upara besI jAya che. ane paMca namaskAra maMtrano jApa karyA kare che. sAthe rahelA anya sAdhujana paNa ene paMca namaskAra maMtra saMbhaLAvatA rahe che. jyAM sudhI enA zarIramAM zakita rahe che. tyAM sudhI te pite ja pratilekhanA Adi uttarAdhyayana sUtra:4 Page #402 -------------------------------------------------------------------------- ________________ uttarAdhyayanasUtre iGgitamaraNe'pi uktanyAyataH zuddhasthaNDile sthita ekAkyeva kRtacaturvidhAsshArapratyAkhyAnastasya niyamitasthaNDalasyaivAbhyantare evaM pratilekhanAM saMstArakaM bahirgamanamantaHpravezanaM ca svayameva karoti natvanyena kiMcit kArayati / 9 185 avicAraM tu pAdapopagamanam / tatra hi devaguruvandanAdi vidhinA catuvidhAhArapratyAkhyAnaM kRtvA upAzrayAdau girigarahAdau vA gatvA pAdapa iva yAvajjIvaM nizceSTa evAvatiSThate / 'yAsAaNasaNA' ityAdI strIliGganirdeza ArSatvAt // 12 lekhanA Adi kriyAe~ karatA rahatA hai parantu jaba zakti kSINa ho jAtI hai taba pratilekhanA Adi dUsaroM se karavAtA hai / iMgita maraNameM bhI yaha aisA hI karatA hai| zuddhasthaNDila meM sthita hokara akelA caturvidha AhArakA parityAga kara usa maryAdita sthaNDilake bhItara hI pratilekhanA karatA hai aura vahI saMstAra bichAtA hai / tathA usI maryAdita bhUmimeM AnA jAnA karatA hai / isa maraNameM yaha dUsaroMse kArya nahIM karAtA hai / saba kriyAe~ apane hI Apa karatA hai / pAdapopagamana maraNa avicAra hai / isa maraNameM devaguru vandanA vidhipUrvaka caturvidha AhArakA pratyAkhyAna karake avicAra anazanI sAdhu isa maraNako yA to upAzraya AdimeM rahakara karatA hai yA kisI parvata AdikI guphArme rahakara karatA hai| vahAM yaha jIvanaparyanta pAdapa arthAt vRkSakI taraha sarvathA nizreSTa hokara sthira rahatA hai ||12|| kriyAe karyo kare che, paraMtu jyAre zakita kSiNa thaI jAya che tyAre te prati lekhanA Adi bIjAnI pAse karAvarAve che, IMgita maraNumAM paNa e emaja kare che. zuddha sthaNDilamAM sthita thaIne ekalA caturvidha AhAranA parityAga karI e maryAdita sthalinI aMdara ja pratilekhanA kare che. ane tyAMja sastAra pIchAve che. tathA eja maryAdita bhUmimAM AvavuM javuM kare che. A maraNumAM bIjAethI kArya karAvatA nathI. saghaLI kriyAo peta potAnI jAte ja kare che. pAdApagamana maraNu avicAra che. e maraNamAM devagurUvaMdanA vidhipUrvaka caturvidha AhAranuM pratyAkhyAna karIne avicAra anazanI sAdhu A maraNu ne kAMtA upAzraya AdimAM rahIne kare che, athavA teA kAi parvata AdinI guphAmAM rahIne kare che. e sthaLe te jIvana paryaMta pAdapa arthAta vRkSanI mAphaka soMpUrNa paNe nizceSTa banIne sthira rahe che. 512aa uttarAdhyayana sUtra : 4 Page #403 -------------------------------------------------------------------------- ________________ priyadarzinI TIkA a0 30 pakSAntareNa maraNakAlikAnazanavarNanam 385 punadvaividhyameva prakArAntareNAhamUlam-ahavA saparikemmA, aparikaimmA ya AhiyA / nIhArimanAhArI, AhAraccheo ye dosu vi // 13 // chAyA-athavA saparikarma, aparikama cAkhyAtam / nirhAri anirhAri, AhAracchedazca dvayorapi // 13 // TIkA-'ahavA' ityAdi athavA-maraNakAlarUpamanazanaM prakArAntareNapi-dvividham AkhyAta-saparikama, aparikarmaceti / tatra sthAnopavezana-tvavartanodvartanAdilakSaNaparikarmayuktaM saparikarma, tatra sthAnam utthAnam , utthApanaM vA, upavezanaM pratItam , tvagvartanaM-pArzvaparivartanam , udvartanaM-tailAdinopamardanam / tadviparItaM tvaparikarma / saparikarta dvividhambhaktapratyAkhyAnamiGgitamaraNaM ca / bhaktapratyAkhyAne svaparakRtaparikarmaNaH sadbhAvAt / uktaM ca____ aba phira maraNakAlika anazanake dUsare prakArake bheda kahate haiM'ahavA' ityaadi| ___ anvayArtha (ahavA-athavA) athavA maraNakAlarUpa anazana phira bhI do prakArakA hotA hai| (saparikammA aparikammA ya AhiyAsaparikarma aparikarmacAkhyAtam ) saparikarma1 aura aparikarma2 jisa anazanameM uThatA baiThatA ho, karavaTa badalatA ho tailAdikase mAliza karanA ho yaha saparikarma anazana hai| jisameM yaha saba na ho yaha aparikarma hai| saparikarma anazana bhaktapratyAkhyAna evaM iMgitamaraNa isa prakAra do tarahakA hai| bhaktapratyAkhyAnameM apane Apa tathA dUsaroMse bhI zArIrika sevA Adi karAyA jAtA hai kahA bhI haiDave pachI bharaghuna anazananA mI 42 // 49 -"jAsA' tyAha sa-yAtha-ahavA-athavA ath| bh254|| 35 anazana meM prAranai DAya che. saparikammA aparikammA ya AhiyA-saparikarma aparikarma cAkhyAtam saparikarma ane aparikama je anazanamAM uThavuM besavuM thAya che, karavaTa badalI zakAya che, tela AdithI mAlIza karAya che, A saparikame anazana che. jemAM A saghaLuM na karI zakAya te aparikame che. saparikarma anazana bhakatapratyA khyAna ane igita maraNa A pramANe be prakAranuM che. bhakatapratyAkhyAnamAM pitAnI jAte tathA bIjAothI paNa zArIrika sevA Adi karAvI zakAya che. u049 uttarAdhyayana sUtra : 4 Page #404 -------------------------------------------------------------------------- ________________ - 386 uttarAdhyayanasUne " bhattaparinnANasaNaM, ticauvihAhAranipphanna / sappaDikammaM niyamA, jahA samAhI viNidiLaM // 1 // " iti / chAyA-bhakta parijJAnazanaM, tricaturvidhAhAraniSpannam / / sapratikarma niyamAt , yathAsamAdhi vinirdiSTam // 1 // iGgitamaraNe tu svayaMkRtasyaiva parikarmaNaH sattvAt , iGgitamaraNameva iGginImaraNamucyate / aparikama tu pAdapopagamanaM, tatra sarvathA parikarmAbhAvAt / pAdapopagamane niyamato niSparikama nizcalanaM ca / tathAhi-yenAsanena sthitaH sa yAvajjIvamapi tenaivAsanena tiSThati / yadvA-parikarma saMlekhanA, sA yAtrAsti tat saparikarma, tadviparItaM svaparikarma / tatra ca vyAghAtAbhAve bhaktapatyAkhyAnAdi trayamapi jinavacanamarmajJo gItArtha saMlekhanApUrvakameva karoti, anyathA''rtadhyAnasaMbhavAt uktaM ca -- " bhattaparinnANasaNaM ticauvihAhAraniSphanna / sappaDikammaM niyamA jahA samAhI viNidi // " iMgata maraNameM sAdhu apane Apa hI samasta zArIrika kriyAe~ karatA hai| dUsaroMse kucha nahIM karAtA hai / iMgita maraNakA dUsarA nAma iMginI maraNa bhI hai| pAdapopagamana aparikarma maraNa hai| jisa Asanase yaha anazana dhAraNa kiyA jAtA hai vahI Asana yAvajjIva isameM rahatA hai| athavA parikamakA artha saMlekhanA hai yaha saMlekhanA jahAM hotI hai vaha parikarma hai aura isase viparIta aparikarma hai| sukhasamAdhi avasthAmeM jina vacana marmajJa gItArtha sAdhu bhaktapratyAkhyAna Adi tInoM maraNoMko saMlekhanApUrvaka hI dhAraNa karatA hai / anyathA ArtadhyAna honekI saMbhAvanA rahatI hai| kahA bhI hai " bhattaparitrANasaNaM ticauvihAhAraniSphannaM / ___ sappaDikammaM niyamA jahA samAhI viNidiI // " Ibita maraNamAM sAdhu pite pitAnI jAte ja saghaLI zArIrika kriyAo kare che. bIjAothI kAMI paNa karAvatAM nathI. igita maraNanuM bIjuM nAma iginI maraNa paNa che. pAdapopagamana aparikamAM maraNa che. je AsanathI A anazana dhAraNa karavAmAM Ave che. eja Asanaja mAvajIva temAM rahe che. athavA parikamano artha saMlekhanA che. A sa lekhanA jyAM thAya che te parikama che. ane tenAthI viparIta aparikarma che. sukha samAdhi avasthAmAM jIna vacana marmajJa gItArtha sAdhu bhakatapratyAkhyAna Adi traNe maraNene saMlekhanA pUrvaka ja dhAraNa kare che, anyathA ArtadhyAna thavAnI saMbhAvanA rahe che. kahyuM paNa che uttarAdhyayana sUtra:4 Page #405 -------------------------------------------------------------------------- ________________ - - priyadarzinI TIkA. a0 30 pakSAntareNa maraNAlikAnazanavarNanam 387 " dehami asaMlihie, sahasAdhAUhiM rijjamANehiM / jAyai aTTajjhANaM, sarIriNo carima kAlaMNi " // 1 // iti / chAyA-dehe asaMlikhite, sahasAdhAtuSu kSIyamANesu' jAyate ArtadhyAnaM, zarIriNazvaramakAle // 1 // iti saparikarmocyate / yattu vidyudbhiribhittipatanAbhighAtarUpe sayopAtirogAdirUpe vA vyAghAte sati saMlekhanAmakRtvaiva bhaktapratyAkhyAnAdi kriyate, tadaparikarmeti uktaM ca avighAto yA vijjU, giribhittIpaDaNA ya vA hojjA / saMbaddhahatthapAyA, dayo 3 vAraNa hojjAhi // 1 // eehi kAraNehiM vAghAima maraNa, hoi boddhavyam / parikammamakAUNaM paccakkhAI, tao bhattaM // 2 // "dehami asaMlihie sahasA dhAUhiM khijjmaannehiN| jAyai aTTajjhANaM sarIriNo caraNakAlaMmi // " vijalIkA Upara giranA bhittike nIce daba jAnA Adi vyAghAtake hone para athavA prANaghAtaka rogAdirUpa vyAghAtake hone para saMlekhanAko nahIM dhAraNa karake bhI bhaktapratyAkhyAna Adi tInoM maraNoMko sAdhu kara letA hai| yaha aparikarma hai| kahA bhI hai "avighAto yA vijjU giribhittIpaDaNA ya vA hojjaa| saMbaddhahatthapAyA yo va vAeNa hojjAhi // 1 // eehiM kAraNehiM vAghAima maraNa hoi boddhavvam / parikarmamakAUNaM paccakkhAI tao bhattam // 2 // " dehami asaMlihie sahasA dhAuhiM khijjamANehiM / jAyai aTujjhANaM sarIriNo caraNakAlaMmi // " vijaLInuM upara paDavuM, bhIMtanI nIce dabAI javuM, Adi vyAghAtanA thavAthI, athavA prANaghAtaka gArirUpa vyAghAtanA thavAthI, saMlekhanAne dhAraNa na karavA chatAM paNa bhakatapratyAkhyAna Adi traNe maraNane sAdhu karI le che. mA 25524 cha. 4o 55 cha "avighAto yA vijjU giribhittIpaDaNA ya vA hojjA / saMbaddha hatthapAyA dayova vAraNa hojjAhi // 1 // e e hi kAraNehi vAghAima maraNa hoi boddhavyam / parikarmamakAUNaM paccakkhAI to bhattam // 2 // uttarAdhyayana sUtra :4 Page #406 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 28 uttarAdhyayanasUtre chAyA-apighAtazca girividyudbhittipatanAcca vA bhavet / saMbaddhahastapAdAdayo vA, vAtena bhaveyuH // 1 // etaiH kAraNaiAghAtimaM maraNaM bhavati boddhavyam / parikAkRtvA, pratyAkhyAti tato bhaktam // 2 // asmin pakSe saparikarmAparikarmarUpaM bhedadvayaM bhaktapatyAkhyAnAdau trividhe'pi maraNe vijJeyam / tathA nihAri, anihAri, iti dvividhamAkhyAtam / upAzrayAdau grAmanagarAbhyantare yo maraNakAlAkhyamanazanaM pratipadyate tasya tanihAri bhavati, maraNAnantaraM tatkalevarasya nirharaNAt / nirharaNaM-mRtakalevarasya grAmAda bahiniSkAzanaM niriH, so'syAstIti-nirhAri / yattu grAmAdibhyo bahiH kvacidaraNyAdau galA maraNa aise kAraNoMke upasthita honepara ki jaba roga asAdhya ho jAya vAyu. rogase hAthapAMva jakar3a jAveM vijalI parvata yA divAla Upara gira paDe Adi kAraNoMke upasthita honepara sAdhu saMlekhanAke vinA hI bhaktapratyAkhyAna Adi dhAraNa kara letA hai| isa pakSameM saparikarma aparikarma, ye do bheda bhaktapratyAkhyAna iMgita pAdapopagamana, ina tInoM prakArake maraNameM jAnanA caahiye| (nihArImanIhArI-nihAri anibhari) tathA yaha maraNakAlarUpa anazana nirhAri aura anirhArike bhedase bhI do prakAra hotA haiM-grAma nagarake bhItara upAzraya AdimeM jaba yaha maraNakAla anazana sAdhu aMgIkAra karatA hai taba usakA vaha anazana nirhAri hai, kyoM ki maraNake bAda hI usakA vaha kalebara gAMvase bAhira nikalA jAtA hai| tathA jaba grAmanagara Adise bAhira bana AdimeM jAkara sAdhu maraNakAlarUpa anazana dhAraNa AvA kAraNenA upasthita thavAthI ke, jyAre rega asAdhya thaI jAya, vAyugathI hAtha paga jhakaDAI jAya, vijaLI upara paDe Adi kAraNe upasthita thavAthI sAdhu saMkhanA vagara ja bhakata pratyAkhyAna Adi dhAraNa karI le che. A pakSamAM saparikama, aparikarma, A be bheda bhakatapratyAkhyAna, igita, pAda ramana, mAtraNe prAranA bharamA naya. nihArImanIhArInirhAri anirhAri tathA mA bha2435 anazana ni27 mane manihArI nA bhedathI paNa be prakAranAM hoya che. grAma athavA nagaranI aMdara upAzraya AdimAM jyAre A maraNakALa anazana sAdhu aMgikAra kare che tyAre tenuM e anazana nihArI che. kemake, maraNanA pachI ja tenuM e kalevara gAmathI bahAra kADhavAmAM Ave che. tathA jyAre grAma ane nagarathI bahAra vana AdimAM jaIne sAdhu maraNakALa rUpa anazana dhAraNa kare che tyAre e anazana ani uttarAdhyayana sUtra:4 Page #407 -------------------------------------------------------------------------- ________________ priyadarzinI TIkA a0 30 pakSAntareNa maraNakAlikAnazanavarNanam 389 kAlAkhyamanazanaM pratipadyate tadanihAri, maraNAnantaraM tatkalevarasya nihArAbhAvAt / etacca prakAradvayaM bhaktamatyAkhyAne, iGgite, pAdapopagamane ca bhavati / tathAcoktaM-sthAnAGgasUtre-- pAovagamaNe duvihe paNNatte / taM jahANIhArime ceva, aNIhArime ceva, NiyamaM apddikmme| bhattapaccakkhANe duvihe paNNatte / taM jahA-NIhArime ceva, aNIhArime ceva, NiyamaM sapaDikamme // " ( ThA. ThA. 2u. 4) iGgitamaraNe'pi nirdAritvAnirdAritvabhedaH zAstrasaMmataH / yattu-etacca nirdAritvAnirdAritva prakAradvayamapi pAdapopagamanaviSayaM, tatpastAva evA''game'syAbhidhAnAt , ityuktaM zrI zAntimUriNA bhAvavijayagaNinA zrI nemicandreNa ca, tatmAmAdikam , uktarItyA sthAnAGgabhagavatIsUtrAdhAgamavirodhAt / uktAgame tayoH iMgitamaraNepi pratipAdanAt AhAracchedazca dvayorapi samaH-AhAraH-azanAdistasya chedaH-parityAgaH, AhArachedaH, sa tu dvayorapi savicArAvicArayoH saparikarmAparikarmaNonirjhariNozca karatA hai to vaha anazana anirjhari hai| kyoM ki maraNake anantara usa kalevarakA nirhAra nahIM hotA hai| nihAra evaM anirhAra ye donoM prakAra bhaktapratyAkhyAna, iMgita evaM pAdapopagamana, ina tInoMmeM hote haiN| sthAnA. gasUtra meM yahI bAta kahI hai "pAovagamaNe duvihe paNNatte-taM jahA-NIhArimeceva aNIhArimeceva Niyama apaDikamme / bhattapaccakkhANe duvihe paNNatte taM jahA-NIhArimeceva aNIhArimeceva NiyamaM sapaDikamme" iMgita maraNameM bhI nirdAritva anirjharitvameM donoM bheda zAstrasaMmata hai| (AhAraccheoya dosuviAhAracchedazcadvayorapi) savicAra avicArameM, saparikarma aparikarmameM, hArI che. kemake, maraNanA pachI e kalevarane nihara thatuM nathI. nihara ane anihara A baMne prakAra bhakatapratyAkhyAna IMgita ane pAdapapagamana A traNemAM hoya che. sthAnAMgasUtramAM paNa Aja vAta kahela che - ___ "pAovagamaNe duvihe paNNatte-taMjahA-NI hAri meceva aNIhArimeceva Niyama apddikmme| bhattapaccakkhANe duvihe paNNatte taMjahA NIhArImeceva aNIhArimeceva NiyamaM sapaDikamme" IMgita maraNamAM paNa nihAritva aniraharitvamAM baMne bheda zAsa mata cha. AhAraccheoya dosuvi-AhAcchedadha dvayorapi saviyA2 maviyAramA, uttarAdhyayana sUtra :4 Page #408 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 390 ____ uttarAdhyayanasUtre samaH, AhAraparityAgasyobhayatra tulyatvAditi bhAvaH / iha 'ca' zabdastvarthe / idamatrAvadheyam-bhaktapatyAkhyAne svazaktyanusAreNa pAnaM vinA trividhAhArasya vyavacchedaH, caturvidhAhArasyApi vA bhavati-iGgite pAdapopagamane tu caturvidhAhArasya vyavaccheda iti caturvidhAhAra vyavacchedamAzritya sAmyamiti // 13 // UnodarikAmAhamUlam-omoyaraNaM paMcahA, samAseNa viyAhiyaM / davvao khettakAleNaM, bhAveNaM pajjavehi yaM // 14 // chAyA-avamaudarya paJcadhA, samAsena vyAkhyAtam / dravyato kSetrakAlena, bhAvena paryA yaizca // 14 // TIkA-'omoyaraNaM' ityAdi / avamaudaryam=avamaM-nyUnam , udaraM yasyAsAvamodarastasya bhAva avamaudaryaUnyodarikA, samAseNa=saMkSepaNa, paJcadhA-paMcapakArakaM vyAkhyAtam / paJcavidhatva nirhAri aniharimeM ina sabameM AhArakA parityAga samAna hai| isakA Azaya yaha hotA hai ki bhaktapratyAkhyAnameM apanI zaktike anusAra pAnIke vinA anya tIna AhArakA tathA caturvidha AhArakA bhI parityAga hotA hai| taba iMginImaraNa evaM pAdapoSagamanameM to cAroM hI prakArake AhArakA parityAga hotA hai| isa prakAra caturvidha AhArake parityAga ina sabameM samAna rUpase kahI gaI hai // 13 // aba UnodarI tapake bheda kahate haiM-'omoyaraNaM' ityAdi / anvayArtha-(davao khettakAleNaM bhAvehiM pajjavehiya-dravyato kSetrato kAlena bhAvena paryAyaizcaiva) dravya, kSetra, kAla, bhAva tathA paryAyako apekSA saparikarma aparikarmamAM, nihari aniharimAM A sahumAM AhArano parityAga samAna che. teno Azaya e che ke, bhaktapatyAkhyAnamAM potAnI zakita anu. sAra pANI vagara bIja traNa AhArano tathA catuvidha AhArane paNa parityAga thAya che. tyAre iMginI maraNa ane pAdapapagamanamAM te cAreya prakAranA AhArane parityAga karAya che. A pramANe caturvidha A hAranA parityAgathI A sadhaLAmAM samAnatA batAvavAmAM Avela che. je 13 ve ne tayanA mehane 4 cha-"omoyaraNaM" sa-kyAtha-davvo khettakAleNaM bhAvehiM pajavehiya-dravyato. kSetrato kAlena bhAvena paryAyai ceva dravya, kSetra, Na, mA tathA paryAyanI apekSA omoyaraNaM uttarAdhyayana sUtra :4 Page #409 -------------------------------------------------------------------------- ________________ priyadarzinI TIkA a0 30 UnodarIkAyAH varNanam 391 mAha - ' davvao' ityAdi / dravyataH - dravyeNa, kSetrakA lena= kSetraM ca kAlaceti kSetra kAlaM tena, bhAvena ca, paryAyaiva / sarvatra hetau tRtIyA // 14 // 1 tatra dravyata Aha mUlam - jo jassa u AhAro, tetto omaM tu jo kare / janeNegasitthAi, evaM davveNaM ubhave // 15 // chAyA - jo yasya tu AhAraH, tato'tramaM tu yaH kuryAt / jaghanyena eka sikthAdI, evaM dravyeNa tu bhavati // 15 // TIkA- 'jo jassa' ityAdi yasya ya AhAraH- dvAtriMjatkacalAdimAnaH, tataH svAhArAt, atramaM= nyUnaM yaH kazcit bhojane kuryAt, ayaM bhAvaH - puruSasya hi dvAtriMzat kavalamAnaH AhAraH, striyAcASTAviMzatikavalamAnaH / napuMsakasya caturviMzatikavalamAnaH, kavalaveha yasmin kSipte mukhamativikRtaM na syAt, tAvAnmAno'vagantavyaH / tatazcatanmAnAdUnaM yo bhuGkte iti / yattadornitvasAkAGakSatayA ' tasya ' iti sambandhaH / evam = amunA (omoyaraNaM - avamaudarya) avamaudarya tapa (samAseNa- samAsena) saMkSepase (paMcahA - paJcadhA) pAMca prakArakA kahA gayA hai / 14 aba dravya kanodarI kahate haiM- 'jo' ityAdi / anvayArtha - (jassa jo AhAro-yasya yaH AhAraH) jisakA jitanA AhAra hai ( tatto omaM jo kare - tataH avamaM yaH kuryAt ) usase kama jo khAtA hai vaha dravyakI apekSA UnodarikA hai / jaise puruSakA AhAra battIsa kavala grAsakA hai| striyoMkA AhAra aTThAIsa kavala grAsakA hai tathA napuMsakakA coIsa kavala grAsakA hai| jisake mukhameM prakSipta karane para mukha ati vikRta na bana pAve yaha eka grAmakA parimANa jAnanA - avamaudaryaM bhavamoharyaM tapa samAseNa- samAsena saMkSepathI paMcahA - paJcadhA pa prakAranA batAvavAmAM Avela che. 5145 have dravya naharI he che." jo " ityAdi / manvayArtha - jassa jo AhAro- -yasya yaH AhAraH nene neTo bhADAra che, tatto omaM jo kare - tataH avamaM yaH kuryAt yenAthI sochu ? jAya che te dravyanI apekSA unAdaranA che. jema purUSanA AhAra batrIsa keLIyAne che, strIonA AhAra aThThAvIsa kALIyAnA che, tathA napu MsakanA AhAra cAvIsakALIyAnA che, jene meDhAmAM nAkhavAthI meDhuM ati paheALuM na thAya e eka kALIyAnuM uttarAdhyayana sUtra : 4 Page #410 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 392 uttarAdhyayanasUtre prakAreNa dravyeNa amaudaryaM bhavati / tu zabdaH pAdapUraNe / etacca jaghanyena eka sikthAdi bhavati / sikthaM kaNapramANamannaM 'sitA ' iti bhASAmasiddham / ekasikthAdArabhya kavalaparyantaM nyUnaM prAsukamannaM bhujyate yatra tajaghanyamavamaudarya bhavati / dvAtriMzatkavalapramANe AhAre caturviMzatikavalamAtraM bhujyate yatra, tatpramANaprApta patramaudaryam, poDaSakavalamAtraM yatra bhujyate, tadardhamavamaudaryam, kavalASTakAdArabhya sikthamAtraparyantaM yatra bhujyate tadutkRSTamutkRSTataram, utkRSTatamamavamaudaryaM bhavatIti bhAvaH / / 15 / / kSetrAvamaudaryamAha - mUlam - gAme nagare taha rAyahANi nigame yaM Agare pachI / kheDe kabbarDa doNamuha paTTaNa maDaMba bAhe // 16 // AsamaMpae vihAre, sannivese samAyaghose ye / thailimeNA khaMdhAre, satthe saMvarddhakoTTe yaM // 17 // vAMDe va sthA, gharesu vA evamittiyaM khettaM / kaiMpai u ekamAI, evaM khettarNe OM bhaive // 18 // grAme nagare tathA rAjadhAnI, nigame cAkAre pallyAm / kheTe karbaTa droNamukhapattanamaDambasaMbAdhe // 16 // " cAhiye | ( jahanne gasitthAi - jaghanyena eka sikthAdi) eka kaNase lekara eka kavalagrAsa nakakA AhAra karanA yaha jaghanya avamaudarya hai / battIsa kavalamAtra AhArameM se coIsa kavalamAtra khAnA vaha pramANaprApta avamaudarya hai / solaha kavalamAtrakA AhAra karanA vaha ardha avamaudarya hai / ATha kavalase lekara eka sAtha kaNataka khAnA vaha utkRSTa, utkRSTatara, tathA utkRSTatama avamaudarya hai // 15 // paribhASa bhagavu le ye jahanneNegasitthAi - jaghanyena ekasikthAdi ye thI laI ne eka kALIyA sudhInA AhAra karavA A jaghanya avamauya che. batrIsa kALIyAnA AhAramAMthI cAvIsa kaLIyA mAtra khAvA e pramANu prApta avamaudAya che. sALa DhALIyAnA AhAra karavA te adha avamauya che. AThakALIyAthI laI ne eka kaNa sudhInuM khAvuM te utkRSTa, utkRSTatara tathA utkRSTatama avamauya che. 5155aa uttarAdhyayana sUtra : 4 Page #411 -------------------------------------------------------------------------- ________________ D priyadarzinI TIkA a0 30 kSetrAvamaudaryavarNanam Azramapade vihAre, saMniveze samAjaghoSe ca / sthalIsenAskandhAvAre, sArthe saMvartakoTTe ca // 17 // vATeSu vA rathyAsu vA, gRheSu vA evametAvat kSetram / kalpate tu evamAdi, evaM kSetreNa tu bhavati // 18 // TIkA-'gAme ' ityaadi| grAme laghuvasatau, nagare-aSTAdazakaravarjite, 'zahara' iti bhASA prasiddha, tathA rAjadhAnI nigame, rAjadhAnyAM-rAjJo nivAsasthAne, nigame-bahutaravaNijA nivAsasthAne, Akare-hiraNyAdInAmutpattisthAne pallyAM yatra vRkSatale vane vA taskarA nivasanti, tat 'pallI' ityucyate, tatra, tathA kheTe yatra nagare dhUli mayaH prAkArastat kheTaM, tasmin , tathA-karbaTa-droNamukha-pattana maDamba-saMbAdhe-karbarTakutsitajananivAsasthAnam , droNamukhaM-droNyo nAvo mukhaM yasya tat tathA, jalasthalamArgayuktaM nagaram , pattanaM-samastavastuprAptisthAnam , maDamba-yasya sarvadizvardha kSetrakI apekSA avamaudarya isa prakAra hai-'gAme' ityAdi / anvayArtha-(gAme-grAme) choTI vasatIrUpa grAmameM, (nagare-nagare) aThAraha karavarjita zahararUpa nagarameM, (rAyahANi-rAjadhAnI) rAjadhAnImeM, (nigame-nigame) aneka vaNika jahAM nivAsa kara rahe ho aise nigamameM, (Agare-Akare) hiraNya AdikI utpattibhUmisvarUpa AkarameM, pallIpalyAm ) vRkSatala athavA vanameM, jahA~ caura rahate haiM usa sthAnarUpa pallImeM, (kheDe-kheTe) dhUlimaya prAkArase veSTita kheTa-kheDAmeM, (kabbaDe-kabaTe) kutsita janoMke nivAsasthAnarUpa karbaTameM, (doNamuhe-droNamukhe) jalasthala mArgayukta nagararUpa droNamukhameM, (paTTaNe-pattane) samasta vastuko prApti honeke sthAnarUpa pattanameM, (maDaMbe-maDambe) jisake AsapAsa DhAI DhAI kosameM kSetrI apekSA mamIya' 241 pramANe -" gAme" tyA ! manvayArthagAme-grAme nAnI vastI AmamA nagare-nagare aDhA2 42 112 // 2235 nagaramAM, rAyahANi-rAjadhAnyAM pAnImAM, nigame-nigame mana: Amri satA DAya sevA nigamamA Agare-Akare Di29ya mAhinI utpatti bhUbhit135 2|4|2maa pallI-palyAm vRkSanI nIthe athavA namI, nayAM yora all 2hetA DAya vyA sthAna35 5sImAM, kheDe-kheTe dhUtAna thI varita meTa-mAmA kabbaDe-karbaTe itsita nAnA nivAsasthAna 35 4mamA doNamuhe-droNamukhe ||25maayut n|235 nobhumamA paTTaNe-pattane sapanA vastumAnI prAti thapAnA sthAna35 matamA maDaMbe-maDambe nI bhAsapAsa u0 50 uttarAdhyayana sUtra:4 Page #412 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 394 uttarAdhyayanasUtre tRtIya krozAntargrAmo nAsti tat saMbAdhaH - prabhUtacAturvarNyanivAsaH karbaTAdInAM ca 1 samAhArastasmin // 16 // tathA- Asamapae ' ityAdi , Azramapade = tApasa nivAsasthAne, bihAre bihAro janAnAM vizrAmasthAnam, udyAnAdikaM, tasmin, saMniveze - pathikAnAM nivAsasthAnam - dharmazAlAdikaM saMnivezastasmin samAjaghoSe = samAjaH - pathikasamUhaH, ghoSaH - gokulam, anayoH, samAhAraH samAjaghoSaM tasmina, cakAraH samuccayArthakaH, sthalI - uccabhUbhAgaH, senA = caturaGgabalasamUhaH, skandhAvAraH - senAnivezasthAnam eSAM samAhArasvasmina tathA sArthesArthayuktasthAne gaNimadharimAdisaMbhRtazakaTAdisahita vyApAriNAM samUho, yatra, tatra, ca = punaH, saMvartakoTTe = saMvartaH - bhayastatrajanasthAnaM, kohaH - prakArayuktaH pradezaH, durga ityarthaH, 'kilA' iti bhASA prasiddhaH, anayoH samAhArastasmin // 17 // " " koI gAma na ho aise maDaMbameM aura (saMvAhe saMbAdhe) brAhmaNa, kSatriya, vaizya tathA zUdra aise cAroM varNa jahAM vasate hoM aise saMvAdhameM // 16 // tathA - ' Asamapae ' ityAdi / anvayArtha - (Asamapae - Azramapade) tApasajanoMke nivAsabhUta AzramameM, ( vihAre - vihAre) bagIcA AdimeM, (sannivese - saMniveze ) dharmazAlA meM (samAya ghoseya-samAja ghoSeca) samAjameM, ghoSameM, (thAliseNAkhaMdhAre - sthAlise nAskandhAvAre) sthalImeM, caturaMga balasamUharUpa senAmeM, senAke nivezasthAna meM, (satthe - sArthe) sArthayukta sthAnameM, (saMvaTTakoTTeyasaMvarttako ca) saMvarta meM bhayatrastajanasthAna meM, koha - durga - killemeM // 17 // yadI gaDhI gAumA gAma na hoya mevA bhaDaMgamAM, mane saMvAhe - saMtrAghe brAhmaNa, kSatriya, vaizya, tathA zUdra, evA cAre vaNu jyAM vasatA hAya evA sthAnAmAM // 16 // tathA-" Asamapahe " tyAhi ! anvayArtha - Asamapahe - Azramapade tApasAnA nivAsasthAna3ya AzramamAM vihAre - vihAre bagIyA vageremAM sannivese - saMniveze dharmazANAbhAM samAya ghoseyasamAje ghoSeca sabhAbhA, ghoSabhA, sthAyImAM, turaMga maNa samUha 3ya senAmAM, thAliseNA khaMghAre - sthAlisenAskaMdhAvAre senAnA nivAsasthAnamA satthe - sAtha sAtha yukta sthAnabhAM,saMvaTTakoTTeya-saMvarttakoTeca saMvartabhAM-bhayatrasta bhanasthAnamAM, haiTaDurga-vilAmAM, // 17 // uttarAdhyayana sUtra : 4 Page #413 -------------------------------------------------------------------------- ________________ priyadarzinI TIkA a0 30 prakArAntareNa kSetrAdhamaudaryavarNanam tathA - ' vADesu' ityAdi - vATeSu vA vRtti - varaNDakAdi veSTitagRhasamUhAtmakeSu vA, rathyAsu - serISu ' mahallA ' iti bhASA prasidhdheSu vA, tathA gRheSu vA, evaM amunA prakAreNa, svecchAnusAreNa etAvat = niyataparimANakaM kSetraM kalpate-paryaTituM kSetraM maryAditaM karoti / evamAdi - IdRzamanyadapigRhazAlAdikaM paryaTituM maryAditaM karoti / evam anena grAmanagarAdiSu maryAdAkaraNena kSetreNa = kSetra hetukam avamaudarya bhavati / idamatrabodhyam - grAmanagarAdiSu kSetreSu maryAditeSvapi mamatvAdikaraNe tu avamaudaryatapo vinazyatIti // 18 // 395 punaranyaprakAreNa kSetrAvamaudaryamAha - mUlam - peDA ye apeDA, gomutti payaMga vIhiyA cevaM / saMvukkA vahA yaya, gaMtu paccAgaMyA cheDA // 19 // chAyA - peTAca ardhapeTA, gomUtrikA pataGgavIthikA caiva / zambUkAvartA AyataM, galA pratyAgatA SaSThI // 18 // TIkA-' peDA' ityAdi - beTA - peTeva peTA, peTikAvaccatuSkoNA kSetrAntargatamaJjUSA katika gRheSveva 'vADesu' ityAdi / anvayArtha - ( vADesu ~ vATeSu) vATameM, varaNDA Adise veSTita gRhasamUhAtmaka sthAna meM, ( ratthAsu - rathyAsu vA) rathyAoM - galiyoM meM, (gharesu - gRheSu) tathA gharoM meM aisA niyama kara lenA ki ( evamittiyaM khettaM - evame tAvata kSetram) 'maiM itane hI kSetrameM jAU~gA - itane hI gRhazAlA AdimeM gocarIke liye paryaTana karU~gA' isa prakArakI kSetrakI maryAdArUpa yaha kSetrakI apekSA UnodarI hai| yadi maryAdita grAma nagara Adi kSetroMmeM bhI sAdhu mama karatA hai to vaha apane avamaudarya tapako naSTa karatA hai // 18 // tathA - " vADesu " ityAdi / " manvayArtha - vADesu - vATeSu vATasAM yAre mAnnuthI vaDI bAjI sevAmAM Aveda lUbhibhAM ratthAsu - rathyAsu vA gasiyAmA tathA gharesu-gRheSu dharomAM yev| niyabha zrI deveA hai, hu etramittiyaM khettaM - evametAvatkSetram ATalAna kSetramAM zi. ATalAja gharamAM geAcarI mATe paryaTana karIza. A prakAranI kSetranI maryAdA. rUpa A kSetranI apekSA unedarI che. jo maryAdita grAma, nagara Adi kSetromAM paNa sAdhu mamatva kare teA te peAtAnA avamauya tapano nAza kare che. 518aaaa uttarAdhyayana sUtra : 4 Page #414 -------------------------------------------------------------------------- ________________ uttarAdhyayanasUtre bhikSArtha paryaTanaM peTAnAmakaM kSetrAvamaudarya bhavati / ca=punaH, ardhapeTA-tadardhagRhabhramaNe'rdhapeTAnAmakaM kSetrAvamaudarya bhvtiityrthH| gomUtrikA-gomUtrikevagomUtrikA, gomUtrakAvad vakrAkAreNa vAmadakSiNato bhramaNe gomUtrikAnAmakaM kSetrAvamaudArya bhavanItyarthaH / pataGgavIthikA-pataGgavIthikeva-pataGgavIthikA, pataGgoDDayanasadRzI, caturindriya jIvavizeSa tiDDavadantarA bahugRhANi muktvA muktvA bhramaNe pataGgacIthikAnAmakaM kSetrAvamaudaryam / zambUkAvartA-zambUkaH-zaGkhastadvadAva? yasyAM sA tathA, sA dvividhA-AbhyantarazambUkAvartA bahiH zambukAvartA ca / zaMkhanAbhisadRzAkAre aba sUtrakAra anya prakArase bhI kSetra UNodarIko kahate haiM'per3Aya' ityaadi| anvayArtha-(peDA-peTA) kSetrAntargata maMjUSAkI AkRtivAle gharoMmeM hI bhikSAke nimitta paryaTana karanA yaha peTA nAmaka kSetra UNodarI hai| (addhapeDA-ardhapeTA) kSetrAntagata maMjUSAkI AkRtivAle Adhe gharoM meM bhikSAke liye bhramaNa karanA adhapeTA nAmaka kSetra UnodarI hai| (gomutti-gomUtrikA) gomUtrikAkI taraha vakrAkArase vAmadakSiNa bhramaNa karanA gomUtrikA nAmaka kSetra UnodarI hai / (payaMgavIhIyAceva-pataMgavIthikAceva) TIr3ake uDanekI taraha bIca bIcameM aneka gharoMko chor3a 2 kara bhikSAke liye bhramaNa karanA pataGgavIthikA nAmaka kSetra UNodarI hai| (saMbukAvaruzambUkAvartA) zambUkAvartA nAmaka kSetra UNodarI do prakArakI hai| eka Abhyantara zambUkAvartA tathA dUsarI bahiH zambUkAvartA / zaMkhakI nAbhike samAna AkAravAle kSetrameM madhyabhAgase lekara bAhyaghara taka bhikSAke liye 43 sUtra42 anya 42thI 5 kSetra neharIna 4 cha-'peDAya" tyAha. makyAtha-peDA-peTA vAntata majUSAnI tivANA ghazamA mikSAnA bhATa paryaTana 42 peTa nAmarnu kSetraharI che. addhpeddaa-ardhje kSetrAntargata maMjUSAnI AkRtivALA ardhA gharomAM bhikSA mATe bramaNa 42 me madhapeTa nabhanI kSetra nAharI cha. gomutti-gaumUtrikA gobhUvitAnA mAphaka vakAkArathI vAma dakSiNa bhramaNa karavuM gemUtrikA nAmanI kSetra udarI cha. payaMgavIhIyAceva-pataMgavIthikA caiva tIna pAnI bhA34 kyA kyA aneka gharane choDI daIne bhIkSAne mATe bhramaNa karavuM. pata vIthIkA nAmanuM kSetra GN cha. saMbukAvadvA-zambukAvarttA zambhU nAmanI kSetra praharI meM prakAranI che. eka AtyaMtara zakhUkAvartA tathA bIjI bahi: zakhUkAvartA khanI nAbhinA jevA AkAravALA kSetranA madhyabhAgathI laIne bAhA ghara sudhI uttarAdhyayana sUtra :4 Page #415 -------------------------------------------------------------------------- ________________ priyadarzinI TIkA a0 30 prakArAntareNa kSetrAvamaudaryavarNanam 397 kSetre madhyabhAgAdArabhya bAhyagRhaM yAvadaTane prathamA, bAhyagRhAdArabhya madhyabhAgavartigRhaM yAvad bhramaNe dvitIyA / AyataM gatvA pratyAgatA SaSThI = AyataM dIrgha gatvA pratyAgatA, RjutA'grato gatvA yadi pratinivartate tadA paSThaM kSetrAmodaye bhavatItyarthaH / " nanu peTAdikAH kathaM kSetrAtramaudAryarUpAH AsAM gocararUpatvena bhikSAcaryAtmakatvAt ? ucyate - ' atramoda mamAstu' ityAzayena peTAdikAH kriyante iti tA avamaudaryatayA vyapadizyate / dRzyante hi nimittabhedAdekasmin devadattAdau pitRputrAdayo'neke vyapadezAH / evaM pUrvamuktasya grAmAdiniyamasyAgre vakSyamANasya kAlAdiniyamasya cAbhigraharUpatvena bhikSAcaryAtvaprasa idamevottaraM vijJeyam // 19 // ghUmanA so prathama - Abhyantara zambUkAvartA nAmaka kSetra UnodarI hai, tathA bAhya gharase Arambha kara madhyabhAgavartI ghara paryanta bhikSAke liye bhramaNa karanA so dUsarI bahiH zaMbUkAvartA kSetra UNodarI hai| bhikSA nimitta sIdhA dIrgha arthAt laMbA jAkarake phira vApasa lauTanA yaha chaThI (Ayaya gaMtu paccAgayA chaTTA - Ayata gatvA pratyAgatA SaSThA ) nAmakI chaThI kSetra UnodarI hai| zaMkA- ina peTAdika bhikSAcarIko kSetra UNodarI kyoM kahA hai kAraNa ki inameM gocararUpatA honese bhikSAcaryAtmakatA hai ? uttara- "UnodarI mere hove " isa prakAra ke Azaya se ye peTAdikabhikSAcarI kI jAtI hai, isaliye ye UnodarI rUpase kahI gayI haiN| nimittake bhedase eka hI devadatta AdimeM pitA putra Adi anekarUpa se vyapadeza hotA dekhane meM AtA hai| isI taraha pUrva kathita grAmAdika ke niyamameM tathA Age kahe jAne vAle kAlAdika niyamameM abhigraharUpatA honese bhikSAcaryAtmakatvake prasaMgameM yahI uttara jAnanA cAhiye ||19|| bhikSAne mATe ghUmavuM e prathama Abhyantara zammUkAvartI nAmanI kSetra unedarI che. tathA khAhya gharathI AraMbha karI madhyavartI ghara sudhI bhikSAnA mATe bhramaN karavuM e bIjI bahi: zammUkAvakSetra unedarI che. bhikSAnA mATe lAMkhe dUra sudhI emane ema nIkaLI javuM ane tyAMthI pAchu pharavuM e Acaya gaMtu paccogayA chaTTA - AyatagatvA pratyAgatA se nAbhanI chaDI kSetra unahirI che. zaMkA--A peTAdika bhikSAcArIne kSetra unAdarI zA mATe kahela che, kAraNa ke emAM geAcararUpatA haiAvAthI bhikSAcaryAtmaktA che ? uttara- "noharI bhane thAya " A prakAranA AzayathI e peDhAdika bhikSAcarI karavAmAM Ave che. A kAraNe e unedarI rUpathI kahevAmAM Avela che. nimittanA bhedathI eka ja devadatta AdimAM pitAputra Adi aneka rUpathI jyapadeza thatA jovAmAM Ave che. Aja pramANe pUrva kathita grAmAdikanA niyamamAM tathA AgaLa kahevAmAM AvanAra kALAdika niyamamAM abhirUpatA heAvAthI bhikSAcaryoMmaMkavanA prasaMgamAM ja Aja uttara jANavA joIe. 5195 uttarAdhyayana sUtra : 4 Page #416 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 398 uttarAdhyayanasUtre kAlAvamaudaryamAha mUlam - divasessa paurisINaM, cauNhaMpi u jaittio bhave kAlo / evaM caramANo khela, kAlomANaM muNeyaivvaM // 20 // chAyA - divasasya pauruSINAM, catasRNAmapi tu yAvat bhavet kAlaH / evaM carataH khalu, kAlAvamatvaM jJAtavyam // 20 // TIkA- 'divasassa ' ityAdi - divasasya catasRNAmapi pauruSINAM yAvAn kAlo'bhigrahaviSayo bhavet, evam - evaMbhUtena kAlena carataH - bhikSArthI bhramataH, divasasya pauruSIcatuSTayamadhye'muka kAle bhikSAcaryAM kariSyAmItyevamabhigrahaM kRtvA paryaTate ityarthaH khalu nizcayena kAlA matvaM kAlena hetunA'vamastraM - prastAvAdudarasya, kAlAvamaudaryamiti yAvat, jJAtavyam / ' caramANe ' ityatra SaSThyarthe prathamA ArSatvAt // 20 // , kAlAvamaudaryameva prakArAntareNAha - aba kAla UNodarIko sUtrakAra prakaTa karate haiM- 'divasassa ' ityAdi / anvayArtha - ( divasassa caupi porisINaM-divasasya yaturNAmapi pauruSINA) divasa saMbaMdhI cAroM pauruSiyoM ko (jattio bhave kAlo - yAvat bhavet kAlaH) jitanA kAla abhigrahakA viSayabhUta banatA hai ( evaM caramANo khalu - evaM carataH) usa viSaya bhUtakAlameM bhikSAke liye bhramaNa karanevAle sAdhukA arthAt divasakI cAroM pauruSiyoM ke bIca meMse maiM amuka pauruSimeM bhikSAcaryA karU~gA' isa prakArakA abhigraha karake gocarIke liye paryaTana karanevAle sAdhukA vaha (kAlo mANaM muNeyavvaM- kAlAvamatvaM jJAtavyam ) kAla-kAla UnodarI hai ||20|| have Aja unoharIne sUtrAra pragaTa reche - " divasassa" ityAhi ! manvayArtha - divasassa cauNhapi porisINaM - divasasya caturNAmapi pauruSINAM hivasa samadhi yAre pau3SIyAnA jattio bhave kAlo - yAvat bhavet kAlaH neTo Aja malianA viSayabhUta mane che evaM caramANaH khalu evaM carataH khalu me viSayabhUta kALamAM bhikSAnA mATe bhramaNa karavAvALA sAdhunA, arthAta divasanI cAre paurUSIyAnA vacamAMthI huM amuka paurUSImAM bhikSAcaryoM karIza" A prakArane abhigraha karIne geAcarInA mATe paryaTana karavAvALA sAdhuneA e kALa kAlomANaM muNeyavvaM - kAlAvamatvaM jJAtavyam // unoharI che. // 20 // uttarAdhyayana sUtra : 4 Page #417 -------------------------------------------------------------------------- ________________ priyadarzinI TIkA a0 30 prakArAntareNa kAlavamaudAryavarNanam 399 mUlam-ahavA teiyAe porisIeM, UNAI ghaasmesNto| caubhaugUNAe vA, eMva kAleNa OM bhave // 21 // chAyA-athavA tRtIyAyAM pauruSyAm , UnAyAM grAsam eSayataH / caturbhAgonAyAM vA, evaM kAlena tu bhavet // 21 // TIkA-'ahavA' ityAdi athavA tRtIyAyAM pauruSyAm UnAyAM, grAsam=AhAram , eSayatA grahItumi. cchataH, kiyatAbhAgena nyUnAyAM tRtIyapauruSyAmityAzaGkAyAmAha-'caubhAgUNAe vA' iti / caturbhAgonAyAM-yA zabdAt pazcAdibhAgonAyAM vA, ayamarthaH-catubhIgonAyAM, tRtIyapauruSyAM bhikSAcaryA kariSyAmi, ityevamabhigrahaM kRtvA bhikSArtha paryaTate iti, evaM paJcadibhAgo na tRtIyapauruSIviSayAbhigrahaM kRtvA paryaTato vA ___ isI kAla UNodIko mUtrakAra punaH prakArAntarase kahate haiM'ahavA' ityaadi| anvayArtha-(ahavA-athavA) athavA-kucha bhAga nyUna (taDyAe porasIe-tRtIyAyAM pauruSyAm ) tRtIya paurUSImeM (UNAi ghAsamesaMto-anAyAM grAsam eSayataH) AhArako leneke liye nikale hue sAdhuke kAla UnodarI hotI hai| gAthAmeM kucha nyUna jo tRtIyapauruSI kahI hai so usako kitanI nyUna honI cAhiye isa zaMkAke samAdhAna nimitta sUtrakAra kahate haiM ki vaha (caubhAgUNAe vA-caturbhAgonAyAM vA) caturbhAga Una "vA" zabdase paMca Adi bhAga Una honI caahiye| isakA tAtparya yaha hai ki catubhAMga nyUna athavA paMca Adi bhAga nyUna tRtIya pauruSImeM bhijJAcaryA kruuNgaa| (eva kAleNa U bhave-evaM kAlena tu bhavet ) isa mA nArI sUtrA2 zathI 12-12thI 4 cha-"ahavA" tyAld. sankyAtha-ahavA-athavA athavA thaa| lAma nyUna taiyAe porasIetRtIyAyAM pauruSyAm zrI pau3SImA UNAi ghAsamesaMto-UnAyAM prAsam eSayataH AhArane levA mATe nikaLelA sAdhune kALa udarI hoya che. gAthAmAM thoDI nyUna je trIjI paurUSI kahela che. te e ene keTalI nyUna hovI joIe. A zAnA samAdhAna nimitta sUtrA2 4 cha , caubhAgUNae vA-caturbhAgonAyAM vA te catubhAMga una "vA" zabdathI pAMca Adi bhAga una hevI joIe. AnuM tAtparya e che ke, caturbhAgA nyUna athavA paMcaAdibhAga nyUna trIjI paoNrUpiimaa mikSAyaryA rIza. eva kAleNa Ubhave-evaM kAlena tu bhavet yA pramANa smigraha karIne bhikSA mATe bhramaNa karatA sA kALa viSayaka abhigraha hovAthI uttarAdhyayana sUtra:4 Page #418 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 400 uttarAdhyayanasUtre ityarthaH, evam IdRzena, kAlaviSayAbhigraheNa tu kAlenAvamaudarya bhavati |'kaale kAlaM' iti vacanAd dezAcArAnurodhena yo yatra bhikSAkAlastatra tasminnevakAle bhikSATanaM kartavyam , atra tu abhigrahamapekSya catasRNAM pauruSINAM tathA caturthapaJcamAdi bhAgona tRtIyapauruSyAzyopAdAnam // 21 // __ bhAvAvamaudaryamAhamUlam itthI vA puriso vA, alaMkio vA nalaMkiovA vi| annayaraM vayattho vA, annaiyareNaM va vattheNaM // 22 // anneNaM viseseNaM, vaNeNaM bhAvemaNumuyaMte u| evaM caramANo khalaM, bhAvomANaM muNeyavvaM // 23 // chAyA-strI vA puruSo vA, alaMkRto vA analaMkRto vA'pi / anyataravayaHstho vA, anyatareNa vA vastreNa // 22 // anyena vizeSeNa, varNena bhAvam anunmuJcastu / evaM carataH khalu, bhAvAvamatvaM jJAtavyam // 23 // TIkA-'itthI vA' ityAdi strI vA puruSo vA, alaMkRto vA=AbhUSaNayukto vA, analaMkRto vA-AbhUSaNa prakAra abhigraha karake bhikSAke liye bhramaNa karate hue sAdhuke kAlaviSayaka abhigraha honese kAla UnodarI hotI hai / "kAle kAlaM" isa prakArake vacanase dezAcArake anusAra jahAM sau bhikSokAla hotA hai usI kAlameM vahAM bhikSATana karanA caahiye| yahAM to abhigrahakI apekSA karake cAra pauruSiyoMkA tathA caturtha paMcama Adi bhAga nyUna tRtIyapauruSIkA upAdAna huA hai // 21 // aba bhAva UNodarIko sUtrakAra pradarzita karate haiM-'itthIvA' ityaadi| anvayArtha-(itthI vA puriso vA alaMkio vA nalaMkio vA vi, annayA vayattho vA annavareNaM va vattheNaM-strI vA puruSo vA alaMkRto kA 100 naharI thAya cha "kAle kAlaM'' 25 pranA kyanayI ziyAnA mnusAra tyAM e bhikSAkALa hoya che eja kALamAM tyAM bhikSATana karavuM joIe. ahIM te abhigraDenI apekSA karIne cAra paurUSInuM tathA caturtha paMcama Adi bhAga nyUna trIjI paurUSInuM upAdAna thayela che. mArA ve mA unIharIna suutr|2 prazita 42 cha.-"ItthIvA" tyAha! bha-kyAtha-itthI vA puriso vA alaMkio vA nalaMkio vA vi annayA paya uttarAdhyayana sUtra:4 Page #419 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 401 priyadarzinI TIkA a0 30 bhAvAvamaudaryavarNanam rahito vA, anyataravayaHstho vA anyataracca tadvayaH, anyataravayastatra tiSThatIti vA, bAlya tAruNyAdi kyovizeSe sthito vetyarthaH anyatareNa vA vastreNa paTTasUtramayAdinA upalakSito vA // 22 // tathA-'anneNa' ityAdi anyena-vizeSAntarAd bhinnena, vizeSeNa kupita hasitAdyavasthAbhedena, varNena kRSNAdivarNavizeSeNa, upalakSitaH, bhAvam-paryAyam , alaMkRtatvAdirUpam , 'anunmuzcan atyajan , eva, 'yadi dAtA dAsyati, tadA'haM grahISye natvanyathA' ityevaM parigrahaM kRtvA carataH-bhikSArtha paryaTataH, khalu-nizcayena, bhAvA'vamatvaM-bhAvAvamaudarya-jJAtavyam // 23 // analaMkRto vA'pi anyataraM vayaHstho vA anyatareNa vastreNa) strI ho athavA puruSa ho, alaMkRta ho cAhe alaMkRta nahIM ho, bAlaka ho cAhe taruNa ho athavA paTTasUtramaya Adi vastrase yukta ho|| 22 // athavA-' anneNa' ityAdi anvayArtha--(anneNa viseseNaM vaNNeNaM bhAvamaNumuyaMto-anyena vizeSeNa, varNena bhAvam anunmuzcastu) aura bhI kisI anya prakArakI vizeSatAse viziSTa ho, vaha dAtA kupita Adi avasthA vAlA ho, kRSNa Adi varNavAlA ho, to hI maiM usase bhikSA lUMgA anyathA nahIM lUMgA' isa prakAra niyama karake (caramANo-carataH) bhikSATana karanevAle sAdhuko (bhAvomANa muNeyavvaM-bhAvAvamatvaM jJAtavyam ) bhAva UnodarI hotI hai| tthevA annavareNaM vA vattheNaM-strI vA puruSovA alaMkRto vA analaMkRto vA'pi anyatara. vayaHstho vA anyatareNa vastreNa khI DAya mth| 535 chAya, mata DAya athavA alaMkRta na hoya, bALaka hoya, athavA tarUNa hoya, athavA paTTa sUtramaya Adi vasathI yukta heya. 22 athavA--"anneNa" tyA ! sa-yArtha-anneNa viseseNaM vaNNeNaM bhAvamaNumuyaMto-anyena vizeSeNa varNana bhAvam anumuzcastu bhI I 55 anya 542nI vizeSatAthI viziSTa sAya, e dAtA krodha bharelI vagere avasthAvALA hoya, kALA varNavALA hoya te paNa hunAyI nikSaL asa, mIthI nahI. mA 12ne niyama 4rIna caramANA carataH bhikSATana 42111 // sAdhuna bhAvomANaM muNeyavvaM-bhAvAvamatvaM jJAtavyam lArI thAya cha. uttarAdhyayana sUtra:4 Page #420 -------------------------------------------------------------------------- ________________ % 402 uttarAdhyayanasUtre paryavA'vamaudaryamAhamUlam-davve khittekAle, bhAvaMmi ya AhiyA u je bhAvAH / eeMhiM omaMcarao, pajjavacerao bhave bhivatra // 24 // chAyA-dravye kSetre kAle, bhAve cAkhyAtastu ye bhaavaaH| etaiH avamacarakaH, paryavacarako bhavati bhikSuH // 24 // TIkA-'davve' ityAdi dravye-azanAdau, kSetre-grAmAdau, kAle-pauruSyAdau, bhAve-strItvAdau ca, ye mAvA paryAyAH ekasikthonatvAdayaH, akhyAtAkathitAH, etaiH-sarvairapi dravyAdiparyAyaiH, avamacarakaH-abamam-lakSaNAvRtyA avamaudaryamityarthaH, taccaratItyavamacarakaH san bhikSuH=muniH, paryavacarako bhavati / prAdhAnyataH paryavAn-ekasikyo bhAvArtha--aisA niyama karalenA ki-'maiM Aja strIke hAtha gocarI lUMgA athavA puruSake hAthase gocarI lUMgA, bAlakake hAthase lUMgA, javAnake hAthase lUMgA, alaMkRtase lUMgA, athavA jo alaMkRta nahIM hogA usase lUMgA ityAdi dAtAviSayaka vizeSa abhigraha karanA sobhAva UnodarI hai // 23 // aba paryAya UNodarIko sUtrakAra kahate haiM-'davve' ityaadi| anvayArtha-(davve khitte kAle bhAvammi ya je bhAvAH AhiyA eehiM AmacaraA bhikkhU pajjavacarao bhave-dravye, kSetre, kAle, bhAve ye bhAvAH AkhyAtAH etaiH avamacarakaH bhikSuH paryavacarako bhavati) azana AdirUpa dravyameM grAma AdirUpa kSetrameM, pauruSI AdirUpa kAlameM strItvAdirUpa bhAvameM jo ekasiktha Unatva Adi paryAyeM kahIM haiM ina samasta dravya bhAvArtha_e niyama karI le ke, Aja strInA hAthathI gocarI laIza athavA purUSanA hAthathI gocarI laIza, bALakanA hAthathI laIza, jAvAnanA hAthathI laIza, alaMkRtathI laIza, athavA je alaMkRta nahIM hoya tenA hAthathI laIza. ItyAdi dAtA viSayaka vizeSa abhigraha kara e bhAva GEN cha. // 2 // have paryAya laharI sUtrA2 4. cha-" dave " tyA ! anvayArtha -davve khitte kAle bhAvaMmi ya je bhAvA AhiyA eehiM omacarao bhikkhU pajavacarao bhave-dravye, kSetre, kAle, bhAve ye bhAvAH AkhyAtAH etaiH avamacarakaH bhikSuH payevacarakaH bhavati mazana mAhi35 dravyamAM, grAma mAhi35 kSetramA paurUSI AdirUpa kALamAM, strItva AdirUpa bhAvamAM, je ekasikatha unatva Adi paryAye kahI che e saghaLI dravya paryAyothI udarInuM AcaraNa karavAvALA uttarAdhyayana sUtra:4 Page #421 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 403 priyadarzinI TIkA a0 30 paryAyAvamaudaryavarNanam natvAdirUpAna paryAyAn AzrityAvamaudaryamAcaran paryavacaraka ityucyate / sa eva paryavAvamaudarya dhArako bhvtiityrthH| nanu kSetrAvamaudaryAdiSvapi anazanAdidravyeNaivodarasyAvamatvaM bhavati, tarhi dravyAkmaudaryataH kathameSAM vizeSaH ?, ucyate-kSetrAvamaudaryAdiSu kSetrAdihetukatvaM bhAdhAnyena vivakSitaM, yato dravyAvamaudaryamapi teSu kSetrAdihetukameva bhavati / tasmAt tadeva prAdhAnyena vivakSyate / yadvA-yatrApi dravyato nyUnatvamudarasya nAsti / tatrApi kSetrAdigatanyUnatAmAzritya kSetrAdyavamAdaryatayA vyapadezo bhavati, evaM ca nAsti praznAvakAza iti bodhyam // 24 // paryAyoMse UNodarIkA AcaraNa karanevAlA bhikSu 'paryavacaraka' aisA kahA jAtA hai| arthAt-paryavacaraka hI paryava UNodarIdhAraka mAnA gayA hai| zaMkA--jaba ina kSetra UNodarI AdikoMmeM bhI azana Adi dravyako lekara udarakI avamatA-apUrNatA hai taba kSetra UgodarI AdikoMmeM dravya UNodarIse kyA vizeSatA hai ? __uttara-kSetra UNodarI AdikoMmeM pradhAnatA kSetrAdikoMkI hai, dravya UNodarImeM pradhAnatA dravyarUpa azanasAmagrIkI hai| tathA kSetrAdikoM meM jo dravya UNodarI hotI hai vaha bhI vahAM kSetrAdi hetuka hI hotI hai| isaliye vahI pradhAnatAse vivakSita hogii| athavA-jahA~ dravyakI apekSA udarameM nyUnatA nahIM hai-arthAt dravya UgodarI nahIM hai vahAM para bhI kSetrAdigatanyUnatAko Azrita karake kSetra UNodarIkA vyapadeza hotA hai // 24 // bhikSu paryavacaraka evA kahevAmAM Ave che. arthAt paryAvacaraka ja paryAva udarI dhAraka mAnavAmAM Ave che. zaMkA-jyAre A kSetra udarI AdikAmAM paNa azana Adi dravyane laIne udaranI avamatA-apUrNatA che. tyAre kSetra udarI AdikemAM dravya udarIthI zuM vizeSatA che? uttara-kSetra 4 mA pradhAnatA kSetrAhinI cha. dra0yaI. darImAM pradhAnatA dravyarUpa azana sAmagrInI che. tathA kSetrAdike mAM je dravya uNAdarI thAya che e paNa tyAM kSetrAdi hetuka ja hoya che. A kAraNe eja pradhAnatAthI vivakSita thAya. athavA-jyAM dravyanI apekSA udaramAM nyUnatA nathI- arthAta-dravya udarI nathI e sthaLe paNa kSetrAdigata nyUnatAne Azrita karIne kSetra udarIne vyapadeza thAya che. 24mA uttarAdhyayana sUtra:4 Page #422 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 404 uttarAdhyayanasUtre atha bhikSAcaryAmAhamUlam-aTTavihagoyaraggaM tu, tehA satteva esnnaa| abhiggahA ya je anne, bhikkhAyariyamAhiyA // 25 // chAyA-aSTavidha gocaragrastu, tathA saptaiva eSaNAH / abhigrahAzca ye anye, bhikSAcaryA AkhyAtA / / 25 // TIkA-'aTThaviha ityAdi aSTavidhagocarAgraH-gocara iva gocaraH, yathA'raNye-gozvaraNaM gamanamavizeSaNa bhavati, tathoccAvacakuleSvavizeSeNa paryaTanaM gocaraH, aSTavidhaH-aSTaprakArakaH, agra:AdhAkarmAdiparivarjanena pradhAno yo gocaraH so'STavidhagocarAgraH, yadvA-gocareSu paratIrthikabhikSuka bhedAd vividheSu, agraH-akalpaparihAreNa, AdhAkarmAdidoSarahitatvAcca pradhAnaH gocarAgraH, aSTavidhazcAsau gocarAgraH, aSTavidhagocarAyaH, ihAnazabdasya vizeSaNavAcakasya pUrvaprayoge kartavye paramayoga ApatvAt / tathAsaptava eSaNAH, abhigrahAzca ye'nye etadatiriktAH, te'pi bhikSAcaryA''khyAtA:bhikSAcaryA viSayatvAd bhikSAcaryeti nAmnA kathitAH / vRttisaMkSepaH, vRttiparisaMkhyAnaM, bhikSAcayeti ca ekArthakAH zabdAH / aba bhikSAcaryA ke viSayameM sUtrakAra kahate haiM-'advaviha0' ityAdi / anvayArtha--( aTThavihagoyaraggaM-aSTavidhagocarAgraH) AdhAkarmAdi doSoMke parivarjanase pradhAna aisA jo gocara hai vaha ATha prakAra hotA hai| (tahA-tathA) tathA (esaNA satteva-eSaNAH saptaiva) eSaNA sAta prakArakI haiN| so yaha uttama ATha prakArakA gocara tathA sAta prakArakI eSaNAe~ (je anne abhiggahA-ye'nye abhigrahAH) tathA aura bhI inase atirikta anya abhigraha (bhikkhAyariyamAhiyA-bhikSAcaryA AkhyAtA) ye saba bhikSAcaryArUpa kahe gaye haiN| mikSAyAMnA viSayamA sUtra42 43 cha-"aTTaviha." tyAha! ma-kyAtha----aTTavihagoyaraggaM-aSTavidhagocarAmaH sAdhAbhAdi hoSAnA pari. pAnathI pradhAna mere gAya chete 8 prAnu DAya che. tahA-tathA tathA esaNA satteva-eSaNAH saptaiva seSa sAta prA2nI cha. ye 8 mArnu uttama gAyaka tathA sAta prAranI meSazAyI je anne abhiggahA-ye anye abhigrahAH tathA anAthI bhI atirita bhInna maliDa bhikkhAyariyamAhiyA-bhikSAcaryA bhANyAtA saghamA likSAyA35 apAmA mAveza cha. uttarAdhyayana sUtra:4 Page #423 -------------------------------------------------------------------------- ________________ HOM priyadarzinITIkA a. 30 bhikSAvaryAvarNanam ihASTau gocarAgrabhedAH peTAdaya eva, tatra zambUkAvartAyA bAhyAbhyantarabhedena dvaividhyAzrayaNAt , AyataM gatvApratyAgatAyAzcAparAyA api prakSepAvaividhyAzrayaNAdaSTavidhatvaM saMpadyate / sapteSaNAzcamAH saMsahamasaMsaTThA 2, uddhaDa 3, taha appaTeviyA ceva ya / uggahiyA5, paggahiyA6, ujjhiyadhammA ya 7 sattamiyA // 1 // chAyA-saMsRSTA 1, asaMsRSTA 2, udhdhRtA 3, tathA alpalepikA caiva 4 / udgRhItA 5, pragRhItA 6, ujjhitadharmA 7 ca saptamikA // 1 // saMmRSTAbhyAM-tatkharaNTitAbhyAM hastapAtrAbhyAM bhikSAM gRhNataH prathamA saMsRSTA 1 / asaMmaSTAbhyAM gRhNato'saMmRSTAkhyA dvitIyA 2 / pAkasthAnAd yat sthAlyAdau svArtha bhAvArtha--peTA. ardhapeTA, gomUtrikA, tathA pataMgavIthikA ye4 cAra tathA bAhyazaMbUkAvartA, Abhyantara zaMbUkAvartA ye chaha 6 tathA gamana, pratyAgamanake bhedase do bheda vAlI 'AyataM gatvA pratyAgatA' arthAt sIdhA jAkara pIchA lauTanA, tathA isake viparIta cakragatise jAkara ghApasa lauTanerUpa dUsare bhedake milAnese ATha-bheda gocarIke ho jAte haiN| sAta prakArakI eSaNAe~ ye haiM-- ___1saMsahamasaMsaTTA 2uddhaDa 3taha appaleviyAceva 4uggahiyA 5paggahiyA 6, ujjhiyadhammA ya 7sattamiyA // 1 // 1 saMsRSTA eSaNA, 2 asaMsRSTA eSaNA, 3 uddhRtA eSaNA, 4 alpa. lepikA eSaNA, 5 udgRhItA eSaNA, 6 pragRhItA eSaNA, 7 ujjhitadharmA essnnaa| bhojanakI sAmagrIse bhare hue hAtha evaM pAtrase bhikSA lenA so saMsRSTA eSaNA hai 1 / inase asaMmRSTa hAtha evaM pAtrase bhikSA lenA asaM bhAvArtha-peTA, ardhapeTA, gemUtrikA, tathA pataMga vIthikA, A cAra tathA bAhya za jhukAvartA, abhya tara zaMjhukAvartA, A cha tathA gAmanA pratyA gamananA hathI me levANI " AyataGgatvA pratyagatA" arthAt sIdhA ne pAi karavuM tathA enAthI viparIta vakragatithI jaIne pAchuM karavA rUpa bIjA bhedane meLavavAthI gocarInA ATha bheda thaI jAya che. sAta prakAranI eSazuo A che- __ "saMsahamasaMsahA (1) udhdhaDa (2) taha appale viyAceva (3) uggahiyA (4) paggahiyA (5) ujjhIya dhammAya (6) sattamiyA (7) // 1 // 1 saMsRSTI eSaNA, 2 asaMsRSTA eSaNa, 3 uchatA eSaNa, 4 alpa lekhikA eSaNA, 5. uduhitA eSaNA, 6 pragRhitA eSaNa, ujhIta dharmA eSaNA bhajananI sAmagrIthI kharaDAyelA hAtha ane pAtrathI bhikSA levI asaM. uttarAdhyayana sUtra :4 Page #424 -------------------------------------------------------------------------- ________________ uttarAdhyayanasUtre bhojanAyoddhRtaM tato gRhNataH uddhRtAkhyA dRtIyA 3 / nirlepaM bharjitacaNakAdikaM gRhNato'lpalepA caturthI 4 / ihAlpazabdo'bhAvArthakaH / udgRhItA nAma bhojanakAle bhoktukAmasya pariveSayituM darvIzarAvAdinA yadupahRtaM bhojanajAtaM tata eva gRhNataH paJcamI 5 / pragRhItA nAma bhojanakAlI bhoktukAmAya dAtumudyatena bhoktA vA yat karAdinA gRhotaM, tata eva gRhNataH SaSThI 6 / ujjhitadharmAtu yat parihArArha bhojanajAtaM yadanye dvipadAdayo nAvakAGkSanti, tad gRhNataH saptamI 7 / abhi hAzca dravya-kSetra-kAla-bhAva vissyaaH| tatra dravyAbhigrahAH kuntAgrAdi saMsthitaM ghRtapUrAdikaM grhiissyaamiityaadyH| kSetrAbhigrahAH-jaGghayormadhye dehalI maSTA eSaNA hai 2 / pAka gharase bAhara lAkara jo thAlI AdimeM apane nimitta bhojana rakhA gayA ho usako lenA uddhRtA eSaNA hai 3 / nirlepa bhuMje hue canA Adi lenA alpalepA eSaNA hai 4 / bhojana karaneke samaya bhojana karanevAle vyaktiko parosaneke liye camacA zakorA Adi dvArA jo khAdya sAmagrI bAhara nikAla kara rakhalI gaI hai usako lenA so gRhItA eSaNA hai 5 / bhojanakI icchAvAleko deneke liye udyata hue dAtAne jo kucha apane hAthameM bhojana sAmagrI le rakhI ho usako hI lenA so chaThI pragRhItA eSaNA hai 6 / nissAra hone ke kAraNa jisako jAnavara bhI nahIM cAhate haiM aise girAne yogya bhojanako lenA so sAtavIM ujjhitadharmA eSaNA hai 7 / dravya, kSetra, kAla, evaM bhAvako Azrita karake abhigraha huA karate haiN| aisA niyama karanA ki 'bhAle AdikI anI para rakhe hue dhRtpuuraasuSTI eSaNa che. 2 raseI gharamAMthI bahAra lAvI je thALI AdimAM pitAnA nimitta bhojana rAkhavAmAM Avela heya enuM levuM te udghatA eSaNA che. 3 nirlepa zekelA caNA AdinuM levuM e alepA eSaNa che, 4 bhejana karavAnA samaye bhojana karavAvALI vyaktine pIrasavA mATe camacA, zakarA Adi dvArA je khAdya sAmagrI bahAra kADhIne rAkhavAmAM Avela che ene levI e gRhitA eSaNa che, 5 bhejananI IcchAvALAne devA mATe ubhA thayela dAtAe je kAMI pitAnA hAthamAM bhejana sAmagrI laI rAkhela heya ene ja lAvIe chaThThI pragRhitA eSaNa che. 6 nisAra hovAne kAraNe jene janAvara paNa cAhatAM nathI evAM kaMkI devA egya bhajanane levuM e sAtamI ukjhIta dharmA eSaNA che.7, dravya, kSetra, kALa ane bhAvane Azrita karIne abhigraha thayA kare che. e niyama kara ke, "bhAlA AdinI aNI upara rAkhela ghUtapUrAdika bheja. uttarAdhyayana sUtra :4 Page #425 -------------------------------------------------------------------------- ________________ priyadarzinI TIkA a. 30 rasaparityAgavarNanam 407 kRtvA yadi dAsyati, tadA grhiissyaamiityaadyH| kAlAbhigrahAH-sakalabhikSAcara nivartanAvasare mayA paryaTitavya mityAdayaH / bhAvAbhigrahAstu hasan rudan vA baddho vA yadi dAtA dAsyati tadA'hamAdAsye natvanyathetyAdayaH // 25 // _rasaparityAgamAhamUlam-khIradahi sappimAI, paMrNayaM pANabhoyaNaM / parivajjaNaM rasANaM tu, bhaNiyaM rasavivajjaNaM // 26 // chAyo-kSIra dadhi sapirAdi, praNItaM pAnabhojanam / parivarjanaM rasanAM tu, bhaNitaM rasavarjanam // 26 // TIkA-'khIradahi' ityAdi kSIraM-dugdhaM, dadhi-idaM prasiddhArthakam , sapiH-ghRtam , Adi zabdAd guDapakyAnAdInAM grahaNam , tathA praNItaM-sarasaM vyAghAritaM, pAnabhojanaM pAnaM-pAnakaM khajUradika bhojanako lUMgA' so dravyAbhigraha hai| 'jo dAtA dehalIko apanI jaMghAke bIcameM karake bhojana degA usase bhikSA lUMgA' so kSetrAbhigraha hai| 'samasta bhikSuka jaba bhikSA le AveMge taba maiM bhikSA lene jAU~gA' aisA niyama karanA so kAlAbhigraha hai| 'ha~satA huA, yA rotA huA athavA baddha huA dAtA bhikSA degA to hI lUMgA' aisA niyama karanA bhAvAbhigraha hai / / 25 / / aba rasaparityAgakA svarUpa kahate haiM-'khIradahi0' ityAdi / anvayArtha-(khIra dahi sappimAI-kSIra dadhi sapirAdi) kSIra-dugdha, dadhi, sarpi-ghRta ina rasoke tathA gur3ameM pake hue anna tathA (paNIyaM pANa bhAyaNaM-praNItaM pAnabhojanam ) jisameM bagAra lagA ho aise bhojana pAna nane laIza" e dravyAbhigraha che. "je dAtA dehalIne pitAnI jeghAnI vacamAM karIne bhejana Apaze tenAthI bhejana laIza." e kSetrAbhigraha che. "saghaLA bhikSu jyAre bhikSA laIne Avaze tyAre huM bhikSA levA jaIza" e niyama karo te kALa abhigraha che. "hasatA, retA, athavA baMdhAyela dAtA bhikSA Apaze te ja huM laIza" Avo niyama kare e bhAvAbhigraha che mArA ve 245rityAganu 2135 4 cha.-" khIradahI." tyA ! ___manyA -khIradahi sappimAI-kSIradadhisapirAdi mIra, dUdha, &ii, dhI. yA rasAne tathA gANamA 54veda manna pANIyaM pANabhAyaNaM-praNItaM pAnabhojanam tathA jemAM vaghAra lAgela heya evuM bhejana, pAna, khajura, rasa, Adi tathA uttarAdhyayana sUtra:4 Page #426 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 408 uttarAdhyayanasUtre rasAdikaM, bhojanaM-bhujyata iti bhojanaM ghRtAbhidhAritamodanAdikam , eSAM rasAnAMrasyamAnatvena rasapadavAcyAnAM parivarjana tu rasavarjanaM rasaparityAga nAmnA prasiddha bAhyaM tapaH, bhaNitaM-tIrthakarAdibhiruktamityarthaH // 26 // kAyaklezamAhamUlam-ThANAM vIrAsoiyA, jIvassa u suhAvahA / uggA jahA~ dharijaMti, kAyakilesaM tamAhiyaM // 27 // chAyA-sthAnAni vIrAsanAdikAni, jIvasya tu zubhAvahAni / ugrANi yathA dhAryante, kAyaklezaH sa AkhyAtaH // 27 // TIkA-'ThANA' ityAdi - vIrAsanAdIni-vIrAsanaM yat siMhAsanasthitasya tadapasAraNe tathaivAvasthAnaM, nadAdi yeSAM tAni vIrAsanAdikAni, Adi-zabdAd godohikAsanAdi grahaNam / locAdhupalakSaNaM caitat, sthAnAni=dehAvasthAnabhedAH, yathA-yena prakAreNa, dhAryante= sevyante, sa kAyaklezaH AkhyAtaH, ityanvayaH / vIrAsanAdikAni sthAnAni kathaM bhUtAni ? jIvasya zubhAvahAnyeva, nizcayena zubhapariNAmajanakAni, yadvA-mokSamukhakhajUra rasa Adi tathA ghRta pakva modakAdikoMke khAnekA tyAga karanA so (rasavivajjaNaM bhaNiyaM-rasavarjanaM bhaNitaM) rasa parityAga hai| bhAvArtha-dUdha dahI Adi rasoMke evaM ghRta AdimeM pake hue bhojana pAnake khAnekA tyAga karanA so rasaparityAga bAhyatapa hai // 26 // aba kAyaklezakA svarUpa kahate haiM--'ThANA' ityaadi| anvayArtha-(vIrAsaNAIyA-vIrAsanAdikAni sthAnAni) vIrAsana tathA godohika Asana lagAkara baiThanA, tathA kezoMkA luMcana karanA, ye saba sthAna jIvake liye nizcayase zubha pariNAma janaka mAne gaye haiN| parivajjaNaM rasANaM tu-parivarjanaM rasAnAM tu dhIthI 54veda ma mAhina bhaavaan| tyAya 42 me rasavivajjaNaM bhaNiyaM-rasavivarjanaM bhaNitaM 2sa parityAga . bhAvArtha-dUdha, dahIM Adi rane ane ghI AdimAM pakavelA bhejana AdinA khAvAne tyAga kare e rasa parityAga bAhya tapa che. mArA DAya dezanA 2135ne 43 che.-"ThANA" tyA ! manvayArtha-vIrAsaNa IyA ThANA-vIrAsanAdikAni sthAnAni vIrAsana tathA gehika Asana lagAvIne besavuM, kerInuM laMcana karavuM, A saghaLA sthAna jIvana mATe zubha pariNAma janaka mAnavAmAM Avela che. athavA mokSa sukhane uttarAdhyayana sUtra :4 Page #427 -------------------------------------------------------------------------- ________________ priyadarzinI TIkA a0 30 saMlInatAvarNanam 42 saMpAdakAni iha tu zabdo nizvayArthakaH / punaH kathaM bhUtAni ? ugrANi= duSkaratayA kaThinAni / yadyapI saMsAryAtmanaH kAyAnugatatvena klezaH syAt : tathApi mokSAbhilASiNAM bhAvitAtmanAM klezo na bhavatIti kAyaklezasya karmanirjarAjanakatvena tapodharma rUpatvamuktam / ' ThANA ' ityAdau pulliGganirdeza AryatvAt // 27 // saMlInatAmAha mUlam - aigaMtamaNAvAeM, itthIpasuvivajjie / saNasaNa sevaNayA, vivittasayaNAsaNaM // 28 // chAyA - ekAntenApAte, strIpazuvivarjite / zayanAsanasevanatA, vivaktazayanAsanaM // 28 // TIkA -- egaMta ' ityAdi -- ekAnte - janasaMvAdharahite, anApAte- khAdigamanAgamanavarjite, strIpazuvivarjitaM = strIpazupaNDakAdi, rahite, zUnyAgArAdAviti bhAvaH / zayanAsana sevanatA= zayanA(uggA - ugrA) athavA mokSa sukhake pradAtA mAne gaye haiM / isIliye ye duSkara hone se ( kAyakilesaM tamAhiyaM kAyaklezaH sa AkhyAtaH ) so kAyakleza nAmakA bAhyatapa hai / yadyapi saMsArI AtmAoMko aisA karane se kleza hotA hai parantu mokSAbhilASI bhAvita AtmAoMko aisA karanA klezAspada na hokara pratyuta karma nirjarAkA kAraNa mAnA jAtA hai isaliye yaha 'tapa' mAnA gayA hai ||27|| saMlInatA isa prakAra hai- 'egaMtamaNAvAe' ityAdi / anvayArtha - ( egaMtamaNAvAe- ekAntenApAte) jo sthAna ekAnta ho strI AdikoMke gamanAgamana se varjita ho (itthIpasu vivajjie - strI pazu zyApavAvAjA manAyesa che. yA bhATe me huNDa2 hovAthI uggA-ugrA bhaDAuThina che. jahA dharijjaMti- - yathA dhAryante A je pramANe dhAraNa karavAmAM Ave te rIte tene dhAraNa 42 te kAyakilesaM tamAhiyaM - kAyaklezaH sa AkhyAtaH yadveza nAmanuM bAhya tapa kahevAmAM Ave che. jo ke, sa`sArI AtmAene A pramANe karavAmAM bhAre kleza thAya che paratu meAkSAbhilASI bhAvita AtmAene A karavu' klezAspada nahIM paraMtu karmanirjarAnuM kAraNa mAnavAmAM Ave che. A kAraNe A 'taya' mAnavAmAM Ave che. // 27 // saMsInatA yA prAre che." egaMtamaNAvAe" ityAhi ! bhyanvayArtha -- egaMtamaNAvAe - ekAntenApAte ne sthAna anta hoya, zrI mAhinA gamanAgabhanathI vata hoya, itthI pasu vivajjie - strI pazu vivarjite u0-52 uttarAdhyayana sUtra : 4 Page #428 -------------------------------------------------------------------------- ________________ - 41. uttarAdhyayanasUtre samasevanaMzayyApIThAdisevanam , vivaktazayanAsanaM nAma bAhyaM tapa ucyate / upalakSaNaM caitad eSaNIyaphalakAdigrahaNasya / anayA gAthayA viviktacaryA nAma saMlInatA nirdiSTA bhavati / iyaM zeSa saMlInatopalakSaNam / saMlInatA hi caturvidhA-indriyasaMlInatA, kaSAyasaMlInatA, yogasaMlInatA, vivaktacaryA ceti / tathAcoktam iMdiya 1 kasAya 2 yoge 3, paDucca saMloNayA muNeyanyA / taha jA vivittacariyA 4, paNNattA vIyarAgehi // 1 // chAyA-indriyakaSAyayogAn , pratItya saMlInatA jJAtavyA / tathA yA viviktacaryA, prajJaptA vItarAgaiH // 1 // tatrendriyasaMlInatA-manojJAmanojJeSu zabdAdiSu rAgadveSAkaraNAt / kaSAyasaMlInatA tadudayanirodhAdeH / yogasalInatAmanovAkAyAnAM zubheSu pravRtterazubhAnivRttezca / viviktacaryAatraivokteti bodhyam // 28 // vivajite) strI pazu paMDaka Adise rahita ho aise sthAnameM ( sayaNAsaNa sevaNayA-zayanAsanasevanatA) sonA baiThanA isakA nAma (vivittasayaNAsaNaM-vivittazayanAsana) vivikta zayyAzana hai| isa vivikta zayanAsanarUpa saMlInatAse avaziSTa saMlInatAoMkA grahaNa ho jAtA hai| indriyasalInatA, kaSAyasaMlInatA, yogasaMlInatA tathA viviktacaryA, isa taraha saMlInatA cAra prakArakI hai| kahA bhI hai-"iMdiya kasAya yoge paDucca saMlINayA muNeyavvA / taha jA vivittacariyA paNNattA vIyarAgehiM // 1 // " manojJa evaM amanojJa padArtho ke viSayameM rAgadveSa karanekA tyAga karanA yaha indriya saMlInatA hai| krodha, mAna, mAyA evaM lobha ina kaSAyoMke udayakA nirodha karanA so kaSAya saMlInatA hai| mana, vacana evaM kAya pI, 52, 574 mAhithI 2Dita DAya, mAvA sthAnamA sayaNAsaNAsevaNayADAyanAsanasevanatA subu mesa mArnu nAma vivittasayaNAsaNaM-vivitazayanAsana vivikta zasyAsana che. A vivikta zayanAsanarUpa saMlInatAthI avaziSTha saMlIlatAonuM grahaNa thaI jAya che. Idraya saMlonatA, kaSAya saMlInatA, galInatA, tathA viviktacaryA, A pramANe salInatA cAra prakAranI che. kahyuM paNa che "iMdiya kasAya yoge paMDDucca saMloNayA muNeyavvA / taha jA vivittacariyA paNNattA vIyarAgehiM // 1 // " mane ane amane padArthonA viSayamAM rAgadveSa karavAne tyAga kare che Indriya saMsInatA che. kodha, mAna, mAyA ane lebha, A kaSAyanA udayane nirAdha kara e kaSAya saMlInatA che. mana, vacana, ane kAyA A traNa uttarAdhyayana sUtra:4 Page #429 -------------------------------------------------------------------------- ________________ priyadarzinI TIkA. a. 30 AbhyaMtaratapovarNanam uktamevArthamupasaMharan vakSyamANArthasambandhamAhamUlam-eso bAhiraMgatavo, samAsaNaM viyaahio| abhiMtaraM tavaM etto, vocchAmi aNuputvaso // 29 // chAyA-etad bAhyakatapaH, samAsena vyAkhyAtam / ____ AbhyantaraM tapa ito, vakSyAmi anupUrvazaH // 29 // TIkA-'eso' ityAdi / gAtheya sugamA // 29 // bhatijJAtamAhamUlam-pAyacchittaM viNeo, veyAvaccaM taheveM sjjhaao| jhANaM ca viussaggo, eso abhitaro tevo // 30 // chAyA-prAyazcittaM vinayo, vaiyAvRtyaM tathaiva svAdhyAyaH / dhyAnaM ca vyutsargaH, etadAbhyantaraM tapaH // 30 // TIkA-'pAyAcchittaM' ityaadi| akSarArthaH sugamaH / bhAvArthastu vakSyate // 30 // ina tIna yogoMko zubhameM pravRtta karanA tathA azubhase haTAnA yaha yogasaMlInatA hai| ekAntameM uThanA baiThanA Adi ekAntacaryA hai // 28 // ukta arthakA upasaMhAra karate hue Age kahe jAne vAle arthake sambandhako kahate haiM-'eso' ityaadi| ___ anvayArtha he jambU ! (eso bahiragatako samAseNa viyAhioetad bAhyakatapaH samAsena vyAkhyAtam ) maiMne yaha bAhyatapakA saMkSepase varNana kiyA, (eto AbhitaraM tavaM-ita AbhyaMtaraM tapaH) aba anakramase Abhyantara tapakA (aNupuvvaso vocchAmi-anupUrvazaH vakSyAmi) varNana karatA hUM // 29 // aba Abhyantara tapake nAma kahate haiM-'pAyacchittaM' ityAdi / anvayArtha-(pAyacchitaM-prAyazcittaM) prAyazcitta 1 (viNao vinayo) gene zubhamAM pravRtta karavAM tathA azumathI haTAvavAM e yoga saMlInatA che. ekAntamAM besavuM Adi ekAnta caryA che. 28 ukta arthane upasaMhAra karIne tathA AgaLa kahevAmAM AvanAra arthanA dhane 4 cha.-"eso" tyA ! manvayArtha -eso bahira gatavo samAseNa viyAhio-etat bAhyakatapaH samAsena vyAkhyAtam bhyU meM 4 mAha ta5rnu saMkSepathI paNana 4yu, eto abhi. taraM tavaM-itaH AbhyantaraM tapaH huve anubhathI pAlyantara tarnu paNana 43chu // 26 // ve satyata2 sapanA nAma upAmAM Ave che.-"pAyacchitaM " tyAha. manvayArtha-pAyacchittaM-prAyazcittaM prAyazcitta 1, viNao-binayo vinaya 2, uttarAdhyayana sUtra :4 Page #430 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 412 uttarAdhyayanasUtre prAyazcittamAha mUlam - AloyaNArihAIyaM, paoNyacchittaM tu dasevihaM / jaM bhikkhU vahaI sammaM, pAyeMcchittaM temIhiyaM // 31 // chAyA - AlocanArhAdikaM prAyazcittaM tu dazavidham / yadabhikSurvahati samyak prAyazcittaM tadAkhyAtam // 31 // TIkA- ' AloyaNArihAIyaM ' ityAdi prAyazcittaM tu pUrvapradarziteSu SaTsu AbhyantaratapaHsu yat prathamaM prAyazcittAbhidhAnaM tapa uktaM, tattu - AlocanArhAdikaM dazavidhaM bhavati / tatra - AlocanArham - Adi ryasya tadAlocanAdikam / ihAdizabdAt pratikramaNAdigrahaNam, nanu AlocanAIm - AlocanAyogyamatIcArAdirUpaM pApam, AlocanA tu tadvizodhakaM, vinaya 2, (veyAvacyaM - vaiyAvRtyaM) vaiyAvRtya 3, ( sajjAo - svAdhyAyaH ) svAdhyAya 4, (jjhANaM - dhyAnaM ) dhyAna 5, ( viussaggo - vyutsargaH ) evaM vyutsarga 6, (eso abhiMtaro tavo- eSaH AbhyantaraM tapaH ) yaha chaha prakArakA Abhyantara tapa hai // 30 // prathama prAyazcitta nAmaka tapake svarUpako kahate hai- 'AloyaNA' ityAdi anvayArtha - pUrva gAthAmeM chaha prakArake Abhyantara tapa kahe haiM unameM jo prathama prAyazcitta nAmakA tapa hai vaha (AloyaNArihAIyaM-AlocanAhAdikam ) AlocanArhAdikake bhedase daza prakArakA hai| AlocanAhIdika isameM rahe hue Adipadase pratikramaNa AdikA grahaNa huA hai| zaMkA- AlocanA ke yogya jo aticAra Adi rUpa pApa haiM ve hI beyAvaccaM - vaiyAvRtyaM vaiyAvRtya 3, sajjAo - svAdhyAyaH svAdhyAya 4, jjhANaM - dhyAnaM dhyAna 5, viussaggo-vyutsargaH vyutsa 6, eso abbhitaro tavo - eSa AbhyAntaraM tapaH prAranAM mAlyantara tatha che. // 30 // prathama prAyazcitta nAmanA tapanA svaipane DevAmAM Ave che- "Alo" ityAhi ! yaNA anvayA pUrva gAthAmAM cha prakAranA Abhyantara tapa kahela che. AmAM ne prathama prAyazcitta nAma taya che te AloyaNArihAriyaM-AlocanArhAdikam AleAcanA kinA bheTThathI dasa prakAranu che. AlecanArdika AmAM rahelA Adi padathI pratikramaNa AdinuM grahaNa thayela che. zakA--mAaAcanAne ceAgya je aticAra AdirUpa pApa che eja Ale uttarAdhyayana sUtra : 4 Page #431 -------------------------------------------------------------------------- ________________ priyadarzinI TIkA. a0 30 dazavidhaprAyazcittavarNanam 413 tat kathamanayo rekarUpatvaM syAt ? ucyate - abhedAropaNAlocanAdikamapi AlocanAhaudi zabdenoktam / iha hi pApAnyAlocanAdInAM viSayaH, AlocanAdIni ca viSayINIti / kiM nAma tat prAyazcittam ? ityAha- 'je' ityAdi, yat - tapo'nuSThAnaM bhikSuH- muniH samyag vahati pApavizuddhayarthaM suSThurityA samAcarati tat prAyazcittamAkhyAtamiti / prAyazcittasya dazavidhatvaM proktam " AloyaNa paDikamaNe, mosa vivi tahA viusagge / tava - cheya-mUla aNava, uppA ya pAraMcie caiva // 1 // " chAyA - AlocanA pratikramaNaM, mizra vivekastathA vyutsargaH / tapazchedomUlamanavasthApyatA ca pArizcikameva // 1 // AlocanAI haiM / ataH jaba pApakarma AlocanAI haiM aura unakI vizodhikA hI AlocanA hai to phira ina donoM meM ekarUpatA kaise AsakatI haiN| uttara - abhedake Aropase AlocanAdika bhI AlocanAhIdi zabdase kahe diye gaye haiN| pApAdika AlocanAdikoMke viSaya haiN| tathA AlocanA Adika viSayI haiN| prAyazcitta kisako kahate haiM isa para kahate haiM ki (jaM bhikkhU sammaM vahaI - yad bhikSu rvahati samyak ) jisa tapako bhikSu apanI pApavizuddhi ke liye samyagarUpase Acarita karatA hai (taM pAyacchittaM AhiyaM tat prAyazcittaM AkhyAtam ) vaha prAyazcitta kahA jAtA hai / (pAyacchittaM tu dasavihaM prAyazcittaM tu dazavidham ) vaha prAyazcitta dasa prakArakA hai vaha isa prakAra hai-AlocanA, pratikramaNa, tadubhaya, viveka, vyutsarga, tapa, cheda, mUla, anavasthApya, pAraMcika | lage huve pApako I - canA che. AthI jyAre pApakama AleAcanA che ane enI vizeAdhikA ja AleAcanA che te pachI A bannemAM ekarUpatA kai rIte AvI zake che ? uttara-abhedanA ArApathI AleAcanAdika paNa AleAcanAdi zabdathI kahevAyela che. pApArkika AleAcanAdikAnA viSaya che. tathA AleAcanA Aphrika viSayI che. prAyazcitta kAne kahevAmAM Ave che. AnA aMge kahe che ke, jaM bhikkhU sammaM vahai - yad bhikSurvahati samyakU ne tapane likSu potAnI pAyavizuddhinA bhATe sabhyaga3pathI Ayarita re che taM pAyazcittaM AhiyaM tat prAyazcittaM ANyAsam tene Ayazcitta uDevAmAM Ave che. pAyazcittaM tu dasavihaM - prAyazcittaM tu dazavidham e prAyazcitta dasa prakAranAM che. je yA prabhAai che-AteoyanA, atibhAra, tahulaya, viveU, vyutsarga, tapa, cheha, bhUla, anavasthAcya, pArathiGa lAgesAM uttarAdhyayana sUtra : 4 Page #432 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 494 uttarAdhyayanastre tatrA''locanA - guroragre vAcA pApasya prakAzanaM, tanmAtreNaiva yat pAtakaM zudhyati, tadAlocanAm // 1 // pratikraNaNaM doSAnivRttirmithyA duSkRtadAnamityarthaH / azubhayogamavRttamAtmAnaM pratinivartya, tasya zubhayoge samAnayanamiti yAvat / tanmAtreNaiva yat sAvadyavacanAdi pApaM zudhyati, na tu guru samakSamAlocyate, tat pratikramaNAm / tathA-yatra gurusamakSamAlocya tadAjJayA midhyAduSkRtaM dadAti tadAlocanA-pratikramaNArhatvA nmizram ubhayAtmakam / tathA - viveka:- pRthakaraNaM, tanmAtreNaiva yasya zuddhistad vivekAm / yataH kathaMcidazuddhA''hArAdigrahaNe tatyAgamAtreNaiva zuddhirbhavati / guruke samakSa zuddha bhAvase apane mukhase prakaTa karanA isakA nAma AlocanA hai| itane mAtra se jisa pApakI zuddhi hotI hai vaha pApa AlocanAha hai 1 / lage hue pApakA pazcAttApa karake usase nivRtta honA aura nayA pApa na ho isake liye sAvadhAna rahanA pratikramaNa hai / arthAt azubha yogameM pravRtta apanI AtmAko vahAMse haTAkara zubhayoga meM sthApita karanA pratikramaNa hai| itane mAtra se hI jisa pApakI zuddhi hotI hai vaha pApa pratikramaNAI hai / pratikramaNArha pApa guruke samakSa Alocita nahIM hotA hai 2 / AlocanA evaM pratikramaNa, donoM sAtha karanA so mizra hai / arthAt guruke samakSa AlocanA karake unakI AjJAse mithyAduSkRta denA yaha tadubhaya prAyazcitta hai 3 / azanapAna Adi vastu yadi akalpanIya AjAveM aura pIchese mAlUma paDe to usakA tyAga karanA viveka prAyazcita hai / isa viveka prAyazcitta se kathaMcit azuddha AhAra Adike pApane gurU samakSa zuddha bhAvathI peAtAnA mukhathI pragaTa karavAM AnuM nAma AlecanAM che. ATalA mAtrathI je pApanI zuddhi thAya chete pA5 a leAca nAhu che? lAgelA pApanA pazcAttApa karIne enAthI nivRtta thavu. ane pharIthI navuM pApa na thaI jAya e mATe sAvadhAna rahevuM pratikramaNa che. arthAt azubha ceAgamAM pravRtta peAtAnA AtmAne tyAMthI haTAvI laine zubhayeAgamAM sthApita karavA AnuM nAma pratikramaNa che. ATalA mAtrathI ja je pApanI zuddhi thAya che . te pApa pratikramaNArha che. ra, pratikramaNAhu pApa gurUnA samakSa Ale cita thatuM nathI. AleAcanA ane pratikramaNa, banne sAthe karavAM e mizra che. arthAt gurUnI samakSa AlecanA karIne emanI AjJAthI mithyA duSkRta devuM e tadubhaya prAyazcitta che. 3, azanapAna Adi vastu akalpanIya AvI jAya ane pachIthI mAlUma paDe tyAre ene tyAga karavA e viveka prAyazcitta che. A viveka prAyazcittathI kathaMcita azuddha AhAra AdinuM grahaNa thavAthI lAgelA uttarAdhyayana sUtra : 4 Page #433 -------------------------------------------------------------------------- ________________ priyadarzinI TIkA a. 30 dazavidhaprAyazcittavarNanam vyutsargaH-kAyotsargastenaiva yasya zuddhistad vyutsargAham / tathA-yatra pratisevite nirvakRtikAdi paNmAsAntaM tapo dIyate tat tapo'ham / yatra cA'sevite paryAyacchedaH kriyate, tacchedArham / yatra co''patite sarva paryAyamucchedya mUlato vratAropaH syAt , tanmUlAham / yena tu sevitena upasthApanAyA apyayogyaH san yAvad guruktaM tapo na kuryAt tAvad vrateSu na sthApyate, AcIrNatapAstu doSoparato vrateSu sthApyate, tadanavasthApyam / yasmin sevite liGgakSetra-kAlatapasA pAramaJcati, tat pArAzcitam / grahaNa honese lage hue pApoMkI zuddhi usake parityAga karanese hotI hai| yaha vivekAha doSa hai 4 / ekAgratA pUrvaka zarIra aura vacana ke vyApAroMkA tyAganA vyutsarga hai / vyutsargase jo pApa zuddha hotA hai vaha vyutsarga hai 5 anazana AdikA karanA so tapa hai| isa tapa prAyazcittameM nirvikRtise lekara chaha mahIne taka anazana Adi bAhyatapa kiyA jAtA hai 6 / doSake anusAra divasa, pakSa, mAsa AdikI pravrajyA ghaTA denA cheda hai, yaha prAyazcitta chedA mAnA gayA haiM 7 / jisameM mUlataH dIkSA paryAyakA cheda kiyA jAve aura phira navIna dIkSA dI jAve vaha mUlAI prAyazcitta haiM 8 / aisA doSa bana jAya ki jisameM sAdhu upasthApanAke bhI yogya na rahe usa samaya guru mahArAja isake liye jo tapa anuSThita karaneke liye kaheM vaha tapa jabataka na kiyA jAya tabataka vratoMmeM sthApita nahIM karanA evaM tapa jaba kara liyA jAve taba zuddhi hone para vratoMmeM sthApita karanA isakA nAma anavasthApya prAyazcitta hai 9 / jisake sevita karane para jIva liGga, pApanI zuddhi ane parityAga karavAthI thAya che. A vivekAI deSa che. 4 ekAgratA pUrvaka zarIra ane vacananA vyApArane tyAga kare. vyutsarga che. vyatsargathI je pApa zuddha thAya che te vyutsarga che 5, anazana AdinuM karavuM e tapa che, A tapa prAyazcittamAM nirvikRtithI laIne cha mahinA sudhI anazana Adi bAhA tapa karavAmAM Ave che. 6, deSanA anusAra divasa, pakSa, mAsa AdinI pravajyA ghaTADI devI cheda che. A prAyazcitta chedAI mAnavAmAM Avela che. 7, jemAM mUlataH dIkSA paryAyane cheda karavAmAM Ave, ane pachI navI dIkSA ApavAmAM Ave te mUlAI prAyazcitta che 8, evo doSa banI jAya che, jenAthI sAdhu upasthApanAne paNa gya na rahe, e samaye gurUmahArAja enA mATe je tapa anuSThIta karavAne mATe kahe e tapa jyAM sudhI kara. vAmAM na Ave, tyAM sudhI vratamAM sthApita na karavA ane ta5 jyAre karI levAmAM Ave tyAre zuddhi thayA pachI vratamAM sthApita karavA enuM nAma anavasthApya prAyazcitta che. 9, jenuM sevana karavAthI jIva liMga, kSetra, kALa, ane uttarAdhyayana sUtra:4 Page #434 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 416 uttarAdhyayanasUtre " yadvA- pAramantaM prAyazcittAnAmaJcatIti pArAJcitam tat utkRSTasya prAyazcittasyA bhAvAt / ityevaM dazavidhaM prAyazcittaM prAyazcittanAmakaM tapastIrthakarAdibhiruktamityarthaH // vinayamAha - mUlam - abbhuTToNaM aMjaliMkaraNaM, taihevAsarNedAyaNaM / gurubhattibhAvasussA, viNao aisa viyAhio // 32 // chAyA - abhyutthAnaM aJjalikaraNaM, tathaivAsanadAnam / gurubhaktirbhAvazuzrUSA, vinayaSa vyAkhyAtaH || 32 | TIkA-' abhuTTANaM' ityAdi -- abhyutthAnaM - gurvAdInAM saMmAnArthaM tadabhimukhamutthAnam, aJjalikaraNa karadvayasya saMpuTAkAreNa yojanam, tathA AsanadAnaM pIThAdidAnam / evakAraH pAdapUraNe, tathA - gurubhaktiH, guruviSayo'nurAgaH, tathA - bhAvazuzrUSA = bhAvaH - antaHkaraNaM tena kSetra, kAla, evaM tapakI apekSA pAra pahu~ca jAtA hai athavA prAyazcittoMke pAra pahu~ca jAtA hai usakA nAma pArAMcita prAyazcitta hai 10 / isase utkRSTa aura koI prAyazcitta nahIM hai| yaha sabase U~cA prAyazcitta hai / isa prakAra prAyazcitta nAmaka yaha dazavidha Abhyantara tapa hotA hai // 31 // vinaya tapa isa prakAra hai- 'abbhuTTANaM' ityAdi / anvayArtha - ( anbhuTThANaM - abhyutthAnam ) guru Adi mAnyajanoMke samakSa sanmAna pradarzita karaneke liye khaDe ho jAnA abhyutthAna hai / (aMjalikaraNaM -aJjalikaraNaM) dono hAthoM ko unake samakSa joDanA aMjalikaraNa hai (tadeva AsaNadAyaNaM- tathaivAsanadAnam) unako ucca Asana pradAna karanA yaha AsanadAna hai / (gurubhatti bhAvasussUsA - gurubhaktirbhAva tapanI apekSA pAra paheAMcI jAya che. athavA prAyazcittonI pAra paheAMcI jAya che. Anu nAma pArAMcita prAyazcitta che. 10, AnAthI utkRSTa khIjuM kAI prAyazcitta nathI. A sahuthI UMcuM prAyazcitta che. A pramANe prAyazcitta nAmanuM A davidha AbhyaMtara tapa thAya che. 5315 vinaya tyne| AA aThAra che - " abbhuTThANaM " tyAhi ! manvayArtha - abbhuTThANaM-abhyutthAnam gu3 mAhi mAnya bhanAnI sAme sanbhAna adRrzita 42vA mATe ulA rahevu, malyuMtthAna che. aMjalikaraNaM -aJjali karaNaM bhanne hAthone zobhanI sAme leDavA manasi 4275 che. taheva mAsaNadAyaNaMtathaivAsanadAnam khemane usya Asane mesAuvA te Asana hAna che. gurubhatti bhAvasussUsA - gurubhaktirbhAva zuzrUSA guDnA viSayamA anurAga rAbhava te zubhakti uttarAdhyayana sUtra : 4 Page #435 -------------------------------------------------------------------------- ________________ priyadarzinI TIkA a0 30 vaiyAvRtyavarNanam = zuzrUSA guruvacanaM zrotumicchA gurvAjJAyAH pratIkSetyarthaH yadvA-bhAvenaAdareNa zuzrUSA gurvAdInAM sevA, eSa vinayaH vinayanAmakaM tapaH, vyAkhyAtaH = asarH kathita syarthaH ||32|| vaiyAvRtyamAha -- mUlam - AyariyamAIe, veyAvaccami davihe / oNsevaNaM jahAthAmaM, veyAvaccaM tamahiyaM // 33 // chAyA - AcAryAdike, vaiyAvRtye dazavidhe / AsevanaM yathAsthAma, vaiyAvRtyaM tadAkhyAtam ||33|| O TIkA- 'Ayariya mAIe ' ityAdi AcAryAdike = AcAryAdiviSayake dazavidhe - AcAryopAdhyAya - sthavira - tapasviglAna - zaikSa- sAdharmika-kula- gaNa saMghAtmaka viSaya bhedAdazaprakArake vaiyAvRttye= AhArAdisaMpAdanaM vaiyAvRttyaM tasmin yat yathAsthAma= yathA zakti, Asevanam - ArAdhanaM, tad vaiyAvRtyaM vaiyAvRtyanAmakaM tapastIrthakarAdibhirAkhyAtam // 33 // zuzrUSA) guruke viSaya meM anurAga rakhanA so gurubhakti hai / evaM antaHka se guruvacanoM ko sunanekI AkAMkSA rakhanA, unakI AjJApAlana karane kI pratIkSAmeM rahanA so bhAva zuzrUSA hai| ( esa viNao viyAhioeSaH vinayaH vyAkhyAtaH) athavA AdarapUrvaka gurujanoMkI sevA karanA yaha saba vinaya tapa hai ||32|| vaiyAvRtya isa prakAra hai- 'Ayariya0' ityAdi / anvayArtha -- (AyariyamAIe dasavihe vaiyAvaccaM mi- AcAryAdirka dazavidhe vaiyAvRtye ) AcArya, upAdhyAya, sthavira, tapasvI, glAna, zaikSa, sAdharmika, kula, gaNa, saMgha, ina bhedoMse vaiyAvRtya tapa dasa prakArakA che. ane aMtaHkaraNathI gurU vacanAne sAMbhaLavAnI AkAMkSA rAkhavI, emanI AjJAnuM pAsana uravAnI pratikSAmA rahevu te lAva suzrUSA che. esa viNaoviyAhio - eSaH vinayaH vyAkhyAtaH athavA mahara pUrva gunAnI sevA uravI me saghaNAM vinaya taya che ||32|| tyiAhi ! vaiyaavRtyn| yA prahAra che.- " Ayariya" anvayArtha - Ayariya mAIe dasavihe veyAvaccami - AcAryAdike dazavidhe vaiyAvRtyeM AyArya, upAdhyAya, sthavira, tapasvI, glAna, zaikSa sAdhami ka kuLa, gaNu, saMgha, A bhedathI vaiyAnRtya tapa isa prakAranuM hoya che. A tapamAM u0 53 uttarAdhyayana sUtra : 4 Page #436 -------------------------------------------------------------------------- ________________ uttarAdhyayanasUtre svAdhyAyamAhamUlam-vAyA~ pucchaNA caiva, tahe pariyaNA / aNuppehA dhammakahA, samjhAo paMcahAM bhave // 34 // chAyA--vAcanA pracchanA caiva, tathaiva parivartanA / ___ anuprekSA dharmakathA, svAdhyAyaH paJcadhA bhavati // 34 // TIkA--'vAyaNA' ityaadi| su-suSTu, A-maryAdayA, adhyayaH-adhyayanaM, svAdhyAyaH-svAdhyAyanAmakaM tapaH, paJcadhA bhavati, vAcanA, pracchanA, parivartanA anuprekSA, dharmakathAceti / vAcanAdayaH zabdAH mAgekonatriMzattame'dhyayane vyAkhyAtA // 34 // hotA hai| isa tapameM (AsevaNaM jahAthAmaM veyAvaccaM tamAhiyaM-Asevana yathAsthAma vaiyAvRtyaM tadAkhyAtam ) apanI zaktike anusAra AcArya AdikoMke liye AhAra AdikA lA denA yahI unakI sevA hai aura yahI vaiyAvRtya tapa hai // 33 // svAdhyAya tapa isa prakAra hai-'vAyaNA' ityaadi| ___ anvayArtha (sajjhAyo paMcahA bhave-svAdhyAyaH paJcadhA bhavati) acchI taraha maryAdAMnusAra adhyayana karanA isakA nAma svAdhyAya hai| yaha svAdhyAya antaraMga tapa hai| yaha pAMca prakAra kA hai / ve pAMca prakAra ye haiM-(vAyaNA pucchaNA ceva taheva pariyaTTaNA aNuppehA dhammakahA-vAcanA, pRcchanA caiva tathaiva parivartanA anuprekSA dharmakathA) vAcanA, pRcchanA, parivartanA, anuprekSA aura dhrmkthaa| vAcanAAdikoM kA artha pahile untIsaveM adhyayana meM likhA jA cukA hai // 34 // AsevaNaM jahA thAma veyAvaccaM tamAhi -Asevana-yathAsthAma vaiyAghrAtyaM tadAkhyAtam pitAnI zaktinA anusAra AcArya AdikenA mATe AhAra AdinuM lAvI ApavuM eja emanI sevA che, ane eja vaiyAvRtya tapa che. a33. svAdhyAya ta5 2 // 5412nu cha-" vAyaNA" tyAdi sankyAtha-sajjhAyo paMcahAM bhave-svAdhyAyaH pazcadhA bhavati bhADA anusAra sArI rIte adhyayana karavuM tenuM nAma svAdhyAya che. A svAdhyAya ataraMga ta5 cha mA pAMya 12nu cha. se pAMya 542 mA che-vAyaNA pucchaNA ceva taheva pariyaTTaNA aNuppehA dhammakahA-vAcanA pRcchanA caiva tathaiva parivartanA anuprekSA dharmakathA pAMyanA, 2chanA, parivata nA, anuprekSA ana dharma thA, vAyanA Adikene artha pahelAM egaNatrIsamA adhyayanamAM kahevAI gayela che, rUDA uttarAdhyayana sUtra :4 Page #437 -------------------------------------------------------------------------- ________________ priyadarzinI TIkA: a0 30 dhyAnatapavyutsargatapovarNanaM ca dhyAnamAhamUlam-ajharudANi vajjitA, jhAejjA susmaahie| dhammasuMkAI jhANAI, jhANaM taM tu buMhAvaeM // 35 // chAyA--Ataraudre varjayitvA, dhyAyati susamAhitaH / dharmazukle dhyAne, dhyAnaM tattu budhA vadanti // 35 // TIkA--'aTTaruddANi' ityAdi sAdhuH susamAhitaH san Ataraudre AdhyAnaM raudradhyAnaM ca varjayitvA-vihAya, yat dharmazukle dhyAne dharmadhyAnaM zukladhyAnaM ca, dhyAyati, tattu tadeva, budhAH tIrya karAdayaH, dhyAna- dhyAnAkhyaM tapaH, vadanti / iha tu zabdo nizcayArthakaH // 35 // atha vyutsargamAhamUlam-sayaNAsaNaThANe vA, je u bhikkhU na vAvare / ___ kAryasta yaM viussaggo, chaiTho so parikitio // 36 // chAyA-zayanAsanasthAne vA, yastu bhikSu ne vyApriyate / ___kAyasya ca vyutsargaH, SaSThaM tat parikIrtitam // 36 // TIkA-'sayaNAsaNaThANe vA' ityAdi-- zayanAsanasthAne vA-zayana-saMstArakAdau tiryak zarIranivezanaM tatrayA, Asanam-upavezanaM tasmin vA, 'zayaNAsaNa' ityubhayaM padaM luptasaptamyantam ArSadhyAna kA svarUpa isa prakAra hai-'aharuddANi ' ityAdi / anvayArtha-(susamAhie-musamAhitaH) samAhita sAdhudvArA (aharuddA. Ni vajjittA-Ataraudre varjayitvA) ArtadhyAna evaM raudradhyAnakA parityAga karake jo ( dhamma sukkAiM jhANAI jhAejjA-dharmazukle dhyAne dhyAyati ) dharmadhyAna evaM zukladhyAna, ye do dhyAna dhyAye jAte haiM / (taM jhArNa zANAI buhAvae-tattu dhyAnaM budhA vadanti ) inako hI tIrthakArAdika devadhyAna nAmaka tapa kahate haiM // 35 // dhyAnanu 135 mA pramANe cha-"aTTaruddANi' tyA ! sa-payArtha:-susamAhie-susamAhitaH samAhita saadhuraa| adRruvANi vAjjitA -Artarodre varjayitvA dhyAna bhane zaidradhyAnanI parityAga 4zana dhamma sukAI jhANAiM jjhAejjA-dharmazukle dhyAne dhyAyati dhamadhyAna bhane zudhyAna se de dhyAna dharavAmAM Ave che tene ja tIrthaMkarAdika deva dhyAna nAmanuM tapa kahe che. rUpA uttarAdhyayana sUtra:4 Page #438 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 420 uttarAdhyayanasUtre svAt saptamyA ubhayatra luka / tathA sthAne-UrdhvasthAne vA, atra 'vA' iti vikalpArthakaM pratyekamabhisaMbadhyate / svazaktyapekSayA sthita ityarthaH, yastu bhikSurna vyAdhiyate na calanAdiceSTAM karoti, yattadonityasAkAGkSatayA vibhaktipariNAmatazca tasya bhikSo yaH kAyasya-kAyaceSTAyAH vyutsargaH-tyAgaH, tat SaSThaM AbhyantaraM tapaH parikIrtitaM-tIrthakarAdibhiruktam , vyutsargasyAnekavidhatvAdavaziSTavyutsargasyopalakSaNametat / uktaMca-davve bhAve ya tahA, duvihussaggo caunviho dave / gaNadeho vahi bhatte, bhAve kohAi cAotti // 1 // chAyA-dravye bhAve ca tathA, dvividha utsargazcaturvidho dravye / gaNadehopadhibhakte, bhAve krodhAdityAga iti // 1 // 36 // 'sayaNAsaNa' ityaadi| anvayArtha (sayaNAsaNaThANe vA jeu bhikkhU na vAvare-zayanAsanasthAne vA yastu bhikSurna vyAprIyate) sone meM baiThane meM athavA UrdhvasthAna-khaDe hone meM jo bhikSu vyApta nahIM hotA hai / ( kAyassa u vi ussaggo-kAyasya tu vyutsargaH) ina zArIri bAtoM meM jo ahaMtA tathA mamatA kA parityAga karatA hai / usake hI (chATo so parikittioSaSThaM tat prarikIrtitam ) yaha chaTTavAM tyutsarganAmaka Abhyantara tapa hotA hai / yaha byutsarga tapa aneka prakAra kA hai| yathA-" davve bhAve ya tahA, duvihussaggo caunviho davve / gaNadehovahi bhatte, bhAve kohAi cAotti // 1 // " dravya vyutsarga tathA bhAvavyutsarga aise vyutsarga do prakAra kA hotA haiN| " sayaNAsaNa" tyAha! ma-kyA-sayaNAsaNaThANe vA jeu bhikkhU na vAvare-zayanosanasthAne vA yastu bhikSurnavyApriyate supAmAM, mesapAmA, matha sthAna-nArAmA re likSu vyAmRta yatA nathI. kAyassa u viussaggo-kAyasya tu vyutsargaH 2mA 24 pAtAmare ma tathA mamatAno prityaa|| 42 cha bhane 4 chaTo so parikittio-SaSThaM tat parikIrtitam // 74 vyutsama nAmanu satyata2 ta5 thAya che. A vyutsarga tapa aneka prakAranuM che. vArIta-"davve bhAve ya tahA duvihussaggo caunviho davve / ___ gaNadeho vahi bhatte bhAve kohAi cAoni // 1 // " davya vyutsarga tathA bhAvavyutsarga Ama vyutsaga be prakAranA hoya che. uttarAdhyayana sUtra:4 Page #439 -------------------------------------------------------------------------- ________________ priyadarzinI TIkA a0 30 adhyayanArthamupasaMharan dvividhatapasaH phalavarNanam 421 adhyayananArthamupasaMharan dvividhasya tapasaH phalamAha - mUlam - evaM tavaM tu duvihaM, je' sammaM Ayare muNI / 14 so khiSpaM savvaisaMsArA, vippamuccai paMDiai - tibemi // 37 // chAyA - evaM tapastu dvividhaM yaH samyagAcarati muniH / sakSipraM sarvasaMsArAd, vipramucyate paNDitaH / iti bravImi // 37 // TIkA - ' evaM ' ityAdi / jinameM dravyavyutsarga cAra prakAra kA hai- gaNavyutsarga, dehanyutsarga, upadhivyutsarga evaM bhktvyutsrg| bhAvavyutsarga bhI cAra prakArakA hai - krodhavyu tsarga, mAnavyutsarga, mAyAnyutsarga, tathA lobhavyutsarga || 36 || isa adhyayanakA upasaMhAra karate hue sUtrakAra donoM prakArake tapakA phala kahate haiM-' evaM ' ityAdi / anvayArtha - ( evaM tapaMtu duvihaM evaM tapastu dvividhaM) isa prakAra bAhya aura Abhyantarake bhedase dvividha tapako (je muNI sammaM Ayare-yaH muniH samyagAcarati) jo munijana acchI taraha pAlana karate haiM (so paMDie - saH paNDitaH) ve hI sacce paMDita haiM aura (khippaM savvasaMsArA viSpamuccai jemAM dravyatyutsaga cAra prakAranA che. guNavyutsaga, dehavyutsaga, upaSikyu. saga, ane bhaktavyutsarga, bhAvadyutsaga paNa cAra prakAranA che. krodhavyutsaga bhAnavyutsarga, bhASAvyutsagaM bhane bolaNyutsargI // 3 // A adhyayananA upasa'hAra karatAM sUtrakAra ane prakAranA tapanuM phaLa batAve che. - ' evaM ' chatyAhi / manvayArtha --- evaM tapaM tu duvihaM evaM tapastu dvividhaM yA prabhA mA bhane abhyaMtaranA lehathI dvividha tapane je muNI sammaM Ayare yaH muniH samyagA* carati le bhuniyana sArI zete yAsana re che so paMDie - saH paNDitaH yona sAthI paMDita che, bhane khippaM savvasaMsArA viSpamuccai - kSipraM sarvasaMsArAd vipra uttarAdhyayana sUtra : 4 Page #440 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 422 uttarAdhyayanasUtre evaM-uktarItyA bAhyAbhyantarabhedAd dvividhaM tapaH, yo muniH samyagAcaratiAsevate, tu zabdaH pAdapUraNe, sa paNDitaH sarvasaMsArAt-caturgatirUpAt , kSipazIghraM, viSamucyate atyantamukto bhavati / iti etad, bravImi vyAkhyA mAgvat // 37 // iti zrI vizvavikhyAta-jagadvallabha-prasiddhavAcaka-paJcadazabhASAkalita-lalitakalApAlApaka pravizuddhagadyapadyanaikagranthanirmApaka-vAdimAnamardaka-zrIzAhU chatrapati-kolhApurarAjapradatta-" jainazAstrAcArya"-padabhUSitakolhApurarAjaguru-bAlabrahmacAri-jainAcArya-jainadharmadivAkara -pUjyazrIghAsIlAlabativiracitAyAm "uttarAdhyayanasUtrasya" priyadarzinyAkhyAyAM vyAkhyA yAm ' tapomArga' nAmakaM triMzattamamadhyayana-sampUrNam // 29 // sipaM sarva saMsArAd vipramucyate) ve hI isa saMsArase zIghra pAra hote haiN| aiso maiM kahatA hUM // 37 // // yaha tapomArga nAmaka tIsavAM adhyayana sampUrNa // mucyate me // sasArabhAM zI 2 thAya che. me huI chu // 37 // A uttarAdhyayana sUtranA trIsamuM adhyayana saMpUrNa thayuM. ll3nA uttarAdhyayana sUtra :4 Page #441 -------------------------------------------------------------------------- ________________ __ atha ekatriMzattamamadhyayanam / uktaM triMzattamamadhyayanam / athaikatriMzattamamadhyayanamucyate-asya ca tena sahAyamabhisambandhaH-anantaroktAdhyayane tapo'bhihitaM, taccaraNavata eva saphalaM bhavatItyatra caraNamucyate, ityanena sambandhenAyAtamidamadhyayanam / caraNavidhibodhakatvAccaraNavidhinAmnA prasiddhasyaitasyAdhyayanasyAdhagAthAmAhamUlam-caraNavihiM parvakkhAmi, jIvassa u suhAvahaM / jaM carittA bahU jIvA, tiNNA saMsArasAgaraM // 1 // chAyA-caraNavidhi pravakSyAmi, jIvasya tu sukhAvaham / yat caritvA bahavo jIvA stINoMH saMsArasAgaram // 1 // TIkA-'caraNavihiM' ityAdijIvasya tu nizcayena sukhAvaha-sukhotpAdakaM, caraNavidhi / caryate-mumukSubhirA. ikatIsavAM adhyayana prAraMbhatIsavAM adhyayana samApta ho cukA, aba ikatIsavAM adhyayana prAraMbha hotA hai| isa adhyayanakA pUrva adhyayanake sAtha saMbaMdha isa prakAra haipUrvaadhyayanameM tapakA anuSThAna karanA kahA gayA hai-vaha tapo'nuSThAna cAritrazAlIke hI saphala hotA hai, ataH isa adhyayanameM usI cAritrakA pratipAdana kiyA jAyagA-isI saMbaMdhako lekara yaha adhyayana kahA jArahA hai| isa adhyayanakA nAma caraNavidhi hai| kAraNa ki yaha usa caraNakI vidhikA bodhaka hai| isakI Adi gAthA yaha hai'caraNavihIM' ityaadi| anvayArtha-(jIvassa u suhAvahaM caraNavihiM pavakkhAmi-jIvasya tu yatrIsamA adhyayananI praartrIsamuM adhyayana samApta thaI gayela che. have ekatrIsamAM adhyayananI zarUAta thAya che. A adhyayanane trIsamA adhyayananI sAthe saMbaMdha A pramANe che-trIsamAM adhyayanamAM tapanuM anuSThAna karavAnuM batAvavAmAM Avela che. e tapa anuSThAna cAritrazALIne ja saphaLa thAya che. AthI A ekatrIsamAM adhyayanamAM e cAritranuM pratipAna karavAmAM Avaze. A saMbaMdhane laIne A adhyayana kahevAI rahyuM che. A adhyayananuM nAma caraNavidhi che. kAraNa ke, A e caraNanI vidhinA bedhaka che. AnI prathama gAthA A che- "caraNavihiM chatyAhi. manvayArtha-jIvassa u suhAvaha caraNavihi pavakkhAmi-jIvasyatu sukhApahaM uttarAdhyayana sUtra:4 Page #442 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 424 uttarAdhyayanasUtre sevyate iti caraNam, athavA - caryate gamyate prApyate bhavasAgarasya paraM kUlamaneneti caraNaM cAritra mUlaguNarUpaM tasya vidhiH- AgamoktarItistaM pravakSyAmi yaM caritvA = Asevya, bahavo jIvAH saMsArasAgaraM bhavasamudraM tIrNAH = ullaGaghatavantaH, mukti prAptA ityarthaH // 1 // ekonaviMzatyA gAthAbhiH nizcitArthamAha mUlam - egao vireiM kujjI, eMgao ye pavattaNaM / asaMyame niyati ve, saMjame ye pavateNaM // 2 // chAyA - ekato viratiM kuryAt, ekatazca pravartanam / asaMyame nivRttiM ca saMyame ca pravartanam ||2|| TIkA- 'egao' ityAdi sAdhuH, ekataH-ekasmAt sthAnAd viratiM viramaNaM nivRttiM kuryAt / ca= sukhAvahaM caraNavidhiM pravakSyAmi) jIvako nizcayase mukha pradAyaka caraNavidhiko maiM kahatA hUM / (jaM carittA bahU jIvA saMsArasAgaram tiSNA-yat caritvA bahavaH jIvAH saMsArasAgaram tIrNAH) isa caraNa cAritrako pAlakara aneka jIva isa saMsArasAgara se pAra ho gaye haiM / mokSAbhilASiyoM dvArA jo sevita kiyA jAtA hai usakA nAma cAritra hai athavA saMsArarUpa samudrakA pAra jisake prabhAvase jIva prApta kara letA hai vaha cAritra hai / yaha mUlaguNarUpa hai / AgamameM isake pAlana karanekI jaisI vidhi kahI gaI hai usake anusAra usakA pAlana karanA yahI caraNavidhi hai / isa vidhi ke anusAra cAritrakI ArAdhanA karake hI aneka jAva isa saMsArase pAra hue haiN| ataH sUtrakAra yahAM usa cAritrakI vidhiko kahate haiM // 12 // caraNavidhiM pratrakSyAmi vane nizcayathI sumane AApanAra tharathavidhine huM huM chu. jaM caritA bahU jIvA saMsArasAgaram tiSNA - yat caritvA bahavaH jIvAH saMsArasAgaram tIrNAH yA vyarasya nyAstrine pANIne ane! yA saMsAra sAgarathI pAra thaI gayA che. meAkSAbhilASIe dvArA jenu sevana karavAmAM Ave che enu nAma cAritra che. athavA saMsArarUpa samudrane jenA prabhAvathI jIva pAra karI jAya che. e cAritra che, A mULa guNurUpa che. AgamamAM AnuM pAlana karavAnI jevI vidhi batAvavAmAM Avela che. e pramANe enuM pAlana karavuM e caraNa vidhi che. A vidhinA anusAra cAritranI ArAdhanA karIne ja aneka jIva A saMsArathI pAra thAya che. AthI sUtrakAra ahIM e cAritranI vidhine kahe che. 1 uttarAdhyayana sUtra : 4 Page #443 -------------------------------------------------------------------------- ________________ priyadarzinI TIkA a0 31 caraNavidhivarNanam 425 api ekata: = ekasmin sthAne pravartanaM kuryAt / uktamevArthe spaSTIkurvan mAha'asaMjame' ityAdi / asaMyame paJcamyarthe saptamI ArSatvAt, asaMyamAt prANAtipAtAdirUpAt nivRttiM kuryAt saMyame = sAvadyaviratilakSaNe cAritre ca pravartanaM kuryAt / samyak cAritrArAdhane sAdhunA pravartitavyamityarthaH || 2 || mUlam - rAgadose ya~ do pAve, pAvakammapavattaNe / 10 je' bhikkhU bhaI nizca, se" "ne acche maMDele // 3 // chAyA - rAgadveSau ca dvau pApau pApakarmapravartanau / TIkA- 'rAgadose' ityAdi -- yo bhikSuH - muniH pApakarmapravartanau - pApakarmaNAM jJAnAvaraNIyAdInAM pravartanaupravartakau dvau pApa pApaprakRtirUpau, rAgadveSau nityaM = sarvakAle, ruNaddhi = nivartayati, " " w yo bhikSuruNaddhi nityaM sa nAste maNDale ||3|| 1 aba sUtrakAra unnIsa gAthAoMse cAritra kI vidhi kahate haiM'egao' ityAdi / anvayArtha - - sAdhu ( egao virahaM kujjA egao ya pavattaNaM - ekataH viratiM kuryAt ekatazca pravartanam kuryAt ) eka sthAna se virati kare tathA dUsare sthAna meM pravRtti kre| arthAt (asaMyame niyatiM ca saMjame ya pavataNaM asaMyame nivRtti saMyame ca pravartanam ) prANAtipAtAdirUpa asaMyamase jIva nivRtti kare aura sAvadya viratilakSaNarUpa cAritra meM pravRtti kare / asaMyamase haTakara saMyamameM pravRtti karanA isIkA nAma cAritra hai // 2 // 'rAgadose ya' ityAdi / anvayArtha - (je bhikkhU - yaH bhikSuH ) jo muni (pApakammapavattaNe have sUtradvAra bhogaNIsa gAthA thothI yAritranI vidhi uDe che - "egao" ityAhi. anvayArtha - sAdhu egaso viraiMkujjA egaoya pavattaNaM - ekataH viratiM kuryAt ekataca pravartanam sthAnathI virati are tathA jIna sthAnamAM pravRti re. arthAt asaMyame niyatiM ca saMjameya pavattaNaM asaMyame nivRtiM saMyame ca pravarttanam prANAtipAtArUipa asaMyamathI jIva nivRtti kare ane sAvadya virati lakSaNarUpa cAritramAM pravRtti kare. asaMyamathI dUra khasIne saMyamamAM pravRtti karavI bhAnu nAma yAritra che. // 2 // rAgadose ya" tyAhi. anvayArtha - je bhikkhU je bhikSuH ne bhuni pAvakammapavattaNe - pApakarma u0 54 << uttarAdhyayana sUtra : 4 Page #444 -------------------------------------------------------------------------- ________________ uttarAdhyayanasUtre tayorudayasya tatsvarUpacintanena uditayostu tayoH kSAntyAdinA nirAkaraNAditi bhaavH| sa bhikSuH, maNDale-saMsAre nAste-na tiSThati, mokSaM gacchatItyarthaH // 3 // mUlam-daMDANaM gAravANaM ca, sallANaM ca tiyaM tiyeM / je bhikkhU cayaI niccaM, se na acchai maMDale // 4 // chAyA-daNDAnAM gauravANAM ca, zalyAnAM ca trikaM trikam / yo bhikSustyajati, sa nAste maNDale // 4 // TokA--'daMDANaM' ityAdi-- yo bhikSuH, daNDAnAM trikaM-manodaNDavAgdaNDakAyadaNDarUpaM, ca-punaH, gauravANAM ca trikam-RddhigauravarasagauravasAtagauravAtmakaM tathA zalyAnAM ca trikaMpApakarmapravartanoM) jIvako pApakarmarUpa jJAnAvaraNIyAdikoMmeM pravRtti karAnevAlA (rAgadoseya niccaM raMbhai-rAgadveSau nityaM ruNaddhi) rAgadveSoMko nitya haTAtA hai (se maMDale na acchai-sa maMDale nAste) vaha isa saMsAra meM nahIM rahatA hai| bhAvArtha-rApadveSa jIvako pApakarmoM meM pravRtti karAnevAle haiN| ataH aisA samajhakara jo jIva inameM pravRtti nahIM karatA hai-jaba ye udita ho jAte haiM taba inheM kSAntyAdika dvArA tathA inake udayako inake svarUpacintvana dvArA roka detA hai vaha bhikSu isa saMsArase pAra ho jAtA hai // 3 // 'daMDANaM' ityaadi| anvayArtha-(je bhikkhU-yaH bhikSuH) jo bhikSu (daMDANaM tithaM gAravANaM tiyaM sallANaM tiyaM cayai-daNDAnAM trikaM gauravANAM trikaM zalyAnAM trika pavartanau sapane pA5 435 jJAnANiyAmA pravRtti 42pAvaNA rAgaddoseya ticca ruMbhai-rAgadveSo nityaM ruNaddhi rAgadveSAne nitya ve che se maMDale na acchai-sa maMDale nAste te mA saMsAramA 2tA nathI. bhAvArtha-rAgadveSa jIvane pApakarmomAM pravRtti karavAvALA che, AthI evuM samajIne je jIva enAmAM pravRtti na karatAM jyAre te udita banI jAya che tyAre tene kSAtyAdika dvArA tathA enA udayane enA svarUpa ciMtavana dvArA zahI ye cha, te bhikSu mA saMsArathI pA2 thaI taya che. // 3 // "daMDANaM" tyAdi anvayArtha-je bhikkhU-yaH bhikSuH 1 liTu daMDANaM tiyaM gAravANaM sallANaM tiyaM cayai-daNDakAnAM trikaM gauravANAM trikaM zalyAnAM trikaM tyajati bhanAI, pA, uttarAdhyayana sUtra:4 Page #445 -------------------------------------------------------------------------- ________________ priyadarzinI TIkA a0 31 caraNavidhivarNanam mAyAzalya-nidAnazalya-mithyAzalyarUpaM, tyajati / trikaM trikam, iti pratyeka trikmityrthH| sa maNDale saMsAre nAste-na tiSThati, mokSaM gacchatItyarthaH // 4 // mUlam-divve ya je uvaisagge, tahA tericchamANuse / jeM bhikkhU sahaI nicvaM, se'* ne acchaI maMDele // 5 // chAyA-divyAMzca ya upasargAn , tathA tairazca mAnuSAn / yo bhikSuH sahate nityaM, sa nAste maNDale // 5 // TIkA-'divve ya' ityAdi yo bhikSuH, dinyAna=devaiH kRtAn , upasargAn-anukUla-pratikUlavikSobhakAn upadravAn , sahate, hAsya-pradveSa-parIkSApRthag vimAtrAbhirdevA upasargAn kurvanti atra pRthag vimAtrAzabdena hAsyAdInAM dvikasaMyogAdaya ucyante, ayamarthaH-yadi kazcit militAbhyAM hAsyadveSAbhyAM, hAsyaparIkSAbhyAM vA, dveSaparIkSAbhyAM vA hAsyadveSa parikSAbhirvA militAbhistimRbhirUpasargAn karoti, tadA pRthaga vimAtrayetyucyate / tathA-tairazcamAnupAn-tirazcAmime tairazvAH, tiyegmiH kRtAH, bhaya-pradveSAtyajati) manodaNDa, vAgdaMDa, kAyadaNDarUpa tIna daMDoMko Rddhigaurava rasagaurava sAtagauravarUpa tIna gauravoMko, tathA mAyA, mithyA evaM nidAna ina tIna zalyoMko, choDadetA hai (se maNDale na acchai-sa maMDale nAste) vaha isa saMsArase pAra ho jAtA hai // 4 // __'divve ya' ityaadi| anvayArtha-(je bhikkhU-yaH bhikSuH) jo bhikSu (divveya je uvasagge tahA tericcha mANuse-divyAn upasargAn tathA tairazca mAnuSAn ) devakRta anukUla pratikUla upasargoM ko, tiryazcakRta tathA manuSyakRta upasargoko (sahate) sahana kara letA hai (sa-saH) vaha (maMDale na acchai-maMDale nAste isa saMsArase mukta ho jAtA hai| kAyadaMDarUpa traNa daMDone addhigaurava, rasagaurava, sAtagauravarUpa traNa gIrane tathA bhAyA, mithyA mana nihAna, mAtra tyAne chor3I hai cha. se maMDale na acchai-sa maNDale nAste te mA saMsArathI pA2 laya che. // 4 // "divveya" chatyAdi manvayArtha---je bhikkhU-ye bhikSuH re lakSu divve ya je uvasagge tahA tericcha mANuse-divyAn upasargAn tathA tairazcamAnuSAn vikRta manuSa, prati upasagAna tiya yakRta tathA manuSyakRta upasargAne sana 22 le che. sa maMDale na acchai-sa maNDale nAste te // saMsArathI bhurata tha ya cha, uttarAdhyayana sUtra:4 Page #446 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 428 uttarAdhyayanasUtre ''hArahetva-patya-nIDa-rakSA hetostiryazca upasargAn kurvanti, tatra bhayAt-zvAdayo dazeyuH, pradezAt yathA-caNDakauziko bhagavantaM dRSTavAn , AhArahetoH-siMhAdayaH, apatyanIDasaMrakSaNAya kAkyAdaya upasargAn kurvanti / tathA-mAnuSAzca-manuSyA. NAmime mAnuSAH manuSyakRtAH, hAsa-pradveSa-parIkSA-kuzIlapatisevanAhetoH manuSyA upasargAn kurvanti, teSAM dvandvasamAse tairazcamAnuSAn , upalakSaNatvAt , pUrvatra ca zabdasyAnukta samuccArthakatvAd vA''tmasaMvedanIyAnapi ghaTTana-prapatana-stambhanasaMzleSaNodbhavAn , athavA-vAta-pitta-zleSma-saMnipAtodbhavAn upasargAn yo bhikSu nityaM-sarvadA sahate, sa maNDale saMsAre, nAste-na tiSThati, mokSaM gcchtiityrthH||5|| bhAvArtha-tapasviyoMkI devatA parIkSA kiyA karate haiM / isa parIkSAmeM ve una para aneka prakArake upasarga karate haiN| ye upasarga anukUla bhI hote haiM tathA pratikUla bhii| kabhI ye ha~sImeM Akara una para upasarga karate hai to kabhI pUrvabhavake dveSake kaarnn| tathA kabhI 2 ye tapasyAmeM kitane dRDha evaM nirata hai isa bhAvanAse prerita hokara unapara nAnA prakArake upasarga karate haiM kabhI hAMsI dveSa donoMse mizrita hokara kabhI hA~sI pradeSa evaM parIkSA kI bhAvanAse mizrita hokara upasarga karate haiN| isI taraha tiryazca bhI sAdhuoM para aneka prakArake upasarga kiyA karate haiM-jaba ye kisIse bhayabhIta ho jAte haiM to usa avasthAmeM ye unako kATa khAte haiMsiMhAdika jAnavara unapara prahAra kara dete haiN| pUrvabhavake vairase bhI pazu upasarga karate dekhe jAte haiN| jaise caMDa kauzikane bhagavAna mahAvIrako kATA thaa| AhArake nimitta siMhAdika upasarga kara dete haiM yaha bAta bhAvArtha-tapasvionI devatA parIkSA karyA kare che, e parIkSAmAM teo enA upara aneka prakAranA upasarga kare che. e upasarga anukULa paNa hoya che tathA pratikULa paNa kaI vakhate teo khuza mijAja banIne enA upara upasarga kare che. te kadIka pUrvabhavanA zreSanA kAraNe. tyAre kaI vakhata e tapasyAmAM keTalA daDha che. A bhAvanAthI prerAIne enA upara nAnA prakAranA upasarga kare che. keI vakhate hAMsI ane dveSa banethI mizrita thaIne, kadIka hAMsI, dveSa ane parIkSAnI bhAvanAthI prerAIne upasarga kare che, Aja pramANe tiyaca paNa sAdhuo upara aneka prakAranA upasarga kare che. jyAre e bhayabhIta thaI jAya che tyAre e avasthAmAM te ene karaDI khAya che. siMhAdika jAnavara enA upara prahAra kare che. pUrvabhavanA verathI paNa upasarga karatA jovAmAM Ave che. jema caMDa kozika sApa bhagavAna mahAvIrane karaDyo hato. AhAranA nimitta siMhAdika upasarga kare che, A vAta prasiddha uttarAdhyayana sUtra :4 Page #447 -------------------------------------------------------------------------- ________________ priyadarzinI TIkA a0 31 caraNavidhivarNanam mUlam - vigahA kasAyasannANaM, jhaNANaM ca duyaM tehA / 0 je' bhikkhU vejjaI nicca, se naM acchAI maMDele // 6 // chAyA - vikathA kaSAyasaMjJAnAM dhyAnayozca dvikaM tathA / yo bhikSurvarjayati nityaM sa nAste maNDale // 6 // 7 TIkA - vigahA kasAyasannANaM ' ityAdi 429 yo bhikSuH vikathA saMjJAnAM vikathA - strI bhakta deza rAjabhedAccaturdhA, kaSAyAHkrodhamAnamAyAlobhAH, saMjJA : - AhArabhaya maithunaparigrahAkhyAsteSAM pratyekaM catuSkaM prasiddha hI hai / kAgalI Adi pakSI apane nIr3akI tathA baccoMkI rakSA nimitta cocoM dvArA sAdhuoM para vividha prakArake upadrava karatI haiN| manuSya bhI ha~sI se, pradeSa se, parIkSA karaneke abhiprAyase, tathA kuzIla prati sevanA karaneke bhAvase sAdhusAdhviyoM para upasarga karate haiM / isI taraha sAdhuoM para ghaTTana, prapatana, stambhana, saMzleSaNase udbhUta upasarga bhI Ate haiM / athavA vAta, pitta aura kapha tathA saMnipAtase jAyamAna upasarga udbhUta hote haiM / sAdhukA kartavya hai ki vaha ina samasta upasargoM ko kSamatA bhAvase sahana kare / inake sahana karane se vaha saMsAra se mukta ho jAtA hai| ' vigahA ' ityAdi / anvayArtha - (je bhikkhU - yaH bhikSuH) jo bhikSu (vigahA kasAyasannANaM jjhANANaM ya duyaM nicca vajjai se maMDale na accha-vikathAkaSAyasaMjJAnAM dhyAnayozca dvikaM nityaM varjayati sa maMDale nAste) strIkathA, bhaktakathA, ja che. kAgaDI Adi pakSI peAtAnA mALAnI tathA accAnI rakSA nimitta cAMcA dvArA vividha prakAranA upadrava kare che. manuSya paNa hAMsIthI, pradezathI, parIkSA karavAnA abhiprAyathI, tathA kuzila pratisevanA karavAnA bhAvathI sAdhu, sAdhvie upara upasa kare che. Aja pramANe sAdhue upara ghaTTana, prapatana, stambhana, saMzleSaNuthI udbhUta evA upasaga paNa Ave che. athavA vAta; pitta ane kafa tathA sanipAtathI jAyamAna upasarga udbhUta thAya che. sAdhuonu kartavya che ke, te AvA saghaLA upasargonuM kSamatA bhAvathI sahana kare. AnA sahana karavAthI te saMsArathI mukta banI jAya che. // 5 // "faner" Scule I anvayArtha --je bhikkhU-yaH bhikSu ne likSu vigahA kasAya sannANaM jjhANArNa ca duyaM niccaM jayai se maMDale na acchai - vikathA kaSAyasaMjJAnAM dhyAnayozvadvikaM nityaM varjayati sa maMDale nAste strI uthA, lasta thA, dezaJjthA tathA 2045thA uttarAdhyayana sUtra : 4 Page #448 -------------------------------------------------------------------------- ________________ uttarAdhyayanasUtre tathA dhyAnayoDhikam-ArdraraudrarUpaM ca varjayati, sa maNDale saMsAre, nAste-na tiSThati, mokSaM gacchatItyarthaH |dhyaansy caturvidhatvAdihaprastAve tsyaabhidhaanm||6|| mUlam-vaeV iMdiya'tthesu, samiIsu kiriyAsu ya / je bhikkhU jayaMI niccaM, se" ne acchai maMDele // 7 // chAyA-vrateSu indriyArtheSu, samitiSu kriyAsu ca / yo bhikSu yatate nityaM, sa nAste maMDale // 7 // TIkA-'vaesu' ityAdi yo bhikSuH vrateSu-prANAtipAtaviramaNAdiSu, paJcamahAvrateSu, indriyArtheSu= zabdAdiviSayeSu, samitighu-IryAdiSu paJcasu, kriyAsu-kAyikyAdhikaraNikI prAdveSikI-pAritApanikI-prANAtipAtikIrUpAsu ca nityaM yatate yatnaM kurute, dezakathA tathA rAjakathA inacAra vikathAoMkA krodha, mAna, mAyA, tathA lobha ina cAra kaSAyoMkA, AhArasaMjJA, bhayasaMjJA, maithunasaMjJA, tathA parigrahasaMjJA ina cAra saMjJAoMkA AtadhyAna tathA raudradhyAna ina do duAnoMkA sadA parityAga karatA rahatA hai vaha isa saMsArase pAra ho jaataahai|||6|| vaesu' ityaadi| anvayArtha-(je bhikkhu-yaH bhikSuH) jo bhikSu (vaessu iMdiyatthesu samiImu ya kiriyAsu nicca jayai sa maMDale na acchai-vrateSu indriyAthecu samitiSu ca kriyAsu nityaM yatate sa maMDale nAste) prAgAtipAta viramaNa AdirUpa mahAvatoMmeM, zabdAdika indriyoM ke viSayoM meM, Isamiti Adi pAMca samitiyoMmeM, tathA kAyikI, AdhikaraNikI, prAdeSikI, pAritApanikI, evaM prANAtipAtikIrUpa pAMca kriyAoMmeM AvI cAra vikathAonuM krodha, mAna, mAyA tathA lebha. A cAra kaSAne AhAra saMjJA, bhayasaMjJA. mithunasaMjJA tathA parigrahasaMjJA A cAra saMjJAone, AdhyAna tathA raudradhyAna A be durgAnAne sadA parityAga karatA rahe che. ta // saMsArathI pA2 laya che. // 6 // "ves"tyaadi| sa-payArtha-je bhikkhU-yaH bhikSuH 2 bhikSu vaesu iMdiyatthesu samiIsuya kiriyAsu nicvaM jayai sa maMDale na acchai-vrateSu indriyArtheSu samitiSu ca kriyASu nityaM yatate sa maNDale nAste prAtipAta, viramaNu mA3i5 mahAvatomai Awes IndriyonA viSayomAM, Iya samiti Adi pAMca samitimAM, tathA kAyikI, adhikaraNikI, prAdheSikI, paritApanikI, ane prANAtipAtikI, rUpa pAMca kriyA uttarAdhyayana sUtra:4 Page #449 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 431 priyadarzinI TIkA a0 31 caraNavidhivarNanam ayaM bhAvaH-vrateSu samitiSu ca samyak pAlanena, indriyArthetu rAgadveSavarjanena, kiyAsu-parivarjanena yatnaM karotIti / sa bhikSumaNDale saMsAre, nAste=na tiSThati, mokSaM gacchatItyartha // 7 // mUlam-lesA~su chasu kAeMsu, chakke AhArakAraNe / je bhikkhU jayaI niccaM, se ne acchai maNDale // 8 // chAyA-lezyAsu SaTSu kAyeSu, SaTke AhArakAraNe / yo bhikSuryatate nityaM, sa noste maNDale // 8 // TIkara-lesAsu' ityAdi yo bhikSuH, SaTrasu SaDvidhAsu lezyAsu-kRSNAdiSu, SaTsu-pavidheSu kAyeSu= pRthivyAdiSu, SaTke = SaTrasaMkhyake AhArakaraNe - pavizatitame'dhyayanemAgukte ( 33-35 gA.) kSudhAvedanIyopazamana vaiyAvRtyAdi SaDvidhe AhArakaraNakAraNe, AtaGkopasargAdiSaividhe AhAravarjane kAraNe ca ityarthaH / nityaM nitya prayatnazIla rahatA hai arthAt mahAvrato tathA samitioMko jo acchI taraha pAlana karatA hai, indriyoMke viSayoM meM jo rAgadveSa nahIM karatA hai, pAMca kriyAoMkA jo parivarjana karatA hai vaha bhikSu saMsArameM bhramaNa nahIM karatA // 7 // 'lesAsu' ityaadi| anvayArtha-(je bhikkhU-yaH bhikSuH) jo bhikSu (chasu kAesu chakke AhAra kAraNe niccaM jayaI sa maNDale na acchai-SaTsu lezyAsu kAyeSu SaTke AhArakAraNe nityaM yatate sa maMDale nAste) chaha prakArakI lezyAoMmeM, pRthivyAdika SaTkAyameM, AhAra karaneke 'chaha kAraNoM meM tathA AtaMka upasarga Adi chaha prakArake AhAra varjanake kAraNoM meM nitya prayatnazAlI (1) 263 adhyayana meM 33-35 gAthAmeM inakA varNana AyA hai| emAM nitya prayatnazIla rahe che. arthAt mahAvrato tathA samitionuM je sArI rIte pAlana kare che IndriyenA viSamAM je rAgadveSa karatA nathI. pAMca liyAmAnu2 parivartana 42 cha te bhikSu saMsAramA pramANa 42tA nathI. // 7 // " lesAsu" tyaa| manvayArtha-je bhikkhU-yaH bhikSuH 2 mikSu chasu kAesu chakke AhArakAraNe niccaM jayaI se maMDale na acchai-SaTsu lezyAsu kAyesu SaTke nityaM yatate sa maMDale nAste 7 prArI vezyAmomAM, pRthivyAhi SaTUyamI, mAhAra 42vAnA che kAraNomAM, tathA AMtaka upasarga Adi cha prakAranAM AhAra vajananAM uttarAdhyayana sUtra:4 Page #450 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 432 uttarAdhyayanasUtre yatate lezyAsu-adharmalezyAvarjanena pRthivyAdi kAyeSu rakSAkaraNena, AhArakaraNe parijJAnena yatnaM karotItyarthaH, sa bhikSumaNDale saMsAre, nAste-na tiSThati mokSaM gacchatItyarthaH // 8 // mUlam - piMDoggahapaDimAsu, bhavaTThANesu satta~su / je bhikkhU jayaI niccaM,seM naM acchai maMDale // 9 // chAyA--piNDAvagrahapratimAsu, bhayasthAneSu sabasu / yo bhikSuryatate nityaM, sa nAste maNDale // 9 // TIkA---' piMDoggahapaDimAsu' ityAdi-- yo bhikSuH, piNDAvagrahapatimAsu-AhAragrahaNaviSayAbhigraharUpAsu saMmRSTAdiSu triMzattame'dhyayane (25 gA.)'bhihitAsu saptasu, tathA-saptasu bhayasthAneSu-bhayasyarahatA hai vaha saMsArase pAra ho jAtA hai arthAt jo adharmarUpa azubha lezyAoMkA tyAga kara detA hai tathA pRthivyAdika chaha kAyake jIvoMkI rakSA karatA hai evaM AhArake chaha prakAra ke kAraNoMko jo samajhatA hai vaha bhikSu mokSameM jAkara vAsa karatA hai / / 8 / / 'piMDoggaha0 ' ityaadi| anvayArtha-(je bhikkhU piMDoggahapaDimAsu sattasu bhayahANesu nicyaM jayai sa maMDale na acchai-yaH bhikSuH piNDAvagrahapratimAsu sasasu bhayasthAneSa nityaM yatate sa maMDale nAste) jo bhikSu AhAragrahaNarUpa saMsaSTAdi (2) sAta eSaNAoMmeM, tathA sAta bhayasthAnoMmeM nitya prayatna (2)30veM adhyayanameM saMsRSTAdika eSaNAe kahI jA cukI haiN| kAraNamAM. nitya prayatanazALI rahe che te saMsArathI pAra thaI jAya che. chavIsamAM adhyayanamAM tetrIsa ane pAMtrILa gAthAmAM AnuM varNana karavAmAM Avela che. arthAta adharmarUpa azubha lezyAone je tyAga karI de che tathA pRthavyAdika cha kAyanA jIvonI rakSA kare che, temaja AhAranA cha prakAranA kAraNene samaje che e bhikSu mokSamAM jaIne vAsa kare che 8. ___ "piMDoggaha." tyAhi / -yA-je bhikkhU piMDoggahapaDimAsu sattasu bhayahANesu ni jayai se maMDale na acchai-yaH bhikSuH piNDAvagrahapratimAsu saptasu bhayasthAneSu nityaM yatate sa maMDale nAste 2 bhikSu mADA2 a535 sasaSTIhisAta meSAyAmA adhyayana trIsamAmAM saMsRSTAdika eSaNAo kahevAI cUkela che enuM varNana tyAMthI joI levuM joIe. tathA sAta bhaya sthAnemAM nitya prayatnazIla rahe uttarAdhyayana sUtra:4 Page #451 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 433 priyadarzinI TIkA. a0 31 caraNavidhivarNanam bhayamohanIyakarmAdaya samutpannAtmapariNAmasya, utpattinimittatayA''zrayeSu, ihalokAdiSu nityaM yatate-ekatra pAlanena, anyatra bhayakAraNena yatnaM karotItyarthaH, sa bhikSumaNDale nAste // 9 // mUlam-maesu bambhaguttIsu, bhikkhuMdhammami desavihe / / je bhikkhU jayaI niccaM, seM ne acchei maMDale // 10 // chAyA--madeSu brahmaguptiSu, bhikSudharme dazavidhe / ___ yo bhikSuH yatate nityaM, sa nAste maNDale // 10 // TIkA--'maesu' ityAdi-- yo bhikSuH, madeSu madAH-jAtimadAdayo'STau teSu, ihA'nyatra ca prasiddhatvAnmadAnAM sNkhyaanoktaa| brahmaguptiSu brahmacarya, tasya gupti rgopanaM yAbhistA brahmaguptayastAsu vasatyAdiSu navasu, tathA dazavidhe-bhikSudharme=kSAntyAdike ca nityaM yatate= yathAvat parihArA sevana paripAlanAdibhiryatnaM karoti sa bhikSu''maNDale naaste||10|| zIla rahatA hai vaha saMsArase pAra ho jAtA hai| tAtparya isakA yaha hai ki jo saMsRSTAdika eSaNAoMkA pAlana karatA hai tathA bhayamohanIya karmake udayase udbhUta AtmapariNati rUpa bhayake sthAnameM niDara rahatA hai arthAt nirbhaya rahatA hai vaha isa saMsArase pAra ho jAtA hai // 9 // 'maema' ityaadi| anvayArtha-(je bhikkhU maesu bambha guttIsu dasavihe bhikkhU dhammami nicca jayaI se maMDale na acchai-yaH bhikSuH madeSu brahmacaryaguptiSu dazavidhabhikSudharme nityaM yatate sa maMDale nAste) jA bhikSu jAti mada Adi oTha madoMmeM tathA nauprakArakI brahmacaryaguptiyoMmeM evaM dasa prakArake bhikSu che. e saMsArathI pAra thaI jAya che. tAtparya AnuM e che ke, saMsRSTAdika eSaNAonuM pAlana kare che. tathA bhaya mehanIya karmanA udayathI udbhUta Atma pariNatirUpa bhayanA sthAnamAM niDara rahe che, arthAt nirbhaya rahe che e sasArathI 5 // 2 25 laya che. // 8 // "maesu" tyaadi| manvayArtha-je bhikkhU maesu bambhaguttIsu dasavihe bhikkhu dhammami niccaM jayaI se maMDale na acchai-yaH bhikSuH madeSu brahmaca guptaSu dazavidhabhikSudharme nityaM yatate sa maMDale nAste re bhikSu ti maha mAha mA mahAbhAM, tathA nava prakAranI brahmacarya guptiomAM ane dasa prakAranA bhikSu dharmomAM prayatnazIla u0-55 uttarAdhyayana sUtra:4 Page #452 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 534 uttarAdhyayanasUne mUlam-uvAsa~gANaM paDimAsu, bhikkhUNaM paDimAsu ya / ___ je bhikkhU jayaMI niccaM, se ne acchei maMDele // 11 // chAyA---upAsakAnAM pratimAsu, bhikSuNAM pratimAsu ca / yo bhikSu yatate nitya, sa nAste maNDale // 11 // TIkA--' uvAsagANaM' ityAdi-- yo bhikSuH, upAsakAnAM zrAvakANAM, pratimAsu-abhigraha vizeSarUpAsu darzanAdiSu ekAdazasu tathA-bhikSUNAM-sAdhUnAM pratimAsu ca-mAsikyAdiSu dvAdazasu ca nityaM yatate yathAvidhi parijJAnopadezapAlanAdibhiryatnaM kurute sa bhikSu maNDale nAste // 11 // mUlam-kiriyAsu bhUyagAmesu, paramAhammiesu ya / je bhikkhU jayaI niccaM, se ne accheI maMDale // 12 // dharmoM meM prayatnazIla rahatA hai vaha isa saMsArase pAra ho jAtA hai| arthAta jAti Adika ATha madoko jo nahIM karatA hai, brahmacaryakI nava guptiyoMko jo pAlatA hai aura kSamA Adi rUpa dasa yati dharmo ko AcaratA hai vaha isa saMsArameM nahIM bhaTakatA hai // 10 // 'uvAsagANaM' ityaadi| anvayArtha (je bhikkhU uvAsagANaM paDimAsu bhikkhUNaM paDimAsuya nikarma jayaI se maMDale na acchai-yaH bhikSuH upAsakAnAM pratimAsu bhikSuNAM pratimAsu ca nityaM yanate sa maMDale nAste) jo bhikSu zrAvakakI gyAraha pratimAoMmeM tathA muniyoMkI bAraha pratimAoM meM nitya prayatnazIla rahatA hai vaha saMsArasAgarase tara jAtA hai // 11 // rahe che, te A saMsArane pAra karI jAya che. tathA jAti Adi ATha mane je karatA nathI, brahmacaryanI nava guptione je pALe che ane kSamA Adi rUpa dasa yati dharmonuM saMpUrNataH AcaraNa kare che. e A saMsAramAM bhaTakatA nathI 101 ___" uvAsagANaM " tyAhi manvayArtha -je bhikkhU uvAsagANaM paDima'su bhikkhUNaM paDimAsu ya niccaM jaya se maMDale nAste-yaH bhikSuH upAsakAnoM pratimAsu bhikSuNAM pratimAsu ca nityaM yatate sa maMDale nAste 2 muni zrAnI bhayA2 pratimAyomAM, tathA tathA munionI bAra pratimAomAM nitya prayatnazIla rahe che. e saMsAra sAsasthA tarI taya che. // 11 // uttarAdhyayana sUtra:4 Page #453 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 435 priyadarzinI TIkA a. 31 caraNavidhivarNana chAyA-kriyAsu bhUtagrAmeSu, paramAdhArmikeSu ca / yo bhikSu yatate nityaM, sa nAste maNDale // 12 // TIkA-'kiriyAsu' ityAdi yo bhikSuH, kriyAsu-karmabandhakAraNIbhUtAzceSTAH kriyA-arthAnAdibhedAt trayodazavidhAstAsu / uktaMhi aTThA-'NaTThA-hiMsA-kamhA-diTThI ya-mosa-'diNNe ya / ajjhattha-mANa-mitte, mAyA-lobhe-riyAvahiyA // 1 // chAyA--arthA'nartha-hiMsA, akasmAd dRSTizca mRSA-'dattaM ca / adhyAtma mAno maitrI, mAyA lobha IryA pathikI // 1 // tathA-bhUtagrAmeSu bhUtAni-pANinasteSAM grAmAH samUhAH bhUtagrAmA ekendriyAdi bhedena caturdazavidhAsteSu / uktaM hi-- egidiya suhumiyarA, sanniyara paNidiyA ya sabiti cuu| pajjattA pajjattagameeNaM codasaggAmA // 1 // chAyA--ekendriyAH sUkSmA itare saMjJina itare pazcandriyAca sa dvitricturindriyaaH| paryAptAparyAptakabhedena caturdaza grAmAH // 1 // 'kiriyAsu' ityaadi| anvayArtha (je bhikkhU kiriyAsu bhUyagrAmesu paramAhammiesu ya nicca jayaI se maMDale na acchai-yaH bhikSuH kriyAsu bhUtagrAmeSu paramAdhAmikeSu ca nityaM yatate sa maMDale nAste) jo bhikSu kriyAoMmeM, bhUtagrAmoM meM evaM paramAdhArmikoMmeM nitya prayatnazAlI rahatA hai vaha saMsArase pAra ho jAtA hai| bhAvArtha-karmabandhakI kAraNabhUta ceSTAoMkA nAma kriyA hai| ye artha aura anartha Adike bhedase teraha prakArakI haiN| arthakriyA1, anarthakriyAra, hiMsAkriyA3, akasmAtakriyA4, dRSTikriyA5,mRSAkriyA6, adattakriyA, " kiriyAsu" tyaah| sa-yArtha-je bhikkhU kiriyAsu bhUyaprAmesu paramAhammiesu ya niccaM jayaI se maMDale na acchai-yaH bhikSuH kriyAsu bhUtagrAmeSu paramAdhArmikeSu ca nityaM yatane sa maMDale nAste 2 lakSa liyAsomAM, bhUta AbhAmA mane 52bhAdhAnimA nitya prayatnazALI rahe che e saMsArathI pAra thaI jAya che. bhAvArtha-karmabaMdhanI kAraNabhUta ceSTAonuM nAma kriyA che, e artha mana mana nA thI tara mAnI cha. (1) madhyA , (2) manAyA, (3) hiMsAyA, (4) bhAta chiyA, (5) TiyA, (6) bhUSAThiyA, (7) uttarAdhyayana sUtra:4 Page #454 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 436 uttarAdhyayanasUtre athavA-uccAra pAsavaNAdi caturdaza saMmRchimAH bhUtagrAmAsteSu, tathA-paramAdhArmikeSu dharmeNa caranti dhArmikAH, ye tathA, na dhArmikA adhArmikAH, paramAca te 'dhArmikAH paramAdhArmikAH-sakalAdhArmikapradhAnabhUtA atyanta saMkliSTacetaso'mbAdayaH paJcadaza, teSu ca yo bhikSu nityaM yatate-yathAkramaM parihArarakSA parijJAnAdiyitnaM kurute| paJcadaza paramAdhArmikA evam-- aMbe aMbarisI ceva, sAme sabaletti Avare / ruddovaruddakAle ya, mahAkAle ti Avare // 1 // asipatte dhaNUkuMbhe, vAlU veyaraNI iya / kharassare mahAghose, ee paNNa rasAhiyA // 2 // chAA--ambo'mbarSizcaiva, zyAmaH zabala ityaparaH / rudra uparudraH kAlazca, mahAkAla iti cAparaH // 1 // adhyAtmakriyA8, mAnakriyA9, maitrIkriyA10, mAyAkriyA11, lobhakriyA12, tathA airyApathikI kriyA 13 / bhUtagrAma caudaha prakArakA hotA hai, vaha isa prakArase-ekendriya sUkSma aura bAdarake bhedase do prakArake haiM 2, tathA saMjJI aura asaMjJIke bhedase paMcendriya jIva do prakArake haiM 4, tathA do indriyavAle, tIna indriyavAle aura cAra indriyavAle ye tIna milanese sAta hue| sAtoM paryApta aparyAptake bhedase caudaha prakArake hote haiM, isa prakAra bhUtagrAma caudaha prakArakA hotA hai / athavA uccArapAsavaNa Adi jA caudaha saMmUcchima haiM ve bhUtagrAma haiN| dharmAtmAoMko dhArmika kahate haiN| jo aise nahIM haiM ve adhArmika haiN| sakala adharmAtmAoMmeM jo pradhAnabhUta mAne jAte haiM ve paramAdhArmika kahe gaye haiN| ye paMdraha isa prakAra haiMmahattaSThiyA, (8) 2AdhyAmiJyiA , (8) bhAnaThiyA, (10) bhaitrIyA, (11) bhAyAThiyA, (12) sAmaThiyA, (13) aryA5thiThiyA. bhUtadhAma yo: 42 hoya che. te A prakArathI ekendriya sUma ane bAdaranA bhedathI be prakAranAM che. tathA saMsI ane asaMjJInA bhedathI paMcendriya jIva be prakAranA che. tathA be IndriyavALA, ane cAra IndriyavALA e traNane meLavavAthI sAta thayAM A sAte paryApta aparyAptanA bhedathI cauda prakAranA thAya che. A pramANe bhUta grAma cauda prakAranAM hoya che. athavA uccAra-pAsavaNa Adi je cauda saMmUchima che te bhUtagrAma che. dharmAtmAone dhArmika kahe che, je evA nathI te adhArmika che. saghaLA adharmAtmAomAM je pradhAnabhUta manAya che te paramAdhArmika kahevAyela che. e paMdara A pramANe che-1 aMba, 2 aMbarSi, 3 zyAma, 4 uttarAdhyayana sUtra:4 Page #455 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 437 priyadarzinI TIkA a0 31 caraNavidhivarNanam asipatro dhanuH kumbhaH, vAlukaH vaitaraNiriti / kharasvaro mahAghoSaH, ete paJcadazAkhyAtAH // 2 // sa bhikSumaNDale nAste // 12 // mUlam-gAhA~ solasaehi, tahA assaMjamammi ya / je bhikkhU jayaI niccaM, se ne acchai maMDale // 13 // chAyA--gAthA SoDazakaiH, tathA asaMyame ca / yo bhikSuryatate nityaM, sa nAste maMDale // 13 // TIkA--'gAhAsolasaehiM' ityAdi-- yo bhikSuH, gAthASoDazakaiH-saptamyarthe tRtIyA ApatvAt , gAthASoDazakeSugAthA-gAthAnAmakamadhyayanaMSoDazaM yeSAM tAni gAthASoDazakAni-sUtrakRtAGga prathama zrutaskandhAdhyayanAni teSu,tathA-asaMyame asaMyamaH pRthivyAdiviSayakaH saptadazavidhaH etatpatipakSasya saMyamasya saptadazavidhatvenA'syApi saptadazavidhatvaM, tasmiMzca nitya yatate ekatra taduktA'nuSThAnena, anyatra tu tatparivarjanena yatnaM kurute sa bhikSumaNDale nAste // 13 // aba 1, aMbarSi 2, zyAma 3, zabala 4, rudra 5, uparudra 6, kAla 7, mahAkAla 8, asipatra 9, dhanu 10, kumbha 11, bAlukA 12, vaitariNI 13, kharasvara 14, aura mahAghoSa 15 // 12 // 'gAhAsolasaehiM' ityAdi / anvayArtha (je bhikkhU-yaH bhikSuH) jo bhikSu (gAhAsolasaehiMgAthAsoDazakaiH) sUtrakRtAGgake prathama zrutaskaMdhake adhyayanoMmeM tathA (assaMjamammi-asaMyame ca) satraha prakArake asaMyamameM tathA sattaraha prakArake saMyamameM bhI (niccaM jayaI-nityaM yatate) sadA prayatnazIla rahatA hai (se maNDale na acchai-sa maMDale nAste) vaha isa saMsArase pAra ho jAtA hai| 36, 5 532, 6 , 7 mAgha, 8 zamasa, 6 masipatra, 10 dhanu, 11 kumbha, 12 bAlukA, 13 vaitaraNa, 14 parasvara, ane 15 mahAghoSa.12 "gAhAsolasaehiM " tyAhi / a1yArtha-je bhikkhU-yaH bhikSuH 2 bhikSu gAhAsolasaehi-gothASoDazakaiH sUtratAnA prathama zruta dhanA adhyayanAmAM tathA assaMjamaMmi-asaMyame ca sattara 42nA saMyamamA tathA sattara 12n| saMyamamA 5Y niccaM jayaInityaM yatate sahA prayatnazIla 27 cha. se maNDale na acchai-sa maMDale nAste uttarAdhyayana sUtra:4 Page #456 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 438 ___ uttarAdhyayanasUtre mUlam-babhaimi nAyajjhaiyaNesu, ThANesu asmaahie| je' bhikkhU jaryaI niccaM, se ne acchai maMDele // 14 // chAyA--brahmaNi jJAtAdhyayaneSu, sthAneSu asamAdheH / yo bhikSuryatate nityaM, sa nAste maNDale // 14 // TIkA--'baMbhaMmi' ityAdi-- yo bhikSuH, brahmaNi-brahmacarye'STAdazavidhe, tathA-jJAtAdhyayaneSu-utkSiptajJAvAdiSu ekonaviMzatisaMkhyakeSu, tathA-asamAdheH sthAneSu-kAraNeSu viMzati saMkhyakeSu ca nityaM yatate-pAlanena, jJAnena, nyAgena ca yatnaM kurute sa maNDale naaste||14|| mUlam-egavIsAe sabale, bAvIsAe parIsahe / je bhikkhUjayaI niccaM, se na acchai maMDale // 15 // chAyA--ekaviMzato zabaleSu, dvAviMzatI parISaheSu / yo bhikSuryatate nityaM, sa nAste maNDale // 15 // arthAta jo asaMyamake tyAgameM evaM saMyamake pAlanameM sAvadhAna rahatA hai vaha bhikSu saMsArameM bhramaNa nahIM karatA hai // 13 // 'baMbhami' ityaadi| __ anvayArtha-(jebhikkhU-yaHbhikSuH) jo bhikSu (baMbhaMmi nAyajjhayaNesu ThANesu asamAhie niccaM jayaI se maMDale na acchai-brahmaNi jJAtAdhya. yaneSu sthAneSu asamAdheH nityaM yatate sa maMDale nAste) aThAraha prakArake brahmacaryameM jJAtAdhyayanoMmeM utkSipta jJAta Adi unnIsa jJAtoMmeM, tathA asamAdhike bIsa sthAnoMmeM sadA prayatnazIla rahatA hai vaha bhikSu saMsArase pAra ho jAtA hai // 14 // 'egavIsAe ' ityAdi / te A saMsArathI pAra thaI jAya che. arthAt je asaMyamanA tyAgamAM ane saMyamanA pAlanamAM sAvadhAna rahe che te bhikSu saMsAramAM bhramaNa karatA nathI.13 "baMbhami" chtyaadi| sa-payArtha-je bhikkhU-yaH bhikSuH 2 mizu baMbhaMmi nAyajjhayaNesu ThANesu asamAhie niccaM jayaI se maMDale na acchai-brahmaNi jJAtAdhyayaneSu sthAneSu asa. mAgheH nityaM yatate sa maMDale nAste maDhA2 2nA prAyayabhA, jJAtAdhyayanAmA ukSipta jJAta Adi ogaNasa jJAtAmAM tathA samAdhInA vIsa sthAnamAM sadA prayatnazIla rahe che te bhikSu saMsArathI pAra thaI jAya che. | 14 . " egavIsAe" tyAhi / uttarAdhyayana sUtra:4 Page #457 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 539 - priyadarzinI TIkA a0 31 caraNavidhivarNanam TIkA--' egavIsAe' ityAdi-- yo bhikSuH, ekaviMzatau-ekaviMzatisaMkhyakeSu, zabaleSu-cAritradUSakakriyAvizeSeSu, tathA dvAviMzatau-dvAviMzatisaMkhyakeSu parIpaheSu-iha dvitIyAdhyayanokteSu nityaM yatate-parihAreNa sahanena yatnaM kurute, sa maNDale nAste // 15 // mUlam-tevIsAI sUyagaDe, rUvAhieMsu suresu ya / je' bhikkhU jayaI niccaM, se ne acchai maMDele // 16 // chAyA--trayoviMzati sUtrakRte, rUpAdhikeSu sureSu ca / yo bhikSuryatate nitya, sa nAste maNDale // 16 // TIkA--'tevIsAi' ityAdi-- yo bhikSuH, trayoviMzatimUtrakRte trayoviMzatiH-trayoviMzatyadhyayanayuktaM, mUtrakRta-mUtrakRtAGgaM tasmin , yadvA-' tevIsAi' iti pRthakpadaM luptasaptamyantam , trayoviMzatautrayoviMzatyadhyayanayukte, sUtrakRte-mUtrakRtanAmni aGge, tathA-rUpAdhi. keSu-rUpam-ekastadadhikeSu prakramAt sUtrakRtAdhyayanebhyaH ekAdikeSu-caturviMzati anvayArtha-(je bhikkhU-yaH bhikSuH) jo bhikSu (egavIsAe sabaleekaviMzatau zavaleSu) ikkIsa prakArake zabala doSoMmeM tathA (bAvIsAe parISahe-dvAviMzatau parISaheSu) bAIsa prakArake parISahoMmeM (niccaM jayaInityaM yatate) sadA sAvadhAna rahatA hai vaha (se maMDale na acchai-sa maNDale nAste) bhikSu isa saMsArameM nahIM bhramaNa karatA hai // 15 // 'tevIsAI' ityaadi| ___ anvayArtha-(je bhikkhU-yaH bhikSuH) jo bhikSu (tevIsAi sUyagaDeprayoviMzati sUtrakRte) sUtrakRtAMgake teIsa adhyayanoM meM tathA (ruvAhiesa suresu ya-rUpAdhikeSu sureSu ca) covIsa prakArake kalpavAsiyoMmeM dasa anvayArtha-je bhikkhu-yaH bhikSuH 2 mikSu egavIsAe sabale-ekaviMzatau zavaleSu vIsa prazna soSobhA tathA bAvIsAe parIsahe-dvAviMzato parISaheSa bhAvIsa prazAsana parISamA niccaM jayaI-nityaM yatate sahA sAvadhAna 29 cha se maMDale na acchai-samaMDale nAste te lakSu mA saMsAramA prabhA 42tA nathI. // 15 // " tevIsAi" tyAdi manvayArtha-je bhikkhU-yaH bhikSuH 2 mikSu tevIsAi sUyagaDe-trayoviMzati sUtrakRte sUtrAMnA vIsa madhyayanAmA, tathA, rUvAhiesu suresu ya-rUpAdhikeSu uttarAdhyayana sUtra:4 Page #458 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 440 ___ uttarAdhyayanasUtre saMkhyakeSvityarthaH / sureSu-deveSu ca bhavanapati-vyantara-jyotiSka-vamAnikarUpeSu yathAkramaM dazASTapaJcaikavidheSu ca yo bhikSunityaM yatate-yathAvatprarUpaNAdinA yatnaM kurute, sa maNDale nAste // 16 // mUlam-paNuvIsa bhAvaNAsu, uddesesu dAiNaM / je bhikkhU jayaI nicca, seM ne acchai maMDale // 17 // chAyA--paJcaviMzatau bhAvanAsu, uddezeSu dazAdInAm / yo bhikSu yatate nityaM, sa nAste maNDale // 17 // TIkA--'paNuvIsa' ityAdi yo bhikSuH, paJcaviMzatau-bhAvanAmu-mahAvrataviSayAsu, tathA-uddezanakAleSu, dazAdInAM dazAkalpavyavahorANAM paDviMzatau ca, nityaM yatate- paribhAvanAmarUpaNAdibhiryatnaM kurute, sa maNDale nAste // 17 // prakArake bhavanavAsiyoMmeM ATha prakArake vyantara devoM meM pAMca prakArake jyotiSiyoMke viSayameM (nicca jayaI-nityaM yatate) yathAvat prarUpaNA karanese prayatnazIla rahatA hai (se maMDale na acchai-sa maNDale nAste) vaha saMsArase pAra ho jAtA hai // 16 // ___ 'paNavIsa" ityAdi / anvayArtha (je bhikkhU-yaH bhikSuH) jo bhikSu (paNavIsa bhAvaNAsu uddesesu dasAiNaM nicca jayaI se maMDale na acchai-paMcaviMzattau bhAva. nAsu uddezeSu dazAdinAm nityaM yatate sa maMDale nAste) mahAvratoMkI paccIsa bhAvanAoMmeM tathA dazAkalpavyavahAroMke chanvIsa uddezana kAloMmeM nitya paribhAvanA evaM prarUpaNA Adi dvArA prayatnazIla rahatA hai vaha isa saMsArase pAra ho jAtA hai // 17 // ag covIsa prakAranA ka9pavAsImAM, dasa prakAranA bhavanavAsIyomAM. ATha prAranA vyanta2 hevAbhAM, pAMya 542nA nyotiSiyonA viSayamA niccaM jayaInityaM yatate yathAvat 5353 / 42vAthI prayatnazIla 27 cha / se maMDale na acchai-sa maMDale nAste saMsArathI pA2 / jaya che. // 16 // "paNavIsa " chatyAhi. manvayArtha-je bhikkhU yaH bhikSuH 2 bhikSu paNavIsa bhAvaNAsu uddesesu hasANaM niccaM jayaI se maDale na acchai-paMcavizatau bhAvanAsu uddezeSu dazAdInAm nityaM yatate sa maMDale nAste mahAvratAnI 5yAsa bhAvanAmAmAM tathA zasex vyavahAranA chavisa uddezana kALamAM nitya paribhAvanA ane prarUpaNA Adi dvArA prayatnazIla rahe che te A saMsArathI pAra thaI jAya che. je 17 uttarAdhyayana sUtra:4 Page #459 -------------------------------------------------------------------------- ________________ priyadarzinI TIkA a. 31 caraNavidhivarNanam 441 mUlam -aNAgAra guNehiM ca, pargappaMmi taheva ya / je' bhikkhU jayaI niccaM, se" ne acchai maMDale // 18 // chAyA-anagAraguNaizca, prakalpe tathaiva c| yo bhikSu yatate nityaM, sa nAste maNDale // 18 // TIkA--'aNagAraguNehiM' ityAdi-- yo bhikSuH, anagAraguNaiH saptamyarthe tRtIyA, anagAraguNeSu iti, bhAvaH anagArasya guNAH saptaviMzatisteSu ca, tathA-prakalpe-prakRSTaH kalpaH-sAdhumaryAdA yasminnasau prakalpaH, sa cehAcArAGgasUtraM zAstraparijJAdyaSTAviMzatyadhyayanAtmakaM tasmiMzca nenaivaprakAreNa yathAvadAsevanAmarUpaNAdinA nityaM yatate, sa maNDale naaste||18|| mUlam-pAvasu ya pasaMgesu, mohaThANesu caiva ya / je' bhikaravU jayaI niccaM, se ne acchei maMDele // 19 // chAyA--pApazrutaprasaGgeSu, mohasthAneSu caiva ca / yo bhikSu yatate nitya, sa nAste maNDale // 19 // TIkA---'pAvasu ya pasaMgesu' ityAdi-- yo bhikSuH, pApazrutaprasageSu pApajanakAni zrutAni pApazrutAni, teSu prasaMgA:AsaktirUpAsteSu ekonatrizadbhedeSu, ca mohasthAneSu ca-tiSThati-nimittatayA 'aNagAraguNehiM' ityAdi / anvayArtha-(je bhikkhU-yaH bhikSuH) jo mikSu (aNagAraguNehiaNagAraguNaizca) sattAIsa aNagAra guNoMmeM tathA (pagappaMmi taheva yaprakalpe tathaiva ca ) sAdhumaryAdAko batalAnevAle AcArAGgasUtrake zastra parijJA Adi aThAIsa adhyayanoMkI yathAvat AsevanAse tathA prarUpaNA karanese (nicca jayaI-nityaM yatate) nitya upayukta rahatA hai (se maMDale na acchai- sa maMDale nAste) vaha saMsArameM bhramaNa nahIM karatA hai // 18 // " aNagAra guNehiM" tyA / manvayArtha-je bhikkhu-yaH bhikSuH / bhikSu aNagAraguNehi-anagAra guNaizca satyApIsa mAra guNemA tathA pagappammi tahevaya-prakalpe tathaiva ca sAdhu bhayAna batAvavAvALA AcArAga sUtranA zAstra parijJA Adi aThyAvIsa adhyayanenI yathAvat mAsevanAthI tathA pr355|| 42vAthI niccaM jayaI-nityaM yatate nitya upayuta 27 cha.se maMDale na acchai-sa maMDale nAste te sAramA bhae 42tA nathI. // 18 // utt2||dhyyn sUtra:4 Page #460 -------------------------------------------------------------------------- ________________ sar uttarAdhyayanasUtre vartate teSviti sthAnAni, mohasya - mahAmohasya sthAnAni mohasthAnAni, jalApAdau nipAtya saprANimAraNAdIni triMzat, teSu ca nityaM yatate - tatparivarjanena yatnaM kurute sa maNDale nAste // 19 // mUlam - siddhAyUguNajogesu, tettIsa sAyaNAsu ye / je' bhikkhU jayaI nicca, se naM acchei maMDele // 20 // chAyA -- siddhAdiguNayogeSu, trayastriMzadAzAnAsu ca / yo bhikSu tate nityaM sa nAste maNDale ||20|| TIkA - - ' siddhAiguNajogesu' ityAdi -- yo bhikSuH, siddhAdiguNayogeSu - siddhipadaM prAptAH siddhAsteSAm AdiguNAH siddhAvasthAprAptivelAyAmeva yaugapadyena sthAyino na tu kramabhAvino guNAH siddhAdiguNAH ekatriMzat paJcavidyajJAnAvaraNIya kSINatvAdayaH, yogAH zubhavyApArAste ca dvAtriMzat AlocanAdayasteSu tathA trayastriMzadA zAtanAsu = arhadAdi viSayAsu, tathA - purataH ziSyagamanAdiSu ca nityaM yatate zraddhAnena, sevanena varjanAdinA ca 'pAvasuya' ityAdi / anvayArtha - (je bhikkhU - yaH bhikSuH) jo bhikSu (pAvasu ya pasaMgesu mohaThANesu ya nicca jayai se maMDale nAste- pApazruta prasaMgeSu mohasthAneSu ca nityaM yatate sa maMDale nAste) pApa janaka zrutake prasaMga meM tathA mohake sthAnoMmeM nitya sAvadhAna rahatA hai vaha isa saMsArase pAra ho jAtA hai| pApazrutaprasaMga gunatIsa prakArakA tathA mohasthAna tIsa prakArakA hai // 19 // 'siddhAha0' ityAdi / anvayArtha (je bhikkhU - yaH bhikSuH ) jo sAdhu (siddhAdiguNajogesusiddhAdiguNayogeSu) siddhAvasthAkI prApti velAmeM hI yugapat sthAyI, kramapAvasuya" ityAhi / anvayArtha -- je bhikkhu-yaH bhikSuH ne bhikSu pAvasuyapasaMgesu mohaThANesu ya nicca jayaI se maMDale nAste- pApazrutaprasaMgeSu mohasthAneSu ca nityaM yatate sa maMDale nakSe pApajanaka zrutanA prasaMgamAM tathA mAhanA sthAnAAmAM nitya sAvadhAna rahe che te A saMsArathI pAra thai jAya che. papazruta prasaMga AgaNatrIsa prakAranA tathA bhoisthAna trIsa aAranAM che // 17 // 66 siddhAi " " ityAdi / manvayArtha - je bhikkhU - yaH bhikSuH ne likSu siddhAdiguNa jogesu - siddhAdi * guNayogeSu siddhAvasthAnI Apsi vejAye yugayata sthAyI, ibhalAvI nahIM, 88 uttarAdhyayana sUtra : 4 Page #461 -------------------------------------------------------------------------- ________________ priyadarzinITIkA a. 31 caraNavidhivarNanam yatnaM kurute, sa maNDale saMsAre, nAste-na tiSThati, mokSaM gcchtiityrthH| asmiadhyayane-ekasmAt sthAnAdArabhya trayastriMzat sthAnaparyantAni sthAnAni moktAni-teSAM vistarato varNanaM tu AvazyakasUtre matkRtamunitoSiNI TokAyAM vilokanIyam // 20 // mUlam-iieesu ThANesu, jo bhikkhU jayai syaa| se khippaM savvasaMsArA, vippamuccai paMDie tibemi // 21 // // ii caraNavihijja samattaM // bhAvI nahIM, aise siddhoM ikatIsa guNoMmeM, tathA zubha vyApArarUpa AlocanAdika battIsa guNoMmeM (tettIsAsAyaNAsuya-trayastriMzadAzAtanAsu ca) evaM ahaMdAdi viSayaka tetIsa AzAtanAoMmeM, (nicca jayai se maMDale na acchai-nityaM yatate sa maMDale nAste) sadA prayatnazAlI rahatA haiarthAt-siddhoMke guNoMmeM zraddhAna karatA hai tathA AlocanAdikoMkA sevana karatA hai evaM AzAtanoMkA parihAra karatA hai vaha saMsArase pAra ho jAtA hai / isa adhyayanameM eka sthAnase lekara tetIsa sthAna kahe haiN| ina sabakA vistArapUrvaka varNana Avazyaka sUtrakI munitoSiNI TIkAmeM kiyA gayA hai // 20 // evA siddhonA ekatrIsa guNemAM, tathA zubha vyApArarUpa AlecanAdika batrIsa zupamA bhane tettIsAsAyaNAsu ya-trayastriMzadAzAtanAsu ca ma viSaya trIsa yAtanAmamA niccaM jayaI se maMDale na acchai-nityaM yatate sa maMDale nAste sadA prayatnazALI rahe che-arthAt siddhonA guNomAM zraddhAna kare che, tathA AlocanAdikonuM sevana kare che. ane AzAtanAone parihAra kare che, e saMsArathI pAra banI jAya che. A adhyayanamAM eka sthAnathI laIne tetrIsa sthAna batAvela che. A sahunuM vistAra pUrvaka varNana Avazyaka sUtranI yuni. toSiel mA 42vAmAM Ave che. // 20 // uttarAdhyayana sUtra:4 Page #462 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 444 - uttarAdhyayanasUne chAyA--ityeteSu sthAneSu, yo bhikSu yatate sadA / ___ sa kSipraM sarvasaMsArAd vipramucyate, paNDita iti bravImi // 21 // // iti caraNavidhIyam ekatriMzattamamadhyayanaM samAptam // 21 // TIkA--' ii eesu' ityAdi-- gAtheyaM sugamA // 21 // iti zrI vizvavikhyAta-jagadvallabha-prasiddhavAcaka-paJcadazabhASAkalita-lalitakalApAlApaka-pravizuddhagadhapadyanaikagranthanirmApaka-vAdimAnamardaka-zrIzAhU chatrapati-kolhApurarAjamadatta-" jainazAstrAcArya"-padabhUSitakolhApurarAjaguru-bAlabrahmacAri-jainAcArya-jainadharmadivAkara -pUjyazrIghAsIlAlabativiracitAyAm "uttarAdhyayanasUtrasya" priyadarzinyAkhyAyAM vyAkhyAyAm 'caraNavidhIyam' nAmakameka triMza ttamamadhyayanaM sampUrNam // 31 // anvayArtha-(iha eemu ThANesu-ityeteSu sthAnesu) isa prakAra ina sthAnoMmeM (jo bhikkhU sayA jayaI-yo bhikSuH sadA yatate ) jo medhAvI bhikSu sadA prayatnazIla rahatA hai (se khippaM savvasaMsArA vippamuccaisa kSipraM sarvasaMsArAd vipramucyate) vaha zIghra caturgatirUpa samasta saMsArase pAra ho jAtA hai // ||yh caraNavidhi nAmaka 31veM adhyayana samApta huvA // manvayArtha --ii eesu ThANesu-ityeteSu sthAneSu mA pramANe meM sthAnamA je bhikkhU sayA jayai-yo bhikSuH sadA yatate re medhAvI bhikSu sarI prayatnazIla 27 cha. se khippaM savvasaMsArA vippamuccai-sa kSipraM sarvasaMsArAd vipramucyate te zIvra caturgatirUpa samasta saMsArasAgarane tarI jAya che. zrI uttarAdhyayana sUtranA A caraNavidhi nAmanuM ekatrIsamuM adhyayana saMpUrNa. 31 uttarAdhyayana sUtra:4 Page #463 -------------------------------------------------------------------------- ________________ // atha dvAtriMzattamamadhyayanam // anantarAdhyayane caraNamabhihitam / tacca pramAdasthAnaparihArAdeva samarAdhAyituM zakyam / pramAdasthAnaparihArazca tajjJAnA deva sarvathA bhavitumarhati / nahi viSajJAnaM vinA viSaM parihAtuM kazcitsamarthoM bhavati / atastatparihArthamekatriMzA'dhyayanA'nantaraM dvAtriMzattamaM pramAdasthAnanAmakamadhyayanamadhunA nigadyate, iti sambandhenAyAtamidamadhyayanam , tasyAyagAthAmAhamUlam-accaMtakAlastasamUlayasta,samvaissa dukkhassa ujo pmokkho| taM bhAMsao meM paDipuNNacittA, saiMNeha egaMta hiyaM hiyattham // 1 // chAyA-atyantakAlasya samUlakasya, sarvasya duHkhasya tu yaH pramokSaH / taM bhASamANasya me pratipUrNacittAH, zRNuta ekAntahitaM hitArtham // 1 // TIkA-'accatakAlassa' ityAdi atyantakAlasya antamatikrAnto'tyantaH, antazca dvividhaH-ArambhakSaNaH samAzikSaNazca / tatra prakRte ArambhakSaNarUpo'ntaH parigRhyate / evaJca-atyantaH, anAdiH battIsavAM adhyayana prAraMbha-- battIsaveM adhyayanameM jo cAritra kI vidhi kahI gaI hai vaha pramAdasthAna ke parihAra se hI ArAdhita ho sakatI hai| pramAdasthAna kA parihAra jIva tabataka nahIM kara sakatA hai ki jabataka usako usakA parijJAna na ho jAya / viSa kA parityAga viSajJAnapUrvaka hI hotA hai, ataH sUtrakAra isa battIsaveM adhyayana dvArA usa pramAdasthAna kA parijJAna kraaveNge| isIliye vaha adhyayana prAraMbha kiyA jAtA hai| isa adhyayana kA nAma pramAdasthAna hai| isakI prathamAdi gAthA yaha hai-'accaMta0' ityaadi| batrIsamA adhyayananI zarUAta ekatrIsamA adhyayanamAM je cAritranI vidhi kahevAyela che te pramAda sthAnanA parihArathI ja ArAdhita thaI zake che. pramAda sthAnane parihAra jIva tyAM sudhI karI na zake, jyAM sudhI ene tenuM parijJAna na thaI jAya. viSane parityAga viSathI ja thAya che. e rIte viSajJAna Avazyaka che. AthI sUtrakAra A batrIsamA adhyayana dvArA e pramAdasthAnanuM parijJAna samajAvaze. A kAraNe A adhyayanane prAraMbha karavAmAM Ave che. A adhyayananuM nAma pramAdasthAna cha. nI prathama gAthA // cha-" accaMta " tyA! uttarAdhyayana sUtra:4 Page #464 -------------------------------------------------------------------------- ________________ % A 346 uttarAdhyayanasUtre kAlo yasya so'tyantakAlastasya / samUlakasya-mUlena kaSAyA'viratirUpeNa saha vartate, iti samUlakastasya, sarvasya sampUrNasya, zarIramAnasarUpasyetyarthaH, duHkhasyayadvA-sabasya-narakAdigaticatuSTayarUpasya duHkhasya-duHkhAdhikyAd duHkharUpasya saMsArasya, yaH pramokSaH AtyantikanivRttiH / taMpramokSam / ekAntahitamekAntena niyamena hitaM-kalyANakAram , bhASamANasya yathA sa pramokSo bhavati, tathA kathayataH, me-mama samIpe / pratipUrNacittA pratipUrNa-viSayAntarAgamanenAkhaNDitaM cittaM yeSAM te tathoktAH, ekAgracittAH santa ityarthaH, yUyam / hitArtha-hitaM-tattvato mokSa eva, tadartha, zrRNuta // 1 // ___ yahAM jambUsvAmI ko saMbodhana karate hue zrI sudharmAsvAmI kahate haiM ki maiM ekAntahitakArI hitarUpa artha ko kahatA hUM so tuma suno anvayArtha-(accaMtakAlassa- atyantakAlasya) anAdikAla se isa jIva ke sAtha lage hue tathA (samUlassa-saMmUlakasya) mithyAtva avirati, pramAda evaM kaSAya ye jisake mUlakAraNa haiM aise (savvasta dukkhassa-sarvasya duHkhasya ) zArIrika evaM mAnasika samasta duHkhoM ko athavA narakAdigatacatuSTayarUpa duHkha kI adhikatA kA Azraya hone se saMsAra ko (jo pamokkho-yaH pramokSaH) jo Atyantina nivRtti hai vahI mokSa hai aura vaha mokSa (egantahiyaM-ekAntahitam ) ekAntarUpa se kalyANakArI hai| ataH (taM-tam ) aise kalyANakArI usa mokSa ko (bhAsao-bhASamANasya ) jisa taraha vaha jIvako prApta hotA hai usa taraha kahanevAle ( me-me ) mere pAsa (paDipuNNa cittA-pratipUrNacittaH ) ekA gracitta hokara (hiyattham-hitArtham ) apane hitArtharUpa (suNeha-zRNuta) usa mokSakA kathana suno| - ahIM jabUsvAmIne saMbodhana karatAM zrI sudhasvAmI kahI rahyA che ke, huM ekAta hitakArI hita svarUpa arthane kahuM chuM, jene tame sAMbhaLo sanyAya-accaMtakAlassa-atyantakAlasya anAthI mAnI sAtha mAtA tathA samUlayassa--samUlakasya mithyAtva, maviti, pramAha mane pAya // ra bhU4254 che, mevA sabbassa dukkhassa-sarvasya duHkhasya zArIri mane bhAna. sika saghaLA duHkhanI athavA narakAdigata catuSTayarUpa duHkhanI adhikatAne Azraya DApAyI saMsAranI 2 jo pamokkho-yaH pramokSaH Atyati nivRtti che se mokSa 7. mokSa egaMtahiyaM-ekAntahitam sAnta35thI 48yArI cha. sAthI taM-tama vA syArI me mAkSane bhAsao-bhASAmANasya 2 rIte the lana sAsa thAya. pramANe henAra me-me bhArI pAse paDipuNNacicA-pratipUrNacittaH ekAgracitta banIne tamArA hitArthanuM kathana tame sAMbhaLo uttarAdhyayana sUtra :4 Page #465 -------------------------------------------------------------------------- ________________ priyadarzinI TIkA. a032 pramAdasthAnavarNanam duHkhamamokSopAyamAha-- mUlam-nANassa savvassa pagAlaNAe, annANamohasta vivjennaae| egassa dosassa ya saMkhaeNaM, egaMtasukkhaM samuvei morkhai // 2 // chAyA- jJAnasya sarvasya prakAzanayA, ajJAnamohasya vivarjanayA / rAgasya dveSasya ca saMkSayeNa, ekAntasaukhyaM samupaiti mokSam / / 2 / / TIkA-'nANassa' ityAdi sarvasya jJAnasya AbhinivodhikajJAnAdeH / prakAzanayA-nirmalIkaraNena, anena samyagjJAnAtmako mokssheturuktH| tathA-ajJAnamohasya-ajJAnaM-matyajJAnAdikaM, mohaH-darzanamohanIyam , tayoH samAhAre'jJAnamohaM, tasya vivarjanayAmithyAzrutazravaNa kudRSTi saGgaparihArAdinA parihArastayA, anena samyagdarzanAtmako bhAvArtha- anAdikAla se isa jIva ke sAtha jo mithyAtvAdi kAraNavAlA zArIrika evaM mAnasika duHkha lagA huA hai usakI jaba AtyaMtika nivRtti ho jAtI hai to usIkA nAma mukti hai| yaha duHkhAbhAvarUpa nahIM hai| yaha mukti jIva ko kisa taraha prApta hotI hai yaha bAta sUtrakAra ziSyoM ko samajhAte haiM, aura sAtha meM yaha bhI kahate haiM ki yaha ekAntahita vidhAyaka hai // 1 // aba duHkha se chUTane kA upAya kahate haiM-'nANassa' ityAdi / anvayArtha-(savassa nANasta pagAsaNAe abANa mohassa vivajjaNAe rAgassa dosassa ya saMkhaeNaM egantasukkha mokkhaM samuvei-sarvasya jJAnasya prakAzanayA, ajJAna mohasya ca vivarjanayA, rAgasya veSasya ca saMkSayeNa ekAntasaukhyaM mokSaM samupaiti) AtmA Abhinibodhaka Adi bhAvArtha--anAdikALathI A jIvanI sAthe je mithyAtva Adi kAraNavALA zArIrika ane mAnasika duHkha lAgela che. enI jyAre atyaMtika nivRtti thaI jAya che. AnuM ja nAma mukti che. e duHkhAbhAvarUpa nathI. A mukti jIvane kaI rIte prApta thAya che. A vAta sUtrakAra ziSyone samajAve che. ane sAthe sAtha e paNa batAve che ke, A ekAntahita vidhAyaka che. te 1 | mathI chuTavAnA pAya 4AmA mAve che-"nANassa" tyA ! manvayArtha:-savvassa nANassa pagAsaNAe annANamohatsa vivajaNAe egassa dosassa ya saMkhaeNaM egaMtasukhaM mokkhaM samuvei-sarvasya jJAnasya prakAzanayA ajJAnamohasya ca vivarjanayA rAgasya dveSasya ca saMkSayeNa ekAntasaukhyaM mokSaM samupaiti mAtmA mAli. uttarAdhyayana sUtra :4 Page #466 -------------------------------------------------------------------------- ________________ uttarAdhyayanasUtre mokSaheturuktaH / tathA - rAgasya = dveSasya ca saMkSayeNa = sarvathA vinAzena, anena cAritrAtmako mokSaheturuktaH / rAgadveSayoH kaSAyarUpatvena cAritropaghAtakatvAt / ekAntasaukhyaM = nitya sukha svarUpaM mokSaM samupaiti = prApnotItyarthaH / Atmeti zeSaH / mokSasya duHkhA'saMpRktasukharUpatvAt duHkhamamokSe satyeva mokSo labhyate, duHkhapramokSazca jJAnadarzanacAritrairbhavatIti bhAvaH / / 2 / / nanvastu jJAnAdibhirduHkhapamokSe sati duHkhavarjita sukharUpo mokSaH, jJAnAdi mAptistu kathaM bhaviSyatItyAzaMkyAhamUlam - tassa maiggo guruvirddhasevA, vivarjaNA bAlajaNassa dUrA / sajjAya egaMta nisevaNAM ye, suttatthasaMcitaNyA thiI" ye // 3 // chAyA - tasyeSa mArgoM guruvRddhasevA, vivajrjjanA vAlajanasya dUrAt / svAdhyAyaikAntaniSevaNA ca sUtrArthasazcintanayA dhRtizca // 3 // samasta jJAnoM ke prakAzana se tathA ajJAna evaM moha ke parihAra se aura rAga aura dveSa ke sarvathA kSaya se ekAnta saukhyasvarUpa mokSa ko pAtA hai / 64 << bhAvArtha - isa gAthA dvArA samyagdarzana, samyagjJAna, evaM samyak afrate mokSa hai kaha siddhAntika mAnyatA prakaTa kI gaI hai| "sarvasya jJAnasya prakAzanayA" isa pada dvArA jJAnAtmaka ajJAnamohasya ca vivarjanayA " isa pada dvArA samyagdarzanAtmakatA tathA rAgasya dveSasya va saMkSayeNa " isa pada dvArA samyak cAritrAtmakatA sUtrakArane kahI hai| yaha mokSa duHkha ke saMparka se rahita sukharUpa hai| isaliye yaha duHkhabhAvarUpa nahIM hai / duHkha ke atyaMta abhAva hote hI yaha AtmA ko prApta hotA hai tathA duHkha kA abhAva jJAna, darzana evaM cAritra dvArA hotA hai // 2 // 448 niSedhaka Adi saghaLA jJAnAnA prakAzanathI tathA ajJAna ane meAhanA parihA rathI ane rAga Adi dveSanA savathA kSayathI ekAnta saukhya svarUpa mekSane pAme che. bhAvArtha-A gAthA dvArA samyagUdarzana, samyagajJAna, ane samyakUcAri trAtmaka meAkSa che. A siddhAMtika mAnyatA pragaTa karavAmAM AvI che. sarvasya jJAnasya prakAzanayA " ma yaha dvArA jJAnAtmastA " ajJAnamohasya ca vivarjanayA " yA yaha dvArA sabhyagRddarzanAtmatA tathA " rAgasya dveSasya ca saMkSayeNa " mA yaha dvArA samagra cAritrAtmakatA sUtrakAre khatalAvela che. A mekSa duHkhanA saMparka thI rahita sukharUpa che. AthI A duHkha bhAvarUpa nathI. duHkhanA atyaMta abhAva hAvAthI e AtmAne prApta thAya che. tathA duHkhane abhAva dhyAna dana ane zAstri dvArA thAya che. // 2 // uttarAdhyayana sUtra : 4 Page #467 -------------------------------------------------------------------------- ________________ priyadarzinI TIkA a0 32 pramAdasthAnavarNanam TIkA-' tassesa' ityAdi - tasya = mokSopAyasya - jJAnAdeH / eSaH = anantaravakSyamANaH mArgaH = upAyaH, prAptiheturiti yAvat, boddhavyaH / ko'sau ? ityAha- ' guruviddhasevA' ityAdi / gRNanti samupadizanti yathAvasthitaM zAstrArthamitiguravaH samyagradharmazAstrArthopadeSTAra ityarthaH yadvA-guravo dIkSAdAtAraH, tathA samyag jJAnadarzanacAritravantaH, paryAyajyeSThA vA / vRddhAH = zreSThAH jJAnadarzanacAritratapovIryAcArAdibhirutkRSTAH / teSAM sevAparyupAsanA, vinayena vartanaM vaiyAvRtyAdi karaNaM ca / iha sevApadaM gurukule nivAsasyApyupalakSaNam, tatra samyag darzanAdInAM saulabhyAt / uktaM ca nANassa hoi bhAgI, thirayarao daMsaNe carite ya / dannA AvakahAe, gurukulavAsaM na muMcati // 1 // chAyA - jJAnasya bhavati bhAgI, sthirataro darzane caritre ca / dhanyA yAvatkathaM, gurukulavAsaM na muJcanti // 1 // yAvatkathaM = yAvajjIvamityarthaH / tathA - bAlajanasya = pArzvasthAdeH, dUrAt dUrataH vivajrjanA = vizeSaNa parihAraH, alpasyApi bAlasaMsargasya mahAdoSa hetutvAt / pArzvasthAdi saMsargacAritropaghAtaka iti bhAva: / bAlasaMsarga parivarjane'pi svAdhyAyA''rAdhanena vinA jJAnAdiprApti rna syAdityata Aha-' sajjhAya ' ityAdi / svAdhyAyaikAntaniveSaNA ceti / jJAnAdikoM kI prApti kaise hotI hai so sUtrakAra kahate haiM 'tassesa' ityAdi / anvayArtha - - ( tassa - tasya ) mokSa ke upAyabhUta una samyagjJAnAdikoM kI prApikA hetubhUta (esamaggo - eSo mArgaH ) yaha mArga hai (guruviddhasevA durA bAlajaNassa vivajjaNA - guruvRddhasevA dUrAt bAlajanasya vivarjanAyA) gurujanoM kI sevA karanA tathA vRddhajanoM kI sevA karanA evaM jo bAlaajJAnI tathA pAsatthAdika haiM unakI saMgati se sadA dUra rahanA (sajjhAya egaMta nisevaNA ya-svAdhyAyaikAntaniSevaNA ca) niyamataH svAdhyAya " sa ---- uttarAdhyayana sUtra : 4 jJAnAhinI Apti bha thAya che tene sUtrAra matAve che - "tahasesa" ityAdi / anvayArtha - tassa- tasya bhokSanA upAyabhUta te sabhyagjJAnAhinI prAptinA hetubhUta samaggo - eSo mArgaH ma bhArga che. guruviddasevA dUrA bAlajaNassa vivajaNAra - guruvRddhasevA dUrAta bAlajanasya vivarjanayA gunnAnI sevA 42vI tathA vRddhajanAnI sevA karavI ane je mAla ajJAnI tathA pAsasthArdika che enI saMgatithI sahA dUra rahe sajjJAya egaMta nisevaNAya - svAdhyAya kAntaniSevaNA ca u0 57 Page #468 -------------------------------------------------------------------------- ________________ uttarAdhyayanasUtre svAdhyAyasya vAcanApracchanA parivartanA'nuprekSAdharmakathArUpasya, ekAntanivesaNAniyamata samAcaraNam , tatrApyanuprekSaiva pradhAnamityabhiprAyeNAha-'suttatthasaMciMtaNayA' iti / sUtrArthasaMcintanatA=mUtrArthasazcintanA-mUtrArthasya samyagvicAraNA, ASatvAt svArthe tal / uktaM ca "kRyA zrutamacintitam , " iti / ca-punaH / dhRtiH-dhIratvam-anudvignatvamityarthaH / nahi dhRti vinA jJAnAdi. lAbha iti bhAvaH / guruvRddha sevAdayaH khalu mokSopAyabhUtAnAM samyagdarzanAdInAmupAyabhUtAH santIti guruTaddha sevAdikaM vinA samyagdarzanAderasambhava iti gAthAzayaH // 3 // karanA aura usa svAdhyAya meM (suttattha saMciMtaNayA-sUtrArthasazcintanatA) sUtrArtha acchI taraha vicAra karanA (dhII ya-dhRtizca ) evaM dhairya rkhnaa| bhAvArtha--yathAvasthita zAstra ke artha ko jo samajhatA haiM ve guru kahalAte haiM / dharmazAstra ke artha kA jo dUsaroM ko upadeza dete hai ve guru kahalAte haiM / athavA jo dIkSA pradAna karate haiM ve guru kahalAte haiN| athavA samyagdarzana, samyagjJAna evaM samyak cAritra kA jo pAlana karate haiM ve tathA jo dIkSAparyAya meM jyeSTha hote haiM ve bhI guru kahalAte haiN| jJAna, darzana, cAritra, tapa, vIrya, ina AcAroM se zreSTha hote haiM ve vRddha haiN| inake sAtha vinayapUrvaka rahanA' vyavahAra karanA inakI vaiyAvRtya (sevA) karanA yaha saba guruvRddha sevA hai / tathA guru kula meM rahanA yaha bAta bhI sevA se upasthita ho jAtI hai kyoM ki gurukula meM nivAsa karane se jIva ko samyagdarzana Adi guNoM kI prApti sulabha hotI hai / niyamayI svAdhyAya 423 / mana svAdhyAyamA suttattha saMciMtaNayA-sUtrArtha saJcistanatA sAnA sArI zata viyAra 42vo dhIIya-dhRtizca mana dhairya rAma. bhAvArtha-yathAvasthita zAstranA arthane je samajAve che, te gurU kahevAya che. athavA dharmazAstranA arthane je bIjAone upadeza Ape che te gurU kahevAya che, athavA je dIkSA pradAna kare che te gurU kahevAya che, tathA samyaggadarzana, samyagajJAna, ane samyakUcAritranuM je pAlana kare che te, tathA je dIkSA paryA. yamA bhoTa hAya cha, ta 55 zu3 4vAya che. jJAna zana, yAritra, ta5, vIrya, A AcArAthI je zreSTha hoya che te vRddha che. emanI sAthe vinayapUrvaka rahevuM vahevAra kara, vaiyAvRta karavI, e saghaLI gurU-vRddha sevA che. tathA gurUkuLamAM rahevuM e vAta paNa sevAthI nakkI thaI jAya che. kema ke, gurUkuLamAM nivAsa karavAthI jIvane samyagadarzana AdikonI prApti sulabha thAya che. kahyuM paNa che uttarAdhyayana sUtra:4 Page #469 -------------------------------------------------------------------------- ________________ priyadarzinI TIkA a0 32 pramAdasthAnavarNanam 451 yadyetAdRzo jJAnAderupAyastarhi tadabhilASiNA pUrvaM kiM karttavyam ? ityAzaGkyAha-- mUlam - AhAre micchemiya merseNijjaM, sarhAyamicche niuNahabuddhiM / nikeye micchiMja vivegaMjogaM, samAhikAme samaNe tavassI // 4 // kahA bhI hai-- gurukula meM nivAsa karanevAlA prANI jJAna darzana evaM cAritra kA pAtra bana jAtA hai / dhanya haiM ve jIva jo jIvanaparyanta gurukula ke vAsa ko nahIM chor3ate haiM / tathA pAsatthAdikoM kA saMsarga isaliye varjanIya kahA hai ki unakI saMgati se cAritra kA ghAta hotA hai| bAla saMsarga chor3a dene para bhI jabataka svAdhyAya nahIM kiyA jAtA hai tabataka jIva ko jJAnAdikoM kI prApti nahIM hotI hai isaliye sUtrakAra ne svAdhyAya karanA batalAyA hai| svAdhyAya, vAcanA, pRcchanA, parivartanA, anuprekSA evaM dharmakathA ke bheda se pAMca prakAra kA hai| inakA ekAntataH niyamataH sevana karanA hI svAdhyAyaikAnta niSevaNa hai / svAdhyAya anuprekSA ko pradhAna batalAyA gayA hai ataH sUtrakAra ne 'sUtrArtha kA cintana karanA' kahA hai / kyoM ki vinA cintana kA sUtra vyartha hotA hai / dhairya ke abhAva meM jJAnAdikoM kI prApti nahIM hotI hai / isI abhiprAya se dhairya bhI jJAnAdikoM kI prApti meM kAraNa batalAyA gayA hai| tAtparya isakA kevala yahI hai ki samyagdarzanAdikoM kA lAbha isa jIva ko guruvRddha sevA Adi ke binA nahIM ho sakatA hai // 3 // gurUkuLamAM nivAsa karanAra prANI jJAna, darzana ane cAritrane pAtra khanI jAya che, dhanya che, e jIvane ke je, jIvanaparyaMta gurUkuLanA vAsane cheDatA nathI. tathA pAsasthArdikanA samAgama A mATe vajranIya matAvela che ke, tenI sagatIthI cAritrane ghAta thAya che. khAla saMsaga cheADI devA chatAM paNu, jyAM sudhI svAdhyAya karavAmAM nathI AvatA, tyAM sudhI jIvane jJAnAdikAnI prApti thatI nathI. A kAraNe sUtrakAre svAdhyAya karavAnuM kahela che. svAdhyAya, vAcanA pRcchanA, parivatanA, anupekSA A dharmAMkathAnA bhedathI pAMca prakAranAM che. AnuM ekAntataH niyamataH sevana karavuM e svAdhyAya ekAnta niSevaNa che. svAdhyAya anuprekSAne pradhAnarUpathI matAvavAmAM Avela che. AthI sUtrakAre sUtrAnuM ciMtana karavAnuM kahela che, kemake, ciMtana vagaranuM sUtra vyartha thAya che. dhaiyanA abhAvamAM jJAnAdikAnI prAptimAM kAraNarUpa batAvavAmAM Avela che. tAtparya AnuM phakata e che ke, samyagadarzana AdikAnA lAbha e jIvane gurU-vRddha AdinI sevA vagara maLI zakatA nathI. // OM || uttarAdhyayana sUtra : 4 Page #470 -------------------------------------------------------------------------- ________________ - 452 uttarAdhyayanasUtre chAyA--AhAramicchanmitameSaNIyam , sahAyamicchenipuNArthabuddhim / niketamicchet vivekayogyam , samAdhikAmaH zramaNastapasvI // 4 // TIkA-' AhAramicche' ityaadi| samAdhikAmaH iha samAdhirbhAva samAdhiH, sa ca jJAnAdirUpastatprApti kAma ityarthaH / tapasvI anazanAdidvAdazavidhatapaH samArAdhakaH, zramaNaH bhikSuH, mitam= pramANopetam , eSaNIyaM-nirdoSam , AhAram anazanAdi caturvidham , icchet / nipuNArthabuddhi-nipuNA-samarthA artheSu-jIvAdiSu, buddhiH-jJAnam , yasya sa nipuNArthabuddhistaM tathoktaM, sahAyaM-ziSyam , icchet / tathA-vivekayoga-vivekA=pRthagbhAvaH svyAdirAhityaM, tasya yogaH sambandho yatra sa vivekayogastaM, niketamAvAsam , icchet / strIpazupaNDakAdi rahite sthAne nivasedityarthaH / stryAdiyuktanivAsena cittaviplavAdi vividhadoSasaMbhavastatazca cAritrabhaGgasyAditi bhAvaH // 4 // yadi isa prakAra yaha jJAnAdi guNoMkI prAptikA upAya hai to jJAnAdi ke abhilASI ko pahile kyA karanA cAhiye ? so kahate haiM-- 'arahA0 ' ityaadi| anvayArtha-(samAhikAme-samAdhikAmaH ) jJAnAdirUpa samAdhi ko prApta karane kI icchAvAlA tathA (tavassI-tapasvI)anazana Adi bAraha prakAra kI tapasyA ke ArAdhana meM nirata tapasvI (samaNe-zramaNaH) (miyaM-mitam ) pramAgayukta (esaNijja-eSaNIya) nirdoSa (AhAramicche-AhAramicchet ) AhAra lene kI bhAvanA rakhe / tathA aise (sahAyamicche-sahAyam icchet ) sahAyaka (ziSya ) kI cAhanA rAkhe jo (niuNavuddhi-nipuNArtha buddhim ) jIvAdika padArthoM ke jAnane meM nipuNamati vAlA ho| tathA aise (nikeya micchinna-niketaM icchet ) AvAsa ko cAhe jo (vivegajoga - vivekayogam ) strIpazu paNDaka jo A pramANe A jJAnAdikanI prAptine upAya che to, jJAnAdikanA amitApI paDela zu 42 me 1 2 4 cha.-" AhAra'' tyA ! sa-kyAtha-sAmAhikAme-samAdhikAmaH jJAnAhi35 samAdhAna prApta pAnI 5271 tathA tavarasI-tapasvI manazana mAhi mA2 prA2nI ta5syAnA mA. dhanamA nirata tapasvI samaNe-zramaNaH sAdhu miyaM-mitam prabhAthyuta, esaNijaeSaNIya nihoSa, AhAramicche-AhAramicchet bhADA devAnI bhAvanA rANe. tamA vA sAhAyamicche-sahAyam icchet sAyanI yAnA rA.2 niuNadabuhinipaNArthabaddhiM hi pahAthAnA navAmA niyamatimA DAya. tathA sevA nikaya micchinna-niketaM icchet mAvAsane yA 2 si, 54, 54, mAhiyA uttarAdhyayana sUtra:4 Page #471 -------------------------------------------------------------------------- ________________ priyadarzinI TIkA a0 32 pramAdasthAnavarNanam tAdRzasahAyAprAptau yat karttavyaM tadAhamUlam-ne vA labhijA niuNaM sahAyaM, guNAhiyaM vA guNao semaM vaa| ego vi pAvAIM vivajayaMto, vihareja kAmesu asjjmaanno||5|| chAyA-navA labheta nipuNaM sahAyaM, guNAdhikaM vA guNataH samaM vA / eko'pi pApAni vivajayan , viharet kAmeSu asajan // 5 // TIkA--'na vA labhijjA' ityAdi / yadi nipuNaM-kRtyAkRtyavivekajJAnayuktaM guNA'dhikaM-guNairjJAnAdibhiradhikamutkRSTaM vA=athavA / guNataH jJAnAdiguNAnAzritya, samaM-tulyaM, sahAyaM-ziSyaM, na Adi se rahita ho| ___bhAvArtha-jo sAdhu yaha cAhatA hai ki mujhe jJAnAdikoM kI nirvighna prApti ho, to usake liye sUtrakAra yaha kaha rahe haiM ki vaha sAdhu kitanA hI tapasvI kyoM na ho yadi vaha epaNIya AhAra nahIM letA hai, sahAyaka usake jJAnI nahIM haiM, nivAsasthAna usakA strIpazupaNDaka Adise rahita nahIM hai to cittameM sadA viplavatA banI rahane ke kAraNa usakA cAritra yathAvat nahoM pala sakatA hai||4|| aise guNavAnakI prApti nahIM hone para sAdhuko kyA karanA cAhiye yaha sUtrakAra kahate haiM-'navAlabhijjA' ityaadi| ___ anvayArtha-yadi (niuNaM-nipuNam ) kRtya aura akRtyake viveka jJAnase yukta tathA (guNAhiyaM-guNAdhikam ) jJAnAdika guNoMse utkRSTa athavA (guNao samaMvA-guNataH samaM vA) jJAnAdika guNoMse apane braarahita hoya. bhAvArtha-je sAdhu evuM cAhe che ke, mane jJAnAdikenI nirvidana prApti thAya, to ene mATe sUtrakAra evuM batAve che ke, e sAdhu game tevA tapasvI kema na hoya, kadAca te eSaNIya AhArane letA na hoya, enA sahAyaka jJAna na hoya, nivAsasthAna enuM strI, pazu, paMDaka, AdithI rahita na hoya, AthI cittamAM sadA viplavatA banI rahevAnA kAraNe tenuM cAritra yathAvat paLI zatu nathI. // 4 // evA guNavAnanI prApti na thavAnA kAraNe sAdhue zuM karavuM joIe te sUtrA2 matAve che. " navA lamijjA" tyAha! manvayArtha-ne niuNaM-nipuNam itya atyanA vijJAnayI yuta tathA guNAhiyaM-guNAdhikam jJAnA iguthA utkRSTa 325 guNao samaMdhA-guNataH samaMvA jJAnAbhA yAtAnA sarAsaranA sahAyaM-sahAyam ziSya na lamijA-na lamena uttarAdhyayana sUtra:4 Page #472 -------------------------------------------------------------------------- ________________ uttarAdhyayanasUtre labhetana prApnuyAt |trhi eko'pi asahAyo'pi, pApAni=mANAtipAtAdIni / vivajayan sarvathA pariharan / kAmeSu-zabdAdiviSayeSu, asajana-saGgamakurvan , vihare-mokSamArge vicaret // 5 // samyag jJAnAdibhirduHkhapramokSo bhavatItyuktam / atha jJAnAdibhirmohAdInAM kSaye sati duHkhapramokSa iti duHkha pramokSaM prati mohAdikSayasya sAkSAtkAraNatvamastItyato mohAdInAmutpatti duHkhahetutvaM ca darzayan mAha-- mUlam-jahA~ ya aMDappabhavA balaugA, aNDaM balAgappabhavaM jahA y| emeva mohAyaryaNaM khu taMNhaM, mohaMce taNhAyaNaM vaiyati // 6 // chAyA--yathA ca aNDamabhavA balAkA, aNDaM balAkA prabhavaM yathA ca / evameva mohAyatanAM khalu tRSNAM, mohaJca tRSNAyatanaM vadanti // 6 // TIkA--'jahA ya' ityAdi / yathA ca-ye nava prakAreNa, aNDaprabhavA:aNDasamutpannAH, balAkAH yakSiNaH bhavanti / yathA ca-aNDaM-balAkAmabhava-pakSibhyaH samutpannaM bhavati / evameva anebarakA (sahAyaM-sahAyam ) ziSya (na labhijjA-na labheta) na mileto (egovi-ekaH api) akele hI (pAvAI vivajjayaMto-popAni vivarjayan) pANAtipAta Adi pApoMkA parityAga karate hue tathA (kAmesu asajjamANe-kAmeSu asajana) zabdAdika viSayoM meM Asakta nahIM hote hue (viharejja-viharetU) mokSamArgameM vicAraNa kare // 5 // samyagjJAna AdikoM dvArA duHkhakA nAza hotA hai so isakA tAtparya yaha jAnanA cAhiye ki jJAnAdikoM dvArA mohAdi doSoMkA kSaya hotA hai aura mohAdi doSoMke kSayase duHkhoMkA kSaya hotA hai, ataH duHkhoMke kSayameM mohAdikakA kSaya sAkSAtkAraNa hai| isaliye sUtrakAra mohAdidoSoMkI utpatti tathA duHkhahetutA kahate haiM-'jahA ya' ityaadi| na bhane tA, me46egopi-ekA api 464 pAvAI vivajaya to- pApAni vivacana prANAtipAta Adi pApane parityAga karIne tathA zabdAdika viSayamAM sAsarata na yatA viharejja-viharet bhAkSamAgamA viya265 42. // 5 // samyagajJAna AdinA dvArA du:khane nAza thAya che. AthI enuM tAtparya e jANavuM joIe ke, jJAnAdiko dvArA meha Adike kSaya thAya che. ane moha AdikanA kSayathI duHkhene kSaya thAya che. e kAraNe duHkhanA kSayamAM moha Adikene kSaya sAkSAta kAraNa che. A mATe sUtrakAra mohAdikanI utpatti tathA ma tutAne matAve che.-" jahA ya" tyA ! uttarAdhyayana sUtra:4 Page #473 -------------------------------------------------------------------------- ________________ priyadarzinI TIkA a0 32 pramAdasthAnavarNanam 455 naiva prakAreNa tRSNAM khalu mohAyatanAM vadantItyanvayaH / moha : = ajJAnaM mithyAdarzanazca, sa Ayatanam utpattisthAnaM yasyAH sA mohAyatanA tAmityarthaH / mohastRSNAyAH kAraNamiti vadanti tIrthaMkaragaNadharAH / mohAbhAve tRSNAkSayaH syAdeveti bhAvaH / mohaM ca = mohaM punaH / tRSNAyatanam = tRSNA - AyatanaM gRhaM yasya sa tRSNAyatanastaM vadanti / atredaM bodhyam - tRSNA-nAma prApte'prApte vA vastuni mUrcchA, sA cAtyantadustyajeti, rAmapradhAnA, tatastayA rAga upalakSyate, rAgamUlakatvAd dveSasyApi saMbhava iti dveSo'pyupalakSito bhavati / tathA ca tRSNAgrahaNena rAgadveSAnuktau / etayozcAnantAnubandhikapAyarUpayoH sadbhAve'vazyaM mithyAtvodaya sambhavaH, ataeva upazAntakaSAyavItarAgasyApi mithyAtve gamanam, tatra ca siddha evAjJAnarUpo mohaH / evaM cAtra parasparaM kAryakAraNabhAvapradarzanena rAgAdInAmutpattiruktA // 6 // anvayArtha - ( jahA - yathA) jisa prakAra (aMDappabhavA balAgA - aNDaprabhavA balAkA) aNDase udbhUta balAkA (pakSI) hote haiM aura ( jahA - yathA) jaise (aNDaM balAgappabhavaM - aNDaM balAkAprabhavam ) aNDA balAkA (pakSI) se udbhUta hotA hai| (emeva - evameva) isI taraha (mohAyayaNaM-mohAyatanAM) ajJAna evaM mithyAdarzanarUpa moha jisakI utpattikA sthAna hai aisI tRSNA hotI hai tathA (taNhAyayaNaM mohaM vayaMti - tRSNAyatanaM mohaM vadanti) tRSNA hai Ayatana kAraNa jisakA aisA moha hotA hai isa bAtako tIrthakara tathA gaNadharAdika kahate haiM / bhAvArtha - yahAM para moha aura tRSNAmeM paraspara kArya kAraNabhAva sUtrakArane kahA hai / vastu prApta ho cAhe aprApta ho usameM mUcrchAkA nAma tRSNA hai / yaha atyaMta dustyaja evaM rAgapradhAna hai / ataH isase manvayArthaM--jahA-yathA ne pramANe aNDappabhAvA balAgA- aNDaprabhAvA balAkA 'DAbhAMthI abhyu utpanna thAya che. mane jahA- yathA prema aNDaM balAgaSabhava - aNDaM balAkAprabhavam dhaDu' pakSIthI bhUta mane che. emeva evameva prabhA mohAyayaNa' - mohAtanAM jJAna bhane mithyAdarzana 35 moha lenI utpattinuM sthAna che zrevI tRSNA hoya che. tathA tavhAyayaNaM mohaM vayaMti - tRSNAyatanaM mohaM vadanti tRSNA jenA Agamananu kAraNa che te meha che. A vAtane tIrthaMkara tathA gaNadhara Adi deva kahe che bhAvA--ahIMyAM meha ane tRSNAmAM paraspara kAryakAraNubhAva sUtrakAre kahyuM che. vastu prApta thAya athavA prApta na thAya temAM mUrchAnu nAma tRSNA che. jaDapathI tajavA jevA rAgane utpanna karanAra che. AthI enAthI uttarAdhyayana sUtra : 4 Page #474 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 456 uttarAdhyayanasUtre saMpati rAgadveSamohAnAM duHkhahetutvaM pradarzayati mUlam -- rogo ya doso vi kammabIyaM, kammaM ca moheppabhavaM vayaMti / kammaM ca jAI maraNassa rmUlaM, dukkhaM caM jAI maraNaM vaiyaMti // 7 // chAyA - rAgazca dveSo'pi karmavIjaM, karma ca mohaprabhavaM vadanti / karma ca jAtimaraNasya mUlaM, duHkhaM ca jAtimaraNaM vadanti // 7 // TIkA- ' rAgo ya' ityAdi - rAgazca - mAyAlobharUpaH / dveSo'pi ca - krodhamAnarUpaH / karmmavIjaM = karmaNaHjJAnAvaraNAde bIjaM = kAraNam, ata eva karmma - mohamabhavaM mohaH pramavaH utpattirAga jAnA jAtA hai| jahA~ rAga hotA hai vahAM dveSa bhI hotA hai| kyoM ki dveSarAgamUlaka hotA hai| isa taraha tRSNAse dveSa bhI upalakSita hotA hai / ataH tRSNAke grahaNase rAga aura dveSa donoM gRhIta ho jAte haiN| anaMtAnubaMdhI kaSAyarUpa ina donoMke sadbhAvameM avazya hI mithyAtvakA udaya saMbhavita hotA hai / isaliye gyArahaveM guNasthAnavAle jIvakA prathama guNasthAna meM patana ho jAtA hai| vahAM ajJAnarUpa moha siddha hI hai| isa taraha yahAM paraspara kArya kAraNa bhAvake dikhalAne se rAgAdikoM kI utpatti kahI gaI hai // 6 // aba sUtrakAra rAga, dveSa evaM mohameM duHkhahetutA prakaTa karate haiM'rAgo ya' ityAdi / anvayArtha - ( rAgo - rAgaH ) mAyA evaM lobharUpa rAga ( dosovi yadveSo'pi ca) tathA krodha evaM mAna rUpa dveSa ye donoM (kammavIyaM -karmabIjam ) jJAnAvaraNIya Adi karmake kAraNa haiN| isIliye (kammaM mohappa saga dekhAI Ave che. jyAM rAga hAya che tyAM dveSa paNa Ave che. kemake, dveSa rAganuM mULa che. A pramANe tRSNAthI dveSa paNa upalakSita thAya che, AthI tRSNAnA gaDhathI rAga ane dveSa baMne grahaNa thaI jAya che. ana tAnukha dhI kaSAyarUpa A bannenA sadbhAvamAM avazya mithyAtvanA udaya thavAnA ja. A mATe agyAramA guNasthAnavALA jIvanuM prathama guNusthAnamAM patana thaI jAya che. AmAM ajJAnarUpa mAha siddha ja che. A rIte ahIM paraspara kArya kAraNu bhAva dekhAddvaathii rAjAhinI utpatti uvAmAM Ave che. // 6 // have sUtrakAra rAga, dveSa ane mehamAM duHkha hetutA pragaTa kare che." rAgo ya" ityAhi ! anvayArtha - rAgo - rAgaH bhAyA bhane sola35 rAga dosovi ya-dveSo'pi ca tathA hAtha ramane bhAna35 dveSa yA bhanne kammadhIya - karma bIjam jJAnAvaraNIya uttarAdhyayana sUtra : 4 Page #475 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 457 priyadarzinI TIkA a0 32 pramAdasthAnavarNanam kAraNaM yasya tat tathA, ca-api, vadanti, rAgadveSamohAH jJAnAvaraNAdi karmaNaH kAraNamiti vdntiityrthH| karma ca jAtimaraNasya-jAtayazca maraNAni ca jAtimaraNaM tasya, anantajanmamaraNAnAmityarthaH, mUla kAraNaM vadanti / jAtimaraNaM ca-ananta janmamaraNAni ca duHkha-duHkhajanakatvAt duHkharUpaM vadanti / etena rAgAdInAM duHkhahetutvamuktam / janmamaraNasamAnamaparaM dukha nAsti / uktaM hi maramANassa jaM dukkhaM, jAyamANassa jaMtuNo / teNa dukkheNa saMtatto, na sarai jAimappaNI // 1 // chAyA-mriyamANasya yad dukhaM, jAyamAnasya jntoH| tena duHkhena saMtapto, na smarati jAtimAtmanaH // 1 ||iti // 7 // bhavaM-karma mohaprabhava) mohase jJAnAvaraNIya Adi karma utpanna hote haiM / arthAt rAgadveSa tathA moha ye saba jJAnAvaraNa Adi karmoM ke kAraNa haiN| isI taraha (jAI maraNassa mUlaM ca kamma-jAtimaraNasya ca mUlaM karma) jAti-janma tathA maraNakA kAraNa karma hai| tathA (jAi maraNaM-jAtimaraNam) ye ananta janma aura maraNa duHkhajanaka honese svayaM duHkharUpa haiM aisA (vayaMti-vadanti) tIrthakarAdika deva kahate haiN| kahA bhI hai___"mriyamANatathA jAyamAna jaMtu ke jo duHkha hotA hai usa duHkha se saMtapta hone ke kAraNa vaha jIva apanI jAti kI smRti nahIM karatA haiarthAt maraNa samaya tathA janma lete samaya prANIko jo duHkha paramparAkA anubhava hotA hai usake Age vaha jIva apanA pUrvabhava bhUla jAtA hai| All bhanai 25 . yA bhATe kammaM mohappabhavaM-karma mohaprabhavaM mAthI jJAnAvaraNIya Adi karma utpanna thAya che. arthAta rAga dveSa tathA meha jJAnA12thiiy mAhi tu // 24 cha. yA pramANe jAimaraNassa mUlaM ca kammajAtimaraNasya ca mUlaM karma onldarma tathA bharanu / 25 ma che. tayA jAI maraNaM-jAtimaraNam se manatama mana bhara hu na pAthI pAte / duHkha rU5 che. evuM tIrthakara Adi deva kahe che. kahyuM paNa che. - "khriyamANa tathA bhAyamAna jaMtuthI je duHkha thAya che. e duHkhathI saMtapta thavAnA kAraNe e jIva pitAnI jAtanI smRti karatA nathI. arthAta- maraNa samaye tathA janma letA samaye prANIne je duHkha paraMparAne anubhava thAya cha tanI mANase 9 potAnA pUrva sa bhUTI taya . // 7 // u0 58 uttarAdhyayana sUtra:4 Page #476 -------------------------------------------------------------------------- ________________ uttarAdhyayanasUtre evaM sati kiM jAtamityAhamUlam--dukkhaM haMyaM jassa nai hoI moho, moho haio jassa na hoI thaa| taNhA hayA jaissa ne hoI lauho, loho hao jassa ne kiMca gAi // 8 // chAyA-duHkhaM hataM yasya na bhavati mohaH, moho hato yasya na bhavati tRSNA / tRSNA hatA yasya na bhavati lobhaH, lobho hato yasya na kishcnaapi||8|| TIkA-dukkhaM hayaM' ityAdi yasya moho na bhavati-na vidyate, tasya duHkha-jAtimaraNarUpaM, hataM-naSTam , duHkhasya kAraNaM mohastatazca mohAbhAvAd dukhaM bhavatIti bhAvaH ! yasya tRSNA na bhavati, tasya moho hataH naSTaH, tRSNA, mohasya kAraNamiti bhAvaH / yasya logo na bhavati, tasya tRSNA hatA, lobhastRSNAyAH kAraNamiti bhAvaH / iha tRSNA zabdena aisA hone para kyA hotA hai so kahane haiM-'dukkhaM hayaM ' ityAdi / anvayArtha (jassa-yasya ) jisa jIva ke (moho na hoi-mohaH na bhavati) moha nahIM hotA hai (tassa dukkhaM hayaM-tasya dukkhaM hatam ) usake jAti evaM maraNarUpa duHkha naSTa ho jAtA hai / kyoMki duHkhakA kAraNa moha hai aura jaba moha hI naSTa ho cukA taba kAraNa ke abhAva meM duHkharUpa kArya bhI naSTa huvA jAna lenA cAhiye / tathA (jassa taNhA na hoi tassa mohohao-yasya tRSNA na bhavati tasya mohoH hataH) jisakI tRSNA naSTa hocakI hai usakA moha bhI naSTa ho cukA jAna lenA caahiye| kAraNa ki tRSNA moha kA kAraNa hai| (jassa loho na hoi tassa taNhA hayAyasya lobhaH na bhavati tasya tRSNA hatA) tathA jisakA lobha naSTa ho mArbu thavAthI zu thAya cha me 4 cha.-"dukkhaM hayaM" tyAha! manvayArtha-jassa-yasya ne moho na hoi-mohaH na bhavati bhAI tht| nayI tassa dukkhaM hayaM-tasya dukkhaM hatam tena ti bhane bha2935 :ma naSTa thA jAya che. kemake, duHkhanuM kAraNa eha che, ane jyAre meha ja naSTa thaI gayo tyAre kAraNanA abhAvamAM duHkharUpa kArya paNa naSTa thaI gayela jANavuM joIe. jassa taNhA na hoi tassa moho hao-yasya tRSNo na bhavati na tasya mohaH hataH tathAnI tRNA naSTa thaI gayela che, ene meha paNa naSTa thayele jANI levo joIe, kAraNa ke, tulA mAna 2 cha. jassa loho na hoi tassa taNhA hayA-yasya lobhaH na bhavati tabdha nRMA dattA tathA jene meha naSTa thaI gayela che, enI tRNA naSTa thayela uttarAdhyayana sUtra:4 Page #477 -------------------------------------------------------------------------- ________________ priyadarzinI TIkA a0 32 pramAdasthAnavarNanam 459 rAgadveSau gRhyeta / pUrvatra tathoktatvAt / rAgAntargatatve'pi tasya pRthaggrahaNaM tatmAdhAmya khyApanArtha, lobhakSaye sati rAgadveSayorubhayoH sarvathaivAbhAvAt / yasya kiJcanApi = svalpamapidravya mitizeSaH, nAsti tasya lobhaH hataH - vinaSTaH / parigraho lobhasya kAraNa, dravye sati hi lobho bhavatyeva, tasmAt parigrahaH saMsAramUlaM sa sarvathA tyAjya iti bhAvaH // 8 // mokSAbhilASiNA janmamaraNAtmakaduHkhajanakAnAM rAgadveSamohAdInAM nirAkara cukA hai usakI tRSNA naSTa huI jAna lenI cAhiye kyoM ki tRSNA kA kAraNa lobha kahA gayA hai| yahAM tRSNA zabda se rAga evaM dveSa ye do grahaNa kiye gaye haiM / yadyapi lobha rAga ke antargata ho jAtA hai to bhI yahAM usakA jo pRthakrUpa se grahaNa kiyA gayA hai vaha usakI pradhAtA nirdiSTa karane ke liye kiyA gayA hai / lobhake kSaya honepara rAgadveSa donoM kA sarvathA abhAva ho jAtA hai / (jassa na kiMcaNAi tassa loho o - yasya na kiJcanApi tasya lobho hataH ) tathA jisake pAsa kucha bhI nahIM hai usakA lobha naSTa huA jAnanA cAhiye / parigraha lobhakA kAraNa kahA gayA hai / dravyake hone para lobha avazya hotA hI hai / isaliye parigraha saMsAra kA mUla hai aura vaha mokSAbhilASiyoMko sarvathA tyAjya kahA hai / isa prakAra sUtrakArane mokSAbhilASI jIvoM ko yaha samajhAyA hai ki janma aura maraNa ke duHkhoMko utpanna karanevAle ina rAga, dveSa evaM mohako dUra karaneke liye akiJcanatA AzrayaNIya hai // 8 // jANI levI joI e. kemake, tRSNAnuM kAraNu leAbha matAvavAmAM Avela che. ahIM tRSNA zabdathI rAga ane dveSa e banne grahaNa karavAmAM Avela che. jo lAla rAganA aMtargata banI jAya che te paNa ahIM tenuM je pRthakUrUpathI grahaNa karavAmAM Avela che e tenI pradhAnatA batAvavA mATe karavAmAM Avela che. bolanA kSaya thavAthI rAgadveSa manneno sarvathA abhAva manI laya che, jassa na kiMcaNAi tassa loho hao - -yasya na kiJcanApi tasya lobho hataH tathA lenI pAse kAMI paNa nathI enA leAbha naSTa thayeleA jANavA joIe. parigraha leAbhanuM kAraNa batAvela che. dravya hAvAthI lAbha avazya thAya ja che. A mATe parigraha saMsAranuM mULa che. ane te meAkSAbhilASIcA mATe sarvathA tyAjya batAvela che. A pramANe sUtrakAre meAkSAbhilASI jIvAne e samajAvela che ke, janma ane marachunA duHkhAne utpanna karanAra A rAga, dveSa ane mAhune dUra karavA mATe samyinatA AzrayaSIya che. // 8 // uttarAdhyayana sUtra : 4 Page #478 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 460 uttarAdhyayanasUtre NArthamakizcanatA''zrayaNIyeti bodhitam / atha tadarthamanyAnapyupAyAna savistaraM varNayituM prArabhatemUlam--rogaM ca dosaM ca taheve mohaM, uddhatukAmeNa smuuljaalN| jeje uvAyA paDivajjiyavvA, te kittaissaumi ahaaeNpuvi||9|| chAyA-rAgaM ca dveSaM ca tathaiva mohaM, uddha kAmena samUlajAlam / ye ye upAyAH pratipattavyAH, tAnkIrtayiSyAmi yathA'nupUrvi // 9 // TIkA-'rAgaM ca ' ityAdi samUlajAlaM mUlajAlena-svakaraNasamUhena saha vartate, iti samUlajAlastam , idaM yakSyamANasya rAgAdeviSayam / rAga-mAyAlomarUpaM ca, dveSaM krodhamAnarUpaM tathaiva mohaM ca, uddhartRkAmena-unmUlayitumicchatA, muninA, ye ye upAyA-taduddharaNa hetavaH pratipattavyAH svIkartavyAH / tAn-upAyAn yathA'nupUrvi yathAkramam , kIrtayiSyAmi varNayiSyAmi // 9 // ___aba rAgadveSa Adi ke parihAra nimitta anya aura bhI upAya kahate haiM--'rAgaM' ityAdi / ____ anvayArtha-(samUlajAlaM-samUlajAlam ) apane kAraNa samudAya se yukta (rAgaM ca dosaM ca taheva mohaM-rAgaMca dveSaM tathaiva mohaM) rAga-mAyAlo. bharUpa kaSAya, dveSa-krodha mAnarUpa kaSAya tathA mohako (uddhattukAmeNauddha kAmena) unmUla karane kI abhilASAvAle munijana dvArA (je je uvAyA paDivajjiyavyA-ye ye upAyoH pratipattavyAH ) jina2 upAyoM ko apane kAmameM lAnA cAhiye (te-tAn ) una saba upAyoM ko maiM ( ahANupuci-yathAnupUrvi ) yathAkrama (kittaissAmi-kirtayiSyAmi) kahUMgA // 9 // __ aba bAraha gAthAoM se rAgAdi kA kSaya karane ke liye upAya have rAga, dveSa AdinA parihAra nimitte bIjA upAya paNa batAvavAmAM bhAva cha-" rAgaM" tyAha! manvayArtha-samUlajAlaM-samUlajAlam pAtAnA 125 samudAyathI yukta rAgaM ca dosaM ca taheva moha-rAgaM ca doSaca tathaiva mohaM 201-bhAyA, aw35 4pAya, dveSa-cho bhAna35 4Aya tathA moDarnu uddhattu kAmeNa-uddhartukAmena unbhUtana 42pAnI malisASAmA bhunizana dvArA je je uvAyA paDibajjiyavvA-ye ye upAyAH pratipattavyAH 22 yona potAnA bhamA naye. te-tAn se sapA pAyAne hu~ ahANupuTvi-yathAnupUrvi yathAbha kittaissAmi-kIrtayaSyAmi samatavIza. 6 // uttarAdhyayana sUtra:4 Page #479 -------------------------------------------------------------------------- ________________ priyadarzinI TIkA a0 32 pramAdasthAnavarNanam 461 rAgAdi kSapaNArtha ya upAyA AzrayaNIyastAnAha dvAdazabhirgAthAbhiH / / mUlam--rasApagomaM na niseviyabA, pAyaM rasA dittikarI nraannaaN| dittaM ca kAmI samabhivaMti, dumaM jahA sAuphalaM va pNkkhii||10|| chAyA-rasAH prakAmaM na niSevitavyAH, prAyo rasA dRptikarA narANAm / dRptazca kAmAH samabhidravanti, drumaM yathA svAduphalaM vA pakSI // 10 // TIkA- rasA' ityaadi| rasAH dugdhAdirUpAvikRtayaH, prakAma-bhRzaM, punaH punarityarthaH nairantaryeti yAvat / na niSevitavyAH na bhoktavyAH, iha prakAmagrahaNaM vAtAdikSobhanivAraNAthai rasA api kadAcid grAhyA iti sUcanArtham / rasa sevananiSedhe hetumAha-rasA niSevyamANA narANAM upalakSaNatvAnnArINAmapi, prAya: bAhulyena dRptikarAdhAtUdrekakaraNazIlAH cittavikSepakA bhavantItyarthaH / rasAnAM dRptikaratve'pi tatsevane kA hAni rityAzaGkAyAmAha-yathA yena prakAreNa, pakSiNaH svAduphalaM-mumadhuraphala zAlinaM, drumam vRkSaM prati samabhidravanti-saMmukhIbhUya dhAvanti, vAtadvat , kAmAH kahate haiM-- rasA' ityaadi| ___ anvayArtha-(rasA-rasAH) dugdhAdirUpa (viggai-vigai) vikRti (pagAma-prakAmam ) nirantara-bAra2 (na niseviyavvA-na niSevitavyAH) sevana nahIM karanA cAhiye / vAtAdi kAraNa kI bAta alaga hai / nirantara sevana karane se ye (rasA-rasAH) rasa (pAyaM-prAyaH) bahulatA se (narANaMnarANAm ) manuSyoM ko (dittikarA-dRptikarAH) dRptikara hote haiM arthAt inake sevana karane se dhAtuoM kI vRddhi hotI hai aura usase citta vikSipta hotA hai / (jahA sAu phalaM dumaM pakkhI va dittaM ca kAmA samabhivaMtiyathA svAduphalaM vRkSaM pakSI vA dRptaM ca kAmAH samabhidravanti) jaise svAduphala have bAra gAthAothI rAgAdikane kSaya karavA mATe upAya kahe che."rsaa" tyAha! ___ sa-kyAtha-rasA-rasAH 5 mA vikRti pagAma-prakAmam ni2'ta2 mata 15ta na niseviyavA-na niSevitavyA sevana na 42vu naye. pAhi // 2 nI pAta hI cha. niraMtara sevana 421||thii rasA-rasAH 22 pAyaM-prAyaH matAthI narANaM-narANAm manuSyAne dittikarA-dRptikarAH itpi42 thAya che. arthAta AnuM sevana karavAthI dhAtuonI vRddhi thAya che ane enAthI citta vikSita thAya che. jahA sAhuphalaM dumaM pakkhIva dittaM ca kAmA samabhivaMti-yathA svAduphalaM vRkSaM pakSIvA dRptaM ca kAmAH samabhidravanti re pramANa 2141 // 3NanA uttarAdhyayana sUtra:4 Page #480 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 462 uttarAdhyayanasUtre kAmyante'bhilaSyante, iti te zabdAdiviSayAH, dRpta-cittavizeSayuktaM naraM samabhidravanti samyagabhimukhIbhUya gacchanti samAkrAmantItyarthaH // 10 // rasaprakAmabhojane doSaH, proktaH, saMpati sAmAnyenaiva prakAmabhojane doSamAhamUlam--jahA daveggI pauriMdhaNe veNe, samAMruo novasamaM uii| eviM diaMggI vipagAmabhoINo, ne baMbhayArisa hiyAya kssii||11 chAyA-yathA davAgniH pracurendhane vane, samAruto nopazamam upaiti / evam indriyAgnirapi prakAmabhojinaH, na brahmacAriNo hitAya ksycit||11|| TIkA--'jahA davaggI' ityAdi-- yathA yena prakAreNa samArutaH mArutena-pavanena, saha vartate, iti samArutaHpavanapreritaH, davAgniH pracurendhanena pracurakASThasampanne, vane upazamaM no paiti-na yAle vRkSa kI ora pakSIgaNa AkramaNa karate haiM usI taraha zabdAdika viSaya bhI cittavikSepa yukta manuSya ke Upara AkramaNa karate haiN| bhAvArtha-dugdhAdikarasa sAdhusAdhvIyoMko kAraNa vinA sevana kyoM nahIM karanA cAhiye isake liye spaSTa karate hue sUtrakAra kaha rahe haiM ki jisa prakAra svAduphalavAle vRkSapara pakSI AkramaNa karatehai usI prakAra dugdhAdika rasoM ke vinA kAraNa sevana se dRpsa bane hue prANI para zabdAdika viSaya AkramaNa kara dete haiM // 10 // prakAma rasa sevana ke doSa kahe / aba prakAma-adhika bhojana ke doSa ko dRSTAnta dvArA kahate haiM-'jahA' ityaadi| anvayArtha- ( jahA-yathA ) jisa prakAra (samArUo-samArutaH) pavana se yukta (dabaggI-davAgniH) vana kI agni (pauriMdhaNe vnnevRkSa tarapha pakSa AkramaNa kare che eja pramANe zabdAdika viSaya paNa citta vikSepavALA manuSyanI upara AkramaNa kare che. bhAvArtha-dudha Adi rasanuM sAdhu-sAdhvIe zA mATe sevana na karavuM joIe enuM kAraNa spaSTa karatAM sUtrakAra kahI rahyA che. ke, je pramANe svAdISTa phaLavALA vRkSanI upara pakSIyonAM ToLe ToLA AkramaNa kare che Aja pramANe dugdhAdika rasetu vinA kAraNa sevanathI dekhta banelA prANI upara zabdAdika viSaya bhae 42 cha. // 10 // prakAma rasasevana deSa kahIne have prakAma-vadhAre bhejananA deSane daSTAMta 62 // 4 cha-"ahA" tyAha! manvayArtha:-jahA-yathA 1 pramANe samAruo-samArutaH pavanathI yuta dadhaggI-davAgniH bananI zani paridhaNe vaNe-pracurendhane vane prayu2 sAdhana uttarAdhyayana sUtra : 4 Page #481 -------------------------------------------------------------------------- ________________ priyadarzinI TIkA a0 32 pramAdasthAnavarNanam 463 prApnoti, evam - indriyA'gnirapi indriyazabdena indriyajanito rAgo gRhyate, tathA ca - rAgavahnirapi prakAma bhojinaH - atimAtrabhojanazIlasya kasyacit kasyApi brahmacAriNaH, hitAya - kalyANAya na bhavati // 11 // " anyacca -- mUlam - vivitta sejAsaNa jaMti yANaM, omAMsaNANaM damiiMdiyANaM / narAgasatta dharisei ciMttaM, parIio vAhiM rivosahahiM // 12 // chAyA - viviktazayyAsanayantritAnAm, avamAzanAnAM damitendriyANAm / na rAgazatru rddharpayati cittam, parAjito vyAdhirivauSadhaiH // 12 // TIkA--' vivittase jjA' ityAdi -- - viviktazayyAsanayantritAnAM = viviktA- strI pazupaNDakAdirahitA zayyAvasati statrAsanam - avasthAnaM, tasmin yantritAH = zAstramaryAdayA sthitisteSAm, pracurendhane vane ) pracura kASThAdika indhana yukta vana meM (uvasamaM na uveiupazamaM na upaiti ) zAMta nahIM hotI hai ( evaM - evam ) isI taraha ( haMdI agga vi- indrayAgniH api ) indriyarUpI agni bhI ( pagAmabhoDaNIkAma bhojinaH ) sarasa athavA atimAtra bhojana karane vAle kisI bhI (baMbhayArissa-brahmacAriNo ) brahmacArIke liye (hiyAya na bhavai - hitAya na bhavati ) hitAvaha nahIM hotI hai| bhAvArtha - pracura indhana saMpanna vana meM lagI huI agni jisa prakAra bujhatI nahIM hai usI prakAra pramANAdhika bhojana karanevAle brahmacArI ke bhI rAgavahni kalyANaprada nahIM hotI hai // 11 // aura bhI - ' vivatta0 ' ityAdi / - anvayArtha - (vivittasejjAsaNa jaMtiyANaM-vivikta zayyAsanayantriyukta vanabhAM uvasamaM na ubei - upazamaM na upaiti zAnta thatI nathI evaM evam pramANe iMdiyaggI vi-indriyAgniH api ndriya3yI agni yA pagAmabhoiNoprakAmabhojinaH sarasa athavA ati lobhana avAvAjA ardha pazu babhayArissabrahmacAriNo brahmayArInA bhATe hiyAya na hitAya na bhavati hitAvaha hotI nathI. bhAvA ----pracura iMdhana saMpanna vanamAM lAgela agni je pramANe mujhAtI nathI. eja pramANe pramANathI adhika bhAjana karavAvALA brahmacArInI pazu rAgavati kalyANaprada heAtI nathI. 5115 qun 4g--"fafat." Scule ! anvayArtha - vivittasejjAsaNa jaMtiyANaM viviktazayyAsanayantritAnAm zrI, uttarAdhyayana sUtra : 4 Page #482 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 464 uttarAdhyayanasUtre avamAzanAnAM avamaudarikatapaH samArAdhakAnAM, damitendriyANAM cittaM rAgazatru ne dharSayati=na parAjetuM zaknoti ka iva ! auSadhaiH parAjito vyAdhiriva / yathauSadhaparA. bhUto vyAdhiH zarIraM gharSayati tadvityarthaH // 12 // viviktavasatyabhAve doSamAha~mUlam-jahA virAlAvasahasta mUle, na mUsagANaM vasahI pstthaa| emeva itthInilayassa majjhe, na baMbhayArissa khemo nivaaso||13|| tAnAm ) strI pazu paNDaka Adi se rahita vasati meM rahanerUpa avasthAna se yantrita hue tathA ( omAsaNANaM-avamAzanAnAm ) avamaudaryAdika tapazcaryA meM nirata ( damiiMdiyANaM-damitendriyANAm ) indriyoM ko damana karane meM tatpara aise saMyamIjanoM ke (cittaM-cittam ) antaHkaraNa ko (rAgasattU na dharisei-rAgazatruH na dharSayati ) rAgarUpI zatrukisI taraha se bhI parAjita nahIM kara sakatA hai / (osahehiM parAio vAhiriva auSadhaiH parAjitaH vyAdhiH iva ) jisa prakAra auSadhiyoM dvArA naSTa kI gaI vyAdhi zarIra para AkramaNa nahIM kara sakatI haiN| bhAvArtha-jisa prakAra auSadhiyoM dvArA naSTa huA roga zarIra para kisI bhI taraha kA apanA prabhAva nahIM dikhalA sakatA usI prakAra viviktazayyAsanavAle tathA auvamaudari Adi tapa karanevAle evaM indriyoM ko apane vaza meM rakhane vAle sAdhuoM ke citta ko rAgarUpI zatru vikSisa nahIM banA sakatA hai // 12 // paza, paMDaka AdithI rahIta vasatImAM rahevArUpa avasthAnathI vaMtrita thayela tathA omAsaNANaM-avamAzanAnAm ayamohahi tapazcaryAmA nirata dami iMdiyA -damitendriyANAm dhandriyAnubhana 42vAbhA ta52 me| saMyamI nAnA cittaMcicam mata: 42ne rAgasattU na dharisei-rAga zatruH na dharSa yati // 35 zatra 5 52 / 01 421 24tA nathI, osahehiM parAio vAhiriva-auSadhaiH parAjitaH vyAdhiH iva 2 pramANe auSadhiya dvArA bhaTAmA mAvasa roga zarIra upara AkramaNa karI zakatuM nathI. | bhAvArtha -je rIte auSadhIyAthI zarIramAMnA rogane naSTa karavAmAM AvyA pachI teno keI paNa prakArane prabhAva dekhAtuM nathI. e ja pramANe vivikta zasyAsanavALA tathA avamaudAri Adi tapa karavAvALA ane indriyone pitAnA vazamAM rAkhavAvALA sAdhuonA cittamAM rAgarUpI zatru pitAnuM sthAna jamAvI zakatA nathI tevA uttarAdhyayana sUtra:4 Page #483 -------------------------------------------------------------------------- ________________ priyadarzinI TIkA a0 32 pramAdasthAnavarNanam chAyA-yathA viDAlAvasathasya mUle, na mUSakANAM vasatiH prazastA / __evameva strInilayasya madhye, na brahmacAriNaH kSamo nivAsaH // 13 // TIkA--' jahA virAlA ' ityaadi| yathA-viDAlAvasathasya-mArjAranivAsasthAnasya mUle samIpe / mUSakANAM, vasatiH=nivAsaH na prazastAna hitakarA, evameva strInilayasya-strInivAsasya, madhye brahmacAriNo nivAsaH, na kSamaH=na yogyaH, tatra brahmacaryavidhAta saMbhavAt // 13 // vivaktavasatAvavasthitAvapi yadi kadAcistrI samAgacchet , tadA yat kartavyaM tadAha-- mUlam-narUvalAvaNNa vilAsahA~saM, na jaMpiyaM iMgiya pahiyaM vaa| itthINa cittasi nivesaIttA, dailai vavasse samaMNe tavassI // 14 // vivikta vasati ke abhAva meM sUtrakAra doSa kahate haiM-'jahA'ityAdi anvayArtha-(jahA-yathA) jaise (virAlAvasahassa mUle-biDAlAvasathasya mUle ) bilAr3I ke sthAna ke samIpa (mUsagANaM vasai-mUSakANAM vasatiH) cUhoM kA rahanA (na pasatthA-na prazastA) hitAvaha nahIM hotA hai / ( emeva-evameva) isI taraha ( itthI nilayassa majjhe-strI nilayasya madhye ) strIyukta makAna meM (baMbhayArisma nivAso na khamobrahmacAriNaH nivAsaH kSamaH na) brahmacArI kA rahanA yogya nahIM hai| ___bhAvArtha-billI jisa makAnameM rahatI ho usa makAnameM cUhoM kI khaira nahIM hotI hai usI prakAra strIyukta makAna meM brahmacArI kA rahanA usake brahmacarya kA ghAtaka hotA hai // 13 // vivita ksatinA abhAvamA sUtra hoSa satAve cha--"jahA" tyAha! sayArtha-jahA-yathA ma virAlAvasahassa mUle-biDolAvasathasya mUle misADIna sthAnanI pAse mUsagANaM vasai-mUSakANAM vasatiH 12nu 23vuna pasatthA -na prazastA hitAvahAtunathI emeva-evameva 24 pramANe itthInilayassa majjhestrI nilayasya madhye striine| sapATa .ya sevA bhAnamA baMbhayArissa nivAso na khamo-brahmacAriNaH nivAsa : na kSamaH prajhayArInu 27 sanA brahmayaya bhATe ghAtaka hoya che. 13 bhAvArtha_bilADI je makAnamAM rahetI hoya te makAnamAM uMdaranI tAkAta nathI ke te tyAM niHzaMka rahI zake, teja rIte strIvALA makAnamAM brahmathaashnaa nivAsa tenA brahmayayanA dhAta: mana cha. // 13 // u0 59 uttarAdhyayana sUtra :4 Page #484 -------------------------------------------------------------------------- ________________ uttarAdhyayanasUtre chAyA--na rUpalAvaNya vilAsahAsaM, na jalpitam iGgitaM prekSitaM vA / strINAM citte nivezya, draSTuM vyavasyet zramaNastapasvI // 14 // TIkA--'na khvalAvaNNa' ityaadi| tapasvI-tapaH samArAdhakaH zramaNaH- muniH, strINAM rUpalAvaNyavilAsahAsaM-rUpaM -susaMsthAnatvam , lAvaNyaM zarIrakAntiH, vilAsaH veSavinyAsaH, hAsaH-mandasmitarUpaH, taSAM samAhAre rUpalAvaNyavilAsahAsaM, tat citte nivezyasthApayitvA, draSTuM na vyavasyet aho ramaNIyamidaM rUpalAvaNyAdikamiti-kRtvA tAH, draSTuM na vyavasyet-na vAnchet / tathA-jalpitaM=bhASitaM citte nivezya tAH striyo draSTuM na vyavasyet / tathA-iGgitam aGgabhaGgAdi ceSTAM citte nivezya draSTuM na vyavasyet / vA zabdaH samuccaye, prekSitaMkaTAkSAdikaM ca citte manasi, nivezya-sthApayitvA draSTuM na vyavasyet // 14 // vivikta vasati meM rahane para bhI yadi kadAcit vahAM strI Ave to usa samaya kyA karanA cAhiye so yaha bAta sUtrakAra kahate haiM 'narUva0 ' ityaadi| anvayArtha-(tavassI samaNe-tapasvI zramaNaH) tapasvI sAdhu (itthINa rUvalAvaNNavilAsahAsaM cittaMsi nivesaittA daTuM na vavasse-strINAM rUpalAvaNya vilAsahAsaM citte nivezya draSTuM na vyavaset ) strIyoM ke rUpa, lAvaNya, vilAsa evaM hAsyako cittameM rakhakara unako dekhane kI icchA na kare aura (na jaMpiyaM iMgiya pehiyaM cittaMsi nivesaittA da TuM vavassena jalpitaM; iMgitaM, prekSitaM, citte nivezya draSTuM vyavasyet ) unake bhASaNako, aMga bhaMgAdi ceSTAko, aura kaTAkSa vikSepa Adiko apane manameM rakhakara rAgabhAvase unako na dekhe| vivikta vasatimAM rahevA chatAM paNa je kadAcita tyAM strI Ave te e samaye zu42 naye. yA pAtane sUtrA2 matAva cha-" narUva0" chatyAha! manvayArtha -tavassI-tapasvI tapasvI sAdhu itthINa rUvalAvaNNavilAsahAsaM cittasi nivesaittA daTTuM na vavasse-strINAM rUpalavaNyavilAsahAsaM citte nivezya draSTuM na vyavasyet niyonA 35 sApaya vilAsa mane hAsya vittamA samAna bha vAnI ch| na 42 tamA na jaMpiyaM iMgiyapehiye cittasi nivesaittAda vavasse-na jalpitaM iMgitaM prekSitaM citte nivezya draSTu vyavasyet yenA bhASaNane aMgabhaMgAdi ceSTAne, ane kaTAkSavikSepa Adine pitAnA manamAM rAkhIne rAgabhAvathI enI sAme na jue. uttarAdhyayana sUtra:4 Page #485 -------------------------------------------------------------------------- ________________ priyadarzinI TIkA a0 32 pramAdasthAnavarNanam 467 kasmAt kAraNAdeva mupadizyate ?, iti / tatrAha-- mUlam-adaMsaNaM caiva apatthaNaM ca, aciMtaNaM caiva akittaNaM ca / itthIjaNassAriyajhANayuggaM, hiyaM sa~yA baMbhavae rayANaM // 15 // chAyA--adarzanaM caiva apArthanaM ca, acintanaM caiva akIrtanaM ca / strIjanasyAryadhyAnayogya, hitaM sadAbrahmavrate ratAnAm // 15 // TIkA--'adaMsagaM ceva' ityAdi strIjanasya adarzana-na darzanamadarzanam-aprekSaNam , 'ceva' iti samuccaye, tathA-aprArthanam anabhilapaNaM ca-punaH acintanaM rUpalAvaNyAdyaparibhAvanam , akIrtanam nAmaguNayoravarNanaM ca, sadA-sarvadA brahmavrate brahmacarye, ratAnAm tatparANAM, bhAvArtha-vasatimeM yadi kadAcit koI strI A bhI jAve-to unakI taraphase sarvathA virakta rahe / kisI bhI prakArakI unakI ceSTAko lakSita kara unakA nirIkSaNa na kare aura na unake rUpa lAvaNya Adike anurAga se prerita hokara unako dekhe // 14 // aba isameM kAraNa kahate haiM-'adaMsaNaM' ityAdi / __ anvayArtha--(itthIjaNassa asaNaM apatthaNaM aciMtaNaM ceva akittaNaM ca sayA baMbhavaye rayANaM AriyajhANa yuggaM hiyaM-strI janasya adarzanaM aprArthanaM acintanaM ca akIrtanaM sadA brahmavrate ratAnAm AryadhyAnayogya hitam ) strIjanakA rAgabhAvase nahIM dekhanA, unakI abhilASA nahIM karanA, unake rUpa lAvaNya AdikI vicAraNA nahIM karanA, unake nAma guNa AdikA varNana nahIM karanA yaha saba adarzanAdi sadA brahmacaryavratameM bhAvAI-vasatimAM je kadAcita kaI strI AvI paNa jAya to enA tarapha na kheMcAtAM sarvathA virakata rahe, enI kaI paNa prakAranI ceSTAne jovAnI manamAM leza mAtra paNa IcchA na kare, tema tenA rUpa lAvaNya tarapha anurAgathI prerAIne na jue. 14 ve sabhA 2 matamA cha-"adasaNaM " tyAla! manvayArtha-itthIjaNassa adasaNaM apatthaNaM aciMtaNaM ceva akittaNaM ca sayA babhavaye rayANaM AriyajjhANa yuggahiyaM-strIjanasya adarzanaM acintanaM ca akIrtanaM sadAbrahmavrate ratAnam AryadhyAnayogyaM hitam zrIjananI 123 mAthI ne nahIM, enI abhilASA karavI nahIM, enA rUpa lAvaNya AdinI vicAraNA karavI nahIM, enA rUpa, guNa ane bIjA keI bhAvanuM ciMtavana karavuM na joIe. A saha uttarAdhyayana sUtra:4 Page #486 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 468 uttarAdhyayanasUtre munInAm AryadhyAnayogyaM-dharmadhyAnasaMpAdakam , ata eva-hitaM kalyANakArakaM bhavati / ataH strINAM rUpAdi sA'nurAgaM draSTum , na prayateteti bhAvaH // 15 // nanu 'vikArahetau sati vikriyante yeSAM na cetAMsi ta eva dhIrAH' iti tat kathaM viviktazayanAsanatAyA vidhAnaM, vikAra kAraNasadbhAve'pi dhIrANAM vikArAnudbhavAdityAzaGkyAhamUlam-kAmaM tu devIhi vibhUsiyAhi, nacAIyA khobhayiuM tiguttaa| tahAvi egaMtahiyaMti' naccA, vivittIvo mu~NiNaM pasattho // 16 // chAyA-kAmaM tu devIbhiH, vibhUSAtibhiH, na zakitAH kSobhayituM triguptAH / tathA'pi ekAntahitamiti jJAtvA, viviktabhAvo munInAM prshstH||16|| TIkA--' kAmaM tu' ityAdi-- kAmaM tuanumatamevaitat , yad vibhUSitAbhiH-alaMkRtAbhiH, devIbhirapi triguptAH tisRbhiH-manoguptyA'dibhiH, guptAH-rakSitAH, munayaH kSobhayituM na tatpara muniyoMke dharmadhyAnakA saMpAdaka mAnAgayA hai aura isIliye yaha saba unake kalyANa kAraka mAnA gayA hai| ataH munikA kartavya hai ki vaha striyoM ke rUpAdikako anurogase dekhanekA tyAga kareM // 15 // koI aisA kahate haiM ki "vikAra hetu upasthita hone para bhI cittameM calAyamAna nahIM honA yahI saccI dhIratA hai taba munijana to dhIra vIra hote hI haiM -ve vikArake kAraNa upasthita hone para bhI caJcalacitta bana nahIM sakate haiM phira vivikta zayanAsanatA AdikA vidhAna unake liye kyoMkiyA gayA hai ? isake Upara sUtrakAra kahate haiM-'kAmaMtu'ityAdi / __ anvayArtha--(vibhUsiyahiM devihi ttiguttA khobhathiuM na cAiyA tti adazanAdi sadA brahmacarya vratamAM tatpara muniyenA dharma dhyAnanA saMpAdanamAM bAdhA rUpa mAnavAmAM Avela che. ane e ja kAraNe ene sarvathA tyAga emane mATe kalyANa kAraka mAnavAmAM Avela che. AthI muninuM kartavya che ke, teo striyonA rUpAdikane anurAgathI jevAne tyAga kare. 1pa. kaI evuM kahe che ke, "vikAra hetu upasthita thavA chatAM paNa cittamAM calAyamAna na thavuM eja sAcI dhIratA che. tyAre munijana te dhIravIra hoya ja che. teo vikAranuM kAraNa upasthita thavA chatAM paNa caMcaLacitta banI zakatA nathI. pachI vivikta zayanAsanatA AdinuM vidhAna emane mATe kema karavAmAM mA cha 1 mA 752 sUtra4.2 49 cha-" kAmaMtu" tyA ! bha-kyA-vibhUsiyAhiM devihittiguttAkho bhayiuM nacAiyAttikAma-vi-bhU uttarAdhyayana sUtra:4 Page #487 -------------------------------------------------------------------------- ________________ priyadarzinI TIkA a0 32 pramAdasthAnavarNanam 469 1 zaktiAH = cAlayituM na zakyante ityarthaH / tathA'pi ekAntahitaM = nizcayena kalyANa kArakam iti jJAtvA muninAM 'viviktabhAvaH ' ekAntanivAsaH prazastaH - antarbhAvitaNyarthatayA prazaMsitastIrtha kraiH| ayaM bhAvaH - strIpazupaNDakAdi saMge prAyo yogino'pi kSubhyanti ye'pi na kSubhyanti, te'pyavarNAdi doSabhAjo bhavantIti vivaktazayyAsevanameva zreya iti // 16 // idameva samarthayituM strINAM duratikramatvamAha - mUlam - mokkhAbhikaMkhissaM'vi mANavassa, saMsArabhIrussaThiyessa dhamme | neyArisaM duttaramatithe loe, jaihitthio bAlamaiNoharAo // 17 // chAyA - mokSA'bhikAMkSiNo'pi mAnavasya, saMsArabhIroH sthitasya dharme / naitAdRze dustaramasti loke, yathAstriyo bAlamanoharAH // 17 // TIkA--' mokkhAbhikhissa ' ityAdi / saMsArabhIroH, saMsArAt=caturgatirUpAt bhIruH - bhItaH saMsArabhIrutasya, tathA dharme = zrutacAritralakSaNe sthitasya, mokSAbhikAGkSiNo'pi = mokSA'bhilApiNo'pi kAmaM - vibhUSitAbhiH devIbhiH triguptAH kSobhayituM na zaktiAH iti tukAmam ) vibhUSita huI deviyoM dvArA bhI manogupti Adi se gupta munijana calAyamAna nahIM ho sakate haiM yaha bAta bilakula satya hai-to bhI ekAnta nivAsa ( etahiyaM - ekAntahitam ) unake liye ekAntataH hitavidhAyaka hai ( iti naccA - iti jJAtvA ) aisA jAnakara ( muNiNa vivittabhAvo pasattho - muninAM viviktabhAvaH prazastaH ) muniyoM kA ekAntanivAsa strI pazupaMDaka rahita sthAna meM nivAsa ho torthakarAdika mahApuruSoM ne prazasta kahA hai // 16 // phira isI bAta kA samarthana karate haiM-' mokkhAbhi' ityAdi / anvayArtha - ( saMsAra bhIrussa - saMsAra bhIroH ) caturgatirUpa saMsAra se bhayabhIta tathA (dhamme Thiyassa - dharme sthitasya ) zrutacAritra lakSaNa dharma meM SitAbhiH devibhiH triguptAH kSobhayituM na zaktiAH iti tu kAmam vibhUSita thayesa devIyethI paNa mane gupti AdithI gupta evA munijana calAyamAna banI zakatA nathI A vAta khIlakula sAcI che, chatAM paNa ekAnta nivAsa emanA mATe ekAntataHhita vidhAyaka che. evu jANIne tIthaMkara Adi maha purUSoe sinecAne mATe ekAnta nivAsa aMge kahela che. 16nA irIthI pazu me vAtanuM samarthana ure che. - " mokkhAbhi " tyAhi ! manvayArtha - saMsArabhIrumsa - saMsArabhIroH yaturgati35 saMsArarthaM layalIta dhammeThiyA - dharme sthitasya tathA zruta yAstri sakSaSu dharmabhAM sthita manelA tathA uttarAdhyayana sUtra : 4 Page #488 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 470 uttarAdhyayanasUtre mAnavasya puruSasya loke etAdRzam IdRzaM, dustaraM duratikramam , anyat nAsti yathA-bAlamanoharA:bAlAnAm , manoharAH striyaH, dustarAH santi / atazcAtidustaratvAt strINAM parihAryatvena viviktazayyAsanasevanameva zreya iti bhAvaH // 17 // strIsaGgA'tikrame guNamAhamUlam-ee ya saMge samaikkamittA, suhattarA ceva havaMti sesA / jahA mahAsAgara muttarittA, neibhave avi gNgaasmonnaa||18|| chAyA-etAzca saGgAn samatikramya, sukhottarA caiva bhavanti zeSAH / yathA mahAsAgaramuttIrya, nadI bhavatyapi gaGgA samAnA // 18 // TIkA-" ee ca saMge' ityAdi / etAn strIviSayAn / saGgAna-tatsahanivAsA'disambandhAna, samatikramya= sthita huA tathA (mokkhAbhikaMkhissa-mokSAbhikAMkSiNaH ) mukti kI abhilASA yukta aise (mANavasma-mAnavastha ) manuSya ko (loe-loke) isa loka meM (eyArisaM duttaraM-etAdRzaM dustaram ) aisA duratikrama anya aura koI padArtha nahIM hai ( jahA-yathA) jaisI ( bAlamaNoharAo ithio-bAlamanoharAH striyaH) bagalajanoM ke liye manohara ye striyAM haiN| isaliye atidustara honese strI parihArya hai| ataH vivikta zayyAsana sevana hI zreyaskara hai| bhAvArtha-mokSAbhilASI jIvoMke liye itanI duratikama dUsarI koI cIja nahIM hai ki jitanI striyAM haiM / ataH isIliye mokSAbhilASiyoMko viviktazayyAsana kalyANakAraka kahA gayA hai // 17 // strIsaMgakA parityAga karane para anya vastukA parityAga karanA sahaja mokkhAbhikaMkhissa-mokSAbhikAMkSiNaH bhujitanI maniSAyI yuta sevA mANavassamAnavasya manuSyane loe-loke Paswi eyArisaM duttaraM-etAdRzaM dustaram mevA tima bhI hAtha nathI jahA-yathA sabha bAlamaNoharAo ithiobAlamanoharAH striyaH mAnAne mATa bhano 2 2riyo cha. bhA chAro mati dastara hovAthI strI parihArya che. A mATeja viviktazayyAsana sevanaja zreyaskara che. bhAvArtha-mokSAbhilASI jenA mATe eTalI duratikama bIjI kaI cija nathI ke jeTalI priya che. A ja mATe mokSAbhilASiyone viviktazAsn lyAera 4124 matAvata che. // 17 // strI saMgane parityAga karavAthI anya vastune parityAga karavAnuM sahaja uttarAdhyayana sUtra :4 Page #489 -------------------------------------------------------------------------- ________________ priyadarzinI TIkA a. 32 pramAdasthAnavarNanam / parityajyA zeSAH anye dravyAdi saMgAH sukhosarAH anAyAsaparityajyAH, bhavantyeva / tatra dRSTAntamAha-'jahA' ityaadi| yathA yena prakAreNa, mahAsAgaraM syayambhUramaNam , uttIya-ulladdhya, gaGgAsamAnA'pi-gaGgAtulyA'pi, nadI sukhottarA-anAyAsollaghyA bhavati / zUdranadI tu AstAm / sarvasaMgAnAM rAgarUpatve tulye'pi, strIsaGgAnAmeva pradhAnyAt , tatparihAre'nye sarve viSayasaMgAHsutarAM parihAryA bhavaMtIti bhaavH||18|| ho jAtA hai so dikhalAte haiM --'eeya' ityaadi| ____ anvayArtha--(eeya saMge-etAn saMgAna ) ina strI sahavAsa yukta nivAsa Adi saMbaMdhoMkA (samaikkamittA-samatikramya) parityAga karane para (sesA suhuttarA ceva havaMti-zeSAH sukhottarAH caiva bhavanti) anya dravyAdika saMbaMdhoMkA parityAga sahaja hotA hai / ( jahA mahAsAgaramutta rittA-yathA mahAsAgaraM uttIrya) jaise svayaMbhUramagako ulaMghana karanevAle vyaktike liye (gaMgAsamANA avi naI suhuttarA havaMti-gaMgAsamAnA api nadI sukhottarA bhavati) gaMgAke samAna vizAla nadI bhI anAyAsa rUpase pAra karane yogya ho jAtI hai| kSudra nadIkI to bAta hI kyA hai| samasta saMbaMdhoM meM rAgarUpatA tulya hone para bhI strI saMgameM pradhAnatA honese usake parihAra hone para samasta viSayasaMgakA parihAra ho jAnA sahaja hai| ___ bhAvArtha-svayaMbhUramaNako pAra karanekI sAmarthya rakhanevAle vyaktiko gaMgA jaisI nadiyoMko pAra karanA koI bar3I bAta nahIM hai| isI prakAra jina mahAtmAoMne striyoMke dustara saMgakA parityAga kara diyA hai tha naya cha. me matAmAM Ave che-" e eya" tyAha! ___ manvayArtha -e eya saMge-etAn saMgAn 2 // zrI sahavAsa yuta nivAsa mAhi samadhAnI samaikkamittA .. samatikramya parityAga 42vAyI sesA suhuttarA ceva havaMti-zeSA sukhottarAceva bhavanti anya dravyAhi pAnA parityA saDaka manI onya cha. jahA mahAsAgaramuttarittA-yathA mahAsAgaraM uttIrya ma svayaMbhU 2ma. nu dhana 42114in vyatinA bhATe gaMgAsamANA avi naI suhuttarA havaMtigaMgAsamAnA api nadI sukhottarA bhavanti nA samAna ni nahI 5 // mnaayAsarUpathI pAra karavA cogya banI jAya che, to pachI nAnI evI nadInI te vAta ja kayAM rahI. samasta saMbaMdhamAM rAgarUpatA tulya hovA chatAM strI saMgamAM mukhyatA hovAthI tenuM nivAraNa thatAM samasta viSayasaMgane pariDAra thaIja sahaja che. bhAvArtha-svayaMbhUramaNane pAra karavAnuM sAmarthya rAkhavAvALI vyaktine gaMgA jevI nadIne pAra karavI keI moTI vAta nathI. A pramANe je uttarAdhyayana sUtra :4 Page #490 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 472 uttarAdhyayanasUtre kiJcamUlam-kAmANugiddhippabhavaM khudukhaM, samvessalogasta sdevgss| je kAiyaM mANasiMyaM ca kiMciM, tassaMtagaM gacchai vIyarAgo // 19 chAyA-kAmAnugRddhi prabhavaM khalu duHkham , sarvasya lokasya sadevakasya / yatkAyikaM mAnasikaJca kiJcit , tasyA'ntakaM gacchati vItarAgaH // 19 // TIkA-'kAmANugiddhippabhavaM' ityaadi| sadevakasya devasahitasya, sarvasyasampUrNasya, lokasya kAmAnugRddhimabhava kAmeSu-zabdAdiviSayeSu yA'nugRddhiH-rAgaH, tatpabhavaM-tajjanitaM, kAyika-zArIrikaM, rogAdirUpam , ca=punaH, mAnasikam iSTaviyogAdijanitam , yatkiJcitalpaM vA adhikaM vA, duHkhaM bhavati, tasya kAyikasya mAnasikasya ca duHkhasya, antakam anta eva antakastaM nAzaM / vItarAgaH gacchati-mApnoti, rAga eva duHkhasya kAraNamiti bhAvaH // 19 // unake liye anya padArthoM se saMbaMdhakA parityAga karanA koI kaThina bAta nahIM hotI hai // 18 // aura bhI kahate haiM-'kAmANu' ityaadi| __ anvayArtha- (sadevagassa-sadevakasya) devasahita (savvasta logassasarvasya lokasya) isa saMpUrNa lokake (kAmANugiddhipabhavaM kAiyaM mANasiyaM jaM kiMci dukkhaM-kAmAnugRddhiprabhavaM kAyikaM mAnasikaM ca yat kizcit duHkham ) zabdAdika viSayarUpa kAmoMmeM gRddhirUpa anurAgase kAyika aura mAnasika jo kucha bhI thor3A yA bahuta duHkha hotA hai (tassaMtagaM vIyarAgo gacchai-tasya antakaM vItarAgaH gacchati) usa duHkhako nAza karanevAlA eka vItarAga arthAt rAgarahita puruSa hI ho sakatA hai| mahAtmA e gninA dastara saMgane parityAga karI dIdhuM che emane mATe anya padArthonA saMbaMdhane parityAga karavo e kaI kaThaNa vAta nathI. || 18 | paNI 555 49 che-" kAmANu" tyA ! anvayArtha-sadevagassa-sadevakasya heva sahita savvasa logasa-sarvasya lokasya // sapU nA kAmANugiddhippabhavaM kAiyaM mANasi yaM jaM kiMci dukkhaMkAmAnugRddhiprabhavaM kAyikaM mAnasikaM ca yat kiJcit duHkham zAhi viSaya35 kAmamAM vRddhirUpa anurAgathI kAyika ane mAnasika je kAMI theDuM athavA to padhAre hu:5 thAya che. tassaMtagaM vIyarAgo gacchai-tasyAntakaM vItarAgaH gacchati se duHkhane nAza karavAvALA eka vItarAga arthAta rAga rahita purUSa ja thai zake che. uttarAdhyayana sUtra:4 Page #491 -------------------------------------------------------------------------- ________________ priyadarzinI TIkA a0 32 pramAdasthAnavarNanam 473 nanu kAmAH manojJazabdAdiviSayAste ca sukhajanakatvAt sukharUpAstarhi kathaM duHkhaM kAmAnugRddhi prabhavam ? iti / tatrAha - mUlam -jahI ya kiMpAgaMphalA maNoreMmA, reseNa vaiSNeNa ye bhujjamANA / 'te khaDDeya jIviyaM paccamANA, esorvimAkAmaguNA vivAMge // 20 // chAyA-yathA ca kimpAkaphalAni manoramANi, rasena varNena ca bhujyamAnAni / tAni kSodayanti jIvitaM pacyamAnAni, etadupamAH kAmaguNA vipAke // 20 // TIkA- 'jahA ya' ityAdi -- yathA ca yathaiva kimpAkaphalAni kimpAkovRkSavizeSastatphalAni yadA bhujyamAnAni - asvAdyamAnAni bhavanti, tadA - rasena = AsvAdena, varNena rUpeNa, cakarAd bhAvArtha - isa saMsAra meM haraeka gati meM viSaya sukhakI gRddhi lagI rahatI hai| cAhe devagati bhI kyoM na ho| isIliye mAnasika tathA kAyika duHkhoMke bhAgI pratyeka gatike jIva bane hue haiN| ina duHkhakA abhAva yadi kisIke hotA hai to kevala eka rAga rahitake hI haiN| unake aise duHkhoMkA saMsarga nahIM hai-kAraNa ki roga hI duHkhakA kAraNa hotA hai | 19| manojJa zabdAdika viSaya to isa jIvake liye sukhadAyaka haiM phira Apa unase udbhUta sukhako duHkharUpa kyoM kahate haiM ? isa para sUtrakAra kahate haiM - 'jahAya' ityAdi / anvayArtha - ( jahA- yathA ) jaise (kiMpAga phalA - kiMpAka phalAni ) kiMpAka vRkSa vizeSake phala (bhujjamANA - bhujyamAnAni ) khAneke samaya (raseNa - rasena) AsvAda se (vaNNeNa varNena) apane rUpase tathA gandhAdi - bhAvArtha- --A sauMsAranI haraeka gatimAM viSaya sukhanI vRddhi lAgelI rahe che. cAhe deva gati paNa kema na hoya, A mATe mAnasika tathA kAyika duHkhAne bhAgavanAra pratyeka gatinA jIva anela che. A duHkhane abhAva jo kAinAmAM paNa heAya te te eka phakta rAga rahitane ja che. ane A prakAranAM koI du:khAnA saMsaga hAtA nathI kAraNa ke, rAgaja duHkhanuM kAraNa hoya che. / / 19 / maneAna zabdAdika viSaya te A jIvanA mATe sukhadAyaka che, pachI Apa enAthI udbhavatA sukhane duHkharUpa kema kahe che? A saMbaMdhamAM sUtrakAra uDe che." jahAya " ityAhi ! anvayArtha - jahA- yathA prema kiMpAgaphalA-kipAkaphalAni priyA vRkSanAM ine bhujjamANA - bhujyamAnAni bhAvAnA sabhaye raseNa-rasena 25 svAthI, vaNNeNa - varNena 35thI te sugaMdha vagerenA guthI maNoramA- manoramANi hRdaya mADA u0 60 uttarAdhyayana sUtra : 4 Page #492 -------------------------------------------------------------------------- ________________ - 474 uttarAdhyayanasUtre gandhAdinA ca / manoramANi, hRdyAni hRdayAhAdakAni bhavanti, tAni kiMpAkaphalAni pacyamAnAni vipAkAvasthAmAptAni kimpAkaphalAni jIvitam-AyuH, kSodayanti= vinAzayanti / tathA kAmaguNAH-zabdAdiviSayAH, vipAke pariNAme-phalapradAnakAle, etadupamAH etattulyAH, vipAkadArugatAsAmyena kimpAkaphalatulyAH santItyarthaH / ayaM bhAvaH-yathA kimpAkaphalAni bhujyamAnAnimanoramANi vipAkAvasthAyAM tu sopakramAyuSAM maraNa hetutayA'tidAruNAni, evaM kAmaguNA api upabhujyamAnA manoramAH, vipAkAvasthAyAM tu narakAdi durgatiduHkhadAyakatayA'tyantadAruNA eva / tathA ca-kAmaguNAnAM duHkhajanakatvAt sukharUpatAnAstIti // 20 // guNase (maNoramA-manoramANi) hRdayAhlAdaka hote haiM parantu (paccamANApacyamAnAni) jaba inakA vipAkakAla AtA hai taba (te-tAni) ve (jIviya khuDDaya-jIvitaM kSodayanti) jIvanako naSTa kara dete haiN| isI taraha (kAmaguNA-kAmaguNAH) ye kAmaguNa bhI (vivAge-vipAke) vipAka samayameM (esovamA-etadupamAH) isI prakArake hote haiN| bhAvArtha--kiMpAka phala, khAte samaya bar3A hI svAdiSTa mAlUma hotA hai| rasa rUpa varNa evaM gaMdhameM vaha cittako AkRSTa kara letA hai parantu jaba isakA vipAka hotA hai taba vaha khAnevAleke prANoMkA apahAraka ho jAtA hai| isI taraha bhogate samaya ye viSaya sukha baDe manorama pratIta hote haiN| kintu jaba inakA vipAka samaya AtA hai taba yaha jIvoMko naraka nigodAdika sambandhI dAruNa duHkha dete haiM / isaliye kAmaguNoMmeM kalpita sukharUpatA honese vAstavika sukhajanakatA nahIM hai| kevala duHkhajanakatA hI hai // 20 // 44 hAya cha, paraMtu pacyamANAM-pacyamAnAni nyAre yA viza 4 mAve cha tyAre te-tAni te jIviya khuDuya-jIvitaM kSodayanti panana nAza 4rI hai che. mA zata se kAmaguNA-kAmaguNAH bhaguNa 56 vivAge-vipAke vi sama. yabhAM esovamA-etadupamAH ana 120 mana che. bhAvArtha-kipAka phaLa, khAtA samaye te khUba ja svAdiSTa mAluma paDe che. rasa, rUpa ane gaMdhathI e cittane AkarSita karI tye che paraMtu jyAre eno vipAka Ave che tyAre te khAvAvALA prANInA prANano nAza karI nAkhe che. Aja pramANe e viSaya sukha ke jene upabhoga karatI samaye te te khUba ja manorama jaNAya che paraMtu jyAre ene vipAka samapa Ave che tyAre te jIne naraka nigodAdi saMbaMdhI dArUNa duHkhane ApanAra bane che. A mATe kAmagu. zomAM kalpita sukharUpatA hovAthI vAstavika sukha janakatA nathI. kevaLa duHkha rAta cha. // 20 // uttarAdhyayana sUtra :4 Page #493 -------------------------------------------------------------------------- ________________ priyadarzinI TIkA a0 32 pramAdasthAnavarNanam 475 evaM kevalarAgasyoddharaNopAyaM kathayitvA dveSasahitasya-tasyoddharaNopAyaM vivakSuH, damitendriyatvaJca siMhAvalokitanyAyAzrayeNa vyAcikhyAsuH kathayatimUlam-je iMdiyANaM visayA maNunA, na tesubhAvaM nisire kyaaii| na yAmaNunnehu~ maNaMpi kuMjjA, samAhikAme samaNe tavassI // 21 // chAyA-ye indriyANAM viSayA manojJAH na teSu bhAvaM nisRjjetkadAcit / na caivA'manojJeSu mano'pi kuryAt , samAdhikAmaH zramaNastapasvI // 21 // TIkA--'je iMdiyANaM ' ityAdi-- ye indriyANAM cakSurAdInAM, viSayAH-rUpAdayAH, manojJAH=mano'nukUlAH, teSu samAdhikAmaH samAdhi cittasvAsthyaM kAmayate 'bhilaSatIti samAdhikAmaH samAdhizca rAgadveSAbhAvamUlaka eva bhavatIti rAgadveSanirAkaraNArthItyarthaH / tathA-tapasvI tapazcaryAzIlaH, ata eva zramaNaH-cArivArAdhanaparAyaNaH, sAdhuH bhAvam abhipAya, kadAcit-kasmiMzcit samaye, na nisRjet=na kuryAt / manojJaviSayeSu cakSurAdInindriyANi pravartayituM na vAJchedityarthaH / tathA-amanojJeSu ca rUpAdi viSayeSu mano'pi isa prakAra kevala rAgake uddharaNakA upAya kaha kara aba veSasahita usa rAgake uddharaNakA upAya kahanekI icchAse, tathA siMhAvalokananyAya (Age cala kara pIchekI ora dekhanA) se damitendriyatvakI vyAkhyA karane kI icchAse kahate haiM-'je' ityAdi / ____ anvayArtha--(je iMdiyANaM maNunA visayA-ye indriyANAM manojJAH viSayAH) jo indriyoMke manojJa viSaya haiM (tesu-teSu) unameM (samAhikAmesamAdhikAmaH) rAgadveSake abhAva mUlaka samAdhikI cAhanA karanevAlArAga aura dveSake nivAraNa karanekA abhilASI aisA (tavassI samaNetapasvI zramaNaH) tapasvI zramaNa (kayAI-kadAcit) kabhI bhI (bhAvaM-bhAvam ) apane antaHkaraNako Asakta na kare-arthAt kisI bhI samayameM una A pramANe kevaLa rAganA uddharaNane upAya kahIne have dveSarahita uparAganA uddharaNane upAya batAvavAnI IcchAthI,tathA siMhAvalekananyAya (AgaLa jaIne pAchuM nayI bhitandriyatpanI vyAcyA 42vAnI chAthI cha-"jetyA! sa-kyA-je iMdiyANaM maNunnA visayA-ye indriyoNAM manojJAH viSayAH 2 dhandriyAnA bhanAjJa viSaya cha, tesu-teSu senAmA samAhikAme-samAdhikAmaH 22 zreSanA abhAva jevI samAdhinI cAhanA karavAvALA, rAga ane dveSanuM nivAraNa 42vAna malitASI sevA tabassI samaNe-tapasvI zramaNaH ta52vI zrama kayAIkadAcit 46 555 pAtAnA bhAva-bhAvam 24ne mAsata na 42-arthaatkoI paNa samayamAM e mane jJa viSayanuM ciMtavana paNa na kare. A pramANe uttarAdhyayana sUtra :4 Page #494 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 476 uttarAdhyayanasUtre naiva kuryAt / api zabdena cakSurAdInIndriyANi ca manojJAmanojJaviSayeSu na pravartayeditibodhitam // 21 // viSayeSu cakSurAdIndriyapravRttau manasacApi yo doSastaM pratyekamindriyANi manazrAzrityASTasaptatyA gAthAbhiH pradarzayiSyati, tatra sampati cakSurAzritya trayodazagAthAH kathayati mUlam - cakkhuMssa rUvaM gaNaM vaiyaMti, 'taM rAgaheuM tu manna mAhu~ / "taM do saheuM amana mohu, sa~mo 'u jo tesuM se viiryraago||22|| chAyA -- cakSuso rUpaM grahaNaM vadanti tad rAgahetuM tu manojJamAhuH / tad dveSahetuM amanojJamAhuH, samasta yastayoH sa vItarAgaH || 22 || manojJa viSayoMkA cintavana taka bhI na kreN| isI taraha ( amaNunnesuamanojJeSu) jo rUpAdika viSaya amanojJa haiM unameM bhI (maNaM na kujjAmanaH na kuryAt) manako na lagAve / bhAvArtha - jo sAdhu yaha cAhatA hai ki manojJa evaM amanojJa cakSurAdika indriyoM ke viSayoM meM mujhe samAdhi prApta ho to usakA kartavya hai ki vaha una viSayoM meM cakSurAdika indriyoMko pravartita karanekI vAJchA na kare / isase una viSayoMmeM usako rAgadveSAbhAva mUlaka samAdhi prApta ho jAvegI // 21 // viSayoMmeM cakSurAdika indriyoMkI pravRtti hone para tathA manakI Asakti hone para jo doSa utpanna hote haiM ve pratyeka indriyoM tathA manako Azrita karake hI hote haiM isaliye aba sUtrakAra isI bAtako aThahattara 78 gAthAoMse kahate haiM usameM sarva prathama caturindriyako Azrita karake viSaya amanojJa che, mAM pazu maNaM na kujjA amaNunnesu - amanojJeSu ? 3yAhi manaH na kuryAt bhana na sAve. bhAvAtha--je sAdhu evuM cAhe che ke, maneAjJa ane amArU cakSu Adika indriceAnA viSaceAmAM mane samAdhi prApta thAya, tyAre enu' e kartavya che ke, te e viSaceAmAM cakSu Adi IndriyAne pravartita karavAnI vAMcchanA na kare. AthI e viSayAmAM emane rAgadveSabhAva mUlaka samAdhI prApta thAya, ArA viSayAmAM cakSurArika indriyAnI thavAthI temaja mananI Asakita thavAthI je doSa utpanna thAya che te pratyeka IndriyA tathA manane AzrIta karIne ja thAya che. A mATe have sUtrakAra Aja vAtane aDhacotera (78 ) gAthAothI uttarAdhyayana sUtra : 4 Page #495 -------------------------------------------------------------------------- ________________ - - priyadarzinI TIkA a0 32 pramAdasthAnavarNane cakSurindriyanirUpaNam 477 TokA--' cakkhussa' ityAdi-- rUpaM varNa, saMsthAnaM vA, cakSupaH netrasya, grahaNaM gahyate'neneti grahaNam , AkapakaM vadanti tIrthakaragaNadharAdayaH kathayanti / manojJaMsundaraM, tat-rUpaM tu rAgahetuM rAgakAraNaM, AhuH vadanti / amanojJa asundaraM, tat=lpaM dvepahetuM-dveSakAraNaM vadanti / tasmAnmanojJA'manojJarUpayozcakSuH pravartane rAgadveSotpattisambhavAt taduddharaNA'zaktirUpo doSaH syAditi bhAvaH / nanvevaM rUpasya rAgahetutvAt tasmin vidyamAne kazcidvitarAgo na syAdata Aha-'samA u jo te su' ityAdi / yastu tayoH manojJA'manojJarUpayoH, sama: tulyAbhAvayuktaH, nAnurakto na ca dviSTa ityarthaH / sa vItarAgaH tathAvidharAgAbhAvAt / yadvA-iha vItarAga iva vItarAgaH upalakSaNatvAd vItadveSazca bhavati / ayaM bhAvaH-yasyaiva rAgadveSau vidhete, tasyaiva tadudIrakatvena manojJAmanojJarUpayostajjanateraha gAthAoMse doSa kahate haiM-' cakrakhussa' ityAdi / ___ anvayArtha-jo (rUvaM-rUpam ) rUpa (cakkhussa gahaNaM-cakSuSaH grahaNam ) cakSuindriyako AkRSTa karatA hai vaha (manunna-manojJam ) manojJa kahA gayA hai aura vaha (rAgaheuM vayaMti-rAgahetuM vadanti) jIvako rAgakA hetu hotA hai aisA tIrthakarAdika devoMne kahA hai / tathA jo rUpa (dosahedveSahetum ) dveSakA kAraNa hotA hai-cakSurindriyako arucikA kAraNa hotA vaha (amaNunnaM-amanojJam ) amanojJa kahA gayA hai| yaha dveSakA hetu mAnA gayA hai / (jo tesu samo-yaH tayoH samaH) jo inameM sama hotA haimanojJameM rAga evaM amanojJameM dveSa nahIM karatA hai (sa vIyarAgo-saH vIta. rAgaH) vaha vItarAga kahA gayA hai| bhAvArtha-cakSurindriyako jo rUpa ruce vaha manojJa evaM jo nahIM batAve che. AmAM sarva prathama cakSurindriyane AzrIta karIne tera gAthAothI hoSa matamA cha-" cakhussa" tyAha! sanyArtha-2 rUvaM-rUpam 35 cakkhussa gahaNaM-cakSuSaH gRhaNam yakSu indriyatuM 2mA 42 che. maNunnaM-manojJam mene bhanAza 4AmA mAcha, manete rAgaheu vayati-rAgahetu vadanti pane. 2||naa tubhuta bhane cha, me tA". zahi voye che. tathA 2 35 dosaheu-dveSahetum dveSanu 425 mana cha, thandriyanI mAyanu 29 mana che, te amaNunnaM-amanojJam mamanojJa upAyasa cha, ye dveSanA hetu mAnavAmA mAvasa che. jo tesu.samo-yaH tayoH samaH je enAmAM sama hoya che-mane jJamAM rAga temaja amane jJamAM dveSa karatA nathI sa vIyarAgo-saH vItarAgaH mere paat|||| 4AmA mAve che. lAvAtha-cakSurindriyane je rUpa rUce e mane ane je na rUce te amanetta uttarAdhyayana sUtra:4 Page #496 -------------------------------------------------------------------------- ________________ cha78 uttarAdhyayanasUtre katvamucyate, na tu yaH samastasya rUpaM rAgadveSajanakaM bhavati / tasmonmanojJAmanojJarUpayozcakSu ne pravartayet , kathaMcit cakSuSaH pravRttau vA samatA''zrayaNIyeti // 22 // nanu yadyevaM rUpameva rAgadveSajanakaM na tu cakSustarhi kiM rUpe cakSuna pravartayediti cakSurnigraheNa ? ityAzaGkApanodanArthamAhamUlam-rUvassa cak gahaNaM vayaMti, cakhussa rUvaM gahaNaM vayaMti / rAMgassa heuM samaNunna mAhu, dosassa heuM amaNuNa maahu||23|| chAyA-rUpasya cakSugrahaNaM vadanti, cakSuSorUpaM grahaNaM vadanti / rAgasya hetuM samanojJamAhuH, dveSasya hetuM amanojJamAhuH // 23 // TIkA-'rUvassa cakkhaM ' ityAdi cakSuH netraM, rUpasya-kRSNAdeH, grahaNaM-gRhNAtIti grahaNaM, grAhakaM vadanti-tIrthakarAH kathayanti / tathA-rUpaM cakSuSaH-netrasya, grahaNaM-gRhyate, iti grahaNaM-grAhyaM vadanti / ruce vaha amanojJa hai| manojJa rAgakA kAraNa evaM amanojJa dveSa kA kAraNa kahA gayA hai| ina donoMmeM jisake rAgadveSakI pariNati nahIM hoto hai vaha vItarAga hai / jinameM rAgadveSa vidyamAna haiM unameM hI manojJa evaM amanojJa rUpa, rAgadveSake janaka hote haiM / parantu jo unameM sama haiM unake ve rAgadveSake janaka nahIM ho sakate haiM / sama vItarAga hotA hai / isaliye manojJa evaM amanojJameM caturindriyakI pravRtti sAdhuko nahIM karanI caahiye| yadi cakSurindriya vahAM pravRtta ho bhI jAve to vahAM usako samatA dhAraNa karanI cAhiye // 22 // __ yadi aisI hI bAta hai jo rAgadveSako janaka cakSu na hokara rUpa hI rAgadveSakA janaka hotA hai-ataH cakSurindriyake nigraha karanese kyA che. A bannemAM jenA rAgadveSanI pariNati thatI nathI te vItarAga che. jenAmAM rAgadveSa vidyamAna che enAmAMja mane jJa ane amane jJarUpa rAgaddeza jAgatA hoya che. paraMtu je emAM sama che. enAmAM e rAgadveSa jAgatA nathI. sama vItarAga hoya che. A kAraNe mane jJa athavA amaneza kaI prakAranI cakSurindriyanI pravRti sAdhue na karavI joIe. je kaI samaye cakSurindriya tyAM pravRtta thaI paNa jAya tyAre tyAM eNe samatA dhAraNa karavI joIe. 22aa. je evI ja vAta che ke, rAgadveSane jagADanAra cakSu nahI paNa rUpa ja rAga dveSane jagADanAra che, te cakSurindriyane nigraha karavAthI lAbha zuM? A uttarAdhyayana sUtra:4 Page #497 -------------------------------------------------------------------------- ________________ priyadarzinI TIkA a0 32 pramAdasthAnavarNane cakSurindriyanirUpaNam 479 etena rUpacakSuSodhigrAhakabhAvapradarzitaH / ataevAha-' rAgassa' tyAdi, samanojhaM manojJena-groNa rUpeNa saha vartata iti samanojJa-manojJarUpayiSayakaM manojJarUpAnuSaGgicakSurityarthaH, tat rAgasya hetuM kAraNaM vadanti / tathA-amanojJa-amanojJarUpa. viSayakaM, amanojJarUpAnuSaGgicakSuriti yAvat , dveSasya hetuM vadanti / rUpaM rAgadveSa kAraNamitipUrvagAthayA pradarzitam , cakSuzca rAgadveSakAraNamityanayA gAthayA pradarzitam / evaM ca rUpacakSuSoH sahitayoreva rAgadveSajanakatvAdrUpe cakSu ne pravartayediti cakSunigrahaH kartavya eveti bhAvaH // 23 // lAbha ? isa para sUtrakAra kahate haiM- 'svassa' ityaadi| __ anvayArtha-(cakkhU khvassa gahaNaM vayaMti rUvaM cakkhussa gahaNaM vayaMticakSuH rUpasya grahaNaM vadanti rUpaM cakSuSaH grahaNaM vadanti) netra indriya rUpakA grAhaka mAnA gayA hai tathA rUpa netra indriyakA grAhya mAnA gayA hai / isa taraha netraindriya aura rUpameM grAhyagrAhaka bhAva hai / isaliye (samaNunnaMsamanojJam ) manojJarUpa viSayaka cakSuko (rAgassa heuM Ahu-rAgasya hetumAhuH) rAgakA hetu tIrthaMkarAdika devoMne kaho hai tathA (amaNuNa-amano. jJam ) amanojJa-amanojJarUpa grAhaka cakSuko unhoMne (dosassa heuM AhudveSasya hetuM AhuH) dveSakA kAraNa kahA hai| bhAvArtha-yahAM "cakSurindriya nigrahake yogya nahIM hai kAraNa ki rAgadveSakA janaka rUpa hI hai. isa zaMkAkA samAdhAna sUtrakArane kiyA hai ve kahate haiM ki apane 2 viSaya sahita indriyAM hI mohI jIvako apane 2 viSayameM rAgadve pakI janaka hotI haiN| kAraNa ki indriya aura viSayakA viSayamA sUtra42 4 che.---" rUvassa" tyA / ma-kyAtha-cakkhaM svassagahaNaM vayaMti rUvaM cakkhussa gahaNaM vayaMti-cakSuH rUpasya grahaNaM vadanti rUpaM cakSuSaH grahaNaM vadanti nendriyane 35nA yA tarI mAnavAmAM Avela che, tathA rUpa netra Indriyane grAhya mAnavAmAM Avela che. A pramANe netra Indriya ane rUpamAM grAhya grAhaka bhAva che. A kAraNe samaNunaM-samanojJam bhanA235 viSaya yakSune rAgasa heu Ahu-rAgasya hetumAhuH rAnA tu tIrtha426 hevAye 4heba che. tathA amaNunna-amanojJam mamanA 35 zrA yakSune sabhA dosassa heu Ahu-dveSasya hetu AhuH dveSatuM 4 / 295 41 che. bhAvArtha--ahIM "cakSurindriya nigrahanA gya nathI kAraNa ke, rAgadveSane janmAvanArarUpa ja che" A zaMkAnuM samAdhAna sUtrakAre karela che. teo kahe che ke, pitA pitAnA viSaya sahita Indriyo ja mehI jIvane pota potAnA viSayamAM rAgadveSane janmAvanAra hoya che. kAraNake, Indriya ane viSayane para uttarAdhyayana sUtra:4 Page #498 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 480 uttarAdhyayanasUtre evaM gagadveSoddharaNopAyamabhidhAya tadanuddharaNe doSamAhamUlam-rUvesu jo giddhi muMvei tibba,akAliyaM pAvai so vinnaasN| rAgA ure se jahavA payaMge, Aloyalole samuMvei maccu // 24 // chAyA-rUpeSu yo gRddhi mupaiti tobrAm , AkAlikaM prApnoti sa vinAzam / __rAgAturaH sa yathA vA pataGgaH, AlokalokaH samupaiti mRtyum / / 24 // TIkA-rUvesu jo giddhiM ' ityAdi yathA vA-yena prakAreNaiva, vA zabda evakArArthakaH / rAgAturaH=rAgavihvalaH / ataeva-AlokalolA diipshikhaadrshnlubdhH| saH lokaprasiddhaH, pataGgaH caturindriparasparameM grAhyagrAhaka saMbaMdha hai| pUrvagAthAmeM rUpa rAgadveSakA kAraNa hai tathA isa gAthA dvArA cakSurindriya rAgadveSakA kAraNa hai aisA kahA~ gayo hai| ataH isa bAtase aisA hI samajhanA cAhiye ki jaba rUpa aura cakSu paraspara saMbaMdhita hote haiM taba mUlataH jinameM rAga hai aise jIva hI inake saMbaMdha hone para manojJa evaM amanojJa viSayameM rAgadveSa karate haiN| ataH rUpakI orase isa rAgadveSakI pariNatiko haTAne ke liye cakSurindriyako usameM pravartita nahIM hone denA cAhiye / yahI isakA nigraha // 23 // isa prakAra rAgadveSako haTAnekA upAya kahakara aba usake nahIM haTAne meM doSa prakaTa karate haiM-'rUvesu' ityAdi / anvayArtha--(jahA vA-yathA vA) 'jisa taraha (rAgAure-rAgAturaH) rAgase vihvala ataeva (Aloyalole-AlokalolaH) Aloka-prakAza sparamAM grAhA grAhako saMbaMdha che. pUrvagAthAmAM rUpa rAgadveSanuM kAraNa che, tathA A gAthAmAM cakSurindriya rAgadveSanuM kAraNa evuM batAvavAmAM Avela che, eTale A vAtathI evuM ja samajavuM joIe ke, jyAre rUpa ane cakSu paraspara saMbaMdhamAM Ave che tyAre mUlataH jenAmAM rAga che e jIva ja ene saMbaMdha thavAthI manejJa ane amane jJa viSayamAM rAgadveSa kare che. eTale rUpanA taraphathI A rAgadveSanI pariNatine haTAvavA mATe cakSurindriyane emAM pravartita na thavA va nase. mA senA niya. // 23 // A pramANe rAgadveSane haTAvavAne upAya kahIne have ene na haTAvavAnA hoSa pragaTa 42 cha.-"rUvesa" tyAha! anvayArtha-jahA vA-yathA vA 2 rIta rAgAure-rAgAturaH sathI vi09 mathA Aloya lole-AlokalolaH to prAya mAta hozImA pAnI uttarAdhyayana sUtra : 4 Page #499 -------------------------------------------------------------------------- ________________ priyadarzinI TIkA a0 32 pramAdasthAnavarNane cakSurindriyanirUpaNam sI yajIvavizeSaH, mRtyuM samupaiti prApnoti / tathaiva - yo janaH, rUpeSu = manojJarUpeSu tIvrAm = utkaTAM, gRddhi = rAgam, upaiti = mApnoti saH = rUpaviSayakatIvrarAgavAn, AkAlikaM =asAmayikaM yathAsthityApuruparamAt mAgeva vinAzaM - ghAtaM prApnoti / etena rAgAnuddharaNe janasyAsAmayika mRtyurUSo doSa pradarzitaH // 24 // punarapiprAha mUlam - jeyAvi dosaM samuveI tivvaM, taM sikkhaNe seu uveI dubakhaM / dudaMta dose saNa jaMtU, nai kiMci vaM avarajjhaI se // 25 // 9 chAyA - yazcA'pi dveSa samupaiti totram tasminkSaNe sa tu upaiti duHkham / durdAntadoSeNa svakena jantuH, kiJcit rUpaM aparAdhyati tasya || 25 || arthAt dIpazikhAke dekhane meM lolupI (se-saH) vaha loka prasiddha (payaMgepataMgaH ) pataMga - caturindriya jIva zalabha - ( maccuM samubei - mRtyuM samupaiti ) mRtyuko prApta hotA hai isI taraha (jo - yaH) jo manuSya (rUveSu rUpeSu) manojJarUpameM (tivvaM giddhiM uvei tIvrAma gRddhim upaiti ) tIvra rAgako prApta karatA hai / (se-saH) vaha (akAliyaM viNAsaM pAvaha - AkAlikaM vinAzaM prApnoti) asamaya meM hI mRtyuko prApta ho jAtA hai / bhAvArtha - yaha prasiddha bAta hai ki rUpakA lobhI pataMga dIpazikhA meM par3akara apane pyAre prANoMko kho baiThatA hai isI prakAra jo prANI manuSyamanojJarUpameM tIvrarAgI bana jAtA hai vaha akAlameM hI apanI Ayu samApta kara jIvanako kho baiThatA hai / isa gAthA dvArA rAgake anuddharaNameM manuSya akAla mRtyuko prApta kara letA hai yaha bAta lAI gaI hai || 24|| dokhupa bheve| se-saH te so prasiddha payaMge - pataMgaH ptNgii| yaturindriya lava macdhuM samuvei-mRtyu N samupaiti mRtyuneo loga bhane che, khAna mAthe jo yaH ne bhanuSya rUvesu rUpeSu bhane jJa35bhAM tibvaM giddhiM uvei tIvrA praddhiM upaiti tIvra rAjane reche se saH te akAliyaM viNAsaM pAvai- akAlikaM vinAzaM prApnoti mA samayamAM ja mRtyune bhega ane che. bhAvA--e prasiddha vAta che ke, rUpanA leAbhI pata'gIyA, dIvAnI jyAtane joine temAM ja MpalAve che ane peAtAnA pyArA prANane kheAI bese che, Aja pramANe je manuSya maneAsarUpamAM tIvrarAgI banI jAya che te akALeja pAtAnI mAyuSya samApta karI jIvanane kheAi bese che. A gAthAdvArA rAgane vaza mananAra manuSya akALa mRtyune prApta karI lye che. A vAta batAvavAmAM Avela che|24| u0 61 uttarAdhyayana sUtra : 4 - Page #500 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 582 uttarAdhyayanasUtre TIkA-'je yAvi dosa' ityAdi yazca yastu jantuH prANI, tIvra utkaTaM dveSa amanojJarUpeSu durbhAvanaM samupaiti= pAmoti, sa-amanojJarUpa dveSI / tasmin kSaNe'pi-dveSotpattisamaye'pi svakena AtmIyena, durdAntadoSeNa=muSThu cakSuSo damanaM na kRtam , iti durdamanadoSeNa, dukhaM zarIraM mAnasaM ca, upaiti prApnoti / na punaH, rUpasya tatra doSa ityAha-- rUpa-amanorUpaM, tasya amanojJarUpadveSiNaH, kizcim svalpamapi, na aparAdhyati na duHkhamutpAdayatItyarthaH / ayamatra bhAvaH-yadi rUpameva duHkhahetuH syAt , tadA vItarAgasya tIrthakarAderapi rUpanirUpaNe rUpadarzane ca sati duHkhamutpadyeta, na caitadasti, tasmAdrAgadveSakaraNAdeva prANI dukhaM prApnoti / tatazca rAgadveSAnuddharaNe zarIraM mAnasaM ca sakalaM duHkhaM mokSAbhAvazceti mahAnanathaH syAditi gAthAdvayasya bhAvaH // 25 // phira bhI kahate haiM-'jeyAvi' ityaadi| anvayArtha (jo jaMta tivvaM dosaM samuvei-yaH jantuH tIvra dveSa samupaiti) jo prANI amanojJarUpoMmeM utkaTa dveSako karatA hai (se tasi kkhaNe saeNa dudaMta doseNa dukkha uvei-sa tasmin kSaNe svakena durdAnta doSeNa duHkhaM upaiti) vaha prANI usa kSaNameM apane durdAnta doSase-maiMne acchI tarahase cakSukA damana nahIM kiyA-isa doSase-zArIrika evaM mAnasika duHkhoMko pAtA hai| (se rUpaM kiMci na avarajjhaI-tasya rUpaM kiJcit na aparAdhyati) isa taraha amanojJa rUpake dveSI jIvakA vaha-amanojJarUpakucha bhI bigAr3a nahIM karatA hai / arthAt vaha amanojJarUpa usa amanojJa dveSIko kucha bhI duHkha nahIM detA hai| 55 555 4 cha-"je yAvi" tyAla! bha-kyAtha--je jaMtU tivvaM dosa samuvei-yaH jantuH tIvra dveSa samupaiti 2 prANI mabhanAjJa 3yAmAM kRSTa dveSane 42 cha, se taMsikkhaNe saeNa duItadoseNa dukkha uvei-sa tasmi kSaNe svakena durdAntadoSeNa duHkhaM upaiti se prANI te kSamA pitAnA durdIta deSathI-meM sArI rIte cakSunuM damana karela nathI. A daSathI zaza24 mana bhAnasi humAna loga cha. se rUvaM kiMci na avarajjhaI-tamya rUpaM kiMcit na aparAdhyati mA pramANe mamanojJa 3panA dveSI te mabhanA35 kaMI paNa bagADI zakatuM nathI. arthAta te amojharUpa e amanejha kaeNSIne kAMI para hama pAtu nathI. uttarAdhyayana sUtra:4 Page #501 -------------------------------------------------------------------------- ________________ priyadarzinI TIkA a. 32 rAgasyAnarthamUlanirUpaNam 43 rAgo dveSazca sakalAnarthaheturityuktam / atha dveSasya rAgahetukatvAt rAga eva mahAnanarthaheturiti sa eva prathamaM parihArya iti bodhayitumAhamUlam-egaMtaratto reiraMsi rUve, aMtAlise se kuNaI posN|| dukkhassa saMpIla muMvei bAle, na lipapaI teNa muMgI viroNgo||26|| chAyA-ekAntarakto rucire rUpe, atAdRze sa karoti pradveSam / duHkhasya sampIDamupaiti bAlo, na lipyate tena muni virAmaH // 26 // TokA-'egaMtaratto' ityAdi yastu rucire-sundare, rUpevaNe, saMsthAne vA, ekAntaraktaH, bhavati / sa bAla:-hitAhitavivekarahitaH, atAdRze-na tAdRzam atAdRzam , prakramAd aruciraM bhAvArtha--yadi mAtra rUpa hI duHkhakA hetu hotA to jo vItarAga torthakara Adi haiM unako bhI rUpake nirUpaNameM evaM rUpake darzanameM duHkha utpanna honA cAhiye thA-parantu aisA nahIM hotA hai isaliye rAgadveSake karanese hI prANI duHkha pAtA he ataH jabataka rAgadveSakA tyAga nahIM kiyA jAyagA tabataka zArIrika evaM mAnasika duHkha evaM mokSA kA bhAvarUpa mahAn anartha isa jIvako prApta hotA rahegA // 25 // rAga evaM dveSa ye donoM saMpUrNa anarthake hetu haiM, yaha kahA jA cukA hai| aba 'dveSa bhI rAgahetuka hotA hai ataH mahAn anarthakA hetu eka rAga hI hai / isaliye sarvaprathama rAga hI tyAgane yogya hai' isa bAtako sUtrakAra kahate haiM-'egaMtaratto' ityAdi / anvayArtha-jo (ruiraMsi rUve egaMtaratto habaha-rucire rUpe ekAnta bhAvArtha--je kadAca rUpa ja duHkhano hetu heta te je vItarAga tIrthakara Adi che emane paNa rUpanA nirUpaNamAM tathA rUpanA darzanamAM duHkha utpanna thavuM joItuM hatuM. paraMtu tevuM banela nathI. A kAraNe rAgadveSanA karavAthI ja prANI duHkha pAme che, eTale jyAM sudhI rAgadveSane tyAga karavAmAM nathI Avate tyAM sudhI zArIrika ane mAnasika duHkha ane mokSAbhAvarUpa mahAna anartha A jIvane prApta thatA ja rahevAnA rapA rAga ane dveSa e banne saghaLA anarthonA hetu che A batAvAI gayela che. have "DheSa paNa rAganA heturUpa hoya che, AthI mahAna anarthane hetu eka rAga ja che e mATe sarvaprathama rAga ja tyAga karavA gya che" A vAtane sUtra.2 47 cha-" egaMtaratto' tyAhi ! anvayArtha -2 ruiraMsi rUve egaMtaratto vai-rucire rUpe ekAntaraktaH bhavati uttarAdhyayana sUtra :4 Page #502 -------------------------------------------------------------------------- ________________ uttarAdhyayanasUtre rUpamityarthaH tasmin pradveSa-prakRSTaM dveSaM karoti / ata eva-duHkhasya zarIramAnasarUpasya, sampIDaMsaMghAtaM samUham , upaiti-prApnoti / virAgaH rUcirarUpe rAgarahitaH, muniH sAdhustu tena-dveSakRtaduHkhena, na lipyate=na saMyujyate // 26 // rAga eva hiMsA'dyAvaheturiti hiMsAdodvAreNa rAga eva duHkhasya mUlakAraNamiti paibhirgAthAbhirAhamUlam-rUvANugAsANugae ya jIve, carAcare hiMsai garuve / cittehi te" paritauvei bAle, pIleI attaguru kili? // 27 // chAyA-rUpAnugAzAnugatazca jIvaH, carAcarAn hinasti anekarUpAn / citraistAn paritApayati bAlaH, pIDayatyA'tmA'rthaguruH klissttH||27|| TIkA-'rUvANugAsANugae ya jIve' ityAdi kviSTA rAgabAdhitaH, ata eva AtmArthaguruH AtmArthaH svaprayojanaM, sa eva raktaH bhavati ) sundararUpameM ekAntarakta hotA hai (se-saH) vaha (etAlise paosaM kuNai-atAdRze pradveSaM karoti) asundararUpameM prakRSTa dveSa karatA hai| aisA jIva bAlo-bAlaH) hitAhitake vivekase rahita honeke kAraNa bAla-ajJAnI mAnA jAtA hai| isIse vaha (dukkhassa saMpIla muvei-duHkhasya sampIDam upaiti) zArIrika evaM mAnasika aneka duHkhoM. ko bhogA karatA hai| (virAgo muNI teNa na lippaI-virAgaH muniH tena na lipyate) parantu jo aise hote haiM ki jinheM sundara rUpameM rAga hI nahIM hai aise munijana rAgadveSa janya duHkhase lipta nahIM hote haiM // 26 // 'rAga hI hiMsA Adi AsravakA hetu hai / isa taraha hiMsAdi dvArA rAga hI duHkhakA mUla kAraNa hai' isa bAtako sUtrakAra chaha gAthAoMse su42 35mA santata: 24 mane che se-saH te etAlise paosaM kuNai-etAdRze pradevaM karoti asu4235mA praSTa dveSa 4re cha. 2mA 71 bAlo-bAlaH hitA hitane vivekathI rahita hovAnA kAraNe bAla-ajJAnI mAnavAmAM Ave che. mAthI 4 te dukkhamsa saMpIlamuvei-dUHkhasya sampIDam upaiti zArI2i4 mane bhAnasi bhane humAne saagpt| 2 che. 52tu virAgo muNI teNa na lippaIvirAgaH muniH tena na lipyate 2 // ya che hai, mene suM4235 21 // nathA DAtemevA muni rAgadveSa nya mAlisa nathI. // 26 // rAga ja hiMsA Adi Asavane hetu che. A pramANe hiMsA Adi dvArA rAga ja duHkhanuM mULa kAraNa che" A vAtane sUtrakAra cha gAthAothI uttarAdhyayana sUtra:4 Page #503 -------------------------------------------------------------------------- ________________ priyadarzinI TIkA. a032 rAgasyAnarthamUlanirUpaNam guruH = sampAdanIya kAryeSu pradhAno yasya sa tathA, ata eva bAlaH = hitAhitavivekarahitaH, rUpAnugAzAnugata - rUpaM prasaGgavazAnmanojJarUpam, tadanugacchati yA sA rUpAjugA, tAdRzI yA AzA sA rUpAnugAzA - rUpaviSayo'bhilASaH, tadanugatazca jIvaH= prANo anekarUpAn = jAtyAdibhedena bahuvidhAn carAcarAn = sasthAvararUpAna jIvAn hinasti = nAzayati / kAMzcitta tAn carAcara jIvAn citraiH=aneka prakArakaiH svakAya parakAyazastrAdibhirupAyaiH paritApayati = sarvathA duHkhayati / aparAMzca kAMzcit pIDayati = ekadeza duHkhotpAdanena pIDitAn karoti / etena rAgasya hiMsAdyAsravahetutvaM kathitam // 27 // kahate haiM - 'rUvANugA' ityAdi / anvayArtha - (kiliTThe - kliSTaH ) rAgase bAdhita huA tathA (attaTTaguruAtmArthaguruH) apanA prayojana hI jisane sva karaneyogya kAryoM meM pradhAna mAna rakhA hai isIliye jo (bAle - bAlaH) hita aura ahitake vivekase vikala banA huA hai aisA (svANugAsANugae jIve - rUpAnugAzAnugataH jIvaH) manojJarUpake pIche 2 daur3anevAlI AzAse mohita banA jIva (agarUve carAcare hiMsai - anekarUpAn carAcarAn hinasti) jAtyAdike bhedase anekavidha carAcara prANiyoMkI hiMsA karatA hai / tathA kitaneka (te - tAn) una jIvoMko (cisehi- citraiH) aneka prakArake upAyoM dvArA (paritAvei - paritApayati) sarvathA duHkhita karatA hai tathA kitaneka jIvoMko (pIDayati) pIr3A pahuMcAtA hai| bhAvArtha - rAgase jIva jaba bAdhita ho jAtA hai taba yaha apane " ityAdi ! ruvANugA manvayArtha - kiliTTe - kliSTa rAjamAM maMdhAyeva tathA antaTThaguru- AtmArthaguruH pAttAnu prayeAjana ja jeNe sampAdanIya kAryamAM pradhAna mAnI rAkhela che. A araho ? bole- bAlaH hita bhane aDitanA vivezthI viDaja manI raDela che. vArUtrANugAsAgara jIve-rUpAnugAzAnugataH jIvaH manojJapanI pAchana pacha hoDavAvANI AzAthI bhohita manesa va aNegarUve carAcare hiMsai - anekarUpAn carAcarAn hinasti bhatyAhinA lehathI ane4vidha yarAyara AlIyonI hiMsA are che, tathA te-tAn DeMTalA mevA bhavane citte hi - citraiH bhane prakAranA upAyoM dvArA paritAvei - paritApayati sarvathA duHkhita pure chaM. tathA DhalAu jIvAne pIDA paheAMcADe che. bhAvA --rAgathI jIva jyAre badhAI jAya che. tyAre te potAnA pracA uhe che. << 485 uttarAdhyayana sUtra : 4 Page #504 -------------------------------------------------------------------------- ________________ uttarAdhyayanasUtre - __anyaccamUlam-rUvANuvAe NaM pariggaheNe, uppAyaNe rakkhaNasannioge / vae vioge ya kahiM suhaMseM, saMbhogakAle ye atittilAbhe // 28 chAyA-rUpA'nupAte khalu parigraheNa, utpAdane rakSaNasanniyoge / vyaye viyoge ca kva mukhaM tasya, sambhogakAle ca atRptilaabh|||28|| TIkA-'rUvANuvAe NaM' ityAdi rUpAnupAte-rUpe'nupAtaH-anugamanam-anurAgo rUpAnupAtastasmin sati 'Na' iti vAkyAlaGkAre, parigraheNa rUpaviSaye mUtmikena hetunA utpAdane rUpabadvastuna upArjane, tathA rakSaNasabhiyoge-rakSaNaM ca saniyogazceti rakSagasanniyogaM tasmin , prayojanako jisa kisI bhI upAyase siddha karane meM laga jAtA hai| usa samaya yaha upAya kartavya hai yA akartavya hai isa bAta ko nahIM ginatA hai| isa prakAra kI pravRtti meM yaha jova usa manojJa rUpa kI AzA ke pIche par3akara kitaneka carAcara prANiyoM ko mAratA hai zArIrika evaM mAnasika kaSTa pahuMcAtA hai / ataH isase yahI bAta siddha hotI hai ki, rAga hI saba anarthoM kA tathA hiMsAdika janita AsravoMkA hetu hai // 27 // aura bhI kahate hai-- 'rUvANu vAeNa' ityaadi| anvayArtha-( rUvANuvAe-rUpAnuvAte ) rUpa meM anurAga hone para yaha jIva (pariggahega-parigraheNa ) rUpa meM sarvaprathama mUchArUpa parigraha se baMdha jAtA hai / phira (uppAyaNe rakkhaNasannioge-utpAdane rakSaNasanniyoge ) vaha usa rUpavAlI vastu ke sneha se usa vastu ke upArjana janane kaI paNa upAyathI siddha karavAnA kAmamAM lAgI jAya che. e vakhate A upAya kartavya che ke, akartavya che. A prakArane vicAra karatuM nathI ane te mane jJarUpanI AzAnI pAchaLa paDIne e jIva keTalAMka carAcara prANIne mAre che temaja keTalAkane zArIrika ane mAnasika kaSTa pahoMcADe che. A kAraNe AthI e vAta siddha thAya che ke, rAga ja saghaLA anarthone tathA hiMsAdika Asane hetu che. raNA qNI 55 4 cha--" rUvANu vAeNa" yA! manvayArtha:-rUvANuvAe-rUpAnupAte 35mAM anurAga utpanna vAthI se 01 parigaheNa-parigraheNa 35mA saprathama bhU235 pariyAthI mA naya cha pachI uppAyaNe rakkhaNasannioge-utpAdane rakSaNasanniyoge te me 351NI paratunI nehathI e vastunuM upArjana karavAmAM lAgI jAya che. ane enuM upArjana uttarAdhyayana sUtra :4 Page #505 -------------------------------------------------------------------------- ________________ prayidazinITIkA a. 32 rAgasyAnarthamUlanirUpaNam 487 tatra rakSaNaM vinAzahetugyo'gnilatarakarAdizya paripAlanaM, saMniyogaratu svaparaprayo janeSu sagyaracyApAraNaM, tatra, tathA-dhyaye agnijalATinA vinAze viyoge ca3 rAja tarakarAdikRtApaharAd vihare ca sati taraya rUpAnurAgiNaH puruSasya kva mukhamna kvacit sukhaM bhavati / murUpakalatraya rituragAdInAmupArjana rakSaNAdiSu rUpAnurAgI duHkhamevAnubhavatIti bhaavH| nanu surUpadravyasamupArjanAdiSu mukha mAbhUt , saMbhogakAle tu bhaviSyatItyAzaGkayAha-saMbhogakAle ya' ityAdisaMbhogakAle ca-upabhogasamaye'pi atRptilAbhA-na tRptilAbha:-atRptilAmaHtarimazca sati tRptiprAptyabhAve ca kva sukhamityanvayaH / bahuzo'pi rUpadarzane karane meM laga jAtA hai evaM usakA upArjana hone para isakA vinAza na ho jAya' isa khyAla se usakI rakSA karane meM tatpara rahA karatA hai| evaM apane prayojana meM tathA para ke prayojana meM usakA upayoga karatA hai| yadi vaha vastu (vaye vioge-vyaye viyoge) naSTa ho jAtI hai athavA usase chinI jAtI hai to aisI sthiti meM (kahiM suha-tasya kva sukham )usa rUpa vimohita mativAle prANI ke liye eka kSaNa bhara bhI sukha nahIM milatA hai| isI taraha (saMbhogakAle ya atittilAbhe kahiM suhaM-saMbhogakAle ca atRptilAbhe kva sukham ) upabhoga kAla meM bhI isa ko tRpti nahI hotI hai to usa avasthA meM bhI isako sukha kahAM hai| bhAvArtha-rUpavAle padArtha meM jaba yaha prANI unmatta bana jAtA hai taba sarva prathama vaha usa padArtha kI balavAn mUchoM se mUcchita ho jAtA hai| isa dazA meM yaha usa padArtha kI prApti meM aura prApta hone para apane thayA pachI " Ano vinAza na thaI jAya evA khyAlathI enI rakSA karavAmAM tatpara rahyA kare che. AthI pitAnA prajanamAM tathA bIjAnA prajanamAM ene upyo|| 42 cha, ne ye patu vaye vioge-vyaye viyoge naSTa tha/ Mya cha mth| anI pAsethI mAMyI vye cha to mevA (sthatimA se kahiM sahatasya kva sukham se 35vibhAhita bhatapAsA prANI bhATe kSama2 55 suma 2tu nathI mA prabhArI saMbhogakAle ya atittilAbhe kahiM suha-saMbhogakAle ca atRptilAbhe kva sukham 641 mA 54 ne tRpti thatI nathI / avasthA paNa enA mATe sukha ApanAra banatI nathI. bhAvArtha-rUpavALA padArthamAM jyAre e prANa unmatta banI jAya che tyAre sahu pahelAM te e padArthanI balavatI mUcchathI mUcchita thaI jAya che. AvI dazAmAM e te padArthanI prAptimAM temaja prApta thayA pachI pitAnA karta uttarAdhyayana sUtra:4 Page #506 -------------------------------------------------------------------------- ________________ Dha rAgiNAM tRptirna bhavati / tathA coktamanyairapi na jAtu kAmaH kAmAnAmupabhogena zAmyati / haviSA kRSNavarmeva bhUya evAbhivardhate // anyacca - 'bhogAbhyAsamanuvivardhante rAgAH, kauzalAni cendriyANAm " // iti / uttarottarecchayA hi jantoH, paritApa eva bhavatIti bhAvaH // 28 // uttarAdhyayanasUtre kartavya ko bhUlakara rAtadina usI ke saMrakSaNa meM laga jAtA hai| apane upayoga meM yA para ke upayoga meM kAma Ane para jaba vaha vastu naSTa ho jAtI hai yA niyukta - alaga ho jAtI hai to aisI sthiti meM yaha vizeSa duHkhita hotA rahatA hai phira isake liye sukha kahAM ? upayoga avasthA meM isako atRpti banI rahatI hai| ataH rUpavimohita mativAle ko kisI bhI taraha sukha nahIM hai / aura bhI kahA hai- na jAtu kAmaH kAmAnamupabhogena zAmyati / haviSA kRSNavameva bhUya evAbhivarddhate // 1 // " agni jaise 2 ghRta se sIMcI jAtI hai vaise 2 vaha pradIpta hotI rahatI hai| isI taraha abhilASAe~ jyoM 2 abhilaSita padArthoM kI prApti hotI jAtI hai tyoM 2 baDhatI jAtI hai zAMti nahIM hotI / tAtparya kahane kA yahI hai ki uttarottara icchAoM kI vRddhi se prANiyoM ko kevala paritApa hI hotA hai / ataH jisa prakAra lagAma ke dvArA dhIDha se bhI ghIDha ghoDA vaza vyane bhUlIne rAta divasa te saMrakSaNamAMja lAgyA rahe che. pAtAnA upayogamAM athavA khIjAnA upayAgamAM kAma AvavAthI jyAre e vastu namra banI jAya che, athavA te viyukta-alaka thaI jAya che tyAre AvI sthitImAM e vizeSa pramANamAM duHkhIta thatA rahe che. pachI enA mATe sukha kayAM? upabhega avasthAmAM tenAmAM atRpti rahyA kare che, AthI rUpavimAhita matitrALA jIvane koI pazu rIte sukha maLatuM nathI. vaLI kahyuM paNu che.-- na jAtu kAmaH kAmAnAmupabhogena zAmyati / haviSA kRSNavarmeva bhUya evAbhivarddhate // 1 // " agnimAM jema jema ghI homavAmAM Ave che tema tema te vadhAre pradIpta thatI rahe che. Aja pramANe abhilASAe jema jema abhilaSita padArthonI prApti thatI jAya che tema tema e vadhatI ja jAya che, zAMti thatI nathI. tAtpaya kahevAnu e che ke, uttarAttara IcchAonI vRddhithI prANIone kevaLa paritApa ja thAya che. Ama je pramANe lagAmathI baLavAna evA gheADA paNa vazamAM uttarAdhyayana sUtra : 4 Page #507 -------------------------------------------------------------------------- ________________ priyadarzinI TIkA a0 32 rUpe tRptirahitasya doSavarNanam rUpaviSaye vRptimAptirahitasya ye doSA bhavanti, tAnAhamUlam-rUve atitte ya pariggahammi, sattovasatto na uvei tuhi / atuhidoseNa duMhI parasse, lobhAvile Ayai aMdattaM // 29 // chAyA-rUpe atRptazca parigrahe, saktopasakto na upaiti tuSTim / ____ atuSTi doSeNa duHkhI parasya, lobhA'vila Adatte adattam // 29 // TIkA- 'rUve atitte ya' ityAdi rUpe manojJarUpaviSaye, atRptaH tRptimamAptaH, tathA parigrahe-parigRhyate, iti parigrahastasmin , rUpe ityarthaH, saktopasaktazca pUrvasaktaH, pazcAdupasaktaH, pUrva sAmAnyenaivA''saktimAn pazcAd gADhamAsakta ityarthaH / tuSTi-santoSa, no paiti= na praapnoti| atha ca-atuSTidoSeNa atuSTireva doSo'tuSTidoSastena, duHkhI idamidaM meM ho jAtA hai usI prakAra saMyamAdika dvArA indriyAM vaza meM ho jAtI haiM yahI unakA nigraha hai // 28 // ___rUpa ke viSayameM jisa ko tRpti nahiM hotI hai usa prANI ko kaunara se doSoMkA bhAgI bananA paDatA hai ? yaha bAta sUtrakAra pradarzita karate haiM 'rUve ' ityAdi-- ___ anyayArtha--(rUve-rUpe) manojJa rUpake viSayameM (atite-atRptaH ) tRpta nahIM huA hai tatho (pariggahammi sattovasatto-parigrahe saktopasaktaH) jo rUpameM prathama sAmAnya rUpase sakta (Asakta) haA hai pazcAt vizeSa rUpameM usameM Asakta banA hai aisA prANI kabhI bhI (tuDhi na uvei-tuSTiM na upaiti) tRptiko prApta nahIM karatA hai| isa (atuTTi dAseNa-atuSTi doSeNa) asaMtoSarUpa doSase (duhI-duHkhI) dukhI banA huA vaha phira (lobhaavileAvI jAya che e ja pramANe saMyama Adi dvArA Indriye vazamAM AvI jAya cha. mA sanA ni cha. // 28 // rUpanA viSayamAM jene tRpti thatI nathI, e prANIne kayA kayA denA mAjI mana pa cha 1 // pAta sUtrA2 yaharzita 42 cha-" rUve" tyAha! anvayArtha:-rUve-rUpe manojJa 35nA viSayamA atitte-atRptaH 22 tRpti thatI nathI tathA pariggahammi sattovasatto-pariprahe saktopasaktaH 2 35i prathama sAmAnyarUpathI sakta thayela che. pachIthI vizeSa rUpathI enAmAM sakta bane che mero el 595 tuDhei na uvei-tuSTiM na upaiti line prApta 42 // shte| nathI. mAma atuTThidoseNa-atuSTidoSeNa matuSTi3thI hopathI dUhI-dUHkhI mI u0-62 utta2dhyayana sUtra:4 Page #508 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 490 uttarAdhyayanasUtre ca rUpavadvastu mama saMpadhatAmityAkAGkSA vazAdatizayaduHkhayuktaH san , lobhA'vila: lobhamalinIkRtacittaH, parasya anyasya, adattaM, rUpavadvastu Adatte gRhnnaati||29|| ____ adattAdAne kRte ye doSA bhavanti tAnAhamUlam-taNhAbhibhUyessa adattahAriNo,rUve attittassa pariggahe the| mAyAMmusaMveDDaI lobhadosA, tatthAvi dukkhA nai vimuccaI se"||30|| chAyA-tRSNA'bhibhUtasya adattahAriNaH, rUpe atRptasya parigrahe ca / mAyAmRSA barddhate lobhadoSAt , tatrApi duHkhAnna vimucyate sH||30|| TIkA-'taNhAbhibhUyassa' ityAdi rUpe rUpaSiSayake, parigrahe-mUchI'tmake atRptasya-asantuSTasya ca tRSNAmibhUtasya-lobhavazavartinaH, ata eva-adattahAriNaH-adattAdAnazIlasya, lobhadolobhAvilaH) lobhase malina citta hokara (parassa AyaiyaM adattaM-parasya adattam Adate) dUsarekI adatta vastuko letA hai arthAt corI karatA hai| bhAvArtha-jo prANI manojJa rUpa ke viSaya meM bhI saMtuSTa nahIM rahatA haiM tathA jo prathama sAmAnya rUpa se pazcAt vizeSa rUpa se rUpa meM vimohita mati ho jAtA hai, aise prANI rUpa meM asaMtuSTa ho kara sadA duHkhI hI banA rahatA hai aura dUsaroM kI rUpaviziSTa vastu ko bhI vinA pUche hI uThAne meM tatpara rahatA hai // 29 // adattAdAna meM kyA2 doSa haiM ? so kahate haiM-'taNhA ityAdi / anvayArtha-(pariggahe rUve-parigrahe rUpe) parigraha svarUpa rUpameM (ati. ttassa-atRptasya) asantuSTa tathA (taNhAbhibhUyassa-tRSNAmibhUtasya) tRSNA anesa me prANI 57. lobhAvile-lobhAvilaH somayI malina citta ne parassa AyaiyaM adattaM-parasya adattam Adatte olonit mahata 12tune haye cha, arthAt cerI kare che. - bhAvArtha--je prANI manejJarUpanA viSayamAM paNa saMtoSa anubhavI zakatA nathI tathA je prathama sAmAnya rUpathI ane pachIthI vizeSarUpathI rUpamAM vimehita mativALA thaI jAya che evA prANa rUpanI pAchaLa asatuSTa thaIne sadA dukhI ja rahyA kare che. ane bIjAnI rUpa viziSTa vastune laI le che. arthAta yArI 42 che. // 28 // mahattAhAnamA 4yA yA hoSa che 1 mene 4 cha-" tahA" tyAla! sankyAtha-parigahe rUve-parigrahe rUpe pariaDa 2135 35mA attittassaatRptasya asaMtuSTa tathA taNhAbhibhUyasya-tRSNAbhibhUtasya tRetthI bhanibhUta uttarAdhyayana sUtra :4 Page #509 -------------------------------------------------------------------------- ________________ priyadarzinI TokA a0 31 adattAdAnazIlAnAM doSavarNanam pAt-lobha eva doSaH, lobha doSastasmAt , kukarmapravartakatayA lobhasya doSarUpatA'stIti / lobhadoSaprabhAvAdityarthaH / mayAmRSA-mAyApradhAnaM mRSA-asatyabhASaNaM, mayAmRSA, barddhate-RddhiM prApnoti / lubdho hi parakIyaM vastu Adatte, AdAya ca tadgopanaparomAyAmRSA bhASate / tadanena lobha eva sarvAsavANAmapi pradhAna kAraNamiti sUcitam / iha-rAgaprastAve sarvatra lobhavarNanena rAge'pi lobhAMza eva durnivAra iti mucitam / tatrA'pi-mRSAbhASaNe'pi, saH adattAdAnazIlaH, dukhAt-asAtarUpAt na vimucyate-mukto na bhavati, kiM tu duHsvabhAjana meva bhavatItyarthaH // 30 // se abhibhUta-lAbhake vazavartI-isIliye (adattahAriNo-adattahAriNaH) adattako leneke svabhAvavAle puruSake(lobhadosA-lobhadoSAt) kukarmameM pravartaka hone ke kAraNa lobharUpa doSa ke prabhAvase (mAyA musaM var3a - mAyA mRSA vaddhate) mAyA pradhAna asatyabhASaNa baDhatA rahatA hai / tAtparya isakA yaha hai kI lobhI puruSa parakIya vastuko grahaNA karatA hai tathA grahaNa kara ke usake chupAne meM saceSTa rahatA hai aura mAyA mRSA svarUpa bhASaNa karatA hai isa kathana se yaha sUcita hotA hai, ki eka lobha hI samasta AsravoM kA pradhAna kAraNa hai| tathA isa rAga ke prakaraNa meM sarvatra lobha ke varNana se rAga meM bhI eka lobha kA aMza hI durnivAra hai| (tasthAvi dukkhA se na vimuccai-tatrApi duHkhAt sa na vimucyate) mRSA bhASaNameM bhI adattAdAna zIla vaha vyakti asAtavedana rUpa duHkhase mukta nahIM hotA hai kintu kevala duHkhakA hI bhAgI banatA hai| ___ bhAvArtha-jo prANI isa rUpAtmaka parigrahameM asaMtuSTa rahA karatA hai sana 1zapatI-mA 42 adattahAriNo-adattahAriNaH mahattana devAnA svAqat 531nA lobhadosA-lobhadoSAt 4bhamA pravata: pAna 12 sAma35 hoSanA prabhAvI mAyA musaMvaDDhai-mAyA mRSA vardhate mAyA pradhAna asatya bhASaNa vadhatuM rahe che. tAtparya enuM e che ke, lobhI purUSa pArakI vastune grahaNa karIne ene chupAvavAmAM paNa saceSTa rahe che ane mAyA mRSA svarUpa bhASaNa kare che. A kathanathI e sUcita thAya che ke, eka lebha ja saghaLA AsanuM pradhAna kAraNa che. tathA A rAganA prakaraNamAM sarvatra lebhanA varNana nathI rAmA 5g As an 4 dunivAra che. tatthAtri dukkhA se na vimuccai-tatrApi dUkhAt sa na vimucyate bhRSA sASamA 5 mahattAhAnazIa e vyakti asAtavedanarUpa duHkhathI mukta thatI nathI, paraMtu ulaTa dukhanI gartAmAMja gabaDatI rahe che. bhAvArtha--je prANuM A rUpAtmaka parigrahamAM asaMtuSTa rahA kare che, uttarAdhyayana sUtra:4 Page #510 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 492 adattAdAna zIlasya mRSAbhASaNena duHkhAnmokSo na bhavatItyAhamUlam - mosssa pacchAya puratthaorya, paogakaoNleya duhI duraMte / evaM adattANi samAyeyeto, rUve atitto duhio aMNisso // 31 chAyA - mRSAvAdasya pazcAcca purastAcca, prayogakAle ca duHkhI durantaH / evaM adattAni samAdadAnaH, rUpe atRptaH duHkhitaH anizraH // 31 // TIkA- 'mosassa ' ityAdi / uttarAdhyayanasUtre 6 mosassa ' jIvAH mRSAvAdasya, amRtabhASaNasya pazcAcca purastAcca, prayogakAle ca duHkhI sana, duranto bhavatItyanvayaH tatra pazcAt mRSAbhASaNAtpare kAle ca, ' yadidaM bhASaNakauzalena mayA'pahRtavastunaH svAmI pratArita iti ' tanmRSAbhA usako lobha rUpa tRSNA kabhI zAMta nahIM hotI hai / usa tRSNAse vyAmohita hokara vaha parakIyarUpa viziSTa vastukA haraNa karatA hai aura usa vastuko chipAne ke liye aneka mAyApradhAna asatya bhASaNa karatA hai / isa mRSAbhASaNa karanese vaha sukhI nahIM hotA hai kintu duHkhakA hI bhAgI banatA hai // 30 // jo adatta grahaNa karate haiM aura usa adattAdAnako chipAneke vAste mRSAbhASaNa karate haiM unako usa mRSAbhASaNa janya duHkhake kAraNa thor3I sI bhI zAMti nahIM milatI hai yaha bAta sUtrakAra kahate haiM 'mossa' ityAdi / anvayArtha - (mosassa pacchAya purasthao ya paogakAle yaduhI duraMtemRSAvAdasya pazcAcca purastAcca prayogakAle ca duHkhI san durantaH) mRSAvAda ke pazcAt pazcAttApase. mRSAvAda ke pahile cintAse tathA mRSAvAda enI leAbharUpa tRSNA kadI zAMnta thatI nathI. e tRSNAthI byAmeAhita thaI ne te parakArUpa viziSTa vastunuM haraNa kare che. ane e vastune chupAvavA mATe aneka prakAranAM SaDayaMtro temaja asatya bhASaNa karyA kare che. A pramANe mRSA bhASaNa karavAthI tesukhI thatA nathI paraMtu duHkhane leAgavanAra ja bane che. ||30nA je adatta grahaNa kare che, ane e adattAdAnane chupAvavA mATe mRSAbhASaNa kare che, ane e mRSAbhASaNa janya duHkhanA kAraNe theDI paNa zAMti bhajatI nathI. yA vAtane sUtrAra batAve che. - " mosassa " tyAhi ! anvayArtha - mosassa pacchA ya puratthao ya paogakAle ya dUhI dUrante - mRSAvAdasya pazcAcca purastAcca prayogakAle ca dUkhI san dUrantaH bhUSAvAhanI pachI pazcAttApathI, uttarAdhyayana sUtra : 4 Page #511 -------------------------------------------------------------------------- ________________ priyadarzinI TIkA. a0 32 adattAdAnazIlAnAM doSavarNanam 493 = SaNaM mayA'nucitaM kRtamiti, pazcAttApena, purastAcca kathamayaM mayA vaJcanIya iti cintayA, prayogakAle ca = mRSAvAdasamaye'pi, asau vastusvAmI mama mRpAbhASaNaM lakSayiSyati na vA, iti kSobhataH, duHkhI duHkhayuktaH san / durantaH = iha janmanyaneka viDambanayA vinAzena, parajanmani ca narakAdi prAptyA duSTAvasAnayuktaH bhavati / evam - amunA prakAreNa adattAni samAdadAnaH prANI rUpe - rUpaviSaye, atRptaH tathA anizraH = nizrA - avalambanasthAnaM na vidyate yasya sa tathA, 'ayaM cauryakArI ' iti doSavatvena ko'pyasya pakSapAtI na bhavatItyato nirAlambanaH sannityarthaH duHkhito bhavati / atra rUpaM maithunAsravasyApyupa lakSaNam / rUpe, atRpto jIvaH, kadAcidapi duHkhavimuktiM na prApnotIti bhAvaH // 31 // bolate samaya kSobhase duHkha yukta banA huA vaha prANI isa janmameM tathA parajanmameM duHkhada avasAnavAlA hotA hai / ( evaM - evam ) isa taraha ( adattANi samAyayaMto - adattAni samAdadAnaH) adattako grahaNa karanevAlA prANI (rU atitto- rUpe atRptaH) rUpaviSayameM atRpta hotA huA ( aNisso - anizraH ) nirAlaMba bana jAtA hai aura isa kAraNa vaha (duhio - duHkhitaH) sadA duHkhita hI rahatA hai| bhAvArtha- mRSAvAda ke pazcAt mRSAvAdIko aisA pazcAtApa hotA hai ki maiMne vyartha hI mRSAbhASaNa kI kuzalatA se jisakI vastu curAha hai usako pratArita kiyA hai, tathA mRSAbhASaNa ke pahile mRSAvAdI ko aisI cintA rahatI hai ki jisakI vastu mujhe curAnA hai usakomeM kisa upAyase vipratArita karU~ (aj) tathA jaba vaha mRSAvAda bolatA hai usa samaya usako svayaM apanI AtmAmeM kSobha hotA hai parantu kyA kare Adata se lAcAra mRSAvAdanA pahelA ciMtAthI, e prANI A janmamAM tathA para janmamA duHkhada vyavasAna vANI thAya che evaM - evam mA prabhAle adattANi sAmAyayato- adattAni samAdadAnaH mahattUne hueNu uravAvANI prANI rUve atitto- rUpe atRptaH 35viSayamAM atRpta thte| rahIne aNisso - anizraH nirAsa manI laya che bhane mA raNathI te duhio - duHkhitaH humita rahyA ure che. bhAvA--mRSAvAdanA pachI mRSAvAdIne evA pazcAttApa thAya che ke, me SyamAM ja mRSAbhASaNanI kuzaLatAthI jenI vastu cArela che, ane pratArita karela che, tathA mRSAbhASaNanA pahelAM mRSAvAdIne evI ciMtA rahe che ke, jenI vastu mAruM cAravI che ane huM kayA upAyathI pratArita (gu) karUM. tathA jyAre te mRSAvAda le che e vakhate tene svaya' pAtAnI AtmAMmAM kSeAbha thAya che. paraMtu upAya zuM? AdatathI lAcAra hAya che. A pramANe duHkhI banela e uttarAdhyayana sUtra : 4 Page #512 -------------------------------------------------------------------------- ________________ uttarAma uttarAdhyayanastre ___ uktamevArtha nigamayitumAhamUlam-rUvANurattassa narassa evaM, katto suhaM hoja kayAi kiNciN| tattho pabhogevi kilesardukkhaM,nivvattaI jassa kae Na dukkhaM // 32 // chAyA-rUpAnuruktasya narasya evaM, kutaH sukhaM bhavet kadAcit kiJcit / / tatropabhogepi klezaduHkhaM, nivartayati yasya kRte khalu duHkhaM // 32 // TIkA-rUvANurattassa' ityAdi / evam pUrvakathitaprakAreNa, rUpAnuraktasya-rUpe'nuraktaH, rUpAnuraktastasya, narasya =puruSasya, kadAcit kasminnapi samaye, kizcit alpamapi, sukha kuto bhavet-mukhaM hai| isa taraha duHkhI banA huA vaha isa janmameM aneka viDambanAo se yukta hokara apane vinAza se tathA para janma meM naraka nigodAdika kI prApti ke kAraNa anta meM duHkhI banatA hai| isa janma meM bhI usakA koi vizvAsa nahIM karatA "yaha cora hai" isa taraha ke apavAda se usakA koI bhi pakSapAtI nahIM hotA hai| saba se tiraskRta hokara nirAlamba niHsahAya banA huA vaha sadA duHkhita hI hotA hai| yahAM adattAdAna upalakSaNa hone se maithuna kA bhI grahaNa hotA hai| tAtparya yaha hai ki atRpta vyakti kadAcit bhI duHkhase chuTakArA nahIM pA sakatA pratyuta pratisamaya duHkhita hI banA rahatA hai // 31 // isI viSayoM ko phira kahate haiM--'khvANu0' ityaadi| anvayArtha-(evaM-evam) isa taraha (rUvANurattassa narassa-rUpANuraktasya narasya) rUpa meM anurakta hue manuSya ko (kayAi kiMci suhaM katto jIva A janmamAM aneka viTaMbaNAothI gherAIne pitAnA vinAzathI tathA para janmamAM naraka nigodAdikanI prAptinA kAraNe aMtamAM duHkhI bane che. A janmamAM paNa tene keI vizvAsa karatuM nathI. "e cera che" A prakAranA apavAdathI ene kaI paNa pakSapAta thato nathI. badhAthI tiraskRta thaIne nirAlamba, niHsahAya banela e e jIva sadA duHkha anubhava rahe che. ahIM adattAdAna upalakSaNa hovAthI mithunanuM paNa grahaNa thAya che. tAtparya e che ke, atRpta vyakti kadI paNa duHkhathI chuTakAro meLavI zakatI nathI. e dareka samaye duHkhItaja rahyA kare che. je 31 che mA4 viSayAne izathI 4 cha-"rUvANu" tyAdi ! anyA -evaM-evam 2mA pramANe ruvANurattassa narassa-rUpAnuraktasya narasya 35mA mnu24|| 53 // manuSyane kayAI kiMci suhaM katto kadAcit kiJcit sukhaM uttarAdhyayana sUtra :4 Page #513 -------------------------------------------------------------------------- ________________ priyadarzinI TIkA a. 32 dveSasyAnartharUpatvanirUpaNam 495 na syAdityarthaH, sarvadA duHkhameva bhavediti bhAvaH / kasmAt kAraNAt sukhaM na syAdityAzaDakyAha-'tattha' ityAdi / tatra-rUpAnurAge, tathA upabhoge'pirUpasyopabhoge'pi klezaduHkha-klizyate yena sa klezaH-atRptilAbharUpastajjanitaM duHkhaM bhavati / sa upabhogaH kathaMbhUtaH ? ityAha-yasya kRte duHkhaM nivartayati-yasya rUpavadvastunaH kRte hetoH svAtmanaH kaSTamutpAdayati / yasyopArjane duHkhaM tasmin prApte'pi duHkhaM bhavatIti bhAvaH / 'Na' iti vAkyAlaMkAre // 32 // / evaM rUpaviSaye rAgo'nartha heturityuktam , atha tatra dveSo'pyanarthaheturityAhamUlam-emeva rUvammi gao peosaM, uvei dukkhohprNpraao| paduddacitto ya ciNAi kammaM, jaM se puNo hoI duhaM vivaage||33 chAyA-evameva rUpe gataH pradveSam , upaiti duHkhaughprmpraaH| pradviSTacittazca cinoti karma, ya tasya punarbhavati duHkhaM viSAke // 33 // kadAcit kizcit sukhaM kutaH) kisI bhI samaya meM kucha bhI sukha kaise ho sakatA hai| usako to sarvadA duHkha hI hotA hai| kyoMki (jassa kae dukkhaM nivvattai tattha upabhoge vi kilesa dukkha-yasya kRte dukham nirvatayati tatra upayoge'pi kleza duHkham ) jisa rUpa viziSTa vastu ke upAjana meM jaba duHkha prApta hotA hai to usa rUpAnurAga me tathA usake upayoga meM atRpti janya duHkha kyoM nahIM hogA-avazya hI hogaa| bhAvArtha--rUpAnurakta puruSako kisI bhI samaya yahAM para bhI kucha bhI sukha nahIM milatA hai / kAraNa ki jaba usake upArjana karane meM hI prANI ko duHkha hotA hai to usake upabhoga karane meM sukha kaise mila sakatA hai| vahAM para bhI duHkha hI milegA // 32 // kutaH / 55 samaye 5 4m supa 4 zata bhaNI za ? menA bhATe to sahI sahI du: :sa nirmAe thaI yUTayuDAya che. bha?, jassa kae dukkhaM nivattai tattha uvabhoge vi kilisadukkha-yasya kRte dukham nivartayati tatra upayoge'pi klezaduHkham 2 35viziSTa vastune bhejavAmAM du:5 pAsa thAya che to pachI rU5 anurAgamAM tathA tenA upagamAM atRpti janya duHkha kema na thAya? avazya thAya ja. bhAvArtha-rUpanI pAchaLa bahAvarA banela manuSyane kaI paNa samaye kAMI paNa sukha maLatuM nathI. kAraNa ke jyAre tene meLavavAmAM ja prANIne duHkha thAya che to pachI tene upabhoga karavAmAM sukha kayAMthI maLI zake? tyAM paNa tenA mATe te duHkha ja duHkha rahevAnuM pa3rA uttarAdhyayana sUtra:4 Page #514 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 416 TIkA-' emevarUvammi ' ityAdi " rUpe = amanojJarUpaviSaye, pradveSaM gataH = prAptazca / evameva yathArUpAnurakta stathaiva, duHkhaugha paramparAH=uttarottaraduHkhasamUhAn upaiti = prApnoti / tathA-pradviSTacittaH= karSeNa dviSTaM praSTiM ci yasya sa tathA dveSaparipUrNacittaH san tat karma cinoti - upArjayati / tasya - upAjjittakarmaNaH, vipAke - anubhavakAle, iha janmani, parabhavecetyarthaH punardukhaM bhavati / iha - punarduHkhagrahaNamaihika duHkhApekSam, azubhakarmopacayazca hiMsAyAsAvinAbhAvIti taddhetutvaM dvaSasyApi rAgavaditi sUcitam // 33 // uttarAdhyayanasUtre - isa prakAra rUpa ke viSaya meM anurAga anartha kA hetu hai yaha bAta yahAM taka kahI gaI hai aba usameM dveSa karanA yaha bhI anartha kA hetu hai yaha bAta sUtrakAra kahate haiM - ' emeva' ityAdi / A pramANe rUpanA viSayane anurAga anarthanA tyAM sudhI batAvavAmAM AvI gai che. have emAM dveSa hetu cheyA vAtane sUtrAra batAve che- " emeva " anvayArtha - - (rUvammi-rUpe) amanojJa rUpake viSaya meM (paosaM gaopradveSaM gataH ) pradveSa karanevAlA manuSya (emeva dukkhohaparamparAo ubeha-evameva duHkhaughaparamparAH upaiti ) isI taraha duHkhAMkI paramparAoM ko prApta karatA hai| (paTTacitto ya kambhaM ciNAi- praduSTacittaH karma cinoti) dveSase paripUrNa citta banA huA vaha manuSya jina karmoM kA baMdha karatA hai ( se vivAge - tasya vipAke ) una karmoM ke vipAka samaya meM usako (puNo duhaM hoi - punaH duHkhaM bhavati ) isa janma meM tathA para janma meM duHkha hI milatA hai | gAthA meM duHkha kA do bAra grahaNa karane se yaha bhAva prakaTa hotA hai| ki usako bhava-bhava meM duHkha hI bhoganA paDatA hai| tathA azubha karmoM kA vaha baMdha karatA hai| jo baMdha hiMsAdi Asrava ke binA nahIM hotA hatu che A vAta ahI' karavA e paNa ananA tyAhi ! uttarAdhyayana sUtra : 4 anvayArtha--rUbammi-rUpe amanojJa upanA viSayabhAM paosaM gao - pradveSa gataH adveSa uravAvANI manuSya emeva duklohaparaMparAo paramparAH upaiti A rIte humanI paraMparAone prApta 12te kammaM ciNAi- praduSTacittaH karma cinoti dveSathI nenuM sAime yesu che mevoM se manuSya ke mono baMdha re che se vivAge tasya vipAke urmonA vidhAtA sabhaye tene puNo duhaM hoi - punaH duHkhaM bhavati mA bhanbhabhAM duHkha ja maLe che. gAthAmAM du:khanuM e vakhata graheNu karavAmAM Avela heAvAthI e bhAva pragaTa thAya che ke, ene bhava-parabhavamAM du:kha ja bhAgavavu paDe che. tathA azubha karmonA e baMdha kare che. je aMdha hiMsAdi AsravanA vagara thatA uvei - evameva dakkhaugha rahe che. paduTTacitto ya bhana paripUrNa bharA Page #515 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 427 priyadarzinI TIkA a0 32 rAgadveSanivAraNe guNamAha __ rUpaviSaye rAgadveSayoranuddharaNe doSA uktAH, atha taduddharaNe guNamAhamUlam-rUve viretto maNuo visogo, eeNNa dukkhohaparaMpareNeM / ne lippaiebhavamajhe vi saMto, jaleNa vA pokkhariNI pelAsaM // 34 chAyA-rUpe virakto manujo vizokaH, etayA duHkhaughaparamparayA / ___na lipyate bhavamadhye'pisan , jalena iva pusskrinniiplaashm||34|| TIkA-'sve viratto' ityAdi rUpe-manojJe, amanojJe ca rUpe, viraktaH rAgadveSarahitaH / ata eva-vizokA zokarahitaH, manujaH manuSyaH, bhavamadhye'pi-saMsAramadhye'pi san vidyamAnaH, etayA-pUrvakathitayA, duHkhaughaparamparayA duHkhAnAm oghAH-saMghAtAsteSAM paramparA-santatiH, duHkhaughaparamparA, tayA narakanigIdAdhanantaduHkhapravAharUpayA na lipyate / tatra dRSTAntamAha-'jaleNa vA' ityAdi / jalena pusskrinniiplaashhai| isa gAthA se sUtrakAra ne yaha sUcita kiyA hai ki dveSa bhI rAga kI taraha hiMsAdika Asrava ke vinA nahIM hotA hai // 33 // isa prakAra rUpake viSayameM rAga aura dveSake karane para prANImeM jo doSa uptanna hote haiM ve to kaha cuke hai aba inake nahIM karane para jo guNa hote haiM unako sUtrakAra kahate haiM-'rUve' ityaadi| ____ anvayArtha (rUve-rUpe) manojJa evaM amanojJa rUpameM (viratto maNuoviraktaH manuSyaH) rAgadveSase sarvathA rahita banA huA manuSya (visogovizokaH) rUpa viSayaka zokase rahita bana jAtA hai / tathA (bhavamajjhe vi saMto-bhavamadhye'pi san ) saMsArameM rahatA huA bhI (jaleNa pokkhariNI palAsaM eeNa dukkhohaparaMpareNa na lippai-jalena puSkariNI palAzaM iva nathI. A gAthAthI sUtrakAre e sUcita karela che ke, cheSa paNa rAganI mAphaka hiMsAdika AsavanA vagara thatuM nathI. 33 A pramANe rUpanA viSayamAM rAga ane dveSanA karavAthI prANImAM je deSa utpanna thAya che e te kahevAI gayela che. have AnA na karavAthI je guNa thAya cha bhane sUtrA2 matAva cha.-" rUve" tyAhi! ma-kyA--sve-rUpe bhanAjJa athavA to mabhanAjJa35mA viratto maNusovirataH manuSyaH rAga mana dveSathI sa pUrNapaNe 2an 298 manuSya visogovizokaH 35 viSaya thI tahana bhUta manI 27 cha. tathA bhavamajjhevi saMtobhavamadhye'pisan saMsAramA 29 // chata 55 jaleNa pokkhariNI palAsaM eeNa dukyohau0 63 uttarAdhyayana sUtra :4 Page #516 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 498 uttarAdhyayanasUtre kamalinI patramiva / yathA jalamadhye'pi vidyamAnaM kamalinIpatraM jalena na lipyate, tadvannalipyate ityarthaH // 34 // // iti cakSurUpa prakaraNam / / itthaM trayodazagAthA zcakSurAzritya vyAkhyAtAH / etadanusAreNaiva zeSendriyANA~ manasazca trayodaza trayodazagAthAH svastra viSayAkhyAnapUrvakaM vakSyante / tAsAM vyAkhyA cakSuH prakaraNavad vijJeyAH / tatra yo yo vizeSaH sa vyAkhyAsyate tatra zrotrendriyaprakaraNamAha atha zrotrendriyaprakaraNammUlam-soyassa sadaM gahaNaM vayaMti, taM rAga heDaM tu maNunna maah| taM' dosa he amaMNunna mAhu, samoya jotersesa viiyraago||35 etayA duHkhaughaparamparayA na lipyate) jalase kamalinI patrakI taraha pUrva kathita isa samasta duHkhaparamparAse lipta nahIM hotA hai| bhAvArtha-jisa prakAra kamalinIkA patra jalameM rahatA huA bhI usase alipta rahatA hai usI prakAra jo manuSya rUpa viSayaka rAgaveSase rahita hotA hai vaha saMsArameM vasatA huA bhI vahAMkI duHkhaparamparAse alita rahatA hai // 34 // ||ckssu prakaraNa samApta // isa prakAra teraha gAthAoM dvArA cakSu indriyako Azrita kara yaha vyAkhyAna kiyA gayA hai| isI taraha zeSa indriyoM tathA manake bhI apane 2 viSayoMkA vyAkhyAna sUtrakAra kreNge| unakI vyAkhyA cakSu indriyake prakaraNakI taraha jAnanI caahiye| parantu vahAM jo vizeSatA hogI vaha paraMpareNa na lippai-jalena puSkariNI palAzaM iva etayA duHkhaughaparaMparayA na lipyate jaLathI kamaLapatra je rIte temAM rahevA chatAM paNa alipta rahe che tema pUrva kahevAyela saghaLI duHkha paraMparAothI tadana alipta rahe che. bhAvArtha-je pramANe kamaLa jaLamAM rahevA chatAM paNa ethI alipta rahe che ane te saMsAramAM vasate hovA chatAM AvA prakAranI duHkha paraMparA teno leza mAtra sparza karI zakatI nathI. 34 ||ykssu 426 sabhAta thyu| A pramANe tera gAthAothI cakSurindriyanA viSayane sAme rAkhIne kahevAmAM Avela che. A ja pramANe bIjI Indriya tathA mananuM paNa je tenA viSayane lagatuM khyAna sUtrakAra kaheze. enI vyAkhyA cakSurindriyanA prakaraNanI mAphaka ja jANavI joIe. paraMtu emAM je je viziSTatAo haze te kahevAmAM utt2||dhyyn sUtra:4 Page #517 -------------------------------------------------------------------------- ________________ priyadarzinI TIkA a0 32 pramAdasthAnavarNane zrotrendrinirUpaNam chAyA - zrotrasya zabdaM grahaNaM vadanti taM rAgahetuM tu manojJamAhuH / taM dveSahetuM amanojJamAhuH, samazca yasteSu sa vItarAgaH // 35 // TIkA- ' soyassa ' ityAdi , zabdaM = zabdayate - procyate jantubhiriti zabdodhvanistam / zrotrasya - zrotrendriyasya, grahaNam - AkarSakaM, vadanti - tIrthaGkarAdayaH kathayanti / manojJaM - sundaraM, kAkalIgItAdikam taM - zabdam rAgahetuM - rAgakAraNam, AhuH - vadanti, amanojJam - asundaraM kharakarkazAdikam taM zabdam, dveSahetuM dveSakAraNaM vadanti yaH jIvaH tapoH - manojJA'manojJazabdayoH samaH- tulyAbhAvayuktaH nAnuraktI na ca dviSTa ityarthaH, saH, vitarAgaH - vijitarAgadveSo bhavati // 35 // " atha ca - mUlam - sadassa soyaM garhaNaM vaiyaMti, soyassa sadaM gahaNaM vayaMti / rAgasse he samarpaNa mAhu, dosassa heDaM' amaNuSNaM mA~hu // 36 kahI jAvegI / aba zrotrendriyake prakaraNako sUtrakAra prAraMbha karate haiM' soyarasa sa6 ' ityAdi / ------ anvayArtha -- (soyassa sadaM gahaNaM vayaMti-zrotrasya zabda grahaNaM vadanti ) zrotra iMndriyakA viSaya zabda kahA gayA haiM vaha manojJa amanojJake bhedase do prakArakA hai (maNunnaM taM rAgaheDaM Ahu- manojJaM taM rAgahetuM AhaH) tIrthakara gaNadharoM ne manojJa zabda ko rAga kA hetu kahA hai| tathA ( amaNu dosaheDaM Ahu-- amanojJaM draSahetuM AhuH ) amanojJa zabda ko dveSa hetu kahA hai / (jo tesu samo sa vIyarAgo - yaH tayoH samaH sa vItarAgaH) jo ina donoM meM samabhAva rakhatA hai vaha vItarAga hai arthAt vahI rAgadveSa rahita kahA jAtA hai || 35 // 0 499 Avaze. have zrotrendriyanA prakaraNanA prAraMbha kare che-- " soyassa" tyAhi ! anvayArtha -- soyamsa sadda gahaNaM vayaMti - zrotrasya zabda grahaNaM vadanti zrotra indriyane viSaya zabda kahevAmAM Avela che te manojJa ane amaneAjJanA bhedathI me ahAranA che, maNunnaM taM rAgaheu Ahu-manojJaM taM rAgahetuM AhuH tIrthaM42 gnnudhrai| ye bhanojJa zabdane rAganI hetu uDela che tathA amaNunnaM dosaheu AhuamanojJa N dveSahetu AhuH amanojJa zabhane dveSanA hetu uDela che. jo tesu samo sa bIyarAgo - yaH tayoH samaH sa vItarAgaH mA mannemAM samabhAva rAdhe che, vItarAga che. arthAta eja rAgadveSa rahita kahevAya che. rUpA uttarAdhyayana sUtra : 4 Page #518 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 500 uttarAdhyayanasale chAyA-zabdasya zrotraM grahaNaM vadanti, zrotrasya zabdaM grahaNaM vadanti / rAgasya hetuM samanojJamAhuH, dveSasya hetuM amanojJamAhuH // 36 // TIkA-'sahassa' ityAdi zrotraM-zabdasya, grahaNaM vadanti, zabdaM zrotrasya grahaNaM vadanti, samanojJaM rAgasya hetumAhuH / amanojJa dveSasya hetumAhuH ityanvayaH vyAkhyAtA pUrvavat // 36 // kiMcamUlam-sadekheM jo giddhiM muvei tivvaM, akAliyaMpovaI se vinnaasN| sagAure hariNamie~vva muddhe, saMde atitte saMmuvei maiccu // 37 // __ anvayArtha-saddassa gahaNaM soyaM vayaMti soyassa gahaNaM sadaM vayaMtizabdasya grahaNaM zrotra vadanti,zrotrasya grahaNaM zabdaM vadanti) apane viSayabhUta zabda ko grahaNa karane vAlI zrotra indriya mAnI gai hai| tathA zrotra indriya kA viSaya zabda mAnA gayA hai| isa taraha zabda aura zrotra indriya meM grAhyagrAhaka saMbaMdha kahA gayA hai| (samaNuNNaM rAgassa hauM Ahu amaNuSaNaM dosassa heuM Ahu-samanojJa rAgasya hetuM AhuH amanojJa dveSasya hetuM AhuH) manojJa zabda rAga kA hetu tathA amanojJa zabda deSakA hetu kahA gayA hai| bhAvArtha-tIrthakArAdikoM ne aisA kahA hai ki zabda aura zrotra indriya kA paraspara meM grAhya grAhaka saMbaMdha hai| zabda grAhya evaM zrotra grAhaka hai| manojJa aura amanojJa ke bheda se zabda do prakAra ke hote haiN| inameM manojJa zabda rAga kA evaM amanojJa zabda dveSakA kAraNa banatA hai // 36 // anvayArtha-sadassa gahaNaM soyaM payaMti-zabdasya grahaNaM zrotraM vadanti potAnA viSayabhUta zabdane grahaNa karavAvALI zrotra Indriyane mAnavAmAM Ave che tathA soyasya gahaNaM saha vayaMti-zrotrasya grahaNaM zabdaM vadanti zrota chandriyanI viSaya zabda mAnavAmAM Avela che. A pramANe zabda ane zrota IndriyamAM grAhyA tamA Ano samaya mama mA che. samaNuNNaM rAgassa he ADu amaNuNNaM dosassa heu Ahu-samanojJa rAgasya hetu AhuH amanojJa dveSasya hetu AhuH manojJa za6 sAnA tu cha, tathA amanA za6 deSana / kahevAmAM Avela che. bhAvArtha-tIrthaMkarAdike e evuM kahe che ke, zabda ane zrota Indri thane parasparamAM grAhya ane grAhakane saMbaMdha che. zabda grAhya ane zrotragrAhaka che. manojJa ane amane jJanA bhedathI zabda be prakAranA hoya che. AmAM manez zave garnu mane mamanA 4 dveSa 125 mana cha. // 36 // uttarAdhyayana sUtra:4 Page #519 -------------------------------------------------------------------------- ________________ miyadarzinI TIkA a0 32 pramAdasthAnavarNane zrotrendriyanirUpaNam 501 chAyA-zabdeSu yo gRddhimupaiti tItrAM, AkAlikaM prApnoti sa vinAzam / rAgAturaH hariNamRga iva mugdhaH, zabde atuptaH samupaiti mRtyum||37|| TIkA-'saddesu jo giddhimuvei' ityAdi yaH zabdeSu tIvAM gRddhim upaiti, saH akAlikaM vinAzaM prApnoti / tatra dRSTAntamAha-rAgAure' ityAdi / rAgAtura:-manojJazabdAnurAgAndhaH ataeva mugdhaH-hitAhitajJAnarahitaH, zabde lubdhakagItAdyAtmakazabdaviSaye, tadAkRSTa cittatayA atRptaH san , hariNamRga iva-hariNAzcA'sau mRgazca hariNamRgaH-hariNarUpapazuH, iva-yathA mRtyu samupaiti tadvat / mRga zabdena sarvo'pi pazurucyate tathoktam "mRgazIrSe hasti jAtI, mRgaH pazu kuraGgayoH" // iti // 37 // uktaM zabdaviSayakarAgaphalaM sAMpattaM zabdaviSayakadveSaphalamAha-- mUlam -je yAvi dosaM samuvei tivaM, taM sikkhaNe se u uvei dukkhaM / dudaMta doseNe saeMNaM jaMtU , __ na kiMci seMdaM avarajjaI se" // 38 // aura bhI kahate haiM-'saddesu ' ityaadi| anvayArtha (jo saddesu tivvaM giddhiM uvei-yaH zabdeSu tIvAM gRddhiM upaiti) jo jIva zabdoM meM tIbra Asakti ko prApta karatA hai (se akAlIyaM viNAsaM pAvai-saH akAlikaM vinAzaM prApnoti) vaha asamayameM nAzako prApta hotA hai| (iva-iva) jaise (rAgAure-rAgAturaH) manojJa zabdoMke anurAgase aMdhA banA huA (hariNamie-hariNaHmRgaH) hariNa pazu (muddhe-mugdhaH) hita aura ahitake jJAnase rahita hokara (maccu samuvei-mRtyuM samupaiti) mRtyuko prApta karatA hai| isI taraha (sadde atItte-zabde atRptaH) zabdameM anurAgase AkRSTa banA prANI bhI akAlameM hI mRtyuko prApta karatA hai|37|| dhumA 54 49 che"sa su" tyA ! bha-kyA-jo sahesu tivvaM giddhiM uvei-yaH zabdeSu tInAM gRddhiM upaiti 271 mA tI mAzatina prAta 42 cha, se akAliyaM viNAsaM pAvaisaH akAlikaM vinAzaM prApnoti ta samayamA nAzana. pAtra mana cha. rAgAurerAnAturaH manA nA manusagathI mAMdhaNu manera hariNamie-hariNamRgaH 125 pazu mudde-mugdhaH jita bhane matinA jJAnathI hita manAna maccu samuvei-mRtyu samupaiti mRtyune pAsa re che. pramANe sadde atItte-zabde atRptaH zamA mdhurAgathI AkuLa vyAkuLa banele prANu paNa akALamAM ja mRtyune prApta kare che.3NA uttarAdhyayana sUtra:4 Page #520 -------------------------------------------------------------------------- ________________ dAsa 502 uttarAdhyayanasane chAyA--yazcApi dveSa samupaiti tIvra, tasmin kSaNe sa tu upaiti duHkham / durdAntadoSeNa svakena jantuH, na kiMcit zabdo'parAdhyati tasya // 38 // TIkA-'je yAvi' ityAdi yazca jantustIvra dveSa samupaiti, sa tu tasminkSaNe'pi svakena durdAntadoSeNa duHkhamupaiti / zabdaH-kharakarkazAdirUpo dhvaniH, tasya kiJcit nAparAdhyati ityanvayaH / vyAkhyA prAgvat / / 38 // mUlam --egaMtaratto reiraMsi sadde, atAlise se kuNai paosaM / dukkhassa saMpIla muMvei bAle, na lippaI tega muMNI virogo||39|| chAyA-ekAntarakto rucire zabde, atAdRze sa karoti pradveSam / duHkhasya sampIDamupaiti bAlaH, na lipyate tena munirvirAgaH // 39 // TIkA-' egaMtaratto' ityAdiyastu rucire zabde ekAntaraktaH, sa bAlaH, atAdRze, pradveSaM karoti / ataeva pahale zabda viSayaka rAgakA phala kahA, aba zabda viSayaka dveSakA phala kahate haiM-'jeyA vi' ityaadi| anvayArtha (je yAvi jaMtU tivvaM dosaM samuvei-yazca jantuH tIvra veSaM samupaiti) jo prANI amanojJa zabdoMmeM tIvra dveSa karatA hai vaha (tasi kkhaNe seeNaM duddanta doseNa dukkhaM uveI-tasmin kSaNe svakena durdAntadoSeNa duHkham upaiti) usI kSaNameM apane durdAnta doSase zArIrika evaM mAnasika duHkhako prApta karatA hai| isa taraha (tassa-tasya) amanojJa zabdameM dveSa karanevAlekA vaha (sadde-zabdaH) amanojJa zabda (na kiMci avarajjaI-na kizcit aparAdhyati) kucha bhI aparAdha nahIM karatA hai||38|| pahelAM zabda viSayaka rAganuM phaLa kahyuM, have zabda viSayaka TheSanuM phaLa 4 ---." je yAvi" tyA ! bha-kyAtha-je yAvi jaMtU tivvaM dosaM samuvei-yazca jantuH tIvra dveSa samupaiti je prANI amaneza zabdamAM atyaMta dveSa kare che, rUcira zabdamAM ekAMtarUpathI satyaMta manu24 te 24 mate taMsikkhaNe soeNaM duddatadoseNa dukkhaM uveitamin kSaNe svakena doSeNa duHkham upaiti pAtAna hunti SathI zArI si mana mAnasi hune prAta re che mAna pramANe tassa-tasya samanojJa Avi deSa 42vANAnu me saha-zabdaH amanA zaha na kiMci avarajai-na kizcit aparAdhyati is 55 aDita 4N Astt nathI. 138 // uttarAdhyayana sUtra:4 Page #521 -------------------------------------------------------------------------- ________________ priyadarzinI TIkA a0 32 pramAdasthAnavarNane rAgasya duHkhakAraNatvamAha 503 duHkhasya sampIDamupaiti, virAgo munistena na lipyate, itynvnH| vyAkhyA mAgvat // 39 // rAga eva hiMsAdhAsravaheturiti hiMsAdi dvAreNa rAga eva duHkhasya mUlakAraNamiti SaDbhirgAthAbhirAhamUlam--laddANugAsANugae yaM jIve, carAcare hiMsai NegarUve / cittehiM te" paritovei bAle, pIleI attaguru kilihe // 40 // chAyA--zabdA'nugAthA'nugatazca jIvaH, carA'carAn hinasti anekarUpAn / citraistAn paritApayati bAlaH, pIDayatyAtmArthaguruH kliSTaH // 40 // TIkA--'saddANugAsA' ityAdi kliSTaH, AtmArthaguruH, ataeva bAlaH, tathA-zabdA'nugAzA'nugataHkAkalIgItAdirUpadhvanyabhilASayuktaH, jIvaH, anekarUpAn , carAcarAn-mRdaGgA'egaMtaratto' ityAdi anvayArtha (jo ruiraMsi sadde egaMtaratto-yastu rucire zabde ekAntaraktaH) jo prANI rucira zabdameM ekAntarUpase anurakta hotA hai vaha (etAlise paosaM kuNai-atAdRze pradveSaM karoti) amanojJa zabdameM deSa karatA hai (se bAle-saH bAlaH) vaha bAla-ajJAnI (dukkhassa saMpIlamu. (vei-duHkhasya sampIDam upaiti) zArIrika evaM mAnasika aneka duHkhoMko bhogatA hai| parantu jo aise hote haiM ki jinheM manojJa evaM amanojJa zabdameM kisI bhI prakArakA pakSapAta nahIM hotA hai (virAgo-virAgaH) ve virAgI haiM aura aise (muNI-muniH) munijana (teNa na lippai-tena na lipyate) usa duHkhase lipta nahIM hote haiM // 39 // "epaMtaratto" tyA ! mayArtha-jo rui si sadde egaMtaratto-yastu rucire zabde ekAntaraktaH 2 prANa! 3thi2 154mA Azird 35thI manu24 mane cha ta etAlise paosaM kuNai-etAdRze pradveSa karoti mabhanAjJa sabhA dveSa 42 cha. se bAle-saH bAlaH the mANa majJAnI dukkhassa sampIDam uvei-duHkhasya sampIDam upaiti zAza ane mAnasika aneka duHkhone bhogave che. paraMtu je evA hoya che ke, jemane mane ane amanejha zabda jarA sarakhee kaI paNa prakArane pakSapAta nathI virAgo-virAgaH te virAmI cha. mane mevA muNI-muniH munina teNa na lippaitena na lipyate se mathI lisa nathI. // 36 // uttarAdhyayana sUtra:4 Page #522 -------------------------------------------------------------------------- ________________ - 504 uttarAdhyayanasne divAghopakArakasnAyu carmakASThAdyartha trasasthAvarAtmakajIvAna , hinasti / kAMzcittu tAn citraiH paritApayati-aparAMzca piiddyti| vyAkhyApUrvavata // 40 // 'sadANugA' ityaadi| anvayArtha-(kiliDe-kliSTaH) manojJa zabdoMko sunaneke anurAgase bAdhita huA tathA (attaTTa guru-AtmArtha guruH) manojJa zabda zravaNarUpa prayojana hI jisane karane yogya kAryoM meM pradhAna mAna rakkhA hai aura isIliye jo (bAla-bAla:) hita aura ahitake vivekase vikala hai aisA (saddANugAsANugae-zabdAnugAzAnugataH) kAkalI gItAdirUpa dhvani arthAt gAnakI madhuradhvaniko sunanekI abhilASAse mohita banA huA (jIva-jIvaH ) jIva (NegarUve carAcare hiMsai-aneka rUpAn carAcarAn hinasti) jAti Adike bhedase anekavidha cara acara prANiyoMkI hiMsA karatA hai| tathA kitaneka (te-tAn ) una jIvoMko (cittehiM-citra) anekavidha upAyoM dvArA (paritAvei-paritApayati) sarvathA duHkhita karatA hai tathA kitaneka jIvoMko (pIlei-pIDayati) pIDA detA hai| bhAvArtha-manojJa zabda sunaneke anurAgase jaba jIva otaprota ho jAtA hai taba usake sune binA usako caina nahIM milatA hai| vaha apane isa prayojanako anucita upAyoM dvArA bhI saphala karanekI ceSTAmeM lagA rahatA hai| apanA abhilaSita jaise bhI sadhe vaisA hI upAyakI sAdhanAmeM "sahANugA" tyA ! sa-kyAtha-kiliTre-kliSTaH bhnaa| zahane sAmAna manurAgathA macAyA tathA attaTTaguru-AtmArthaguruH manoja 17435 ayAna 20 421 // yogya yAma pradhAna3 bhAnI sameta cha. mane me 4120 4 bAle-bAlaH mazAnA timI mahitanA viva4thI vi cha, sevA saddANugAsANugae-zabdAnugA zAnugataH gAnA gIta mA 35 panI mAta gAvAnI madhura panIna sAlavAnA anivASAthI moDita pane jIva-jIvaH 5 NerArUve carAcare hiMsaianekarUpAn carAcarAn hinasti ti na hathI manevidha 22-mayara ApAyAnI hiMsA re cha. tathA 8 te-tAn sevA vAna cihi-citra mana:vidha upAya dvArA sahI paritAvei-paritApayati sahA mita 42 che. tathA keTalAka ene pIDA Ape che. bhAvArtha-majJa zabda sAMbhaLavAnA anurAgathI jyAre jIva emAM otaprota banI jAya che tyAre ene sAMbhaLyA sivAya tene kayAMya cena paDatuM nathI. e pitAnA A prayajanane anucitta upAya dvArA paNa saphaLa karavAnI ceSTAmAM lAgI rahe che. pitAnuM Icachela kArya je rIte saphaLa bane tevA upAyanI uttarAdhyayana sUtra:4 Page #523 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 9 priyadarzinI TIkA a0 32 pramAdasthAnavarNane rAgasya duHkhakAraNatvamAha 505 mUlam - sadANuvAeNa pariggaheNe, uppAyeMNe rakkhaNa sannijoge / vijoge ye kahaM suhaM se, saMbhogakole maiM atitilAbhe // 41 // chAyA - zabdAnupAte khalu parigraheNa, utpAdane rakSaNasanniyoge / vyaye viyoge ca kva sukhaM tasya, sambhogakAle ca atRptilAbhaH // 41 // TIkA- ' sahANuvAraNa ' ityAdi - zabdA'nupAte - zabde kAkalIgItAdidhvanau - anupAtaH - anugamanam, anurAga stasmin sati ' NaM ' iti vAkyAlaGkAre, parigraheNa - zabdaviSaye mUchama kena hetunA, 6 vaha sadA saceSTa rahatA hai| isa taraha vaha manojJa zabdoMko sunanekI abhilASAse prerita hokara sthAvara jaMgama prANiyoMkI bhI virAdhanA karanemeM nahIM hicakatA hai / mRdaGga vAdya Adike upakAraka snAyu carma kASTha Adike liye vaha jIvoMkI hiMsAtaka kara DAlatA hai| isa taraha manojJa zabda sunanekI AzAse baMdhA huA jIva vividha upAyoM dvArA jIvoMko duHkhita evaM pIDita karatA hai // 40 // 'sahANuvAe' ityAdi / anvayArtha - (saddANuvAraNa - zabdAnupAte) zabda meM anurAga hone para (pariggaheNa - parigraheNa ) sarva prathama yaha jIva usake sunanekI vAJchArUpa parigrahase baMdha jAtA hai| phira (uppAyaNe - utpAdane) vaha manojJa zabda sunAne vAlI vastuke utpAdanameM laga jAtA hai| jaba usakI utpatti yA sAdhanAmAM te sadA guMthAyela rahe che. A pramANe e manAra zabdone sAMbhaLavAnI abhilASAmAM prerita anIne sthAvara jaMgama prANIcAnI virAdhanA karavamAM paNa te acakAtA nathI. mRga, vAjIMtra, AdimAM upayeAgamAM AvatAM cAmaDAM, lAkaDAM, vagere mATe e jIvAnI hiMsA paNa karatA rahe che. A pramANe mane jJa zabda sAMbhaLavAnI AzAthI madhAyele e jIva vividha upAyA dvArA jIvAne pIDita ane du:khita kare che. pra4nA 66 sahANuvAe " " ityAhi ! anvayArtha - sahANuvAraNa - zabdAnupAte zabdabhAM anurAga thavAthI priggddennpadiLa sarva prathama A jIva ene sAMbhaLavAnI vAMcchanA rUpa parigrahathI aMdhA laya che, pachI uppAyaNe - utpAdane te bhanojJa zabda saMlajAvanArI vastunA utpAdanamAM lAgI jAya che, jyAre tenI utpatti ane upArjana thaI jAya che u0 64 uttarAdhyayana sUtra : 4 Page #524 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 506 uttarAdhyayanasUtre utpAdane, rakSaNasaniyoge, vyaye, viyoge ca tasya kva sukham / sambhogakAle ca, atRptilAbhe sati kaba sukhamityanvayaH / vyAkhyApUrvavat // 41 // mUlam--sadde atitte ya pariggahammi, sattovasatto na uvei tuhi| atuhidIseNa hI parassa lobhAvile AryayaI adtt||42|| chAyA--zabde atRptazca parigrahe, saktopasakto na upaiti tuSTim / atuSTidoSeNa duHkhI parasya, lobhAvilaH Adatte Adattam // 42 // TIkA--' sadde atitte' ityAdi-- zabde atRptaH, parigrahe saktopasaktazca, tuSTiM no paiti, atuSTidoSeNa duHkhI upArjana ho cukatA hai taba ( rakkhaNasannijoge-rakSaNasanniyoge) isakA vinAza na ho jAya-yaha mujhase china na jAya isa abhiprAyase yukta hokara usakI rakSA karane meM tatpara rahatA hai| tathA apane prayojanameM evaM parake prayojanameM usakA upayoga karane lagatA hai / (vae vijoge ya kahaM suhaM se-vyaye viyoge ca kva sukhaM tasya) jaba usa vastukA vinAza ho jAtA hai athavA vaha usase china jAtI hai to aisI dazAmeM usa manojJa zabdameM vimohita mati hue usa vyaktiko eka kSaNa bhara bhI sukha nahIM milatA hai| isI taraha (saMbhogakAle atittilAbhe-saMbhogakAle atRptilAbhaH) upabhogakAlameM isase usako tRpti lAbha nahIM hotA hai / ataH usase isako sukha kaise mila sakatA hai||41|| 'sadde ' ityaadi| anvayArtha-jaba yaha jIva (sadde atitte-zabde atRptaH) zabdarUpa tyAre rakkhaNasannijoge-rakSaNasanniyoge AnA vinAza na 5 laya, 2 // bhArI pAsethI kaI paDAvI na le, AvA abhiprAyathI yukta banIne tenuM rakSaNa karavAmAM tatpara rahe che. tathA potAnA prayajanamAM ane bIjAnA prajanamAM ene pAsa 12vA vAjI jaya che. vae vijoge ya kahaM suhaM se-vyaye viyoge kva radda jyAre e vastune vinAza thaI jAya che, athavA to e tenI pAsethI i paDAvI lya che, AvI dazAmAM te e manejha zabdamAM vihita banela tina yakSa suma bhAtu nathI. 2pramANe saMbhogakAle atitti ne-saMbhogakAle atRptilAbhaH 5 mA sanAthI ta2 tRtino sAna thne| nathI. AthI tene sukhane lAbha kayAMthI maLI zake? 141 "sadde" tyAha! anvayArtha-yAre se sahe atitta-zabde atRptaH 01 7635 viSayamAM uttarAdhyayana sUtra :4 Page #525 -------------------------------------------------------------------------- ________________ priyadarzinI TIkA a032 pramAdasthAnavarNane rAgasya duHkhakAraNatvamAha 507 9 san, lobhAvilaH parasya, adattam - gItagAyakadAsyAdikaM vINAvaMzAdikaM vA sulalitazabdasampAdakaM vastu, Adatte gRhNAti / vyAkhyA prAgvat / / 42 / / mUlam - taNhAbhibhUyaMssa adattahAriNo, sa~de atirttassa pariga he ye / mAyArmusa baDhaI lobhadosA. tatthAvi dukkhA nai vimuMbaI se ' // 43 chAyA - tRSNAbhibhUtasya adattahAriNaH, zabde atRptasya parigrahe ca / mAyAmRSA varddhate lobhadoSAt, tatrApi duHkhAnna vimucyate saH // 43 // TIkA- 'taNhAbhibhUyassa ' ityAdi tRSNAbhibhUtasya adattahAriNaH zabde parigrahe ca, atRptasya lobhadoSAt, varddhate / tatrApi sa duHkhAt na vimucyate / vyAkhyA pUrvavat // 43 // viSaya meM asantuSTa rahatA hai arthAt jaise bane vaha sunane ko mile aise hI upAya meM jo rAtadina tatpara rahatA hai aisA prANI (pariggahammi sattova santoparigrahe saktopasaktaH) prathama sAmAnyarUpa zabda meM Asakta mativAlA banatA hai pazcAta vizeSa zabdoMmeM Asakti dhAraNa kara letA hai / phira bhI ( tuhiM na uve - tuSTiM na upaiti ) manojJa zabda sunate 2 kabhI bhI usase usako saMtoSa nahIM hotA hai| isa prakAra (atuTThidoseNa duhIatuSTidoSeNa duHkhIsana) atuSTike doSase duHkhita hokara vaha phira (lobhAvile - lobhAvilaH) lobhase malina citta banatA hai aura ( parassa adattaM AyayaI- parasya adattaM Adate) isa taraha vaha dUsaroM kI gItagAyaka dAsI AdikoMko athavA vINA vAMsurI Adi sundara gAneke sAdhanoM ko vinA pUche vinA diye hI uThA letA hai || 42 // ' tahAbhi0 ' ityAdi / - asaMtuSTa rahe che, arthAta game te rIte sAMbhaLavAnuM maLe evA ja upAyamAM e rAta hivasa guthAyesa rahe che. yethe ANI pariggahammi sattovasatte - parigrahe skoyaH prathama sAmAnyarUpa zabdamAM Asakta mativALA mane che. pachIthI vizeSa zabdabhAM Asaputa manI laya che pachI thI pazu tuTThi na uvei-tuSTi na upaiti maneAjJa zabda sAMbhaLatAM sAMbhaLatAM enAthI tene kadI paNa saMtASa thatA nathI prabhA atuTThadoseNa duhI-anuSTidoSeNa duHkhIsana asaMtuSTa pathAnA doSathI duHkhita yahane te pachIthI lobhAvile -lobhAvila: bolathI bhelA bhanavAjA thardhane 2. ne parassa adattaM AyayaI - parasya adattaM Adadate / ye bhatinayitta khanelA te bIjAnI gItagAyaka dAsI AphrikAne athavA vINA, vAMsaLI, Adi suMdara evAM gAvAnAM sAdhanAne vagara pUchyuM, vaga2 ApTe, uThAvI lye che.jarA " tahAbhi " tyAhi / uttarAdhyayana sUtra : 4 Page #526 -------------------------------------------------------------------------- ________________ uttarAdhyayanasUtre mUlam-morsessa pacchAya puratthao ya, paogakAle ya hI durte| aivaM adattANi samAyayaMto, sehe atito duhio annisso||44|| chAyA-mRSA pazcAca purastAca, prayogakAle ca duHkhI durantaH / evaM adattAni samAdadAna:, zabde atRptaH duHkhitaH anizraH // 44 // TIkA-'mosassa' ityAdi 'mosassa' mRSAvAdasya, pazcAcca purastAcca, prayogakAle, ca duHkhI san durantaH bhavati / evam adattAni samAdadAnaH, zabde'tRptaH, tathA anizraH san duHkhito bhavati, itynvyH| vyAkhyA pUrvavat // 44 // ___ anvayArtha--(taNhAbhibhUyassa adattahAriNo se pariggahe ya atittassa lobhadosA mAyAmusaMvaDDai tatthAvi dukkhA na vimuccaI-tRSNAbhibhUtasya adattahAriNaH zabde parigrahe ca atRtasya lAbhadoSAt mAyAmRSAbaddhate tatrApi sa duHkhAt na vimucyate) tRSNAse abhibhUta manojJa zabdako sunanekI abhilASAse abhibhUta-lobhake vazavartI-isaliye adatta sundara gAneke sAdhanoMko vinA pUche vinA diye hI lenevAle tathA zabdarUpa parigrahameM asantuSTa aise puruSake lobhake doSase mAyA pradhAna asatya bhASaNa vRddhiMgata hotA hai| mAyApradhAnarUpa usa asatya bhASaNake karanepara bhI vaha duHkhase mukta nahIM hotA hai // 43 // 'mosassa' ityAdi isakA artha tathA bhAvArtha pahile likha diyA gayA hai dekho gAthA ekatIsa 31meM // 44 // manyAya-taNhAbhibhUyassa sadde pariggaheya atittassa lobhadosA mAyA musaM babai tatthAvi dukkhAnavimuccaI-tRSNAbhibhUtasya adattahAriNaH zabde parigrahe ca atRptasya lobhadoSAt mAyA mRSA vardhate tatrApi sa duHkhAt na vimucyate tRAna vadhAra. nAra evA manejha zabdane sAMbhaLavAnI abhilASAthI abhibhUta-lobhanA-vazavatI-A kAraNe suMdara evAM gAvAnAM sAdhanene keI ne pUchyA vagara ke ApyA sivAya tevAvALA tathA zabdarUpa parigrahamAM asaMtaSi evA purUSanA lobhanA doSathI mAyA pradhAna asatya bhASaNa vRddhigata bane che. mAyA pradhAnarUpa e asatya bhASaNanA karavA chatAM paNa te duHkhathI mukta thato nathI. 143 "mosassa" tyAha! Ane artha temaja bhAvArtha agAu kahevAmAM AvI gayela che. gAthA 31 zubhA // 44 // uttarAdhyayana sUtra :4 Page #527 -------------------------------------------------------------------------- ________________ priyadarzinI TIkA a0 32 pramAdasthAnavarNane rAgasya duHkhakAraNatvamAha 501 uktamartha nigamayitumAhamUlam-sadAnarattassa narasta evaM katto suhaM hoja kayAI kiNciN| tatthopabhogevi kilesadukhaM, nivvattaI jassa kaiMe Na dukkh||45|| chAyA-zabdAnuraktarasya narasya evaM, kutaH sukhaM bhavet kadAcit kiMcit / tatropabhogepi klezadukhaM, nivartayati yasya kRte khalu duHkham // 4 // TIkA-'saddAnurattassa' ityAdi evaM zabdAnuraktasya narasya kadAcit kiJcit sukhaM kuto bhavet , tatra zabdAnurAge, tathA-upabhoge'pi klezadukhaM bhavati, yasya kRte dukhaM nivartayati / vyAkhyA pUrvavat // 45 // ___ evaM zabdaviSaye rAgonarthaheturityuktam , tatra dveSo'pyanarthaheturityAhamUlam-emeva sadammi gaopaosaM uveI dukkhohprmpraao| paTTIcaMtto ya ciNAi kamma,jaM se puNo hoI duhaM vivaage||46|| chAyA-evameva zabde gataH pradveSa, upaiti duHkhaughaparamparoH / pradviSTa cittazca cinoti karma, yattasya punarbhavati dukha vipaake||46|| TIkA-'emeva saddammi' ityAdi zabde pradveSaM gataH, evameva duHkhaughaparamparAH upaiti, tathA-pradviSTacittazca yata karma cinoti, tasya vipAke punarduHkhaM bhavati, ityanvayaH / vyAkhyA pUrvavat // 46 // ukta arthako samApta karate hue sUtrakAra kahate haiM'sadANurattassa' ityaadi| isakA artha dekho pIche isI adhyayanakI battIsa 32vIM gaathaa||45|| 'emeva' ityaadi| isakA artha aura bhAvArtha pIche isI adhyayanakI tetIsa 33voM gAthAmeM likha diyA gayA hai| vahA~ vaha artharUpako lekara likhA gayA hai taba ki isake atheM karane meM vaha zabdako lekara lagA lenA cAhiye // 46 // nya atha sabhAta zana sUtradhAra 4 cha--"sadANurattassa" pratyAhi. Ane artha juo agAu kahevAI gayela gAthA 32 mAM 4pa " emeva" tyA! Ane artha ane bhAvArtha A adhyayananI 33 mI gAthAmAM kahevAI gayela che. tyAM tene artharUpa bhAvArthathI kahevAmAM Avela che. tyAMthI ene martha 42vAbhA ye zahAna banI naI . // 46 // uttarAdhyayana sUtra:4 Page #528 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 510 uttarAdhyayanasUtre evaM zabdaviSaye rAgadveSayoranuddharaNe doSA uktAH, atha taduddharaNe guNamAha-- mUlam-sadde viratto maNuo visogo, eeMNa dukkhohaparampareNa / ne lippaI bhavamajhe vi saMto, jaleNa vA pukkhariNI plaasN||47 chAyA-zabde viraktaH manujaH vizokaH, etayA duHkhaughaparamparayA / na lipyate bhavamadhye'pi san , jalena puSkariNI palAzam // 47 // TIkA--'sadde viratto' ityAdi-- zande viraktaH, ata eva vizokaH, manujaH, bhavamadhye'pi san , etayA duHkhaughaparamparayA na lipyate / jalena puSkariNI palAzamiva, ityanvayaH / vyAkhyA pUrvavat / / 47 // // iti zrotraprakaraNam // atha ghrANaprakaraNamAha-~ mUlam-ghANassa gadhaM gahaNaM vayaMti, taM rAgaheDaM tu maNunna mAhu / taM' dosaMheDaM amaNunna mAhu, saimo ya jo tesu sa viiyraaNgo||48 chAyA--ghrANasya gandhaM grahaNaM vadanti, taM rAgahetuM tu manojJamAhuH / taM dveSahetum amanojJamAhuH, samazca yaH tayoH sa viitraagH||48|| TIkA--'ghoNassa' ityAdi-- gandhaM-gandhyate ghrAyate iti gandhastaM, ghrANasya nANendriyasya grahaNam AkarSaka isa prakAra zabdaviSayaka rAgadveSake doSa kahe haiM aba usameM rAgadveSa nahIM karaneke guNa kahate haiM-'sade' ityAdi / isake artha aura bhAvArthako jAnaneke liye gAthA cotIsavIM 34 dekho // 47 // isa prakAra zrotrakA prakaraNa kahA aba ghANakA prakaraNa kahate haiM'ghANassa' ityaadi| anvayArtha-(ghANassa gahaNaM gaMdhaM vayaMti-ghrANasya grahaNaM gandhaM A pramANe zabda viSayaka rAgadveSanA deSane kahevAmAM Avela che. have tabhA dveSa na 42vAnA gugune 49 cha.--" sadde " tyAdi. AnA artha ane bhAvArthane jANavA mATe gAthA 34 mI juo. 4LA A pramANe zrotranuM prakaraNa kahyuM have prANanuM prakaraNa kahevAmAM Ave che"paanns" tyA! manvayArtha ghANassa gahaNaM gaMdhaM vayanti-ghrANasya grahaNaM gandhaM vadanti - uttarAdhyayana sUtra :4 Page #529 -------------------------------------------------------------------------- ________________ priyadarzinI TIkA a0 32 pramAdasthAnavarNane ghrANendriyanirUpaNam 511 vadanti / mano-murabhi, taM gandhaM, rAgahetumAhuH / amanojJam asurabhi, taM-gandhaM dvesshetumaahuH| tayoH manojJAmanojJagandhayoH, yaH samaH, saH vItarAgaH vItarAgaiva bhvti| zeSa vyAkhyA prAgvat / / 48 // mUlam-gaMdhasse ghANaM gahaNaM vayaMti, ghANassa gaMdhaM gahaNaM vayaMti / rAgasa heDaM samaNunnamAhu, dosassa heuM amargunnamAhu~ // 49 // chAyA--gandhasya prANaM grahaNaM vadanti, ghrANasya gandhaM grahaNaM vadanti / rAgasya hetuM samanojJamAhuH, dveSasya hetuM amnojnymaahuH||49|| TokA--' gaMdhassa ghANaM' ityAdi-- ghrANaM gandhasya grahaNa vadanti, gandhe ghrANasya grahaNaM vadanti, samanojJaM rAgasya hetumaahuH| amanojJaM dveSasya hetumAhuH ityandhayaH / vyAkhyA prAgvat // 49 // vadanti) ghrANa indriyakA viSaya gandha kahA gayA hai / vaha sugandha aura durgandhake bhedase do prakArakA hai| (maNunnaM taM rAgaheDaM Ahu-manojJaM taM rAgahetuM AhuH) tIrthakara gaNadharAdika devo ne sugandharUpa manojJagaMdhako rAgakA hetu kahA~ hai / tathA (amaNuNNaM dosaheuM Ahu-amanojJaM deSahetuM AhuH) durgandharUpa amanojJako deSakA hetu kahA hai| (jo tesu samo vIyarAgo-yaH tayoH samaH sa vItarAgaH) jo ina donoMmeM samabhAva rakhatA hai vaha vItarAga hai||48|| 'gaMdhassa' ityaadi| anvayArtha (ghANaM gaMdhassa gahaNaM vayaMti-ghrANaM gandhasya grahaNaM vadanti) ghrANa indriya gaMdhakA grAhaka hai tathA (ghANassa gaMdhaM gahaNaM vayaMti-ghrANasya gaMdhaM grahaNaM vadanti) ghrANa indriyakA viSaya gaMdha kahA hai| (rAgasa he samaNunnaM Ahu-rAgasya hetuM samanojJaM AhuH) rAgakA hetu manojJagaMdha batalAyA hai| evaM (amaNunnaM dosassa heDaM Ahu-amanojJa dveSasya hetuM ndriya viSaya gaMdha kahevAmAM Ave che. te sugaMdha ane dudhanA bhedathI be sAre cha. maNunnaM taM rAgaheu Ahu-manojJa taM rAgahetuM AhuH tIrtha42 ghara Adika devee sugaMdharUpa manezgaMdhane rAgane hetu kahela che, tathA amagi dosaheu Ahu-amanojJa dveSahetu AhuH huga 535 mamanojJa dveSana utu isa cha. jo tesu samo vIyarAgo-yaH tayoH samaH vItarAgaH 2 mA mannamA samasAra rANe che te vIta cha. // 4 // " gaMdhassa" tyAhi! manvayArtha-ghANaM gaMdhassa gahaNaM vayaMti-ghrANa gandhasya grahaNaM vadanti dhandriya gadhanI yA cha. tethI ghANassa gaMdhaM grahaNaM vayaMti-ghrANasya gaMdhaM grahaNaM vadanti prAzandriyanA viSaya janA cha, rAgassa heusamaNunnaM Ahu-rAgasya hetu samanojJa AhaH bhanAza gadhane zayana tu vAmAM mAvasa cha bhane amaNunnaM dosassa heu uttarAdhyayana sUtra:4 Page #530 -------------------------------------------------------------------------- ________________ uttarAdhyayanasUtre mUlam-gaMdhesu jo gehi muvei tivvaM, akauliyaM pAvaI se vinnaasN| rAgAure osahagaMdhagiddhe, sappe viloo viva nivakhamaMte // 50 // chAyA--gandheSu yo gRddhi mupaiti tIbrAM, AkAlikaM prApnoti sa vinAzam / rAgAturaH oSadhigandhagRddhaH, sarpo bilAdiva niSkramaNam // 50 // TIkA--'gandhesu jo' ityAdi yo gandheSu tItrAM gRddhim upaiti, sa AkAlikaM vinAzaM prApnoti / tatra dRSTAntamAha--' rAgAure' ityAdi / rAgAturaH gandhAnurAgAndhaH, oSadhigandhagRddhaH oSadhayaH-ketakyAdayaH, tAsAM gandhaH,tasmin gRddho gRddhimAn , ketakyAghauSadhi gandhAbhilASItyarthaH, bilAt-vivarAt niSkraman-bahirbhavana sarpa iva, yathA-so nAgadamanyAghoSadhigandhalolupatayA vilAdvAhirbhavan gAruDikAde paravazaH san mRtyu prApnoti tadvaditi bhAvaH / zeSa vyAkhyA pUrvavat // 50 // AhuH) amanojJa gandha dveSakA kAraNa kahA hai // 49 // 'gaMdhesu' ityaadi| anvayArtha-(jo gaMdhesu tivvaM giddhiM uveha-yaH gandheSu tIvrAM gRdi upaiti) jo puruSa gandha viSayameM tIvra Asaktiko dhAraNa karatA hai (se akAliyaM viNAsaM pAvai-sa akAlikaM vinAzaM prApnoti) vaha akAlameM hI mRtyuko prApta karatA hai| (rAgAure-rAgAturaH) jaise gandhake anurAgase aMdhA banA huA (osaigaMdhagiddhe-auSadhigandhagRddhaH) tathA nAgadamanI Adi sarpavazIkaraNa auSadhiyoMke gandhakA abhilASI (sappe-sarpaH) sarpa (vilAopilAt ) apane bilase (nikkhamaMte-niSkraman ) bAhira hote hI vinAzako prApta ho jAtA hai| Ahu-amanojJa dveSasya hetuM AhuH mamanojJa dveSatuM 4 / 295 matAvara cha. // 46 // " gaMdhesu" tyAhi. anvayArtha jo gaMdhesu tivvaM giddhiM uvei-yaH gandheSu tIvAM gRddhiM upaiti 2535 gadha viSayamA tIvra bhAsahita dhA23 42 che se akAliyaM viNAsaM pAvaisa akAlikaM vinAzaM prApnoti te samair bhRtyune prApta re cha. rAgAurerAgAturaH rebha apanA anurAgathI mAMdhaNe manera osai gaMdhagiddhe-auSadhigandha tathA nAgadamaNIya Adi sarSa vazIkaraNa auSadhiyonI gaMdhanA abhilASI sappe-sarSa: sA5 vilAo-vilAt pAna 42bhAMthI nikkhamaMte-niSkaman pahAra nIkaLatAM ja vinAzane prApta bane che. uttarAdhyayana sUtra : 4 Page #531 -------------------------------------------------------------------------- ________________ priyadarzinI TIkA a0 32 pramAdasthAnavarNane ghANendriyanirUpaNam 513 mUlam - je' yAvi dIsaM samuvei tibvaM, taMsikkhaNe se u uMvei dukkhaM / dutadoseNaM sarpaNa jaMtUM, naiM kiMci" gaMdhaM" avarajjhaI se " // 51 // chAyA -- yazcApi dveSaM samupaiti tIvraM, tasmina kSaNe sa tu upaiti duHkham / durdAntadoSeNa svakena jantuH, na kiMcit gandho aparAdhyati tasya // 51 // TIkA--' jeyA vi ' ityAdi -- yazva jantu stIvraM dveSaM samupaiti sa tu tasminkSaNe'pi, svakena durdAntadoSeNa, dukhaM upaiti gandhastu tasya kiJcit, nAparAdhyati, ityanvayaH / vyAkhyA puurvvt||51|| mUlam - egaMtarete ruisi gaMdhe, atAlise se kuNaI paausaM / duHkhasya saMpIla muMbai bAle, neM lippaI teNaM muMNI virA~go // 52 // bhAvArtha - gandha viSayameM jo prANI anurAgI bana jAtA hai vaha nAgadamanI Adi auSadhiyoMke gaMdhameM anurAgI bane hue sarpakI taraha akAla meM mRtyuko prApta karatA hai / ghAtaka loga jaba sarpako mAranA cAhate haiM to ve vahAM ketakI Adi auSadhiyoMko usake bilase kucha dUra rakha dete haiM isase vaha unakI gaMdhase AkRSTa hokara jyoM hI bilase bAhira nikalatA hai ki ve usako zIghra hI mAra dete haiM // 50 // 'je yAvi' ityAdi / jo prANI amanojJa gaMdhake viSaya meM tIvra dveSako dhAraNa karatA hai vaha usa kSaNameM apane durdAnta doSake kAraNa hI duHkha pAtA hai| isameM usa gaMdhakA kucha bhI doSa nahIM hai // 51 // bhAvA --ga dhanA viSayamAM je prANI anurAgI banI jAya che te nAga damaNIya Adi auSadhiyAnI gaMdhamAM anurAgI banelA sarpanI mAphaka akALamAM mRtyune prApta kare che. ghAtaka leAkA jyAre sarpane mAravAnuM icche che tyAre teo tyAM ketakI Adi auSadhiye tenA daranI pAse rAkhI de che. e auSadhiyAnI gadhathI AkarSAIne sapa jyAre daramAM bahAra nIkaLe che tyAre e ghAtakI manuSya tene mArI nAkhe che. pI " je yAvi" ityAhi.. je prANI amaneAna goMdhanA viSayamAM tIvra dveSane dhAraNa kare che te e kSaNamAM peAtAnA durrAnta doSanA kAraNe ja duHkha pAme che. AmAM e gadhanA pazu doSa nathI. // 1 // u0-65 uttarAdhyayana sUtra : 4 Page #532 -------------------------------------------------------------------------- ________________ - 514 uttarAdhyayanasUtre chAyA--ekAntarakto rucire gandhe, atAdRze sa karoti pradveSam / duHkhasya sampIDamupaiti vAlo, na lipyate tena munirviraagH||52|| TIkA--' egaMtaratte' ityAdi--- yastu rucire, gandhe ekAntarakto bhavati, sa bAla:-atAdRze arucire gandhe, pradveSaM karoti / ataeva duHkhasya sampIDa upaiti, virAgo munistu tena na lipyate, ityanvayaH / vyAkhyA pAgvat / / 52 // ___ rAgaeva hiMsAdhAsravaheturiti hiMsAdidvAreNa rAgaeva duHkhasya mUlakAraNa miti, SabhirgAthAbhirAha--- mUlam-gaMdhANugAsANugae ya jIve, carAcare hiMsai aNegarU~ve / cittehiM te paritAvei bole, pIleI attaguru kilihe // 53 // chAyA--gandhA'nugAzAnugatazca jIvaH, carAcarAn hinasti anekarUpAn / citraistAnparitApayati bAlaH, pIDayatyAtmArthaguruH klissttH||53|| TIkA--'gaMdhANugAsA' ityAdi-- kliSTaH, ataeva AtmArthaguruH, ataeva bAlaH, gandhAnugAzAnugatazca jIvaH anekarUpAn carAcarAn trasasthAvarAn hinasti, kastUrikAdyarthaM mRgAdikAn, 'egataratte' ityAdi__ jo prANI manojJagaMdhameM ekAntataH rakta hotA hai vaha niyamase amanojJa gaMdhameM dveSa karatA hai| isIliye vaha duHkha paramparAoMko bhogA karatA hai| parantu jo ina donoMmeM samabhAva rakhatA hai vaha muni virAgI hai| aura vaha kabhI bhI rAgadveSa janita duHkhase duHkhI nahIM hotA hai // 52 // - rAga hI hiMsAdi AsravakA kAraNa hai aura hiMsAdise hI rAga daHkhakA kAraNa hotA hai so isa bAtako sUtrakAra chaha gAthAoMse kahate haiM " egaMtaratte" tyAdi. je prANI manejha gaMdhamAM ekAntataH rakta banI jAya che. e niyamathI amaneza gaMdhamAM dveSa kare che. A kAraNe te duHkha paraMparAne bhegavyA kare che. parata ja A banemAM samabhAva rAkhe che te muni virAgI che ane te kadI paNa rAgadveSathI utpanna thatA duHkhathI duHkhita thatA nathI. parA rAga ja hiMsAdi AsavanuM kAraNe che, ane hiMsAdithI ja rAga darakhanA kAraNa bane che, AthI e vAtane sUtrakAra cha gAthAothI kahe che - uttarAdhyayana sUtra :4 Page #533 -------------------------------------------------------------------------- ________________ priyadarzinI TIkA. a0 32 gaMdhaviSaye rAgasyAnarthatvanirUpaNam 515 puSpAdyarthaM ca vanaspatIn iti bhAvaH / kAMzcittu tAn citraH, paritApayati, tathA kAMzcicca pIDayati / zeSa vyAkhyA prAgvat // 53 // mUlam-gaMdhANuvAeMNa pariggaheNa, uppAyaNe rkkhnnsnnioge| vae vioge yaM kahaM suhaM se, saMbhogakole ya atittilAbhe // 54 chAyA-gandhAnupAte khalu parigraheNa, utpAdane rakSaNasanniyoge / vyaye viyoge ca kva sukhaM tasya, sambhogakAle ca atRptilaabhe||54|| TIkA-'gaMdhANuvAeNa' ityAdi gandhAnupAte sati, parigraheNa hetunA, utpAdane rakSaNasanniyoge, vyaye, tathAviyoge ca tasya kva mukhaM, sambhoga kAle ca atRptalAbhe :kva sukham ityanvayaH / vyAkhyA pUrvavat / / 54 // 'gaMdhANu' ityaadi| anvayArtha-(kiliDe-kliSTaH) gaMdhake anurAgase pIDita huA jIva (attadvaguru-AtmArthaguruH) samasta saMpAdanIya kAryoM meM apane prayojanako siddha karanA hI sabase bar3A kAma samajhatA hai / yahI kAraNa hai ki (bAlebAlaH)vaha ajJAni isa sthitimeM paDakara hita aura ahitake.vivekase vikala bana jAtA hai / (gaMdhoNugAsANugae-gandhAnugAzAnugataH) isI kAraNa vaha manojJagandhakI AzAmeM par3akara (aNegarUve-anekarUpAn ) aneka prakAra (carAcare-carAcarAna ) trasa evaM sthAvara jIvoMko (cittehiM-citraH) vividha upAyoM dvArA (paritAvei-paritApayati) duHkhita karatA hai tathA (pIleipIDayati) unako pIDA pahuMcAtA hai // 53 // "gaMdhANu" tyAhi. manvayArtha -kiliTTe-kliSTaH gadhanA mnu2|thii pIr3ita ne 4 attadguru-AtmArthaguruH sabA sAhanIya AryAbhA pAtAnA prayozanane siddha 12vasakA sathI mATuma sama che. se|4|295 cha hai, bAle-bAlaH te mAni A sthitimAM paDIne hita ane ahitanA vivekathI vikaLa banI jAya che. gaMghANugAsANugae-gandhAnugAzAnugataH 2mA04 42 te bhanAza dhanI mAmA 5DIne anegarUve-anekarUpAn bhane prAthI carAcare-carAcarAn sa bhane sthAvara vAne cittehi-citraiH vividha pAya dvArA paritAvei-paritApayati humita re cha tathA pIlei-pIDayati temane pIDA pAyA che. // 5 // uttarAdhyayana sUtra:4 Page #534 -------------------------------------------------------------------------- ________________ uttarAdhyayanasUtre gandhaviSaye tRptiprApti rahitasya ye doSA bhavanti tAnAhamUlam-gadhe atitte ya pariggahammi, sattovasattona uveI turchi| atuhidoseNa duhI parassa, lobhAvile AyayaI adattaM // 55 chAyA-gandhe atRptazca parigrahe, saktopasakto na upaiti tuSTim / atuSTidoSeNa duHkhI parasya, lobhAvilaH Adatte adttm||55|| TIkA-'gaMdhe atitte' ityAdigandhe atRptazca, parigrahe parigrahaviSaye gandhe ityarthaH, saktopasakto tuSTiM 'gaMdhANu' ityaadi| anvayArtha- (gaMdhANuvAeNa-gandhAnupAte) gaMdhameM anurAga hone para gaMdhaviSayaka (pariggaheNa-parigraheNa) parigrahase yaha jIva gaMdha yukta vastuke (uppAyaNe rakkhaNasannioge-utpAdane rakSaNasanniyoge) upArjana karane meM tathA usake rakSaNa karane meM evaM usako sva aura parake prayojanameM lagAne meM tathA (vae vioge ya kahaM suha-vyaye viyoge ca kathaM sukhaM) usake vyaya hone para evaM vinAza hone para duHkhI hI rahatA hai| (saMbhogakAle ya atittilAbhe-sambhogakAle ca atRsilAbhe) upabhogakAlameM bhI isa jIvako usa gaMdhase tRptikA lAbha nahIM hotA hai| ataH usa avasthAmeM bhI yaha sukhI nahIM hotA hai // 54 // 'gaMdhe' ityaadi| anvayArtha-prANI (gaMdhe atitte-gandhe atRptazca) jaba gaMdha viSayameM tRpta nahIM " gaMdhANu" tyAhi ! ma-kyA-gaMdhANuvAeNa-gandhAnupAte ma mnu| thavAthI madha viSaya: parigAheNa-parigraheNa parighaDathI ye 71 ayuta pasturnu uppAyaNe rakkhaNasanioge-utpAdane rakSaNasanniyoge 60 421mAM tathA tenuM 2kSA karavAmAM ane tene potAnA ane bIjAnA upagamAM lagADavAmAM tathA vA vioge ya kahaM suha-vyaye viyoge ca kathaM sukhaM ane| vyaya pAthI tabha vinAza thapAthI ma ta 27 cha. saMbhogakAle ya atittikAle-saMbhogakAle ca atRpsilAme upabhoga kALamAM paNa e jIvane te gaMdhanI tamIne lAbha thato nathI. AthI se avasthAmA paNa te subhI thA nathI. // 54 // "gaMdhe " tyAhi. bha-payArtha-prAdhA gaMdhe atitte ya-gandhe atRptazca nyAre 1 viSayamA uttarAdhyayana sUtra :4 Page #535 -------------------------------------------------------------------------- ________________ priyadarzinI TIkA a0 32 gaMdhaviSaye rAgasyAnarthatvanirUpaNam _ 517 nopaiti, atuSTidoSeNa duHkhIsan , lobhAvilaH parasya adattam atisurabhicampakAdi kusumakastUrIsugandhitailAdivastu / Adatte-gRhNAti, zeSa vyAkhyA pUrvavat // 56 // mUlam-taNhAbhibhUyassa adattahAriNo, gandhe atittassa pariggahe the| mAryAMmusaM vaDDaI lobhadosA, tatthAvidukkhA ne vimuccaI se||56 chAyA-tRSNAbhibhUtasya adattahAriNaH, gandhe atRptasya parigrahe ca / ___ mAyAmRSA varddhate lobhadoSAt , tatrApi duHkhAna vimucyate sH||56|| TIkA--'taNhAbhibhUyassa' ityAdi-- gandhe-gandhaviSayake, parigrahe atRptasya, ataeva tRSNA'bhibhUtasya, adattahAriNaH, mayAmRSA varddhate, tatrApi sa duHkhAt na vimucyate ityanvayaH / zeSa vyAkhyA pUrvavat // 56 // hotA hai taba usa samaya gaMdhake grahaNa karane meM atyaMta Asakta banakara bhI vaha saMtoSa prApta nahIM kara sakatA hai| isa taraha (atuhidoseNa duhI-atuSTidoSeNa duHkhI) isa asaMtoSarUpa doSase duHkhita hokara vaha (parassa-parasya) dusareko bhI gaMdhaviziSTa dravyako (lobhAvile-lobhAvilaH) lobhase malina hokara vinA mAMge vinA pUche grahaNa kara letA hai // 55 // 'taNhA' ityaadi| anvayArtha-gandhameM jaba prANI asantuSTa rahA karatA hai taba vaha usako grahaNa karanekI haraeka prakArase ceSTA kiyA karatA hai| isa taraha usako apanAnekI ceSTArUpa tRSNAse Akula vyAkula banehue usake cittameM usako curAnekA bhAva jagatA hai| aura jaba vaha usako curA letA hai to usake tRpta thatuM nathI tyAre e samaye gaMdhane meLavavAmAM atyaMta Asakata banIne 5 ta saMtoSa prApta 41 zatanathI. 2 // prabhArI atudvidoseNa duhI-atuSTidoSeNa duHkhI masApa pAnA hoSathA humita manIna. te parassa-parasya bhItanA gadha viziSTa dravyana lobhAvile-lobhAvilaH sAmane 10 manAna 12 mAzye tema vagara puchaye laI le che. je 55 " taNhA" tyAha! gaMdhamAM jyAre prANI asaMtuSTa rahyA kare che. tyAre te ene meLavavAnI dareka prakArathI ceSTA karyA kare che. A pramANe ene hAtha karavAnI ceSTArUpa tRSNAthI AkuLavyAkuLa banelA enA cittamAM corI karavAne bhAva jAge che ane jyAre e tene cArI le che. A pachI e cerIne chupAvavA mATe e nAnA prakAranAM uttarAdhyayana sUtra:4 Page #536 -------------------------------------------------------------------------- ________________ uttarAdhyayanasUtre mUlam-mosassa pacchAya puratthaoya, paogakA~leya duhI duraMte / evaM adattANi samAyayaMto, gandhe atitto duhio aeNnnisso||57|| chAyA--mRSA pazcAcca purastAcca, prayogakAle ca duHkhI durantaH / evaM adattAni samAdadAnaH, gandhe atRptaH duHkhitaH anizraH // 17 // TIkA--' mosassa' ityAdi-- evaM gandhe, atRptaH, 'mosassa' mRSAvAdasya, pazcAcca purastAcca, prayogakAle ca, duHkhI san duranto bhavati / evaM adattAni samAdadAnaH, gandhe atRptaH san , tathA aniznaH san duHkhito bhavati, ityanvayaH / vyAkhyA pUrvavat // 57 // uktamevArtha nigamayitumAha-- mUlam-gaMdhANurattassa narassa evaM, katto suhaM hoja kayAI kiNciN| tatthopabhogevi kilesa dukkhaM, nivettaI jassa keeNaM devakhaM // 58 chAyA-gandhAnuraktarasya narasya evaM, kutaH sukhaM bhavet kadAcit kiMcit / tatropabhogepi klezaHdukhaM, nirvatayati yasya kRte khalu duHkham // 58 // gopanake liye vaha aneka prakArase mAyApradhAna asatya bhASaNa kiyA karatA hai| isa taraha isa asatya bhASaNarUpa doSa janita duHkhase vaha kabhI nahIM chUTa sakatA // 56 // 'mosassa' ityAdiisa prakAra gaMdhameM atRpta prANI mRSAvAda bolaneke pahile tathA pIche evaM mRSAvAda bolate samaya duHkhI hotA huA antameM duHkha hI pAtA hai| isa taraha adattako grahaNa karato huA vaha gaMdhameM nahIM tRpta hone ke kAraNa anizra-nirAdhAra hokara duHkhita hI banatA hai // 57 // mAyA pradhAna asatya bhASaNa karatA rahe che. A pramANe asatya bhASaNarUpa dezathI tanA hI 55 chutt4|2| tht| nathI. // 56 // " mosassa" tyAha! A pramANe gaMdhamAM atRpta e e prANuM khoTuM bolatAM pahelAM ane khoTuM bolatI vakhate duHkhI thAya che ane aMte paNa duHkha ja pAme che. A pramANe pArakI vastune meLavyA pachI paNa e gaMdhathI tRpta thatuM nathI. atuminA kAraNe nirAdhAra banIne e sadA dukhita ja rahe che. paNa uttarAdhyayana sUtra:4 Page #537 -------------------------------------------------------------------------- ________________ priyadarzinI TIkA a. 32 gaMdhaviSaye dveSasyAnarthatvanirUpaNam TIkA--' gaMdhANuratassa ' ityAdi - 9 evaM gandhAnuraktastha, narasya kadAcit kiMcit sukhaM kuto bhavet yasya kRte dukhaM nirvartayati, tatra gandhAnurAge, tathA upabhoge'pi = gandhasyopabhoge'pi kleza duHkhaM bhavati / sa upabhogaH kathaMbhUta ? ityAha- 'jassa' iti / yasyopabhogasya kRte dukhaM nirvartayati / zeSa vyAkhyA pUrvavat // 58 // evaM gaMdhaviSaye rAgo'nartha heturityuktam, atha tatra dveSo'pyanarthaheturityAhamUlam - emeva gaMdhemmi gao peosaM, uveI dukkhohaparamparAo / paTThacitto yaciNai kammaM, jaM' se puNo hoI dehaM vivAMge // 59 chAyA -- evameva gandhe gataH pradveSaM, upaiti duHkhaughaparamparAH / madviSTacittazca ninotikarma, yattasya punaH bhavati duHkhaM vipAke // 59 // TIkA - ' emeva ' ityAdi - gandhe pradveSaM gataH, evameva duHkhaudhaparamparAH, upaiti / api ca madviSTacittaH san yat karma cinoti, tasya vipAke punarduHkhaM bhavati ityanvayaH vyAkhyA pUrvavat / / 59 / / 'gaMdhANu' ityAdi / isa prakAra gaMdhaguNa meM anurakta bane hue prANIko kisI bhI samayameM thoDA sA bhI sukha kaise ho sakatA hai| jaba usa gandhameM anurAga karane para duHkha hotA hai to usake upabhoga meM bhI duHkha hI milegaa| phira yaha kitane AzcaryakI bAta hai ki jo jIva isake upabhogake liye duHkha pAtA hai // 58 // isa prakAra gaMdhake viSayameM rAgako anarthakA hetu kaha kara aba 'dveSa bhI anarthakA hetu hai' so kahate haiM - 'emeva' ityAdi / 519 66 gaMdhANu" tyAhi ! A pramANe gaMdha guNamAM anurakta banelA prANIne kAi paNa samaye thoDu' paNa sukha kayAMthI maLI zake? jyAre e gaMdhamAM anurAga karavAthI duHkha thAya che teA pachI e maLyA chatAM paNa duHkha ja maLavAnuM, chatAM paNa keTalA AzcaryanI vAta che ke, aneka rIte zarUmAM ane pachIthI duHkhAnA anubhava karavA chatAM paNa jIva enA upabhAga mATe taDapatAja rahe che. 58aaaa A pramANe gaMdhanA viSayamAM rAgane anartha nA hetu kahI have dveSa paNa anathnaa hetu che' me matalAve che - " emeva " tyAhi. " uttarAdhyayana sUtra : 4 Page #538 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 520 uttarAdhyapanasUtre gandhaviSaye rAgadveSayoranuddharaNe doSA uktAH, atha taduddharaNe guNamAha-- mUlam-gaMdhe viratto marguo visogo, eeNa dukkhohaparampareNa / nai lippaI bhavamajjhe visaMto,jaleNa vA pukkhariNI pNlaasN||60 chAyA--gandhe viraktaH manujaH vizokaH, etayA duHkhaughaparamparayA / na lipyate bhavamadhye'pisan, jalena iva puSkariNI palAzam // 60 // TIkA--'gaMdhe viratta' ityAdi-- gandhe-manojJe amanojJe ca gandhe, viraktaH, vizokaH, manujaH, bhavamadhye'pi san , etayA duHkhaughaparamparayA na lipyate / tatra-dRSTAntamAha-'jaleNa vA' ityAdi / jalena puSkariNI palAzamiva, ityanvayaH / zeSa vyAkhyA prAgvat / / 60 // // iti ghrANendriyaprakaraNam // isa prakAra gaMdha-amanojJagaMdhake viSaya meM arUci pariNAma svarUpa dveSabhAvako prApta huAjIva isI tarahase duHkhoMkI paramparAoMko bhogA karatA hai| tathA usameM pradviSTacitta banakara jo karma upArjana karatA hai so jaba unakA vipAkakAla AtA hai usa samaya yaha punaH duHkhI hI hotA hai / / 19 // gaMdhake viSayameM rAgadveSake nahIM haTAnemeM doSa kahe, aba rAgadveSake haTAnemeM guNa kahate haiM-'gaMdhe' ityaadi| manojJagaMdha evaM amanojJagaMdhase virakta prANI zoka rahita hokara saMsArameM rahatA huA bhI pUrvokta isa duHkha paramparAse kabhI bhI lipta nahIM hotA hai jaise pAnImeM rahatA huA kamalinIkA patra pAnIse alipta rahatA hai / / 60 // A pramANe gaMdha-amanejha gaMdhanA viSayamAM arUci pariNAma svarUpa vaiSabhAvane prApta banela jIva A prakAranI duHkhanI paraMparAone bhegavyA kare che. tathA enAmAM pradviSTa citta banIne kamanuM upArjana kare che. te jyAre tene vipAkakALa Ave che e samaye te pharIthI duHkhI ja rahe che. te pa9 gaMdhanA viSayamAM rAgadveSane na haTAvavAnA deSane kahyA, have rAgadveSane vAnA guthne 4 cha.-"gaMdhe " tyA ! mane gaMdha ane amane jJa gaMdhathI virakata prANu zeka rahita banIne saMsAramAM rahevA chatAM paNa pUrvokta A duHkha paraMparAthI kadi paNa lipta thatA nathI. jema pANImAM rahevA chatAM paNa kamaLapatra pANIthI alipta rahe che. jo uttarAdhyayana sUtra :4 Page #539 -------------------------------------------------------------------------- ________________ priyadarzinI TIkA. a0 32 pramAdasthAnavarNane jivendriyanirUpaNam // atha jihvendriyaprakaraNam // 99 mUlam - jIhAe resaM garhaNaM vaiyaMti, taM rAgaheDaM tu maNunna maahu| taM" doheuM amanna mA~hu, sa~mo ya~ jo tesuM se vIyarogeo // 61 chAyA -- jihvAyAH rasaM grahaNaM vadanti, taM rAgahetuM tu manojJamAhuH / taM dveSahetuM amanojJamAhuH, samasta ya svayoH sa vItarAgaH // 61 // TIkA- ' jIhAe rasaM ' ityAdi - 521 rasaMrasyate, asvAdyate, tiktAdi paJcaprakArakastam, jihvAyAH = jihvendriyasya grahaNam - AkarSakaM vadanti / manojJaM taM rAgahetumAhuH / amanojJaM taM dveSahetumAhuH / yastu tayoH samaH sa vItarAgaH = vItarAga iva bhavati, ityanvayaH / zeSa vyAkhyA pUrvavat // 61 // mUlam - rasassa jiMbbhaM garhaNaM vaiyaMti, jibbhAeM resa gahaNaM vayaMti / rAssa heuM samannaM mAhu, dosessa heuM" amana mohu // 62 // isa taraha ghrANendriyakA prakaraNa kahA aba jihvAindriyakA prakaraNa kahate haiM - 'jIhAe' ityAdi / anvayArtha - jisako jihvAindriya dvArA AsvAdita kiyA jAya vaha rasa hai / yaha tiktAdikake bhedase pAMca prakArakA hai| (jIhAe gahaNaM rasaM vayaMti - jihvAyAH grahaNaM rasaM vadanti) jihvA indriyakA AkarSaka rasa kahA gayA hai / (mannaM rAgaheDaM Ahu-manojJaM rAgahetuM AhuH) manojJa rasa rAgakA kAraNa kahA hai| (amaNunnaM taM dosaheDaM Ahu-amanojJaM taM dveSahetuM AhuH ) amanojJa rasa dveSakA kAraNa kahA hai| ( tesu jo samo sa vIyarAgotayoH yaH samaH sa vItarAgaH ) ina donoM meM jo samabhAva rakhatA hai vaha vItarAga hai // 61 // A pramANe ghrANendriyanuM prakaraNa kahevAyu, have jInhA IndriyanuM prakaraNa uDe che - " jIhAe" ityAdi / anvayA--jene jInhA Indriya dvArA AsvAdita karavAmAM Ave te rasa che mA mATA, tImA, vigerenA lehathI pAMya prAranA che. jIhAe grahaNaM rasaM vayaMti - jihvayAH grahaNaM rasaM vadanti 70dvA dhandriyanuM khArpazu rasa uDevAyeya che. maNunnaM rAgacheu Ahu-manojJa rAgahetu Ahu bhanojJa rasa rAgarnu azubhatAbavAmAM Aveda che. amaNunnaM taM dosaheu Ahu-amanojJa N taM doSahetuM AhuH sabhanojJa rasa dveSa ra matavAyesa che. tesu jo samo sa vIyarAgo - tayoH yaH samaH sa vItarAgaH mA bhannemAM ne sabhalAva rAje che te vitarAga che. // 61 // u0 66 uttarAdhyayana sUtra : 4 Page #540 -------------------------------------------------------------------------- ________________ uttarAdhyayanasUtre chAyA -- rasasya jihvAM grahaNaM vadanti, jihvAyAH rasaM grahaNaM vadanti / rAgasya hetuM samanojJamAhuH, dveSasya hetuM amanojJamAhuH // 62 // TIkA - - ' rasassa jinbhaM ' ityAdi -- 522 jihvAM rasasya grahaNaM = grAhakaM vadanti / tathA rasaM jihvAyAH, grahaNaM grAhyaM vadanti / samanojJAM= manojJena manojJarasena saha vartate iti samanojJA, manojJarasaviSayikA tAM, manojJarasAnuSaGgiNIM jihvAmityarthaH / rAgasya hetumAhuH, amanojJam - amanojJarasaviSayikAM, amanojJarasAnuSaGgiNIM jihvAmityarthaH, dveSasya hetumAhuH, ityanvayaH / zeSa vyAkhyA pUrvavat // 62 // mUlam - rasesu jogiddha muveI tibvaM, akaliyaM pavaI se viNIsaM / rAgIure vaDizavibhinnakae, macche jahA AmisabhoMga giddhe // 63 // chAyA -- raseSu yo gRddhimupaiti tItrAM, AkAlikaM saM prApnoti vinAzam / rAgAturaH baDizavibhinnakAyaH, matsyaH yathA AbhiSabhogagRddhaH // 63 // TIkA -- ' rasesu ' ityAdi -- yo raseSu tIvra gRddhimupaiti sa AkAlikaM vinAzaM prApnoti / tatra dRSTAntamAha' rAgAure' ityAdi / rAgAturaH, AmiSabhogagRddhaH = AmiSasya - mAMsasya, bhoge ' rasassa ' ityAdi / jihvA indriya rasakI grAhikA mAnI gaI hai tathA jihAkA grAhya rasa mAnA gayA hai| inameM manojJa rasa rAgakA hetU tathA amanojJa rasa dveSakA hetu kahA gayA hai // 62 // 'rasesu' ityAdi / anvayArtha - ( jo rasesu giddhiM uvei se akAliyaM viNAsaM pAvaiyaH raseSu tIvrAM gRddhiM upaiti sa akAlikaM vinAzaM upaiti ) jo prANI rasameM tIvra gRddhiko dhAraNa karatA hai vaha akAlameM mRtyuko pAtA hai jaise 66 rasassa " ityAhi ! jInhA Indriya rasane grahaNa karanAra mAnavAmAM Avela che tathA jInhAne grAhya rasa mAnavAmAM Ave che. temAM maneAjJarasa rAganA hetu, tathA amanejJa rasa dveSanA hetu khatAvavAmAM Avela che. 562aa " rasesu " tyAhi ! manvayArtha - jo rasesu giddhiM uvei se akAliyaM viNAsaM pAvai-yaH raseSu vRddhi upaitisa akAlikaM vinAzaM upaiti ? ANI rasabhAM tIvra bolupatA rAdhe he te kSaNabhAM bhRtyune bhAbhe che. prema rAgAure vaDiza vibhinnakAe macche Amisa uttarAdhyayana sUtra : 4 Page #541 -------------------------------------------------------------------------- ________________ priyadazinI TIkA a0 32 pramAdasthAnavarNane jivendriyanirUpaNam 523 khAdane gRddhaH, matsyaH vaDizavibhinnakAyaH="agrabhAgasaMgrathitamAMsA, kuTilIkRtA, matsyavedhanakazalauhazalAkA, baDizamucyate" tena vibhinna kAyaH-vidAritadehaH san yathA-AkAlikaM vinAzaM prAmoti tadvadityarthaH / zeSa vyAkhyA pUrvavat / / 63 // mUlam-jeyAvi dosaM samuvei tivaM, taMsikkhaNe seu~ uvei dukkhN| dudaMtadosaNa saeNNa jaMtu, na kiMci rassaM avarajjhaI se // 6 // chAyA-yazcApi dveSaM samupaiti tIvra, tasmin kSaNe sa tu upaiti duHkham / durdAntadoSeNa svakena jantuH, na kiJcit raso'parAdhyati tasya // 64 // TIkA-'jeyA vi' ityAdi yazca jantu stInaM dveSaM samupaiti, sa tu tasmin kSaNe'pi svakena durdAntadoSeNa dukhaM upaiti, rasastasya kiMcit nAparAdhyati, ityanvayaH / vyAkhyA pUrvavat // 64 // (rAgAure vaDizavibhinnakAe macche Amisabhogagiddhe-rAgAturaH baDizavibhinnakAyaH matsyaH AmiSabhogagRddhaH) mAMsake khAne meM lolupa banA huA matsya usake rAgase Atura banakara baDiza ( kAMTese biddha hokara akAlameM mRtyuko pAtA hai| bhAvArtha-machalIko pakaDanevAle dhIvara eka loheke Ter3Inoka vAle kAMTemeM mAMsakhaNDa laTakAkara usako pAnImeM Dorese bAMdhakara DAla dete haiN| machalI usa mAMsakhaMDako jyoM hI khAtI haiM tyoM hI vaha kAMTA usake galemeM ghusa jAtA hai| isa taraha vaha machalI usa kAMTemeM viddha hokara usake hAtha par3akara akAlameM mRtyuko pAtI hai| isI taraha jo jihvAindriyakA lolupI hotA hai vaha bhI akAlameM apane prANoMko gavA~ detA hai // 63 // bhogagiddhe-rAgAturaH baDizavibhinna kAyaH matsyaH AmiSabhogagRddhaH bhAMsane mApAmA lepa banela mAchaluM enA rAgamAM Atura banIne galanA kAMTAmAM phasAIne akALe mRtyu pAme che. bhAvArtha-mAchalAne pakaDanAra mAchImAra eka leDhAnA vAMkI aNIvALA kAMTAmAM mAMsane kaTako laTakAvIne derAthI bAMdhI tene pANImAM laTakAvI de che. mAchaluM e mAMsanA TukaDAne khAvA jAya che tyAM e aNIdAra kaTe tenA gaLAmAM ghusI jAya che A pramANe e mAchalI te kAMTAmAM sapaDAIne macchImAranA hAthamAM pakaDAI jaI akAlamAM mRtyu pAme che. A ja pramANe je jIva jI hA Indriyane lolupI hoya che te paNa akALe pitAnA prANane zubhAvI cha. // 6 // uttarAdhyayana sUtra:4 Page #542 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 524 uttarAdhyayanasUtre ___ rAgodveSazca sakalAnarthaheturityuktam , atha dveSasya rAgahetukatvAd rAga evamahAnanartha heturiti sa eva prathamaM parihAryaiti bodhayitumAhamUlam-egaMtaratte ruire rasammi, aMtAlise se kuMNaI paosaM / dukkhassa saMpIla muMveibole, ne lippaI teNe muMNI viroNgo||65 chAyA-ekAntaraktaH rucire rase, atAdRze sa karoti pradveSam / duHkhasya sampIDamupaiti bAlaH, na lipyate tena munirvirAgaH // 65 // TIkA-'egaMtaratte' ityAdi yastu rucire rase, ekAntarakto bhavati, sa bAlaH atAdRzearucire rase, padveSaM karoti, ataeva duHkhasya-sampIDaM upaiti, virAgo munistu tena na lipyate, ityanvayaH / vyAkhyA pUrvavat // 65 // 'jeyAvi' ityaadi| jo jantu amanojJa rasameM tIvra dveSa dhAraNa karatA hai vaha usa kSaNameM bhI apane hI durdAnta doSakI vajahase duHkhI hotA hai| rasakA isameM kucha bhI doSa nahIM hai // 64 // isa prakAra dveSako sakala anarthoM kA hetu kaha kara aba rAgako sakala anarthoM kA hetu batalAte haiM-'egaMtaratte' ityaadi| __ jo prANI rucira-manohara rasameM ekAntarUpase anukta hotA hai vaha pAla hai kyoM ki vaha isa sthitimeM amanojJa rasameM dveSa karane laga jAtAhai isIliye vaha duHkhoMko pAtA hai| jo ina donoM avasthAmeM rAgadveSa nahIM karatA hai vaha muni usa duHkhase rahita ho jAtA hai // 65 // ___"jeyAvi" tyAha! je jatu amane rasamAM tIvra TheSa dhAraNa kare che, te e kSaNamAM paNa pitAnA ja dutadeSanA kAraNe duHkhI thAya che. rasane AmAM kAMI paNa deSa nathI. 64 A pramANe dveSane saghaLAM anarthone hetu batAvIne have rAgane saghaLA sanayAnA tu mAve che.-" ergataratte" tyAhi! je prANu manahara rasamAM ekAntarUpathI anurakta bane che e bALa che. kemake, te e sthitimAM amanesa rasamAM TheSa karavA lAgI jAya che. A kAraNe te ene bhegave che. je A banne avasthAmAM rAga dveSa karatA nathI e muni e dukhathI rahita thaI jAya che. 16pA uttarAdhyayana sUtra:4 Page #543 -------------------------------------------------------------------------- ________________ priyadarzinI TIkA a0 32 pramAdasthAnavarNane jivendranirUpaNam 525 rAga eva hiMsAdyAsravaheturiti hiMsAdidvAreNa rAga eva duHkhasya mUlakAraNamiti SaDbhargAthAbhirAha-- mUlam - rasANugAsANugae ye jIve, carAcare hiMsaI garUve / ciMttehiM te paritAvei bAle, pIleI attaguru kiliM // 66 // chAyA - rasAnugAzAnugataca jIvaH, carAcarAn hinasti anekarUpAn / citraistAna paritApayati bAlaH pIDayatyAtmArthaguruH kliSTaH ||66|| TIkA--' rasANugAsANugae ' ityAdi -- kliSTaH, ataeva - AtmArthaguruH, ataeva bAlaH, rasAnugAzAnugataH, jIvaH, anekarUpAn, carAcarAn = carAn - bhakSaNArtha mRgamInaprabhRtIn acarAn- kandamUlazAkAdIn hinasti, kAMci tAn vicitraiH paritApayati, kAMzcittu pIDayati, ityanvayaH / zeSa vyAkhyA pUrvavat // 66 // mUlam - rasANuvAeNa pariggaheNaM, uppoyaNe rakkhaNasannioge / vaiye viyoge ye kahaM suhaM se, saMbhogakAle ye atittilAbhe // 67 " rAga hI hiMsAdi AsravakA hetu hai isaliye hiMsAdiko lekara rAga hI duHkhakA mUla kAraNa hai isa bAtako sUtrakAra chaha gAthAoMse kahate haiM 'sAgA' ityAdi / rasake anurAga se pIDita huA jIva sarva prathama saMpAdanIya kAryoM meM rasase apane Apako santuSTa karanA hI pradhAna kartavya mAnatA hai / isI - liye vaha aneka trasa aura sthAvara jIvoMkI hiMsA karatA hai / unameM yaha kinhIM 2 jIvoMko mRga, mIna AdikoMko khAneke liye vividha prakArake upAyoM dvArA mAratA hai aura kinhIM 2 phala, mUla, kanda, AdikoM ko yaha pIDita aura paritApita karatA hai // 66 // rAga ja hiMsAdi AsravanA hetu che. A kAraNe hiMsAdine laine rAga ja duHkhanuM mULa kAraNa che A vAtane sUtrakAra cha gAthAothI kahe che. 66 rasANugA " ityAdi ! rasanA anurAgathI pIDita baneleA jIva sarva prathama saMpAdanIya kAryoMmAM rAte pAtAnI RRtane saMtuSTa karavAmAM ja pradhAna kartavya mAne che. Aja kAraNe te aneka trasa ane sthAvara jIvAnI hiMsA kare che. AmAM te kAI kAI jIvAte haraNa, mAchalAM, AdikAne khAvAmATe vividha prakAranA upayAthI mAre che ane phAI kAI mULa mULa ke, AphrikAne e pIDA paheAMcADIneparitApita kare che.66) uttarAdhyayana sUtra : 4 Page #544 -------------------------------------------------------------------------- ________________ uttarAdhyayanasUtre chAyA -- rasAnupAte khalu parigraheNa, utpAdane rakSaNasanniyoge / vyaye viyoge ca kva sukhaM tasya, sambhogakAle ca atRptilAbhaH // 67 // TokA--' rasANuvAraNa ' ityAdi- rasAnupAte parigraheNa = rasa viSaye mUrcchAzma kena hetunA, utpAdane rakSaNasanniyoge vyaye viyoge tasya kva sukhaM sambhogakAle ca, atRptilAbhe sati kva sukhaM, ityanvayaH / zeSa vyAkhyA pUrvavat // 67 // 526 rasaviSaye tRptiprApti rahitasya ye doSo bhavanti tAnAha- mUlam - rese atitte ya pariggahammi, sattovaisatto nai uI tuhi / atuTThidoseNa duhI parasse, lobhAvile AyayaI aMdattaM // 68 // chAyA -- rase atRptatha parigrahe, saktopasakto na upaiti tuSTim / atuSTidoSeNa duHkhI parasya, lobhAvilaH Adate adattam // 68 // TIkA--' rase atitte ' ityAdi -- 9 rase, atRptazca parigrahe = parigrahaviSaye rase saktopasaktastuSTi no paiti, atuSTi'rasANuvAraNa' ityAdi / jaba jIvakI manojJa rasameM Asakti baDha jAti hai to vaha usa rasa ko grahaNa karane kI icchAse usa rasa viziSTa vastukA upArjana karatA hai usakI prApti hone para phira usakA saMrakSaNa karatA hai / apane nimitta yA parake nimitta usakA upayoga karatA hai| jaba usakA vyaya evaM viyoga ho jAtA hai taba usameM isako duHkha honese sukha kaise mila sakatA hai / upabhoga kAlameM bhI usase yathAvat tRpti nahIM hotI hai / ataH usa avasthAmeM bhI yaha jIva sukhI nahIM ho sakatA hai || 67|| 'rasANu vAeNa" tyAhi ! jyAre jIvanI maneAjJa rasamAM Asakti vadhI jAya che tyAre te erasane grahaNa karavAnI IcchAthI e rasa viziSTa vastunuM upArjana kare che. enI prApti thavAthI pachI enuM saMrakSaNa kare che peAtAnA nimitta ke bIjAnA nimitta tenA upayAga kare che. jyAre enA vyaya ane viyeAga thaI jAya che tyAre emAM tene duHkha thavAthI sukha kayAMthI maLI zake? upabhAga kALamAM pazu enAthI yathAvat tRpti thatI nathI. AthI e avasthAmAM paNa e jIva sukhI thaI zakatA nathI. tArA 66 uttarAdhyayana sUtra : 4 Page #545 -------------------------------------------------------------------------- ________________ priyadarzinI TIkA a0 32 pramAdasthAnavarNane jihavendriyanirUpaNam 527 doSeNa duHkhI san , lobhAvilaH parasya adatta khaNDakhAdyaphalAdikaM rasavadvastu Adatte / ityanvayaH / zeSa vyAkhyA pUrvavat // 68 // mUlam-taNhAbhibhUyassa adattahAriNo, rase atittassa pariggahe ye| mAyAMmusaM vaDDaI lobhadosA, tatthAvi dukkhoM ne vimuccaI se"||69 chAyA--tRSNAbhibhUtasya adattahAriNaH, rase atRptasya parigrahe ca / mAyAmRSA varddhate lobhadoSAt , tatrA'pi duHkhAnna vimucyate sH||69|| TIkA-taNhAbhibhUyassa' ityAdi rase rasaviSayake parigrahe-mUrchAtmake ca atRptasya, ataeva tRSNAbhibhUtasya, adattahAriNaH, lobhadoSAt mAyAmRSA varddhate, tatrA'pi mRSAbhASaNe'pi, saH adattAdAnazIlaH duHkhAt na vimucyate, ityanvayaH / zeSa vyAkhyA pUrvavat // 69 // rasameM jo tRpta nahIM hai usake doSa kahate haiM--'rase' ityaadi| jaba prANI rasameM atRpta banA rahatA hai to vaha usakI cAhanAmeM hI rAtadina tatpara rahatA hai| jaba vaha usako prApta ho jAtA hai to vaha usameM atyaMta Asakta bana jAtA hai aura yahAM taka usakI dazA ho jAtI hai ki vaha parakIya khAMDa, khAjA, phala Adi vastuoMko bhI binA diye hI grahaNa karane lagatA hai // 6 // 'taNhA0' ityaadi| rasako apanAnerUpa parigrahameM atRpta tathA tRSNAse vyApta prANImeM adatta vastuke grahaNa karane para lobhake doSase mAyA yukta mRSA bhASaNa adhika baDha jAtA hai| usa mRSAbhASaNameM bhI vaha adattAdAnazIla vyakti duHkhase nahIM bacatA hai // 69 // 2sabhA ne tRpti nathI, menA hoSa 4 cha.-"rase" tyA. jyAre prANI rasamAM atRpta banI rahe che te e enI cAhanAmAM ja rAta divasa tatpara rahe che. jyAre e tene prApta thaI jAya che tyAre te enAmAM ekadama Asakta banI jAya che. AmAM enI dazA evI thaI jAya che ke, te bIjAnI khAMDa, khAjA, phaLa, Adi vastuone paNa vagara Akhe upADI le che,68 " taNhA" tyAha! rasane apanAvavArUpa parigrahamAM atRpta tathA tRSNathI vyApta prANImAM bIjAnI vagara ApelI vastunuM grahaNa karavAthI lAbhanA deSathI mAyAyukta mRSA bhASaNuM ghaNuM pramANamAM vadhI jAya che ane e mRSAbhASaNamAM paNa e adattA dAnazIla vyakita duHkhathI bacI zakatI nathI. chellA uttarAdhyayana sUtra:4 Page #546 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 528 uttarAdhyayanastre mUlam - morsessa pacchIya purasthaMo ya, paogakAle ya duhI durante / evaM adattaNi samAyeyeto, rese atitto duhio aMNisso // 70 // chAyA -- mRSAvAdasya pazcAcca purastAcca, prayogakAle ca duHkhI durantaH / evam adattAni samAdadAnaH, rase atRptaH duHkhitaH anizraH // 70 // TIkA - 'mosassa ' ityAdi -- 'mosassa ' mRSAvAdasya, pazcAcca, purastAcca, prayogakAle ca duHkhIsan duranto bhavati evam adattAni samAdadAnaH, rase - rasaviSaye, atRptaH san tathAanizraH san duHkhito bhavati, ityanvayaH zeSa vyAkhyA pUrvavat // 70 // uktamevArtha nigamayitumAha- mUlam - rasANuraMttassa narassa evaM katto suhaM hojja kayAi kiMci / tatthopai bhogevi kilesa dukkhaM, nivvaittaI jassa kareMNa duHkhaM // 71 // chAyA -- rasAnuraktarasya narasya evaM kutaH sukhaM bhavet kadAcit kiJcit / tatropabhoge'pi klezadukhaM, nivarttayati yasya kRte khalu duHkham // 71 // 'moeta' ityAdi / yaha jIva jaba mRSAvAdake bolanemeM paTu bana jAtA hai taba bhI yaha usa bhASaNa ke pahile aura pIche tathA usake bolate samaya meM bhI duHkhI hokara duHkhada avasAnavAlA hI hotA hai / arthAt mRSAvAdakA phala usako duHkha bhoganerUpa hI milatA hai| isa prakAra adattako grahaNa karate hue tathA rasameM atRpta bane hue usa prANIkA saMsArameM koI bhI sahAyaka nahIM hotA hai| isa prakAra rasAbhilASI vyakti usameM atR honeke kAraNa sukhI na hokara pratyuta dukhI hI banA rahatA hai // 70 // " mosarasa " ityAhi ! e jIva kheTu khelavAmAM jyAre paTTu banI jAya che tyAre paNa te e bhASaNanA pahelAM ane pachIthI tathA ene khelavAnA samaye paNa du:khi thaIne duHkhada avasAna vALA ja bane che. arthAta mRSAvAdanuM phaLa tene duHkha lAgavavA rUpaja maLe che. A pramANe adattane grahaNa karavA jatAM rasamAM atRpta banela e prANIne saMsAramAM koI paNa sahAyaka banate nathI. A pramANe rasAbhi. lASI vyakti enAmAM atRpta rahevAnA kAraNe sukhI na banatAM kharekhara du:khija manI rahe che. // 70 // uttarAdhyayana sUtra : 4 Page #547 -------------------------------------------------------------------------- ________________ priyadarzinI TIkA a0 32 pramAdasthAnavarNane jihavendriyanirUpaNam 529 TIkA---' rasANurattassa' ityAdi-- evaM rasAnuraktasya narasya kadAcit kiJcit sukhaM kuto bhavet , tatra rasAnurAne tathA-upabhoge'pi-rasopabhoge'pi, klezadukha bhavati, yasya-upabhogasya kRte dukhaM nivartayati, ityanvayaH zeSa vyAkhyA pUrvavat // 71 // evaM rasaviSaye rAgo'nartha heturityuktam , atha tatra dveSo'pyanarthaheturityAhamUlam-emevaM resammi gao peosaM, uveI dukkhohprNpraao| paduddacittoya ciNAi kammaM, jaM se puNo hoI haM vivA~ge // 72 chAyA--evameva rase gataH pradveSaM, upaiti duHkhaughaparamparAH / pradviSTacittazca cinotikarma, yattasya punaH bhavati dukha vipAke // 72 // TIkA---' emeva rasammi' ityAdi rase pradveSaM gataH, evameva yathA rasAnuraktastathaiva, duHkhaughaparamparAH, upeti, tathA-pradviSTacittazca yat karma cinoti, tasya vipAke punadukhaM bhavati / itynvyH| zeSa vyAkhyA pUrvavat / / 72 // ukta arthako hI phira kahate haiM--'rasANu' ityaadi| isa prakAra jo prANI rasameM anurakta mativAlA hotA hai usako kahIM para kucha bhI sukha nahIM milatA hai| jisa rasAnurAgameM tathA usa rasake upabhogameM bhI jaba kleza evaM duHkha bhogatA hai to patA nahIM usake upabhoga karaneke liye kyoM yaha lAlAyita rahatA hai aura kyoM usake upabhoga karaneke nimitta duHkha bhogatA hai ? // 7 // ___ rasaviSayarAgako anarthakA hetu kahA aba dveSako anarthakA hetu kahate haiM-'emeva' ityaadi| se marthana 4 izathI 4 cha.-" rasANu" tyAhi. A pramANe je prANa rasamAM anurakta mativALo thAya che ene koI paNa sthaLe kAMI paNa sukha maLatuM nathI. je rasAnurAgamAM tathA e rasanA upagamAM paNa jyAre kaleza ane duHkhabhegave che te khabara nahI ke, Ane upabhega karavAmAM te zA mATe lavalIna banI rahe che. ane kema ene upabhega karavA nImita duHkha bhogave che. AvA rasa viSaya rAgane anarthane hetu kahyo, have TheSane anarthane hetu kahe che" ebheva" tyAha! rasamAM je hepa kare che e paNa evI pUrvokta dukha paraMparAne bhagave che u0 67 uttarAdhyayana sUtra :4 Page #548 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 530 uttarAdhyayanasUtre rAgaviSaye rAgadveSayoranuddharaNe doSA uktAH, atha taduddharaNe guNamAha-- mUlam-rase viratto maNuo visogo, eeNa dukkhohaparampareNe / nai lippaI bhavamajhe vi saMto, jaleNa vA pokkhariNI palAsaM // 73 chAyA--rase viraktaH manujaH vizokA, etayA duHkhaughprmpryaa| na lipyate bhavamadhye'pi san , jalena iva puSkariNI palAzam // 73 // TIkA--' rase viratto' ityAdi-- rase viraktaH, vizokaH, manujA, bhavamadhye'pi san , etayA duHkhaughaparamparayA na lipyate, jalena puSkariNI palAzamiva, ityanvayaH / vyAkhyA pUrvavat / / 73 // // iti jihvendriyaprakaraNam // atha sparzanendriprakaraNammUlam-kAyassai phAsaM gahaNaM vayaMti, taM rAgaheDaM u meNunna maahu| taM doseheuM ama'Nuna mAhu, samo ya jo tesu sa vIyarogo // 7 // chAyA-kAyasya sparza grahaNaM vadanti, taM rAgahetuM tu manojJamAhuH / ___taM dveSahetuM amanojJa mAhuH, samazca yastayoH sa vItarAgaH / / 74 // rasameM jo dveSa karatA hai vaha bhI isI pUrvokta duHkha paramparAko bhogatA hai| tathA pradviSTacitta honekI vajahase yaha jIva jina karmoM kA saMcaya karatA hai jaba unakA vipAkakAla AtA hai to yaha punaH jyoMkA tyoM duHkhI hone lagatA hai // 72 // rasa viSayaka rAgadveSake nahIM haTAne ke doSa kahe aba rAgadveSake haTAnemeM guNa kahate haiM-'rase' ityAdi / / ___ rasameM virakta banA huA prANI zoka rahita ho jAtA hai aura vaha saMsArameM rahatA huA bhI kamalapatra jisa prakAra jalase lipta nahIM hotA hai usI prakAra duHkha paramparAse lipta nahIM hotA hai // 73 // tathA praSTi citta hovAnA kAraNe e jIva je karmone saMcaya kare che, jyAre tene vipAka kALa Ave che tyAre e pharIthI jemane tema duHkhI thavA mAMDe che. mArA rasa viSayaka rAgadveSane na haTAvavAnA deSane kahyuM, have rAga dveSane haTA pavAnA gura cha.-" rase" tyAla! rasamAM virakta banela prANa zaka rahita banI jAya che ane te saMsAramAM rahevA chatAM paNa kamalapatra je pramANe pANImAM lipta nathI thatuM te pramANe dukha paraMparAthI lipta thatuM nathI. 73 uttarAdhyayana sUtra :4 Page #549 -------------------------------------------------------------------------- ________________ priyadarzinI TIkA a0 32 pramAdasthAnavarNane sparzanendriyanirUpaNam TIkA -' kAyassa ' ityAdi sparza = spRzyate, iti sparzaH - sparzanendriyaviSayaH zItoSNAdyaSTavidharUpaH tam, kAyastha - iha kAyaH - sparzanendriyam idaM sarva zarIragatamiti bodhanArthaM kAyazabdopAdanam / tasya - sparzanendriyasya, grahaNaM vadanti, manojJaM mRdvAdikaM taM tu rAgahetumAhuH / amanojJam = karkazAdikaM taM dveSahetumAhuH | yastayoH samaH, sa vItarAgaH zeSa vyAkhyA pUrvavat // 74 // 531 10 mUlam - phAsasa kIyaM gahaNaM vaiyaMti, kAryassa phAsa gahaNaM vayaMti / rAgasa hetuM samanna mAhu, dosassa heu~" amaNunnaM mAhu // 75 chAyA - sparzasya kArya grahaNaM vadanti, kAyasya sparza grahaNaM vadanti / rAgasya hetuM samanojJamAhuH, dveSasya hetuM amanojJamAhuH // 75 // TIkA- ' phAsassa kArya ' ityAdi kArya sparzasya grahaNaM vadanti, sparza kAyasya grahaNaM vadanti / samanojJaM - manojJaviSayaka kArya sparzanendriyam rAgasya hetumAhuH / amanojJaM-amanojJaviSayakaM kAryaM sparzanendriyaM, dveSasya hetumAhuH ityanvayaH / zeSa vyAkhyA pUrvavat // 75 // " jihendriyakA prakaraNa kahA, aba sparzanendriyakA prakaraNa kahate haiM'kAsa' ityAdi / anvayArtha - ( phAsaM kAyassa gahaNaM vayaMti - sparza kAyasya grahaNaM vadanti ) sparza viSaya sparzana indriyakA kahA hai tathA (taM maNunnaM rAgahe AhutaM manojJa rAgahetuM AhuH ) manojJa usa sparzako rAgakA hetu kahA hai| (amaNaM dosaheDaM Ahu-amanojJaM dveSahetuM AhuH) amanojJa jo sparza hotA hai vaha dveSakA hetu hotA hai| (tesu jo samo sa vIyarAgotayoH yaH samaH sa vItarogaH) ina donoM meM jo samabhAva rakhatA hai vaha vItarAga kahA jAtA hai // 74 // jInhA IndriyanuM prakaraNa kahyuM have sparzendriyanuM prakaraNa kahe che.66 kAyassa " ityAhi ! manvayArtha -- phArsa kAyassa gahaNaM vayaMti - sparza kAyasya grahaNaM vadanti sparza viSaya syarzana indriyane he che tathA taM maNunnaM rAgaheu Ahu-taM manojJa rAgahetu AhuH manojJa sevA se sparzane rAganI hetu matAveva che. amaNunnaM dosa 'he' Ahu-amanojJa' dveSahetu AhuH amanojJa ne sparza hoya che te dveSA hetu hoya che. tesu jo samo sa vIyarAgo - tayoH yaH samaH sa vItarAgaH mA jannemAM je samabhAva rAkhatA hAya che te vItarAga kahevAya che. rAjA uttarAdhyayana sUtra : 4 Page #550 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 532 uttarAdhyayanasUtre mUlam - phAsesu jo gehi muvei tivvaM, akauliyaM pauvai seM viNAsaM / rAgAure sIya jalAvaMsanne, gAhahIe mehise va vanne // 76 // chAyA - sparzasya yo gRddhimupaiti tIvrAM, AkAlikaM sa prApnoti vinAzam / rAgAturaH zItajalAvasannaH, grAhagRhItaH mahiSaH iva vanyaH // 76 // TIkA- ' phAsassa jo ' ityAdi yaH sparzeSu tImrAM gRddhim upaiti sa AkAlikaM vinAzaM prApnoti, tatra dRSTAntamAha-' rAgAure' ityAdiH / rAgAturaH = manojJasparzAnurAgAndhaH, zItajalA 'phArasa' ityAdi / anvayArtha - ( kArya phAsassa gahaNaM vayaMti kAyaM sparzasya grahaNaM vadanti) sparzana indriyako ATha prakArake sparzakA grAhaka kahA hai ( phArsa kAyassa gahaNaM vayaMti - kArya sparzasya grahaNaM vadanti ) tathA ATha prakArakA sparza sparzana indriyakA viSaya kahA gayA hai (maNuSNaM rAgassa he AhumanojJa rAgasya hetuM AhuH ) manojJa sparza rAgakA hetu tathA ( amaNunnaM dosassa he Ahu-amanojJaM dveSasya hetuM AhuH) amanojJa dveSakA kAraNa kahA gayA hai // 75 // 'phAsesa' ityAdi / anvayArtha - ( phAsesa-sparzeSu) sparzo meM (jo yaH) jo ( tivvaM gehiMtIvra gRddhim ) tIvra gRddhiko ( uveha - upaiti ) dhAraNa karatA hai| (se akAliyaM viNAsa pAvaha -sa akAlikaM vinAzaM prApnoti ) vaha akAlameM vinAzako prApta hotA hai / (ba-iva) jaise (rAgAure - rAgAturaH ) manojJaphAsamsa " ityAhi ! "" anvayArtha - kArya phAsassa gahaNaM vayaMti - kArya sparzasya grahaNaM vadanti sparzana Indriyane ATha aAranA sparzanA thA usa che tathA phAsaM kAyassa gahaNa vayanti sparzaH kAyasya grahaNaM vadanti sA prahAranA sparza sparzana rdhandriyanA viSaya AhevAmAM Ave che. maNunnaM rAgassa heu Ahu-manojJa rAgasya hetuM AhuH bhanojJa sparza rAjaneo hetu tathA amaNunnaM dosarasa heu Ahu-amanojJa dveSasya hetu AhuH samanAjJa dveSanu araNya matAvAyeta che. ||7yaa (( phAsesu " tyAhi ! anvayArtha - phAsesu - sparzeSu sparzobhAM jo yaH ne tivvaM gehiM tInoM gRddhim tIvra gRddhine uvei - upaiti dhAra 1re che se akAliyaM viNAsaM pAvai-sa akAlikaM vinAzaM prApnoti te aAjabhAM vinAzane Apta thAya che. va-itra prema rAgAure uttarAdhyayana sUtra : 4 Page #551 -------------------------------------------------------------------------- ________________ priyadarzinI TIkA a. 32 pramAdasthAnavarNane sparzanendriyanirUpaNam 533 'vasannaH zItaM zItalaM jalaM tatra avasanna:-nimagnaH, ataeva-grAhagRhItaH grAhojala jantustena gRhItaH-dhRtaH, vanyaH-AraNyaH, mahiSa iva grAmyastu mahiSaH kadAcit kenApi mocito'pi bhavediti vanyagrahaNaM, zeSa vyAkhyA pUrvavat / / 76 // mUlam-jeyA vi dosaM samuvei tivvaM,taMsikkhaNe seu huvei dukkhm| duddantadoseNa saeNNa jaMtU, na kiMci phosaM avaran I se" // 77 chAyA-yazcA'pi dveSaM satupaiti tIvra, tasmin kSaNe upaiti duHkham / durdAntadoSeNa svakena jantuH, na kiMcit sparzaH aparAdhyati tasya // 77 // TIkA-'je yAvi' ityAdi yazca jantu stInaM dveSaM samupaiti, sa tu tasmin kSaNe'pi, svakena durdAntadoSeNa dukhaM upaiti, sparzastasya kiJcit nAparAdhyati, ityanvayaH / vyAkhyA puurvvt||77|| mUlam-egataratte ruiraMsi, phAse, atAlise se kuNaI posN| dukkhassa saMpIla muMvei bAle, na lippaI teNa muMNI viroMgo // 78 chAyA-ekAntarakto rucire sparoM, atAdRze sa karoti pradveSam / duHkhasya sampIDamupaiti bAlaH, na lipyate tena munirviraagH||7|| sparzake anurAgase aMdha banA huA (vanne-vanyaH) jaMgalI (mahise-mahiSaH) mahiSa-bhaisA (sIyajalAvasanne-zItajalAvasannaH) zItala jalameM pha~sakara (gAhaggahIe-grAhagRhItaH) grAhase gRhIta hokara akAlameM mara jAtA hai||76|| _ 'jeyA vi' ityaadi| jo jIva amanojJa sparzameM tIvra dveSako dhAraNa karatA hai vaha usa kSaNameM bhI apane hI durdAnta doSavaza duHkha pAtA hai| sparza usakA kucha bhI bigAr3a nahIM karatA hai // 77 // rAgAture manojJa sparza nA manurAgathI saaNdhnne| maneta vanne-vanyaH hI mahisemahiSaH pADI sIya jalAvasanne-zItajalAvasannaH / pAemA 5DI bharanA paMjAmAM sapaDAIne akALe maraNa pAme che. 576aaaa " jeyAvi" tyA ! je jIva amanejha sparzamAM tIvra TheSane dhAraNa kare che te ekSaNamAM paNa pitAnA danta Savaza duHkha pAme che. paze ene kAMI paNa bagADa karatA nathI. pAchaLa uttarAdhyayana sUtra :4 Page #552 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 534 uttarAdhyayanasutre TIkA-' ergataratte' ityAdi yastu rucire sparze ekAntarakto bhavati, sa bAlaH atAdRze arucire sparza pradveSa karoti, ataeva duHkhasya sampIDaM upaiti, virAgo munistu tena na lipyate, ityanvayaH / zeSa vyAkhyA prAgvat // 78 // _rAga eva hiMsAdyAsravaheturiti hiMsAdidvAreNa rAga eva duHkhasya mUlakAraNamiti SaDbhirgAthAbhirAhamUlam-phAsAnugAsANugae ye jIve, carAcare hiMsaI NegAMve / ciMttehiM te paritAvei bAle, pIleI attaTTagurU kilihe // chAyA-sparzAnugAzAnugatazca jIvaH, carAcarAn hinasti anekarUpAn / citraistAn paritApayati vAlaH, piDayatyAtmArtha guruH klissttH||79|| TIkA--'phAsANugAsA' ityAdi-- kliSTaH, ataeva-AtmArthaguruH, ataeva bAlaH, sparzAnugAzAnugatazcasparzA:-zobhanasparzavantaH, mRgAdicarmapuSpavastra tUlIka strIprabhRtayaH, tadanugAzA 'egataratte' ityaadi| jo vyakti manojJa sparzameM ekAnta anurakta hotA hai tathA amanojJa sparzase dveSa karatA hai vaha niyamataH duHkhoMko pAtA hai| jo aisA nahIM karatA hai vaha muni duHkhase lipta nahIM hotA hai // 78 // rAga hI hiMsAdi AsravakA hetu hai isaliye hiMsAdiko lekara rAga hI duHkhakA mUla kAraNa hai so chaha gAthAoMse kahate haiM 'phAsANugA' ityaadi| manojJa sparzake anurAgase pIDita huA jIva samasta kAryoM meM yahI eka mukhya kArya samajhatA hai ki jaise bhI ho hameM manojJa sparza hI mileamanojJa sparza nhiiN| isIliye vaha isa amanojJa sparzakI prApti nimitta ___Mtarate, tyA!i je vyakita manejha sparzamAM ekAta anurakata thAya che tathA amane sparzathI dveSa kare che te niyamataH duHkhane pAme che. je evuM nathI karatA te muni duHkhathI lisa thatA nathI. A78 rAga ja hiMsAdi Asavane hetu che A kAraNe hiMsAdine laIne rAga ja manu bhUNa 412 cha, te 7 gAthAmAthI 4 cha-"phAsANugA" tyA ! manojJa sparzanA anurAgathI pIDita banela jIva saghaLA kAryomAM e ja eka mukhya kArya samaje che ke, game te rIte mane manejha sparzane lAbha maLe, amaneza sparza nahI. A mATe te AvA amanejha sparzanI prApti uttarAdhyayana sUtra : 4 Page #553 -------------------------------------------------------------------------- ________________ priyadarzinI TIkA a* 32 pramAdasthAnavarNane sparzanendriyanirUpaNam 535 tadabhilASA, tadanugataH-tadyuktaH, jIvaH anekarUpAna, carA'carAn carAnmRgAdIn , acarAn-puSpaprabhRtIn , hinasti / kAMzcittu tAn citraiH pritaapyti| kAMzcicca pIDayati / zeSa vyAkhyA prAgvat // 79 // mUlam-phAsANuvAeMNa pariggaheNa, uppAyaNe rkkhnnsnnioge| vaie vioge ya kehaM suhaM se, saMbhogekAle ya atittilaabh||8|| chAyA--sparzAnupAte khalu parigraheNa, utpAdane rakSaNasanniyoge / vyaye viyoge ca kva sukhaM tasya, sambhogakAle ca atRptilaabh||80|| TIkA--'phAsANuvAeNa' ityAdi sparzAnupAte parigraheNa sparzaviSaye mUtmikena hetunA, utpAdane, rakSaNasanniyoge, vyaye viyoge ca, tasya kya sukham , sambhogakAle ca atRptilAme sati kva sukham , itynvyH| zeSa vyAkhyApUrvavat // 80 // hitAhitake vivekase rahita hokara bAlajIvakI taraha usa ekamAtra manojJa sparzakI prAsikI AzAke pIche par3a kara aneka prakArake trasa evaM sthAvara jIvoMkI hiMsA karatA hai| kinhIM 2 jIvoMko yaha aneka upAyoM dvArA saMtApita karatA hai tathA kitaneka jIvoMko pIr3ita karatA hai // 79 // 'phAsANuvAeNa' ityaadi| manojJa sparzake anurAga hone para jIva usakI mUchoMse baMdha jAtA hai to vaha usakI prApti karanemeM saceSTa hotA hai| jaba isako usakI prApti ho jAti hai to vaha usakI rakSA karane meM tatpara banA rahatA hai| apane upayogameM tathA anyake upayogameM bhI sundara sparzavAlI vastukA prayoga karatA hai| isa sthitimeM jaba usakA vyaya-nAza yA viyoga ho nimitta hitAhitanA vivekathI rahita banIne bAla jIvanI mAphaka e eka mAtra manejha sparzanI AzA pAchaLa paDIne aneka prakAranA trasa ane sthAvara jIvonI hiMsA kare che. koI koI ne te aneka upAyo dvArA saMtApita kare che. tathA keTalAka jIne pIDita kare che. ulyA " phasANuvAeNa" tyA ! manojJa sparzano anurAga hovAthI jIva enI mucchAmAM baMdhAI jAya che. ane tenI prApti karavAmAM saceSTa banI jAya che. jyAre ene tenI prApti thaI jAya che tyAre e tenI rakSA karavAmAM tatpara rahyA kare che. potAnA upa gamAM tathA bIjAnA upagamAM paNa suMdara sparzavALI vastune prayoga kare che, AvI sthitimAM jayAre tene nAza athavA viga thaI jAya che te ene uttarAdhyayana sUtra : 4 Page #554 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 536 uttarAdhyayanasUtre mUlam-phAse atitte ya pariggammi , sattovasatto na uveI tuhiM / atuDhidoseNa DhuMhI parasse, lobhAvile AryayaI adattaM // 8 // chAyA--sparze atRptazca parigrahe, saktopasakto na upaiti tuSTim / atuSTidoSeNa duHkhI parasya, lobhAvilaH Adatte adttm||81|| TokA-'phAse atitte' ityAdi-- sparza atRptazca parigrahe-parigrahaviSaye sparze, saktopasaktastuSTi nopaiti, atuSTi doSeNa duHkhI san lobhAvilaH parasya adattam zobhanasparza vastrAdikaM vastu Adatte, zeSa vyAkhyA pUrvavat // 81 // mUlam-taNhAbhibhUyassa adattahAriNo, phAse atittassa parigahe the| mAyAMmusaM varlDaI lobhadosA, tatthAvi dukkhI nai vimuccaI se // 2 // jAtA hai to usako usake binA eka kSaNa bhI sukha nahIM milatA hai| tathA usake upayoga karate samayameM bhI jaisI usase tRpti honI cAhiye vaha nahIM hotI hai| ataH atRptijanya duHkha usa samayameM bhI isako hotA rahatA hai / / 80 // ___ 'phAse atitte' ityaadi| sparza viSayameM atRpta prANI usa sparza viSayako grahaNa karanemeM atyanta Asakta bana kara kabhI bhI santoSako prApta nahIM hotA hai| isa taraha atuSTike (asaMtoSarUpa) doSase duHkhita banA huA vaha prANI lobhase malina citta hokara parakI sundara sparzavAlI vastuko vinA diye hI grahaNa karane laga jAtA hai // 8 // tenA vagara eka kSaNa paNa sukha maLatuM nathI. tathA tene upayoga karatI vakhate paNa ene jevI tRptI thavI joIe te thatI nathI. AthI atRpti janya duHkha e samayamAM paNa ene thatuM rahe che. 80nA "phAse atitta" tyA ! sparzanA viSayamAM atRpta prANI e sparza viSayane grahaNa karavAmAM atyaMta Asakata banI kadI paNa saMteSane prApta thatuM nathI. A rIte atahInA daSathI duHkhIta banelo e prANa lebhathI malina citta banIne bIjAnI saMdara sparzavALI vastune vagara Acce ja grahaNa karavA lAgI jAya che, 81 uttarAdhyayana sUtra:4 Page #555 -------------------------------------------------------------------------- ________________ priyadarzinI TIkA a0 32 rAgasya sparzaviSaye duHkhakAraNatvamAha 537 chAyA--tRSNAbhibhUtasya adattahAriNaH, sparze atRptasya parigrahe ca / ___mAyAmRSA varddhate lobhadoSAt , tatrApi duHkhAnna vimucyate sH||82|| TIkA--'taNhAbhibhUyassa' ityAdi sparza-sparzaviSayake, parigrahe-mUrchAtmake ca atRptasya ataeva tRSNAbhibhUtasya, adattahAriNaH, lobhadoSAt mayAmRSA varddhate / tatrApi=mRSAbhASaNe'pi, sA=adattAdAnazIlaH, duHkhAt na vimucyate, itynvyH| zeSa vyAkhyA pUrvavat // 82 // mUlam-mosassa pacchArya puratthaoya, paogakA~le ya duhI durte| evaM adattANi samAyayaMto, phAMse atitto duhio aNisso // 83 chAyA--mRSAvAdasya pazcAcca purastAcca, prayogakAle ca duHkhI durantaH / evaM adattAni samAdadAnaH, sparza atRptazca duHkhitaH anizraH // 83 // TIkA--'mosassa ' ityAdi-- 'mosassa' mRpAvAdasya pazcAcca purastAcca, prayogakAle ca duHkhI san , duranto bhavati, evaM adattAni samAdadAnaH, sparze-sparzaviSaye, atRptaH san , tathA-anizraH san duHkhito bhavati, ityanvayaH / vyAkhyA pUrvavat / / 83 // 'taNhAbhibhUyassa' ityaadi| sparzarUpa parigrahake apanAnemeM atRpta prANI tRSNAse abhibhUta hone para adattAdAnakA grahaNa jaba karane laga jAtA hai taba usameM lobhake doSase mAyApradhAna asatya bhASaNa bar3hane lagatA hai| isa sthitimeM bhI vaha duHkhase chuTakArA nahIM pAtA hai / / 82 // 'mosassa' ityaadi| mRSAvAdake pahile aura pIche tathA usake bolate samaya yaha jIva duHkhI hotA hai aura usakA antakAla bhI duHkhada hotA hai| isa taraha adattako grahaNa karanevAlA vaha jIva manojJa sparzameM atRpta hokara saMsAra "tahAbhibhUyassa" tyA ! sparzarUpa parigrahane apanAvavAmAM atRpta prANI tRNAthI abhibhUta thavAthI adattAdAnanuM grahaNa karavAmAM jyAre lAgI jAya che tyAre enAmAM lobhanA doSathI mAyApradhAna asatya bhASaNa vadhavA mAMDe che. A prakAranI sthitimAM paNa te duHkhathI chuTakAro meLavI zakatuM nathI. 582aa "mosassa" tyAha! mRSAva danA pahelAM athavA pachIthI temaja tene bolatI vakhate e jIva duHkhI thAya che. ane tene aMtakALa paNa duHkhada bane che. A rIte adattane u0-68 uttarAdhyayana sUtra :4 Page #556 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 128 uttarAdhyayanasUtre uktamevArtha nigamayitumAha-- mUlam-phAsANurattassa narassa evaM, kattosuhaM hoja kayAi kiNci| tatthopabhogevi kilesadukkhaM, nivvattae jassa kaeNa dukkhaM // 4 // chAyA--sparzAnuraktasya narasya evaM, kutaH sukhaM bhavetkadAcit kiJcit / tatropabhogepi klezaduHkham , nivartayati yasya kRte duHkham // 84 // TIkA--'phAsANurattassa' ityAdi-- evaM sparzAnuraktasya narasya kadAcit kizcit sukhaM kuto bhavet , tatrasparzAnurAge, tathA-upabhoge'pi-sparzopabhoge'pi, klezadukhaM bhavati, yasya upabhogasya duHkha nirvatayati, ityanvayaH / zeSa vyAkhyA pUrvavat // 84 // ___ evaM sparza viSaye rAgo'narthaheturityuktam , atha tatra-dveSo'pyanarthaheturityAhamUlam-emeva phAsammi gao paMosaM, uveI dukkhohprNpraao| paduddacitto ya ciNA~i kammaM, jaM se puNohoI duhaM vivaaNge|| chAyA-evameva rase gataH pradveSaM, upaiti duHkhaughaparamparAH / pradviSTacittazca cinoti karma, yattasya punarbhaveti duHkha vipAke // 85 // meM niHsahAyaka hI banA rahatA hai| aura hara tarahase duHkha hI duHkha uThAtA rahatA hai // 8 // 'phAsANurattassa' ityaadi| isa prakAra manojJa sparzameM jo prANI anurakta hotA hai vaha kahIM para kisI bhI taraha thor3A sA bhI sukhI nahIM ho sakatA hai| isa taraha jisa sparza ke liye yaha rAta dina dukhI hotA rahatA hai usa sparzakA anurAga tathA usakA upabhoga sukhaprada kaise ho sakatA hai kintu nahIM // 84 // ga karanAra e jIva manAjJa sparzamAM atRpta banI saMsAramAM niHsahAyaka banI jAya che ane hara prakArathI duHkha ja duHkha bhogavato rahe che 583 "phAsANurattassa" tyAdi ! A pramANe manejha sparzamAM je prANa anurata bane che te kaI paNa rIte keI paNa sthaLe jarA sarakho paNa sukhI thaI zakatuM nathI. A rIte je sparzanA mATe e rAta divasa duHkhI thatuM rahe che. e sparzane anurAga ane tene upaga sukhaprada kaI rIte banI zake? kadI paNa nahIM. 84 uttarAdhyayana sUtra :4 Page #557 -------------------------------------------------------------------------- ________________ priyadarzinI TIkA a0 32 sparzaviSaye dveSasya duHkhakAraNatvamAha 539 TIkA-'emevaphAsammi' ityAdi sparze pradveSaM gataH, evameva yathA sparzAnuraktastathaiva, duHkhaughaparamparA, upaiti, tathA-padviSTacittazca yat karma cinoti tasya vipAke punaduHkhaM bhavati, ityandhayaH / vyAkhyA pUrvavat // 85 // sparzaviSaye rAgadveSayoranuddharaNe doSA uktAH, atha taduddharaNe guNamAhamUlam-phAse viratto maNuo visogo, eeNa dukkhohaparaMpareNa / nai lippaI bhavemajjhe visaMto, jaleNa vA pukkhariNI plaasm||86 chAyA--sparza viraktaH manujaH vizokaH, etayA duHkhaughprmpryaa| na lipyate bhavamadhye'pi san , jalena iva puSkariNI palAzam // 86 // TIkA-'phAse viratto' ityAdi sparze viraktaH, ataeva-vizokaH, manujaH, bhavamadhye'pi san etayA duHkhaughaparaMparayA na lipyate, jalena puSkariNIpalAzamiva, ityanvayaH vyAkhyA puurvvt||86|| // iti sparzanendriyaprakaraNam // ____ sparza viSayaka rAgako anarthakA hetu kahA aba tadviSayaka dveSa bhI anarthakA hetu hotA hai so kahate haiM-'emeva' ityaadi| sparza viSayameM pradeSako prApta huA prANI isI tarahase duHkhoMkI paramparAko bhogatA hai| kyoM ki jo dveSacittavAlA hotA hai vaha karmoM kA baMdha karatA hai aura ve karma apane udayakAlameM usa jIvako bAra 2 duHkhita hI karate haiM // 85 / / sparza viSayaka rAgadveSake nahIM haTAne meM doSa kahe aba unake haTAne meM guNa kahate haiM-'phAse viratto' ityaadi| sparza viSayameM virakta banA huA puruSa zoka rahita ho jAtA hai| tathA vaha saMsArameM rahatA huA bhI pUrvokta duHkha paramparAse lipsa nahIM viSayaka rAgane anarthano hetu kahyuM, have taduviSayaka TheSa paNa manayana tuDeya cha tene 4 cha-" emeva" tyAha! sparza viSayamAM praaSane prApta thayela prANI Aja pramANe konI paraMparAne bhagave che kemake, je dveSa cittavALo thAya che e karmone baMdha kare che ane e karma pitAnA udaya kALamAM e jIvane vAraMvAra duHkhIja kare che.85 sparza viSayaka rAgadveSane na haTAvavAnA deSane kahyA, have tene haTAvapaa gune 4 cha.--" phAse viratto" tyA ! | sparza viSayamAM virakta banI rahela purUSa zoka rahita thaI jAya che. tathA e saMsAramAM rahevA chatAM paNa pUrvokta duHkha paraMparAthI lipta nathI thatA. jema uttarAdhyayana sUtra:4 Page #558 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 540 uttarAdhyayanasUtre atha manaHprakaraNammUlam-maNasta bhAvaM gahaNaM vayanti, taM rAgaheDaM tumnnunnmaahu| taM"dosaheDaM amargunna mAhu, samo ya jo terse savIryarAgo // 87 chAyA-manasaH bhAvaM grahaNaM vadanti, taM rAgahetuM tu manojJamAhuH / taM dveSahetuM amanojJamAhuH, samazca yastayoH sa vItarAgaH // 87 // TIkA-'maNassa bhAvaM' ityAdi bhAva-bhAvaH-mAnasikaH pariNAmaH, rUpAdismaraNasvarUpaH, manojJarUpAdi saMyogopAyacintanarUpaH, amanojJarUpAdiviyogopAyacintanarUpaH, yadvA-svapnAdi gato bhAvopanIto rUpAdireva bhAvastam, manaso grahaNaM, gRhyate'neneti grahaNam AkarSakaM vadanti, manojJa manojJarUpAdiviSayaM, taM bhAvaM tu rAgahetumAhuH / amanojJaMhotA hai| jaise jalameM rahatA huA bhI kamalinIkA patra jalase lipsa nahIM hotA hai / / 86 // yaha sparzandriyakA prakaraNa kahA, aba manake prakaraNako kahate haiM 'maNassa' ityaadi| ___ anvayArtha-(bhAvaM-bhAvam ) rUpAdikakA smaraNa svarUpa, athavA manojJarUpAdikoMke saMyogake upAyakA cintavana rUpa, athavA amanojJa rUpAdikoMke viyogake upAyakA cintanarUpa athavA svapna AdimeM prApta huA rUpAdika viSayarUpa bhAva (maNassa gahaNaM vayanti-manasaH grahaNaM vadanti) manakA AkarSaka kahA gayA hai| (maNunnaM taM rAgaheDaM AhumanojJaM taM rAgahetuM AhuH) manojJa vaha bhAva rAgakA hetu mAnA gayA hai| (amaNunnaM taM dosaheuM Ahu-amanojJaM taM deSahetuM AhuH) tathA amanojJa jaLamAM rahevA chatAM paNa kamaLapatra jaLathI lipta thatuM nathI. 86 A sparzendriyanuM prakaraNa kahyuM, have mananuM prakaraNa kahevAmAM Ave che"mnnss" chatyAha! bha-kyAtha-bhAva-bhAvam 3564nA bha25 2135 athavA bhanAjJa 35/dikanA saMcAganA upAyanA ciMtvanarUpa athavA amaneNa rUpAdikanA viyoganA upAyanA cihanarUpa athavA svapna AdimAM prApta thayela rUpAdika viSayarUpa lAva maNasa gahaNaM vayanti-manasaH mahaNaM vadanti mananu mA bhAnAmA bhAva cha tathA maNunna taM rAgaheu Ahu-manojJa taM rAgahetu AhuH bhanAjJa se mA zagana tu bhAnAmA mA che tathA amaNunnaM taM dosaheu Ahu-ama. uttarAdhyayana sUtra :4 Page #559 -------------------------------------------------------------------------- ________________ priyadarzinI TIkA a032 pramAdasthAnavarNane manonirUpaNam amanojJarUpAdiviSayaM taM dveSahetumAhuH / yazca tayoH manojJA'manojJarUpAdiviSayakabhAvayoH samaH sa vItarAgaH, vItarAga iva bhavati // 87 // mUlam-bhAvassa maNaM gahaNaM vayaMti, maNasa bhAvaM gahaNaM vayaMti / rAgassaheDa samaNuna mAhu, dosaissa heDaM amaMNunna moha // 8 // chAyA-bhAvasya manaH grahaNaM vadanti, manasaH grahaNaM vadanti / rAgasya hetuM samanojJa mAhuH, dveSasya hetuM amanojJa mAhuH // 88 // TIkA-'bhAvassa maNaM' ityAdi manaH, bhAvasya grahaNaM vadanti, bhAvaM manaso grahaNaM vadanti, samanojJa-manojJabhAvAnusaGgimanaH, rAgasya hetumaahuH| amanojJaM-amanojJabhAvAnuSaGgimanaH, dveSasya hetumAhuH, ityanvayaH / zeSa vyAkhyA pUrvavat / / 88 // vaha rUpAdika viSayaka bhAvadveSakA hetu mAnA gayA hai| (jo tesu samosa vIyarAgo-yaH tayoH samaH sa vItarAgaH) jo manuSya rUpAdika viSayaka una bhAvoMmeM samabhAvavAlA hai vaha vItarAga hai // 8 // 'bhAvassa' ityaadi| __ anvayArtha-(bhAvaM maNassa gahaNaM vayanti-bhAvaM manasaHgrahaNaM vadanti) rUpAdika viSaya vaha bhAva manakA viSaya kahA gayA hai| tathA (bhAvassa maNaM gahaNaM vayanti-bhAvasya manaH grahaNaM vadanti ) rUpAdika viSaya usa bhAvakA mana grAhaka kahA gayA hai / (samaNunnaM rAgassa heuM Ahu-samanojJaM rAgasya hetuM AhuH) manojJabhAvAnuSaMgI mana rAgakA hetu eva (amaNunnaM dosassa heDaM Ahu-amanojJa dveSasya hetuM AhuH) amanojJabhAvAnuSaMgI mana dveSakA hetu kahA hai // 8 // nojJa taM dveSahetu AhuH samAnA te 3aa64 viSayamA dveSanA hetu manAyesa cha. jo tesu samo sa vIyarAgo-yaH tayoH samaH sa vItarAgaH 2 manuSya 3AhI viSayaka e bhAvamAM samabhAvavALA che e vItarAga che. 587 __"bhAvassa" tyAhi! anvayArtha:-bhAvaM maNassa gaNaM vayanti-bhAvaM manasaH grahaNaM vadanti pAhile viSayamA mananA viSaya upAmA mAvata cha tathA bhAvassa maNaM gahaNaM ghayanti-bhAvasya manaH grahaNaM vadanti 356 viSaya me sAnu mana pAI. pAya che. samaNuna rAgassa heu Ahu-samanojJa rAgasya hetu Ahu bhanAza mAvAnuSI bhana zagana tu mane amaNunnaM dosassa heu Ahu-amanojJa dekhA hetu AhuH sabhanAza sAvAnuSI bhana deSanA tu pAye chatan uttarAdhyayana sUtra :4 Page #560 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 542 uttarAdhyayanasUtre mUlam - bhAvesuM jo giddhiM muvei~ tivvaM, akAliyaM pA~va se viNA / rAgAre kAmaguNe giddhe, kareNumaggAvahieM gaMje vA // 89 // chAyA - bhAveSu yo gRddhi mupaiti tIvrAM, AkAlikaM prApnoti sa vinAzam / rAgAturaH kAmaguNeSu gRddhaH kareNumArgA'pahRto gajo vA // 89 // " TIkA- 'bhAvesu jo giddha ' ityAdi yaH bhAveSu = manojJarUpAdi smaraNeSu tIvrAM gRddhiM upaiti saH AkAlikaM vinAza prApnoti / tatra dRSTAntamAha-' rAgAure' ityAdi / rAgAturaH, kAmaguNeSu = manojJa rUpAdiSu gRddhaH = AsaktaH, kareNumArgA'pahataH = kareNvA - hastinyA, mArgeNa nijapathena, apahRtaH - AkRSTaH, gajaH = hastI, vA = iva = yathA - AkAlikaM vinAzaM prApnoti, tadvat madonmatto hi hastI samIpavarttinIM hastinIM dRSTvA tadrUpAdimohitaH san tatsaGgamotsukastanmArgAnugAmitayA nRpAdiparigRhItaH saGgrAmAdau samAnItaH vinAzaM prApnoti / nanvatra cakSurAdIndriyavazAdeva gajasya pravRttiriti manaH prakaraNe dRSTAnto'yamasaMgata 'bhAvesu' ityAdi / jo manuSya amanojJa rUpAdikake smaraNarUpa bhAvoM meM tIvra gRddhiko dhAraNa karatA hai vaha akAlameM naSTa ho jAtA hai / jaise manojJarUpAdikoMmeM Asakta huA hAthI hAthinIke dvArA apane mArga se apahRta hokara akAla mRtyuko pAtA hai / tAtparya isakA isa prakAra hai ki jisa prakAra madonmatta gajarAja hathinIke pIche par3akara rAjAke dvArA pakar3A jAtA hai aura saMgrAma Adi pahuMca kara mRtyuko prApta ho jAtA hai| usI prakAra manojJa rUpAdikameM mohita banA huA prANI akAlameM mRtyuko pAtA hai / prazna - manake isa prakaraNa meM cakSurindriyake viSayakA yaha dRSTAnta kaise bhAvesu " tyAhi ! je manuSya maneAjJa rUpAdikanA smaraNarUpa bhAvAmAM tIvra guddhine dhAraNa kare che te akALamAM naSTa thai jAya che. jema maneAjJa rUpAdikAmAM Asakta anela hAthI, hAthaNIthI peAtAnA mArga bhUlIne akALamAM mRtyune pAme che. tAtparya AnuM e pramANe che ke, je rIte madeonmatta gajarAja hAthaNInI pAchaLa paDIne rAjAnA sevakAnA hAthathI pakaDAI jAya che, ane sagrAma AdimAM paheAMcIne mRtyune prApta thAya che eja pramANe maneAjJa rUpAdikamAM mAhita anela prANI akALamAM mRtyune bheTe che. prazna-mananA A prakaraNamAM cakSurindriyanA viSayanuM A dRSrAMta asa'gata che, 66 uttarAdhyayana sUtra : 4 Page #561 -------------------------------------------------------------------------- ________________ priyadarzinI TokA a0 32 pramAdasthAnavarNane manonirUpaNam 543 iti ceducyate-gajasya cakSurAdIndriyavazAtpravarttane'pi tatra manaH prAdhAnyavivakSayA dRSTAntasaGgatirbhavitumarhati / yadvA-dRSTAnte kAmA'kulasya hastino madAndhatvena cakSurAdIndriyavyApArA'bhAve'pi manasa evaM vyApArasya satvAt / yadvA-kareNo mArgaH-apahRtaH-naSTo yasya sa kareNumArgApahRtaH, rAgavazena kariNoM smaran gajaH kariNI prAptimArgamalabdhvA kAmAndhatayA itastato bhraman nRpAdimirgRhyate, tatazca paravazaH san saMgrAmAdau vinazyatIti tadvat // 89 // diyA gayA hai| kyoM ki cakSuindriyake vazase hI gajakI pravRtti hAthinI viSayameM dekhI jAtI hai| ___ uttara-yadyapi gajakI hathinIke viSaya meM pravRtticakSuindriya ke dvArA rUpa dekhakara hI dekhI jAtI hai to bhI vahAM manakI pradhAnarUpase vivakSA mAnI gaI hai| kyoM ki vinA mAnasika saMkalpa hue vaha usake viSayameM pravRtti kara nahIM sakatA hai| isa tarahase isa dRSTAntakI saMgati baiTha jAtI hai| athavA jo hAthI kAmake Avegase vyAkula bana jAtA hai usameM madAndha honekI vajahase cakSu Adi indriyoMke vyApArake abhAvameM bhI manakA hI vyApAra hotA hai / athavA jaba hAthI kAmase aMdhA ho jAtA hai taba vaha hathinIko bAra 2 smaraNa karatA huA usakI prAptike mArgako bhI bhUla jAtA hai aura idhara-udhara ghUmane laga jAtA hai| isa sthitimeM vaha pakar3A jAtA hai aura para vaza bana kara saMgrAma AdimeM mRtyuko prApta ho jAtA hai // 8 // kemake, cakSu indriyanA vazathI ja gajanI pravRtti hAthINInA viSayamAM jANI zakAya che. uttara-jo ke hAthInI hAthaNInA viSayamAM pravRtti cakSu IndriyanA dvArA rUpa joIne ja dekhavAmAM Ave che te paNa tyAM mananI pradhAnarUpathI vivakSA mAnavAmAM Avela che. kemake, manane saMkalapa thayA vagara te enA viSayamAM pravRtti karI zakato nathI. e rIte A dRSTAMtanI saMgati besI jAya che. athavA je hAthI kAmanA AvegathI vyAkuLa banI jAya che. emAM madAMndhatA havAnA kAraNathI cakSu Adi IndriAnA vepAranA abhAvamAM paNa manane ja vepAra ane che. athavA jyAre hAthI kAmathI AMdhaLe banI jAya che tyAre te hAthaNInuM vAraMvAra smaraNa karIne enI prAptinA mAgane paNa bhUlI jAya che. ane ahIM tahIM bhaTakavA mAMDe che. AvI sthitimAM te pakaDAI jAya che ane paravaza banIne saMgrAma AdimAM mRtyune AdhIna banI jAya che. uttarAdhyayana sUtra:4 Page #562 -------------------------------------------------------------------------- ________________ uttarAdhyayanasUtre mUlam-je yAvi dosa samuveI tivaMtasikkhaNe seu~ uvei dukkhN| duiMtadoseNa saeNNa jaMtU , na kiMci' bhAvaM avarajhaI se||10|| chAyA-yazcApi dveSaM samupaiti tIvra, tasmin kSaNe sa tu paiti duHkha / duntidoSeNa svakena jantuH, na kiJcit bhAvaH aparAdhyati tasya // 90 // TIkA-'je yAvi' ityAdiyazca jantustInaM dveSaM samupaiti, sa tu tasmin kSaNe'pi svakena durdAntadoSeNa duHkham upaiti, bhAvastasya kizcit nAparAdhyati, ityanvayaH / vyAkhyA pUrvavat / / 90 // mUlam-egaMtaratto ruiraMsi bhAve, atAlise se kuNaI posN| dukkhassa saMpIla muvei bAle, na lippaI teNa muMNI viroNgo||91 chAyA--ekAntarakto rucire bhAve, atAdRze sa karoti pradveSaM / duHkhasya sampIDamupaiti bAlaH, na lipyate tena munirvirAgaH // 91 // TIkA-'egaMtaratto' ityAdi____ yastu rucire bhAve ekAntarakto bhavati, sa bAlaH, atAdRze-arucire bhAvebhAvaviSaye vastuni pradveSaM idaM mamApItikArakamityAdirUpaM karoti, ataeva duHkhasya sampIDaM upaiti virAgo munistu tena na lipyate, ityanvayaH zeSaM vyaakhyaapuurvvt||91|| 'je yAvi' ityaadi| jo prANI amanojJarUpa Adi viSayaka bhAvameM tIvra dveSa dhAraNa karatA hai vaha usa kSaNameM bhI apane hI durdAnta doSake kAraNa duHkhakA pAtra banatA hai| usake duHkhI hone meM usa bhAvako kucha aparAdha nahIM hai|90|| 'egaMtaratto' ityaadi| jo manuSya manojJa bhAvameM ekAnta tapatra ho jAtA hai vaha bAla jIva hai aura vahI amanojJa bhAvameM pradveSa karatA hai| isI vajahase vaha "jeyAvi" tyAha! je prANI amanejharU5 Adi viSayaka bhAvamAM tIvra TheSa dhAraNa kare che te e kSaNamAM paNa pitAnA ja durdIta doSanA kAraNe duHkhane pAtra bane che. enA duHkhI thavAmAM e bhAvane keI aparAdha nathI. 90 __" egacarato" tyA!i je manuSya manojJabhAvamAM ekAntataH rakta banI jAya che ke bALa jIva che. ane te amaneza bhAvamAM praSi kare che. A ja kAraNathI e duHkha bhogave uttarAdhyayana sUtra :4 Page #563 -------------------------------------------------------------------------- ________________ priyadarzinI TIkA a0 32 pramAdasthAnavarNane manonirUpaNam rAga eva hiMsAdyAstrava heturiti hiMsAdvAreNa rAga eva duHkhasya mUlakAraNamiti SaDUbhirgAthAbhirAhamUlam-bhAvANugAsANugae ye jIve, carAcare hiMsai NegaLaMve / cittehiM te" paritauvei bole, pIleI attadvagurU~ kilihe // 92 // chAyA-bhAvAnugAzAnugatazca jIvaH, carA'carAn hinasti anekarUpAn / citraistAn paritApayati bAlaH, pIDayatyAtmArthaguruH klissttH||92|| TIkA--'bhAvANugAsA' ityAdi-- kliSTaH ataeva AtmArthaguruH, ataeva-bAlaH, bhAvAnugAzAnugataH rUpAdigatA rUpAdiviSayaka smaraNA'nukUlA'bhikAMkSAvivazaH, jIvaH, anekarUpAn carAcarAn-trasasthAvarAn , hinasti, svabhiprAyasiddhayartha hi bahavo jIvAH sthAvara jaMgamajIvahiMsAyAM pravartanta ityarthaH / kAMzcittu tAn citraiH paritApayati / kAMzcicca pIDayati / zeSa vyAkhyA pUrvavat // 92 // duHkha bhogatA hai| jo isa prakAra nahIM karatA hai vaha virakta AtmA muni hai aura vaha isa duHkhase lipta nahIM hotA hai // 91 // - rAga hI hiMsAdi AsravakA hetu hai ataH hiMsAdiko lekara rAga hI duHkhakA kAraNa hotA hai so kahate haiM-'bhAvANu' ityaadi| saMkliSTa pariNAmI jIvarUpAdika viSayaka abhiprAyake vazavartI hokara apane bhAvako hI siddha karanA sarva prathama apanA eka kartavya mAnatA hai| isa avasthA isako heya aura upAdeya bhAvoMkA kucha bhI viveka nahIM rahatA hai| ataH yaha bAla jIva rUpAdi viSayaka smaraNake anukUla abhikAMkSAke vazavartI hokara aneka trasa evaM sthAvara jIvoMkI che. je A pramANe karatA nathI te virakata AtmA muni che. ane e A duHkhathI lipta thatA nathI. 91 rAga ja hiMsAdi Asavane hetu che. AthI hiMsAdine laIne rAga ja manu / 25 DAya cha tene 4 che.-"bhAvANu" tyA ! saMkSiNa pariNAmI jIva rUpAdi viSayaka abhiprAyane vazavata thaIne pitAnA bhAvane ja siddha karavAnuM ja sarva prathama kartavya mAne che. A avasthAmAM tene heya ane upAdeya bhAvene jarA sarakhee viveka raheto nathI. AthI e bAla jIva rUpAdi viSayaka smaraNane anukULa abhikAMkSAnA vazavartA banIne aneka trasa ane sthAvara jIvonI hiMsA kare che tathA vividha prakAranA uttarAdhyayana sUtra :4 Page #564 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 546 uttarAdhyayanasUtre mUlam - bhAvANuvAeNa pariggaNa, uppAyaNe rakkhaNasanniyoge / va vioge ye kahaM suhaM se, saMbhogakAle ye atittilAbhe // 93 // chAyA - bhAvAnupAte khalu parigraheNa, utpAdane rakSaNasanniyoge / vyaye viyoge ca kva sukhaM tasya, sambhogekAle ca atRptilAbhe // 93 // TIkA- 'bhAvANuvAraNa ' ityAdi bhAvAnupAte, parigraheNa = bhAvaviSaye mUrcchAtmakena hetunA utpAdane rakSaNasanniyoge vyaye viyoge ca tasya kA sukham, sambhogakAle ca atRptilAbhe sati kva sukhaM, ityanvayaH zeSa vyAkhyA pUrvavat // 93 // mUlam - bhAve atitte yai pariggarhammi, sattovaisatto naM uI tu / atuTThidoseNa duhI parasse, lobhIvile Aryeyai dattaM // 94 // chAyA - bhAve atRptazca parigrahe saktopasato na upaiti tuSTim / atuSTidoSeNa duHkhI parasya lobhAvila: Adate adattam / / 94 / / TIkA' bhAve atitte ' ityAdi bhAve atRptazca parigrahe - parigrahaviSaye bhAve saktopasaktastuSTiM nopaiti, hiMsA karatA hai| tathA vividha prakArake upAyoM dvArA kitaneka jIvoMko yaha paritApita karatA hai aura kitaneka jIvoMko pIDA detA hai // 92 // 'bhAvANu' ityAdi / bhAvameM jIvakA anurAga hone para vaha usameM mUcchatmika parigrahameM phasa jAtA hai / aura isI kAraNa vaha usake utpAdanameM rakSaNameM evaM usake upayoga meM tathA vyaya evaM viyoga meM sukhI nahIM ho sakatA hai / isI taraha upabhoga kAlameM bhI yathAvat tRptikI prApti nahIM ho sakanese vaha sukhI nahIM hotA hai // 93 // upAcA dvArA keTalAka jIvAne e pariztApita kare che. ane keTalAka jIvezane pIDita kare che. rA " bhAvANu " ityAhi ! bhAvamAM jIvane anurAga hAvAthI te emAM mULeMtmaka parigrahathI jhakaDAI jAya che. ane eja kAraNe te enA utpAdanamAM, rakSaNamAM ane tenA upayeAgamAM sukhI khanI zakatA nathI. A pramANe upabhAga kALamAM yathAvatta prApti na thavAthI te sukhI thai zakatA nathI. 593zA uttarAdhyayana sUtra : 4 Page #565 -------------------------------------------------------------------------- ________________ priyadarzinI TIkA a0 32 pramAdasthAnavarNane manonirUpaNam 547 atuSTidoSeNa duHkhI san lobhAvilaH, parasya adattaM vastu Adatte adattamapi lobhA'vilatayA svAbhimAyasiddhayartha prAyazo gRhNAtItyarthaH zeSavyAkhyA prAgvat // 14 // mUlam-taNhAbhibhUyassa adattahAriNo, bhAve atittasse pariggahe the / mAyAmusaM vaDaI lobhadosA, tatthAvi dukkhA nai vimuccaI se||95|| chAyA-tRSNAbhibhUtasya adattahAriNaH, bhAve atRptasya parigrahe ca / mayAmRSA varddhate lobhadoSAt , tatrApi duHkhAna vimucyate sH||95|| TIkA--'taNhAbhibhUyassa' ityAdi-- bhAve-bhAvaviSayake parigrahe ca, atRptasya, ataeva tRSNAbhibhUtasya, adattahAriNaH, lobhadoSAt , mAyAmRSA varddhate, tatrApi mRSobhASaNe'pi saH adattAdAnazIlA, duHkhAt na vimucyate, ityanvayaH / zeSa vyAkhyA pUrvavat // 95 // 'bhAve' ityaadi| bhAvameM atRpta prANI usa parigraharUpa bhAvameM atyaMta Asakta hotA huA apane asaMtoSarUpa doSase duHkhita hotA hai| evaM lobhase malina cittahokara parakIya adatta vastuko apane abhiprAyakI siddhike nimitta prAyaH karake grahaNa karatA hai // 94 // 'taNhAbhibhUyassa' ityAdi / anvayArtha-(bhAve pariggahe atittassa-bhAve parigrahe atRptasya) bhAvaviSayaka parigrahameM atRpta ataeva (taNhAbhibhUtassa-tRSNAbhibhUtasya) tRSNAse abhibhUta prANI (adatta hAriNo-adatta hAriNaH) adattakA grahaNa karanevAlo hotA hai aura usake (lobhadosA-lobhadoSAt ) lobhake "bhAve" tyA ! bhAvamAM atRpta prANu e parigraharUpa bhAvamAM atyaMta Asakata banIne pitAnA asaMteSarUpI deSathI dukhita thayA kare che ane lebhathI malina cittavALe banIne pArakAnI adatta vastune potAnA abhiprAyanI siddhinA nimitta ghaNe bhAge grahaNa karI le che. 194 "tahAbhibhUyassa" tyAha! manvayArtha-bhAve pariggahe atittassa-bhAve parigrahe atRptasya mA viSaya pariyaDamA matRH AthA to taNhAbhibhUtassa-tRSNAbhibhUtasya tathA malita pra adattahAriNo-adatsahAriNaH mahattane 75 42nAra hAya cha bhane tanA lobha dosA-lobha doSAt anuSayI mAyA musaMvai-mAyA mRSA vardhate bhAyAyuta uttarAdhyayana sUtra:4 Page #566 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 148 uttarAdhyayanasUtre mlam-mosassa pacchArya purattheo ya, paogakAle ya duhI durte| evaM adattANi samAyayanto, bhAve atito duhio annisso||96|| chAyA--mRpAvAdasya pazvAcca purastAcca, prayogakAle ca duHkhI durantaH / evaM adattAni samAdadAnaH, bhAve atRpto duHkhitaH aninaH // 96 // TIkA-'mosassa' ityAdi--- mRSAvAdasya mRSAbhASaNasya, pazcAcca purastAcca, prayogakAle ca duHkhI san duranto dUre dIrghakAle anto yasya saH durantaH dIrghakAlAvadhi kaSTabhAg bhvti| evamadattAni samAdadAnaH bhAve bhAvaviSaye, atRptaH sana tathA-anizraH san , duHkhito bhavati, itynvyH| zeSa vyAkhyA pUrvavat // 96 // mUlam-bhAvANurattassa narassa evaM, katto suhaM hoja kayAI kiNci| tatthovabhogevi"kilesa dukkhA nivvattae jassaM kaeNa dukkhaM // 97 chAyA--bhAvAnuraktarasya narasya evaM, kutaH sukhaM bhavet kadAcit kiMcit / tatropabhoge'pi klezaduHkham , nivartayati yasya kRte khalu duHkham // 17 // doSase (mAyAmusaM vaha-mAyAmRSAvarddhate) mAyAyukta asatyabhASaNa adhika hotA hai| (tatthavi dukkhA se na vimuccaha-tatrApi duHkhAt sa na vimucyate) mRSAbhASaNameM bhI vaha jIva duHkhase nahIM chUTatA hai // 95 // 'moyassa' ityaadi| saralArtha-mRSAbhASaNake pahile tathA bAdameM evaM usake prayogakAlameM duHkhI vaha jIva duSTa avasAnavAlA hotA hai| isa prakAra adattako grahaNa karanevAlA vaha bhAva viSayameM atRpta hokara tathA niHsahAya hokara duHkhita hI hotA hai // 16 // asatya mA madhi4 mane che. tatthavi duHkkhA se na vimuccai-tatrApi duHkhAt sana vimucyate bhUSAlASaya 42nA2 se mathI chuTArI mejayI zakatuM nathI. pA " moyassa" tyAhi. mRSAbhASaNa karatAM pahelAM ke tenI pachIthI athavA to e bolavA samaye duHkhI e jIva kharAba bhAvanA dharAvanAra banI rahe che. A pramANe adattane grahaNa karanAra te bhAvaviSayamAM atRpta thaIne tathA niHsahAya thaIne dAkhIta ja banI jAya che. 96 uttarAdhyayana sUtra:4 Page #567 -------------------------------------------------------------------------- ________________ priyadarzinI TIkA a032 pramAdasthAnavarNane manonirUpaNam TIkA--' bhAvANurattassa' ityAdi-- evaM bhAvAnuraktarasya narasya kadAcit kiJcit sukhaM kuto bhavet , tatrabhAvAnurAge, tathA-upabhoge'pi kleza dukhaM bhavati, yasya-ugabhogasya, kRte dukha nirvartayati / ityanvayaH vyAkhyA pUrvavat // 97 // evaM bhAvaviSaye rAgo'narthaheturityuktam , atha tatra-dveSo'pyanarthaheturityAha-- mUlam-emeve bhAvammi gao paosaM, uvei dukkhohprNpraao| paduddacittoya ciNAMi kammaM, jaM se puNo hoI duhaM vivaage||98 chAyA--evameva bhAve gataH pradveSa, upaiti duHkhaughaparamparAH / pradviSTacittazca cinoti karma, yattasya punaH bhavet dukhaM vipaake||98|| TIkA--' evameva bhAvammi' ityAdibhAve aniSTasmaraNA'dyAtmake, aniSTavastu viyogacintane, ityarthaH, pradvaiSaM 'bhAvANurattassa' ityaadi| isa prakAra bhAvameM anurakta puruSako kisI bhI samaya thor3A sA bhI sukha kaise ho sakatA hai| usa bhAvake anurAgameM tathA upabhogameM bhI jaba kleza evaM duHkha hotA hai taba kyoM yaha jIva usake nimitta duHkha uThAtA hai // 97 // isa prakAra bhAvaviSayaka rAgako anarthakA hetu kahA aba dveSa bhI anarthakA hetu hotA hai so kahate haiM--'emeva' ityaadi| anvayArtha--(bhAvammi-bhAve ) aniSTa padArthake smaraNarUpa bhAvameM arthAt 'aniSTa vastukA viyoga ho jAve' isa prakArake vicArameM (paosaM gao-pradeSaM gataH) pradveSako prApta huA jIva (emeva-evameva) " bhAvANurattassa" tyA ! A pramANe bhAvamAM anurakta purUSane keIpaNa samaya thoDuM paNa sukha kaI rIte maLI zake, e bhAvanA anurAgamAM tathA upabhegamAM paNa jyAre kaleza ane duHkha thAya che tyAre jIva enA nimitta duHkha zA mATe uThAvate haze? ILA A rIte bhAvaviSayaka rAgane anarthano hetu kahI batAvyo have dveSa paNa mAnanA hetu DAya cha, bhane 4 cha.-" emeva" tyA __bhAvammi-bhAve mani04 pArtha nA 2bha2535 mAmA marthAta " aniSTa paratuna viyAsa tha taya" - 2 // viyAmA paosaM gao-pradveSa gataH pradeSane prAsa bhane 1 emeva-evameva // amAe dukkhohaparaMparAo-duHkhaugha uttarAdhyayana sUtra:4 Page #568 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 550 uttarAdhyayanasUtre gataH, evameva duHkhaughaparamparAH upaiti, tathA pradviSTacittazca yat karma cinoti, tasya vipAke punardukhaM bhavati, zeSa vyAkhyA pUrvavat // 98 // __ bhAvaviSaye rAgadveSayoranuddharaNe doSA uktAH, atha taduddharaNe guNamAhamUlam-bhAve viratto maNuo visogo, eeNa dukkhohaparaMpareNa / na lippaI bhavamajhe vi saMto, jaleNa vA pukkhariNApalAMsaM // 99 chAyA-bhAve viraktaH manujaH vizokaH, etayA duHkhaughaparamparayA / na lipyate bhavamadhye'pi san , jalena iva puSkariNI palAzam // 99 / / TIkA-'bhAve viratto' ityAdi bhAve-iSTA'niSTasmaraNAtmake, manojJA'manojJavastugocare vA, viraktaH-rAgarahitaH, dveSarahitaztha, ataeva-vizoko manujaH, bhavamadhye'pi san etayA, duHkhaughaparamparayA, na lipyate, jalena puSkariNI palAzamiva, ityanvayaH zeSa vyAkhyA pUrvavat // 99 // isI taraha (dukkhohaparaMparAo-duHkhaughaparamparAH) duHkhoMkI paramparAko ( uvei-upaiti) prApta karatA hai| tathA (paduddacitto ya ja kammaM ciNAi tassa vivAge puNo duhaM hoi-pradviSTacittaH yatkarma cinoti tasya vipAke punaH duHkhaM bhavati ) pradviSTacitta banakara yaha jIva jina karmoM kA baMdha karatA hai una karmoM ke vipAka samayameM punaH duHkhI hotA hai // 9 // bhAvaviSayaka rAgadveSake nahIM haTAnemeM doSa kahe, aba tadviSayaka rAgadveSake haTAnemeM guNa kahate haiM--'bhAve' ityaadi| ___iSTa aniSTa padArthake smaraNarUpa bhAvameM athavA manojJa evaM amanojJa vastuko viSaya karanevAle bhAvameM rAgadveSa rahita huA prANI zoka rahita hotA hai| aisA prANI saMsArake bIcameM rahatA huA bhI isa duHkha parampaparaparaH mAnI 525rAne uvei-upaiti prAta 42 . tathA padudvacitto yajaM kamma ciNAi tassa vivAge puNo duhaM hoi-pradviSTacittaH yat karma cinoti tasya vipAke punaH duHkhaM bhavati pradiSTa vittvaanne| thana se 7122 bhAnA madha kare che e karmonA vipAka samayamAM te pharIthI duHkhI thAya che. 1985 bhAva viSayaka rAga dveSane na haTAvavAnA deSane kahI batAvyA, have te viSayanA rAgadveSana haTAyAnA guthne 4 cha-" bhAve" tyAla! ISTa temaja aniSTa padArthane smaraNarUpa bhAvamAM athavA mane jJa temaja amanojJa vastune viSaya karavAvALA bhAvamAM rAga dveSa rahita banela prANI zoka rahita hoya che. A jIva saMsAranI vacamAM rahevA chatAM paNa A uttarAdhyayana sUtra:4 Page #569 -------------------------------------------------------------------------- ________________ priyadarzinI TIkA a0 32 pramAdasthAnavarNane manonirUpaNam uktamevArtha saMkSepeNAha mUlam - aiviMdiyatthAya maNassa asthA, dukkhassa heU maNuyassa rAgiNo / te caivaM thovaMpi" kayAI dukkhaM, 2 ne vIyarAgasa 'kaireMti kiMci // 100 // 551 chAyA - evamindriyArthAzca manasaH arthAH, duHkhasya hetavo manujasya rAgiNaH / te caivastokamapi kadAcid dukhaM, na vItarAgasya kurvanti kiMcit // 100 // TIkA- ' eviMdiyatthA' ityAdi evaM uktaprakAreNa indriyArthAH= cakSurAdIndriyavipayArUpA'dayaH, tathAmanaso'rthAMzca smaraNAdayaH, upalakSaNatvAt, indriyamanAMsi ca, rAgiNaH = rAgayuktasya, upalakSaNasvAt dveSayuktasya, manujasya = manuSyasya, duHkhasya = zarIramAnasarUpasya, hetavo bhavanti, te caiva= indriyArthArUpAdayaH, tathA mano'rthAbhAvapratipAdyAH smaraNAdayazca / vItarAgasya = rAgarahitasya dveSarahitasya ca / kadAcit = kasminnapikAle kiJcit= rAse jalase (kamalinI) puSkariNI patra kI taraha lipta nahIM hotA hai // 99 // isI arthako phira saMkSepase kahate haiM- 'ervidiyatthA' ityAdi / anvayArtha - ( evaM - evam ) isa taraha pUrvokta prakAra se ( iMdiyasthAindriyArthAH ) cakSurAdi indriyoMke viSaya rUpAdika tathA manake viSaya smaraNa Adi padArtha - bhAva (rAgiNI - rAgiNaH ) rAgadveSa saMpanna ( maNuyassa - manujasya) manuSyako (dukkhassa heuM - duHkhasya hetavaH) zArIrika tathA mAnasika duHkha ke kAraNa hote haiM / parantu ( vIyarAgassa - vItarAgasya) jo inameM vItarAga hote haiM - arthAt ina viSayoMmeM na rAga karate haiM aura na dveSa karate haiM unake (te caiva te caiva) ye cakSu Adi indriyoMke viSaya tathA manake duHkha para parAthI jaLamAM rahela kamaLa patranI mAphka aliptaja rahe che. prA gona arthathI irIthI saMkSepathI he che.- " eviMdiyatthA " ityAdi ! manvayArtha-evaM- evam mA rIte pUrvokta prahArathI tathA mananA viSaya iMdiyatthA - indriyArthAH cakSurAdi indriyAnA viSaya, rUpAdika smaraNAdi padArtha, lAva-rAgiNo-rAgiNaH rAgadveSa saMpanna maNussa - manujasya manuSyane dukkharasa heu - duHkhasya hetavo zArIriGa bhane mAnasiGa duHmanA ara35 bhane che. paraMtu vIyarAgassa - vItarAgasya ne nAmAM vItarAga hoya che; arthAt bhAvA viSayAbhAM nene rAga bhane dveSa nathI bhane te ceva-ve caiva me yakSu yAhi indriyonA uttarAdhyayana sUtra : 4 Page #570 -------------------------------------------------------------------------- ________________ - 552 uttarAdhyayanasUtre zarIraM mAnasambA, stokamapi alpamapi dukhaM na karoti, pUrvArddhana rAgayuktasya doSaH pradarzitaH / parArddhana tu rAgarahitasya guNo nigaditaH // 100 // nanu kAmabhogeSu kAraNeSu vidyamAneSu rAgadveparUpakAryasyotpatti sambhAvanayA na kazcidvitarAgaH sambhavati, tatkathamasya duHkhA'bhAvaH syAditi cet , ucyatemUlam-nai kAmabhogA samayaM uti,na yAvi bhogA vigaiM uveti / 'je tappaosI ya pariggehI ya, so tesaiMmohA vigaii uvei // 101 // chAyA-na kAmabhogAH samatAM upayAnti, na cA'pi bhogA vikRti upayAnti / __ yastatpradveSI ca parigrahI ca, sa teSu mohAt vikRti upaiti // 101 // TIkA--'na kAmabhogA' ityAdi kAmabhogAH-kAmau-zabdarUpe, bhogA-gandharasasparzAH, tau ca bhogazceti, kAmabhogAH shbdaa'dyH| samatAmsamabhAvam-rAgadveSo'bhAvarUpAM prati hetutvaM smaraNa Adi rUpa bhAva (kayAi-kadAcit ) kisI bhI kAlameM (thovaMpistokamapi ) jarA sA bhI (kiMci-kiJcit ) zArIrika evaM mAnasika duHkhaM na kareMti-duHkhaM na kurvanti) duHkha nahIM utpanna karate haiN| - bhAvArtha-jo manuSya indriyoM ke viSayoMmeM evaM manake saMkalpa vikalparUpa bhAvoMmeM rAgadveSa kiyA karate haiM ve hI sadA duHkhI hote haiM / parantu jo vitarAga haiM ve ina viSayoM dvArA kisI bhI samaya kiJcit mAtra bhI duHkha nahIM pAte haiN| isa taraha rAgI duHkhI hotA hai aura vItarAgI duHkhI nahIM hotA hai| yaha bAta isa gAthA dvArA sUtrakArane kahI hai // 10 // kAmabhogarUpa kAraNoM ke vidyamAna hone para rAgadveSarUpa kArya avazyaMbhAvI haiM isaliye koI bhI vItarAga nahIM ho sakatA to phira duHkhakA viSaya tama bhananu 2029 2mA3i5mA kayAi-kadAcit / paY samegAmA thopi-stokamapi 42 // sara 56 kiMci-kiJcit zArIri4 mana mAnasi duHkhaM na kareMti-duHkhaM na kurvanti : atpanna 43 // zata nathI. bhAvArtha-je manuSya IndriyonA viSayamAM ane mananA saMkalpa vikalpa rUpa bhAvamAM rAgadveSa karyA kare che te ja sadA duHkhI rahyA kare che. paraMtu je vItarAga che te, A viSaya dvArA keI paNa samaye kiMcita mAtra paNa duHkha pAmatA nathI. Aja rIte rAgI duHkhI thAya che. ane vItarAgI duHkhI thatA nathI. e vAta A gAthA dvArA sUtrakAre batAvela che. 100 kAmaga rUpe kAraNe vidyamAna havAthI rAgadveSa rUpa kArya avazya upasthita thAya ja che. A kAraNe kaI paNa vItarAga na thaI zake te pachI duHkhane uttarAdhyayana sUtra:4 Page #571 -------------------------------------------------------------------------- ________________ priyadarzinI TIkA a0 32 pramAdasthAnavarNane kAmabhogasvarUpanirUpaNam 553 nopayAnti = nopagacchanti - tAM prati hetavo na bhavanti / teSAM samatAhetutve hi na ko'pi rAgadveSavAn syAt sarve'pi vItarAgA bhaveyuriti bhAvaH bhogAH = te, evaM kAmabhogAH zabdAdiviSayAH, vikRrti = krodhAdirUpAM prati hetutvaM nopayAnti = nopagacchanti, tAM prati hetavo na bhavanti / kAmabhogAnAM vikRtihetutve sarve rAgadveSavanta eva syu nai tu ko'pi vItarAgo bhavet, tasmAdindriyANi manazca duHkhasya hetavo bhavantIti bhAvaH / zabdAdiviSayAH, na rAgadveSAbhAvaM prati na cApi rAgadveSau prati hetavo bhavantItyarthaH / tarhi rAgadveSayoH abhAva kaise hogA ? isa AzaMkA kA nivAraNa karaneke liye kahate haiM'na kAmabhogA' ityAdi / anvayArtha - ( kAmabhogA - kAmabhogAH) zabda tathA rUpa kAma, gandha, rasa, evaM sparza - bhoga, ye ( samayaM na uveMti - samatAM na upayAnti ) rAga aura dveSake abhAvarUpa samatAbhAvake prati hetu nahIM hote haiM / arthAt yadi ye samatAbhAva ke hetu hote to saMsArameM koI bhI prANI inako lekara rAgadveSa nahIM karatA - saba hI vItarAga ho jAte parantu aisA nahIM hotA hai| isI taraha ( bhogA - bhogAH ) ye kAmabhoga (vigaI na uveMti - vikRtiM na upayAnti) krodha AdirUpa vikRtike prati bhI hetubhUta nahIM hote haiN| kAraNa ki inameM vikRtike prati hetutA mAnane para koI bhI prANI vItarAga nahIM ho sakegA / ataH yaha mAnamA cAhiye ki indriyAM tathA mana ye duHkhake hetu hote haiM / zabdAdika viSaya na rAgadveSa ke abhAva ke prati hetu hote haiM aura na rAgadveSa ke sadbhAva prati nAza kaI rIte thaI zake ? AvI AzakAnuM nivAraNa karavA mATe kahe che.66 na kAmabhogA " tyAhi ! manvayArtha--- kAmabhogA- kAmabhogAH zabda tathA 35 abha, gaMdha, rasa bhane sparza-loga, ye madhA samayaM na uveMti-samatAM na upayAnti rAga bhane dveSanA abhAvarUpa samatA bhAvanA pratihetu khanI zakatA nathI. kadAca jo A saghaLA samatA bhAvanA hetu hAta tA saMsAramAM koI paNa prANI enA kAraNe rAga dveSa karata nahIM. saghaLA leAka vItarAga banI jAta. paratu evuM te khanatuM ja nathI. yA pramANe bhogA - bhogAH me Amaloga vigaI na uveMti - vikRtiM na upayAnti krodha ArUipa vikRtinA taram paNa hetubhUta banatA nathI. kAraNa ke, enAmAM vikRtinA tarapha hetutA mAnavAthI kAI paNu prANI vItarAga khanI zake nahI. AthI e mAnavuM joIe ke, IndriyA tathA mana e duHkhanA hetu hAya che. na te zabdArdika viSaya rAgadveSanA abhAva tarapha hetu vALA hAya che. tema na tA u0 70 uttarAdhyayana sUtra : 4 Page #572 -------------------------------------------------------------------------- ________________ uttarAdhyayanasUtre ko heturityAha-yaH, tatpadveSI ca-teSu-amanojJazabdAdi viSayeSu pradveSavAn , parigrahI ca-parigraha buddhiyuktaH-manojJazabdAdiviSayeSu rAgavAMzca bhavati, saH teSuzabdAdiviSayeSu mohAt-rAgadveSarUpamohanIyAt / vikRti-krodhAdirUpAm , upaitiprApnoti / rAgadveSarahitastu samatAM prApnotIti bhAvaH // 101 // hetu hote haiN| rAgadveSakA hetu kyA hai isa bAtako sUtrakAra kahate haiM ki (jo tappaosI ya pariggahI ya so tesu mohA vigaiM uveiyaH tatpradveSI parigrahI ca sa teSu mohAt vikRti upaiti) jo manuSya amanojJa zabdAdika viSayoMmeM pradveSa karatA hai tathA manojJa zabdAdika viSayoMmeM rAga karatA hai vaha una zabdAdika viSayoMmeM rAgadveSa mohanIya karmake udayase krodhAdirUpa vikRtiko prApta hotA hai| rAgadveSa rahita manuSya samatobhAvako prApta hotA hai| bhAvArtha--zabdAdika viSaya na to samatAbhAvake prati hetu mAne jA sakate haiM aura na krodhAdikoMke prati hetu mAne jA sakate haiN| kAraNa ki aisA ekAnta mAnane para na koI rAgadveSavAlA ho sakegA aura na koI vItarAga hI bana skegaa| ataH yaha mAnanA cAhiye ki jo prANI rAgadveSarUpa mohanIya karmake udayase manojJa evaM amanojJa zabdAdika viSayoM meM rAgadveSa karatA hai vahI unameM krodhAdikarUpa vikRtiko pAtA hai, tathA jo aisA nahIM karatA vaha vItarAgatAko pAtA hai| isase yaha bAta puSTa hotI hai ki rAgadveSakA hetu rAgadveSarUpa mohanIya karma hai // 101 // rAgadveSanA sadabhAva tarapha hetuvALA bane che. rAga dveSane hetu zuM che tene batAaan satra 2 cha, jo tappaosI ya pariggahIya so tesu mohA vigaiM uveiyaH tatpradveSI parigra ca sa teSu mohAt vikRti upaiti ? manuSya manojJa shhaadika viSayomAM pra Sa kare che tathA majJa zabdAdika viSayamAM rAga kare che. te e zabdAdika viSayamAM rAgadveSa mehanIya karmanA udayathI krodhAdipa vikatine prApta thAya che. rAgadveSa rahita manuSyane samatAbhAvanI prApti thAya che. bhAvArtha-zabdAdika viSaya na te samatA bhAvanA tarapha hetu mAnavAmAM Ave che, athavA na te krodhAdikanA tarapha hetu mAnI zakAya che. kAraNa ke, evuM ekapakSI mAnavAthI na kei rAgadveSa vALa bane ke, na te kaI vItarAga banI zake AthI e mAnavuM joIe ke, je prANI rAgadveSarUpa mehanIya karmanA udayathI manojJa ane amanejha zabdAdika viSamAM rAgadveSa kare che eja temAM krodhAdika rUpa vikRtine pAme che. tathA je evuM karato nathI te vItarAgatAne pAme che. AthI e vAtane puSTI maLe che ke, rAgadveSane hetu rAgadveSarUpa mehanIya karma che. 10nA uttarAdhyayana sUtra :4 Page #573 -------------------------------------------------------------------------- ________________ ---- - priyadarzinI TIkA a0 32 pramAdasthAnavarNane vikRtisvarUpanirUpaNam 555 ___ rAgadveSavatAmeva jIvAnAM vikRti rjAyate, sA kiM svarUpA iti pocyatemUlam-kohaM ca mANaM ca taheva mAyaM, lobhaM daMguMchaM araiM riNce| hA~saM bhaiyaM soga pumithiveyaM, napuMsaveyaM vivihe ye bhauve // 102 // AvajaI eMva maNegairUSe, eNvaMvihe kaamgunnesustto| anne ya eyapbhave 'visase, kAruNNadIne hirimeM visse||103|| chAyA-krodhaM ca mAnaM ca tathaiva mAyAM, lobhaM jugupsAM arati ratiM ca / hAsaM bhayaM zokaM puM strIvedaM, napuMsakavedaM vividhAMzca bhAvAn // 102 // Apadyate evamanekarUpAn, evaMvidhAn kAmaguNeSu sktH| anyA~zca etatprabhavAn vizeSAn , kAruNyadInaH hImAn dvessyH||10|| TIkA-'kohaM ca' ityAdi--- kAmaguNeSu zabdAdiviSayeSu, saktaH anuraktaH, upalakSaNatvAdveSavAMzca jIvaH / kAruNyadInA kAruNyA''spadibhUtodIna-iti madhyamapadalopI samAsaH, atyantadInaH san hrImAn lajjAyuktaH san , krodhAdi saMyukto hi jIvaH, ihaiva prItivinAzAdikaM doSamanubhavan , paratra ca atikaTukaM tadvipAkaM manasi cintayan , atidainyaM lajjAM ca prAyazaH prApnoti / tathA-dveSyaH-tattadoSa duSTatvAtsarvasyApi virodhI san rAgadveSa yukta jIvoMko hI vikRti hotI hai, vaha vikRti kisa prakArakI hotI hai so kahate haiM--'kohaM ca' ityaadi| __ anvayArtha--(kAmaguNesu satto-kAmaguNeSu saktaH) zabdAdika viSayoM meM rAga karanevAlA tathA dveSa karanevAlA jIva (karuNyadIne-kAruNyadInaH) atyaMta karuNAkA pAtra banakara bilakula dIna bana jAtA hai| krodhAdikase saMyukta jIva isa lokameM prIti vinAza Adi doSakA anubhava karatA huA paralokameM usake atikaTuka vipAkakA manameM vicAra kara ati rAgadveSa yukata ne ja vikRti thAya che, e vikRti kayA prakAranI thAya chetene che.-" kohaM ca" chatyA! anvayArtha-kAmaguNesu satto-kAmaguNeSu saktaH Ale viSayomA / 42vAvA tathA dveSa 421vANe 71 kAruNyadIne-kAruNyadInaH satyata 434Ane pAtra manIna tadana hIna manI naya che. tathA hirime-hImAn pANe manI jAya che. krodhAdikamAM saMkaLAyelo jIva A lekamAM prIti vinAza Adi dene anubhava karatAM karatAM paralokamAM enAM khUba ja kaDavA vipAkane manamAM uttarAdhyayana sUtra : 4 Page #574 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 556 uttarAdhyayanasUtre krodhaM ca mAnaM ca tathaiva mAyAM-lobhaM tathA-jugupsAM-nindAm , aratim-dharmAnuSThAneSvaruci, rati-viSayAsakti, hAsaM, bhayaM, zoka-priya viyogajanitaM manoduHkharUpaM, tathA-puMstrIveda-puMveda-puruSosya strIviSayA'bhilASarUpa, strIvedam-strIyAH puruSaviSayA'bhilASarUpaM, napuMsakavedaM strIpuruSabhayA'bhilASAtmakam / tathA-vividhAn bhAvAn harSaviSAdAdIn Apadyate-prApnoti / evaM anena prakAreNa anekarUpAnanantA'nubandhyAdi bhedena tAratamyabhedena ca bahubhedAn / evaM vidhAna uktamakArAn vikArAn Apadyate / tathA-etatprabhavAn krodhAdi samutpannAn , anyAMzca dInatAko tathA lajjAko prAyaH prApta karatA hai| (vaisse-dveSyaH) tathA una 2 doSoMse duSTa honeke kAraNa sarva janoMkA virodhI hokara (kohaM ca mANaM ca taheva mAyaM lobhaM duguMchaM araiM raiM ca hAsaM bhayaM soga pumatthiveyaM napuMsaveyaM vivihe ya bhAve AvajjaI-krodhaM ca mAnaM ca tathaiva mAyAM lobhaM jugupsAM arati ratiM ca hAsaM bhayaM zoka puMstrIvedaM napuMsakavedaM vividhAn ca bhAvAn Apadyate) krodha, mAna, mAyA, lobha, tathA jugupsA-nindA, arati-dharmAnuSThAnoMmeM aruci, rati-viSayoMmeM Asakti, hAsa, bhaya, zoka-priyaviyogajanita mAnasika duHkha tathA puruSaveda, strIveda, napuMsakaveda tathA harSa-viSAda Adi aneka prakArake bhAvoMko prApta karatA hai| (evaMvihe aNegarUve AvajjaI-evaM vidhAna anekarUpAn vikArAn pratipadyate) isI taraha anaMtAnubaMdhI Adike bhedase tathA taratamatA Adi avasthAke bhedase anekavidha vikAroMko prApta karatA hai| tathA (eyappabhave anne ya visese AvajjaI-etatprabhavAn anyAn ca vizeSAn Apadyate) vicAra karIne ati dInatAne tathA lajyAre moTe bhAge prApta kare che. tathA se vaisse-dveSyaH se hoSothI duSTa manapAnA 4|2nne samAna virodhI thana kohaM ca mANaM ca taheva mAyaM lobhaM duguMchaM araI raiMca hAsaM bhayaM sogapumatthiveyaM napusaveyaM viviheya bhAve AvajaI-krodha ca mAna ca tathaiva mAyAM lobhaM jugupsAM arati ratiM ca hAsaM bhayaM zokaM puMstrIvedaM napuMsakavedaM vividhAn ca bhAvAn Apadyate krodha, mAna, mAyA, lobha, tathA niMdA temaja dharmAnuSThAnamAM arUci viSayamAM mAsahita, hAsya, bhaya, // 4, priya viyAgathI utpanna yatu mAnasiema, tathA purUSaveda, strIveda, napuMsakaveda temaja harSa, viSAda Adi aneka prakAranA sAvana mAsa 43 che. evaM vihe aNegarUve AvajaI-evaM vidhAn anekarUpAn vikArAn pratipadyate mA04 pramANe mana tAnumadhI mAhinA thI tathA taratamatA mAhi avasthAnA lehathI mane vidha vihArIne pAsa che. tth| ye eyappabhave anneya visese Avajai-etatprabhAvAn anyAn ca vizeSAn Apayate dhA uttarAdhyayana sUtra :4 Page #575 -------------------------------------------------------------------------- ________________ priyadarzinI TIkA a. 32 pramAdasthAnavarNane rAgApanayanasvarUpanirUpaNam 557 vizeSAn = paritApadurgatipAtAdIn, Apadyate = prApnoti / ' isse ' iti dveSyarthe, ArSaprayogaH / iti gAthAdvayA'rthaH // 102 // 103 // rAgadveSAveva duHkhamUlamityuktam, atha rAgApanayanArtha tadupAyAn prakArAntareNA'pyAha mUlam - kaMppaM na icchina sahAyalicchU, pacchANutAveNa tavappabhAvaM / evaM viyAre amiyappayAre, AvajaI iMdiyacora vasse // 104 // chAyA - kalpaM na icchet sahAyalipsuH pazcAdanutApena tapaH prabhAvam / evaM vikarAna amitaprakArAn, Apadyate indriya cauravazyaH // 104 // TIkA- ' kappaM na icchijja ' ityAdi - sahAyalipsuH=' sahAyasya lAbhaH syAdityabhilASatrAn ' san | kalpaM = svAdhyAyAdi kriyA samartha - yogyamapi ziSyAdikam, na vAJchet, kintu ziSyakalyANArtha vAcchet, tathAsati rAgAdirna syAditi bhAvaH / tathA - pazcAt - dIkSAgrahaNAina krodhAdika kaSAyoMse utpanna hue anya aura bhI durgatimeM patanarUpa phaloM ko pAtA hai / ina do gAthAoM dvArA vikRtikA svarUpa kahA gayA hai || 102 / 103 // rAga aura dveSa ye donoM hI duHkha meM mUla kAraNa hai aisA kahakara aba sUtrakAra rAga ko karane ke liye prakArAnta se upAya kahate haiMdUra kappaM ' ityAdi / --- 4 anvayArtha - ( sahAyalicchU - sahAyalipsuH ) 'mujhe sahAyatA mile ' isa prakAra kI abhilASA se yukta hokara (kappaM na icchijja - kalpaM na iccheta ) kalpanIya - svAdhyAya Adi kriyAmeM samartha - yogya bhI ziSyAdika kI vAhanA nahIM karanI cAhiye / kintu ziSyajanoM kA kalyANa ho aisI hI vAJchA rakhanI cAhiye / isa taraha kI bhAvanA hone para rAgAdika kaSAyAthI utpanna thayela evA khIjA keTalAe durgatimAM gabaDAvanArA patanane pAme che. A e gAthAo dvArA vikRtinuM svarUpa atAvAI gayuM. 51025103) rAga dveSa A banne duHkhanAM mULa kAraNa che evuM kahIne have sUtrakAra rAjane dUra 42vAne bhATe AArAntarathI upAya uDe che" kappa " tyAhi / manvayArtha-sahAyalicchra - sahAyalipsuH " bhane sahAyatA bhaje " bhAvA prabhAranI alisASAthI yukta thAne kappa' na icchijja - kalpaM na icchet dayanIya svAdhyAya Adi kriyAmAM samatha evA ziSyAdikanI paNa cAhanA karavI na joI e. paraMtu ziSya jatAnuM kalyANa thAya evI ja vAMcchanA rAkhavI joie. uttarAdhyayana sUtra : 4 Page #576 -------------------------------------------------------------------------- ________________ uttarAdhyayanasUtre nantaran tapo'nuSThAnapravRtyanantaraM vA / anutApena-kimasAdhyaM mokSArthaM mayA pravajyA gRhItA' ityevaM rUpeNa, upalakSaNatvAd janasatkArAdiprArthanayA ca, tapaH prabhAva tapasaH phalaM, na icchet-kimasAdhyasya mokSasyA'bhilASega, ihabhave AmazauSadhyAdi labdhirmamA'stu, bhavAntare vA mama zakrAdivibhUtayaH santu, iti vAJchAM na kuryAt , kintu mokSArthameva saMyamena tapasA''tmAnaM bhAvayediti bhAvaH / nanu kasmAdevaM nahIM ho skege| tathA (pacchANutAveNa tavappabhAvaM na icchijja-pazcAt anutApena tapaHprabhAvaM na icchet ) dIkSA grahaNa kara cukane ke bAda acavA tapa karane meM pravRtti kara cukane ke bAda aisA pazcAttApa nahIM karanA cAhiye ki kyoM maiMne asAdhyamokSa kI prApti nimitta yaha dIkSA dhAraNa kI' / athavA 'sAdhAraNa janatA merA satkAra Adi kare' isa prakAra bhI vicAra nahIM karanA caahiye| kyoM ki pazcAttApa karane se athavA janatA meM pUjya hone ke vicAra se hRdaya se rAgAdika kI utpatti hotI hai| isI prakAra " tapaH prabhAvaM na icchet " tapasyA ke phala kI bhI cAhanA na kre| aisA nahIM soce ki-'mujhe isa bhava meM asAdhya mokSa kI abhilASA se kyA phAyadA hai ?-mujhe to AmISAMdha Adi labdhiyAM prApta ho jAveM yahI eka acchI bAta hai| tathA parabhava meM indrAdika kI vibhUtiyAM labdha ho jaaveN'| kintu mukti prApti nimitta hI tapa aura saMyama se AtmA ko bhAvita kare / aisA karane kA niSedha 21 anI bhAvanA na thapAthI zAlinI utpatti thaze nahI. pacchANutAveNa tavappabhovaM na icchijja-pazcAt anutApena tapaH prabhAvaM na icchet tathA dIkSA grahaNa karI lIdhA pachI temaja tapa karavAmAM pravRtti zarU karyA pachI evo pazcAttApa na kare joIe ke, "meM zA mATe asAdhya mokSanI prAptinA nimitta A dIkSAne dhAraNa karI" athavA te sAdhAraNa janatA mAre satkAra Adi kare e jAtane manamAM vicAra sarakhe paNa na karavuM joIe. kemake, pazcAttApa karavAthI athavA janatAmAM pUjya thavAnA vicArathI hRdayamAM rAga mAhitI tpatti thAya che. 2mA pramANe "tapaH prabhAvaM na icchet " tapasyAnA kuLanI paNa cAhanA na karavI joIe. evuM na vicAravuM ke, mane A bhavamAM AsAdhya mokSanI abhilASAthI ka lAbha che? mane te AzauSadhI Adi labdhi prApta thaI jAya eja jarUranuM che. tathA parabhavamAM IndriyAdikanI vibhUti labdha thaI jAya. paraMtu mukita prAptinA nimitte ja tapa ane saMyamamAM AtmAne bhAvita kare. AvuM karavAno niSedha e mATe karavAmAM Avela uttarAdhyayana sUtra:4 Page #577 -------------------------------------------------------------------------- ________________ priyadarzinI TIkA a0 32 pramAdasthAnavarNane rAgApanayana svarUpanirUpaNam 559 niSidhyate ? - ityAzaGkyAha evaM vikAre, ityAdi evaM - sahAyyalAbhecchayA ziSyavAJchAkaraNena vratA'GgIkArAdau pazcAttApena hetunA tapaH prabhAvavAJchAkaraNena ca / indriya cauravazyaH = indriyANi zrotrAdIni caurA iva dharmadhanApaharaNAtindriyacaurAH tadvazavartI san, amitaprakArAn bahuvidhAn vikarAn = rAgadveSakaSAyakRtAn doSAn Apadyate prApnoti / zarIrasaMvAhanAdyarthaM ziSyavAJchAyA varjana, labdhyAdi vAJchAvarjanaM cetidvayaM rAgApanayanopAya iti bhAvaH // 104 // isaliye kiyA gayA hai ki jaba sAdhu sahAyatA kI icchA se ziSyoM kI vAJchA karatA hai, vrata aMgIkAra kara lene para pazcAttApa karatA hai tathA tapa ke phala kI cAhanA rakhatA hai usa samaya isa ko (iMdiyacora vasseindriyacauravazyaH ) indriyarUpIcaura apane vazavartI banA lete haiM / aura isake dharmarUpI dhanakA apaharaNa kara isako nirdhana kara dete haiN| jaba yaha dharmaMdhana se rikta (khAlI) ho jAtA hai taba (amiyappayAre AvajjaI - ami taprakArAn vikArAn Apadyate ) aneka prakAra ke rAga dveSa evaM kaSAya janya doSarUpa vikAroM ko pAtA hai / zArIrika sevA ke nimitta ziSya kI vAcchA kA varjana evaM labdhyAdi prApti kI vAJchA kA varjana ye donoM rAga ko dUra karane kA upAya hai / bhAvArtha-sAdhu kA kartavya hai ki vaha apanI sevAke nimitta ziSyoM kA saMgraha na kare aura na aisI bhAvanA kare ki mujhe anekavidha labdhiyAM prApta ho jaaveN| tAki maiM AnaMda se apanA samaya vyatIta karU~ / ina cIjoM kI aprApti meM sAdhu ko aisA pazcAttApa nahIM karanA cAhiye ki , che ke, jyAre sAdhu sahAyatAnI icchAthI ziSyAnI vAMcchanA kare che, chata agikAra karI lIdhA pachIthI pazcAttApa kare che, tathA tapanA phaLanI cAhanA rAdhe che, ye vayate tene iMdiyacoravasse - indriyacauravazyaH ndriyo 35ii thora ene peAtAnA vazamAM karI lye che ane tenA dharUpI dhananu tenI pAsethI apaharaNa karIne tene nidhana manAvI de che. jyAre e dhadhana vagaranA khanI laya che. tyAre amiyappayAre viyAre AvajjaI - amita prakArAn vikArAn Apadyate aneka prakAranA rAgadveSa ane kaSAyarUpI vikArAne prApta ane che. zArIrika sevAnA nimitte ziSyanI vAMcchanAnuM vana ane labdhi Adi vAMcchanAnuM varjana A ane rAgane dUra karavAnA upAya che. bhAvA--sAdhunuM kartavya e che ke, peAtAnI sevAnA nimitta ziSyAne saMgraha na kare ane na tA evI bhAvanA paNa kare ke, mane anekavidha labdhiyA prApta thaI jAya ane ethI huM mArA samaya Ana MdamAM vyatIta karUM. A uttarAdhyayana sUtra : 4 Page #578 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 560 uttarAdhyayanasUtre sAhAyyArtha ziSyavAJchayA labdhivAJchayA ca vividhavikAramAptirUpo doSa uktaH, athoktamevArtha samarthayituM vikArebhyo dopAntarotpattimAhamUlam-taose jAyaMti paoNyaNAI, nimajiuM mohmhnnvNmi| suhesiNo dukkhaviNoyaNahA, tatpazcayaM ujjamaeya rAMgI // 105 // chAyA-tatastasya jAyante prayojanAni, nimajjayituM mohamahArNave / sukhaiSiNaH duHkhavinodanAtha, tatmatyayaM udyacchati ca rAgI // 10 // TIkA-'tao se' ityAdi / tataH vikArotpatyanantaram , sukhaiSiNaH laukikamukhArthinaH, tasya kalpa maiMne vyartha hI dIkSA dhAraNa kI hai / tathA ziSyAdika saMpatti nahIM milane para aisA bhI nahIM socanA cAhiye kI khaira yahAM kucha nahIM milA to koI hAni nahIM hai kintu parabhava meM indrAdika vibhUti mujhe mile taba hI tapasyA kI sArthakatA hai / isa prakAra vicAra karane kA tathA apanI sevA karAne ke liye ziSya banAne kA evaM vratAdika aMgIkAra karalene para pazcAttApa karane kA niSedha isaliye kiyA gayA hai ki aise jIva ko kamajora jAna kara indriya rUpI caura usake dharmadhana ko curAkara nirdhana banA dete haiM / phira nirdhana hokara yaha aneka vidha doSoM kA bhAgI banatA hai| ataH rAgabhAva para vijaya pAne ke liye udyata hue sAdhu ko isa pUrvokta vicAradhArA kA parityAga kara denA cAhiye // 104 // jaba vividha prakArake vikAroM kI prApti jIvako ho jAtI hai taba cinI aprAptimAM sAdhue e pazcAttApa na kare joIe ke, meM vyartha. mAMja dIkSA dhAraNa karI che. tathA ziSyAdikanI saMpatti na maLavAthI evuM paNa vicAravuM na joIe ke, bhale ahiM kAMI na maLyuM te kAMI nukazAna nathI paraMtu parabhavamAM indriyAdika vibhUti mane maLe. AthI ja tapasyAnI sArthakatA che. A prakAranI vicAraNA karavAne tathA pitAnI sevA karAvavA mATe ziSya banAvavA temaja vratAdikane aMgikAra karI lIdhA pachI pazcAttApa karavAne niSedha A mATe karavAmAM Avela che ke, AvA jIvane kamajora jANIne IndricorUpI cAra enA dharmadhanane luMTIne ene nirdhana banAvI de che. A rIte nidhana banyA pachI te anekavidha dene bhAgI bane che. AthI rAgabhAva upara vijaya meLavavA mATe udyamazIla banelA sAdhue A prakAranI vicAra dhArAnI parityAga zavo naye. // 104 // jyAre vividha prakAranA vikArenI prApti jIvane thaI jAya che. tyAre uttarAdhyayana sUtra:4 Page #579 -------------------------------------------------------------------------- ________________ - - - - - -- priyadarzinITIkA a032 pramAdasthAnavarNane vikArebhyo doSAntarotpattivarNanam 561 tapaH prabhAvavAJchAvataH sAdhauH duHkhavinodanArtham zarIramAnasaduHkhA'panayanArtham , mohamahArNave-moharUpA'tidustarasamudre, nimajjayitum kalpatapaH prabhAvavAJchAvanta nimajjayitumiva / prayojanAni = zabdAdiviSayasevanaprANihiMsArUpANi, jAyante-utpadyante, ayaM bhAvaH-rAgadveSakaSAyAdi kRtavividhavikArotpattyA mUDhaH san mukhaM vAJchati, sukhalAbhazca duHkhanAzena bhavitumarhati, duHkhanAzAya ca viSayadoSAntaroMkI utpatti hote dera nahIM lagatI hai, isa bAtako sUtrakAra kahate haiM-'tao se' ityaadi| ____ anvayArtha- (tao-tataH) vikAroMkI utpattike bAda (suhesiNo sesukhaiSiNaH tasya) laukika sukhakI abhilASA karanevAle usa vividha prakArakI vAJchA saMpanna sAdhuko (dukkhavimoyaNaTA-duHkhavimocanArtham ) duHkhase mAno chuDAne ke liye (mohamahannavaMmi nimajiuM-mohamahArNave nimajjayitum ) moharUpI mahAsamudra meM DUbaneke vAste (paoyaNAI jAyaMti-prayojanAni jAyante) zabdAdika viSayoMko sevana karanerUpa tathA prANiyoMkI hiMsA karanerUpa aneka prakArake prayojana utpanna ho jAte haiN| tAtparya-isakA yaha hai ki rAga, dveSa, kaSAya, Adi dvArA jaba isa jIvameM aneka prakArake vikArabhAva utpanna hone lagate haiM taba yaha mUDha banakara sukhakI vAJchA karane lagatA hai| parantu jabataka duHkhoMkA nAza nahIM hotA hai tabataka isako sukhakA lAbha bhI nahIM hotA hai| ataH yaha jIva duHkhoMko nAza karaneke liye kalpita upAyoMkA sahArA letA deSAMtaranI utpati thavAmAM vAra lAgatI nathI, A vAtane sUtrakAra kahe che " taose" tyAdi manvayAtha-tao-tataH virAnI utpatti th|| pachI suhesiNo se-sukhaiSiNaH tasya al64 sumanI malidASA 4211 / vividha 42nI 42chAsapana sAdhune mAnA hai, dukkhavimoyaNaTThA-duHkhavimocanArtham :mathI ch|11| bhATa mohamahannavaMmi nimajiu-mohamahArNave nimajjayitum mA 3pI mahAsamudramA mavAne bhATe paoyaNAI jAyaMti-prayojanAni jAyante zaha viSayAnu sevana 421135 tathA prANInI vividha prakAranI hiMsA karavArUpa aneka prakAranAM prayajana utpanna thaI jAya che. AnuM tAtparya e che ke, rAga, dveSa, kaSAya, Adi dvArA jyAre A jIvamAM aneka prakAranA vikArabhAva utpanna thavA mAMDe che tyAre te mUDha banIne sukhanI IcchA karavA mAMDe che. paraMtu jyAM sudhI dukAne nAza thata nathI tyAM sudhI tene sukhane lAbha maLI zakatuM nathI. AthI e jIva duHkhane u071 uttarAdhyayana sUtra : 4 Page #580 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 562 - - - uttarAdhyayanasUtre sevanamANihiMsAdi prayojanAni bhavanti, tatazca sa mohamahArNave nimagno bhavati, iti, uktavikArarUpadoSAt , mohamahArNave nimajjanarUpadoSAntarotpattirbhavatIti / nanu yadyuktaprayojanAni na seveta tadA mohamahArNave nimagno na syAditi cet ? atrocyate-rAgIrAgavAn , upalakSaNatvAd dveSI ca san , tatpratyayam=tat-uktarUpaM prayojanaM, pratyayA nimittaM yasmiMstathA-viSayasevanaprANihiMsAdirUpaprayojanapuraH saram , udhacchati ca-udyato bhavatyeva, rAgadveSayoreva sakalAnarthasya paramparayA kAraNatvAt , ityarthaH // 10 // hai| vaha jAnatA hai ki viSayasevana karanese athavA prANihiMsA karanese mere duHkhoMkA anta ho jaavegaa| isa prakAra jaba isa jIvameM duHkha nAza karaneke liye viSaya sevana evaM prANihiMsana AdirUpa prayojana jaga jAte haiM aura vaha jaba inameM pha~sa jAtA hai to usa samaya vaha moharUpI mahAsamudra meM DUba jAtA hai| isa prakAra usameM usa vikArarUpa doSase moharUpa mahAsamudrameM DUbanerUpa isa doSAntarakI utpatti hotI hai| __ zaMkA-yadi yaha jIva ina pUrvokta prayojanoMkA sevana na kare to vaha isa mohamahArNavarUpa doSameM kyA pha~se hI nahIM ? isa prakArakI AzaMkAkA samAdhAna karate hue sUtrakAra kahate haiM-(rAgI-rAgI) rAga evaM dveSavAlA banakara yaha prANI (tappaccayaM ujjamaeya-tatpratyayaM udyacchati) viSaya sevana evaM prANihiMsana AdirUpa prayojanako lekara hI apanI pravRtti cAlU rakhatA hai| isase yaha bAta puSTa hotI hai ki rAga aura dveSa hI paramparAse sakala anarthoMke kAraNa haiM // 10 // nAza karavA mATe kalpita upAyone Azraya zodhe che. e jANe che ke, viSayanuM sevana karavAthI athavA prANInI hiMsA karavAthI mArA duHkhane aMta AvI jaze. A pramANe jyAre e jIvamAM duHkhane nAza karavA mATe viSaya sevana temaja prANInI hisA Adipa prayojana jAgI uThe che ane e jIva jyAre emAM phasAI jAya che. tyAre meharUpI mahAsamudramAM e DUbI jAya che. pramANe tenAmAM vikArarUpI doSathI maha35 mahAsamudramAM DUbavArUpa A daSAtaranI utpatti thAya che. zaMkA-je e jIva pUrvokata prayAjanenuM sevana na kare te te moharUpI mahAsamudramAM na phasAya ? A prakAranI zaMkAnuM samAdhAna puratA sU2 4 cha , rAgI-rAgI 2 // mana dveSapAko bhanIna se pANI apacayaM ujja-tatpratyayaM udyacchati viSaya sevana bhane prAdhIyAnI hiMsA mAha priyajanane laIne ja potAnI pravRtti cAlu rAkhe che AthI e vAtane puSTi che che ke, rAga ane dveSa ja paraMparAthI saghaLAM anarthonAM kAraNa che. II10pA uttarAdhyayana sUtra:4 Page #581 -------------------------------------------------------------------------- ________________ priyadarzinI TIkA. a032pramAdasthAnavarNane rAgadveSeNaivAnarthotpattinirUpaNam 563 ___ nanu kutaH sarve'pyanarthA rAgadveSavazAdeva bhavanti, ityAzaGkyAhamUlam-virajamANassa ya iMdiya'tthA, sadAiyA taaviyNppgaaraa| naM tassa savve vimaNunayaM vA, nivvataMyaMtI amaNunnayaM vaa||106|| chAyA-virajyamAnasya ca indriyArthAH, zabdAdikAH tAvatprakArAH / na tasya sarve'pi manojJatAM vA, nivartayanti amanojJatAM vA // 106 // TIkA--' virajjamANassa' ityaadi| tAvatmakArAH tAvantaH-yAvanto loke prasiddhAstatsaMkhyakAH, prakArAH-yeSAM te tathA, bahubhedavanta ityarthaH, sarve'pi, zabdAdikAH zabdarUpagandharasasparzarUpAH, indriyArthAH zrotrAdIndriyaviSayA; mRdukaThorAyA bhedA virajyamAnasya carAgarahitasya, upalakSaNatvAd dveSarahitasya ca tasya puruSasya, manojJatAM vA manoharatAM vA, sakala anartha rAvegaSake vazase hI hote haiM yaha bAta kaise ? isakA samAdhAna sUtrakora isa taraha karate haiM--'virajjamANassa' ityAdi / anvayArtha-(tAvaiyappagArA-tAvatprakArAH) lokameM zabdAdika viSayoMke jitane prakAra prasiddha haiM utane hI prakAravAle arthAtU bahuta bheda vAle (savve vi sadAiyA-sarve api zabdAdikAH) samasta zabdAdika viSaya-zabda, rUpa, gaMdha, rasa, sparza, (iMdiyatthA-indriyArthAH) indriyoM ke viSayabhUta hone para (virajjamANassa tassa maNunnayaM amaNunayaM na nivattayaMti-virajjamAnasya tasya manojJatAM amanojJA na nirvartayanti) rAgadveSa rahita vyaktike citameM manoharatA evaM amanoharatA utpanna nahIM karate haiN| kintu jinake cittameM rAgadveSakA nivAsa hotA hai vahIM para ye rAga ane dveSathI saghaLA anartho thAya che. A vAta kaI rIte? AnuM samAdhAna 22 2 // zata 42 cha-" virajja mANassa" tyAdi ! ma-kyAtha-tAvaiyappagArA-tovatprakArAH bobhA zAha viSayonA / prakAra prasiddha che. eTalA ja prakAravALA arthAt enAthI anekagaNA bhedavALA savve vi sadAiyA-sarve'pi zabdAdikA samasta zAhi viSaya 25435 2sa adha, 15za iMdiyatthA-indriyArthAH indriyonA viSayabhUta pAthI virajjamANasa tassa maNunayaM amaNunnayaM na nivattayaMti-virajyamAnasya tasya manojJatAM amanojJatAM na nivartayanti rAgadveSa 2Dita vyatinA vittamA bhanAtA tebhara mamanAiratA utpanna karI zakatA nathI. paraMtu jemanA cittamAM rAgadveSane nivAsa hoya che. uttarAdhyayana sUtra:4 Page #582 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 564 uttarAdhyayanasUtre amanojJatAM vA-amanoharatAM vA na nirvatayanti=notpAdayanti / kintu rAgadveSayuktasyaiva manojJatAmamanojJatAM vA janayantItyarthaH tasmAt sakalAnaryahetutvaM rAgadveSayoreveti bhAvaH, tathAcoktam "paritrAT kAmukazUnAmekasyAM pramadAtanau / ____ kuNapaM kAminI bhakSyamiti tisro viklpnaaH||1||" iti / kuNapaM-mRtazarIram / zeSaM sugamam / nanu 'samo ya jo tesu sa voyarAgo' sundara evaM asundara bhAvake janaka hote haiN| ataH isase yahI bAta puSTa hotI hai ki indriyoMke viSayabhUta zabdAdika padArthoM meM svabhAvata:na sundaratA hai aura na asundaratA hai| kintu rAgadveSase yukta prANI dvArA unameM sundaratA aura asundaratA kalpita kI jAtI hai| ataH sakala anartho kA hetu yaha rAgadveSa bhAva hI hai| jaise kahA hai strIkA mRtakalevara jaba kAmI kI dRSTimeM AtA hai to vaha usako vikArakI dRSTise dekhatA hai, kuttA mAMsa dRSTise dekhatA hai usI zavako saMyamI dharmadRSTise dekhatA hai| isa viSaya meM kathA isa prakAra se haieka vezyA bharajavAnI meM mara gaI / jaba usako jalAne vAle loga zmazAna meM le gaye to vahAM eka yogirAja dhyAna lagAkara kucha dUra baiThe hue the / arathI ko uThAne meM eka kAmuka vyakti bhI thA / vezyA apUrva sundara thii| ataH jAte hI jyoM hI usake zava ko zmazAna meM utAra tyAM ja e suMdara temaja asuMdara bhAvane jagADanAra bane che. AthI e vAta ne samarthana maLe che ke, IndriyonAM viSayabhUta zabdAdika padArthomAM svabhAvataH na suMdaratA che ane te asuMdaratA che. paraMtu rAgadveSathI bharelA prANI dvArA temAM suMdaratA temaja asuMdaratAnI kalpanA utpanna karAvAya che. AthI saghaLA anarthonuM kAraNa A rAgadveSa rUpa bhAvaja che. kahyuM che- strInuM mRta kalevara jyAre kAmInI dRSTie paDe che to te ene vikAranI daSTithI jue che. kutarUM mAMsa dRSTithI jue che, eja zabane saMyamI dharma daSTithI jue che. A viSayamAM kathA A prakAranI che eka vezyA bhara javAnImAM marI gaI, jyAre ene bALavAvALA mANasa enA zabane smazAnamAM laI gayA tyAre tyAM eka yogIrAja dhyAna lagADIne De dUra beThela hatA. zabane upADavAmAM eka kAmI vyakita paNa hatI, vezyA apUrva suMdara hatI, AthI jaIne jyAre smazAnamAM tenA zabane utArIne uttarAdhyayana sUtra:4 Page #583 -------------------------------------------------------------------------- ________________ priyadarzinI TIkA a032 pramAdasthAnavarNane rAgadveSaNaivAnarthotpattinirUpaNam 565 iti pUrvoktatvAdatra punaruktiH, iti cet , ucyate-pUrva, manojJatve, amanojJatve ca samasya sAdhoH samatAyAM rUpAdInAmakiMcitkaratvaM kathitam , atra tu manojJatvaM vA amanojJatvaM vA naivotpadyate, iti pUrvato'tra bhedaH // 106 // kara rakhA to usako dekhate hI kAmI ke mana meM vicAra AyA ki yadi yaha mujhe jIvita avasthA meM mila jAtI to maiM isake sAtha vaiSayika AnaMda bhogatA / pAsa meM vahIM kahIM se eka jaMgalI kuttA A pahu~cA thA-ataH vaha usako apanA bhakSya samajhakara vicAra ne lagA ki yadi ve saba vyakti isake pAsase haTa jAveM to bar3A hI acchA ho / kAraNa ki maiM isako khAjAU~ / pAsa meM baiThe hue yogirAja dhyAna samApta kara usa zaba ko dekhakara vicAra karane lage ki oho ! isa ajJAnI prANI ne vyartha meM hI apanA itanA sundara amUlya jIvana viSayoM kI tRSNA meM jalAra naSTa kiyA hai / yadi isa jIvana se apanA saMyamArAdhanakara bhalA karatI to bahuta acchA hotaa| zaMkA-pahile to sUtrakAra ne " samo ya jo tesu sa vIyarAgo" aisA kaha hI diyA hai ki jo ina rUpAdikoM meM samabhAvase rahatA hai vaha vItarAga hotA hai aura yahAM gAthA meM usI bAta ko phira se kyoM kahA hai ? isakA samAdhAna isa prakAra se hai-pahile rUpAdikoM kI mnorAkhyuM tyAre tene jotAMja kAmInA manamAM vicAra AvyuM ke, A strI je mane jIvIta avasthAmAM maLI hota to huM AnI sAthe viSayane AnaMda bhegavI zakata eja vakhate tyAM AjubAjumAMthI keI eka jaMgalI kutare AvI pahoMcyuM hatuM ane te kutare e zabane pitAnuM bhakSya samajIne vicAravA lAgyuM ke, A saghaLA mANase je AnI pAsethI dUra thaI jAya to mArA mATe ghaNuM ja uttama ane kAraNa ke, huM Ane khAI jAuM. pAse beThelA yogIrAja dhyAna samApta karI e zabane joIne vicAravA lAgyA ke, ahI A ajJAnI prANIye vyarthamAM ja pitAnuM amUlya evuM suMdara jIvana viSayanI tRNAmAM bALI bALIne naSTa karela che. je eNe pitAnA uttama jIvanane saMyama AradhanAmAM lagADIne pitAnuM bhaluM karyuM hota te ghaNuM ja sAruM thAta. za-paDasA to sUtradhAre "samo ya jo tesu sa vIyarAgo" mA kahI ja dIdhuM che ke, je A rUpAdikamAM samabhAva rAkhe che e ja vItarAga hoya che. ane ahIM gAthAmAM te vAtane pharIthI zA mATe kahevAmAM Avela che. AnuM samAdhAna A prakAranuM che- uttarAdhyayana sUtra:4 Page #584 -------------------------------------------------------------------------- ________________ uttarAdhyayanasUtre rAgadveSayostadupAdAnakAraNasya mohasya ca samuddharaNopAyAnabhidhAya tAnupasaMharannAhamUlam-evaM sasaMkappavikappaNAsuM, saMjAyaI samaya muvaTTiyassa / atthe ye saMkappayaMo taMoM se, pahIyae kAmaguNesu tnnhii||107 chAyA-evaM svasaGkalpavikalpanAsu, saMjAyate samatA upasthitasya / arthAzca saGkalpayatastatastasya, prahIyate kAmaguNeSu tRSNA // 107 // TIkA-' evaM sasaMkappa' ityAdi / evaM-uktamakAreNa, svasaGkalpavikalpanAsu-svasya AtmanaH, saGkalpA:-rAgadveSamohasvarUpA'dhyavasAyAH teSAM vikalpanA:-'rAgadveSAdayaH sarveSAM doSANAM mUla' jJatA meM evaM amanojJatA meM jo sAdhu samabhAva vAlA bana jAtA hai usake citta meM ye rUpAdika kucha bhI bigADa ( na rAga aura na dveSa ) nahIM kara sakate haiM yahI bAta kahI gaI hai / isa gAthA meM yaha bAta kahI gaI hai ki rUpAdika na koI manojJa haiM aura na amanojJa haiM / rAgadveSa se hI unameM manojJatA evaM amanojJatA ko jIva kalpita karatA hai / isa taraha kathana meM bheda hone se punarukti doSa nahIM AtA hai // 106 // rAga aura dveSa ko tathA unake upAdAna kAraNa moha ko nivAraNa karane ke upAyoM ko kaha kara aba unakA upasaMhAra karate haiM ' evaM ' ityaadi| anvayArtha-(evaM-evam ) isa taraha pUrvokta prakArase (sa saMkappa vikappaNAsu-svasaMkalpavikalpanAsu) rAgadveSa moharUpa saMkalpoMkI vikalpa pahelAM rUpAdikanI mane jJatAmAM ane amaneztAmAM je sAdhu samabhAvavALA bane che emanA cittamAM e rUpAdika kAMI paNa bagADa (na rAga ane na haiSa) kAMI karI zakatA nathI. A ja vAta kahevAmAM Avela che. A gAthAmAM e vAta kahevAmAM AvI che ke, rUpAdika na te maneNa che ane na te amanojJa che. rAga dveSathI ja enAmAM mane jJatA athavA amane jJatAne jIva kalpita 12 cha. 2 // pramANe 4thanamA le pAthI puna3tina hoSa mApatA nathI. // 10 // rAga ane dveSane tathA tenA utpAdananA kAraNarUpa mohanA nivAraNa karapaanaa upAyAne 4Ina ve tena 5sa DA2 42 cha.-" evaM " tyA ! anvayArtha:-evaM-evam mA zata pUrvAta prAthI sa saMkappavikapaNAsusva saMkalpavikalpanAsu rAgadveSa bhAva35 sayAnI viyanAmamA mAt uttarAdhyayana sUtra:4 Page #585 -------------------------------------------------------------------------- ________________ priyadarzinI rIkA a0 32 pramAdasthAnavarNane tRSNAkSayavarNanam 567 -miticintanAH, svasaGkalpavikalpanAstAsu, upasthitasya-udyatasya, ca-punaH arthAn indriyArthAn , zabdAdIn saGkalpayatApakramAdete rUpAdayo viSayAnakarmabandhahetavaH kintu rAgAdaya eveti cintayataH saMyatasya samatA manojJA'manojJarUpAdiSu mAdhyasthyam , saMjAyate-samutpadyate / yadvA-arthAn-jIvAjIvAdIn , saMkalpayataH-zubhadhyAnaviSayatayA'dhyavasyataH saMyatasya, samatA-parasparamadhyavasAyatulyatA saMjAyate / sA ca anivRttibAdarasamparAya-guNasthAna eva, yataH anivRttibAdara guNasthAnaM prAptAnAM bahUnAmapi mahAtmanAM tulyA evA'dhyavasAyA bhavanti / tataHsamatAyAH-samatvabhAvanAtaH ityarthaH, tasya muneH, kAmaguNeSu-zabdAdiviSayeSu nAoMmeM-arthAt 'rAga, dveSa evaM moharUpa ye maMkalpa samasta doSoMke mUla kAraNa haiM' isa prakArake vicAroMmeM (uvaTiyassa-upasthitasya) udhata tathA (atthe saMkappayao-arthAn saMkalpayataH) 'ye zabdAdika viSaya karma baMdhake hetu nahIM haiM kintu rAgAdika bhAva hI karmabaMdhake hetu haiM' isa prakAra indriyoMke viSayabhUta zabdAdikoM ke viSayoMmeM vicAra karanevAle saMyamIko (samaya saMjAyai-samatA saMjAyate) manojJa tathA amanojJa zabdAdi viSayoM meM madhyastha bhAva utpanna ho jAtA hai| athavA jIvAdika padArthoM ko zubhadhyAnakA viSaya banAkara cintavana karanevAle saMyamIke pariNAmoMmeM paraspara jo tulyatA ho jAtI hai isakA nAma bhI samatA hai| yaha samatA anivRtti bAdara saMparAyaguNasthAnameM hI hotI hai| kyoM ki isa guNasthAnameM rahanevAle aneka mahAtmAoMke pariNAma tulya hI hote haiM / (taotataH) isa samatvakI bhAvanAse (se-tasya ) usa munikI (kaamgunnesurAgadveSa ane meharUpa e saMkalpa saghaLA denuM mULa kAraNa che. A prakAranA vicA zamA uvadriyassa-upasthitamya-GIR(SUHzIsa) tathA atthe saMkappayao-arthAn saMkalpa yataH ye zAhi viSaya meM mana hetu nathI 52'tu mA4i mA karmabaMdhanA hetu che, A pramANe IndriyanA viSayabhUta zabdAdikanA viSayamAM viyAra 42vA saMyamIna samayaM saMjAyai-samatAM saMjAyate manojJa tabhA sa. manejha zabdAdika viSayomAM madhyastha bhAva utpanna thaI jAya che. athavA jIvAdika padArthone zubhadhyAnane viSaya banAvIne ciMtana karavAvALA saMyamInA pariNAmomAM paraspara je tulanA thaI jAya che. AnuM nAma paNa samatA che. e samatA anivRtti bAdara saMparAya guNasthAnamAM ja hoya che. kemake e guNa sthAnamA pApA bhane mahAtmAsAnA pariNAma tulya 4 saya che. tao-tataH mA samApanI bhAvanAthI se-tasya se bhuninI komaguNesu-kAmaguNeSu Avents uttarAdhyayana sUtra:4 Page #586 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 568 uttarAdhyayanasUtre tRSNA lobhaH / prahIyate-vinazyati, samatAyAH sadbhAve, uttarottaraguNasthAnaprAptauM satyAM tRSNA nazyatIti bhAvaH // 107 / / tRSNAkSayAnantaraM kiM karotItyAhamUlam-sa vIyarogo kayasavvaccio , khevei nANAvaraNaM khnnennN| taheva jaM darisaNamAvareI, jaMcatarIyaM paikarei kammaM // 10 // chAyA-sa vItarAgaH kRtasarvakRtyA, kSapayati jJAnAvaraNaM kSaNena / tathaiva yad darzanamANoti, yaccAntarAyaM prakaroti karma // 108 // TIkA-'sa vIyarAgo' ityAdi / sAkSINatRSNo jIvaH, vItarAgArAgadveSarahito bhavati / tRSNA hi lobhastatkSaye ca kSINakaSAya guNasthAnamAptirbhavati / tathA-kRtasarvakRtya iva bhavati, kAmaguNeSu) zabdAdika viSayoM meM (taNhA-tRSNA) tRSNA-lobha-(pahIyaeprahIyate) naSTa ho jAtI hai| arthAt samatAke sadbhAva hone para uttarottara guNasthAnoMkI prApti honese tRSNA usakI naSTa ho jAtI hai // 107 // tRSNAke kSaya hone para kyA hotA hai ? so kahate haiM____ 'sa vIyarAgo' ityaadi| anvayArtha-(sa-sA) jaba isa jIvakI vaiSayika tRSNA kSINa ho jAtI hai taba vaha (vIyarAgo-vItarAgaH ) rAgadveSa rahita bana jAtA hai| kyoM ki tRSNA lobharUpa hotI hai| isake kSaya hote hI jIvako kSINakaSAya nAmaka bArahave guNasthAnakI prApti ho jAtI hai| jaba jIvako isa guNasthAnakI prApti ho jAtI hai taba yaha (kayasavvakicco-kRtasarvakRtyaH) kRtakRtya bana jAtA hai / kyoM ki isako niyamataH mukti prApta hotI hai| viSayomA taNhA-tRSNA tRdhA pahIyae-prahIyate naSTa manI laya che. mathAt smtAne sadbhAva thavAthI uttarottara guNasthAnanI prApti thavAthI emanI tRNA naSTa thaI jAya che. je 107 che tRSNAnI kSaya pAthI zu thAya cha 1 tene 4 cha-"sa vIyarAgo" tyAha! manvayArtha -se-saH' nyAre // nI vaiSayi: tRpakSI manI naya cha tyAre te vIyarAgo-vItarAgaH rAga dveSa 2Dita manI laya che. ma, tR bharUpa hoya che ene kSaya thatAM ja jIvane kSINa kaSAya nAmanA bAramA guNasthAnanI prApti thAya che. jyAre jIvane A guNasthAnanI prApti thaI jAya che tyAre te kayasabakicco-kRtasarvakRtya: itakRtya mAnI jaya cha. bha, manAyA uttarAdhyayana sUtra:4 Page #587 -------------------------------------------------------------------------- ________________ - - - priyadarzinI TIkA. a0 32 pramAdasthAnavarNane tRSNAkSayavarNanam 569 asya hi prAptamAyA muktirbhavati / jJAnAvaraNaM karma kSaNena samayamAtreNa kSapayati, tathaiva-tadvadeva yat karmadarzanamAvRNoti, tad darzanAvaraNamapi kSaNena kSapayati / yacca karma antarAya-dAnAdi viSayakaM vighnaM prakaroti, tat antarAyanAmakaM karma kSaNena kSapayati, vItarAgo hi kSapitamohanIyastIrNamahAsAgara jIvavat , zramasaMyukto'ntamuMhattaM vizrAmaM prApya, tasyAntarmuhUrttasya caramasamayadvayamadhye prathamasamaye nidrApacale, devagatyAdinAmakarmaprakRtIzca kSapayati, caramasamaye ca jJAnA'varaNAditrayaM kSapayati // isa guNasthAnameM rahakara yaha jIva (khaNeNaM nANAvaraNaM khavei-kSaNena jJAnovaraNaM kSapayati) eka samayameM jJAnAvaraNa karmakA kSaya kara detA hai / (tahevatathaiva) isI taraha (jaM darisaNaM Avarei-yat darzanam AvRNoti) eka samayameM darzanaguNako rokanevAle darzanAvaraNI karmako naSTa kara detA hai| (jaM aMtarAyaM pakarei kamma khavei-yat antarAyaM prakaroti karma kSapayati) tathA jo dAnAdikameM antarAya DAlanevAlA karma hai usako bhI eka samayamAtrameM kSapita kara detA hai| isa taraha prathama mohanIyakarmako kSaya karake tIrNa mahAsAgaravAle jIvakI taraha yaha zramasaMyukta honeke kAraNa eka antarmuhUrtataka vizrAma karake phira usa antarmaharttake antima do samayoM. meMse prathama samayameM nidrA, pracalA, tathA devagatyAdika nAma karmakI prakRtiyoMko naSTa kara detA hai tathA carama samayameM jJAnAvaraNAdika trikako naSTa karatA hai // 108 // tene niyamita mukti prApta thAya che. e guNasthAnamAM rahIne e jIva all nANAvaraNaM khavei-kSaNena jJAnAvaraNaM kSapayati me samayamA jnyaanaa129||y bhanI kSaya 42 // hai che. taheva-tathaiva mA pramANe jaM darisaNaM Avahei-yat darzana AvRNoti me samayamA zanagune ronA2 zanAvaraNIya bhanI nAza 42 he cha tAjaM aMtarAyaM pakarei kammaM khavei-yat aMtarAyaM prakaroti karma kSapayati na bhai aMtarAya nAkhanAra karma che tene paNa eka samaya mAtramAM kSaya karI de che. A pramANe prathama mehanIya kamano kSaya karIne mahAsAgarane tarelA jIvanI mAphaka e zremasaMyukta thavAnA kAraNe eka aMtamuhUrta sudhI vizrAma karIne pachI e aMtamuhUrtanA aMtima be samayamAMthI prathama samayamAM nidrA, pracalA tathA devagatyAdika nAmakarmanI prakRtione naSTa karI de che tathA carama samayamAM zAnA2NIya trane naSTa 42 che.|| 108 // u072 uttarAdhyayana sUtra :4 Page #588 -------------------------------------------------------------------------- ________________ uttarAdhyayanasUtre tatkSayAtkaM guNaM prApnoti ityAhamUlam-savvaM tao jANaI pAsaI ye, amohaMNo hoI niraMtarA~e / aNAsave jhANasamAhijutto, Aukhae mukkhamuveI suddhe // 109 // chAyA-sarva tato jAnAti pazyati ca, amohano bhavati nirntraayH| anAsravaH dhyAnasamAdhiyuktaH, AyukSaye mokSamupaiti shuddhH||109|| TIkA-'savvaM tao' ityAdi / tataH jJAnAvaraNAdikSayAt jIvaH-savaM jAnAti-vizeSarUpatvenAvagacchati / tathA-pazyati ca sAmAnyarUpeNa pratyakSIkaroti, ca iti samuccayA'rthaH, evaJca samuvayasya bhedaviSayatvAt , jJAnadarzanayoH pRthagupayogarUpatvaM sacitam , tathA-amohanaHmoharahito bhavati, tathA-nirantarAyaH niSkrAnto'ntarAyo yasmAt sa tathA, tathA -anAstravaH karmabandhajanakahiMsAdi rUpAsavarahito bhavati, tathA-dhyAnasamAdhiyuktaH jJAnAvaraNIyAdi cAra ghAtIkarmoM ke nAza hone para kisa guNa kI prApti hotI hai ? so kahate haiM-'savvaM ' ityAdi / ___ anvayArtha-(tao-tataH) jJAnAvaraNa Adi karmoM ke kSaya ke bAda (jIve-jovaH ) jIva anaMta darzana evaM anaMtajJAna kI prApti ho jAne ke kAraNa (savvaM jANai pAsai ya-sarva jAnAti pazyati ca ) samasta padArthoM jAnane lagatA hai aura sAmAnya rUpa se saba padArthoM ko dekhane lagatA hai| jJAnopayoga meM padArthoM kA vizeSarUpa se bodha hotA hai tathA darzanopayoga meM padArthoM kA sAmAnyarUpa meM bodha hotA hai isa taraha ye donoM upayoga pRthaka haiM / (amohaNo niraMtarAe hoi-amohano nirantarAyaH bhavati) isa samaya jIva moharahita evaM antarAya karmarahita hotA hai tathA jJAnAvaraNIyAdi cAra ghAtI karmone nAza thavAthI kayA guNanI prApti thAya cha 1 tena 4 cha-" savvaM " tyA / manvayArtha-tao-tataH jJAnA129yAdi bhInA kSaya pachI jIva-jIvaH 1 manAta zana bhane anaMta jJAnanI prApti thapAna 12 savvaM jANai pAsaiya-sarva jAnAti pazyati ca samasta pahAyAna vA sANe cha. mana sAmAnya rUpathI saghaLA padArthone jovA mAMDe che. jJAnapagamAM padArthone vizeSa rUpathI bAdha thAya che tathA darzana upagamAM padArthone sAmAnya rUpamAM bedha zAya. ||sht se anna upayoga 2) -ma che. amohaNo niraMtarAu hoi-amohano nirantarAyaH bhavati / samaya 01 mADaDita mana matazaya uttarAdhyayana sUtra:4 Page #589 -------------------------------------------------------------------------- ________________ priyadarzinI TIkA a0 32 pramAdasthAnavarNane mokSagatinirUpaNam 571 dhyAnaM - zukladhyAnaM tena samAdhiH - paramasvAsthyaM tena yuktaH, tathA zuddhaH karmamalarahitaH san, AyuH kSaye= AyuSaH, upalakSaNatvAnnAmagotravedyAnAJca kSayaH, AyuH kSayaH, tasmin sati - AyurnAmagotravedyAnAJca kSayaH - AyuH kSayaH, tasmin sati - AyurnAmagotra vedanIyakarmakSaye satItyarthaH / mokSamupaiti prApnoti // 109 // mokSagatazca yAdRzo bhavati tadAha mUlam - so tassa savvasa duhassa mokho, jaM vAhaI sayayaM jaMtumeyaM / dIhAmayA vimuka pasaMttho, to hoI accaMta suMhI ka yetha // 110 // chAyA - sa tasmAt sarvasmAt duHkhAt muktaH, yat bAdhate satataM jantu menaM / dIrghAmayod vipramuktaH prazastaH, tato bhavati atyantasukhI kRtArthaH // 110 // TIkA- ' so tassa ' ityAdi / sa= mokSamadhigato jIvaH, tasmAt janmajarAmaraNAdirUpAt sarvasmAt zArIramAnasarUpAt, duHkhAt, muktaH = pRthagbhUto bhavati / kathaM bhUtaM tadduHkhaM ? yat enaM ( aNAsave - anAzravaH ) karmabaMdhajanaka hiMsAdirUpa Asrava se rahita hotA hai / ( jhANa samAhijutto-dhyAna samAdhiyuktaH ) zukladhyAna se isake citta meM parama svasthatA AjAtI hai / ( sudhdhe - zuddhaH ) anta meM yaha karmamala rahita hokara (Aukkhae mukkhamuvei - AyuH kSaye mokSamupaiti ) Ayu, nAma, gotra, evaM vedanIya ina cAra AghAtiyA karmoM ko naSTa kara mokSa ko prApta kara letA hai // 109 // mokSa kI pApti hone para jIva kisa prakAra kA hotA hai so kahate haiM-' so hoi ' ityAdi - anvayArtha - ( so - saH ) mokSa meM prApta huA vaha jIva ( tassa savvasa dussa mokkho - tasmAt sarvasmAt duHkhAt mukta:) janma, jarA, urbharaDita bhane che tathA aNAsave - anAzravaH dhana hiMsAhi mAsavathI raDita bhane che, jhANasamAhijutto-dhyAnasamAdhiyuktaH zuladhyAnathI tenA vittamAM parabha svasthatA yAvI laya che suddhaH zuddhaH ate me urbhabhajadhI raDita manIne Aukkhaye mukkhamuvei - AyuH kSaye mokSamupaiti vyAyuSyanAma gotra bhane vehanIya sevA yAra aghAtIyA bhani nAza urI bhokSane prApta hurI se che / / 107 / / meAkSanI prApti thavA pachI jIva kevA prakAranA bane che tene kahe che - " so hoi " tyAhi / anvayArtha -- so-saH bhokSane prApta thayeva the va tassa savvassa duhassa mokkho-tasmAt sarvasmAt duHkhAt muktaH 4-5, 0423, bharathu, Ahi3Sa hu:pothI uttarAdhyayana sUtra : 4 Page #590 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 572 uttarAdhyayanasUtre viSayA''saktaM jantuM satataM bAdhate, tathA-dIrghAmayAd viSamuktA dIrghaH-anAdikAlAvasthitaH, AmayaH-jJAnAvaraNIyAdi karmarUpo rogaH, sthitivazAt viSamuktaHpRthagbhUtaH, ataeva prazasta dhanyo'yaM mahApuruSa iti prazaMsAyogyo bhavati / tataH= nasmAt dIrghA'mayAvipramokSAt , atyantasukhI bhavati / ataeva-kRtArtha:-kRta kRtyo bhavati / ' tassa ' ityAdau paJcamyartha SaSThI // 11 // ____ adhyayanArthopasaMhAramAhamUlam-aNAikAlappabhavassa eso, savvasta dukkhassa pmukhmggo| viyAhijaM samuvicca sattA, kameNa accntsuhiibhvNti||111|| chAyA--anAdikAlapabhavasya eSaH, sarvasya duHkhasya pramokSamArgaH / vyAkhyAto yaM samupetya sattvAH krameNa atyantasukhino bhavanti // 111 // TIkA-'aNAhakAlappabhavassa ' ityAdimaraNa AdirUpa duHkhoM se tathA zArIrika evaM mAnasika duHkhoM se sarvadA ke liye rahita ho jAtA hai / (jaM-yat ) jo duHkha ( eyaM jaMtuM sayayaM pAhaI-enaM jantuM satataM bAdhate ) isa viSayAsakta prANI ko nirantara duHkhita kiyA karatA hai| mokSa avasthAmeM yaha jIva (dIhAmayA vippamukkodIrghAmayodvipramuktaH) anAdi kAlase apane pIche lage hue jJAnAvaraNIya Adi karmarUpa rogase rahita hokara (pasattho-prazastaH) sarva janoM dvArA prazaMzanIya bana jAtA hai| (to-tataH) karmarUpI rogase sarvathA rahita huA vaha jIva (accaMta suhI hoi-atyaMtasukhI bhavati) anaMta AnaMdakA bhAgI hotA hai aura isa taraha (kRtArthaH) yaha jIva kRtakRtya hojaataahai|110|| aba adhyayanako samApti kahate hai-' agAi' ityaadi| tathA zArI2i4 ane mAnasi pothI sh| hita manI naya che. jaM-yatra ma evaM jaMtuM sayayaM vAhai-enaM jantu satataM bAdhate 2viSayamA mAsata pradAna nirata2 humI yA 42 cha. mokSa avasthAmA mA 71 dIhAmayA vippamukkodIrghAmayodvipramuktaH manAhi thI cAtAnI pA7 sAsa zAnAvaNIya mAha bha35 rogathI rahita manIna pasattho-prazastaH sa nI dvArA prazasanIya manI naya che. to-tataH bha3pI zapathI savathA 2Dita mane se 71 accaMta suhIhoi-atyaMta sukhI bhavati anaMta mAnane somanA2 mane cha, bhane A rIte e jIva kRtakRtya thaI jAya che. 110 iva adhyayananI samApti 20i 3 cha-" aNAi" tyAha! uttarAdhyayana sUtra :4 Page #591 -------------------------------------------------------------------------- ________________ priyadarzinI TIkA a. 32 adhyayanopasaMhAra 573 eSaH-pUrvoktarUpaH, anAdikAlaprabhavasya-anAdikAlataH samutpannasya, sarvasyazArIramAnasarUpasya, duHkhasya pramokSamArgaH-prakRSTo mokSaH-pramokSaH-AtyantikA nivRttiH, tasya mArgaH-upAyaH, vyAkhyAtaH-vizeSarUpeNa nigaditaH / kIdRzaH sa duHkhapramokSamArgaH ? yaM duHkhapramokSamArga samupetya samyak pratipadya, sattvAH jIvAH krameNa-uttarottaraguNAvAptirUpeNa, atyantamukhino bhavanti / iti bromi-asya -vyAkhyA pUrvavat // 111 // iti zrI vizvavikhyAta-jagaballabha-prasiddhavAcaka-paJcadazabhASAkalita-lalitakalApAlApaka pravizuddhagadyapadyanaikagranthanirmApaka-vAdimAnamardaka-zrIzAhU chatrapati-kolhApurarAjamadatta-" jainazAstrAcArya"-padabhUSitakolhApurarAjaguru-bAlabrahmacAri-jainAcArya-jainadharmadivAkara -pUjyazrIghAsIlAlabativiracitAyAm "uttarAdhyayanamUtrasya" priyadarzinyAkhyAyAM vyAkhyAyAm 'pramAdasthAnaM ' nAma dvAtriMza ttamamadhyayana-sampUrNam // 32 // anvayArtha--(eso savvassa aNAikAlappabhavassa dukkhassa pamukkhamaggo viyAhio-eSaH sarvasya anAdikAlaprabhavasya duHkhasya pramokSamArgaH vyAkhyAtaH) yaha jo kucha Upara varNana kiyA gayA hai arthAt isa adhyayana meM jo kahA gayA hai vaha anAdikAlase samudmUta samasta prakArake zArIrika evaM mAnasika duHkhoMse chUTanekA mArga kahA gayA hai| (jaM samuvicca sattA kamega accanta suhI bhavaMti-yaM samupetya sattvAHkrameNa atyaMta sukhinaH bhavanti) jisa upAyako prApta kara jIva kramazaH uttarottara guNoMkI prAptike prabhAvase atyaMta sukhi ho jAte haiM // 111 // // uttarAdhyayanasUtrakA battIsavA adhyayana samApta // manvayArtha-eso savvassa aNAikAlappabhavassa dukkhassa pamukkhamaggo viyAhio-eSaH sarvasya anAdikAlaprabhavasya dukkhasya pramokSamArgaH vyAkhyAtaH 52bhAra kAMI varNana karavAmAM Avela che, arthAt A adhyayanamAM je kAMI kahevAmAM Avela che te anAdi kALathI samuddabhUta saghaLA prakAranA zArIrika ane mAna. simAthI chUTapAnI bhAga 4pAmA mAveta che. je samuvicca sattA kameNa accaMta suhI bhavaMti-yaM samupetya satvAH krameNa atyantasukhinaH bhavanti 05 mazaH uttarottara guNonI prAptinA prabhAvathI atyaMta sukha bhogavanAra banI jAya che111 // zrI uttarAdhyayana sUtranu matrIsa madhyayana sabhAta / / 32 / / uttarAdhyayana sUtra:4 Page #592 -------------------------------------------------------------------------- ________________ // atha trayastriMzattamamadhyanam // uktaM dvAtriMzattamamadhyayanam, atha karmaprakRtinAmakaM trayastriMzattamamadhyayanaM mArabhyate / asya ca tena sahAyabhisambandhaH - anantarAdhyayane pramAdasthAnAnyabhihitAni taizca karma badhyate, karmaNazca kA mUlaprakRtayaH ? kAca uttaraprakRtayaH ? kiyatI vA tAsAM mUlaprakRtInAM sthiti: ?, iti praznAvasare karma prakRtirbodhayituM karmaprakRtinamakamidamadhyayanaM varNyate / zrI sudharmAsvAmI jambUsvAminaM pratyAha ------------------ tIsavAM adhyayana prArambha aba karmaprakRti nAmakA tetIsavAM adhyayana prAraMbha hotA hai| isakA saMbaMdha battIsaveM adhyayana ke sAtha isa prakAra hai - battIsaveM adhyayana meM pramAdasthAnoM kA varNana kiyA gayA hai| jIva ina pramAdasthAnoM ke parisevana se karmoM dvArA baddha ho jAtA hai / parantu jaba koI isa prakArakA prazna karatA hai ki jina karmoM se yaha jIva baddha hotA hai unakI mUlaprakR. tiyAM kitanI haiM tathA uttara prakRtiyAM kitanI haiM ? jaba mUla evaM uttara prakRtiyAM praznakarttA ko samajhA dI jAtI haiM to vaha punaH yaha pUcha sakatA hai ki mUlaprakRtiyoM kI sthiti kitanI hai / isa taraha praznakarttA ke praznoM ko citta meM rakha kara sUtrakAra usake samAdhAna nimitta 'karma prakRti' nAmaka isa adhyayana kA kathana karate haiN| jambUsvAmI ko samajhAte kSue sudharmAsvAmI kahate haiM - 'aTTakammAI' ityAdi / tetrIsamA adhyayananA prArambha khatrIsamuM' adhyayana kahevAI gayu che, have kama prakRti nAmanA tetrIsamA adhyayananI zarUAta thAya che. A adhyayananA khatrIsamA adhyayana sAthenA sabaMdha prakAranA che--khatrIsamA adhyayanamAM pramAdasthAnanuM vaNuna karavAmAM Avela che. jIva A sthAnAnA parisevanathI karmo dvArA khaMdhAI jAya che. paraMtu jyAre kAI e prakAranA prazna kare che ke, je je karmothI A jIva baMdhAI jAya che enI mULa prakRtie keTalI che tathA uttaraprakRtie keTalI che? jyAre mULa ane uttara prakRtie prazna karanArane samajAvavAmAM Ave che. tyAre te pharIthI evuM pUchI zake che ke, mULa prakRtienI sthiti keTalI che ? A pramANenA prazna kartAnA praznone cittamAM rAkhIne sUtrakAra emanA samAdhAna nimitta karma prakRti' nAmanA A adhyayananuM kathana kare che. jammU svAmIne sabhanbhavatAM sUdharbhA svAbhI De che - " aTTu kammAI " tyAhi / " uttarAdhyayana sUtra : 4 Page #593 -------------------------------------------------------------------------- ________________ priyadarzinI TIkA a0 33 karmaprakRtivarNanam mUlam -aTTa kammAI vocchAmi, ANapuTviM jahAmaM / jehiM baddho ayaM jIvI, saMsaure pariyaI // 1 // chAyA-aSTa karmANi vakSyAmi, AnupUrvyA yathAkramam / yai baddho'yaM jIvaH, saMsAre paryaTati // 1 // TIkA-'aTThakammAiM' ityAdi aSTa aSTa saMkhyakAni karmANi-jIvena mithyAtvavirati pramAdakaSAyayoga hetubhiH kriyanta iti karmANi, AnupUrvyA pUrvAnupUrvImanusRtya, yathAkrama-kramAnatikrameNa, na tu pazcAnupUrvyati bhAvaH / vakSyAmi pratibodhayiSyAmi, tAni kIdRzAnIsyAha-yaiH karmabhirbaddhaH-dilaSTaH, ayaMtrasasthAvararUpo jIvaH saMsAre paryaTati= aparAparaparyAyAn narakatiryagAdIn anubhavan bhrAmyatItyarthaH // 1 // anvayArtha-jIva mithyAtva avirati pramAda, kaSAya, evaM yogoM dvArA jinheM karatA hai unakA nAma karma hai / (kammAiM-karmANi ) ye karma (aTThaaSTa) ATha haiN| ( ANupuci jahakkama vocchAmi-AnupUAH yathAkrama vakSyAmi ) meM ina karmoM ko pUrvAnupUrvI ke anusAra yathAkrama se khuuNgaa| pazcAnupUrvI ke anusAra nhiiN| (je hiM baddho ayaM jIyo saMsAre pariyaTTaIyaiH baddhaH ayaMjIvaH saMsAre paryaTati) ina karmoM se baddha huA yaha jIva trasa evaM sthAvara prANI-naraka nigoda AdirUpa isa saMsAra meM bhramaNa karatA rahatA hai| ___bhAvArtha-mithyAtva Adi se yukta jIva ina karmoM ko karatA hai| aura unake udaya Ane para naraka nigoda Adi gatiyoM ke duHkhoM kA bhoga karatA hai| ye kameM mUlarUpa meM ATha prakAra ke haiM // 1 // anvayArtha-jIva mithyAtva, avirati, pramAda, kaSAya ane yogo dvArA ne 42 cha menu nAma meM che. kammAiM-karmANi 2 meM aTTha-aSTa 48 che. ANupuvvaM jahakkama vocchAmi-AnupUrvyAH yathAkramaM vakSyAmi mA ni pUrvAnupUvI anusAra yathAmathI hu~ 4Iza. pazcAnupUvI -manusAra nahI, jehi baddho ayaM jIvo saMsore pariyaI-yaiH baddho ayaM jIvaH saMsAre paryaTati 2 // thA baMdhAyela e jIva trasa ane sthAvara prANuM naraka nigoda Adi rUpathI A saMsAramAM bhramaNa karyA kare che. bhAvArtha-mithyAtva AdithI yukta jIva AvA karmo kare che, ane evA e karmone udaya AvavAthI naraka nigoda Adi gatinA duHkhane bhagavyA kare che. e kama mULa rUpamAM ATha prakAranAM che. | 1 | utt2||dhyyn sUtra:4 Page #594 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 576 pratijJAtamAha mUlam - nANassIvaraNijaM, daMsaNAvaraNaM tahau / veNijjaM tahAmoha, AukammaM tava yeM // 2 // nAmaka maMca goyaM, aMtarIyaM taheve ye / evameyAi kammAI, aheva uM samAMsao // 3 // chAyA - jJAnasyAvaraNIyaM darzanAvaraNaM tathA / vedanIyaM tathA moham, AyuSkarma tathaiva ca // 2 // nAmakarma ca gotraM ca antarAyaM tathaiva ca / evametAni karmANi, aSTaiva tu samAsataH ||3|| > uttarAdhyayanasUtre TIkA - nANassAvaraNijjaM ' ityAdi jJAnasya = jJAnam-avabodhalakSaNo vizeSaviSayaka AtmanaH paryAyastasya, AvaraNIyam - AvArakam, AcchAdakaM bhAskarasya megha iva 1 / tathA - darzanA aba una ATha karmoM ke nAma kahate haiM-'nANassAvara NijjaM' ityAdi / anvayArtha - jJAnaguNa ko AvaraNa karane vAlA (nANAvara NijjaMjJAnAvaraNIyaM ) jJAnAvaraNa 1, darzanaguNako AvaraNa karane vAlA (dasaNAvaraNaM - darzanAvaraNaM ) darzanAvaraNa 2, sukha duHkha dene vAlA (veyaNijjaMvedanIyaM ) vedanIya karma 3, AtmA kI pariNati viparIta banAne vAlA ( mohaM- moham ) mohanIya karma 4, jIva ko vivakSita paryAya meM roka rakhane vAlA (AukammaM - AyuSkarma) Ayukarma 5, zarIrAdika kI racanA karane vAlA (nAmakam - nAmakarma) nAmakarma 6, uccanIca kula meM jIva ko have e ATha karmonA nAma kahe che- nANasAvara NijjaM " ityAdi / anvayArtha - jJAna gurnu bhAvaraNa 42vAvANu nANavaraNijjaM - jJAnAvaraNIyaM jJAnA12Nu (1), harzana guNunuM gbhAvara uznara daMsaNAvarANijjaM darzanAbaraNaM harza - nAvaraNu (2), subhaTuHbhane vyApAra veyaNijjaM - vedanIya N vehanIya bha (3), AtmAnI parizuti viparIta manAvanAra mohaM- moham bhoDanIya arbha (4), meDInI bhAI bhavane vivakSita paryAyamA amDI rAmanAra AukammaM - AyuSkarma Ayu bha (4), zarIrAhinI racanA 12vAvANu nAmakammaM - nAmakarma nAma urbha (9), ubhya nIya guNamAM bhavane utpanna 42nAra goyaM - gotra gotra urbha (7), hAnAhibhAM uttarAdhyayana sUtra : 4 << Page #595 -------------------------------------------------------------------------- ________________ priyadarzinI TIkA a. 33 aSTakarmanAmAnyAha 577 varaNam - Atriyate'nene tyAvaraNaM, darzanasya = sAmAnyAvabodharUpasyAtmanaH, paryAyasya, AvaraNam AcchAdakaM, pratIhAreNa nRpadarzanamitra 2 tathA vedanIyaM = vedyatesukhaduHkhatayA'nubhUyate lihyamAnamadhuliptAsidhArAvaditi vedanIyam 3 / tathaiva - mohama - mohayati - AcchAdayati - jJAnam madyavadavaicityajananeneti mohaH, muhyatyaneneti vA mohastadrUpaM karmetyarthaH 4 | AyuSkarma - etyanena gatyantaramityAyuH, yadvA - AyAtiAgacchati prApnoti svakRta karma prApta narakAdikugatervahirgantumicchato'pi jIvasya nigaDavat pratibandhakatAmityAyuH, tadeva karma - AyuSkarma ca 5 / asyAstRtIya gAthAyA saha sambandhaH TIkA -' nAmakammaM ca ' ityAdi nAmakarme = namayati-vicitraparyAyaiH pariNamayati jIvaM - citrakAra iva gajaturagAdi bhAva pratirekhAkRtamiti nAma, tadeva karma nAmakarma 6 / tathA - gotraM = gacchatiuccanIcabhedalakSaNaM prApnotyAtmA'neneti gotram / yadvA- gIyate - zabdaghate uccAvacaiH zabdaiH, kulAlAd mRddravyabhiva jIvo yasmAditi gotram 7 / ca = punaH, antarAyamutpanna karAnevAlA (goyaM - gotraM ) gotrakarma 7, tathA dAnAdika meM vighna DAlane vAlA ( aMtarAyaM - antarAyaM) antarAya karma hai 8 / bhAvArtha - jIva kA lakSaNa jJAnopayoga evaM darzanopayoga hai| jJAno payoga ko rokane vAlA - AvaraNa karane vAlA- jo karma hai usakA nAma jJAnAvaraNa karma hai / jisa prakAra sUrya megha ko AvRta kara letA hai isI taraha yaha karma AtmA ke isa jJAna guNa ko Dhaka detA hai 1 / pratihAra ( dvArapAla ) jisa taraha rAjA ke darzana nahIM hone detA usI prakAra AtmA ke darzana upayoga ko jo Dhaka detA hai- use prakaTa nahIM hone detA hai usa karma kA nAma darzanAvaraNa karma hai 2 / jisa prakAra madhu (zahada) lipta talavAra ke cATane se jIbha kaTa jAtI hai aura madhu kA svAda bhI AtA hai isI prakAra jisake dvArA jIva ko sukha duHkha donoM kA anubhava hotA vighna nAmavIvANu aMtarAya -antarAyaM aMtarAya ubha che (8). bhAvA--jIvanuM lakSaNa jJAnApayoga ane daneApayAga che, jJAnApayAgane rokanAra-AvaraNa karanAra che enuM nAma jJAnAvaraNa kama che. jema sUryAM meghane AvRta karI le che A pramANe e karma AtmAnA A jJAnaguNane DhAMkI de che. (1) pratihAra-dvArapALa je rIte rAjAnuM darzana thavA detA nathI eja pramANe AtmAnA darzana upayAgane je DhAMkI de che-ene pragaTa thavA nathI detuM e kanuM nAma danAvaraNa karma che. (2) je pramANe madhura lipta taravArane cATavAthI jIbha kapAI jAya che ane madhunA svAda paNa Ave che. eja pramANe jenA dvArA jIvane sukha du:kha mannenA anubhava thAya che te vedanIya u0 73 uttarAdhyayana sUtra : 4 Page #596 -------------------------------------------------------------------------- ________________ uttarAdhyayanasUtre antarA-madhye, vighnotpAdakatvena ayate-gacchatItyantarAyaM, dAtRgrAhakayomadhye bhANDAgArikavat / yadvA-antardhIyate'ntarhitaM bhavati Atmano vIryAdipariNAmo'nenetyantarAyam , athavA-antarA-vyavadhAnApAdanAya jIvaM dAnAdikaM vA etigacchatItyantarAyam / yathA rAjA kasmaicidAtumupadizati, tatra bhANDAgAriko'ntarAle vighnakRdbhavati, tadvat jIvasya dAnAdivighnakArakaM yat karma tadantarAyam , antarAyAkhyaM, karmeti sarvatra saMbadhyate 8 / rahatA hai vaha vedanIya karma hai 3 / jo isa jIva ko zarAba kI taraha mugdha kara detA hai-pAgala banA detA hai paravastu ko apanI mAnane kI pariNati meM pha~sA detA hai usakA nAma mohanIya karma hai isase jIva paravastu ko apanI mAnakara usake pariNamana se apane meM "maiM sukhI hUM maiM duHkhI hU~" isa prakAra kalpanA karatA rahatA hai / 4 // jo jIva ko dUsarI gati meM le jAve athavA jisa karma ke udaya se prApta eka gati se jIva apanI icchAnusAra usase dUsarI gati meM nahIM jA sake arthAt jisa prakAra pAMva meM par3A huA beDI baMdhana jIva ko vahIM eka sthAna para roka kara rakhatA hai usI prakAra vivakSita gati meM jo jIva ko roka kara rakhecAhane para bhI jIva usa gati se dUsarI gati meM nahIM jA sake usa karma kA nAma Ayukarma hai| 5 / jo karma jIva ke zarIrAdikoM kI nAnAprakAra se racanA kare jaise citrakAra aneka prakAra ke choTe baDe citra banAtA, hai usa karma kA nAma nAmakarma hai| zarIra kA sundara bananA, choTA bananA, karma che. (3) je A jIvane zarAba (dArU)nI mAphaka mugdha kare che-gAMDa banAvI de che, bIjAnI vastune potAnI mAnavAnI pariNatimAM phasAvI de che. tenuM nAma mehanIya karma che. AnAthI jIva bIjAnI vastune pitAnI mAnIne enA pariNamanathI pitAnAmAM "huM sukhI chuM, huM duHkhI chuM." A pramANe kalpanA karato rahe che. (4) je jIvane bIjI gatimAM laI jAya athavA je karmanA udayathI prApta eka gatithI jIva pitAnI IcchA anusAra enAthI bIjI gatimAM na jaI zake, arthAt je pramANe pagamAM paDelI eDI jIvane tyAM ja eka sthAna upara rekI rAkhe che eja pramANe vivakSita gatImAM ra jIvane rokI rAkhe cAhavA chatAM paNa jIva te gatIthI bIjI gatImAM na jaI zake e karmanuM nAma Ayu kama che. (5) je karma jIvanA zarIra AdikenI nAnA prakArathI racanA kare, je pramANe citrakAra aneka prakAranAM nAnAM moTAM citra banAve che, e karmanuM nAma nAmakarma che. zarIranuM suMdara banavuM, nAnuM uttarAdhyayana sUtra:4 Page #597 -------------------------------------------------------------------------- ________________ priyadarzinI TIkA a0 33 aSTakarmanAmAnyAha evam anena prakAreNa etAni = jJAnAvaraNIyAdIni, aSTaiva - aSTasaMkhyakAnyeva karmANi samAsataH - saMkSepataH santi, vistaratastu yAvanto jIvAH santi, karmANyapi tAvantItyanantAnyeveti bhAvaH / 579 karmaNAM nirdeza kramazcAyamarthApekSaH, sarvajIvAnAM bhavavyathA jJAnAvaraNIyadarzanAvaraNIyakarmodayajanitA / tAM ca vedayamAno'pi mohAbhibhUtatvAnna vairAgyaM prApnoti, aviraktazca devamAnuSa tiryaG narakAyuSi vartate / na cAnAmakaM janma | janmavantazca bar3A bananA, vAmana bananA, kUbaDA bananA Adi yaha saba nAmakarma kA kAma hai / 6 / jo jIva ko ucca nIca kula meM utpanna karatA hai jaise kuMbhAra miTTI ko uMce nIce svarUpa meM banAtA hai usakA nAma gotrakarma hai / 7 // jaise kisI ko dAna dene ke liye rAjAbhaMDArI ko kahatA hai parantu vaha bhaMDArI usa dAna ke dene meM antarAya - vighnarUpa bana jAtA hai usI prakAra jo karma jIva ke liye dAnAdika karane meM vighnakAraka banatA hai vaha antarAya karma hai | 8 | isa taraha saMkSepase ye ATha karma haiN| vistAra kI apekSA jitane jIva haiM utane hI karma haiM / karmoM kA yaha nirdezakrama arthApekSa hai aura vaha isa prakAra se haisamasta jIvoM ko jo bhavavyathA duHkha ho rahI hai vaha jJAnAvaraNIya evaM darzanAvaraNIya karma ke udaya se janita hai| isa vedanA ko anubhava karatA huA bhI jIva moha se abhibhUta hone ke kAraNa vairAgya ko nahIM prApta karatA hai / jabataka yaha avirata avasthA meM rahatA hai tabataka deva, manuSya, anavuM, mATuM khanavuM, vAmana anavuM, kubaDA khanavuM Adi e saghaLA nAma karmanAM kAma che. (6) je jIvane ucca nIca kuLamAM utpanna kare che, jema kuMbhAra mATIne ucA nIcA svarUpamAM banAve che. tenuM nAma gAtra kama che. (7) jema keAI ne dAna devAnuM rAjA bhaDArIne kahe che, paraMtu e bhaMDArI e dAnanA devAmAM vighnarUpa banI jAya che te pramANe je kama jIvanA mATe jJAnArdikanA karavAmAM vighnakAraka bane chete aMtarAya kama che. (8) A pramANe saMkSepathI A ATha krama che. vistAranI apekSA jeTalA jIva che eTalAM ja ka che. karmInA A nirdeza krama arUpe che. ane te A pramANe che. saghaLA jIvAne je bhavya vyathA thai rahela che e jJAnAvaraNIya ane darzanAvaraNIya kramanA udayathI janme che. AvedanAnA anubhava karatAM karatAM e jIva mAhathI abhibhUta thavAnA kAraNe vairAgyane prApta karI zakatA nathI. jyAM sudhI te avirata avasthAmAM rahe che tyAM sudhI deva, manuSya, tiya ca, naraka, Adi uttarAdhyayana sUtra : 4 Page #598 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 580 uttarAdhyayanasUtre baddhAH sadaiva gotreNa / tatra saMsAriNAM sukhalezAnubhavaH sarvaH sAntarAya ityantarAyanirdezaH // 3 // tiryaca naraka Ayu meM vartatA rahatA hai / vinA nAma ke janma hotA nahIM hai / jitane bhI janma vAle prANI haiM ve saba gotra se baddha haiM / saMsArI jIvoM ko sukha ke leza kA jo anubhava hotA hai vaha saba antarAya sahita hai / tAtparya - isa kA krama nirdeza isa prakAra hai ki samasta saMsArI jIvoM ko jo bhavavyathA bhoganI paDa rahI hai usakA kAraNa jJAnAvaraNIya evaM darzanAvaraNIya karma kA udaya hai / isa vedanA kA jo unheM anubhavana hotA hai usameM kAraNa vedanIya karma hai| isa vedanIya karma ke udayase hI yaha jIva sukha duHkha kA bhoga kIyA karatA hai / isa paristhiti meM paDakara bhI yaha jIva viratibhAva ko jo prApta nahIM ho rahI hai usa kA kAraNa moha karma kA udaya hai / avirati se yukta hone kI vajaha se hI yaha jIva cAroM gatiyoM kI Ayu bhogatA rahatA hai-kabhI narakAyu, kabhI tiryacAyu kabhI manuSyAyu aura kabhI devAyu / inameM rahane vAle jIva ke zarIra kA nirmANa AdikArya nAmakarma karatA hai / vahA~ ucca nIca gotrakarma kA isake udaya rahatA hai / sarva prakAra se sukhI isa saMsAra meM koI bhI jIva nahIM hai, koI ghara meM rakhkhI huI bhI vibhUti ko nahIM bhoga sakatA hai kevala mUMga kI dAla kA pAnI pIkara hI apanA samaya nikA koTimAM ghUmatA rahe che. nAma vagara janma hotA nathI. jeTalA prANI janme che e saghaLA getrathI aMdhAyelA che. saMsArI jIveAne sukhaneA athavA dvezane je anubhava thAya che e saghaLuM aMtarAyanuM kAraNa che. tApa-AnA krama nirdeza A pramANe che ke, saghaLA saMsArI jIvAne je bhavyavyathA bhAgavavI paDe che tenuM kAraNu jJAnAvaraNIya ane danAvaraNIya karmanA udaya che. A vedanAnA tene je anubhava thAya che, temAM kAraNa vedanIya kama che. A vedanIya karmanA udayathI ja e jIva sukha duHkhane bhAgave che. AvI paristhitimAM paDIne paNu A jIva virati bhavane prApta thatA nathI. enuM kAraNu mAha karmanA udaya che. aviratithI yukta hovAnA kAraNe ja A jIva cAre gatienI Ayu bhAgavate rahe che. kardika narakAdika Acu, kardika tiya ca Ayu, kardika manuSya Ayu, ane kadika deva Ayu. AmAM rahenAra jIvanA zarIranu nirmANu Adi kA nAma kama kare che. tyAM ucca nIca geAtra kamaneA tene unnaya rahe che. sarva prakArathI sukhI A saMsAramAM kAI paNa jIva nathI kAI gharamAM rAkhelI vibhUtine lAgavI zakatA nathI. phakta maganI dALanu pANI uttarAdhyayana sUtra : 4 Page #599 -------------------------------------------------------------------------- ________________ priyadarzinI TIkA a0 33 zAnAvaraNadarzanAvaraNa svarUpanirUpaNam 581 __ evaM karmaNo mUlaprakRtIruktvA sAmpratamuttaraprakRtIH prarUpayan pUrva jJAnAvaraNa prakRtIH prAhamUlam-nANAvaraNaM paMcevihaM, suyaM AbhirNibohiyaM / ohinANaM ca teiyaM, maNanANaM ca kevalaM // 4 // chAyA-jJAnAvaraNaM paJcavidhaM, zrutamAbhinivodhikam / avadhijJAnaM ca tRtIyaM, manojJAnaM ca kevalam // 4 // TIkA-nANAvaraNaM' ityAdi jJAnAvaraNaM paJcavidham / kathaM tat paJcavidham ? iti praznAvasare-AvaraNIya bhedAdeva ihAvaraNasya bheda ityAzayena AvaraNIyasya jJAnasyaiva bhedAnAha-' suyaM' ityAdi / anyat sugamam // 4 // latA rahatA hai / yaha bhogAntarAyakarma kA udaya hai| isI taraha dAnAntarAya Adi karma bhI jAna lenA cAhiye // 2-3 // aba sUtrakAra karmoM kI uttara prakRtiyAM kahate haiM-jisameM prathama jJAnAvaraNa kI prakRtiyAM kahate haiM-'nANAvaraNaM' ityaadi| anvayArtha-(nANAvaraNaM paMcavihaM-jJAnAvaraNaM paMcavidham ) jJAnAvaraNa karmakI pAMca pakRtiyAM haiM-ve isa prakAra haiM-(suyaM AbhiNibohiyaM taiyaM ohinANaM maNanANaM ca kevalam-zrutam Abhinibodhikam tRtIyaM avadhijJAnaM, manojJAnaM ca kevalam ) zrutajJAnAvaraNa, matijJAnAvaraNa, avadhijJAnAvaraNa, manaH paryayajJAnAvaraNa aura kevalajJAnAvaraNa / zrutajJAna kA AvAraka karma zrutajJAnAvaraNa, matijJAna kA AvAraka karma matijJAnAvaraNa, avadhijJAna-kA piIne ja pitAno samaya pUro kare che, e bhegAntarAya karmane udaya che. mA pramANe hAnAntarAya bhane 5y otela aai . // 2 // 3 // have sUtrakAra karmonI prakRtine batAve che. AmAM sahu prathama jJAnAvaraekiiy prakRtile 4 cha-" nANAvaraNaM " tyaadi| anyAya-nANAvaraNaM paMcavihaM-jJAnANaraNaM paMcavidham jJAnA1294bhanI pAMya pratiyo cha-te 2 // prabhArI che suyaM AbhiNibohiyaM taiyaM ohinANaM maNanANaM ca kevalam-zrutam Abhinibodhikam tRtIyaM avadhijJAnaM manojJAnaM ca kevalam zruta zAnA120Iya, bhAta zAnAvaraNIya, adhizAnA2NIya, manaH paryaya jJAnAvaraNIya ane kevala jJAnAvaraNIya, zrutajJAnanuM Avaraka kama thatA jJAnAvaraNIya, manisAnanuM AvAraka karma mati jJAnAvaraNIya, avadhijJAnanuM uttarAdhyayana sUtra:4 Page #600 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 582 uttarAdhyayanasUtre atha darzanAvaraNaprakRtIH prAha mUlam - niddA taheve payalA, nirdoniddA ye payalapayalA yai / tatto ye thI giddhI, u paMcamA hoI nAyavI // 5 // chAyA -- nidrA tathaiva pracalA, nidrAnidrA ca pracalApracalA ca / tatazca styAnagRddhistu, paJcamI bhavati jJAtavyA // 5 // TIkA--' niddA ' ityAdi / gAtheyaM sugamA // 5 // mUlam - cakkhu mecakkhuohissa, daMsaNe kevale ye AvaraNaM / evaM tu navaM vigappaM nAyaivvaM daMsaNAMvaraNaM // 6 // chAyA -- cakSuracakSuradhinaH, darzane kevale ya AvaraNam / eva tu navavikalpaM jJAtavyaM darzanAvaraNam // 6 // TIkA - - ' 'cakkhumacakkhu ohissa' ityAdi cakSuracakSuradhinaH- cakSu, acakSuzca, avadhiceti samAhArastasya darzane iha darzanazabdaH pratyekaM sambadhyate, evaM ca cakSurdarzane, acakSurdarzane, avadhidarzane, iti vAcyam tathA kevale - kevaladarzane ca, AvaraNam etacca cakSurdarzanAdiviSayatvAcaturvidham / evaM anena prakAreNa nidrApazJcavidhatva-cakSurdarzanAvaraNAdi caturvidhatvarUpeNa, tu navavikalpa = navaprakArakaM darzanAvaraNaM jJAtavyam // 6 // AvAraka karma avadhijJAnAvaraNa manaHparyayajJAna kA AvArakakarma manaH paryaya jJAnAvaraNa aura kevalajJAna kA AvAraka karma kevalajJAnAvaraNa hai // 4 // aba darzanAvaraNIya kI prakRtiyAM kahate haiM - ' niddA ' ityAdi / anvayArtha - (nidA- nidrA) nidrA, ( niddAniddA - nidrAnidrA ) nidrAnidrA, ( payalA - pracalA ) pracalA, (payalApayalA - pracalApracalA ) pracalApracalA, tathA pAMcavI (zrINagiddhI - styAnagRddhiH) styAnagRddhi / / 6 / / aura cakSurdarzanAvarana, acakSudarzanAvaraNa, avadhidarzanAvaraNa, kevaladarzanAvaraNa isa prakAra darzanAvaraNa karma kI nau prakRtiyAM haiM // 6 // AvAraka ka avidhajJAnAvaraNIya, manaH paryaMyanuM AvAraka karyuM mana:paryaM ya jJAnAvaraNIya ane kevaLajJAnanu' AvAraka kama kevaLa jJAnAvaraNIya che, // 4 // have darzanAvaraNIyanI aDDati ahe che - " niddA " tyAhi / manvayArtha- niddA-nidrA nidrA niddA niddA-nidrA nidrA nidrA nidrA payalA - pracalA prasA payalA-payalA- pracalo pracalA prathamA prayakSA thI giddhI - styAnagRddhiH styAnagRddhi Aya ane cakSudanAvaraNIya, acakSuda'nAvaraNIya, avadhidarzanAvaraNIya, kevaLadarzanAvaraNIya, A pramANe darzanAvaraNu karmInI nava prakRtiyA che. uttarAdhyayana sUtra : 4 Page #601 -------------------------------------------------------------------------- ________________ priyadarzinI TIkA a0 33 vedanIya-mohanIyasvarUpanirUpaNam atha vedanIya prakRtirAha-- mUlam-veyaNIyaMpiya duvihaM, sAyamasAyaM ca AhiyaM / sAyassa u bahU bheyA, emeva asAya~ssa vi" // 7 // chAyA--vedanIyamapi ca dvividhaM, sAtamasAtaM ca AkhyAtam / sAtasya tu bahavo bhedAH, evameva asAtasyApi // 7 // TIkA--'veyaNIyaMpi' ityAdi-- vedanIyamapi dvividham , sAta-sukham , asAtaM-tadviparItaM duHkhaM ca AkhyAtam / iha sAtAsAtayoH kAraNarUpaM karmA'NyupacArAt sAtamasAtaM cetyuktam / sAtasyApi bahavo bhedA, iha tu zabdo'pyarthakaH / jJAnadarzanAvaraNayoreva na santi bahavo bhedAH kiM tu bedanIyasyApIti bhAvaH / bahubhedavattvaM cAsya tatkAraNAnAmanukampAdInAM bahutvAt / evameva-bahavo aba vedanIyakarma kI nau prakRtiyAM kahate haiM-'veyaNIyaMpi' ityAdi / anvayArtha-(veyaNIyaM piduviha-vedanIyamapi dvividham ) vedanIya karmakI bhI do prakRtiyAM haiM-(sAyaM-zAtam ) zAtavedanIya1, cakSu aura (asAyaMazAtam ) ashaatvedniiy2| zAta-sukha evaM azAta-duHkhakA nAma hai| inake kAraNabhUta karmako bhI upacArase zAta aura azAta rUpa (AhiyaMAkhyAtam ) kaha diyA gayA hai / (sAyassa u baha bheyA-sAtasya tu bahavo bhedAH ) zAta vedanIya karma ke bhI bahuta bheda haiN| kevala jJAnAvaraNa evaM darzanAvaraNake hI bheda bahuta nahIM haiM kintu vedanIya karmake bhI bahutabheda haiN| isI prakAra-( asAyassa vi-azAtasyApi ) asAtavedanIya karmake bhI aneka bheda haiN| zAtavedanIya karmake kAraNa bhI anukampA Adi haiM ve va vahanIya bhanI prakRtiyAna / -" veyaNIyapi" tyA / sa-yAtha-veyaNIyapi duvihaM-vedanIyamapi,dvividham vahanIya bhanI meM pratiyA chazAtaM-zAtam sAtA vahanIya (1) asAyaM-azAtam masAta vahanIya (2) sAtA-sumanu nAma che, ane asAtA duHkhanuM nAma che. enAM kArabhUta karmone paNa upacArathI saat| mana msaat||35 AhiyaM-AkhyAtam vAmAM Ave che. sAyassa u bahUbheyA-sAtasya tu bahavo bhedAH sAtavahanIya 4manA 54 ghaNAle che. paNa jnyaanaavaraNIya ane darzanAvaraNIyanA ja bheda ghaNA nathI paraMtu vedanIya karmano paNa ghale che. 2 // pramANe asAyassa vi-asAtasyApi masAtavahanIya bhanA paNa ekeka bheda che. sAtA vedanIya karmanuM kAraNa je anukaMpA Adi che te. uttarAdhyayana sUtra:4 Page #602 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 584 uttarAdhyayanasUtre bhedA asAtasyApi-asAtAvedanIyasyApi, tatkAraNAnAM prANAtipAtAdinAmapi bahutvAditi bhAvaH // 7 // atha mohanIyaprakRti prarUpayatimUlam-mohaNijaMpi duvihaM, daMsaNe caraNe thaa| dasaNe 'tivihaM vuttaM, caraNe duvihaM bhave // 8 // chAyA--mohanIyamapi dvividhaM, darzane caraNe tathA / darzane trividhamuktaM, caraNe dvividhaM bhavati // 8 // TIkA--' mohaNijjaMpi' ityAdi / mohaniyamapi dvividhaM vedanIyamiva, dvaividhyamAha-dasaNe' ityAdi / darzane tatvArthazraddhAnarUpe, caraNe cAritre evaM ca darzanamohanIyaM cAritramohanIyaM cetyarthaH / tatra darzane mohanoyaM darzanaviSayakaM mohanIyaM trividhamuktam caraNe mohanIyaM cAritra mohanIyaM dvividhaM bhavati // 8 // tathA azAtavedanIya karmake kAraNa jo prANAtipAta Adi haiM ve aneka haiN| ata eva zAtAvedanIya aura azAtavedanIya ke aneka bheda haiM // 7 // aba mohanIya karma kI prakRtiyAM kahate haiM- 'mohaNijjaMpi' ityaadi| anvayArtha-(mohaNijjaMpi duvihaM AhiyaM-mohanIyamapi dvividham AkhyAtam ) mohanIya karma bhI do prakArakA hai-disaNe caraNe tahA-darzane caraNe tathA ) darzana mohanIya evaM cAritra mohanIya / (dasaNe tivihaM vuttaMdarzane trividhaM uktaM ) darzana mohanIya tIna prakAra kA evaM (caraNe duvihaM bhave-caraNe dvividhaM bhavet ) cAritra mohanIya do prakArakA hai // 8 // tathA asAtA vedanIya karmanuM kAraNa je prANAtipAta Adi che te aneka che. // bhATe sAta vahanIya mane masAta vahanIyanA bhane cha. // 7 // ve bhADanIya bhanI pratiyo 4 cha-"mohaNijjapi " tyA / anvayArtha -mohaNijaMpi dahi ahiyaM-mohanIyamapi dvividhaM AkhyAtama mosanIya bha 55 me prA2nucha-dasaNe caraNe tahA-darzane caraNe tathA-zana bhAnIya mane yAtri moDanIya. dasaNe tivihaM vuttaM-darzane trividhaM uktaM dRzana mADanIya tra 542 mane caraNe duvihaM bhave-caraNe dvividhaM bhavati yAni mADanIya me 12nA cha. // 8 // uttarAdhyayana sUtra:4 Page #603 -------------------------------------------------------------------------- ________________ priyadarzinI TIkA a0 33 darzanamohanIyasya bhedanirUpaNam tatra darzanamohanIyasya traividhyamAha mUlam - sammattaM caiva micchattaM, sammAmicchattameve yaM / eyAo tinniM paryaDIo, mohaNijassa daMsaNe // 9 // chAyA - samyaktvaM caiva mithyAtvaM samyagmithyAtvameva ca / etAstisraH prakRtayo, mohanIyasya darzane // 9 // TIkA -' sammattaM ceva ' ityAdi - samyaktvaM= mohanIyakarmapudgalAnAM yAvAnaMzaH zuddhaH sa zuddhadalikamityucyate, tadeva - samyaktvaM samyaktvamohanIyam, yadudaye tattvAdibhirucirUpaM tattvArthazraddhAnaM samutpadyate / tathA mithyAtvam - azuddhadalikarUpaM, yadudaye sati ataveSu tattvabuddhijIyate / tathA samyagmithyAtvaM zuddhAzuddhadalikarUpaM ca yadudaye sati jIvasyobhayaH svabhAvo bhavati / iha samyaktvAdyA jIvadharmAstathApi tatkAraNarUpatayA dalikAnAmapi samyaktvAdivyapadezaH / etAH samyaktva - midhyAtva - samyag mithyAtvarUpAH, tisraH prakRtayaH, darzanamohanIyasya darzanaviSaye mohanIyasya santItyarthaH // 9 // mUlam - caritrtamohaNaM kemmaM, duvihaM tu viyAhiyaM / 585 kasAMyaveyaNijjaM tu, nokasAyaM tava ye // 10 // chAyA - caritramohanaM karma, dvividhaM tu vyAkhyAtam / kaSAyavedanIyaM ca nokaSAyaM tathaiva ca // 10 // TIkA- 'caritamohaNaM ' ityAdicAritramohanIyaM - cAritre viSaye muhyatyaneneti cAritramohanIyaM, karma yadudaye aba darzanamohanIya kA tIna bheda kahate haiM - ' sammattaM ' ityAdi / anvayArtha - darzana mohanIya karmake tIna bheda haiM- (sammattaM - samyaktvaM) samyaktva, (micchattaM - mithyAtvaM ) mithyAtva ( sammAmicchattameva yasamyagmithyAtvameva ca ) samyaktvamithyAtva // 9 // aba cAritramohanIyakI prakRtiyAM kahate haiM- 'carittamohaNaM' ityAdi / anvayArtha - kaSAyavedanIya aura nokaSAyavedanIyake bheda se (carita have darzana bhoDunIyanA RNu leha he che - " sammattaM " tyAhi anvayArtha--darzana bheoDanIya durmanA traNa leha che - sammattaM samyaktvaM sabhyatva, micchattaM-mithyAtvaM mithyAtva, sammAmicchattA mevaya- samyagmithyAtvameva ca sabhyatva mithyAtva. / / 8 / / have yAritra bhoDunIyanI amRtiyo uhe che - "caritta mohaNaM " tyAhi / uSAya vehanIya mane nouSAya vehanIyanA lehathI caritamohaNaM kamma caritra u074 uttarAdhyayana sUtra : 4 Page #604 -------------------------------------------------------------------------- ________________ uttarAdhyayanasUtre sati jAnanapi cAritraphalAdi na cAritraM pratipadyate, tat tu dvividhaM vyAkhyAtam / dvaividhyamAha-' kasAyaveyaNijja' ityAdi / kaSAyavedanIyaM-kaSAyAH krodhAdayastadrUpeNa vedhate-anubhUyate yat tattathA / ca zabdaH samuccaye / no kaSAyaM-no kaSAyavedanIyaM-nokaSAyAH-krodhAdayastapeNa yad vedyate tattathA / tathaiva sati samuccaye // 10 // atha kaSAyabhedAnAhamUlam-solasaviha bheeNNaM, kemmaM tu kasAyajaM / sattaviha navavihaM vA, kammaM nokasAyajaM // 11 // __chAyA-poDapavidhaM bhedena, karma kapAyajam / saptavidhaM navavidhaM vA, karma nokaSAyajam // 11 // TIkA-'solasaviha ' ityAdi kaSAyaja-kaSAyavedanIya, karma tu bhedena-bhedavivakSayA SoDazavidham , krodhamAna-mAyA-lobhAnAM caturNAmapi kaSAyANAM pratyekamanantAnubandhyapratyAkhyAnamohaNaM kamma-cAritramohanaM karma ) cAritramohanIyakarma (duvihaM viyAhiyaM -dvividhaM vyayAkhyAtam ) do prakAra kA kahA gayA hai| jisake dvArA jIva cAritra ke viSaya meM mohita ho jAve vaha cAritra mohanIya hai| isake udaya hone para jIva cAritra kA phala jAnakara bhI cAritra ko aMgIkAra nahIM kara sakatA hai vaha cAritra-mohanIya karma hai| yaha cAritramohanIya karma (kasAyaveyaNijja-kaSAyavedanIyaM ) kavAyavedanIya aura ( nokasAyaM taheva ya-no kaSAya tathaiva ca) no kaSAyavedanIya ke bheda se do prakArakA hai| krodhAdika kaSAyoM ke rUpa se jo vedA jAtA hai vaha kaSAyavedanIya tathA kaSAyoM ke sahacArI hAsyAdikoM ke rUpa meM jo vedA jAtA hai vaha no kaSAyavedanIya hai // 10 // mohana karma yAritra mAnIya ubha duvihaM viyAhiya-dvividhaM vyAvyAtam ye priiranAM kahevAyela che. jenAthI jIva cAritranA viSayamAM mehita banI jAya te cAritramohanIya che. ene udaya thavAthI jIva cAritranuM phaLa jANIne paNa zazine aMgIkAra karI zakatuM nathI e cAritra mehanIya karma che. A sAnimohanIya bha kasAyaveyaNijja-kaSAyavedanIyaM pAyavehanIya mane nokasAyaM taheva ya-no kaSAyaM tathaiva ca nASAya vahanIyanA methI meM prA2nu cha. oghAhi kaSAyonArUpathI je bhedI zakAya che te kaSAyavedanIyaya tathA kaSAyonA sahacAri khAsyAhinA 35ma, 2 le zAya chete nAthAya vedanIya che. // 10 // uttarAdhyayana sUtra:4 Page #605 -------------------------------------------------------------------------- ________________ priyadarzinI TIkA a0 33 AyuSornAmnaH svarUpanirUpaNam pratyAkhyAna-saMjvalana bhedAccaturvidhatvAt / tathA-nokaSAyacaM karma, saptavidha= hAsyAdiSaTkaM-hAsya-ratya-rati-bhaya-zoka-jugupsArUpaM, vedazca sAmAnyavivakSayA eka eveti saptavidhaM bhavati / navavidhaM vA-yadi puveda-strIveda-napuMsakavedarUpaM vedatrayaM-manyate, tadA hAsyAdiSaTkaM vedatrayasahitaM navavidhaM bhavati // 11 // athAyuSkarma prakRtIH prAhamUlam-neraiyatirikkhAuM, maNussAuM taheva ya / devAuyaM cautthaM tu, AummaM cauvvihaM // 12 // chAyA--nairayikatiryagAyuH, manuSyAyustathaiva ca / devAyuSkaM caturthaM tu, AyuSkarmaH caturvidham // 12 // TokA-'neraiya' ityAdi-- anvayArtha-(kaSAyajaM kammaM bheeNaM tu solasavihaM-kaSAyajaM karma bhedena SoDaSavidhaM) kaSAyavedanIya karma solaha prakArakA hai-anantAnubandhI krodha, mAna , mAyA aura lobha 4 , apratyAkhyAnAvaraNa krodha , mAna , mAyA, evaM lobha 8, pratyAkhyAnAvaraNa krodha, mAna, mAyA, tathA lobha 12 aura saMjvalana krodha, mAna, mAyA, lobha 16 / ( no kasAyanaM kammaM sattavihaM navavihaM vA-no kaSAyajaM karma saptavidhaM navavidhaM vA ) nokaSAyake sAta tathA nau bheda bhI hote haiM , sAta bheda isa prakAra hai-hAsya, rati, arati, bhaya, zoka, jugupsA aura veda / tathA hAsya Adi chaha aura puMveda, strIveda, tathA napuMsaka veda isa prakAra tIna bheda milanepara no kaSAya nau prakAra kA bhI hotA hai // 11 // aba AyuSkarma kI prakRtiyA~ kahate haiM- ' neraiya ' ityAdi / manyA -kaSAyajaM kamma bheeNaM tu solasavihaM-kaSAyajaM karma bhedena SoDaSavidhaM kaSAyavedanIyakama seLa prakAranuM che. anaMtAnubaMdhI, koi mAna, mAyA, "bha4 a. atyAdhyAnA1261 adha, bhAna, mAyA, ma' 8 pratyAbhyAna12 odha, mAna, mAyA, sosa12 manenodhamAna,mAyA,ma.(16) nokaSAyajaM kammaM sattavihaM navavihaM vA-nokaSAyaja karma saptavidhaM vA navavidhaM nASAyanA sAta tathA navaleha DAya cha. sAta leha prabhArI cha-sya, rati, mati, bhaya, 4, gussA bhane veda tathA hAsya Adi che ane puveda, strIveda, tathA napuMsakaveda. A traNa bheda meLavavAthI nekaSAya nava prakAranuM paNa thAya che. 11 che. ve mAyubhanI prakRtiyo 4 cha-" neraiya" tyaadi| uttarAdhyayana sUtra :4 Page #606 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 588 uttarAdhyayanasUtre nairayika tiryagAyuH- AyuH zabdasya pratyekaM yogaH / nairayikAyuH, tiryagAyurityarthaH / zeSaM sugamam // 12 // nAmakarma prakRtirAhamUlam-nAmakammaM tu duvihaM, suhamasuhaM ca AhiyaM / subhassa u bahU bheyA, emeva asuhassa vi" // 13 // chAyA-nAmakarma tu dvividhaM, zubhaM azubhaM cAkhyAtam / zubhasya ca bahavo bhedAH, evamevAzubhasyApi // 13 // TIkA--' nAmakamma' ityAdi pUrvArdhe spaSTam / zubhasya-zubhanAmnaH, bahavo bhedAH santi / tatrottarabhedaiH zubhanAmno'nantabhedatve'pi madhyamavivakSayA saptatriMzad bhedAH santi / evamevA zubhasyApi nAmakarmaNo bahavo bhedAH santi tatrApi madhyamavivakSayA catustriMzabhedAH santi etat sarvamAcArAGgasUtrasyAcAracintAmaNi TIkAyAM ( zru. 1 a.1 u.1) karmavAdimatavyAkhyAne vistareNa varNitamasyAbhiH // 13 // anvayArtha-(neraiyatirikkhAuM-nairayikatiryagAyuH) narakAyu, tithaMcAyu, (maNussAuM-manuSyAyuH) manuSyAyu aura ( cautthaM devAuyaM-caturtha devAyuSkaM )cauthA deva Ayu isa prakAra (AukammaM caunvihaM-AyuSkarma caturvidham ) Ayukarma cAra prakAra kA hai // 12 // aba nAma karma kI prakRtiyAM kahate haiM-'nAmakamma' ityaadi| anvayArtha-zubha aura azubhake bhedase ( nAmakammaM tu duvihaM-nAma karma tudvividham , nAmakarma do prakArakA kahA gayA hai| (subhassa u bahU bheyA -zubhasya tu bahavo bhedAH) zubha aura azubha nAmakarmake aneka bheda haiN| uttarabhedoMkI apekSA zubhanAma karma ke yadyapi anaMta bheda ho jAte haiM to bhI madhyama vivakSAkI apekSA sattAIsa bheda kahe gaye haiN| (evameva asu anyAya-neraiyatirikkhAu-nairayikatiryagAyuH 124Ayu, tiya yAyu, maNussAuM --manuSyAyuH manuSyAya, mane cautthaM devAuyaM-caturthaM devAyuSkaM yAthI 14Aya, AukammaM cauvvihaM--AyuSkarma caturvidham 2 pramANe vAyubha yA2 4|2nu cha 12 Dave nAmabhanI pratiyA 4 cha-" nAmakammaM " tyA ! manvayArtha-zubha mAne zulanA methI nAmakammaM tu duvihaM-nAma karma tu dvividham nAbhama meM prA2nu 4AmA mAve cha. subhassa u bahU bheyA zubhasya tu bahavo bhedA zubha ane azubha nAmakarmanA aneka bheda che. uttara bhedanI apekSA zubha nAmakarmanAM je ke, anaMta bheda hoya che te paNa madhyama vivakSAnI apekSA sattAvIsa leDepAmA mAvela cha, emeva asuhassavi-evamevAzubhasyApi mA pramANe uttarAdhyayana sUtra:4 Page #607 -------------------------------------------------------------------------- ________________ priyadarzinI TIkA a. 33 gotrasvarUpanirUpaNam atha gotrakarma prakRtiH kathayati 33 mUlam - goyaM kammaM duvihaM, ucca nIyaM ca AhiyaM / uccaM aTThevihaM hoI, evaM 'nIyaMpi AhiyaM // 14 // chAyA - gotraM karma tu dvividham ucca nIcaM ca AkhyAtam / ucca aSTavidhaM bhavati, evaM nIcamapi AkhyAtam // 14 // " pUrvArdha spaSTam | uccam uccagotram, aSTavidhaM bhavati, uccagotrasya hi aSTau jAtyAdimadAkAraNarUpA bandhahetavaH santi, bandhahetubhedAdaSTavidhatvaM tasyeti bhAvaH / evam = anenaiva prakAreNa, jAtyAdimadakaraNarUpabandha hetubhedAdevetyarthaH, nIca - nIcagotramapyaSTa vidhatvaM AkhyAtam // 14 // arthAntarAya karmaprakRtIrnirUpayati mUlam - dANe lAbhe ye, uvabhoge vIrie tehA | paMcavihamaMtarAyaM, samAMseNa viyAhiyaM // 15 // 589 hassa vi - evamevAzubhasyApi ) isI taraha azubha nAmakarma ke viSayameM bhI jAnanA caahiye| azubha nAmakarmake madhyamavivakSAse cautIsa bheda kahe gaye haiN| yaha saba viSaya AcArAMgasUtra kI AcAra cintAmaNi TIkAmeM hamane karmavAdi mata ke vyAkhyAna meM vistAra ke sAtha kahA hai // 13 // aba gotrakarma kI prakRtiyAM kahate haiM - ' goyaM kammaM ' ityAdi / anvayArtha -(uccaM nIcaM - ucca nIcaM ) ucca gotrakarma evaM nIcagotra karmake bhedase (gAya kammaM duvihaM AhiyaM - gotraM karma dvividhaM AkhyAtam ) gotrakarma do prakAra kA hai / jAti Adi ke mada nahIM karane se ucca gotra ATha prakAra kA tathA jAti Adi ke mada karane se nIca gotra bhI ATha prakAra kA kahA gayA hai || 14 || azubha nAmakamanA viSayamAM paNa jANavuM joI e. azubha nAmakarmanI vavakSAthI cAtrIsa bheda batAvavAmAM Avela che. A saghaLe viSaya AcArAMga sUtranI AcAraciMtAmaNI TIkAmAM kama vAdI matanA vyAkhyAnamAM vistAranI sAthe kahela che. / / 13 / / have gotrarmanI prakRtiyo De - " goyaM kammaM " tyAhi / anvayArtha --- ucca nIyaM- ucca nIcaM sya gotrambha bhane nIya gotranA lethI goyaM kammaM duvihaM AhiyaM - gotraM karma dvividhaM AkhyAtam gotra me aAranu che. jAti Adine mada na karavAthI ucca geAtra ATha prakAranuM tathA jAti Adine sada karavAthI nIca geAtra pazu ATha prakAranuM kahevAmAM Avela che. 5145 uttarAdhyayana sUtra : 4 Page #608 -------------------------------------------------------------------------- ________________ uttarAdhyayanasUtre chAyA--dAnaM lAbhazca bhogazca, upabhogo vIrya tathA / paJcavidhamantarAyaM (karma), samAsena vyAkhyAtam // 15 // TIkA--' dANe lobhe ya' ityAdi-gAtheyaM sugamA // 15 // karmaprakRtayaH kathitAH, saMpratyuttaragranthasambandhaM pradarzayan prAha-- mUlam -eyAo mUlapayaDIo, uttarAo ya aahiyaa| paesaggaM khitakAle ye, bhAvaM cAduttaraM suMNa // 16 // chAyA--etA mUlaprakRtayaH, uttarAzca AkhyAtAH / pradezAgaM kSetrakAlau ca, bhAvaM cAta uttaraM zaNu // 16 // TokA--' eyAo' ityAdietA mUlaprakRtaya AkhyAtAH, uttarAzca-uttaramakRtazca aakhyaataaH| pradezAgaM aba antarAya karma kI prakRtiyAM kahate haiM-'dANe' ityaadi| anvayArtha-(dANe-dAne) dAna denemeM, (lAbhe ya-lAbhazca) lAbha honemeM, bhoga bhogane meM, (uvabhoge-upabhoge) upabhoga bhoganemeM tathA zaktike (vIrie -vIrya) vikAsa hone meM jo karma bAdhaka banatA hai vaha antarAya karma hai| aura inhIM dAna AdikI apekSA yaha (aMtarAyaM samAsena paMcavihaM viyAhiyaM-antarAya samAsena paJcavidhaM AkhyAtam ) antarAya karma saMkSepameM pAMca prakAra kA kAhA hai // 15 // mUla aura uttara prakRtiyAM kahakara aba sUtrakAra Age ke liye sambandha kahate haiM- eyAo' ityAdi / anvayArtha-(eyAo mUlapayaDIo-etA mUlaprakRtayaH) isa prakAra ye mUla prakRtiyAM-(uttarAo ya ahiyA-uttarAzca AkhyAtAH) aura uttara prakR ve bhatazaya bhanI prkRti-y| 49 -" dANe " tyA / anvayArtha -dANe-dAnaM hAna vAmAM, lAbheyalAbhazca sAla thavAbhAM, loga mozavapAmai, uvabhoge-upabhoge upayogavAmA tathA vorie-vIya zatinA vikAsa thavAmA 24 mAghamane chete matazaya 4 cha bhane aMtarAyaM samAsena paMcavihaM viyAhiyaM-antarAya samAsena paMcavidhaM vyAkhyAtam antarAya meM sapathI pAMca prakAranAM che 1pa. mULa ane uttara prakRti kahIne have sUtrakAra AgaLanA mATe saMbaMdha ra cha-" eyAo ityaadi| sankyAtha-eyAo mUla payaDio-etAH mUla prakRtayaH / pramANe ye bhUga prati uttarAo ya AhiyA-uttarAzca AkhyAtaH mane uttara prakRti 4AI uttarAdhyayana sUtra:4 Page #609 -------------------------------------------------------------------------- ________________ -- priyadarzinI TIkA a0 33 karmaprakRtivarNane pradezAgranirUpaNam pradezAH-paramANavasteSAmagraM-parimANaM, kSetrakAlau ca bhAvaMca-anubhAvalakSaNaM paryAyacatuHsthAnikAdi rasamiti yAvat , ata uttaraM-ataH paraM mayA kathyamAnaM shRnnu||16|| tatra tAvat pradezAgramAhamUlam-savvesiM caiva kaimmANaM, paesaggamaNaMtagaM / gaMThiyasattAIyaM, aMto siddhANa AhiyaM // 17 // chAyA-sarveSAM caiva karmaNAM, pradezAgramanantakam / granthigasatvAtItam , antaH siddhAnAmAkhyAtam // 17 // TIkA-'savvesiM' ityAdi sarveSA~ caiva-api, karmaNAM, pradezAgram-paramANu parimANaM karmadalikamityarthaH, anantakam anantam , asti, taccAnantakaM granthigasattvAtItam , ganthirivagranthiHdhanorAgadveSa pariNAmastatra gatAH grnthigaaH| granthigAzca te sattvAH granthigasavAH / ye rAgadveSa nibiDapariNAmavizeSarUpasya granthe bhedanAkSamatayA yathApattikaraNaM ttiyAM kahI gaI haiN| aba inake pradezoMke pariNAmako, kSetra kAlako aura anubhAva lakSaNaparyAya ko-catuHsthAnika Adi rasa ko-maiM kahatA huuN| so suno // 16 // __ aba karmoM ke pradezAgra (paramANu ) ko kahate haiM-'savvesiM' ityAdi / anvayArtha (savvesiM ceva kammANaM paesaggamaNaMtagaM-sarveSAM caiva karmaNAM pradezAgraM anaMtakam ) samasta karmoM kA paramANu parimANa-daliyAananta hai| (gaMThiyasattAIyaM-grandhigasatvAtItam ) vaha anaMta yahAM abhavya jIvoM kI apekSA anaMta guNA evaM ( aMto siddhANa AhioantaHsiddhAnom AkhyAtam ) siddhoM kA anaMtavAM bhAga kahA gayA hai| ghana rAgadveSarUpa pariNAma hI yahAM granthizabda se gRhIta hue haiN| isa granthi meM jo jIva rahate haiM ve granthigasatva haiM / arthAt jo rAgadveSa se gayela che have tenA pradezonA pariNAmane, kSetrakAlane, ane anubhava lakSa paryAyana-yata: sthAni mAhi 2sane apAmA mAve che te samo . // 16 / / ha bhiin| 52mAdhyAne he cha--" savvesiM" chtyaadi| anvayAtha-savvesiM ceva kammANaM paesamgamaNaMtagaM-sarveSAM caiva karmaNAM pradezAgraM anaMtakam saghaNA bhAna 52bhAzu sanata cha. gaThiyasattAiyaM-granthigasatvAtItam e anaMta ahIM abhavya jInI apekSA anaMtaguNa ane vaMtasiddhALa Ahio-antaH siddhAnAM AkhyAtaH siddhono mana tabhI bhAga pAye che. dhana rAgadveSarUpa pariNAma ja ahIM graMthI zabdathI grahaNa karAyela che, A graMthImAM je jIva rahe che te graMthI satva che. arthAt je rAgadveSathI nibiDa banelA pariNAma vizeSanuM bhedana karavAmAM asamartha che-yathA pravRttikaraNa sudhI uttarAdhyayana sUtra:4 Page #610 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 592 uttarAdhyayanasUtre prApyaiva patanti, na tu tadupariSTAt apUrvakaraNAdau gantuM kathamapi kadAcidapi samarthA bhavanti, te ityarthaH / atra granthigasattvazabdenA'bhavyajIvA evaM gRhyante / tAnatItam-atikrAntam , tebhyo'nantaguNAdhikamityarthaH, tathA-siddhAnAm antaHanantabhAge AkhyAtam-karmaNAM paramANavaH, siddhAnAmanantabhAge santi, siddhAnAmanantaguNatvAdityuktaM tIrthakarAdibhirityarthaH // 17 // saMprati kSetrata AhamUlam-savvajIvA Na kammaM tu, saMgehe chadisAyaM / samvesu vi paesesu, savve savveNa baiddhagaM // 18 // chAyA-sarvajIvA khalu karma tu, saMgrahe paDdizagatam / sarveSyApi pradezeSu, sarva sarveNa baddhakam // 18 // TIkA-'savvajIvA' ityAdi sarvajIvAH karma-jJAnAvaraNIyAdikaM, saMgRhNanti, iha-'Na' iti vAkyAlaGkAre, tu zabdo nizcayArthakaH / kathaM bhUtaM karma saMgRhNanti ? SaDdizagataM = nibiDa bane hue pariNAma vizeSa ko bhedana karane meM asamartha haiMyathApravRtti karaNa taka jAkara ho jo pIche patita ho jAte haiM-Age ke apUrvakaraNa Adi kathamapi kisI tarahase kathamapi car3ha nahIM sakate haiM, aise jIva hI yahAM granthigasatva se liye gaye haiN| aise jIva abhavya rAzi ke hI hote haiM / unase anaMtaguNe tathA siddharAzi ke anaMtave bhAga parimita paramANu ina samasta karmoM meM hote haiM // 17 // ____ aba kSetra ko lekara karma paramANuoM ko kahate haiM- 'savvajIvA' ityaadi| anvayArtha-(savvajIvA-sarvajIvA) samasta jIva (chadisAgayaM-Saidizagatam ) SaT dizAoMse Agata karma pudgaloMko grahaNa karate haiM / ve karma, jIva jaIne je pachIthI patita thaI jAya che, AgaLanA apUrvakaraNa AdimAM jarAe caDI zakatA nathI. evA jIva ja ahiM granthIgasatvathI levAyela che, evA jIva abhavya rAzinA ja hoya che. enAthI anaMtagaNa tathA siddha rAzinA mAnatamA sA parimita 52mAna se samasta mA DAya che. // 17 // Dave kSetrane dhane 4 52bhane 4 cha-" savve jIvA" pratyAhi / manvayArtha-savvajIvA-sarvajIvAH saghaNA 01 chahisAgayaM-Sadizagatam dizAethI Agata karma pudgalene grahaNa kare che. e karma jIva dvArA uttarAdhyayana sUtra : 4 Page #611 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 593 priyadarzinI TIkA a0 33 karmaprakRtivarNane pradezAgranirUpaNam SaNNAM dizAnAM samAhAraHSadizaM, tatra gataM-sthitam , pUrvAdayazcatasro dizAH adhio digdvayaM ceti Saidizo bhavanti, iha paDityupalakSaNaM, tena catasRNAM vidizAmapi grahaNam , tasmAd dazasu dikSu vyavasthitaM karma jIvAHsaMhagRnti / yAnAkAzapradezAn avagAhyA jIvo vartate, tatraiva ye karmapugdalA vartante, te rAgAdisnehaguNayogAdAtmani laganti, na tu kSetrAntarAvagAhAH, bhinnadezasya tadbhavapariNAmAbhAvAt , yathA hi dvArA avaSTabdha-( rokehue ) AkAzapradezoM meM sthita rahate haiN| jina karma pudgaloM ko yaha jIva grahaNa karatA hai ye samasta karmapudgala jJAnAvaraNa darza. nAvaraNa Adi sarva karmarUpa pariNama jAte haiN| tathA (savvesu vi paeselu -sarveSvapi pradezeSu samasta AtmAke pradezoM ke sAtha eka kSetrAvagADa hokara (savve savveNa baddhagaM-sarva sarveNa baddhakam ) baMdhako prApta hote haiN| bhAvArtha-saMsArI samasta jIva jJAnAvaraNa Adi aSTavidha karmarUpa karma pudgaloM ko pratisamaya grahaNa karate rahate haiN| ye karmapudgala jitane AkAza ke pradezoM ko yaha jIva roke rahatA hai vahIM se isake dvArA AkRSTa hote haiM / bAharI kSetra se nahIM / vahAM para bhI dazadizAoM meM vyavasthita jo karmapudgala haiM unhe yaha jIva kaSAya ke yoga se grahaNa karatA hai| pUrva, pazcima , uttara, dakSiNa evaM cAra vidizA tathA urdhva aura adhAisa taraha ye dasa dizAe~ haiN| ye karmapudgala rAgAdirUpa sneha gaNa ke yoga se AtmA meM cipaka jAte haiN| kSetrAntara meM rahe hue karmapudgala jo kavAmAM AvelA AkAza pradezamAM sthita rahe che. je karma pudgalone e jIva grahaNa kare che te saghaLA karma pula jJAnAvaraNIya, darzanAvaraNIya Adi saba bha35thI pariName cha. tathA savvesu vi paesesu-sarveSvapi pradezeSu saghaNA mAtmAnA prazAnI sAthe se kSetrApA ne savve savveNa baddhagaM-sarvaM sarveNa baddhakam madhane prApta thAya che. bhAvArtha-saMsArI sarva jIva jJAnAvaraNiyAdi ATha vidha karma rUpa karma pudgalene prati samaya grahaNa karatA rahe che. e karma pudagala jeTalA AkAzanA pradezane e jIva rokI rahe che tyAMthI tenA dvArA AkRSTa thAya che. bIjA bahAranA kSetrathI nahIM. tyAM paNa dasa dizAomAM vyavasthita je karma pudagala che tene e jIva kaSAyanA vegathI grahaNa kare che pUrva, pazcima, uttara, dakSiNa ane cAra vidizA tathA urdhva ane adhaH A pramANe e dasa dizAo che. e karma pudgala rAgAdirUpa nehaguNanA yogathI AtmAmAM eMTI jAya che. kSetrAntaramAM rahelA karma pudgala je jIvanI sAthe baMdhAtA u0-75 uttarAdhyayana sUtra : 4 Page #612 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 594 uttarAdhyayanasUtre vahinaH svadeza sthitAn prAyogyapugdalAn AtmabhAvena pariNamayati, evaM jIvo'pi idaM cAtmAvaSTabdhAkAzapradezApekSayA kSetraM procyte| dizAmAkAzAdabhedo'stIti sUcanArthamiha dizA zabdopAdAnam , tadbhedena tAsAmapratIteH / tathA ca-dig dravyAntaramiti yaduktaM kaizcit , tadapAstaM bhavati / tathA paidizagatamiti dvIndriyAdArabhya paJcendriyaparyantamadhikRtya niyamena vyAkhyeyam , ekendriyANAM taijasa pudgalagrahaNe tisRbhyo digbhya Arabhya yAvat SaDUdigbhyaH pudgalagrahaNaM bhavati / tacca karma AkAzasya sarveSvapi pradezeSu AtmAvaSTajIva ke sAtha baMdha ko prApta nahIM hote haiM usakA kAraNa unameM tadbhAva se pariNamana hone kA abhAva hai| jaise agni svadezastha prAyogya pudgaloM ko agnirUpase pariNamAtI hai, usI prakAra jIva apanedvArA avaSTabdha pradezameM rahe hue pudgaloM ko karmarUpa pariNamA detA hai / jIvase yahAM kaSAya sahita jIva samajhanA cAhiye / yaha jIva dvArA avaSTabdha AkAza hI kSetra hai| dizAoM kA AkAza se koI bheda nahIM hai / sUrya ke udaya Adi kI apekSA hI AkAza pUrva pazcima Adi dizArUpa se vyavahRta hotA hai / isI bAta ki sUcanA nimitta yahAM sUtra meM dizA zabda rakhA gayA hai| isaliye vaizeSikasiddhAnta meM jo diga dravyAntara rUpa se kahA hai vaha ThIka nahIM hai| yaha pahile kaha diyA gayA hai ki sUtra meM " SaD dizagatam" pada se daza dizAoM kA gRhaNa huA hai| ekendriya jIvoM ke taijasa pugdaloM kA jo grahaNa hotA hai usameM tIna dizAoM se lekara chaha dizAoM takake-pugdaloM kA grahaNa hotA hai| vaha karma AtmA dvArA avnathI enuM kAraNa enAmAM tadabhAvathI pariNamana thavAne bhAva che, jemAM agni svadezastha prAyogya pagalone agnirUpathI pariNamave che e ja pramANe jIva pitAnA dvArA rekela pradezamAM rahelA pudgalene karmarUpamAM pariNamAve che. jIvathI ahIM kaSAya sahita jIva samajavo joIe. e jIva dvArA rokela AkAza pradeza ja kSetra che, dizAone AkAzathI kaI bheda nathI. sUryanA udaya AdinI apekSA ja AkAza pUrva pazcima Adi dizAothI oLakhAya che. A vAtanI sUcanA nimitta ahI sUtramAM dizA zabda rAkhavAmAM Avela che. A kAraNe vaizeSikasiddhAMtamAM je digU dravyAtara rUpathI kahevAmAM Avela cha ta sazasa2 nathI. 2 // 5i matApAmA mAveza cha ,, sUtramA " Sar3a. dizagatam" 54thI 4za dizAmA aY 5ye che. mendriya ponA 2 taijasa pudgalonuM grahaNa thAya che. emAM traNa dizAo laIne cha dizAo uttarAdhyayana sUtra:4 Page #613 -------------------------------------------------------------------------- ________________ priyadarzinI TIkA a0 33 karmaprakRtivarNane pradezAgranirUpam 595 bdheSu sthitaM jIvAH saMgRhNanti, AtmAvaSTabdhAkAzapradezasthAna karmapudgalAn prati jIvasya grahaNahetvavizeSAt / / ___ tat karma kiM jJAnAvaraNIyamAtramekaM dvikaM vA trikaM vA sarva vA saMgRhNanti ? ityAzaGkAyAmAha-'savvaM' iti / sarva-sakalaM jJAnAvaraNAdyaSTakaM saMgRhNanti, natvekamevakimapi, / jIvA hi sarvaprakRti prayogAn pudgalAn sAmAnyenAdAya tAnevAdhyavasAyavizeSAt, pRthak pRthag jJAnAvaraNIyAdirUpatvena pariNamayanti / taizcaivaM saMgRhItaM karma kaizvidevAtmapradezairbaddhaM bhavati ? sarveNAtmanA vA iti saMzayocchedanArthamAha'savveNa baddhagaM' iti / sarveNa-samastenAtmanA, na tu kiyadbhireva tatpadezairiti bhAvaH, baddhakaMbaddhamevabaddhakaM kSIrodakavat sarvairAtmapradezaiH zliSTaM bhvtiityrthH| yadvA sarvaNa-prakRti sthitya-nubhAga-pradezarUpeNa prakAreNa bddhkmityrthH|| 18 // Tabdha samasta AkAza ke pradezoM meM sthita hotA hai aura use hI jIva grahaNa karatA hai / tathA dvIndriyase lekara paMcendriyaparyaMta jIva cAroM dizAoM se cAra vidizAoM se evaM urdhva aura adhaH se karmapugdaloM ko grahaNa karate haiM / ina pugdaloMmeM jJAnAvaraNIya Adi rUpase pariNamana hone yogya karmapugdala rahate haiN| arthAt jina kArmaNavargaNAoM ko yaha jIva grahaNa karatA hai unhe yaha jIva adhyayavasAyavizeSa se pRthak 2 jJAnAvaraNIya Adi rUpa meM pariNamAdetA hai| ye gRhIta karmapugdala AtmA ke samastapradezoM ke sAtha hI baMdha ko prApta hote haiN| aisA nahIM hai ki kucha AtmA ke pradezoM ke sAtha hI saMbaMdha ko prApta hoM aura kucha ke sAtha nahIM hoN| baMdhane para inameM bhAvoM ke anusAra prakRti , pradeza, sthiti tathA anu. bhAgabaMdharUpa se prakAratA AjAtI hai // 18 // sudhInA pudgalenuM grahaNa thAya che. e kama AtmA dvArA rokAyelA AkAzanA samasta pradezamAM sthita thAya che. ene ja jIva grahaNa kare che. tathA be IndriyathI laIne paMcendriya paryata jIva cAre dizAothI, cAra vidizAothI, ane udarva tathA adhathI karma pudgalone grahaNa karatA rahe che. A muddagalamAM jJAnAvaraNIya AdirUpathI pariNamana thavA gya karma pudgala rahe che. arthAt je kArmaNa vargaNAone e jIva grahaNa kare che ene e jIva adhyavasAya vizeSathI judA judA jJAnAvaraNIya Adi rUpamAM pariNamAvI de che. A grahita karma pudgala AtmAnA saghaLA pradezonI sAthe ja baMdhane prApta thAya che. evuM nathI ke, thoDA AtmAnA pradezanI sAthe saMbaMdhane prApta thAya ane cheDAnI sAthe na thAya. baMdhAvAthI temAM bhAvane anusAra prakRti, pradeza, sthiti tathA anubhAga baMdharUpathI prakAratA AvI jAya che. te 18 che. uttarAdhyayana sUtra:4 Page #614 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 596 uttarAdhyayanasUtre mUlam-udahi sarisanAmANaM, tIsaI koddikoddiio| ukosiyA ThiI hoI, aMtomuMhattaM jaha~niyA // 19 // chAyA-udadhisadRza nAmAni, triMzat kottiiH| utkRSTA sthiti bhavati, antarmuhUrtta jaghanyakA // 19 // TIkA-'udahi sarisa nAmANaM' ityaadi| teSAM triMzat koTI koToH, udadhisadRzanAmani udadhinA sadRsaM nAma yeSAM tAni tathA, sAgaropamANItyarthaH / utkRSTA sthitirbhavati, jaghanyakA = jaghanyA sthitistu antarmuhUrta bhavati // 19 // keSAM sthitistAdRzI bhavatItyAzaGkayAhamUlam-AvaraNijjANa duNhaMpi, veyaNijaM taheva yaM / aMtarAe~ ye kammami, ThiI aisA viyAhiyoM // 20 // chAyA-AvaraNIyayo yorapi, vedanIye tathaiva c| antarAye ca karmaNi, sthitireSA vyAkhyAtA // 20 // TIkA-'AvaraNijANa' ityaadi|| dveyorapi AvaraNIyayoH = AvarakayoH, prakaraNavazAd dvayorapi vizeSaNopalakSitatvAcca 'jJAnasya darzanasya ce'tyavagamyate, tathA ca-jJAnAvaraNIya-darzanAvaraNI aba kAla se kamai paramANuoM ko kahate haiM-'udahi' ityAdi / ina karmoM kI utkRSTasthiti tosakoDAkoDI sAgopamapramANa hotI hai tathA jaghanya sthiti antarmuhUrta kI hai // 19 // __ yaha sthiti kisa kisa karma kI hotI hai so kahate haiM-'AvaraNijja' ityaadi| anvayArtha-(duNhaMpi-dvayorapi ) donoMkA ( AvaraNijjANa-Ava. raNIyayoH) jJAnAvaraNIya, darzanAvaraNIya, (veyaNijja-vedanIye ) vedanIya ve yI 4 52mA viSa 4 cha--" udahi " tyaadi| A karmonI utkRSTa sthiti trIsa koDAnakoDI sAgaropama pramANa hoya cha. tathA dhanya sthiti matabhutanI cha. // 16 // yA sthiti yA 4yA bhanI thAya chete cha-"AvaraNija tyAhi / sanyA -dahanaMpi-dvayorapi mannanu AvaraNijjANa-AvahaNIyayoH jJAnA129Iya, zanApa27ya, vedaNijja-vedanIyaM vahanIya tathA antarAya-antarAvaM tarAya uttarAdhyayana sUtra :4 Page #615 -------------------------------------------------------------------------- ________________ priyadarzinI TIkA a0 33 pramAdasthAnavarNane pradezAgranirUpaNam 597 yayorityarthaH / tathaiva vedanIyeca vedanIyasyetyarthaH, antarAye karmaNi ca antarAyasya karmaNazcetyarthaH / eSA sthiti AkhyAtA / 'veyaNijje' ityAdau SaSThyarthe saptamI / veyaNijje taheva ya' ityanena kevalamasAtavedanIyasyotkRSTAsthitiH pradarzitA, tatraiva sthitI vedanIyasya jJAnAvaraNIyadarzanAvaraNIyAntarAyakarmabhiH sAmyAt , prajJApanA sUtre bhagavatA tathaivaproktatvAcca / atra-jaghanyapade vedanIyasya sthiti ne vivakSitA, yataH prajJApanAsUtre trayoviMzatitame pade sAtavedanIyasya jaghanyAsthiti dizamuhUrtA, asAtavedanIyasya jaghanyAsthitiH sAgaropamasya saptasu bhAgeSu tatra trayo bhAgA grAhyAH, te'pi palyopamasyAsaMkhyeyabhAgena nyUnAH, ityabhihitam / uktaM ca tatra(aMtarAe-antarAye) antarAya, (kammaMmi-karmaNi) ina cAra karmokI (ThiI -sthitiH) itanI sthiti hotI hai, arthAt ina cAra kameMkI utkRSTa sthiti (viyAhiyA-vyAkhyAtA) tIsa koDAkoDI sAgarakI tathA jaghanyasthiti a. ntarmuhartakI kahI gaI hai vedanIya karmase yahAM kevala asAtavedanIya karmakI hI itanI sthiti jAnanA cAhiye / kyoMki isa sthitimeM hI isa karmakI anya jJAnAvaraNa Adi kameM ke sAtha samAnatA baiThatI hai tathA prajJApanAsUtra ke teIsa veM pada meM bhI bhagavAna ne aisA hI kahA hai| tathA-yahAM para jaghanyapada se vedanIya kI sthiti vivakSita nahIM hai kyoM ki prajJApanAsUtrake teIsaveM pada meM sAtavedanIya kI jadyanyasthiti bAraha muhUrta kI hai, tathA azAtavedanIya kI to jaghanyasthiti sAgaropama ke sAtabhAgoM meM se tInabhAgapramANa jAnanA cAhiye / so ye tIna bhAga bhI palyopama ke asaMkhyAtave bhAga nyUna samajhanA cAhiye / arthAt akhAtavedanIya ko kammami-karmaNi PAL yA2 4InI meTadI ThiI-sthitiH sthiti ya cha, arthAt A cAra karmonI utkRSTa sthiti trIsa kaDAkoDI sAgaranI tathA jaghanya sthiti mantarabhuitanI viyAhiyA-vyAkhyAtA hI cha. vahanIya bhathI mahI ta asAtA vedanIya karmanI ja ATalI sthiti jANavI joIe. kema ke, e sthitimAM ja e karmanI anya jJAnAvaraNa Adi karmonI sAthe samAnatA bese che. tathA prajJApanA sUtranA trevIsamAM padamAM paNa bhagavAne AvuM ja kahyuM che. tathA ahIMyA jaghanya padathI vedanIya sthiti vivakSita nathI. kema ke prajJApanA sUtranA trevIsamAM padamAM sAtA vedanIyanI jaghanya sthiti bAra muhartanI kahela che tathA asAtA vedanIyanI te jaghanya sthiti sAgaropamanA sAta bhAgamAMthI traNa bhAga pramANe jANavI joIe, te e traNa bhAga paNa palyopamanA asaMkhyAtamAM bhAga nyUna samajavuM joIe. arthAt asAtA uttarAdhyayana sUtra :4 Page #616 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 598 uttarAdhyayanasUtre "sAyAveyaNijjassa pucchA....jahanneNaM bArasamuhuttA" tathA " asAyAveyaNijjassa pucchA........jahaNNeNaM sAgarovamassa tiNi sattabhAgA paliovamassa asaMkhejjabhAgeNaM UNA" iti / / 20 // ___ atha mohanIyakarmasthitimAhamUlam-udahisarisanAmANaM, sattara koddikoddiio| mohaNijassa ukkosA, aMtomuMhuttaM jahaniyA // 21 // chAyA-udadhisadRzanamAni, saptati koTi kottiiH| ___ mohanIyasya utkRSTA, antarmuhUrta jaghanyakA // 21 // TIkA--'uhisarisanAmANaM' ityaadi| saptati koTi koTIH, udadhisadRzanAmAni = sAgaropamANi mohanIyasya utkRSTA sthitiH, jaghanyakA = jaghanyAsthitistu antarmuhUrtam // 21 // athAyuSkarmaNaH sthitimAhamUlam tettIsa sAgarovamA, ukkoseNa viyAhiyA / ThiI u Aukammassa, aMtomuhuttaM jahanniyA // 22 // chAyA-trayastriMzatsAgaropamANi, utkarSeNa vyAkhyAtA / sthitistu AyuSkarmaNaH, antarmuhUta jaghanyakA // 22 // 'TIkA-tettIsasAgarovamA ityaadi| AyuSkarmaNaH sthitistu utkarSeNa trayastriMzat sAgaropamANi vyAkhyAtA / jadha nyakA-jaghanyA tu antarmuhUrttamityanvayaH // 22 // jaghanyasthiti palyopama ke asaMkhyAtaveM bhAga nyUna , sAgaropama ke sAta bhAgoM meM ke tIna bhAga parimita hotI hai // 20 // aba mohanIya karma kI sthiti kahate haiM-'udahi' ityAdi / mohanIya karma kI utkRSTa sthiti sattara (70) koTI koTI sAgaropama pramANa hai| tathA jaghanya sthiti antamuhUrta kI hai // 21 // vedanIyanI jaghanya sthiti palyopamanA asaMkhyAtamA bhAga nyUna sAgaropamanA sAta mAgabhAnA 3 mA paribhita kAya che. // 20 // 3 mADanIya bhanI sthiti 4 che.-" udAhi" tyAhi / mehanIya karmanI utkRSTa sthiti sIttara koTI koTI sAgarepama pramANa 7. tathA dhanya sthiti matamuDUta nI cha. // 21 // uttarAdhyayana sUtra :4 Page #617 -------------------------------------------------------------------------- ________________ priyadarzinI TIkA a0 33 nAmagotrayoH sthitinirUpaNam 599 atha nAmagotrayoH sthitimAhamUlam-udahisarisanAmANaM, vIsai koddikoddio| nAmagottANa ukosA, aMtomuhattaM jahaniyA // 23 // chAyA-udadhisadRzanAmAni, viMzati koTi kottiiH| ___ nAmagotrayo rutkRSTA, antamuhUrta jaghanyakA // 23 // TIkA-'udahisarisanAmANaM, ityAdi ___ nAmagotrayoH-nAmakarmaNaH, gotrakarmaNazca, utkRSTA sthitiH, viMzatikoTi koTIH, udadhisadRzanAmAni = sAgaropamANi, jaghanyakA - jaghanyakA sthitistu antarmuhUrtam // 23 // atha bhAvamAhamUlam-siddhAMNa'Nata bhAgo ya, aNubhAMgA havaMti u| samvesu vi paeMsaggaM; savvajIve aMicchiyaM // 24 // chAyA-siddhAnAmanantabhAgazva, anubhAgA bhavanti tu / sarveSvapi pradezAgraM, sarvajIvebhyo'ti krAntam / / 24 / / TIkA-'siddhANa' ityAdi-- siddhAnAm-anantabhAgavartitvAdanantabhAgaH, anubhAgAH-rasavizeSA bhavanti 'tu aba AyuSkarma kI sthiti kahate haiM-- 'tettIsa0' ityAdi / Ayukarma kI utkRSTa sthiti teMtIsa (33) sAgaropama pramANa hai| tathAjaghanyasthiti antarmuhUrta pramANa hai // 22 // aba nAmagotra kI sthiti kahate haiM-' udahi0' ityaadi| nAma tathA gotra karma kI utkRSTa sthiti bIsa (20) koDAkoDI sAgaropama pramANakI hai / tathA jaghanyasthiti antarmuhUrta kI gaI hai|||23|| Dave mAyubhanI sthiti 49 cha-" tettIsa " tyA / Ayu kamanI utkRSTa sthiti tetrIsa sAgaropama pramANa che. tathA jaghanya sthiti antamuhUtanI che. ve nAma gotranI sthiti 4 che--" udahi, tyAhi / nAma tathA gotra kamanI utkRSTa sthiti vIsa keDAkoDI sAgaropama pramANa che. tathA jaghanya sthiti eka antamuhUrtanI che 23 uttarAdhyayana sUtra:4 Page #618 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 600 uttarAdhyayanasUtre zabdaH puurnnaarthH| ayaM cAnantabhAgo'nantasaMkhyA eveti| aneka siddhAnAmAnantyameva, itthaM viziSTamuktam , saMprati pradezaparimANamAha-save su vi' ityAdi / sarveSvapi anubhAgeSu pradezAgraM-pradezaparimANaM, sarvajIvebhyaH-bhavyA bhavyebhyaH, atikrAntaM, tatto'pi teSAmanantaguNatvetAdhikatvAdityarthaH // 24 // adhyayanArthamupasaMharannupadezamAhamUlam-tamhA eesiM kammANaM; aNubhAMge viyonniyaa| eesiM saMvare ceve, khavaNe ya jaie buhe tti bemi // 25 // chAyA-tasmAdeteSAM karmaNAm , anubhAgAn vijJAya / eteSAM saMvare caiva, kSapaNe ca yateta budha iti bravImi // 25 // TIkA--'tamhA, ityAdi-- yasmAdevaMvidhAH prakRtibandhAdayaH, tasmAdeteSAM karmaNAm jJAnAvaraNIyAaba bhAva kA svarUpa kahate haiM-'siddhANaMta0' ityaadi| anvayArtha (siddhANaNaMtabhAgoya-siddhAnAmanantabhAgazca) kameM meM anubhAvalakSaNarUpa bhAva, siddhoMke anantaveM bhAga hai| yaha (aNubhAgA havaMti u-aNubhAgA bhavanti tu) anantavAM bhAga bhI anantasaMkhyAvAlA hI jAnanA caahiye| (savvesu vipaesaggaM-sarveSyapi pradezAgraM) samasta anubhAgoM meM pradezaparimANa [savva jIve AicchiyaM-sarva jIvebhyo'ti krAntaM ] bhavya aura abhavyajIvoM se bhI adhika haiM / arthAt bhavya aura abhavya jIvoM se bhI anaMtaguNA adhika hai // 24 // aba adhyayana kA upasaMhAra karate hue upadeza kahate haiM--'tamhA' ityaadi| isa prakAra ina jJAnAvaraNIya Adi karmoM ke prakRtibaMdha Adi koM Dave lAparnu 2135 49 che-siddhA~Nata." tyA / sa-kyA-siddhANa'NatabhAgoya-siddhAnAganantabhAgazca bhAM manumA sakSa35 mA siddhonI manatama mA che. 2 // aNubhAgA havaMti u-anubhAgA bhavanti tu manatamIlA555 mana ta sadhyAvANe navonasa. savvasu jovevi paesagaMsarvajIveSvapi pradezAgraM sA manubhAgamA pradeza parimANa savvajIve AicchiyaMsarva jIvabhyo'tikrAntaM bhavya mane abhavya pothI 5 adhicha. arthAt bhavya ane abhavya jIthI paNa anaMtagaNe adhika che. 24 che ve adhyayana upasa DAra 42i paheza 4 cha-"tamhA" ityAdi! A pramANe e jJAnAvaraNIya Adi karmonI prakRtibaMdha Adikane kaDavA uttarAdhyayana sUtra :4 Page #619 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 601 priyadarzinI TIkA a. 33 adhyayanopasaMhAra dInAm anubhAgAn upalakSaNatvAt prakRti-sthiti pradezarUpAnapi bandhAna vijJAya= vizeSeNa-kaTuka-vipAkatvalakSaNena bhavahetutvalakSaNena vA, avabudhya, budhaH -tatvajJaH, eteSAM-karmaNAM saMvare anupAttAnAmupAdAnanirodhe, kSapaNe ca-upAttAnAM nirjaraNe ca, yatetaiva-yatnaM kuryAdeva / 'ceva' ityatra-eva zabdo bhinnakramaH, 'yateta' ityatra smbndhH| iti bravImi-asya vAkyasya vyAkhyA pUrvavat // 25 // iti zrI vizvavikhyAta-jagadallabha-prasiddhavAcaka-paJcadazabhASAkalita-lalitakalApAlApaka-pravizuddhagadyapadyanaikagranthanirmApaka-vAdimAnamardaka-zrIzAhU chatrapati-kolhApurarAjapradatta-" jainazAstrAcArya"-padabhUSitakolhApurarAjaguru-bAlabrahmacAri-jainAcArya-jainadharmadivAkara -pUjyazrIghAsIlAlavrativiracitAyAm "uttarAdhyayanasUtrasya" priyadarzinyAkhyAyAM vyAkhyAyAm ' karmaprakRti ' nAma trayastriMzattamamadhyayana-sampUrNam // 33 // ko kaTukavipAkavAle tathA bhava hetuvAle jAnakara tatvajJa vyakti kA kartavya hai ki vaha ina karmoM kA saMvara tathA inakA kSaya karane meM prayatnazIla rhe| aisA maiM kahatA huuN| kamoM ke Agamana kA nirodha karanA isakA nAma saMvara hai| tathA saMcita karmoM kA kSaya-karane kA nAma khapAnA hai // 25 // // iti teMtIsavAM adhyayana samApta // 33 // vipAkavALA tathA bhAva hetuvALA jANIne tatvajJa vyaktinuM kartavya che ke, te A karmone saMvara tathA eno kSaya karavAmAM prayatnazIla rahe evuM huM kahuM chuM. karmonA Agamanane nirodha kare tenuM nAma saMvara che, tathA saMcita bhInI kSaya 42vAnu nAma bhAva cha. // 25 // zrI uttarAdhyayana sUtranuM "karma prakRti' nAmanA tetrIsamuM adhyayana saMpUrNa 33 u076 uttarAdhyayana sUtra :4 Page #620 -------------------------------------------------------------------------- ________________ // atha catustriMzattamamadhyayanam // uktaM trayastriMzattamamadhyayanam , atha lezyAnAM catustriMzattamamadhyayanaM prArabhyate / asya ca tena sahAyamabhisaMbandhaH-anantarAdhyayane karmaprakRtayaH kathitAH, tatsthitizca lezyAkzAd bhavatIti lezyAnAM pratibodhanArthametaducyate-tatrAdau zrI sudharmAsvAmI jambUsvAminamAhamUlam-lesajjhayaNaM pavAmi, aNupurdiva jhkm| chaNhapi kammalesANaM, aNubhAve suha me // 1 // chAyA-lezyAdhyayanaM pravakSyAmi, AnupUrvyA yathAkramam / SaNNAmapi karmalezyAnAM, anubhAvam zrRNuta me // 1 // TIkA-'lesajjhayaNaM' ityAdi he jambU ! lezyAdhyayana-lezyAbodhakatvAllezyAkhyamadhyayanaM lezyAdhyayanaM, tat , AnupUrvyA yathAkrama-pUrvamanusmRtya kramAnatikrameNa, pUrvAnupUyeti bhaavH| cotIsavAM adhyayana prAraMbhatetIsavAM adhyayana kahA jA cukA hai| aba cotIsavAM adhyayana prAraMbha hotA hai / isa adhyayana meM lezyAoM kA varNana kiyA jaaygaa| isakA saMbaMdha pUrva adhyayana ke sAtha isa prakAra se hai, tetIsaveM adhyayana meM koM kI prakRtiyA~ tathA unakI sthiti kahI gaI hai| yaha sthiti lezyAoM ke saMbaMdha se hInAdhika hotI hai| isa liye isa adhyayana meM lezyAoM kA varNana kiyA jAtA hai| sudharmAsvAmI jaMbUsvAmI se kahate haiM-- lesayajjhaNaM' ityaadi| anvayArtha he jambU ! meM (lesajjhayaNaM-lezyAdhyayanam ) lezyAoM kA bodhaka honese isa lezyAdhyayana kA aba nirUpaNa karatA hai| cetrIsamA adhyayanane prAraMbha tetrIsamuM adhyayana kahevAI gayela che, have trIsamA adhyayanane prAraMbha thAya che. A adhyayanamAM vezyAonuM varNana karavAmAM Avaze. A adhyayanano saMbaMdha tetrIsamA adhyayana sAthe A pramANe che-tetrIsamA adhyayanamAM karmonI prakRtiyA tathA tenI sthiti kahevAmAM Avela che e sthiti lezyAonA saMbaMdhathI hInAdhika hoya che. A kAraNe A adhyayanamAM vezyAonuM varNana karavAmAM Ave che. sudhAsvAmI svAmIna4 cha--" lesajjhayaNaM" tyaadi| anvayArtha-3 bhyU ! huM lesajjhaNaM-lezyAdhyayanam vezyAmAnAmA uttarAdhyayana sUtra:4 Page #621 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 603 priyadarzinI TIkA. a0 34 lezyAdhyayanaprarUpaNam pravakSyAmi kathayiSyAmi / tatra SaNNAmapi karmalezyAnAM karmasthitividhAtR tattadviziSTapudgalarUpANAm , anubhAvAn rasavizeSAn me-mama kathayataH matsamIpe shrRnnut||1|| etadanubhAvAzca nAmAdiprarUpaNAtaH kathitA evabhavantIti tatmarUpaNAya ziSyAbhimukhIkaraNakArakaM dvArasUtramAhamUlam-nAmAiM vaNNarasagaMdha phAsa, pariNAmalakkhaNaM / ThANaM ThiI gaI cAu~, lesANaM tu suMNeha me // 2 // chAyA-nAmAni varNa-rasa-gandha,-sparza-pariNAmalakSaNaM / sthAna sthiti gati cAyuH, lezyAnAM tu zrRNuta me // 2 // TIkA-'nAmAI' ityAdi lezyAnAM nAmAni, nAmadvAra, tathA-varNa-rasa-gandha-sparza-pariNAma-lakSaNam , varNazca, rasazca, gandhazca, sparzazca, pariNAmazca, lakSaNaM ca, eSAM samAhAraH-varNa (ANupuci jahakkama-AnupUvyathAkramam ) vaha nirUpaNa maiM pUrvAnu pUrvI (kramase) ke anusAra hI kruuNgaa| pazcAnupUrvI ke anusAra nhiiN| isa nirUpaNa meM mai tumheM sarvaprathama (kammalessANaM chahaMpi aNubhAve karmalazyAnAm-SaNNAmapi anubhAvAn ) karmasthiti kI vidhAyaka ina tattadviziSTapugdalarUpa chaha lezyAoM ke rasa vizeSa ko kahatA hUM so ( me suNeha-me zrRNuta ) mujhase suno // 1 // / ye anubhAva nAmAdi se hote haiM isaliye lezyAoM ke nAmAdi dvAroM ko kahate haiM-' nAmAiM' ityaadi| ___anvayArtha-maiM ina lezyAoM kA varNana ( nAmAiM-nAmAni ) nAma dvAra se (daNNarasagaMdhaphAsapariNAmalakkhaNaM varNa-rasa-gaMdha-sparza-pariNAmalakSaNam ) varNa dvAra se rasa dvAra se, sparza-dvAra se, pariNAma dvAra se pAthI meM vezyA madhyayananu ve ni354 43 chu'. aNupuTviM jahakkamaAnupUrvyAH yathAkramam mA ni35 hu~ pUrvAnupUvI 3bha pramANunA anusA204 43rIza, pazcAnupUvI nA anusAra nahIM. mA ni35mA sAthI pAsa kammalessANaM chaNhaMpi aNubhAve-karmalezyAnAm SaNNAmapi anubhAvAn meM sthitinI vidhAya: mA tattaviziSTa 5635 7 vezyAmAnA 2sa vizeSana 49 chu tene me suNeha-me zrRNut tame sAMsa // 1 // A anubhAva nAmAdithI thAya che A mATe vezyAonA nAma Adi dvArIne cha-" nAmAI" tyAhi / / ___mankyAtha-I 20 sezyAmanu na nAmAiM-nAmAni nAma dvArathI, vaNNarasagaMdha phAsapariNAmalakkhaNaM-varNa-rasa-gaMdha sparza pariNAmalakSaNam 1 vArathI, uttarAdhyayana sUtra:4 Page #622 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 604 uttarAdhyayanasUtre rasagandhasparza pariNAmalakSaNaM tat, varNadvAraM, rasadvAraM, gaMdhadvAraM, sparzadvAraM, pariNAmadvAraM lakSaNadvAraM cetyarthaH / tathA sthAnaM - sthAnadvAram sthiti- sthitidvAram, gatiM = gatidvAram, Ayu: - AyurdvAraM me mama samIpe zRNuta // 2 // tatra nAmadvAramAha mUlam - kihA nIlA ya~ kAU ye, teU paimhA tahe ye / sukkalesA ye cheMDA ya, nAmAI tu jaihakkamaM // 3 // chAyA - kRSNA nIlA ca kApotI ca, tejaH padmA tathaiva ca / zuklalezyA ca SaSThI ca, nAmAni tu yathAkramam ||3|| TIkA- 'kiNhA' ityAdi / gAtheyaM sugamA // 3 // gataM prathamaM nAmadvAraM dvitIyaM varNadvAramAha, tatrAdau kRSNalezyAyA varNaH procyatemUlam - jImUya niddhasaMkAsA, gavela - riTThaga sannibhA / khaMjarNanayananibhA, kiNhalesA uM vaNNao // 4 // ( ThANaM ThiI gaI cAuM sthAnaM sthitiM gatiM ca AyuH) sthAna dvArase, sthiti dvArase, gatidvAra se tathAAyudvAra se karUMgA / so tuma inheM ( me me ) mujhase ( suNeha - zRNuta ) suno // 2 // aba prathama nAmadvAra ko sUtrakAra kahate haiM - ' kinhA ' ityAdi / ( kiNhA - kRSNA0 ) kRSNAlezyA, nIlalezyA, kApotIlezyA, tejolezyA, padmalezyA tathA chaThavIM zuklalezyA / ye yathAkrama lezyAoM ke chaha nAma haiM / yahI nAma dvAra haiM // 3 // aba dUsarA varNa dvAra kahate haiM jisameM prathama kRSNalezyA kA varNa rasadvAzthI, gaMdhadvArathI, sparza dvArathI, pariNAmadvArathI, ThANaM ThihaM gaI bAuM sthAnaM sthitiM gatiM ca AyuH sthAnadvArathI, gatidvArathI, tathA AyudvArathI urIza. tabheo khene me-me bhArI pAthI suNeha zrRNuta sI // 2 // have prathama nAbhadvArane sUtraara he che - " kiNhA " ityAdi / manvayArtha - kiNhAlehA - kRSNalezyA sRRSNuvezyA, nIsasezyA, apotilezyA, tejolezyA, padmalezyA, tathA chaThI zukala lezyA e yathA krama vezyAonAM cha nAbha che. mAna nAma dvAra che. // 3 // have khIjuM vaNu dvAra kahe che prathama kRSNavezyAnuM varNa kahe che---- uttarAdhyayana sUtra : 4 Page #623 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 605 priyadarzinI TIkA a0 34 lezyAdhyayane varNadvAranirUpaNam chAyA--jImUtasnigdhasaMkAzA, gvlrissttksNnibhaa| khaJjananayananibhA, kRSNalezyA tu varNataH // 4 // TIkA-'jImUyaniddhasaMkAsA' ityAdi-- kRSNalezyA-kRSNa''khyAlezyA tu-varNataH-varNamAzritya, jImUtasnigdhasaMkAzA-sajalatvena snigdho yo jImUto meghastatsadRzItyarthaH, vizeSaNavAcakasya snigdhazabdasya paraprayoga ApatvAt , tathA-gavalariSTakasaMnibhA gavalaM mahiSayGga, riSTakaH 'ArIThA' nAmnA prasiddhaH phenilaH-phalavizeSaH, tatsaMnibhA tatsadRzItyarthaH, tathA-khaJjana-nayananibhA-khaanaM-snehAbhyakta-zakaTAkSagharSaNasamutpannaMkajjalaM, tathA-nayanaM-netramadhyavarti kRSNatArA, tatsadRzI bhvti| kRSNalezyAparamakRSNavarNA bhavatIti bhAvaH // 4 // nIlalezyAyA varNamAhamUlam-nIlAsogasaMkAsA, cAsapicchasamappabhA / veruliyaniddhasaMkAsA, nIlalesA u vnnnno||5|| kahate haiM-'jImUyaH' ityaadi| ___ anvayArtha--(kiNhalesA-kRSNalezyA) kRSNalezyA varNa kI apekSA (jImUyanisaMddhakAsA-jImUtasnigdhasaMkAzA) snigdha sajala kAle megha ke sadRza hai| (gavalariTThagasaMnibhA-gavalariSTakasaMnibhA ) bhaiMsa ke sIMga ke sadRza hai, ArIThA ke sadRza hai ( khajaNa nayaNanibhA-khaJjananayananibhA) gAr3I ke oMgana ke samAna hai| naitra ke madhyavartI kRSNatArA ke samAna hai| tAtparya kahane kA yaha hai ki yaha kRSNalezyA paramakRSNa varNavAlI hai // 4 // " jImUya" tyAdi / manpayArtha-kiNhalehA-kRSNalezyA vezyA panI apekSA jImUyaniddhasaMkAsA-jImUtasnigdhasaMkAzA snigdha, narekhA bhedhanA samAna che. gavalaridRsaMnnibhA-gabalariSTakasaMnibhA meM sanA zInA nevI cha, marihAna vA cha. khaMjaNa nayaNanimA-khaMjananayananibhA gADInI manI samAna cha, netranI cyenI zrInA samAna che. tAtparya kahevAnuM e che ke, A kRSNalezyAparama kRSNavarNavALI che pAchA uttarAdhyayana sUtra:4 Page #624 -------------------------------------------------------------------------- ________________ D 606 uttarAdhyayanasUtre chAyA--nIlAzokasaMkAzA, cAsapicchasamaprabhAH / vaiDUryasnigdhasaMkAzA, nIlalezyA tu varNataH // 5 // TIkA-'nIlAsogasaMkAsA' ityAdi nIlalezyA=nIlAkhyA lezyA tu varNataH-varNamAzritya, nIlAzokasaMkAzAnIlazvAsAvazokazca nIlAzokaH-vRkSa vizeSastatsaMkAzA-tatsadRzI, tathA-cAsapicchasamaprabhA cAsa:-pakSivizeSaH, tasya picchaM-pakSaH, tatsamaprabhA-tattulyA, tathA snigdho yo vaiDUryaH-maNivizeSastatsaMkAzA-tatsadRzI bhavatItyarthaH / ihA'pi vizeSaNavAcakasya snigdhazabdasya paraprayoga ApatvAt // 5 // kApotalezyAyA varNamAhamUlam-aya'sIpupphasaMkAsA, koilcchdsnnibhaa| ___ pArevayagIvanibhA, kAulesA u vaNNao // 6 // chAyA-atasIpuSpasaMkAzA, kokilacchadasaMnibhA / pArAvatagrIvanibhA, kApotalezyA tu varNataH // 6 // TIkA-'ayasIpupphasaMkAsA' ityAdi-- kApotalezyA tu varNataH varNamAzritya, atasIpuSpasaMkAzA atasI-'alasI' aba nIlalezyA kA varNa kahate haiM--'nIlA0' ityAdi / anvayArtha--(nIlaleso-nIlalezyA ) nIlalezyA (vaNNao-varNataH) varNa kI apekSA (nIlAsogasaMkAsA-nIlAzokasaMkAzA) nIla azoka vRkSa ke samAna hai (cAsapicchasamappabhA-cAsapicchasamaprabhA) cAsapakSI ke piccha-pAMkhoM ke samAna hai| tathA (veruliyaniddhasaMkAsA-veDUryasnigdha saMkAzA) snigdha (cikkaNa) vaiDUryamaNi ke samAna hai // 5 // aba kApotalezyAkA varNa kahate haiM-'ayasIpuSpha0' ityaadi| anvayArtha- (kAulesA-kApotalezyA) kApotIlezyA (vaNNao ve nazyAnI 1 49 che-"nIlA" tyaadi| anvayArtha -nIlalesA-nIlalezyA nAtavezyA vaNNao-varNataH panI papekSA nIlAsogasaMkAsA-nIlAzokasaMkAzA nale Ads vRkSanA 2vI che. cAsapicchasamappabhA-cAsapicchasamaprabhA yAsa pakSInA pIcha samAna cha tathA beruliya niddhasaMkAsA-vaiDUryasnigdhasaMkAzA sni25 paiDUrya bhaenA samAna cha. // 5 // ve paatshyaane| 1f 49 cha-" ayasIpuppha" tyA / manvayArtha --kAulesA-kapotalezyA pAtI deshyaane| vaNNao-varNataH panI uttarAdhyayana sUtra :4 Page #625 -------------------------------------------------------------------------- ________________ priyadarzinI TIkA a034 lezyAdhyayanavarNane tejolezyAvarNanirUpaNam 607 iti bhASApasiddhA, tatpuSpasaMkAzA, tathA-kokilacchadasaMnibhA kokilacchadaHtailakaNTako vanaspativizeSastatsaMnibhA, tathA-pArAvatagrIvAnibhA pArAvatasya-kapotasya grIvA pArAvratagrIvA tanibhA-tatsadRzI, kiMcitU kRSNA kiMcidrakteti bhaavH||6|| tejovarNamAha-- mUlam-hiMgurleyadhAusaMkAsA, trunnaaNiccsnnibhaa| suryatuMDapaIvanibhA, teulesA 3 vaNao // 7 // chAyA-hiGgalakadhAtusaMkAzA, taruNAdityasaMnibhA / zukatuNDapradIpanibhA, tejolezyA tu varNataH // 7 // TIkA-hiMgulaya' ityAdi-- tejolezyA tu varNataH varNamAzritya, hiGgulakadhAtusaMkAzA-hiGgulakaH-prasiddhaH, dhAtuH gairikAdiH, tatsaMkAzA, tatsadRzI, tathA-taruNAdityasaMnibhA taruNaH-abhivarNataH) varNa kI apekSA (ayasIpupphasaMkAsA-atasI-puSpasaMkAzA) alasI ke phUla ke samAna hai| (koilacchadasaMnibhA-kokilacchadasannibhA) tailakaMTaka nAmakI vanaspati ke sAmAna hai| (pArevayagIvanibhApArAvatagrIvAsaMnibhA) kabUtara kI gardana ke samAna hai / jaise kabUtara kI grIvA kucha kRSNa hotI hai kucha lAla hotI hai usI taraha isa kApotI lezyA kA bhI varNa hotA hai // 6 // aba tejolezyA kA varNa kahate haiM-'higuMlaya' ityAdi / anvayArtha-(teulesA-tejolezyA) tejolezyA (vaNNao varNataH)varNa kI apekSA (hiMgulayadhAusaMkAsA-hiMgulakadhAtusakAzA) hiMgulaka tathA gairika Adi dhAtu ke samAnahai / (taruNAiccasaMnibhA-taruNaditya saMnibhA mapekSA ayasIpuSpha saMkAsA-atasIpuSpasaMkAzA 1f ANasAnA sAnA ko cha. koilacchadasannibhA-kokilacchadasaMnibhA ra 44 nAmanI vanaspatinA vo che, kabUtaranI gardananA samAna che. jema kabUtaranI Doka kAMIka kALI ane kAMIka lAla hoya che. e ja pramANe A kApatI vezyAne paNa varNa hoya che. mAdA ve tazyAna1 49 cha- " higuMlaya" tyaadi| sa-kyAtha-teulesA-tejolezyAtevezyA vaNNao-varNataH panI apekSA higuliyadhAtusaMkAzA-hiMgulakadhAtusaMkAzA bigo tathA 3 mA ghAtuna samAna che. taruNAiccasannibho-taruNAdityasaMnibhA malina ya sUrya nA vo uttarAdhyayana sUtra:4 Page #626 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 609 uttarAdhyayanasUtre navoditaH, AdityaH = sUryastatsaMnibhA tathA zukatuNDapradIpanibhA= zukaH = pakSivizeSaH, tasya tuNDaM mukhaM, zukatuNDaM tacca pradIpazca, tanibhA - tatsadRzI, raktavarNA bhavatItyarthaH // 7 // padmAvarNamAha mUlam - hariyAlabheyasaMkAsA, halihA bheyasannibhA / saNasaNakusumanibhA, padmalesA u vaNao // 8 // chAyA -- haritAlabhedasaMkAzA, haridrAbhedasannibhA / saNAsanakusumanibhA, padmalezyA tu varNataH // 8 // TIkA--' hariyAla ' ityAdi -- padmalezyA tu varNataH = varNamAzritya, haritAlabheda saMkAzA haritAla:- dhAtuvizeSaH, tasya bhedaH - dvidhAbhAvaH tatsaMkAzA - tatsadRzI, haritAlasya bhedanena khaMDakaraNe tadarNa prakarSo bhavatIti bhedagrahaNam, tathA - haridrAbhedasaMnibhA - haridrA - piNDarUpA acUrNitA, tasyA yo bhedastatsaMnibhA, tathA - saNAsanakusumanimA = saNaH - vanaspativizeSaH, asanaH - bIjakavRkSastayoH kusumaM, puSpaM tannibhA - tatsadRzI pItavarNA bhavatItyarthaH // 8 // abhinavatatkAla ugehuve udita sUrya ke samAna hai| (suyatuMDa paIvaniyAzuka bhINDapradIpanibhA) zuka kI coMca ke samAna tathA pradIpa ke samAna raktavarNa vAlI hai // 7 // aba padmalezyA kA varNa kahate haiM-- 'hariyAla0' ityAdi / anvayArtha -- ( padmalesA - padmalezyA) padmalezyA (vaNNao-varNataH ) varNa kI apekSA (halihAbheya sannibhA - haridrAbhedasaMnibhA) haldI ke khaMDa TUkaDe ke varNa ke samAna hai| (hariyAla bheyasaMkAsA- haritAlabhedasaMkAzA) haritAla ke khaMDa karane para jo varNa vizeSa hotA hai usake samAna hai / ( saNAsaNa kusumanibhA - saNAsa nakusumanibhA ) sana aura bIjaka vRkSa ke puSpa ke samAna hai // 8 // che. suyatu DapaIvanibhA - zukratuNDapradIpanibhA poyaTanI cAMcanA jevo tathA hivAnI jyotinA sabhAta stavarSAvANI che. // 7 // have padmavezyAnA vAzu uDe che - " hariyAla " tyAhi / manvayArtha--padmalesA-padmalezyA padmalezyA vaNNao-varNataH varSAnI apekSA iliddAbheyasannibhA - haridrAbhedasaMnibhA jaharanA TuDAnA raMga nevI che. hariyAlabheya saMkAsA - haritAlabhedasaMkAzA DejahaNanA uTA svAthI aMDarathI ne raMga deNAya che tevA raMga samAna che. saNAsaNa kusuma nibhA - saNAsanakusumanibhA sAtha tebhana zrIvaTha vRkSanA puNyanA devI che. // 8 // uttarAdhyayana sUtra : 4 Page #627 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 609 priyadarzinI TIkA a0 34 zuklalezyAvarNanirUpaNam zuklAvarNamAha-- mUlam-saMkhaMkakuMdasaMkAsA, khiirpuursmppbhaa| rayayahArasaMkAsA, sukalesA u vaNNao // 9 // chAyA--zaGkhA'GkakundasaMkAzA, kssiirpuursmbhaa| rajatahArasaMkAzA, zuklalezyA tu vrnntH||9|| TIkA-'saMkhakakuMdasaMkAsA' ityAdi zuklalezyA tu varNataH zaGkhAGka-kunda saMkAzA-zaGkhaH prasiddhaH, aGkaH-sphaTikaratnam , kundaM-kundanAmnA prasiddhaM puSpaM, tatsaMkAzA, tathA-kSIrapUrasamaprabhA kSIrapUraH dugdharAziH, tatsamaprabhA-tattulyavarNA, tathA-rajatahArasaMkAzA-rajatahArasadRzI, yadvA rajataM-rUpyaM, hAraH-muktAhAraH, tatsakozA-tatsadRzI zuklavarNA bhavatItyarthaH // 9 // ___ uktaM varNadvAra, saMprati tRtIyaM rasadvAramAha,-tatrAdau kRSNalezyAyArasaH procyatemUlam-jaha kaDuya-tumbagaraso, nimbaraso kaDuryarohiNi raso vaa| etto vi aNaMtaguNo, raso ye kiMNhIe nAyavvo // 10 // chAyA-yathA kaTukatumbakaraso, nimbarasaH kaTukarohiNI raso vaa| ato'pyanantaguNo rasastu, kRSNAyA jJAtavyaH // 10 // / aba zuklalezyA kA varNa kahate haiM-'saMkhaMka' ityaadi| anvayArtha--(zukkalesA-zuklalezyA) zuklalezyA (vaNNao-varNataH) varNa kI apekSA (saMkhaMkakuMdasaMkAsA-zaMkhAMkakuMdasaMkAzA ) zaMkha, aMkasphaTikamaNi-kuMdapuSpa ke samAna sapheda hai| (khIrapUramappabhA-kSIrapUrasamaprabhA ) dugdharAzi ke samAna hai (rayayahArasaMkAsA-rajatahArasaMkAzA) sapheta cAMdI ke hAra ke samAna athavA cAMdI tathA hora-muktAhAra ke samAna sapheta hai // 9 // aba sUtrakAra rasa dvAra kA varNana karate haiM jisameM prathama kRSNalezyA ve zu4savezyAnuM varNana 4 cha-" saMkhaMka " tyAhi / bhankyAtha-sukalesA-zuklalezyA zusa vezyA vaNNao-varNataH vanI apekSA saMkhakakuMdasaMkAsA-zaMkhAMkakuMdasaMkAzA zapa-23Ti maNI-4-4ApanA samAna che. khIrapUrasamappabhA-kSIrapUrasamaprabhA dhana bharetA manI revI che. rayayahArasaMkAsA-rajatahArasaMkAzA yAhInA ranAvI athavA to yahI tathA bhutAhA2 samAna che. // // have sUtrakAra rasadvAranuM varNana kare che. jemAM prathama kRSNalezyAnA u-77 uttarAdhyayana sUtra :4 Page #628 -------------------------------------------------------------------------- ________________ uttarAdhyayanasUtre TIkA-'jaha kaDuyatumbagaraso' ityAdi yathA-yAdRzaH, kaTukatumbakarasaH, yathA vA nimbarasaH, yathA vA kaTukarohiNIrasa:-kaTukA cAsau rohiNI ca kaTuka rohiNI tvagvizeSastasya rasaH, atizayArthabodhanArthamiha kaTukatvavizeSaNam , ato'pi-asmAdapi kaTukatumbakarasAderapItyarthaH / anantaguNaH anantena anantarAzinA, guNaH-guNanaM yasya sa tathA, rasa:AsvAdastu kRSNAyA:-kRSNalezyAyAH, jJAtavyA-kRSNalezyAyA raso'tyantakaTuko bhavatIti bhAvaH // 10 // nIlalezyArasamAha-- mUlam-jaha tiyaDeyassa ya raso, tikhojaha hatthi pippalIe vaa| etto vi aNaMtaguNo, reso u nIlAe nAyavvo // 11 // chAyA--yathA trikaTukasya ca rasaH, tIkSNo yathA hastipippalyA vaa| ato'pyanantaguNo, rasastu nIlAyA jnyaatvyH|| 11 // TIkA--'jaha tiyaDuyassa' ityAdi yathA-yAdRzaH, trikaTukasya-zuNThIpippalI marica rUpasya, rasastIkSNaH kaTuH, kA rasa kahate haiM-'jaha kaDuya' ityaadi| anvayArtha--(jahA-yathA ) jaise (kaDuyatumbagaraso-kaTukatumbakarasaH) kaDavI tuMbaDI kA rasa hotA hai (nimbaraso-nimbarasaH ) nIma kA rasa hotA hai (vA-vA) athavA (kaDuya rohiNi-kaTukarohiNI) kaDavI chAla kA rasa hotA hai (etto vi aNaMtaguNo raso ya kiNhAe nAyavvo-ato'pi anaMtaguNArasAkRSNAyAH-jJAtavyaH) inasaba se bhI anaMtaguNA kaTuka rasa kRSNalezyA kA hotA hai // 10 // aba nIlalezyA kA rasa kahate haiM-'jahatitta0' ityAdi / anvayArtha--(jahA-yathA ) jaise (tiyaDuyassa raso tikkho-trika2sane -"jaha kaDuya" chtyaadi| sa-kyAtha-jahA-yathA sabha kaDuyatumbagaraso-kaTukatumbakarasaH 4ii tuma. sana 2 DAya cha, nimbaraso-nimbakarasaH siimaane| 2sa DAya che, vA-vA athavA kaDuyarohiNIraso vA-kaTukarohiNIraso vA 47vI chaatn| 24 DAya che, etto vi aNaMtaguNo raso ya kiNhAe nAyavvo-ato'pi anaMtaguNaH rasaH kRSNayAH jJAtavyaH A badhAthI paNa anaMtagaNe kaDave rasa kRSNalezyAne hoya che. AvA ve nAzyAnu 1 na 4 cha-" jahatitta" tyA / anvayArtha:-jahA-yathA bhatiyaDuyassa raso tikkho-trikaTukasya rasaH tAkSNaH uttarAdhyayana sUtra :4 Page #629 -------------------------------------------------------------------------- ________________ priyadarzinI TIkA. a0 34 kApotilezyAyAH rasanirUpaNam 611 yathA vA hastipippalyA: gajapippalyAH, rasastIkSNaH, ato'pyanantaguNo rasastu nIlAyAH nIlalezyAyA jnyaatvyH| nIlalezyAyA raso'tyantatIkSNa iti bhaavH||11|| kApotI rasamAhamUlam--jaha taruNa aMbagaraso, tuMvarakaviThThassa vAvi jaariso| etto vi aNaMtaguNo, so u kAUNa nAyavo // 12 // chAyA-yathA taruNAmrakarasaH, tuMbarakapitthasya vA'pi yaadRshkH| ato'pyanantaguNo, rasastu kApotyA jJAtavyaH // 12 // TIkA-'jaha taruNaaMbagaraso' ityAdi yathA yAdRzaH, taruNAmrakarasaH taruNam-apakvam , yad Amrakam-AmraphalaM, tadraso bhavati, api ca yAdRzakaH-yAdRzo vA, tuMbarakapitthasya-tubaraM-sakaSAyaM, yat kapitthaM kapitthaphalaM tasya raso bhavati, ato'pyanantaguNo rasaH kApotyA lezyAyA jJAtavyaH // 12 // Tukasya rasAtIkSNaH ) zuNThI, pippalI evaM miraca rUpa trikaTuka kA rasa tIkSNa-kaTu hotA hai (jahA vA-yathA vA) athavA jaise (hatthi pippalIehastipippalyA ) gajapIpalakA rasa tIkSNa hotA hai (ettovi aNaMtaguNoato'pi anaMtaguNaH)ina sabake rasase bhI anaMtaguNA rasa (nIlAe nAyavvo -nIlAyA jJAtavyaH) nIlalezyAkA hotA hai aisA jAnanA cAhiye // 11 // aba kApotalezyA kA rasa kahate haiM-'jaha taruNa aMba0' ityaadi| anvayArtha (jahA-yathA ) jaise (taruNa avagaraso-taruNAmrakarasaH) apakva Ama-kaccIkerI ko rasa hotA hai athavA (tuMbarakaviTThassa jArisao-tubarakapitthasya yAdRzaH) kaSAyale kaitha-kaviTha kA jaisA rasa hotA hai (ettovi aNaMtaguNo raso kAUe nayavvo-ato'pi anaMtaguNaH suMTha, pIpara, maracA rUpa traNa kaTukane rasa taNuM eTale tIkho hoya che. jahA vA-yathA vA mathahatthipippalIe-hastipippalyAH bha pii52ne| 2sa tI DAya che. ettovi aNaMtaguNo-ato'pi anaMtaguNaH / ayAnA 2sathA 54 anNtg| 2sa nIlAe nAyavo-nIlAyAH jJAtavyaH nIta vezyAno DAya che se taya nase. // 11 // Dave paatveshyaan|| 2sanu 1 na4 cha--" jahataruNaaMba" ityAdi ! manvayArtha:-jahA-yathA rebha taruNaaMbagaraso-taruNAmrakarasaH a541 meTave yA shn| 2sa DAya cha athavA tuMbarakavigussa jArisao-tuMbarakapitthasya yAdRzakaH tu2|| 4i 23 24 DAya che. etto vi aNaMtaguNo raso kAue nAyabyo uttarAdhyayana sUtra:4 Page #630 -------------------------------------------------------------------------- ________________ uttarAdhyayanasUtre tejolezyArasamAhamUlam.-jaha pariNayaMbagaraso, pakkakaviTThassa vAvi jaariso| etto vi aNaMtaguNo, reso u teUya nAyavo // 13 // chAyA--yathA pariNatAmrakarasaH, pakvakapitthasya vApi yaadRshkH| __ atto'pyanantaguNo, rasastu tejaso jnyaatvyH|| 13 // TokA--'jaha pariNayaMvagaraso' ityAdi-- yathA-yAdRzaH, pariNatAmrakarasaH pariNataM-paripakvaM yad Amrakam-AmraphalaM, tadraso bhavati, yAdRzakaH yAdRzo vA'pi pakvakapitthasya raso bhavati, ato'pyanantaguNo rasastu tejasaH tejolezyAyAH, jnyaatvyH| kiMcidamlAkiMcinmadhurazca rasastejolezyAyA bhavatIti bhAvaH // 13 // rasAkApotyA jJAtavyaH) ina saba ke rasa se bhI anaMtaguNA khaTTA rasa kApotI lezyAkA hotA hai // 12 // / aba tejolezyA kA rasa kahate haiM-'jahapariNayaM baga0' ityAdi / anvayArtha (jahA-yathA ) jaise (pariNayaM bagaraso-pariNatAmrakarasaH) pake hue AmakA rasa hotA hai| athavA ( jArisao pakkakaviTThassa hotA raso-yAdRzakApakakapitthasya rasaH) jaise pake hue kaiMtha-kaviTha kA rasa hai ettovi aNaMtaguNo raso teUya nAyavyo-ato'pi anaMtaguNaH rasaH tejasa jJAtavyaH) inake rasoM se bhI anantaguNA rasa tejo lezyA kA hotA hai aisA jananA cAhiye / kucha amla khaTTA kucha madhura rasa tejolezyA kA hotA hai yaha bhAva isa gAthA kA hai // 13 // ato'pi anaMtaguNaHrasaH kApotyA jJAtavyaH 25 // sAthI 55 mntaa| maatt| 2sa 2 // pAtozyAna DAya che. // 12 // vetnveshyaan| 2sanu varNana cha -" jahapariNayaMbaga0" tyAha! anvayArtha-jahA-yathArema pariNayaMbagaraso-pariNatAmrakarasaH pAzI rAma sa DAya chejArisao pakakavidrassa raso-yAdRzakaH pakvakapitthasya rasaH yo paas| 4vI ne| 2sa DAya cha, etto vi aNaMtaguNo raso teUya nAyavvo-ato'pi anaMtaguNaH rasaH tejasaH jJAtavyaH tenA sAthI mana ta / 2sa te vezyAnaDAya evuM jANavuM joIe. kAMIka khATo ane kAMIka mIThe evo madhura rasa te jesshyaanii jaya . mAthI mA1 mA mAthAnA che. // 13 // uttarAdhyayana sUtra :4 Page #631 -------------------------------------------------------------------------- ________________ priyadazinI TIkA a. 34 padmalezyArasavarNanam padmalezyA rasamAha-- mUlam--varavAruNIe va raso, vivihANa vaM AMsavANa jaariso| mahu~ meragassa va raMso, etto pamhAai pairaeNaM // 14 // chAyA--varavAruNyA vA rasaH, vividhAnAM vA AsavAnAM yaadRshkH| madhumerakasya vA rasaH, ataHpadmAyAHparakeNa // 14 // TIkA--' varavAruNie' ityAdi-- yAdRzakaH-yAdRzaH, varavAruNyAH pradhAnamadirAyAH, raso bhavati, yAdRzako vA vividhAnAm , anekaprarANAm , AsavAnAM-puSpaprasavamadyAnAM raso bhavati, yAzako vA madhumerakasya-madhu-madyavizeSaH, merakaH-sarakastayo samAhAre madhumeraka, tasya raso bhavati, ataH-varavAruNyAdirasAt , parakeNa-anantAnantaguNAdhikatayA panAyA padmalezyAyA raso bhavati / kiMcidamlakaSAyo mAdhuryavAMzca rasaH pAlezyAyA bhavatIti bhAvaH // 14 // aba padmalezyA kA rasa kahate haiM-'vara vAruNIe 'ityaadi| anvayArtha--(jArisao-yAdRzakaH ) jaisA (varavAruNIe-varavA. ruNyAH ) uttama zarAba kA (raso-rasa :) rasa hotA hai athavA jaisA (vivihANa-AsavANa raso-vividhAnAMAsavAnAM raso bhavati) vividha AsavoM kA rasa hotA hai / athavA (jArisao-yAdRzakaH ) jaisA (mahu meragassa va raso-madhumerakasya vArasaH) madhu-madyavizeSa kA tathA merakasaraka kA rasa hotA hai / ( etto-ataH ) inase bhI (paraeNa-parakeNa ) anaMtaguNa adhika rasa ( pammAe-padmAyAH) padmalezyA kA hotA hai||14|| ve pnveshyaan| 2sane 4 cha--" varavAruNIe" tyA / manvayArtha --jArisao-yAdRzakaH po varavAruNIe-varavAruNyAH uttama shraamn| raso-rasaH 2 2sa DAya che, 2111 / yo vivihANaAsavANarasovividhAnAM AstravANAM raso bhavati vividha maalpon| 24 saya cha, athavA jArisao-yAhazakaH ma mahumeragassa va raso-madhumerakasya vA rasaHbhayanA mAranA rasa DAya che, tathA sA42 2 2sa DAya cha etto-etaH senAtha 55 paraeNaparakeNa manAta gaNe! adhi4 25 pammAe-padmAyAH panavezyAna DAya che. // 14 // uttarAdhyayana sUtra:4 Page #632 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 614 uttarAdhyayanasUtre zulkalezyA rasamAha mUlam --khajjUramuddiyaraso, khIraraso khaMDa saMkkararaso vA / aitto vi anaMtaguNo, raso u sukkIe nAyavva // 15 // chAyA - kharjUramRdvikA rasaH, kSIrarasaH khaNDazarkarA raso vA / ato'pyanantaguNo, rasastu zuklAyA jJAtavyaH || 15 || TIkA--' khajjUramuddiyaraso ' ityAdi yAdRzaH kharjUramRdvikArasaH=kharjUraM - kharjUra phalaM, mRdvikA drAkSA tayo raso bhavati, tathA - yAdRzaH kSIrarasaH = dugdhasya raso bhavati, tathA khaNDazarkarArasaH - khaNDaM - 'khaNDa' iti bhASAprasiddhaM zarkarA = ' misarI ' iti prasiddhA, tayo rasaH yAdRzo bhavati, ato'pyanantaguNo rasastu zuklAyA: = zuklalezyAyA jJAtavyaH / / 15 / / gataM tRtIyaM rasadvAraM caturtha gaMdhadvAramAha, tatrAdau visRNAmaprazastalezyAnAM gandhaH procyate-- mUlam - jaha gomaDassa gaMdho, suNagamaMDassa vai jahA ahimassa / to vi anaMtaguNo, lesoNaM appasasthANaM // 16 // aba zuklalezyA kA rasa kahate haiM - ' khajjUra 0 ' ityAdi / anvayArtha - jaisA (khajjUra muddiya raso- kharjUramRdvikArasaH ) khajUroM kA tathA dAMkhoM kA rasa hotA hai (va - vA) athavA jaisA ( khIraraso kSIrarasaH ) dUdhakA rasa hotA hai athavA (khaMDa sakkararaso-khaMDazarkarArasaH ) jaisA khAMDa aura zakkara (misarI) kA rasa hotA hai (entovi anaMta guNo raso sukkAe nAyavvo-ato'pi anantaguNaH rasaH zuklAyAH jJAtavyaH) inase bhI adhika anaMtaguNA mIThA rasa zuklalezyA kA hotA hai // 15 // have zukalalezyAnA rasa kahe che. khajjUra " ityAdi / anvayArtha --?vo khajjUra muddiyaraso- khajUra mRdvikArasaH abhUrano tebhana drAkSanA rasa hoya che. vA-vA athavA khIraraso-kSIrarasaH dUdhabhAM manAveda bhIranA 2sa hoya che. athavA khaMDasakkararaso- khaMDazarkarArasaH bheve| bhAMDa bhane sAno rasa hoya che. etto vi anaMtaguNo raso sukkAe nAyavvo-atopi anaMtaguNaH rasaH zuklAyAH jJAtavyaH khenAthI pazu anaMtagaNa bhI hai| rasa zumsalezyAno hoya che||15|| uttarAdhyayana sUtra : 4 Page #633 -------------------------------------------------------------------------- ________________ priyadarzinI TIkA a0 34 tisRNAMprazastalezyAnAM gandhanirUpaNam chAyA -- yathA gomRtasya gandhaH, zunaka mRtasya vA yathA ahimRtasya / ato'pyanantaguNo, lezyAnAmaprazastAnAm // 16 // 615 TIkA -' jaha gomaDassa ' ityAdi yathA - gomRtasya = gomRtaM - mRtakazarIraM, tasya gandhaH, yathA vA zunakamRtasya = zunakasya - kukurasya mRtaM - mRtakazarIraM tasya gandhaH yathA vA ahimRtasya - ahiH sarpastasya mRtaM mRtakazarIraM, tasya gandho bhavati ArSatvAnmRtakazande kakArasya lopaH / atopyanantaguNo gandhastu aprazastAnAM -azubhAnAM lezyAnAM kRSNanIlakApotInAM bhavati // 16 // atha timraNAM prazastalezyAnAM gandhamAha mUlam -jaha surahikusumagaMdho, gaMdhavAsANa pissamANANaM / aitto vi anaMtaguNo pasatthaMlesANa tihIpaM // 17 // chAyA -yathA surabhikusumagandho, gandhavAsAnAM piSyamANAnAm / ato'nyanantaguNaH prazastalezyAnAM tisRNAmapi // 17 // aba sUtrakAra cauthe gaMdha dvAra kA varNana kahateM haiM- jisameM prathama aprazasta tIna lezyAoM kA gaMdha kahate hai-' jahagomaDassa' ityAdi / anvayArtha - ( jahA - yethA) jaisI ( gomaDassa - gomRtasya ) go ke mRtaka zarIra kI ( suNagamaDassa- zunaka mRtasya) kutte ke mare zarIra kI athavA ( jahA - yathA ) jaisI ( ahimaDassa ahimRtasya ) sarpa ke mare zarIra kI ( gaMndho - gandhaH ) durgaMdha hotI hai ( ettovi anaMtaguNo gaMdho apasaMsthANaM lesANaM nAyavvo-ato'pi anantaguNaH gandhaH aprazastAnAM lezyAnAM jJAtavyaH) isase bhI anaMtaguNI adhika gaMdha kRSNa-nIla evaM kApota ina tIna aprazasta lezyAoM kI hotI hai // 16 // have sUtrakAra ceAthA gadhaDhAranuM varNana kare che, jemAM prathama aprazasta RNu bezyAyonA gaMdhane uDe che -- " jahagomaDassa " ityAdi / anvayArtha--jahA-yathA ne prahAranI gomaDassa- gomRtasya gAyanA bharelA zarIranI sugamaDassa zunakamRtasya tarAnA bharelA zarIranI athavA ahimaDassa - ahimRtasya sarpanA bharelA zarIranI jahA-yathA devI gaMdho- gandhaH durgaMdha hoya che, ettovi anaMtaguNo gaMdho apasAtthANaM lesANaM nAyavvo-bhato'pi anantaguNaH gandhaH aprazastAnAM jJAtavyaH tenAthI pazu anaMta gar3hI adhi durgadha pR'SNu, nIsa ane ayosa yA trayu prazasta bezyAmonI hoya che. // 16 // uttarAdhyayana sUtra : 4 Page #634 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 616 uttarAdhyayanasUtre TIkA- 'jaha surabhikusumagaMdhoM' ityAdi -- yathA surabhikusumagandhaH tathA piSyamANAnAM cUrNyamAnAnAM gandhavAsAnAM = gandhAzca vAsAceti gandhavAsAH, ye koSThapuTapAkaniSpannA ste gandhAH, ye tu taditare vAma ucyante / gandhavAsakAraNarUpANi dravyANi gandhavAsazabdena gRhyante teSAM vA gandho yathA bhavati, ato'pi - asmAdapi surabhikusumagandhAderapi, anantaguNo gandhastisRNAmapi prazastalezyAnAM tejaH padmazuklAnAM bhavati // 17 // gataM caturthe gandhadvAraM tatra prathamamamazastalezyAtrayasya sparzamAha - mUlam - jaha karagayaMssa phAso, gojinbhAe va sAgapattANaM / aitto vi anaMtaguNo, lesANaM appasatthANaM // 18 // chAyA - yathA krakacasya sparzo, gojihvAyA vA zAkapatrANAM / ato'pyanantaguNo, lezyAnAmaprazastAnAm // 18 // TIkA- 'jaha karagayassa phAso' ityAdiyathA=yAdRzaH, krakacasya = karapatrasya 'karavata' iti bhASAprasiddhasya sparzaH, aba prazasta tIna lezyAoM kA gaMdha kahate haiM-- ' jahasurahi 0 ' ityAdi / anvayArtha - (jahA -yathA ) jaisI (surahi kusumagaMndho- surabhikusumagaMdha: ) sugandhita phUloM kI sugandha hotI hai athavA (pissamANANaM-piSyamANAnAm ) jaise sugandha pisejAte hue sugandhI dravyoM meM AtI hai ( eto vi-ataH api ) inase bhI ( anaMtaguNo gaMdho tihiM pasatthalesANa - anaMtaguNaH gaMdhaH tisRNAm prazastalezyAnAM bhavati) anaMtaguNI adhika sugandhi pIta, padma evaM zukla ina tIna prazasta lezyAoM kI hotI hai // 17 // aba sUtrakAra pAMcaveM sparzadvAra ko kahate haiM una meM prathama aprazasta have traSu bezyAoonA gaMdhane he che - " jahasurahi 0 " ityAdi / manvayArtha - jahA- yathA nevI rItanI surahikusumagandho-surabhikusumagaMdhaH sugaMdhita puSponI sugaMdha hoya che, athavA pirasamANANaM - piSyamANAnAm bha pIsavAthI sugaMdhI dravyomAthI sugaMdha chUTatI hoya che, etto vi - ataH api nAthI pazu anaMtaguNo gaMdho tinhaM pasatthalesANaM bhavai - anantaguNaH gandhaH tisRNAM prazastalezyAnAm bhavati anaMta gae adhika sugaMdhI, te yadma mane zuddha mA traSNu prazasta vezyAthonI hoya che. // 17 // have sUtrakAra pAMcamA sparza dvArane kahe che, AmAM prathama aprazasta uttarAdhyayana sUtra : 4 Page #635 -------------------------------------------------------------------------- ________________ priyadarzinI TIkA a034 prasvastalezyAtrayasya sparzanirUpaNam yathAvA gojihvAyAH sparzaH, yathA vA - zAkapatrANAM - zAkaH - vRkSavizeSastatpatrANAM sparzaH karkazo bhavati ato'pyanantaguNaH karkazaH, aprazastAnAM - kRSNa-nIlakApotInAM lezyAnAM yathAkramaM bhavatItyarthaH // 18 // atha prazastalezyAtrayasya sparzamAha - 12 mUlam - jahe bUrasse ve phAso, navaiNIyassa va sirIsakusumaNaM / ato'pyanantaM guNo, patthailesANa tihiM pi // 19 // chAyA - yathA bUrasya vA sparzaH, navanItasya vA zirISakusumAnAm / ato'pyanantaguNaH, prazastalezyAnAM tisRNAmapi // 19 // TIkA- 'jaha bUrassa va phAso' ityAdi yathA = yAdRzaH, bUrasya = vanaspativizeSasya sparzaH, yathA vA navanItasya = tIna lezyAoM kA sparza kahate haiM- -' jahakaragayassa' ityAdi / anvayArtha - ( jahA -yathA ) jaisA karagayassa- krakacasya ) karauMta-karavata kA ( phAso - sparzaH) sparza hotA hai (va-vA) athavA jaisA (gojibhANaphAso - go jihvAyAHsparzaH ) gAyakI jIbha kA sparza hotA hai / athavA jaisA ( sAgarapattANaM phAso - zAkapatrANAM sparzaH ) zAka vRkSa ke patroMkA sparza hotA hai (entovi anaMtaguNo-ato'pi anantaguNaH) isase bhI anaMtaguNA karkaza - khuradArA sparza (appasasthANaM-lesANaM aprazastAnAM lezyAnAM bhavati) aprazasta-kRSNa nIla kApotalezyAoMkA hotA hai / / 18 aba prazasta tIna lezyAoM kA sparza kahate haiM-- 'jahabUrassa ' ityAdi / anvayArtha - ( jahA- yathA ) jaisA ( bUrassa phAso - bUrastha sparzaH ) bUra nAmaka vanaspatikA sparza (va-vA) athavA (navaNIyassa - navanItasya ) traNa lezyAone kahe che- jahakara gayarasa " ityAdi / " manvayArtha - jahA- yathA prema karagayarasa - krakacasya 2vatanA phAso - sparzaH sparza thAya che, vA-vA athavA prema gojinbhAe phAso - gojihvAyAH sparzaH gAyanI kalA sparza thAya che, athavA prema sAgapattANaM phAso - zAkapatrANAM sparzaH zAhunA vesAmanA pAMDAnA sparza thAya che, etto vi anaMtaguNoato'pi anaMtaguNaH tenAthI pazu anaMta galA uza-maramayo sparza apatthANaM lesANaM- aprazastAnAM lezyAnAM bhavati aprazasta sRRSNu, nIsa, arthAta bezyAsana hoya che. // 18 // " have prazasta traSu bezyAyonA sparzane uDe che- "jahabUrassa " ityAdi ! bhyanvayArtha - jahA yathA bha bUramsa phAso-bUrasya sparzaH sUra nAmanI vanasya u0 78 uttarAdhyayana sUtra : 4 617 Page #636 -------------------------------------------------------------------------- ________________ uttarAdhyayanasUtre 'makkhana' iti prasiddhasya sparzaH, yathA vA zirISakusumAnAM sparzoM bhavati, ato. 'pyanantaguNaH sukumAraHsparzo yathAkramaM tisUNAmapi prazastalezyAnAM bhvtiityrthH|19| gataM paJcamaM sparzadvAraM, saMpati SaSThaM pariNAmadvAramAha-- mUlam-tiviho vA navaviho vA, sattAvIsa~i vihekkasIo vaa| dusao teyAlo vo, lesANaM hoI pariNAmo // 20 // chAyA-trividho vA navavidho vA, saptaviMzatividha ekAzItividho vaa| dvizate tricatvAriMzad vA, lezyAnAM bhavati pariNAmaH // 20 // TIkA--'tiviho vA' ityAdi-- lezyAnAM paDUvidhalezyAnAM madhye pratyeka lezyAyAH pariNAmastrividho vA bhavati jaghanyamadhyamotkRSTabhedeneti bhaavH| navavidho vA bhavati-eSAmapi jaghanyAdInAM svasthAnatAratamya vicAraNAyAM pratyekaM jaghanyAditrayeNa guNane navavidho bhvtiityrthH| navanIta-makkhana kA sparza tathA (sirIsakusumANaM - sirISakusumAnAm) zirISapuSpa kA sparza hotA hai (ettovi aNaMtaguNo-ato'pi anaMtaguNaH) usase bhI anaMtaguNA komala sparza (tiNhaMpi pasasthalesANaM-timraNAmapi prazastalezyAnAm bhavati) tIna prazasta-tejaHpadma zukla lezyAoM kA hotA hai // 19 // aba sUtrakAra chaTThA pariNAma dvAra kahate haiM-'tiviho' ityaadi| anvayArtha-(lesANaM-lezyAnAm) cha lezyAoM ke madhya pratyeka lezyA ke pariNAma (tiviho vA hoi-trividho vA bhavati)jaghanya madhyama evaM utkRSTa ke bheda se tIna prakArake hote haiM / athavA (navaviho hoi-navavidhobhavati) nau prakAra ke hote haiN| ina jaghanya, madhyama evaM utkRSTa bhedoM meM bhI apane niza athavA navaNIyassa-navanItasya bhAsaNuna 25za, tathA sirIsakusumANaMsirISa kusumAnAm zirISa puSpanA 25za thAya che ettoviaNaMtaguNo ato'pi aNatagaNaH sanAthI 55 manatama paann| 25 tihaMpi pasatthalesANaM-tisUNAmapi prazastalezyAnAm bhavatitra prazasta tela, 55, zusa lezyA-mAnA ddaayche||18|| Dave sUtra42 chapariNAmatArane 49 cha-"tiviho" tyA! ma-kyArtha-lesANaM-lezyanAm 7 vezyAmAnI pshyen| pratye sazyAnu pariNAma ttiviho hoi-trividhovA bhavati dhanya madhyama bhane utkRSTa thI trAnu DAya che athavA navaviho hoi-navavidho bhavati na prAnu hoya che. e jaghanya, madhyama ane utkRSTa bhedamAM paNa pitA potAnA sthAnamAM uttarAdhyayana sUtra:4 Page #637 -------------------------------------------------------------------------- ________________ priyadarzinI TIkA. a. 34 kRSNalezyAyAH lakSaNanirUpaNam 619 evaM punastriguNanayA saptaviMzatividho vA pariNAmo bhavati, punastrikaguNanayA ekAzItividho vA pariNAmo bhavati, punastrikaguNanayA dve zate tricatvAriMzat = tricatvAriMzadadhikadvizatavidho vA pariNAmo bhavati / evaM kRSNAdinAM SaNNAM lezyAnAM pariNAmasaMkalanayA 1458 aSTapaJcAzadadhikacaturdazazata vidhaH pariNAmo bhavatIti bodhyam // 20 // uktaM pariNAmadvAraM, saMprati lakSaNadvAramAha-tatrAdau kRSNalezyAyA lakSaNaM procyate / mUlam - paMcAsarvappamatto, tIhiM agutto chaisu avirao ye / tivvAraMbhapariNao, khuddI sAhasio naMro // 21 // nidvaMsa pariNAmo, nissaMso ajiMiMdio / eNjoga samAutto, kiNhelesaM tuM pariName // 22 // chAyA -- paJcAsravapramattaH, tribhiraguptaH SaTsu aviratazca / tIvrArambhapariNataH, kSudraH sAhasiko naraH // 21 // 2 sthAnoM meM taratamatA kA jaba vicAra kiyA jAtA hai, jaba ye jaghanya Adi pratyeka bhI apane apane meM jaghanya, madhyama evaM utkRSTa bheda vAle ho jAte haiM / isa prakAra ye nau bheda ho jAte haiM / ( sattAvIsai vihe ekkasI ovA-saptaviMzatividhaH ekAzItividho vA ) nau ko tIna se guNA karane para sattAIsa evaM sattAIsa ko tIna se guNA karanepara ekAsI tathA (dusao te yAlovA-dvizate tricatvAriMzat vA ) ekAsIko tIna se guNA karane para dosau tetAlIsa 243 bheda lezyAoM ke pariNAmoM ke ho jAte haiM / isa prakAra kRSNAdi chaha lezyAoM ke samasta pariNAmoM kI saMkalanA karane se eka hajAra cArasau aThAvana (1458) pariNAma hote haiM taratamatAne jyAre vicAra karavAmAM Ave che tyAre e jadhanya Adi pratyeka paNa potapeAtAnAmAM jaghanya, madhyama, ane utkRSTa bhedavALA anI jAya che. yA prabhAho se nava leha thA laya che. sattAvIsaivihe ekkasI ovA - saptaviMzati - vidhaH ekAzItividho vA navane trAzuthI gugutAM satyAvIsa mane satyAvIsane zrAzuthI guSNutAM khebhyAzI dusao teyAlo vA dvizate tricatvAriMzadvA bhemyAzIne traNathI guNatAM asAne teMtAlIsa bheda lezyAonA pariNAmAnI thaI jAya che. ApramANe kRSNa Adi cha lezyAonA saghaLA pariNAmenI sa kalanA karavAthI eka hajAra cArasA aThAvana parINAma ane che. ra0A uttarAdhyayana sUtra : 4 Page #638 -------------------------------------------------------------------------- ________________ uttarAdhyayanasUtre nibaMdhasapariNAmo, nRzaMso'jitendriyaH / etadyogasamAyuktaH, kRSNalezyAM tu pariNamet // 22 // TIkA-'paMcAsavappamatto' ityAdi / paJcAsravapramattaH prANAtipAtAdiSu paJcasu AsraveSu pramattaH-pramAdavAn tathA tribhiH manovAkAyaiH, aguptiH=guptarahitaH, SaTsu-jinanikAyeSu, avirataH anivRttaH tadupamardakatvAditibhAvaH / evaMbhUtaH kazcidatIbArambho'pi syAdataAha-'tivvAraMbhapariNao' iti tIvrArambhapariNataH tIvrA-utkaTA ye ArambhAH-sAvadhavyApArAH, tatpariNataH-tatra pravRttyA tadAtmatAM gataH, tathA-kSudra-duSTaH, pareSAmahitaiSItyarthaH / tathA sAhasikaH sahasA aparyAlocya guNadoSAn pravartata iti sAhasikaH-caura luNTakAdirityarthaH / nam=puruSaH, upalakSaNatvAt svyAdirapi vA / asyA agrimagAthayA saha sambandhaH // 21 // aba sUtrakAra lakSaNadvAra kahate haiM-jinameM prathama kRSNalezyA kA lakSaNa kahate haiM-'paMcAsava0' ityAdi / anvayArtha jo AtmA (paMcAsavappamatto-pacAsravapramattaH) prANItipAta Adi pAMca AsravoM meM pramatta ho (tihiM agutto-tribhiHaguptaH) manogupti, vacanagupti evaM kAyagupti, ina tIna guptiyoM se jo agupta ho arthAt ina tIna guptiyoM se rahita ho (chasu avirao-SaTsu avirataH) SaTakAya ke jIvoM kI rakSA se jo avirata ho (tivvAraMbha pariNaotIvrAraMbhapariNataH) tIvra AraMbha- utkaTasAvadya vyApAroM meM tatpara ho (khuddo-kSudraH) dUsaroM ke hita kA abhilASI na ho (sAhasio-sAhasikaH) vinAvicAre hI hara eka kAma meM pravRtti karane vAlA ho // 21 // have sUtrakAra lakSaNadvAra kahe che. jemAM prathama kRSNalezyAnuM lakSaNa 3 cha-" paMcAsava0" tyAha! manvayArtha yAtmA paMcAsavappamatto-paMcAsravapramattaH prAtipAta yA yAya mAsvAmI pramatta Deya, tihiM agutto-tribhiH aguptaH bhanAti, kyana. pti ane kAyagupti A traNa guptithI je agupta hoya, arthAt se tra astiyAthI 2hita ya chasu avirao-SaTsu avirataH SaT4AyanA vanI rakSAthI re virata DAya, tivvAraMbhapaiNao-tIvrAraMbhapariNataH tIna mA-kRSTa sAvadha vyApArImA 52 DAya, khuddo-kSudraH mAyAnA tinA malitASI nAya, sAhasio-sAhasikaH 12 viyAye 4 424 mimAM pravRtti karavAvALA hAya pArA uttarAdhyayana sUtra : 4 Page #639 -------------------------------------------------------------------------- ________________ priyadarzinI TIkA a0 34 kRSNalezyAyAH lakSaNanirUpaNam 'nidhasapariNAmo' ityAdi nirddhadhasapariNAmaH=' nirddhadhasa ' iti dezIyaH zabdo nirdayavAcakaH, nirdayaH niSThuraH pariNAmo'dhyavasAyo yasya sa tathA nRsaMzaH = hiMsakaH ajitendriyaH= anigrahItendriyaH, etadyogasamAyuktaH - ete - anantaroktAH, ye yogAH - manovAkkAya vyApArAH etadyogAH - paJcAsravapramattatvAdayastaiH samAyuktaH sahitaH, kRSNalezyAmeva pariNamati kRSNalezyArUpeNa svAtmAnaM pariNamayati, kRSNalezyAvAn bhavatItyarthaH, tadravyasAcivyena tathAvidhadravya saMparkAt taduparaJjanAt cadrUpatAM bhajet / uktaM hi - kRSNAdidravyasAcivyAt, pariNAmo ya AtmanaH / sphaTikasyeva tatrAyaM, lezyA zabdaH prayujyate // 1 // 621 tathA --' nirddhadhasapariNAmo ' ityAdi / anvayArtha - (nibaMdhasa pariNAmo - niddhaMdha sapariNAmaH) jisakA pariNAma bilakula dayAbhAva se zUnya ho ( nissaMso - nRzaMsaH ) ghAtaka ho ( ajiiMdiyo - ajitendriyaH ) indriyoM ko vaza meM nahIM rakhanevAlA ho, isa taraha (eyajoga samAutto - etadyogasamAyuktaH) ina paMca Asrava Adi pUrvokta yogoM se yukta prANIko kRSNalezyAvAlA jAnanA cAhiye / arthAt jina prANiyoM ke aise yoga hoM samajho ye hI kRSNalezyA ke lakSaNa hai / kahane kA bhAva yaha hai ki jisa prakAra japApuSpa ke saMsarga se sphaTikamaNi japApuSpa rUpa se pariNamita ho jAtA hai usI prakAra kRSNAdi dravya kI sahAyatA se AtmA kA pariNAma kRSNAdirUpa ho jAtA hai| isI kA tathA - " niddhaMdhasapariNAmo " tyAhi ! anvayArtha ---nirbaMdha sapariNAmo - niddhadha sapariNAmaH nenu' pariNAma hayA lAvathI misaDusa zUnya hoya, nissaMso-nRzaMsaH ghAta hoya, ajiiMdiyo - ajitendriyaH indriyAne vazamAM rAkhanAra na heAya, A pramANe eyajogasamA utto - etadyoga * samAyuktaH AA yAMya yAkhava Ahi pUrvokta yogothI yukta AzIne sRRSNulezyA* vALA jANavA joIe. arthAt je prANIonA evA ceAga hAya, samajo ke eja kRSNa vezyAnA lakSaNa che. kahevAnA bhAva e che ke, je pramANe japApuSyanA saMsaga thI sphATika maNi japApuSya rUpathI parimita thaI jAya che. eja pramANe kRSNAdi dravyanI sahAyatAthI AtmAnuM pariNAma kRSNAdirUpa thaI jAya che. eja pramANe kRSNAdi dravyanI sahAyatAthI AtmAnuM pariNAma kRSNAddhirUpa thaI jAya che. AnuM ja nAma lezyA che. A kRtezyAnA sadbhAvamAM ja uttarAdhyayana sUtra : 4 Page #640 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 622 uttarAdhyayanasUtre anena kRSNalezyAyAH sadbhAva eva pazcAsravapramattatvAdInAM darzanAt teSAM lakSaNatvamuktam / yo hi yasya sadbhAve eva bhavati sa tasya lakSaNamucyate, yatho uSNatvamagneH, evamuttaratrApi lakSaNatvabhAvanA kAryA // 22 // nIlalezyAlakSaNamAha- mUlam - issA amarisa atavo, avijjamAyA ahIriyA / gehI paose ye saMDhe, patte rasaloluMe // 23 // sAyaivesae ye ArambhAo, avirao khudo sAhassio naro / eyajorga samAutto, nIlalesaM tuM pariName // 24 // chAyA - - IrSyA amarSa atapaH, avidyA mAyA ahIkatA / yRddhiH pradveSazca zaThaH, pramatto rasalolupaH // 23 // sAtagaveSakaca ArambhAt avirataH kSudraH sAhasiko naraH / etadyogasamAyukto nIlalezyAM tu pariNamati // 23 // TIkA--' issA' ityAdi IrSyA - paraguNAsahanaM ca, amarSaH - atyantaroSAbhinivezaH, atapaH- tapasyAyA nAma lezyA hai / isa kRSNalezyA ke sadbhAva meM hI paMcAstravapramattaprANI banA rahatA hai / trigupti se agupta rahatA hai Adi 2 / isIse inako kRSNaleiyA ke lakSaNa rUpa se kathita kiyA gayA hai / jo jisake sadbhAva meM hotA hai vaha usakA lakSaNa hotA hai, jaise uSNatAke sadbhAva meM agni hotI hai / ataH jisa prakAra agni kA lakSaNa uSNatA hai usI prakAra pazcAsrava pramatta Adi bhI kRSNalezyA ke lakSaNa haiM // 22 // sUtrakAra nIlalezyA ke lakSaNa kahate haiM-' issA' ityAdi / anvayArtha -- (issA - IrSyA ) para ke guNoM ko sahana nahIM karanA ( amarisa- amarSaH ) roSa karanA tathA sadA roSamaya pariNAma rakhanA pAMca Asrava pramatta prANI anela rahe che. traNa guptithI anupta rahe che. vagere vagere. mAthI ja ene kRSNalezyAnA lakSaNarUpathI kahevAmAM karavAmAM Avela che. je jenA sadbhAvamAM hoya che te ja tenuM lakSaNa heAya che. jemake, uSNutAnA sadUbhAvamAM agni heAya che. AthI je pramANe agninuM lakSaNa uSNatA che. eja pramANe pAMca Asrava pramatta Adi kRSNulezyAnAM lakSaNu che. 22 / / sUtrAra nIsasezyAnAM lakSa he che -" issA " ityAdi ! manvayArtha - issA - IrSyA mIlanA guNAne sahana na $291, STARTE uttarAdhyayana sUtra : 4 Page #641 -------------------------------------------------------------------------- ________________ priyadarzinI TIkA a0 34 nIlalezyAyAH lakSaNanirUpaNam 623 abhAvaH, avidyA-kuzAstrarUpA, mAyA prasiddhA, ahIkatA-asadAcArakaraNe lajjAyA abhAvaH, gRddhiH-viSayeSvAsaktiH, pradveSazca, iha sarvatrAbhedopacArAt tadvAn jIva eva gRhyate / ata eva zaThaHcaJcakaH, pramattaH-prakarSaNa jAtyAdimadayuktaH, rasalolupaH% zAtagaveSakaH, 'amarisa' iti 'avijja' itica luptaprathamAntam , asyA agrima gAthayA saha sambandhaH // 23 // 'sAya gavesae ya' ityAdisAtagaveSakaH-viSayasukhArthI, ArambhAt mANivadhAt , avirataH-anivRttaH, anyat sarva spaSTam // 24 // (atavo-atapaH) tapazcaryA karanese vimukha rahanA (avija-avidyA kuzAstroM meM tatpara rahanA (mAyA-mAyA) chala kapaTa karanA (ahiriyA ahIkatA ) lajjArahita honA (gehi-gRddhiH) viSayoM meM Asakti kA honA (paose-pradveSazca ) dveSa rakhanA (saDhe-zaThaH) dUsaroM kI pratAranA ThagAI-karanA (pamatte-pramattaH) jAtyAdika madoM se atyaMta yukta rahanA (rasalolue-rasalolupaH ) rasanA indriya ke viSaya meM lolupa bananA // 23 // tathA-'sAyagavesae' ityaadi| anvayArtha-(sAyagavesae-sAtagaveSakaH) sAtA kA gaveSI honA (ArambhAo avirao-ArambhAt anivRttaH) prANi vadha ke sthAnabhUta AraMbha se virakta nahIM honA (khuddo-kSudraH) svapna meM bhI dUsaroM ke hita kI abhilASA vAlA nahIM honA (sAhassio-sAhasikaH) vinAsoce samajhe kAma karane laganA, ityAdi lakSaNoM se yukta prANI nIlalezyA ke pariNAma vAlA jAnanA cAhiye // 24 // amarSaH zeSa 42vI, tathA sahA zeSamaya pariNAma rAmadhu', atavo-atapaH tapasyA 42vAthI vibhuma 299, avijja-avidyo zAlomA ta52 22, mAyA-mAyA cha1458 429, ahariyA-ahIkatA Coron 2Dita tha, gehi-gRddhiH viSayamA mAsahita rAmavI, paose-pradveSazca dveSa rAvo, saDhe-zaThaH mInayAnI cha 12vI, pamatte-pramattaH tyAhi bhahAthI atyaMta yuzta rahe, rasalolue-rasalolupaH IndriyanA viSayamAM lolupatA rAkhavI. paravA tathA-" sAyagavesae" tyAha! manvayArtha -sAyagavesae-sAtagaveSakaH sAtA dveSa 423, ArabhbhAo avirao-ArambhAt anivRttaH prANI padhanA sthAnabhUta sAmathI vi24ta na tha, khuddo-kSudraH svapanAmA 59 mInA DitanI manisAna rAmavI sAhassiosAhasikaH 112 viyAye bhane 421 // anii , tyA kSaythI yukta prANI nIlalezyAnA pariNAmavALe jANavuM joIe. 24 uttarAdhyayana sUtra:4 Page #642 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 624 uttarAdhyayanasUtre kApotalezyA lakSaNamAha - mUlam - vakevakaM samAyAre, niyaiDile aNujjue / pAliuM cagaovahieM, micchadiTThI aNArie // 25 // upphAlega duTTavAIyaM teNe yAvi ye maccharI / eyajeogasamAuttA, kAulesaM tu pariName // 26 // chAyA -- cakro krasamAcAraH, nikRtimAn anRjukaH / pratikuJcakaauSadhikaH, midhyAdRSTiranAryaH // 25 // utprAsakaduSTavAdI ca stenazvApi ca matsarI / etadyogasamAyukaH, kApotalezyAM tu pariNamati // 26 // TIkA -- 'baMke' ityAdi- vakra:- vAcA kuTilaH, vakrasamAcAraH - kuTilAcAraH, nikRtimAn -kapaTI, anRjukaH - kuTilahRdayaH, pratikuJcakaH - svadoSapracchAdakaH, auSadhikaH - upadhinA chadmanA caratItyaupadhikaH - sarvakArye kapaTena pravRttaH, mithyAdRSTiH - zruta cAritralakSaNedharme zradvArahitaH, anAryaH - AryabhAvavarjitaH / 'paliuMcaga' iti luptamathamAntam / asyA agrimagAthayA saha sambandhaH ||25|| aba kApotalezyA kA lakSaNa kahate haiM - 'vaMke ' ityAdi / anvayArtha - (vaMke - vakraH) vANIse kuTila honA (baMkasamAyAre - vakrasamAcAra: ) kuTila AcAravAlA honA (niyaDille - nikRtimAn ) kapaTI honA ( aNujjue- anRjukaH ) kuTilacitta vAlA honA (paliuMcagaopratikuJcakaH) apane doSoMko DhakanA ( ovahie - aupadhikaH ) mAyA cAra se yukta hokara pratyeka kArya karanA (micchAdiTThI - mithyAdRSTiH ) zrutacAtrirUpa dharma meM zraddhA vihIna honA ( aNarie - anAryaH ) AryabhAva se rahita honA / / 25 / / have azyA lakSaNa uDe che" vake " ityAhi ! anvayArtha - vake- vakraH vANIthI DuTisa thathuM, vakasamAyAre - vakrasamAcAraH phuTisa yAthAravANA manavu, niyaDille - nikratimAn paTi thavu, aNujjue- anRjukaH kuTila citta tha, pAliu cagao - pratikuJcakaH potAnA hoSone DhAMDavA, ovahieaupAdhikaH bhAyAnyArathI yukta manIne pratyeka artha 42, micchAdiTThI - mithyAdRSTiH zruta yastri3ya dharmabhAM zraddhA vihIna thavu, mane aNArie -anAryaH nyArya bhAvathI rahita banavuM. ArA uttarAdhyayana sUtra : 4 Page #643 -------------------------------------------------------------------------- ________________ priyadarzinI TIkA a0 34 tejolezyAnirUpaNam 'uSphAlaga' ityAdi utpAsaka duSTavAdI = utpAsakaM duSTaM ca vadatItyevaM zIlaH, yathA para utprAsyate, duHkhI bhavati tAdRzaM vacanaM rAgAdidoSayuktaM ca vacanaM vaktuM zIlaM yasya sa ityarthaH / ca= samuccaye, stenaH - cauraH, api ca matsarI - matsaraH - parasaMpadAma sahanaM, sati vittetyAgAbhAvazca tadvAn etadyogasamAyuktaH kApotalezyAM pariNamati = kApota lezyArUpeNa svAtmAnaM pariNamayatItyarthaH // 26 // 9 atha tejolezyALakSaNamAha- mUlam - nIyAvittI acevale, amAI akutUhale / viNIyaM viNae daMte, jogavaM uvahA~NavaM // 27 // piyaMdhamme daDhamme'vajjabhIru hiesae~ / eyaMjogasamAutto, teMUlesaM tuM pariName // 28 // 625 tathA - ' upphAlaga' ityAdi / anvayArtha - ( upphAlaga dubAI - utprAsakaduSTavAdI ) aise vacana bolanA jisase dUsaroM ko duHkha ho rAgadveSa se yukta vacanoM kA prayoga karanA ( teNe - stenaH ) caurI karanA ( maccharI - matsarI) dUsare ke abhyudaya ko sahana nahIM karanA tathA sampanna hone para bhI dAna nahIM karanA (eyajoga samAuto - etat yogasamAyuktaH ) ityAdi, aise kArya yukta yogIM se jIva ko ( kAulesaM tu pariName kApotalezyAM pariNamati ) kApotI lezyAvAlA - jAnanA cAhiye / tAtparya - 'yelakSaNa jisa meM hoM vaha kApota lezyAvAlA hai' aisA jAnanA caahiye| ye lakSaNa kApotI lezyA ke haiM // 26 // utphAlaga " ityAdi ! tathA--" anvayArtha - upphAlagaduTTavAI - utprAsakaduSTavAdI yevAM vayana mosavAM haiM, jenAthI khIjAone du:kha thAya, rAgadveSathI yukta vacaneAnA prayAga karavA, teNe - stenaH thorI 42vI, maccharI-matsarI mIlanA salyudhyane sahana na 12 tathA saMpanna hovA chatAM paNu dAna 2, eyajogasamAutto - etat yoga samAyuktaH tyiAhi ! mevA arthayukta yogothI bhavane kAulesaMtu pariNamekapolezyAM pariNamati ayotilezyAvANA lAguvA lehaye. tAtparya bhASAM lakSaNa je jIvamAM hoya te kApAtalezyAvALA che evu' jANavu' joIe. A lakSaNa kArpAtilezyAnu che rA u0 79 uttarAdhyayana sUtra : 4 Page #644 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 626 chAyA - nIcairvRttiH acapalaH, amAyI akutUhalaH / vinItavinaya dAntaH, yogavAn upadhAnavAn // 27 // free erarmA, adyabhIruH hitaiSakaH / 9 uttarAdhyayanasUtre etadyogasamAyukta stejolezyAM tu pariNamati // 28 // TIkA' nIyAvittI' ityAdi nIcairvRttiH = ahaGkArarahitaH gurvAdibhyo nIcAsanAdivartItyarthaH, acapala:cAvalyarahitaH, amAyI mAyArahitaH, akutUhala: - apUrva vastudarzanArthamutsukatA kutUhala tadvarjitaH ataava - vinItavinayaH = vinItaH - prAptaH, vinayaH - gurorabhyusthAnapraNAmAdirUpA pratipattiryena sa tathA dAntaH = jitendriyaH, yogavAn yogaH manovAkkAyAnAM prazastavyApArastadvAn, tathA - upadhAnavAn = upadhAnaM - tIvratapazcaryA tadvAn, asyA agrima gAthayA saha sambandhaH // 27 // ' piyadhamme' ityAdi -- priyadharmA-priyo dharmoM yasya sa tathA dRDhadharmA - aGgIkRtavratAdinirvAhakaH, aba tejolezyA ke lakSaNa kahate haiM- 'nIyAvittI' ityAdi / anvayArtha - (niyAvittI- nIcairvRttiH ) ahaMkAra nahI karanA - gurujana se apanA Asana nIcA rakhanA ( acavale - acapalaH ) capalatA se rahita honA ( amAI - amAyI) mAyA cAra se rahita honA (akutUhale akutUhala: ) apUrvavastu ke dekhane ke liye utsukatA kA nahIM honA viNIyaviry - vinItavinayaH ) vinIta honA - gurujana kA vinaya karanA, unake Anepara uThanA-praNAma Adi karanA daMte dAntaH ) indriyoM ko jItanA ( jogavaM - yogavAn ) mana vacana kAyA ke yogoMko zuddha rakhanA ( uvahANavaM upadhAnavAn ) tIvratapazcaryA karanA // 27 // have tenevezyAnAM lakSaNa Ahe te - " nIyAvittI " ityAhi ! manvayArtha - niyAvittI- nIcairvRttiH bhara na 42vA gu3nnanathI potAnuM gyAsana nIyuM rAbhavuM, acavale - acapalaH vyayaNatAthI rahita thayuM, amAI - amAyI bhAyAyArathI rahita thavu, akutUhalo - akutUhala: apUrva vastune levAnI utsutAna rAmavI, viNIyaviMNa - vinItavinayaH vinIta thayuM, gurunne| vinaya 12vI, khebhanA bhAvavAthI uThavu, prazAbha mAhi 42, 4ndriyAne tavA jogavaM- yogavAn bhana, vanyana bhane DAyAnA yogIne zuddha rAmavA, uvahANava- upadhAnavAn tIvra tapazcaryA karavI. pAraNA uttarAdhyayana sUtra : 4 Page #645 -------------------------------------------------------------------------- ________________ priyadarzinI TIkA a0 34 padmalezyAnirUpaNam 627 avadya bhIruH- prANAtipAtAdirUpAt pApAdbhItaH, hitaiSakaH - mokSAbhilASI, etadyogasamAyuktastejolezyAM tu pariNamati = tejolezyArUpeNa svAtmAnaM pariNamayatItyarthaH / padmalezyAyA lakSaNamAha- mUlam - payaNuko hamANe yaM, mAyalobhe ye payarNue / pasaMta citte daMtappA, yogaMvaM uvahArNavaM // 29 // tahI payaNuvAI ya~, urvate jiiMdie / eyajorgaM samAutto, padmalesaM tu pariName // 30 // chAyA - pratanukrodhamAnazca, mAyAlobhazca pratanukaH / prazAntacitto dAntAtmA, yogavAn upadhAnavAn // 29 // tathA pratanuvAdI ca, upazAnto jitendriyaH / etadyogasamAyuktaH, padmalezyAM tu pariNamati // 30 // TIkA--' payaNukohamANe ya' ityAdipratanukrolamAnaH = matanU = svalpau, krodhamAnau yasya sa tathA ca zabdaH paadpuurnne| tathA - ' piyadhamme' ityAdi / anvayArtha - ( piyadhammo - priyadharmA ) priyadharmavAlA honA (daDhadhammo dharmA ) dharma meM dRDha honA arthAt aMgIkRta vratAdikoM ko nirvAha karanA ( avajra bhIrU - avadya bhIruH ) prANAtipAta Adi pApoM se sadA bhayabhIta bane rahanA (hiesae - hitaiSakaH ) mokSAbhilASI honA ( eyajogasamAuto - etadyogasamAyuktaH ) ina pUrvokta bAtoM se sampanna yoga jima jIvoM ke hotA hai ve jIva tejolezyA se apanI AtmA ko pariNamAne vAle jAnanA cAhiye / ye saba lakSaNa tejolezyA ke haiM // 28 // tathA - " piya dhamme " ityAhi ! anvayArtha - piyadhammo - priyadharmA priya dharbhavANA thavu, dRDhadhammo - hRDhadharmA dharmamAM daDhatA rAkhavI, arthAt aMgikAra karelAM vrata AAine nabhAvI rAkhavAM, avajjabhIrU - avadya bhIruH prazutiyAta mAhi pApothI sahA layalIta manI g, hiesae - hitaiSaka: bhokSanA malidyASI thadhuM eyajogasamA utto - etdyogsamAyuttaH A pUrvokta vAtAthI saMpanna caiAga je jIvAmAM hoya che e jIva tejAlezyAthI pAtAnI AtmAne pariNamanavALA jANavA joie. A saghaLAM lakSaNa tejolezyAnAM che. ArA uttarAdhyayana sUtra : 4 Page #646 -------------------------------------------------------------------------- ________________ kara8 uttarAdhyayanasUtre tathA-mAyA, lobhazca pratanuka:-svalpo yasyeti zeSaH, ataeva-prazAntacittaH= prazAntaM-prakarSeNopazamayuktaM, cittaM yasya sa tathA, dAntAtmA-dAntaH-azubhayogaparivarjanena vazIkRtaH AtmA yena sa tathA, yogavAn , upadhanavAn , iti padadvayamitaH pUrva saptaviMzatitamagAthAyAM vyAkhyAtam / asyA agrimagAthayA saha smbndhH29|| ___'tahA payaNuvAI ya' ityAdi / tathA-pratanuvAdI-svalpabhASI, ca-punaH, upazAntaH upazamayuktaH, tathAjitendriyaH indriyanigrahI, etadyogasamAyuktaH, padmalezyAMtu pariNamiti-padmalezyArUpeNa svAtmAnaM pariNamayatItyarthaH // 30 // aba padmalezyA ke lakSaNa kahate haiM--payaNukohamANe' ityAdi / anvayArtha--(payaNukohamANe mAyAlobheya payaNue-pratanukrodhamAnaH mAyAlomazca pratanuka:) krodha, mAna kaSAya kI alpatA honI, mAyA tathA lobhakaSAya kI alpatA honI ( pasaMtacitte daMtappA-prazAntacittaH dAntAtmA ) zAnta citta honA azubhayoga kA parityAga kara zubhayoga meM pravRtta honA ( yogavaM-yogavAn ) mana vacana kAyA ke yogoM ko sadA pavitra rakhanA tathA ( uvahANava-upadhAnavAn ) tIvratapazcaryA karanA // 29 // tathA-'tahA payaNuvAI' ityAdi / anvayArtha--(payaNuvAi-pratanuvAdI) thor3A aura hitakara bolanA (upasaMte-upazAntaH) upazamapariNAma yukta honA (jiiMdie-jitendriyaH) apanI indriyoM kA vaza meM rakhanA ( eyajogasagAutto padmalesaM tu pariName-etayogasamAyuktaHpadmalezyAM tu pariNamati ) ina saba bAtoM se yukta prANI padmalezyA vAlA hotA hai // 30 // jaya pozyAnai ] 49 cha--"payaNukohamANe " tyA ! anyayArtha-payaNukohamANe mAyAlobhe ya payaNue-pratanukrodhamAnaH mAyAlobhazca. pratanukaH adha, mAna, pAyanI ma65tA thavI bhAyA tathA sAsa apAyanI mAdayatA thavI, pasaMtacitte daMtappA-prazAntacittaH dAntAtmA zanta vittavANA mana, zubhayoganI parityA parIne zubha yogamA pravRtta thaSu, yogavaMyogavAm bhana, kyana, yAnA yogAna sahA pavitra rAbhA tathA ubahANavaMupadhAmavAn tI tapazcaryA 42vI // 28 // tathA-" tahA payaNuvAi" tyA ! ___ manvayArtha-payaNuvAi-pratanuvAdI thAI mane hita42 mAsapu, uksaMteupazAntaH pazama pariNAmayuta tha, jiidie-jitendriyaH pAtAnI chandrayAna pazama 24vI, eyajogasamAutto padmalesaM tu pariName-etadyoga samAyuktaH padmalezyAM tu pariNamati 2 // sajA vAtAthA yuta prANI pATezyAvA hAya che. // 30 // uttarAdhyayana sUtra:4 Page #647 -------------------------------------------------------------------------- ________________ priyadarzinI TIkA. a0 34 zuklalezyAnirUpaNam zuklalezyAyA lakSaNamAha-- mUlam-arUMdANi vajjittI, dhammasukANi jhAyae / pasaMtacitte daMtappA, samie gutte yaM guttisu // 31 // saroge vIyaroge vo, usaMte jiiMdie~ / eyajogasamAutto, sukalesaM tu pariName // 32 // chAyA--Artaraudre varjayitvA, dharmazukle dhyAyati / prazAntacitto dAntAtmA, samito guptazca guptiSu // 31 // sarAgo vItarAgo vA, upazAnto jitendriyaH / etadyogasamAyuktaH. zuklalezyAM tu pariNamati // 32 // TIkA--'adRrudANi' ityAdi Ataraudre-Ata raudraMceti dvayamazubhadhyAnaM, varjayitvA parityajya dharmazulke dharma-dharmadhyAnaM, zulkaM-zulkadhyAnaM cetidvayaM zubhadhyAnaM dhyAyati / prazAntacittaH= prazAntaM-prakarSaNopazamayuktaM, cittaM yasya sa tathA, dAntAtmA-dAntaH-azubhayogaparivarjanena vazIkRtaAtmA yena sa tathA, samitA samitipaJcakayuktaH, ca-punaH, gusiSu-tRtIyArthe saptamI, guptibhiH manoguptyAdibhirityarthaH, guptA rakSita caaritrH| asyA agrimagAthayA saha sambandhaH // 31 // aba zuklalezyA ke lakSaNa kahate haiM-'aTTaruddANi' ityaadi| anvayArtha-(advattahANi vajjittA-Arttaraudre varjayitvA) ArtadhyAna evaM raudradhyAna kA parityAga karake jo AtmA (dhammasukkANi jhAyaedharmazukle dhyAyati) dharmadhyAna evaM zukladhyAnako-dhyAtA hai tathA (pasaMtacitte -prazAntacittaH) prazAntacittavAlA hotA hai evaM (daMtappA-dAntAtmA) azubha yogo ke parityAga se apanI AtmAkA vazameM rakhatA hai, (samiesamitaH ) pAMca samitiyoM kA pAlana karatA hai (guttisu gutte-guptiSu guptaH) evaM manogupti AditIna guptiyoMdvArA apane cAritrakI rakSA karatA hai 31 have zuzyAnA aaj 4 cha- " aTTaruddANi " tyA ! ma-kyAtha --aTTarudANivajjitA-Ataraudre varjayitvA mAtadhyAna bhane zaidradhyAnanA parityAga 4zana 2 mAmA dhammasukANi jhAe-dharmazukle dhyAyati dhyAna bhane zutadhyAnanu sevana 43 che, tathA pasaMtacitte-prazAntacittaH prazAnta vittIya che. mana daMtappA-dAntAtmA azubhayogAnA paritathI pAtAnA mAmAne zamA rAmecha, samie-samitaH pAMca samitiyAnu uttarAdhyayana sUtra:4 Page #648 -------------------------------------------------------------------------- ________________ uttarAdhyayanasUtre 'sarAge' ityAdi-- sarAgaH-akSINAnupazAntakaSAyaH, vA athavA vItarAgaH kSINakaSAyaH, upazAntaH upazamayuktaH, jitendriyaH vazIkRtendriyaH etadyogasamAyuktaH zuklalezyAM tu pariNamati-vazuklalezyA rUpeNa svAtmAnaM pariNamayatItyarthaH // 32 // uktaM lakSaNadvAraM, saMprati aSTamaM sthAnadvAramAha-- mUlam-asaMkhijjANo seppiNINa ussappiNINa je samayA / __ saMkhAIyA logA, lesANa havaMti ThANAiM // 33 // chAyA--asaMkhyeyAnAm avasarpiNInAm , utsarpiNInAm ye samayAH / saMkhyAtItAH lokAH, lezyAnAM bhavanti sthAnAni // 33 // TIkA-'asaMkhijjANa' ityAdiasaMkhyeyAnAm-avasarpiNInAm-avasarpanti-pratisamayaM kAlapramANamapekSya tathA--'sarAge' ityaadi| anvayartha--(sarAge vIyarAge vA-sarAgo vItarAgo vA )jo sarAga ho athavA vItarAga ho ( uvasaMte-upazAntaH ) upazama bhAva se joyukta ho (jiiMdie-jitendriyaH) indriyoMko vaza meM jisane kara liyA ho (eyajoga samAutto-etad yogasamAyuktaH ) isa taraha ke yogase yukta prANI (sukkalesaM tu pariName-zuklalezyAM pariNamati ) zukla lezyA vAlA hotA haiM // 32 // aba sUtrakAra AThaveM sthAna dvAra ko kahate haiM-'asaMkhijja' ityAdi / __ anvayArtha-(asaMkhijjANo sappININa ussappiNINa je samayA saMkhAIyA logA-asakhyeyAnAM avasarpiNInAM utsarpiNInAM ye samayAH pAsana 42 cha, guttisu gupte-guptiSu guptaH mane manAsti mAtra zustiyo dvArA potAnA cAritranI rakSA karatA rahe che 31 tathA-" sarAge" tyA! anvayArtha-sarAge vIyarAge vA-sarogo vItarAgo vA 2 saya rayaathavA vItarAga DAya, uvasate-upazAntaH 65zama mAthI 2 yuddhata DAya, jiiMdiejitendriyaH dhandriyo go zamAM se sIdhe DAya, eyajogasamAutto-etad yogasamAyuktaH / prA2nA yogathI yuta prANI zusa vezyAvANAya che. // 32 // va sUtrA2 // 8 // sthAna dvArane matAve cha-" asaMkhijja0" chtyaa| manvayArtha-asaMkhijjANo sappiNINa ussapiNINa je samayA saMkhAIyA uttarAdhyayana sUtra :4 Page #649 -------------------------------------------------------------------------- ________________ priyadarzinI TIkA a. 34 sthAnadvAranirUpaNam 631 jantUnAM vA zarIrAyuH pramANAdikamapekSya hAsamanubhavantyavazyamityava sarpiNyaH - dazasAgaropamakoTikoTi parimANarUpAstAsAm, tathA utsarpiNInAm - utsarpanti-uktanyAyato vRddhimanubhavantyavazyamityutsarpiNyastAsAM ye saMkhyAtItA: = asaMkhyAtItAH samayAH- tatmamitAni, tathA - saMkhyAtItAH - asakhyeyA ye lokA steSAM ye AkA zamadezAstasmamitAni lezyAnAM sthAnAni prakarSApakarSa kRtAni bhavanti / tatrAzubhAnAM sthAnAni saMklezarUpANi bhavanti, zubhAnAM tu vizuddhirUpANi / saMkhyAtItAH lokAH ) asaMkhyAta avasarpiNIkAla tathA asaMkhyAta ussapiMNI kAlake jitane samaya hote haiM athavA asaMkhyAta loka ke jitane pradeza haiM utane hI (lesANa ThANAIM havaMti - lezyAnAM sthAnAni bhavaMti ) zyAoMke sthAna hote haiM / dasakoDAkoDI sAgarakA eka avasarpiNIkAla hotA hai / isI taraha dasa koDAkoDI sAgara kA dUsarA utsarpiNIkAla hotA hai / donoM kAloM kI arthAt bIsa koDAkoDI sAgara kA eka kAlacakra hotA hai| jisa kAlameM prANiyoM ke zarIra Ayu lakSmI AdikA hrAsa [nAza] pratisamaya hotA rahatA hai vaha avasarpiNI kAla hai| isase viparIta utsarpiNIkAla hai / asaMkhyAta utsarpiNI tathA avasarpiNI kAlake jitane samaya haiM tathA asaMkhyAta lokoM ke jitane pradeza hote haiM utane hI lezyAoMke sthAna haiN| azubhalezyAoM ke saMlkezarUpa sthAna hote haiM tathA zubhazyAoM ke vizuddhirUpa sthAna hote haiM / isa gAthA meM kAla kI apekSA logA-asaMkhyeyAnAm avasarpiNInAM utsarpiNInAM ye samayAH saMkhyAtItAH lokAH asaMkhyAta avasarpi`NI kALa tathA asaMkhyAta utsarpiNI kALaneA jeTaleA sabhaya hoya che athavA asaMkhyAta boGanA bheTalA pradeza che bheTalA 4 lesANaThANAIM havaMti - lezyAnAM sthAnAni bhavanti vezyAzyAnAM sthAna hoya che. isa kADAkADI sAgaranA eka avasarpiNI thAya kALa che. eTalAja kADAkoDI sAgaranA utsarpiNI kALa thAya che. anne kALa maLIne arthAt vIsa keADA koDI sAgaranu` eka je kALamAM prANIonAM zarIra, Ayu, lakSmI, AdinA hAsa prati samaya kALacakra thAya che. thatA rahe che. te avasarpaNI kALa che. enAthI viparIta utsarpiNI kALa che. asaMkhyAta utsarpiNI tathA avasarpiNI kALanA jeTalo samaya che tathA asaMkhyAta lokeAnA jeTalo pradeza hAya che. eTalA ja vaizyAenAM sthAna che, azubhalezyAonAM saMkaleza rUpa sthAna heAya che tathA zubha vezyAonAM vizuddhirUpa sthAna hAya che. A gAthAmAM kALanI apekSAe tathA kSetranI apekSAe uttarAdhyayana sUtra : 4 Page #650 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 633 uttarAdhyayanasUtre __ yadvA-iha kAlataH kSetratazca sthAnAnAM mAnamuktam , asaMkhyeyotsarpiNInAM, tAvatInAmavasarpiNInAM ca ye samayAH syu stAvanti sthAnAni lezyAnAM bhavantIti kAlataH sthAnamAnam / asaMkhyAtA lokA iti ca-asaMkhyeyalokAkAzapadezaparimANAni lezyAnAM sthAnAnIti kSetrataH sthAnamAnamuktam // 33 // ___ uktaM sthAnadvAraM, sapati navamaM sthitidvAramAha, tatrAdau kRSNalezyAyAH sthitimAhamUlam--muhattaddhaM tu jahannA, tettIsA sAgarI muhurtahiyA / ukkosI hoI ThiI, nAyavvA kiNhalesAe // 34 // chAyA-muhUrtAddhAM tu jaghanyA, trayastriMzat sAgarAn muhUrtAdhikAn / utkRSTA bhavati sthitiH, jJAtavyA kRSNalezyAyAH // 34 // TIkA-'muhattaddhatu' ityAdimuhUrtAddhAm antarmuhUrtakAlamityarthaH, kAlAdhvanoratyantasaMyoge iti pANinimUtreNa dvitIyA / tu zabdo nizcayArthakaH / antarmuhUrtameva kRSNalezyAyA jaghanyA sthitiH tathA kSetra kI apekSA lezyAoM ke sthAnoM kA pramANa kahA gayA hai, usameM asaMkhyAta utsarpiNI evaM avasarpiNI ke samayoM ko lekara jo sthAnoM kA pramANa kahA hai vaha kAla kI apekSA pramANa jAnanA cAhiye tathA asaMkhyAta lokoM ke pradezoM ko lekara jo pramANa kahA gayA hai vaha kSetra kI apekSA lezyAoM ke sthAna kA pramANa jAnanA cAhiye // 33 // sUtrakAra aba sthiti dvAra ko kahate haiM, usameM prathama " kRSNalezyA kI kitanI sthiti hai" yaha prakaTa karate haiM-'muhuttaddhaM' ityAdi / anvayArtha (kiNhalesAe-kRSNalezyAyAH) kRSNalezyA kI (jahannA ThiI-jaghanyAsthitiH ) jaghanyasthiti (muhuttaddhaM-muhUrtAddhAm ) antarmuhUrta lezyAonA sthAnanuM pramANa kahevAmAM Avela che. emAM asaMkhyAta utsapiNI ane avasarpiNInA samayene laIne je sthAnenuM pramANu batAvelA che, te kALanI apekSAe pramANa jANavuM joIe. tathA asaMkhyAta lokonAM pradezane laIne je pramANu batAvavAmAM Avela che. te kSetranI apekSAe lezyAenA sthAnanuM pramANa jANavuM joIe. 33aaaa sUtrakAra have sthiti dvArane batAve che, AmAM prathama "kRSNalezyAnI 4kSI sthiti cha" tene pra58 42 cha-" muhuttaddha" tyAha! anvayArtha-kiNhalesAe-kRSNalezyAyAH 40 dezyAnI jahannAThiI-jaghanya sthitiH dhanya sthiti muhutta -muhUrtAddhAm mantamutanI hAya cha, tathA uttarAdhyayana sUtra : 4 Page #651 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 633 priyadarzinI TIkA a0 34 sthitidvAranirUpaNam jJAtavyA bhvti| muhUrtAdhikAni=antarmuhUrtAdhikAnItyarthaH, chAyAyAM sAgarazabdaliGgamAzritya puliGga nirdezaH / trayastriMzat sAgarAn sAgarogamANItyarthaH, 'sAgarovamAI' itivAcye sAgarA iti kathanaM padaikadeze'pi padaprayogadarzanAt / kRSNalezyAyA utkRSTAsthiti tivyA bhavati / iha cAntarmuhUrtasyAsaMkhyAtabhedatvAdantarmuhUrtazabdena pUrvottarabhava sambandhyantarmuhUrttadvayamuktaM bhavatIti draSTavyam // 34 // nIlalezyAyAH sthitimAha-- mUlam-muhuttaddhaM tujahannA, dasa udahI pliymsNkhbhaagmbbhhiyaa| ukkosI hoi ThiI, nAyavvA nIlalesAe // 35 // chAyA--muhUrtAddhAM tu jaghanyA, daza udadhIn palyopamAsaMkhyabhAgAbhyadhikAn / utkRSTA bhavati sthiti, tivyA nIlalezyAyAH // 35 // TIkA--'muhuttaddhaM tu' ityAdi-- muhartAddhAM tu=antamuhUrtamevetyarthaH, nIlalezyAyAH jaghanyA apakRSTatamA. sthiti tivyA bhavati / 'paliya' iti padaikadeze padaprayogadarzanAdiha 'paliya' kI hotI hai tathA (ukkosA ThiI-utkRSTAsthitiH) utkRSTa sthiti ( muhuttahiyA tettIsA sAgarA-muhUrtAdhikAn trayastriMzat sAgarAn ) antarmuhUrta adhika tetIsa sAgaropama pramANa hotI hai| aisA ( nAyavvA-jJAtavyA) jAnanA cAhiye ! antarmuhUrta ke bhI asaMkhyAta bheda hote haiM isaliye antamuhUrta zabda se pUrvottara bhava saMbaMdhI antarmuhUrtadvaya kahe gaye samajhanA cAhiye // 34 // nIlalezyA kI sthiti isa prakAra haiM- muhuttaddhaM tu' ityaadi| anvayArtha-(nIlalesAe-nIlalezyAyAH) nIlalezyA kI (jahannA ThiI-jaghanyA sthitiH) jaghanya sthiti (muhuttaddhaM-muhUrtAddhAm ) antarmuhUrtaukkosA ThiI-utkRSTA sthiti utkRSTa sthiti muhuttahiyA tettIsA sAgarA-muhUrttAdhikAn trayasiMzat sAgarAn mantabhuta adhitrIsa s||||215m prabhA DAya cha. mej nAyavvA-jJAtavyA ne the. mantabhuta nA 59 asajyAta bheda hoya che. A kAraNe antarmuhUrta zabdathI pUrvottara bhava saMbaMdhI antamuhUrta draya kahevAyela samajavuM joIe. 34 nIta vezyAnI sthiti 2 // 42nI cha-" muhuttaddhaM tu" tyA ! bha-kyAtha-nIlalesAe- nIlalezyAyAH nIvezyAnI jahannA ThiI-jaghanyA. sthitiH dhanya sthiti muhuttadhdha-muhUrtAddhAm mantabhuta prabhAra che. tathA u0-80 uttarAdhyayana sUtra:4 Page #652 -------------------------------------------------------------------------- ________________ uttarAdhyayanasUtre ityasya 'palyopamam ' ityarthaH, tasyAsaMkhyabhAgastenAbhyadhikAni-palyopamAsaMkhyeya bhAgAdhikAnItyarthaH, daza udadhIn-udadhyupamAni sAgaropamANItyarthaH, nIlalezyAyA utkRSTAsthiti tibyA bhavati // 35 // mUlam-muhRttaddhaMtu jahannA, tiNNu dhiipliymsNkhbhaargmbbhhiyaa| ukosA hoi ThiI, nAyavvA kAulesAe // 36 // chAyA-muhurtAddhAMtu jaghanyA, trIn udadhIn palyopamAsakhyeyabhAgAbhyadhikAn / utkRSTA bhavati sthiti, tivyA kApotalezyAyAH // 36 // TIkA--'muhattaddhaM' ityAdi-- muhUrtAddhAMtu-antarmuhUrtakAlamevetyarthaH, kApotalezyAyA jaghanyA sthitiftavyA bhavati / palyopamasyAsaMkhyabhAgenAbhyadhikAni, trIn udadhIn trINi sAgaropamANi kApotalezyAyA utkRSTA sthiti tivyA bhavati / / 36 // pramANa hai| tathA ( ukkosA ThiI - utkRSTA sthiti ) utkRSTasthiti (paliyamasaMkhabhAgamabhahiyA dasaudahI - palyopamasaMkhyeyabhAgAbhyadhikAn daza udghIn ) palyopamAsaMkhyeya-bhAga adhika daza sAgaropama pramANa hai aisA (nAyavvA-jJAtavyA ) jAnanA cAhiye / "palya" isa pada se palyopama gRhIta huA hai| bhAvArtha- nIlalezyA kI jaghanyasthiti antarmuhUrta pramANa tathA utkRSTa sthiti eka palyopama ke asaMkhyAtaveM bhAga se adhika daza sAgaropama pramANa kahI gaI hai // 35 // kApotalezyA kI sthiti isa prakAra hai--'muhuttaddhaM tu' ityaadi| __ anvayArtha--(kAulesAe-kApotalezyAyAH) kApotalezyA kI (jahanA ThiI-jaghanyA sthitiH (muhuttaddhaM nAyAvvA hoI-muhUrtAddhAM jJAtavyA ukkosA ThiI-utkRSTA sthitiH GBSTa sthiti paliyamasaMkhabhAgamabbhahiyA dasaudahIpalyopamAsaMkhyeyabhAgAbhyadhikAn dazauddhIn paTyApamanA madhyAtamA sAthI madhi isa sAgarA5bha pramANa cha. yunAyavvA-jJAtavyA na.palyA A padathI palyopama gRhIta thayela che. bhAvArtha-nIlezyAnI jaghanya sthiti antamuhUrta pramANa tathA utkRSTa sthiti eka palyopamanA asaMkhyAtamAM bhAgathI adhika dasa sAgaropama pramANu kahevAyela che. je 35 che apAtozyAnI sthiti // 5412nI cha-'muhuttaddha tu" tyAdi ! anvayArtha-kAulesAe-kApotalezyAyAH pAta vezyAnI jahannA ThiIjaghanyA sthitiH dhanyasthiti muhuttaddhanAyavvA hoi-muhUrtAddhAMjJAtavyA bhavati manta. uttarAdhyayana sUtra :4 Page #653 -------------------------------------------------------------------------- ________________ priyadarzinI TIkA a. 34 sthitidvAranirUpaNam tejolezyAyAH sthitimAhamUlam--muhattaddhaM tujannA, doNNudehI pliymsNkhbhaagmbhhiyaa| ukkosA hoI ThiI, nAyavvA teulesaue // 37 // chAyA-muhUrtAddhAM tu jaghanyA, dvau udadhI palyA'saMkhyabhAgAbhyadhikau / ___ utkRSTA bhavati sthiti, tivyA tejolezyAyAH / / 37 // TIkA-'muhuttaddhaM tu ityAdi muhUrtAddhAM tu-antarmuhUrtakAlamevetyarthaH, tejolezyAyA jaghanyA sthiti jJAtavyA bhavati / palyA'saMkhyabhAgAbhyadhiko dvau udadhI-dve sAgaropame palyopamAsaMkhyeyabhAgAbhyadhike, tejolezyAyA utkRSTA sthiti tivyA bhavati // 37 // bhavati ) antarmuhUrta kI hotI hai tathA (ukkosA ThiI-utkRSTA sthitiH) utkRSTasthiti (paliyamasaMkhabhAgamabhahiyA tiNNudahI nAyavvA hoIpalyopamAsaMkhyeyabhAgAbhyadhikAn trIn udadhIna jJAtavyA bhavati) eka palyopamake asaMkhyAtaveM bhAgase adhika tIna sAgaropama pramANa hotiihai||36 tejolezyA kI sthiti isa prakAra hai-'muhuttaddhaMtu' ityaadi| ___ anvayArtha (tejolesAe-tejolezyAyAH) tejolezyAkI (jahannA ThiI -jaghanyAsthitiH) jaghanyasthiti (muhuttadvaM-muhurtAddhAM) eka antarmuhUrta pramANakI hai tathA (ukosA ThiI paliyamasaMkhabhAgamabhahiyA doNNudahIutkRSTA sthitiH palyA'saMkhyabhAgAbhyadhiko dvau uddhI) palyopama ke asaMkhyAtaveM bhAga adhika do sAgaropama pramANa hai // 37 // bhuitanI hAya , tathA ukkosA ThiI-utkRSTA sthitiH utkRSTa sthiti paliyamasaMkhabhAgamabbha hiyA tiNNudahI nAyavvA hoI-palyopamAsaMkhyeyabhAgAbhyadhikAn trIn udhIn jJAtavyA bhavati sa pakSyAyamanA masabhyAtamA sAthI madhi traya sAga. repama pramANa hoya che. 36 tannozyAnI sthiti mA 42nI che--" muhuttadhdhaM tu" tyA ! manvayArtha --tejolesAe-tejolezyAyAH tene vezyAnI jahannA ThiI-jaghanyA sthitiH 43nya sthiti muhuttaddhaM-muhUrtAddhAM memanta DUta pramANunI che, tathA ukkosA ThiI paliyamasaMkhabhAgamabbhahiyA doNNudahI-utkRSTA sthitiH palyopamAsaMkhyabhAgAbhyadhiko dvau uddhI aSTa sthiti pakSyA5manA masabhyAtamA mA adhi se sAgarepama pramANa che. 37 uttarAdhyayana sUtra :4 Page #654 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 636 uttarAdhyayanasUtre padmalezyAyAH sthitimAhamUlam-muhattaddhaM tu jahannA, dasa hoti ya sAMgarA muhurt'hiyaa| ukosI hoI ThiI, nAyavvA padmalesAe // 38 // chAyA-muhUrtAddhAM tu jaghanyA, daza bhavanti ca sAgarAn muhUrtAdhikAn / utkRSTA bhavati sthiti, tivyA pAlezyAyAH // 38 // TIkA-'muhuttaddhaM ' ityAdimuhUrtAddhAM tu=antarmuhUrtakAlamevetyarthaH, padmalezyAyA jaghanyAsthitirjJAtavyA bhavati / muhUrtAdhikAn-antarmuhUrtAdhikAnityarthaH, daza sAgarAn 'dazasAgaropamANi ca panalezyAyA utkRSTA sthiti tivyA bhavati // 38 // zuklalezyAyAH sthitimAhamUlam-muhRttaddhaM tu jahannA, tettIsaM sAgarA muNhutthiyaa| ukosA hoI ThiI, nAyavvA sukkalesAe // 39 // chAyA-muhUrtAddhAM tu jaghanyA, trayastriMzat sAgarAn muhUrtAdhikAn / utkRSTA bhavati sthiti, jJAtavyA zuklalezyAyAH // 39 // TIkA-'muhuttaddhaM tu' ityAdi muhurtAddhAM tu=antarmuhUrtakAlamevetyarthaH, zuklalezyAyA jaghanyA sthiti jJAtavyA bhavati / muhUrtAdhikAn-antarmuhUrtAdhikA ni / trayastriMzat sAgarAna sAgaropamANItyarthaH, zuklalezyAyA utkRSTA sthiti tivyA bhavati // 39 // panalezyA kI sthiti isa prakAra hai-'muhuttaddhaM tu' ityAdi / anvayArtha-(paumalesAe-padmalezyAyAH) padmalezyAkI (jahannA ThiIjaghanyA sthitiH) jaghanya sthiti (muhuttaddhaM hoi-muhartAddhAM bhavati) antarmuhUrtapramANa hotI hai| tathA ( ukkosA ThiI muhuttahiyA dasasAgarA nAyavvA hoi-muhurttAdhikAn daza sAgarAn jJAtavyA bhavati) utkRSTasthiti eka-muhUrta adhika daza sAgaropama pramANa hotI hai // 38 // 5ozyAnI sthiti mA 42nI cha-" muhuttaddha' tu" tyA ! anvayArtha-paumalesAe-padmalezyAyAH 5jhAlezyAnI jahannA ThiI-jaghanyA sthitiH dhanya sthiti muhuttaddha hoI-muhUrttAdhAM bhavati mAtahata pramANa hAya che. ukkoso ThiI-muhuttahiyA dasasAgarA nAyavvA hoi-utkRSTA sthitiH muhUrtAdhikAn daza sAgarAn jJAtavyA bhavati tathA utkRSTa sthiti me muhUrta adhi: isa sAyaropama pramANu hoya che. e385 uttarAdhyayana sUtra :4 Page #655 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 637 priyadarzinI TIkA a0 34 sthitidvAranirUpaNam prakRtamupasaMharannAha-- mUlam-esA khalu lesANaM, oheNa ThiI u vaNiyA hoii| caMusu vi"gaIse eMtto, lesANa ThiI" tu vocchaumi||40|| chAyA--eSA khalu lezyAnAm , oghena sthitistu varNitA bhavati / __ catasRSvapi gatiSu ataH, lezyAnAM sthiti tu vakSyAmi // 40 // TIkA-" esA khalu lesANaM" ityAdi-- eSA khalu lezyAnAM sthitiH, oghena tu sAmAnyenaiva, gativizeSAvivakSayA varNitA bhavati / ataH paraM-sAmAnyena sthitivarNanAnantara catasRSvapi gatiSu narakagatyAdiSu pratyekaM lezyAnAM sthiti tu vakSyAmi kathayiSyAmi // 40 // zuklalezyA kI sthiti isa prakAra hai--'muhuttaddhaM tu' ityaadi| anvayArtha (sukka lesAe-zuklalezyAyAH ) zukla lezyA kI (jahannA ThiI-jaghanyA sthitiH) jaghanyasthiti (muhuttaddhaM hoI-muhuttAddhAM bhavati)antamuhUrta kAlakI hai tathA (ukkosA ThiI muhuttahiyA tettisaM-utkRSTA sthitiH muhUrtAdhikAn trayastriMzat sAgarAn jJAtavyA bhavati) utkRSTa sthiti antarmuhUrta adhika tetIsa sAgaropamapramANa hai // 39 // __ lezyAoM kA sAmAnyavarNana karake aba cAroM gatiyoM meM lezyAoM kI sthiti kA varNana karate hue zrI sudharmA svAmI jambUsvAmI se kahate haiM-'esA' ityaadi| anvayArtha-(esA lesANaM ThiI oheNa vaNiyA hoI-eSA lezyAnAM sthitiHoghena tu varNitA bhavati ) yaha lezyAoM kI sthiti sAmAnya se zusa vezyAnI sthiti // 4||2nii-" muhuttadhatu" tyAha! ___ manvayArtha -sukkAlesAe-zuklalezyAyAH zu46 vezyAnI jahannA ThiI-jaghanyA sthitiH 45nya sthiti muhuttaddha hoi-muhUrtAddhAM bhavati mantabhuta jAnI cha. tathA ukkosAThiI muhuttahiyA tettisaM sAgarA nAyavvA-hoI utkRSTA sthitiH muhUrtAdhikAn trayastriMzat sAgarAn jJAtavyA bhavati utkRSTa sthiti mantata adhika tetrIsa sAgaropama pramANa che. 3 lezyAonuM sAmAnya varNana karIne have cAre gatimAM vezyAonI sthitinuM vana 42di zrI sudhA bhI bhyUsvAmIna 49 --"esA" tyA ! ma-kyA-esA lesANaM ThiI oheNa vaNiyA hoI-eSA lezyAnAM sthitiH oghena tu varNitA bhavati mA bezyAmAnI sthiti sAmAnya rIta 4Ama yA uttarAdhyayana sUtra:4 Page #656 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 638 uttarAdhyayanasUtre tatra nArakANAM lezyAyAH sthitimAha-- mUlam-dasavAMsa sahassAiM, kAue ThiI jahaniyA hoii| tiNNudahI paliovama, asaMkhabhAgaM ca ukosI // 41 // chAyA--dazavarSasahasrANi, kApotyAH sthitirjaghanyakA bhavati / zrIna udadhIn palyopamAsaMkhyeyabhAgaM ca utkRSTA / / 41 // TIkA--' dasavAsasahassAiM' ityAdidazavarSasahasrANi kApotyA:-kApotalezyAyAH, jaghanyakA jaghanyA-paramApakRSTA, sthiti bhavati / trIn udadhIntrINi udadhyupamAni sAgaropamANItyarthaH, palyopamAsaMkhyeyabhAgaM ca-palyopamasyAsaMkhyeyatamaM bhAgaM ca, palyopamAsaMkhyeyabhAgAdhikAni trINi sAgaropamANi varSANi kApotalezyAyA utkRSTA sthitirbhavatIkahI gaI hai, isameM gati vizeSa kI vivakSA nahIM kI hai| ( etto causu gaIsu lesANa ThiI vocchAmi-ata:catasRSvapi gatiSu lezyAnAM sthiti tu vakSyAmi ) aba maiM yahAM se gativizeSa kI vivakSA karake cAroM gatiyoM meM ina lezyAoM kI sthiti kahatA hUM // 40 // aba sUtrakAra sarva prathama nArakoM meM lezyA kI sthiti kahate haiM'dasavAsa0' ityaadi| _anvayArtha-nArakIyoM meM (kAue jahaniyA ThiI-kApotyAH jaghanyakA sthitiH ) kApotI lezyA ko jaghanya sthiti (dasavAsa sahassAI hoIdazavarSa sahasrANi bhavati ) dasa hajAra varSa kI hotI hai tathA (ukkosA. utkRSTA ) utkRSTasthiti (tiNNudahI paliovama asaMkhabhAgaM-trIn udadhIna palyopamAsaMkhyeyabhAgaM) palyopama ke asaMkhyAta bhAga adhika tIna cha, bhAbhA pati vizeSanI vikSau 42kAma mAvata nathI. etto causu gaIsu lesA NaM ThiI voccAmi-ataH catu sRSvapi gatiSu lezyAnAM sthiti tu vakSyAmi I mahI thI gati vizeSanI vivakSA kahIne cAre gatimAM A vezyAonI sthiti kahuM chuM 40 have sUtrakAra sahuthI prathama narakamAM lezyAnI sthitine batAve che" dasavAsa" tyAha! anvayArtha-2 mA kAue jahanniyA ThiI-kApotyAH jaghanyakA sthitiH patI zyAnI dhanya sthiti dasavAsasahassAI hoI-dasavarSasahasrANi bhavati sa 12 vaSanI DAya che. tathA ukkosA-utkRSTA utkRSTa sthiti tiNNu dahI paliovamaasaMkhabhAga-trIn udghAn palyopamAsaMkhyeyabhAgaM 58yA5manA asaMkhyAta bhAgathI adhika traNa sAgarepama pramANa hoya che. ahIM je dasa uttarAdhyayana sUtra:4 Page #657 -------------------------------------------------------------------------- ________________ priyadarzinI TIkA. a0 34 sthitidvAranirUpaNam 639 tyarthaH / iyaM ca jaghanyA ratnaprabhAyAm, tasyAM hi jaghanyato dazavarSasahasrANyAyuriti / utkRSTA tu vAlukAprabhAyAm / tatrApyuparitanamastadavartinAM nArakANAmeva, teSAmetAvatsthitikAnAM lezyAsthitirvijJeyA // 41 // nIlazyAyAH sthitimAha- mUlam - tiSNudehI palioma, - masaMkhabhAgo jahanna nIlaThiI / dase udahI palioma asaMkhabhAgaM ce ukkosA // 42 // chAyA - trIn udadhIn palyopamAsaMkhyabhAgaM jaghanyena nIlasthitiH / daza udadhIn palyopamAsaMkhyeyabhAgaM ca utkRSTA // 42 // TIkA--' tiSNudahI ' ityAdi -- nIlasthitiH = nIlezyAyAH, trIn udadhIn= trINi sAgaropamANi palyopamAsaMkhyeyabhAgaM ca jaghanyA bhavati / daza udadhIn = daza sAgaropamANi, palyopamAsAgaropama pramANa hotI hai / yahAM jo dasa hajAra ( 10000 ) varSa kI jaghanya sthiti kahI hai vaha ratnaprabhApRthivI kI apekSA se jAnanI cAhiye / kyoM ki vahAM para hI jaghanya Ayu dasahajAra ( 10000 ) varSa kI kahI gaI hai / utkRSTa sthiti vAlukA prabhA meM hai| vahAM para bhI uparitana prastaroM meM rahane vAle nArakoM kI yaha sthiti hotI hai| sArAMzaprathama naraka se lekara vAlukAprabhA taka kApotI lezyA hotI hai, so yaha Age 2 adhika tIvra saMklezavAlI hotI jAtI hai| isa apekSA vAlukAprabhA meM kApotIlezyA kI yaha utkRSTa sthiti hotI hai // 41 // aba nIla lezyA kI sthiti kahate haiM--' tiSNudahI' ityAdi / anvayArtha - - (nIlaThII - nIlasthitiH ) nIlalezyA kI sthiti (jahanehi - jaghanyena ) jaghanya kI apekSA (tiSNudahI paliopamamasaMkhabhAga hajAra (10000) varSanI jaghanya sthiti batAvAyela che te ratnaprabhA pRthvInI apekSAthI jANavI joie. kAraNake, tyAM upara jaghanya Ayu dasa hajAra (10000) varSanI kahevAmAM Avela che. utkRSTa sthiti vAlukA prabhAmAM che. tyAM upara paNa uparanAM prastAmAM rahevAvALA nArakInA jIvAnI A pramANe sthiti hoya che. sArAMza-prathama narakathI laIne vAlukA prabhA sudhI kApAta lezyA hoya che. ane te AgaLa jatAM ghaNA tIvra sakalezavALI thatI jAya che. A kAraNe vAlukA prabhAmAM kApAtalezyAnI A rIte utkRSTa sthiti thAya che 5415 ga dadzuidi kafa se d--"fapycat " yule ! anvayArtha -- nIla ThII - nIla sthitiH nIsa bezyAnI sthiti jahannehiMjaghanyena dhanyanI apekSA tiSNudahI paliovamamasaMkhabhAgaM - trIn udadhIn palyo uttarAdhyayana sUtra : 4 Page #658 -------------------------------------------------------------------------- ________________ % 3D uttarAdhyayanasUtre saMkhyeyabhAgaM ca utkRSTA sthitiH / iyaM ca sthiti jaghanyA vAlukAyAm , utkRSTA dhUmaprabhAyAm / / 42 // kRSNalezyAyAH sthitimAha-- mUlam-dasa udahI paliovama, asaMkhabhAgaM jahanniyA hoii| tettIsa sAgarAiM ukosA, hoI kiNhAe lesAe // 43 // chAyA--daza udadhIna palyopamAsaMkhyeyabhAga jayanyikA bhavati / trayastriMzat sAgarAn utkRSTA, bhavati kRSNAyA leshyaayaaH||43|| TIkA--'dasa udahI' ityAdi-- daza udadhIn-daza sAgaropamANi, palyopamAsaMkhyayabhAgaM ca kRSNAyAlezyAyA jaghanyikA-jaghanyA sthiti bhavati / trayastriMzat sAgaropamANi kRSNAyAlezyAyA zrIna udadhIna palyopamAsaMkhyabhAgaM ca bhavati) tIna sAgaropama tathA palyopama ke asaMkhyAtaveM bhAga hai / tathA ( ukkosA-utkRSTA ) utkRSTasthiti (dasa udahI paliopama asaMkhabhAga-dazaudadhIna palyopagAravyeyabhAga) dazasAgaropama tathA palyopama ke asaMkhyAtaveM bhAga hai| yaha nIlalezyA kI-jaghanyasthiti vAlukA prabhA meM hai tathA utkRSTa sthiti dhUmaprabhA meM hai| tAtparya yaha hai ki bAlukAprabhA meM kApotalezyA aura nIlalezyA hai| paGkaprabhA meM nIlalezyA hai / dhUmaprabhA meM nIlalezyA kRSNalezyA hai| ataH nIlalezyA kI utkRSTasthiti dhUmaprabhA meM kahI gaI haiN| aura jaghanya sthiti vAlukA meM // 42 // aba kRSNalezyA kI sthiti kahate haiM-'dasaudahI' ityaadi| anvayArtha (kiNhAe lesAe-kRSNAyAHlezyAyAH) kRSNalezyA kI pamAsaMkhyeyabhAgaMca bhavati RNa sAgarA5ma tathA pakSyA5manA asabhyAtamA mAga abhAe cha. tathA ukkosA-utkRSTA 8 sthiti dasaudahI paliovama asaMkha bhAga-dazaudhIn palyopamAsaMkhyabhAgaM issaagre|5m tathA pakSyAyamanA mskhyAtamA bhAga pramANa che. A nalalezyAnI jaghanya sthiti vAlukA prabhAmAM che, tathA utkRSTa sthiti dhUmaprabhAmAM che. tAtparya e che ke, vAlukA prabhAmAM kApatalezyA ane nIlalezyA che. paMkaprabhAmAM nIlalezyA che. dhUma prabhAmAM nalalezyA ane kRSNa lezyA che. AthI nalalezyAnI utkRSTa sthiti dhUma prabhAmAM batAvavAmAM Avela che. ane jaghanya sthiti vAlukAmAM che. jarA ve vezyAnI sthiti 4 cha--" dasaudahI"tyAhi ! anvayArtha-kiNhalesAe-kRSNalezyAyAH vezyAnI jahanniyA-jaghanyikA uttarAdhyayana sUtra:4 Page #659 -------------------------------------------------------------------------- ________________ priyadazinI TIkA a0 34 sthitidvAranirUpaNam 641 utkRSTA sthiti bhavati / kRSNAyA jaghanyA dhUmaprabhAyAm utkRSTA tu tamastamAyAm // 43 // mUlam-esA neraIyANaM lesANa ThiI u vaNiyA hoii| teNa paraM vucchami, tiriya maNussANa devANaM // 44 // chAyA-eSA nArakANAM sthitistu varNitA bhavati / tataH paraM vakSyAmi, tirazcAM manuSyANAM devAnAm // 44 // TIkA--' esA' ityAdi--gAtheya sugamA // 44 // (jahaniyA-jaghanyikA) jaghanyasthiti (dasa udahI paliopama asaMkhabhAga -dazauddhIn palyopamAsaMkhyeyabhAgam ) dazasAgara aura palyopama ke asaMkhyAtaveM bhAga hai| tathA (ukkosA-utkRSTA) utkRSTasthiti (tettIsa sAgarAiM-trayastriMzat sAgarAn ) tetIsa sAgara kI hai| kRSNalezyA dhUmaprabhAse prAraMbha hokara tamastamA nAma ke sAtaveM naraka taka hotI hai ataHisakI jaghanyasthiti dhUma prabhA meM tathA utkRSTasthiti tamastamAmeM jAnanA cAhiye // 43 // nArakakI lezyA kI sthiti kA upasaMhAra karate hue zrI sudharmA svAmI tiryazca manuSya evaM devoM kI lezyAoM kI sthiti ko kahate haiM'esA' ityaadi| ___ anvayartha-(esA neraiyANaM lesANa ThiI vaNiyA hoi-eSA nArakANAM lezyAnAM sthitiHvarNitA bhavati) yaha nArakoM kI lezyA kI sthitI maiMne kahI hai| (teNaparaM-tataHparam ) aba isake bAda (tiriya maNussANa dhanya sthiti dasaudahI paliovama asaMkhabhAga-daza uddhIn palyopamAsaMkhyeyabhAgaM isa sAgara mane pahayopamanA masa yAtabhA mA prabhAra cha. tathA ukkosA-utkRSTA GTa sthiti tettIsa sAgarAiM-trayastriMzat sAgarAn tetrIza sAnI che. vezyA dhUma prabhAthI zarU thaIne tamastamA nAmanA sAtamA naraka sudhI hoya che. AthI enI jaghanya sthiti dhUma prabhAmAM tathA utkRSTa sthiti samastamAmAM jANavI joIe. 43 nArakInA jIvonI lezyAnI sthitine upasaMhAra karIne zrI sudharmAsvAmI tiya"ya, manuSya mana hevonI vezyA-yAnI sthitine 4 cha- "esA" tyA! manvayArtha -esA neraiyANaM lesANaThiI vaNNiyA hoI-eSA nArakANAM lezyAnAM sthitiH varNitA bhavati // nAsIna vAnI azyAnI sthiti meM hIche teNaparaM uttarAdhyayana sUtra :4 Page #660 -------------------------------------------------------------------------- ________________ uttarAdhyayanasUtre mUlam-aMto muhattamaddhaM, lesANa ThiI jehiM jehiM jA / tiriyANa nairANaM vA, vajjittA kevalaM lesaM // 45 // chAyA--atarmuhartAddhAM, lezyAnAM sthiti yasmin yasmin yAstu / tirazcAM narANAM vA, varjayitvA kevalAM lezyAm // 45 // TIkA--'aMtomuhuttamaddhaM ' ityAdi-- yasmin yasmin pRthivIkAyAdau samUrchimamanuSyAdau ca tirazcAM manuSyANAM ca madhye yAH kRSNAdyA lezyAH, saMbhavanti tAsAM lezyAnAM sthitiH-jaghanyA utkRSTA ca antarmuhUrtAddhAmeva-antarmuhUrtakAlameva bhavati / etA hi kvacit kAzcit saMbhavanti, pRthivIkAyikAnAM catasro lezyAH kRSNalezyA yAvat tejolezyA / apkAyikAnAM devANaM vucchami-tirazcAM manuSyANAM devAnAm vakSyAmi) maiM tiryazca manuSya tathA devoM kI lezyA kI sthiti kahatA hUM // 44 // ___'aMto muhuttamaddha' ityaadi| anvayArtha-(jahiM jahi-yasmin yasmin ) jina jina pRthivI kAyA. dika meM evaM saMmUcchima manuSya Adi meM tiryaMca evaM manuSyoM ke madhya meM (jA-yAH) jo kRSNalezyA Adi saMbhavita hotI haiM una (lesANa ThiIlezyAmAM sthitiH) lezyAoMkI jaghanya aura utkRSTa sthiti (aMto muhuttamaddha-antarmuhartAddhAm ) kevala antarmuhUrta hI hai| ye lezyAe~ kahIM 2 para kitanIka saMbhAvita hotI haiM, jaise-pRthivIkAyika jIvoM ke kRSNalezyA se lekara tejolezyAtaka cAra lezyAe~ hotI haiN| apkAyika jIvo meM tataH param ve hu~ tiriyamANussANa devANaM vucchAmi-tirazcAM manuSyANAM devAnAM vakSyAmi tiya"ya, manuSya tathA devAnI zyAnI sthiti hu~ chu // 44 // " anto muhuttamadhdhaM " tyA ! anvayArtha jahiM jahi-yasmin yasmin 22 pRthvIyAmA bhane saMnibha manuSya mAhimA tathA tiya ya mane bhanuSyoma jA-yoH 2 105 jA AsivitAya che. se lesANaThiI-lezyAnAM sthitiH vezyAvyAnI nyatama aSTa sthiti antomuhuttamaddha-antarmuhUrtamaddhAm Na ma taData ja che. e lezyAo paikI keTalIka lakSyAe kaI kaI jagyAe saMbhavita hoya che, ramaputhvI kAyika jamAM kRSNa zyAthI laIne tejezyA sudhInI cAra lezyAo hoya che. apUkAyika jIvamAM tathA vanaspati kAyika jIvanamAM paNa e cAra uttarAdhyayana sUtra :4 Page #661 -------------------------------------------------------------------------- ________________ priyadarzinI TIkA a0 34 sthitidvAranirUpam vanaspati kAyikAnAmapi evameva / tejovAyu dvondriyatrIndriya caturindriyANAM kRssnnaadystisrH| yathA nArakANAm / paJcendriyatirazcAM SaDlezyAH kRSNA yAvat shuklleshyaa| saMjJimanuSyaNAM SaDlezyA eva / saMmUrchimamanuSyANAM kRSNAdayAstisraH yathA nArakANAm / nanvevaM zulkalezyAyA api antarmuhUrtameva sthitiH prAptetyAzaDUkyAha-vajjittA' ityAdi / kevalA-zuddhAM, lezyAM zuklalezyAmityarthaH, varjayitvA taditarAsAM paJcAnAM lezyAnAmevasthitirantarmuhUrtakAlamiti bhAvaH // 45 // tathA vanaspati kAyika jIvoM meM bhI ye hI cAra lezyAe~ hotI haiN| nArakI jIvoM kI taraha tejAkAyika, vAyu-kAyika evaM dvIndriya jIva, teindriyajIva tathA caturindriya jIvoM ke kRSNAdika tIna lezyAe~ hotI haiN| paMce. ndriya tiryaJcoM ke kRSNAdika chahoM lezyAe~ hotI haiM / saMjJimanuSyoM ke chaha hI lezyAe~ hotI haiM / saMmUcchima manuSyoM ke kRSNAdika tIna lezyAe~ jaisI nArakoM ke hotI haiM vaisI hotI haiN| ___yahAM gAthAmeM jo saba lezyAoM kI jaghanya evaM utkRSTa sthiti antamuhUrta kI kahI gaI hai usase zuklalezyA kI bhI sthiti antarmuhUrtakAla pramANa prApta hotI hai, so isakI sthiti aisI prApta na ho isaliye sUtrakAra kahate haiM ki ( kevalaM lesaM vajjittA-kevalAM lezyAM varjayitvA) kevala-zuddha eka zuklalezyAko chor3a denA-arthAt zuklalezyAse atirikta anya pAMcalezyAoM kI sthiti hI antarmuhUrta hotI hai // 45 // lezyAo hoya che. nArakInA jInI mAphaka tejaskAyika, vAyukAyika, ane be IndriyavALA jIvamAM, traNa indriyavALA jemAM tathA cAra IndriyavALA jImAM kaNAdika traNa lezyAo hoya che paMcendriya tiyAne kuNAdika chae vezyAo hoya che. saMsI manuSyamAM chae vezyAo hoya che. saMmUcchima manuSyane kRNAdika traNa vezyAo pramANe nArakInA jIne hoya che e rIte ja hoya che. ahIM gAthAmAM je sarva lazyAonI jaghanya ane utkRSTa sthiti antamuhUrtanI kahevAmAM AvI che enAthI zukala lazyAnI sthiti paNa antarmahata kALa pramANa prApta thAya che to enI sthiti evI prApta na thAya A mATe sUtrA2 4 che , kevalaM lessaM vajjitA kevalA lezyAM varjayitvA -zuddha zukala lazyAne choDI devI-arthAt zukala vezyA sivAyanI anya pAMca lezyAonI sthiti ja antamuhUrta thAya che. kapA uttarAdhyayana sUtra :4 Page #662 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 644 uttarAdhyayanasUtre zulkalezyAyA api yAvati sthitistAmAhamUlam-muhuttaddhaM tu jahannA, ukkosA hoI purvkoddiio| navahi varisehi UNA, nAyavA sukalesAe // 46 // chAyA-muhUrtAddhAM tu jaghanyA, ukRSTA bhavati pUrvakoTIstu / navabhirva pairUnAH, jJAtavyAH zuklalezyAyAH // 46 // TIkA--'muhuttaddhaMtu' ityAdi-- muhUrtAddhAM tu-antarmuhUrtakAlameva zuklalezyAyA jaghanyA sthitiH, utkaSTA tu navabhirvarSe nyUnAH pUrvakoTIH sthiti jJAtavyA zuklalezyAyAH / iha ca yadyapi kazcit pUrvakoTayAyuraSTa vArSika eva vratapariNAmaM prApnoti, tathApyetAvadvayaHsthasya varSaparyAyAdaka zulkalezyAyA nAsti saMbhava iti navabhinyUnAH pUrvakoTIH sthitikAla ityuktam // 46 // zulkalezyA kI sthiti kitanI hotI hai isa AzaMkA kA uttara svayaM sUtrakAra isaprakAra dete haiM--'muhuttaddhaM tu' ityAdi / anvayArtha-(sukkalesAe-zuklalezyAyAH) zuklalezyAkI (jahannAjaghanyA ) jaghanyasthiti to (muhuttaddhaM-muhUrtAddhAm eka antarmuhUrta kI hI hotI hai| parantu (ukkosA-utkRSTA) utkRSTasthiti (navabhivarisehi UNA pubdhakoDio-navabhivarSeH UnAHpUrvakoTIH) navavarSanyUna eka pUrvakoTI kI hotI hai / yadyapi koI pUrvakoTI kI AyuvAlA prANI AThavarSa meM hI vrata pariNAma ko prApta kara letA hai to bhI itanI paryAya meM-AThavarSa kI Ayu meM rahe hue usa jIva ko varSa paryAya ke pahile zulkalezyA zukala lezyAonI sthiti keTalI hoya che? A zaMkAne uttara svaya suutr||2 pAye cha-" muhuttadhatu" tyAdi! sa-kyAtha-sukalesAe-zuklalezyAyAH zusa dezyAnI jahannA-jaghanyA dhanya sthiti ke muhuttadhdha-muhUrttAdhAm me mantabhuta nI 04 khAya che. paraMtu ukkosA-utkRSTA utkRSTa sthiti navabhivarisehiM UNA pUvvakoDio-navabhirvaH UnAH pUrva koTIH nava varSa nyUna se pUrva aTInI DAya cha, ne, pU TInI AyuvALa prANI ATha varSamAM ja vrata pariNAmane prApta karI le che to paNa eTalI paryAyamAM-ATha varSanI AyumAM rahelA e jIvane varSa paryAyanA pahelAM zukalatezyAnI saMbhAvanA hotI nathI. A kAraNe ja sUtrakAre A uttarAdhyayana sUtra :4 Page #663 -------------------------------------------------------------------------- ________________ priyadarzinI TIkA a0 34 sthitidvAranirUpaNam pUrvoktaM nigamayan , zrI sudharmAsvAmI pAhamUlam-esA tiriyanaroNAM, lesANa ThiI u vaNiyA hoii| teNa paraM vocchAmi, lesANa ThiI u devANaM // 47 // chAyA--eSA tiryaGnarANAM, lezyAnAM sthitistu varNitA bhavati / tena paraM vakSyAmi, lezyAnAM sthiti tu devAnAm // 47 // TIkA-'esA' ityAdigAtheya sugamA / navaraM-tena paraMtataH paramityarthaH // 47 // mUlam-dasavAsasahassAiM, kiNhAe ThiI jahanniyA hoii| paliyamasaMkhijjaimo, ukkoso hoI kiNhAe // 48 // chAyA--daza varSa sahasrANi, kRSNAyAH sthiti jayanyikA bhavati / palyopamAsaMkhyeyatamaH, utkRSTA bhavati kRssnnyaaH||48|| kI saMbhavatA nahIM hai| isaliye hI sUtrakArane isa sUtrameM nau varSa kama eka pUrvakoTI kAla isa zulkalezyA kA sthitikAla kahA hai // 46 // pUrva bAta ko samApta kara aba zrI sudharmAsvAmI agalI bAta kA prastAva karate hue kahate haiM-'esA' ityaadi| ___ anvayArtha he jambU ! ( esA ThiI tiriyamarAMNAM vaNiyA hoha-eSA sthitiHtiryaG narANAM lezyAnAM varNitA bhavati ) yaha sthiti maiM ne tiryazca evaM manuSyoM kI lezyAoM kI kahI hai| (teNaparaM-tena param ) aba isake bAda meM (devANaM lesANa ThiI vocchAmi-devAnAM lezyAnAM sthiti vakSyAmi) devatAoM ke lezyAoM kI sthiti kahatA hUM // 47 // sUtramAM nava varSa ochA eka pUrvakaTI kALa A zukala lesthAne sthitikALa batAvela che. 146aaaa pUrvanI vAtane pUrNa karIne zrI sudharmAsvAmI have AgaLanI vAtane prastAva 420i 4 che 3-" esA" tyA ! anvayArtha - 4-5! esA tiriya narANAM lesANa ThiIu vaNiyA hoieSA tiryaka narANAM lezyAnAM sthitistu varNitA bhavati yA sthiti meM tiya" bhane manu. nI lezyAonI kahI che. have AnA pachI devatAonI vezyAonI sthiti kahuM chuM, uttarAdhyayana sUtra:4 Page #664 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 656 uttarAdhyayanasUtre TIkA-'dasavAsahasassaI' ityAdikRSNAyAH kRSNalezyAyAH, dazavarSasahasrANi-daza sahasravarSANi jaghanyikA jaghanyA sthiti bhavati / bhavanapativyantareSu cAsyAH saMbhavaH, teSAmeva jaghanyato 'pyetAvasthitikatvAt / palyopamAsaMkhyeyatamaH prastAvAd bhAgaH kRSNAyA lezyAyA utkRSTA sthitirbhavati / madhyamAyuSAmeva bhavanapativyantarANAmiyaM drssttvyaa||48|| saMpati nIlAyAH sthitimAhamUlam-jA kiNhAe ThiI khalu, ukkosA sA u~ smymNbbhhiyaa| jahaMnneNaM nIlAMe, paliyamasaMkhaM ca ukoso // 49 // chAyA-yA kRSNAyAH sthitiH khalu, utkRSTA sA tu samayAbhyadhikA / jaghanyena nIlAyAH, palyopamAsaMkhyeyaM ca utkRSTA // 49 // TIkA-'jA kiNhAe' ityAdi -- yA kRSNAyAH kRSNalezyAyAH, utkRSTA sthitiruktA, sA tu-saiva samayAbhyaaba kRSNalezyA kI sthiti kahate haiM-'dasavAsa.' ityaadi| anvayArtha-(kiNhAe-kRSNAyAH) kRSNalezyA kI jaghanya sthiti devoM meM-bhavanapati vyantaroM meM-dazahajAra varSa kI hotI hai| kyoM ki ye deva hI jaghanyarUpa se dasahAjAra (10000 ) varSa kI sthitivAle hote haiN| tathA ( ukkosA-utkRSTA) utkRSTa sthiti (paliyamasaMkhijjaimopalyopamAsaMkhyeyatamaH) palpake asaMkhyAtaveM bhAga pramANa hotI hai| yaha sthiti madhyama AyuvAle bhavanapati tathA vyantara devoM kI apekSAse hai // 48 // aba nIlalezyA kI sthiti kahate haiN|-'jaa kiNhAe' ityAdi / anvayArtha (kiNhAe-kRSNAyAH) kRSNalezyA kI (jA-yA ) jo ve 40 lezyAnI sthiti 4 cha-" dasavAsa" tyAhi ! anvayArtha--kiNhAe-kRSNAyAH 5 sezyAnI dhanya sthiti sapanapati vyaMtara devAmAM dasa hajAra (10000) varSanI hoya che. kemake, A devoja jaghanya rUpathI dasa hajAra (10000) varSanI sthitivALA hoya che tathA ukkosA-utkRSTA kRSTa sthiti paliyamasaMkhrijaimo-palyopamAsaMkhyeyatamaH pazyanA asaMkhyAtamAM bhAga pramANa hoya che. A sthiti madhyama AyuvALA bhavanapati tathA vyaMtara devenI apekSAthI che. 48 hunAsozyAnI sthiti 43 cha-" jA kiNhAe" tyAla! manpayArtha-kiNhAe-kRSNAyAH 45 sezyAnI jA-yA re ukkosA ThiI-utkRSTA uttarAdhyayana sUtra:4 Page #665 -------------------------------------------------------------------------- ________________ priyadarzinI TIkA a0 34 sthitidvAranirUpaNam 647 dhikA nIlAyA lezyAyA jaghanyena sthitirbhavati / palyopamAsaMkhyeyaM ca bhAgam utkRSTA sthitirbhavati / navaraM - madhyamAyuSkANAM devAnAM tAvatsthitikatvAd cahattaro'yamasaMkhyeya bhAgo gRhyate // 49 // kApotyAH sthitimAha -- mUlam - jA nIlAe ThiI khalu, ukkosau sA u samayamabbhahiyA / jaMhantreNaM kAUMe, paliyamesaMkhaM ce ukkosI // 50 // chAyA - - yA nIlAyAH sthitiH khalu utkRSTA sA tu samayA'bhyadhikA / jaghanyena kApotyAH, palyopamAsakhyeyaM ca utkRSTA // 50 // TIkA--' jA nIlAe ' ityAdi -- yA nIlAyAH = nIlalezyAyA utkRSTA sthitiruktA sA tu saiva samayAbhyadhikA kApotyAlezyAyA jaghanyena sthitirbhavati / palyopamAsaMkhyeyaM ca bhAgaM tasyA ( ukkosA ThiI - utkRSTA sthitiH ) utkRSTa sthiti hai ( sA-sA ) vahI ( samayamabhihiyA - samayAbhyadhikA) eka samaya adhika hokara (nIlAenIlAyAH ) nIlalezyA kI ( jahanneNaM - jaghanyena) jaghanya sthiti hai / tathA nIlayAkI (paliyamasaMkhaM ukkosA - palyopamAsaMkhyeya utkRSTA ) eka palya ke asaMkhyAtaveM bhAga pramANa utkRSTa sthiti hai / madhyama AyuvAle devoM kI itanI sthiti honese yahA~ palyakA asaMkhyAtavA~ bhAga (adhika) grahaNa kiyA gayA hai // 49 // kApotIlezyA kI sthiti isa prakAra hai- 'jA nIlAe' ityAdi / anvayArtha - ( jA-yA ) jo (nIlAe - nIlAyAH ) nIlalezyA kI ( ukkosA - utkRSTA ) utkRSTa sthiti kahI gaI hai ( sAu- sAtu ) vahI (kAue jahaNeNaM - kApotyA : jaghanyena) kApotIlezyAkI jaghanya sthitiH utSTa sthiti che sA sA tena samayamabhihiyA - samayAbhyadhikA me samaya vadhu thadhane nIlAe - nIlAyAH nIsayozyAnI jahanneNaM-jaghanyena dhanya sthiti che. tathA nIlayozyAnI paliyamasaMkhaM - ukkosA - palyopamAsaMkhyeya utkRSTA eka palyanA asakhyAtamA bhAga pramANe utkRSTa sthiti che. madhyama AyuvALA devAnI eTalI sthiti hAvAthI ahIM palyanA asaMkhyAtamA bhAga brahattara (adhika) grahaNa karavAmAM Avela che, kA apotI bezyAnI sthiti yA ahAranI che" jA nIlAe " ityAhi ! anvayArtha -jA-yA ne nIlAe - nIlAyAH nIvozyAnI ukkosA- utkRSTA tSTa sthiti yatAvavAmAM Ave che sAu- sAtu 4 kAue jahaNNeNaM - kApotyA jaghanyena uttarAdhyayana sUtra : 4 Page #666 -------------------------------------------------------------------------- ________________ - 648 uttarAdhyayanasUtre utkRSTA sthitiH| etAvadAyuSAmeva bhavanapati vyantarANAmime sthitImantavye / ihApyuktahetoreva pUrvasmAd bRhattaro'saMkhyAtabhAgaH parigRhyate // 50 // evaM bhavanapati-vyantararUpa nikAyadvayabhAvinImAyalezyAtrayasthitiM pradarya samastanikAyabhAvinI tejolezyAyAH sthiti pradarzayitu mAhamUlam-teNa paraM vocchAmi, tehulesA jahA suragaNANaM / __ bhavaNavai-vANamaMtara--joisa-vemANiyANaM ca // 51 // chAyA-tena paraM vakSyAmi, tejolezyA yathA suragaNAnAm bhavanapativANa vyantarajyotirvaimAnikAnAM ca // 51 // sthiti hai| isa jaghanya sthiti meM eka samaya adhika aura krdenaa| yahI bAta ( samayamabhihiyA-samayAbhyadhikA ) isa pada se batalAI gaI hai| arthAt nIlalezyA kI utkRSTa sthiti meM eka samaya aura adhika joDa dene se kApotIlezyA kI jaghanyasthiti ho jAtI hai| tathA kApotI lezyA kI (paliyama saMkhaM ca ukkosA-palyopamAsakhyeyaM ca utkRSTA) eka palya ke asaMkhyAtaveM bhAga pramANa utkRSTa sthiti hai| yaha sthiti itanI AyuSyavAle hI bhavanapati tathA vyantara devoM kI hotI hai| yahAM para palyakA asaMkhyAtavA~ bhAga pahilekI apekSAse bhI vRhattara (adhika) hI grahaNa karanA cAhiye // 50 // isa prakAra yahAMtaka bhavanapati evaM vyantaranikAyoM meM pahile kI tIna lezyAoMkI sthiti dikhAkara aba sUtrakAra samasta nikAyoMmeM hone vAlI kApatI vezyAnI jaghanya sthiti che A jaghanya sthitimAM eka samaya adhika 15 zava 01 pAta samayamanbhihiyA-samayAbhyadhikA 21 54thI mtaavAyela che. arthAta nIla vezyAnI utkRSTa sthitimAM eka samaya vadhu adhika nekI devAthI kApatI lazyAnI jaghanya sthiti thaI jAya che. tathA kApatI sazyAnI se pAliyamasaMkhaM ca ukkosA-palyopamAsaMkhyeyaM ca utkRSTA pakSyana asaMkhyAtamAM bhAga pramANa utkRSTa sthiti che. A sthiti eTalI AyuvALA ja bhavanapati tathA vyantara devenI hoya che. ahIMyA patyane asaMkhyAtame bhAga pahelAMnI apekSAe bRhattara ja grahaNa karavo joIe. paze A pramANe ahIM sudhI bhavanapati vyaMtara devanI kAyAmAM pahelAMnI traNa lezvAonI sthiti batAvIne have sUtrakAra samasta nikAcomAM hovAvALI uttarAdhyayana sUtra:4 Page #667 -------------------------------------------------------------------------- ________________ priyadarzinI TIkA a0 34 sthitidvAranirUpaNam TIkA- 'tena paraM vocchAmi' ityAdi tena paraM tataH paraM, bhavanapati - vANavyantara - jyoti - vaimAnikAnAM suragaNAnAM tejolezyA yathA bhavati, tathA vakSyAmi kathayiSyAmi // 51 // mUlam - paliovamaM janaM, ukkosI sAMgarA uM dunnahiyA / 649 paliyamasaMkhejjeNaM, hoI bhAgeNa teUM // 52 // chAyA -- palyopamaM jaghanyA, utkRSTA sAgaropame dve adhike / palyopamA saMkhyeyena, bhavati bhAgena tejasaH // 52 // TIkA- 'paliocamaM ' ityAdi palyopamaM tejasaH - tejolezyAyAH, jaghanyA sthiti rbhavati / palyopamAsaMkhyeyena - palyopamasyAsaMkhyeyatamena bhAgena, adhike dve sAgaropame utkRSTA sthitirbhavati / tejolezyA kI sthiti dikhAne ke liye Age kI gAthA kahate haiM- 'teNaparaM ' ityAdi / anvayArtha -- sUtrakAra isa gAthA dvArA yaha kahate haiM ki maiM ( teNa paraM tena param ) aba pUrvokta-kathana karane ke bAda ( bhavaNavai - bANamaMtarajoisa-vemANiyANaM suragaNANaM teUlesA jahA hoi tahA vocchAmi bhavana pati vANavyantarajyotirvaimAnikAnAM suragaNAnAM tejolezyA yathA bhavati tathA vakSyAmi ) bhavanapati, vANavyantara, jyotiSI evaM vaimAnika devoM meM tejolezyA jisa prakAra hotI hai vaha prakAra kahatA hUM // 51 // ' paliovamaM' ityAdi / anvayArtha - ( teUe-tejasaH ) tejolezyA kI ( jahannaM - jaghanyA ) jaghanyasthiti (paliopamaM - palyopamam ) eka palyakI hotI hai tathA (uko sA televezyAnI sthiti matAvavA bhATe sAgajanI gAthA uhe che- "teNa paraM tena paraM " dhatyAhi ! anvayArtha -- sUtrAra yA gAthA dvArA bhetuM he che hai, huM teNa paraMtena param ve pUrvota thana uDevA pachI bhavaNavai - bANa maMtara - joisa - vemANiyANa suragaNANaM teUlesA jahA hoi tahA vocchAmi bhavanapati bANavyantarajyotirvaimAnikAnAM suragaNAnAM tejolezyA yathA bhavati tathA vakSyAmi bhavanayati, vyantara, jyotiSI, ane vaimAnika devomAM tejalezyA je prakAranI hoya che tenA prakAra kahuM chuM. 5515 " pAliotramaM " tyAhi ! manvayArtha -- te U e - tejasa: telesazyAnI jahannaM jaghanyA 4dhanya sthiti pAlio maM- palyopamam pahayanI hoya che, tathA ukkosA - utkRSTA tvaSTa u0 82 uttarAdhyayana sUtra : 4 Page #668 -------------------------------------------------------------------------- ________________ uttarAdhyayanasUtre iyaM ca sAmAnyopakrame'pi vaimAnikanikAya viSayo / tatra ca saudharmezAnadevAnAM jaghanyata utkRSTatazcaitAvadAyuSaH saMbhavAt , upalakSaNaM caitat , zeSanikAya tejolezyAsthiteH, tatazca bhavanapativyantarANAM jaghanyato dazavarSasahasrANi, utkRSTatastu bhavanapatinAM sAgaropamamadhikam , vyantarANAM ca palyopamam , jyotiSkANAM tu jaghanyataH palyopamASTamabhAgaH, utkRSTatastu vaSelakSAdhikaM palyopamam , etAvanmAtrAyA evaiSAM jaghanyata utkRSTatazcAyuH sthiteH saMbhavAt // 52 // -utkRSTA) utkRSTa (sthiti paliyamasaMkhejjeNaM bhAgeNa dunnahiyA sAgarAhoi - palyopamAsaMkhyeyabhAgena adhike dve sAgaropame bhavati) eka palya ke asaMkhyAtaveM-bhAga adhika do sAgaropamapramANa hotI hai / yahA~ jo tejolezyAkI yaha sthiti kahI gaI hai vaha vaimAnika devoMkI apekSA se jAnanI cAhiye / kyoMki saudharma aura IzAna svargake devoMkI jaghanya aura utkRSTa sthiti itanI hai| saudharma svargake devoMkI jaghanyasthiti eka palyopamakI tathA IzAnasvargake devoMkI eka palyopamase kucha adhika hai| tathA ina doMno svargoM meM utkRSTasthiti kramazaH sAgaropama tathA kucha adhika do sAgaropama kI hai| isI taraha bhavanapati evaM vyantara devoMkI jaghanyasthiti dasa hajAra ( 10000 ) varSa kI hai tathA bhavanapatiyoM kI utkRSTa sthiti eka sAgaropama se adhika hai aura vyantaroM kI eka palyopamapramANa hai| jyotiSIdevoMkI eka palyopamake AThaveM bhAga pramANa jaghanyasthiti haiM tathA eka lAkhavarSa adhika eka palyopama pramANa utkRSTa sthiti hai| ataH jinadevanikAyoMkI jitanI utkRSTa aura jaghanyasthiti sthiti pAliyamasaMkhejjeNaM bhAgeNa dunnahiyA sogarA hoi-palyoyamAsaMkhyeyabhAgena adhike dve sAgaropame bhavati se padayAnA madhyAtamA mAga aghi sAgarAyama pramANa che. ahIM tejalezyAnI je A sthiti batAvela che te vimAnika devAnI apekSAo jANavI joIe. kemake, saudharma ane IzAna svarganA devonI jaghanya ane utkRSTa sthiti eTalI che saudharma svarganA devenI jaghanya sthiti eka pApamanI tathA IzAna svarganA devonI eka popamathI ghaDIka vadhu che. tathA A bane svargomAM utkR sthiti kramazaH sAgaropama tathA ethI thoDI vadhu be sAgaropamanI che. e ja rIte bhavanapati ane vyaMtara devonI jaghanya sthiti dasa hajAra (10000) varSanI che. tathA bhavana, patinI utkRSTa sthiti eka sAgaropamathI adhika che. ane vyaMtaranI eka palyopama pramANa che. jyotiSI devonI eka palyopamanA AThamA bhAga pramANa dhanya sthiti che. tathA eka lAkha varSa adhika eka palyopama pramANe utkRSTa sthiti che. AthI jinadeva nikAnI jeTalI utkRSTa ane jaghanya sthiti ahIM uttarAdhyayana sUtra:4 Page #669 -------------------------------------------------------------------------- ________________ priyadarzinI TIkA a. 34 sthitidvAranirUpaNam' apazastalezyAnAM sthitirvarNitA / atha prazastalezyAnAM sthitiM pradarzayan prathama tejolezyA-sthitimAhamUlam-dasavAsasahassAe, teUe ThiI jahanniyA hoi / dunnudahI palioma asaMkhabhAgaM ca ukkosA // 53 // chAyA--dazavarSasahasrANi, tejasaH sthiti ghanyikA bhavati / dvA vudadhI palyopama asaMkhyabhAgaM ca utkRSTA // 53 // TIkA--'dasavA sasahassAe' ityAdidazavarSasahasrANi tejasaH tejolezyAyAH, jaghanyikA jaghanyA, sthiti bhavati / yahAM kahI gaI hai vahIM sthiti una 2 nikAyoM meM tejolezyA kI jaghanya utkRSTa sthiti jAnanI cAhiye // 52 // isa prakAra yahAM taka aprazasta lezyAoM kI sthiti kahI gaI hai| aba prazastalezyAoM sthiti kA varNana kiyA jAtA hai / usameM sarva prathama tejolezyA kI sthiti dikhalAI jAtI hai-dasavAsasahassAe' ityAdi / anvayArtha-(dasavAsasahassAe-dazavarSasahasrANi ) dasa hajAra ( 10000 ) varSa kI ( teue-tejasaH) tejolezyA kI (jahaniyA ThiI hoI-jaghanyikA sthitiH bhavati ) jaghanyasthiti hai / tathA (paliopama asaMkhabhAgaM ca dunnudahI ukkosA-palyopamAsaMkhyeyabhAgaM ca dvau uddhI utkRSTA ) palyopama ke asaMkhyAtaveM bhAga se adhika do sAgara pramANa utkRSTAsthiti hai / isa gAthA dvArA nikAya ke bheda kI vivakSA na karake hI lezyA kI sthiti kahI gaI hai| yahAM daza hajAra varSa tejolezyA kI batAvavAmAM Avela che teja sthiti che te nikAmAM tejalezyAnI jaghanya utkRSTa sthiti jANavI joIe. pAparA A pramANe ahIM sudhI aprazasta lezyAonI sthiti kahevAmAM Avela che. have prazasta lezyAonI sthitinuM varNana karavAmAM Ave che. emAM sarva prathama tazyAnI sthiti bhAvAmAM Ave che-" dasavAsasahassAe tyA ! __manvayArtha-dasavAsahassAe-dazavarSasahasrANi 4sa // 2 (10000) varSanI teue-tejasaH vezyAnI jahanniyA ThiI hoI-jaghanyikA sthiti bhavati dhanya sthiti cha. tathA paliovamaasaMkhabhAgaM ca dunnudahI-palyopamAsaMkhyeyabhAgaM ca dvau udadhI 5cyApamanA manyAtamA mAthI madhira me sAgara pramANu aSTa sthiti che. A gAthA dvArA nikAyanA bhedanI apekSAe ja lezyAnI sthiti kahevAmAM Avela che. ahIM dasa hajAra (10000) varSanI telerayAnI uttarAdhyayana sUtra : 4 Page #670 -------------------------------------------------------------------------- ________________ kara uttarAdhyayanasUtre dvAvudadhI-dve sAgaropame, palyopamAsaMkhyeyabhAgaM ca palyopamAsaMkhyeyabhAgAdhike dve sAgaropame ityarthaH, utkRSTA sthitiH| anayA gAthayA nikAyabhedamanaGgIkRtyaiva lezyAsthitiruktA, iha ca dazavarSasahasrANi tejolezyAyA jaghanyA sthitirabhihitA, prakramAnurUpeNa tu kApotalezyAyA utkRSTA sthitiH saivAsyAH samayAdhikA pAmoti paraMtu-prazastalezyA sthiti varNanopakrame iha kApotalezyAyA aprazastatvAt tatpakramo'nAhata itibodhyam // 53 // padmAyAH sthitimAha-- mUlam-jo teUe ThiI khallu, ukkosA sA u samayamabbhahiyA / jahannaNaM pamhAMe, desa muhattAhiyAi ukkosI // 54 // chAyA-yA tejasaH sthitiH utkRSTA sA tu samayAbhyadhiko / jaghanyena padmAyAH, daza tu muhUrtAdhikAni utkRSTA // 54 // TIkA--'jA teUe ThiI khalu' ityAdiyA tejasaH-tejolezyAyAH, khalu utkRSTA sthitiH, sA tu saiva samayAbhyadhikA padmAyA jaghanyena sthitiH| daza tu-dazaiva prastAvAt sAgaropamANi, muhUrtAdhikAni jaghanya sthiti / prakaraNa ke anusAra to kApotIlezyA kI jo utkRSTa sthiti kahI gaI hai vahI eka samaya adhika isakI sthiti honI cAhiye thI parantu prazastalezyA kI sthiti ke varNana ke upakrama meM kApotalezyA ko aprazasta honekI vajahase vaha krama yahAM svIkAranahIM kiyA gayA hai| padmalezyA kI sthiti isa prakAra hai-'jA teUe' ityaadi| anvayArtha (jA-yA) jo (teUe-tejasaH) tejolezyA kI (khalukhalu) nizcaya se ( ukkosA ThiI-utkRSTA sthitiH ) utkRSTasthiti hai (sA-sA) vahI ( samayamabhahiyA-samayAbhyadhikA ) eka samaya adhika hokara (pamhAe-padmAyAH) padmalezyA kI ( jahanneNaM ThiI-jaghanyena jaghanya sthiti prakaraNa anusAra te kApita lezyAnI je utkRSTa sthiti kahevAmAM Avela che te eka samaya vadhu enI sthiti hovI joIe paraMtu prazastAnI sthitinA varNananA upakramamAM kApatalezyA aprazasta hovAne kAraNe ekama ahIM aMgIkAra karavAmAM Avela nathI paDyA pazyAnI sthiti 42nI cha-" jA teue" tyAhi ! bha-kyA-je-yA re teue-tejasaH tazyAnI khalu-khalu nizcayathI re ukAsA ThiI-utkRSTA sthitiH aSTa sthiti chete samayamabbhahiyA-samayAbhyadhikA - samaya padhu badha ne pamhAe-padmoyAH 55 zyAnI jahanneNaM ThiI-jaghanyena sthitiH dhanya uttarAdhyayana sUtra:4 Page #671 -------------------------------------------------------------------------- ________________ priyadarzinI TIkA. a0 34 sthitidvAranirUpaNam antarmuhUrtAdhikAni utkRSTA sthitirbhavati, pUrvabhavakAlikAntarmuhUrtagrahaNAditibhAvaH iyaM ca jaghanyA sanatkumAre, utkRSTA ca brahmaloke, sanatkumAre brahmaloke ca etadAyuSkasaMbhavAt nanu yadohAntarmuhUrtamadhikamucyate, tarhi pUrvatrApi tadadhika kasmAnocyate? devabhavalezyAyA eva tatra vivakSitatvAt / uktaM hi-' teNa paraMvocchAmi, lesANa ThiI u devANaM' iti (47 gA.) evaM cehAntamuhUrtAdhikatvaM viruddhamiticenna, ___ abhiprAyAparijJAnAt atra hi mAguttarabhavalezyApi 'aMto muhuttami gae' itisthitiH ) jaghanyarUpa se sthiti hai / tathA isa padmamalezyA kI (ukkosA utkRSTA ) utkRSTa sthiti (muhuttAhiyAi dasa-muhUrtAdhikAni daza) antarmuhUrta adhika dasa sAgaropama pramANa hai| yahAM pUrvabhavakAlIna antamuhUrta kA grahaNakiyA gayA hai| jaghanya sthiti isa lezyA kI sanatkumAra nAmake tIsare devalokameM tathA utkRSTasthiti pAMcave brahmadevalokameM jAnanA cAhiye / kyoM ki sanatkumAra tathA brahmadevalokameM itanI Ayu hotI hai / zaMkA-yadi yahAM antarmuhUrta adhika sthiti utkRSTa kahate ho to pUrva meM vaha adhika kyoM nahIM kahI hai / kyoM ki vahAM bhI devabhavasaMbaMdhI lezyA kI hI vivakSA huI hai / " teNa paraM vocchAmi lesANa ThiI udevANaM" aisA pahile kahA hai / ataHyahAM antarmuhUrta adhika jo kahA hai vaha virUddha par3atA hai| uttara-aisA nahIM kahanA cAhiye kAraNa ki isa prakAra kahane kA kyA abhiprAya hai yaha tuma samajhe nahIM ho / yahAM pUrvabhava evaM uttarabhava sthiti cha tathA mA vezyAnI ukkosA-utkRSTA utkRSTa sthiti muhuttAhiyAi dasa-- muhurtAdhikAni dazahasa mantamuhUta madhi sAgareza5ma pramANa che.mahI pUrva mIna aMntamuhane grahaNa karavAmAM Avela che. A vezyAnI jaghanya sthiti zrI sanakumAra nAmanA trIjA devalokamAM tathA utkRSTa sthiti pAMcamAM brahmadeva lokamAM jANavI joIe. kemake sanakumAra tathA brahmadevalokamAM eTalI Ayu hoya che. zaMkA-je ahIM aMntamuhUrta adhika utkRSTa kahe che te pUrvamAM te adhika kema kahI nathI ? kemake, tyAM paNa devabhava saMbaMdhI lezyAnI ja vivakSA thA cha, " teNa paraM vocchAmi lesANa ThiI u devANaM " mAvu 5ai 4 cha. AthI ahIM aMtamuhUrta adhika je kahela che te virUddha dekhAya che. - uttara-A vAta barAbara nathI. kAraNa ke, amAre kahevAne abhiprAya tame samajyA nathI. ahIM pUrvabhava ane uttarabhavanI vezyA uttarAdhyayana sUtra:4 Page #672 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 654 uttarAdhyayanasUtre vakSyamANaSaSTitamagAthoktavacanAddevabhasaMbandhinyeveti pradarzanArthamevamuktamiti na virodha iti bhAvaniyam // 54 // zulkalezyAyAH sthitimAha-- mUlam-jA pamhoe ThiI khalu ukkosA sA u smymbhhiyaa| jahanneNaM sukAe, tettIsa muhuttamabbhahiyA // 55 // chAyA-yA padmAyAH sthitiH khalu, utkRSTA sA tu samayAbhyadhikA / jaghanyena zulkAyAH, trayastriMzat muhUrtAbhyadhikA // 55 // TIkA-'jo pamhAe ThiI khalu' ityAdi-- yA pAyAH pAlezyAyAH, khalu utkRSTA sthitiH, sA tu=saiva samayAbhyadhikA zuklAyA jaghanyena sthiti bhavati / trayastriMzat sAgaropamANi, muhUrtAbhyadhikAni=antarmuhUrtAbhyadhikAni utkRSTo sthiti bhavatItyarthaH / kI lezyA bhI "aMto muhuttamigae " isI adhyayana kI (60) sAThavIM gAthA ke anusAra devabhavasaMbaMdhi hI hai isa bAta ko dikhalAne ke liye aisA kahA gayA hai| ataHisameM koI virodha nahIM hai| isa viSaya ko Age calakara sAThavIM gAthA meM svayaM sUtrakAra spaSTa kareMge ataHyahAM nahIM kiyA hai // 54 // zuklalezyA kI sthiti dikhalAne ke liye satrakAra kahate hai-'jA pamhAe' ityaadi| ___ anvayArtha-( jA pamhAe ukkosA ThiI-yA padmAyAH utkRSTA sthitiH) jo padmalezyA kI utkRSTasthiti hai ( samayamabhahiyA sA-samayAbhyadhikA sA) eka samaya adhika vahI sthiti (sukkAe-zuklAyAH) zulkalezyA kI ( jahanneNaM-jaghanyena ) jaghanyarUpa se hai| ( tettIsa muha. 55 " aMto muhuttaMmigae" mA adhyayananI 10 bhI thA anusAra devabhava saMbaMdhI ja che. A vAtane batAvavA mATe ja A rIte kahevAmAM Avela che. AthI temAM keI virodha rahetuM nathI. A vAtane AgaLa cAlIne 60mI gAthAmAM svayaM sUtrakAra spaSTa karaze. tethI ahIM kahela nathI. 54 vezyAnI sthiti matAvA bhATe sUtra4124 cha-"jA pamhAe" tyA ! bha-kyA-jA pamhAe ukkosA ThiI-yA padmAyAH utkRSTA sthitiH 5 sezyAnI 2 48 sthiti cha samayamabhahiyA sA-samayAbhyadhikA sA me samaya madhi yo sthiti sukkAe-zukkAyAH zukha sezyAnI jahanneNaM-jaghanyena dhanya 35thI cha tettIsamuhattamaSbhahiyA-trayastriMzat muhUrtAbhyAdhikA tathA : mantaData madhi uttarAdhyayana sUtra : 4 Page #673 -------------------------------------------------------------------------- ________________ priyadarzinI TIkA a0 34 gatidvAranirUpaNam 655 asyAca jaghanyA sthiti lantike, utkRSTA tu sarvArthasiddhe, atraiva etAvadAyuSaH sadbhAvAt / / 55 / ukta sthitidvAraM sampratidazamaM gatidvAramAha mUlam - kiMvhA nIlA kAU, tinniM vi eNyAo ahammalesAo / - 10 eyAhi tihivi jIvo, duggaI uI // 56 // chAyA -- kRSNA nIlA kApotI, tisro'pi etA adharmAzyAH / etAbhistibhirapi jIvo, durgatim upapadyate // 56 // TIkA--' kiNhA ' ityAdi -- kRSNA, nIlA, kApotIca etAstisro'pi adharmalezyA:-adharmahetavolezyA adhalezyAH bhavanti, pApopAdAna hetutvAt / ataeva etAbhistibhirapi lezyAbhiH, " jIvo durgati - naraka tiryaggatirUpAm upapadyate = prAmoti // 56 // ttamambhahiyA - trayastriMzat muharttAbhyadhikA ) tathA eka antarmuhUrta adhika tettIsa sAgaropama pramANa zulkalezyA kI utkRSTa sthiti hai| isa lezyA kI jaghanya sthiti lAntaka devaloka meM hai tathA utkRSTa sthiti sarvArthasiddha meM hai / kyoM ki yahIM para itanI Ayu hai // 55 // navamasthiti dvAra kahA, aba dazavA~ gatidvAra kahate haiM- jisameM prathama azubha lezyA kI gati kahate haiM-' kiNhA ' ityAdi / anvayArtha - ( kiNhA nIlA kAU-kRSNA nIlA kApotI) kRSNalezyA nIlalezyA tathA kApotIlezyA (eyAo tini ahammalesAo-etAH tisraHadharmA lezyAH) ye tIna adharmakI hetu honese adharmalezyA haiM, kyoM ki ye pApake upArjanameM hetu hotI haiN| isIliye ( eyAhi tivihivi jIvo duggaiM ubavajaI - etAbhiH tisRbhiH api jIvaH durgatim upapadyate ) tetrIsa sAgaropama pramANa zukala lesyAnI utkRSTa sthiti che. A lezyAnI jaghanya sthiti lAntaka devalokamAM che, tathA utkRSTa sthiti sarvAsiddhamAM che, kemake, tyAMja eTalI Adhu che. pA navam' sthitidvAra kahyu, have dasamuM gatidvAra kahe che. prathama azubha sezyAnI gatine uDe che - " kivhA " dhatyAhi ! anvayArtha - kiNhA nIlA kAU - kRSNA nIlA kApotI pR'SNu lezyA, nIsa sezyA tathA ayotI lezyA eyAo tinni ahammalesAo - etAH tisraH adharmA lezyAH e traNa adharmanA hetu hovAthI adhama lesyA che kemake, e upAdAnamAM hetu hoya che. A Ara eyAhitividhi vi jIvo duggaI uvavajjaI - etAbhiH tisRbhiH api jIvaH durgatim upapadyate sA RNu zyAmAthI yukta lava bharIne durgatimAM uttarAdhyayana sUtra : 4 Page #674 -------------------------------------------------------------------------- ________________ uttarAdhyayanasUtre mUlam-teU pamhA sukA; tinnivi eyAo dhammalesAo / eyAhiM tihivi jIvo, su~gaI uvavajaI // 57 // chAyA--tejaH padmA zulkA tisro'pi etA dharmalezyAH / etAbhistimRbhirapi jIvaH, sugatim upapadyate // 57 // TIkA--'teU pamhA' ityAdi-- tejaH, padmA, zulkA, etAstisro'pi dharmalezyAH dharmahetavo lezyA dharmalezyAH bhavati / ataeka-etAbhistimRbhirapilezyAbhi jIvaH sugati-devamanuSyagatilakSaNAM, muktiM vA, upapadyate-mApnoti // 57 // uktaM gatidvAram / idAnimekAdazamAyu rimAha, tatra cAvazyaM jIvo yallezyAvarampadyate, tallezyAvAneva san mriyate, tatra ca janmAntara bhAvilezyAyAH prathamasamaye ina tIna lezyAoMse yukta jIva mara kara durgatimeM utpanna hotA hai| narakagati evaM tiryaJca gati ye do durgatiyAM haiM / ina adharmalezyAoMse yukta jIva marakara ina gatiyoMmeM janma letA hai // 56 // aba zubha lezyA kI gati kahate haiM-'teja' ityAdi / anvayArtha-(teU pamhA sukkA eyA tinnivi dhammAlesAo-tejaH padmA zulkA etAHtistrAapi dharmalezyAH) tejolezyA, padmalezyA, zalkalezyA, ye tIna lezyAe~ haiM arthAt dharma kI hetu bhUta haiN| isaliye (eyAhi tihivi - etAbhiHtimRbhiH ) ina tInoMse yukta jIva marakara (sugaiMsugatima ) acchIgatimeM - manuSyagatimeM devagatimeM - athavA muktimeM (uvavajjai-upapadyate ) jAtA hai / 57 // gati dvAra kaha diyA gayA hai / aba gyArahavAM dvAra jo Ayu dvAra hai vaha kahA jAtA hai / jIva jina lezyAoM meM utpanna hotA hai unhIM utpanna thAya che. naraka gati ane tiryaMcagati A be durthatI che. A adhama lezyAothI yukta jIva marIne e gatiyAmAM janma le che. padA ve zubhavezyAnI gati 4 cha-" te u"tyA ! sankyAtha teU pamhA sukkA eyA tinni vi dhamma lesAo-tejaH padmA zuklA etAH tisraH api dharma lezyAH tanazyA, 5vezyA, zuta vezyA traya dozyAyAdhama zyAmache. tathA dhamanI tubhUta che. 21 22 eyAhi tihivietAbhiH tisRbhiH thI yuzta 71 bharAna sugaiM-sugatim sArI gtimaaNmanuSya gatimAM-devagatimAM athavA muktimAM jAya che. pachA gatikAra kahevAI gayela che. have agyAramuM dvAra je AyudvAra che te kahevAmAM Ave che. jIva je vezyAomAM utpanna thAya che. eja vezyAo uttarAdhyayana sUtra:4 Page #675 -------------------------------------------------------------------------- ________________ priyadarzinI TIkA a0 34 AyurinirUpaNam 657 parabhavAyuSa udayaH?, Ahozcit caramasamaye?, anyathA vA? iti saMdehApanodanAtha gAthAtrayamAha-- mUlam-lesAhiM savAhi, paMDhame samayaMmi pariNayAhiM tu| na hai kassaI uvAo, 'pare bhave asthi jIvassa // 50 // chAyA--lezyAbhiH sarvAbhiH, prathame samaye pariNatAbhistu / na khalu kasyApi upapAdaH, pare bhave asti jIvasya // 58 / / TIkA--'lesAhiM' ityAdi-- sarvAbhiH-pamDirapi, lezyAbhiH, tatpatipattikAlApekSayA prathame samaye, pariNatAbhiH-AtmarUpatayA utpannAbhirupalakSitasya kasyApi jIvasya pare bhave-anyasmin janmani, upapAdaH ityAdau lakSaNe tRtIyA / tu zabdaH pAdapUraNe vartate // 58 // lezyAoM vAlA hokara maratA hai / isa para yaha prazna upasthita hotA hai ki kyA janmAntara meM honevAlI lezyA ke prathama samaya meM parabhava kI Ayu kA udaya hotA hai athavA caramasamaya meM udaya hotA hai / athavA nahIM hotA hai ? isa prakArake saMdeha ko dUra karane ke liye sUtrakAra tIna gAthAoM ko kahate haiM-'lesAhiM' ityAdi / __ anvayArtha-(paDhame samayaMmi pariNayAhiM savvAhiM lesAhi-prathame samaye pariNatAbhiHsarvAbhiAlezyAbhiH) lezyAoM kI pratipattikA jo kAla hai, usa kAla kI apekSA se prathama samaya meM pariNata hue una samasta lezyAoM se yukta hue ( kassai jIvassa-kasyApi jIvasya ) kisI bhI jIva kI (parebhave-parabhave ) anya bhava meM (uvavAo na-upapAdAna) utpatti nahIM hotI hai / / 58 // vALA banIne mare che. A upara e prazna upasthita thAya che ke, kayA janmAMtaramAM thavAvALA lazyAnA prathama samayamAM parabhavanI Ayune udaya thAya che. athavA to carama samayamAM udaya thAya che. athavA to thatuM nathI. A prakAranA saMdehane dUra karavA mATe sUtrakAra traNa gAthAo kahe che-- " lesAhi" tyA ! sanyAtha-paDhame samayaMmi pariNayAhiH savvAhiM lesAhiH-prathame samaye pariNatAbhiH sarvAbhiH lezyAbhiH vezyAmAnI pratipattinAre te nI apekSAthI prathama samayamAM pariNata thayela e samasta lesyAothI yukta thayela kassai jIvassa-kasyApi jIvasya cha pachu nI pare bhave uvavAo na hoiparabhave upapAdaH na bhavati anya sabhA utpatti thatI nathI. // 5 // u0 83 uttarAdhyayana sUtra :4 Page #676 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 358 uttarAdhyayanasU mupalakSaNam tasya tiSThato'pi sayogasya IryAyAH saMbhavAt saMyogatAvasthA kevalino'pi sUkSmasaMcArAH santi / tadIryApathikaM karma kIdRzam ? sukhasparza sukhayatIti sukhaH sukhakArItyarthaH, tAdRzaH sparzaH - AtmapadezaiH saha saMzleSo ya tattathA, dvisamayasthitikam = dvau samayau yasyAH sA dvisamayA, dvisamayA sthi ryasya tat tathA, tadadhikasthiteH kaSAyapratyayatvAt / tat = dvisamaya sthitikaM prathama samaye baddhasvasya sparzanAyAdhInakRtaM, adhInakaraNAt spRSTamapi dvitIye sama tadvaddhaM spRSTaM veditaM kAyenAnubhUtaM tRtIyasamaye nirjIrNa-parizATitaM, niSkapAyara uttarakAlasthiterabhAvo vartate / uttarakAle sakaSAyasya bandho bhavati paraM ke 9 meM rahatA hai tabataka vaha IryApathika karma kA baMdha karatA hai| Iza kA artha gati hai / isakA jo mArga hai vaha IryApatha hai / isa pa meM jo baMdha hotA hai vaha airyApathika hai / mArga yahA~ upalakSaNa hai / sthi rahane para bhI sayogI ke IrSyA kI saMbhAvanA hai / kyoM ki sayogatAvasa meM kavalI ke bhI sUkSmasaMcAra hote haiM / ( suipharisayaM dusamaya ThiiyaM padamasamae baddhaM biiyasamaye veiyaM tayasamae nijjiNaM taM baddhaM puDhaM udIri veiyaM nijjiNaM seyAle akammAya bhavai - sukhasparzaM dvisamayasthiti tat prathamasamaye baddhaM dvitIyasamaye veditaM tRtIyasamaye nirjINaM ta baddhaM spRSTaM udIritaM veditaM nirjINaM eSyakAle akarmAcApi bhavati ) ya pathika karma sukhakArI sparzavAlA hotA hai / arthAt AtmapradezoM sAtha isakA jo baMdha hotA hai vaha duHkhadAyI nahIM hotA hai| isa sthiti do samaya kI hotI hai-adhika samaya kI sthiti nahIM hotI hai kAraNa ki adhika samaya kI sthiti karma kI kaSAya ke saMbaMdha sudhI te Iyopathika kA baMdha kare che. IryA zabdanA artha gati che. tene je mAga che te karyApatha che. A irSyApathamAM je aMdha thAya che te graMthi che. mArga ahI' upalakSaNa che. sthita rahevA chatAM paNa sarcagInI IrSyAne sa'bhAvanA che. kemake sayeAgatAvasthAmAM kevaLIne paNa sUkSma saMcAra thata rahe che. suhaphAsiyaM dusamayapaThiiyaM taM paDhamasamae baddhaM vIiyasamaye veiyaM taiyasama nijjiNNaM taM baddha puThThe udIrayaM veiyaM nijjiNNaM seyAle akammAya bhavai - sukhampaH dvisamayasthitikaM tat prathamasamaye baddha dvitIyasabhaye veditaM tRtIyasamaye nirji yatkAle akarmA cApi bhavati mA ryApa urbha sukhAhArI sparza vANa hAya che. arthAta AtmapradezeAnI sAthe tenA je madha thAya che te duHkhadAya hAtA nathI tenI sthiti e samayanI hAya che. vadhAre samayanI sthiti haiAta nathI. kAraNake adhika samayanI sthiti kamanI kaSAyanA sabadhathI thAya / uttarAdhyayana sUtra : 4 Page #677 -------------------------------------------------------------------------- ________________ priyadarzinI TIkA. a. 29 prema-dveSa-mithyAdarzanaphalavarNanam 71 359 lino na bhavati / tadeva gunaH strakAro bhrAntinivAraNArthamAha-taM baddhaM' ityAdi / tatazca-tat-IryApathikaM karma kevalino, baddhaM-jIvapradezaiH zliSTam AkAzena ghaTavat tathA spRSTaM-masRNamaNikUDayApatitazuskasthUlacUrNavat / anena vizeSaNadvayena kevalino hi nidhattanikAcitAvasthayorabhAva ityuktam / udIritam udayaprApta sat , veditaM-tatphalasukhAnubhavanena anubhUtam , kevalino hi udIraNA na bhavati / tato nijINaM kSayamupagatam , tataH eSyatkAle AgAmini kAle, akarmAkarmarahitazcApi bhavati / / 71 / / sU0 // zailezImupalabhyAkarmatA syAditi zailezyakarmatAdvAre arthato vyakhyAtuM dvi saptatitamabhedamAha mUlam-aha AuyaM pAlaittA aMto muhattaddhAvasesAue joganirohaM karemANe suhamakiriyaM appaDivAiM sukajjhANaM jhAyamANe tappaDhamayAe maNayogaM niraMbhai, vaiyogaM niraMbhai, kAyajogaM hotI hai| vaha kaSAya yahAM nahIM hai / Ipithika karma prathama samaya meM jIva bAMdhatA hai aura dvitIya samaya meM usakA vedana karatA hai tathA tRtIya samaya meM usakI nirjarA kara detA hai / isa taraha yaha IryApathika karma kevalI ke sAtha AkAza se ghaTa kI taraha baddha-zliSTa hotA hai tathA spRSTa hotA hai arthAt jisa prakAra cikane maNiyoM se nirmita bhIta para zuSka dhUli kA saMparka rahatA hai usI taraha kevalI kI AtmA se isa IryApatha karma kA mAtra saMparka rahatA hai-nidhatta nikAcita baMdhavAlA nahIM hotA hai| kevalI bhagavAn jaba yaha udaya meM AtA hai taba sukhAnubhavanarUpa phala se isakA vedana karate hai| kevaliyoM ke udIraNA baMdha nahIM hotA hai| vedana ke bAda yaha nirjIrNa ho jAtA hai / ataH kevalI AgAmIkAla meM isa taraha karmarahita ho jAte haiM // 71 // je kaSAya tyAM hotA nathI. Ipathika karma prathama samayamAM jIva bAMdhe che ane bIjA samayamAM tenuM vedana kare che. tathA trIjA samayamAM tenI nirjarI karI de che. A pramANe A iryApathika kama kevaLInI sAthe AkAzathI ghaTanI mAphaka baddha-liSTa hoya che. je pramANe cikaNA maNIthI nirmita bhIMta upara zaka dhULane saMparka rahe che. e ja pramANe kevaLInI AtmAthI nikAcita baMdhavALA detA nathI. kevaLa bhagavAna jyAre e udayamAM Ave che tyAre sukhAnubhavana rU5 phaLathI tenuM vedana kare che. kevaLIne udIraNA baMdha thata nathI. vedananA pachI te nirjINa thaI jAya che. AthI kevaLI AgAmI kALamAM A pramANe karma rahita thaI jAya che. 71 uttarAdhyayana sUtra :4 Page #678 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 660 uttarAdhyayanasUtre mAyurgataM bhavati, arthAt - kSINaM bhavati, maraNakAle hi tiryazco manuSyAzca vartamAne tiryagbhave manuSyabhave vA antarmuhUrta devalezyAM gRhNanti / devatvaM nArakatvaM vA prAptAnAM jIvAnAM devalezyAyA narakalezyAyA antarmuhUrtAyuSaH prAgbhavetiryagbhavarUpe eva kSINatvAditibhAvaH / yadA devA nArakA vA pazcendriyatiryagbhavaM narabhavaM vA prAptuvanti, tadA devA devalezyAyA antarmuhUrtAvazeSamAyurgRhItvA tiryagbhavaM narabhavaM vA gacchanti evaM nArakA apIti // 60 // adhyayanArthamupasaMharan upadezamAha- mUlam -- tamhA aiyAsi leMsANaM, aNubhAve vidyANiyA / appasasthAo varjittA, pasatyAMo'hiTThieM muNi ttibemi // 61 // 99 12 chAyA - tasmAd etAsAM lezyAnAm, anubhAvAn vijJAya / aprazastAH varjayitvA prazastA adhitiSThenmuniriti bravImi // 61 // kI sarva prathama antarmuhUrtta pramANa Ayu naSTa ho jAtI hai| kyoM ki maraNa kAla meM tiryaJca evaM manuSya vartamAna tiryaJcabhava meM athavA manuSyabhava meM antarmuharttataka devalezyA athavA narakalezyA ko prApta karate haiM / arthAt devabhava tathA naraka bhava ko prApta jIvoM kI devalezyA athavA narakalezyA kI antarmuhUrta pramANa Ayu tiryagbhavarUpa tathA manuSya bhavarUpa pahile ke bhava meM hI naSTa ho jAtI hai / jisa samaya deva athavA nArakI paMcendriya tiryagbhava athavA narabhava prApta karate haiM usa samaya deva devalezyA kI anta muhUrta pramANa avaziSTa Ayu grahaNa karake tiryagbhava athavA narabhava ko prApta karate haiM / isI taraha nArakiyoMke viSaya meM bhI samajhanA cAhiye // sarva prathama aMtarmuhUta pramANu Ayu naSTa thaI jAya che. kemake, maraNu kALamAM tiyaca ane manuSya vartamAna tiryaMca bhavamAM athavA manuSya bhavamAM aMta muhUrta sudhI devalezyA athavA naraka lezyAne prApta kare che. arthAta devabhava tathA naraka bhavane prApta jIveAnI devalezyA athavA naraka lezyAnI aMtarmuhUta pramANu Ayu tiya "ca bhavarUpa tathA manuSya bhavarUpa pahelAnA bhavamAM ja naSTa thaI jAya che. je samaye deva athavA nArakI paMcendriya tiya cabhava athavA narabhava prApta kare che. e samaye deva devalezyAnI aMtarmuhUta pramANu ApyuM grahaNa karIne tiryaMcabhava athavA narabhavane prApta kare che. Aja pramANe nArakriyAnA viSayamAM paNu samajavu joIe. 56nA uttarAdhyayana sUtra : 4 Page #679 -------------------------------------------------------------------------- ________________ priyadarzinI TIkA a0 34 adhyayanopasaMhAraH samAptizca TIkA--'tamhA' ityAdi--- yasmAd etA lezyA apazastAH prazastAzca bhavanti, tasmAd etAsAM lezyAnAM= kRSNAdInAM SaNNAM lezyAnAm , anubhAvAn-uktarUpAn , vijJAya, muniH sAdhuH, aprazastA durgatipApikAH, varjayitvA prazastA:mugatimApikA lezyo, adhitiSThet bhAvapratityA''zrayet / iti bravImi-prAg vyAkhyAtametat / / 61 // iti zrI vizvavikhyAta-jagadvallabha-prasiddhavAcaka-paJcadazabhASAkalita-lalitakalApAlApaka-pravizuddhagadyapadyanaikagranthanirmApaka-vAdimAnamardaka-zrIzAhU chatrapati-kolhApurarAjapradatta-" jainazAstrAcArya"-padabhUSitakolhApurarAjaguru-bAlabrahmacAri-jainAcArya-jainadharmadivAkara -pUjyazrIghAsIlAlabativiracitAyAm "uttarAdhyayanasUtrasya" priyadarzinyAkhyAyAM vyAkhyAyAm 'lezyA nAmakaM / catustriMza ttamamadhyayana-sampUrNam // 33 // __ aba adhyayana kA upasaMhAra karate hue sUtrakAra zubhalezyA kI prApti ke liye upadeza kahate haiM-'tamhA' ityAdi / ___ anvayArtha--jisa kAraNa ye lezyAe~ aprazasta tathA prazasta hotI hai (tamhA-tasmAt ) isa kAraNa (eyAsi lesANaM-etAsAM lezyAnAma) ina kRSNa Adi lezyAoM ke ukta rUpa (aNubhAve viyANiyA-anubhAvAn vijJAya ) anubhAvoM ko jAnakarake ( muNI-muniH ) sAdhu (appasasthAo-aprazastAH)durgatiprApaka ina lezyAoM ko (vajjittA-varjayitvA) chor3akara (pasatthAo'hihie-prazastAH adhitiSThet ) prazasta-sugati prApaka tejaHpadma zulka ina lezyAoM ko prAptakare (ttibemi-iti bravImi) ina padoM kA artha pahile kI taraha jAnanA cAhie // 61 // coMtIsavAM adhyayana saMpUrNa // 34 // have adhyayanane upasaMhAra karatAM sUtrakAra zubhalezyAnI prAptinA bhATa apaheza 4 cha-" tamhA " tyAha! anvayArtha-je kAraNe A vezyAo aprazasta temaja prazasta hoya cha tamhA-tasmAt se 4.2 eyAsi lesANaM-etAsAM lezyAnAm // 0 mAhi vezyAmAnA 435 aNubhAve viyANiyA-anubhAvAn vijJAya manubhAvAna banAne muNI-muniH sAdhu appasatthAo-aprazastAH dugatimai as nA2 vI vezyA. bhAna vajjittA-varjayitvA choDIne pasatthAo'hiTie-prazastAH adhitiSThetU prazasta sugatimAM laI janAra teja, padma, zukala A vezyAone prApta kare riMga iti bravImi mA pahonI 5inI mA34 ngii devAne. // 11 // uttarAdhyayana sUtranuM cetrIsamuM adhyayana samApta 34 uttarAdhyayana sUtra:4 Page #680 -------------------------------------------------------------------------- ________________ ||ath pnyctriNshttmmdhyynm|| uktaM catustriMzattamamadhyayanam adhunA'nagAramArgagatinAmakaM paJcatriMzattamamadhyayanaM prArabhyate / asya ca tena sahAyamabhisambandhaH - pUrvAdhyayane lezyA uktAstAsvaprazastA varjayitvA prazastA evAzrayaNIyA ityupadiSTam tacca bhikSuguNadhArakena muninA kartRzakyam , ato bhikSuguNaparijJAnArthamidamanagAramArgasya tatphalarUpAyAstadgatezca bodhakamadhyayanaM procyate / anena sambandhena samAyAtasyaitasyAdhyayanasyAdau zrIsudharmAsvAmI jambUsvAminamAhamUlam--suNeha me egaggamaNA, maggaM buddhehi desiyaM / jamAyaraMto bhikkhU , dukkhANaMtakare bhave // 1 // tIsavAM adhyayana prAraMbha-- cotIsavAM adhyayana samApta huaa| aba tIsavAM adhyayana kahate haiN| isa adhyayana kA nAma anagAramArga gati hai / isakA pUrva adhyayana ke sAtha saMbaMdha isa prakAra hai-pUrva adhyayana meM lezyAoM ke aprazasta aura prazasta, isa taraha do bheda kahe gaye haiM aura aisA kahA hai ki aprazasta lezyAoM kA parityAga kara prazasta lezyAoM ko dhAraNa karanA caahiye| parantu ina prazasta lezyAoM kA AzrayaNa jo AtmA bhikSu guNa kA dhAraka hogA vahI kara skegaa| ataH bhikSu ke guNoM ko kahane ke liye aba sUtrakAra isa adhyayana kA prAraMbha karate haiN| yahAM sudharmAsvAmI zrI jambUsvAmI se kahate haiM-'suNeha' ityAdi / / pAMtrIsamA adhyayanano prAraMbha cetrIsamuM adhyayana kahevAI gayuM che, have pAMtrIsamA adhyayanane prAraMbha thAya che. A adhyayananuM nAma anAgAra mArgagati che. cotrIsamA adhyayananI sAthe A adhyayanane saMbaMdha A prakArane che-cetrIsamA adhyayanamAM lezyAonA prazasta ane aprazasta A prakAranA be bheda batAvavAmAM Avela che ane ema kahyuM che ke, aprazasta lezyAone parityAga karIne prazasta lezyAone dhAraNa karavI joIe. paraMtu e prazasta lezyAono Azraya je AtmA-bhikSuguNa dhAraka haze eja karI zakaze eTale bhikSunA guNone batA. vavAne mATe have sUtrakAra A adhyayanane prAraMbha kare che. ahIM sudharmAsvAmI sambhUsvAmIna 4 cha-" suNeha" tyAha! uttarAdhyayana sUtra:4 Page #681 -------------------------------------------------------------------------- ________________ priyadarzinI TIkA. a0 35 bhikSuguNavarNanam chAyA - zrRNuta me ekAgramanasaH, mArga buddhe dezitam / yamAcaran bhikSuH, duHkhAnAmantakaro bhavati // 1 // TIkA -' suNeha me ' ityAdi 663 he jambU ! yUyam ekAgramanasaH = ananyacittAH santaH, buddhaiH yathAvasthitabastutattvavidbhiH, tIrthaMkara gaNadharairityarthaH, dezitam = arthataH sUtratazca pratibodhitaM mArga= mokSasya mArga, me= mama kathayataH samIpe zrRNuta / yaM mArgam, Acaran = AsevamAnaH bhikSuH =anagAraH, duHkhAnAM = zarIramAnasAnAm, antakaraH = atyantavinAzako bhavati / sakalakarmanirmUlanena sakaladuHkhAtyantanivRtti lakSaNA muktiryadA sevanena bhikSo bhavati, taM mArge mayA kathyamAnaM zrRNutetyarthaH // 1 // tamevamArga darzayati- mUlam -- givAsaM pariccajja, parvajArmessie muNI / Ime sa~ge viyANijA, jehiM saMjaMti mANaMvA // 2 // chAyA - gRhavAsaM parityajya, pravrajyAmAzrito muniH, imAn saMgAn vijAnIyAt yaiH sajyante mAnavAH // 2 // anvayArtha - he jambU ! (egaggamaNA - ekAgramanasaH) ekAgramana hokara ( me - me) mujha se ( maggaM - mArgam) mukti ke mArga ko ( suNeha - zrRNuta ) suno| yaha mArga (buddhehi desiyaM - budvai: dezitam ) tIrthakara evaM gaNadharAdika devoM dvArA pratipAdita huA hai / ( jamAyaraMto bhikkhU dukkhANaMta kare bhave-yam Acaran bhikSuH duHkhAnAm aMtakaraH bhavati ) jisa mArga kA ArAdhana karanevAlA muni zArIrika evaM mAnasika samasta prakAra ke duHkhoM kA nAza karanevAlA hotA hai / arthAt isa mArga kA ArAdhana karane vAlA AtmA sakala karmoM kA nirmUlana se samasta duHkhoM ke atyaMta kSayasvarUpa mokSa ko prApta kara letA hai // 1 // anvayArtha-De 4bhyU egaggamaNA - ekAgramanasaH ekAgra mana thaIne me me bhArI pAthI magaM - mArga bhuti pathanA yA bhArga suNehaha-zrRNuta sAMbhaLe mA bhArga buddhehi desiyaM-buddhaH dezitam tIrtha 12 bhane gaNudharAhi devA dvArA pratipAdita thayeva che. jamAyaraMto bhikkhu dukkhANaMtakare bhave - yamAcaran bhikSuH duHkhAnAm aMtakaraH bhavati / bhAnu ArAdhana aranAra bhuni zArIri ane mAnasika samasta prakAranA du:khAne nAza karavAvALA mane che. arthAt A mArganuM ArAdhana karavAvALA AtmA saghaLA karmonuM nirmUlana ane saghaLA duHkhAnA kSaya svarUpa meAkSane prApta karI lye che. 515 uttarAdhyayana sUtra : 4 Page #682 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 664 uttarAdhyayanasUtre TIkA-'gihavAsaM paricaja ' ityAdi gRhavAsa gRhAvasthAnaM, parityajya parihRtya, pravrajyAM dIkSAm , AzritaH pratipannaH, muniH bhikSuH, imAn=pratipANiprasiddhatayA pratyakSarUpAn saMgAn=putrakalatrAdirUpAn , vijAnIyAtU=ete bhavahetava iti vizeSeNAvabudhyeta, jJAnasya ca viratiphalatvAt pratyAkhyAnaparijJayA pariharedityarthaH / saMgazabdArthamAha-'jehiM ' ityAdi / yaiH saMgairmAnavAH sajyante saMbadhyante jJAnAvaraNIyAdi karmabhirityarthaH / mAnavA ityupalakSaNam , anye'pi jantavaH sajyante iti tadarthaH // 2 // mUlam-taheva hiMseM aliyaM, cojaM abaMbhasevaNaM / icchAkAmaM ca lobhaM caM, saMjao parivajae // 3 // chAyA-tarthava hisAmalIkaM, cauryamabrahmasevanam / ___icchAkAmaM ca lobhaM ca, saMyataH parivarjayet // 3 // TIkA-'taheva ' ityAditathA-hiMsA-prANAtipAtarUpAm , alIkam-alIkavAda-mRSAvAdam , caurya aba sUtrakAra usI mArgako kahate haiM-'gihavAsaM' ityaadi| anvayArtha (gihavAsaM paricaja-gRhavAsaM parityajya) gRhasthAvAsameM rahanerUpa gRhavAsakA parityAga karake (pavajjAmassie-pravrajyAM AzritaH) dIkSA kA grahaNa kiyA huA (muNI-muniH) muni (ime-imAn ) ye pratyakSa meM dikhalAI par3ane vAle putrakalatra Adi ko (saMge-saMgAna ) parigraharUpa (viyANijjA-vijAnIyAt ) jAne-arthAt ye saba saMsAra ke hI hetu haiM aisA maane| (jehiM mANavA sajjaMti-yaiH mAnavAH sajyante) kAraNa ki inhIM ke saMbaMdha se yaha AtmA jJAnAvaraNa Adi karmoM se baMdhatA rahatA hai // 2 // ve sUtrA2 me bhAgane matAve che"gihavAsaM" tyA ! anvayArtha-gihavAsaM pariccajja-gRhavAsaM parityajya mahAvasthAna 35 upAsanA parityAga 4rIna pavajjAmassie-pravrajyAmAzritaH dIkSAne a5 42nA2 maNI-muniH bhuni ime-imAn mA pratyakSamA mAtA putra satra mAhina saMgesaMgAn pariyaDa 35 viyANijjA-vijAnIyAt naye. arthAt se saghaNA se sAranA tu3504 cha me mAne jehiM mANavA majjaMti-129 samanA sadhathI A AtmA jJAnAvaraNa Adi karmothI baMdhAtA rahe che. rA uttarAdhyayana sUtra:4 Page #683 -------------------------------------------------------------------------- ________________ priyadarzinI TIkA a0 35 bhi guNavarNanam 665 steyam, adattAdAnarUpam, abrahma sevanam - maithuna sevanam icchAkAmam - icchArUpaH kAmaH icchAkAmastam aprAptavastvAkA kSArUpaM, lomaM ca labdhavastunyAsaktirUpaM, anenobhayena parigrahaH sUcitaH, tataH parigrahaM cetyarthaH / saMyataH = bhikSuH privrjyet| 3 / mUlam - manoharaM ciMttaraM, maladhUveNa vAsiyaM / sakavADaM paMDurulloyaM, maNasAvi naiM patthare // 4 // chAyA - manoharaM citragRhaM mAlyadhUpena vAsitam / sakapATaM pANDurollocaM, manasA'pi na prArthayet // 4 // TIkA- 'magoharaM ' ityAdi bhikSuH, manoharaM = cittAkarSakaM, 'citta' ityArSatvAlluptadvitIyAntam, citraM = citrayuktam, tathA mAlyadhUpena - puSpamAlyairdhUpanezca vAsitaM - sugandhitaM, sakapATaM - kapATa tava ' ityAdi / " anvayArtha - ( taheva - tathaiva ) isI taraha (bhikkhU - bhikSuH ) bhikSu ( hiMsaM aliyaM-hisAM alIkam ) prANAtipAtarUpa hiMsA kA mRSAvAda kA ( cojjaM - cauryam ) caurI kA ( abaMbhasevaNaM - abrahmasevanam ) maithuna sevana kA ( icchAkAmaM - icchAkAmam ) icchArUpa kAma kA aprApta vastu kI AkAMkSA tathA ( lobhaM - lobham ) labdha vastu meM AsaktirUpa lobha kA ( parivajjae - parivarjayet) tyAga kare || 3 // 6 moharaM ' ityAdi / anvayArtha - -(bhikkhU - bhikSuH ) sAdhu ( manoharaM - manoharam ) mana ko haranevAlI - cittAkarSaka tathA ( cittaM - citraM ) citroM se yukta tathA ( malladhUveNa vAsiyaM - mAlyadhUpena vAsitam ) puSpamAlAoM evaM vividha taheva " tyAhi ! 66 anvayArtha-- taheva- tathaiva na pramANe bhikkhU bhikSu bhikSu hiMsaM aliyaMhisAM alIkam prAtipAta 35, hiMsAnA, bhRssaavaahne| cAjjaM caurya, thorInA, abaMbhasevaNaM-abrahmasevanam bhaithuna sevanano, icchAkAmaM - icchAkAmam 4627 35 amanA, aprApta vastunA sAkSAnA, tathA lobha- lobham samdha vastubhAM yAsati35 solano parivajjae - parivarjayet tyAga 42 // 3 // " maNoharaM " tyAhi ! anvayArtha --bhikakhU-bhikSuH sAdhu manoharaM - manoharam bhananu ra aranArI, zittA tathA cittaM citraM citrothI yukta, tathA puNya bhASAoo bhane vividha u0-84 uttarAdhyayana sUtra : 4 Page #684 -------------------------------------------------------------------------- ________________ uttarAdhyayanasUtre sahitaM, sakapATamiti vizeSaNaM jinakalpikApekSayA vijJeyam / pANDurollocazvetavastravitAnavibhUSitaM, gRha manasA'pi na prArthayet-manasA nAbhilaSet , vacasA na prArthayet , kiM punastatra tiSThediti bhAvaH // 4 // kimarthamevamupadizyate ? ityAzaGkhyAhamUlam-iMdiyANi u bhikkhussa, tArisammi uvsse| dukarAI nivAreuM, kAmarAgavivaDDaNe // 5 // chAyA-indriyANi tu bhikSoH, tAdRze upAzraye / duSkarANi nivArayituM, kAmarAgavivardhane // 5 // TIkA-'iMdiyANi ' ityAdi iha tu zabdo hetvarthe, tubhyataH, tAdRze kAmarAgavivardhane-viSayAnurAgavardhake, upAzraye indriyANi svasvaviSayebhyo nivArayituM pratinivartayitum , bhikSo rduSkarANi-duHsAdhyAni azakyAnItyarthaH // 5 // prakAra kA sugaMdhita dhUpoM se vAsita tathA (sakavADaM-sakapATam ) kibAr3ayukta yaha vizeSaNa jinakalpI kI apekSA se samajhanA cAhiye, tathA (paMDurulloyaM-pANDurollocam ) sapheda caMdovAse yukta aise (giham-gRham) ghara kI-upAzraya kI svapna meM bhI (na patthae-na prArthayet ) cAhanA na kare / aura na vacana se aise ghara kI yAcanA hI kare // 4 // aisA upadeza kyoM diyA jAtA hai so isameM kAraNa kahate haiM'iMdiyANi' ityaadi| anvayArtha-( u-tu) kyoM ki (tArisammi uvassae-tAdRze upAzraye) kAmarAga vardhaka aise upAzraya meM (bhikkhUssa iMdiyANi-bhikSoH indriyANi ) rahane vAle bhikSu kI indriyoM kA apane2 viSayoM se pradhAna sudhita dhUpAnI pAsavANA, tathA sakavADaM-sakapATa bhAu , m|| vizeSa pAnI mepekSAthI sabhA tathA paMDurulloya-pANDurollocamsa havAthI yuta sevA giham-gRham dhanI : upAzrayanI svapnAmA 5 na patthaena prArthayetU yAhunAna 42. athavA tApayanathI 5e savA gharanI yAyanAna 42 // 4 // A upadeza zA mATe ApavAmAM Ave che? AnuM kAraNa kahe cha-" iMdiyANi" tyA!i bha-kyAtha-u-tuma, tArissAmi uvassae-tAdRze upAzraye bhAgane padhAranAra sevA pAzrayamA bhikakhUssa iMdiyANi-bhikSoH indriyANi 2vAvA linI zandriyAna pAta potAnA viSayAthI nivAreu-nivArayituM vAmai dukarAI-duSkarANi sAre hInatAmA 5 cha. // 5 // uttarAdhyayana sUtra:4 Page #685 -------------------------------------------------------------------------- ________________ priyadarzinI TIkA a0 35 bhikSorvasatinirUpaNam tarhi kva kIdRze sthAne bhikSoH sthAtavyamityAzaGkyAha--- mUlam - susANe sunnagAre vA, rukkhamUle ve ikkeo / parikke parakaDe vA, vAsaM tatthAbhirAya // 6 // chAyA - zmazAne zUnyAgAre vA, vRkSamUle vA ekakaH / pratirikte parakRte vA, vAsaM tatrAbhirocayet // 6 // TIkA-' susANe ' ityAdi - zmazAne vA, zUnyAgAre = zUnyagRhe vA, vRkSamUle = vRkSatale vA, pratirikte- strIpazu -paNDakAdirahite vA, parakRte vA = pareNa = anyena svArtha niSpAdite ca, vA zabdaH samuccayArthakaH, bhikSuH ekakaH - rAgadveparahitaH san tatra zmazAnAdau vAsam = avasthAnam, abhirocayet=AkAikSet // 6 // , mUlam - phAsUyaimmi arNovA, itthIhiM aMgabhie / tattha saMkaSpee vAsaM, bhikkhU parame saMjae // 7 // chAyA - mAsu ke anAvAdhe, strIbhiranabhidrute / / tatra saMkalpayed vAsaM, bhikSuH paramasaMyataH // 7 // 667 ( nivAreuM - nivArayitum ) haTAne meM ( dukkarAI - duSkarANi ) bar3I kaThinAI par3atI hai // 5 // kaise upAzraya meM utaranA cAhiye so kahate haiM- 'susANe' ityAdi / anvayArtha - ( susANe sunnagAre vA rukkhamUle vA pairikke parakaDe vA rer areari abhiroyae zmazAne, zUnyAgAre vA vRkSamUle vA pratirikte, parakRte vA ekakaH tatra vAsaM abhirocayet ) bhikSu smazAna meM, zUnya gharameM, vRkSake mUla meM, pazupaMDaka Adi rahita sthAnameM athavA jo gRhasthoMne apane liye banAyA ho usameM rAgadveSarahita hokara rahane kI icchA kare || 6 // devA upAzrayAmAM utaravu leyotene aDDe che - " susANe " ityAhi ! anvayArtha - susANe sunnagAre vA rukkhamUle va pairikke parakaDe vA ikao - tatthavAsaM abhiroyae - zmazAne zUnyAgAre vA vRkSamUle vA pratirikte parakRte vA ekakaH tatra vAsaM Abhirocayet bhikSu smazAnamAM, zUnya gharamA, vRkSanI nIce pazu, pahuDe mAhithI rahita sthAnamAM, athavA je grahasthAe pAtAnA mATe banAvela hAya tevA sthAnamAM rAgadveSa rahita banIne rahevAnI icchA kare. // 6 // uttarAdhyayana sUtra : 4 Page #686 -------------------------------------------------------------------------- ________________ %3 - -- 668 uttarAdhyayanasUtre TokA-'phAsuyammi' ityAdi bhikSuH, paramasaMyataH san , yadvA-paramaH-pradhAnaH saMyataH, jinamArgamapanna ityarthaH, tasyaiva mokSamArga prativastunaH samyag yatnasaMbhavAditibhAvaH, mAsuke acittIbhUte, anAbAdhe avidyamAnAbAdhA AtmanaH pareSAM vA pIDA yatra tat anAbAdhaM tasmin , strIbhiH-upalakSaNatvAt pazupaNDakAdibhizva, anabhidrute anAkrAnte vA, etAdRze tatra pUrvagAthokte zmazAnAdau vAsam avasthAnaM saMkalpayet sam=samyak kalpayet kuryaat|| nanu 'pakaDe' iti vizeSaNaM kimarthaM proktamityAzaGkyAhamUlam-na seyaM gihAI kuThivajjA, neve annahi kArae / gihammasamArambhe, bhUyANaM dissae vaiho // 8 // chAyA-na svayaM gRhANi kurvIta, naivAnyaiH kArayet / gRhakarmasamArambhe, bhUtAnAM dRzyate vadhaH // 8 // TIkA-'na sayaM' ityAdigRhakarmasamArambhe gRhakarma-gRhaniSpatyartha karma iSTikAdisamAnayanAdikaM tasya 'phAsuthammi' ityaadi| anvayArtha--(paramasaMjae bhikkhU-paramasaMyataH bhikSuH ) sarvotkRSTa jinamArga kI ArAdhanA karane meM prayatnazAlI bhikSu (phAsuyammiprAsuke) ekendriyAdi prANirahita tathA ( aNAvAhe-anAbAdhe) svapara bAdhA rahita tathA ( itthIhiM aNabhidue-strIbhiH anabhidrute) strI pazu paMDaka Adi se rahita (tattha-tatra) usa niravadya upAzraya meM rAgadveSa rahita hokara (saMkappae-saMkalpayeta ) rahane kI icchA kare // 7 // pahale parakaDe ' jo vizeSaNa diyA gayA hai vaha kisa kAraNa se ? isa zaMkA ko nivAraNa karane ke liye kahate haiM-'na sayaM' ityAdi / anvayArtha-(gihakammasamArambhe bhUyANaM vaho dissae-gRhakarma " phAsuyammi" tyA ! mankyAtha-paramasaMjae bhikkhu-paramasaMyataH bhikSuH sarvotkRSTa chana bhAganI sArAdhanA 42vAmA prayatnazANI bhikSu, phAsuyammi-prAsuke sandriyAta prAli Dita tathA aNAvAhe-anAbAce s152nI mAyAthI ti, tathA isthihiM aNabhi due-strIbhiH anabhidrute khI, pazu, 54, mArithI 2Dita tattha-tatra se nirAupAzrayamai rAgadveSa 2Dita manAna saMkappae-saMkalpayetU 23pAnI 427. re. // 7 // pasai 2 " parakaDe " vizeSa mApeta che yA 412thI ? se za nivAraNa 4211 mATe 43 che-" na sayaM" tyA ? anvayArtha:-gihakammasamArabhme bhUyANaM vahodissae 52 manAyA bhATe uttarAdhyayana sUtra:4 Page #687 -------------------------------------------------------------------------- ________________ priyadarzinI TIkA a0 35 bhikSorvasatinirUpaNam 669 samArambhaH - karaNa kAraNA'numodanAnyatamarUpastasmin bhUtAnAM = prANinAM vadhaH = prANAtipAtaH dRzyate, tasmAt sAdhuH svayaM gRhANi na kurvIta, nApi vA anyaiH kArayet / idamupalakSaNaM - nApyanyaiH kRtaM gRhakarmakaraNamanumodayedityapi bodhyam // 8 // tatra bhUtAnAM keSAMcideva na syAdvadhaH, kiM tu sarva vidhAnAmityAhamUlam - tasINaM thAvarANaM ca, suhumANaM vAderANa ye / tamhA gisamArambhaM, saMjao parivajjae // 9 // chAyA - sAnAM sthAvarANAM ca, sUkSmANAM bAdarANAM ca / tasmAd gRhasamArambhaM, saMyataH parivarjayet // 9 // TIkA- 'tasANaM' ityAdi - trasAnAM= dvIndriyAdInAm, sthAvarANAm = pRthivyAdinAme kendriyANAM ca sUkSmANAM zarIrApekSayA, na tu jIvapradezApekSayA, yadvA-sUkSmanAmakarmodayAt samArambhe bhUtAnAM vadhaH dRzyate) ghara banAneke liye IMTa maTTI Adi lAnerUpa karmake samArambhameM - svayaM karanA, dUsare se karavAnA karane vAlekI anumodanA karanA, isa vyApAra meM - prANiyoMkA vadha (cha kAya jIvoMkI hiMsA) hotA dekhA jAtA hai | ataH sAdhu ( sayaM gihAI na kuvvijjA annehiM neva kAraesvayaM gRhANi na kurvIta anyaiH naiva kArayet ) svayaM ghara na banAve aura na dUsaroM se banavAve / tathA banAne vAle kI anumodanA bhI nahIM kare ||8|| ghara banAne meM eka prakAra ke jIvoM kI hiMsA nahIM hotI hai kintu saba prakAra ke arthAt chaoM kAyAke jIvoM kI hiMsA hotI hai so kahate haiM- ' tasANaM ' ityAdi / anvayArtha - - gRhasamAraMbha meM ( tasANaM dhAvarANaM suhumANaM bAdarANa ya baho hoi sAnAM sthAvarANAM sUkSmANAM vAdarANAM ca vadhaH bhavati) trasa jIvoM iMTa, mATI Adi lAvavArUpa kanA samAraMbhamAM pote karavu, khIjAthI karavAvuM, karavAvALAnI anumAdanA karavI, A vepAramAM prANIyAnA varSa (cha kAya jIvAnI hiMsA) thte| hemAya che. A bhATe sAdhu sayaM gihAI na kubvijjA annehiM neva kArae - svayaM gRhANi na kurvIta anyaiH naiva kArayet svaya dhara na manAve athavA to na mIlayothI anAvarAve athavA te banAvavAvALAne anumedanA paNa na kare dA ghara khanAvavAmAM eka prakAranA jIvAnI hiMsA thatI nathI para Mtu sa prahAranA lavonI hiMsA thAya che tene sabhalave che-" tasANaM " ityAhi ! anvayArtha - ghara mAMdhavAnA abhabhAM tasANaM thAvarANaM suhumANaM bAdarANaya baho hoi-khAnAM sthAvarANAM sUkSmANAM bAdarANAMya vadhaH bhavati zrasa bhanI, uttarAdhyayana sUtra : 4 Page #688 -------------------------------------------------------------------------- ________________ -- - 670 ___ uttarAdhyayanasUtre sUkSmANAM, teSAmapi pramAdato bhAva-hiMsAsaMbhavAt , bAdarANAM sthUlAnAM, yadvAbAdaranAmakarmodayAt bAdarANAM ca vadho bhavati / yato gRhasamArambhe trasAdInAM sarveSAM jIvAnAM vadho bhavati, tasmAt , anyacca-saMyataH anagAraH, gRhasamArambha parivarjayedityarthaH // 9 // sAmprataM bhaktapAnAdi viSayakasamArambhavarjanArthamupadizatimUlam-taheva bhattapANesu, payeNe payANesu ye / pANabhUyadayaTThAe, na paiye na paiyAvae // 10 // chAyA-tathaiva bhaktapAneSu, pacane pAcaneSu ca / __prANabhUtadayArtha, na pacet , na pAcayet // 10 // TIkA-'taheva bhattapANesu' ityAdi tathaiva-gRhasamArambhavadeva, bhaktapAneSu-bhaktAni-zAlyodanAdIni, pAnAnidugdhaprabhRtIni teSu, tathA pacane pAcaneSu ca prANabhUtadayArtha prANAnAM-trasAnAM, kA sUkSma jIvoMkA bAdara-sthUla jIvoM kA vadha hiMsA hotA hai / (tamhAtasmAt ) isaliye (saMjao-saMyataH ) sAdhu (gihasamAraMbha parivajjaegRhasamAraMbha parivarjayet ) gRhAdika ke nirmANarUpa AraMbhaM kA parityAga kre| yahAM zarIra kI apekSA athavA sUkSmanAmakarma ke udaya kI apekSA jIvoM meM mUkSmatA jAnanI cAhiye / isI taraha bAdara nAma kI udaya jinake haiM ve bAdara jIva jAnanA cAhiye // 9 // aba bhaktapAnAdi Arambha ke viSaya meM upadeza kahate haiM'taheva' ityaadi| anvayArtha-(taheva-tathaiva) gRhasamArambha kI taraha hI (bhattapANesubhaktapAneSu) bhakta evaM pAna meM tathA ( payaNe payAvaNesu-pacane pAcaneSu) sakSama vAnI mA2 sthU ponI sA thAya che tamhA-tasmAt mA 412 saMjao-saMyataH sAdhu gihasamArabhaM parivajjae-grahasamAraMbhaM parivarjayet gha2 maaNdhvAnAkAmane parityAga kare. ahIMyA zarIranI apekSA athavA sUkSmanAma kamanA udayanI apekSA jIvomAM sUkSmatA jANavI joIe. A rIte bAdara nAmane udaya jene che te bAdara nAmanA jIva jANavA joIe. aA vesatAnAhamA manAviSayamA paheza mA cha-" taheva" tyA ! sa-payArtha-taheva-tathaiva 12 mailti yanI // 34 4 bhattapANesubhaktapAneSu la mane pAnabhA tathA payaNe payAvaNesu-pacane pAcaneSu 5yana pAyana uttarAdhyayana sUtra:4 Page #689 -------------------------------------------------------------------------- ________________ priyadarzinI TIkA a0 35 bhikSorArambhanivAraNanirUpaNam bhUtAnAM sthAvarANAM ca dayArtha rakSaNAtha na pacet na pAcayet upalakSaNatvAnnA'pyanumodayedityarthaH // 10 // uktamevArtha spaSTI kurvan pAha-- mUlam -jaladhannanisiyA jIvA, puDhavIka? nissiyA / hammati bhattapANesu, tamhA bhikkhU na payAvae // 11 // chAyA--jaladhAnyanizritA jIvAH, pRthivIkASThanizritAH / hanyante bhaktapAneSu. tasmAd bhikSuna pAcayet // 11 // TIkA-'jaladhananissiyA' ityAdi jaladhAnyanizritAH-jalaM ca dhAnyaM ca jaladhAnye tanizritAH-tatra sthitAHpUtaraka-bhujagelikA-pipIlikAmabhRtayaH, tathA-pRthivIkASThanizritAH jIvAHekendriyAdayaH, bhaktapAneSu-pacyamAneSu pakveSu ca hanyante, tasmAt kAraNAt , bhikSuna pAcayet , svayaM na pacediti tu kiM vaktavyam ?, svayaMpAkasya niSedhastu sutarAM siddha iti bhAvaH // 11 // pacana pAcana Adi kriyA meM (pANabhUyadayaTThAe-prANabhUtadayArtham ) trasa sthAvara jIvoM kI rakSA ke nimitta (na paye na payAvae-na pacet na pAcayet) na pakAve na pakavAve aura na anumodanA hI kare // 10 // aba phira usI viSaya meM kahate haiM-'jaladhanna' ityAdi / __ anvayArtha-(jaladhanna nissiyA-jaladhAnyanizritA) jala evaM dhAnya ke Azrita rahe hue (jIvA-jIvAH ) jIva tathA ( puDhavIkaTThanissiyo-pRthivIkASThanizritAH) pRthivI kASTha ke sahAre rahe hue (jIvA-jIvAH ) ekendriyAdika jIva ( bhattapANesu-bhaktapAneSu ) azana pAnAdi ke saMpAdana meM (hammaMti-hanyante) mara jAte haiM / (tamhA-tasmAt) mAhi liyAma pANabhUyadayaDhAe-prANIbhUtadayArtham usa sthA12 vAnI 2kSAnimitta na paye na payAvae-na pacet na pAcayet na 543, na 54Ave mane anumaan| paNa Ape nahI // 10 // ve izathI yA viSayamA cha-"jaladhanna" tyaadi| manvayArtha-jaladhannanissiyA-jaladhAnyanizritAH pAe ane dhAnyanAmAzraye 2 jIvA-jIvAH 7 tathA puDhavIkadra nissiyA-pRthivikASThanizritAH pRthavI tathA sAnA mAzraye 2heta, jIvA-jIvAH sandriyA 01 bhattapANesubhaktapAneSu azana pAnAhinA sapAnamA hammaMti-hanyante bharI laya che. tamhA uttarAdhyayana sUtra:4 Page #690 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 672 uttarAdhyayanasUtre sAmpatamagnisamArambhaniSedhamAhamUlam-visaMppe savao dhAre, bahupANi vinnaasnne| natthi joisame satthe, tamhA joiM ne dIe // 12 // chAyA--visarpa sarvatodhAraM, bahuprANivinAzanam / nAsti jyotiH samaM zastraM, tasmAjjyotirnadIpayet // 12 // TIkA--'visappe' ityAdi-- visarpa-visarpati svalpamapi bahu vyApnotIti visarpa prasaraNazIlamityarthaH, sarvatodhAraM sarvadigarasthita jIvopaghAtakatvAt , ata eva bahumANivinAzanam aneka jIva-jIvita vyaparopakaM, zastram = anyajjyotiH samam-agnitulyaM, nAsti, anyasya zastrasyAvisarpatvAd asarvato dhArakatvAd alpajIvopaghAtakatvAcceti bhaavH| 'visappe' ityAdau puMliGganirdeza ApatvAt / isaliye (bhikkhU-bhikSuH) muni (na payAvae-na pAcayeta) azanapAnAdi na pakavAve aura na svayaM hI pakAve // 11 // aba agni ke AraMbha ke viSaya meM niSedha kahate haiM'visappe' ityaadi| anvayArtha--(visappe-visarpam ) phailAne ke svabhAvavAlI (savvao dhAre-sarvato dhArayet) sarva dizAoM meM sthita jIvoM kI ghAtaka hone se saba tarapha se tIkSNa dhAravAlI (bahupANI viNAsaNe-bahuprANI vinAzanam ) aneka prANIyoM kA saMhAra karanevAlI aisI (joisamme-jyotiH samam ) agni ke samAna ( satthe natthi-zastram nAsti ) aura koI zastra nahIM hai| (tamhA-tasmAt ) isaliye sAdhu ( joi-jyotiH) agni ko (na dIvae-na dIpayet ) nahIM jlaave| tasmAt 2 // bhATe bhikkhU-bhikSuH bhuni na payAvaye-na pAcayet mazana pAnA na 54Ave na to svayaM 54.va. / / 11 // Dave manina prabhAvAna viSayamA niSedha manAve che-'visappe' tyaadi| anvayArtha-visappe-visarpam sAvAnA svabhAvAmA savvao dhaare-srvtodhAja sarva dizAomAM sthita jInI ghAta thavAthI badhu bAjuethI tINa dhAravANI bahupANiviNAsaNe-bahuprANivinAzanam mane prANImAnA sahA2 42vAvANI bhaninA 2. satthe natthi-zastraM nAsti bhI azA nathI. tamhA-tasmAta mA bhATe sAdhu joi-jyotiH manina na dIvae-na dIpayet palita na are. uttarAdhyayana sUtra:4 Page #691 -------------------------------------------------------------------------- ________________ priyadazinI TIkA a0 35 agniArambhaniSedhanirUpaNam 673 __tasmAdanagAro jyotiH-agni na dIpayet-na jvAlayet / anena ca pacanasya vahijvalanAvinAbhAvitvAt tasya parivarjanaM kartavyamiti pratibodhitam / pacanapAcana niSedhaprastAve sAmAnyato'gnidIpananiSedhena zItanivAraNAdi prayojanamuddizyApi tejaskAyArambho varjanIya iti sacitam // 12 // nanu jIvavadhahetutayA pacanapAcanAdau niSedho'stu hiraNyasuvarNAdi saMgrahaNe kA bhAvArtha-yaha agni eka prakAra kA zastra hai| zastra kI dhAra jisa prakAra tIkSNa hotI hai isI taraha se yaha bhI jvAlArUpI tIkSNadhAra se yukta hotI hai| aneka prANiyoM kA saMhAraka hone se zastra kahalAtA hai yaha bhI isI taraha se aneka prasasthAvara jIvoM ko bhasma kara detI hai| ataH sAdhu ko cAhiye ki vaha agni AraMbha nahIM kre| aura zastra visarpaNa zIla nahIM hotA hai aura na sarvato dhAravAlA hI hotA hai tathA alpajIvoM kA hI ghAtaka hotA hai ataH zastra kI apekSA isa agni meM vizeSatA kahI gaI hai| sUtrakAra-isa agnirUpa zastra kA AraMbha karanA hI jaba niSiddha kara rahe haiM to phira pacana pAcana kriyA jo agni ke jalAne vinA nahIM ho sakatI hai usakA niSedha to sAdhu avasthA meM svataH hI ho jAtA hai| isaliye yaha bhI jAnanA cAhiye ki sAdhu ko zIta nivAraNa Adi ke prayojanavaza bhI agniprajvAlana kArya nahIM karanA cAhiye // 12 // pacana pAcana Adi kArya meM to jIvoM kI virAdhanA hotI hai kintu bhAvArtha-A agni eka prakAranuM zastra che, zastranI dhAra je pramANe tIkSaNa hoya che e rIte javALArUpI tIkSaNa dhArathI yukta hoya che. aneka prANIone saMhAra karanAra hovAthI tene zastra kahevAmAM Avela che. A paNa eja pramANe aneka trasa temaja sthAvara jIne bhasma karI de che. AthI sAdhune mATe e jarUrI che ke, temaNe kadI paNa agnine paTAvo nahIM. zastra jema visarSaNazIla hetuM nathI athavA na te badhA saMpUrNa dhAravALA hoya che. ane ane te a5 (thoDA) jIvone ghAta karanAra ja hoya che. AthI zastranI apekSA agnimAM vizeSatA batAvavAmAM Avela che. sUtrakAra A agnirUpa zasane paTAvavAno ja jyAre niSedha batAvI rahyA che to pachI pacana pAcana kriyA agnine piTAvyA sivAya banI zakatI nathI, Ane niSedha te sAdhu avasthAmAM Apa meLe ja thaI jAya che. A kAraNe e jANavuM joIe ke, sAdhue ThaMDIthI bacavAnA kAmamAM paNa agnine peTAvavAnI kriyA na karavI joIe.1ranA pacana pAcana Adi kriyAmAM te jInI virAdhanA thAya che, paraMtu uttarAdhyayana sUtra :4 Page #692 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 674 hAniH ? tatra nAstivadhaH prANinAmiti zaGkAyA nivAraNArthamAha-mUlam - hirepaNaM jayarUvaM ca, marNasAvi' naM patthae / semalokaMcaNe bhikkhu, viraie karyavikkae // 13 // chAyA -- hiraNyaM jAtarUpaM ca manasA'pi na prArthayet / samaloSTakAJcano bhikSuH, virataH krayavikraye // 13 // TIkA -- ' hiraNaM' ityAdi -- samaloSTakAJcanaH = same pratibandhA bhAvAt tulye loSTakAJcane yasya sa tathA, ata eva - krayavikraye krayavikrayaviSaye virataH - nivRttaH san bhikSuH hiraNyaM =rUpyaM, jAtarUpaM = suvarNa, cakAro'nuktadhanadhAnyAdi samuccaye, manasA'pi na prArthayet, manahiraNya suvarNako saMgrahameM kauna hAni hai kyoMki usameM to koI jIva hiMsA nahIM hotI hai ? isa zaGkA kA nivAraNa karane ke liye kahate haiM-- 'hiraNaM' ityAdi / anvayArtha - (samalokaM caNe- samaloSTakAJcanaH ) loSTa miTTIkA DhelA evaM kAMcana ko jo samAna jAnatA hai aura ( krayavikae virae - krayavikraya virataH ) kraya vikraya lena dena ke vyavahAra se virakta bana cukA hai aisA ( bhikkhU - bhikSuH ) muni (hiraNaM jAyakhvaM ca - hiraNyaM jAtarUpaM ca ) hiraNya-cAMdI tathA jAtarUpa - sonA dhana dhAnya Adi vastuoM kI mamatA na kare ye dhanadhAnyAdika vastue~ merI haiM athavA merI ho jAveM aisI ( maNasAvi na patthae - manasApi na prArthayet ) manase bhI prArthanA na kare, na vacana se aisI bAta kahe aura na kisI se inakI yAcanA kare / uttarAdhyayanasUtre hirA-seAnuM ItyAdinA saMgrahamAM kaI hAnI che. kema ke temAM te kAi jIvanI hiMsA thatI nathI ? A zaMkAnuM nivAraNu karavA mATe kahe che ke'hirnnN " ityAdi / "" manvayArtha-samaloTThakaMcaNe - samaloSTakAJcanaH beoDhumane bhATInA dezanI prema sonAne ne sarabhI rIte mAne che bhane kayavikkae virae - krayavikraye virata: uya viyanA meluheSunA baDevArathI ne virakta manI yUDesa che mevA bhikkhUbhikSuH bhuni hiraNNaM jAyarUvaM ca hiraNyaM jAtarUpaM ca Diraeya, yAMhI tathA lavaDya jhotuM, dhana, dhAnya, yahi na ure. the dhanadhAnyAhi vastuo bhArI che, athavA bhArI yaha laya zevI maNasA vi na patthae- manasApi na prArthayet bhanI zu prArthanA na kare, na vacanathI evI vAta kare, athavA na tA phAInI pAse uttarAdhyayana sUtra : 4 Page #693 -------------------------------------------------------------------------- ________________ priyadarzinI TIkA a0 35 bhikSoH krayavikrayaniSedhavarNanam 675 sA'pina cintayet 'mamedaM dhanaM dhAnyaM vA bhavatu' iti nAbhilaSet, vAcA na prArthayet, na yAceta, na parigRhiyAditi tu kiM punarvaktavyamityarthaH // 13 // saMprati krayavikrayaniSedhamAha- mUlam -- kiMNato kaio hoi, vikiNato ye vANiMo / kayavikyammi vato, bhikkhU ne bhavai torisI // 14 // chAyA -- krIDana krAyako bhavati, vikrINAnava vaNika / krayavikraye vartamAnaH, bhikSurna bhavati tAdRzaH // 14 // TIkA--'kiNaMto' ityAdi -- krINana = mUlyaM datvA parakIyaM vastu gRhana, krAyako bhavati / vikrINAnazca = mUlyaM gRhItvA svakIyaM vastu parasmai dadat, vaNig bhavati vANijye pravRttatvAditi bhAvaH / ataeva krayavikraye vartamAnaH = vartamAnaH, bhikSustAdRzo na bhavati, yAdRzaH zAstre varNita iti bhAvaH // 14 // arthAt jaba sAdhu ko inakI abhilASA karanA taka hI manA hai to vaha inakI yAcanA aura inakA grahaNa to kaise kara sakatA hai // 13 // aba krayavikraya kA niSedha karatA hai-' kiNato ' ityAdi / anvayArtha -- (kINato- krINana ) mUlya dekara parakIya vastu ko grahaNa karanevAlA ( kahao hoi - krAyakaH bhavati) kharIdadAra kahalAtA hai ( vikiNatoya vANio hoha-vikrINAnazca vaNik bhavati ) tathA mUlya lekara apanI vastu ko dUsare ko denevAle vaNik kahalAtA hai| isaliye ( kayavikrayammi varddhato bhikkhU tAriso na hoi - krayavikrayavartamAnaH bhikSuH tAdRzaH na bhavati ) lenadena ke vyavahAra meM pravRtta huA ( indriyo evI yAcanA kare. arthAt jyAre sAdhune tenI abhilASA karavAnI paNa manAI che tA te enI yAcanA tathA tenA svIkAratA kaI rIte karI zake // 13 / / have jyaviyanA niSedha uDe che-" kiNato " ityAdi / bhyanvayArtha - kINato- krINan bhUdaya sAthIne pAraDI vastune aNu uranAra kaIo hoi - kAyakaH bhavati parIDanAra uDevAya che. vikkiNaMto ya vANio-vikrINAnazca vaNik bhavati bhUlya sahane potAnI vastu bhIlane bhAyanAra vazi aDevAtha che. yA rokayavikrayammi ya varddhato bhikkhu tArisI na hoi - krayavikrayavartamAnaH bhikSuH tAdRzaH na bhavati bechuTTethunA vyavahAramAM pravRta janesa likSu ne prabhA uttarAdhyayana sUtra : 4 Page #694 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 676 uttarAdhyayanasUtre tasmAt kiM kartavyamityAhamUlam -bhikkhiyavvaM na keyavvaM, bhikkhuNA bhikkhavattiNA / kayavikao mahAdoso, bhikkhArvatI suhAvahI // 15 // chAyA-bhikSitavyaM na kretavyaM, bhikSuNA bhikssaavRttinaa| krayavikraya mahAdoSaM, bhikSAvRttiH sukhAvahA // 15 // TIkA-'bhikkhiyavvaM' ityAdi bhikSAvRttinA bhikSuNA bhikSitavyaM yAcitavyam , 'bhikkhavattiNA' iti hetugarbhavizeSaNam , yato bhikSetra bhikSAvRttistasmAd bhikSuNA bhikssitvymevetyrthH| na kretavyam-bhikSuNA krayaNaM na kartavyam , upalakSaNatvAd vikrayaNamapi na kartavyam , tatra hetumAha-'kayavikkao mahAdoso' iti krayavikraya mahAdoSa-krayazca vikrayazceti samAhAraH, mahAn doSo yatreti mahAdoSam , krayavikrayakaraNe saMyamavirAdhanArUpo jinAjJAvirAdhanArUpazca mahAndoSo bhvtiityrthH| 'kayavikkao' ityatrArSatvAt puNstvnirdeshH| bhikSAvRttAveva sAdhunApravartitavyamityAzayena bhikSAvRttiguNamAhadamanevAlA) bhikSu jaisA zAstra meM varNita huA hai vaisA nahIM hotA hai| arthAt vaha sAdhu nahIM kahalAtA hai // 14 // to phira kyA karanA cAhiye ? so kahate haiM-'bhikkhiyavvaM' ityAdi / anvayArtha-(bhikkhavattiNA bhikkhuNA-bhikSAvRttinA bhikSuNA) bhikSAvRtti karanevAle bhikSuko (bhikkhiyavvaM-bhikSitavyam ) bhikSAvRtti hI karanA cAhiye / (na keyavvaM-na kretavyam ) lenadenakA vyavahAra nahIM karanA caahiye| (kayavikaomahAdoso-krayavikrayaM mahAdoSam ) kyoMki krayavikraya karane meM mahAdoSa haiN| arthAt-krayavikraya karanese sAdhuko eka to saMyamakI virAdhanArUpa doSa kA bhAgI bananA par3atA hai dUsare jinAjJA kI virAdhanA kA bhI doSa lagatA hai / ataH ina kAmoM ko chor3akara use bhikSAvRtti zAstramAM kahevAmAM Avela che tevA hotA nathI arthAt te sAdhu kahevAtA nathI. 14 to pathI zuM 2jne ? te 4hI samAna cha-" bhikkhiyavvaM" tyAha bhankyAtha-bhikkhavattiNA bhikkhuNA-bhikSAvRttinA bhikSuNA bhikSAvRtti 42vA likhuNe bhikkhiyavvaM-bhikSitavyaM bhikSAvRtti // 42vI naye. na keyavvaM-na kretavyaM guheshune| paDepAra na 42vAle the. kayavikkao mahAdosokrayavikraya mahAdoSam bha hai, yavidhya 42pAthI sAdhuna me to sayabhanI virAdhanArUpa deSanA bhAgI thavuM paDe che. bIjuM janaAjJAnI virAdhanAne paNa deSa lAge che. AthI AvA kAne cheDIne teNe bhikSAvRtti ja karavI joIe utt2||dhyyn sUtra:4 Page #695 -------------------------------------------------------------------------- ________________ priyadarzinI TIkA a. 35 sAmudAnikabhikSAnirUpaNam 677 'bhikkhavattI' ityAdi / bhikSAvRttiH-bhikSArUpAvRttiH-jIvikA, bhikSoH sukhAvahAsukhahetu bhavati, mokSamArgArAdhakatvAdityarthaH // 15 // bhikSitavyamityuktaM, taccaikakule'pisyAditi sAmudAnikabhikSAmupadizatimUlam--samuyANaM uMchamesijA, jahAsuttamaNidiyam / lAbhAlAbhammi saMtuDhe, piMDavAyaM care muNI // 16 // chAyA-samudAnam uJcham epayet , yathAsUtramaninditam / lAbhAlAbhe santuSTaH, piNDapAtaM carenmuniH // 16 // TIkA-'samuyANaM' ityAdi muniH, yathAsUtram AgamArthAnatikrameNa, udgamotpAdanaiSaNAdi doSaparihAreNetibhAvaH, ataeva-aninditam = jugupsitakulasambandhi yanna bhavati tat, uJcham ucchamiva uJcham , anyAnyagRhebhyaH stokastoka grahaNAditi bhAvaH, samudAnaM anekagRhaprApta bhaikSam , epayet gaveSayet , anekakuleSu bhikSAcaryA hI karanI cAhiye / kyoM ki (bhikkhAvattI suhAvahA-bhikSAvRttiH sukhAvahA) yaha bhikSAvRtti usake liye mokSakArya kI ArAdhanA karane meM sahAyaka hone se sukhaprada hotI hai // 15 // / pUrvokta bhikSAvRtti to eka kula meM bhI ho sakatI hai isaliye eka kula kI bhikSA kA niSedha karate hue samudAnI bhikSA kA upadeza karate haiM-'samudANaM' ityaadi| ___anvayArtha-(muNI-muniH ) muni (jahAsutaM-yathAsUtram ) Agama ke anusAra (aNidiyam-aninditam ) jugupsitakula saMbaMdhI jo nahIM ho tathA (uMchaM-uJcham ) bhinna2 gharoM se jo thoDe2 rUpa meM lAyA gayA ho aise (samuyANaM-samudAnam ) bhikSAnna ko udgama utpAdana evaM eSaNA bha, bhikkhAvattI suhAvahA-bhikSAvRttiH sukhAvahA likSAvRtti 4 tanA bhATe mekSakAryanI ArAdhanA karavAmAM sahAyaka hovAthI sukhaprada hoya che. je 15 | pUrvokta bhikSAvRtti eka kuLamAM paNa thaI zake che A mATe eka kuLanI zikSAne niSedha karIne sAmudAyI bhikSAne upadeza kare che "sAmudANaM" tyAhi / bha-yA--muNI muniH muni jahAsuttaM-yathAsUtram mAgamana anusAra aNidiyaM-aniMditam zusita samAdhAna na hoya tathA ucha-uJcham minna linna gharothI 2 the| thaa| 35mAM mAvesa Doya vA samuyANaM-samudAnam bhikSA annane uddagama, utpAdana ane eSaNa AdinA doSane parihAra karIne uttarAdhyayana sUtra:4 Page #696 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 678 uttarAdhyayanasUtre kuryAdityarthaH / tathA-lAbhAlAbhe-odanAde lAbhe, alAbhe ca santuSTaH san , piNDapAtaM-piNDasya odanAdeH pAtaH-pAtre patanaM yasmin bhavati tat , bhikSAcarya caretAseveta // 16 // ___ itthaM piNDaM prApya yathA bhuJjIta, taM prakAramAhamUlam--alole ne rase giddhe, jibbhAdaMte amucchie / naM rasahAe @jijjA, jaivaNahAe mahAmuNI // 17 // chAyA-alolo na rase gRddhaH, jihAdAntaH, amUcchitaH / na rasAthe bhuJjIta, yApanArtha mahAmuniH // 17 // TIkA-'alole' ityAdimahAmuniH anagAraH, alolaH syAt , kusvAde'nnAdau prApte capalacitto na Adi doSoM kA parihAra karate hue (esijjA-eSayet ) grahaNa karearthAt aneka gharoM meM bhikSAcaryA kare / yadi vahAM (lAbhAlAbhammilAbhAlAbhe) odanAdi bhojana kA lAbha hove athavA nahIM hove to usameM (saMtuTe-saMtuSTaH) harSaviSAd na kare aura santuSTa citta hokara (piNDavAyaM care--piNDapAtaM caret ) bhikSAcaryA kreN| bhAvArtha-muni kA kartavya hai ki vaha zAstramArga ke anusAra bhikSAvRtti ke liye bhramaNa kare aura nindita kuloM meM na jAkara anindita kuloM meM jAve / vahAM usako jo kucha bhI nirdoSa annapAna mile usI meM santuSTa rahe / nahIM mile to viSAda nahIM kare // 16 // milA huA AhAra kisa prakAra kare so kahate haiM'alole' ityaadi| anvayArtha-(mahAmuNI-mahAmuniH) sAdhu (alole-alolaH ) virasa esijA-eSayet 79 42, arthAt mane ghamA likSA 42, ne tyA lAbhAlAbhambhi-lAbhAlAbhe sohanAlisAna am thAya athavA na thAya to tamA saMsaTe-saMtuSTaH 8-viSA na 42 mana saMtuSTa citta nAna piNDavAyaM carepiNDapAtaM caret bhikSAyaryA 42. bhAvArtha muninuM kartavya e che ke, zAstramArga anusAra bhikSAvRtti mATe bramaNa kare, ane nidita kuLamAM na jatAM aniMti kuLamAM jAya ane tyAM ene je nirdoSa mAhAra pANI bhaNe tabha santoSa mAnena bhagavAthI viSAhana re. // 16 // maLelA nirdoSa AhAranuM bhajana kaI rIte kare e kahe che - "alole" tyAhi / uttarAdhyayana sUtra:4 Page #697 -------------------------------------------------------------------------- ________________ priyadarzinI TIkA a0 35 bhaktapAnAdau rasalolupatAnivAraNanirUpaNam AGE " syAdityarthaH tathA rase gRddho na syAt surase= madhurAdau prApte sati tatrA''sakto na syAdityarthaH / yataH - jihvAdAntaH - vazIkRtaH rasanendriyaH, amUcchitaH - rasamRddhivarjitaH, mahAmuniH, rasArtham = AsvAdasukhArthe na bhuJjIta, kiM tu yApanArtha-saMyamayAtrA nirvAhArthaM bhuJjItetyarthaH // 17 // mAnapUjAda sAdhanAM kiM kartavyamityAha- mUlam - accaNaM reyaNaM veva, vaMdeNaM pUryeNaM tahA / iDDisArasammANaM, maNasAvi' 'naM patthe // 18 // chAyA--arcanAM racanAM caiva, vaMdanaM pUjanaM tathA / RddhisatkAra sammAnaM, manasA'pi na prArthayet // 18 // bhojana meM calacitta na bane tathA (rase giddhe na siyA-rase gRddhaH na syAt) madhurAdika rasa meM Asakta na bneN| (jinbhAdaMte - jihAdAntaH ) rasanA indriya ko apane vaza meM karanevAle aura ( amucchie - amUcchitaH ) samRddhi ko varjana karanevAlA vaha mahAmuni ( rasaTThAe na bhuMjjijArasA na bhuJjIta ) AsvAda sukha ke nimitta bhojana karake kevala (javaNaTThAe - yApanArtham ) saMyamayAtrA ke nirvAha ke abhiprAya se hI AhAra pAnI kareM / bhAvArtha- jo munirAja nirdoSa AhAra pAnI sAmagrI kA bhoga karate haiM ve kevala saMyama yAtrA ke nirvAha nimitta hI karate haiM / rasAsvAdana ke liye nahIM, isI liye unheM rasa meM agRddha evaM alolupa hone kI prabhu kI AjJA hai // 17 // manvayArtha - mahAmunI - mahAmunI sAdhu the alole- alolaH svAha lenanabhAM yAnti na manavu leho tathA rase gidhye na siyA - rase gRddhaH na syAt madhurAhi rasabhAM mAsasta na jane jibbhAdaMte - jihvAdAntaH rasanA Indriyane potAnA vazamAM 12nAra bhane amucchie-amUcchitaH rasagRddhinuM vana 42nAra te bhaDDAmuni rasaTTAe na bhuMjjijjA - rasArthe na bhuMjita AsvAda sumanA nibhitta lobhana na uratAM ThevaNa javaNaTThAe - yApanArtham saMyama yAtrAnA nirvAhanA abhiprAyathI ja AhAra pANI kare. bhAvA--je munijana nirdoSa AhAra pANI sAmagrInA upabhAga kare che. te kevaLa sayama yAtrAnA nirvAha nimitta ja kare che, rasa AsvAdane mATe nahI'. Aja kAraNe temane rasamAM agRddha ane alelupa thavAnI prabhunI AjJA che. / 17 / uttarAdhyayana sUtra : 4 Page #698 -------------------------------------------------------------------------- ________________ uttarAdhyayanasUtre TIkA--'accaNaM' ityAdi-- arcanAM akSatAdibhiH pUjAM, racanAM-niSadyAdiviSayAM, svastikAdi nyAsarUpAM ghA, cakAraH samuccaye / eva zabdo bhinnakramaH 'ne' tyanena saMbadhyate / vandanamnamastubhyamityAdi vacanena stavanam , pUjana-viziSTavastrAdibhiH pratilAbhanaM, tathARddhisatkArasammAnaM Rddhizca-zrAvakapradattopakaraNAdirUpA , AmauMSadhyAdirUpA vA, satkArazca-vastrapAtrAdiprAptirUpaH, sammAnazva-abhyutthAnAdiH, eSAM smaahaarH| tat , manasA'pi naiva, anagAraH pArthayet / 'mamedaM bhavatu' iti manasA nAbhilaSet , api-vacasA na yAcetetyarthaH // 18 // kica-- mUlam--sukANaM jhiyAejjA, aNiyANe akiMceMge / vosahakAe viharejjA, jAvaM kAlasaM pajjaso // 19 // tathA-'accaNaM' ityaadi| anvayArtha-munijana ( accaNaM rayaNaM ceva vaMdaNaM pUyaNaM tahA iDisakkArasammANaM manasAvi na patthae-arcanAM racanAM caiva vaMdanaM pUjanaM tathA RddhisatkArasanmAnaM manasA api na prArthayet ) apanI arcanA kI, apane nimitta niSadyA Adi kI athavA svastika Adi ke nyAsa kI vaMdanA kI, pUjana kI tathA Rddhi kI satkAra kI sanmAna kI manase bhI icchA na kre| bhAvArtha-muni kA kartavya hai ki vaha svapna meM bhI isa bAta kI cAhanA na kare ki koI merI puSpAdika dvArA pUjA kare racanA kare arthAt mere samakSa svastika Adi kA nyAsa kare / merI pUjA kare mujhe aneka prakAra AmazauSadhi Adi ladhioM kI prApti ho jAve // 18 // tathA-'accaNaM' tyA / anvayArtha-munizana accaNaM rayaNaM ceva vaMdaNaM pUyaNaM tahA iDiDhasakArasammANaM manasAvi na patthae-arcanAM racanAM caiva vaMdanaM pUjanaM tathA RddhisatkArasanmAnaM manasApi na prArthayet pAtAnI mayanAnI, potAnA nimitta niSA AdinI athavA svastika AdinA nyAsanI, vaMdanAnI, pUjananI, satkAranI, sanmAnanI manathI paNa IcchA na karavI joIe. bhAvArtha-muninuM kartavya che ke, te svapnAmAM paNa AvA prakAranI cAhanA na kare che, koI mArI puSpAdikathI pUjA kare, racatA kare, arthAta mArI sAme svastika Adine nyAsa kare, mArI pUjA kare, mane aneka prakAranI Ama auSadhi Adi labdhionI prApti thaI jAya. || 18 . uttarAdhyayana sUtra:4 Page #699 -------------------------------------------------------------------------- ________________ priyadarzinI TIkA a* 35 zukladhyAnapUrvakasaMyamanirUpaNam chAyA--zukladhyAnaM dhyAyet , anidAnaH akiMcanaH / vyutsRSTakAyaH viharet , yAvat kAlasya paryAyam // 19 // TIkA--'sukkajjhANaM' ityAdi-- zuklaM-zuklAkhyaM dhyAnaM yathA bhavati tathA dhyAyet / anidAnaH nidAnarahitaH, akiMcanaH-mamatvabhAvarahitaH, vyutsRSTa kAyakAyamamatvarahitaH kAyaparikarmavarjitaH sannityarthaH, kAlasya mRtyoH, paryAyaM-prastAvaM, yAvat-maryAdikRtya, anagAro viharet apratibaddhavihAritayeti bhaavH| yAvajjovamapratibadavihArI bhavedityarthaH // 19 // aura bhI kahate haiM-'sukkajjhANaM' ityaadi| anvayArtha-(sukkajhANaM jhiyAejjA-zukladhyAnaM dhyAyet ) jaise bane vaise zukladhyAna ko vaha dhyAve (aNiyANe-anidAnaH) nidAna se rahita hokara (akiMcaNe-akiMcanaH) mamatvabhAva se rahita hokara (vosahakAe-vyutsRSTakAyaH) evaM zarIra mamatva kA parihAra kara (jAva kAlassa pajjaso viharejjA-yAvat kAlasya paryAyam viharet ) muni yAvajjIva apratibaddha vihAra karatA rahe / bhAvArtha-munijana zukla dhyAna ko dhyAveM aura kisI bhI vastu kI parabhava ke liye cAhanA na kare-aisA vicAra nahIM kare ki mujhe isa tapasyA ke prabhAva se indrAdika ki vibhUti mila jAya / kisI bhI padArtha meM mamatvabhAva nahIM rakhanA cAhiye aura kAyA se bhI mamatvabhAva kA tyAga kara yAvajjIva apratibaddha vihAra karate hue saMyamakA nirvAha kare // 19 // mI paY 49 cha-'sukkajjhANaM' tyaadi| ma-kyAtha-sukkajjhANaM jhiyAejjA-zukladhyAnaM dhyAyet ma mane tebha zusa dhyAnamA sAdhu 22 // pacyA 24, aNiyANe-anidAnaH nihAnathI 2lita manAne akiMcaNe-akiMcanaH mamatvamAthI 2Dita manIne, vosaTukAe-vyutsRSTakAyaH mane zarIra mamatvanA parihAra 4zana jAva kAlassa pajjaso viharejjA-yAvat kAlasya paryAyam viharet muni yA apratimaddha viDAra 32tA 2he. bhAvArtha-munijana zula dhyAnamA lavalIna bane ane koI paNa vastunI parabhavanA mATe cAhanA na kare. e vicAra na kare ke, mane A tapasyAnA prabhAvathI IndrAdikanI vibhUti maLI jAya. kaI paNa padArthamAM mamatvabhAva rAkha na joIe. ane kAyAthI paNa mamatvabhAvane tyAga karI yAjajIva apratibaddha vihA2 42di 42di sayabhanI nivaDa 42. // 18 // u0 86 uttarAdhyayanasUtra:4 Page #700 -------------------------------------------------------------------------- ________________ uttarAdhyayanasUtre evamanagAraguNeSvavasthito muniryAvadAyuvihRtya mRtyusamaye yat kRtvA yat phalaM prApnoti tadAha mUlam - nijjUhiMUNa AhAraM, kAladhaMmme uvaTTie / jahiUNa mANusa bAdi, pehU dukkhA vimuccaI // 20 // chAyA -- parityajya AhAraM, kAladharme upasthite / tyaktvA mAnuSIM bondi prabhukhAd vimucyate ||20|| TIkA- 'nijjUhikaNa' ityAdi -- prabhuH = vIryAntarAyApagamAd viziSTasAmarthyavAn, kAladharme - AyuH kSayalakSaNe mRtyusvabhAve, upasthite = pratyAsannIbhUte, AhAraM parityajya, mAnuSIM baundi= zarIraM tyaktvA duHkhAt zArIramAnasalakSaNAt vimucyate = viyukto bhavati, sakala duHkhahetukarmakSayAditi bhAvaH // 20 // , aba saMyama ArAdhana kA phala kahate haiM-- 'nijjU hiUNa' ityAdi / anvayArtha - (pahU- prabhuH) vIryAntara karmake apagata se viziSTazaktizAlI banA huA vaha muni (kAladhamme ubaTThie- kAladharme upasthite ) mRtyu samaya upasthita hone para ( AhAraM nijjUhikaNa - AhAraM parityajya ) caturvidha AhAra kA parityAga kara ( mANusaM yoMdiM jahiUNa mAnuSIM bondiyA) apane zarIra ko chor3e / isa taraha zarIra ko chor3akara (dukkhA vimuccai - duHkhAt vimucyate) yaha AtmA zArIrika evaM mAnasika duHkhoM se rahita hokara mokSa kA adhipati bana jAtA hai / bhAvArtha - tapasyA ke prabhAva se jaba vIryAntarAya karma kA kSaya ho jAtA hai, taba isa AtmA meM viziSTa zakti kA sadbhAva ho jAtA hai / have saMyama yArAdhananuM 3 uDe che - " nijjUhiUNa " ityAhi / manvayArtha --- pahU- prabhuH viryAntarAya unA apagatathI viziSTa zaktizANI janI rahelA mevA bhuni kAladhamme uvaTTie - kAladharme upasthite mRtyu sabhaya upasthita thavAnA sabhaye AhAraM nijjUhiUNa - AhAraM parityajya yatuvidha nyAhAranA parityAga urIne mANusaM boMdiM jahiUNa- mAnuSIM baundi tyaktvA potAnA zarIrane choDe mA prabhAle the zarIrane choDIne se dukkhAvimuccai - duHkhAt vimucyate AtmA zArIrika ane mAnasika duHkhAthI rahita thaI ne meAkSanA adhipati banI jAya che. bhAvA--tapasyAnA prabhAvathI jyAre viryaMtarAya kanA kSaya thaI jAya che. tyAre e AtmAmAM viziSTa zakitane sadbhAva thaI jAya che. A zakti uttarAdhyayana sUtra : 4 Page #701 -------------------------------------------------------------------------- ________________ priyadarzinI TIkA a. 35 mRtyusamaye kartavyanirUpaNam mUlam--nimmame nirahaMkAre, vIyarAgo agaasvo| ___ saMpatto kevalaM nANaM, sAsayaM pariNivvue tibemi // 21 // chAyA-nirmamo nirahaMkAro viitraago'naasrvH| saMprAptaH kevalaM jJAna, zAzvataM parinirvRta iti bravImi // 21 // TIkA--'nimmame' ityaadi| nirmamaH mamatvarahitaH, nirahaMkAraH-ahaMkArarahitaH, atrArthe hetugarbhavizeSaNamAha-vItarAgaH rAgarahitaH, upalakSaNatvAdvItadveSazca, anAsravaH-karmAsravarahitaH mithyAtvAdi taddhatvabhAvAditi bhAvaH, zAzvatam anazvaramityarthaH, kevalaM jJAnaM isa zakti ke prApta hone para prabhu banA huA vaha AtmA antima samaya meM samAdhimaraNapUrvaka deha kA parityAga karake apanI AtmA ko zArIrika evaM mAnasika duHkhoM se rahita banA letA hai / kyoM ki isa avasthA meM isake sakala duHkhoM ke hetubhUta karma kSapita ho jAte haiM // 20 // 'nimmame' ityaadi| anvayArtha isa taraha (nimmame-nirmamaH ) mamatva se rahita banA huA yaha AtmA (nirahaMkAre-nirahaMkAraH) ahaMbhAva se rahita hokara ( voyarAgo-vItarAgaH ) rAgadveSa se vihIna bana jAtA hai aura phira (aNAsavo-anAsravaH) kAsrava se rahita hokara (sAsayaM kevalaM nANaM saMpatto pariNicue-zAzvatam kevalaM jJAnaM saMprAptaH parinirvRtaH) anazvara prApta thayA pachI prabhu banela e AtmA atima samaye samAdhi maraNa pUrvaka dehane parityAga karIne potAnI AtmAne zArIrika ane mAnasika duHkhothI rahita banAvI le che kema ke, AvI avasthAmAM enA saghaLA dukhanA hetabhata mano kSaya 25 jaya che. // 20 // "nimamme " tyaadi| nma-mayArtha- pramANe nimmame-nirmamaH mamatvamAthI 2Dita ne mAtmA nirahaMkAre-nirahaMkAraH ma mAthI 2Dita thaIna vIyarAgo-vItarAgaH dveSa varanA manI naya che. mane pachI aNAsavo-anAsravaH bhanI sAsa rahita banAna sAsayaM kevalaM nANaM saMpatto pariNivvue-zAzvatam kevalajJAnaM saMprAptaH parinivRttaH uttarAdhyayana sUtra:4 Page #702 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 64 uttarAdhyayanasUtre saMprAptaH, parinirvRtaH - sarvadA svasthIbhUto bhavati / iti bravImi = asya vyAkhyA pUrvavat // 21 // iti zrI vizvavikhyAta - jagadvallabha - prasiddhavAcaka- paJcadazabhASAkalita-lalitakalApAlA paka - pravizuddhanaikagadyapadya granthanirmApaka - vAdimAnamardaka- zAhU chatrapati - kolhApurarAjapradatta - " jainazAstrAcArya " - padabhUSitakolhApurarAjaguru - bAlabrahmacAri - jainAcArya - jainadharmadivAkara - pUjyazrI ghAsIlAlavativiracitAyAm " uttarAdhyayanasUtrasya " priyadarzinyAkhyAM vyAkhyAyA 'managAra mArgagatinAmakaM' paJcatriMzattamamadhyayanaM saMpUrNam // 35 // kevalajJAna ko pA letA hai| ataH yaha sarvadA ke liye svasthIbhUta ho jAtA hai / (timi iti bravImi ) ina padoM kI vyAkhyA pahile hI likhI jA cukI hai // 21 // // uttarAdhyayana sUtrakA peMtIsavA~ adhyayana saMpUrNa // - anazvara kevaLajJAnane prApta karI le che. AthI te sadAnA mATe svasthIbhUta laya che. tibeti- iti bravImi yA yahonI vyAcyA paDelAM uDevArdha gayesa che. / 21 / uttarAdhyayana sUtranu pAMtrIsamuM adhyayana samApta, / 35 / uttarAdhyayana sUtra : 4 Page #703 -------------------------------------------------------------------------- ________________ // atha SatriMzattamamadhyayanaM prArabhyate // anagAramArgagatinAmakaM paJcatrittamamadhyayanamuktam , adhunA SaTtriMzattamamArabhyate asya cA'yamabhisambandhaH-anantarA'dhyayane prANAtipAtaviramaNAdayo bhikSuguNA uktAH, te ca jIvA'jIvasvarUpaparijJAnata evA''sevituM zakyAH, iti tajjJApanA. rthamidaM jIvAjIvavibhaktinAmakamadhyayanaM prArabhyate, tatradaM prathamaM sUtrammUlam-jIvAjIvavibhatti, suNeha me egamaNA io| jaM jANiU~Na bhikhU , sammaM jayai saMjame // 1 // chAyA-jIvAjIvavibhakti, zrRNuta me ekamanasaH itH| yAM jJAtvA bhikSuH, samyak yatate saMyame // 1 // TIkA-'jivAjIvavibhatti' ityAdizrI sudharmAsvAmI jambUsvAminaM pratikathayati-he jambUH ? itaH asmAt chattIsavAM adhyayana prAraMbha-- anagAramArgagati nAma kA peMtIsavAM adhyayana samApta huaa| aba chattIsavAM adhyayana kahate haiM-chattIsaveM adhyayana kA pUrva adhyayana ke sAtha isa prakAra kA saMbaMdha hai ki pUrva adhyayana meM joprANAtipAta viramaNa Adi bhikSu ke guNa kahe gaye haiM-ve unhIM vyaktiyoM dvArA Asevita ho sakate hai jI jIva aura ajIva ke svarUpa ko jAnane vAle hote haiN| isIliye unake svarUpa ko batAne ke abhiprAya se yaha jIvAjIvavibhakti nAma kA chattIsavAM adhyayana kahA jAtA hai| 'jIvAjIvavibhatti' ityAdi / anvayArtha-zrI sudharmAsvAmI zrI jaMbUsvAmI se kahate haiM ki he chatrIsamA adhyayanane prAraMbha anagAramArgagati nAmanuM pAMtrIsamuM adhyayana samApta thayuM, have chatrIsamA adhyayanane prAraMbha thAya che. A chatrIsamA adhyayanane AgalA pAMtrIsamAM adhyayananI sAthe saMbaMdha A pramANe che ke-pAMtrisamA adhyayanamAM je prANAtipAta viramaNa Adi bhikSunA guNa kahevAmAM Avela che te eja vyakita dvArA pALI zakAya che ke, je jIva ane ajIvano svarUpane jANavAvALA hoya che. Aja kAraNe enA svarUpane batAvavAnA abhiprAyathI A jIvAjIva vibhakita nAmanuM chatrIsamuM adhyayana kahevAmAM Ave che - "jIvAjIvavibhattiM " tyAdi / anvayArtha-zrI sudharmA svAmI jakhkha svAmIne kahe che ke he jabba ! uttarAdhyayana sUtra : 4 Page #704 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 686 uttarAdhyayanasUtre paraM paJcatriMzattamAdhyayanasthitaviSayazravaNAdanantaramityarthaH, jIvAjIvavibhakti= jIvAzca - upayogalakSaNAH, ajIvAzca = tadviparItAH, jIvA'jIvAsteSAM vibhakti:vibhAgaH- tatadbhedAdi kathanena vibhAgapUrvakamavasthApanaM jIvAjIvavibhaktistAm / me mama kathayataH yUyam - ekamanasaH = ekAgrIkRtacittAH santaH, zrRNuta / yAM=jIvAata vibhakti jJAtvA bhikSuH saMyame saMyamArAdhane samyakrayatate = prayatnaM karoti // 1 // jIvAjIvavibhaktiprasaGgavazAdeva lokAlokavibhakti vakti mUlam - jIvA caiva ajIvA yeM, aisa loe viyAhie / ajIva desa mAgAse, Aloe se viyohie // 2 // chAyA - jIvAzcaiva ajIvAzca, epaloko vyAkhyAtaH / ajIvadeza AkAzaH, alokaH sa vyAkhyAtaH // 2 // TIkA- 'jIvAceva' ityAdi "jIvAzcaiva ajIvAzca = vakSyamANAH, ko'rthaH ?, jIvAjIvarUpaH, eSaH = pratyajambU ! (io - itaH ) isa peMtIsaveM adhyayana ke bhAva sunane ke bAda maiM tumheM : ( jIvAjIvavibhati - jIvAjIvavibhaktim) jIva aura ajIva ke vibhAga ko sunAtA hUM use tuma (me - me) mujha se ( egamaNA - ekamanasaH) ekAgra citta hokara (suNeha - zrRNuta) suno / ( jaM jANiUNa bhikkhU saMjame samma jayaI-yAM jJAtvA bhikSuH saMyame samyak yatate ) jIsa jivAjIvavibhakti ko jAnakara bhikSu saMyama kI ArAdhanA karane meM acchI taraha se payatna karanevAlA bana jAtA hai // 1 // jabataka jIva aura ajIva ke vibhAga ko sAdhu nahIM samajha letA hai tabataka saMyama kI ArAdhanA meM usakA prayatna saphala nahIM hotA hai ataH sUtrakAra jIvAjIva ke vibhAga ke prasaGga se lokAloka ke vibhAga ko io - ita: pAMtrIsamA adhyayananA lAva sAMlalyA yachI huve hu~ tamane jIvA - jIvavibhatti - jIvAjIva vibhaktiM 1 bhane savanA vibhAgane samajAvuM chu . to tase te me - me bhArI pAsethI egamaNA - ekamanasaH zreAzrayitta manIne suha-zrRNuta sAlo. jaM jANiUNa bhikkhU saMjame sammaM jayai-yAM jJAtvA bhikSuH seyame samyamyatavene pravAlavavilatine sAMlajIne bhikSu saMyamanI ArAdhanA vAmAM sArI rIte prayatna uravAvAjA anI laya che. // 1 // jyAM sudhI jIva ane ajIvanA vibhAgane sAdhu samajI letA nathI tyAM sudhI sa MyamanI ArAdhanAmAM tenA prayatna saphaLa thateA nathI. AthI sUtrakAra jIvA uttarAdhyayana sUtra : 4 Page #705 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 687 priyadarzinI TIkA a0 36 jIvAjIvasvarUpanirUpaNam kSatayA pratItaH, loko vyAkhyAtaH tIrthakarAdibhirvizeSataH kathitaH" jIvAjIvAnAmeva yathAyogamAdhArAdheyabhAvarUpeNa vartamAnAnAM lokAtmakatvAt / tathAajIvadeza AkAzaH dharmAdharmAdidravyavarjitaH kevalAkAzarUpo'jIvadezaH-aloko vyAkhyAtaH,-aloka iti kthitstiirthkraadibhiH|| tathAcoktam-dharmAdInAM dRttidravyANAM bhavati yatra tatkSetram / tai dravyaiH sahalokastadviparItaM hyalokAkhyam // 1 // 2 // iha jIvAjIvAnAM vibhaktiH prarUpaNAdvAreNaiva syAditi tAmAhamUlama-davao khettao ceve, kArleo bhAvao thaaN| pairUvaNA tesiM bheve, jIvANaM ajIvANa yaM // 3 // chAyA-dravyataH kSetratazcaiva, kAlato bhAvatastathA / prarUpaNA teSAM bhavati, jIvAnAmajIvAnAM ca // 3 // TIkA-'davvao khettao' ityAdi dravyataH dravyamAzritya, idaM dravyaM etAvantazca tadbhedAH, iti / ca-punaH kSetrataH kahate haiM-'jIvA ceva' ityAdi / ___ anvayArtha-(jIvAceva ajIvA ya-jIvAzcaiva ajIvAzca) jIva aura ajIvarUpa (esa-eSaH) yaha (loe viyAhie-loka vyAkhyAtaH) loka hai aisA tIrthakara bhagavantoMne kahA hai| yathAyoga AdhAra Adheya bhAvarUpase vartamAnajIva aura ajIvoMmeM lokAtmakatA hai| (ajIva desamAgAseajIvadezaH AkAzam ) ajIvakA aMza ajIvadeza hai aura yaha ajIva deza dharmAdharmAdidravya rahita kevala AkAza svarUpa hai| (aloe se viyAhie-alokaH saH vyAkhyAtaH) isIko tIrthakara Adi aloka kahate haiM // 2 // navina prasI nA vibhAga ne cha.-"jIvA ceva" tyA / sanyAtha-jIvAceva ajIvA ya-jIvAzcaiva ajIvAzca 01 mane. 135 esa-eSaH / lAe viyAhie-lokaH vyAkhyAtaH sA che sebutIya 42 mA gaNadharae kahela che. yathAga AdhAra Adheya bhAvarUpathI vartamAna jIva bhane sAmaiamatA cha. ajIvadesamAgAse-ajIvadezaH AkAzam manI aMza ajIva deza che ane e ajIva deza dharma adharma Adi dravya rahita 1 mA 2135 cha. aloe se viyAhie-alokaH saH vyAkhyAtaH mAnA tIrtha 32 mA us 43 cha. // 2 // uttarAdhyayana sUtra:4 Page #706 -------------------------------------------------------------------------- ________________ uttarAdhyayanasUne =kSetramAzritya, iyati kSetre, idaM syAditi, kAlataH kAlamAzritya, idam iyatkAlaparyantasthitikam' iti, tathA-bhAvataH=bhAvamAzritya, ime asya paryAyAH iti, teSAM jIvAnAm ajIvAnAM ca prarUpaNA=bhedAdikathanadvAreNa svarUpabodhanaM bhavati, tatheti samuccaryArthakaH // 3 // tatra-svalpavaktavyatayA pUrvamajIvanarUpaNAmAhamUlam ruviNo ceva'rUvI ya, ajIvA duvihI bhave / arUMvI desahA vuttA, seMviNo yaM cauvvihIM // 4 // chAyA-rUpiNazcaiva arUpiNazca, ajIvA dvividhA bhavanti / __arUpiNo dazadhA proktAH, rUpiNazca caturvidhAH // 4 // aba jIva ajIvakI prarUpaNA kahate haiM-'davvao' ityAdi / anvayArtha-(davvao-dravyataH) dravyako Azrita karake (khettaokSetrataH) kSetrako Azrita karake (kAlao-kAlataH) kAlako Azrita karake tathA ( bhAvao-bhAvataH ) bhAvako Azrita karake (tesi jIvANaM ajIvANa ya - teSAM jIvAnAM ajIvAnAM ca ) jIva aura ajIvoMkI (parUvaNA-prarUpaNA ) prarUpaNA hotI hai| bhAvArtha-jIva aura ajIva dravyoMkI prarUpaNA dravyakSetrakAla aura bhAvakI apekSA karake kI gaI hai| jaise aisA kathana karanA ki yaha dravya hai aura isake itane bheda haiM yaha dravyakI apekSAse jIva aura ajIva. kI prarUpaNA hai| itane kSetrameM yaha dravya rahatA hai yaha unakI kSetrakI apekSAse prarUpaNA hai| yaha dravya itane samayatakakI sthitivAlA hai yaha kAlakI apekSAse unakI prarUpaNA hai / ye isake paryAya haiM yaha bhAvakI apekSAse inakI prarUpaNA hai // 3 // anvayArtha -73 71 20ii pr35|| 4 cha-"davvao" tyAhi / davAo-davyataH dravya mAzrita prazane, khettao-kSetrataH kSetra mAzrita 4zana. kAlao-kAlataH apane mAzrita 4zana, bhAvao-bhAvataH mApane mAzrita zana.tesiM jIvANaM ajIvANa ya-teSAM jIvAnAM ajIvAnAM ca 1 mane bhavAnI pr35|| thAya che. bhAvArtha-jIva ane ajIva dravyanI prarUpaNa dravya, kSetra, kALa, ane bhAvanI apekSA karIne kahevAmAM Avela che, jema evuM kahevuM ke, A dravya che, ane AnA ATalA bheda che. A dravyanI apekSAe jIva ane ajIvanI prarUpaNa che. A dravya ATalA samayanI sthitivALuM che, kALanI apekSAe enI prarUpaNA che. A enA paryAya che e prakAranuM kahevuM bhAvanI apekSAe enI prarUpaNA che. 3 uttarAdhyayana sUtra:4 Page #707 -------------------------------------------------------------------------- ________________ priyadarzinI TIkA a0 36 dvividhajIvanirUpaNam TIkA-'rUviNoceva' ityAdi ajIvAH=na jIvA:-ajIvAH,jIvabhinnAH cetanArahitA ityarthaH, dvividhA bhavanti, tad yathA-rUpiNazca, arUpiNazca, tatra-rUpiNaH-rUpaM-mUrtivarNAdimattvaM tadasti yeSAM te ruupinnH| arUpiNaH amUrtA ityrthH| tatrArUpiNaH-prakramAtajIvAH, dazadhA dazapakArakAH, proktAH kathitA tIrthakarAdibhiriti bhaavH| atrA'pi svalpavaktavyatvAdeva, arUpiNAM prathamataH pradarzanam / rUpiNazca-rUpiNastu ajIvAzcaturvidhA bhavanti, rUpiNAM tu skandhAdibhedena caturvidhatayA arUpyajIvApekSayA alpavaktavyatve'pi, skandhAdonAM bahuvaktavyatayA rUpiNAM pazcAt prarUpaNA kRtA // 4 // jIva ajIkI prarUpaNA karate hue sUtrakAra svalpa honese prathama ajIvako prarUpaNA karate haiM-'rUviNo' ityaadi| ____ anvayArtha--(ajIvA-ajIvAH) ajIva dravya (rUviNo'ruvIyarUpiNaH arUpiNazca) rUpI aura arUpIke bhedase (duvihA bhave-dvividhAH bhavanti ) do prakArake hote haiM / (aruvi-arUpiNaH) arUpI dravya (dasahA ghuttA-dazadhA proktAH) daza prakAra ke kahe gaye haiN| tathA (rUviNA cauvihArUpiNaH caturvidhAH) rUpI dravya cAra prakArake kahe gaye haiN| bhAvArtha-jinameM cetanA na pAI jAve ve ajIva haiN| ye ajIvarUpI aura arUpIke bhedase do prakArake haiN| rUpI nAma mUrttakA hai / arthAt rUpa rasa gaMdha aura sparza ye cAra guNa jinameM pAye jAveM ve mUrta haiN| inase bhinna amRta haiN| arUpI ajIva daza prakArake aura rUpI ajIva cAra prakArake haiM // 4 // jIva ajIvanI prarUpaNA karatAM sUtrakAra sva5 hevAnA kAraNe prathama sapanI pr354| 42 hai--"rUviNo" tyaadi| manvayArtha-ajIvA-ajIvAH 25002 dravya ruviNo'rUvIya-rUpiNa : arUpiNazca 31 mana ma3pInA sehathI duvihA bhave-dvividhA bhavanti me nA hAya cha arUvi-arUpiNaH 13pI dravya dasahAvuttA-dazadhA proktA isa prazna upAya che. tathA rUviNo cauvvihA-rUpiNaH caturvidhA 35ii dra0ya yA2 prA2nA 4upAya che. bhAvArthajenAmAM cetanA na jaNAya e ajIva che. e ajIva rUpI ane arUpIne bhedathI be prakAranAM che. rUpI nAma mUrta che. arthAta, rUpa, rasa, gaMdha ane sparza, A cAra guNe jenAmAM hoya che te mUrta che. e na hoya te amUrta che. arUpI ajIva dasa prakAranA ane rUpI AjIva cAra prakAranA che 4 | u087 uttarAdhyayana sUtra:4 Page #708 -------------------------------------------------------------------------- ________________ uttarAdhyayanasUtre arUpiNAmajIvAnAM dazavidhatvaM vizadayati-- mUlam-dhammatthikAeM tadese, tappaese ya aahie| adhamme tassadese ya, tappaeMse ya Ahie // 5 // AgAMse tassa dese ya, tappaese ye aahieN| addhAsamae caivaM, ahavI desahA bhave // 6 // chAyA-dharmAstikAyaH taddezaH, tatpadezazca aakhyaatH| adharmAstikAyaH tasya dezazca, tatpadezazca aakhyaatH||5|| AkAzaM tasya dezazca, tatpadezazca aakhyaatH| addhAsamayazcaiva, arUpiNaH dazadhA bhavanti // 6 // TIkA--'dhammatthikAe' ityAdi-- arUpiNo dazadhA bhavanti / kena prakAreNa dazadhA bhavantItyAha-'dhammatthikAe' ityAdi / dharmAstikAyaH = dhArayati - anugRhNAti gatipariNatajIvapudgalAMstassvabhAvatayA iti dharmaH, astayazcAtra pradezAH, teSAM kAyaH-samUhaH astikAyaH prdeshsmuuhH| dharmazcAsAvastikAyazca dharmAstikAya:-gatipariNatAnAM jIvapudgalAnAM gatyupaSTambhako'saMkhyeyapradezAtmako drvyvishessH| tathA-taddezaH tasya dharmAstikAyasya, dezaH-tribhAgacaturbhAgAdirUpaH, ca-punaH tatpradezaH tasya-dharmAstikAyasyaiva yaH pradezaH-niraMzobhAgaH, sa ttpdeshH| AkhyAtaH kthitH| tathA-adharma:= arUpI ajIvoMke daza prakAra ye haiM-'dhammatthikAe' ityaadi| anvayArtha (dhammatthikAe taddese tappaese ya adhamme tassa dese tappaese ya AgAse tassa dese tappaese ya addhAsamae ceva dasahA bhavedharmAstikAyaH taddezaH tatpradezazca, adharmAstikAyaH tasya dezaH tatpradezazca addhAsamayazceti dazadhAbhavanti ) dharmAstikAya, dharmAstikAyadeza, dharmAstikAyapradeza, adharmAstikAya, adharmAstikAyadeza, adharmAstikAyapradeza, AkAza AkAzadeza, AkAzapradeza aura addhAsamaya ye arUpI ma3thI mavAnA isa prA2 mA cha-" dhammatthikAe" tyAhi / sa-payA-dhammatthikAe tase tappaese ya adhamme tassa dese tappaese ya AgAse tassa dese tapsaese ya addhAsamae ceva dasahA bhave-dharmAstikAyaH taddezaH denadezaca adharmAstikAyaH tasya dezaH tatpradezaca AkAzaM tamya dezaH tatpradezazca addhAsamayazcati dazadhA bhavaMti dhamastikAya, dharmAstikAyadeza, dharmAstikAyapradeza, adharmAstikAya, adharmAstikAyadeza, adharmAstikAyapradeza, AkAza, AkAzadeza, AkAzapradeza, ane adhadhAsamaya, A arUpI dravyanA dasa bheda che. gati svabhAvavALA jIva uttarAdhyayana sUtra:4 Page #709 -------------------------------------------------------------------------- ________________ priyadarzinI TIkA. a0 36 arUpyajIvanirUpaNam adharmAstikAyaH sthitipariNatAnAM jIvapudgalAnAM sthityupaSTambhako'saMkhyAtapradezAtmako dravyavizeSaH / pade'pi padaikadezadarzanAt , 'adhamme' iti padenAdharmAstikAya iti bodhate / ca-punaH, tasya adharmAstikAyasya dezaH, uktarUpaH / ca-punaH, tatpadezaH ukta prakAraka eva, AkhyAtaH kathitaH // 5 // . tathA-AkAzaM='Aja-maryAdayA sva svabhAvAparityAgarUpayA kAzante svarUpeNaiva pratibhAsante padArthAH, asmin iti, AkAzam , yadA tu-abhividhI, AGdravyake daza bheda haiN| gatisvabhAvavAle jIva aura pudgaloMko jo calane meM sahAyaka hotA hai vaha dharmAstikAya hai| __ yahAM dharma asti aura kAya aise tIna zabda haiM / asti zabda kA artha pradeza hai aura ina pradezoM kA jo samUha hai vaha astikAya hai| dharmarUpa jo astikAya hai vaha dharmAstikAya hai / isake asaMkhyAta pradeza haiM / tribhAga caturbhAga AdirUpa isake deza kahalAte haiN| tathA isakA jo niraMza bhAga hotA hai vaha pradeza hai| isI taraha sthitisvabhAvavAle jIva aura pudgaloM ko jo Thaharane meM sahAyatA detA hai vaha adharmAstikAya hai| yaha dravya bhI asaMkhyAta pradezAtmaka hai / yahAM gAthA meM " adhamma" pada hai so usase adharmAstikAya kA bodha hotA hai / kyoM ki pada ke eka deza meM pUrNa pada kA vyavahAra hotA dekhA jAtA hai| jisa taraha dharmAstikAya ke deza aura pradezoM kI vyAkhyA kI gaI hai usI prakAra isake bhI deza aura pradezakI vyAkhyA jAnanI cAhiye / gAthA meM "AkAza" pada kA bhI prayoga huA hai ataH yahAM bhI isa pada se ane pudgalene calAvavAmAM je sahAyaka hoya che te dharmAstikAya che. ahIM dharma asti ane kAya evA traNa zabda che. ati zabdane artha pradeza che. ane e pradezane je samUha che te astikAya che. dharmarUpa je astikAya che te dharmAstikAya che. enA asaMkhyAta pradeza che. trIjo bhAga. bhAga Adi rUpa enA pradeza kahevAya che. tathA ene niraMza je bhAga hoya che te pradeza che. A ja pramANe sthiti svabhAvavALA jIva ane pudgalone rokAvAmAM je sahAyatA Ape che te adharmAstikAya che. A dravya paNa asaM. khyAta pradezAtmaka che. ahIM gAthAmAM "adhamma" pada che. enAthI adharmAstikAyane baMdha thAya che. kemake, padanA eka dezamAM pUrNa padano vyavahAra thato joI zakAya che. je pramANe dharmAstikAyanA deza ane pradezanI vyAkhyA karavAmAM Avela che. e ja pramANe AnA paNa deza ane pradezanI vyAkhyA jANavI joIe gAthAmAM "AkAza" padane ja prayoga thayela che. ethI ahIM paNa A padathI AkAzAstikAya samajavuM. AkAzamAM "A" "kAza" evA e uttarAdhyayana sUtra : 4 Page #710 -------------------------------------------------------------------------- ________________ - - uttarAdhyayanasace tadA "AG-sarvabhAvAbhivyAptyA kAzate iti AkAzaM tadevAstikAyaH-AkAzAstikAyaH, prAgvatpade'pi padaikadezadarzanAt , ca=punaH, tasya dezaH, ca-punaH tatpadeza:-pAravat aakhyaatH| tathA-addhAsamayaH addhA-kAlaH tadrUpaH samayaH sa iti / 'ceva' iti smuccye| addhAsamayasya nirvibhAgatvAt dezapradezau na bhavataH, AvalikAdayastu 'pUrvasamayanirodhenavottarottarasamayasadbhAvaH' iti tattvataH samudayasamityAdhasambhavena vyavahArArthameva kalpitAH, itIha noktaaH||6|| AkAzAstikAya samajhanA / AkAza meM "A"" kAza" aise do zabda haiM / "A" maryAdA aura abhividhi kA vAcaka hotA hai / jaba "A" maryAdA kA vAcaka hogA to usakA artha aisA hogA ki samasta padArtha apane2 svabhAva ke parityAga se jisa meM pratibhAsita hote haiM vaha AkAza hai, tathA "A" jaba abhividhi kA vAcaka hogA taba usakA artha aisA hogA ki jo sarva padArthoM meM vyApakarUpa se rahakara prakAzita hotA hai vaha AkAza hai / AkAzarUpa jo astikAya hai vaha AkAzAstikAya hai / yaha bhI deza aura pradeza kI apekSA tIna prakAra kA jAnanA caahiye| arthAt AkAzAstikAya AkAzAstikAyadeza aura AkAstikAyapradeza ye tIna bheda haiN| deza aura pradeza kI vyAkhyA pUrva kI taraha yahAM bhI samajha lenI cAhiye / addhA zabda kA artha kAla hai| kAlarUpa jo samaya hai vaha addhA samaya hai / addhAsamaya kA koI vibhAga nahIM hotA hai isaliye isake deza aura pradeza nahIM hote haiN| AvalikA AdikoM kI jo kalpanA hai vaha kevala vyavahAra ke nimitta se hI kalpita kI gaI hai aisA jAnanA cAhiye / kyoM ki pUrva samaya ke vyatIta ho jAne se hI uttara samaya zAI cha. "ma" bharyAhI mane lividhinA pAya thAya che. nyAre "mA" maryAdAne bane te ene artha e thAya ke, samasta padArtha pote potAnA svabhAvanA aparityAgathI jenAmAM pratibhAsita thAya che te, AkAza che. tathA "A" jyAre abhividhino thAya te ene artha e thAya ke, je sarva padArthamAM vyApakarUpathI rahIne prakAzita thAya che, te AkAzarUpa je astikAya che te AkAzAstikAya che. e paNa deza ane pradezanI apekSA e traNa prakAranAM jANavA joIe. arthAta AkAzAstikAya AkAzAstikAyadeza ane AkAzAstikAyapradeza e traNa bheda che. deza ane pradezanI vyAkhyA agAunI mAphaka ahIM paNa samajI levI joIe. adhdhA zabdane artha kALa che. kALarUpa je samaya che te addhA samaya che addhA samayane keI vibhAga hetuM nathI. A kAraNe enA deza ane pradeza thatA nathI. AvalikA AdikenI je kalpanA che e phakta vahevAranA nimitte ja kalpavAmAM Avela hovAnuM jANuvuM joIe. kemake Agale samaya vItI uttarAdhyayana sUtra:4 Page #711 -------------------------------------------------------------------------- ________________ - -- - priyadarzinI TIkA. a. 36 dharmAdeH kSetrato nirUpaNam gam 693 adhunaitAneva kSetrataH pAhamUlam-dhammAMdhamme ya do ceve, logamittA viyAhiyA / logAloge ya AgAMse, samae samayakhettieM // 7 // chAyA-dharmAdharmI dvAveva, lokamAtrau vyaakhyaatau| lokAloke cAkAzaM, samayaH samayakSetram / / 7 // TIkA-'dhammAdhamme' ityAdi dharmAdhau-dharmAstikAyA'dharmAstikAyau ca etau-dvAyeva, lokamAtrau-lokaparimANI, vyAkhyAtau-kathito, lokamAtratvaM cAnayoretadavaSTabdhAkAzasyaiva lokavAt / alokavyApitve tu anayo jIva pudgalAnAmapi tatra pracAraprasaDena kA sadbhAva hotA hai / ataH addhAsamaya jo eka samaya mAtra hai usameM samudAyarUpatA nahIM bana sakatI hai| isaliye AvalikA AdikoM kI kalpanA kevala vyavahAra ke nimitta hI kalpita kI gaI hai aisA jAnanA cAhiye // 5 // // 6 // aba inhIM dharma adharma AkAza aura kAla ke kSetra kahate haiM"dhammAdhamme" ityaadi| anvayArtha-(dhammAdhamme do ceva logamittA viyAhiyA-dharmAdharmI dvau eva lokamAtrau vyAkhyAto) dharmAstikAya aura adharmAstikAya ye do lokAkAzaparimANa kahe gaye haiM / arthAt jisa prakAra lokAkAzake asaMkhyAta pradeza haiM usI prakAra donoM dravyoM ke bhI asaMkhyAta pradeza haiN| tathA ye do dravya lokAkAza ko vyApta kara usameM rahe hue haiM / athavA javAthI ja uttara samayane sadbhAva thAya che. AthI adhdhA samaya je eka samaya mAtra che. temAM samudAya rUpathI thaI zakatI nathI. A kAraNe AvalikA AdikanI kalpanA phakta vahevAranA nimitte ja kadvipata karavAmAM Avela che. melana me // 5 // 6 // Dave ye dhama mama ||4||2mn jana trayI 4 cha-" dhamgAdhamme" tyAlA makyAtha-dhammAdhamme doceva logamittA viyAhiyA-dharmAdharmo dvau eSa loka mAtrau vyAkhyAtau dhastiya mane adhAstiya the me dravya dezanA pariNAma kahevAmAM Avela che. arthAta-je pramANe kAkAzanA asaMkhyAta pradeza che. e ja pramANe A bane dravyanA pradeza paNa asaMkhyAta che. tathA e bane dravya lekAkAzane vyApta karI emAM rahelAM che. athavA A bane uttarAdhyayana sUtra:4 Page #712 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 694 uttarAdhyayanasUtre 1 tasyApi lokatvApattiH syAt / etau loke eva na aloke ityarthaH / tathA-AkAzalokAloke - loke - aloke ca vartate tasya sarvacitvAt / samayaH = addhA samayaH, samayakSetraM - " samayopalakSitaM kSetraM, arddhatRtIyadvIpasamudrAstadviSayabhUtamasyAstI "ti samayakSetrikaH, tatparatastasyAsambhavAt, AvalikAdikalpanAyAH samayamUlakatvAtte'pyetAvatkSetravartina eva / tathAcoktam samayAvalikA pakSamA sarvvayanasaJjJitAH / nRloka eva kAlasya, vRtti rnAnyatra kutracit // 1 // iti // 7 // jitanA AkAza kA pradeza ina donoM dravyoM se vyApta ho rahA hai vahI lokAkAza hai yadi aisA na mAnA jAya aura aisA kahA jAya ki ye do dravya aloka ko bhI vyApta kara rahe haiM, to jIva aura pudgaloM ke pracAra kA sadbhAva vahAM bhI mAnanA paDegA tathA alokAkAza meM lokAkAza kA vyavahAra hone kA prasaMga prApta hogA / parantu aisI bAta to nahIM hai, ataH yahI mAnanA ucita hai ki ye do dravya kevala lokAkAza meM hI vyApta haiN| parantu (AgAsaM - AkAzam) jo AkAzadravya hai vaha ( logAlogelokAloke ) loka meM bhI hai aura aloka meM bhI hai| kyoM ki AkAza kI vyApakatA sarvatra mAnI gaI hai / ( samae samayakhettie - samayaH samaya kSetram ) samaya - addhA samaya, samayakSetra meM hai- arthAt addhAsamaya kI vRtti manuSyaloka meM hI hai, Age nahIM hai / AvalikA Adi kI kalpanA samaya mUlaka hone se AvalikA Adi bhI isI kSetra meM haiM isase bAhara ke kSetra meM nahIM hai // 7 // dravyeAthI AkAzanA jeTaluM pradeza vyApta thaI rahela che eja leAkAkAza che. kadAca evu mAnavAmAM na Ave ane evuM kahevAmAM Ave ke, A banne dravya alokane paNa vyApta karI rahela che te jIva ane pudgaleAnA pracAranA sadbhAva tyAM paNa mAnavA paDaze. tathA alokAkAzamAM lokAkAzanA vyavahAra thavAnA prasaMga upasthita thaze. paraMtu AvI vAta che ja nahIM. ethI e mAnavu ucita che ke, e e dravya phakta lokAkAzamAM ja vyApta che. paraMtu je AgAsaM-AkAzaM mahAza dravya che te logAloge-lokAloke bombhAM yache, ane alokamAM paNa che. kemake AkAzanI vyApakatA saghaLe sthaLe mAnavAmAM yAvesa che. samae samayakhettie samayaH samayakSetram samaya, adhdhAsabhaya, samayakSetramAM che. arthAt adhyA samayanI vRtti manuSyalokamAM ja che. AgaLa nathI. AvalikA AdinI kalpanAnA samaya mUlaka heAvAthI AvalikA Adi paNa yA kSetramAM che, khAnAthI mahAranA kSetramAM nathI. // 7 // uttarAdhyayana sUtra : 4 Page #713 -------------------------------------------------------------------------- ________________ priyadarzinI TIkA a0 36 dharmAdaH kAlatonirUpaNam etAneva kAlataH kathayatimUlam-dhammAdhammAgAsA, tinnivi ee annaayaa| apajjarvasiyA ceva, savvaddhaM tu viyAhiyA // 8 // chAyA-dharmAdharmAkAzAH, trayo'pi ete anaadikaaH| aparyavasitAzcaiva, sarvAddhAM tu vyAkhyAtAH // 8 // TIkA-'dhammAdhammA' ityAdi dharmAdharmAkAzAH dharmazca, adharmazca AkAzazca iti tathA, trayo'pyete anAdikAH =na vidyate, AdiryeSAM te tathA, tathA-aparyavasitAH-na paryavasitAH, antarahitA ityrthH| 'ceva' iti samuccaye, ataeva-tu-nizcayena sarvAddhAM sarvakAlaM vyApyasthitAH, sarvadA sva svarUpA'parityAgato nityA iti yAvat , vyAkhyAtAH= kthitaaH| 'sambaddhaM' ityatrAtyantasaMyoge dvitIyA // 8 // aba inhIM padArtho ko kAla se kahate haiM-'dhammAdhammAgAsA' ityaadi| anvayArtha-(dhammAdhammAgAsAtinivi ee aNAiyA apajjavasiyA ceva-dharmAdharmAkAzA trayo'pi ete anAdikAH aparyavasitAzcaiva ) dharmAstikAya, adharmAstikAya evaM AkAzAstikAya ye tInoM dravya anAdi aura ananta haiN| (savvaddhaM tu viyAhiyA-sarvAddhAM tu vyAkhyAtAH) isIliye ina ko sarvAddhA kahA hai arthAt ye sarvakAla meM vyApta mAne gaye haiN| aisA koI bhI samaya nahIM thA ki ye tInoM dravya nahIM the, tathA vartamAna meM bhI aisA koI samaya nahIM hai ki jisameM ye tInoM dravyo na hoM tathA bhaviSya meM bhI aisA koI samaya nahIM AvegA ki jisameM ye tInoM dravya nahIM rheNge| kisI bhI samaya meM ye tInoM dravya apane svarUpa kA parityAga nahIM karate haiM isaliye hI ye nitya haiM // 8 // Dave mArI pahAni 4thI 49 che-" dhammAdhammAgAsA" tyaah| manvayArtha-dhammAghammAgAsA ee tinni vi aNAiyA apajajjavasiyA cevadharmAdharmAkAzA ete trayo'pi anAdikAH aparyavasitAzcaiva mAstichAya, ayamastisAya, bhane sAzastiya 2 // the dravya nAhi mane mana cha. savvadhaMtu viyAhiyAsarvAddhAMtu vyAkhyAtAH 2 // ||2the yene sAdhyAsa cha. arthAt ye saba vyApta manAyela che. e kaI paNa samaya na hato ke jyAre A traNe na hatAM. tathA vartamAnamAM paNa e keI samaya nathI jemAM e na hoya. tathA vartamAnamAM paNa evokeIsamaya nathI jemAM e na hoya. tathA bhaviSyamAM paNa e kaI samaya AvavAne nathI ke, jemAM A traNa na rahetA heya. kaI paNa samayamAM A pitAnA svarUpane parityAga karatA nathI. A kAraNe ja e nitya che || 8 uttarAdhyayana sUtra:4 Page #714 -------------------------------------------------------------------------- ________________ uttarAdhyayanasUtre mUlam-samaevi saMtaiM paippa, evamevaM viyaahie| ___ AesaM paippa sAIe, sapajaivasie vi ya // 9 // chAyA-samayo'pi santati prApya, evameva vyAkhyAtaH / AdezaM prApya sAdikaH, saparyavasitaH api ca / / 9 / / TIkA-'samaevi' ityAdi samayaH api, santati aparAparotpattirUpapavAhAtmikA, prApya Azritya, eva meva-anAdyaparyavasitatvalakSaNenaiva prakAreNa / vyaakhyaatH-prruupitH| tathA-AdezavizeSa ghaTayAdirUpaM tu pApya Azritya, sAdikaH-AdiyuktaH, tathA-saparyavasitaH antasahito'pi vyAkhyAta iti / ca zabdastvarthe // 9 // yathA rUpidravyANAM bhAvato varNAdayaH paryAyA jJAtuM zakyante, na tadvad dharmA anvayArtha-(samaevi-samayaH api ) samayarUpa kAla bhI ( saMtaI pappa-santati prApya) aparAparotpattirUpa santati ko Azrita karake (evameva viyAhie-evameva vyAkhyAtaH) anAdi anantarUpa se kahA gayA hai / tathA (Ae pappa-AdezaM prApya ) ghaDI pala Adi rUpa vizeSa kI apekSA karake (sAie sapajavasie viyAhie-sAdikaH saparyavasitaH vyAkhyAtaH ) Adi aura anta sahita bhI kahA gayA hai| bhAvArtha-samayarUpakAla aparAparakSaNotpatti ke pravAha kI apekSA anAdi ananta kahA gayA hai| tathA vizeSa kI-apekSA se sAdi sAnta kahA gayA hai / / 9 // jaise rUpI dravyoM ke vargAdika paryAya bhAva kI apekSA jAne jAte hai sa-yArtha-samaevi-samayaHapi samaya35 47 55 saMtaiM pappa-santatiM prApya a5235tpatti35 saMtatine mAzrita zene evameva viyAhie-evameva vyAkhyAtaH manAhi anata35thI Aye cha. tathA AesaM pappa-AdezaM prApya 5 55 mAhi35 vizeSanI apekSA 4zana soie sapajjavasie viyAhie -sAdikaH, saparyavasikaH vyAkhyAtaH mAmine mata sahita 55 pAye che. bhAvArtha-samayarUpa kALa aparAmarakSaNotpattinA pravAhanI apekSAthI anAdi anaMta kahevAmAM Avela che. tathA vizeSanI apekSAthI sAdisAnta vAmAM Ave che. // 8 // jema rUpI dravyane vadika paryAya bhAvanI apekSA jANI zakAya che. uttarAdhyayana sUtra :4 Page #715 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 697 priyadarzinI TIkA a. 36 dravyApekSayA rUpidravyanirUpaNam stikAyAdInAmarUpiNAM bhAvataH paryAyA jJAtuM zakyAH, ataH sUtrakAreNa tatprarUpaNAna kRtA / sampati dravyato rUpiNaH prarUpayitumAhamUlam-khaMdhA ya khaMdhadesI ya, tappadesA taheva ye / paramANu ya boddhavA, rUviNo yaM cauThivahI // 10 // chAyA-skandhAzca skandhadezAca, tatpadezAstathaiva ca / paramANuzca boddhavyA, rUpiNazca cturvidhaaH||10|| TIkA-'khaMdhA ya' ityAdi rUpiNazca-rUpamepAmastItirUpiNaH, ajIvAH pudgalAste caturvidhA boddhvyaaH| tad yathA-skandhAH, skandhadezAH tatpadezAH paramANavazceti / tatra skandhAH-parasparasaMhatyA vyavasthitAH paramANavaH, pudgalopacayA'pacayalakSaNAH stambhAdaya ityarthaH / ca-samuccaye, skandhadezAH skandhAnAmdezA dvitIyAdibhAgarUpAH, tatmadezAH teSAM, usI taraha se dharmAstikAyAdika arUpI dravyoM ke paryAya bhAva kI apekSA nahIM jAne jAte haiM / isaliye sUtrakAra ne unakI usa apekSA se prarUpaNA nahIM kI hai / aba dravya kI apekSA rUpI dravya kI prarUpaNA karate haiM'khaMdhAya' ityaadi| anvayArtha-( rUviNo-rUpiNaH ) rUpI pudgala (caucihA-caturvidhAH) cAra prakAra ke (bodhavA-bodhavyAH) jAnane caahiye| ( khaMdhA khaMdhadesA ya taheva tappadesA paramANu ya-skandhAH, skandhadezAH tathaiva tatpadezAH paramANuzca ) skaMdha, skandhadeza, skandhapradeza aura paramANu / paraspara samudAyarUpa meM rahe hue paramANuoM ke piMr3a kA nAma skaMdha hai / jaise staMbha Adi padArtha / skandha ke jo dvitIya Adi bhAga haiM ve rakaMdhadeza haiN| eja pramANe dharmAstikAyAdika arUpI dravyone paryAya bhAvanI apekSAe jANI zakAtuM nathI. A ja kAraNe sUtrakAre emanI e apekSAthI prarUpaNa karela nathI. ve dravyanI apekSa 3ii dravyAnI pra35! 4 cha. " khaMdhAya" tyaadi| manvayArtha:-rUviNoH-rUpiNaH 35 56 // cauvvihA-caturvidhA yA2 54|2naa boddhavvA-boddhavyAH . khaMdhA khaMdhadesA ya taheva tappadesA paramANu yaskaMdhAH, skandhadezAzca tathaiva tatpradezAH paramoNuzca 245, 24 ghaza, 24 pradeza mane paramANu, paraspara samudAyanA rUpamAM rahelA paramANunA piMDanuM nAma skaMdha che. je rIte staMbha Adi padArtha, skaMdhanA je bIjA Adi bhAga che te skaMdhadeza u088 uttarAdhyayana sUtra:4 Page #716 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 8 uttarAdhyayanasUtre skandhAnAM pradezAH- tatpradezAH - skandhAdisaMpRktaniraMzabhAgarUpAH / tathaiva ceti samuccaye, paramANuzca - paramazcAsAvaNuzca iti paramANuH, skandhAdibhyaH pRthagbhUto niraMzaH pudgalaityarthaH / jAti vivakSayA ekavacanam // 10 // iha dezAH pradezAca skandheSvevAntarbhUtA ityataH skandhAH, paramANuzceti dvAveva rUpiNAmajIvAnAM dravyamAzritya bhedau sthitau / atastayorlakSaNamAhamUlam - egateNa puhatteNe, khaMdhAM ya paramANu ya // chAyA - ekatvena pRthaktvena skandhAzca paramANuzca // TIkA--' egatteNa ' ityAdi / skandhAH ekatveka= ekapariNatirUpeNa, lakSyante iti zeSaH / ekapariNatiprAptA tathA unhIM skandhoM meM milA huA jo niraMzabhAgarUpa paramANu haiM ve skaMdhapradeza haiM / ( paramANu ya - paramANuzca ) skaMdha se pRthakbhUta jo niraMza pudgala hai vaha paramANu hai / bhAvArtha -- yahAM sUtrakArane rUpI pudgala dravya ke cAra bheda kahe haiM / ye ye haiM- skaMdha, skaMdhadeza, skaMdhapradeza aura prmaannu| ye saba rUpa, rasa, gaMdha aura sparzaguNa vAle hote haiM, isaliye inheM rUpI kahA gayA hai| aneka pudgalaparamANuoM kA jo piMDa hai vaha skaMdha hai / skaMdha ke Tukar3oM kA nAma skandhadeza hai| tathA ina skandhoM meM jo niraMza paramANu haiM ve usake pradeza haiM / paramANu isase bhinna niraMza zuddha pugala dravya hai / isase anya aura pudgala dravya nahIM hotA hai // 10 // ye rUpI dravya cAra prakArake bhedoM kI apekSA se kahe gaye haiM / aba sUtrakAra deza aura pradezoM ko skaMdha meM hI antarbhUta kara ke skaMdha aura paramANu che, tathA eja ska MdhAmAM maLela je nira'zabhAga paramANu che te ska Mdhapradeza che. paramANu ya-paramANuzca 29dhathI pRthambhUta ne niraMza yugala che te paramANu che. bhAvA--ahI` sUtrakAre rUpI pudgala dravyanA cAra bheda batAvela che. te A pramANe che, skaMdha, dhadeza, ska Mdhapradeza ane paramANu, e saghaLA rUpa, rasa, ga dha ane spaza guNavALA heAya che. A kAraNe ene rUpI kahevAmAM Avela che, aneka pudgala paramANunA je piMDa che. te skaMdha che. skaMdhanA TukaDAnuM nAma ska dhadeza che. tathA je skadhAmAM je niraza paramANu che teja enA pradeza che. paramANu enAthI bhinna niraza zuddha pudgala dravya che enAthI khIjA kAI yugala dravya hotAM nathI. // 10 // A rUpI dravyanA cAra prakAra bhedanI apekSAthI kahevAmAM Avela che have sUtrakAra deza ane pradezane skadhamAM ja aMtarbhUta karIne skaMdha ane uttarAdhyayana sUtra : 4 Page #717 -------------------------------------------------------------------------- ________________ priyadarzinI TIkA. a0 36 dravyApekSayA rUpidravyanirUpaNam dvipadezikAdayaH saMhatAH paramANupuJAH skandhA ityucyanta ityarthaH / ca-puna:, paramANuH pRthaktvena asaMhatatvena kevalaM niraMzatvena dvipradezAdi skandhebhyo vighaTi tatvena, vA lakSyate / yadvA-skandhAH paramANuzca kathaM samutpadyante ? ityAha'egatteNe 'ti gAthA'rddham , tadA'yamarthaH-skandhAH dvipradezAdayaH / ekatvena-dvayozca ye do hI bheda rUpI pudgala dravya ke haiM aisA kahate haiM-'egatteNa' ityAdi / ___anvayArtha-(egatteNa khaMdhA puhatteNa paramANu ya-ekatvena skandhAH pRthatvena paramANuH ) aba aneka pudgalaparamANu paraspara meM ekIbhAvarUpa se jur3a jAte haiM taba isa sthiti meM unakI skaMdhasaMjJA ho jAtI hai| ina skaMdhoM meM do pudgala paramANuoM se lekara saMkhyAta asaMkhyAta evaM anaMtaparamANuoM kA saMgraha hotA hai / kevala eka niraMza pudgala jo skaMdha se pRthakbhUta hotA hai vaha paramANu hai| isa taraha yaha skaMdha aura paramANu kI pahicAna kahI gaI hai| aba koI yahAM aisI AzaMkA karatA hai ki skaMdha aura paramANu kaise utpanna hote haiM ? taba usake uttara meM isa gAthA kA aisA artha lagAnA cAhiye-ki dvipradezavAle skaMdha tathAsaMkhyAta pradezavAle skaMdha evaM anaMta pradezavAle skaMdha athavA anaMtAnaMta pradezavAle skaMdha kramazaH dvipudgala paramANuoMke ekatva pariNAmarUpa saMghAtase, saMkhyAta pudgala paramANuoMke saMghAtase, anaMta pudgalaparamANuoMke saMghAtase tathA anaMtAnaMta pudgalaparamANuoMke saMghAtase banate haiN| do 52bhA me me le3pI pusa 0yanai che the 4 cha.-'egatteNa' tyaa| ___ manvayArtha-egatteNa khaMdhA puhatteNa paramANu ya-ekatvena skaMdhAH pRthaktvena paramANuH jyAre aneka pugala paramANu parasparamAM eka ja bhAvarUpe joDAI jAya che tyAre e sthitimAM tenI skaMdha saMjJA thaI jAya che, A kidhamAM be pudagala paramANuothI laIne saMkhyAta asaMkhyAta ane anaMta paramANuone saMgraha thAya che. phakta eka niraza puddagala je skaMdhathI judA rUpamAM hoya che te paramANa che A rIte e skaMdha ane paramANunI oLakhANa batAvavAmAM Avela che. have kaI evI AzaMkA kare ke, paramANu kaI rIte utpanna thAya che ? tyAre tenA uttaramAM A gAthAne e artha karavo joIe ke-be be pradezavALe skaMdha tathA asaMkhyAta pradezavALe aMdha, ane anaMta pradezavALa skaMdha athavA anaMtAnaMta pradezavALo skaMdha, kramazaH be pudagala paramANuonA ekatva pariNAmarUpa saMghAtathI, saMkhyAta pudgala paramANunA uttarAdhyayana sUtra:4 Page #718 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 700 uttarAdhyayanasUtre trayANAM yAvadanantA'nantAnAM ca pRthagbhUtaparamANanAmanyo'nyasaMghAtAd dvipadezikatvAdyAtmaka samAnapariNatirUpeNaikobhAvena utpadyante / pRthaktvena stambhAdirUpabRhatskandhebhyo vighaTanarUpeNa bhedena vA dvipadezikAdyAH skandhA utpadyante, iti zeSaH / ayaM bhAvaH-dvayaNukAdikrameNAnantAnantaparamANukaparyavasAnAH skandhAH pradezavAle do pudgalaparamANuke saMbaMdhase do pradezavAlA pudgalaskaMdha utpanna hotA hai| tIna pradezavAle tIna pudgalaparamANuoMke saMbaMdhase tIna pradezavAlA skaMdha utpanna hotA hai| isI taraha saMkhyAta asaMkhyAta evaM anaMtAnaMta pradezavAlA skaMdha bhI utane pudgalaparamANuoMke saMghAtase utpanna hotA hai| isI taraha koI bRhatskaMdha ho to usakA bheda karanese bhI dvipradeza, tIna pradeza, cAra pradezavAle skaMdha utpanna ho jAte haiM / isI taraha aura bhI skaMdhoMkI utpatti jAnanI caahiye| dvipradezavAle pudgalaparamANuoMke saMghAtase utpanna hue skaMdhase lekara anaMtAnaMta pradezavAle skaMdhake paramANuoMke saMghAtase jo skaMdha utpanna hote haiM unake paryantavartI skaMdhase jaba eka paramANu alaga ho jAtA hai to usa samaya vaha utpanna huA skaMdha usa eka paramANuse nyUna skandha kahalAtA hai| isI taraha do, tIna Adi paramANuoMke bheda kramase Age 2 utane 2 paramANuoMse nyUna skaMdha utpanna ho jAte haiN| isa taraha hote 2 dvipradezavAle pudgalaparamANuoMtakakA skaMdha utpanna ho jAtA hai| isI prakAra kitaneka paramANuoMke saMghAtathI, anaMta pudgala paramANuonA saMghAtathI tathA anaMtAnaMta jugala paramANuonA saMghAtathI bane che. be pradezavALA be pudgala paramANuonA saMbaMdhathI be pradezavALA pudgala skaMdha utpanna thAya che. traNa pradezavALA traNa pudgala paramANunA saMbaMdhathI traNa pradezavALA skadha utpanna thAya che. Aja pramANe saMkhyAta asa gyAta ane anaMtAnaMta pradezavALA skaMdha paNa eTalA padagala paramANuonA saMghAtathI utpanna thAya che. Aja pramANe koI bRhaskaMdha hoya te ene bheda karavAthI paNa be pradeza, traNa pradeza, cAra pradezavALA kaMdha UMtpanna thaI jAya che, Aja pramANe bIjA paNa ska dhonI utpatti jANavI joIe. be pradezavALA pudgala paramANuonA saMghAtathI utpanna thayelA kaMdhathI laIne anaMtAnaMta pradezavALA skaMdhanA paraNAnuonA saMghAtathI je kaMdha utpanna thAya che. enA paryantavatI skaMdhathI jyAre eka paramANu alaga thaI jAya che, te e samaye utpanna thayela te sakaMdha e beka paramANu nyUna skaMdha kahevAya che. Aja pramANe be, traNa, Adi paramANuonA bheda ke mathI AgaLa AgaLa eTalA eTalA paramANuothI nyUna skaMdha utpanna thaI jAya che. A pramANe thatAM thatAM be pradezavALA puddagala paramANuo sudhIne skaMdha utpanna uttarAdhyayana sUtra:4 Page #719 -------------------------------------------------------------------------- ________________ priyadarzinI TIkA a0 36 dravyApekSayA rUpidravyanirUpaNam 71 saMghAtAd-ye samutpannAsteSAM paryantavartinaH skandhAdekaH paramANuryadA pRthagbhavati, tadA eka paramANubhedAt tannyUnaH skandhaH samutpadyate, evaM dvivyAdi paramANubhedakrameNAdho'dho yAvat dvipradezaparyantaskandhotpAda iti / tathA-zvetodhAvatItivat , AvRttinyAyena-" ekatvena, pRthaktvena ca " iti tRtIyaH pakSaH / tatra-ekatvena kaizcit paramANubhiH saMmilitatvena ekapariNatirUpeNa / tathA-pRthaktvena ca-tatsamaya eva kepIcit paramANUnAM vighaTanAtmakena bhedena ca, skandhA utpadyante iti shessH| idamatrabodhyaM-skandhotpattau vikalpatrayaM, yataH-skandhAstribhyaH kAraNebhya utpadyante ekatvena saMghAtenetyarthaH 1, pRthaktvena bhedenetyarthaH 2, ekatvena pRthaktvena ca saMghAtabhedAbhyAM cetyarthaH 3 / paramANustu ekatvopalakSitapRthaktve naiveti / tadevAha sammilita honese aura usI samaya usameMse kitaneka paramANuoMke vighaTana honese skaMdha utpanna hote haiN| ____tAtparya-isakA yaha hai ki skaMdhake utpattimeM tIna prakAra haiM-koI skaMdha saMghAta-ekatvapariNatise utpanna hotA hai? / koI bheda se banatA hai2 aura koI eka sAtha bheda aura saMghAta donoM nimittoMse hotA hai| jaba alaga2 sthiti do paramANuoMke saMghAtase do pradezavAlA skandha hotA hai taba vaha saMghAtajanya skandha kahalAtA hai / isI taraha tIna cAra pAMca chai sAta ATha nau daza yAvat saMkhyAta asaMkhyAta anantAnanta paramANuoMke milane se kramazaH tripavAle, cArapradezavAle, pAMcapradezavAle, chahapradezavAle, sAtapradezavAle, AThapradezavAle, naupradezavAle, dazapradezavAle yAvat saMkhyAtapradezavAle, asaMkhyAtapradezavAle aura anaMtAnaMtapradezavAle skaMdha thaI jAya che. Aja pramANe keTalAka paramANuonA saMmilita thavA ane eja samaye emAMthI keTalAka paramANuonuM vighaTana thavAthI kaMdha utpanna thAya che. tAtparya-AnuM e che ke, skadhanI utpattimAM traNa prakAra che. keI skaMdha saMghAta-ekatva pariNatIthI utpanna thAya che. I1 keI bhedathI bane che ArA ane keI eka sAthe bheda ane saMghAta bane nimittothI bane che jyAre alaga alaga sthiti be paramANuonA saMghAtathI be pradezavALa skaMdha thAya che tyAre te saMghAtajanya skaMdha kahevAya che. A ja pramANe traNa, cAra, pAMca, cha, sAta, ATha, nava, dasa, yAvat saMkhyAta asaMkhyAta anaMta-anaMta paramANu enA maLavAthI kramazaH traNa pradezavALA, cAra pradezavALA, pAMca pradezavALA, cha pradezavALA, sAta pradezavALA, ATha pradezavALA, nava pradezavALA, dasa pradezavALA yAvat saMkhyAta pradezavALA, asaMkhyAta pradezavALA ane anaMtAanaMta pradezavALA ska dha banI jAya che. A saMghAtajanya che tathA kaI meTA uttarAdhyayana sUtra:4 Page #720 -------------------------------------------------------------------------- ________________ weeeeeeeeeeememocrammerce 702 uttarAdhyayanasUtre -paramANuzceti / iha ca kArastvarthe paramANustu ekatvena pRthaktvena ekatvopalakSita pRthaktvenetyarthaH / iha ' itthaM bhUtalakSaNA ' iti tRtIyA / ayamarthaH-ekatvena asahAyatvena, upalakSitaM yatpRthaktvaM skandhebhyo vighaTanAtmakaM tena-bhedeneti yAvat , utpadyate iti zeSaH / ayaM bhAvaH-yatsasahAyAM dvayaNukAdInAmekIbhAvarUpamekatvaM, yaccaikatvapariNatAvapi dezAdInAM buddhiparikalpitaM skandhebhyaH pRthaktvaM, tAdRzAdekatvAt pRthaktvAd vA prmaannunotpdyte, kintvekatvopalakSitapRthaktvAdeveti / tathA coktam-"saMghAtabhedebhya utpadyante " ( tatvArtha a. 5. sU. 26) bhASyam-1, "saMghAtAd 2bhedAt , saMghAtabhedAdityebhya tribhyaH kAraNebhyaH skandhAH, utpadhante dvipadezAdayaH / " atha paramANuH kathamutpadyate ?, atrocyate-' bhedAdaNuH' tattvArtha a. 5 / 27 / bhASyam-" bhedAdeva paramANurutpadyate, na saMghAtAt nApi saMghAtabhedAbhyA"-miti // bana jAte haiM / ye saMghAtajanya haiM / tathA kisI baDe skaMdha se TUTane se jo TukaDe ho jAte haiN| ve bhedajanya skaMdha haiN| isI prakAra jaba kisI eka skaMdha ke TUTane para usake avayava ke sAtha usI samaya koI dravya mila jAne se nayA skandha banatA hai taba vaha bheda saMghAtajanya kahalAtA hai| bheda janya skaMdha tathA bheda saMghAta janya skaMdha dvipradeza se lekara yAvat anaMtAnaMta pradezataka ho sakate haiN| tathA paramANu bheda se hI utpanna hote hai| arthAt ekatvopalakSita pRthaktva se hI paramANu utpanna hotA hai| isase yaha bAta jAnanI cAhiye ki jaba bheda se hI paramANu utpanna hotA hai to vaha saMghAta tathA saMghAtabheda se utpanna nahIM hotaa| 'saMghAtabhedebhyautpadyante' 'bhedAdaNuH' (tattvArthasUtra a. 5. sU. 26-27) ina sUtroM dvArA yahI pUrvokta bAta samarthita kI gaI hai // 10 // dhanA tuTavAthI je enA TukaDA thaI jAya che te bhedajanya ska dha che. Aja pramANe jyAre keI eka skaMdhanA tUTavAthI tenA avayavanI sAthe eja vakhate bIjuM kaI dravya maLI javAthI na skaMdha bane che tyAre te bhedasaMghAtajanya kahevAya che, bhedajanyaskaMdha tathA bhedasaMghAtajanya audha be pradezathI laIne thAvata anaMtAanaMta pradeza sudhI thaI zake che. tathA paramANu bhedathI ja utpanna thAya che. arthAt ekatva upalakSita pRthakvathI ja paramANu utpanna thAya che. AthI e vAta jANavI joIe ke, jyAre bhedatho ja paramANu Gpanna thAya cha to ta saMghAta tathA saMpAta thI Sun thA nathI. saMghAta bhedebhya utpadyante " " bhedAdaNuH " ( tatvArtha sUtra adhya. 5 sUtra 26-27) mA sUtrI dvArA mA patipatanu samarthana 2mA mAvasa cha. // 10 // uttarAdhyayana sUtra:4 Page #721 -------------------------------------------------------------------------- ________________ priyadarzinI TIkA a0 36 kSetrataH skaMdhaparamANu nirUpaNam samprati skandhAn paramANuM ca kSetrataH kathayati mUlam - loegade se loe~ ya, bhaiyavvA te u khettaMo // 11 // tu, tesiM vucchaM caiDavvihaM // 12 // to kAlavibhAgaM 2 - chAyA - lokaikadeze loke ca bhaktavyAste tu kSetrataH // 11 // 9 ataH kAlavibhAgaM tu, teSAM vakSye caturvidham // 12 // TIkA- ' loegadese ' ityAdi / te = skandhAH, paramANu, kSetratastu - kSetramAzritya tu, laukaike deze - lokasya - caturddazarajjvA'tmakasya, ekadezaH - ekadvayA'di saMkhyAtA'saMkhyAtamadezAtmakaH pratiniyato bhAgo lokaikadezastasmin, tathA loke ca bhaktavyA =bhajanayA vikalpena darzanIyAH, atra cA vizeSataH kathane'pi skandhaviSayaiva bhajanayA grAhyA / paramAstu niraMzatvAdekameva pradezamavagAhya tiSThatotyatastatra bhajanAyA abhAvaH pariNata 703 aba skandha evaM paramANu kA kathana kSetra kI apekSA se karate haiM'loegadese ' ityAdi / anvayArtha - (te - te) ve skaMdha aura paramANu (khettao - kSetrataH) kSetra kI apekSAse (loegadese loe ya bhaiyanvA-lokaikadeze loke ca bhaktavyAH) loka ke deza meM tathA loka meM bhajanIya hai| yahAM jo bhajanA kahI gaI hai vaha skaMdha hI jAnanI cAhiye paramANu kI nahIM / kyoM ki vaha to niraMza hai - ata: eka pradezAtmaka AkAza meM hI vaha rahatA hai| pudgala dravya dharma adharma dravya kI taraha eka vyaktimAtra to hai hI nahIM jisase usake eka pradezarUpa AdhAra kSetra hone kI saMbhAvanA kI jA sake / bhinna vyakti hote hue bhI pudgaloM ke pariNAma meM vividhatA hai| ekarUpatA have skaMdha ane paramANunu kathana kSetranI apekSAthI kare che. "" loegade se " ityAdi ! uttarAdhyayana sUtra : 4 manvayArtha - te-te te sudhAne parabhAnu khettao - kSetrataH kSetranI apekSA loegadese loe ya bhaiyavvA - lokaikadeze loke ca bhaktavyAH seoDanA kheDa dezabhAM tathA leAkeAmAM bhajanIya che. ahIM je bhajanA khatAvavAmAM Avela che te skaMdhanI jANavI joIe paramANunI nahIM kemake, e teA niraza che ethI eka pradezA tmaka AkAzamAM ja e rahe che, pudrUtrala dravya dharma adhama dravyanI mAphaka eka vyakti mAtra teA che ja nahIM jethI teneA eka pradezarUpa AdhAra kSetra hAvAnI saMbhAvanA karI zakAya. judI judI vyakti hovA chatAM paNa pudUgalAnA Page #722 -------------------------------------------------------------------------- ________________ uttarAdhyayanasUtre vaicicyAd bahutarapradezopacitA api skandhAH kecidekapradeze tiSThanti, kecicca saMkhyeSvasaMkhyeyeSu pradezeSu yAvatsakalaloke'pi tathAvidhAcittamahAskandhavadbhaveyuriti bhajanIyA ucyante // 11 // nahIM hai / isIse yahAM usake AdhAra kA parimANa anekarUpa se bhajanA yA vikalpa se kahA gayA hai| ataH isa pariNatikI vicitratAse bahutara pradezopacita bhI skaMdha kitaneka to aise hote haiM jo lokAkAzake eka deza meM Thaharate haiM aura kitaneka aise hote haiM jo do pradeza meM Thaharate haiN| isI taraha kitaneka pudgalaskandha aise hote haiM jo saMkhyota pradeza parimita lokAkAza meM tathA asaMkhyAta pradeza parimita lokAkAza meM yAvat sakalalokAkAza meM bhI Thaharate haiN| sArAMza isakA yaha hai ki AdhArabhUta kSetra ke pradezoM kI saMkhyA AdheyabhUta pudgaladravya ke paramANuoM kI saMkhyA se nyUna yA usake barAyara ho sakatI hai| adhika nahIM / ata eva paramANu eka hI AkAza pradeza meM sthita rahatA hai para dvayaNuka eka AkAza ke pradeza meM Thahara sakatA hai| aura ye do pradeza meM bhI Thahara sakatA hai / isI taraha uttarottara saMkhyA baDhate2 dvayaNuka caturaNuka yAvat saMkhyAtANuka skandha eka pradeza do pradeza tIna pradeza yAvat saMkhyAtapradeza kSetra meM Thahara sakate haiN| saMkhyAtaguga skandha ke Thaharane ke liye asaMkhyAta pradezavAle pariNAmamAM vividhatA che ekarUpatA nathI. AthI ja ahIM enA AdhAranuM aneka rUpathI bhajanA athavA vikalpathI batAvavAmAM Avela che. ethI A pariNitInI vicitratAthI bahutara pradeza pacita paNa skaMdha keTalAka te evA hoya che je kAkAzanA eka pradezamA rekAya che ane keTalAka evA hoya che ke je be pradezamAM rokAya che Aja pramANe keTalAka pudgala sakaMdha evA hoya che ke, te saMkhyAta pradeza parimita kAkAzamAM tathA asaMkhyAta pradeza parimita kAkAzamAM athavA te sakaLa lekAkAzamAM paNa rokAya che. sArAMza ano e che ke, AdhArabhUta kSetranA pradezonI saMkhyA AdheyabhUta pudgala paramANuonI saMkhyAthI ochI athavA enI barAbara hoya che. vadhAre nahIM. eTale ke, eka paramANuM eka ja AkAza pradezamAM sthita rahe che. paraThayaNuka eka AkAzanA pradezamAM rokAI zake che, ane e pradezamAM paNa rahI zake che. Aja pramANe uttarottara saMkhyAmAM vadhAre thatAM thatAM traNa, cAra ema vadhAre thatuM rahe che. saMkhyAtANuka skaMdha eka pradeza, be pradeza, traNa pradeza, A rIte saMkhyAta pradeza kSetramAM rahI zake che. saMkhyAbaMdha kaMdhanA rahevA mATe uttarAdhyayana sUtra:4 Page #723 -------------------------------------------------------------------------- ________________ pridarzinITIkA a0 36 kSetrataH skaMdhaparamANunirUpaNam 705 __ 'itto' ityAdi-ataH ataHparaM kSetraprarUpaNA'ntaramityarthaH, teSAMskandhAdInAM caturvidha sA'dhanAdisaparyavasitA'paryavasitabhedena catuSprakArakam , kAlavibhAga kAlabhedaM, vakSye kathayiSyAmi / iyaM pAdadvayAtmikA gAthA // 12 // kSetrakI AvazyakatA nahIM par3atI hai| asaMkhyAtANuka skaMdha eka pradezase lekara adhikase adhika apane barAbara kI asaMkhyAta saMkhyAvAle AkAza pradezameM Thahara sakatA hai| isI taraha anantANuka aura anantAnantANuka skandha bhI ekapradeza do pradeza ityAdi krama se baDhatera saMkhyAta pradeza asaMkhyAtapradezavAle kSetrameM Thahara sakate haiM / unake Thaharane ke liye ananta pradezAtmaka kSetra kI AvazyakatA nahIM hai / jaise pudgala dravya kA saba se bar3A skandha jise acitamahAskandha kahate haiM aura jo anatAnaMta aNuoM kA banA huA hotA hai asaMkhyAta pradazavAle isa lokAkAza meM samA jAtA hai // 11 // anvayArtha--(ito-ataH param ) isa kSetra prarUpaNA ke bAda aba maiM (tesiM-teSAM) ina skandha AdikoM kI (cauvvihaM kAlavibhAgaM bucchaM-caturvidhaM kAlavibhAgaM vakSye ) sAdi anAdi saparyavasita aparyavasita ke bheda se cAra prakAra ke kAlavibhAgako kahatA huuN| yaha bArahavIM gAthA do padavAlI hai // 12 // asaMkhyAta pradezavALA kSetranI jarUra paDatI nathI. asaMkhyAtANuka kaMdha eka pradezathI laIne vadhu mAM vadhu pitAnI barobaranI asaMkhyAta saMkhyAvALA AkAza pradezamAM rahI zake che. A pramANe anantANuka ane anaMtA anaMta kaMdha paNa eka pradeza, be pradeza ItyAdi kamathI vadhatAM vadhatAM saMkhyAta pradeza asaMkhyAta pradezavALA kSetramAM rahI zake che, ene rahevA mATe anaMta pradezAtmaka kSetranI AvazyakatA rahetI nathI. jema pudagala dravyane sahuthI mATe skaMdha jene acita mahAtkaMdha kahevAmAM Ave che ane je anaMtA anaMta aNuothI banela hoya che. asaMkhyAta pradezavALA A kAkAzamAM samAI jAya che11 manvayArtha- ito-ataH param / kSetra pra354AnI pachI have tesiMteSAm the 245 mahinA cauvvihaM kAlavibhAga vuccha-caturvidhaM kAlavibhAgaM vakSye Adi anAdi saparyavasita, aparyavasitanA bhedathI cAra prakAranA kALavibhAgane 49 chu. 24 mArabhI thA me pahAjI cha. // 12 // u089 uttarAdhyayana sUtra:4 Page #724 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 706 uttarAdhyayanasUtre yathA pratijJAtamAhamUlam-saMtaI pappa te'NAI, apajjavasiyA vi" ya / ThiI paDucca sAIyA, sapajjavasiyA vi" ye // 13 // chAyA--santati prApya te'nAdayaH, aparyavasitA api ca / sthitiM pratItya sAdikAH, saparyavasitA api ca // 13 // TIkA-'saMtaI pappa ' ityaadi| te-skandhAH , paramANuzca, santati idaM vinaSTamaparaM ca tathotpannaM-tadapi vinaSTamanyatpunastathotpannamityaparA'parotpattirUpapravAhAtmikAM prApya samAzritya, anAdayA=AdirahitAH, api ca aparyavasitAH antarahitAH, sthiti pratiniyata kSetrAvasthAnarUpAM pratItya Azritya, sAdikAH AdisahitAH, api ca saparyavasitA antasahitAH // 13 // sAdiparyavasitatve kiyatkAlameSAM sthitirityAha-- mUlam-asaMkhakAla muMkosaM, ekaM samayaM jahanniyo / ajIvANa ya rUvINa, ThiI aisA viyAhiyA // 14 // aba kAla ke vibhAga ko kahate haiM--'saMtaI' ityAdi / anvayArtha (te-te) ve skandha aura paramANu (saMtaI pappa-santatiM prApya ) aparApara utpatti kI pravAha svarUpa santati kI apekSA kara ke (aNAI vi ya apajjavasiyA-anAdayaH api ca aparyavasitAH) anAdi aura anaMta haiM-Adi aMtarahita haiM / (vi ya-api ca ) tathA (ThiiM paDacca sAIyA sapajjavasiyA-sthitiM pratItya sAdikAH saparyavasitAH) pratiniyata kSetrAvasthAnarUpa sthiti kI apekSA karake ye donoM Adisahita antasahita hai // 13 // va nA vilAsane 49 cha.-" saMtaiM" tyaadi| anvayArtha-se-te e kaMdha ane paramANu uttarottara utpattinA pravAha 2135 saMtatinI apekSAnA ase aNAI vi ya apajjavasiyA-anAdayaH api ca aparyavasitAH mAha mane mana cha, mAhi taDita cha. vi ya-api ca tathA ThiiM paDucca sAiyA sapajjavasiyA-sthitiM pratItya sAdikAH saparyavasikAH pratiniyata kSetrAvasthAnarUpa sthitinI apekSAnA kAraNa e bane Adi sahita ane anta sahita che. te 13 che uttarAdhyayana sUtra:4 Page #725 -------------------------------------------------------------------------- ________________ priyadarzinI TIkA a0 36 kAladvAramAzriya ajIvAnAM sthitivarNanam chAyA -- asaMkhyakAlamutkRSTA, ekaM samayaM jaghanyakA / ajIvAnAM ca rUpiNAM, sthitiH eSA vyAkhyAtA // 14 // TIkA- 'asaMkhakAlamukosaM ' ityAdi / 707 " , rUpiNAM rUpayuktAnAM, ajIvAnAM jIvabhinnadravyANAM pugalAnAmityarthaH / asaMkhyakALam utkRSTA - paramA, sthitiH - eka kSetra visthAnarUpA tathA ekaM samayaM jaghanyakA = jaghanyAsthitiH ityeSAM - evaM rUpAsthitirvyAkhyAtA=tIrthakarAdibhiH kathitA | 'asaMkhakAlaM gaM samayaM ' ityubhayatra sthitikriyayA'tyantasaMyoge dvitIyA / tehi galA jaghanyata ekasamayAdutkRSTatastvasaMkhyakAlA dUrdhvaM tataH kSetrAt kSetrAntaramavazyaM gacchantIti bhAvaH // 14 // sAdi aura saparyavasitameM inakI kitane kAlakI sthiti hotI hai so kahate haiM - 'asaMkha0 ' ityAdi / anvayArtha - (rUviNa - rUpiNAm ) rUpI - ( ajIvANa - ajIvAnAm ) ajIva dravyoMkI arthAt pudgaloMkI ( asaMkhakAlaM ukkorsa - asaMkhyakAlaM utkRSTA) asaMkhyakAlakI utkRSTa sthiti hai| tathA ( jahanniyA - jaghanyakA) jaghanya sthiti (ekaM samayaM - eka samayam ) eka samayamAtra hai / ( esAviyAhiyA - eSA vyAkhyAtA) isa prakAra kI yaha sthiti inakI tIrthakarAdika devoMne kahI hai| tAtparya- isakA yaha hai ki ye skaMdha aura paramANu adhika se adhika eka kSetrameM asaMkhyAtakAla taka tathA kamase kama eka samaya taka avasthita rahate haiM phira bAdameM avazya kSetrAntara meM cale jAte haiM // 14 // Adi ane sapa vasitamAM AnI keTalA kALanI sthiti hAya che te he che - " asaMkha " tyAhi / anvayArtha ---rUviNa-rUpiNAm 35ii ajIvANa - ajIvAnAm ava dravyonI arthAt yugabAnI asaMkhakAlaM ukkosaM - asaMkhyakAlaM utkRSTA asabhya ajanI utkRSTa sthiti che. tathA jahanniyA - jaghanyakA dhanya sthiti ekkaM samayaM ekaM samayam o samaya bhAtranI che esA viyAhiyA - eSA vyAkhyAtA thA aAranI senI yA sthiti titha"karAdi devAe kahI che. tAtparya AnuM e che ke, ska Mdha ane paramANu aSikathI adhika eka kSetramAM asakhyAta kALa sudhI echAmAM ochA eka samaya sudhI vyavasthita rahe che, pachI mahamAM 432thI kSetrAntarabhAM yAsyA laya che. // 14 // uttarAdhyayana sUtra : 4 Page #726 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 708 uttarAdhyayanasUtre kAladvAramAzritya sthitiruktA, athaitadantargatamevAntara pAha-- mUlam-aNaMtakAla mu~kosaM, ekaM samayaM jahannayaM / ajIvANa ye rUvINaM, aMtareyaM viyAhiyaM // 15 // chAyA--anantakAlaM utkRSTaM, ekaM samayaM jaghanyakam / ajIvAnAM ca rUpiNAM, antaraM etad vyAkhyAtam // 15 // TIkA--rUpiNAM-ajIvAnAM, anantakAlam = anantakAlapramANaM, utkRSTaM, tathA-ekaM samayaM jaghanyakaM, etat etatprakArakam , anantaraM-vivakSitakSetrAt pracyutAnAM kAlataH punastatmAptevyavadhAnaM vyAkhyAtam , teSAM hi vivakSitakSetrAvasthiti pacyutAnAM kadAcitsamayAvalikAdi saMkhyAtakAlato'saMkhyAtakAlAdvA palyopamAderyAvadanantakAlAdapi sambhavatIti // 15 // yaha kAladvArako lekara sthiti kahI gaI hai aba isake antargata antarako kahate haiM-'aNaMtakAlaM' ityaadi| anvayArtha-(rUviNaM ajIvANa-rUpiNAM ajIvAnAm ) rUpI ajIva dravya-pudgaloMkA (ukosaM-utkRSTaM) utkRSTaM (aNaMtakAlaM-anaMtakAlam ) anaMtakAla tathA (jahannayaM-jaghanyakam ) jaghanya (ekaM samayaM-eka samayam) eka samaya pramANa (iyaM aMtaraM viyAhiyaM-etat antaram vyAkhyAtam ) antara-cirahakAla-kahA gayA hai| vivakSita kSetrase pracyuta hokara punaH usI vivakSita kSetra meM pahuMcane ke bIcameM jitane samayakA vyavadhAna paDanA vaha antara hai| yaha antara paramANu aura skaMdhoMkA utkRSTa anantakAla tathA jaghanya eka samayamAtra hai| inakA yaha antara, samaya AvalikA A kALadvArane laIne sthiti kahevAmAM Avela che have enA aMtargata matarane 4 cha-" aNaMtakAlaM" tyAdi / __ manyA-rUviNaM ajIvANa-rUpiNAM ajIvAnAM 3thI 501 dravya pudInu ukkosaM-utkRSTam utkRSTa aNaMtakAlaM-anaMtakAlam manatam jahannayaM-jaghanyakam tathA dhanya ekkaM samaya-ekaM samayam se samaya pramANa iyaM aMtaraM viyAhiyaMetat antaram vyAkhyAtam santa2-vi24 pAye che. vivakSita kSetrathI pracuta banIne pharIthI eja vivakSita kSetramAM pahoMcavAnI vayamAM jeTalA samayanuM vyavadhAna paDe te aMtara che. e antara paramANu ane skaMdhanuM utkRSTa anaMta kALa tathA jaghanya eka samaya mAtra che. emanuM A aMtara samaya AvalikA uttarAdhyayana sUtra:4 Page #727 -------------------------------------------------------------------------- ________________ priyadarzinI TIkA a0 36 bhAvataH skandhaparamANunirUpaNam 709 etAneva bhAvataH pradarzayati-- mUlam veNNao gaMdhao caiva, resao phAsao thaa| saMThANao yaM vinneo, pariNAmo tesiM paMcahA // 16 // chAyA--varNato gandhatazcaiva, rasataH sparzatastathA / saMsthAnatazca vijJeyaH, pariNAmasteSAM paJcadhA // 16 // TIkA-'vaNNao' ityAdi / teSAM rUpiNAmajIvAnAm-ayamarthaH, skandhAnAM paramANozca pariNAmaH= svarUpato'vasthitAnAM varNAdyanyathA bhAvarUpaH paJcadhA vijJeyaH / tad yathA-varNataH= varNamAzritya, tathA-gandhataH gandhamAzritya, 'ceva' iti smuccyaarthkH| rasatA rasamAzritya, tathA-sparzataH sparzamAzritya, ca-punaH, saMsthAnataH saMsthAnam-AkAraH, tataH-AkAramAzrityetyarthaH // 16 // Adise lekara saMkhyAta asaMkhyAta kAlakA tathA palyopama sAgaropama Adi yAvat anantakAlakA par3atA hai // 15 // aba bhAvase paramANu aura skandhokA svarUpa kahate haiM'vaNNao' ityaadi| ___ anvayArtha (tesiM-teSAm ) ina rUpI dravyoMkA-pariNAma-varNa AdimeM parivartanapanA-(vaNNao gaMdhao rasao phAsao saMThANao paMcahA vinneo-varNataH gandhataH rasataH sparzataH saMsthAnataH paMcadhA vijJeyaH) varNakI apekSA, gaMdhakI apekSA, rasakI apekSA, sparzakI apekSA tathA AkArakI apekSA pAMca prakArakA kahA gayA hai // 16 // AdithI laIne saMkhyAta asaMkhyAta kALanuM tathA pakSama sAgaropama Adi thAvat anaMtakALanuM paDe che. te 15 che have bhAvathI paramANune ane skanuM svarUpa kahe che- "vaNNao" tyaadi| anvayArtha tesiM-teSAm // 3 // ii dravyonA sonu pariNAma 1 mAhimA parivAnapa vaNNao gaMdhao rasaso phAsao saMThANao paMcahA vinneovarNataH gandhataH rasataH sparzataH saMsthAnataH paMcadhA vijJeyaH varSanI apekSA, apanI apekSA, rasanI apekSA, sparzanI apekSA, tathA AkAranI apekSA, pAMca bhAnu vAmAM Ave che. // 16 // uttarAdhyayana sUtra:4 Page #728 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 710 uttarAdhyayanasUtre eSAmeva pratyekamuttarabhedAnAhamUlam-vaNNao pariNayA je u, paMcahA te pakittiyA / kiNhA nIlA ya lohiyA, haoNlidA sukilA tahA // 17 // chAyA-varNataH pariNatA ye tu, paJcadhA te prkiirtitaaH| kRSNA nIlA ca lohitAH, hAridrAH zuklAstathA // 17 // TIkA-'vaNNao' ityAdi-- ye tu-skandhAdayaH, varNataH pariNatAH varNapariNAminaH, te paJcadhA prkiirtitaaH| tad yathA-kRSNAH kjjlaadivtkRssnnvrnnvntH| ca-punaH, nIlA: mayUragrIvAdivat , nIlavarNavantaH, lohitAH-hiGguLakAdivat , hAridrAH haridrAdivat potAH, tathA zuklAH zaMkhAdivat , zvetavarNavantaH // 17 // ___ aba varNagaMdha Adi pratyekake uttarabheda kahate hue prathama varNako lekara bheda kahate haiM--'vaNNao' ityaadi| ___anvayArtha-jo skaMdha Adi pudgala (vaNNao pariNayA-varNataH pariNatAH) varNa pariNAmavAle haiM (te-te) ve (paMcahA pakittiyA-paMcadhA prakIrtitAH) pAMca prakArake kahe gaye haiN| (kiNhA nIlA lohiyA haliddA tahA sukilA-kRSNAH nIlAH lohitAH hAridrAH tathA zuklAH) ve pAMca prakAra ye haiM-kRSNa, nIla, lohita, pIta tathA shukl| bhAvArtha-ye skaMdhAdi pudgala varNakI apekSA pAMca varNavAle hote haiMkitaneka kajjalAdikakI taraha kRSNavarNa vAle hote haiN| kitaneka mayUragrIvAdikakI taraha nIla varNavAle hote haiN| kitaneka hiMgulaka AdikI taraha lAlavarNa vAle hote haiM, kitaneka haladI AdikI taraha pIta varNavAle hote haiM, tathA kitaneka zaMkhAdikakI taraha zvetavarNavAle hote haiM // 17 // - have va gaMdha Adi pratyekanA uttarabheda kahetAM prathama varNanA bhedane 49 cha-" vaNNao" tyAdi / anyAya--245 mA pula vaNNao pariNayA-varNataH pariNatAH paNa parikSAmA cha te-te te paMcahA pakittiyo-paMcadhA prakItitAH pAMya nai DevAbhAM mAvata che. te pAMya 42 mAcha-kiNhA nIlA lohiyA haliddA tahA sukilAkRSNAH nIlAH lohitAH haridrAH tathA zuklAHzu, nIta. haDita, pIta tathA zu. bhAvArtha-te skaMdhAdi pugala varNanI apekSA pAMca varNavALA hoya che. keTalAka kAjaLanA jevA kALA varNavALA hoya che. keTalAka meranI Doka jevA nIlavarNavALA, hoya che. keTalAka hiMgaLA AdinA jevA lAla raMganA hoya che, keTalAka haLadara AdinI mAphaka pILA raMganA heya che, tathA keTalAka zaMkha mAhinI // 34 saha raMga DAya che. // 17 // uttarAdhyayana sUtra:4 Page #729 -------------------------------------------------------------------------- ________________ priyadarzinI TIkA a. 36 gandhataH skandhaparamANunirUpaNam 711 mUlam-gaMdhao pariNayA je u, duvihA te viyAhiyA / subbhigaMdhapariNAmA, dubbhigaMdhA tahe ye // 18 // chAyA-gandhataH pariNatA ye tu, dvividhAste vyaakhyaataaH| surabhigandhapariNAmAH, durabhigandhAstathaiva ca // 18 // TIkA-gaMdhao' ityAdi ye tu skandhAdayaH, gandhataH pariNatAH gandhapariNAmabhAjaH, te dvividhAH vyaakhyaataaH| tad yathA-surabhigandhapariNAmAH candanavat , sugandhapariNAmavantaH1, tathaiva durabhigandhA: lazunAdivat , durgandhA2 iti // 18 // mUlam--raisao pariNayA je u, paMcahA te pakittiyA / titta-kaI-kasAyA, aMvilA maharA tehA // 19 // chAyA-rasataH pariNatA ye tu, paJcadhA te prkiirtitaaH| tiktakaTukakapAyAH, amlA madhurA stathA // 19 // TIkA-'rasao' ityAdiye tu-skandhAdayaH, rasataH-pariNatAH, te paJcadhA prkiirtitaaH| tad yathAaba gaMdhako lekara bheda kahate haiM-'gaMdhao' ityaadi| anvayArtha--(je-ye) jo pudgala skaMdha Adi (gaMdhao pariNayAgaMdhataH pariNatAH) gaMdha guNase pariNata hote haiM (te duvihA viyAhiyAte dvividhAH vyAkhyAtAH) ve do prakArake kahe gaye haiN| (subbhigaMdhapariNAmA taheva ya dunbhigaMdhA-surabhigaMdhapariNAmA tathaiva ca durabhigaMdhAH) eka surabhigaMdha pariNAmavAle aura dUsare durabhigaMdha pariNAmavAle, arthAt candanAdikakI taraha kitaneka sugaMdhipariNAmavAle hote haiN| aura kitaneka lazuna AdikI taraha durgaMdha pariNAmavAle hote hai // 18 // have apane banale 4 cha- " gaMdhao" tyAdi / sa-payArtha-je-ye Y0 245 mA gaMdhao pariNayA-gaMdhataH pariNatAH ga zuzruthI pariNata hAya che. te duvihA viyAhiyA-te dvividhAH vyAkhyAtAH ta meM praa2n| vAmAM Avedara cha, subhigaMdhapariNAmA taheva ya dubbhigaMdhAsurabhigaMdhapariNAmA tathaiva durabhigaMdhAH sugadhita gadhanA pariNAmamA mane mIna dugadhanA pariNAmavALA arthAt caMdana AdinI mAphaka keTalAka sugaMdhita pariNAmavALA hoya che ane keTalAka lasaNa AdinI mAphaka durgadha pariNAmavALA hoya che. 18 uttarAdhyayana sUtra:4 Page #730 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 712 uttarAdhyayanasUtre tiktakaTukakaSAyAH marIcAdivattiktAzca, nimbAdivatkaTukAva, AmalakAdivatkapAyAzceti tiktkttukkssaayaaH| dezaparibhASAnurodhena marIcAdInAM nimbAdInA tu kaTutvaM jJeyam / vaidyake tu marIcAdInAM kaTutvaM nimbAdInAM tiktatvamuktam / amlAH khaTTA iti bhASA prasiddhA amlikAdivat , amlrsvntH| tathA-madhuga: -zarkarAdivanmadhurarasavantaH // 19 // sampati sparzamAzrityAhamUlam--phAsao pariNayA je u, aTTahA te pkittiyaa| kakhaMDA mauyA caivaM, garuyA lahayA tahA // 20 // sIryo uhAya niddhA ya, tehA lukkhA ye Ahiyo / iya phAsa pariNayA eNe, puggalA samudAhiyA // 21 // aba rasako Azraya karake kahate haiM--' rasao' ityAdi / anvayArtha--(je u-ye tu) jo pudgala skaMdhAdika (rasao pariNayArasataH pariNataH) rasaguNase pariNata hote hai (te paMcahA pakittiyA-te paMcadhA prakIrtitAH) ve pAMca prakArake kahe gaye hai| jaise (titta-kaDukasAyA, aMvilA mahurA tahA-tikta kaTuka kaSAyAH amlAH madhurAstathA) tikta, kaTu, kaSAya, amla tathA madhura / bhAvArtha-jo pudgala skaMdha Adi rasa guNa pariNAmavAle hote haiM ve pAMca prakArake rasavAle kahe gaye haiM-kitaneka pudgala skandhoMkA rasa marIca AdikI taraha tIkhA-cirapirA hotA hai| kitanekoMkA rasa nIma AdikI taraha kaDuvo hotA hai| tathA kitanekoMkA AMvale Adiko taraha kaSAyalA hotA haiN| kitanekoMkA imalI AdikI taraha khaTTA rasa hotA hai| tathA kitanekoMkA zarkarA AdikI taraha mIThA rasa hotA hai // 19 // va sana sAzraya 4zana 4 cha--" rasao" tyAhi / anvayArtha je u-yetu 2 pusa 14Aha rasao pariNayA-rasataH pari. NatAH 2sakthI pariNata hAya che te paMcahA pariNayA-te paMcadhA pariNatAH te pAya prazna upAya che.rabha titta-kaDu-kasAyA avilA mahurA tahAM-tikta kaTukakaSAyAH amlAH madhurAstathA tI, 47vA, turA, mATara bhane madhu2. bhAvArtha -je pudgala skaMdha A rasaguNa pariNAma vALA hoya che. te pAMca prakAranA rasavALA kahevAmAM Avela che, keTalAka pudgala skaMdhane rasa, maracAM vagerenI mAphaka tIkha caTapaTe hoya che, keTalAkane rasa lIMbaDAnI jema kaDavo hoya che, keTalAkane AMbaLA vagerenI mAphaka tere hoya che, keTalAkane AMbalI vagerenI mArka khATo hoya che, tathA keTalAkano sAkara AdinI mAphaka mIThe rasa hoya che.19 uttarAdhyayana sUtra:4 Page #731 -------------------------------------------------------------------------- ________________ priyadarzinI TIkA a0 36 sparzataH skandhaparamANunirUpaNam 713 chAyA-sparzataH pariNatA ye tu, aSTadhA te prakIrtitAH / karkazA mRdavazcaiva, guravo laghavastathA // 20 // zItA uSNAH snigdhAzca, tathA rUkSAzca aakhyaataaH| iti sparza pariNatA ete, pudgalAH smudaahRtaaH||21|| TIkA-'phAsao' ityAdi ye tu skandhAdayaH, sparzataH pariNatAH, sparzapariNAminaste, aSTadhA prkiirtitaaH| tad yathA-karkazAH pASANAdivatkarkazasparzavantaH, mRdavaH zirIzapuSpAdivanmRdu sparzavantaH, 'ceva' iti smuccye| guravaH hIrakAdivadgurutvaM prAptAH / tathA-laghavaH =arka ( AkaDA ) iti bhASA prasiddhA tUlAdivallaghutvaM praaptaaH||20|| aba sparzako Azraya karake kahate haiM-'phAsao' ityAdi / anvayArtha-(je u-ye tu) jo pudgala skaMdha Adi (phAsao pariNayA-sparzataH pariNatAH) sparza guNase pariNata hue haiM (te-te) ve paudagalika skaMdha (aTThahA pakittiyA-aSTadhA prakIrtitAH) ATha prakArake kahe gaye haiMjaise-(kakaDA mauvA garuyA lahuyA tahA sIyA uNhAya lukkhA AhiyAkarkazAH mRdavaH guravaH laghavaH tathA zItAH uSNAH rUkSAH AkhyAtAH) karkazasparzavAle mRdusparzavAle, gurusparzavAle, laghusparzavAle, zItasparzavAle, rUkSasparzavAle / (iya-iti) isa prakAra (ee-ete) ye ( puggalApudgalAH ) pudgala (phAsapariNayA samudAhiyA-sparzapariNatAH samudA. hRtAH) sparzaguNa pariNata hue kahe gaye haiN| bhAvArtha-sparza ATha prakArakA hotA hai| aura yaha sparzaguNa paudgalika skaMdha AdikoMmeM hI pAyA jAtA hai| arUpI padArthoM meM nhiiN| Dave s5ne Azraya 462 49 cha.-" phAsao" tyA ! a-kyA-je u-ye tu 2 gata 245 mAhi phAsao pariNayAsparzataH pariNatAH 25 guththI pariNata thaye DAya che te-te te poli4 24 adahA pakittiyA-aSTadhA prakIrtitAH mA pradhAna vAmAM mAvata cha bha-kakkaDA mauvA garuyA lahuyA tahA sIyA uNhAya lukkhA AhiyA-karkazAH mRdavaH guravaH laghavaH tathA zItAH uSNAH rUkSAH AkhyAtAH 44 // 55zavANA, mRdusparzavALA, gurUpazaMvALA, laghusparzavALA, ThaMDAsparzavALA, rUkSasparzavALA, iya-iti / prabhArI e e-ete the puggalA-pudgalAH pugara phAsapariNayA samudAhiyA-sparzapariNatAH samudAhRtAH 25za zuzu pariNata yeta matAvAmAM Ave che. bhAvArtha-sparza ATha prakArane hoya che. ane A sparzaguNa padagalika skaMdha AdikamAM ja joI zakAya che. arUpI padArthomAM nahIM. rUpa, rasa, u0 90 uttarAdhyayana sUtra : 4 Page #732 -------------------------------------------------------------------------- ________________ uttarAdhyayanasUtre 'sIyA' ityAdi zItAH jalAdivat zItasparzavantaH, uSNAH bayAdivaduSNasparzavantaH, ca= punaH, snigdhAH ghRtaadivsnigdhsprshvntH| tathA-rUkSAH bhasmAdivadrUkSasparzavantaH, ityaSTavidhA AkhyAtAH kthitaaH| iti anena prakAreNa ete skandhAH paramANuzca sparzapariNatAH sparzapariNAmavantaH, pudgalAH samudAhRtAH pUraNagalanadharmavatvAt pudgalA ityaakhyaataastiirthkraadibhiH||21|| rUpa rasa gaMdha aura sparzavAlA pudgala hI hai| isaliye use rUpI kahA hai| ve ATha prakAra ye hai-karkaza, mRdu, guru, laghu, zIta uSNa, snigdha evaM rUkSa / pASANa AdikI taraha kitaneka pudgala skandha karkaza hote haiM-ataH ve karkaza guNavAle mAne gaye haiN| kitaneka zirISa puSpAdikakI taraha mRdusparzavAle hote haiM / kitaneka hIrA AdikI taraha gurusparzavAle hote haiN| kitaneka arkatUlAdika (AkaDekI ruI)kI taraha laghusparzavAle hote haiN| kitaneka jala AdikI taraha zItasparzavAle hote haiN| kitaneka agni AdikI taraha uSNasparzavAle hote haiN| kitaneka ghRta AdikI taraha snigdha sparzavAle hote haiN| tathA kitaneka bhasma-khAkha AdikI taraha rUkSasparzavAle hote haiN| pudgalakA svabhAva hI pUraNa galana honekA hai| isI liye unheM pudgala kahA gayA hai| pudgala skandha AdimeM jahAM eka guNa hogA vahA~ anya aura bhI guNa hoNge| aisA nahIM hai ki kahIM akelA sparzaguNa ho aura kahIM akelA rUpAdi guNa ho / ye cAroM avinAbhAvI haiM // 20 // 21 // gaMdha ane sparzavALA pudgala ja che. A kAraNe tene rUpI kahevAmAM Avela cha. te // pramANe mA 52nA cha.-44za, bhaDa, zu3, baMdhu, zIta, Su], snigdha, ane rUkSa, patthara AdinI mAphaka keTalAka muddagala skaMdha karkaza hAya. che. AthI tene karkaza guNavALA mAnavAmAM Avela che. keTalAka zIrISa puSpAdikanI mAphaka mRdu sparzavALA hoya che, keTalAka hirA AdinI mAphaka gurU sparzavALA hoya che. keTalAka atulAdika (AkaDAnuM rU)nI mAphaka laghu sparzavALA hoya che, keTalAka pAchuM AdinI mAphaka ThaMDA sparzavALA hoya che, keTalAka agni AdinI mAkaka uoNa sparzavALA hoya che, keTalAka ghI AdinI mAphaka snigdha sparzavALA hoya che. tathA keTalAka bhasma, khAkha AdinI mAphaka rUkSa svabhAvavALA hoya che. pudgalane svabhAva ja puraNa galana thavAnuM ja che. A kAraNe ja tene pudagala kahevAmAM Avela che. pudgala skaMdha AdimAM jyAM eka guNa haze, tyAM bIjA guNe paNa haze. evuM nathI ke, kyAMka eka sparzaguNa hoya, ane kayAMka ekale rUpAdiguNa hoya A cAre avinAbhAvI che. paramAra uttarAdhyayana sUtra:4 Page #733 -------------------------------------------------------------------------- ________________ priyadarzinI TIkA a0 36 saMsthAnataH skandhaparamANu nirUpaNam mUlam - saMThANao pariNayA je u, paMcahA te pakittiyA / parimaMDaloM ya hA ye, tasA cauraMsa mAyayA // 22 // chAyA -- saMsthAnapariNatA ye tu, paJcadhA te prakIrtitAH / parimaNDalAzca vRttAzca tryasrAzcaturasrA AyatAH // 22 // TIkA- 'saMThANao' ityAdi ye tu skandhAdayaH, saMsthAnataH pariNatAH = saMsthAnAni = AkArAstaiH pariNatAHpariNAmavantaH, te paJcadhA = paJcaprakArakAH / tathAhi - parimaNDalAH = parimaNDalasaMsthAnavantaH, tatra parimaNDalaM = madhyazuSiraM vRttaM valayavat, ca = punaH, vRttAH = vRttanAmaka saMsthAnavantaH, tatra vRttam - madhye pUrNa jhallarIvat ca punaH, tryatrAH - trikoNakAH, zuMgATakavat, caturasrAH = caturasra saMsthAnavantaH, tatra - caturasram - catuSkoNaM pIThAdivat / tathA-AyatAH=AyatasaMsthAnavantaH, tatra - AyataM - dIrgha daNDAdivat // 22 // , 715 aba saMsthAnako lekara kahate haiM- 'saMThANao' ityAdi / anvayArtha - (je u-ye tu) jo paudgalika skandha Adi (saMThANao pariNayA - saMsthAnataH pariNatAH) saMsthAnarUpa AkAra se pariNata hote haiM (tete) ve (paMcahA pakittiyA - paMcadhA prakIrtitAH) pAMca prakArake kahe gaye haiM / ( parimaMDalA baTTA taMsA cauraMsaM AyayA - parimaNDalAH vRttAH tryatrAH caturasrAH AyatAH) parimaMDala AkAravAle, vRtta AkAravAle, jyasra AkAravAle, caturasra AkAravAle evaM Ayata (laMbe) aakaarvaale| jisa AkAra meM bIca meM cheda ho tathA jo gola ho vaha valayakI taraha parimaMDala AkAravAlA jAnanA cAhiye / jo jhallarIkI taraha madhyameM pUrNa ho vaha vRtta AkAravAlA jAnanA caahiye| jo siMghADekI taraha tIna koNavAlA have saMsthAnane vardhane he che - "saMThANao" ityAdi. anvayArtha - je u-ye tu ne yugala 26 mAhi saMThANao pariNayA-saMsthAnataH pariNatAH saMsthAna35 mahArathI parizuti thAya che, te-te te paMcahA pakittiyA - paMcadhA prakIrtitAH pAMga aAranA aDevAmAM Ave che parimaMDalA vaTTA tasA cauraMsaM AyayA-parimaNDalAH vRttAH sAH caturasrAH AyatAH paribhaDe sAAravANAM vRtta AAkAravALAM, vyasa AkAravALAM, caturasa AkAravALA, ane Ayata AAkAravALA, je AkAramAM vacamAM cheH hAya tathA je gALa hAya te valayanI mAphaka parima'DaLa AkAravALA jANavA joIe, je jhAlaranI mAphaka vacamAM saMpUrNa hAya te vRtta AkAravALA jANuvA joIe. je zIgADAnA mULanI jevA traNa uttarAdhyayana sUtra : 4 Page #734 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 716 uttarAdhyayanasUtre sampatyeSAmevaparasparasaMyojanamAhamUlam-vaNNeo je bhaMve kiNhe, bhaie se u gNdho| rasao phAsao caiva, bhaiie saMThANao vi ya // 23 // chAyA-varNato yo bhavet kRSNaH, bhAjyaH sa tu gandhataH / - rasataH sparzatazcaiva, bhAjyaH saMsthAnato'pi ca // 23 // TIkA-'vaNNao' ityAdi ya: skandhAdiH, varNataH varNamAzritya, kRSNavarNavAn bhavet satu gandhataH= gandhamAzritya, bhAjyA kRSNaH sugandhiH, durgandho vA bhavati, natu niyatagandha eveti bhAvaH / tathA-rasataH,sparzatazca, 'ceva' iti samuccaye, saMsthAnatazcApi bhAjyA, hotA hai vaha tryastra AkAravAlA jAnanA caahiye| jo pIThAdikakI taraha cAra konAvAlA hotA hai vaha caturasra AkAravAlA jAnanA caahiye| evaM jo daMDekI taraha laMbe AkAravAlA hotA hai vaha Ayata saMsthAnavAlA jAnanA cAhiye / 22 // aba ina varNAdikoMkA saMyoga kahate haiM-'vaNNao' ityaadi| anvayArtha (je-yaH) jo skandhAdi pudgala (vaNNao-varNataH) varNakI apekSA (kiNhe bhave-kRSNaH bhavet ) kAlA hotA hai (se-saH) vaha (gaMdhaogaMdhataH) gaMdhakI apekSAse (bhaie-bhAjyaH) bhAjya hotA hai| arthAt jo varNakI apekSA kAlA hotA hai vaha sugandhita ho sakatA hai aura durgaMdhita bhI ho sakatA hai| aisA koI niyama nahIM ki aise varNavAlekI niyata gaMdha ho| isI taraha (rasao phAsao ceva viya saMThANao bhaie-rasataH khuNAvALA hoya che te stra AkAravALA jANavA joIe. je pITha AdinI, mAphaka cAra khuNAvALA hoya che te catustra AkAravALA jANavA joIe. uparAMta dAMDInI jevA lAMbA AkAravALA hoya che te Ayata saMsthAnavALA jANavA joIe. mArA Dave / ni / sayogana cha"vaNNao" tyAla. bha-kyAtha-je-yaH2 245 mAhita vaNNao-varNataH vanI apekSA kiNhe bhave-kRSNaH bhavet // DAya che se-saH te gaMdhao-gaMdhataH gadhanI apekSAthI bhaie-bhAjyaH mAya DAya che. arthAt 2 panI apekSA ra hoya che. te sugaMdhita hoI zake che ane dugadhita paNa hoI zake che. e keI niyama nathI ke AvA varNavALAnI nizcita thayelaja gaMdha hoya. A ja pramANa rasao phAsao ceva viya saMThANao bhaie-rasataH sparzataH api ca saMsthAnatazca bhAjyaH 24, 25, mana saMsthAnanI apekSAthI 595 mAmana Alery uttarAdhyayana sUtra:4 Page #735 -------------------------------------------------------------------------- ________________ priyadarzinI TIkA a. 36 nIlAdivarNAnAM bhaGganirUpaNam 717 atra 'dvau gandhau ' 'paJca rasAH' 'aSTau sparzAH' 'paMcasaMsthAnAni' ete sammilitAviMzati bhavantItyeka eva kRSNavarNavAn , skandhAdiviMzati bhaGgAn prApnoti / evaM pazcApi-varNA pratyekaM viMzati bhaGgAn prApnuvanti, tathA ca varNAnAM zataM bhaGgA bhavanti / etacAnantarameva vakSyati // 23 // catasRbhirgAthAbhi nIlAdi varNAnAM bhaGgAnAhamUlam-vaNNao je bhave nIle, bhaIe se u gNdho| raMsao phAMsao ceve, bhaIe saMThANeo vi ya // 24 // chAyA-varNato yo bhave nIlo, bhAjyaH satu gndhtH| rasataH sparzatazcaiva, bhAjyaH saMsthAnato'pica / / 24 // TIkA-'vaNNao je bhave nIle' ityAdi vyAkhyA prAgvat / yastu nIlavarNaH skandhAdiH so'pi mAgvat viMzati bhaGgAn prApnotIti bhAvaH / / 24 // sparzataH api ca saMsthAnatazca bhAjyaH) rasa, sparza, aura saMsthAnako apekSAse bhI isako bhAjya karalenA caahiye| arthAt kAlA hone para bhI paugalika skandha niyamita rasavAlA, niyamita sparzavAlA, aura niyamita saMsthAnavAlA nahIM hotA hai| do gaMdha, pAMca rasa, ATha sparza, pAMca saMsthAna, ye saba mila karake vIsa ho jAte haiN| isa taraha eka kRSNavarNavAlA paudgalika skandha bIsa bhaMgoMvAlA ho jAtA hai| isa taraha pAMcoM varNakI vIsa-vIsa bhaMgoMko prApta karaneke kAraNa vargoM ke sau bhaMga ho jAte hai| isI bAtako sUtrakAra Age kaheMge // 23 // aba cAra gAthAoMse nIlAdi vargoM ke bhaMgoMko kahate haiM'vaNNao' ityaadi| anvayArtha (je vaNNao nIle bhave-yo varNataH nIlaH bhavati ) jo karI levA joIe. arthAta-kALA hevA chatAM paNa paugalika skaMdha niyamita rasavALA, niyamita sparzavALA ane niyamita saMsthAnavALA hotA nathI. be gaMdha, pAMca rasa, ATha sparza, pAMca saMsthAna A badhA maLIne vIsa thAya che. A pramANe eka kALA raMganA paugalika skaMdha vIsa bhaMga vALA thaI jAya che. A rIte pAMce varNanA vIsa vIsa bhagene prApta karavAnA kAraNe varSonA se bhaMga thaI jAya che. A vAtane sUtrakAra AgaLa kaheze. 23 svecyA yAsAthI nAvinAmo cha-"vaNNao" tyAta manpayArtha-je vaNNao nIle bhave-yo varNataH nIlaH bhavatire panI apekSA uttarAdhyayana sUtra : 4 Page #736 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 728 uttarAdhyayanasUtre mUlam-veNNao lohie je u, bhaiie se u gNdho| ___ rasao phAMsao caiva, bhaiie saMThANao vi2 ye // 25 // chAyA-varNato lohito yastu, bhAjyaHsa tu gndhtH| rasataH sparzatazcaiva, bhAjyaH saMsthAnato'pica // 25 // TIkA-'vaNNao lohie je u' ityAdi vyAkhyA prAgvat / lohitasyA'pi prAgvaviMzatibhaGgAbhavatIti bhAvaH // 25 // varNakI apekSA nIlA hotA hai (se-saH) vaha (gaMdhao-gaMdhataH) gandhakI apekSAse (bhaie-bhAjyaH) bhAjya hotA hai| isI taraha vaha (rasao phAsao saMThANao bhaie bhave-rasataH sparzataH saMsthAnatazca bhAjyaH bhavati) rasakI apekSA, sparzakI apekSA evaM saMsthAnakI apekSA bhI bhAjya jAnanA caahiye| arthAt aisA koI niyama nahIM hai ki jo paudgalika skandha nIla varNavAlA ho vaha niyamataH niyamita gaMdha rasa sparza evaM saMsthAna yukta ho / ataH isa varNake sAtha bhI gaMdha rasa sparza evaM saMsthAna-bhAjya-vikalpya kahe gaye haiN| isa taraha yaha varNa bhI vIsa bhaMgoMko prApta karatA hai // 24 // ___anvayArtha (je-yaH) jo paudgalika skandha (vaNNao-varNataH) varNakI apekSA (lohie-lohitaH) lohita lAla hotA hai (se-saH) vaha (gaMdhao-gaMdhataH) gaMdhakI apekSA (bhaie-bhAjyaH) bhAjya hotA hai / isI nale 2 saya cha se-saH te gaMdhao-gaMdhataH funii apekSAthI bhaie-bhAjyaH yAya che. yA pramANe te rasao phAsao saMThANao bhaie bhave-rasataH sparzataH saMsthAnatazca bhAjyaH bhavati 2sanI apekSA 25zanI apekSA ana saMsthAnanI apekSA paNa bhAjya jANavA joIe. arthAt e keI niyama nathI ke, je audagalika skaMdha nIla raMgavALo hoya te niyamataH niyamita gaMdha, rasa, sparza ane saMsthAna yukta hoya AthI A varNanI sAthe paNa gadha, rasa, sparza ane saMsthAna bhAjya-vika batAvAyela che. A pramANe A varSe paNa vIsa bhaMgane prApta kare che. 24 anvayArtha-je-yaH 2 pauDgatiH 245 vaNNao-varNataH pAnI apekSA lohie-lohitaH sAhita- DAya che se-saH te gaMdhao-gaMdhataH dhanI apekSA bhaDae-bhAjyaH sApaDAya cha, 2mA rI te rasao phAsao saMThANao bhaie-rasataH sparzasaH saMsthAnataH bhAjyaH 2sanI apekSA, 25zanI apekSA 5 saya napA uttarAdhyayana sUtra:4 Page #737 -------------------------------------------------------------------------- ________________ priyadazinI TIkA a0 36 nIlAdivarNAnAM bhaGganirUpaNam 719 mUlam-vaNNao pIyae je u, bhaIe se u gNdho| rasao phosao caive, bhaiai saMThINao viyaM // 26 // chAyA-varNataH pItako yastu, bhAjyaH sa tu gandhataH / ___ rasataH sparzatazcaiva, bhAjyaH saMsthAnato'pi ca // 26 // TIkA-'vaNNao pIyae' ityAdivyAkhyA prAgvat / bhaGgaviMzati gaNanA mAgvat // 26 // taraha vaha (rasao phAsao saMThANao bhaie-rasataH sparzataH saMsthAnataH bhAjyaH) rasakI apekSA sparzakI apekSA tathA AkArakI apekSA bhI bhAjya jAnanA cAhiye / arthAt aisA niyama nahIM ho sakatA hai ki jo paudgalika skandha Adi varNakI apekSA lohita hogA vaha niyamita gaMdha, rasa, sparza evaM AkAravAlA hI hogaa| isa taraha do gaMdha, pAMca rasa, ATha sparza pAMca saMsthAna ye saba milakara bIsa ho jAte haiN| ataH isa lohitavarNake bhI pahilekI taraha bIsa bhaMga ho jAte haiM // 25 // ____ anvayArtha- (vaNNao-varNataH) varNakI apekSA (je-yaH) jo (pIyaepItakaH) pIlA hotA hai (se-saH) vaha (gaMdhao bhaie-gaMdhataH bhAjyaH) gaMdhakI apekSA bhAjya kahA gayA hai| isI taraha (rasao phAsao ceva saMThANao ya bhaie-rasataH sparzataH saMsthAnatazca bhAjyaH) rasakI apekSA sparzakI apekSA tathA saMsthAnakI apekSA bhI bhAjya jAnanA caahiye| isake bhI vIsa bhaMga ho jAte haiM // 26 // joIe. arthAta e niyama hoI zake nahIM ke, je paugalika skaMdha Adi varNanI apekSA lahita-lAla ja haze te niyamita gaMdha, rasa, sparza ane AkAravALA ja haze. A pramANe be gaMdha, pAMca rasa, ATha sparza, pAMca saMsthAnA A saghaLA maLIne vasa thaI jAya che, A kAraNe e lAla raMganA paNa prathamanI mAphaka vIsa thaI jAya che. je 25 ! anvayArtha-vaNNao-varNataH panI apekSA je-yaH 2 pIyae-pItakaH pI Deya cha, se-saH te gaMdhao bhaie-gaMdhataH bhAjyaH dhanI apekSA mAnya upAye cha. mA04 pramANe rasao phAsao ceva saMThANao ya bhaie-rasataH sparzataH saMsthAnatazca caH rasanI apekSA, sparzanI apekSA, tathA saMsthAnanI apekSA paNa bhAjya sabhAmA naye. mAnAM 55 vIsa 15 jaya che. // 26 // uttarAdhyayana sUtra : 4 Page #738 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 720 uttarAdhyayanasUtre mUlam-vaNNao sukile je u, bhaIe se uM gNdho| rasaMo phAsaMo caiva bhaiie saMThANeo vi the // 27 // chAyA-varNataH zuklo yastu, bhAjyaH sa tu gandhataH rasataH sparzatazcaiva, bhAjyaH saMsthAnato'pi ca // 27 // TIkA-'vaNNao sukile' ityAdi vyAkhyA prAgvat / evaM ca zuklasyA'pi prAgvad viMzati bhaGgA bhavati / evaM kRSNAdInAM paJcAnAmapi varNAnAM pratyekaM viMzati bhedAnAM sammelanena bhaGgazatakaM bhavati // 27 // varNAnAM bhaGgA uktAH, atha gandhasya bhaGgAn bodhayituM prathamaM surabhigandhabhaGgAnAhamUlam-gaMdhI je bhave subbhI, bhaieM se uvnnnno| sao phA~sao ceve, bhaie~ saMThANeo vi ya // 28 // chAyA--gandhato yo bhave tsurabhiH, bhAjyaH sa tu varNataH / rasataH sparzatazcaiva, bhAjyaH saMsthAnato'pi ca / / 28 // anvayArtha-(vaNNao-varNataH) varNakI apekSA (je sukille-yaH zuklaH) jo zukla pudgala skaMdha haiM (se-saH) vaha (gaMdhao-gaMdhataH) gaMdhaguNakI apekSA (bhaio-bhAjyaH) bhajanIya haiN| isI taraha (rasao phAsao saMThANao vi ya bhaie-rasataH sparzataH saMsthAnatazca bhAjyaH) rasakI apekSA, sparzakI apekSA tathA saMsthAnakI apekSA bhI zukla paudagalika skaMdha Adi bhI bhajanIya jAnanA caahiye| bhAvArtha-isa zuklake bhI bIsa bhaMga hote haiN| isa prakAra kRSNa Adi pAMcoM varNoM kA eka eka bIsa bIsa bhaMga honese saba milakara sau bhaMga ho jAte haiM // 27 // sa-yArtha-vaNNao-varNataH panI apekSA je sukille-yaH zuklaH 2 zata pusa 24 cha. se-saH te gaMdhao-gaMdhataH ga zugunI apekSA bhaie bhAjyaH sanIya che. mAzate rasao phAsao viya bhaie-rasataH sparzataH saMsthAnatazca sAcA rasanI apekSA, sparzanI apekSA tathA saMsthAnanI apekSA paNa zukala padugalika skaMdha Adi paNa bhajanIya jANavA jeIe. bhAvArtha-Ane bhAva pahelAMnI mAphaka ja jANa joIe. A zukalanA paNa vIsa bhaMga thAya che. A pramANe kRSNa Adi pAMceya varNanA vIsa vIsa bhaMga hovAthI badhA maLIne se bhaMga thaI jAya che. ra7 che. uttarAdhyayana sUtra:4 Page #739 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 721 priyadarzinI TIkA. a0 36 gaMdhabhaGganirUpaNam TIkA-'gaMdhao je' ityAdi-- / yastu-skandhAdiH, gandhataH surabhi ghrANapradhAnatA sampAdakaH, bhavati, sa tu varNato bhAjyaH varNamAzritya bhajanIyaH-vikalpanIya ityarthaH, anyatarakRSyAdivarNavAn bhavatIti bhAvaH, tathA-rasataH, sparzatazca bhAjyaH, saMsthAnatazcApi bhaajyH| atra paJcavarNAH, paJcarasAH,aSTau sparzAH, paJcasaMsthAnAni ebhirmilitaistrayoviMzatibhaGgaH surabhigandhasya bhavanti // 28 // isa taraha yahAM taka varNa guNase pariNata skaMdha Adike bhaMga kahe haiN| aba gaMdha guNase pariNata skandhAdike bhaMga kahate haiM gaMdhao je bhave subbhI' ityaadi| anvayArtha (je u-yastu ) jo skandhAdi (gaMdhao-gaMdhataH) gaMdha guNakI apekSA (subbhI-surabhiH ) surabhi hotA hai-ghrANa indriyakI prasannatA karanevAlA hotA hai (seu vaNNao rasao phAsao vi ya saMThANao bhaie-satu varNataH rasataH sparzataH api ca saMsthAnatazca bhAjyaH) vaha varNakI apekSA rasakI apekSA sparzakI apekSA tathA saMsthAnakI bhI apekSA bhajanIya kahA gayA hai| bhAvArtha--jo skandha Adi gaMdha guNa pariNata huA karate haiM, ve anyatara kRSNa Adi varNavAle hote haiN| niyamita ekavarNavAle nahIM hote hai| isI taraha rasa sparza evaM saMsthAnakI apekSA bhI jAnanA caahiye| yahAM pAMca varNa, pAMca rasa, ATha sparza tathA pAMca saMsthAna ina sabake milakara teIsa bhaMga ho jAte haiN| ye surabhi gaMdha (sugaMdha ke jAnanA cAhiye // 28 // A pramANe ahIM sudhI varNa guNathI pariNata skaMdha AdinA bhaMga kahela che have gaMdha guNathI pariNata skaMdha AdinA bhaMgane kahe che- __ "gaMdhao je bhave subbhI" chatyAhi ! anvayArtha je u-yastu 224 mAhi gaMdhao-gaMdhataH guzunI apekSA subbhI-surabhiH suralI DAya cha, prANa chandriyanI prasannatA 42vAvA DAya che. seu vaNNao rasao phAsao vi ya saMThANao bhaie-sa tu varNataH rasataH sparzataH api ca saMsthAnatazca bhAjyaH panI mapekSA; 2sanI apekSA, s5zI apekSA tathA saMsthAnanI apekSA bhajanIya batAvavAmAM Avela che. bhAvArtha-je skaMdha Adi gaMdha guNa pariNata hoya che e anyatara kRoNa Adi varNavALA hoya che. niyamita eka varNavALA hotA nathI. Aja pramANe rasa, sparza ane saMsthAnanI apekSA paNa jANavuM joIe. ahIM pAMca varNa, pAMca rasa, ATha sparza tathA pAMca saMsthAna A saghaLA maLIne tevIsa bhaMga thaI jAya che, e surabhI gaMdhanA jANavA joIe. e 28 che u0 91 uttarAdhyayana sUtra :4 Page #740 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 722 uttarAdhyayanasUtre durabhigandhasya bhaGgAnAha-- mUlam-gaMdhao je bhaMve debbhI, bhaIe se 5 vnnnno| rasao phIsao ceve, bhaiie saMThANeo vi ya // 29 // chAyA-gandhato yo bhave durabhiH, bhAjyaH sa tu varNataH / rasataH sparzatazcaiva, bhAjyaH saMsthAno'pi ca // 29 // TIkA-gaMdhao je bhave' ityAdi vyAkhyA prAgvat / uktarItyA durabhigandhasyApi trayoviMzatirbhaGgA bhavanti / dvayorgandhayo bhaGgAH SaTcatvAriMzad bhavantIti bhAvaH // 29 // rasasya bhaGgAn bodhayituM prathamaM tiktasya bhaGgAnAhamUlam-rasao tittae je u, bhaIe se 5 vnnnno| gaMdhao phAsao ceva, bhaIe saMThANao viyeM // 30 // aba durabhigaMdhake bhI teIsa bhaMga sUtrakAra kahate haiM'gaMdhao je bhave dubbhI ' ityAdi / anvayArtha (je-yaH) jo pudgala skaMdha (dubbhI bhave-durabhiH bhavet ) durgadha guNase pariNata (arthAt durgandhayukta) hotA hai (se-saH ) vaha pudgala skaMdhAdi ( vaNNao bhaie-varNataH bhAjyaH ) varNakI apekSA bhaja. nIya jAnanA caahiye| isI taraha ( rasao phAsao vi ya saMThANao bhave-rasataH sparzataH apica saMsthAnatazca bhAjyaH) rasa sparza tathA saMsthAnakI apekSA bhAjya jaannaa| ____ bhAvArtha-isake bhI teIsa bhaMga haiN| isa taraha donoM gaMdhoMke chiyAlIsa bhaMga ho jAte haiM // 29 // have durabhIgaMdhanA paNa tevIsa bhaMga sUtrakAra batAve che- "gaMdhao je bhave dubbhI" tyA. sankyAtha-je-yaH 2 pusa 245 mA dubbhI bhave-durabhiH bhavet dudha guthI pariNata DAya cha, se-saH te pusa 24Ahi vaNNao bhaievarNataH bhAjyaH panI apekSA lanIyatA naye, yA zata rasao phAsao viya saMThANao bhave-rasataH sparzataH api ca saMsthAnatazca bhAjyaH 2sa, 25za tathA saMsthAnanI apekSA bhAjya samajavA. bhAvArtha-AnA paNa tevIsa aMga che. A pramANe baMne gadhanA chetAlIsa bhaMga thaI jAya che. je ra9 che uttarAdhyayana sUtra:4 Page #741 -------------------------------------------------------------------------- ________________ -- priyadarzinI TIkA a0 36 rasabhaGganirUpaNam 723 chAyA-rasatastiktako yastu, bhAjyaH sa tu varNataH / gandhata sparzatazcaiva, bhAjyaH saMsthAnato'pica // 30 // TIkA-rasao tittae je u' ityAdi-- yastu-skandhAdiH, rasatA rasa pariNAmena tiktaH, sa tu varNataH varNamAzritya bhAjyaH, bhajanayA jJAtavyaH, tathA-gandhataH, sparzatazca, saMsthAnato'pi ca bhaajyH| atrA'pyuktarItyA viMzatirbhaGgastiktasya vijJeyAH // 30 // kaTukasya bhaGgAnAhamUlam-rasao kaIe je u, bhaiie se u vnnnno| gaMdhao phAsao ceve, bhaIe saMThANeo vi theM // 31 // chAyA-rasataH kaTuko yastu, bhAjyaH sa tu varNataH / gandhataH sparzatazcaiva bhAjyaH saMsthAnato'pi ca // 31 // TIkA-'rasao kaDue je u' ityAdi rasake bhaMgoMko samajhAneke liye prathama tiktarasake bhaMgoMko sUtrakAra kahate haiM--' rasao tittae' ityAdi / ___anvayArtha (je-yaH) jo skandha Adi (rasao-rasataH) rasa pariNAmakI apekSA (ttittae-tiktaH) tikta hotA hai (se u-sa tu ) vaha (vaNNao-varNataH) varNakI apekSA (bhaie-bhAjyaH) bhajanIya hotA hai (gaMdhao phAsao ceva vi ya saMThANao bhaie-gandhataH sparzatazcaiva api ca saMsthAnataH bhAjyaH) isI taraha vaha tiktarasase pariNata huA skandha Adi gaMdhakI apekSA sparzakI apekSA tathA saMsthAnakI apekSA bhI bhAjya jAnanA caahiye| yahAM para bhI ukta rItike anusAra bIsa bhaMga tikta rasake ho jAte hai // 30 // rasanA bhaMgane samajavA mATe prathama tIkhA rasanA bhaMgane sUtrakAra matAcha-" rasao tittae" chtyaadi| anvayArtha-je-yaH 2 245 mA rasao-rasataH 24 pariNAmI apekSA tittae-tiktaH tAmAkhAya che. vaNNao-varNataH panI apekSA bhaie-bhAjyaH sanIya DAya che. gaMdhao phAsao ceva viya saMThANao bhaie-gandhataH sparzatazcaiva api ca saMsthAnataH bhAjyaH // zata me tA 2sathI pariNata bhanera 245 mA gaMdhanI apekSAe, sparzanI apekSAe tathA saMsthAnanI apekSAe paNa bhAjya jANavA joIe. ahIMyA paNa uparanI rItinA anusAra tIkhA rasanA visa bhaMga thaI jAya che. te 30 che uttarAdhyayana sUtra:4 Page #742 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 724 uttarAdhyayanasUtre gAtheyaM sugmaa| kaTuko'pi, uktarItyA viMzati bhaGgavAn bhavatIti bhAvaH // 31 // kaSAyarasasya bhaGgAnAhamUlam-rasao kasAe je u, bhaie~ se uvnnnno| gaMdhao phAsao caive, bhaie saMThANeo viyaM // 32 // chAyA-rasataH kaSAyo yastu, bhAjyaH sa tu vrnntH| gandhataH sparzatazcaiva, bhAjyaH saMsthAnato'pi ca // 32 // kaTu rasake bhaMgoMko sUtrakAra kahate hai--' rasao kaDue' ityAdi / anvayArtha--(je-yaH) jo skandha Adi (rasao-rasataH) rasa pariNAmakI apekSA (kaDue-kaTukaH) kaTuka rasavAlA hotA hai (se u-sa tu) vaha (vaNNao-varNataH) varNakI apekSA (bhaie-bhAjyaH) bhAjya hotA hai| niyamita varNa usameM ho aisA niyama nahIM hotA hai| kintu koI na koI varNa hotA hai aisA niyama bana sakatA hai| isI taraha (gaMdhao phAsao viya saMThANao bhaie-gandhataH sparzataH api ca saMsthAnataH bhAjyaH) gaMdhakI apekSA sparzakI apekSA tathA saMsthAnakI apekSA bhI vaha bhAjya hotA hai| koI na koI gaMdha koI na koI sparza tathA saMsthAnameMse koI na koI eka saMsthAna hI usameM hotA hai| niyamita gaMdha niyamita sparza aura niryAmata saMsthAna usameM nahIM hotA hai| isIliye ye saba bhAjya kahe gaye hai| isa taraha kaTuka rasase pariNata pudgalaskandha Adike bhI bIsa bhaMga hote hai // 31 // 4aa rasAnA lagAne sUtra42 matAva cha-" rasao kaDue " tyAhi / manvayArtha-je-ye 245 mA rasao-rasataH 2sa pariyAmAnI apekSA kaDue-kaTukaH 431 // 2savANe DAya che se u-sa tu se vaNNao-varNataH panI apekSA bhaie-bhAjyaH mAya DAya che. senAmA niyamita pAya sevA niyama nathI. paraMtu kaIne kaI varNa hoya e niyama banI zake che. Aja pramANe gaMdhao phAsao vi.ya saMThANao bhaie-gandhataH sparzataH api ca saMsthAnatazca mari gaMdhanI apekSA, sparzanI apekSA tathA saMsthAnanI apekSAe paNa bhAjya hoya che. keI ne ke gaMdha, keI ne kaI sparza tathA saMsthAnamAMthI keI eka saMsthAna ja enAmAM hoya che. niyamita gaMdha, niyamita sparza ane niyamita saMsthAna enAmAM hotA nathI. A kAraNe e badhA bhAnya kahevAyela che. A pramANe kaDavA rasathI pariNata pudgala skaMdha AdinA paNa vIsa bhaMga hoya che. 31 che uttarAdhyayana sUtra:4 Page #743 -------------------------------------------------------------------------- ________________ priyadarzinI TIkA a0 36 rasabhaGganirUpaNam TIkA- ' rasao kasAe je u' ityAdi vyAkhyA pUrvavat / kaSAyarasasyA'pi pUrvavad gaNanayA viMzatirbhaGgAH // 32 // amlasya bhaGgAnAha- 12 mUlam - raMsao aMbile je' uM, bhai se uM vaeNNNao / gaMdheo phAsao caivaM, bhaie saMThINao vi" # // 33 // chAyA -- rasataH amlo yastu, bhAjyaH sa tu varNataH / gandhataH sparzatazcaiva, bhAjyaH saMsthAnato'pi ca // 33 // 725 -- aba kaSAyarasa ke bhaMgoM ko sUtrakAra kahate hai'rasao kasAe' ityAdi / anvayArtha - - ( je - yaH ) jo skandha Adi (rasao - rasataH ) rasakI apekSA (kasAe - kaSAyaH) kaSAya rasavAlA hotA hai ( se u- sa tu ) vaha (vaNNao bhaie - varNataH bhAjyaH) varNakI apekSA bhAjya hotA hai / isI taraha (gaMdhao phAsao vi ya saMThANao bhaie- gandhataH sparzataH api ca saMsthAnataH bhAjyaH) vaha gandha sparza evaM saMsthAnakI apekSA bhI bhAjya jAnanA cAhiye / arthAt jo skandhara sakI apekSAse kaSAyarasavAlA hotA hai vaha niyamita varNavAlA niyamita gaMdhavAlA tathA niyamita sparza evaM saMsthAnavAlA hogA aisA nahI hai / vaha inase bhAjya hI hogA / ataH pAMca varNoMse koI eka varNa, do gaMdhameM se koI eka gaMdha, ATha sparzameM se koI eka sparzavAlA hogaa| isI taraha saMsthAna meM se koI eka saMsthAnavAlA hogaa| isa prakAra kaSAya rasake ye bIsa bhaMga hote haiM ||32|| have SAya rasanA lauMgone sUtrAra batAve che - " rasao kasAe" ityAdi. manvayArtha - je-yaH ne saMdha yAhi rasao - rasataH rasanI apekSAo kasAe- kaSAyaH SAya rasavAjA hoya che se u sa tu te vaNNao bhaie - - varNataH bhAjyaH varSAnI apekSAye mAnya hoya che. me prabhA gaMdhao phAsao vi ya saMThANao bhaie-gaMdhataH sparzataH api ca saMsthAnatazca bhAjyaH gAMdha, sparza mane saMsthAnano apekSAo paNa bhAjya jANavA joIe. arthAt je ska MdhanI apekSA kaSAya rasavALA hoya che. te niyamita varNavALA, niyamita gaMdhavALA, tathA niyamita sparze ane sasthAnavALA hoya ja evuM nathI e enAthI bhAnya ja hAya che, AthI pAMca varSamAMthI kAI eka vaNu, e gadhamAMthI koI eka gaMdha, ATha spamAMthI koI eka spa vALA heAvAnA. Aja rIte saMsthAnamAMthI kAI eka sa MsthAna vALA haiAvAnA A pramANe A kaSAya rasanA paNa vIsa bhaMga hAya che. 32aa uttarAdhyayana sUtra : 4 Page #744 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 726 uttarAdhyayanasUtre TIkA-'rasao aMbile je u' ityAdi-- vyAkhyA pUrvavat / amlasyA'pi prAgvad viMzatirbhaGgA bhavantIti bhAvaH // 33 // madhurasya bhaGgAnAha-- mUlam-rasao mahu~rae je I, bhaIe se uM vnnnno| gaMdhao phAsao ceve, bhaiie saMThANeo vi" yeM // 34 // chAyA--rasato madhuro yastu, bhAjyaH sa tu vrnntH| ___ gandhataH sparzastazcaiva, bhAjyaH saMsthAnato'pi ca // 34 // TIkA--'rasao mahurae je u' ityAdi vyAkhyA pUrvavat / madhurasyApi viMzatireva bhaGgA pUrvavat / evaM ca rasa paJcakasaMmelane bhaGgazataM (100) labdham // 34 / / aba amla (khaTTe) rasake bhaMga kahate hai-'rasao aMbile' ityAdi / anvayArtha--(je u-yaH tu) jo paudgalika skaMdha Adi (rasaorasataH) rasa pariNAmase pariNata honekI apekSA (aMbile-amlaH) amlakhaTTe rasavAlA hotA hai (se-saH) vaha (vaNNao bhaie-varNataH bhAjyaH) varNakI apekSA bhAjya hotA hai| isI taraha (gaMdhao phAsao viya saMThANao bhaie-gaMdhataH, sparzataH api ca saMsthAnatazca bhAjyaH) gaMdha, sparza tathA saMsthAnakI apekSA bhI bhAjya jAnanA caahiye| yahA~ amla rasake bIsa bhaMga hote hai // 33 // aba madhura rasake bhaMga kahate hai-'rasao mahurae' ityAdi / anvayArtha--(je-yaH) jo skandha Adi (rasao-rasataH) rasa pariNAmase (mahurae-madhuraH) madhurarasavAlA hotA hai (se-saH) vaha (vaNNao have mana (pATA) 2sanA Mira -" rasao aMbile "tyAhi. saskyAtha:-je-yaH2 pauSi 45 mAhi rasao-rasataH 2sapariNata DAvAnA ra abile-amlaH mana-mATA rasapAya che. se-saH ta aNNao bhaie-varNataH bhAjyaH panI apekSAme mAnya hoya che. yA pramANe gaMdhao phAsao vi ya saMThANao bhaie-gaMdhataH sparzataH api ca saMsthAnatazca bhAjyaH gaMdha. sparza ane saMsthAnanI apekSAe paNa bhAjya jANavA joIe. A Akhta rasanA paNa vIsa laMga hoya che. je 33 che va madhu2 2sana bhane 4 cha-" rasao maharae" tyAdi. sanyAtha-je-yaH 2 245 mA rasao-rasataH 24 pariNAmayI maharae-madhuraH madhura 2savANA hoya che. se-saH ye vaNNao-varNataH panI apekSA uttarAdhyayana sUtra:4 Page #745 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 727 priyadarzinI TIkA a0 36 sparzabhaGganirUpaNam sparzapariNatAnAM skandhAnAM paramANozca bhaGgAn bodhayituM prathamaM karkazasparza bhaGgAnAha-- mUlam-phAsao kakaDe je' 3, bhaiie se uvnnnno| gaMdhaMo resao ceve, bhaiie saMThANao vi // 35 // chAyA--sparzataH karkazo yastu, bhAjyaH sa tu varNataH / __gandhato rasatazcaiva, bhAjyaH saMsthAMnato'pi ca // 35 // TIkA-'phAsao kakaDe je u' ityAdi yastu skandhAdiH, sparzataH, karkazaH karkazasparzavAna sa tu, varNataH bhAjyA, varNataH) varNakI apekSA bhAjya hotA hai| isI taraha (gaMdhao phAsao vi ya saMThANao bhaie-gaMdhataH sparzataH api saMsthAnataH bhAjyaH) vaha gaMdha, sparza tathA saMsthAnakI apekSA bhAjya mAnanA caahiye| arthAt jo skaMdha Adi rasakI apekSA madhura rasavAlA hotA hai vaha varNakI apekSA niyamita varNavAlA tathA niyamita gaMdhavAlA tathA niyamita sparzavAlA aura niyamita saMsthAnavAlA nahIM hotA hai| vaha koI na koI varNa, gaMdha, sparza tathA saMsthAnavAlA hotA hai| isa prakAra madhurake bhI vIsa bhaMga pUrvavat jAnanA caahiye| isa prakAra pAMca rasoMke saba milakara sau bhaMga hote haiM // 34 // aba sparza pariNata skandhoMke tathA paramANuke bhaMgoMko kahate hue sUtrakAra prathama karkaza spazeke bhaMga kahate haiM-'phAsao' ityaadi| anvayArtha (je u-yaH tu) jo skaMdha Adi (phAsao-sparzataH) sparza pariNAmase (kakaDe-karkazaH) karkaza sparzavAlA hotA hai (se-saH) vaha mAnya rAya che. // prabhArI ne gaMdhao phAsao vi ya saMThANao bhaie-gaMdhataH sparzataH api ca saMsthAnataH bhAjyaH 15, 25za tathA saMsthAnanI bhA34 lAnya mAnavA joIe. arthAt je skaMdha Adi rasanI apekSAe madhura rasavALA hoya che te varNanI apekSA niyamita varNavAlA tathA niyamita gaMdhavALA tathA niyamita sparzavALA ane niyamita saMsthAnavALA hotA nathI, te koIne koI varNa, gaMdha, sparza tathA saMsthAnavALA hoya che. A pramANe madhuranA paNa vIsa laMga pUrvavata jANavA joIe, A pAMca rasanA saghaLA maLIne se bhaMga thAya che. e 34 che have sparza pariNata che tathA paramANunA bhaMgane kahetAM sUtrakAra prathama 442 25za nAgane matAva cha-" phAsao" tyaadi| anvayArtha:-je u-yaH tu 2245 mAhi phAsao-sparzataH 55za pariyAmayI kakaDe-karkazaH 42 55 Na hoya che se-saH te vaNNao-varNataH panI uttarAdhyayana sUtra : 4 Page #746 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 728 uttarAdhyayanasUtre tathA-gandhataH, rasataH, saMsthAnato'pi ca bhAjyaH / iha varNataH paJca, gandhato dvau, rasataH paJca, tathA saMsthAnato'pi paJca ityevaM saMkalanayA karkazasya saptadazabhaGgA bhavantIti bhAvaH // 35 // atha mRdusparzabhaGgAnAha-- mUlam-phAsao maue je u, bhai~e se vnnnno| __gaMdhao raMsao ceveM, bhaiie saMThANao vi" ye // 36 // choyA--sparzato mRduko yastu, bhAjyaH sa tu vrnntH| gandhato rasatazcaiva, bhAjyaH saMsthAnato'pi ca // 36 // TIkA-phAsao maue je u' ityAdi-- vyAkhyA prAgvat / mRdorapi karkazavatsaptadaza (17) bhaGgA bhavantIti bhAvaH // 36 // (vaNNao-varNataH) varNakI apekSA (bhaie-bhAjyaH) bhAjya hotA hai| isI taraha (gaMdhao rasao ceva vi ya saMThANao bhaie-gaMdhataH rasatazcaiva api ca saMsthAnataH bhAjyaH) gaMdhaguNakI apekSA rasaguNakI apekSA tathA saMsthAnakI apekSA bhI bhAjya jAnanA cAhiye / isa prakAra karkaza sparzavAlemeM isa karkaza sparzake pAMca varNa, do gaMdha, pAMca rasa, tathA pAMca saMsthAna inakI saMkalanAse satraha bhaMga ho jAte haiM // 35 // / aba mRdu sparzake bhaMgoMko kahate haiM-'phAsao maue' ityAdi / anvayArtha-(je u-yastu) jo skaMdha Adi (phAsao-sparzataH) sparza pariNAmakI apekSA (maue-mRdukaH bhavati) mRdu sparzavAlA hotA hai (se-saH) vaha (vaNNao-varNataH) varNakI apekSA (bhaie-bhAjyaH) bhAjya mapekSA bhaie-bhAjyaH alorya Doya che. bhA04 pramANe gaMdhao rasao ceva vi ya saMThANao bhaie-gaMdhataH rasatAzcaiva api ca saMsthAnatazca bhAjyaH ga gunI apekSA, rasa guNanI apekSA tathA saMsthAnanI apekSA paNa bhAjya jANavA joIe, A prakAre karkaza spajavALAmAM A kakaza sapanA pAMca varNa be gaMdha, pAMca rasa, tathA pAMca saMsthAna A saMkalanathI sattara bhaMga thaI jAya che, je 35 ve bhR 25 manAne 4he cha-" phAsao maue" tyAla. bha-payArtha-je u-yastu 2 245 mA phAsao-sparzataH 25 pariNAmanA apekSA maue-mRdukaH bhavati bhRDa 25zA Doya che. se-saH te vaNNaovarNataH 1nI apekSAye bhaie-bhAjyaH mAnya hoya che bhAva prabhArI gaMdhao uttarAdhyayana sUtra:4 Page #747 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 729 priyadarzinI TIkA a0 36 sparzabhaGganirUpaNam atha gurusparzabhaGgAnAha-- mUlam-phAsao gurue je u, bhaIe se 5 vnnnno| gaMdhao rasao ceve', bhaiie saMThANao vi" yeM // 37 // chAyA--sparzato guruko yastu, bhAjyaH sa tu vrnntH| gandhato rasatazcaiva, bhAjyaH saMsthAnato'pi ca // 37 / / TIkA-'phAsao gurue ' ityAdi-- vyAkhyA pUrvavat / atrA'pi prAgvatsaptadaza 17 bhaGgA bhavantIti bhAvaH // 37 // hotA hai| isI taraha vaha (gaMdhao rasao ceva vi ya saMThANao bhaiegaMdhataH rasatazcaiva api ca saMsthAnataH bhAjyaH) gaMdhakI apekSA rasakI apekSA aura saMsthAnakI apekSA bhAjya hotA hai| karkaza sparzakI taraha mRduke satraha bhaMga hote haiM // 36 // aba guru-bhArI-sparzake bhaMga kahate haiM--'phAsao gurue' ityAdi / anvayArtha-(je-yaH) jo skaMdha Adi (phAsao-sparzataH) sparza pariNAmakI apekSA (gurue- guruko bhavati) bhArI sparzavAlA hotA hai (se-saH) vaha (vaNNao-varNataH) varNakI apekSA (bhaie-bhAjyaH) bhAjya hotA hai| isI taraha vaha (gaMdhao rasao vi ya saMThANaobhaie-gaMdhataH rasataH api ca saMsthAnataH bhAjyaH) gaMdhakI apekSA, rasakI apekSA aura saMsthAnakI apekSA bhI bhAjya hotA hai| pahilekI taraha isake bhI satraha bhaMga hote haiM // 37 // rasao ceva vi ya saMThANao bhaie-gaMdhataH rasatazcaiva api ca saMsthAnatazca bhAjyaH gaMdhanI apekSA rasanI apekSA ane saMsthAnanI apekSA bhAjya hoya che. karkaza sparzanI mAphaka mRdu sparzavALA skaMdhanA paNa sattara bhaMga hoya che, 36 che have guru-mAre-25rzana lagane cha.-" phAsao gurue" chatyA. bhanyA -je-yaH 245 mA phAsao-sparzataH 25 pariNAmanI apekSA gurue-guruko bhavati sAre 25zA Doya che se-sa: ta vaNNaovarNataHpanI pakSa se bhaie-bhAjyaH mAnya hoya che. bhA pramANe te gaMdhaorasao vi ya saMThANao bhaie-gaMdhataH rasataH api ca saMsthAnataH bhAjyaH apanI apekSAye rasanI apekSAe ane saMsthAnanI apekSAe paNa bhAjape hoya che. pahelAMnI mAphaka Ane paNa sattara bhaMga hoya che. je 37 che u0-92 uttarAdhyayana sUtra:4 Page #748 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 730 - uttarAdhyayanasUtre atha laghusparza bhaGgAnAhamUlam-phAsao laeNhae je uM, bhaie se u vnnnno| gaMdhao rasao ceve, bhaiie saMThINao vi" // 38 // chAyA--sparzato vadhuko yastu, bhAjyaH sa tu varNataH / gandhato rasatazcaiva, bhAjyaH saMsthAnato'pi ca // 38 // TIkA-'phAsao lahue je u' ityAdi-- vyAkhyA pUrvavat / atrApi prAgvatsaptadaza (17) bhaGgA bhavantIti bhAvaH // 38 // atha zItasparza bhaGgAnAhamUlam-phAsae sIyae je u, bhaiie se u vnnnno| gaMdhao resao caive, bhaiie saMThANao vi the // 39 // chAyA--sparzataH zItako yastu, bhAjyaH sa tu varNataH / gandhato rasatazcaiva, bhAjyaH saMsthAnato'pi ca // 39 // aba laghusparzake bhaMgoMko kahate haiM-'phAsao lahue' ityAdi / anvayArtha-(je u-yastu) jo skandha Adi (phAsao-sparzataH) sparza pariNAmase pariNata honekI apekSAse (lahue-laghukaH) laghu sparzavAlA hotA hai (se-saH) vaha (vaNNao-varNataH) varNakI apekSA (bhaiebhAjyaH) bhAjya hotA hai| isI taraha vaha (gaMdhao rasao ceva vi ya saMThANao bhaie-gaMdhataH rasatazcaiva api ca saMsthAnataH bhAjyaH) gaMdhakI, rasakI aura saMsthAnakI apekSA bhI bhAjya hotA hai| yahAM para bhI pahilekI taraha satraha bhaMga hote haiM // 38 // ve vadhu 25zana lagAne 43 cha-" phAsao lahue" tyAha. anvayArtha-je u-yastu 2 243 mA phAsao-sparzataH 25za pariNAmathA pAkSita pAnI apekSAthI lahue-laghukaH dadhu 25 thAya che se-sa: te vaNNao-varNataH 1 kI apekSA bhaie-bhAjyaH alorya hoya che. mA04 prabhAta gaMdhao rasao ceva viya saMThANao bhaie-gaMdhataH rasatazcaiva api ca saMsthanAtazca bhAjyaH gaMdhanI rasanI ane saMsthAnanI apekSAe paNa bhAjya thAya che, ahIMyAM paNa prathamanI mAphaka sattara bhaMga thAya che. 38 uttarAdhyayana sUtra:4 Page #749 -------------------------------------------------------------------------- ________________ priyadarzinI TIkA a0 36 sparzabhaGganirUpaNam 731 TIkA-'phAsae sIyae' ityAdi-- vyAkhyA pUrvavat / atrA'pi prAgvatsaptadaza (17) bhaGgA bhavantIti bhAvaH // 39 // atha uSNasparza bhaGgAnAhamUlam-phAsao uhae 'je u, bhaMie se u vnnnno| gaMdhao raMsao cevaM, bhaiie saMThANao vi2 yaM // 40 // chAyA--sparzataH uSNo yastu, bhAjyaH sa tu vrnntH| gandhatoH rasatazcaiva, bhAjyaH saMsthAnato'pi ca // 40 // TIkA--'phAsao uNhae' ityAdivyAkhyA prAgvat / uSNasyApi prAgvatsaptadaza 17 bhaGgA bhavanti // 40 // aba zIta sparzake bhaMgoMko kahate haiM-'phAsao sIyae' ityaadi| anvayArtha (je-yaH) jo skaMdha Adi (phAsae-sparzataH) sparza pariNAmakI apekSA pariNata honeke kAraNa (sIyae bhavai-zItakaH bhavati) zIta sparzavAlA hotA hai (se-saH) vaha (vaNNao bhaie-varNataH bhAjyaH) varNakI apekSA bhAjya hotA hai / isI taraha vaha (gaMdhao rasao vi ya saMThANao bhaie-gaMdhataH rasataH api ca saMsthAnataH bhAjyaH) gaMdhakI, rasakI, aura saMsthAnakI apekSA bhI bhAjya hotA hai| yahAM para bhI pahilekI taraha satraha bhaMga jAnanA cAhiye // 39 // aba uSNa sparzake bhaGgoMko kahate haiM--'phAsao uNhae' ityaadi| anvayArtha (je-yaH) jo skandha Adi (phAsao-sparzataH) sparza pariNAmase pariNata honeke kAraNa (uNhae-uSNaH) jaba uSNa sparzavAlA ve 2Ita 25zanA gAne 4 cha-'phAsao sIyae " tyAta. manvayArtha-je-yaH 2 243 mA phAsae-sparzataH 25 pariNAmanI apekSA pariNata hovAnA auraNe sIyae bhavai-zItakaH bhavati zIta 15zavAya DAya che. se-saH te vaNNao bhaie-varNataH bhAjyaH panI apekSA malarya thAya che bhAra pramANe te gaMdhao rasao viya saMThANao bhaie -gaMdhataH rasataH api ca saMsthAnataH bhAjyaH dhanI, 2sanI mane saMsthAnanI apekSA 5 malorya thAya che. maDIyA paNa prathamanI mAphaka sattara bha ga jANavA joIe. je 39 ve ] 25zana manAne 4 cha-" phAsao uhae " tyAla. anyAya-je-yaH re 245 AI phAsao--sparzataH 25 pariNAmayI parita DIvAnA // 2] nyAre uNhae-uSNaH 6 spazavAya bhAnavAma bhAva uttarAdhyayana sUtra :4 Page #750 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 732 uttarAdhyayanasUtre snigdhasparzabhaGgAnAhamUlam-phAMsao nirddhae je u, bhaie se u vnnnno| gaMdhao resao cai bhaiie saMThANao vi yeM // 41 // chAyA-sparzataH snigdhako yastu bhAjyaH sa tu varNataH / gandhato rasatazcava, bhAjyaH saMsthAnato'pi ca // 41 // TIkA-'phAsao niddhae' ityAdi vyAkhyA pUrvavat / snigdhasyApi saptadazabhaGgA pUrvavaditi bhAvaH // 41 // mAnA jAtA hai taba (se-saH) vaha (vaNNao-varNataH ) varNakI apekSA (bhaie-bhAjyaH) bhAjya ho jAtA hai| isI taraha vaha (gaMdhao rasao vi ya saMThANao bhaie-gaMdhataH rasataH api ca saMsthAnatazca bhAjyaH) gaMdhakI apekSA, rasakI apekSA evaM saMsthAnakI apekSA bhI bhAjya hotA hai| yahAM para bhI pahilekI taraha satraha bhaMga hote hai // 40 // aba snigdha (cikane) sparzake bhaMgoMko kahate haiM-'phAsao niddhae' ityaadi| ____ anvayArtha-(je-yaH) jo skaMdha Adi (phAsao-sparzataH) sparza pariNAmase pariNata honeke kAraNa jaba (niddhae-snigdhakaH) snigdha sparzavAlA kahA jAtA hai taba (se-saH) vaha (vaNNao bhaie-varNataH bhAjyaH ) varNaguNakI apekSA bhAjya hotA hai| isI taraha (gaMdhao rasao vi ya saMThANao bhaie-gandhataH rasataH api ca saMsthAnatazca bhAjyaH) yaha gandha, rasa tathA saMsthAnakI apekSA bhI bhAjya mAnA gayA hai| isake bhI pUrvakI taraha satraha bhaMga hote haiM // 41 // cha tyAre se-saH te vaNNao-varNataH panI apekSA bhaie-bhAjyaH mAnya thaI naya che. 2001 pramANe te gaMdhao rasao viya saMThANao bhaie - gaMdhataH rasataH api ca saMsthAnatazca bhAjyaH dhanI apekSA, 2sanI apekSAye mana sasthAnanI apekSA paNa bhAjya thAya che. ahIMyA paNa prathamanI mAphaka sattara bhaMga jANavI joIe 6 ni 25zana lona cha-" phAsao niddhae" tyAha. bha-kyAtha-je-yaH 2 245 mA phAsao-sparzataH 25 pariNAmayI pariNata hovAnA ||2the nyAre niddhae-snigdhakaH sni5 25 // 4AmA bhAva cha tyAre se-saH a vaNNao bhaie-varNataH bhAjyaH vA gunI apekSA lAnya thAya cha, so pramANe te gaMdhao rasao viya saMThANaA bhaie-gandhataH rasataH api ca saMsthAnatazca bhAjyaH gadha, 2sa tathA saMsthAnanI apekSA 565 bhAjya mAnavAmAM Avela che. AnA paNa prathamanI mAphaka sattara bhaMga thAya che. AjanA uttarAdhyayana sUtra:4 Page #751 -------------------------------------------------------------------------- ________________ priyadarzinI TIkA a0 36 sparzabhaGganirUpaNam rUkSasparzabhaGgAnAha-- mUlam-phAsao lukkhae 'je u, bhaIe se u vnnnno| gaMdhao rasao caiva, bhaiai saMThANao vi // 42 // chAyA--sparzato rUkSako yastu, bhAjyaH sa tu varNataH / gandhato rasatazcaiva, bhAjyaH saMsthAnato'pica // 42 // TIkA--'phAsao lukkhae' ityAdi-- gAtheyaM sugamA / rUkSasyApi mAgvatsaptadazabhedAH, evaM ca karkazataH samArabhyarUkSaparyantAnAmaSTAnAM pratyekaM saptadazabhedAnAM saMmelanena sparzapariNatAnAM SaTatriMzadadhikaM zataM (136) bhaGgA bhavanti // 42 // atha saMsthAnabhaGgAn nirUpayan prathamaM paribhaNDalasaMsthAnabhaGgAnAha-- mUlam-parimaMDalasaMThANe, bhaie se u vnno|| gaMdhao raisao ce bhaIe se phAsao vi" ye // aba rUkSasparzake bhaMgoMko kahate haiM-'phAsao lukkhae' ityaadi| anvayArtha-(je u-yastu) jo skandha Adi (phAsao-sparzataH) sparzakI apekSA (lukkhae-rUkSakaH) rUkSa sparzavAlA hotA hai (se-saH) vaha (vaNNao-varNataH) varNakI apekSA (bhaie-bhAjyaH) vikalpanIya hotA hai| isa taraha vaha (gaMdhao rasao ceva vi ya saMThANao bhaie-gaMdhataH rasa. tazcaiva api ca saMsthAnataH bhAjyaH) gaMdhakI apekSA, rasakI apekSA tathA saMsthAnakI apekSA bhI bhAjya hotA hai / isake bhI pahilekI taraha satraha bhaMga hote haiN| isa prakAra karkazasparzase lekara rUkSa sparza paryanta ATha spoMke pratyekake satraha-satraha bhaMga milAkara sparza guNa pariNAmakI apekSA eka sau chattIsa 136 bhaMga hote haiM // 42 // Dave 36 25 // nA bhagone 4 che-" phAsao lukkhae'' tyAt. sa-kyA-je-yaH 2 4 mA phAsao-sparzataH 25zanI apekSA lukkhae-rUkSakaH 3kSa 25zANA DAya che se-saH te vaNNao-varNataH pAnI apekSAya vidayanIya hoya che. mA4 pramANe ta gaMdhao rasao viya saMThANao bhaie-gaMdhataH rasatazcaiva api ca saMsthAnatazca bhAjyaH dhanI apekSAye, 2sanI apekSA tathA saMsthAnanI apekSAe paNa bhAjya thAya che. AnA paNa pahelAMnI mAphaka sattara bhaMga thAya che. A pramANe karkaza sparzathI laIne rUkSa sparza parvata ATha sparzanA darekanA sattara-sattara bhaMga meLavatAM sparza guNa pariNAmanI apekSAe ekane chatrIsa (13) bhaMga thAya che. A kara che uttarAdhyayana sUtra:4 Page #752 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 734 uttarAdhyayanasUtre chAyA -- parimaNDalasaMsthAne, bhAjyaH sa tu varNataH / gandhato rasazcaitra, bhAjyaH sa sparzato'pica // 43 // TIkA- 'parimaMDala saMThANe' ityAdi -- parimaNDalasaMsthAne yo vartate sa iti sambandhaH / atra 'sa' ityanena skandha eva grAhyaH, na tu paramANuH, tasya saMsthAnAbhAvAt / anyat sugamam / parimaNDala saMsthAnavato varNagandhAdi bhede viMzatirbhaGgA bhavantIti bhAvaH // 43 // atha vRttasaMsthAnabhaGgAnAha mUlam - saMThANao bhave veTTe, bhaIe se u vaNao / 14 15. gaMdhao resao ce bhaiie se phAMsao vi" ye // 44 // chAyA - saMsthAnavo bhavati vRttaH, bhAjyaH sa tu varNataH / gandhato rasatazcaiva, bhAjyaH sa sparzato'pica // 44 // aba saMsthAna ke bhaMgoM ko kahate hue sUtrakAra prathama parimaNDala saMsthAna ke bhaMgoM ko kahate haiM- 'parimaMDalasaMThANe' ityAdi / anvayArtha - jo skandha ( parimaMDalasaMThANe - parimaMDala saMsthAnaH ) parimaMDala nAmaka saMsthAnavAlA hotA hai ( se- saH ) vaha ( vaNNao - varNataH bhAjyaH) varNakI apekSA bhAjya hotA hai / isI taraha (gaMdhao rasao ceva vi ya phAsao bhaie - gaMdhataH rasatazcaiva api ca sparzata: bhAjyaH ) vaha skandha gaMdha, rasa tathA sparzakI apekSA bhI bhAjya mAnA gayA hai| tAtparya yaha ki jo skandha parimaMDala saMsthAnavAlA hotA hai usake varNa gaMdha Adi ke bheda se bIsa bhaMga hote haiM / saMsthAna sirpha pudgala skandhakA hI hotA hai paramANukA nahIM, isaliye yahAM skandha hI lenA cAhiye ||43|| have sasthAnanA bhagAne kahevAnuM zarU karIne sUtrakAra prathama parimaMDaLa saMsthAnanA lagone he che - " parimaMDalasaMThANe " ityAdi ! anvayArtha-parimaMDalasaM ThANe - parimaMDala saMsthAnaH parimaMDeja nAmanA saMsthAnavAjA hoya che se saH te vaNNao-varNataH varSAnI apekSAo mAnya thAya che, khAna rIte o rao va air phAsao bhaie-gaMdhataH rasatazcaiva api ca sparzataH bhAjya: e skaMdha, gaMdha, rasa tathA sparzanI apekSAe paNa bhAjya mAnavAmAM Avela che. tAtparya e che ke, je skaMdha parima MDaLa saMsthAnavALA hoya che. enA vaNu, gadha AdinA bhedathI vIsa bhaMga thAya che. sa MsthAna phakta pudgala skadhanA ja thAya che. paramANunA nahIM, A kAraNe ahIM skaMdha ja levA joI e, 5 43 // uttarAdhyayana sUtra : 4 Page #753 -------------------------------------------------------------------------- ________________ priyadarzinI TIkA. a. 36 saMsthAnabhaGganirUpaNam TIkA- 'saMThANao bhave vaTTe' ityAdi gAtheyaM pUrvavad vyAkhyeyA navaraM vRttaH - vRttamasyAstItyarthe - arza Adibhyosa ityaca / vRttasaMsthAnavAnityarthaH / vRttasaMsthAnavatto'pi varNAdi bhede viMzati bhaGgA bhavantIti bhAvaH // 44 // tryasrasaMsthAnabhaGgAnAha 735 mUlam - saMThANeo bhave tase, bhaie se u vaNNao / 12 .14 gaMdhao raMsao cevaM, bhaIe se phAsao vi" ye // 45 // chAyA - saMsthAnato bhave vyasro, bhAjyaH sa tu varNataH / gandhato rasatazcaiva, bhAjyaH sa sparzato'pica // 45 // TIkA--' saMThANao bhavetaMse' ityAdi -- yaH - saMsthAnataH tryasraH= tryastrasaMsthAnavAn bhavati, sa tu varNataH, bhAjyaH / tathA - gandhattaH, rasatazca bhAjyaH / saH - tryatra saMsthAnavAn sparzato'pi ca bhAjyaH / aba vRtta saMsthAnake bhedoM ko kahate haiM-- 'saMThANao bhave vahe' ityAdi / anvayArtha - - jo skandha ( saMThANao - saMsthAnataH ) saMsthAna pariNAmakI apekSA (bahe - vRttaH) vRtta saMsthAnavAlA ( bhave bhavati) hotA hai (se-saH) vaha skandha (vaNNao bhaie - varNataH bhAjyaH bhavati) varNakI apekSA bhAjya hotA hai| isI taraha vaha (gaMdhao rasao caiva bhaie se phAsao vi yagandhataH rasatazcaiva bhAjyaH sa sparzato'pi ca) gandhakI rasakI tathA sparza guNakI apekSA bhI bhAjya hotA hai / isa prakAra vRtta saMsthAnavAle skandhake varNAdika bhedoMkI apekSA bIsa bhaMga hote haiM // 44 // aba yatra (trikoNa) saMsthAna ke bhedoMko kahate haiM - 'saMThANao bhave tase ' ityAdi / anvayArtha - - jo skandha ( saMThANao-saMsthAnataH ) saMsthAna pariNAmakI apekSA (taMse- tryasraH) tryatra (trikoNa) saMsthAnavAlA hotA hai (se- saH) vaha have vRtta saMsthAnanA lehone he che-" saMThANao bhave vaTTe " tyAhi. anvayArtha -- ? 24dha saMThANao-saMsthAnataH saMsthAna pariNAmanI apekSAo vaTTe - vRttaH vRtta saMsthAnavANA bhave bhavati hoya che se saH te 246 vaNNao bhaie - varNataH bhAjyaH varSAnI apekSA lAlya thAya che bhAga rIte gaMdhao rasao caiva bhai se phAsao vi ya-gaMdhataH rasatazcaiva bhAjyaH sa sparzato'pi ca te gadhanI, rasanI, tathA spaza guNanIe apekSA paNa bhAjya thAya che. A pramANe vRtta saMsthAnavALA skaMdhanA varNAdika bhedonI apekSAe vIsa bhaMga thAya che. 544aaaa have yasa saMsthAnanAne uDe che- " saMThANao bhave tase " tyAhi. anvayArtha -- me 24dha saMThANao - saMsthAnataH saMsthAna pariNAmanI apekSA khe taMse - tryasaH yasa saMsthAnavANA hAya che se- saH te vaNNao - varNataH varSAnI uttarAdhyayana sUtra : 4 Page #754 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 736 uttarAdhyayanasUtre varNAdInAM bhedaiH pUrvavadizatirbhaGgAstryasrasyApi bhavantIti bhAvaH // 4 // caturasrasaMsthAnabhaGgAnAha-- mUlam-saMThANao je cauraMse, bhaiie se u vnnnno| gaMdhaMo raMsao ceva, bhaiie se phAsao vi" ye // 46 // chAyA--saMsthAnato yazcaturasraH, bhAjyaH sa tu vrnntH| gandhato rasatazcaiva, bhAjyaH sa sparzato'pica // 46 // TIkA--'saMThANao' ityAdi-- yaH, saMsthAnataH, caturasraH caturasrasaMsthAnavAn , sa tu varNato bhAjyaH, tathA -gandhataH, rasatazca, bhAjyaH, sa caturasraH, sparzato'pi ca bhAjyaH, atrApi prAgvad viMzatirbhaGgA bhavantIti bhAvaH // 46 // (vaNNao-varNataH) varNakI apekSA (bhaie-bhAjyaH) bhAjya hotA hai| isI taraha (se-saH) vaha pudgala skandha (gaMdhao rasao ceva vi ya phAsao bhaiegandhataH rasatazcaiva api ca sparzataH bhAjyaH) gandha rasa tathA sparzakI apekSA bhI bhAjya hotA hai| isa tryana saMsthAnavAle skandhake varNAdika bhedoM dvArA bIsa bhaMga hote haiM // 45 // ___ aba caturasra (cAra koNavAle ) saMsthAnake bhaMgoM ko kahate haiM'saMThANao je cauraMse' ityaadi| anvayArtha--(je-yaH) jo skandha (saMThANao-saMsthAnataH) saMsthAna pariNAmakI apekSA (cauraMse bhavai-caturasraH bhavati) ( cAra koNevAlA) caturasra saMsthAnavAlA hotA hai (se-saH) vaha ( vaNNao-varNataH ) varNase (bhaie-bhAjyaH) bhAjya hotA hai tathA (gaMdhao-gaMdhataH) gaMdhase (rasaorasataH ) rasase bhAjya hotA hai| isI taraha vaha (phAsao-sparzataH) bhaie-bhAjyaH alorya thAya che bhAga rIte se-saH gaMdhao rasao ceva vi ya phosaso bhaie-gaMdhataH rasatazcaiva api ca sparzataH bhAjyaH dha, 2sa, sparzanI apekSAe paNa bhAjya thAya che, e zvAsa saMsthAnavALA skaMdhanA varNadika bhede dvArA vIsa bhaMga che. 45 che ve yatu2kha saMsthAnanA hone 49 cha-"saMThANao je cauraMse" UtyA. bha-kyA-je-yaH 2 45 saMThANao-saMsthAnataH saMsthAna pariNAmanA apekSA cauraMse bhavai-caturasraH bhavati yaturakha saMsthAnamA DAya che se-saH te vaNNao-varNataH vAnI mapekSA bhaie-bhAjyaH mAnya thAya cha, mA zatagaMdhao rasao-gaMdhataH rasataH gadha, 2sa tathA phAsao-sparzataH 25zI apekSA 5 uttarAdhyayana sUtra:4 Page #755 -------------------------------------------------------------------------- ________________ priyadarzinI TIkA. a0 36 saMsthAnabhaGganirUpaNam 737 __ _737 ___ AyatasaMsthAnabhedAnAha-- mUlam-je' Ayaya saMThANe, bhaie se u vnnnno| gaMdhao rasao cevaM, bhaiie se phosao vi' ye // 47 // chAyA--yaH AyatasaMsthAne, bhAjyaH sa tu vrnntH| gandhato rasatazcaiva, bhAjyaH sa sparzato'pica // 47 // TIkA--'je Ayaya saMThANe' ityAdi-- yaH saMsthAne AyataH AyataM-dairghya tadrUpasaMsthAnavAn , sa tu varNataH, bhaajyH| tathA-gandhataH, rasatazca bhAjyaH / saH-AyataH, sparzato'pi ca bhaajyH| atrApi prAgvat , viMzati (20) bhaGgA bhavanti / parimaNDala1, vRtta2, vyasra3, caturasrA4, 'ya5 rUpANAM paJcAnAmapi saMsthAnAnAm pratyekaM viMzatibhaGgayuktAnAM saMmelanena zatam ( 100 ) bhnggaaH| evaM varNagandharasasparzasaMsthAnAnAM sakalabhaGga sparzase bhI bhAjya hotA hai| yahAM para bhI pahilekI taraha bIsa bhaMga jAnanA cAhiye // 46 // aba Ayata (laMbA) saMsthAnake bhaMgoMko kahate haiM-'je AyayasaMThANe' ityaadi| anvayArtha-(je-yaH) jo paugalika skaMdha (Ayaya saMThANe-Ayata saMsthAnaH) Ayata saMsthAnavAlA ( laMbA ) hotA hai (se-saH) vaha skaMdha (vaNNao bhaievarNataH bhAjyo bhavati) varNase bhAjya hotA hai| isI taraha (se-saH) vaha (gaMdhao rasao vi ya phAsao bhaie-gandhataH rasataH api ca sparzataH bhAjyaH bhavati) gaMdhase, rasase tathA sparzase bhI bhAjya hotA hai| yahAM bhI pahilekI taraha bIsa bhaMga hote haiN| isa taraha ina pAMca-parimaMDala vRtta vyasra caturasra tathA Ayata-saMsthAnoMke pratyekake bIsa vIsa bhaMga milAnese saMsthAna sAmAnyake sau bhaMga ho jAte haiN| isa prakAra pAMcavarNa, bhAjya thAya che. ahIMyAM paNa pahelAMnI mAphaka vIsa bhaMga jANavA joIe. kadA ve sAyAta saMsthAnanA AsAna 43 cha--"je Ayaya saMThANe" chatyAhi. anvayArtha-je-yaH paugati24 Ayaya saMThANe-AyatasaMsthAnaH mAyata saMsthAnavANA hoya che. se-saH te 24 vaNNao bhaie-varNataH bhAjyaH bhavati pAnI mAnya khAya che. yA zata se-sa: te gaMdhao rasao viya phAsao bhaie-gaMdhataH rasataH api ca sparzataH bhAjyaH bhavati gathI, 2sathI tathA s5zathI 565 mAnya hoya che. ahIM paNa pahelAMnI mAphaka vIsa bhaMga thAya che. A pramANe e pAMca-parimaMDaLa, vRtta, vastra, caturastra, tathA Ayata-saMsthAnA pratyekanA vIsa vIsa bhaMga meLavavAthI saMsthAna sAmAnyanA se bhaMga thaI jAya che. A uttarAdhyayana sUtra : 4 Page #756 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 738 uttarAdhyayanasUtre saGkalanayA dvayazItyadhikAni catvAri zatAni (482) bhaGgA bhavanti / ukta gAthAsu sarvatra 'je' ityatra jAtAvekavacanam // 47 // sampratyupasaMhAradvAreNottaragAthAsambandhamAha mUlam - aisA ajIvavibhaMtI, samAseNa viyAhiyA~ / itto jIvavibhatti, vacchAmi aNupuvvaso // 48 // chAyA - eSA ajIvavibhaktiH, samAsena vyAkhyAtA / ito jIvavibhakti, vakSyAmi anupUrvyA // 48 // --- TIkA - ' esA ajIvavibhattI' ityAdi -- , he jambU ! eSA = anantaroktA, ajIvavibhaktiH = ajIvAnAM vibhaktiH - vibhAgaH, bheda iti yAvat samAsena = saMkSepeNa, vyAkhyAtA = tIrthakarAdibhirvarNitAH / itaH =ataH param, jIvavibhaktim, AnupUrvyA = anukramapuraHsaraM vakSyAmi = kathayiSyAmi // 48 // " do 2 gaMdha. pAMca rasa, ATha sparza aura pAMca saMsthAna, ina sabake bhaMgA~kA paraspara yoga karane se cAra sau bayAsI (482) bhaMga hote haiM // 47 // aba sUtrakAra pUrvokta kathanakA upasaMhAra karake uttaragAthA ke saMbaMdhako kahate haiM - 'esA' ityAdi / anvayArtha - he jambU ! (esA ajIva vibhattI- eSA ajIvavibhaktiH) yaha pUrvokta rUpase ajIvakA vibhAga maiMne (samAseNa viyAhiyA - samAsena vyAkhyAtAH) saMkSepase kahA hai / (hattI - itaH) isake bAda (aNupuvasoAnupUrvyA kramAnusAra (jIvavibhaktiM vRcchAmi jIvavibhaktiM vakSyAmi) jIvake vibhAgako kahatA hUM // 48 // pramANe pAMca varNa, be gaMdha, pAMca rasa ane ATha spaza ane pAMca sasthAna a, sahunA bhAgonA paraspara meLa karavAthI cArasA byAsI (482) bha'ga thAya che. zA have sUtrakAra pUrvokta kathananA upasaMhAra karIne uttara gAthAnA saMbaMdhane he che - " esA " ityAdi ! uttarAdhyayana sUtra : 4 bhyanvayArtha - he bhyU ! esA ajIva vibhattI - eSA ajIvavibhaktiH bhA pUrvota3thathI malavanA vibhAga meM samAseNa viyAhiyA - samAsena vyAkhyAtAH saMkSepathI hyo che. itto - itaH yAnA pachI aNupuvvaso-AnupUrvyA ubhAnusAra jIvavibhatti vucchAmi - jIvavibhakti vakSyAmi bhavanA vibhAgane uhu~ chu // 48 // Page #757 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 739 priyadarzinI TIkA a0 36 jIvAjIvasvarUpanirUpaNam atha sudharmAsvAmI jambUsvAminaM pratyAha-- mUlam-saMsArathI ya siddhA ya, duvihI jIvA viyAhiyA / siMddhA NegavihA, vuttA, 'taM "me kitaiyao suNe // 49 // chAyA--saMsArasthAzca siddhAzca, dvividhA jIvA vyaakhyaataaH| sidA anekavidhA uktAH, tAn me kIrtayataH zrRNu // 49 // TIkA--'saMsAratthA' ityAdi-- he jambUH ? jIvAH mANinaH dvividhAH vyAkhyAtAH / saMsArasthAH, siddhaashceti| saMsArazcaturgatilakSaNastatra tiSThantIti sNsaarsthaaH| ye tu :saMsArAnmuktAste siddhAH, tatra-siddhAH,-anekavidhAH bahupakArakAH, uktAH kthitaaH| tAn kIrtayataH kthytH| me=mama, sakAzAt , zrRNu / nanu prathamopasthitatvAtsaMsArasthabhedAdikathanameva samucitamiticet-ucyate pazcAnirdeze'pi, alpavaktavyatvAtsUcIkaTA hanyAyena prathamataH siddhabhedAbhidhAnam / 'taM' ityatrApatvAdekavacanam // 49 // aba sudharmAsvAmI vaktavya viSaya ko jambUsvAmo se kahate haiM'saMsAratthA ya' ityaadi| anvayArtha he jambU ! (jIvA-jIvAH) prANI (duvihA viyAhiyAdvividhAH vyAkhyAtAH) sarvajJa bhagavAna ne do prakAra ke kahe haiM / ve do prakAra ye haiN| (saMsAratthAya siddhAya-saMsArasthAzca siddhAzca ) eka to saMsArI tathA dUsare siddha / inameM (siddhA-siddhA ) jo siddha jIva haiM ve (NegavihA vuttA-anekavidhAH uktAH) aneka prakAra ke kahe gaye haiN| (taM kittayao suNa-tAn kIrtayataH zrRNu ) maiM una siddhoM kI prarUpaNA karatA hUM so suno| prazna-gAthA meM sUtrakAra ne jaba sarva prathama saMsArI jIvoM kA nAma have sudharmAsvAmI pratijJA viSayane jakhkha svAmIne kahe che- "saMsAratthA ya"tyAhi ! manvayArtha-nyU ! jIvA-jIvAH prA iduvihA viyAhiyA-dvividhAH vyAkhyAtAH sava mAvAne meM pradhAnai sa cha. ye me 42 // cha.saMsAradA ya siddhA ya-saMsArasthAzca siddhAzca me4 sasArI mane bhAna siddha. mAmA siddhA-siddhAH 2 siddha 1 cha ta NegavihA vuttA-anekavidhAH uktAH mane prii2|| 4AmA sAvaTa cha taM kittayao suNa-tAn kIrtayataH zrRNu me siddhAnI prarUpaNa karuM chuM, tene tame sAMbhaLe. prazna-gAthAmAM sarva prathama jyAre saMsArI jInA nAmane nideza uttarAdhyayana sUtra:4 Page #758 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 750 uttarAdhyayanasUtre atha siddhAnAmanekavidhatvamevopAdhibhedAdAha-- mUlam-itthIpurisasiddhAya, the| ye npuNsgaa| saliMge annaliMge ya, gihiliMge tahe y||50|| chAyA--strIpuruSasiddhAzva, tathaiva ca npuNskaaH| ___svaliGge anyaliGge ca, gRhiliGge tathaiva ca // 50 // TIkA--'itthI purisasiddhA' ityAdi-- strI puruSasiddhAzva-striyazca puruSAzca strIpuruSAH, strIpuruSAzca te siddhAzca strIpuruSasiddhAH, siddhazabdaH pratyekamabhisambandhyate, tatazca striyazca te pUrvaparyAyApekSayA siddhAH, strI siddhAH evaM puruSasiddhA ityarthaH / ca-punaH, tathaiva ca napuMsakAH= ihottaratraprakaraNavazAt siddhazabdasya sambandhaH, tathA c-npuNsksiddhaaH| svaliGge siddhAH, svaliGgaM ca-muktimArgaprasthitAnAmanagAraliGga, rajoharaNasadorakamukhavastrinirdeza kiyA hai taba unhIM kI prarUpaNA karanI cAhiye thI phira unakI prarUpaNA na karake pahale siddhoMkI prarUpaNA kyoM kI hai ? uttara-siddhoM ke viSaya meM alpa vaktavya hone ke kAraNa 'sUcI kaTAha' ke nyAya se prathama siddhoM kI prarUpaNA kI hai / / 49 // aba sUtrakAra siddhoM meM anekAvadhatA upAdhibheda se kahate haiM'itthI' ityaadi| ___ anvayArtha-( itthIpurisasiddhAya-strI puruSa siddhAH) strI paryAya se siddha, tathA puruSa paryAya se siddha, ( taheva-tathaiva ) isI taraha (napuMsagA-napuMsakAH) napuMsaka paryAya se siddha (saliMge annaliMge taheva gihiliMge-svaliGge anyaliGge tathaiva ca gRhiliGge siddhAH) rajoharaNa tathA karela che. tyAre emanI prarUpaNa karavI joItI hatI, te emanI prarUpaNA na karatAM pahelAM siddhonI prarUpaNA zA mATe karavAmAM Ave che? uttara-siddhonA viSayamAM alpa vaktavya hovAnA kAraNe "sUcI kaTAha" nA nyAyathI prathama siddhAnI prarUpaNa karavAmAM Ave che. ke 49 che lave sUtrA2 siddhomA bhane vidyata BAdhi thI 4 cha-"itthI' tyAha! ___ manvayArtha:-itthI purIsasiddhA ya-strI puruSasiddhAH sI paryAyathI siddha, tathA 531 paryAyathA siddha, taheva-tathaiva 24 pramANe napuMsagA-napuMsakAH nasa4 pAyathA siddha, saliMge annaliMge taheva gihiliMge siddhA-svaliMge anyaliMge tathaiva uttarAdhyayana sUtra :4 Page #759 -------------------------------------------------------------------------- ________________ priyadarzinI TIkA a. 36 strImokSanirUpaNam 741 kAdirUpaM, tatra siddhAH, ca-punaH, anyaliGge svaliGgApekSayA anyat-bhinnaM ca talliGgaM ca anyaliGgam , zAkyAdisambandhiveSaH, tatrasiddhAH / 'tathaiva' iti samuccaye, gRhiliGge-gRhiliGga-gRhasthaveSaH, tatra siddhAH, mrudeviisvaaminiivt| cakArastu tIrthAtIrthasiddhAdyanuktabhedabodhakAH, tatazca-tIrthasiddhAH, atIrthasiddhAH, ityAdayo bodhyaaH| atha strImokSasamarthanam-- iha 'itthIpurisasiddhAya' iti vacanena strINAmapi siddhisaMbhava ityuktam / tatra kecid vadanti-strINAM na mokSaH, puruSebhyo hInatvAt , napuMsakAdivat , iti / atra brUmaH-sAmAnyenAtra dharmitvenopAttAH striyo, vivAdAspadIbhUtA vA / Adha pakSe paDhekadezasiddhasAdhyatA, asaMkhyAtavarSAyuSkaduSpamAdikAlotpannatirazcodevya. sadorakamukhavastrikAdirUpa anagAraliGgameM siddha, tathA anyaliGga zAkyAdiveSa meM siddha, evaM marudevI kI taraha-gRhaliGga meM siddha, tIrthasiddha, atIrthasiddha isa taraha siddhoMke upAdhibheda se anekabheda hote haiN| ___aba strI mukti kA samarthana kiyA jAtA hai gAthA meM " itthI purisa siddhAya" isa pada se striyoM ko bhI muktipada kI prApti samarthita kI gaI hai so vaha isa prakAra se jAnanI cAhiyekoI aisA kahate haiM ki 'striyoM ko mukti nahIM hotI hai kAraNa ki ve puruSa kI apekSA hIna haiM , jaise napuMsaka Adi / isa para yaha pUchanA hai ki Apa kina striyoM meM mokSa kA abhAva siddha karate ho kyA sAmAnya striyoM meM athavA kinhIM vizeSa striyoM meM yadi sAmAnya striyoM meM mukti prApti kA abhAva Apa siddha karate ho ca gRhaliGge siddhAH 225 tathA saho24bhumapani635 manA2 vimA siddha, tathA anya li zAkyAdi veSamAM siddha, ane marUdevInI mAphaka, gRhi limAM siddha tIrtha siddha, atIrtha siddha A pramANe siddhonA upAdhi bhedathI aneka bheda hoya che. have strI muktinuM samarthana karavAmAM Ave che- thAmA " itthIpurisa siddhA ya" mA 54thI niyane 55] bhuti pahanI prAptinuM samarthana karavAmAM Avela che. te A prakArathI jANavuM joIe. keI evuM kahe che ke, sTine mukti thatI nathI. kAraNa ke, te purUSanI apekSAe hIna che. je rIte napuMsaka vagere AnI sAme e pUchavAnuM che ke, Apa kaI DhiyenA viSayamAM mekSine abhAva siddha kare che ? zuM sAmAnya striomAM athavA koI vizeSa simAM? je sAmAnya kriyAmAM mukita prAptine abhAva uttarAdhyayana sUtra:4 Page #760 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 71 uttarAdhyayanasUtre bhavyAdistrINAM bhUyasInAmasmAbhirapi mokSAbhAvasyAbhidhAnAt dvitIyetu nyUnatA pakSasya / vivAdAspadIbhUteti vizeSaNaM vinA niyata strIlAbhAbhAvAt / yadi tadupA dIyate, tadA tatpratibodhArtha kiciducyate- striyo muktyaH, muktikAraNA'vaikalyAt, yathA pumAMsaH, yatra hi yasya nAsti saMbhavastatra tatkAraNavaikalyaM yathA siddhazilAyAM zAlyaGkurasya / imAstu muktikAraNavaikalparahitAH, tasmAnmuktya iti / to yaha bAta hama bhI mAnate haiM ki asaMkhyAta varSa kI AyuvAlIakarma-bhUmijastriyoM ko duSamAdikAlotpanna tiryaJcaniyoM ko evaM deviyoM ko tathA abhavya striyoMko mukti prApta nahIM hotI hai| ataH pakSekadezameM yaha hetu siddhasAdhyatAvAlA honese yadi kaho ki koI viziSTa striyAM mukti prAptike yogya nahIM haiM to yaha bAta pakSabhUta strIpada se jJAta nahIM ho sakatI hai / ataH isa bAtako spaSTa karaneke liye yadi aisA kahA jAya ki hama unheM hI mukti prApti niSiddha karate haiM jinheM Apa mukti prApti ke yogya ginate ho| to isapara bhI hamArA yahI kahanA hai ki jinheM tuma mukti prAptike yogya nahIM kahate ho unheM hI hama isa prakArase mukti prAptike yogya siddha karate haiM- " striyo muktayahaH, muktikAraNAvaikalyAt yathA pumAMsaH " jaise puruSoMmeM muktike kAraNoMkI avikalatA dekhI jAtI hai usI prakAra se striyoMmeM bhI mukti ke kAraNoMkI avikalatA honese ve siddha karatA hA tA e vAta ame paNa mAnIe chIe ke, asaMkhyAta vaSa~nI AyuSyavALI akarmabhUmi ja kriyAne, duSamArlR kAleAtpanna tiya caniyeAne, ane daiviyeAne, tathA abhavya striyAne mukita prApta thatI nathI. AthI pakSakadezamAM e hetu siddha sAdhyavALA hAvAthI jo kahA ke, kAi viziSTa kriyA muti prAptine cegya nathI te A vAta pakSabhUta srI padmathI jJAta thai zakatI nathI. AthI e vAtane spaSTa karavA mATe jo ema kahevAmAM Ave ke, ame enA ja mukita prAptimAM niSaddha karIe chIe, jene Apa mukita prAptine ceAgya gaNuA che. tA AnI sAme paNa amArU eja kahevAnuM che ke, jene tame mukita prAptinA ceAgya nathI kahetA ene ja ame A prakArathI mukitanI prAptine yogya siddha purIkhe chIo. " striyo muktyarhAH, muktikAraNAvaikalyAt yathA pumAMsaH " jema purUSAmAM mukitanA kAraNeAnI avikaLatA jovAmAM Ave che eja prakArathI striyAmAM paNa muktinA kAraNeAnI avikaLatA hovAthI e paNa mukitanI prAptine caiAgya che. je sthaLe jenI saMbhavatA hotI nathI tyAM ja enA kAraNeAnI vikaLatA rahe che. jema siddha zilAmAM zIlayaGakuranI sa'bhavatA uttarAdhyayana sUtra : 4 Page #761 -------------------------------------------------------------------------- ________________ priyadarzinI TIkA a0 36 strImokSanirUpaNam 743 nanu strISu muktikAraNAnAmasadbhAvAt tatrAya heturnAstItyasiddho'yaM heturiticet ? ____ucyate-uktahetorasiddhatvaM vadasi, tat kiM strINAM puruSebhyo'pakRSTatvena1, kimuta nirmANasthAnAdyapasiddhatvena2, kiM vA muktisAdhakapramANAbhAvena 3 ?, tatra yadi tAvat puruSebhyo'pakRSTatvena strISu muktikAraNAnAmasadbhAva iti vadasi, tarhi idaM brUhi-tvadaGgIkRtaM puruSebhyo'pakRSTatvaM strISu kiM samyag darzanAdi ratnatrayAbhI mukti-prAptike yogya haiN| jahAM para jisakI saMbhavatA nahIM hotI hai vahAM para usake kAraNoMkI vikalatA rahatI hai jaise siddhazilAmeM zIlayaGakurakI saMbhavatA nahIM hai, ataH vahA~ para usake kAraNoMkI bhI vikalatA hai| parantu vivakSita striyAM aisI nahIM haiM unameM to muktike saba kAraNoMkA sadbhAva hai ataH ve muktike yogya haiN| yadi isa para phira bhI aisA hI kahA jAve ki striyoM meM muktike kAraNoMkI asadbhAvatA haiM ataH unameM isa hetuke asadbhAvase hetumeM asiddhatA AtI hai so aisA kahanA bhI ThIka nahIM hai| kAraNa ki hamArA isa para tumase aisA pUchanA hai ki Apa jo striyoMmeM isa hetukI asiddhatA prakaTa kara rahe ho so kisa kAraNase ? kyA ve puruSoMkI apekSA hIna haiM isaliye athavA nirvANarUpa sthAnakI aprasiddhi hai isaliye, yA muktike sAdhaka pramANa nahIM hai isaliye ? / yadi aisA kahA jAya ki striyAM puruSoMkI apekSA hIna haiM isaliye unameM muktike kAraNoMkA sadbhAva nahIM hai so punaH isa para hama yaha pUchate haiM ki Apa jina striyoMko puruSoMkI apekSA hIna nathI. AthI e rathaLe enA kAraNonI paNa vikaLatA che. paraMtu vivakSita priya evI nathI. emanAmAM te mukitanA saghaLA kAraNe sadbhAva che. AthI te mukitane yogya che. jo ke AnI sAme pharIthI paNa AvuM kahevAmAM Ave ke, siomAM mukitanA kAraNenI asadubhAvatA che AthI enAmAM e hetune asadubhAva hovAnA kAraNe A siddhatA Ave che, te Ama kahevuM e paNa ThIka nathI, kAraNa ke AnI sAme amArUM e pUchavAnuM che ke, Apa je gnimAM e hetunI asiddhatA pragaTa karI rahyA che te kayA kAraNathI ? zuM te purUSonI apekSAe hina che? e kAraNathI, athavA nirvANarUpa sthAnanI aprasiddhi che A kAraNe, athavA muktinuM sAdhaka pramANa nathI A kAraNe ? je ema kahevAmAM Ave ke, priye purUSonI apekSAe hIna che, A kAraNe emanAmAM mukitanA kAraNene saddabhAva nathI, te pharI ame AnI sAme pUchIe chIe ke, Apa aine purUSonI apekSAe hIna batAvI rahyA che, e kayA kAraNathI uttarAdhyayana sUtra:4 Page #762 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 744 uttarAdhyayanasUtre bhAvena1, kiM vA viziSTasAmarthyAbhAvena2, kiM vA puruSAnabhivandyatvena3, kiMvA smAraNAdyakartRtvena4, kiM vA amahardikatvena5, kimuta-mAyAdi prakarSavatvena6, iti SaivikalpAH / ____ tatra yaducyate strISu ratnatrayAbhAva iti tadayuktam-samyagdarzanAdIni puruSANA. miva strINAmapyavikalAni dRzyante / tathAhi-dRzyante striyo'pi sakalamapi pravacanArtha zraddadhAnAH, jAnate ca paDAvazyaka kAlikotkAlikAdibhedabhinnaM zrutam , paripAlayanti saptadazavidhaM saMyamam , dhArayanti ca devAsurANAmapi durdhara brahmacaryam , tapyante ca tapAMsi mAsakSapaNAdoni tataH kathamiva na tAsAM mokSasaMbhavaH / kahate haiM vaha kisa kAraNase kahate haiM kyA unameM samyagdarzanAdikarUpa jo ratnatraya hai usakA abhAva rahatA hai ? 1, yA unameM viziSTa sAmarthyakA abhAva hai ? 2, athavA ve puruSoM dvArA avaMdya hai ? 3, yA smaraNa Adi jJAna unameM nahIM rahatA hai ? 4, yA unameM koI strI mahardika nahI hai 15 athavA mAyAdika kI unameM prakarSatA pAI jAtI hai ? 6 / yadi ina chaha vikalpoM meM se yaha vikalpa mAnA jAya ki striyoM meM ratnatraya kA abhAva hai ataH unameM puruSoM kI apekSA hInatA hai so aisA kahanA isaliye yuktiyukta nahIM mAnA jAtA hai kyoM ki samyakdarzanAdika ratnatraya puruSoM kI taraha unameM bhI avikala dekhe jAte haiN| striyAM bhI sakala pravacana ke artha kI zraddhA karanevAlI SaDAvazyaka kAlika utkAlika Adi ke bheda se bhinna zrata ko jAnane vAlI tathA sataraha prakAra ke saMyama ko pAlane vAlI dekhI jAtI hai / deva aura asuroM dvArA bhI batAvI rahyA che, zuM emanAmAM samyagadarzanAdika rUpa je ratnatraya che eno abhAva rahe che. ? 1. athavA te emanAmAM viziSTa sAmarthyano abhAva che? 2. athavA te purUSo dvArA avaMgha che ? 3 athavA te maraNa Adi jJAna emanAmAM rahetuM nathI ? 4 athavA emanAmAM kaI strI mahaddhika nathI? 5 athavA te mAyAdikanI emanAmAM prArzatA hoya che,? 6. je A cha vikapamAMthI e vikalpa mAnavAmAM Ave ke, simAM ratnatrayane abhAva che. AthI emanAmAM purUSonI apekSAe hInatA che. A prakAranuM kahevuM e kAraNe yukitayukata mAnI nathI zakAtuM ke, samyagudarzanAdika ratnatraya purUSanI mAphaka strImAM paNa avikalapa jovAmAM Ave che. priyA paNa saghaLA pravacananA arthanI zraddhA karavAvALI SaDAvazyaka kAlika utkAlika AdinA bhedathI bhinna zratane jANavAvALI tathA sattara prakAranA saMyamane pALanAra jovAmAM Ave che. deva ane asara uttarAdhyayana sUtra:4 Page #763 -------------------------------------------------------------------------- ________________ priyadarzinI TIkA a. 36 strImokSanirUpaNam 745 kiM ca-strISu ratnatrayAbhAva iti yaducyate, tat kiM ratnatrayasya aviziSTasya tatrA'bhAvo vivakSitaH, kiM vA prakarSaparyantaprAptasya ratnatrayasya tatrAbhAvaH ? / ___ tatra yadi aviziSTasya ratnatrayasya strISu abhAva ityucyate bhavatA, tarhi kathaya, ayaM ratnatrayAbhAvazcAritrAsaMbhavAt kim uta jJAnadarzanayodvayorabhAvAt , kiM vA samyag darzanAdInAM trayANAmabhAvAta ? / atha-cAritrAsaMbhavena ratnatrayAbhAva itipakSasya nirAkaraNam / tatra yadi cAritrasyAsaMbhavAd ratnatrayAbhAvo vivakSitastarhi so'pi cAritrAsaMbhavaH kiM sa celatvena1, ? kiM vA strItvasya cAritravirodhitvena ?, 2 kiMvA mandasattvatayA3, ? / durdhara brahmacaryavrata ve pAlatI haiN| mAsakSapaNa Adi vividha prakAra kI tapasyA ve karatI haiM / isaliye usameM mukti kA saMbhava kaise nahIM ho sakatA hai| tathA Apa jo striyoM meM ratnatraya kA abhAva kahate ho so inameM ratnatraya kA abhAva kaise vivakSita hai, kyA sAmAnyarUpa ratnatraya kA athavA prakarSa paryanta prApta ratnatrayakA ? yadi prathama pakSa svIkRta kiyA jAya to hama isa para punaH yaha pUchate hai ki sAmAnyatayA ratnatraya kA abhAva cAritrake abhAva se kahate ho ? athavA jJAnadarzana donoM ke abhAva se kahate ho? athavA samyagdarzanAdika tInoMke abhAva se kahate ho? / yadi kaho ki cAritra ke asaMbhava se ratnatraya kA abhAva hai aisA hama kahate hai so isa para punaH yaha vikalpa hotA hai, ki unameM cAritrakI asaMbhavatA kyA savastra honese AtI hai ? yA strIpaneko cAritrakA virodhI honese AtI hai ? athavA mandasAmarthya honekI vajahase AtI hai ? taraphathI paNa dura brahmacarya vratanuM e pAlana kare che. mAsa paNa Adi vividha prakAranI tapasyA kare che, A kAraNe temane mukitane saMbhava kema na thaI zake ? tathA Apa je striomAM ratnatrayane abhAva kaho cho te emanAmAM ratnatrayane abhAva kaI rIte che? zuM ratnatrayanuM sAmAnyarUpa athavA prakarSa paryata prApta ratnatrayanuM? kadAca prathama pakSa svIkAravAmAM Ave to ame AnI sAme prathama e pUchIye chIye ke, sAmAnyatayA ratnatrayane abhAva cAritranA abhAvathI kahe che ? athavA jJAna darzana banenA abhAvathI kahe che ? athavA samyaggadarzanAdi traNenA abhAvathI kahe che ? je evuM kahe ke, cAritranA asaMbhavathI ratnatrayane abhAva che evuM ame kahIe chIe te AnA upara e vikalpa uThe che ke, emanAmAM cAritranI asaMbhavatA zuM savastra hovAnA kAraNe Ave che? athavA te strIpaNuM e cAritra, virodhI gaNavAthI Ave che? athavA sAmarthya echuM hovAne kAraNe Ave che? u-94 uttarAdhyayana sUtra:4 Page #764 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 74 - - __ uttarAdhyayanasUtre ||cailsy cAritrabhAva hetutvanirAkaraNam // tatra yadi sacelatvena cAritrAsaMbhava ityucyate saMbhavatA, tarhi tAvat kathaya tvadaGgIkRtamidaM celasyApi cAritrAbhAvahetutvaM kiM celasya paribhoga mAtreNa bhavati?1 kiM vA celasya parigraharUpatvena ? 2 / tatra yadi paribhogamAtreNa cai cAritrAbhAvaheturiti manyase tarhi vada tAvad , ayaM cailaparibhogaH strINAM kiM tatparityAgAzaktatvena 1, kiM vA-gurUpadiSTatvenara, cAritrAbhAvaheturvivakSitaH / ___ tatra yadi strINAM cailaparityAgAzaktatvena cailaparibhogazcAritrAbhAvaheturiti svIkaroSi, naitad yuktam-yataH yadyapi 'prANebhyo nAparaMpiyaM prANinAm' tathApiprANAnapi tyajantyaH kAcit striyaH pradRzyante / kiM punazcailaM parityaktumazaktAstA iti sNbhaavnaa| ___yadi kahA jAya ki ve vastrasahita rahatI hai isaliye unameM cAritra kI asaMbhavatA hai so kyA vastrake paribhoga mAtra se cAritrAbhAva ke prati hetutA hotI hai ? athavA parigraharUpa hone se hotI hai ? yadi paribhoga mAtra se caila cAritrAbhAva kA hetu hotA hai aisA mAnA jAya to kaho yaha caila kA paribhoga striyoM ke usake parityAga karane kI azakti honese hai ? athavA gurUpadiSTa hone se hai ? yadi isameM aisA kahA jAya ki striyoM meM vastrakA tyAga karane kI azakti hone se caila paribhoga hotA hai aura yaha caila paribhoga unameM cAritrAbhAva kA hetu hotA hai so aisA kahanA ucita nahIM hai kAraNa ki prANiyoM ko saba se adhika pyAre prANa hote haiM jaba striyAM prANoM ko bhI choDa kadAca evuM kahevAmAM Ave ke, te vastra sahita rahe che. A kAraNe temanAmAM cAritranI asaMbhavatA che te zuM vastrane pariga mAtra karavAthI ja cAritrabhAvanA tarapha hetatA thAya che? athavA parigraharUpa thavAthI thAya che? je parigraha mAtrathI calA cAritra bhAvane hetu bane che, evuM mAnavAmAM Ave te kaho e calana pariga siyAmAM ene parityAga karavAnI azaktinA kAraNe che ? athavA gurUpadiSTa hovAthI che? je A bAbatamAM evuM kahevAmAM Ave ke, strImAM vastrane tyAga karavAnI azakti hovAthI cela paribhegA thAya che. ane e cUla pariga emanAmAM cAritra bhAvane hetu hoya che te e kahevuM ucita nathI. kAraNa ke, prANine sahuthI vadhumAM vadhu pyAre pitAne prANa hoya che. jyAre priya prANene paNa tyAga karatI jovAmAM Ave che te pachI enA mATe uttarAdhyayana sUtra:4 Page #765 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 747 priyadarzinI TIkA a0 36 strImokSanirUpaNam atha gurUpadiSTatvena cailaparibhogaH strINAm , ityaGgIkaroSi, tarhi kathaya tAvat kiM cailasya cAtriopakAritvena gurubhistAsAMcailaparibhogopadezaH kRtaH, kiMvA anyathA? ___ yadi cAritropakAritvena tadupadezastarhi kiM na puruSANAmapi tadupadezo gurubhiH kriyate / athaitA abalA eva, yato balAdapi puruSaiH paribhujyante iti caila vinA tAsAM cAritrabhaGgasaMbhavaH, na tu puruSANAmiti na teSAM tdupdeshH| evaM sati na celAccAritrAbhAvaH, celasya cAritropakAritvAt / tathAhi-yad detI dekhI jAtI haiM to phira unake liye vastroMko chor3anekI bAta kauna kaThina hai, isaliye yaha bAta to mAnI nahIM jA sakatI hai ki ve vastrake chor3anemeM asamartha haiM / yadi yaha kahA jAya ki guruse upadiSTa hokara ve vastrakA paribhoga karatI hai to isa para bhI hama pUchate hai ki guruoMne unheM cAritrameM upakArI jAnakara vasnake paribhogakA Adeza diyA yA aura koI rUpase jAnakara vastrake paribhoga karanekA upadeza diyA hai| yadi yaha kahA jAya ki guruoMne vastra pahiranekA upadeza unheM isaliye diyA hai ki vaha cAritrakA upakArI hai to phira unhoMne vaha upadeza puruSoMko kyoM nahIM diyaa| yadi kahA jAya ki ye abalA hai| yadi nagna raheM to puruSa unapara balAtkAra kara sakate hai isaliye caila ke vinA cAritrabhaMga honekI unameM saMbhAvanA rahatI hai ataH guruoMne unheM cAritrakA upakArI jAnakara caila paribhogakI AjJA dI hai| puruSoMko nahIM dii| to phira isa prakArakI mAnyatAse yaha bAta tumhAre hI mukhase vane choDavAnI vAta kaI rIte kaThaNa che? A kAraNe e vAta te mAnI zakAtI nathI ke, te vastrane choDavAmAM asamartha che. je ema kahevAmAM Ave ke, gurUnA upadezane grahaNa karyA pachI paNa te vastrano pariga kare che te AnI sAme paNa ame pUchIe chIe ke, gurUoe temane cAritramAM upakArI jANIne vastranA paribhegane Adeza Apela che athavA bIjA keI kAraNane jANIne vastra paribhega karavAne upadeza Apela che. je kadAca ema kahevAmAM Ave ke, gurUoe vastra paheravAne upadeza emane e mATe Apela che ke, te cAritramAM upakArI che te pachI emaNe e upadeza purUSane kema na Ape. je ema kahevAmAM Ave ke, e abaLA che ane je nagna rahe te, purUSa emanA upara baLAtkAra karI zake che AthI cilanA vagara cAritrabhaMga thavAnI temAM saMbhAvanA rahe che. ethI gurUoe temane cAritranA upakArI jANIne cila paribheganI AjJA Apela che. purUSane Apela nathI. te pachI A prakAranI mAnyatAthI e vAta uttarAdhyayana sUtra:4 Page #766 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 748 uttarAdhyayanasUtre yasyopakAri, na tat tasyAbhAvahetuH, yathA ghaTasya mRtpiNDAdi, upakAri coktarItyA cAritrasya celam / tasmAccailaM na caaritraabhaavheturiti| ___ atha 'anyathA' iti pakSastava saMmataH ?, nAyamapi yukti sahaH, yato ''nyathA' ityanena pakSadvayamihopasthitaM bhavati / kiM-cAritraM prati cailamudAsInaM, bAdhakaM vA ? iti| ayamarthaH-udAsInaM nAma nAsti cAritrasya sAdhakaM, nAsti vA tasya bAdhakamiti / kiM vA-cAritrasya bAdhakameveti / cAritraM prati audAsInyaM vA bAdhakatvaM vA ubhayamapi nAtra vartate / puruSakRtAbhibhavarakSakatayA caila strINAM caaritropkaarkmstiitynntrmevokttvaaditi| siddha ho jAtI hai ki vastrakA upabhoga cAritrakA upakArI hai isake sadbhAvase cAritrakA abhAva siddha nahIM hotA hai| "yat yasyopakAri na tat tasthAbhAvahetuH yathA ghaTasya mRtpiNDAdi, upakAri ca uktarItyA cAritrasya cailam tasmAnna tat cAritrAbhAvahetuH" ataH jo jisakA upakArI hotA hai vaha usake abhAvakA hetu nahIM hotA hai jaise mRtpiNDAdika ghaTake abhAva kA hetu nahIM hotA hai / ukta rIti se caila bhI cAritra kA upakArI hotA hai ataH vaha usake abhAva kA hetu nahIM hotA hai| yadi "anyathA " yaha pakSa svIkAra kiyA jAya to yaha bhI ThIka nahIM hai kyoM ki "anyathA" isa pada se do pakSa upasthita hote haiM-kyA cAritrake prati caila udAsIna hai ? athavA bAdhaka hai ? yadi udAsIna hai to udAsInakA tAtparya hotA hai ki vaha na to cAritra kA sAdhaka hotA hai aura na usakA bAdhaka hI hotA hai / ataH yaha pakSa mAnya nahIM hai / yadi kaho tamArA ja moDhethI siddha thaI jAya che ke, vastrane upamAga cAritrane upakArI cha. mAnA samAthI cAritra malA siddha thate nathI. " yat yasyopakArina tat tasyAbhAvahetuH yathA ghaTasya mRtpiNDAdi, upakAri ca uktarItyA cAritrasya cailam tasmAnna tat cAritrAbhAvahetuH " mAthI ne 654ArI DAya cha ta tanA abhAvano hetu thato nathI. jema ke-mATIne piMDa ghaDAnA abhAvane hetu banavAne nathI. A rIte cila paNa cAritrane upakArI bane che. AthI te enA abhAvane heta banI zakatuM nathI. je " anyathA A pakSane svIkAra karavAmAM Ave to e paNa ThIka nathI. kemake, " anyathA" A padathI be pakSa upasthita thAya che-zuM cAritranA pAlanamAM cila avarodhaka che ? athavA bAyaka che? je udAsina hoya to udAsinanuM tAtparya e thAya ke, e na te cAritramAM sAdhaka bane che, ke na to emAM bAdhaka thAya che. AthI e pakSa mAnavA yeya nathI. kadAca ema kaho ke, e cAritramAM bAdhaka che uttarAdhyayana sUtra:4 Page #767 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 749 priyadarzinI TIkA a0 36 strImokSanirUpaNam nApi celasya parigraharUpatvena cAritrAbhAva hetutvaM saMbhavati, yato 'mucchA pariggaho vutto' ityAdi vacanena 'mUrchana parigrahaH' iti dazavaikAlike paSThe'dhyayane nirNItam / mUrchArahito bharatazcakravartI sAntaH puro'pyAdarzakagRhe'vatiSThamAno niSparigraho gIyate / anyathA tasya kevalotpattinasyAt / yadi ca cailasya parigraharUpatvaM syAt , tadA tathAvidha rogAdiSu puruSANAmapi calasaMbhave cAritrAbhAvena muktyabhAvaH syAt / uktaM caki vaha cAritra kA bAdhaka hai so aisA kahanA bhI ThIka nahIM hai kAraNa ki jaba vaha cAritrake prati upakArI hai to phira na udAsIna hI ho sakatA hai, na bAdhaka hI ho sakatA hai ataH puruSakRta parAbhavase rakSA karanevAlA hone ke kAraNa caila cAritra kA upakArI hai aisA hI mAnanA caahiye| aba jo kahA jAya ki caila parigraharUpa hone se cAritra ke abhAva kA hetu hai so aisA kahanA bhI ThIka nahIM hai kyoM ki parigraha kA lakSaNa mUrchAbhAva kahA gayA hai / vaha dazavaikAlikake chaThaveM adhyayanameM "mucchA pariggaho vutto" isa vAkyase bhagavAnane pharamAyA hai| Adarza gharameM antaHpurasahita bhI baiThe hue bharatacakravartI mUrchAbhAvarahita hone ke kAraNa hI parigraha rahita mAne gaye haiN| yadi aisI bAta nahIM hotI to unheM kevalajJAnakI utpatti nahIM ho sktii| yadi cailako parigraharUpa mAnA jAya to tathAvidha rogAdiko meM puruSoM ke bhI cailake sadbhAva meM cAritrAbhAva hone kI prasaktise muktike abhAva kI prasakti mAnanI te Ama kahevuM paNa barobara nathI. kAraNa ke, jyAre te cAritranA tarapha upakArI che te pachI na udAsIna thaI zake ke, na bAdhaka paNa thaI zake, AthI purUSa dvArA thanAra kanaDagatenI rakSA karanAra hovAnA kAraNe cila cAritramAM upakArI che. evuM ja mAnavuM joIe. have je ema kahevAmAM Ave ke, cala parigraharUpa hovAthI cAritranA abhAvane hetu che ema kahevuM paNa ThIka nathI. kema ke, parigrahanuM lakSaNa pUchabhAva kahevAmAM Avela che. A daza vaikAlikanA chaThThA adhyayanamA "mucchA pariggaho vutto" mA yathI sana 2mAvesa che. Adarza gharamAM antapura sAthe beThela bharata cakravatI mUcchabhAva rahita hovAnA kAraNe ja parigraha rahita mAnavAmAM Avela che. je AvI vAta na hota te temane kevaLajJAnanI utpatti thaI zakata nahIM. je calane parigraharUpa mAnavAmAM Ave te tathA vidha gAdikamAM purUSone paNa calanA sadubhAvamAM cAritrane abhAva hovAnI prasaktithI muktinA abhAvanI prasakita mAnavI paDaze, kahyuM paNa che uttarAdhyayana sUtra:4 Page #768 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 750 uttarAdhyayanasUtre _ 'arzoM bhagandarAdiSu gahItacIro yatina mucyeta / ' iti // kiM ca-yadi mUrchAyA abhAve'pi vastrasaMsargamAtraM parigraho bhavet tato jinakalpapratipannasya kasyacit sAdhostuSArakaNAnuSakte prapatati zIte kenApi dharmArthinA zirasi vastre prakSipte tasya saparigrahatA bhavet / na caitadiSTaM, tasmAnavastra saMsargamAtraM parigrahaH, kiM tu muurchaa| sA ca strINAM vastrAdiSu na vidyate, dharmopakaraNamAtratayA tasyopAdAnAt / na khalu tA vastramaMtareNAtmAnaM rakSayitumIzate, nApi zItakAlAdiSu svAdhyAyAdikaM kartuM mozate, tato dIrghatarasaMyamaparipAlanAya yatanayA vastraM paribhujhAnAstAH parigrahavatyaH kathaM bhveyuH| pddegii| kahA bhI hai-"abhigandarAdiSu gRhItacIro yati nai mucyeta" iti| aura bhI-mUrchA ke abhAva meM bhI vastrakA mAtra saMsarga yadi parigraha mAnA jAya to aisI hAlatameM kisI jinakalpI sAdhu ke Upara tuSArapAta paDane para dharmAtmA puruSa dvArA DAlA gayA vastra bhI parigraharUpa mAnA jAnA cAhiye / parantu vaha aisA nahIM mAnA jAtA hai / isaliye vastrakA kevala saMsarga parigraharUpa nahIM mAnA jA sakatA hai| kintu mUcho hI parigraha hai| jaba parigrahakA yaha sunizcita lakSaNa mAnya ho jAtA hai to yaha bAta mAnanI paDegI ki vaha mUrchA vastrAdikoMke viSayameM sAdhvI striyoMko nahIM hotI hai| kevala ve to use dharmakA upakaraNa jAnakara hI dhAraNa karatI haiN| vastrake vinA ve apanA rakSaNa bhI nahIM kara sakatI haiM, zItakAla AdimeM svAdhyAya bhI nahIM kara sakatI haiM isaliye dIrghatara saMyama pAlane ke liye yatanAse vastrakA paribhoga "Artho bhagandarAdiSu gRhItacIro yati na mucyeta' iti ! vadhubhA bhUchAnA abhAvamAM paNa vastrane mAtra saMsarga je parigraha mAnavAmAM Ave te evI hAlatamAM kaI paNa janakalpI sAdhunA upara tuSArapAta paDavAthI, dharmAtmA purUSa dvArA nAkhavAmAM Avela vastra paNa parigraharUpa mAnavuM joIe. paraMtu te ema manAtuM nathI. A kAraNe vastrane kevaLa saMsarga parigraharUpa mAnI zakAtuM nathI. paraMtu mUcha ja parigraha che. jyAre parigrahanuM A sunizcita lakSaNa mAnya thaI jAya che te, e vAta mAnavI paDaze ke, tevI mUchI vastrAdikanA viSayamAM sAdhvI sine thatI nathI. kevaLa e te tene dharmanuM upakaraNa jANIne ja dhAraNa kare che, vastra vagara te pitAnuM rakSaNa karI zakatI nathI, ThaMDI AdimAM svAdhyAya paNa karI zake nahIM. A kAraNe dIrghatara saMyama pALavA mATe yatanAthI varune pariga karIne te parigrahavALI kaI rIte mAnI uttarAdhyayana sUtra:4 Page #769 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 751 priyadarzinI TIkA a0 36 stromomanirUpaNam kiM ca-celasya parigraharUpatve-" No kappai NigaMthINaM pakatAlapalaMbeabhinne" ityAdi, nirgranthyA vyapadezazcAgame na shruuyet| ato na sacelatvena caaritraasNbhvH| evaM-" nAsti strINAM mokSaH, parigrahavattvAt " gRhasthavat" ityanumAnaM nirAkRtaM dharmoMpakaraNavastrasyAparigrahatvena prasAdhitatvAditi / ||iti celasya cAritrAbhAvahetutvanirAkaraNam // 1 // strItvameva cAritravirodhItyaGgIkRtya srISu cAritrAsaMbhava ityapi kathanaM na yuktam / yato-yadi strItvasya cAritravirodhaH syAt , tadA tAsAmavizeSeNaiva pravAkaratI huI ve parigrahavAlI kaise mAnI jA sakatI haiN| tathA-celako parigraharUpa mAnane para "Nokappai NiggaMthINaM pakke tAlapalaMbe abhinne parigAhittae" isa prakArase jo nigranthiyoMkA vyapadeza AgamameM sunane meM vA dekhane meM AtA hai vaha nahIM AnA cAhiye aura AyA hai| ata: isa zAstrIya vyapadezase aisA hI jJAta hotA hai ki sacela honese cAritrakA abhAva nahIM hotA hai| ataH jaba vastrameM parigraharUpatA nahIM AtI hai taba aisA bolanA ki "strINAM na mokSaH parigrahavattvAt gRhasthavat" gRhasthakI taraha parigraha yukta honese striyoMko mokSa nahIM hotA hai" khaNDita ho jAtA hai| kyoM ki vastra dharmakA upakaraNa hai ataH vaha parigraharUpa nahIM hai| isI taraha aisA kahanA ki "strItvameva cAritravirodhi" arthAta strIpanA hI cAritrakA virodhI hai" so bhI ThIka nahIM hai kAraNa ki isa taraha yadi strIpaneke sAtha cAritrakA virodha hotA to unheM vinA kisI zaya. tathA thaibane pari35 bhAnapathI " No kappai NiggaMthINaM pakke tAla palaMbe abhinne parigAhittae" 21 prabhArI ninthIyonI vyapaheza mAgamamA sAMbhaLavAmAM athavA levAmAM Ave che te na AvavuM joIe, paNa Avela che. AthI e zAstrIya vyapadezathI evuM ja jANI zakAya che ke, sacela hovAthI cAritrane abhAva banatuM nathI. AthI jyAM vastramAM parigraharUpatA AvatI nathI tyAre me hai, "strINAM na mokSaH parigrahavatvAt gRhasthavat" "sthAnI mAphaka parigraha yukata hovAthI sine mekSa thato nathI. " khaMDita banI jAya che. kemake vastra dharmanuM upakaraNa che. AthI te parigraharUpa nathI. 2 // pramANe ye 43 hai, "strItvameva cAritravirodhi " maya sIury ja cAritrana virodhI che. " e paNa ThIka nathI kAraNa ke, A pramANe je strIpaNAnI sAthe cAritrane virodha hota te emane keIpaNa prakAranI vizeSatA vagara dIkSA ApavAne uttarAdhyayana sUtra:4 Page #770 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 752 uttarAdhyayanasUtre janaM niSidhyet ' itthIo pavAveuM na kappai' ityeva vadet , na tu vizeSeNa, yathocyate-"gambhiNI bAlavacchA ya pavAveuM na kappai" iti / ___iti strItvameva cAritravirodhIti pakSasya nirAkaraNam // 2 // striyo mandasattvA bhavantIti matvA strISu cAritrAsaMbhava iti vadasi cet ? tadapyayuktam-iha sattvaM khalu vratatapodhAraNaviSayakameva vAcyam , anyavidhasya sattvasyAnupayogitvAt , tacca durdharSazIlavatISu striSu analpaM sNbhvti| vizeSatAke dIkSA denA hI niSiddha hotaa| parantu aisA to hai nhiiN| "gambhiNI bAlavacchA pavAveu na kappai" zAstrameM to kevala aisA hI likhA milatA hai ki garbhiNIko bAlavatsAko arthAt choTe baccevAlIko dIkSA nahIM denI cAhiye / isase mAlUma hotA hai ki sAmAnya striyoMko dIkSAkA niSedha-"itthIo pavAve na kappaI" na hokara jaba vizeSa striyoMko dIkSA denekA niSedha hai to strItva cAritrakA virodhI nahIM hotA hai| isI prakAra yadi aisA kahA jAya ki striyAM manda zaktivAlI hotI haiM ataH striyoMmeM cAritrakI asaMbhavatA hai so aisA kahanA bhI ThIka nahIM hai| kAraNa ki yahAM vrata, tapa dhAraNa karane yogya hI zaktikA grahaNa kiyA gayA hai| usake sivAya aura zaktikA nhiiN| kAraNa ki anya zakti anupayogI mAnI gaI hai| jisake dvArA vrata evaM tapoMko dhAraNa evaM unakA anuSThAna kiyA jAtA hai vaha zakti durdharSa zIlavAlI striyoM meM khUba hotI hai| jaise kahA bhI hai 555 niSedha thAd. 52'tu me to cha 04 nahIM. "gabbhiNI bAlavacchA pavAveu' na kappai" zAkhamA ta ta me sametu bhaNe che , zamiyAna, nAnA mANa vALIne, dIkSA na ApavI joIe. AnAthI evuM jANI zakAya che ke, sAmAnya liyone dIkSAna niSedha "itthIo pavvAveu na kappaI" na 42i yA vizeSa sine dikSA devAne niSedha che te, strItva cAritrane virodhI banI zakatuM nathI. A pramANe kadAca evuM kahevAmAM Ave ke, striye maMdazakitavALI hoya che. ethI strimAM cAritranI asaMbhavatA che te evuM kahevuM paNa ThIka nathI. kAraNa ke, ahIM vrata, tapa, dhAraNa karavA gya ja zakitane svIkAra karavAmAM Avela che enA sIvAya bIjI zakitane nahIM. kAraNa ke, bIjI zakita upaga vagaranI mAnavAmAM Avela che. jenA dvArA vrata ane tapane dhAravAmAM ane enuM anuSThAna karavAmAM Ave che e zakti dudharSazIlavAnI siyomAM khUba hoya che. jema kahyuM paNa che - uttarAdhyayana sUtra:4 Page #771 -------------------------------------------------------------------------- ________________ priyadarzinI TIkA a0 36 strImokSanirUpaNam tathAcoktam 753 brAhmI sundaryAya rAjImatI candanAgaNadharAdyAH / api devamanujamahitAH, vikhyAtA zIlasattvAbhyAm // 1 // // iti striyo mandasattvA bhavantIti pakSasya nirAkaraNam // ityevaM cAritrAsaMbhavena ratnatrayAbhAva iti pakSastava nirAkRto bhavatIti / itthaM ca striSu cAritrasya saMbhava iti nizcite sati jJAnadarzanayorapi saMbhavaH sutarAM nizcito bhavati / jJAnadarzanapUrvakatvAccAritrasya / jJAnadarzanAbhyAM vinA cAritraM na bhavitumarhati / tathAcoktam " pUrvadvayalAbhaH punaruttaralAbhe bhavati siddhaH" iti / "brAhmIsundaryAryA rAjImatI candanA gaNadharAdyAH / api devamanujama hitAH vikhyAtAH zIlasattvAbhyAm // 1 // arthAt isa zloka meM kahI huI brAhmI, sundarI, rAjImatI candanabAlA Adi sAdhviyAM devamanuSyoMse pUjita hokara zIla aura sattvase vikhyAta haiM / isa taraha striyAM manda zaktivAlI honese ratnatrayakA abhAva striyoM meM hai " aisA tumhArA pakSa nirAkRta ho gayA hai / isa taraha jaba striyoMmeM cAritrakI saMbhavatA nizcita ho jAtI hai taba jJAna darzanakI bhI saMbhavatA sutarAM nizcita ho jAtI hai| kyoM ki cAritra, jJAna evaM darzana pUrvaka hotA hai| inake binA cAritra nahIM hotA hai / " pUrvadvayalAbhaH punarUttaralAbhe bhavati siddhaH " uttarake lAbhameMcAritrakI prAptimeM- pUrvadvayakA lAbha siddha hotA hai arthAt cAritrake brAhmI sundaryAryA rAjImatI, candanA gaNadharAdyAH / api devamanujamahitAH, vikhyAtAH zIlasattvAbhyAm // 1 // arthAt-mA zyAmAM uDevAmAM Aveda brAhmI, sundarI, rAnabhatI, caMdanabALA Adi sAdhviye deva manuSyamAM pujAine zIla temaja sattvathI vikhyAta che. A prakAre sriyA maMdazaktivALI hovAthI ratnatrayanA abhAva siyAmAM che evuM tamArUM kahevuM niraka khanI gayela che. A rIte jyAre striyAmAM cAritranI sabhavatA nizcita thaI jAya che tyAre jJAnadarzananI paNa saMbhavatA sutarAM nizcita thaI jAya che. kema ke, cAritra jJAna bhane harzana pUrva hoya che. zebhanA vinA vyAritra hotu nathI. "pUrvadvaya lAbhaH punaruttaralAbhe bhavati siddhAH " uttaranA lAbhamAM, cAritranI prAptimAM, pUrvIyanA lAbha siddha thAya che. arthAta-cAritranA lAbhamAM samyagUjJAna, samyak u0 95 uttarAdhyayana sUtra : 4 Page #772 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 754 uttarAdhyayanasUtre ityevaM strISu jJAnadarzanayorabhAva iti pakSo'pi nirAkRto bhavati / tatazca samyagdarzanAdInAM trayANAM siddhau satyAM ratnatrayAbhAvAt striyaH puruSebhyopakRSTA iti kathanaM pralApamAtram / dRzyante hi saMpratyapi tAH samyagdarzanAdi tritayamabhyasyanti / tathAcoktam "jAnIte jinavacanaM zraddhatte carati cAryikA 'zabalam' iti / nanvastu nAma strINAmapi samyagdarzanAdikaM ratnatrayam , paraM tu na tat saMbhavamAtreNa muktipadaprApakaM bhavati, kiM tu prakarSamAptam , anyathA dIkSAnantarameva sarveSAmapyavizeSeNa muktipadaprAptiprasaktiH, samyagdarzanAdiratnatrayaprakarSazca strINAM na lAbhameM samyagjJAna samyakadarzanakA lAbha siddha hotA hai| ataH striyoMmeM jJAna darzanakA abhAva hai aisA kathana bhI ThIka nahIM hai isaliye aisA kahanA ki samyagdarzanAdika ratnatrayakA abhAva honese striyAM puruSoMse apakRSTa-hIna haiM-so yaha kathana kevala eka pralApamAtra hai| isa samaya bhI striyAM samyagdarzanAdika trayakA abhyAsa karatI huI dekhanemeM AtI hai, jaise kahA bhI haijAnIte jinavacanaM zraddhatte carati cAryikA'zavalam / " prazna-striyoMmeM samyagdarzanAdika trikake sadbhAvamAtrase mukti prApti saMbhakti nahIM hotI hai arthAt samyagdarzanAdikakA trika kevala saMbhavamAtrase unheM muktipadakA prApaka nahIM banatA hai kintu prakarSaprApta hI samyagdarzanAdikakA trika muktipadakI prAptikA hetu hotA hai yadi aisA na mAnA jAya to dIkSA leneke bAda hI sabako muktiko prApti ho jAnI darzanane lAbha siddha thAya che. AthI striyomAM jJAnadarzanane abhAva che ema kahevuM e paNa ThIka nathI A mATe evuM kahevuM ke, samyaga darzanAdika ratnatrayane abhAva hovAthI stri purUSathI hIna che. te evuM kahevuM e kevaLa pralA5 mAtra che. A samayamAM paNa striya samyak darzanAdika trayane abhyAsa karatI jovAmAM Ave che jema kahyuM paNa che- __ jAnIte jInavacanaM zraddhatte, carati cAryikA'zavalam / " prazna-siyAmAM samyak darzanAdika trikanA sadabhAva mAtrathI mukti prApti saMbhavita banatI nathI. arthAt sabhya darzanAdikanA trika phakta saMbhava mAtrathI emane mukti padanI prApti thatI nathI. paraMtu prakarSa prApta ja samyagadarzanAdikanA trika mukti padanI prAptine hetu hoya che. je kadAca evuM mAnavAmAM na Ave te dIkSA lIdhA pachI badhAne ja mukitanI prApti thaI javI joIe. paraMtu uttarAdhyayana sUtra:4 Page #773 -------------------------------------------------------------------------- ________________ priyadarzinI TIkA a. 36 strImokSanirUpaNam 755 saMbhavati, tathA ca-prakarSaparyantasya ratnatrayasyAbhAva iti matvA striyaH puruSebhyo'pakRSTA iti cet / tadayuktam-strISu hi ratnatrayAsaMbhavagrAhakaM pramANaM nAsti, dezakAlavipakRSTeSu pratyakSasyApatte, tadapravRttau ca anumAnasyApyasaMbhavAt / nApi tAsu ratnatrayaprakarSAsaMbhava pratipAdakaH ko'pyAgamo vidyate, pratyuta saMbhavapratipAdaka eva sthAne sthAne'sti, yathA-" itthI purisasiddhA ya" iti prastutaiva gAthA, cAhiye / parantu aisA hotA nahIM hai| isase yahI mAnanA par3atA hai ki samyagdarzanAdika trika jaba prakarSAvasthAko prApta ho jAtA hai tabhI muktikI prApti jIvako hotI hai yaha inakA prakarSa striyoMmeM nahIM hai-puruSoMmeM hI hotA hai| isase samyagdarzanAdikake prakarSakA abhAva honese triyA~ puruSoMkI apekSA apakRSTa mAnI gaI hai ! so aisA bhI kahanA ThIka nahIM hai| uttara-aisA koI pramANa nahIM hai jo striyoMmeM samyagdarzanAdika trikake prakarSakI asaMbhavatA siddha kara ske| deza viprakRSTa evaM kAlaviprakRSTa padArthoM meM pratyakSa pramANakI apravRtti honese vaha to isa bAtakA samarthaka hotA nahIM isI taraha pratyakSakI apravRtti honeke kAraNa anumAnakI bhI vahAM pravRtti nahIM hotI hai / arthAt anumAna bhI vaha nahIM batalA sakatA hai ki striyoMmeM samyagdarzanAdika ke prakarSakI asaMbhavatA hai| rahA Agama so vaha bhI to yahI sthAna sthAna para prakaTa karatA hai ki striyoM meM inakA prakarSa ho sakatA hai "itthI purisa siddhA" yaha gAthA hI isake liye pramANabhUta hai| isaliye ratnatrayake prakarSakI asNbhvtaaevuM banatuM nathI. AthI e mAnavuM paDe che ke, samyagadarzanAdika trika jayAre prakarNAvasthAne prApta thaI jAya che. tyAre ja mukitanI prApti jIvane thAya che, A e prakaSa striyAmAM nathI-purUSomAM ja hoya che. AthI samyagaeNdazanAdikanA prakarSane abhAva hovAthI Dhiye purUSonI apekSA apakRSTa mAnavAmAM Avela che te AvuM kahevuM e paNa ThIka nathI. uttara-evuM kaI pramANa nathI ke je strimAM samyaggadarzanAdika trikanA prakarSanI asaMbhavatA siddha karI zake. dezaviprakRSTa ane kALaviprakRSTa padArthomAM pratyakSa pramANanI pravRtti hovAthI e te e vAtane samarthaka thatA nathI. Aja pramANe pratyakSanI apravRtti hovAnA kAraNe anumAnanI paNa tyAM pravRtti thatI nathI. arthAt anumAna paNa e batAvI zakatuM nathI ke, cimAM samyagUra darzanAdikanA prakarSanI asaMbhavatA che. rahyuM Agama te e paNa jagyA jagyA 652 pragaTa 42 cha , khiyomA menI prAza cha. " itthI parisa siddhA" mA // 2 // 4 senA bhATe pramANabhUta cha. 2 // 4 // 22 2tnatrayanA uttarAdhyayana sUtra :4 Page #774 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 756 uttarAdhyayanasUtre tato na tAsAM rtntryprkrssaasNbhvH| kiM ca-kathaya tAvat striSu uktarUpasya ratnatrayasyAbhAva kiM kAraNAbhAvena, kiM vA svabhAvata eva strItvasya ratnatrayaprakarSavirodhitvena, tava saMmato'stIti / tatra na tAvat kAraNAmAvena prakarSaparyantamAptaratnatrayAbhAvaH, yataH-rannatrayAbhyAsa eva prakarSaparyantamAsaratnatrayasya prAptikAraNamiti zAstre prarUpitam , sa ca ratnatrayAbhyAsaH strISu vartate iti samarthitameva / strItvaM ratnatrayaprakarSasya virodhItyapi na vaktuM yuktam-tathAhi-ratnatrayaprakarSaH sa ucyate, yato'nantaraM muktipadaprAptiH, sa ca ratnatrayaprakarSaH khalu ayogino'vasthAyAM bhavati se jo striyoMmeM puruSoMkI apekSA hInatA kahI jAtI hai vaha ThIka nahIM hai / aura bhI-Apa jo striyoMmeM ratnatrayake prakarSakA abhAva pratipAdana karate ho so kyoM karate ho kaho kyA unameM unake prakarSa honeke kAraNoMkA abhAva hai ? athavA striyoMkA svabhAva hI aisA hai jo unake prakarSako nahIM hone detA ? yA ratnatrayakA virodhI vahAM strIpanA hai ? prathamapakSa to isaliye ucita nahIM mAnA jA sakatA ki jaba ve abhyAsa karatI rahatI haiM to yahI abhyAsa unake prakarSako prAptikA kAraNa unheM bana jAtA hai| aisA zAstroM meM kahA hai| ratnatrayakA abhyAsa striyoM meM vartatA hai isameM to vivAda hI nahIM hai| strItva ratnatrayake prakarSakA virodhI hai yaha bhI ThIka nahIM hai, ratnatrayakA prakarSa vahI hai ki jisake anantara muktipadakI prApti ho jAve / prakarSanI asaMbhavatAthI ja strimAM purUSonI apekSA hInatA batAvavAmAM Ave che e barAbara nathI. vaLI paNa-A5 je striyomAM ratnatrayanA prakarSane abhAva pratipAdana kare che te zA mATe kare che. kahe zuM emanAmAM ene prakarSa hovAnA kAraNenA abhAva che? athavA aine svabhAva ja e che ke, je enA prakarSane nathI thavA dete ? athavA ratnatrayanuM vidhI tyAM ApaNuM che? prathama pakSa te e kAraNe ucita mAnavAmAM nathI AvatuM ke, jyAre te abhyAsa karatI rahe che to eja abhyAsa enA prakarSanI prAptinuM kAraNa enA mATe banI jAya che. evuM zAstramAM kahyuM che. ratnatrayane abhyAsa siyomAM vartatA che AmAM te vivAda nathI. strItva ratnatrayanA prakarSanuM virodhI che e paNa barAbara nathI ratnatrayane prakarSa e ja che ke jenA pachIthI mukita padanI prApti thaI jAya, eve te uttarAdhyayana sUtra :4 Page #775 -------------------------------------------------------------------------- ________________ priyadarzinI TIkA a0 36 strImokSanirUpaNam 757 sa hi crmsmybhaavii| ayogino'vasthA ca chadmasthAnAmapratyakSA, tarhi strItvaM ratnatrayaprakarSasya virodhIti jJAnaM kathaM tvayA prAptam / na hi adRSTena saha virodhI jJAtuM zakyate / adRSTavirodhakalpane tu puruSeSvapi ratnatrayakarSa virodhApattistavamate prasajyeta / evaM ca na ratnatrayAbhAvena strINAM puruSebhyo'pakRSTatvam // 1 // ____ atha viziSTasAmarthyAMsattvena striyaH puruSebhyo'pakRSTA iti cet-zRNu, strINAM kathamidaM viziSTasAmarthyAsatvaM bhavati ? kiM tAvat asaptamanarakapRthvI gamanatvena 1, Ahozvid vAdAdilabdhirahitatvena 2, kiM vA alpazrutatvena 3, kiM vA-anupasthApyatA-pArAzcitaka-zUnyatvena 4, iti / aisA vaha prakarSa ayogI avasthAmeM hotA hai| aura yaha caramasamaya bhAvI hai| ayogIkI avasthA chadmasthoMke apratyakSa hotI hai taba 'strItva ratnatrayake prakarSakA virodhI hai' yaha kaise jAnA jA sakatA hai| kyoM ki vaha parama prakarSa pratyakSakA viSaya nahIM hotA hai| jo dRSTa nahIM hai usake sAtha virodhIkA kalpanA karanA ThIka nahIM hotA hai| yadi adRSTa prakarSake sAtha virodha mAnate ho to phira puruSoMke sAtha bhI isakA virodha mAna lenA caahiye| isa taraha ratnatrayake abhAvase striyoMmeM puruSoMkI apekSA hInatA nahIM mAnI jA sakatI hai| ___ yadi kaho ki viziSTa sAmarthyakA abhAva honese striyAM puruSoMkI apekSA apakRSTa haiM so aisA kahanA bhI ThIka nahIM hai kyoM ? sunounameM viziSTa sAmarthyakA asattva hai yaha kisa kAraNase Apa kahate haiM ? kyA ve sasama narakameM nahIM jAtI haiM isaliye ? athavA vAdAdilabdhise prakarSa ayogI avasthAmAM thAya che. ane te carama samaya bhAvI che, agInI avasthA chadmasthAne apratyakSapaNe thAya che, tyAre "strItva ratnatrayanA prakarSanuM virodhI che" A kaI rIte jANI zakAya. kema ke, te parama prakarSa pratyakSa viSaya hato nathI. je daSTa nathI tenI sAme virodhanI kalpanA karavI e paNa ThIka nathI. je aSTa prakarSanI sAme virodha mAnatA he to pachI purUSanI sAme paNa ene virodha mAnI levuM joIe. A rIte ratnatrayanA abhAvathI siyomAM purUSenI apekSA hInatA mAnI zakAtI nathI. kadAca evuM kahe ke, viziSTa sAmarthyane abhAva hovAthI striyo purUSenI apekSA apakRSTa che te AvuM kahevuM paNa barAbara nathI. kema keemanAmAM viziSTa sAmarthyano abhAva che evuM Apa kayA AdhArathI kahe che? zuM te sAtamA narakamAM nathI jatI A kAraNe? athavA vAdAdi uttarAdhyayana sUtra:4 Page #776 -------------------------------------------------------------------------- ________________ uttarAdhyayanasUtre naraka pRthivI gamanatvena strINAM viziSTasAmarthyAbhAvaH tathAhi - iha jagati sarvotkRSTapadamAptiH sarvotkRSTenAdhyavasAyena bhavati nAnyatheti dvayorapyAvayorAgamaprAmANyavAt siddham / sarvotkRSTaduHkhasthAnaM, sarvotkRSTasukhasthAnaM ca / tatra sarvotkRSTaduHkhasthAnaM saptamanarakapRthvI, ataH paraM paramaduHkhasthAnasyAbhAvAt / sarvotkRSTasukhasthAnaM tu niHzreyasam / tatra strINAM saptamanarakapRthvIgamanaM zrute niSiddham / niSedhasya ca kAraNaM tadgamanayogyatathAvidhasarvotkRSTamanovIrya prinntybhaavH| tataH saptamanarakapRthivIgamanavattvAbhAvAt saMmUrchimAdivat strINAM sarvoskRSTa manovIryapariNatyabhAvaH, iti ceta, 758 " ve rahita haiM isaliye ? athavA alpazrutajJAna unheM hotA hai isaliye ? athavA anupasthApyatA pArAJcitase zUnya hotI hai isaliye ? yadi kaho ki ve saptama pRthivImeM nahIM jAtI hai isaliye unameM viziSTa sAmarthyakA abhAva hai, jagata meM sarvotkRSTa padaprApti sarvotkRSTa adhyavasAya se hotI hai anya prakAra se nahIM hotI hai| aisI mAnyatA Apako aura hamArI hai| kyoM ki isa viSayako kahanevAlA Agama pramANa apana donoMko mAnya hai / sarvotkRSTa duHkhakA sthAna saptama naraka hai kyoMki isase Age aura koI duHkhakA sthAna nahIM hai| tathA sarvotkRSTa sukhakA sthAna mokSa hai / zAstra kahatA hai ki striyAM saptama naraka meM nahIM jAtI haiN| kAraNa ki saptamanarakameM jAneke yogya tathAvidha sarvotkRSTa manovIryarUpa pariNatikA unameM abhAva hai / isaliye saptamanaraka meM jAnekA abhAva honese saMmUcchima AdikI taraha striyoMmeM sarvotkRSTa manovIryarUpa pariNatikA abhAva siddha hotA hai| lakhkhIthI e rahita che A kAraNe ? athavA apazruta jJAna emane thAya A kAraNe ? athavA anupasthApyatA pArAMcitathI zUnya hoya che. A kAraNe ? jo ema kahe ke te sakSama pRthavImAM jatI nathI AthI enAmAM sAmarthyanA abhAva che. jagatamAM sarvotkRSTa padanI prApti sarvotkRSTa adhyavasAyathI thAya che, anya prakArathI thatI nathI. evI mAnyatA ApanI temaja amArI che. kema ke, A viSayane batAvavAvALu Agama pramANe ApaNA antane mAnya che. sarvotkRSTa duHkhanuM sthAna sAtamu naraka che. kemake enI AgaLa bIjI kAI duHkhanuM sthAna nathI. tathA sarvotkRSTa sukhanuM sthAna meAkSa che. zAstra khatAve che ke, yiA sAtamAM narakamAM jatI nathI. kAraNa ke, sAtamA narakamAM javA ceAgya tathAvidha sarvotkRSTa manAvIrUpa pariNatinA emanAmAM abhAva che. mA pramANe sAtamA narakamAM javAnA abhAva hAvAthI samUkima AdminI sAka siyAmAM sarvotkRSTa manAvIyarUpa pariNatinA abhAva siddha thAya che. uttarAdhyayana sUtra : 4 Page #777 -------------------------------------------------------------------------- ________________ priyadarzinI TIkA a0 36 strImokSanirUpaNam tadayuktam-yadi strINAM saptamanarakapRthivIgamanaM prati sarvotkRSTamanovIryapariNatyabhAvastadaitat kathamavasIyate niHzreyasamapi prati tAsAM sarvotkRSTamanovIrya pariNatyabhAvaH ?, nahi yo bhUmikarSaNAdikaM karma kartuM na zaknoti sa zAstrANyapyavagantuM na zaknotIti pratyetuM zakyaM, pratyakSavirodhAt / nApi vA hastI sUcImutthApayituM na zaknotIti vRkSazAkhAmapi boTayituM na zaknotItimantavyaM bhavati pratyakSavirodhAt / ____ atha saMmUrchimAdiSu sarvotkRSTaduHkhasthAne sarvotkRSTasukhasthAne cetyubhayatrApi tadgamanayogya tathAvidhasarvotkRSTa manovIyapariNatyabhAvo dRSTastato'trApi tAdRza aisA kahanA bhI ThIka nahIM hai| kAraNakI yadi unameM saptamanarakameM jAneke yogya sarvotkRSTa manovIrya pariNatiko abhAva hai to yaha kaise Apa jAnate haiM ki unameM niHzreyasake prati sarvotkRSTa manovIryarUpa pariNatikA bhI abhAva hai| yaha to koI bAta nahIM hai ki jo puruSa bhUmikarSaNAdika kArya karane meM asamartha ho ve zAstroMko bhI par3hane meM athavA jAnane meM samartha nahIM ho ? / kyoM ki isameM pratyakSase virodha AtA hai| jo hAthI eka sUcIko nahIM uThA sakatA hai kyA vaha vRkSako zAkhAoM ke tor3ane meM asamartha hotA hai ? nahIM hotA hai / yadi aisA mAnA jAya to isameM pratyakSase virodha AtA hai| yadi kahA jAya ki saMmUchima AdikoMmeM sarvotkRSTa duHkhake sthAnameM tathA sarvotkRSTa sukhake sthAnameM jAne yogya tathAvidha sarvotkRSTa manovIryarUpa pariNatikA abhAva dekhA jAtA hai| usI taraha striyoMmeM bhI tAdRza Ama kahevuM e paNa khabara nathI kAraNa ke, je enAmAM sAtamA narakamAM javA gya sarvotkRSTa manavIya pariNatine abhAva che to ane Apa kaI rIte jANI zake ke, emanAmAM niyasanA tarapha sarvotkRSTa manavIryarUpa pariNatine abhAva che evI te kaI vAta nathI ke, je purUSa bhUmi karSANAdika kArya karavAmAM asamartha hoya te zAne bhaNavAmAM tathA jANavAmAM samartha na hoya? kemake, AmAM pratyakSathI virodha Ave che je hAthI eka sUcIne paNa upADI zakatuM nathI te zuM vRkSanI DALene toDavAmAM asamartha hoya che? nathI . je AvuM mAnavAmAM Ave te emAM pratyakSathI virAdha Ave che. jo evuM kahevAmAM Ave ke, saMmR7ima AdikamAM sarvotkRSTa duHkhanA sthAnamAM tathA sarvotkRSTa sukhanA sthAnamAM javA gya tathAvidha sarvotkRSTa mane vIryarUpa pariNa uttarAdhyayana sUtra:4 Page #778 -------------------------------------------------------------------------- ________________ uttarAdhyayanasUtre manovIryapariNatyabhAvo nizcetavya iti cet, saMmUrchimAdiSu pratibandhabalena tAdRza manovIryapariNatyabhAvaH, natvatra pratibandhovidyate na khalu saptamapRthivIgamanaM nirvA gamanasya kAraNam, nApi saptamapRthivIgamanAvinAbhAvi nirvANagamanam, caramasazarIriNAM saptamapRthivIgamanamantareNaiva nirvANagamanadarzanAt / yadi saptama rathivIgamanatvena strISu viziSTa sAmarthyAbhAvaH, atastAH puruSebhyo'pakRSTA iti vadasi tarhi brUhI sa saptamanarakagamanAbhAvaH kiM yatraiva janmani striyo muktigAminyastatraiva vivakSitaH 1, kiM vA sAmAnyena ?, manovIryarUpa pariNatikA abhAva nizcita hotA hai so aisA kahanA ThIka isaliye nahIM baiThatA hai ki saMmUcchima AdikoM meM jo tAdRza manovIryarUpa pariNatikA abhAva hai isakA kAraNa vahAM pratibaMdha hai| yahAM aisA pratibandha nahIM hai / tathA saptamapRthivImeM gamana koI nirvANagamanake prati kAraNa to hai nahIM aura na nirvANagamana saptamapRthivI gamana avinAbhAvI hai / kyoM ki caramazarIrI jo vyakti huA karate haiM ve saptamapRthivI gamanake vinA hI nirvANameM jAte hue dekhe jAte haiM / 760 tathA yadi tumhArI yahI bAta mAnalI jAve ki striyAM saptamanarakameM nahIM jAtI haiM isaliye unameM viziSTa sAmarthyakA abhAva hai aura isIliye ve puruSoM se hIna mAnI gaI haiM so isapara hamArA tumase aisA pUchanA hai ki yaha jo unameM saptamanaraka meM gamanakA abhAva hai so vaha kyA jisa bhavameM unheM mukti prApta hotI hai usI bhavakI apekSAse vivakSita hai yA sAmAnyarUpase vivakSita hai ? yadi isameM prathama pakSa aMgIkAra tinA abhAva jovAmAM Ave che eja pramANe aiyAmAM paNa tAdeza maneAviyarUpa pariNatinA abhAva nizcita hoya che te evu kahevu' e kAraNe ThIka esatuM nathI ke, samUmi AphrikomAM je tAdRzya manAvIyarUpa pariNitA abhAva che tenuM kAraNa tyAM pratibaMdha che. ahIM evA koi pratiSadha nathI tathA sAtamI pRthavImAM gamana e kAMi nirvANu gamananuM pratikAraNa te che nahIM ane na tA nirvANu gamana sAtamI pRthavI gamana avinAbhAvI che. kemake, carama zarIrI je vyakti thayA kare che te sAtamI pRthavI gamananA vagara ja nirmANumAM jatA dekhAya che. tathA jo tamArI e vAta mAnI levAmAM Ave ke, caiA sAtamA narakatAM jatI nathI. A kAraNe temanAmAM viziSTa sAmarthyanA abhAva che. ane eja kAraNathI te purUSAthI hIna mAnavAmAM Avela che te AnI sAme amArU tamAne e pUchavAnuM che ke, A je tenAmAM sAtamA narakamAM javAnA abhAva che te te zu' je bhavamAM tene mukti prApta thAya eja bhavanI apekSAthI vivakSita athavA tA sAmAnya rUpathI vivakSita che. jo AmAM prathama pakSa aMgikAra uttarAdhyayana sUtra : 4 Page #779 -------------------------------------------------------------------------- ________________ priyadarzinI TIkA a0 36 strImokSanirUpaNam 761 tatrAdhapakSAGgIkAre puruSANAmapi muktyabhAvaprasaGgaH, teSAmapi hi yatra janmani muktigAmitA, na tatraiva saptamapRthivIgamanamiti / atha sAmAnyena saptamanarakapRthivIgamanAbhAva iti vivakSitaH, atrAyamAzayaH'chaTiM ca itthiyAo macchA maNuyA ya sattamI puDhavIM' ityAgamavacanAt puruSAmeva saptamanarakathivIgamanayogyakarmopArjanasAmarthya na tu strINAm / evaM cAdhogatI puruSatulyasAmarthyAbhAvArdhvagatApapi strINAM puruSatulyasAmarthyAbhAva ityanumIyate / atastAH puruSebhyo'pakRSTA iti cet ? shRnnu| adhogatau yeSAmatulyaM sAmarthya, teSAmUrdhvagatAvapi sAmarthyamatulyameva bhavatIti niyamo nAsti / tathA coktamkiyA jAya to isa taraha puruSoMko bhI muktikI prApti nahIM ho sakatI hai, kyoM ki jisa janmameM unheM mukti jAnA hotA hai usa janmameM ve saptama narakameM nahIM jAte haiN| yadi kaho ki yaha bAta sAmAnyase kahI hai ki striyoM meM saptamanaraka meM jAnekA abhAva hai arthAt isakA Azaya yaha hai "chaTiM ca itthiyAo macchAmaNu ya sattamI puDhavoM" chaThavIM narakataka striyAM jAtI haiM tathA maccha evaM manuSya saptamanarakataka jAte haiN| ataH saptamanarakameM jAneke yogya kamoM ke upArjana karanekI zakti puruSoMmeM hI hai striyoMmeM nahIM hai, isa prakAra jaba striyoM meM adhogamanake liye puruSatulya sAmarthyakA abhAva hai, to UrdhvagamanameM bhI puruSatulya sAmarthyakA abhAva unameM hai, yaha bAta bhI anumita hotI hai| isIse ve puruSoMkI apekSA hIna mAnI gaI haiN| karavAmAM Ave te A rIte purUSane paNa muktinI prApti thaI zake nahIM. kema ke, je janamamAM tene mukitanI prApti thAya che e janamamAM te sAtamA narakamAM jatA nathI. je kahe ke, A vAta sAmAnyapaNe kahevAmAM Avela che ke, strimAM sAtabhA 24mA zanI mamA cha mathAta mAnI mAzaya se che , "chadri ca itthiyAo macchAmaNu ya sattamI puDhavIM" char3I na23 sudhA striyo naya che. tathA maccha ane manuSya sAtamI naraka sudhI jAya che. AthI sAtamA narakamAM javAnA yogya karma upArjana karavAnI zakita purUSamAM ja che. strimAM nathI. A pramANe jyAre striomAM ardhagamananA mATe purUSa tulya sAmarthyane abhAva che te urdhvagamanamAM paNa purUSa tulya sAmarthyane abhAva enAmAM che e vAta paNa anumita thAya che. AthI ja tene purUSanI apekSA hIna mAnavAmAM Avela che. u0 96 uttarAdhyayana sUtra:4 Page #780 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 762 uttarAdhyayanasUtre samucchima, bhuyaga, khaga, cauppaya, ppi, tthi, jalacarehito / sanarehiMto sattasu kamovavajjaMti naraesu // 1 // chAyA-saMmUcchima, bhujaga,-khaga-catuSpada-sarpa-strI-jalacarebhyaH / sanarebhyaHsaptasu, kramaza upapadyante narakeSu // iti // (1) saMmUrchima, (2) bhujaga, (3) khaga, (4) catuSpada, (5) sarpa, (6) strI, (7) jalacara narANAmadhogatau nAsti tulyaM sAmarthyam , Urdhvagatau tu tulyameva sAmarthyam / taduktam-sani-tirikkhehito, sahassAraM taesu devesu / uppajjaMti paresu vi, savvesu vi mANusehito // 2 // chAyA-saMzi tiryagbhyaH, sahasrorAntakeSu deveSu / ___utpadyante pareSvapi, sarveSvapi manuSyebhyaH // 2 // aisA kahanA bhI ThIka nahIM hai / kAraNa ki aisA koI niyama nahIM hai ki jinameM adhogatImeM jAnekA sAmarthya nahIM hai, unameM UrdhvagatimeM bhI jAnekA sAmarthya nahIM hai| phira kahA bhI hai"saMmucchima bhuyagakhagara-3 cauppaya4, sappitthi5-6 jlcrehito| sanarehito7 sattasu kamovavajjati naraesu // 1 // arthAt saMmUrchima1, bhujaga2, khaga3, catuSpada4, sarpa5, strI6, jalacara aura manuSya / inakI adhogati prAptimeM eka sI zakti nahIM hai| phira mI urdhvagati prAptimeM ekasI zakti hai| kahA bhI hai " sannitirikkhehito, sahassAraMtielu devesu|| uppajjaMti paresu vi savvesu vi mANuse hito||2||" AvuM kahevuM paNa ThIka nathI. kAraNa ke, e keI niyama nathI ke, jenAmAM adhogatImAM javAnuM sAmarthya na haya, enAmAM urdhvagatimAM paNa javAnuM sAmarthya na hoya. kahyuM paNa che " saMmucchima bhuyagakhaga cauppaya, sappitthi jlcrehito| sanarehito sattasu, kamovavajjati naraesu // 1 // " mAt-sabhUchibha (1) su4 (2) mA (3) yatu056 (4) sa5 (5) strI (6) jaLacara ane manuSya (7) emanI adhagati prAptimAM eka sarakhI zakti nathI. chatAM paNa urdhvagati prAptimAM eka sarakhI zakita che. kahyuM paNa che- sannitirikkhehito, sahassAraMtiema devesu / uppajjaMti paresu vi, savyesu vi mANusehito // 2 // uttarAdhyayana sUtra:4 Page #781 -------------------------------------------------------------------------- ________________ priyadarzinI TIkA a0 36 stromokSanirUpaNam 763 tathA cordhvagatau strINAM puruSatulyasAmarthyasadbhAvAnaviziSTasAmarthyA sattvam / tatazca puruSavat strINAmapyUrdhvagatiyogyatA'styeveti / atha vAdAdilabdhirahitattvena viziSTasAmarthyAsattvam , strINAM hi vAdalabdhau vikurvaNatvAdilabdhau pUrvagatazrutAdhigatau ca na sAmarthyagatirastItyatastAsAM mokSagamanasAmarthyamapi na saMbhavati, iti cennavAdAdilabdhirahitasyApi kvacid viziSTasAmarthya dRzyate, vAdavikurvaNatvAdilabdhivirahe'pi viziSTapUrvagatazrutA arthAt-sajJitiryazcase nikalakara jIva sahasrAra nAmake AThaveM devaloka taka jAtA hai| manuSyase nikalA huA jIva usase Age saba devalokoM meM jA sakatA hai| isaliye UrdhvagatimeM striyoMke puruSatulya sAmarthyakA sadbhAva honese unameM viziSTa sAmarthyakA asattva nahIM hai ataH purUSakI taraha striyoM meM urdhvagamanakI yogyatA hai hii| __ yadi kahA jAyaki vAdAdilabdhi rahita honese unameM viziSTa zaktikA abhAva hai| striyoMmeM vAdalabdhikA sAmarthya, vaikriya Adi labdhikA sAmarthya, pUrvagata (pUrvameM rahA huvA )zrutAdhigamakA sAmarthya nahIM hotA hai, isaliye mokSagamana sAmarthya bhI unameM saMbhavita nahIM hotA hai / so aisA kahanA bhI ThIka nahIM hai| kAraNa ki vAdAdilabdhi rahitake bhI viziSTa sAmarthya dekhA jAtA hai| zAstroMmeM aisI kaI kathAe~ AtI haiM jo isa bAtako spaSTa karatI haiM ki vAdalabdhi vikurvaNatva Adi labdhike abhAvameM bhI arthAta-saMsi tiryaMcathI nIkaLIne jIva sahasA nAmanA AThamA devale sudhI jAya che. manuSyathI nIkaLela jIva enAthI AgaLa saghaLA devalokamAM jaI zake che. A kAraNe urdhvagatimAM striyone purUSa tulya sAmarthyane sadabhAva hovAthI emanAmAM viziSTa sAmarthanuM Asatva nathI. AthI purUSanI mAphaka striomAM urdhvagamananI cagyatA che ja. je kahevAmAM Ave ke, vAdAdilabdhi rahita hovAthI emanAmAM viziSTa zaktine abhAva che. striomAM vAdalabdhinuM sAmarthya tathA vaikiya Adi labdhituM sAmarthya, pUrvagata (pUrvamAM rahela) zrutAdhigamanuM sAmarthya hetuM nathI. A kAraNe mokSagamana sAmarthya paNa emanAmAM saMbhavita nathI. evuM paNa ThIka nathI. kAraNa ke, temanAmAM vAdAdilabdhi rahitanuM paNa viziSTa sAmarthya jovAmAM Ave che. zAstromAM evI ghaNI kathAo Ave che je A vAtane batAve che ke, vAdaladhi vikuvaraNatva Adi labdhinA abhAvamAM paNa, viziSTa pUrvagata kRtanA abhAvamAM paNa, manuSya Adikene mokSa padanI prApti thayela che. tathA janakalpa ane uttarAdhyayana sUtra:4 Page #782 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 764 uttarAdhyayanasUtre bhAve'pi mAnuSAdInAM nizreyasapadaprAptizravaNAt / tathA-jinakalpa-manaHparyaya virahe'pi na siddhi viraho'sti / tathA ca yatra yatra vAdAdilabdhimattvaM tatraiva viziSTasAmarthya miti niyamo nAsti, kathaM tarhi vAdAdilabdhirahitatvena viziSTa sAmarthyAbhAva iti vaktuM prabhavasoti / api ca-vAdAdilabdhyabhAvavad yadi niHzreyasAbhAvo'pi strINAmabhaviSyat tatastathaiva siddhAnte ( zAstre ) pratyapAdayiSyat , na ca pratipAdhate, tasmAdupapadyate strINAM nirvANamiti / ____ yatra yatrAlpazrutatvaM, tatra tatra viziSTasAmarthyAbhAvaM iti niyamo nAsti / samiti paJcakamAtrasya guptitrayamAtrasya ca jJAnasadbhAve cAritraprakarSabalAt kevalotpatti viziSTa pUrvagatazrutake abhAvameM bhI manuSya AdikoMko mokSapadakI prApti huI hai| tathA jinakalpa evaM manaHparyayake abhAvameM bhI siddhikA abhAva nahIM hotA hai| isaliye isa pUrvokta kathanase yaha bAta siddha ho jAtI hai ki aisA niyama nahIM bana sakatA hai ki jahA~ra vAdAdilabdhimattA hai vahAra viziSTa sAmarthya hai ataH jaba aisA niyama nahIM bana sakatA hai to phira aisA kahanA ki vAdAdilabdhiyoMse rahita hone ke kAraNa striyoM meM viziSTa sAmarthyakA abhAva hai yaha kaise ucita mAnA jA sakatA hai| phira bhI vAdAdilabdhike abhAvakI taraha yadi mokSakA abhAva bhI striyoMmeM hotA to zAstrakAra siddhAntameM aisA hI kahate ki striyoMko muktikI prApti nahIM hotI hai| parantu aisA to ve zAstrakAra kahate nahIM haiM ataH isase yahI jAnanA cAhiye ki striyoMko nirvANakI prApti hotI hai| ___tathA jahAMra alpazrutajJAna hai vahAMra viziSTa sAmarthyakA abhAva hai aisA bhI koI niyama nahIM hai| samitipazcakamAtra tathA guptitrayamAtrake manaH paryayanA abhAvamAM paNa siddhino abhAva thato nathI. A kAraNe pUkti kathanathI e vAta siddha thaI jAya che ke, e niyama nathI banI zako ke jyAM jyAM vAdAdilabdhimattA che tyAM tyAM viziSTa sAmarthya che. AthI jyAre e niyama nathI banI zakate te ghachI evuM kahevuM ke, vAdAdilabdhithI rahita hovAnA kAraNe striomAM viziSTa sAmarthyano abhAva che. A kaI rIte ucita mAnI zakAya. chatAM paNa vAdAdilabdhinA abhAvanI mAphaka je mokSane abhAva paNa siyomAM hota te zAstrakAra siddhAMtamAM evuM ja kaheta ke, striyone mukitanI prApti thatI nathI. paraMtu zAstrakAra evuM kahetA nathI. AthI emAMthI e jANavuM joIe ke, aine nirvANanI prApti thAya che. tathA jyAM jyAM alpakRta jJAna che tyAM tyAM viziSTa sAmarthyane abhAva che. e paNa keI niyama nathI. samitipaMcaka mAtra tathA guNitraya mAtranA uttarAdhyayana sUtra :4 Page #783 -------------------------------------------------------------------------- ________________ priyadarzinI TIkA a0 36 strImokSanirUpaNam 765 bhavatyeveti pravacane prasiddham / tathA cAlpazrutatve'pi viziSTasAmarthya sambhavatIti tadabhAvo nopapadyate / ___ anupasthApyatApArAzcitakazUnyatvena strINAM viziSTasAmarthyAsatvamiti cet tadapyayuktam-yadastanniSedhAt viziSTasAmarthyAbhAvo na nizcetuM zakyate / katham ?, adhikAriNAM yogyatA'pekSayA zAstre nAnAprakArakamAyazcittopadezaH zrayate / tatra puruSApekSayA'pi yogyatAnusAreNa gurulaghuprAyazcittopadezaH kRtaH / tatra laghumAyazcittavatAM puruSANAmapi cAritraprakarSe kevalotpattirbhavatyeva gurujJAnake sadbhAvameM bhI cAritrane prakarSake balase kevalajJAnakI utpatti ho jAtI hai aisA pravacanameM siddha hai| isaliye alpazrutajJAna hone para bhI viziSTa sAmarthya striyoMmeM saMbhavita ho sakatA hai ataH usa viziSTa sAmarthyakA abhAva unameM nahIM banatA hai| yadi kaho ki striyoM meM anupasthApyatA evaM pArAzcita prAyazcittakI zUnyatA hai, isase unameM viziSTa sAmarthyakA abhAva hai, so yaha bhI kahanA ThIka nahIM hai| kAraNa ki inake niSedha honese bhI viziSTa sAmarthya kahanA ThIka nahIM hai| kAraNa ki inake niSedha honese bhI viziSTa sAmarthyakA abhAva nizcita nahIM ho sakatA hai| kyoM ki adhikAriyoMkI yogyatAkI apekSAse zAstroMmeM nAnA prakArake prAyazcittoMkA upadeza sunA jAtA hai| puruSoMkI apekSA bhI yogyatAke anusAra guru evaM laghu prAyazcittoMkA vahA~ upadeza huA hai| jinheM laghu prAyazcitta denekI bAta kahI gaI hai aise puruSoM ko bhI cAritrake prakarSameM kevalajJAna jJAnanA sadUbhAvamAM paNa cAritranA praka baLathI kevaLajJAnanI utpatti thaI jAya che. evuM pravacanamAM jiddha che, A kAraNe apazrata jJAna hovAthI paNa viziSTa sAmarthya striomAM saMbhavita hoI zake che. AthI e viziSTa sAmarthyane abhAva enAmAM nathI banate. je kahe ke, striyomAM anupasthApyatA ane pArAMcita prAyazcittanI zUnyatA che. AnAthI emanAmAM viziSTa sAmarthyane abhAva che. A kaI rIte ucita mAnI zakAya. kAraNa ke ene niSedha hovAthI paNa viziSTa sAmarthyane abhAva nizcita thaI zakatuM nathI kema ke, adhikArIonI yegyatAnI apekSAthI zAomAM nAnA prakAranA prAyazcittAne upadeza sAMbhaLI zakAya che. purUSonI apekSA paNa yogyatA anusAra gurU ane laghu prAyazcittone tyAM upadeza thayela che. jemane laghu prAyazcitta ApavAnI vAta kahevAmAM Avela che. evA purUne paNa cAritranA prakarSa mAM kevaLajJAnanI utpatti thAya che. tathA jene gurU prAya uttarAdhyayana sUtra:4 Page #784 -------------------------------------------------------------------------- ________________ uttarAdhyayanasUtre prAyazcittavatAmapicAritraprakarSAbhAve kevalotpatti na bhavati / kiM ca-nAnAvidhatapaso vidhAnaM zAstre zrUyate, tacca puruSANAmiva strINAmapyupakArakaM, tatrobhayeSAmadhikArAt, prAyazcittavidhAnaM tu yogyatA'pekSayA kathitam / tathA ca stroNAM viziSTa sAmarthyAbhAvaH gurutaraprAyazcittAnadhikAritvAditi kathanaM na yuktamiti / atha puruSAnabhivandyatvena striyaH puruSebhyo'pakRSTA iti cet , tadpyayuktam-yataH-tat puruSAnabhivandyatvaM kiM sAmAnyena, kiM vA guNAdhikapuruSApekSayA vivakSitam , yadi sAmAnyena, tadA sAmAnyataH sarvAsu strISu puruSAnabhiko utpatti hotI hai| tathA jinheM guruprAyazcittakA adhikArI kahA gayA hai unake bhI yadi cAritrakA prakarSa nahIM hai to kevalajJAnakI utpatti nahIM hotI hai| ___ tathA-aneka prakAra ke tapoMkA vidhAna zAstra meM sunA jAtA hai| vaha jisa prakAra puruSoMkA upakAraka hotA hai usI taraha striyoMkA bhI upakAraka hotA hai kyoM ki donoMkA vahAM adhikAra hai| rahA prAyazcittakA vidhAna so vaha yogyatAkI apekSA rakhatA hai| isI apekSAko lekara usakA vidhAna huA hai| ataH gurutara prAyazcittakI adhikAriNI nahIM honese striyoM meM viziSTa sAmarthyakA abhAva hai yaha kahanA yuktiyukta nahIM hai| __yadi kaho ki puruSoMse ye anabhivaMdha haiM isaliye ye unase apakRSTa haiM so aisA bhI kathana ucita pratIta nahIM hotA hai| kAraNa ki yaha anabhivaMdyatA kisarUpase Apa kahate hai| kyA sAmAnya puruSoM kI apekSAse yA guNAdhika puruSoMkI apekSAse / yadi kaho ki yaha anabhivaMdyatA zcitanA adhikArI batAvavAmAM Avela che emane paNa je cAritrane prakarSa na haiya te kevaLajJAnanI utpatti thatI nathI. tathA aneka prakAranA tapanuM vidhAna zAstramAM sAMbhaLI zakAya che. e je pramANe puruSane upakAraka hoya che eja pramANe priyene paNa upakAraka hoya che kema ke, baMnene tyAM adhikAra che. rahyuM prAyazcitanuM vidhAna che e cogyatAnI apekSA rAkhe che. A apekSAne laIne enuM vidhAna thayela che. AthI zarUttara prAyazcittanI adhikAriNI na hovAnA kAraNe striomAM viziSTa sAmarthyane abhAva che e kahevuM yukitayukta nathI. je kahe ke, purUSothI e anabhivaMdya che. A kAraNe e enAthI apakaSTa che te evuM kahevuM paNa ucita pratIta thatuM nathI. kAraNa ke, A anabhivaMdhatA kyA rUpathI Apa kahe che? zuM sAmAnya purUSanI apekSAthI athavA te guNadhika purUSenI apekSAthI je kahe ke, A anabhivaMdhatA uttarAdhyayana sUtra :4 Page #785 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 767 priyadarzinI TIkA a. 36 strImokSanirUpaNam vandhatvaM nAstItyato'siddhatvadopaprasaGgaH / tIrthakarasya jananIM zakrAdayo'pi praNamanti, anye praNamantoti kiM punarvAcyam / ___yadi guNAdhikapuruSApekSayA tadityucyate-tadA tIrthaGkarA api gaNadharAn nAbhivandante iti gaNadharA api puruSAnabhivandyatayA muktyanahIM bhaveyuriti / evaM gaNadharA api svaziSyAnnAbhivandante, tatazca teSAmapi na mokSaH syAt , iti / ___ atha smAraNAyakartRtvena striyaH puruSebhyo'pakRSTA iti cet, tanna yuktam-tathAhi-evaM sati guruziSyayoH samyagdarzanAdi ratnatraye samAne'pyAcAsAmAnya puruSoMkI apekSAse unameM hai so aisA kahanA ucita nahIM hai, kyoM ki sAmAnya puruSa unheM vandana karate haiM / tIrthaMkarakI mAtAko to zakrAdika bhI namaskAra karate haiN| phira dUsare vyaktikI to bAta hI kyA khnaa| yadi kaho ki guNoMse jo adhika hote haiM ve striyoMko namana nahIM karate haiM unakI apekSA vahAM anabhivaMdyatA honese unakI ve apekSA hIna mAnI jAtI hai-so aisA kahanA bhI ThIka nahIM hai| kAraNa ki isa taraha to tIrthakara bhI gaNadharoMko namaskAra nahIM karate haiN| gaNadharoMmeM bhI guNAdhika puruSoMkI apekSA anabhivaMdyatA A jAnese muktikI prAptikA abhAva mAnanA pddegaa| isI taraha gaNadhara bhI apane ziSyoMko nahIM vaMdate haiM ataH una ziSyoMko bhI mokSa prApti nahIM honA mAnanA pddegaa| ___ yadi kaho ki smaraNa AdikI akartA honese striyAM puruSoMkI apekSA hIna mAnI gaI hai so yaha bhI koI yuktiyukta nahIM hai kyoM ki sAmAnya purUSanI apekSAthI emanAmAM che te evuM kahevuM ucita nathI. kemake sAmAnya purUSa emane vaMdana kare che tIrthakaranI mAtAne te zakAdika paNa namaskAra kare che te pachI bIjI vyakitanI to vAta ja zuM kahevI. je kahe ke, guNomAM je adhika hoya che te striyone namana karatA nathI AnI apekSAe tyAM anabhivaMghatA hovAthI e emanI apekSA hIna mAnavAmAM Ave che te evuM kahevuM paNa ThIka nathI. kAraNa ke, A rIte te tIrthakara paNa gaNadharane namaskAra karatA nathI. gaNadharomAM paNa guNAdhika purUSonI apekSAe anabhivaMghatA AvI javAthI muktinI prAptino abhAva mAnave paDaze. A rIte gaNadhara paNa potAnA ziSyone vaMdatA nathI. AthI e ziSyane mokSanI prApti na thavAnuM ja mAnavuM paDaze. kadAca evuM kahe ke, smaraNa AdinI akartA hovAthI striyA purUSonI apekSA hIna mAnavAmAM Avela che. A kahevuM paNa yukti yukta nathI. kemake, uttarAdhyayana sUtra:4 Page #786 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 768 __ uttarAdhyayanasUtre yasyaiva muktiH syAnna tu ziSyasya tasya smAraNAdyakartRtvena puruSebhyo'pakRSTatvAt / na cAgame ziSyasya mokSazravaNaM nAstIti vAcyam , caNDarudrAdyAcAryaziSyANAmAgame mokSazravaNAt / ____ amahardikatvenApi strINAM puruSebhyo'pakRSTatvaM na yujyate, yadyevaM syAt tarhi kathaya tAvat , AdhyAtmikImRddhimAzritya tadamahadhikatvaM manyase, kiM vA bAhyAm ?, AdyapakSastatra nirAkRta eva strINAM ratnatrayarUpAyA AdhyAtmikyA RddheH samarthitatvAt / nApi bAhyAmRddhimAzrityA mahardikatvena strINAM puruSebhyo'pakRSTatvAnmuktikAraNavaikalyamiti vAcyam , yA mahatI tIrthakarAdInAmRddhiH sA gaNadharAyadi isa taraha unameM hInatA mAnI jAyagI to guruko hI mukti hogI, aisA mAnanekA prasaMga AvegA-ziSyoMko nhiiN| kAraNa ki unake samyagdarzanAdi ratnatraya samAna hone para bhI AcArya hI unheM smaraNa Adi ko karAte haiM ziSya unheM nahIM karAte haiM / parantu AgamameM aisI bAta to sunI nahIM jAtI hai ki guruoMko hI mukti hotI hai ziSyoMko nahIM hotI hai| caNDarudra Adi AcArya ke ziSyoMko mukti huI sunA gaI hai| ___isI taraha amaharddhika honese bhI striyAM puruSoMse hIna haiM aisA kahanA bhI ThIka nahIM jctaa| kAraNa ki Apa kisa RddhikA abhAva unameM kahate haiM ? AdhyAtmika RddhikA yA bAhyaRddhikA ? / AdhyAtmika RddhikA to unameM abhAva hai nahIM kyoM ki ratnatrayarUpa jo AdhyAtmika Rddhi hai vaha unameM samarthitakI hI jA cukI hai| isI taraha bAhyaRddhiko Azrita karake jo yaha kahA jAya ki bAhyaRddhi unameM je A rIte emanAmAM hInatA mAnavAmAM Ave te gurUne ja mukti thAya, evuM mAnavAne prasaMga Ave. ziSyone nahIM. kAraNa ke, emanAM samyagdarzanAdi ratnatraya samAna hovA chatAM paNa AcArya ja emane smaraNa Adi karAve che. ziSya emane karAvatA nathI. paraMtu AgamamAM evI vAta te keI sthaLe sAMbhaLavAmAM AvatI nathI ke, gurUone ja mukti thAya che ane ziSyane thatI nathI. caMDaka Adi AcAryanA ziSyone mukti thayAnuM jANavA maLe che. A rIte amahaddhika hovAthI paNa stri purUSathI hIna che ema kahevuM paNa barAbara besatuM nathI. kAraNa ke, Apa kaI Rddhine abhAva emanAmAM batAve che? AdhyAtmika Rddhine ke, bAhya Rddhine? AdhyAtmika addhino te emanAmAM abhAva che ja nahIM. kema ke, ratnatrayarUpa je AdhyAtmika addhi che te emanAmAM samarthita karAyelI ja che, Aja pramANe bAhyAddhine Azrita karIne je evuM kahevAmAM Ave ke, bAhya sRddhi emanAmAM nathI. uttarAdhyayana sUtra:4 Page #787 -------------------------------------------------------------------------- ________________ priyadazinI TIkA a0 36 stromokSanirUpaNam dInAM nAsti, cakradharAdInAmapi yA RddhiH sA tadetareSAM kSatriyAdInAM nAstItyevaM teSAmapyamahardikatvenApakRSTatvAnmuktikAraNavaikalyaprasaGgAt / ___ atha yA'sau puruSavargasya mahatIsamRddhistIrthakaratvalakSaNA sA strISu nAstItyamahardikatvamAsa vivakSyate, tadAnImapyasiddhatA, strINAmapi paramapuNyapAtrabhUtAnAM kAsAMcit tIrthakaratvAvirodhAt tadvirodhasAdhakapramANasya kasyApyabhAvAt , / nahIM hai ataH ve amaharddhika honese puruSoMkI apekSA hIna hai aura isIliye unameM muktike kAraNakI vikalatA hai so aisA kahanA bhI ThIka nahIM hai kAraNa ki dekho jo bAhyaRddhi tIrthakaroMkI hotI hai vaha gaNadharoMko nahIM hotI hai, isI taraha cakradharoMkI jo Rddhi hotI hai vaha unase bhinna anya kSatriyAdikoMmeM nahIM hotI hai| isaliye inameM bhI ekakI apekSA amahardikapanA Anese apakRSTatA A jaavegii| isa taraha inake bhI mukti kAraNoMkI vikalatA honekA prasaMga prApta hogaa| ___ yadi kaho ki puruSavargakI jo bar3I bhArI tIrthakaratvarUpa mahARddhi hai vaha unameM nahIM hai isa apekSA unameM amaharddhikatA pAI jAtI hai so aisA kahanA bhI ThIka nahIM hai| kAraNa ki kitanIka paramapuNyakI bhAjana striyoMko to tirthakara vibhUtikI bhI prApti huI hai| isakI prApti honemeM vahAM koI virodha nahIM AtA hai| kAraNa usake virodhake sAdhaka koI bhI pramANa nahIM hai| AthI e amahaddhika hevAthI purUSanI apekSAe hIna che. ane Aja kAraNe emanAmAM muktinA kAraNanI vikaLatA che. te AvuM kahevuM e paNa barobara nathI. kAraNa ke, jue je bAhya Rddhi tIrthakaronI hoya che e gaNadharene hotI nathI. Aja pramANe cakradharAnI je baddhi hoya che te enAthI bhinna anya kSatriyAdirkamAM hatI nathI. A kAraNe AmAM paNa ekanI apekSA amahaddhika paNuM AvavAthI apakRSTatA AvI javAnI. A rIte ene paNa mukti kAranI vikaLatA havAne prasaMga prApta thaze. jo ema kaho ke, purUSa varganI je khUba ja moTI tIrthaMkarasvarUpa mahAsaddhi che te emanAmAM nathI. AnI apekSAe emanAmAM amahaddhikatA jANI zakAya che te ema kahevuM e paNa barAbara nathI. kAraNa ke, keTalIka parama puNyanI bhAjana sTine te tirthaMkara vibhUtinI paNa prApti thaI che. AnI prApti thavAmAM tyAM keI virodha Avato nathI. kAraNa ke, evA vidhinuM sAdhaka kaI paNa pramANa nathI. u0 97 uttarAdhyayana sUtra:4 Page #788 -------------------------------------------------------------------------- ________________ uttarAdhyayanasUtre yadapi mAyAdi prakarSavacvena puruSebhyo'pakRSTasvamityucyate, tadapyasat-striyaH puruSA api tulyatvena mAyAdi prakarSavanta iti loke lakSyate, Agame'pi hi zrUyate - caramazarIriNAmapi nAradAdInAM mAyAdi prakarSavattvam / ato na strINAM puruSebhyo'pakRSTatvena muktikAraNA'vaikalyarUpasya hetorasiddhatvamiti / 770 aa strINAM muktisthAnAdi prasiddhirnAsti, ataH strINAM muktirna bhavatIti / yadi strINAM muktikAraNAvaikalyara bhaviSyat tadA muktirapyudapatsyata, tathA camuktisthAnAdiprasiddhirapisyAt iti yaduktaM tanna, yatra yatra muktisthAnAdi prasi , tathA jo esA tuma kahate ho ki striyoMmeM mAyAdika kI prakarSatA hai ataH isa prakarSatAvAlI honese ve puruSoMkI apekSA hIna haiM, so aisA kahanA bhI ThIka nahIM hai kAraNa ki isa loka meM strI aura puruSa donoM hI samAnarUpase mAyAdikake prakarSavAle dekhe jAte haiM / Agama bhI esA hI kahatA hai ki carama zarIrI nAradAdikoM ke bhI mAyAdikakI prakarSatA hai| isaliye puruSoMse apakRSTa honese striyoMke mukti ke kAraNoMkI vikalatA nahIM sAdhatI hai, arthAt muktike kAraNoMkA striyoMmeM sadbhAva hai| yadi kaho ki striyoMke muktisthAna AdikI prasiddhi nahIM hai isaliye usake abhAva se yahI mAlUma hotA hai ki unheM mokSa nahIM milatA hai / yadi striyoMmeM mukti ke kAraNoMkI avikalatA hotI to unheM mukti bhI hotI aura isa koraNase unake mukti ke sthAnoMkI bhI prasiddhi hotIataH yaha kucha nahIM hai, isase sApha spaSTa mAlUma hotA hai ki inheM mukti prApta nahIM hotI hai| so aisA kahanA bhI ThIka nahIM hai kAraNa ki tathA tame je evuM kaDAchA ke, khriyAmAM mAyAkinI prakatA che AthI evI praka tAvALI hAvAthI te purUSAnI apekSAe hIna che. te AvuM kahevuM paNa ThIka nathI. kAraNa ke, A leAkamAM strI ane purUSa banne samAnarUpathI mAyAkrikanA prakavALA jovAmAM Ave che. Agama paNa evuM ja kahe che ke, carama zarIrI nAradAdikAne paNa mAyAdikanI prakatA che. A kAraNe purUSAthI apakRSTa hAvAthI siyAnI muktinA kAraNeAnI vikaLatA sadhAtI nathI arthAtmuktinA kAraNeAnA sadbhAva strIcAmAM che. jo ema kaho ke, srIyAnA muktisthAna AdinI prasiddhi nathI AthIja enA abhAvathI evuM jaNAya che ke, emane mekSa maLatA nathI. jo strIcaiAmAM muktinA kAraNeAnI avikaLatA hAta te emane mukti maLI zake ane A kAraNAthI emanI muktinA sthAnAnI paNa prasiddhi thAta. paraMtu evuM kAMI nathI jethI evuM spaSTa thAya che ke, emane mukti prApta thatI nathI te Ama uttarAdhyayana sUtra : 4 Page #789 -------------------------------------------------------------------------- ________________ priyadarzinI TIkA a. 36 stromokSanirUpaNam 771 ddhistatraiva muktiriti cettarhi puruSANAmapi muktisthAnAdyaprasiddhiH, idaM puruSANAmeva mokSasthAnam iti viziSya noktaM, kiM tu bhavyA mokSArhA iti pratipAditam tatazca tvanmate puruSANAmapi mokSo na syAditi / " atha strIviSaye muktisAdhakapramANAbhAvena muktikAraNAvaikalyarUpasya hetorasiddhatvamiti cet tarhi tAvat brUhi muktisAdhakapramANAbhAva ityatra kasya pramANasyAbhAvastvayA vivakSitaH ?, kiM pratyakSasya, kiM vA'numAnasya, kiM vA - Agamasyeti / " www tatra yadi pratyakSasyAbhAva iti manyase tarhi vada, kiM svasambandhinaH, kiM vA aisI koI yaha vyApti to hai nahIM ki jina ke mukti sthAnoMkI prasiddhi hai unheM hI mukti prApta huI ho| aisA to zAstroMmeM vizeSarUpase kahA nahIM hai ki yaha puruSoMkA mokSa sthAna hai, kintu aisA hI kahA hai ki bhavya hI mokSake yogya hote haiM ataH muktisthAna AdikI aprasiddhi se jo striyoMko mokSa na mAnA jAve to tumhAre matase puruSoM ko bhI mokSa nahIM honA cAhiye / aba yadi kaho ki strIke viSaya meM muktisAdhaka pramANakA abhAva honese mukti kAraNA'vaikalparUpa hetukI asiddhi hai / so hama tumase yahI pUchate haiM ki kaho kaunase pramANakA abhAva Apako vivakSita hai ? kyA pratyakSakA kiM vA anumAnakA athavA AgamakA ? / yadi kaho ki pratyakSakA abhAva hai so isa para punaH yaha pUchA jAtA hai - ki svasaMbaMdhI pratyakSakA abhAva hai athavA sarva saMbaMdhI pratyakSakA kahevuM e paNa kharAbara nathI. kAraNa ke, evI keAI vyApakatA teA che ja nahIM ke, jenA jenA mukti sthAnAnI prasiddhi che emaneja mukti prApta thayela hAya Avu zAstrAmAM vizeSaNa rUpathI karyAya kahyuM nathI ke, A purUSanu mekSa sthAna che. paraMtu evu ja kahela che ke, bhavyU ja meAkSanA cAgya mane che. AthI muktisthAna AdinI aprasiddhithI jo zriyAnA meAkSa mAnavAmAM na Ave tA tamArA matathI purUSone paNa mekSa na thavA joIe. have jo evu kaho ke, strInA viSayamAM mukti sAdhaka pramANanA abhAva hAvAthI mukti kAraNA vaikalparUpa hetunI asiddhi che. te ame tamane e pUchIe chIe ke, kaheA kayA pramANane abhAva Apane viSakSita che. zuM pratyakSanA, anumAnanA, athavA Agamane ? jo kahA ke, pratyakSanA abhAva che te AnA upara pharIthI evuM pUchavAmAM Ave che ke, svasabaMdhI pratyakSanA abhAva che, athavA sarva sakhaMdhI pratyakSanA uttarAdhyayana sUtra : 4 Page #790 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 772 uttarAdhyayanasUtre sarvasambandhinaH, 1 / yadi svasambandhinastadA kiM bAhyaM yathA vihitapratilekhanAdi rUpaM kAraNavaikalyaM tadviSayasya ?, kiM vA''ntaraM cAritrAdipariNAmarUpaM tadviSayasyeti / ___AdhapakSastava saMmatazcet , nAsau yuktaH, strISvapi yathoktamatilekhanAdeH sarvathA darzanAt / yadi dvitIyaH pakSastadA chadmasthAH puruSeSvapi cAritratAdipariNAma pratyakSatayA na pazyantIti tvanmate puruSasyApi mokSo na syAt / ___ atha sarvasambandhinaH pratyakSasyAbhAva iti tvatsaMmatazcet , so'pyasaMgata eva / tathAhi-asarvajJajanena sakalajanasambandhi pratyakSAtmakaM jJAnaM kvacidapi bhavitumazakyam , tathA sati puruSasyApi mokSo na syAditi / abhAva hai, yadi kaho ki sva saMbandhI pratyakSakA abhAva hai, to isa para bhI yaha prazna hotA hai ki yathAvihita pratilekhanAdirUpa bAhya kAraNako avikalatAko dekhanevAle pratyakSakA abhAva hai athavA antaracAritra Adi pariNAmarUpa kAraNakI avikalatAko dekhanevAle pratyakSakA abhAva hai ? / __yadi isameM prathama pakSa svIkAra kiyA jAya to yaha yukta nahIM hai kyoM ki striyoMmeM bhI yathokta pratilekhanAdi sarvathA dekhe jAte haiN| ve bhI pratilekhanAdika karatI haiN| yadi dvitiyapakSa mAnA jAya to chabhastha prANI puruSoMmeM bhI cAritrAdi pariNAmako pratyakSarUpase nahIM dekha sakate haiM ataH tumhAre matameM puruSoMko bhI mukti nahIM honI caahiye| ___ yadi kaho ki sarvasaMbaMdhI pratyakSakA abhAva hai so aisA kahanA bhI ThIka nahIM hai, kAraNakI asarvajJako aisA jJAna hI nahIM ho sakatA hai ki sarvasaMbaMdhI pratyakSakA abhAva hai| aisA hone para puruSako bhI mokSa nahIM ho sakatA hai| abhAva che? je kaho ke, svasaMbaMdhI pratyakSane abhAva che te AnA upara paNa e prazna thAya che ke, yathAvihita pratilekhanAdirUpa bAhya kAraNanI avikaLatAne jevAvALA pratyakSane abhAva che. athavA antara caritra Adi pariNAmarUpa kAraNanI avikaLatAne jevAvALA pratyakSa abhAva che ? - je AmAM prathama pakSane svikAra karavAmAM Ave te te barobara nathI. kemake, strImAM paNa yukta pratilekhanAdi sarvatha joI zakAya che. e paNa pratilekhanAdika kare che. je bIjA pakSane mAnavAmAM Ave te cha9 prANI parUSomAM paNa cAritrAdi pariNAmane pratyakSa rUpathI joI zakatA nathI. AthI tamArA manathI purUSonI mukita paNa thavI na joIe. je kaho ke, sarva saMbaMdhI pratyakSano abhAva che te evuM kahevuM paNa barobara nathI kAraNa ke, asarvajJane evuM jJAna ja thaI zakatuM nathI ke, sarva saMbaMdhI pratyakSane abhAva che. AvuM thavAthI purUSane paNa mokSa maLI zake nahIM, uttarAdhyayana sUtra :4 Page #791 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 773 priyadarzinI TIkA a0 36 strImokSanirUpaNam athAnumAnasyAbhAvAt pramANAbhAva ityucyate, tarhi anumAnAbhAvasya puruSeSvapi tulyatvena muktikAraNavaikalyaprasaGgaH syAt / atha puruSeSvevAnumAnapramANamasti tathAhi-yadutkApakarSAbhyAM yasyApakarSoMskaSauM, tasyAtyantApakarSe tadatyantotkarSavad dRSTam , yathA'bhrapaTalApagame suuryprkaashH| evaM rAgAdyutkarSApakarSAbhyAmapakarSotkarSavacca cAritrAdikaM bhavati / rAgAderatyantApakarSaH / strISu na bhavatItyatastatra nAsti cAritrotkarSa iti cet , tadasat-puruSejveva rAgAderatyantApakarSoM bhavati, na tu strISu iti niyamo nAsti pratyakSavirodhAt dRzyate hi strISvapi raagaadertyntaapkrssH| yadi kaho ki anumAnakA abhAva honese pramANakA abhAva hai so anumAnakA abhAva puruSoMmeM bhI tulya hai isaliye vahA~ bhI mukti kAraNa vaikalyakA prasaMga prApta hogaa| ___ yadi kaho ki puruSoM meM to anumAna pramANa hai aura vaha isa prakAra hai-jisake utkarSa evaM apakarSameM jisakA apakarSa aura utkarSa dekhA jAtA hai vaha usake atyanta apakarSameM atyanta utkarSavAlA hotA hai| jaise abhrapaTalake apagama hone para sUryaprakAzakA utkarSa hotA dekhA jAtA hai| isI taraha rAgAdikoMke utkarSameM cAritrAdikoMkA apakarSa aura unake apakarSameM unakA utkarSa hotA hai| ataH isa anumAnase puruSoM meM hI rAgAdikoMke apakarSase cAritra Adi guNoMkA utkarSa sAbita hotA hai| striyoM meM nahIM, kyoM ki unameM rAgAdikoMkA atyaMta apakarSa saMbhavita nahIM hotA hai, so aisA kahanA bhI ThIka nahIM, kAraNa ki aisA je kahe ke, anumAnane abhAva hovAthI pramANane abhAva che. te anumAnane abhAva purUSomAM paNa evI ja rIte che AthI tyAM paNa muktinuM kAraNa vikalyane prasaMga prApta thavAne. jo kahe ke, purUSomAM te anumAna pramANa che, ane te A pramANe che. jenA utkarSa ane apakarSamAM jene apakarSa ane utkarSa jovAmAM Ave che te enA atyaMta apakarSamAM atyaMta utkarSavALA hoya che. jema-azvapaTalamAM apagama hovAthI sUrya prakAzane utkarSa thatA jovAmAM Ave che, Aja pramANe rAgAdi konA utkarSamAM cAritrAdikane apakarSa ane tenA apakarSamAM tene utkarSa hoya che. AthI e anumAnathI purUSomAM paNa rAgAdikanA apakarSathI cAritra Adi guNenA utkarSa sAbita thAya che. strImemo nahI kemake emanAmAM rAgAdikane atyaMta apakarSa saMbhavita thato nathI te AvuM kahevuM paNa ThIka nathI kemake. e keI niyama nathI je purUSomAM ja atyaMta rAgAdikane uttarAdhyayana sUtra:4 Page #792 -------------------------------------------------------------------------- ________________ uttarAdhyayanasUtre nApyAgama pramANasyAbhAva iti vAcyaM, tasyeha 'itthI purisasiddhA ya' ityAdinA prastutasyApi sAkSAt stromokSAbhidhAyakatvenArthatastatkAraNAvaikalyasAdhakatvAt / na ceha strIzabdasyAnyArthakatvaM parikalpanIyam , taddhilokarUDhitaH, AgamaparibhASAto vA bhavet / tatra lokarUDhitastAvadanyArthakatvaM na sambhavati, loke hi yasminnarthe yaH zabdo'ndhayavyatirekAbhyAM vAcakatvena dRzyate, sa tasyArthaH, tathA koI niyama nahIM hai jo puruSoM meM hI rAgAdikakA atyanta apakarSa ho tathA striyoMmeM na ho / kyoM ki aisA mAnanA pratyakSase bAdhita hotA hai| pratyakSa pramANa isa bAtakA samarthaka hai ki rAgAdikoMkA atyaMta apakarSa striyoM meM bhI hotA hai isameM Agama pramANakA bhI abhAva nahIM hai, dekho-" itthI purisa siddhA" yaha vAkya svayaM Agama pramANa hai| isa se sAkSAt strIke mokSakI siddhi hotI hai| kyoM ki yaha vAkya striyoM meM arthataH mokSake kAraNoMkI avikalatAko siddha karatA hai| ____ yadi kaho ki yahAM "strI" zabda anyArthaka hai so aisA bhI kathana ThIka nahIM hai kAraNa ki yaha 'strI zabda anyArthaka hai' yaha bAta Apa lokarUDhIse yA AgamakI paribhASAse kahate ho so kaho, yadi lokarUDhIse kahate ho so yaha mAnyatA ApakI ThIka nahIM hai kAraNa ki lokameM to yahI mAnA jAtA hai ki jisa arthameM jo zabda anvaya vyatireka sambandha dvArA saMketita hotA hai vaha zabda usI arthako kahatA hai bhinna AkarSaka thAya tathA kriyAmAM na thAya. kemake, AvuM mAnavuM pratyakSathI bAdhita thAya che. pratyakSa pramANe A vAtanuM samarthaka che ke, rAgAdikene atyaMta apakarSa simAM paNa thAya che. AmAM Agama pramANane paNa abhAva nathI. batAyA-" itthI purisa siddhA" 2pAya svayaM sama pramANa cha. sAthI sAkSAta strInA mekSanI siddhi thAya che. kemake, A vAkaya striyomAM arthataH mokSanA kAraNenI avikaLatAne siddha kare che. je kahe che. ahIM strI zabda anyArthaka che te ema kahevuM paNa ThIka nathI kAraNa ke, A "strI " anyArthaka che. A vAta Apa leka rUDhIthI agara AgamanI paribhASAthI kahe che ke, anya rIte kaho che ? te kaho je lekarUDhIthI hitA ho te ApanI e mAnyatA barobara nathI, kAraNa ke, lekamAM to AvuM ja mAnavAmAM Ave che ke, je arthamAM je zabda anvaya vyatireka saMbaMdha dvArA saMketita hoya che e zabda eja arthane kahe che bIjA ane uttarAdhyayana sUtra:4 Page #793 -------------------------------------------------------------------------- ________________ priyadarzinI TIkA a0 36 strImokSanirUpaNam 775 gavAdi zabdAnAM sAsnAdi viziSTAdayaH / strIzabdasya lokaprasiddhamarthamantareNAnyasya na vAcyatvena loke zAstre vA pratItirasti / ___ nApyAgamaparibhASAto'nyArthatvaM strI zabdasya saMbhavati, kvacidapyAgame hi strIzabdasya paribhASito'rtho nAstIti / yathA-vyAkaraNe " vRddhirAdaic" pA. 1, 1, 1 / " iti vRddhi zabdasyAdaicau dRzyate cAgame'pi lokarUDha evArtha strI zabdaH prayuktaH / ' itthIo jati chahiM ' ityAdau / na ca tatrApyarthAntarakalpanAkartuM zakyeti vAcyam , bAdhakaM viprA tadanupapatteH / arthako nhiiN| strI yaha zabda anvayavyatireka dvArA strIrUpa sAdhya arthameM hI prayukta kiyA gayA milatA hai| ataH strIrUpa padArtha hI isa strI zabdakA vAcya hai| jaise go Adi zabdoMkA vAcya sAsnA (galakaMbala) Adise viziSTa padArtha hotA hai| isa strI zabdakA lokaprasiddha arthake sivAya anya artha hai yaha bAta na to lokameM prasiddha hai aura na Agama meM prasiddha hai| isI taraha AgamakI paribhASAse 'strI zabda anya arthakA vAcaka hai' aisA kahanA ThIka nahIM hai| kAraNa ki kisI bhI AgamameM kahIM para bhI strI zabdakA anya artha kathita nahIM huA hai| jisa prakAra vyAkaraNameM vRddhi zabdakA artha At aica (A ai au) hotA hai / isI prakAra AgamameM bhI lokarUDha hI arthameM strI zabda prayukta huA hai| jaise"itthIo jati charTi" ityAdikI trh| yadi kaho ki hama yahAM bhI anya arthakI kalpanA karaleMge so nahIM. A A zabda anvaya vyatireka dvArA sirUpa sAdhya arthamAM ja prayukta karavAmAM Avela jaNAya che. AthI strIrUpa padArtha ja A strI zabdane vAgyA che. jema ge Adi zabdane vAcya sAsnA (gala kambala) AdithI viziSTa padArtha thAya che. A strI zabdane lekaprasiddha arthanA sivAya bIjo artha che e vAta na te lekamAM prasiddha che athavA na te AgamamAM prasiddha che. A rIte AgamanI paribhASAthI "strI zabda anya arthane vAcaka che" evuM kahevuM ThIka nathI. kAraNa ke, kaI paNa AgamamAM keI paNa jagyAe strI zabdane anya artha kahevAyela nathI. je pramANe vyAkaraNamAM vRddhi zabdano matha mAt aya ( 41, me, mo) thAya che. 2 pramANe mAgamamA 55 als 3DhIthI 4 arthamA zrI 108 prayukta thayeta cha rema-" itthIo jati chaTiM" ityAdi bhA. je kahe ke, ahIM paNa ame bIjA arthanI kalpanA karI lezuM te uttarAdhyayana sUtra:4 Page #794 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 776 uttarAdhyayanasUtre uktaM ca paribhASito na zAstre, manujI zabdo'tha laukiko'dhigataH / asti ca na tatra bAdhA, stronirvANaM tato na kutaH // 1 // aisA kahanA bhI ucita nahIM hai| kAraNa ki yaha bAta bAdhakake binA nahIM bana sakatI hai| kahA bhI hai-"paribhASitona zAstre, mnujiishbdo'thlaukiko'dhigtH| asti ca tatra na bAdhA, strInirvANaM tato na kutH"||1|| tAtparya yaha ki-manujI-zabda arthAt strI zabda pAribhASika nahIM hai, ataH vyAkaraNameM vRddhi zabda ke samAna strI zabda kA koI AgamaparibhASita artha nahIM ho sktaa| rahA lokarUDhipakSa / usameM bhI strI zabdakA lokaprasiddha 'strI' arthase bhinna artha nahIM ho sktaa| kyoM ki aisA artha usI sthalameM hotA hai jahAM ki mukhya artha bAdhita hotA ho| jaise-'gaGgAyAM ghoSaH' yahAM para gaGgAke mukhya arthapravAhameM ghoSakI sthiti asaMbhava hai, isIliye vahA para 'gaGgA' zabdakA artha lakSaNAse tIra hotA hai| usa prakAra yahAM para strI zabdake mukhyArthameM koI bAdhA nahIM hai, isaliye mukhyArthako chor3akara gauNa artha nahIM liyA jA sktaa| taba striyoMko mokSa prAptimeM bAdhA kyA? unheM mokSa kyoM nahIM milegA ? vastutaH ve bhI mokSake adhikAravAlI hai| Ama kahevuM e paNa ucita nathI, kAraNa ke, A vAta bAdhakanA vagara banI zatI nathI. yu 5 cha" paribhASito na zAstre, manujI zabdo'tha laukiko'dhigataH / asti ca na tatra bAdhA, strI nirvANaM tato na kutaH // 1 // tAtparya e che ke-manujI zabda arthAta strI zabda pAribhASika nathI. AthI vyAkaraNamAM vRddhi zabdanA samAna strI zabdane keI Agama paribhASita artha thaI zakato nathI. have rahyo lekarUDhI pakSa. AmAM paNa strI zabdane lokaprasiddha strI" arthathI bIjo artha thaI zakato nathI. kemake, A artha eja sthaLamAM thAya che ke, jyAM mukhya artha bAdhita thatuM hoya. bha- gaMgAyA~ ghoSaH " maDIyA gAnA bhujya patha pravAhamA ghoSanI sthiti asaMbhava che. Aja kAraNe tyAM "gaMgA" zabdano artha lakSaNathI kinAre thAya che e ja rIte ahIM paNa strI zabdanA mukhyArthamAM koI bAdhA nathI. A kAraNe mukhyartha cheDIne gauNa artha laI zakAya nahI. tyAre strIne mokSa prAptimAM bAdhA zAnI ? emane mekSa kema na maLe? vastutaH e paNa mekSanA adhikAravAnI che. uttarAdhyayana sUtra:4 Page #795 -------------------------------------------------------------------------- ________________ priyadazinI TIkA a0 36 strImokSanirUpaNam 777 nanu puruSAbhilASAtmani vedAkhye bhAve strI zabda Agame prayukto dRzyate, iti zAstre'rthAntaradarzanAdanyo'rthastatra kalpanIyaH, iti cet , zRNu, puduSAbhilASarUpo vedaH strIzabdArtha iti tvayA kathaM nizcitam ? kiM strI veda iti zabda zravaNamAtrAdeva so'rthonizcitaH ? kiM vA strItvasya palyazatapRthaktvAvasthAnAbhidhAnAt / ___na tAvat 'strIvedaH' iti zabda zravaNamAtrAt so'rthI nizcetuM zakyate, yapatra strI cAsau vedazca strIveda iti samAnAdhikaraNasamAso bhavet tadA strI zabdasyArthAntare vRttirbhavet / sa ca samAnAdhikaraNasamAsaH kiM bAdhakAbhAvena kalpanIyaH?, kiM vA samAsAntarA saMbhavena ? / __ yadi kaho ki puruSAbhilASAtmaka bhAvavedameM strI zabda AgamameM prayukta huA hai, ataH strI zabdakA yaha bhAvavedarUpa strI artha hama mAnaleMge so aisA kahanA bhI ThIka nahIM hai, kAraNa ki 'strI zabdakA puruSAbhilASarUpa bhAva veda yaha artha hai, yaha bAta Apa kaise nizcita karate haiM ? kyA 'strIveda' isa zabdake zravaNamAtrase hI athavA strItvake palyazata pRthaktva paryanta avasthAnake abhidhAnase ? / yadi prathamapakSa aMgIkAra karo so ThIka nahIM hai kAraNa ki 'strIveda' isa zabdake zravaNamAtrase bhAvavedarUpa strI artha nizcita nahIM hotA hai| hAM yadi "strIcAsau vedaH-strIvedaH" aisA samAnAdhikaraNa samAsa hotA to strI zabdakI anya arthameM vRtti ho sktii| yahAM aisA samAnAdhikaraNa samAsa bAdhakAbhAvase kalpanIya huA hai yA anya samAsake yahAM abhAvase huA hai| yadi kaho ki bAdhakake abhAvase samAnAdhikaraNa je kahe ke, purUSAbhilASAtmaka bhAvavedamAM strI zabda AgamamAM prayukata thayela che. AthI strI zabdane A bhAvavedarUpa strI artha ame mAnI laIza. te Ama kahevuM e paNa ThIka nathI. kAraNa ke, strI zabdane purUSAbhilASarUpa bhAvaveda A artha che e vAta Apa kaI rIte nizcita karI zake che ? zuM "ii veda" A zabdanA zravaNa mAtrathI ja athavA strItvanA patyazata pRthakatva paryata avasthAnanA abhidhAnathI ? je prathama pakSane aMgikAra kare te e ThIka nathI. kAraNa ke, "strIveda" A zabdanA zravaNa mAtrathI bhAvadarUpa strI artha nizcita thatuM nathI. hA je. "strI cAsau vedaH-strIvedaH" mev| samAnAdhi12 sabhAsa hota to zrI zahanI anya arthamAM vRtti thaI zakata. paraMtu ahIM evuM samAnAdhikaraNa samAsa bAdhakAbhAvathI kapanIya thayela che ke, anya samAsanA ahIM abhAvathI thayela che. uttarAdhyayana sUtra : 4 Page #796 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 778 uttarAdhyayanasUtre __ na tAvad bAdhakAmAvena samAnAdhikaraNasamAsaH kalpanIya iti vaktuM yuktam , tatra hi strI zabdasya puruSAbhilASAtmako bhAvaHevArthoM bhavet tatra kiM sa eva sAkSAdarthaH 11, kiM vA tadupalakSitaM zarIram 2 ? / - yadi puruSAbhilASarUpo bhAva eva sAkSAdartha, iti manyase, tadA bahi-ki tadaiva tadbhAvastava saMmataH, kiM bhUtapUrvagatyA vA ?, tatra yadi tadaiva sa puruSAbhilApAtmako bhAvaH strI zabdArthastadA bhavadabhimatapuruSanirvANAvasthAyAmapi vedasaMbhavaH syAt / na caitadAgamaprasiddhamiti, tAdRzArthasvIkAre aagmvirodhH| yadi bhUtapUrvagatyA puruSAbhilASarUpo bhAvaH stro zabdArtha iti saMmatastahi devAsamAsa kalpanIya huA hai so isa samAsameM strI zabdakA artha puruSAbhilASarUpa bhAvaveda hI hogA so yahI artha kyA isakA sAkSAt artha hogA yA isase upalakSita 'zarIra' usakA artha hogaa| yadi kaho ki puruSAmilASarUpa bhAva hI sAkSAt strI zabdakA artha hogA to hama pUchate haiM ki kyA usI samaya yaha bhAva tumheM saMmata hai yA bhUtapUrvagatise yaha bhAva tumheM saMmata hai| yadi kaho strI zabdakA artha usI samaya-usa paryAyameM-hI purUSAbhilASarUpa bhAvaveda haiM aisA hameM saMmata hai-so aisI avasthAmeM Apake abhimata puruSa nirvANameM bhI vedakA saMbhava mAnA jaayegaa| parantu nirvANa avasthAmeM to vedakI saMbhavatA hotI hI nahIM hai yaha bAta AgamameM prasiddha hai ataH strI zabdakA artha bhAvaveda strI mAnanA yaha ThIka nahIM hai| yadi kaho ki bhUtapUrvagatise puruSAbhilASarUpa bhAva, strI zabdakA je kahe ke, bAdhakanA abhAvathI samAnAdhikaraNa samAsa kalpanIya thayela che te A samAsamAM strI zabdane artha purUSAbhilASa rUpa bhAvaha ja thAya te Aja artha zuM Ane sAkSAta artha thAya athavA AthI upalakSita "zarIra ene artha thAya. jo ema kahe ke, purUSAbhilASarUpa bhAva ja sAkSAta strI zabdano artha thAya te ame pUchIe chIe ke, zuM e samaye A bhAva tamane saMmata che athavA bhUtapUrva gatithI A bhAva tamane saMmata che, je kahe ke, strI zabdano artha e samaye e paryAyamAM ja purUSAbhilASarUpa bhAvaveda che. evuM amane saMmata che. te evI avasthAmAM ApanA abhimatathI purUSa nimaNamAM paNa vedane saMbhava mAnave paDaze. paraMtu nirvANa avasthAmAM te vedanI saMbhavatA hotI ja nathI. A vAta AgamamAM prasiddha che. AthI strI zabadano artha bhAvaveda strI mAne e ThIka nathI. ne kahe ke, bhUtapUrva gatithI purUSAbhilASarUpa bhAva, strI zabdane vAgyA uttarAdhyayana sUtra : 4 Page #797 -------------------------------------------------------------------------- ________________ priyadarzinI TIkA a0 36 strImokSanirUpaNam dInAmapi nirvANaprAptisaMbhavaH syAt / tathA ca-" suraNAraesu cattAri hoti " suranArakeSu catvAri bhavanti (guNasthAnAni ) ityaadyaagmvirodhH| teSvapi bhUtapUrvagatyA caturdazaguNasthAnasambhavAt / ___ atha tadupalakSitaM puruSazarIraM strIzabdArtha iti cet , tadA kathaya, puruSAbhilASarUpo bhAvaH puruSazarIropalakSaNatayA yadi vivakSitastatrAsau kiM niyatavRttiH ?, kiM vA aniyatavRttiriti ? / / ___ yadi niyatavRttistadA''gamavirodhaH ?, parivartamAnatayaiva puruSazarIre vedodayasya tatrAbhidhAnAt , niyatavRttitayA anubhavo'pi na bhavati / __ athAniyatavRttizcet , tadaivaM vada-kathamasau tadupalakSaNam ?, athaivaM rUpamapi gRhAdiSu kAkAdyupalakSaNaM dRzyate ityatrApi tathocyate, vAcya hai to aisI sthitimeM devAdikoMke bhI nirvANakI prApti honekA prasaMga AtA hai, jo " suraNAraesu cattAri hoti" arthAt deva aura nArakImeM cAra guNasthAna hote haiM isa Agama vAkyakA virodhaka hotA hai| kAraNa ki bhUtapUrvagatikI apekSAse to deva nArakoMmeM bhI caturdazaguNasthAnoMkI saMbhAvanA hogii| yadi strI zabdakA artha bhAvavedase upalakSita puruSakA zarIra hai aisA kaho to kaho puruSAbhilASarUpa bhAvapuruSa zarIrake upalakSaNapanese yadi vivakSita hai to yaha kyA vahAM niyatavRttivAlA hai ki aniyatavRttivAlA hai| yadi niyatavRttivAlA mAnA jAya to Agamase virodha AtA hai, kyoM ki vartamAnapanese hI puruSazarIrameM vedanAkA udaya AgamameM kahA hai| tathA niyatavRttirUpase to anubhava bhI nahIM hotA hai| che te evI sthitimAM devAdi konA paNa nirvANanI prApti thavAne prasaMga mAva che. "suraNAraesu cattAri hoti" arthAt vasane nAmAMyAra sthAna hoya che. A Agama vAkyane virodha karanAra bane che. kAraNa ke, bhUtapUrva gatinI apekSAthI te deva ane nArakomAM paNa caturdaza guNasthAnanI saMbhAvanA thAya. je strI zabdane artha bhAvavedathI upalakSita purUSanuM zarIra che evuM kaho te kahe purUSAbhilASarUpa bhAva purUSa zarIranA upalakSaNapaNAthI je vivakSita che te zuM tyAM niyatavRttivALA che ke, aniyatavRttivALA che. jo niyatavRttivALA mAnavAmAM Ave te AgamathI virodha Ave che, kema ke, vartamAnapaNathI ja purUSa zarIramAM vedane udaya AgamamAM kahela che, tathA niyatavRttirUpathI te anubhava paNa thatuM nathI. uttarAdhyayana sUtra:4 Page #798 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 780 uttarAdhyayanasUtre ___ evaM sati strIzarIre'pi kadAcit puruSavedasyodayasambhavAt strINAmapi tavamate nirvANApattiH, yathA hi puruSANAM bhAvataH strItvam , evaM strINAmapi bhAvataH puruSatvasambhavo'sti, bhAva eva ca mukhyaM muktikAraNam / tathA ca-yadyapakRSTenApi strotvena puruSANAM nirvANam , evamutkRSTena bhAvapuruSatvena stroNAmapi kuto nirvANaM na syAditi / na ca samAsAntarAsaMbhavena 'strIvedaH' ityatra samAnAdhikaraNasamAsakalpanaM, striyA vedaH strIveda iti SaSThIsamAsasyApi saMbhavAt , na cAsya strIzarIrapuruSAbhilApAtmaka vedayoH sambandhAbhAvenAyuktatvamiti vAcyam , yatastayoH sambandhAbhAvaH kiM bhinnakarmodayarUpatvena, kiM vA puruSavat striyA api striyAM pravRttidarzanena ? / __ yadi yaha vahAM "kauAvAlA jinadattakA ghara hai" isake samAna aniyatavRttivAlA hai aisA kahate ho to strI zarIrameM kabhI2 puruSavedakA udaya saMbhavita hotA hai ataH tumhArematameM bhI strIyoMko nirvANa prApti honekI Apatti AtI hai| jaise puruSoM ke bhAvakI apekSA strItva hai isI taraha strIyoMke bhI bhAvoMkI apekSA puMstva saMbhava hai| tathA muktikA kAraNa mukhyatAse bhAva hI batalAyA gayA hai, ataH jaba apakRSTa bhAva strIpanese yukta puruSoMko nirvANa hotA hai taba strIyoMko bhI utkRSTa bhAvapuruSatvakI apekSAse nirvANa prApta kyoM nahIM ho sakegA ? avazya ho skegaa| tathA samAsAntarake asaMbhava honese "strIveda" yahAM 'samAnAdhikaraNa samAsa huA hai' aisA nahIM mAnanA cAhiye kyoM ki 'striyAvedaH' isa taraha yahAM SaSThI tatpuruSa samAsa bhI bana sakatA hai| je A tyAM "kauAvALuM janadattanuM ghara che. " AnI samAna aniyata vRttivALA che evuM kahetA ho te strI zarIramAM kadI kadI purUSa vegane udaya saMbhavita hoya che. AthI tamArA mata pramANe strIne nirvANa prApti thavAnI Apatti Ave che. jema purUSonA bhAvanI apekSA strItva che. A ja pramANe strImAM paNa bhAvanI apekSA putva saMbhava che. tathA muktinuM kAraNa mukhyatve bhAva ja batAvavAmAM Avela che. AthI jyAre apakRSTa strIpaNAthI yukata purUSone nirvANa thAya che tyAre strIone paNa utkRSTa bhAva purUSatvanI apekSAthI nirvANa kema prApta na thaI zake-avazya prApta thavuM ja joIe. tathA samAsAnArane asaMbhava hovAthI "strIveda" ahIM samAnAdhikaraNa samAsa thaye cha' se na bhAna nase. bha, "striyAvedaH' mA pramANa ahIM SaSThI tapurUSa samAsa paNa banI zake che. uttarAdhyayana sUtra:4 Page #799 -------------------------------------------------------------------------- ________________ priyadarzinI TIkA a0 36 strImokSanirUpaNam 781 na tAvad bhinnakarmodayarUtvena, bhinnakarmodayarUpANAmapi paJcendriyajAtyA - dInAM devagatyAdInAM ca sadA sambandhadarzanAt / nApi puruSavat striyA api striyAM pravRttidarzanena tayoH sambandhAbhAva iti vaktuM yuktam, iyaM pravRttirhi puruSAprAptau svavedodayAdapi sambhavatyeva / uktazca' sA svakavedAt tiryagvadalAbhe mattakAminyAH ' iti / atha strItvasya palyazatapRthaktvAvasthAnAbhidhAnAt puruSAbhilASarUpe vedAkhye bhAve strIzabda Agame prayukta ityapi na vaktuM yuktam, pRthaktvamityanena dvisaMkhyA yadi kaho ki strI zarIra aura puruSAbhilASAtmaka veda, ina donoM kA saMbaMdha nahIM bana sakatA hai isaliye yaha samAsa Ayukta hai so isa para hama yaha pUchate haiM ki inameM paraspara meM sambandhakA abhAva kyoM hai ? kyA ye bhinna 2 karmodayarUpa haiM isaliye ? athavA puruSakI taraha striyoMke bhI striyoM meM pravRtti dekhI jAtI haiM isaliye ? yadi prathama pakSa aMgIkAra kiyA jAve to isase bhinnatA siddha nahIM hotI hai, kyoM ki bhinna karmodayarUpa bhI paMcendriya jAti AdikA tathA devagati AdikA sadA saMbaMdha dekhA jAtA hai| dvitIya pakSa bhI ucita nahIM kAraNa ki trIkI strImeM pravRtti, puruSakI prApti na hone para vedodaya ke kAraNa hI hotI hai| kahA bhI hai- " sA svakavedAt tiryagvadalAbhe mattakAminyA: " arthAt yaha pravRtti strIveda ke udayase puruSakI prApti na hone para tiryacanI meM, toryacanokI taraha kAmonmatta strIkI hotI hai / " strItvakA palyazata pRthaktva jo evuM kaheA ke, strI zarIra ane purUSAbhilASAtmaka veda, A bannene saMbaMdha banI zakatA nathI. A kAraNe e samAsa ayukata che. te AnI sAme ame pUchIe chIe ke, AmAM parasparamAM saMbaMdhane abhAva kema che ? zuM e bhinna bhinna kamahRdayarUpa che A mATe ? athavA purUSanI mAphaka kriyAnI paNa zriyAmAM pravRtti jovAmAM Ave. che A mATe ? je prathama pakSanA aMgikAra karavAmAM Ave te AnAthI bhinnatA siddha thatI nathI. kemake, bhinnaka hRdayarUpa paNa pAMcendriya jAti AdinA tathA devagati AdinA sadAya sabaMdha dekhavAmAM Ave che. bIjo pakSa paNa ucita nathI. kAraNa ke, strInI strImAM pravRtti purUSanI prApti na thavAthI veheohayanA aro thAya che. udhuM pazu che- "sA svakavedAt tiryagvadalAbhe mattakAminyA " arthAt A avRtti strIvedanA udhyathI yu3SanI prApti na thavAthI tiya cayAnImAM, tiya canInI mAphaka kAmAnmatta skrInI uttarAdhyayana sUtra : 4 Page #800 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 782 uttarAdhyayanasUtre mArabhya navasaMkhyAparyantamucyate / natrazatapalyopamaparyantaM strItvajAtyavasthAnaM-strI zarIrajanma bhavatItyarthaH / strIzarIramAptau puruSAbhilASAtmako vedo na hetuH, kiM tu strItvamAptikAraNIbhUta karmodaya eva kAraNam / puruSAbhilAparUpasya vedasya strIsva prAptihetutvAbhAvAt sa strIzabdArtho na bhavitumarhati / tatra palyazatapRthaktvAvasthAneH atrangbandha eva hetutvena vivakSitaH na tu vedAkhyo bhAvaH / sambhavati hi mRtyukAle stryAkAra vicchede'pi tatkAraNakarmodayAvicchedaH, tadavicchedAcca puMstvAdyavyavadhAnena punaH strIzarIragrahaNamiti / taka avasthAna kahA gayA hai, isase yaha patA calatA hai ki puruSakI abhilASArUpa bhAvaveda meM strI zabdakA prayoga AgamameM prayukta huA hai" so aisA kahanA bhI yuktiyukta nahIM hai / dvisaMkhyA se lekara navasaMkhyAtaka pRthaktva kahalAtA hai / isakA tAtparya yaha hai ki nausau palyataka atra jAtimeM- strIke zarIra meM janma hotA hai / puruSAbhilASAtmaka bhAvaveda strI zarIrakI prAptimeM hetu nahIM hai| kintu strItvakI prAptimeM kAraNIbhUta mAyAdi karmakA udaya hI kAraNa hai / puruSAbhilASarUpa veda arrant prApti hetu nahIM hai isaliye vaha strI zabdakA artha nahIM hotA hai| vahAM palyazata pRthaktvataka strIzarIrameM janma lene meM strItvakA anubaMdha hI heturUpase vivakSita huA hai kintu veda nAmakA bhAva nahIM arthAt bhAvaveda nahIM / mRtyuke samaya strIke AkArakA viccheda hone para bhI arrant prAptimeM kAraNI bhUtakarmakA viccheda nahIM hotA hai| isake viccheda nahIM hone ke kAraNa puMstvaAdike avyavadhAna se punaH strIzarIra mAphaka thAya che. ''strItvanuM palyazata prathattva sudhI avasthAna kahevAyela che. AnAthI jANI zakAya che ke, purUSanI abhilASArUpa bhAvavedamAM strI zabdanA prayAga AgamamAM prayukata thayela che'' te| ema kahevuM paNa yuktiyukta nathI. e saMkhyAthI laIne nava sakhyA sudhI pRthaktva kahevAya che. AnuM tAtparya e che ke, nau sau palya sudhI srItva jAtimAM-srInA zarIranA janma thAya che. purUSAbhilASAtmaka bhAvaveda strI zarIranI prAptimAM hetu nathI. A kAraNe e zrI zabdanA artha thatA nathI. tyAM pakSazata pRthakatva sudhI strI zarIrathI janma levAmAM strItvanA anubaMdha ja heturUpathI vivakSita thayela che, paraMtu veda nAmanA bhAva nahIM. arthAt bhAvaveda nahIM mRtyunA samaye strInA AkArane viccheda thavAthI paNa strItvanI prAptimAM kAraNIbhUta karmInA viccheda thatA nathI. uttarAdhyayana sUtra : 4 Page #801 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 783 priyadarzinI TIkA a. 36 stromokSanirUpaNam kiM ca-'maNuyagaIe caudasa guNaThANeNi hoti / ' tathA-'paMcidiesu guNaThANANi huti caudasa / ' tathA-' caudasa tasesu guNaThANANi huMti / ' tathA-' bhavasiddhiyA ya savvaTThANesu hoti / ' ityadi pravacanaM strIzandarahitamapi strInirvANe pramANamasti, strINAmapi puMvanmanuSyagatyAdidharmayogAt / ____ atha sAmAnyaviSayakatvAdidaM pravacanaM strIrUpe viSayavizeSe pramANaM na syAditi cet , zRNu__ yadyetat pravacanaM strIviSayakaM nAstIti vadasi, tarhi kathaya tAvat puruSANAmapi kiM manuSyagativizeSarUpatvaM, paJcendriyavizeSarUpatvaM vA vasavizeSarUpatvaM vA nAsti, astiti? kA hI grahaNa hotA hai| tathA-"maNuyagaIe caudasaguNaThANANi hoti" manuSyagatimeM caudahaguNasthAna hote haiM tathA-"paMciMdiesu guNaThANANi hu~ti caudasa" paJcandriyoMmeM caudaha guNasthAna hote haiM, tathA " caudasa tasesu guNaThANANi huMti" trasoMmeM caudaha guNasthAna hote haiM, tathA-"bhavasiddhiyA ya savaTThANesu hoMti " sabhI sthAnoMmeM bhavasiddhika hote haiM, strI zabda rahita bhI yaha pUrvokta samasta pravacana strI nirvANakA samarthaka hai kyoMki striyoMmeM bhI puruSakI taraha manuSyagati Adi dharmakA sambandha rahatA hai| yadi isa para yoM kahA jAya ki yaha pravacana to sAmAnyarUpase vastukA pratipAdaka hai ataH strIrUpa vizeSakA nahIM hai| suno yadi yaha pravacana strIrUpa vizeSa viSayaka nahIM hai, aisA mAnA jAya ene viccheda na thavAnA kAraNe putva AdinA avyavadhAnathI pharI strI zarI20 prApta thAya che. tathA-" maNuyagaIe caudasaguNa ThANANi hoti" bhanuSya gatimA yaura zuSyasthAna ya che. tathA-" paMciMdiesu guNaThANANi huMti caudasa" pazyandriyAmA yo gusthAna DAya che. tathA-" caudasa tasesu guNaThANANi huMti" somA yauha gusthAna Doya che tathA-" bhavasiddhiyA ya savvadANesu hoti" sapA sthAnamA mapasiddhi thAya che. strI 074 2Dita 5 mA pUrvokata samasta pravacana strI nirvANanuM samarthaka che. kemake, strImAM paNa purUSanI mAphaka manuSyagati Adi dharmane saMbaMdha rahe che. je AnI sAme evuM kahevAmAM Ave ke, A pravacana te sAmAnya rUpathI vastunuM pratipAdaka che. ethI strIrUpa vizeSanuM nathI te sAMbhaLe. je A pravacana svarUpa vizeSa viSayaka nathI evuM mAnavAmAM Ave te utt2||dhyyn sUtra:4 Page #802 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 784 uttarAdhyayanasUtre nAstIti vaktuM na yuktana , teSAM manuSyagativizeSarUpatvAt / atha puruSANAmapi vizeSarUpatA'stIti cet , tathA sati puruSeSvapi kathametat pravacanaM pramANaM ? yathA ca puruSeSu pramANaM, tathA-strISvapi pramANaM syAditi / / ____ atha puruSeSveva taccaritArthamiti strISu tasyApravRttiH kalpanIyA syAditi cenna, evaM sati viparyayakalpanA'pi kiM na syAt , na caivaM tatpravacanasya sAmAnyaviSayakatve aparyAptakamanuSyAdInAM devanArakatirazcAM ca nirvANaprasaGgaH, teSAmetatmavacanavAkyAviSayatvAt , etadaviSayatvaM cApavAdaviSayatvAt / uktaM hito hama pUchate haiM ki puruSoM meM manuSyagatirUpa vizeSatA, paMcendriyarUpavizeSatA athavA sarUpavizeSatA hai yA nahIM ? 'nahIM hai aisA to kahA nahIM jA sakatA hai kAraNa ki unameM manuSyagati AdirUpa vizeSatA hai ho| yadi kaho ki puruSoM meM manuSyagati AdirUpa vizeSatA hai, to puruSoM meM bhI yaha pravacana kaise pramANa hogA ? kyoM ki puruSa bhI vizeSarUpa hI haiN| phira bhI yadi Apa kaheM ki yaha pravacana puruSoM meM pramANa hai, to samAnanyAyase isako striyoMmeM bhI pramANa mAnanA hI caahiye| ___ yadi kaho ki puruSoMmeM hI isa pravacanako caritArthatA hai ataH yaha vahAM hI pramANa mAnA jAyagA, striyoMmeM nahIM, so aise kahane meM pramANa nahIM hai sirpha kahanA mAtra hai| jisa prakAra tuma aisA kahate so hama bhI aisA kaha sakate haiM ki yaha pravacana puruSoMmeM caritArtha nahIM hai striyoM meM hI caritArtha hai| ataH isa pravacanako sAmAnya viSayaka mAnanA caahiye| amo pUchIe chIe ke, purUSomAM manuSyagatirUpa vizeSatA paMcendriyarUpa vize. SatA athavA trasarUpa vizeSatA che ke nahIM ? " nathI " ema te kahI zakAya tema nathI. kAraNa ke, enAmAM manuSyagati Adi rUpa vizeSatA che ja. chatAM paNa je A AgamanuM tyAM pramANa na mAne te purUSomAM paNa Ane pramANa na mAnavuM joIe, kemake, tyAM paNa manuSyagati AdinI vizeSatA vartamAna che ethI je rIte A pravacana purUSomAM pramANa mAnavAmAM Ave che eja pramANe strimAM paNa ene pramANa mAnavuM joIe. je kaho ke, purUSomAM ja A pravacananI caritArthatA che. ethI A tyAM ja pramANa mAnI zakAya. strimAM nahIM te AvuM kahevuM e pramANa nathI paraMtu phakata belavuM mAtra che. je pramANe tame Ama kahe che te ame paNa evuM kahI zakIe ke, A pravacana purUSomAM cAritArtha nathI, striomAM ja cAritArtha che, ethI A pravacanane sAmAnya viSayaka mAnavuM joIe, uttarAdhyayana sUtra:4 Page #803 -------------------------------------------------------------------------- ________________ priyadarzinI TIkA a0 36 strImokSanirUpaNam apavAdaM parihRtya utsargazca pravartate " iti / apavAdazca - "micchAdiTThI apajjattage " / tathA " sura nAraesa hauti cattAri tiriesa jANa paMceca " ityAdirAgamaH | tathA coktam 44 narai santi guNAcaturdazetyAdyapi pramANaM syAt / puMvat strINAM siddhau nAparyAptAvivAdhA // 1 // iti // zaMkA -- yadi isa pravacanako sAmAnya viSayaka mAnA jAve to aparyAtaka manuSyAdikoM meM tathA devanAraka evaM tiryazcoM meM bhI nirvANapada prApta honekA prasaMga mAnanA paDegA / so isa prakArakI zaMkA karanA bhI ThIka nahIM hai / kAraNa ki aparyApta manuSya Adi isa pravacana ke viSaya nahIM haiM / ve to apavAdake viSaya haiN| aura apavAdako chor3a kara utsargakI pravRtti hotI hai| kahA bhI hai "apavAdaM parihRtya, utsargazca pravartate " iti / vaha apavAda "micchAviTThI apajjantage" tathA "sura nArae hoMti cattAri tiriesa jANapaMceva" isa prakAra hai| ina mithyAdRSTi, aparyAptaka, deva, nAraka aura tiryaJcako chor3akara uparokta Agama vAkya caritArtha hotA hai / arthAtinako chor3akara saba manuSyamAtra muktike adhikArI hai / kahA bhI hai" manujAtau santi guNAzcaturdazetyAdyapi pramANaM syAt / puMvat strINAM siddhau nAparyAptAdivadvAdhA // 1 // " iti / u0 99 zakA jo A pravacanane sAmAnya viSayaka mAnavAmA Ave te aparyAtmaka manuSyAkrikomAM tathA daiva, naraka ane ticemAM paNa nirvANupa prApta thavAnA prasaMga mAnavA paDaze. te A prakAranI zaMkA karavI paNa ThIka nathI, kAraNa ke, aparyApta manuSya aAdi A pravacananA viSaya nathI, e te apavAdanA viSaya che ane apavAdane cheDIne ja utsaganI pravRtti thAya che. kahyuM paNa che " apavAI parihRtya utsargazca pravarttate " iti ! ye apavAha micchAdiTThI apajjanttage " tathA - " sura nAraesa hAMti cattAri tiriesu jANapaMceva" mA akSara che. me mithyAdRSTi, aparyApta, dveSa, nAra bhane tiryayane choDIne uparAMta Agama vAkaya citArtha thAya che. arthAt Ane cheDIne saghaLA- manuSya mAtra mukitanA adhikArI che. kahyuM paNa che-- 6: 785 manujAtau santi guNAcaturdaze, tyAdyapi pramANaM syAt puMvat triNAM siddhau nAparyAptAdi vadvAdhA // 1 // " iti / uttarAdhyayana sUtra : 4 Page #804 -------------------------------------------------------------------------- ________________ uttarAdhyayanasUtre tathA cAyaM niSkarSaHmanuSyastrI kAcinnirvANaM prApnoti, avikalatatkAraNavattvAt puruSavat / nirvANasya hi kAraNamavikalaM samyagdarzanAditrayaM, tacca tAsu vidyate eveti pUrvameva proktam / ___ api ca-manuSyastrI kAcid muktyavikalakAraNaviziSTA mokSaM prApnoti, pravrajyAdhikAritvAt puruSavat / na caitadasiddha sAdhanam , " gundhiNI bAlavacchA ya pavAveuM na kappai " iti siddhAntena tAsAM tadadhikAritvapratipAdanAd , vizeSaniSedhasya zeSAbhyanujJAnAntarIyakatvAt / / ___ isa taraha isakA niSkarSa yaha hai-koI2 manuSya strI nirvANako pAtI hai kAraNa ki puruSakI taraha vahAM muktike kAraNoMkI avikalatA rahatI hai| nirvANakA kAraNa avikala samyagdarzanAditraya hai, yaha avikala samyagdarzanAdikoMkA trika unase vidyamAna rahatA hI hai yaha bAta hamane pahile siddha karadI hai| isaliye koI2 manuSya strI muktike kAraNoMkI avikalatAse yukta hone ke kAraNa muktiko prApta karatI hai yaha hamArA kathana sarvathA nirdoSa hai| tathA jisa prakAra pravrajyA grahaNa karaneke adhikArI puruSa hai, usI taraha ve bhI haiM, ataH isase bhI yahI bAta puSTa hotI hai| koI2 manuSya strI pravrajyAkI adhikAriNI hai yaha hamArA kathana asiddha nahIM hai kAraNa ki garbhiNI evaM bAlavatsAko dIkSA denekA niSedha hai ataH jaba inheM dIkSA denekA niSedha hai, to isase yaha jJAta hotA hai ki isake atirikta striyoMko dIkSita honekA adhikAra hai vizeSakA niSedha avaziSTameM saMmatikA poSaka hotA hai| A pramANe Ane niSkarSa A che-koI koI manuSya sI nivaNane kAraNa ke, purUSanI mAphaka tyAM mukitanA kAraNenI avikaLa rahe che. nirvANanuM kAraNa avikaLa samyagadarzanAdi traya che. A avikaLa samyagadarzanAdikanA trika enAmAM vidyamAna rahe ja che. A vAta ame e pahelA siddha kahI dIdhela A kAraNe koI ke manuSya strI muktinA kAraNonI avikalatAthI yukata hovAnA kAraNe mukitane prApta kare che A amAruM kahevuM sarvathA nirdoSa che. tathA je pramANe pravajyA grahaNa karavAnA adhikArI purUSe che. e ja pramANe zio paNa pravajyAnI adhikArInuM che. e amAruM kathana asiddha nathI. kAraNa ke, gaNiI ane nAnA bALakavALI strIne dikSA ApavAno niSedha che. ethI jyAre ene dIkSA devAne niSedha che te AthI e jANI zakAya che ke, AnAthI anya sTine dIkSita thavAne adhikAra che, vizeSane niSedha avaziSTamAM saMmatine poSAka hoya che. uttarAdhyayana sUtra:4 Page #805 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 787 priyadarzinI TIkA a. 36 strImokSanirUpaNam kiMca-strINAmapi tadbhava eva saMsArakSayo bhavati striyo hi uttamadharmasAdhikAH, tatazva kevalajJAnaprAptisambhavastAsAm / sati ca kevale niyamAnmokSa iti / tathA coktam " No khalu itthi ajIvo, Na yAsu abhavvA, Na yAvi daMsaNavirohiNI, No amANusA, No aNAri uppattI, No asaMkhejjA uyA, No aikUramaI, No Na uvasantamohA, No Na suddhAcArA, No asuddha boMdI, No vavasAyavajjiyA, No apuvvakaraNavirohiNI, No NavaguNaTThANa rahiyA, kahaM na uttamadhammasAhigatti / " ___ chAyA-na khalu strI ajIvaH, na cAsu abhavyA, na cApi darzanavirodhinI, no amAnuSI, no anAryotpattiH, no asaMkhyeyAyuSkA, no ati krUramatiH, no na tathA-striyoMkA bhI tadbhavameM hI saMsArakA kSaya ho jAtA hai| kyoM ki-ve bhI uttama dharmakI sAdhana karanevAlI hotI hai| isaliye isase unameM kevalajJAnako utpatti hotI hai| kevalajJAnake hone para niyamase muktikA lAbha hotA hI hai| kahA bhI hai___ "No khalu itthI ajIvo, Na yAsu abhavvANa yAvi daMsaNa virohiNI, No amANusA No aNAri uppattI, No asaMkhejjAuyA, No aikUramaI, No Na uvasaMtamohA, No Na suddhAcArA, No asuddhaboMdI, No vavasAyavajjiyA, No apuvvakaraNavirohiNI, No NavaguNaTThANarahiyA, kahaM na uttamadhammasAhigatti" chAyA-na khalu strI ajIvaH, na cAsu abhavyA na cApi darzana virodhinI, no amAnuSI, na anAryotpattiH, no asaMkhyeyAyuSkA, no tathA- sTine paNa e bhavamAM ja saMsArane kSaya thaI jAya che. kemake, te paNa uttama dharmanuM sAdhana karavAvALI hoya che. A kAraNe enAmAM paNa kevaLajJAnanI utpatti thAya che kevaLajJAna thavAthI niyamathI muktine lAbha thAya che. kahyuM paNa che" No khalu itthi ajIvo, Na yAsu abhavyA Na yAvi dasaNa virohiNI, No amANusA No aNAri uppatti, No asaMkhejjA uyA, No aikUramai, No Na uvasaMtamohA, No Na suddhAcArA, No asuddha boMdI, No vavasAya, vajjiyA, No apuvvakaraNavirohiNI, No NavaguNaTThANarahiyA, kahaM na uttamadhammasAhigatti" chAyA-na khalu strI ajIvaH, na cAsu abhavyA na cApi darzana virodhinI, no amAnuSI, na anAryotpattiH no asaMkhyeyAyuSkA, no atikrUramatiH, no na uttarAdhyayana sUtra:4 Page #806 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 788 uttarAdhyayanasUtre upazAntamAhA, no na zuddhAcArA, no azuddhazarIrA, no vyavasAyavajitA, no apUrvakaraNavirodhinI, no navaguNasthAnarahitA, kathaM na uttmdhrmsaadhketi| . vyAkhyA strI khalu na ajIvaH kiM tu jIva eva jIvasya cottamadharmasAdhakatvena saha virodho nAsti tathaiva loke drshnaaditibhaavH|| nanu sarvo'pi jIva uttamadharmasAdhako na bhavati, abhavyajIvAnAmuttamadharmasAdhakalAbhAvAdataAha -'Na yAsu abhavvA' iti / na cAsu abhavyeti / yadyapi strISu kAcidabhavyA, tathApi sarvaivA'bhavyA na bhavati, saMsAra nirveda-nirbAdha dharmAdeSa zuzrUSAdidarzanAditi bhAvaH / / atikraramatiH, no na upazAntamohA, no na zuddhAcArA, no azuddhazarIrA, no vyavasAyavarjitA, no apUrvakaraNavirodhinI, no navaguNasthAnarahitA kathaM na uttmdhrmsaadhiketi| tAtparya-isakA isa prakAra hai-strI ajIva nahIM hai kintu jIva hI haiN| ataH usakA uttamadharmasAdhana karane ke sAtha koI virodha nahIM hai| lokameM bhI isI tarahase dekhA jAtA hai| zaMkA-jIvamAtrako yadi uttamadharmasAdhaka mAnA jAya to phira abhavyoMko bhI jIva honese uttamadharmakA sAdhaka mAnanA pdd'egaa| paraMtu unameM to uttamadharmasAdhakatA mAnI nahIM jAtI haiN| isa prakArakI AzaMkAkI nivRttike liye sUtrakAra kahate hai ki abhavya nahIM hai| yadyapi striyoMmeM bhI kitanIka striyAM abhavya hotI hai tathApi sarva abhavya hI hai aisI bAta nahIM hai| saMsArase nirveda, dharmase adveSa tathA zuzrUSA Adi guNa unameM dekhe jAte haiM bhavya hone para bhI ye samyagdarzana upazAntamohA, no na zuddhAcArA, no azuddhazarIrA, no vyavasAyavarjitA, no apUrvakaraNavirodhinI, no navaguNasthAnarahitA kathaM na uttamadharmasAdhiketi / tAtparya AnuM A pramANe che-strI ajIva nathI, paraMtu jIva ja che. AthI ene uttama dharma sAdhana karavAnI sAme keI virodha nathI. lokomAM paNa Aja pramANe jovAmAM Ave che. zaMkA-jIva mAtrane je uttama dharmanA sAdhaka mAnavAmAM Ave te pachI Abhane paNa jIva hovAthI uttama dharmanA sAdhaka mAnavA paDe. paraMtu emanAmAM te uttama dharmanI sAdhakatA mAnI zakAtI nathI. A prakAranI AzaMkAnI nivRttinA mATe sUtrakAra kahe che ke-abhavya nathI paNa strImAM paNa keTalIka strI abhavya hoya che tathApi badhI abhavya hoya che evI vAta nathI. saMsArathI nirveda, dharmathI adveSa tathA suzruSA vagere guNe temanAmAM uttarAdhyayana sUtra : 4 Page #807 -------------------------------------------------------------------------- ________________ priyadarzinI TIkA a0 36 strImokSanirUpaNam bhavyo'pi kazcid darzanavirodhI yo na setsyati, tannirAsArthamAha-'Na yAvi daMsaNavirohiNI' iti / 'na cApi darzanavirodhinI' iti / darzanamiha samyagdarzanaM-tattvArthazraddhAnarUpaM parigRhyate, na khalu tadvirodhinI, AstikyAdi darzanAditi bhAvaH / ___ nanvamAnuSyapi darzanAvirodhinI, sA tu nirvANAya no kalpate, tasmAdAha'No amANusA' iti / 'no amAnuSI' iti| manuSyajAtau bhavA mAnuSI, tatra viziSTakaracaraNorugrIvAdyavayavasaMnivezadarzanAditi bhAvaH / nanu mAnuSyapi anAryotpannAniSTA tadapanodAthamAha-" No aNAri uppatti" iti / 'no anAryotpattiH ' anAryeSu-anAryakuleSu, utpattiryasyAH sA tathAvidhA nAstIti / ___ nanvAryakulotpannA'pyasaMkhyeyAyuSkA na bhavati nirvANayogyetyata AhakI virodhinI nahIM hotI hai| kitaneka prANI to aise hote haiM jo bhavya hone para bhI samyagdarzanase virodha rakhate haiM parantu ye aisI nahIM hai / kyoM ki inameM Astikya Adi guNa dekhe jAte haiN| manuSya jAtimeM ye utpanna hotI haiN| kyoM ki inameM manuSya jAtikI racanAke anusAra viziSTa-kara, caraNa, uru, evaM grIvA Adi avayavoMkI racanA dekhI jAtI hai| "amAnuSI" ye nahIM haiM arthAt manuSya haiM, "no anAryotpattiH" kitanIka mAnuSI bhI hotI haiM parantu yadi ve anAryA hai to nirvANake yogya nahIM mAnI jAtI haiM ataH ye anArya kuloMmeM utpanna nahIM huI haiM kintu Aryakulodbhava haiN| isI taraha "no asaMkhyeyAyuSkA" ye Aryakulotpanna hone para bhI asaMkhyAta varSakI AyuvAlI nahIM haiN| kyoM ki dekhAya che. bhavya hovA chatAM paNa e samyagradarzananI vidhinI hotI nathI. keTalAka prANI te evA evA hoya che ke, bhavya hovA chatAM paNa samyagu. darzanathI virodha rAkhe che. paraMtu e evI nathI. kemake, enAmAM AstikatA Adi guNo jovAmAM Ave che. manuSya jAtimAM e utpanna thAya che. kema ke, enAmAM manuSya jAtinI racanA anusAra viziSTa evA hAtha, paga, chAtI. Doka vagere avayanI racanA jovAmAM Ave che, "amAnuSI e nathI, paraMtu bhanuSya che. "no anAryotpattiH " mI bhAnuSI pAya che. 52neta anAryA hoya te paNa nirvANane yogya manAtI nathI. AthI e anArya kuLamAM utpanna thayela nathI paraMtu AryakuLamAM utpanna thayela che. A pramANe " no asaMkhyeyAyuSkA ' me mAmai Surna ho| chatai 5 madhya uttarAdhyayana sUtra:4 Page #808 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 790 uttarAdhyayanasUtre " No saMkhejjAuyA" iti / no asaMkhyeyAyuSkA' iti yA tu asaMkhyeyAyuSkA yugalajanmA na bhavati, kiM tu saMkhyeyAyuSkA tathAvidhA nirvANayogyA bhavatyeveti bhaavH| nanu saMkhyeyAyuSkA'pi krUramati nAdhikAriNI nirvANasyeti tannirAkaraNArtha: mAha-" No aikUramaI " iti"| 'no ati krUramatiH' iti / ati krUramati na bhavati, saptamanarakAyurnibandhanaraudradhyAnAbhAvAt / nanu tadvat prakRSTa zubhadhyAnAbhAvo'pi na syAttasyA iti cet, na, tena tasya pratibandhAbhAvAt / / ___ akrUramatirapi yA ratilAlasA sA na bhavati nirvANayogyetyata Aha-'No asaMkhyAta varSakI AyuvAle bhoga bhUmiyA jIva hote haiM ve mokSake adhikArI nahIM hote haiN| ye saMkhyAta varSakI AyuvAlI haiM, ataH nirvANa yogya haiN| saMkhyAta varSakI AyuvAlI bhI kitanIka ati krUramativAlI striyAM nirvANako adhikAriNI nahIM hotI haiM ataH isa doSako dUra karaneke liye aisA kahA hai ki ye atikrUramativAlI nahIM haiN| isaliye ye saptamanarakakI Ayuke baMdhake kAraNabhUta raudradhyAnase rahita hotI haiN| jisa taraha inameM saptama narakakI Ayuke baMdhake kAraNabhUta raudradhyAnakA abhAva hai usI taraha inameM prakRSTa zubhadhyAnakA bhI abhAva mAnanA cAhiye so yaha bAta nahIM hai, kAraNa azubha raudradhyAnake sAtha isakA koI avinAbhAva saMbaMdharUpa pratibaMdha, nahIM hai| usa dhyAnake abhAvameM bhI prakRSTa zubhadhyAna ho sakatA hai| "no na upazAntamohA" kitanIka striyAM ati krUramativAlI nahIM bhI hotI haiM parantu unameM ratikI lAlasA varSanI AyuvALI nathI hotI. kema ke, asaMkhyAta varSanI AyuvALA bhoga bhUmiyAjIva hoya che, paraMtu te mokSanA adhikArI hotA nathI. e saMkhyAta varSanI AcavALI che. AthI nirvANane yogya che. saMkhyAtavarSanI AyavALI paNa keTalIka ati krara buddhivALI sviye nirvANanI adhikAriNI banatI nathI AthI A deSane dUra karavA mATe evuM kahyuM che ke, e atikra buddhivALI nathI A kAraNe e sAtamA narakanA AyunA baMdhanA kAraNabhUta raudradhyAnathI rahita hoya che, je rIte enAmAM sAtamAM narakanI AyunA baMdhananA kAraNabhUta raudradhyAnane abhAva che eja rIte enAmAM prakRSTa zubhadhyAnane paNa abhAva mAnave joIe te e vAta nathI. kAraNa azubha rodranI sAthe ene kaI avinAbhAva saMbaMdharUpa pratibaMdha nathI, e dhyAnanA abhAvamAM paNa prakRSTa zala dhyAna yaza cha. " no na upazAntamohA" TakSI strIyo mati 2 mativALI na paNa hoya. paraMtu enAmAM ratinI lAlasA rahe che. AthI AvI uttarAdhyayana sUtra : 4 Page #809 -------------------------------------------------------------------------- ________________ priyadarzinI TIkA a0 36 strImokSanirUpaNam Na upasantamohA' iti / 'no na upazAnta mohA ' iti / kAcidupazAntamohAspi sambhavati, tathA darzanAditi bhAvaH / upazAntamohA'pi yA khalvazuddhAcArA garhitA, sA na bhavati nirvANayogyetyata Aha- No Na suddhAcArA " iti / 'no na zuddhAcArA ' iti / kAcit zuddhAcArA'pi bhavati, atIcAravarjanena zuddhAcAradarzanAditi bhAvaH / 66 zuddhAcArAspi kAcidazuddhabondi ne nirvANAdhikAriNItyata Aha" No asuddhaboMdI " iti / "no azuddhabondi: ' iti / yA vajrarSabhanArAca saMhanana rahitA sA azuddhabondi:- azuddhazarIrA sA na bhavati mokSayogyA sarvaiva tathAvidhA na bhavati ityarthaH / kAcit zuddhazarIrA'pi bhavatIti mAvaH / zuddharahatI hai - ataH aisI strIyAM nirvANayogya nahIM mAnI gaI haiM so isa bAdhAkI nivRttike liye sUtrakAra kahate haiM ki ye vivakSita striyAM ati krUramativAlI hone para bhI upazAMta mohavAlI haiM / inakI ratilAlasA - rUpa mohapariNati upazAnta ho cukI hai / "no na zuddhAcArA" kitanIka striyAM aisI bhI hotI haiM jo upazAMta moha pariNati viziSTa hone para bhI azuddha AcAravAlI hotI hai, parantu jinheM mukti prApta karanI hai ve zuddha AcAra viziSTa nahIM hotI haiM yaha bAta nahIM hai 'api tu zuddhAcAra viziSTa hI hotI haiN| kyoM ki ye apane AcArameM doSoM ko nahIM lagane detI haiM tathA lagane para unakI zuddhi karatI haiM / "no azuddha zarIrAH" zuddhAcAra viziSTa hone para bhI kitanIka striyAM zarIra se azuddha rahA karatI haiM ataH ve nirvANaprAptikI adhikAriNI nahIM hotI hai so isa zaMkA samAdhAna nimitta sUtrakAra kahate haiM ki yaha ekAnta niyama nahIM strIcAne nirvANu ceAgya mAnavAmAM Avela nathI. te A badhAnAM nivRttinA mATe sUtrakAra kahe che ke, e vivikSita srIyAmAM atikramativALI hovA chatAM paNa upazAMta mAhavALI che emanI ratilAlasArUpa mehariti upazAMta thai thuprai che, "no na zuddhAcArA" DeMTalI striyeo bhevI pazu hoya che haiM, ne upazAMta mAha pariNita haiAvA chatAM paNa azuddha AcAravALI hoya che. paraMtu jene mukti prApta karavI che te zuddha AcAravALI nathI hotI evI vAta nathI. paraMtu zuddha AcArathI viziSTa ja hoya che, kema ke e peAtAnA mAcAramAM doSane lAgavA detI nathI tathA lAgavAthI paNa enI zuddhi kare che. " ro azuddha zarIrA " zuddha mAyAra viziSTa hovA chatAM pazu DeMTalI khiiye| zarIrathI azuddha rahyA kare che. AthI te nirvANa prAptinI adhikAriNi thatI nathI. te A zaMkAnA samAdhAna nimitta sUtrakAra kahe che ke, AvA ekAnta niyama uttarAdhyayana sUtra : 4 791 Page #810 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 792 uttarAdhyayanasUtre bondirapi vyavasAyavarjitA ninditaiveti tannirAkaraNArthamAha-"No vavasAya. vajjiyA" iti| no vyavasAyavarjitA / zAstroktArthe zraddhAlatayA kAcit paralokavyavasAyanI bhavati, paralokArtha tatpravRttidarzanAditi bhAvaH / nanu kAcid vyavasAyasahitA'pi apUrvakaraNavirodhinyeva dRzyate, tannirAkaraNArthamAha-"jo apuvakaraNavirohiNI" iti / 'no apUrvakaraNavirodhinI' iti strIjAtAvapyapUrvakaraNasambhavasya pratipAditatvAt / hai, kitanIka striyAM aisI bhI hotI haiM ki jo zuddha AcArasaMpanna hone para bhI zarIrase azuddha nahIM bhI rahatI haiN| jinake vajrarSabha nArAca saMhanana nahIM hotA hai ve hI azuddha zarIra hotI haiM aura mokSa prAptike yogya nahIM hotI haiM / samasta striyAM aisI hI hotI haiM so bAta nahIM hai kitanIka zuddha zarIravAlI bhI hotI haiN| "no vyavasAyavarjitA" zuddhazarIra hone para bhI kitanIka nAriyAM vyavasAyase varjita hotI haiM arthAt nindita hotI haiM so yaha bhI niyama nahIM bana sakatA kAraNa ki zastrokta arthameM zraddhAlu honeke kAraNa kitanIka striyAM paraloka sudhAranemeM vyavasAyase vihIna nahIM bhI hotI haiM / isaliye unakI pravRtti' paraloka ke nimitta dekhI jAtI haiM / 'no apUrvakaraNavirodhinI' vyavasAya sahita hone para bhI kitanIka striyAM aisI bhI hotI haiM jo apUrvakaraNakI virodhinI hotI haiM so yaha bAta bhI ekAntataH mAnya nahIM ho sakatI; kAraNa ki kitanIka striyAM aisI bhI to hotI hai jo apUrvakaraNakI virodhinI nahIM bhI hotI haiN| kyoM ki strI jAtimeM bhI apUrvakaraNakA nathI. keTalIka strI evI paNa hoya che ke, je zuddha AcAra saMpanna hevA chatAM paNa zarIrathI azuddha rahetI nathI. jenuM vajIrSabha nArAca saMhanana hotuM nathI eja azuddha zarIravALI hoya che. ane mokSa prAptinA yogya hotI nathI. badhI strIo AvI hoya che evI vAta nathI. keTalIka strIo zuddha zarIravANI 55 DAya che. "no vyayasAyavarjitA"zuddha zarI2 ddaa| chadi paNa keTalIka strI vyavasAyathI vajIta hoya che, arthAt niMdita hoya che. te A paNa niyama nathI banI zakatA. kAraNa ke, zAstrokata arthamAM zraddhALa hovAnA kAraNathI keTalIka strI paraleka sudhAravAmAM vyavasAyathI vihIna banI nathI. ||nne samAnI pravRtti parasAnA nimitta mATenI napAmA pAva cha. "no apUrva karaNavirodhinI" vyavasAyI ddaa| chatai geeii strIyo sevA paNa hoya che, je apUrva karaNanI vidhinI nathI hotI. te A vAta paNa ekAntataH mAnya nathI thaI zakatI kAraNa ke, keTalIka strIe evI paNa hoya uttarAdhyayana sUtra:4 Page #811 -------------------------------------------------------------------------- ________________ priyadarzinI TIkA a0 36 strImokSanirUpaNam 793 navapUrvakaraNavatyapi navaguNasthAnarahitA nirvANayogyA na syAdityata Aha" No NavaguNadvANarahiyA " iti / 'no navaguNasthAnarahitA ' iti / SaSThaguNa sthAnamAdAya caturdazaguNasthAnaparyantAni navasaMkhyakAni guNasthAnAni, tadrarahitAH sarvAstriyo na bhavanti, kAcit navaguNasthAnayuktApi bhavati ityarthaH / yata evaM bhUtA sA, ataH ' kathaM nottamadharmasAdhikA' iti uttamadharmasAdhike vetyarthaH / ayaM bhAvaH- tattatkAlApekSayA puruSavad etAvadguNasaMyamasamanvitaivottamadharmasAdhikA, tathA ceyaM kevalasAdhikA bhavati / sati ca kevale niyamAnmokSa iti / strImokSasamarthanam // 50 // saMbhava pratipAdita huA hai ataH ye apUrvakaraNakI virodhinI nahIM hotI haiM / " no navaguNasthAnarahitA" isI taraha apUrvakaraNa guNasthAnavAlI hokara bhI kitanIka nau guNasthAnavAlI nahIM bhI hotI hai so isa AzaMkAkI nivRttike liye sUtrakAra kahate haiM ki yaha bAta bhI ekAntataH niyamita nahIM hai / kAraNa ki chaThaveM guNasthAna se lekara nau guNasthAnataka- arthAt caudaha guNasthAnataka-sAtavAM, AThavIM, nauvAM, dasavAM, gyArahavAM, bArahavAM, terahavAM evaM caudahavAM ye nau guNasthAna bhI striyoMmeM hote haiM - ina nau guNasthAnoMse ve rahita nahIM hotI hai / arthAt kitanIka striyAM navaguNasthAna yukta bhI hotI haiM / jaba ye striyAM isa taraha kI hotI haiM to phira ye uttama dharmakI sAdhikA kyoM nahIM ho sakatI haiN| sArAMza isakA yaha hai- tatatkAlakI apekSAse puruSakI taraha itane guNa che je apUva karaNanI virAdhinI nathI hAtI kemake strIjAtImAM paNa apUrNAMkaraNanA saMbhava pratipAhita thayesa che. sAthI te apUrva 42NunI virodhinIthatI nathI. "no navaguNasthAna rahitA" mA pramANe apUrva 12 gugusthAnavANI hovA chatAM yazu DeMTalI navaguNu sthAnavALI hatI nathI. te A Aza'kAnI nivRttine mATe sUtrakAra kahe che ke, A vAta paNa ekAntataH niyamita nathI. kAraNa ke, chaThThA guNasthAnathI laIne natraguNasthAna sudhI arthAt cauDha guNasthAna sudhI sAtamuM, AThamuM, navamuM, dasamuM, agyAramuM, khAnuM, teramuM, caudamuM A nava guNasthAna paNa strIomAM hAya che. A navaguNusthAnathI e rahita hotI nathI. arthAt keTalIka strIyA nava guNasthAnathI yukta paNa hoya che. jyAre e strIcA A pramANenI hoya che. te pachI e uttama dharmanI sAdhikA kema na thaI zake. sArAMza AnA e che ke, tattatkALanI apekSAthI purUSanI mAphaka eTalA guNu ane sayamathI u0 100 uttarAdhyayana sUtra : 4 Page #812 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 794 mUlam - ukkoso garhaNAe the, jahannamajjemAI ye / uttarAdhyayanasUtre u chAyA - utkRSTAvagAhanAyAM ca jaghanyamadhyamAyAM ca / Urdhvam adhazca tiryak, samudre jale ca // 51 // 1 TIkA - sampati siddhAnevA'vagAhanAtaH kSetratazva kathayati - ' ukkosogAhaNAe ' ityAdi / ca punaH, utkRSTA'vagAhanAyAM = utkRSTA - sarvamahatI avagAhante tiSThanti jIvA yasyAM ityavagAhanA, zarIram, utkRSTA cAsau avagAhanA ca utkRSTA'vagAhanA-paJcadhanuHzata pramANA tasyAM siddhAH / ca punaH jaghanyamadhyamAyAM = avagAhanAyAmiti zeSaH / tatra jaghanyA'vagAhanAyAM = : dvihastamAnazarIrarUpAyAM siddhAH madhyamAvagAhanAyAM ca uktarUpotkRSTajaghanyA'vagAhanA'ntarAlavarttinyAM ca aura saMyama se samanvita strI uttama dharmakI sAdhikA hotI hai / jaba yaha uttamadharmakI sAdhikA hotI hai to kevalajJAnako prApta karatI hai aura kevalajJAnake hone para niyatase mokSa isako prApta ho jAtA hai| isa taraha yahAM taka strImuktikA samarthana kiyA gayA hai // 50 // aba avagAhanA aura kSetrakI apekSA siddhoMkA pratipAdana karate haiManvayArtha - (ukoso gAhaNAe - utkRSTAvagAhanAyAm ) sabase baDe zarIrakA nAma utkRSTa avagAhanA hai / yaha pAMcasau dhanuSa pramANa hotI hai / isa avagAhanAse jo siddha hue haiM ve utkRSTa avagAhanAsiddha haiM / ( jahannamajjamAi ya gAhaNAe - jaghanya madhyamAyAM ca avagAhanAyAm ) do hAtha pramANazarIra jaghanya avagAhanA hai / isa avagAhanAse jo siddha hue haiM ve jaghanyAvagAhanA siddha haiM / ina donoMke bIcakI jo avagAhanA hai, samanvIta strI paNa uttama dharmanI sAdhikA hoya che. jyAre e uttama dhamanI sAdhikA ane che teA kevaLajJAnane prApta kare che. ane ketraLajJAna prApta thatAM niyamathI meAkSa ane prApta thaI jAya che, A pramANe ahI' strI mukitanuM samarthana ravAmAM Ave che. // 50 // ahe ye tiriya, samuhaMmi jalaMmi yaM // 51 // have avagAhanA ane kSetranI apekSA siddhonuM pratipAdana kare che-- manvayArtha - ukkoso gAhaNAe - utkRSTAvagAhanAyAm sauthI bhoTA zarIratu nAma utkRSTa avagAhanA che. te pAMcase dhanuSa pramANu heAya che. A avagAhanAthI ne siddha thayesa che te utsRSTa avagAhanA siddha che. jahannamajjamAiya gAhaNAe - jaghanya madhyamAyAM ca avagAhanAyAm me hAtha pramANu zarIra 4dhanya avagAhanA che. A avagAhanAthI je siddha thayela che te jaghanya avagAhanA siddha che. A uttarAdhyayana sUtra : 4 Page #813 -------------------------------------------------------------------------- ________________ priyadarzinI TIkA a. 36 siddhasvarUpanirUpaNam siddhAH, evam-Urdhvam-urvvaloke merucUlikA'dau siddhAH, tatrA'pi hi cAraNazramaNAdInAM muktyavAptiH sambhavati, ca=punaH, adhaH adho loke-adho laukikagrAmarUpe siddhAH / ca-punaH, tiryak = arddhatRtIyadvIpasamudrA'tmake tiryagloke siddhaaH| tatrA'pi kecit samudre siddhAH / ca-punaH, jale nadyA'di sambandhini jale ca siddhAH, upalakSaNatvAd bhUmauM parvatAdiSu ca siddhAH, atRtIyadvIpasamudreSu hi na kvacinmuktyavApti niSedha iti // 51 // vaha madhyama avagAhanA hai| isa avagAhanAmeM jo siddha hue haiM ve madhyamAvagAhanAsiddha haiN| isI taraha ( uDDhaM ahe ya tiriyaM samudaM jalaMmiUrdhvam adhazca tiryaka samudre jale ca) jo merucUlikA AdimeM siddha hue haiM ve urdhvasiddha haiN| merucUlikA Adise caraNa RdvidhArI muniyoMko muktikI prApti saMbhavita hai| ataH inheM urdhvasiddha jAnanA caahiye| adholoka prasiddha jo grAma Adi haiM unameM jinheM mukti prApta hotI hai ve adhaHsiddha haiN| arddhatRtIya-DhAIdvIpasamudrAtmaka tirachAlokameM jo siddha hote haiM ve tiryagrasiddha haiN| inameM kitaneka samudra meM mukti prApta karate haiM ve samudrasiddha kahe jAte haiM, kitaneka nadI Adike jalameM mukti prApta karate haiM ve jalasiddha kahalAte haiN| isI taraha bhUmisiddha parvatasiddha jAnanA caahiye| isa arddhatRtIya dvIpasamudrAtmaka tiryagloka meM aisA koIsA bhI sthAna nahIM hai jahAMse muktipAnekA niSedha ho // 51 // banenA vaccenI je avagAhanA che te madhyama avagAhanA che. A avagAhanaam siddha thayA che te madhyama mAnA siddha che, uDDhe Ahe ya tiriyaM samuiDhaM jalammi-urdhvam adhazca tiryak samudre jale ca 2pramANe 2 3 yuuti| AdithI cAraNa RddhidhArI muniyAne mukitanI prApti saMbhavita che. AthI emane urdhvasiddha jANavA joIe. adhelaka prasiddha je grAma Adi che temAM jene mukti prApta thAya che te adha:siddha che. aDhIdvipa samudrAtmaka tirachAlekamAM je siddha thAya che te tiryam siddha che AmAMnA keTalAka samudramAM mukita prApta che e samudrasiddha kahevAya che keTalAka nadI AdinA jaLamAM mukita prApta kare che te jaLasiddha kahevAya che. Aja pramANe bhUmisiddha parvatasiddha jANavA joIe. A ardha tRtIyadvipa samudrAtmaka tiryagna lekamAM evuM keI paNa sthAna nathI ke jyAM mukita pAmavAne niSedha hoya. . pa . uttarAdhyayana sUtra:4 Page #814 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 796 uttarAdhyayanasUtre strIpuruSAdayo'nekavidhAH siddhAbhavantItyuktam , tatrApi kva kiyantaH sidhyantItyAzaGkayAhamUlam-desa ya napuMsaeMsu, vasiM itirthayAsu ya / purisesu ya arddhasayaM, samae~ NegeNa sijhai // 52 // caMttAri ye gihiliMge, annaliMge dasaivaM the / saliMgeNa ahasaMyaM, samaie NegeNa sijhai // 53 // ukkoso gAhaNAe ya, sijhati jurgavaM duve / caMttAri jahannAe~, maijjhe aThThattaraM saMyaM // 54 // cauruDDaloeM ye ve saMmudde, taojaile vIsa bhaihe taiheva yeN| sayaMce aThuttaraM tiriyloe,smeennegnn sijhaMti dhuvN||55|| chAyA-daza ca napuMsakeSu, viMzatiH strISu ca / / puruSeSu cA'STazatam , samayena ekena sidhyanti // 52 // catvArazca gRhiliGge, anyaliGge dazaiva ca / / svaliGgena cA'STazatam , samaye naikena sidhyanti // 53 // utkRSTA'vagAhanAyAM ca, sidhyataH yugapat dvau / catvAraH jaghanyAyAM madhye aSTottaraM zatam // 54 // catvAraH, Urdhvaloke ca dvau samudre, trayojale viMzatiH adhastathaiva ca / zatazcASTottaraM tiryagloke, samaye naikena sidhyanti dhruvam // 55 // TIkA-'dasa ya napuMsaesu' ityAdi / napuMsakeSu daza-dazasaMkhyakAH, ekena samayena-ekasmin samaye, avibhAgakA strI puruSa Adi aneka prakAra ke jIva siddha hote haiM, ataH siddhoM meM bhI aneka prakAratA AtI hai| isaliye aba sUtrakAra 'kahAM kisa liGgase kitane siddha hote haiM ' isa bAtako kahate haiM 'dasa ya' ityAdi / ___ anvayArtha-(egeNa samayeNa-ekena samayena) eka samayameM (napuMsaesu strI purUSa Adi aneka prakAranA jIva siddha thAya che. AthI siddhomAM paNa aneka prakAratA Ave che. A kAraNe have sUtrakAra "kyAM kaI ligathI Baa siddha thAya che. 2 // vAtane 4 cha-" dasa ya" tyAta! ma-kyA- egaNa samayeNa-ekena samayena / samayamA kRtrima napuMsaesu uttarAdhyayana sUtra:4 Page #815 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 797 pridarzinITIkA a0 36 siddhasvarUpanirUpaNam larUpe, ityarthaH, sidhyanti / atra - ' napuMsakeSu ' iti kRtrimeSveva nAnyeSu iti bodhyaM janmato napuMsakAnAM pravrajyApariNAmasyApyabhAvAt / tathA strISu viMzatiH = viMzatisaMkhyakAH striyaH, ekena samayena sidhyanti / puruSeSuca aSTazatam - aSTAdhikazatam, aSTottarazatasaMkhyakAH puruSAH, ekena samayena sidhyanti / ' ekena samayena ityatra saptamyarthe tRtIyA / 'sijjhaH' ityekavacanaM ca ArSatvAt // 52 // , ' cattAri ' ya ityAdi / hiliGge catvAraH, tathAnyaliGge dazaiva, tathA svaliGgena ca - nijaliGge cetyarthaH, aSTazatam = aSTottarazatam / aSTottarazatasaMkhyakAH, ekena samayena sidhyanti / ' sa ligeNa ' ityatra saptamyarthe tRtIyA AryasvAt // 53 // napuMsakeSu) kRtrima napuMsako meMse (dasa - daza ) daza napuMsaka jIva (sijjhaisidhyanti ) siddha hote haiN| kRtrima napuMsakoMmeM se hI jIva itane siddha hote haiM janma se jo napuMsaka haiM unameMse nahIM, kAraNakI aise napuMsakoMke pariNAma hI dIkSA grahaNa karaneke nahIM hote haiM / tathA (itthiyAsu - strISu) strIliGgase striyoMmeMse (bosa - vizatiH) vIsa strIyAM (sijjhai - sidhyanti) eka samaya meM siddha pada prApta karatI haiM / tathA (purisesu ya aTThasayaMpuruSeSu ca aSTazatam ) puruSoMmeMse ekasau ATha jIva eka samayameM siddha hote haiM / isI taraha (gihiliMge-gRhiliGge) gRhasthaliGgameMse eka samaya meM (cattAri - catvAraH) cAra jIva (sijjhai - sidhyanti) siddha hote haiM / ( annaliMge daseva ya-anyaliGge dazaiva ca ) anyaliGgameMse eka samayameM daza jIva siddha hote haiM / (saliMge aTThasayaM-svaliGge ca aSTazatam ) svaliGgameMse ekasau ATha jIva eka samaya meM siddha hote haiM / - napuMsakeSu nathusamAMthI daMsa- daza isa napuMsa va sijjhai - sidhyati siddha thAya che. kRtrima napuMsakeAmAMthI ATalA ja chatra siddha thAya che. janmathI je napuMsaka che emAMthI nahIM kAraNa ke, evA napusakeAnA pariNAma ja dIkSA grahaNa 42vAnAM hotAM nathI tathA itthiyAsu - strISu strIsiMgatho striyomAMthI vIsa - viMzatiH vIsa striye| sijjhai - sidhyati me samayabhAM siddha yaha prApta ure che. tathA purisesu ya asayaM - puruSeSu ca aSTazatam puraSobhAMthI the so mAtra bhe sabhayabhAM siddha thAya che. yA pramAye gihaliMge- gRhiliGge gRhastha sigamAMthI sabhayamAM cattAri - catvAri 22 sijjhai - sidhyanti siddha thAya che. annaliMge daseva ya-anyaliGge dazaiSa ca manyasiMgamAMthI ye samaya hasa jIva siddha thAya che. saliMge aTThasayaM khaliGge ca aSTazatam svasiMgabhAMthI ye so mA jIva eka samayamAM siddha thAya che. uttarAdhyayana sUtra : 4 Page #816 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 798 uttarAdhyayanasUtre 'uko sogAhaNAe ya' ityAdi / utkRSTAvagAhanAyAM tu yugapat - ekakAlaM, dvau = dvisaMkhyau sidhyataH / jaghanyAyAM =jaghanyAvagAhanAyAM catvAraH = catuH saMkhyakAH, yugapat sidhyanti / madhye= madhyamAvagAhanAyAmityarthaH, aSTottaraM zatam = aSTottarazatasaMkhyakAH, yugapat sidhyanti // cauruDUloe ya ' ityAdi / Urdhvaloke catvAraH - catuH saMkhyAH, ekena samayena = ekasmin samaye dhurva= nizcayena sidhyanti / api ca- samudre dvau, jale trayaH, tathaiva ca adhaH = adho loke viMzatiH - viMzati saMkhyakAH, tathA tiryagloke ca aSTottaraM zatam-aSTottarazatasaMkhyakAH ekasamaye dhruvaM sidhyanti // 55 // isI taraha (ukoso gAhaNAe ya jugavaM duve sijjhati - utkRSTAvagAhanAyAM ca yugapat dvau sidhyataH ) utkRSTa avagAhanAmeM se eka kAlameM do jIva siddha hote haiM / ( jahannAe cattAri - jaghanyAyAM catvAraH) jaghanya avagAhanAmeM se eka sAtha cAra jIva siddha hote haiM / (majjhe aTThuttaraM sayaMmadhye aSTottarazatam ) madhya avagAhanAmeM se ekasau ATha jIva eka samaya meM siddha hote haiM / isI taraha (uDDaloe cattAri - urdhvaloke catvAraH) urdhvasthAna se eka samaya meM cAra jIva siddha hote haiM (samudde duve jale tao ahe ari tiriya loe aTThattaraM sayaM egeNa samae sijjhati - samudre dvau jale trayaH adhaH viMzatiH tiryaga loke aSTottaraM zatam ekena samayena sidhyanti ) samudra meM se do jIva, jalameMse tIna jIva adholoka meM se vIsa jIva evaM tirachAloka se ekasau ATha jIva eka samaya meM siddha hote haiM / / 52-55 // Ana prabhAye ukkosogAhaNAe ya jugavaM duve sijyaMti - utkRSTAvagAhanAyAM ca yugapat dvau sidhyataH utr3STa mavagAhanAmAMthI bhemjamAM melava siddha thAya che. jahannAe cattAri - jaghanyAyAM catvAri 4dhanya avagAhanAmAMthI me! sAthai yAra lava siddha thAya che. majjhe aTTThuttaraM sayaM-madhye aSTottarazatam madhya avagAhanAmAthI khemso mAlava se sabhayabhAM siddha thAya che, khAna prabhA uDUDhaloe cattAri - urdhvaloke catvAri va sthAnathI 4 samayabhAM yAra lava siddha thAya che samudde duve jale tao ahevIsaM tiriyaloe aTThattaraM satha egeNa samae sijjhati - samudre dvau jale trayaH adhaH viMzatiH tiryakloke aSTottaraM zata ekena samayena sidhyanti samudramAthI me apeAleAkamAMthI vIsa jIva ane tirachA leAkathI samayabhAM siddha thAya che. // 52-55 // uttarAdhyayana sUtra : 4 vaNamAMthI tra ekase AThe jIva eka Page #817 -------------------------------------------------------------------------- ________________ priyadarzinI TIkA a0 36 aloke gatyavarodhanirUpaNam 719 samprati teSAmeva gatyavarodhAdikaM pratibodhayitumAhamUlamU-kahiM paDihayA siddhA, kahiM siddhoM paiTiyAM / kahiM boMdi caMittANaM, kattha gaMtUMNa sijhai // 56 // chAyA-ka pratihatAH siddhAH, kva siddhAH prtisstthitaaH| kva tyaktvA khalu, kutra gakhA sidhyanti // 56 // TIkA-'kahiM paDihayA' ityaadi| ziSyasya praznavAkyamAha-'kahiM ' iti / siddhAH, kva=kasmin sthAne, pratihatA gatyA'varUddhA bhavanti / tathA-siddhAH kva pratiSThitAH-sAdyaparyavAsitaM kAlaM sthitA bhavanti ? api ca-siddhAH zarIraM tyaktA, kutra gatvA sidhyanti niSThitArthA bhavanti ? // 56 // atrottaramAhamUlam-aloe paDihayA siddhA, loyagge ya paiTiyA / ihaM boMdi ittA NaM, tattha gaMtUNa sijjhai // 57 // chAyA - aloke pratihatAH siddhAH, lokAgre ca pratiSThitAH / iha bondi tyaktvA khalu, tatra gatvA sidhyanti // 57 // 'kahiM paDiyA' ityAdi anvayArtha (siddhA-siddhAH) siddha AtmA (kahiM-kva) kisa sthAna para jAkara (paDiyA-pratihatAH) avaruddha hote hai| tathA (siddhA-siddhAH) siddhajIva (kahiM paiDiyA-kva pratiSThitAH) kahAM para sAdi aparyavasita kAlataka rahate haiN| tathA (kahiM boMdi cahattA kattha gaMtRNa sijjhai-kva zarIraM tyaktvA kutra gatvA sidhyanti) ye siddha jIva kahA~ zarIra chor3akara kahAM jAkara siddha hote haiM / isa prakAra ye ziSyake prazna haiM // 56 // "kahiM paDihayA" tyA sa-kyAtha-siddho-siddhAH siddha mAtmA kahi-kva 4 // sthAna 52 dhana paDihayA-pratihatAH 1138 thAya che. tathA siddhA-siddhAH siddha 4 kahiM paiTriyA-kva pratiSThitAH 4ye sthaNe 255 sita sudhI 27 cha. tathA kahiM boMdi caittA kattha gaMtUNa sijjhai-kva zarIraM tyaktvA kutra gatvA sidhyati ye siddha jIva zarIrane kyAM cheDIne kyAM jaIne siddha thAya che. A prakArane ziSyane prazna chapadA uttarAdhyayana sUtra:4 Page #818 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 800 TIkA - aloe paDihayA ' " siddhAH, aloke= kevalAkAzarUpe pratihatAH = gatyA pratiruddhA bhavantItyarthaH, tatra dharmAstikAyAbhAvena teSAM gate rabhAvAditi bhAvaH / uktaM catato'pyUrdhva gatisteSAM kasmAnnAstIti cenmati: / dharmAstikAyasyAbhAvAt, sa hi heturgateH paraH // 1 // tathA lokAgre - lokasyoparibhAge, pratiSThitAH = sadA'vasthitAH bhavanti / nanu siddhAnAmUrdhvagamanaM mA bhavatu, tiryagU adho vA teSAM gamanaM sambhavati, tat kathaM lokAgra eva tadavasthAnamiti cet, ucyate-astiryaggatirhi prANinAM karmAdhInA bhavati siddhAnAM tu kSINakarmatayA tiryagadho vA gati rna sambhavati / taduktam uttarAdhyayanasUtre isakA uttara isa prakAra hai ina praznoM kA uttara isa prakAra hai - ' aloe ' ityAdi / anvayArtha - (siddhA-siddhAH ) siddha AtmA ( aloe paDihayAaloke pratihatAH ) alokAkAza meM gati se pratiruddha haiN| kyoM ki vahA~ gati meM sahAyaka dharmadravya kA abhAva hai / isIliye alokAkAza meM siddha AtmAoM kI gati nahIM hotI - arthAt lokAkAza lAMghakara ve alokAkAza meM nahIM jAte haiM / uktaM ca tato'pyUrdhvaM gatisteSAM kasmAnnAstIti cenmatiH / 9 dharmAstikAyasyAbhAvAt, sa hi hetuH gateH paraH // 1 // aSTakarma kATakara jaba AtmA siddha bana jAtA hai taba vaha ( loyagge ya paTTiyA - lokAgre ca pratiSThitAH ) loka ke agrabhAga meM jAkara virAjamAna ho jAtA hai| yadi koI aisI AzaMkA kare ke siddhoM kA alokAkAza meM gamana bhale hI na ho paraMtu tirachA vA adhogamana A praznonA uttara A pramANe che- " aloe " ityAhi. manvayArtha --- siddho- siddhaH siddha mAtmA aloe pahiyA - aloke pratihatAH leAkAkAzamAM gatithI pratirUddha che. kema ke, tyAM gatimAM sahAyaka dhama dravyanA abhAva che A kAraNe aleAkAkAzamAM siddha AtmAenI gati thatI nathI arthAt boDaaDAza udA dhIne tethe te zamAM 4tA nathI uktaMca " tato'pyUrdhva gatisteSAM kasmAnnAstIti cenmatiH / dharmAstikAyasyAbhAvAt sa hi hetuH gateH paraH // 1 // uttarAdhyayana sUtra : 4 AThe karmone kApIne jyAre AtmA siddha manI jAya che tyAre te loyagge ya paiTTiyA - lokAgre ca pratiSThitAH sonA athabhAgamAM ne zrIrAmabhAna thaI jAya che. jo siddhonuM maleAkAkAzamAM gamana bhale na thAya paraMtu tirachA Page #819 -------------------------------------------------------------------------- ________________ priyadarzinI TIkA a0 36 aloke gatyavarodhanirUpaNam adhastiyaMgathoSaM ca jIvAnAM karmajA gatiH / Urdhvameva tu tAdAd bhavati kSINakarmaNAm // 1 // tRtIya praznosyottaramAha-' ihaM' iti / iha-tiryaglokAdau-zarIraM, tyaktvA, tatra lokAgre, gatvA sidhyanti / niSThitArthA bhavanti / siddhatvaM praapnuvntiityrthH| 'caittA, gaMtUNa' ityatra -- mukhaM vyAdAya svapiti ' ityAdivat ktvA pratyayasya samAnakAla eva prayogaH / iha hi-yasminneva samaye dehatyAgastasminneva samaye unakA kyoM nahIM hotA hai ki jisase ye loka ke agrabhAga meM hI avasthita rahate haiM ? uttara-tiryak gati athavA adhogati prANiyoM ke karma ke AdhIna hotI hai / siddha avasthA meM isa gati ke kAraNabhUta karmoM kA sarvathA abhAva ho jAtA hai ataH inake abhAvameM tiryakgati vA adhogatisiddhoMkI nahIM hotI hai| taduktam adhastiyaMgadhokhaM ca jIvAnAM karmajA gtiH| urdhvameva tAddhAt bhavati kSINakarmaNAm // 1 // ve siddha honevAlI AtmAe~ (ihaM-iha) isa tiryagloka AdimeM (bodiM caittA-zarIraM tyaktvA) zarIrakA parItyAga kara (tattha loyagge gaMtUNa sijjhai-tatra lokAgre gatvA sidhyanti ) lokake agrabhAgameM prApta hokara siddha ho jAtI haiN| gAthAmeM "caittA gaMtUNa" yahA~ " mukhaM vyAdAya svapiti" ityAdikI taraha ktvA pratyayakA samAna kAlameM hI prayoga huA hai| jIva jisa samaya dehakA parityAga karatA hai usI samayameM use athavA ardhagama emanuM kema thatuM nathI ke, jenAthI e lokanA agrabhAgamAM ja avasthita rahe che ? - tiryaMga gati athavA adhogati prANIonI kamIne AdhIna hoya che. siddha avasthAmAM A gatinA kAraNe bhUta karmone sarvathA abhAva thaI jAya che. mAthI senA AHIRmA timati 2544 / mapati siddhInI yatI nathI taduktam adhastiryagadhordhva ca, jIvAnAM karmajA gtiH| ___ urdhvameva tAdAt, bhavati kSINakarmaNAm // 1 // e siddha thayelI AtmAo huM A tiryagU leka AdimAM vorDa caittA-zarIraM tyaktvA shriirne| prityaa|| 42rI tattha loyagge gaMtUNa sijjhai-tatra lokAgre gatvA sidhyati as amAmA prA ne siddha ya che. zAthAmA " caittA gaMtUNa'' tyAhinI bhAvA pratyayo samAna wi ja prayoga thayela che. jIva je samaye dehano parityAga kare che eja samaye u-101 uttarAdhyayana sUtra:4 Page #820 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 802 uttarAdhyayanasUtre sakalakarmakSayarUpo mokSastathA lokAgre gamanaM siddhatva prAptitheti pUrvAparakAlavibhAgo nAsti / uktaJca dravyasya karmaNo yadvad , utpattyArambhavItayaH / samaM tathaiva siddhasya gatimokSabhavakSayAH // 1 // iti // 57 // lokAgre gatvA sidhyantItyuktam , lokAgraM ca ISatmAgbhArAyAH pRthivyA uparIti yasmin pradeze yatsaMsthAnA yatpramANA yadvarNA ca sA'sti, tadAhamUlam-bArasahiM joyaNehi, savvaMhassuriM bhave / / IsIpabbhAranAmAu, puDhavI chattasaMThiyA // 58 // chAyA-dvAdazabhiH yojanaiH, sarvArthasya upari bhavati / ISatmAgbhAranAmA tu, pRthivI chatra saMsthitA // 58 // TIkA-'bArasahi' ityaadi| sarvArthasya= sarvA'rthanAmno vimAnasya ' anuttaravimAnasyetyarthaH / uparisakala karmakSayarUpa mokSa tathA lokake agrabhAgameM gamana evaM siddhatvakI prApti ho jAtI hai| yahAM para pUrvApara kAlakA vibhAga nahIM hotA hai| uktaMca "dravyasya karmaNo yad utpttyaarNbhviityH| samaM tathaivasiddhasya gatimokSabhavakSayAH // 1 // " iti| lokake agrabhAgameM prApta hokara ve siddha ho jAte haiM so yaha lokakA agrabhAga ISatprAgbhArA pRthivIke Upara hai // 57 // ____ aba yaha pRthivI jisa pradezameM jisa saMsthAnavAlI, jitane pramANavAlI tathA jisa varNavAlI hai isa bAtako sUtrakAra kahate haiM 'bArasahiM' ityAdi anvayArtha-(savvadvassuvari-sarvArthasya upari) sarvArtha nAmaka anuene saghaLA karmonA kSayarUpa mokSa tathA lekanA agrabhAgamAM gamana ane siddhatvanI prAti tha ya che. mI yA pUrvA52 janA vimA thte| nathI. uktaMca "dravyasya karmaNo yadvad, utpatyAraMbhavItayaH / samaM tathaiva siddhasya, gatimokSabhavakSayAH // 1 // iti // lokanA agrabhAgane prApta karIne te siddha thaI jAya che. te A lekane malASAmArI pRthavInA 752 cha, // 57 // have A pRthavI je pradezamAM je saMsthAnavALI, jeTalA pramANavALI tathA 2 panI che se vAtane sUtra2 matAva cha-" bArasahiM" tyAhi / sankyAtha-savvadvassuvari-sarvArthasya upari sAtha nAmanA manuttara vibhAnanI 52 uttarAdhyayana sUtra :4 Page #821 -------------------------------------------------------------------------- ________________ priyadarzinI TIkA a. 36 iSatprAgbhArAyAH pRthivyAH saMsthAnAdinirUpaNam 803 UrdhvaM dvAdazabhiryojanaiH = dvAdazayojanAt paramityarthaH / chatrasaMsthitA - chatrasaMsthAnAchatrAkAretyarthaH / iSatprAgbhAranAmA = ISatprAgbhAreti nAma yasyAH sA pRthivI siddhazilA bhavati - vidyate // 58 // kiM ca mUlam - paNayAlasayasa hessA, joyaNANaM tu A~yayA / tavayA caiva visthinnA, tiguNo tasseva pariraMo // 59 // chAyA - paJcacatvAriMzacchatasahasrANi yojanAnAntu AyatA / tAvatI caiva vistIrNA, triguNastasyaiva parirayaH // 59 // TIkA-' paNayAla ' ityAdi - sAIpatmAgbhArA yojanAnAm, paJcacatvAriMzacchatasahasrANi paJcacatvAriMzatara vimAnake Upara (bAraehiM joyaNehi-dvAdazabhiH yojanaiH ) 12 bAraha yojanase Age (chattasaMThiyA - chatra saMsthitA) chatrAkAra ( isIphabhAranAmA puDhavI - ISatprAgbhAranAmA pRthivI ) ISatprAgabhAra isa nAmakI pRthivI ( bhave - bhavati ) hai // 58 // kiMca - ' paNayAla0 ' ityAdi / anvayArtha - vaha ISatprAgabhAra nAmakI bhUmi (joyaNANaM paNayAlasaya sahassA - yojanAnAM paMcacatvAriMzat zata sahasrANi ) 45 paiMtAlIsalAkha yojana (AyayA- AyatA) dIrgha hai / tathA (tAvaiyA ceva vitthinnA - tAvatIcaiva vistIrNAM) itanI ho vistIrNa hai| (tasseva parirao tiguNo tasyaiva parirayaH triguNaH ) evaM isakI paridhi isa AyAmase kucha adhika tigunI hai arthAt - (14230249) ekakaroDa bayAlIsalAkha tIsahajAra bArasehiM joyaNehiM-dvAdazabhiH yojanaiH mAra lenathI mAgaNa chattasaMThiyA - chatrasaMsthitAH chatrI bhAra isI pabbhAranAmA - iSatprAgbhAranAmA SityAgalAra yA nAmanI pRthavI bhave - bhavati che. 158| 66 paNayAla " ityAhi ! anvayArtha -- yo dRSi-praNalAra nAmanI bhUmi joyaNANaM paNayAlasayasahassAyojanAnAM paMcacatvAriMzat zatasahastrANi bhIstANIsa vA yo na AyayA - AyatA dIrgha che tathA tAvaiyA cetra vitthinnA - tAvatIcaiva vistIrNAH peTavA vistAravAjI che. tasseva parirao tiguNo-tasyaiva parirayaH triguNaH tenIparidhi mA AAyAbhathI 65 vadhAre traNagaNAthI gheADI vadhu che. arthAt-(14230249) eka karoDa betALIsalAkha uttarAdhyayana sUtra : 4 Page #822 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 804 uttarAdhyayanasUtre lakSANi yAvat AyatA-dIrghA / ca-punaH tAvanti eva vistIrNA / tasyaiva-iha paJcamyarthe SaSThI, tasmAdeva, AyAmAt triguNaH sAdhika striguNa ityarthaH, UnapazcAzadadhikadvizatA'dhikatriMzatsahasrAdhika dvicatvAriMzallakSA'dhikaikakoTi (142302. 49) yojanapramANaH / tathA ca tasyAH parirayA paridhividyate / iha ca triguNa ityukte'pi vizeSAdhikyaM draSTavyam / triguNamAtroktau pazcatriMzallakSAdhikayojanakoTiM reva etattparimANaM syAt / tathA cAgamAntaravirodhaH prasajyeta / paricayamAnaM caiva muktam / egA joyaNakoDI bAyAlIsaM bhave syshssaa| tIsaM ceva sahassA, do ceva sayA auNapannA // 1 // chAyA-ekA yojanAnAM koTI, dvAcatvAriMzad zatasahasrANi / triMzadeva sahasrANi dve eva zate ekonapazcAzat // iti / tu zabdo, pUraNe // 1 // 59 // doso unapacAsa yojana pramANakI hai| gAthAmeM sAmAnyarUpase paridhi tigunI hI kahI gaI hai parantu yahAM use kucha adhika vizeSarUpase jAnanA caahiye| kyoM ki AgamAntarameM aisA hI kahA hai| yadi aisI bAta na mAnI jAya to ekakaroDa peMtIsalAkha (13500000) itanA bistAra hI tiguNita karane para AtA hai| isakA AgamAntarase virodha hotA hai| AgamAntarameM paridhikA isa prakAra vistAra kahA gayA hai___"egA joyaNakoDI, bAyAlIsaM bhave syshssaa| tIsaM ceva sahassA, do ceva sayA auNapannA // 1 // " (14230249) ekakaroDa bayAlIsalAkha tIsahajAra doso unapacAsa yojana pramANa paridhi isa gAthAmeM kahI gaI hai // 19 // trIsa hajAra baso ogaNapacAsa yojana pramANavALI che. gAthAmAM sAmAnyarUpathI paridhi traNagaNI batAvela che. paraMtu ahiMyAM tene kAMIka adhika vizeSarUpathI jANavI joIe kema ke, AgamamAM evuM ja kahela che. je A vAta mAnavAmAM na Ave te ekakaDa pAMtrIsa lAkha (13500000 ) ATale vistAra ja traNagaNuM karavAthI Ave che. Ane AgaLathI virodha thAya che. AgamamAM paridhine A pramANe vistAra kahela che- ___ "egA joyaNakoDI, bAyAlIsaM bhave syshssaa| tIsaM ceva sahassA , do ceva sayA auNapannA // 1 // " ekakaroDa beMtAlIsalAkha trIsa hajAra basane ogaNapacAsa (14230240) jana pramANa paridhi ahiM gAthAmAM kahela che uttarAdhyayana sUtra :4 Page #823 -------------------------------------------------------------------------- ________________ priyadarzinI TIkA a0 36 iSatprAgbhArAyAH pRthivyAH saMsthAnAdinirUpaNam 805 kiM ca mUlam -- aTThajoyaNabahallA, sAM majjhammiM viyAhiyA / parihAryatI carimaMte, macchIpattA u taiNuyarI // 60 // chAyA - aSTayojanabAhulyA, sA madhye vyAkhyAtA / parihIyamAnAcaramAnte, makSikApatrAttu tanukatarA // 60 // TIkA- 'aTThajoyaNa' ityAdi / sA= ISatprAgbhArA, madhye - madhyabhAge aSTayojanabAhalyA - aSTau - aSTasaMkhyakAni - yojanAni, bAhalyaM - sthUlatvaM yasyAH sA tathA vyAkhyAtA / ISatprAgbhArAyA madhyabhAgo'STayojanaparimitasthaulyaviziSTa ityarthaH / caramAnte - antimabhAge sarva digbhAgasthiteSu paryantamadezeSvityarthaH, madhyabhAgAdanyatra pratiyojanamaGgula pRthaktvahAnyA parihIyamAnA = pari-samantAt hIyamAnA - pratanUyamAnA satI sA ISatmAbhArA / makSikA patrAttu makSikA pakSAdapi, tanutarA - atikRzA pratalA-vidyate // 60 // kiM ca mUlam - ajjuNasuvannagamaI, sA puMDhavI nimmalA sahaveNaM / uttANagachattagasaMThiyA yeM, bhaNiryA jiNavairehiM // 61 // kiMca- 'aTThajoyaNa0' ityAdi / anvayArtha - (sA - sA) vaha ISatprAgbhArA bhUmi ( majjhammi- madhye ) madhyabhAga meM ( aTThajoyaNabAhallA- aSTayojanabAhalyA ) ATha yojanakI sthUlatAse yukta hai (carimaMte - caramAnte) tathA samasta dizAoMkI ora rahe hue paryanta pradezoM meM pratiyojana aMgula pRthaktvakI hAni se (parihAryaMtiparihIyamAnA) kamatI kamatI hotI hui ( macchIpattA-makSikApatrAtU ) makkhI ke paMkha se bhI (taNuyarI - tanutarA) atipatalI hai // 60 // kiMca - " aTThajoyaNa " ityAdi / anvayArtha - - sA-sA me SitprAgalArA bhUmi majjhammi - madhye madhya bhAgabhAM ajavA aSTayojanabAhalyA ATha lebhananI sthUjatAthI yukta che. tathA carimaMte - caramAnte samasta vizAmanI tara raDelA paryanta prazobhAM pratiyobhana bhAgaNa pRthavInI hAnIthI parihAryaMti - parihIyamAnA ochI thatAM thata makkhIpattAmakSIkApatrAtU bhAbhInI pAMthIya tanuyarA - tanutarA ati pAtaNI hoya che // 60 // uttarAdhyayana sUtra : 4 Page #824 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 806 uttarAdhyayanasUtre chAyA-arjunasuvarNakamayI, sA pRthivI nirmalA svabhAvena // uttAnakacchatrasaMsthitA ca, bhaNitA jinavaraiH // 61 / / TIkA-'ajjuNa' ityAdi / sA ISatprAgbhArA pRthivI, arjunasuvarNakamayI zvetasuvarNamayI svabhAvena= svarUpato nirmalA svacchA tathA-uttAnakacchatra saMsthitA-uttAnakaM-utprasAritaM yat chatraM, tadvat saMsthitaM saMsthAnaM yasyAH sA tathA, uttAnachatrAkArA ca jinavaraiH bhaNitA kathitA / nanu 58 aSTapaJcAzattamagAthAyAmapi chatra saMsthiteti vizeSaNasyoktatayA punaruktiH saJjAteti cet , ucyate-tatra-cchatrasaMsthiteti sAmAnyataH kathanam , atra ca-uttAnatvaM chatravizeSaNIkRtya vizeSataH kathanamiti bhedAnnapunaruktiH // 61 // kiJca-'ajjuNa ' ityAdi / anvayArtha-(sA-sA) vaha ISatprAgabhArA ( puDhavI-pRthivI) pRthivI (ajjuNa suvaNNagamaI-arjuna suvarNakamayI) zvetasuvarNamaya hai (sahAveNaM nimmalA-svabhAvena nirmalA) tathA svabhAvase hI nirmala hai / evaM (uttANagachattagasaMThiyA- uttAnakachatrasaMsthitA) Upara tAne gaye chatteke samAna AkAravAlI hai| (jinavarehiM bhaNiyA-jinavaraiH kathitA) aisA jinedradevane kahA hai| yadyapi 58 aThAvanavIM gAthAmeM isa pRthivIkA AkAra chantra jaisA kahA gayA hai aura yahAM bhI chatra jaisA batalAyA gayA-isa taraha punarukti doSakI prasakti hotI hai parantu isa tarahase usakI nivRtti ho jAtI hai ki 58 aThAvanavIM gAthAmeM sAmAnyatayA chatra jaisA kahA hai aura yahAM para UparakI ora prasArita chatra jaisA kahA hai, ataH usa kathanameM aura isa kathanameM vizeSatA honese punarukti doSa nahIM AtA hai / / 61 // kiJca-" ajjuNa" tyAhi / manvayAtha-sA-sA me patprAmA2puDhavI-pRthivI pRthavIajjuNasuvaNNagamaIajanasuvarNakamayI zveta suvarSa bhaya cha, sahAveNaM nimmalA-svabhAvena nirmalA tathA vasAyI nibhA cha bhane uttANagachattagasaMThiyA-uttAnakamatrasaMsthitA Sisal sInA 24 mA2pANI cha. mejinavarehi bhaNiyA-jinavaraiH kathitA nendradeva kahyuM che. jo ke, (58) aThAvanamI gAthAmAM A pRthavIne AkAra chatrI jevo batAvavAmAM Avela che, ane ahIM paNa chatrI je batAvela che. A pramANa punarUkita dezanI prasakti thAya che. paraMtu A rIte enI nivRtti thaI jAya ke. aThAvanamI gAthAmAM sAmAnyataya chatrI jevuM batAvela che. jethI e kathanamAM ane A kathanamAM vizeSatA hovAthI punarUkita deSa AvatuM nathI. te 61 che uttarAdhyayana sUtra : 4 Page #825 -------------------------------------------------------------------------- ________________ priyadarzinI TIkA. a0 36 iSatyAgbhArAyAH pRthivyAH saMsthAnAdinirUpaNam 807 kiM ca-- mUlam--saMkhaMkakuMdasaMkAsA, paMDurA nimmalA suhA / sIyAe joyaNe tatto, loyaMto u viyAhio // 62 // chAyA-zaGkhAGkakundasaGkAzA, pANDurA nirmalA zubhA / sItAyA yojane tataH lokAntastu vyaakhyaatH|| 62 // TIkA-'saMkhaMka ' ityAdi punaH sA ISatpAgbhArA zaGkhA'Gkakunda saGkAzA-zaGkha prasiddhaH, aGkaH-sphaTikaH kundaM-puSpavizeSaH, tatsaGkAzA-tatsadRzI-varNatastadvatpratibhAsamAnA ataeva-pANDurA -zvetavarNA nirmalA svacchA, zubhA zubhasvarUpA, vidyate / / yadIDazI sA pRthivI, tataH paraM kimastItyAzajhyAha- soyAe ' ityaadi| tataH tasyAH-varNitasvarUpAyAH sItAyAH ISatmAgbhArA pRthivyeva 'sItA' iti 'siddhazilA' iti cocyate / sIto'paranAmnyAH ISatprAgbhArAkhyAyAH siddhazilAyA upari yojanekrozacatuSTayarUpe gate sati lokAntaH-lokAgrabhAgaH, siddhasthAnarUpa ityarthaH, vyAkhyAtA kathitaH // 62 // kiJca-'saMkhaka0' ityaadi| anvayArtha tathA yaha ISatprAgbhArA pRthivI (saMkhaMkakundasaMkAsA-zaMkhADukundasaMkAzA) zaMkha, sphaTika evaM kundapuSpake samAna varNavAlI hai| isI liye (paMDurA-pANDurA) yaha sapheda hai / tathA (nimmalo-nirmalA) nirmala (suhA -zubhA) evaM zubha hai (tatto sIyAe joyaNe-tataH sItAyAH yojane) isa prArabhArA nAmakI pRthivIke ki jisakA nAma sItA aurasiddhazilA bhI hai Upara eka yojanake bAda-cArakozake bAda-(loyaMto viyAhiyo-lokAntaH vyAkhyAtaH) lokakA anta-siddhoMkA nivAsasthAna kahA gayA hai // 2 // kiJca-" saMkhaMka' tyA / anvayArtha tathA / ptpraam||2|| pRthavI saMkhakakundasaMkAsA-zaMkhAGka raMvArA zekha, sphaTika ane kunda puSpanA jevA varNavALI che. A kAraNe e paMDurA-pANDurA sa34 cha tathA nimmalA-nirmalA ni tebhara suhA-zubhA zama tatto sIyAe joyaNe-sItayAH yojane yA prAglAsa nAmanI pRthavI ne nAma sItA ane siddha zilA paNa che. upara eka jojana pachI eTale cAra 908 pachI loyato viyAhiyo-lokAntaH vyAkhyAtaH soni mata-siddhonu nivAsa sthAna avAma mAvesa cha. // 12 // uttarAdhyayana sUtra:4 Page #826 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 808 uttarAdhyayanasUtre nanu yadi yojane lokAntaH, tarhi kiM tatra sarvatra siddhAstiSTanti, Ahozvit , anyathetyAzaGkhyAhamUlam-joyaNassa u jo tattha, koso uvairimo bhave / tassa kosassa chabbhAe, siddhANo gahaNI bhave // 63 // chAyA-yojanasya tu yastatra, krozaH uparitano bhavati / tasya krozasya SaSThabhAge, siddhAnAmavagAhanA bhavati // 63 / / TIkA-'joyaNassa' ityAdi / tatra yojanasya uparitanaH=uparisthito yaH krozo bhAti=vidyate, caturvizateraGgalAnAmako hasto bhavati / anena hastamAnena hastacatuSTayaM dhanurucyate / dhanuH sahasradvayaM kroza ucyate / tasya, SaSThabhAge-dvAtriMzadaGgulasaMyuktaH-trayastriMzadadhika dhanuHzatatritayarUpe siddhAnAm , avagAhanA=avasthAnaM bhavati / :- tu ' iti vAkyAlaGkAre // 63 // yadi siddhazilAse eka yojana upara lokAnta hai to kyA vahAM sarvatra siddha haiM yA anya prakArase haiM so kahate haiM-'joyaNassa u' ityaadi| ___anvayArtha-(tattha joyaNassa uvarimo jo koso bhave-tatra yojanasya uparitanaH yaH krozaH bhavati) vahAM yojanakA uparitana jo kroza hai (tassa kosassa chanbhAe-tasya kozasya SaSThabhAge ) usa kozake chaThaveM bhAgameM (siddhANo gAhaNA-siddhAnAM avagAhanA) siddhoMkA avasthAna hai| cauvIsa aMguloMkA eka hAtha hotA hai| cAra hAthakA eka dhanuSa hotA hai| do 2 hajAra dhanuSakA eka1 koSa hotA hai| isakA chaThavA bhAga 32 aMgula yukta 333 dhanuSa hotA hai / itanI jagahameM siddhoMkA nivAsa hai|63|| je siddha zilAthI eka jojana upara lekAnta che te zuM tyAM sarvatra siddha cha mathA manya prAthI che tene 43 cha-"joyaNassa u" tyAlA mayArtha-tattha joyaNassa uvarimo jo koso bhave-tatra yojanasya uparitanaH yaH krozaH bhavati tyA yojanaparitana 2 chorA che tassa kosassa chabbhAe-tasya kozasya SaSThabhAge se zanA cha mAgamA siddhANogAhaNA-siddhAnAM avagAhanA siddhonuM avasthAna che. vIsa AMgaLano eka hAtha thAya che. cAra hAthanuM eka dhanuSa thAya che. babe hajAra dhanuSane eka keSa thAya che. Ane chaThTho In (32)matrIsa Rin yuta se trAsa ( 333) dhanuSa thAya che. ATalI jagyAmAM siddhone nivAsa che. te 63 uttarAdhyayana sUtra:4 Page #827 -------------------------------------------------------------------------- ________________ priyadarzinI TIkA a0 36 siddhasvarUpanirUpaNam 809 avagAhanA ca tatacalanasambhave'pi paramANvAdInAmiva ekAdi pradezeSu syAdata Aha mUlam - tattha siddhA mahAbhAgA, logaggaMmi paTTiyAM / bhavatpapaMcao mukkA, siddhiM vairagaI gayA // 64 // chAyA - tatra siddhA mahAbhAgA, lokAgre pratiSThitAH / bhavaprapaJcato muktAH siddhiM varagatiM gatAH // 64 // TIkA - ' tattha siddhA ' ityAdi / yataH - bhavaprapaJcato muktAH - bhavasya = caturgatikasaMsArasya yaH prapaJcaH = vistAraH punaH punaH prAptistasmAnmuktAH = viyuktAH santaH, siddhi-siddhinAmadheyAM varagatiM = gatyantarApekSayA zreSTagatiM gatAH = samprAptAH / ata eva - mahAbhAgAH = prAptazAzvatasukhAH siddhAH = uktarUpAH tatra - uktarUpe lokAgre pratiSThitAH - sthirAH santi, calanakriyAyA abhAvAt / ayaM bhAvaH - bhavaprapaJca eva calane hetuH sa ca siddhAnAM nAstIti kutasteSAM calanamiti // 64 // avagAhanA paramANu Adike samAna calana svabhAvavAlI hotI hai to siddhoMke ekAdi pradezoM meM calanasvabhAva hai kyA ? so kahate haiMtattha ' ityAdi 6 anvayArtha - jisa kAraNa ( bhavappapaMca omukkA - bhavaprapaconmuktAH ) ye siddha caturgatirUpa isa saMsAra ke prapaMcase rahita haiM aura isIliye (varagaI siddhiM gayA-baragati siddhiM gatAH) anya gatiyoMkI apekSA zreSThagati jo siddhigati hai use prApta kara cuke haiN| isI kAraNa ( mahAbhAgA - mahAbhAgAH) avyAbAdha zAzvata sukhake bhoktA ye haiM, aura isIse ye mahAbhAga haiN| aise ye siddha (loggaMmi paiDiyA - lokAgre pratiSThitAH) lokake agrabhAgameM sadA sthira haiM / inameM halanacalana kriyA nahIM hai / bhavaprapaMca avagAhanA paramANu aAdinA samAna calana svabhAvavALI hoya che te siddhAnA me pradezobhAM yavana svabhAva che zuM ? to uDe che - " tattha" tyAni anvayArtha - araye bhavappapaMcao mukkA - bhavaprapaMconmuktAH me siddha yatutiya yA saMsArabhAM prapayathI rahita che. yAne khe4 42 varagaI siddhiM gayA - varagarti siddhiM gatAH manya gatiyonI apekSA zreSTha gati ? siddha gati chetene prApta hurI yUbhyA che the arA mahAbhAgA - mahAbhAgAH savyAmAdha zAzvata sukhane e bhAgave che ane Aja kAraNe e mahAbhAga che. evA e siddha logammi paiTTiyA - lokAgre pratiSThitAH sohanA agrabhAgamAM sahA sthira che. temAM u0 102 uttarAdhyayana sUtra : 4 Page #828 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 810 sampati siddhAnAmavagAhanAmAha mUlam -- usseho 'jesi jo hoi, bhavammi carimammi u / tibhAgahINI tato ya. siddhANogahiNA bhaive // 65 // uttarAdhyayanasUtre chAyA -- utsedho yeSA~ yo bhavati, bhave carame tu / tribhAgahInA tataca, siddhAnAmavagAhanA bhavati // 65 // TIkA--' usseho jassa ' ityAdi / , carame - antime tu bhave - janmani ' carame ' iti vizeSaNaM prAgbhavaprajJApanIyanayApekSayA / yeSAM siddhAnAm yaH = yatparimANakaH, utsedhaH = zarIrasya ucchrAyaH zarIramamANamityarthaH bhavati, tataH = tasmAt caramabhavazarIrapramANAt, tribhAgahInA = tribhAganyUnA, teSAM siddhAnAm avagAhanA svAtmapradezanizcayo bhavati, nizcayanayAbhiprAyeNa sarvasya svaniSThatvAt / iyaJca zarIravivarasampUraNataH, etAvatIti hI calanakriyAmeM hetu hotA hai yaha siddhoM meM nahIM hai / ataH unameM calana kriyA kaise ho sakatI hai kintu nahIM ho sakatI // 64 // aba siddhoM kI avagAhanA kahate haiM - 'usseho ' ityAdi / anvayArtha - ( carimammi u bhavammi- carame bhave) antima janmameM (jesiM jo usseho hoi-yeSAM yaH utsedhaH bhavati) jina siddha honevAle jIvoMkA jitanA utsedha-uMcA pana arthAt zarIra pramANa hotA hai (tatotataH) usa antima bhavake zarIrake pramANase (tibhAgahINo- tribhAgahInA ) tribhAga hIna ( siddhANogAhaNA bhave - siddhAnAmavagAhanA bhavati ) una siddhoM kI avagAhanA - ( apane AtmapradezoM kA nizcaya hotI hai / antima zarIrase tribhAgahIna avagAhanA siddha AtmAkI isaliye kahI gaI - halanacalana kriyA nathI bhavaprapaMca ja calana kriyAmAM hetu hoya che. e siddhomAM nathI AthI emanAmAM calanakriyA kaI rIte thaI zake? nathI thaI zakatI.64A uttarAdhyayana sUtra : 4 have siddhonI avagAhanA uDe che - " usseho " tyAhi / manvayArtha - carimammi bhavammi carame bhave aMtima anmamAM jesiM jo utsedhaH hoi - yeSAM yaH utsedhaH bhavati ne siddha thavAvAjA kavatu neTa yAyAeM arthAt zarIra prabhANu hoya che tatto - tataH se aMtima lavanA zarIra prabhANuthI tibhAgahiNo- tribhAgahInA trI lAge mochI siddhANogAhaNA bhave - siddhAnAM avagAhanA savRti e siddhonI avagAhanA hoya che, aMtima zarIrathI trIjA bhAge echI avagrAhanA siddha AtmAnI A kAraNe batAvavAmAM Avela che ke, e vakhate Page #829 -------------------------------------------------------------------------- ________________ priyadarzinI TIkA. a0 36 siddhasvarUpanirUpaNam bodhyam / uktaM hi- dehatibhAgo jhusiraM tappUraNao tibhAgahINAya " iti / chAyA-dehatribhAgaH zuSiraM tatpUraNAtribhAgahInA ca" iti // 65 // etAneva kAlataH prarUpayitumAhamUlam-eMgatteNa sAiyA, apavarjavasiyA vi the| puhatteNa aNAMiyA, apajjavasiyA vi" ya // 66 // chAyA-ekatvena sA'dikA, aparyavasitA api ca / pRthaktvena anAdikA, aparyavasitA api ca // 66 // TIkA-'egatteNa' ityAdi / te siddhAH-ekatvena = asahAyatvena vivakSitAH, pratyekavyaktivivakSayA ityarthaH / sAdikAH yatrakAle te sidhyanti sa kAlasteSAmAdirasti, tadapekSayA te sAdikAH santi / ca=punaH aparyavasitAH antarahitAH santi / muktiM gatAste na hai ki usa samaya zarIrake vivaroMko ve Atmapradeza pUre bhara dete haiM isaliye una pradezoMke phailAvameM saMkoca ho jAtA hai| uktaM ca "dehatibhAgo jhusiraM tappUraNao tibhAgahINA y||" iti // 65 // aba inhIM siddhoMkI kAlase prarUpaNA karate haiM-'egatteNa' ityAdi anvayArtha-ve siddha bhagavAn (egatteNa-ekatvena vivakSitAH) asahAyarUpase vivakSita hue haiM-arthAt ve saba svataMtra haiN| eka dUsareko parasparameM sahAyatAkI apekSA nahIM hai| (sAiyA-sAdikAH) jisa kAlameM ve siddha avasthAko prApta karate haiM vahI kAla unakA sAdi avasthA hai| arthAt isa kAlakI apekSA ve Adi sahita haiN| (vi ya-api ca) tathA (apajjavasiyA-aparyavasitAH) anta rahita honeke kAraNa phira ve vahAMse zarIranA vivarane te Atmapradeza pUrA bharI de che A kAraNe e pradezanA sAvamA saya jaya che. uktaMca" dehatibhAgo jhusiraM tappUraNao tibhAgahiNAya // " iti // 65 // ve se siddhonI thI 535 / 42 cha--" egatteNa" tyaal| manvayArtha:-se siddha lagavAna egatteNa-ekatvena vivakSitoH asahAya 35thI vivakSita thayela che. arthAta-te saghaLA svataMtra che. eka bIjAne parasparamAM sahAyatAnI apekSA nathI. sAiyA-sAditAH 2 mA taya siddha sthAna prApta kare che eja kALa temanI sAdI avasthA che arthAt e kALanI apekSA te mAhi sahita chavi ya-api ca tathA apajjavasiyA-aparyavasitAH manta khita uttarAdhyayana sUtra:4 Page #830 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 812 uttarAdhyayanasUtre tato bhrazyantIti na teSAM paryavasAnaM bhavatIti bhAvaH / tathA-pRthaktvena bahutvena siddhaparamparArUpasAmastyApekSayA anAdikAH=AdirahitA aparyavasitAH api ca santi / siddhAnAM kAlatraye vidyamAnatvAdanAditvamanantatvaM ca vijJeyamiti bhaavH||66|| __ eSAM svarUpamAhamUlam-aruviNo jIvaghaNA, nANadaMsaNasanniyA~ / A~ulaM suha saMpattA, uvamA jassa natthi u // 67 // chAyA--arUpiNo jIvaghanA, jnyaandrshnsjnyitaaH|| atulaM sukha sampAptA, upamA yasya nA'sti tu // 67 // TIkA-'arUviNo' ityAdi / te siddhAH arUpiNaH rUpiNaH-uktarItyA rUparasagandha sparzavantaH, na rUpiNaH -arUpiNaH-rUparasavandhasparzarahitAH ityarthaH / tathA-jIvadhanAH jIvAH sarvadopa. cyuta nahIM hote haiN| muktimeM prApta ho jAne ke bAda phira ve vahAMse vApisa nahIM Ate haiM / (puhatteNa aNAiyA-pRthaktvena anAdikAH) siddha paramparA rUpa samaSTikI apekSAse anAdi haiN| (vi ya apajjavasiyA-api ca aparyacasitAH) tathA kAlatrayameM vidyamAna rahaneke kAraNa anaMta bhI haiN| sAdi anAdi evaM anAdi anaMta ye saba dharma siddhoM meM vivakSAkI apekSAse maujuda rahate haiM // 66 // aba siddhoMkA svarUpa kahate haiM-'arUviNo' ityaadi| ___anvayArtha-ve siddha paramAtmA (arUviNo-arUpiNaH) rUpa, rasa, gaMdha aura sparzase rahita honeke kAraNa arUpI haiM / (jIvaghaNA-jIvaghanAH) sarvadA upayoga viziSTa haiM tathA ghana-zarIrake vivaroM ke bhara jAneke kAraNa hevAnA kAraNe teo tyAMthI pAchA pharatA nathI. mukti prApta thaI javA pachI tasA tyAMthI paach| 22tA nathI. puhatteNa aNAhiyA-pRthaktvena anAdikAH siddha 5252135 samaSTinI mapekSAthI manAhi cha. vi ya apajjavasiyA-api ca aparyavasitAH tathA trayamA vidyamAna ravAna 42 anata 55 cha. sAhI manAhi bhane manAta ye sapA siddhamA vivakSAnI apekSAthI bhAnu ch| 66 // Dave siddhAnu 2135 49 che-" arUviNo" tyaadi| anvayArtha:-se siddha 52mAtmA arUviNo-arUpiNaH 35, 2sa, gadha ana pazathI 2Dita bAnI ra sa35. cha. jIvaghaNA-jIvadhanAH sh| upaga viziSTa che. tathA ghana-zarIranA vivaranA bharAI javAnA kAraNe Atma uttarAdhyayana sUtra:4 Page #831 -------------------------------------------------------------------------- ________________ priyadarzinI TIkA a0 36 siddhasvarUpanirUpaNam 813 yogavantaH ' ghanAH- zuzirapUraNato nirantaranicitapradezAH ' jIvAzca te ghanAtha jIvaghanAH, jJAnadarzanasaMjJitAH = jJAnaM = kevalajJAnaM, darzanaM = kevaladarzanaM, te eva saMjJA = = upayogo jJAnadarzanasaMjJA, sA saMjAtA eSAM te jJAnadarzana saMjJitAH, kevalajJAnakevaladarzanopayogavanta ityarthaH / tathA-yasya = sukhasya upamA - sAdRzyaM nAsti, tathA bhUtam, atulaM=aparimita, sukhaM = AnandaM samprAptAzca santi / uktaM ca bhagavatA siddhasukhAnAmaparimitatvamaupapAtikasUtre - " siddhassa suho rAsI, savvadvAviDio jar3a havejjA / so'Natavagga bhaio, savvAgAse na mAijjA // chAyA - siddhasya sukho rAziH sarvAddhA piNDito yadi bhavet / so'nantavargabhaktaH, sarvAkAze na mAyAt // iti // Atma pradezoMkA nicaya ho jAnese nirantara ve niviDa pradezavAle haiN| (nANadaMsaNasanniyA - jJAnadarzanasaMjJitAH ) kevalajJAna evaM kevaladarzanarUpa upayogavAle haiM / ( jassa uvamA natthi - yasya upamA nAsti ) saMsAra meM jisakI koI upamA nahIM hai aise (aulaM suhasaMpattA - atulaM sukhaM samprAptAH ) aparimita sukha - anyAbAdha AnaMda ke bhoktA haiM / aupapAtikasUtrameM isa sukhake viSaya meM aisA kahA hai W " siddhassa suho rAsI sambaddhA piMDio jar3a havejjA / so'NaM vagga bhaio sabvAgAse na mAijjA | 19 "" chAyA - siddhasya sukha rAziH sarvAddhA piNDito yadi bhavet / so'naMtavargabhaktaH sarvAkAze na mAyAt // arthAta siddhoMkI sukharAziko yadi sarvakAlameM arthAt bhUta bhaviSyat aura vartamAna ina tInoM kAlameM ekatrita kI jAya, aura usako ananta ahezAna! niyaya tha bhaSAthI niraMtara bhane nimiDa pradezavAnA che. nANadaMsaNa sanniyA - jJAnadarzanasaMjJitAH ThevaNajJAna bhane ThevaNadarzana3ya upayogavAjA che. jassa uvamA natthi -yasya upamA nAsti saMsAramA benI ardha upamA nathI sevA aDalaM suhasaMpattA- atulaM sukhaM saMprAptAH aparimita subha avyAmAdha mAnaMhanA lor3atA hai, aupapAtika sUtramAM A sukhanA viSayamAM ema kahela che-- " siddhasya suho rAsI, savvaddhA piMDio jar3a havejjA / so'NaM vagga bhaio, savvAgAse na mAijjA || chAyA - siddhasya sukha rAzIH, sarvAddhA piMDito yadi bhavet / so'naMtavargabhaktaH, sarvAkAze na mAyAt // " arthAt----siddhonI sukharAzIne je sarvakALamAM arthAt-bhUta, bhaviSya ane vartamAna A traNe kALamAM ekatrita karavAmAM Ave ane ene ananta uttarAdhyayana sUtra : 4 Page #832 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 814 uttarAdhyayanasUtre nanu yatra kvacit sukhamutpadyate, tad rUpAdiviSayamAzrityaiveti mokSakAle lokAgre viSayAbhAvAnnAsti sukhasya sambhavastat kathaM 'siddhAM atulaM mukhaM sammAptAH' ityuktamiti cet ?, ucyate-sukhazabdasya catvAro'rthAH santi / uktaM hi loke caturvihArtheSu, sukhazabdaH prayujyate / viSaye vedanAbhAve, vipAke mokSa eva ca // 1 // mukho vahniH sukho vAyu, viSayeSvihakathyate / duHkhAbhAve ca puruSaH, sukhito'smIti manyate // 2 // vargase guNita kI jAya to usakA sarvAkAza-arthAt-lokAlokarUpa saMpUrNa AkAza-meM bhI samAveza nahIM ho sakatA hai, arthAta itanA mukha siddhoMko hai| prazna-jahAM kahIM para bhI sukha utpanna hotA hai vaha rUpAdiviSayako Azrita karake hI utpanna hotA hai isa prakAra muktikAlameM lokake agrabhAgameM viSayako abhAva honese sukhakI saMbhAvanA ho hI nahIM sakatI hai to phira aisA kahanA ki-siddha paramAtmA atula sukhako bhogate haiM' kaise ThIka mAnA jA sakatA hai ? so isakA uttara isa prakAra hai-dekho lokameM sukha zabda ke cAra artha haiMuktaM ca-"loke catuvihArtheSu sukhazabdaH pryujyte| viSaye vedanAbhAve vipAke mokSa eva ca // 1 // sukho bahniH sukho vAyuH viSayeSviha kathyate / duHkhAbhAve ca puruSaH sukhito'smIti manyate // 2 // vargathI gaNavAmAM Ave te ene sarvAkAza arthatU-laka lekarUpa saMpUrNa AkAzamAM paNa samAveza thaI zake nahIM. arthAt -ATaluM sukha siddhone che. praznajyAM koI paNa sukha utpanna thAya che, te rUpAdi viSayane Azrita banAvIne ja utpanna thAya che. A pramANe mukitakALamAM lekanA agrabhAgamAM viSayano abhAva hovAthI sukhanI saMbhAvanA hoI zake ja nahIM chatAM paNa evuM kahevuM ke, "siddha paramAtmA atula sukhane bhegave che. " A kaI rIte mAnI zakAya? te ane uttara A pramANe che-juo lekamAM sukha zahanA yAra ma che uktaMca "loke catubihArtheSu, sukhazabdaH prayujyate / viSaye vedanAbhAve, vipAke mokSa evaca // 1 // mukho bahniH sukho vAyuH, viSayeSviha kathyate / duHkhAbhAve ca puruSaH, sukhito'smiti manyate // 2 // uttarAdhyayana sUtra:4 Page #833 -------------------------------------------------------------------------- ________________ priyadarzinI TIkA a0 36 siddhasvarUpanirUpaNam 815 puNyakarmavipAkAcca, sukhamiSTendriyArthajam / karmaklezavimokSAcca, mokSe sukhamanuttamam // 3 // as sakalakarma klezAtyantikakSayanimittakaM mokSAparanAmakaM zAzvatikamanantaM yadanupamaM sukhaM tadapi sukhazabdavAcyo'rtha iti nAstyatroktazaGkAyA avasaraH / puNyakarmavipAkAca sukhamiSTendriyArthajam / karmaklezavimokSAca mokSe sukhamanuttamam // 3 // " viSaya1, vedanAkA abhAva2, vipAka3, aura mokSa4 / 'agni sukhakAraka hai vAyu sukhakAraka hai' ityAdi prayogoM meM sukha zabdakA prayoga viSayakI apekSAse huA hai 1 / jisa samaya duHkhakA abhAva hotA hai usa samaya "maiM sukhI hU~" isa tarahakA anubhava hotA hai| ataH yahAM vedanA ke abhAvako lekara sukha zabda kA prayoga huA hai | 2 | puNyakarmake vipAkarUpa udayase jaba jIvako icchita indriyoMke viSaya prApta hote haiM taba yaha jIva apaneko sukhI mAnatA hai / ataH vipAkameM sukha zabdakA prayoga huA hai / 3 / jisa samaya AtmAse karma aura klezoMkA abhAva ho jAtA hai usa samaya isa jIvako mokSameM atula anupama sukha prApta hotA hai| yahAM mokSameM sukha zabdakA prayoga huA hai |4| tAtparya yaha hai ki mokSameM "atula anupama sukha hai " yahAM jo sukha zabdakA prayoga huA hai vaha sakalakarma aura klezake AtyaM puNyakarma vipAkAcca, sukhamiSTendriyArthajam / karmakleza vimokSAcca, mokSe sukhamanuttamam // 3 // viSaya (1) vehanAno abhAva ( 2 ) vidhAGa ( 3 ) mokSa (4) "agni sukhakAraka che, vAyu sukhakAraka che." ityAdi zabdamAM sukha zabdane prayAga viSayanI apekSAthI thayela che. (1) je samaye du:khaneA abhAva thAya che te samaye ' huM sukhI chu." A prakArano anubhava thAya che. AyI ahI vedanAnA abhAvane laIne sukha zabdanA prayega thayela che. (2) puNyakarmanA vipAkarUpa udayathI jyAre jIvane icchita IndriyeAnA viSaya prApta thAya che. tyAre e jIva peAtAne sukhI mAne che, AthI viSAkamAM sukha zabdanA prayoga thayela che. (3) je samaye AtmAthI kama ane kalezeAnA abhAva thai jAya che e samaye A jIvane mekSamAM atula anupama sukha prApta thAya che. ahIM meAkSamAM sukha zabdanA prayeLa thayela che. (4) tAtparya e che ke, 'mAkSamAM atula anupama sukha che " ahIM je sukha zabdanA prayAga thayela che te sakalakama ane 8 uttarAdhyayana sUtra : 4 Page #834 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 816 uttarAdhyayanasUtre iha jIvadhanA iti vizeSaNena saugatAbhimataM mukterabhAvarUpatvaM nirAkRtam, mukterabhAvarUpatve hi antyakSaNasyAvastutvaM prAptam, tathAhi -- vastutvaM nAma artha - kriyAkAritvam, taccAntyakSaNasya nAsti, saugatamate'ntyakSaNAt kSaNAntaraM notpadyate tathA ca tasyArtha kriyAkAritvAbhAvAdavastutvApattiH, avastuttre cAntyakSaNasya janyatvaM na syAt, na hi avastu gaganakusumAdikaM kvacidutpadyate / tatazca tatpUrvasyApi kSaNasyAntyakSaNajananasAmarthyAbhAvAdavastusvaM prApnoti evaM saugatasiddhAnte tika kSayase prApta jo zAzvatika anaMta evaM anupama sukha hai usameM huA hai / isI sukhakA dUsarA nAma mokSa hai / isaliye aise sukhameM zaMkAke liye sthAna hI nahIM hai / " jIvaghana" isa vizeSaNa se sUtrakArane saugatoM dvArA mAnya muktikA niSedha kiyA hai| saugatoMne muktiko abhAvarUpa mAnA hai / parantu unake matAnusAra muktikI yaha mAnyatA ThIka nahIM baiThatI hai| 'cittasaMtatikA nirodha jaba ho jAtA hai taba jIvako muktikI prApti hotI hai' aisI mAnyatA muktike viSayameM bauddhoM kI hai / cittasaMtatikA nirodha unhoMne sarvathA abhAvarUpa mAnA hai| yaha cittasaMtatikA nirodha antya kSaNa meM jIvako prApta hotA hai| isake bAda phira cittasaMtati nahIM calatI hai / cittasaMtatikA jArI rahanA saMsAra aura isakA abhAva hI mokSa hai ataH yaha mokSa abhAvarUpa mAnA gayA hai| isa para jainadArzanikoM kA aisA kahanA hai ki bauddhoMne arthakriyAkArI padArthako hI vastu mAnA hai / jo isa arthakriyA se vihIna hai vaha unake siddhaantaanukalezanA AtyaMtika kSayathI prApta je zAzvatika anata ane anupama sukha che emAM thayela che. Aja sukhanuM bIjuM nAma meAkSa che. Aja kAraNe evA sukhamAM zaMkA mATe sthAna ja nathI. " jIvaghana '" A vizeSaNathI sUtrakAra saugatA dvArA mAnya mukitane niSedha karela che. sogatAe mukitane abhAvarUpa mAnela che. paraMtu emanA mata anusAra mukitanI A mAnyatA ThIka besatI nathI. " citta saMtatine nirodha jyAre thaI jAya che, tyAre jIvanI mukitanI prApti thAya che. " evI mAnyatA mukitanA viSayamAM bauddhonI che. cittasa'tatine nirAdha eee sarvathA abhAvarUpa mAnela che. A cittasa'tatinA nirAdha anyakSaNamAM jIvane prApta thAya che. AnA pachI pharI cittasaMtati cAlatI nathI. cittasa MtatinuM cAlu' rahevu' e saMsAra, ane tenA abhAva ja meAkSa che. AthI A mekSa abhAvarUpa mAnavAmAM Avela che. AnA upara jaina dAnikAnuM evuM kahevu che ke, bauddhoe akriyAkArI padArthane ja vastu mAnela che. je A athakriyAthI vihina che te enA siddhAMta anusAra khara uttarAdhyayana sUtra : 4 Page #835 -------------------------------------------------------------------------- ________________ priyadarzinI TIkA a0 36 siddhasvarUpanirUpaNam -pUrvapUrvakSaNAnAmadhyabhAvarUpataiva prAptA / tatazca pUrvapUrvakSaNAnAM bhAvarUpatvamaGgIkartuH sugatasya mate mukterapi bhAvarUpatA'nicchato'pyaGgIkaraNIyA bhavatIti / sAra kharaviSANakI taraha avastu hai / jaba mukti meM cittasaMtatikA sarvathA nirodha ho jAtA hai to vaha arthakriyA kAritA usameM nahIM ghaTanese vahAM avasturUpatAkI Apatti bauddhoMko AtI hai| kAraNa ki mukti eka aisA antyakSaNa hai jisameM Age cittasaMtati nahIM calatI hai| yaha cittasaMtati to saMsArameM hI uttara kSaNako utpanna karatI hai| muktimeM nhiiN| pUrvakSaNa uttarakSaNako hI utpanna kara naSTa hotA hai| aba yaha antyakSaNarUpa mukti uttara kSaNAntarako to utpanna karatI nahIM hai, nahIM to usameM muktitvakA virodha aavegaa| isa antyakSaNarUpa muktimeM arthakriyA kAritAkA abhAva honese avastutvakI Apatti AnA svAbhAvika hI hai| jaba isa taraha usameM avastutvakA samarthana ho jAtA hai to jo avastu huA karatI hai vaha janya nahIM ho sakatI hai| janya to vastu hI huA karatI hai| gaganakusuma Adi jaise avasturUpa padArthoMko kyA kisIne kahIM utpanna hote dekhA hai ? isa taraha jaba antyakSaNarUpa muktimeM avastutvApatti AgaI taba isase yaha bhI mAnanA paDegA ki isa antyakSaNakA utpAdaka jo avyavahita pUrvekSaNa hai vaha bhI avastusvarUpa hai / athavAjaba antyakSaNameM avasturUpatA khyApita ho jAtI hai aura yaha bhI puSTa viSANa (gadheDAnA zIMgaDA nI mAphaka avastu che. jyAre muktimAM citta saMtatino sarvanA nirodha bane che te te artha kriyA kAritA emAM na thavAthI tyAM avaturUpatAnI ApattI boddhone Ave che. kAraNa ke, mukti eka evI aMtima kSaNa che, ke jemAM AgaLa cittasaMtati cAlatI nathI. A cittasaMtati te saMsAramAM ja uttarakSaNane utpanna kare che. mukitamAM nahIM. pUrva kSaNa, uttara kSaNane ja utpanna karI nAza pAme che. have A atyakSaNarUpa ati uttara kSaNatarane te utpana karatI nathI. nahIM te emAM mukitatvane virodha AvavAne. A anya kSaNarUpa mukitamAM artha kiyA kArItAne abhAva hovAthI avastutvanI Apatti AvavI svAbhAvika ja che. jyAre A pramANe emAM avastatvanuM samarthana thaI jAya che tyAre je vastu hoya che. e janya banI zakatI nathI. janya te vasatu ja thayA kare che. AkAza kusuma jevA avasvarUpa padArthone zuM keIe kayAMya utpanna thatA joyA che? A pramANe jyAre aMtima kSaNarUpa mukitamAM avaDutvApatti AvI tyAre AthI e paNa mAnavuM paDaze ke, A atyakSaNane utpAdaka je avyavahita pUrvekSaNa che e paNa avatu svarUpa che. athavA jyAre anya kSaNamAM avaturUpatA nakakI thaI u0-103 uttarAdhyayana sUtra :4 Page #836 -------------------------------------------------------------------------- ________________ uttarAdhyayanasUtre tathA--'nANadaMsaNasanniyA' 'aulaM suhasaMpattA' iti vizeSaNadvayena ca " sukha duHkhabuddhicchA dveSaprayatnadharmAdharmasaMskArA navAtmaguNAsteSAmanyantocchittiniHzreyasam' iti vacanAt siddhasyAcetanatvamasukhitvaM ca naiyAyikAdyabhimataM ho jAtI hai ki avastu janya nahIM ho sakatI taba isakA jo pUrvakSaNa hai vaha bhI isa avasturUpa antyakSaNakI utpAdaka zaktise rahita ho jAneke kAraNa svayaM avasturUpa ho jAtA hai| kyoM ki isameM bhI arthakriyAkAritA isa tarahake mAnane meM nahIM bana sakatI hai| isa taraha saugatake matameM pUrva pUrvakSaNoM meM abhAvarUpatA hI kevala prApta hotI hai| parantu bauddhoMke yahAM aisA mAnA nahIM gayA hai| unake yahAM to pUrva2 kSaNoMmeM bhAvarUpatA hI monI gai hai| ataH pUrva2 kSaNoMmeM bhAvarUpatA aMgIkAra karanevAle bauddhake yahAM mukti meM bhI bhAvarUpatA nahIM mAnane para bhI balAt siddha hotI hai| isI taraha "nANadaMsaNasaniyA" "aulaM suhasaMpattA" ina vizeSaNoM dvArA sUtrakAra yaha samarthita karate haiM ki muktiko jo vaizeSikoMne ina navaguNoMke-sukha1, duHkha2, buddhi 3, icchA4, dveSa5, prayatna6, dharma, adharma8, aura saMskAra ke-nAza honese mAnA hai so vaha mAnanA unakA ThIka nahIM hai| kyoM ki isa prakArakI ekAnta mAnyatAmeM siddhoM meM aceta jAya che ane e paNa khAtrI thaI jAya che ke, avastu ja banI zakatI nathI. tyAre Ane je pUrvekSaNa che e paNa A avasturUpa atyakSaNanI utpAdaka zakitathI rahita thaI javAnA kAraNe svayaM avaDurUpa thaI jAya che. kema ke emAM paNa artha kriyA kAritA A pramANe mAnavAmAM banI zakatI nathI. A rIte saugatanA matamAM pUrva pUrvamAM abhAvarUpatA ja kevaLa prApta thAya che. paraMtu bauddhoe A pramANe AmAM mAnela nathI. emanI mAnyatAo pUrva pUrva kSaNemAM bhAvarUpatA ja mAnavAmAM Avela che. AthI pUrva pUrvekSaNamAM bhAvarUpatA aMgikAra karanAra bauddhoe mukitamAM paNa bhAvarUpatA na mAnavA chatAM paNa balAt siddha thAya che. mA pramANe "nANadasaNasaMnniyA" "aulaM suhasaMpattA" // vizeSathI sUtrakAra evuM samarthana kare che ke, mukitane je vaizeSikee A navaguNene sukha 1 dukha 2 buddhi 3 IcchA 4 Sa 5 prayatna 6 dharma 7 adhama 8 ane saMskAra 9 ne nAza thavAthI mAnela che. te emanuM e mAnavuM barobara nathI. kema ke, A prakAranI ekAnta mAnyatAmAM siddhomAM acetanatva ane uttarAdhyayana sUtra:4 Page #837 -------------------------------------------------------------------------- ________________ priyadarzinI TIkA. a. 36 siddhasvarUpanirUpaNam 819 nirAkRtam, tathAhi -- niHzreyasasya sarvathA''tmaguNocchittirUpatve Atmano'pyabhAvaH prasajyeta, sarvathA guNAbhAve hi sati guNino'pyabhAva eva sampadyate, yathAazeSarUpAdyabhAve ghaTAdi dravyasyApyabhAva iti bhAvanIyam // 67 // punarapi siddhAnAM kSetraM svarUpaM ca prAhamUlam - logergade se te' savve, nANadaMsaNasanniyA / saMsArapAranitthipaNA, siddhiM vairagaI gayA // 68 // chAyA -- lokaikadeze te sarve, jJAnadarzanasaMjJitAH / saMsArapAranistIrNAH siddhiM varagatiM gatAH // 68 // " natva evaM asukhitvakA prasaMga prApta hotA hai jo yukti aura anubhava se bAdhita hai| yadi isI taraha kI mAnyatA svIkAra kI jAve to phira apane vizeSaNoMke abhAva meM AtmAkA bhI abhAva mAnanA paDegA / guNoMke abhAva meM guNI kabhI raha nahIM sakatA hai| jaise-rUpAdika guNoMke abhAva meM ghaTAdika dravyakA astitva nahIM pAyA jA sakatA hai| dveSa, duHkha, icchA, prayatna, saMskAra tathA puNya pApa saMjJaka dharma aura adharma inakA abhAva to jainiyoMne bhI mukti meM mAnA hai| isI taraha kSAyopazamika sukha evaM buddhikA bhI abhAva kahA gayA hai / parantu kSAyika buddhi aura kSAyika susvakA abhAva vahAM nahIM kahA gayA hai| kAraNa ki ye AtmA vizeSa guNa haiN| inakI prAdurbhUti hI mukti hai| isaliye vaizeSikoMkI nau guNoMkI ucchittirUpa mukti ThIka nahIM hai yaha bAta pUrvokta ina do vizeSaNoMse sUtrakArane samarthita kI hai // 67 // asukhitvanA prasaMga prApta thAya che, je yukti ane anubhavathI bAdhita che. jo A prakAranI mAnyatAnA svIkAra karavAmAM Ave te pachI peAtAnA vizeSa guNonA abhAvamAM AtmAnA paNa abhAva mAnavA paDaze. guNeAnA abhAvamAM guNI kadI rahI zakatA nathI. jema rUpAdika guNNAnA abhAvamAM ghaTAdika dravyanuM astitva dveSAtuM nathI. dveSa, duHkha, harichA, prayatna, saMsDAra tathA puNyapApa sajJaka dharma ane adhama Ane abhAva tA jainioe paNa mukitamAM mAnela che. Aja pramANe kSAyeApazamika sukha ane buddhinA paNa abhAva batAvela che. paraMtu kSAyika buddhi ane kSAyika sukhane abhAva tyAM batAvela nathI. kAraNu ke, e mAtmAnA vizeSaguNu che. tenI prAdurbhUti ja mukita che. A kAraNe vaizeSikAnI nava guNAnI umbittirUpa mukita kharAbara nathI. A vAta pUrvokta A e vizeSaNeAthI sUtrakAre samIta karela che. 5 275 uttarAdhyayana sUtra : 4 Page #838 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 820 uttarAdhyayanasUtre TIkA--' logegadese' ityAdi / sarve niravazeSAH, te=uktAH strIsiddhAdayaH, siddhAH jJAnadarzanasaMjJitAH jJAnadarzanopayogavantaH, saMsArapAranistIrNAH saMsArasya, pora:-paryantastaM nistIrNAHapunarAgamanasvarUpeNA'dhikyenA'tikrAntAH siddhiM varagatim , gatAH santaH, lokaikadeze lokAgrabhAge snti| lokaikadeze ityanena 'muktAH sarvatra tiSThanti, vyomavattApavajitAH" iti kasyaciduktiH parAstA / AtmanAM sarvagatatve hi sarvatrAvasthAnaM saMbhavati, sarvagatatva phira bhI siddhoMkA kSetra aura svarUpa kahate haiM-'logegadese' ityaadi| anvayArtha-(te savve-te sarve) ve saba strIparyAya Adi manuSyaparyAya se siddha hue jIva (nANadaMsaNasanniyA-jJAnadarzanasaMjJitAH) jJAnopayoga evaM darzanopayogase viziSTa hai| tathA (saMsArapAranitthinA-saMsAra pAranistIrNAH ) saMsArake pAra pahu~ce hue haiN| isIliye ve (varagaI siddhi gayA-varagatiM siddhiM gatAH) sarvotkRSTa gati siddhigatimeM prApta ho cuke haiN| sUtrakAra ina vizeSaNoMmeMse "lokaikadeza' isa vizeSaNase yaha samathita karate haiM ki jinakI aisI mAnyatA hai ki "muktAH sarvatra tiSThanti vyomavattApavarjitAH" AkAzakI taraha mukta jIva saMtApase rahita hokara isa samasta lokameM Thahare hue haiM vaha ThIka nahIM hai| kAraNa ki isa kathanase AtmAkA, sarvatra avasthAna pratipAdita hotA hai| AtmAkA sarvatra avasthona mAnane meM aneka doSa Ate haiN| kAraNa ki AtmAko pachI 5 siddhAnA kSetra bhane 5135ne 4 cha-"logegadese' tyA manvayArtha te savve-te sarve meM sakSA zrI paryAya sAta manuSya paryAyathI siddha mane 4 nANadaMsaNasanniyA-jJAnadarzanasaMjJitAH zanAyayo bhane zana:payethI viziSTa cha. saMsArapAranitthinno-saMsArapAranistIrNAH tathA saMsArathI pAra paDAyasa che. // 4||2nne tes| varagaI siddhiM gayA-varagati siddhiM gatAH sarvotkRSTa gati siddhagatimAM prApta banI cUkela che. sUtrakAra A vizeSaNomAMthI "lokaikadeza" mA vizeSathI me samarthana 42 che , remanI sevA mAnyatA cha, "muktAH sarvatra tiSThanti vyomavattApavarjitAH " mazanI bhA4 mukata jIva saMtApathI rahita banIne A samasta lekamAM rahelA che e ThIka nathI. kAraNa ke, A kathanathI AtmAnuM sarvatra avasthAna pratipAdita thAya che. AtmAnuM sarvatra avasthAna mAnavAmAM aneka deSa Ave che. kAraNa ke, uttarAdhyayana sUtra:4 Page #839 -------------------------------------------------------------------------- ________________ priyadarzinI TIkA a0 36 siddhasvarUpanirUpaNam 21 svIkAretu sarvatra sarvadA vedanA'di prasaGgaH / tathA-'jJAnadarzanasaMjJitAH' iti vizepaNena sarve siddhAH ubhayopayogavanta iti sUcitam / ___ saMsArapAranistIrNAH' iti vizeSaNena-jJAnino dharmatIrthasya kartAraH paramaM padam ; gatvA'gacchanti bhUyo'pi, bhavaM tIrtha nikArataH," iti mataM nirAkRtam / tadaGgIkRtasiddhAniSThitArthA na bhavantItyasteSAM punarAvRttiriti tanmate doSo vodhyaH / tathA ' siddhiM varagatiM gatAH' ityanena sukSINakarmaNo'pi svabhAvenaivotpattisamaye lokAgragamanaM yAvat sakriyatvamapyastIti sUcitam // 68 // ||iti siddhaprakaraNam / / isa sthitimeM sarvatra sarvado vedanA Adi honekA prasaMga prApta ho jAtA hai| tathA " jJAnadarzanasaMjJitAH" isa vizeSagase 'samasta siddha jJAnadarzana upayogavAle haiM ' yaha bAta siddha hotI hai| tathA jinakI aisI mAnyatA hai ki " dharmatIrthake kartA jJAnI paramapadameM prApta hokara punaH tIrtha Adiko avahelanA honese saMsArameM avatarita hote haiM " so isa mAnyatAkA nirAkaraNa karaneke liye "saMsArapAranistIrNAH" yaha pada sUtrakArane rakkhA hai| isase yaha bAta sUtrakAra kahate haiM ki jo vyakti saMsArase pAra hokara punaH saMsArameM Ate haiM ve niSThitArtha nahIM haiM isIliye ve saMsArameM punaH vahAMse lauTakara Ate haiN| yadi kRtakRtya hote to vahAMse punaH vApisa honekA prasaMga unheM prApta nahIM hotaa| "siddhivaragatiM gatAH" isa padase sUtrakAra yaha kahate haiM ki jIvake samasta karma naSTa ho jAte haiM taba ve svabhAvataH urdhvagamana karate haiM aura dharmadravyako AtmAne A sthitimAM sarvatra sadAe vedanA Adi thavAne prasaMga prApta thaI jAya che, tathA A vizeSaNathI "saghaLA siddha jJAnadarzana upagavALA che. " A vAta siddha thAya che. tathA jenI evI mAnyatA che ke, "dharmatIrthanA kartA jJAnI parama padane prApta karIne pharIthI tIrtha AdinI avahelanA thavAthI saMsAramAM avatAra dhAraNa kare che." te A mAnyatAne nirAkRta karavA mATe A pada sUtrakAre rAkhela che. AnAthI sUtrakAra e vAta batAve che ke, je vyakti saMsArathI pAra thaIne pharIthI saMsAramAM Ave che te nikitArtha nathI. A kAraNe teo saMsAramAM pharIthI tyAMthI pharIne Ave che. je kRtakRtya heta to tyAMthI paach| 32vAnI prasa1 tamata prApta thAta nahIM "siddhiM varagati gatAH " mA 54thI sUtra42 me matAva cha , na samaja bhni| nAza thaI jAya che tyAre te svabhAvataH udarvagamana kare che. ane dharmadravyanI sahAyatAthI uttarAdhyayana sUtra:4 Page #840 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 822 uttarAdhyayanasUtre uktaM siddhAnAM svarUpaM, samprati saMsAriNa AhamUlam-saMsAratthA u je jIvA, devihA te viyAhiyA / tasA ya thAvarA caiva, thAvarA tivihI tahiM // 69 // chAyA-saMsArasthA stu ye jIvA, dvividhAste byaakhyaataaH| trasAzca sthAvarAzcaiva, sthAvarA trividhAstatra // 69 // TIkA-'saMsAratthA' ityAdi ye tu saMsArasthAH saMsAriNo jIvAH santi, te dvividhA vyAkhyAtAH / trasAH sthAvarAzva, tatra-prasasthAvareSu sthAvarA trividhA vyAkhyAtAH / sthAvarANAM pazcA nirdeze'pi, teSAmalpavaktavyatayA prathamato'bhidhAnam // 69 // sahAyatAse lokAkAzake agrabhAgameM jAkara virAjamAna ho jAte haiN| isase yaha bAta bhI siddha ho jAtI hai ki una siddhoMkI AtmA niSkriya nahIM hai| kintu sakriya hai / // 6 // ||siddhoNkaa yaha prakaraNa samApta huaa| yaha siddhoMkA svarUpa kahA, aba saMsArI jIvoMkA svarUpa kahate haiM'saMsAratthA u' ityaadi| anvayArtha- (saMsAratthA u je jIvA-saMsArasthA ye jIvAH) saMsArI jo jIva haiM (te-te) veM (duvihA viyAhiyA-dvividhAH vyAkhyAtAH ) do prakArake kahe gaye haiN| (tasA thAvarAceva-trasAH sthAvarAzca) eka trasa jIva dUsare sthAvara jIva / (tattha-tatra) inameM (thAvarA-sthAvarAH) sthAvara jIva (tivihA-trividhAH) tIna prakArake kahe gaye haiN|| 69 // kAkAzanA agrabhAgamAM jaIne birAjamAna thaI jAya che. AthI e vAta paNa siddha jAya che ke, e siddhonI AtmA niSkriya nathI paraMtu sakriya che. 168 che siddhonuM A prakaraNa samApta thayuM che A siddhonuM svarUpa kahyuM have saMsArI jIvanA svarUpane kahe che- " saMsoratthA u" tyaadi| ma-payArtha-saMsArasthA u je jIvA-saMsArasthA tu ye jIvAH sasArI 71 te-te duvihA viyAhiyA-dvividhAH vyAkhyAtAH me 542 4AmAM Avasa cha. tasA thAvarAceva-trasAsthAvarAzca se sAmane bhI sthA12 1 tatthatatra mAmA thAvarA-sthAvarAH sthA12 71 tivihA-trividhAH traya mAranA batAvavAmAM Avela che. je 69 che uttarAdhyayana sUtra:4 Page #841 -------------------------------------------------------------------------- ________________ priyadarzinI TIkA a0 36 saMsArIsvarUpanirUpaNam 823 sthAvarA trividhA ityuktaM tatra ke te trayaH prakArA, ityAzaGkyAhamUlam-puDhavI Au jIvA ya, taheva ya vaNasa~I / icceai thAvarA tivihA, tesiM bheeM suMNeha meM // 7 // chAyA-pRthivyA jIvAzca, tathaiva ca vanaspatayaH / ityete sthAvarA trividhAH, teSAM bhedAn zrRNuta me // 7 // TIkA-'puDhavI Au' ityAdi pRthivyap jIvAH pRthivI-prasiddhA, Apo-jalaM, pRthivI ca, Apazceti pRthi. vyApaH, tA evaM jIvAH, te tathA, iha jIvazabdaH pratyekamabhisambadhyate / pRthivI jIvA abjIvAzca / tathaiva-vanaspatayazca banaspati jIvA ityrthH| iti evam , anena prakAreNa sthAvarA trividhAH santi / iha tejovAvogatitrasatvena sthAvareSu tayoranabhidhAnam / teSAM pRthivyAdijIvAnAM bhedAn , me mama, samIpe yUyaM zrRNuta / cakAraH pAdapUraNe / nanu pRthivyAdayo jIvAnAM zarIrANi na tu jIvAH, jIvA hi upayogalakSaNAH, pRthivyAdayastu kAThinyAdilakSaNA stat kathaM pRthivyA ve unake tIna prakAra ye haiM- 'puDhavI' ityAdi / anvayArtha-(puDhavI AujIvA taheva vaNassaI-pRthivyabjIvAH tathaiva vanaspatayaH) pRthivI jIva, jala jIva tathA vanaspati jIva (ii-iti) isa prakAra (e e-ete) ye (tivihA thAvarA-trividhAH sthAvarAH) tIna tarahake sthAvara jIva haiN| teja aura vAyu ye do kAya gatitrasa haiM isaliye inakI sthAvaroM meM gaNanA nahIM kI hai| (tesiM bhee me suNeha-teSAM bhedAna me zrRNuta) ina sthAvaroMke bhedoMko aba maiM kahatA hUM so tuma suno| zaMkA-Apa jo pRthivI Adiko jovarUpa kaha rahe haiM so ye svayaM jIva nahIM haiM kintu jIvake zarIra haiN| kAraNa ki pRthivI Adika kAThinyAdilakSaNavAle haiM tathA jIva upayoga lakSaNavAlA hai| sthA12 7vAnA me 4 2 cha-" puDhavI " tyA ! anvayArtha-puDhavI AujIvA taheva vaNassaI-pRthivyapa jIvA tathaiva vanaspatayaH pRthavI, 11, tathA vanaspati iha-iti / prA2nativihA thAvarAtrividhA sthAvarAH trANa prA2nasthA12 71 cha, te mana vAyu mA chAya gati sa che. bhA 412 memanI sthApamA shun| 42sa nathI. tesiM bhee me suNeha-teSAM bhedAn zrRNuta mA sthApanA hone ke hu~ 49 chu tena. tabhI sAlo. zaMkA-Apa pRthavI Adine jIvarUpa batAvI rahyA che te e svayaM jIva nathI. paraMtu jIvanA zarIra che. kAraNa ke, pRthavI Adika kaThaNa lakSaNavALA che. tathA jIva upayoga lakSaNavALA che. uttarAdhyayana sUtra :4 Page #842 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 824 uttarAdhyayanastre dayo jIvA ityuktam ?, ucyate-jIvaH zarIraM cetyubhayaM parasparAnubaddhamiti tayo vibhAgA'bhAvAd pRthivyAdayo jIvA iti vyapadizyante / uktaM hi-"abonnANu gayANaM imaM ca taM ca tti vibhayaNamajuttaM" ityaadi| chAyA-anyo'nyAnugatayoridaM ca tacceti vibhajanamayuktam // 70 // atha ' yathoddezaM nirdezaH' iti nyAyamanusRtya nirdezakrameNa prathama pRthivI jIva bhedAnAhamUlam-duvihA puDhavI jIvA u, suhamA bAyarA thaa| pajattamapaMjattA, evameva duhA puNo // 71 // chAyA-dvividhAH pRthivo jIvAstu, sUkSmA bAdarA stathA / paryAptA aparyAptAH, evameva dvidhA punaH // 71 // TIkA-'duvihA puDhavI' ityAdipRthivIjIvA dvividhAH tad yathA-sUkSmAH-mUkSmanAmakarmodayAt sUkSmAH, tathA. samAdhAna-pRthivI Adi jIva aura pRthivI Adi zarIra ye donoM parasparameM aise mila rahe haiM ki jinakA alaga karanA azakya hai| ataH inake vibhAgakA abhAva honese 'pRthivI Adika jIva haiM' aisA kaha diyA gayA hai| vaise to pRthivI jIva evaM pRthivI zarIrameM bhinnatA hI hai| uktaM ca-"annonnANugayANaM imaM ca taM ca tti vibhayaNamajuttaM " ityAdi / parantu yahAM jo unakI abhinnatA kahI gai hai vaha azakya vivecana honese-" yaha pRthivI hai aura yaha pRthivI jIva hai" isarUpase vibhAga nahIM ho sakanese-hI kahI gaI hai // 7 // aba mUtrakAra pRthivI jIvake bhedoMko kahate haiM--'duvihA' ityaadi| anvayArtha-(puDhavI jIvA duvihA-pRthivI jIvAH dvividhAH) pRthivI samAdhAna-pRthavI Adi jIva ane pRthavI Adi zarIra e baMne parasparamAM e rIte maLelA che ke, jemane alaga karavAM azakya che. AthI emanA vibhAgane abhAva hovAthI "pRthavI Adika jIva che. evuM kahevAmAM AvyuM che. Ama te pRthavI jIva ane pRthavI zarIramAM bhinnatA ja che. uktaMca-" annonnANugayANaM, imaMca taMca tti bibhayaNamajuttaM" ityAdi ! paraMtu ahIM je tenI abhinatA batAvavAmAM AvI che te azakya vivecana hovAthI "A pRthavI che ane A pRthavI jIva che. * A rIte vibhAga na tha zapathI mAma mAvesa che. // 70 // Dave suutr||2 pRthavIna hone matAva cha-" duvihA" yA / sa-payArtha-puDhavI jIvA duvihA-pRthivI jIvAH dvividhAH pRthavI me uttarAdhyayana sUtra :4 Page #843 -------------------------------------------------------------------------- ________________ miyadazinI TIkA a0 36 saMsArIsvarUpanirUpaNam bAdarAH yAdaranAmakarmodayAd vAdarAzca / punaH ete sUkSmA bAdarAzca, paryAptA aparyAptAzca, tatra-paryAptAH-paryAptimanta ityarthaH, yasmAt karmadalikAd AhAra zarIrendriyocchavAsavAGmanasAnutpatti bhavati tatkarmadalikaM paryAptiH, sA astyepAmiti paryAptAH, tathA aparyAptAH svayogya paryApti rahitA ityarthaH, evamevaanena prakAreNa paryAptAparyAptabhedena, dvidhA-dvi prakArakA vyAkhyAtAH / uktaM hijIva do prakArake haiM (suhumA tahA bAyarA-mUkSmAH tathA bAdarAH) eka sUkSma aura dUsare bAdara / jina jivoMke sUkSma nAmakarmakA udaya hotA hai ve sUkSma tathA jinake bAdara nAmakarmakA udaya hotA hai ve bAdara haiN| ye donoM (pajjattama pajjattA evameva duhA-paryAptAH aparyAptAH evameva dvidhA) paryApta aura aparyApta hote haiM / isa taraha inake bhI do do bheda ho jAte haiN| bhAvArtha-sUkSma aura bAdarake bhedase pRthivI jIva do prakArake haiN| inameM sUkSma jIva paryApta aura aparyAptake bhedase do prakArake haiM aura bAdara jIva bhI paryApta aura aparyAptake bhedase do prakAra ke haiN| jina jIvoMkI paryAptiyAM pUrNa ho cukI haiM ve paryApta aura jinakI paryAptiyAM pUrNa nahIM huI haiM ve aparyApta haiN| jisa karmadalikase AhAra paryApti, zarIraparyApti, indriyaparyApti, zvAsocchvAsaparyApti, - bhASA paryApti-evaM manaHparyAptikI utpatti hotI hai vaha karmadalika paryApti kahAjAtA hai / yaha karmadalika jinake udayameM hotA hai ve paryApta jIva haiM tathA apanI yogypraa2n| cha. suhumA tahA vAyarA-sUkSmAH tathA bAdarAH / sUkSma mare bhane bAdara A jInA sUkSma nAma karmane udaya thAya che te sUma tathA jene mAra nAma bhne| ya thAya che ta 42 che. manne pajjatamapajjattA evameva duhA-paryAptAH aparyAptAH evameva dvidhA paryAta ane. 255ryAsta hAya che. mAdI rIte enA paNa babbe bheda thaI jAya che. bhAvArtha-sUkSma ane bAdaranA bhedathI pRthavI jIva be prakAranA che. AmAM sUkSama jIva paryApta ane aparyAptanA bhedathI be prakAranA che. ane bAdara jIva paNa paryApta ane aparyAptanA bhedathI be prakAranA che. je jInI paryApti pUrNa thaI cUkela che te paryApta ane jenI paryApita pUrNa thaI nathI te aparyApta. je karma dalikathI AhAra paryApti, zarIra paryApti, Indriya paryApti, zvAsocchavAsa paryApta, vacana paryAti bhASA paryApti ane mana paryAtinI utpatti thAya che. tene karmalika paryApti kahevAmAM Ave che. A karmadalika jenA udayamAM hoya che te paryApta jIva che. tathA pitAnI yogya u0 104 uttarAdhyayana sUtra :4 Page #844 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 826 uttarAcyayanasUtre " AhArasarIreMdiya ussAsavao mnnobhinnivvttii| hoi jao daliyAo karaNaM pai sA u pajjatti // chAyA-AhAra zarIrendriyocchvAsa vaco mno'bhinivRttiH| bhavati yato dalikAkaraNaM prati saiva paryAptiH ||iti / tatrAhArazarIrendriyocchvAsarUpaM paryApticatuSTayaM pRthivIjIvAnAm , 'tu' iti nizcaye bodhyam // 71 // punareSAmevottarabhedAnAhamUlam--bAyaroM je u pajattA, duvihA te viyaahiyaa| sahA khaMrA ye bodhavvoM, saNhI sattavihA tahiM // 72 // _ chAyA-bAdarA ye tu paryAptA, dvividhAste vyaakhyaataaH| ___zlakSNAH kharAzca boddhavyAH, zlakSNAH saptavidhAstatra // 72 // TIkA-ye tu paryAptA bAdarA bAdarAkhyapRthivI jIvAH te dvividhA vyAkhyAtAH, tadyathA-zlakSNAH, kharAzceti / tatra-zlakSNA cUrNitaloSTakalpA mRduH paryAptise jo rahita haiM ve aparyApta jIva haiM / uktaM ca "AhAra sarIreMdiya ussAsavao mnnobhinnivvttii| hoijao daliyAo karaNaM paisA u pjjttii|" ekendriya jIvoMke-AhAra, zarIra, indriya, zvAsocchvAsa ye cAra paryAptiyAM hotI haiN| ataH ekendriyoM meM antarbhUta honeke kAraNa ina pRthivIjIvoMke bhI ye hI cAra prAptiyAM hotI haiM // 71 // aba inhIMke uttara bhedoMko kahate haiM-'bAyarA' ityAdi / anvayArtha-(je u pajjattA bAyarA-ye tu paryAptAH bAdAH) jo bAdara paryApta pRthivI jIva haiM (te duvihA viyAhiyA-te dvividhA vyAkhyAtAH) pAtithI 2 2hita cha ta paryAta 1 cha. uktaMca " AhAra sarIrediya, u ssAsavao maNo bhinnivvttii| hoi jao daliyAo, karaNaM paisA u pjjttii"|| ekendriya jInA AhAra, zarIra, indriya zarIra, zvAsocchavAsa e cAra paryApti thAya che. AthI ekendriyamAM antabhUta thavAnA kAraNe e pRthavI jIvonI paNa A ja cAra paryApti thAya che. 71 che ve sAnA uttara mahAna 4 --" bAyarA" tyaadi| bha-kyArtha-je u pajjattA bAyarA-ye tu payAptAH bAdarAH 2 mA paryApta pRthavI 01 che. te duvihA viyAhiyA-te dvividhAH vyAkhyAtAH te me prAnA uttarAdhyayana sUtra : 4 Page #845 -------------------------------------------------------------------------- ________________ priyadarzinI TIkA a0 36 zlakSNAnAM saptabhedanirUpaNam 827 pRthivI, tadAtmakA jIvA apyupacArAt zlakSNA ucyante / tathA-pASANakalpA kaThinA pRthivI kharA, tadAtmakA jIvA apyupacArAtkharA ucyante / tatra-paryAptabAdara-pRthivIjIveSu zlakSNA jIvAH saptavidhA boddhvyaaH||72|| __ zlakSNAnAM saptabhedAnAhamUlam-kiNhA nIlA ya ruhirA ya, hAlidA sukilA tahA / paMDhuMpaNagamaTTiyA, kharA chattIsa~IvihA // 73 // chAyA- kRSNA nolAzca rudhirAzca, hAridrAH zuklA stathA / pANDupanakamRttikAH, kharAH patriMzadvidhAH // 73 // TIkA-'kiNhA nIlA ya' ityAdi ye tu zlakSNAH paryApta bAdara pRthivI jIvAste kRSNA1, nIlAH2 tathAve do prakArake kahe gaye haiN| (saNhA kharAya-zlakSNAH kharAzca ) eka zlakSNa aura dUsare khr-ktthor| cUrNita loSTake samAna jo mRdu pRthivI hai vaha zlakSNa bAdara paryApta pRthivI jIva hai| tathA pASANa jaisI jo kaThora pRthivI hai vaha khara bAdaraparyApta pRthivI jIva haiN| jo bilakula narama jamIna hotI hai aura khodane para vAlukAke rUpameM nikalatI hai vaha zlakSNa pRthivI jIva haiM / yahAM zlakSaNa evaM khara pRthivIko jo jIvarUpase kahA hai vaha kevala upacArase hI kahA gayA hai aisA jAnanA cAhiye / (tahi saNhA-tatra zlakSNAH) bAdaraparyApta pRthivI jIvoMmeM jo zlakSNapRthivI jIva kahe gaye haiM ve (sattavihAM-saptavidhAH) sAta prakArake jAnanA cAhiye // 72 // zlakSNapRthivIke sAta bheda kahate haiM-'kiNhA' ityAdi / anvayArtha (kiNhA nIlA ya ruhirA haliddA sukilA tahA paMDu paNaga matA cha. saNhA kharAya-zlakSNAH kharAzca me 1665 ma. mI. pa2-2 daLelA ATAnA jevI je pRthavI mRdu che te lakSaNa bAdara paryApta pRthavI jIva che. tathA patthara jevI je kaThera pRthavI che te khara bAdara paryApta pRthavI jIva je bilakula narama jamIna hoya che ane khedavAthI tInA rUpamAM nIkaLe che te kSaNa pRthavI jIva che. ahIM zravaNa ane khara pRthavIne je jIvarUpathI kahela che te phakta upacArathI ja kahevAmAM Avela che ema jANavuM joIe. tahiM saNhA-tatra lakSNAH // 62 paryAta pRthavI bhA 2 saya pRthavI vAmAM mAvesa chata sattavihA-saptavidhAH sAta rana J . // 72 // RREY pRthavInA sAta se che tere 4 cha- " kiNhA " tyAhi / bhanyayArtha-kiNhA nIlAya ruhirA haliddA sukilA tahA paMDupaNagamaTTiyA uttarAdhyayana sUtra :4 Page #846 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 828 uttarAdhyayanasUtre rudhirAH 3 = raktavarNAH, hAridrAH 4 = pItavarNAH, zuklA: 5 = zvetavarNAH, tathA - pANDu6 panaka7 mRttikAzceti saptavidhAH vyAkhyAtAH / tatra - pANDupanakamRttikA:- pANDavaH = ApANDurA: ISacchveta varNAH, panakA=masi uDDIyamAnAdhUlirUpAH mRttikAH, tadAtmakA jIvAH panakamRttikAH pANDavazca panakamRttikAzceti dvandvasamAsaH / pANDu grahaNaM kRSNAdi varNAnAmapi svasthAnabhedena bhedAt bhedAntarasambhavam sUcayati / kharapRthivI bhedadarzanopakramamAha - ' kharo' iti / kharAH paryAptavAdarapRthivI jIvAstu SaTUtriMzadvidhAH proktAH, cakAradvayamapi samuccayArthakam // 73 // | kharapRthivIjIvAnAM patriMzadbhedAnAha 19 mUlam - puDhavIya sakkarI vAluyA~ ya, uvale silAMya loNUMse / ayataMbata uyasIsa~ga, ruppa - suvaNNe ya veIre ya // 74 // hariyAle hiMgulue, maNosilA sAsagaMjaNapavAle / abmapaiDala bvAlu ya, bAyarakAe maNivihANA // 75 // gomejae ya yage, aMkaphalihe ya lohiyaikkhe ya / maragaya maisAragalle, bhuyamoyaga iMdenIle ya // 76 // caMdaNa geruya haMsagaMbbhe, puMlae sogaMdhie~ya bodhavve / caMda paibhave rulie~, jalaikaMte sUrakaMte ya // 77 // maTTiyA - kRSNAH nIlAzca tathA rudhirAH hAridrAH zukkAH tathA pANDu, panaka, mRttikAH) kRSNazlakSNapRthivIjIva, nIlazlakSNapRthivIjIva, raktavarNa zlakSNapRthivI jIva, pItavarNazlakSNapRthivIjIva, zuklavarNa zlakSNapRthivIjIva, tathA pANDuvarNazlakSNapRthivIjIva, panakamRttikA - AkAza meM ur3atI huI dhUlirUpa mRtikA ye sAta prakAra lakSNapRthivIjIvoMke haiN| tathA (kharA chattIsaIvihA- kharaH paTTatriMzadvidhAH ) kharApRthivojIva - paryAptabAdara pRthivIjIva-chattIsa (36) prakAra ke haiM // 73 // kRSNAH nIlazca tathA rUdhirAH haridrAH zuklAH tathA pANDupanakamRttikAH SNu pRthavI jIva, nIla zleSNu pRthavI jIva, rakatavaNuM RRNu pRthavIjIva, pItavaNu zrlaSNu pRthavI jIva, zukalavarNa lakSNa pRthavI jIva, tathA pAnDuvarNa zrlakS pRthavI jIva, panaka smRtikA-AkAzamAM uDatI dhULarUpa mATI A sAta prakAra | pRthavI bhavAnA che tathA kharA chattIsaIvihA - kharAH SaTtriMzadvidhAH 52 pRthavI jIva-paryApta bAdara pRthavI jIva chatrIsa (36) prakAranA che. 5 73 // uttarAdhyayana sUtra : 4 Page #847 -------------------------------------------------------------------------- ________________ - priyadarzinI TIkA a0 36 svarapRthivIjIvAnAM SaTtriMzabhedanirUpaNam 829 chAyA-pRthivI ca zarkarA vAlukA ca, upalaH zilA ca lavaNabhUSazca / ayastAmrapuka sIsakarUpya suvarNa ca vajrazca // 74 // haritAlo hiGgulako, manaHzilA sasyakAanapravAlam / abhrapaTalamabhravAlukA, vAdarakAye maNi vidhAnAni // 75 // gomedakazca rucakaH, aGkasphaTikazca lohitAkSazca / marakatamasAragallaH, bhujamocaka indranIlazca // 76 // candano gairiko haMsagarbhaH, pulakaH saugandhikazca boddhavyaH / candraprabho vaiDyoM jalakAntaH sUrakAntazca // 77 // TIkA-'puDhavI ya' ityAdi pRthivI1-zuddhapRthivI, ihapRthivI zabdena zuddhapRthivIgRhyate, bhAmA zabdena satyabhAmAvat / yA zarkarAdirUpA na bhavati, sA zuddha pRthivI zarkarA2-laghu prastara khaNDarUpA, 3vAlukA-prasiddhA, 4upala:-parvatAt patitaH sthUlapASANaH, 5zilA-3 prastaraH 6lavaNaH samudra lavaNAdikam7, 8UpaH kSAramRttikA, "ayastAmratrapukasIsakarUpyasuvarNam"=ayaH lauhaH, 9tAmra-tAMvA, iti prasiddham , 10trapukam-'rA~gA' iti prasiddham ,11sIsakam sIseti khyAtam ,12rUpyaM rajatam-cA~dIti khyAtam , 13suvarNam , eSAM samAhArastattathA, tathA-14vatraM-hIrakaM-'hIrA' iti prasiddham , kharapRthivIjIvoMke chattIsa bhedoMko kahate haiM- 'puDhavIya' ityaadi| anvayArtha- (puDhavI-pRthivI) zuddhapRthivI1, ( sakarA-zarkarA) laghukhaMDarUpapRthivI2, (vAluyA-vAlukA) bAlU3, ( uvale-upalaH) patthara4, (silAya-silA) zilA5, (loNu-lavaNam ) lavaNa6, (Use-USaH) khArImiTTI7, (ayataMba taya sIsaga ruppasuvaNNe ya vahare ya-ayastAmrapuka sIsakarupya suvarNa ca vajraM ca) lohA, tAMbA9, rAMgA10, sIsA11, cAMdI12, suvarNa13, tathA hIrA14, ( hariyAle hiMgulue maNo silA sAsagaMjaNapavAle-haritAla hiMgulakaH manaH zilA, sasya kAJcanapravAlam ) 52 pRthatI 7vAnA chatrI hone 4 che--" puDhavIya " tyAdi / anvayArtha-puDhavI-pRthavI zuddha pRthapI (1) sakarA-zarkarA adhuma 35 pRthavI (2) vAluyA-vAlukA 4 (3) uvale-upalaH patthara (4) silAya-silA zikhA (4) loNu-lavaNam bhI (6) Use-USaH pArI mArI (7) ayataMbata uyasIsagaruppasuvaNNe ya vaharei-ayastAnna apuka sIsakarupyasuvarNa ca vanaM ca du (8) diy (8) 2i 10 sAsu 11 Aile 12 sAnu 13 hI215 hariyAla hiMgulae maNosilo sAsagaMjaNapavAle-hariyAlaH hiMgulakaH manaH zilA sasyakozcanapravAlam uttarAdhyayana sUtra:4 Page #848 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 830 uttarAdhyayanasUtre haritAlA haratAla' iti prasiddhaH,hiMgulakAvarNaka dravyavizeSaH,manaHzilA='mainazila' iti prasiddhA, sasyakAJjanapravAlamsasyakaH-dhAtuvizeSaH, aJjanam samIrakamratnavizeSaH, pravAlakam-vidrumaH-'maMgA' iti prasiddham , eSAM samAhArastattathA, tathA ca abhrapaTalam' abharakha, iti prasiddham , abhravAlukA abhrapaTalasaMyuktA vAlukA ca itthaM khararUpa paryAptabAdarapRthivIkAye amI pRthavyAdayazcaturdaza haritAlAdayo'STaucetyevaM dvAviMzatirbhedAH proktaaH| atha tatraiva bAdarakAye caturdaza maNividhAnAnimmaNibhedA api vijnyeyaaH| tathA hi-gomedakaH='gomeda' iti prasiddhaH, rucakA-kRSNamaNivizeSaH, aGka:-ratnavizeSaH, sphaTikaH prasiddhaH, aGkasphaTikayorekobhedaH / tathA-lohitAkSazca, marakatamasAragallaH, yadyapi marakataH 'pannA' iti prasiddhaH, masAragallo'pi maNivizeSaH, tathApi sA jAtyAdekabhedAntarargatatvena nirdissttH| bhujamocaka nIlavarNaratnavizeSaH indranIla:= nIlama' iti prasiddhaH, haratAla 15, hiMgulaka16, mainazila 17, sasyaka18, samIrakaratnavizeSa19, vidruma20, (abbhapaDalabbhavAluya-abhrapaTalam abhravAlukA) abha. rakha21, abharakhayukta bAlukA22 ye bAvIsa (22) pRthivI Adika vastue~ khararUpa paryApta bAdara pRthivIkAyake bheda kahe haiM / (maNivihANAmaNi vidhAnAni) isI taraha isameM caudahamaNiyAMke bheda aura sammilita haiN| so ye saba chattIsa (36) ho jAte haiN| ve maNiyoMke caudaha bheda isa prakAra hai-(gomejjae ruyage aMkapphalihe lohiyakkheya maragayamasAlagalle-gomedakaH rucakaH aGkaH sphaTikaH lohitAkSazca marakatamasAragallaH) gomeda1, rucakara, aMka sphaTika, lohitAkSa4, marakata, masAragalla, (bhujamoyaga iMdanIloya-bhujamocaka indranIlazca) bhujamocaka, indranIla, (caMdaNa geruya haMsagambhe pulae sogaMdhieya caMdappabha veruliya jalakaMte, suurhaDatALa 15 hiMgaLa 16 manazIla 17 samyaka 18 samIraka ratnavizeSa 19 vidruma 20 abbhapaDalabbhavAluya-abhrapaTalam abhravAlukA mama25. 21 2112vANI retI 22 A bAvIsa pRthavI Adika vastuo khArarUpa paryApta bAdara pRthavI AyanA se ua cha, maNivihANA-maNividhAnAni mA pramANe temA yau| (14) maNInA bheda vadhAre saMmilita che A badhA maLIne chatrIsa (36) thaI jAya cha. ye bhIyAnA yora le 40 pramANe che-gomejae ruyage aMkapphalihe lohiyakkheya maragayamasAlagalle-gomedakaH rucakaH aGkaH sphaTikaH lohitAkSazca marakatamasAlagallaH gomeda 1 rUcaka 2 aMka sphaTika 3 lehitAkSa 4 marakata 5 masAragalpha 6 bhuyagamoyaga iMdanIlAya-bhujakamocaka iMdranIlazca sU4 mA 7 chandranAra 7 yana uttarAdhyayana sUtra:4 Page #849 -------------------------------------------------------------------------- ________________ priyadarzinI TIkA a. 36 kharapRthivIjIvAnAM SaTtriMzabhedanirUpaNam 831 candana gaurikahaMsagarbhaH-candanaH candanAbhidho maNivizeSaH, gairikA gairikAbhidho maNivizeSaH, haMsagarbhazca maNivizeSaH, eteSAM trayANAmapi sAjAtyAdekasminneva bhede'ntarbhAvaH / pulakaH, saugandhikaH, candraprabhaH candrakAntaH, vaiDUryaH, jalakAntaH, sUrakAntazca boddhavyaH jnyaatvyH| 'boddhavyaH' ityasyAttyA sarvatrAnvayaH kAryaH / sarve'pi cakArAH samuccayArthakAH / pRthivyAdayazcaturdaza, haritAlAdayo'STau, gomedakAdayazca kvacit kasyacit kathaMcidantarbhAvAccaturdaza, iti SaTtriMzadvidhAH khararUpa paryAptavAdarakAyapRthivIbhedAH // 74-75-76-77 // kaMteya-candanaH gairikaH haMsagarbhaH pulakaH saugaMdhikazca candraprabhaH vaiDUryaH jalakAntaH sUrakAntazca) candana, gairika, haMsagarbha, pulaka, candrakAnta, jalakAnta aura suurykaant| jisa taraha bhAmA zabdase satyabhAmAkA grahaNa hotA hai usI taraha pRthivI zabdase zuddha pRthivIkA grahaNa yahA~ kiyA gayA hai| usameM zarkarA AdirUpa pRthivIkI vivakSA nahIM rakhI gaI hai| jo laghukhaMDarUpameM pattharoMke TukaDe idhara udhara khAnoMke andara paDe rahate haiM ve zarkarA zabdase gRhIta hue haiM / bAlukA prasiddha haiN| parvata Upara se patita jo sthUla pASANa hai vaha yahAM upala zabdase gRhIta huA hai| kSAramRttikAkA nAma USa hai| varNakadravya vizeSakA nAma hiMgulaka hai| sasyaka eka dhAtu vizeSa hotA hai| aMjanase ratnavizeSakA grahaNa huA hai| kAlA jo maNi vizeSa hotA hai use rucaka kahate haiN| "aMkapphaliheya" "maragayamasAragalle" caMdaNageruyahaMsagambhe" ina gAthApadoMmeM jo maNi vizeSa kahe gaye haiM unakA sajAtIya honekI vajahase eka eka bhedameM hI antarbhAva kiyA gayA hai // 74-77 // garika 10 haMsagarbha 11 pulaka 12 caMdrakAMta 13 jaLakAnta ane sUryakAnta 14 je pramANe bhAmA zakhathI satyabhAmAnuM grahaNa thAya che. e ja pramANe pRthavI zabdathI zuddha pRthvInuM grahaNa ahIM karavAmAM Avela che. emAM sAkara Adipa prathavInI vivakSA rAkhavAmAM Avela nathI, je laghubaMDarUpamAM pattharanA TukaDAo ahiM tahIM paDyA hoya che e zarkarA zabdathI gRhIta thayela che. retI prasiddha che. parvata uparathI gabaDI paDelA je sthaLa patthara che te ahIM upala zabdathI gRhIta thayela che. kSAra mRttikA (khArImATI)nuM nAma uSa che. varNadravya vizeSanuM nAma hiMgaLo che. samyaka eka dhAtu vizeSa hoya che. aMjanathI ratna vizeSanuM grahaNa thayela che. je maNa kALo vizeSa hoya che tene rUcaka kahe cha. "aMkapphaliheya," "maragayamasAragalle, " caMdaNageru ya haMsagabbhe" A gAthA padamAM je maNI vizeSa batAvavAmAM Avela che. e svajAtiya hevAnA kAraNe eka eka bhedamAM ja aMtarbhAva karAyela che. je 74-77 ! uttarAdhyayana sUtra:4 Page #850 -------------------------------------------------------------------------- ________________ - uttarAdhyayanasUtre sampati prakRtopasaMhArapuraH saraM sUkSmapRthivIkAyajIvAn prarUpayatimUlam--ee kharapuDhavIe, bhaiyA chattIsamAhiyA / egavihamaNANattA, suhamA tattha viyAhiyA // 7 // chAyA-ete kharapRthivyAH, bhedA ssttuutriNshdaakhyaataaH| ___ ekavidyAH anAnAtvA, mUkSmAstatra vyAkhyAtAH // 7 // TIkA--'e e khara' ityAdi kharapRthivyAH, ete-anantaroktAH, SaTtriMzabhedAH, aakhyaataaH| tatra-teSu pRthivI jIvabhedeSu sUkSmavAdareSu sUkSmA mUkSmasaMjJakAH pRthivIjIvAH anAnAtvAHavidyamAnaM nAnAtvaM bhedo yeSAM te tathA, bhedarahitAH ityarthaH / ataeva-ekavidhA vyaakhyaataaH| 'egaviha' ityatrArSatvAd vibhaktilopo makArAgamazca // 78 // etAneva kSetrataH prAhamUlam-suhumA ye savvalogammi, logadese ye vAyarA / ito kAlavibhAgaM tu vucchaM tersi cauvihaM // 79 // chAyA-sUkSmAzca sarvaloke, lokadeze ca baadraaH| itaH kAlavibhAgaM tu, teSAM vakSye caturvidham // 79 // aba mUtrakAra sUkSma pRthivIkAya jIvoMkI prarUpaNA karate haiM'e e' ityaadi| anvayArtha- (khara puDhavIe-kharapRthivyAH) kharapRthivIke (e e-ete) ye pRthivI zarkarA Adi (chattIsa mAhiyA-SaT triMzat bhedAH AkhyAtAH) chattIsa bheda kaha diye haiN| (tattha-tatra ) una pRthivIjIva bhedoMmeM jo sUkSma bAdara bheda kahe gaye haiM unameM jo ( suhumA-mUkSmAH ) sUkSma saMjJaka pRthivIjIva haiM ve (maNANattA-anAnAtvAH) bheda rahita haiN| isaliye ( ekavihaM viyAhiyA-ekavidhAH vyAkhyAtAH) ve eka hI prakArake kahe gaye haiM // 78 // ve sUtra42 sUkSma pRthavIya vAnI pr35| 4 cha- "e e "tyaadi| sa-kyAtha --kharapuDhavIe-kharapRthivyA 52 pRthavIna ee-ete // pRthavI 242mAhi chattIsamAhiyA-SaTUtriMzat AkhyAtA chatrIsa me hI vAbhA mAvyA cha. tattha-tatra se pRthavI homA 2 sUkSma mA62 le satApAmai mAvata che enAmAM je sUkSma saMjJaka pRthavI jIva che te bheda rahita che. A kAraNe te eka ja prakAranA kahevAmAM Avela che. je 78 che uttarAdhyayana sUtra:4 Page #851 -------------------------------------------------------------------------- ________________ midayazinITIkA a0 36 pRthivIkAyajIvanirUpaNam 833 TIkA-'suhumA ya' ityAdi sUkSmAH pRthivIjIvAzca sarvaloke caturdazarajjvAtmake samaste'pi loke bartante / tatra teSAM sarvadA satvAt / ca-punaH, bAdarAH pRthivI jIvAH, lokadeze= lokasya dezaH-vibhAgo ratnaprabhApRthivyAdistatra vartante / bAdarANAM kvacit-kadAcidasattvena saphalavyAptyasaMbhavAt / / 'ito' ityAdi itaH ataH paraM, teSAM pRthivI jovAnAM, caturvidhaM kAlavibhAgaM kAlataHkAlamAzritya vibhAgaH-bhedastaM vakSye kathayiSyAmi // 79 // mUlam-saMtaI pappa NAIyA, apaMjjavasiyA viy| ThiI paDucca sAIyA, sajavasiyA viya // 8 // chAyA-santatiM prApya anAdikA, aparyavasitA api ca / sthitiM pratItya sAdikAH, saparyavasitA api ca // 8 // TIkA-'saMtaI pappa' ityAdite sUkSmA bAdarAzca pRthivIjIvAH-santati-pravAhaM prApya pravAhApekSayetyarthaH, inhIMko aba kSetrase kahate hai-'suhumA ya' ityaadi| anvayArtha (suhumA-mUkSmAH) sUkSma pRthivI jIva (savvalogammisarvaloke ) caudaha rAjU pramANa isa samasta lokameM bhare hue haiM / (ya-ca) tathA (bAyarA-bAdarAH) bAdara pRthivI jIva (logadese-lokadeze) lokake eka bhAgameM arthAt ratnaprabhA pRthivI Adi pradezoMmeM rahate haiN| kyoM ki bAdara jIva samasta lokameM isaliye nahIM hai ki ve kadAcit kvacit nahIM pAye jAte hai| (ito-itaH) aba yahAMse maiM (tesiM-teSAm ) una pRthivI jIvoMkA (cahunvihaM kAlavibhAga-caturvidham kAlavibhAgam ) catuvidha kAlakI apekSA vibhAga (bucche-vakSye ) kahatA hUM // 79 // bhane 4 ve thI 4 cha--" suhumA ya" tyA ! manyAtha-suhumA-sUkSmA sUkSma yI 75 savvalogammi-sarvaloke yauha 22 prabhA mA samasta sabhA bhre| che. ya-ca tathA bAyarA-bAdarAH mAhara pRthavI 4 logadese-lokadeze at me Twi maryAt 2tnamA pRthavI Adi pradezamAM rahe che kema ke, bAdara chava samasta lokamAM A kAraNe nathI ta hAyita cha mata 5za nathI. ito itaH ve maDiMthI hu tesiM-teSAM se pRthavI savAnA cauvvihaM kAlavibhAga-caturvidham kAlavibhAgam yatuvidha janA vibhAgane bucche-vakSye 49 chu // 7 // u0 105 uttarAdhyayanasUtra:4 Page #852 -------------------------------------------------------------------------- ________________ uttarAdhyayanasUtre anAdikAH1, tathA- aparyavasitAH antarahitAH2 santi / pravAharUpeNa teSAM sarvadA vidyamAnasvAt / tathA-sthitiM bhavasthitikAyasthitirUpAM pratItya-pApya= bhavasthitikAyasthityapekSayetyarthaH, sAdikA AdisahitAH3, tathA-saparyavasitAH antasahitAzcApi4 santi / dvividhAnAmapi pRthivIjIvAnAM bhavasthitikAyasthityapekSayA sAditvaM saparyavasitatvaM cAsti, dvividhAyA api sthiteniyata kAlasvAditi bhAvaH // 8 // pRthivIjIvAnAM bhavasthitimAhamUlam-bAvIsa sahassAiM, vAsANu kosiyA bhave / Au~ThiI puDhavINaM, aMtomuMhattaM jahanniyA // 8 // chAyA-dvAviMzati sahasrANi, varSANAmutkRSTA bhavati / AyuH sthitiH pRthivInA, mantarmuhUrta jaghanyakA // 81 / / TIkA-'bAvIsa' ityAdipRthivInAM pRthivI jIvAnAm , varSANAM dvAviMzatisahasrANi 2200 yAvat 'saMtaI' ityAdi / ve sUkSma aura bAdara pRthivI jIva / anvayArtha-(saMtaI pappa-santatiM prApya) pravAhakI apekSA (NAiyAanAdikAH) anAdi hai| tathA ( apajjavasiyA-aparyavasitAH ) antarahita hai| kyoM ki pravAharUpase ye sadA vidyamAna rahate hai| (ThiiMsthitim ) bhavasthiti evaM kAya sthitikI(paDucya-pratItya) apekSA (sAIyA vi ya sapajjavasiyA-sAdikAH api ca saparyavasitAH) Adi antasahita hai| kyoM ki yaha donoM prakArakI sthiti niyatakAlavAlI hotI hai // 8 // aba pRthivI jIvoMkI bhavasthiti kahate hai-'bAvIsa' ityaadi| anvayArtha--(puDhavINa-pRthivInAm ) pRthivI jIvoMkI ( vAsANAM " saMtaI" tyaadi| anvayArtha se sUkSma ane mA42 pRthavI 01 saMtaI pappa-santatiM prApya prabAsanI mapekSA NAiyA-anAdikAH manAhi cha. tathA apajjavasiyA-aparyavasitAH anta 2Dita cha bha, prapA 35thI se sahA vidyamAna 2 che. ThiI-sthitima sapasthiti bhane yasthitinI paDucca-pratItya apekSA sAIyA vi ya sapajjavasiyAsAdikAH api ca saparyavasitAH mAha santa sahita cha, bha hai / manna prakAranI sthiti niyata kALavALI hoya che. 80 che Dave pRthavI vAnI sapasthiti matAvAmAM Avacha-"bAvIsa" tyAlA manvayArtha puDhavINaM-pRthivInAm pRthavI lavAnI vAsANaM bAvIsasahassAI uttarAdhyayana sUtra:4 Page #853 -------------------------------------------------------------------------- ________________ priyadarzinI TIkA a. 36 pRthi vokAyajIvanirUpaNam 835 utkRSTAHAyuHsthitiH=bhavasthitirbhavati / jaghanyakA tu antamuhUrtta yAvadbhavati // 81 // atha pRthivIkAyajIvAnAM kAya sthitimAha - mUlam - asaMkhakAlamukkAsA~, aMtarmuhuttaM jahanniyA / kAThi puDhavaNaM, taM kAyaM tu amucao // 82 // chAyA - asaMkhyakAlamutkRSTA, antarmuhUrtaM jaghanyikA / kAyasthitiH pRthivInAM taM kAryaM tu amuJcatAm // 82 // TIkA- 'asaMkhyakAlaM' ityAdi pRthivInAm = pRthivIkAyajIvAnAM taM = pRthivIrUpaM, kAyam amuJcatAM mRtvA mRtvA tatraivotpadyamAnAnAm, kAya sthitiH kAyaH - pRthivIkAyaH, tatra sthiti:avasthAnam, utkRSTA, asaMkhyakAlam - asaMkhyeyalokAkAzapradezapramANotsarpiNyabAvIsa sahassAI - varSANAM dvAviMzati sahasrANi) bAIsa hajAra (22000) varSakI ( ukkosiyA Au ThiI utkRSTA AyuH sthitiH ) utkRSTa sthiti hotI hai arthAt ina jIvoMkI bAIsa hajAra ( 22000) varSoMkI utkRSTa bhavasthiti hotI hai ( jahanniyA - jaghanyakA) tathA jaghanyabhavasthiti (aMtomuhuttaM - antarmuhUrtakam) eka antarmuhUrtakI hotI hai // 81 // kAyasthiti ina jIvoMkI isa prakAra hai- 'asaMkhakAlaM ' ityAdi / anvayArtha - - (puDhavINaM- pRthivInAm ) pRthivIkAya jIvoMkI ( taM kArya amuMcao-taM kAyaM amuJcatAm ) usa pRthivIrUpa zarIrako nahIM chor3ate hue arthAt mara mara kara vahIM para utpanna honevAle una pRthivIkAya jIvoMkI (kAyaThiI - kAryasthitiH ) kAryasthiti (ukosA asaMkhakAlaMutkRSTA asaMkhyakAlam ) utkRSTa asaMkhyAtakAla pramANa hai arthAt asaMkhyAta lokAkAza pradeza pramANa utsarpiNI aura avasarpiNI kAla - varSANAM dvAviMzati sahasrANi mAvIsa innara ( 22000) varSenI ukkosiyA AuThiI - utkRSTA AyuH sthitiH utSTa sthiti hoya che arthAt me bhavAnI mAvIsa Dennara (22000 ) utSTa lava sthiti hoya che. jahanniyA - jaghanyakA tathA dhanya lavasthiti aMto muddattaM - antarmuhUrttakam me antarbhuGkrtanI hoya che / / 81 / / ayasthiti me bhavAnI mA prahAranI hAya che - " asaMkhakAla" ityAhi / anvayArtha - puDhavINaM - pRthivInAm pRthivIya vanA taMkArya amucao-taM kArya amuJcatAm' me pRthavI35 zarIrane na choDatAM arthAt bharI bharIne paNa tyAMne tyAM 4 utpanna thanAra pRthavIya kavonI kAyaThiI - kAyasthitiH ayasthiti utkRSTa asaMkhyAtakALa pramANa che, arthAt asaMkhyAta leAkAkAza pradeza pramANa uttarAdhyayana sUtra : 4 Page #854 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 836 uttarAdhyayanasUtre vasarpiNIrUpaM bhavati / jaghanyikA tu antarmuhUrtam / 'amucaMtANaM' iti vAcye, 'amuM - cao' iti nirdeza ArSasvAt ||82|| kAlasya prakrAntatvAdantarakAlamAha mUlam - anaMtakAlamukkosaM, aMtomuhuttaM jarhannayaM / vijaDhammi see kA~e, puMDhavIjIvANaM aMtaraM // 83 // chAyA-- anantakAlamutkRSTam, antarmuhUrta jaghanyakam / tyakte svake kAye, pRthivIjIvAnAmantaram // 83 // TIkA- 'anaMtakAlaM' ityAdi pRthivI jIvAnAM pRthivIkAyajIvAnAM, svake-svakIye, kAye = pRthivIkAye, tyakte sati, utkRSTam, antaram, anantakAlam = asaMkhyeyapudgalaparAvartarUpaM bhavati / etannigodApekSayA bodhyam, jaghanyakaM tu antaram - antarmuhUrta bhavati / pRthivIkAyarUpa hai| tathA (jahanniyA-jaghanyakA) jaghanya sthiti (aMtomuhuttaM - antarmuhUrtam ) antarmuhUrtta pramANa hai || 82|| kAlakA prastAva hone se inakA antarakAla kahate hai -- 'anaMtakAlaM.' ityAdi / anvayArtha - - ( puDhavi jIvANa - pRthivI jIvAnAm ) pRthivI jIvoMkA (sae kAe vijaDhammi svake kArya tyakte) apanA zarIra chor3ane para (ukosaMutkRSTaM antaram ) utkRSTa antara (anaMtakAlam - anantakAlam ) ananta kAlakA hai / yaha anaMtakAla asaMkhyAta pudgalaparAvartanarUpa hai / yaha nigodakI apekSA jAnanA cAhiye / tathA - ( jahannayaM aMtomuhutaM jaghanyakaM aMtaram antarmuhUrtakam ) jaghanya antara antarmuhUrtakA hai / pRthivIkAyajIva utkarSautsarpilI avasarpiNI aja3ya che tathA jahanniyA - jaghanyakA dhanya sthiti aMto muhuttaM - antamuhUrttamyantamuhUrta pramANu hai // 82 // kALanA prastAva hAvAthI emanA antarkALa kahe che-- ' anaMtakAlaM ' tyAhi / manvayArtha - puDhavIjIvANa - pRthivIjIvAnAm pRthavI va sae kAe vijaDhammi- svake kAye tyakte potAnuM zarIra choDavAnA ukkosaM - utkRSTa antaram utsRSTa maMtara anaMtakAlaM - anantakAlam mana tAna che A anaMtA asaMkhyAta pudgala parAvartanarUpa che. A nigeAdanI apekSA jANavuM joie. tathA nainniya aMtomuhuttaM jaghanyakaM antaram antarmuhUrttakam 4dhanya a Mtara aMtarmuhUrtanuM che. pRthavIkAya jIva utkaSarUpamAM ATalA kALa sudhI pRthavI kAyathI nIkaLIne anya uttarAdhyayana sUtra : 4 Page #855 -------------------------------------------------------------------------- ________________ priyadarzinI TIkA a0 36 pRthivIkAyajIvanirUpaNam 837 jIvA utkarSa to yathoktaM kAlaM pRthivIkAyAdanyasmin apUkAyAdau bhrAntvA punaH pRthivIkAye utpadyata iti bhAvaH // 83 // etAneva bhAvata Aha mUlam - aiesiM vaiSNao cerve, gaMdheo rasaphAsao / saMThANadesao vAvi, vihAMNAI sahassao // 84 // chAyA - eteSAM varNatazcaiva gandhato rasasparzataH / saMsthAnadezato vA'pi, vidhAnAni sahasrazaH // 84 // TIkA- 'eesi' ityAdi eteSAM = pRthivI jIvAnAM vidhAnAni bhedAH varNataH, caiva - samuccaye, api yarthaH, gandhataH, tathA - rasasparzataH- rasataH, sparzatazca, api vA api ca, saMsthAnadezataH = saMsthAnataH, sahasrazaH santi / varNAdInAM bhAvarUpatvAtteSAM ca saMkhyAbhedenArUpameM itane kAla taka pRthivIkAyase nikalakara anya akAya AdimeM bhramaNakara punaH usI pRthivIkAya meM utpanna hote haiN| tAtparya isakA yaha hai ki koI pRthivIjIva yadi pRthivIkAyakA parityAga kara deve aura anyakAya meM janma le leve pazcAt vahAMse marakara vaha punaH usI pRthivIkAyameM janme to use jyAdAse jyAdA antara anaMtakAlakA aura kamase kama antara eka antarmuhUrta kA paDegA // 83 // inhIMko bhAvase kahate haiM-- 'eesi' ityAdi / anvayArtha - (eesi - eteSAm ) ina pRthivIjIvoMke ( vihANAIvidhAnAni ) bheda (vaNNao-varNataH) varNakI (gaMdhao-gaMdhataH) gaMdhakI (rasaphAsao - rasasparzataH) rasakI, sparzakI ( saMThANa desao - saMsthAna dezataH ) akAya AdimAM bhramaNa karIne kIthI te pRthavI kAyamAM utpanna thAya che. enu tAtparya e che ke, keAI pRthavI jIva jo pRthavI kAyane parityAga karI de ane anya krAyamAM janma laI le te pachIthI tyAMthI marIne pharIthI te eja pRthavI kAyamAM janme te tene vadhumAM vadhu aMtara anatakALanA ane mochAbhAM zodhu aMtara aMtarmuhUrta paDaze // 83 // yene lAvathI uDe che" eesiM" ityAdi / anvayArtha - eesi - eteSAM mA pRthavI bhavanA vihANAI - vidhAnAni leha vaNNao-varNataH vaNunI, gaMdhao-gaMdhataH gaMdhanI rasaphAsao - rasasparzataH rasanI sparzanI ne saMThANa desao - saMsthAnadezataH saMsthAna3ya dezanI apekSA sahassao uttarAdhyayana sUtra : 4 Page #856 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 838 uttarAdhyayanasUtre bhidhIyamAnatvAdanayA gAthayA pRthivIjIvAnAM bhAvato varNanaM bhavati / sahasraza iti bahutaranvopalakSaNam // 84 // uktAH pRthivIkAyajIvAH, saMpratyapUkAyajIvAn pAhamUlam-duvihA Au jIvA u, suhuA~ bAyarA thaa| pajattamaparjattA, evameeM duhA puNo // 85 // chAyA-dvividhA aba jIvAstu, sUkSmAH bAdarAstathA / paryAptA aparyAptAH, evamete dvidhA punH||85|| TIkA-'duvihA Au jIvA u' ityAdi / gAtheyaM sugamA // 8 // mUlam-bAyarA je u pajattA, paMcahI te piittyaa| suddhodae ya usse, harataNu mahiyo himeM // 86 // chAyA-cAdarA ye tu paryAptAH, paJcadhA te prkiirtitaaH| zuddhodakaM ca ussaH, haratanuH mahikA himam // 86 // evaM saMsthAnarUpa dezakI apekSA (sahassao-sahasrazaH) hajAroM haiM / gAthA meM "sahasrazaH" zabda bahutvakA bodhaka hai // 4 // ___isa taraha pRthivIjIvoMko kaha kara aba sUtrakAra jala jIvoMko kahate haiM-"duvihA" ityaadi| anvayArtha-(suhumA tahA bAyarA-sUkSmAstathA bAdarAH) mUkSma tathA bAdarake bhedase (AujIvA-apjIvAH) jalajIva do prakArake haiM / (puNo evaM-punaH evam ) isI taraha (ee-ete) ye do prakAra bhI ( pajjattamapajjattA duhA-paryAptA aparyAptAH dvidhA) paryApta aura aparyAptake bhedase do tarahake hai // 85 // sahasrazaH / DAya che thAmA "sahasrazaH" 276 matpanA mAyA cha // 4 // A pramANe pRthavI jIne kahIne have sUtrakAra jaLajIne kahe che- " duvihA" tyaadi| manvayArtha suhumA tahA bAyarA-sUkSmAstathA bodarAH sUkSma tathA mAranA sahayI Au jIvA-apUjIvAH 1 me prazna cha. puNo evaM-punaH evam yA pramANe ee-ete 2 me prA2nA pajjattamapajjattA duhA-paryAptAH apa. nA divA paryApta ane aparyAptanA bhedathI be prakAranA che. je 85 che uttarAdhyayana sUtra:4 Page #857 -------------------------------------------------------------------------- ________________ priyadarzinI TIkA a0 36 apkAyajIvanirUpaNam TIkA-'bAyarA je u pajjattA' ityAdi ye tu paryAptA bAdarA ste paJcadhA-paJcaprakArAH prkiirtitaaH| tad yathA-zuddho. dakaM meghamuktaM, samudrAdi saMbandhe ca jalam , ussA=ayaM dezIyaH zabdaH avazyAya vAcakaH, 'osa' iti bhASA prsiddhH| haratanuH pAtaH snigdha pRthivIbhavaNAgrajalabinduH, mahikA-garbhamAseSu sUkSmavarSaH, 'dhuMara' iti bhASA prasiddhaH / himaM prasiddham // 86 // mUlam-ega vihamANattA, suhamA tattha viyaahiyaa| suhama savvalogammi, logadese ye bAyarA // 87 // saMtaiM paippaNAIyA~, apajjavasiyAviye / ThiI paDucca sAIyA, sapaMjavasiyA vi" ye // 8 // satteva sahassAI, vAsANukosiyA bhave / Au~ThiI AUNaM, aMto muMhattaM jahaniyA // 89 // asaMkhakAlamukkosA, aMtomuMhattaM jhnniyaa| kAyaThiI AUNaM, taM kAyaM tu amuMcao // 10 // " bAyarA" ityaadi| anvayArtha (je u pajjattA bAyarA-ye tu paryAptA bAdarAH) jo paryApta bAdara haiM (te paJcahA pakittiyA-te paJcadhA prakIrtitAH) ve pAMca prakArake kahe gaye haiN| (suddhodae usse harataNu mahiyA hime-zuddhodakaM ussaH haratanuH mahikA himam ) zuddha udaka-meghase girAhuA jala, ussa-osa, haratanu-prAtaH snigdhapRthivIse nikale hue tRNake agrabhAgameM Thahare hue jalabindu, mahikA-dhuMara tathA him| isa taraha paryApta bAdara jala pAMca prakArakA hai // 86 // " bAyarA' tyA sanpArtha-je u pajjattI bAyarA-ye tu paryAptA bAdarAH 2 paryApta mAra che te paMcahA pakittiyA-te paJcadhA prakIrtitAH se pAya prA2nA upAya cha, suddhodae usse harataNu mahiyo hime-zuddhorakaM ussaH haratanuH mahikA himam zuddha udUka-meghathI paDela pANI, ussa-esa, haratanu-savAranI ThaDI pRthavIthI nikaLelA khaDanA agrabhAga upara paDelA jaLabiMdu, mahikA-dhuM ara tathA hima A pramANe paryApta bAdara jaLa pAMca prakAranAM che. 86 che uttarAdhyayana sUtra:4 Page #858 -------------------------------------------------------------------------- ________________ uttarAdhyayanasUtre aNaMtakAla mukkosaM, aMto muhattaM jahannayaM / vijammi sae kAe, AMUjIvANaM aMtaraM // 9 // eesiM vaNNao cerva, gaMdhao rNsphaaso| saMThANadesao vAvi, vihAMNAiM sahassaso // 92 // chAyA-ekavidhA anAnAtvAH, sUkSmA statra vyaakhyaataaH| sUkSmAH sarvaloke, lokadeze ca bAdarAH // 87 // saMtatiM prApya anAdikAH, aparyavasitA api ca / sthitiM pratItya sAdikAH, saparyavasitAapi ca // 88 // saptaiva sahasrANi, varSANAmutkRSTikA bhavati / AyuH sthitiH, apAm , antamuhUrta jaghanyikA // 89 // asaMkhyakAlamuskRSTA, antarmuhUrta jaghanyikA / kAyasthitiH, apAM taM kAyaM tu amuJcatAm / / 90 // anantakAlamutkRSTam , antamuhUte jaghanyakam / tyakte svake kAye, abjIvAnAmantaram / / 91 / / eteSAM varNatazcaiva, gandhato rssprshtH| saMsthAnadezato vA'pi, vidhAnAni shsrshH||92|| TIkA-'egavihamaNANattA' ityAdietad gAthASaTakaM vyAkhyAtaprAyameva // 87 // 88 // 'egaviha' ityaadi| anvayArtha (suhumA-sUkSmA) sUkSma saMjJaka jo jala jIva hai ve (egaviha maNANattA-ekavidhAH anAnAtvAH) eka hI prakArake hai| inameM nAnA prakAratA nahIM hai| ye (suhumA-mukSmAH) sUkSmajIva (savvalogammisarvaloke) samasta lokameM bhare hue hai / (bAyarA-bAyarAH) tathA bAdajala jIva (logadese-lokadeze) lokake ekadezameM pAye jAte hai| sarvatra nhiiN| ye sUkSma aura bAdara jIva (saMtaI pappa-santatiM prApya) pravAhakI apekSA se (aNAiyA vi ya apajjavasiyA-anAdikAH api ca aparyavasitAH) "ega viha0" tyA / anvayArtha suhumA-sUkSmA sUkSma se chete ekavihamaNANattAekavidhAH anAnAtvAH se na che. tenI 2 / nuha 2 nathI. 2 // suhumA-sUkSmAH sUkSma 21 sabalogammi-sarvaloke samasta bhAM aresA cha, tathA bAyarA-bAyarAH mA62 41 logadese-lokadeze jAna me zamAM naI zaya cha. sarvatra nahIM mA sUkSma ane mA4271 saMtaI pappa-santatiM pApya pravAnI apekSAthA aNAiyA vi ya apajjavasiyA-anAdikAH uttarAdhyayana sUtra:4 Page #859 -------------------------------------------------------------------------- ________________ - - - - priyadarzinI TIkA a0 36 apkAyajIvanirUpaNam ___ apAm-abjIvAnAm utkRSTikA utkRSTA AyuH sthitiH varSANAM saptasahasrANyeva bhavati / janyikA-jaghanyA tu antarmuhUrtam / / 89 / / 90 // 91 // 92 / / anAdi aura anaMta hai| (ThiI-sthitiM prApya) bhavasthiti evaM kAyasthiti kI apekSAse (sAIyA vi ya sapajjavasiyA-sAdikAH api ca saparyavasitAH) sAdi aura sAMta hai| ina (apAm ) jalajIvoMkI (AuThiIAyuH sthiti) AyuH sthiti ( ukkosA-utkRSTikA) utkRSTa (vAsANaM satteva sahassAiM-varSANAM saptaiva sahasrANi) sAtahajAra varSakI hotI hai| tathA (jahaniyA-jaghanyikA) jaghanya (aMtomuhutta-antarmuhUrtam ) antarmu. hUrtakI hotI hai| tathA (taM kAyaM amuMcao AUNaM-taM kAyaM amuzcatAm apAm ) usa jalakAyarUpa zarIrako nahIM chor3ate hue arthAt mara2 kara bAra2 vahIM para janma dhAraNa karate hue ina apkAya jIvoMkI (kAyaThiIkAyasthitiH) kAyasthiti ( ukkosaM aNaMtakAlaM-utkRSTA asaMkhyakAlam ) utkRSTa asaMkhyAtakAla pramANa hai arthAt-asaMkhyAta lokAkAza pradeza pramANa utsarpiNI aura avasarpiNI kAlarUpa hai / tathA-(jahanniyA-jadhanyikA) jaghanya kAyasthiti (aMtomuhutta-antarmuhUrtam ) antarmuhUrta pramANa hai| (sae kAe vijaDhammi-svake kAye tyakte) apane zarIrake chor3ane para punaH usI zarIrako grahaNa karanekA (aMtaraM-antaram ) antara (AU jIvANa-ab jIvAnAm ) apkAya jIvoMkA (ukkosaM-utkRSTam ) utkRapi ca aparyavasitA! Aaula ane mata cha. ThiI eppa-sthitiM prApya mapasthiti bhane yasthitinI apekSAthI sAIyA sapajjavasiyA-sAdikAH saparyavasitAH sAha mana sAMta cha. 2mA vAnI AuThiI-AyuH sthitiH Ayu sthiti ukkosAutkRSTikA utkRSTa vAsANaM sattevasahassAI-varSANAM saptaiva sahasrANi sAta 12 varSa kI Aya cha tathA jahanniyA-jaghanyakA dhanya aMtomuhutta-antaharmutam ta. bhuta nI ya che tathA taM kAyaM amuMcao AUNaM-taM kAyaM amuJca tAm apAmU te jaLakAyarUpa zarIrane na cheDatAM arthAt marI marIne vAra vAra tyAM ja janma dhA29 4zana se mAya vAnI kAyaThiI-kAyasthitiH jayasthiti ukkosaM aNaMtakAla-utkRSTA asaMkhyakAlam 6STa masacyAta 7 pramANa cha marthAta asaMkhyAta kAkAza pradeza pramAe utsarpiNI ane avasarpiNI kALarUpa che. tathA jahanniyA jaghanyikA dhanya Ayasthiti aMtomuhuttaM-antarmuhUrta atabhuta prabhAe che. sae kAe vijaDhammi-svake kAye tyakte yAtAnA zarIrane ch|jyaa pachI 5AthI me4 zarIrane akhae 42vAnA aMtaraM-antaram atara AU jIvANaab jIvAnAm 55415 sAnA ukkosaM-utkRSTam utkRSTa 35mA aNaMtakAlaMu0 106 uttarAdhyayana sUtra :4 Page #860 -------------------------------------------------------------------------- ________________ uttarAdhyayanasUtre uktA ap kAyajIvAH atha vanaspatikAyajIvAH procyantemUlam-duvihA vaNassaI jIvA, suhamA bAyarA tahA / pajattamapajattA, evameve duhA puMNo // 93 // chAyA-dvividhA vanaspati jIvAH, sUkSmA baadraastthaa| paryAptA aparyAptAH, evamete dvidhA punaH / / 93 / / TIkA-'duvihA vaNassaI jIvA' ityAdi gAtheyaM sugamA // 13 // STarUpameM (aNaMtakAlaM-anantakAlam ) anaMtakAla arthAt-asaMkhyAta pudgalaparAvartana kAlakA hai yaha nigodakI apekSAse hai, aura (jahannayaMjaghanyakam ) jaghanya antara (aMtomuhutta-antarmuhUrtam ) antarmuhUrtakA hai| (eesi-eteSAm ) ina apkAyake jIvoMke (vihANAiM-vidhAnAni) bheda (vaNNao gandhao rasaphAsao-varNataH, gandhataH, rasasparzataH) varNa, gaMdha aura rasa evaM sparzakI apekSAse (vAvi saMThANadesao-vApi saMsthAnadezataH) tathA saMsthAnarUpa dezakI apekSAse (sahassao-sahasrazaH) hajAroM hai| sahasrazaH pada bahutaratvakA upalakSaka hai // 92 // pahale apkAyake jIva kahe hai aba vanaspatikAyake jIvoMko kahate hai-'duvihA' ityaadi| ___ anvayArtha--(vaNassaI jIvA duvihA-vanaspati jIvAH dvividhAH) vanaspatijIva do prakArake hai| (suhumA bAyarA tahA-sUkSmAH bAdarAstathA) sUkSma tathA bAdara (puNo evaM-punaH evam ) phira isI taraha (ee-ete) ye anantakAlam mAnata arthAta abhyAta Ya 52pani janA cha. 2 linI apekSAthI che bhane jahannayaM-jaghanyakam dhanya mata2 aMtomuhuttaM antarmuhUrtam bhanbhu ta che eesiM-eteSAm A! a54Aya vA vihANAIvidhAnAni se vaNNao gandhao rasaphAsao-varNataH gaMdhataH rasasparzataH paNa, Apa bhane 2sa tamA 55zanI apekSAthI tathAvAvi saMThANadesao-vApi saMsthAnadezataH saMsthAna35 zanI apekSAthI sahassao-sahasrazaH / cha. sakhazaH yaha bahutaratvane upalekSaka che. e 92 che pahelAM apUkAyanA jIvane kahyA have vanaspatikAyanA jIne kahe che" duvihA" tyA ! sa-kyA-vaNassaI jIvA duvihA-vanaspati jIvAHdvividhAH panapati 4 2 prAranA cha, suhumA bAyarA tahA-sUkSmAH bAdarAstathA sUkSma tathA mA2 puNo evaM-punaH evam 32 me prabhArI ee-ete 40 mAne 2 59 pajjattamapajjatA uttarAdhyayana sUtra:4 Page #861 -------------------------------------------------------------------------- ________________ priyadarzinI TIkA a. 36 vanaspati kAyajIvanirUpaNam mUlam--bAyarA je u paMjattA, duvihIM te viyaahiyaa| sAhAraNasarIrA yaM. pattegA ya taheve ye // 94 // chAyA-bAdarA ye tu paryAptAH, dvividhA ste vyaakhyaataaH| sAdhAraNazarIrAzca, pratyekaM ca tathaiva ca // 94 // TIkA-'bAyarA je u pajjattA' ityAdi ye tu paryAptA bAdarA ste dvividhAH vyaakhyaataaH| tadyathA-sAdhAraNa zarIrAH, sAdhAraNam-anantajIvAnAmapi samAnamekaM zarIraM yeSAM te tathA, pratyekaM-pratyeka zarIrAzca-ekam ekaM prati- pratyekam ekaizo vibhinnaM zarIraM yeSAM te pratyeka zarIrAH, teSAM hi yadekasya zarIraM na tadanyasya bhvti| tathaiva ceti pAdapUraNe // 94 // donoM prakAra bhI ( pajjattamapajjattA-paryAptAH aparyAptAH) paryApta aura aparyAptake bhedase (duhA-vidhA) do prakArake hai // 93 // 'bAyarA' ityAdi anvayArtha-(je u pajjattA bAyarA-ye tu paryAptA bAdarAH) jo paryApta bAdara vanaspatijIva hai (te-te) ve (duvihA viyAhiyA-dvividhAH vyAkhyAtAH) do prakArake hote hai / (sAhAraNa sarIrAya taheva pattegAya-sAdhAraNazarIrAzca tathaiva pratyekaM ca) eka to sAdhAraNa zarIravAle aura dUsare pratyeka zarIravAle jina anaMta jIvoMkA eka hI zarIra hotA hai ve sAdhAraNa vanaspati jIva haiM tathA jina jIvoMkA apanA2 bhinnara zarIra hotA hai ve pratyeka vanaspati jIva haiN| sAdhAraNa jIva eka zarIrake Azraya anaMta rahate haiM tathA pratyeka jIva eka zarIrake Azraya eka hI jIva rahatA hai // 14 // paryAptAH aparyAptAH paryAta bhane 55ryAsanA methI duhA-dvidhA meM 542na ch.||3|| ___ "bAyarA' chatyAdi / anvayArtha -je u pajattA bAyarA-ye tu paryAptA bAdarA re pAsa mAra vanaspati 1 che te-te te duvihA viyAhiyA-dvividhA vyAkhyAtAH 2 praan| DAya che. sAhAraNasarIrAya taheva pattegAya-sAdhAraNazarIrAzca tathaiva pratyekAya me te sAdhAraNa zarIravALA ane bIjA pratyeka zarIravALA je anaMta jIne eka ja zarIra hoya che te sAdhAraNa vanaspati jIva che. tathA je jIvane pitapotAnAM bhinna bhinna zarIra hoya che e pratyeka vanaspati chava che. sAdhAraNa jIva eka zarIranA Azraye anaMta rahe che. tathA pratyeka jIva eka zarIranA Azraye eka ja jIva rahe che. je 94 che. uttarAdhyayana sUtra:4 Page #862 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 844 uttarAcyayanasUtre mUlam-pattegesarIrAo'NegahA te' pakittiyA / / rukkhA~ guccho ya gummA ye, layA vallI taNA tahA // 95 // valayA paThevayA kuTuMNA, jailaruhA, osaMhI tahA / hariyakAyA ya boddhavvA, patteyA iI AhiyA // 16 // chAyA-pratyeka zarIrAH anekadhA te prkiirtitaaH| vRkSA gucchAzca gulmAzca, latA vallyastRNAni tathA // 15 // valayAni parvagAH kuhuNAH, jalaruhAH oSadhayastathA / haritakAyAzca boddhavyAH, pratyeka zarIrA iti aakhyaataaH||96|| TIkA-'pattegasarIrAo' ityAdi ye pratyeka zarIrAH-vanaspati jIvAH pUrvaM nAmnA nirdiSTAH iti zeSaH, te anekadhA aneka prakArAH prkiirtitaaH| tadyathA vRkSAH AmrAdayaH, gucchA:vRntAkIprabhRtayaH, gulmA:-navamAlikAdyAH, latAH-campakalatAprabhRtayaH, vallya: karkaTikAdayaH, tathA-tRNAni prasiddhAni // 9 // 'pattega0' ityAdi anvayArtha jo pratyeka vanaspati jIva pahile kahe gaye haiM (te pattega sarIrAo'NegahA pakittiyA-te pratyekazarIrA anekadhAH prakIrtitAH) ve pratyeka vanaspati jIva aneka prakArake hote haiM / jaise (rUkkhA gucchA gummA layA ballI taNA tahA valayA pavvayA kuhuNA jalaruhA osahI hariyakAyAya-vRkSAH gucchAH gulmAH latAH vallyaH tRNAni tathA balayAni, parvagAH kuhuNAH jalaruhAH oSadhayaH haritakAyAzca) Amra Adi vRkSa, vRntAkI Adi guccha, navamAlikA Adi gulma, campakalatA Adi latA, karkaTikA " pattega " tyaadi| manvayArtha-2 pratye vanaspati 01 paDasA pAye che te pattegasarIrAo'NegahA pakittiyA-te pratyekazarIrA anekadhA prakIrtitAH te pratye vanaspati bhane 42na DAya che. he prabhArI rukkhA gucchA gummA layAvalI taNA tahA valayA pavvayA kuhuNA jalaruhA osahI hariya kAyayA-vRkSAH gucchAH gulmAH latAH vallayaH tRNAni tathA valayAni parvagAH kuNuhAH jalaruhA oSadhayaH haritakAyAzca mAna mAhi vRkSa, vRntA Ahi zuru nmaali| mAha zubha, caMpakalatA Adi latA, karkaTikA Adi veli tathA ghAsa Adi tRNa, uttarAdhyayana sUtra:4 Page #863 -------------------------------------------------------------------------- ________________ priyadarzinI TIkA a0 36 ghaaspatikAyajIvanirUpaNam tathA-valayAni latAvalayAni-nArikelakadalyAdIni, teSAM hi zAkhAntarAbhAvena latAtvaM, valayAkAratvena ca valayatvaM jJeyam / parvagAH ikSvAdayaH, kuhuNAH= bhUmisphoTAH, chatrAkArAH, jalaruhAH paGkajAdayaH, tathA-oSadhayaH zAlyAdayaH, haritakAyAH haritAni-tanduleyakAdIni patrazAkAni, tAnyeva kAyAH zarIrANi yeSAM te tathA, ca zabdaH svagatAnekabhedasUcakaH, ete pratyekazarIrA ityAkhyAtAHtIrthaMkarAdibhiH kathitA boddhavyAH // 96 // sAdhAraNazarIrAnAhamUlam-sAhAraNasarIrAo'NegahA te pkittiaa| Alae mUlae caiva, siMgabere taheve ya // 97 // harilI sirilI sissirilI, jAvaIkeya kaMdalI / pailaMDu-lasuNa kaMde ya, kaMdalI ye kuDuMbae // 98 // lohiNIhU~ ye thIhU~ maiM, kuhagA ye tahe the / kaMdeya vaijakaMde ya; kaMde sUraNae taihA // 99 // Adi ballI, tathA ghAsa Adi tRNa, nArikela kelA Adi latAvalaya, ikSu Adi parvase U~ganevAle parvaga, chatrAkAra bhUmisphoTa kuhuNa, kamala Adi jalaruha, zAlI Adi oSadhi patrazAka Adi haritakAya Adi ye saba (pratyeka zarIrAH okhyAtAH) pratyeka zarIra haiM aisA tIrthakara gaNadharoMne kahA hai| yaha (boddhavyAH) jAnanA caahiye| ye saba pUrvokta vanaspatiyAM pratyeka zarIra jIva haiM / tathA ina vanaspatiyoMke aura bhI aneka avAntara bheda haiM ve bhI saba pratyeka jIva haiN| yaha bAta "ca" zabda se prakaTa kI gai hai|95-96|| nALiyera, keLa Adi latAva laI, Izna Adi parvathI ugavAvALA parva, chatrInA AkAranA bhUmiTa kuhuNa, kamaLa Adi jaLarUha, zALI Adi auSadhi, patrazAka Adi haritakAya vagere. A saghaLA pratyeka zarIra che. A pramANe tIrthakara gaNadharoe kahela che. e jANavuM joIe. A saghaLI upara kahelI vanaspati pratyeka zarIra jIva che tathA e vanaspatiye nA bIjA paNa aneka AvAntara bheda che e saghaLA paNa pratyeka zarIra jIva che A vAta " zabdathI pragaTa karavAmAM AvI che. je 95-96 che uttarAdhyayana sUtra:4 Page #864 -------------------------------------------------------------------------- ________________ uttarAdhyayanasUne assakaNI ye boddhavA, sIhakaiNNI tahe the| mu~suMDhI ya haliMdA ye gahA evamIyao // 10 // chAyA-sAdhAraNa zarIrAH, anekadhA te prkiirtitaaH| AlukaM mUlakaM caiva, zRGgaberaM tathaiva ca // 97 // harilI zrIlI sissIrilI jAvaI ketakaMdalI / palANDurlazunakandazca, kandalI ca kustumbakaH // 98 // lohiNIhUzca stibhuzca, kuhakazca tathaiva ca / kandazca vajrakandazca, kandaH mUraNaka stathA // 99 // azvakarNI ca boddhavyA, siMhakarNI tathaiva ca / musuMDhizca haridrA ca, anekadhA evamAdayaH // 100 // TIkA-'sAhAraNasarIrAo' ityAdi-- te-pUrvoktAH sAdhAraNa sarIrAH=eka zarIrAzritA anantavanaspatijIvAH, anekadhA anekaprakArAH, prakIrtitAH = tIrthakarAdibhiH kthitaaH| tadyathAAluka='AlU' iti bhASAprasiddhaH kandavizeSaH, mUlakaM='mUlA' iti bhASAprasiddhaH kndvishessH| tathaiva ca zRGgaveram Ardrakam , // 97 // harilItyAdayo haridrAparyantAH api prAyaH kandavizeSA stattaddezaprasiddhAH, evamAdayaH etatpabhRtikAH sAdhAraNa zarIrA anekadhA boddhvyaaH||98||99||100|| sUtrakAra aba sAdhAraNa zarIra jIvoMko kahate haiM-'sAhAraNa'ityAdi / anvayArtha-(te-te) ve pUrvokta ( sAhAraNasarIrA-sAdhAraNazarIrAH) sAdhAraNa zarIra-ekazarIrAzrita ananta vanaspati jIva (aNegahA-anekathA) aneka prakArake (pakittiyA-prakIrtitAH) kahe gaye hai| jaise(alue-Alukam ) Alu (mUlae-mUlakam )mUlA (siMgavere-zrRMgaveram ) adarakha (harilI-harilI ) harilI (sirilI-zrIlI ) zrIlI, ityAdi ye sUtra42 ve sAdhA26zarIra vAra matAve che-"sAhAraNa" tyA // anvayArtha-te-te se 852 49 sAhAraNasarIrA-sAdhAraNa zarIrAH sAdhAraNa zarIra-23 zarIra mAzrita manAta vanaspati 1 aNegahA-anekadhA bhane 2nA pakittiyA-prakIrtitAH 4aa che. bha3. Alue-Alukam TATA, malae-mUlakam bhUmA, siMgevare-zrRMgaveram mAhu, harilI-harilo 1:2, sirilIzrIlI zrIdI, tyA 2 // sA haliddA-haridrA jI sudhA 4 vizeSa che. ane e judA judA dezamAM prasiddha che. A pramANe e saghaLA aneka prakAranA uttarAdhyayana sUtra:4 Page #865 -------------------------------------------------------------------------- ________________ priyadarzinI TIkA a0 36 vanaspatikAyajIvanirUpaNam mUlam - eMga vihamarNANattA, suhumA tattha viyohiyA / sumA savvalogammi, loga dese maiM bAyarA // 101 // saMtaI pappAIyA~, apajjavaMsiyA viM yaM / Thi paDucca sAIyA, sajjavasiyAvi ye // 102 // dasa caiva sahassAMI, vAsAkkosiyA bhave / vaNassaMINa AUM tu, aMtormuhuttaM jahannayaM // 103 // anaMtakAlamukosA; aMtarmuhuttaM jahanniyA / kAThiI paNagANaM, taM kAryaM tu amucao // 104 // asaMkhakAlamukosaM, aMtomuhuttaM janayaM / vijammi see kAe, peNagajIvANa aMtaram // 105 // " chAyA -- ekavidhA anAnAtvAH, sUkSmAstatra vyAkhyAtAH / sUkSmAH sarvaloke, lokadeze ca bAdarAH // 101 // santatiM prApya anAdikAH, aparyavasitA api ca / sthiti pratItya sAdikAH saparyavasitA api ca // 102 // dazaiva sahasrANi varSANAmutkRSTakaM bhavati / vanaspatInAm Ayustu, antarmuhUttaM jaghanyakam // 103 // anantakAlamutkRSTA, antarmuhUrtta jaghanyakA / kAya sthitiH panakAnAM taM kAryaM tu amuJcatAm // 104 // asaMkhyakAlamutkRSTam, antarmuhUrtta jaghanyakam / tyakte svake kAye, panakajIvAnAmantaram // 105 // TIkA -' egavihamaNANattA ' ityAdietad gAthApaJcakaM vyAkhyAtaprAyameva // 101 // 102 // 847 saba (haliddA - haridrA) haldI paryanta kanda vizeSa hai aura una2 bhinnara dezoM meM prasiddha hai / isa taraha ye samasta aneka prakArake sAdhAraNa vanaspati jIva hai // 97-100 // 'egaviha0' ityAdi / anvayArtha - (tattha suhamA - tatra sUkSmAH ) sUkSma vanaspatikAya jo jIva hai ve ( egavihamaNANattA viyAhiyA - ekavidhAH anAnAtvAH // 87-100 // " egaviha " ityAdi / sAdhAraNa vanaspati manvayArtha - - tattha suhumA tatra sUkSmAH sUkSma vanaspatiya ne bhavache te egavihamaNANattA viyAhiyA - eka vidhAH anAnatvAH vyAkhyAtAH the: 4 prAnAM che uttarAdhyayana sUtra : 4 Page #866 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 88 uttarAdhyayanasUtre vanaspatInAm vanaspatikAyajIvAnAm , AyuH bhavasthitirityarthaH, varSANAM daza sahasrANyeva-dazasahasravarSANItyarthaH, utkRSTakaM bhavati, jaghanyakaM tu antrmuhuurtm| idamutkRSTaM dazasahasravarSamAnamAyuH pratyeka zarIraparyAptavAdaravanaspatyapekSayA'bhihitam , sAdhAraNAnAM jaghanyata utkRSTatazcAntarmuhUrtamevAyuSkamAnam / evaM pUrvoktayoH pRthivIkAyA'pkAyayoH vakSmANayozca tejovAyyoH paryAptabAdarANAmeva utkRSTasthitirbhavatIti bodhyam / jaghanyakaM jaghanyAyuH antarmuhUrtam // 103 // panakAnAM= vyAkhyAtAH) eka hI prakArake hai kyoM ki inameM nAnAprakAratA nahIM hotI hai| (suhumA-sUkSmAH) ye mUkSma vanaspatikAya jIva (sabalogammi-sarva. loke) samasta lokameM bhare hue hai| tathA (bAyarA-bAdarAH) bAdara vanaspatikAya jIva (logadese-lokadeze) lokake ekadezameM rahate hai| ye donoM prakArake jIva (saMtaI pappa-santatiM prApya) santatikI apekSAse (aNAIyA vi ya apajjavasiyA-anAdikAH api ca aparyavasitAH) anAdi aura anaMta hai / tathA-(ThiI paDucca-sthitiM pratItya ) bhavasthiti evaM kAyasthitikI apekSA (sAiyA sapajjavasiyA-sAdikAH saparyavasitAH) sAdI aura sAMta hai| (vaNassaINa-vanaspatInAm ) ina vanaspatijIvoMkI (ukkosA AU-utkRSTakaM AyuH) utkRSTa AyuH (dasaceva vAsANu saha. ssAiM-dazaiva varSANAm sahasrANi) dazahajAra varSakI tathA (jahaniyaMjaghanyaka) jaghanya (aMtomuhuttaM-antarmuhUrtam ) antarmuhUrtakI hai| yahAM yaha utkRSTa sthiti pratyeka zarIra paryApta bAdara vanaspatikI apekSA kahI hai| 4 / 25 hai, nAmai get agen prA DA nathI. suhumA-sUkSmAH 2 // sUkSma vanaspatiya 71 savvalogammi-sarvaloke samasta bhAM mareta cha. tathA bAyarA-bAdarAH mAha2 vanaspatiya 4 logadese-lokadeze banA ye dezamA 27 cha. 20 mAna 12 // 01 saMtaI pappa-saMtatiM prApya saMtatinI apekSAthI aNAiyA vi ya apajjavasiyA-anAdikAH aparyavasitAH manAhi mana mana cha. tathA ThiI paDucca-sthitiM pratItya mapasthiti bhane yasthitinI apekSA sAiyA sapajjavasiyA-sAdikAH saparyavasitAH sAhI mane sAta che. vaNassaINavanaspatInAm vanaspati vAnI ukkosA Au-utkRSTaka AyuH 478 Ayu dasaceva vAsANusahassAI-dazaiva varSANAm sahasrANi 6sa 2 1 nA tathA jahanniyaM-jaghanyakaM dhanya aMtomuhuttaM-antarmuhUrttam mAtabhutI che. hI mA utkRSTa sthiti pratyeka zarIra paryApta bAdara vanaspatinI apekSothI kahela che. uttarAdhyayanasatra:4 Page #867 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 859 priyadarzinI TIkA a036 vanaspatikAyajIvanirUpaNam panakopalakSitAnAM sAmAnyato vanaspatInAM taM banaspatirUpaM, kAyam amuJcatAm= atyajatAM, kAyasthitiH, anantakAlam utkRSTA, jaghanyA tu antarmuhUrtam / iha sAmAnyena vanaspatijIvAn nigodAn vA AzrityAnantakAlamucyate, vizeSavivakSAyAM tu pratyeka zarIra bodaravanaspatInAM bAdaranigodAnAM cotkRSTA kAyasthitiH saptatikoTIkoTisAgaropamapramANA, jaghanyA tu antarmuhUrtapramANaiva / sUkSmanigodAnAM sAdhAraNa jIvoMkI utkRSTa aura jaghanyasthiti donoM hI antarmuhartakI hai| isa prakAra pUrvokta bAdara paryApta pRthivIkAya evaM bAdara paryApta apkAya jIvoMkI tathA Age kahe jAne vAle bAdara paryApta tejaskAya aura vAyu. kAya jovoMkI yaha utkRSTa sthiti hotI hai| tathA jaghanya sthiti antamuhUrtakI hotI hai / (taM kAya amucao panagANaM-taM kAyaM amuMcatAm panakAnAm ) vanaspatirUpa zarIrako nahIM chor3ate hue aise ina panakopalakSita sAmAnya vanaspati jIvoMkI (kAyaThiI-kAyasthitiH) kAyasthiti (ukkosAutkRSTA) utkRSTa (aNaMtakAlaM-anantakAlam ) anaMtakAlakI hai tathA (jahanniyA-jaghanyA) jaghanya sthiti (aMtomuhutta-anrmuhUrtam ) antarmuhUrta kI hai| yahAM jo kAyasthiti utkRSTarUpase anaMtakAla kahI hai vaha sAmAnyase vanaspati jIvoMko athavA nigoda jIvoMko Azrita karake kahI hai| vizeSarUpase yaha kAyasthiti pratyeka zarIra bAdara vanaspati jIvoMko aura bAdara nigoda jIvoMkI utkRSTarUpase sattara (70) koTI-koTi sAgaro sAdhAraNa jIvanI utkRSTa ane jaghanya sthiti bane aMtarmuhUrtanI che. A pramANe pUrvokta bAdara paryApta pRthavIkAya ane bAdara paryApta apUkAya jenI AgaLa kahevAmAM AvanAra bAdara praryApta tejaskAya tathA vAyujInI A GSTa sthiti ya cha tathA dhanya sthiti matabhutanI hoya che. taM kAyaM amuMcao panagANaM-taM kAyaM amuMcatAm panakAnAm vanaspati35 zarIrane na ch|naar sapA se panapakSita sAmAnya vanaspati javAnI kAyaThiI-kAyasthitiH 45 sthiti ukkosA-utkRSTA kRSTa aNaMtakAlaM-anantakAlam mana tanI che tathA jahaniyA-jaghanyakA dhanya sthiti aMtomuhutta-antamuhUrta mantabhuitanI cha. ahIM je kAyasthiti utkRSTa rUpathI anaMta kALanI kahI che te sAmAnyathI vanaspati chene tathA nigada ane Azrita karIne kahela che. vizeSarUpathI A kAyasthiti pratyeka zarIra bAdara vanaspati jenI ame bAdara nigoda jenI utkRSTarUpathI sIttera kareDa (70) karaDa-sAgarepama pramANa che tathA jaghanya u0 107 uttarAdhyayana sUtra :4 Page #868 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 850 uttarAdhyayanasUtre tu kAyasthitiH-asaMkhyeyakAlamutkRSTA, antarmuhUrtakAlaM jaghanyA // 104 // panakajIvAnAm = upalakSaNatvAt sAmAnyavanaspatInAmityarthaH / zeSaM sugamam / iha hi kazcid vanaspatibhyo nirgatya pRthivyAdiSu bhrAntvA bhUyastatrAsaMkhyakAlAdevotpadyate / vanaspatiM vinA sarveSAmapi kAya sthiterasaMkhyeyatvAt / ataeva - utkRSTamapyantaramasaMkhyakAlamAnamevoktam // 105 // mUlam - aiesiM vaNNao ceva, gaMdheo rasaphAsao / saMThAdesao vAvi, vihANAI sahassaMso // 106 // chAyA - eteSAM varNatazcaiva, gaMdhato rasasparzataH / saMsthAnadezato vAspi vidhAnAni sahasrazaH // 106 // pama pramANa hai / tathA jaghanyarUpase antarmuhUrta pramANa hI hai / sUkSma nigoda jIvoMkI to kAyasthiti asaMkhyAtakAla utkRSTa hai tathA antarmuhUrta jaghanya hai / isa prakAra panaka jIvoMkI upalakSaNase sAmAnya vanaspati jIvoMkI yaha sthiti kahI gaI hai| panaka (phulaNa) jIvoMkA upalakSaNase sAmAnyavanaspati jIvoMkA antarakAla utkRSTa asaMkhyAta kAlakA hai| tAtparya yaha hai ki koI jIva vanaspatikAya se nikalakara aura pRthivI Adi kAyoMmeM bhramaNa kara punaH vahAM utpanna ho to vaha asaMkhyAtakAla nikala jAne para hI utpanna hogA / isaliye antara asaMkhyAtakAla pramANa kahA gayA hai / vanaspatikAya sivAya samasta pRthivI Adi kAyoMkI kAyasthiti asaMkhyAta kAlakI hai / ataH antara kAlakA pramANa bhI itanA hI kahA gayA hai // 101-105 // rUpathI aMtamuhUta pramANu ja che sUkSma nigeda jIvAnI te kAyasthiti asa khyAta kALa utkRSTa che. tathA antata jadhanya che. A pramALa panaka jIvAnI upalakSaNathI sAmAnya jIvAnI A sthiti batAvela che. panaka jIvAnA upalakSaNathI sAmAnya vanaspati jIveAnA tarkALa utkRSTa asaMkhyAta kALanA che. tAtparya e che ke, keAI jIva vanaspatikAyathI nIkaLIne ane pRthavI Adi kAcAmAM bhramaNa karIne pharIthI tyAM utpanna thAya te te asa MkhyAtakALa nikaLI jAya tA paNa utpanna thaze. A kAraNe aMtara asaMkhyAtakALa pramANu batAvela che. vanaspatikAya sivAya samasta pRthavI Adi kAyAnI kAyasthiti asaMkhyAta kALanI che. ethI antakoLanuM pramANa eTaluM batAvela che. aa 101-105 // uttarAdhyayana sUtra : 4 Page #869 -------------------------------------------------------------------------- ________________ priyadarzinI TIkA a0 36 trasakAyajIvanirUpaNam TIkA- ' eesa' ityAdi - eteSAM = vanaspatijIvAnAm, anyat sarvaM prAgvat // 106 // uktaM pRthivyavtranaspatirUpaM sthAvaratrayam, atha trasajIvAn vaktumuttaragAthA sambandhamAha- mUlam - Icceai thAvarA tivihA, samAseNa viyAhiyA / 851 ito use tivicchAmi aNupuvvaiso // 107 // chAyA - ityete sthAvarA strividhAH samAsena vyAkhyAtAH / atastu sAn trividhAn vakSyAmi anupUrvazaH // 107 // TIkat -' iccee ' ityAdi - iti = anena prakAreNa ete = pRthivyAdayastrividhAH sthAvarA : = sthitisvabhAvAH, 'eesa' ityAdi / anvayArtha - (eesi - eteSAm ) ina vanaspati jIvoMke ( vaNNao gaMdhao rasaphAsao-varNataH gaMdhataH rasasparzataH) varNakI apekSA, gaMdhakI apekSAse rasa aura sparzakI apekSAse evaM ( saMThANadesao vAvisaMsthAnadezataH api) saMsthAna rUpa dezakI apekSA se bhI ( vihANAI sahassaso - vidhAnAni sahasrazaH ) hajAro bheda haiM // 106 // isa taraha yahAM taka pRthvIkAya, apUkAya evaM vanaspatikAya rUpa tIna sthAvara jIvoMkA kathana kiyA hai / aba trasa jIvoMkA vivecana sUtrakAra karate haiM-' iccee ' ityAdi / anvayArtha - isa gAthA dvArA sUtrakAra yaha kahate haiM ki (ii - iti ) isa prakAra maiMne (ee - ete ) ye pRthvI Adika (tivihAeesiM " ityAdi / 66 anvayArtha - eesiM- eteSAM mA vanaspati bhavAnI vaNNao gaMdhao rasaphAsao - varNataH gaMdhataH rasasparzataH varNunI apekSA, gaMdhanI apekSAthI rasa mane sparzanI apekSAthI ne saMThANadesao vAvi - saMsthAnadezataH api saMsthAna3ya hezanI vyapekSAthI paSNu vihANAI sahassaso - vidhAnAni sahasrazaH unnre| leha che. // 106 // A pramANe ahIM sudhI pRthavIkAya, asUkAya, ane vanaspatikAya rUpa traNa sthAvara jIveAnuM kathana karela che have trasa jIvenuM vivecana sUtrakAra kare che- " icce " ityAdi / anvayArtha -- mA gAthA dvArA sUtrabhara me matAve che hai, ii-iti bhA abhAze bheM ee-ete mA pRthvI mA6i4 tivihA-trividhA mAranA thAvarA uttarAdhyayana sUtra : 4 Page #870 -------------------------------------------------------------------------- ________________ .15 uttarAdhyayanasUtre samAsena=saMkSepeNa, vyaakhyaataaH| vistaratastu eSAM trayANAM bahutarA bhedAH santIti bhaavH| atastu-ataH param , trividhAn sAna anupUrvazaH anukrameNa vkssyaami||107|| zrI sudharmAsvAmI jambUsvAminaM pratyAhamUlam-teU vAU ye bodhavA, uMrAlA ya tasA thaa| iccee~ taso tivihIM, tesiM bhee~ suMNeha meM" // 10 // chAyA-tejAMsi vAyavazva boddhavyAH, udArAzca trasAstatho / ityete trasAstrividhAH, teSAM bhedAn zRNuta me // 108 // TIkA-'teU vAU ya' ityaadi| he jambUH ! tejAMsi agnayaH, vAyavazva, ime ubhaye ekendriyA, tathA-udArAH -ekendriyApekSayA prAyaH sthUlAH, dvIndriyAdaya ityarthaH / trasA: trasyanti-calanti trividhAH) tIna prakAra ke (thAvarA-sthAvarAH) sthAvara jIvoMkA (samAseNa viyAhiyA-samAsena vyAkhyAtAH) yaha saMkSepa se hI kathana kiyA hai| kAraNa ki vistAra se yadi isakA kathana kiyA jAtA to inake aneka bheda prabhedoMkA bhI yahAM kathana kiyA gayA hotaa| parantu aisA nahIM kiyA hai ataH isase yahI samajhanA cAhiye ki yaha kathana yahAM inakA saMkSepa ko lekara hI kiyA gayA hai| (ittou-atastu ) aba isake bAda (tivihe tase aNupuvvaseA-vividhAn sAn-anupUrvazaH) vividha trasa jIvoMkA meM kramazaH kathana karatA hUM // 107 // 'teu' ityaadi| __ anvayArtha-isa gAthAdvArA zrI sudharmAsvAmI jaMbUsvAmIse kahate haiM ki he jaMbU!-(teu vAu ya-tejAMsi vAyavazca) tejaskAya aura vAyukAya ye donoM ekedriya jIva ( urAlA-udArAH ) ekendriya jIvoMkI apekSA sthAvarAH sthA12 vArnu samAseNa viyAhiyA-samAsena vyAkhyAtA sapathI pani karela che kAraNa ke, vistArathI je enuM varNana karavAmAM Ave te enA aneka bheda prabhedanuM paNa varNana karavAmAM AvyuM hatuM. paraMtu evuM karavAmAM Avela nathI. AthI e samajavuM joIe ke, A kathana enA saMkSepane laIne 1 42 che ittAu-atastu ve mAnA pachI tivihe tase aNupuvaso-trividhAna sAn anupUrvazaH vividha trasa vonu huM maza: pana 43 cha // 107 // ___" te u"chatyAhi / / anvayArtha-A gAthA dvArA zrI sudharmAsvAmI jakhkhasvAmIne kahe che hai, bhyU! teU vAUya-tejAMsi vAyavazca te2424Aya ane vAyuya se mana uttarAdhyayanasUtra :4 Page #871 -------------------------------------------------------------------------- ________________ priyadarzinI TIkA a0 36 trasakAyajIvanirUpaNam 853 dezAddezAntaraM saMkrAmantIti trasAH boddhavyAH / iti = anena prakAreNa, ete trasAtri vidhAH santi, agnirUpA vAyurUpA udArarUpAceti / tejo vAyUnAM sthAvaranAma karmodaye'pyuktarUpaM trasanamastIti trasatvam / trasatvaM hi dvidhA bhavati - gatito labdhitazca / tatazca tejovAyUnAM gatitaH, udArANAM ca trasanAmakarmodayavatAM labdhito gatitazcApi satvamiti bodhyam / teSAM = trividhAnAM trasAnAM bhedAn me= mama kathayataH samIpe yUyaM zrRNuta // 108 // prAyaH sthUla haiM / tathA (tasA - trasAH) eka sthAna se dUsare sthAna meM saMkramaNa karane vAle honesesa haiM (ii - iti) isa kAraNa (ee tasA tibihAete sA : trividhA:) ye trasa tIna prakAra ke haiM / (tesi bhae me suNehateSAm bhedAn me zrRNuta) aba maiM inake bhedoMkA kahatA hU~ so tuma sunA / tAtparya isakA yaha hai ki trasa tIna prakAra ke hote haiM - (1) agnirUpa (2) vAyurUpa (3) udArarUpa / yadyapi agnikAya tathA vAyukAya ke sthAvara nAma karmakA udaya hai to bhI inameM sthAnase sthAnAntara rUpa trasana hotA hai ataH ina sanakI apekSA agnikAya evaM vAyukAya meM sapanA kahA hai / gatikI apekSAse tathA labdhikI apekSAse sapanA do prakAra kA hotA hai / tejaskAya evaM vAyukAya meM sapanA gatikI apekSA se kahA hai| tathA nAmakarmake udaya vAle udAra jIvoMke jo sapanA kahA hai vaha gati tathA labdhi donoMkI apekSA se kahA hai // 108 // yeDendriya va urAlA - udArAH undriya bhavAnI apekSA prAyaH sthUNa che tathA tasA - trasAH bhe' sthAnathI jIna sthAnamA iranAra hovAthI trasa che ii-iti the araNe ee tasA tivihA - ete trasAH trividhAH se trasa trazu prahAranA che. tesiM bhee me suha - teSAm bhedAn me zrRNuta huve huM senA leho huM huM tene tameA sAMbhaLe. tAtparya AnuM e che ke, trasa traNa prakAranAM hoya che. (1) agni35, (2) vAyu35 (3) uhA235 le haiM, agnihAya tathA vAyubhayathI sthAvara nAma karmanA udaya che teA paNa enAmAM sthAnathI sthAnAMtararUpa trasana thAya che. AthI A trasananI apekSA agnikAya ane vAyukAyamAM trasapanA kahela che, gatinI apekSAthI tathA labdhinI apekSAthI trasapanA be prakAra hoya che. tejaskAya ane vAyukAyamAM trasapanA gatinI apekSAthI kahela che. tathA trasa nAma karmanA udayavALA udAra jIvAne je trasapanA kahela che te gati tathA labdhi anenI apekSAthI kahela che. ! 108 5 uttarAdhyayana sUtra : 4 Page #872 -------------------------------------------------------------------------- ________________ uttarAdhyayanasUtre tatrAdau tejojIvAnAhamUlam-davihA teu jIvA u, suhA~ bAyarA tehA / pajattamapajattA, evamevaM duhA puNo // 109 // chayA-dvividhAstejojIvAstu, sUkSmA bAdarAstathA / paryAptA aparyAptAH, evamete dvidhA punaH // 109 // TIkA-'duvihA teu jIvA u' ityaadi| tejo jIvAH agnikAyajIvA api, iha tu zabdaH samuccayArthakaH, dvividhAH, sUkSmAH , tathA bAdarAH / ete ubhaye punaH-paryAptA aparyAptAzceti evam-anena prakAreNa dvidhA dvipakArAH santotyarthaH // 109 // mUlam-bAyarA je u pajattA, gahA te viyaaNhiyaa| iMgole muMmmure aMgaNI, accijAlA taheva ya // 110 // ukA vijjU ya bordhevA, NegahA evmaayo| aigaviha maNoNattA, suhamA te viyohiyA // 11 // suhamA savvalogaimmi, logeMdese ye bAyarI / itto kAlavibhAgaM tu, tesi vucchaM cauvvihaM // 112 // saMtaiM pappaMNAIyA, apajjavasiyA viya / ThiiM paDucca sAIyA, saMppajavasiyA vi ya // 113 // unameM pahale tejaskAyake jIvoMko kahate haiM-'duvihA' ityAdi / anvayArtha- (teu jIvA-tejo jIvAH) tejaskAyake jIva (duvihAdvividhAH) do prakArake hai (suhumA bAyarA-sUkSmA bAyarAH) sUkSma aura bAdara ( ee-eteH) ye donoM (pajjattamapajjattA-paryAptAH aparyAptAH) paryApta aura aparyApta ke bheda se phira do prakArake hote hai // 109 // yAmA paresA te424Aya vAna 4 cha-" duvihA" tyA / anvayArtha teu jIvA-tejo jIvAH te44AyanA 71 duvihA-dvividhAH me prAranA che. suhumA bAyarA-sUkSmA bAdarAH sUkSma ane mA42 ee-ete mana pajjattamapajjattA-paryAptAH aparyAptAH paryApta ana maryAtanA lethA zathI meM bhAranA DAya che. // 108 // uttarAdhyayana sUtra:4 Page #873 -------------------------------------------------------------------------- ________________ priyadarzinI TIkA a. 36 a gnakAyajIvanirUpaNam tiNNeva ahorattA, ukoseNa viyAhiyA / Au~ThiI teUNaM, aMtomuMhattaM jahanniyA // 114 // asaMkhakAlamukosA, aMtomuMhattaM jahanniyA / kAyaThiI teUNaM, taM kAyaM tu amuMcao // 115 // aNaMtakAlamukosaM, aMtomuMhattaM jahannayaM / vijammi sae kAe, teUjIvANa aMtaraM // 116 // eesiM vaiNNao ceva, gaMdhao rsphaaso| saMThANadesao vAvi, vihANAI sahassaMso // 117 // chAyA-bAdarA ye tu paryAptAH, anekadhA te vyAkhyAtAH / aGgAro murmuro'gniH arciAlA tathaiva ca // 110 // ulkA vidyucca boddhavyAH, anekadhA evamAdikAH / ekavidhA anAnAkhAH, mUkSmAste vyAkhyAtAH // 111 // sakSmA sarvaloke, lokadeze ca baadraaH| itaH kAlavibhAgaM tu, teSAM vakSyAmi caturvidham // 112 // santati prApya anAdikAH, aparyavasitA api ca / sthitiM pratItya sAdikAH, saparyavasitA api ca // 113 // trIn ahorAtrAn , utkarSeNa vyAkhyAtAH / AyuH sthitistejasAm , antarmuhUrta jaghanyikA // 114 // asaMkhyakAlamutkRSTA, aMtarmuhUrta jaghanyikA / kAyasthitistejasAM, taM kAyaM tu amuJcatAm // 115 // anantakAlamutkRSTam , antarmuhUrta jaghanyakam / tyakte svake kAye, tejo jIvAnAm anantaram // 116 // eteSAM varNatazcaiva, gandhato rssprshtH| saMsthAnadezatazcApi, vidhAnAni sahasrazaH // 117 // TIkA--'bAyarA je u pajjattA' ityaadi| ye tu paryAptA bAdarAste anekadhA anekaprakArA vyaakhyaataaH| tad yathA'bAyarA' ityaadi| anvayArtha-(je u bAyarA pajjattA-ye tu bAdarA paryAptAH) jo bAdara "bAyarA" tyaadi| manvayArtha je u bAyarA pajjattA-ye tu bodarAH paryAptAH re mAha2 pAsa uttarAdhyayana sUtra :4 Page #874 -------------------------------------------------------------------------- ________________ uttarAdhyayanasUtre aGgAra:=dhUmena jvAlayA ca rahito dahyamAnendhanAtmako bhAsvarasvarUpaH, murmuraHbhasmacchannAgnikaNarUpaH, agniH dhUmasahitaH, aciH mUlapatibaddhA jvalanazikhAjvAlA-chinnamUlA jvalanazikhA // 110 // ulkA=AkAzavahniH, vidyut=' vijalI' iti prasiddhAH, evamAdikA:etasmabhRtayaH, anekadhA anekavidhAH agnikAyajIvA boddhvyaaH| paryApta agnikAya jIva haiM (teNegahA viyAhiyA-te anekadhA vyAkhyAtAH) ve aneka prakArake kahe gaye haiN| jaise (iMgAle mummure agaNI accijAlA tahA ukkA vijjU evaM Ayao NegahA boddhavavA-aMgAraH murmuraH agniH aci lA tathA ulkA, vidyut evam AdikAH anekadhAH boddhavyAH) aMgAra-dhUma aura jvAlAse rahita kevala bhAsvararUpavAlI agni, murmurabhasmase DhakI hui agnikaNarUpa agni, agni-dhUmasahita-agni, aciH mUla bhAgase yukta agnikI jvAlA, jvAlo-chinnamUlavAlI agnikI zikhA, ulkA - AkAzakI agni, vidyut-vijalI ityAdi / inase atirikta aura bhI aneka prakArake agnikAya jIva zAstroMmeM kahe gaye haiM / ina agnikAya jIvoM meM (suhumA-mUkSmAH ) jo sUkSmajIva haiM (te-te) ve (egaviha-ekavidhAH) eka hI prakArake haiM-inake bheda nahIM hote hai-isaliye (aNANattA-anAnAtvAH) ye aneka prakArake nahIM hai| (viyAhiyA-vyAkhyAtAH) aisA prabhu vItarAga devoMne kahA hai| ye (suhumA-sUkSmAH) sUkSmajIva (savvalogammi-sarvaloke) samastalokAkA maniya cha te NegahA viyAhiyA-te anekadhA vyAkhyAtAH te mana ghAnA pAye cha. rabha , iMgAle mummure agaNI aJcijAlA tahA ukkA vijjU evaM Ayao NegahA boddhavvA-aMgAraH murmuraH agniH arcijvAlA tathA ulkA, vidyut evam AdikAH anekadhAH boddhavyAH ||2-5maa| mana. pAthI rahita kevaLa bhAsvara rUpavALI agni, mura-rAkhathI DhAMkelI agni, agni-dhumADA sahitanI agni, arcimULabhAgathI bharelI agninI javALA, javALA-chIna muLavALI agninI zIkhA, ukA-AkAzanI agni, vidyuta-vijaLI ityAdi ! AnAthI atirikta bIjA paNa aneka prakAranA agnikAya jIva zAstromAM satAvata cha. ma maniya mAM suhumA-sUkSmAH sUkSma 71 cha te-te ta egavihaM-ekavidhAH se prazna cha-tanA letA nathI. mAro aNANattA-anAnAtvAH te mane pra42nA DAta nathI. yevu viyAhiyA-vyAkhyAtAH prabhu vItarAgavAye 4 cha. suhumA-sUkSmAH yesUkSma 71 savvalogammi-sarvaloke uttarAdhyayana sUtra:4 Page #875 -------------------------------------------------------------------------- ________________ priyadazinI TIkA a0 36 agnikAyajIvanirUpaNam agnikAyajIveSu ye tu sUkSmAste ekavidhAH anAnAtvA vyAkhyAtAH avidyamAnaM nAnAtvam-anekatvaM yeSAM te-anAnAtvAH, bhedarahitA ityarthaH, yasmAdanAnAtvAH,ata ekavidhA iti bhAvaH / ataH paraM gAthAdvayaM prAg vyaakhyaatm||111-112-113|| tejasAm-agnikAyajIvAnAm , utkarSeNa trIn ahorAtrAn AyuH sthiti:bhavasthitiH, vyAkhyAtAH = tIrthaGkarAdibhiH kathitA / jaghanyikA-jaghanyA tu antarmuhUrtam // 114 // zameM rahe hue haiN| tathA (bAyarA-bAdarAH) jo bAdara jIva haiM ve (logadeselokadeze) lokake ekadezameM haiM (itto tesiM cauvvihaM kAlavibhAgaM ghucchaMitaH teSAm caturvidham kAlavibhAgaM vakSyAmi) isake bAda aba maiM inakA caturvidha kAlakA vibhAga batalAtA hUM vaha isa prakAra hai| (saMtaI pappasantati prApya) pravAhakI apekSAse ye (aNAiyA vi ya apajjavasiyAanAdikAH api ca aparyavasitAH ) anAdi aura anaMta2 haiN| tathA (ThiiM paDucca-sthiti prApya) bhavasthiti evaM kAyasthitikI apekSA (sAiyA sapajjavasiyA-sAdikAH saparyavasitAH) sAdi 3 aura sAMta 4 hai| ina (teUNaM-tejasAm) tejaskAyika jIvoMkI (au ThiI-AyuHsthitiH) Ayu sthiti (ukkoseNa tiNNeva ahorattA viyAhiyA-utkarSeNa trIn ahorAtrAn vyAkhyAtA) utkRSTa tIna dinarAtakI hai aura (jahanniyAjadhanyikA) jadhanya (aMto muhutta-anta muhUrtam ) antarmuhUrttakI hai| (taM kAyaM amuMcao te UNaM kAThiI-taMkAyaM amuJcatAm tejasAM kAyAsthitiH) samasta va zamA 27 cha tathA bAyarA-bodarAH 2 mA42 1 che te logadese-lokadeze nA 4 dezamA cha. ito tesiM cauvvihaM kAlavibhAgaM vucchaM-teSA~ caturvidham kAlavibhAgaM vakSyAmi manA 57 ve I me manA yatuvidha janA vibhAga mA chu ta mA pramANe cha-saMtaI pappa-saMtati prApya pravAhanI apekSAthI te aNAiyA vi ya apajjavasiyA-anAdikAH api ca aparyavasitAH manA mana mana ta cha tathA ThiI paDucca-sthitiM prApya mayiti bhane Aya sthitinI apekSA sAiyA sapajjavasiyA-sAdikAH saparyavasitAH sAhI yu bhane sAMta yA2 cha. // teUNaM-tejasAma ta ya vAnI AuThiI Ayu sthitiH mAyu sthiti ukkoseNa tiNNeva ahorattA viyAhiyA-utkaSaNa trIn ahorAtrAn nyAkhyAtA pRSTa e hi zatanI cha bhane jahanniyA-jayanyikA dhanya aMtomuhattaM-antarmuhUtta matabhutanI che taM kAyaM amuMcao teUNaM kAyaThiI-taM kArya amuJcatAm tejasA kAyasthitiH te 35 Ayane na ch|sti 0 ta yi u0 108 uttarAdhyayana sUtra :4 Page #876 -------------------------------------------------------------------------- ________________ uttarAdhyayanasUtre tejasAm-agnikAyajIvAnAM, tam=agnirUpaM, kAyam amuJcatAm atyajatAm , utkRSTA kAyasthiH, asaMkhyakAlam / jaghanyikA tu antarmuhUrtam // 115 // tejojIvAnAm-agnikAyajIvAnAM svake kAye tyakte sati utkRSTamantaram anantakAlaM nigodApekSayA bhavati / jaghanyakaM tu antaram-antarmuhUrtam // 116 // eteSAM tejojIvAnAM vidhAnAni=bhedAH, varNataH, gandhatazcaiva, tathA rasaspatiH rasataH sparzatazca, api ca-saMsthAnadezataH-saMsthAnamAzritya, sahasrazaHbahutarAH, santItyarthaH // 117 // tejojIvA uktAH, atha vAyu jIvAnAhamUlam -duvihA vAuMjIvA u, suhumA bAyarA thaa| pajattamapajattA, evamee duhA puNo // 118 // teja rUpa kAyako nahIM choDate hue ina taijaskAyika jIvoMkI kAyasthiti (ukosaM-utkRSTa ) utkRSTa se asaMkhyAta kAlakI hai aura ( jahanniyAjadhanyikA) jadhanyase (aMto muhatta-antarmuhUrtam) antarmuhUrtakI hai| tathA (teu jIvANa-tejo jIvAnAm ) tejaskAyika jIvoMkA(sae kAe vijaDhammi svake kAye tyakte-apane zarIrako choDakara punaH usI zarIrameM AnekA (aMtaraM-antaram ) antara kAla (ukkosaM-utkRSTam ) utkRSTa (aNaMtakAlaManaMta kAlam ) annatakAlakA hai aura (jahannayaM-jadhanyakam) jadhanya (aMto muhatta-antarmuhUrtam ) antarmuhUrtakA hai (eesiM vaNNao gaMdhao rasaphAsao avi saMThANao vihANAI sahassaso-eteSAm varNataH gadhataH rasasparzataH api saMsthAnatazca vidhAnAni sahastrazaH) ina jIvoMke varNakI gaMdhakI apekSA, rasakI apekSA, sparzakI apekSA tathA saMsthAnadezakI apekSAse bahuta bheda hai ||110se117|| vAnI yasthiti ukkosaM-utkRSTa aSTathI asacyAta nI cha bhane jahanniyA-jaghanyikA dhanyathI aMtomuhutta-antarmuhUtta matabhuitanI che tathA teu jIvANa-tejo jIvAnAm te424Ayi vAtuM sae kAe vijaDhammi-svakekAye rAste cAtAnA zarIrane ch|ddiine ra zarIramA pAnI aMtaraM-antaram Asim ukkosaM-utkRSTam utkRSTa aNaMtakAlaM-anaMtakAlam mananta janA cha tathA jahannayaM-jaghanyakama 4ghanya aMtomuhutta-antarmuhUttama mata itanA cha. eesi vaNNao gaMdhao rasaphAsao-eteSAM varNataH gaMdhataH rasasparzataH // 7vAnA panI apekSA dhanI apekSA, 2sanI apekSA, 25zanI apekSA tathA saMThANadesaosaMsthAnadezataH saMsthAna zanI apekSAthI le che. // 110-117 / uttarAdhyayana sUtra:4 Page #877 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 859 pridarzinITIkA a0 36 vAyukAyajIvanirUpaNam bAyarA je u pajjattA, paMcahI te pkittiyaa| ukkaliyAM maMDaliyA, gheNaguMjA suddhavAyA ye // 119 // saMvagavAyo ya, NegahA evNmaayo| egavihamaNANattA, suhamA tattha viyAhiyA // 120 // suhamA savvalogammi, eMgadese ye bAyarA / itto kAlavibhAgaM tu, tersi vucchaM cauMvvihaM // 121 // saMtaI pappaNAIyA~, apajjavasiyA viya / ThiI paDucca sAIyA, sapajjavasiyA viya // 122 // tiNeva sahassAiM, vANukosiyoM bhave / Au~ThiI vAUNaM, aMtomuMhattaM jahanniyA // 123 // asaMkhakAlamukkosA, aMtomuhu~ttaM jaha~niyA / kAryaThiI vAUNaM, 'taM kAyaM tu amuMcao // 124 // aNaMtakAlamukosaM, aMtomuhuttaM jahannayaM / vijaMDhammi sae kaue, vAUjIvANa aMtaraM // 125 // eesiM veNNao ceva, gaMdhao resphaaso| saMThANadesao vAvi, vihANAiM sahassao // 126 // chAyA--dvividhA vAyujIvAstu, sUkSmA bAdarAstathA / paryAptA aparyAptAH, evamete dvidhA punH||118|| bAdarA ye tu paryAptAH, paJcadhA te prkiirtitaaH| utkalikA maNDalikA ghanaguJjA zuddhavAtAzca // 119 // saMvartakavAtAzca, nekadhA evmaadyH| ekavidhA anAnAtvAH, mUkSmAstatra vyAkhyAtAH // 12 // sUkSmAH sarvaloke, ekadeze ca baadraaH| ataH kAlavibhAgaM tu, teSAM vakSyAmi caturvidham // 121 // santatiM prApya anAdikAH, aparyavasitA api ca / sthitiM pratItya sAdikAH saparyavasitA api ca // 122 // trINyeva sahasrANi varSANAmutkRSTikA bhavati / AyuH sthitirvAyanAm , antarmuhUrta jayanyikA // 123 // uttarAdhyayana sUtra:4 Page #878 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 860 asaMkhyakAlamutkRSTA, antarmuhUrta jaghanyakA / kAyasthitirvAyUnAM taM kAryaM tu amrucatAm // 124 // anantakAlamutkRSTam , antarmuhUrta jaghanyakam 1 tyakte svake kAye, vAyujIvAnAmantaram / / 125 // eteSAM varNatazcaiva gandhato rasasparzataH / saMsthAnadezato vA'pi, vidhAnAni sahasrazaH // 126 // TIkA - " duvihA vAujIvA u" ityAdi / etad gAthAnavakaM vyAkhyAtaprAyameva / / 118 // ye tu paryAptA bAdarAste paJcadhA prakIrtitAH, iha 'paJcadhA ' ityupalakSaNam, agrimagAthAyAmanekadhetyabhi - dhAnAt / utkalikA=vAtazabdasya pratyekamabhisambandhastatazca - 'utkalikA ' iti utkalikA vAtA bodhyAH, ye sthitvA sthitvA punarvAnti te utkalikAvAtAH, tathA ' maNDalikA ' iti maNDalikA vAtAH - vAtolIrUpAH, ghanavAtAH = ratnaprabhA " / uttarAdhyayanasUtre vAyu jIvoMke bheda isa prakAra haiM- 'duvihA' ityAdi / anvayArtha - (vAujIvA u duvihA suhamA bAyarA tahA- vAyujIvAstu dvividhAH sUkSmA bAdarAstathA ) vAyujIva do prakAra ke haiM / 1 eka bAdara aura dUsare sUkSma ( evamee duhA puNo pajjatamapajjantA - evamete dvidhA punaH paryAptAH aparyAptAH ) ye donoM hI prakAra paryApta aura aparyApta ke bhedase punaH do prakArake ho jAte haiM - bAdara paryApta aura bAdara aparyApta, sUkSma paryApta aura sUkSma aparyApta / ( je u bAyarA te paMcahA pakittiyAye tu bAdarAH te paMcadhA prakIrtitAH) jo bAdara paryApta vAyukAya jIva haiM ve pAMca prakArake kahe gaye haiM / jaise - utkalikAvAta jo Thahara2 kara vAyu calatA hai vaha / maNDalikavAta- jo vAyu dhUli vagairahako golAkAra vAyu jIvAnA bheda A prakAranA che- duvihA " ityAhi ! anvayArtha - vAu jIvA u duvihA suhumA bAyarA tahA - vAyujIvAstu dvividhA sUkSmAH bAdarAstathA vAyu va me ahAranA che kheDa mAhara bhane jIla sUkSma evamee duhA puNo pajjattama pajjattA- tA - evamete dvidhA punaH paryAptAH aparyAptAH bhAmane prakAra paryApta ane aparyAptanA bhedathI phIthI e prakAranA thAya che--mAdara paryApta ane mAdara aparyApta sUkSma. paryApta ane sUkSma aparyApta. ne 3 bAyarA te paMcahA pakittiyA ye tu bAdarAH te paMcadhA prakIrttitAH ? jAhara paryApta vAyukAya jIva che te pAMca prakAranA kahela che. jema ke,-utkAlikA vAta, je rokAI rokAIne vadhu cAle che te, maDilakA vAta-je vAyu, dhULa, vagerene uttarAdhyayana sUtra : 4 66 Page #879 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 861 priyadarzinI TIkA a0 36 vAyukAyajIvanirUpaNam dhadhovartinAM ghanodadhInAM, vimAnAnAM vA''dhArAH himapaTalakalpA vAyavaH, 'guJjA' iti guJjA vAtA gRhyante, ye guJjAnto vAnti te / zuddhavAtA:-mandAnilAdayaH sahajavAtAzca // 119 // tathA-saMvartakavAtAzca ye sthitamapi tRNAdikaM anyatra ghUmAtA hai vaha / dhanavAta-jo ratnaprabhA Adi bhUmiyoMke adhovI ghanodadhi vAyuoMkI athavA vimAnoMkA AdhArabhUta hai vh| guJjAvAta-jo zabda karate hue vahA karate hai| ataeva inheM guMjAvAta kahA gayA hai| saMvartakavAta-jo vAyu tRNAdikako ur3Akara anyatra le jAve vh| (evamAyao-evamAdayaH) ityAdika aura bhI vAyu (NegahA-naikadhAH) bahutase hote hai| ina sabako vAyukAyameM arthAt usake bhedarUpa bAdara paryApta vAyukAyameM antargata jAnanA caahiye| ( suhumA egavihamaNANattAsUkSmAH ekavidhAH anAnAtvAH) sUkSma vAyukAyika jIva eka prakArake hI hote hai ataH ve nAnA-aneka prakArake nahIM kahe gaye hai arthAt inake bheda nahIM hai / (suhumA-sUkSmAH) ye sUkSma vAyukAyikajIva (sabalogammisarvaloke) samasta lokameM tilameM tailakI taraha bhare hue haiN| tathA(bAyarA-bAdarAH) bAdara vAyukAyika jIva (egadese-ekadeze) lokake ekadezameM rahate hai / (itaH-ataH) aba maiM isake bAda (tesiM-teSAm ) ina vAyukAyika jIvoMkA (cauvihaM-caturvidham ) cAra prakArakA (kAlavibhAgaM vucchaM-kAlavibhAgaM vakSyAmi) kAlavibhAga kahatA huuN| ye saba vAyukAyika goLAkAramAM dhUmAve che te ghana vAta-je ratnaprabhA vagere bhUminA adhevati ghane dadhI vAyuonI athavA vimAnane AdhArabhUta che te, guMjAvAta-je zabda karatAM karatAM uDe che te. ethI ja tene guMjAvAta kahela che, saMvataMkavAta-je 5vana tRNa mAhina DIna, bhAra sthaNe 14 che te evamAyayo-evamAdayaH chatyAdi bhI 55 NegahA-nekadhAH dhayA vAyu DAya cha / saghA vAyuDAyamA arthAta tenA bhedarUpa bAdara paryApta vAyukAyamAM aMtargata jANavA joIe. suhumA NegavihamaNANattA--sUkSmAH ekavidhAH anAnAtvAH sUkSma vAyuyi 1 eka prakAranA ja hoya che jethI te judA judA prakAranA kahevAyela nathI. arthAt senA mehanathI. 2 // suhumA- sUkSmAH sUkSma thi: 9 savvalogammi-sarvaloke samasta somai awi ma teta che 2 pramANe maresA cha tathA bAyarA-bAdarAH mA2 vAyuyi01 egadese-ekadeze na 4 mA 23 cha. itaH-ataH have hu~ mAnA 5chI tesiM-teSAm // pAyu4Ayi: vonA cauvvihaM-caturvidham sAra 2 // kAlavibhAgaM vucchaM-kAlavibhAgaM vakSyAmi vimA 49 chu. mA uttarAdhyayana sUtra:4 Page #880 -------------------------------------------------------------------------- ________________ dara uttarAdhyayanasUtre kSipanti te / evamAdayaH = etatprabhRtikA anekadhA santi / tatra = mUkSmabAdareSu madhye sUkSmA vAyujIvA ekavidhA anAnAtvAH = nAnAtvarahitAH, vyAkhyAtAH // 120 / 121 / 122 / 123 / 124 / 125 / 126 // jIva (saMta pappa - santatiM prApya) pravAhakI apekSA ( agAIyA viya apajjavasiyA- anAdikAH apica aparyavasitAH) anAdi aura anaMta haiN| (Thi paDucca-sthitiM pratItya) sthitikI apekSA (sAiyA sapajjavasiyAsAdikAH saparyavasitAH) sAdi aura sAMta haiN| (bAUNaM-vAyUnAm ) ina vAyukAyika jIvoMkI ( AuThiI - AyuH sthitiH) AyuH sthiti (ukkosA - utkRSTA) utkRSTa (vAsANaM tinneva sahassAiM varSANAM trINyeva sahasrANi) tInahajAra varSakI hai tathA (jahanniyA - jadhanyikA) jadhanya (aMto muhataM - antarmuhUrtam) antarmuhartakI hai isI taraha ( taM kArya amuMcao-tam koyam amucatAm ) cAyukAyako nahIM chor3ate hue ina (vAUNaM-vAyUnAm) vAyukAyika jIvoMkI (kAyaThiI - kAyasthitiH) kAya sthiti (ukosaM - utkRSTaM) utkRSTa (asaMkhakAlam -asaMkhghakAlam ) asaMkhyatakAlakI hai tathA (jahanniyA - jaghanyikA) jaghanya se (aMtomuDuttaM - antarmuhUrtam ) anta muhUrtakI hai / (bAu jIvANa - vAyu jIvAnAm) vAyukAya jIvoMkA (vijaDhammi sae kAe - tyakte svake kAye) apane kAyako choDane para aura anya kAyameM janma lene para pazcAt usI kAyameM punaH janma lenekA (aMtaraM - antaram ) antarakAla (ukkosaM utkRSTam ) utkRSTa saghaNA vAyuprAyi 071 saMtaI pappa - santatiM prApya avAhanI apekSA aNAiyA vi ya apajjavasiyA- anAdikAH api ca aparyavasitAH manAhi rAte yAnaMta che. tathA ThiiM paDucca-sthitiM prApya sthitinI apekSA sAiyA sapajjavasiyAsAdikAH saparyavasitAH sAhI mane sAMta he yA vAyuAyika lavonI Au ThiI - AyuH sthitiH Ayu sthiti ukkosA - utkRSTA utkRSTa vAsANaM tinneva saharasAIM - varSANAM triNyeva sahasrANi trapu Debhara varSAnI che tathA jahanniyAjaghanyikA 4dhanya aMtomuhuttaM - antarmurbhUtam tarmuhUrtanI te pramANe taM kArya amuMcao-taM kAryaM amuJcatAm vAyuDAyane na chor3atA yA vAUNaM - vAyUnAm vAyumAthi bhavAnI kAryaThiI - kAya sthitiH ayasthiti ukkosaM - utkRSTa utSTa masakhyAta ajanI che tathA jahanniyA - jaghanyikA dhanya aMtarmuhUrtanI che vAU jIvANa - vAyu jIvAnAm vAyuya bhaveo vijaDhammi sae kAe - tyakte svake kAe peAtAnI kAyAne choDIne ane bIjI kAyamAM janma lIdhA pachI te kAyAmAM zrIthI janma devaane| aMtaraM - antaram saMta ukkosaM - utkRSTam utSTa anaMtakAlaM - uttarAdhyayana sUtra : 4 Page #881 -------------------------------------------------------------------------- ________________ priyadarzinI TIkA a. 36 udAratrasakAyajIvanirUpaNam 863 agnirUpA vAyurUpAzca dvaye sA uktAH samatyudArarUpAstRtIyAstrasA ucyantemUlam - urAlA ye taisA jo u, cauhA te pakittiyA / beidiye teiMdiyaM, caMuro paMciMdiyA ce // 127 // chAyA -- udArAzca trasA ye tu caturdhA te prakIrtitAH / dvIndriyA strIndriyAH, paJcendriyAcaiva // 127 // TIkA--' urAlA ' ityAdi / ye tu udArAstrAste caturdhA prakIrtitAH / tad yathA - dvIndriyA strIndriyAzca - catvAraH paJcendriyAzceti / tatra dvIndriyAH = sparzanaM rasanaM ceti dve indriye yeSAM te dvIndriyAH, kRmyAdayaH / trIndriyAH = sparzanaM rasanaM ghrANaM ceti trINi indriyANi yeSAM (anaMtakAlaM - anaMtakAlam ) anaMtakAlakA hai| yaha utkRSTa antara nigeAdakI apekSA se kahA gayA hai ( jahannayaM - jaghanyakam ) jadhanya aMtarakAla (aMto muhUtaM - antarmuhUrtam ) antarmuhUrta kA hai ( eesi eteSAm ) ina vAyukAyika jIvoMke (vaNNao gaMdhao rasaphAsao vi ya saMThANadesaovarNataH gaMdhataH rasasparzataH api ca saMsthAnadezataH vA) varNakI, gaMdhakI, rasakI sparzakI tathA saMsthAnarUpa dezakI bhI apekSA (sahassao vihANAI - sahasrazo vidhAnAni) hajAroM bheda ho jAte haiM / / 118 se 126 // aba udArarUpa jo tIsare prakArake trasa jIva haiM unheM sUtrakAra kahate haiM-- 'urAlA' ityAdi / anvayArtha - (jo u urAlA tasA te cauhA pakittiyA - ye tu udArAH sAH te caturdhA prakIrtitAH) jo soMkA tIsarA bheda udAratrasa kahA anantA hama ane takALanA che A utkRSTa aMtarakALa nigedanI apekSAthI uDesa che. jahannayaM - jaghanyakrama 4dhanya tarANa aMtomuhutta - antarmuhUttam atbhurt| che. eesi - eteSAM mA vAyuayi bhavanA vaNNao gandhao rasa phAsao viya saMThANadesao - varNataH gaMdhataH rasasparzataH api ca saMsthAnadezataH vA varSAMnI gaMdhanI, rasanI, sparzanI, tathA saMsthAna3ya dezanI pazu apekSAoM sahasao vihANAI - sahasrazo vidhAnAni hunn| leha tha laya hai / / 118 thI 126 / / have udArarUpa je trIjA prakAranA trasa jIva che tene sUtrakAra khatAve che. urAlA " ityAdi / (6 anvayArtha -- jo u urAlA tasA te cauhA pakittiyA - ye tu udArAH sAH te caturdhA prakIrtitAH ? trasanA trIle leha hAra trasa uDela che te yAra uttarAdhyayana sUtra : 4 Page #882 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 864 uttarAdhyayanasUtre te trIndriyAH pipIlikAdayaH / catvAraH caturindriyAH-sparzanaM-rasanaM ghrANaM cakSuzceti catvAri indriyANi yeSAM te caturindriyAH bhrmraadyH| paJcendriyAzca sparzanaM-rasanaM ghrANaM cakSuH zrotraM ceti paJca indriyANi yeSAM te paJcendriyAH-ekendriyAdi caturindriyaparyantatiryagyonijavyatiriktAH / matsyAdayatiryagyonijAstathA sarve nArakA manuSyAdevAzca paJcendriyA ityarthaH // 127 // tatra dvIndriyajIvAnAha-- mUlam-beiMdiyA u je jIvA, duvihA te paMkittiyA / pajjattamapajattI, tesiM bheeM saiMNeha me // 128 // kimiNo somaMgalA ceva, alasA maaivaayaa| vAsImuhA ya sippiyA, saMkhaM saMkhaNaMgA tahA // 129 // gayA hai vaha cAra prakArakA hotA hai| (beiMdiya teiMdiya cauro paMciMdiyAdvIndriyAH trIndriyAH catuSpaMcendriyAzca) sparzana evaM rasanA indriya jinake hotI hai aise kRmi Adi jIva dvIndriya jIva haiN| sparzana, rasanA evaM prANa ye tIna indriyAM jinake hotI haiM ve trIndriya jIva haiM jaise pipIlikA (kIDI ) Adi / sparzana, rasanA, ghrANa evaM cakSu ye cAra indriyAM jina jIvoMke hotI haiM ve caturindriya jIva haiM jaise bhramara vagairaha / sparzana, rasanA, ghANa, cakSu aura karNa ye pAMca indriyAM jinake hotI haiM ve paMcendriya jIva hai jaise manuSya aadi| ekendriyase lekara cAra indriyavAle tiryaca jIvoMko chor3akara bAkI tiryaca, manuSya, deva evaM nArakI ye saba paMcendriya jIva hai // 127 // mAranA cha beiMdiya teiMdiya cauro paMciMdiyA-dvIndriyAH trIndriyAH catuSpaMcendriyAzca sparzana ane rasanA Idriya jene heya che evA kRmi Adi jIva beIndriya jIva che. sparzana, rasanA ane ghaNathI traNa Indriye jene heya che te traNa indriya jIva che. jema pipilikA Adi spazana rasanA, ghANa ane cakSu e cAra Indriye je jIvene hoya che, te cAra IndriyavALA jIva che jema jamara vagere. sparzana, rasanA, ghANe, cakSu ane karNa, e pAMca indri jene hoya che te paMcendriya jIva che. paMcendriya jema manuSya Adi ! ekendriyathI laIne cAra IndriyavALA tiryaMca ivene cheDIne bAkInA tiryaMca, manuSya deva ane nArakIya e saghaLA paMcendriya jIva che. je 127 che uttarAdhyayana sUtra:4 Page #883 -------------------------------------------------------------------------- ________________ priyadarzinI TIkA a0 36 dvIndriyajIvanirUpaNam " 10 yAyAva, tava ye varoDegA / jalUMgA jAlaMgA ceva, caMdaNA ya tahe ye // 130 // its asdiyA aiesNegahA evamayao / logegadese 'te savve naM savvattha viyohiyA // 131 // saMta peppaNAIyA, apajjarvasiyA viye / ThiIM paMDucca sAMIyA, sapajjaivasiyA vi" ye // 132 // vAsAI bArasA caiva, ukkoMseNa viyAhiyA / iMdiya AuMThiI, aMtomuhuttaM jahanniyA // 133 // saMkhijjakAlamukkAsI, aMtomuhuttaM jahanniyA / beiMdiya kAyaThiI, 'taM kAyaM tu amucao // 134 // anaMtakAlamukkasaM, aMtomuhuttaM jahannayaM / beiMdiya jIvoNaM, aMtaraM ca viyAhiyaM // 135 // eaisi vaiSNao caiva, gaMdheo rasaphosao / saMsao vA vi, vihaNAI sahessao // 136 // chAyA - dvindriyAstu ye jIvAH, dvividhAste prakIrtitAH / paryAptA aparyAptAH teSAM bhedAn zRNuta me // 128 // kRmayaH saumaGgalAzcaiva, alasA mAtRvAhakAH / vAsImukhAzca zuktayaH, zaMkhAH zaMkhanakAstathA / / 129 / / pallukA aNuLatAzcaiva tathaiva ca varATakAH / jalaukaso jAlakAzcaiva, candanAzca tathaiva ca // 130 // iti dvIndriyA ete'nekadhA evamAdayaH / lokaikadeze te sarve, na sarvatra viyAhiyA // 131 // saMtatiM prApya anAdikAH, aparyavasitA api ca / sthiti pratItya sAdikAH, saparyavasitA api ca // varSANi dvAdazaiva tu, utkarSeNa vyAkhyAtA / dvIndriyANAm AyuHsthitiH, antarmuhUrta jayanyikA // 133 // saMkhyeyakAlamutkRSTA, antarmuhUrta jaghanyikA / dvIndriyANAM kAryasthitiH, taM kAryaM tu amuJcatAm // 134 // 132 // u0 109 uttarAdhyayana sUtra : 4 865 Page #884 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 866 D uttarAdhyayanasUtre anantakAlamutkRSTam , antarmuhUrta jaghanyakam / dvIndriyANAM jIvAnAm , antaraM ca vyAkhyAtam // 135 / / eteSAM varNatazcaiva, gandhato rasasparzataH / saMsthAnadezato vApi, vidhAnAni sahasrazaH // 136 // TIkA-'beiMdiyA u je jIvAH' ityAdi / ye tu dvIndriyA jIvA ste dvividhAH prakIrtitAH, tad yathA-paryAptA aparyAptAzca / teSAM bhedAn me=mama, samIpe yUyaM zRNuta // 128 // kRmayaH-azucyAdau samutpannAH, saumaGgalAH-jIvavizeSAH, alasAH asiddhAH, mAtRvAhakA dvIndriyajantuvizeSAH / vAsImukhAH-vAsyAkAramukhAH, tathA-zuktayazca, zaMkhAH asiddhAH, zaMkhanakAH= laghuzaMkhAH, zaMkhAkRtikA atyantalaghujIvAH dvIndriya jIvoMko kahate hai- 'beiMdiyA' ityaadi| anvayArtha-(je u beiMdiyA jIvA-ye tu dvIndriyAH jIvAH) jo dIndriya jIva hai (te duvihA pakittiyA-te dvividhA prakIrtitAH) ve do prakArake kahe gaye hai| (pajjattaM-paryAptAH) paryApta aura dUsare (apajjattAaparyAptAH) aparyApta / (tesiM bhee me suNeha-teSAm bhedAn me zrRNuta) aba inake bhedoMko maiM kahatA hUM-so suno-ve isa prakAra hai (kimiNokRmayaH) kRmI-jo viSTA Adi apavitra padArthoM meM utpanna hote hai ve (so maMgalA-sau maMgalAH) sau maMgala-jIvavizeSa (alasA-alasAH) keMcuA (mAivAhayA-mAtRvAhakAH) dvIndriya jantuvizeSa (vAsImuhAvAsImukhAH) jinakA mukha vasolAke AkAra jaisA hotA hai aise dvIndriya jIva, (sippiyA-zuktayaH) sIpa (saMkha-zaMkhAH) zaMkha, (saMkhaNagA-zaMkha kendriya sapane matAvAmAM Ave che-" beiMdiyA" tyAhi ! manvayArtha-je u beiMdiyA jIvA-ye tu dvindriyAH jIvAH 2 me dhandriya che. te duvihA pakittiyA-te dvividhAH prakIrtitAH me 2 // 47 che. pajjattA-paryAptAH paryApta mane bhIon apajjattA-aparyAptAH 255ryAta tesiM bhee me saNeha-teSAM bhedAn me zrRNuta va tenA hone huM huM chu te sAMbhI . te nmA prabhAra cha-kimiNo-kRmayaH bhi-2 viSTA mA pavitra pahAmA utpanna thAya che ta so maMgalA-sau maMgalAH sau ma 71 vizeSa, alasA-alasAH yumA mAivAiyA-mAtRvAhakAH mendriya tu vizeSa vAsomuhA-vAsImukhAH renu mAM samAna 22 buDAya che sevA meM dhandriya 71 sippiyAzuktayaH sI5 saMkha-zaMkhAH 55 nAnAnAnA, saMkhaNagA-zaMkhanakAH zama uttarAdhyayana sUtra:4 Page #885 -------------------------------------------------------------------------- ________________ priyadarzinI TIkA a. 36 dvIndriyajIvanirUpaNam ityarthaH / // 129 // pallukAH kASyabhakSakAH jIvavizeSAH, anullakAH jIvavizeSAH, tathA-varATakAH kapardakAH, jalaukasaH='joka' iti prasiddhAH, jAlakAH-jIvavizeSAH, tathA candanAH akSAH, cAMdaNiyA' iti prasiddhAH // 130 nakAH) choTe 2 zaMkha, (palloya-pallukAH ) jo kASTha kA bhakSaNa karate hai aise jIva vizeSa ghuNa Adi (aNullayA-anullakAH) anullaka jIva vizeSa tathA ( varADagA-varATakAH) kauDI (jalUgA-jalaukasAH) jauMka (jAlagA-jAlakAH ) jAlaka (caMdaNA-candanAH) caaNdnniyaa| (ii evaM Ayao-iti evam AdayaH) isa prakAra inako Adi lekara (ee beiMdiyA aNegahA - ete dvIndriyA anekadhA ) ye dvIndriyajIva aura bhI aneka prakAra ke hote haiN| (te savve logega dese-te sarve lokaikadeze) ye saba dvIndriyajIva lokake eka bhAga meM ho rahate haiM (na savvattha-na sarvatra) saba loka meM nahIM (viyAhiyA-vyAkhyAtAH) aisA prabhune pharamAyA hai| (sataiM pappaNAIyA vi ya apajjavasiyA-satatiM prApya anAdikAH apica aparyavasitAH) ye dvIndriya jIva pravAhakI apekSA anAdi evaM anaMta haiN| tathA (ThiI paDucca sAIyA viya sapajjavasiyA-sthitiM pratItya sAdikAH apica saparyavasitAH) sthitikI apekSA sAdi aura sAMta haiN| (bArasA vAsAiM ceva veiMdiya Au ThiI ukkoseNa viyAhiyA-dvAdazavarSANi evaM dvIndriyANAm AyuH sthitiH utkarSeNa vyAkhyAtA ) 12 bAraha varSakI hI palloya-pallakAH re dAnu lakSa 42 cha / 71 vizeSa dhura mAra aNullayA-anullaka manu64 71 vizeSa tathA varADagA-varATakAH DI jalUgAjalaukasaH / , jAlagA-jAlakAH nas, caMdaNA-candanAH yAhayA, ii evaM Ayao-iti evam AdayaH ! pramANe amanAthI madhira vana ee beiMdiyA aNegahA-ete dvindriyAH anekadhA 2 mendriya 71 mane prArA jaya che. te savve logegadese-te sarve lokaikadeze mA saghA me dhandriya 71 janA se mAmA 23 cha. na savvattha-na sarvatra sa bhA nahI'. viyAhiyAvyAkhyAtAH sa prabhume 32mAyuM che. satarpha pappaNAIyA vi ya apajjavasiyAsaMtatiM prApya anAdikAH api ca aparyavasitAH mA mendriya 71 pAnI apekSAthI manAhi mane anaMta cha tathA ThiiM paDucca sAIyA vi ya sapajjavasiyAsthitiM pratItya sAdikAH api ca saparyavasitAH sthitinI apekSAthI sAhI mana sAMta cha. borasA vAsAI ceva beiMdiya AuThiI ukkoseNa viyAhiyA-dvAdazavarSANi evaM dvIndriyANAm AyusthitiH utkarSeNa vyAkhyAtA bhAra 11 na STa sthiti mAne uttarAdhyayanasatra:4 Page #886 -------------------------------------------------------------------------- ________________ - uttarAdhyayanasUtre ityete-tathA evamAdAyaH etatlabhRtikA etatsadRzAzca dvIndriyA jIvA anekathA santi / te sarve lokaikadeze lokaikabhAgavartinaH, na tu sarvatra vidyamAnA AkhyAtAH / ataH paraM gAthApaJcakaM vyAkhyAtapAya, sugamaM ca // 131-136 // utkRSTa sthiti ina dvIndriya jIvoMkI kahI gai hai| tathA (jahanniyA aMtA muhattaM-jaghanyikA antarmuhUrtam ) jaghanya antarmuhUrtako / isI taraha (kAyaThiI-kAyasthitiH) kAyasthiti (beiMdiya-dvIndriyANAm ) ina dvIndriya jIvoMkI (taM kAyaM tu amucAo-taM kAya amuMcatAm ) lagAtAra usa bIndriyake zarIrako nahIM choDane para (ukkosaM-utkRSTaM ) utkRSTarUpase (saMkhija kAlaM-saMkhyeyakAlam ) saMkhyAta kAlakI tathA (jahannayaM-jaghanyikA) jaghanyarUpase (aMtomuhutta-antamuhUrtam ) antarmuhUrtakI kahI gaI hai| (beiMdiya jIvANaM-dvIndriyANAm jIvAnAm ) tathA isI taraha ina dvIndriyajIvoMkA (aMtaraM-antaram ) aMtarakAla-virahakAla ( ukkosaM-utkRSTam ) utkRSTa (aNaMtakAlaM-anaMtakAlam ) nigodakI apekSA anaMtakAlakA aura (jahannayaM-jadhanyakam ) jadhanya ( aMtomuhuttaM-antarmuhUrtam) antamuhartakA kahA gayA hai| (eesiM vaNNao gaMdhao rasaphAsao viya saMThANadesao sahassao vihANAiM-eteSAm varNataH gaMdhataH rasasparzataH api saMsthAnadezataH vA sahasrazaH vidhAnAni) ina dvIndriya jIvoMke varNa kI, gaMdhakI, rasakI, sparzakI tathA saMsthAnarUpa dezakI apekSA aura bhI bahutase bheda haiM // 128-136 / / chandriyAvAnI matAve che tathA jahanniyA aMtomuhuttaM-tathA jaghanyikA antarmuhUrtam ML-4 mantabhuta nI mA04 pramANa kAyaThiI-kAyasthitiH zaya sthiti beiMdiya-dvindriyANAm mAdhandriyavAnI taM kAyaM tu amuMcao-taM kAyaM amuzcatAm dhArI meM dhandriyA zarIrane nahI ch|paanii ukkosaM-utkRSTaM dR835thI saMkhinjakAlaM-saMkhyeyakAlam sadhyAtanI tathAjahanniyaM-jaghanyikA 45nya35thI aMtomuhutta-antarmuhUrtam santa itanI avAma mA cha tathA beiMdiya jIvANaM-dvindriyANAm jIvAnAm mevI zo meM dhandriya vAnA aMtara-antaram mata247 vi29 ukosaM-utkRSTaM utkRSTa aNaMtakAlaM-anantakAlam nigAhanI apekSA manataNanA bhane jahannayaM-jaghanyakam 45nya aMtomuhuttaM-antarmuhUrtam mantabhutanA 4Dasa cha. eesiM vaNNao gaMdhao rasaphAsaso vi saMThANadesao sahassao vihANAIeteSAm varNataH gandhataH rasasparzataH api saMsthAnadezataH mAse ghandriya wawi vaNanI, gaMdhanI, rasanI, sparzanI tathA saMsthAnarUpa dezanI apekSAthI bIjA paNa ghaNuM bheda che. che 128-136 che uttarAdhyayana sUtra:4 Page #887 -------------------------------------------------------------------------- ________________ miyadazinI TIkA a0 36 trIndriyajIvanirUpaNam atha trIndriyajIvAnAhamUlam-teiMdiyA u je jAvA duvihA te paMkittiyA / pajjattamapaMjjattA, tesiM bheeM saiMNeha meM // 137 // kuMthu pivAli uDDesA, ukaluMdehiyA thaa| taNahArA kahA~rA yaM, mATuMgA pattahAragI // 138 // kappAsadvimiMjA ye, tiDhuMgA tauMsabhiMjigA / sayA~varI ya gummI ya, bodhevvA iMdakAIyA // 139 // iMda govaMgamAIyA, gahA~ evmiiyo| logegaiMdese te savve, na savvattha viyAhiyoM // 14 // saMtaiM paippaNAIyA, apajjavasiyA virya / ThiI paDucca sAIyA, sapajjaivasiyA viya // 141 // egUrNapaNNahorattoM, ukkoseNa viyaahiyaa| teiMdiya Au~ThiI aMtomuhuttaM jahaniyA // 142 // saMkhijjakAlamukkosA, aMtomuhattaM jahanniyA / te iMdiya kAryaThiI, taM kAyaM tu amuMo // 143 // aNaMtakAlamukkosaM, aMtomuhuttaM jahannayaM / teiMdiyajIvANaM, aMtareyaM viyAhiyaM // 14 // eesiM vaNNao caiva, gaMdhao rsphoso| saMThANadesao vA~vi, vihANAiM sahassa~o // 145 // chAyA-trIndriyAstu ye jIvAH, dvividhAste prakIrtitAH / paryAptA aparyAptAH, teSAM bhedAn zRNuta me // 137 // kunthu pipIlikodaMzAH, utkAlikA uddehikAstathA / tRNahArAH kASThahArAH, mAlukAH patrahArakAH // 138 // kArpAsAsthimiJjAzca, 'tindukAstrapuSamiJjikAH / sadAvarI ca gulmI ca, boddhavyA indrakAyikAH // 139 // indragopakAdikA anekadhA evamAdayaH / lokaikadeze te sarve na sarvatra vyAkhyAtAH // 140 // uttarAdhyayana sUtra :4 Page #888 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 870 uttarAdhyayanasUtre santatiM prApya anAdikAH, aparyavasitA api ca / sthitiM pratItya sAdikAH, saparyavasitA api ca // 141 // ekonapaJcAzatam ahorAtrAn utkarSeNa vyAkhyAtA / trIndriyANAm AyuH sthitiH, antarmuhUrta jayanyikA // 142 // saMkhyeya kAlamutkRSTA antarmuhUrta jaghanyakA / , , trIndriyANAM kAryasthitiH taM kAryaM tu amuJcatAm // 143 // anantakAlamutkRSTam, antarmuhUrta jaghanyakam / trIndriyajIvAnAm, antarakaM vyAkhyAtam // 144 // eteSAM varNatazcaiva gandhato rasa sparzataH / saMsthAnadezatazcApi, vidhAnAni sahasrazaH // 145 // TIkA--' iMdiyA uje jIvA' ityAdi / tuIndriyA jIvAste dvividhAH prakIrtitAH / tad yathA- paryAptA aparyA ptAzca / teSAM bhedAn me= mama samIpe yUyaM zRNuta // 137 // kunthavaH = atyantalaghuzarIrAstrondriyajIvavizeSAH te hi calanta eva vibhAtIna indriyavAle jIvoMkA kathana sUtrakAra isa prakAra karate haiM / ' tehaMdiyAu' ityAdi / anvayArtha - (je iMdiyA jIvA te dubihA pakittiyA-ye tu trIndriyA jIvA te dvividhA prakIrtitAH) jo tIna indriyavAle jIva haiM ve do prakArake kahe gaye haiM / (pajjattamapajjattA - paryAptAH aparyAptAH ) eka paryApta aura dUsare aparyApta / (tesiM bhee me suNeha - teSAm bhedAn me zrRNuta) mai aba inake bhedoMko kahatA hUM so tuma suno| ve ye hai (kaMdhu pivaliusA ukkala dehiyA- kunthu pipIlikoddezAH utkalikA tathA uddehikA) kundhu-tIna indriyavAle jIvoMse sabase sukSma jIva jo calate samaya hI dikhalAI paDate have traNa indriyavALA jIvAnuM kathana sUtrakAra A pramANe kare che te iMdiyAu " ityAdi / 66 manvayArtha - je teiMdiyA jIvA te dubihA pakintiyA - ye tu trindrIyA jIvA te dvividhA prakIrtitAH netra indriyavANA che te me ahAranA uDevAmAM mAvesa che. pajjattamapajjanttA - paryAptAH aparyAptAH me paryApta mane mIla aparyApta have tersi bhee me suNeha - teSAM bhedAna me zrRNuta tenI lehone uhu~ chu te sAMbhA te yApramANe che-kuMthu pivIliuhaMsA ukkaludohiyA - kunthu pipIlikAddezAH utkalikAH tathA uddehikA hunthu - indriyavAjA vomAM saghaNAthI sUkSma vane cAlatI vakhate ja joI zakAya che eka sthaLe beThela DrAya tyAre nahIM. uttarAdhyayana sUtra : 4 Page #889 -------------------------------------------------------------------------- ________________ priyadarzinI TIkA a0 36 trIndriyajIvanirUpaNam vyante, na tu sthitAH sUkSmatvAt / pipIlikAH kITikAH, uddezAH, utkAlikAH, uddehikAH, tRNahArAH, kASThahArAH, mAlukAH, patrahArakAH, udaMzAdayaH patrahArakaparyantA strIndriyajIvavizeSAH // 138 // ___kArpAsAsthimiJjAH, tindukAH, trapupamiJjikAH, sadAvarI, gulmI ca, tathAindrakAyikAH ete trIndriyajIvavizeSAH // 139 / / ___ indragopakAH, evamAdayaH etatmabhRtayaH, etatsadRzAstrIndriyajIvA anekadhA =anekbhedvntH| santi / te sarve lokaikadeze-lokasyaikabhAge sthitAH, na tu sarvatra sthitA vyAkhyAtAH // 140 / / haiM Thaharane para nhiiN| pipIlikA-ciMuTI, udaMza, utkalika, uddehika tathA (taNahAra-tRNahAraH) tRNahAra, ( kaTTahArA-kASThahArAH ) kASThahara, (mAlagA-mAlukA) mAlaka (pattahAragA-patrahArakA) ye saba tIna indriya vAle jIvavizeSa haiN| (kappAsaDibhijAya tiMdukA tausamijigA-kArpAsasthimiJAzca tindukAH trapuSamiJjikAH) kAryAsAsthirmijA, tinduka, trapuSamiJjikA ye bhI tendriya jIva vizeSa haiN| (sayAvari gummIya iMdakAiyA iMdagovagamAIyA NegahA evamAyao-sadAvarI gulmI indrakAyikAH indragopikAdikA anekadhA evamAdayaH) isI taraha sadAvarI gulmI, indrakAyika evaM indragopikA ye saba tendriya jIvoM ke nAma haiN| tendriya jIva aura bhI aneka prakArake hote haiM / (te savve logegadese na savvastha viyAhiyA-te sarve lokaikadeze na sarvatra vyAkhyAtAH) ye saba tendriya jIva lokake ekadezameM hI rahate haiM sarvatra lokameM nahIM aisA prabhune pharamAyA qiuilal-8131, za, s&lles, uDi tathA taNahArA-tRNahArAH 4572, kaTThahArA-kASThahArAH TA2, mAlugA-mAlukA bhAdu4, pattahAragA-patrahArakA patra 24 2 // sA dhandriya 71 vizeSa cha. kappasadi bhijAya tiMdukA tausa mijigA-kArpAsasthimiJjAzca tindukAH trapuSamiJjikAH sisthimita tindu puSabhiDA , 240 56 ra chandriya vizeSa cha. sayAvari gummIya iMda kAiyA iMda govagamAIyA NegahA evamAyao-sadAvarI gulmI indrakAyikAH indra gopikAdikA anekadhA evamAdayaH mA04 pramANe sahArI, guhima, chandrAyi ane IndragopikA A saghaLA traNa Indriya jIvonA nAma che. traNa Indriya 71 mA 59] ne pradhAna DAya . te savve logegadese na savvattha viyAhiyA-te sarve lokaikadeze na sarvatra vyAkhyAtAH / sa dhandriya jIva lekanA eka dezamAM ja rahe che. sarvatra lekamAM nahI, AvuM prabhue uttarAdhyayana sUtra:4 Page #890 -------------------------------------------------------------------------- ________________ ____ uttarAdhyayanastre 'saMtaI pappaNAIyA' ityAdi / itaH prabhRti gAthApaJcakaM prAgU vyAkhyAtamA sugamaM ca // 141 / 142 / 143 / 144 / 145 // hai| (saMtaI pappa-santati prApya) pravAhakI apekSA ye jIva (aNAIyo vi ya apajjavasiyA-anAdikAH api ca aparyavasitAH) anAdi evaM anaMta haiM / (ThiiM paDucca-sthitiM pratItya) sthitikI apekSA vicAra karane para (sAIyA vi ya sapajjavasiyA-sAdikA api ca saparyavasitAH) sAdi aura sAMta haiN| (ukkoseNa-utkarSeNa ) utkRSTase (teiMdiya AuThiItrIndriyANAm AyuH sthitiH) trIndriya jIvoMkI AyuH ( egaNapaNNaekonapaMcAzat ) unacAsa 49 dinarAtakI hai| tathA (jahanniyaM-jaghanyam ) jaghanyase ( aMtomuhutta-antarmuhUrtam ) antarmuhUrtakI hai| (te iMdiyANaM kAuThiha-trIndriyANAm kAyasthitiH)ina tIna indriyavAle jIvoMkI (taMkAyaM amuMcao-taMkAya amucatAm )tIna indriyake zarIrako lagAtAra prApta karate rahane para (kAyaThiI-kAyasthitiH) kAyasthiti (ukkosA-utkRSTA) utkRSTA (saMkhijjakAlaM-sakhyeyakAlam ) saMkhyAtakAla pramANa hai| (jahannayA aMtomuhuttaM-jaghanyikA antarmuhUrtam) jaghanya antarmuhUrta hai| zrIndriya jIvoMkA aMtarakAla nigodakI apekSA utkRSTa anaMtakAlakA hai jadhanya antarmuhartakA hai| varNa gaMdha rasa sparza saMsthAna rUpa dezakI apekSAse bahutase bheda hote haiM // 137-145 // 12mAvata cha. saMtaI pappa-saMtati prApya pravAhanI apekSA mA 71 aNAiyA vi ya apajjavasiyA-anAdikAH api ca aparyavasitAH anAdi ana mAnata cha. ThiI paDucca-sthitiM prApya sthitinI pekSA viyAra 42pAthI sAiyA vi ya sapajjavasiyA-sAdikAH api ca saparyavasitAH sAhI mane sAMta cha. ukkoseNautkarSeNa dRSTayA teiMdiya AuThiI-trIndriyANam AyusthitiH dhandriya vAnI mAyu eguNapaNNa-ekonapaJcAzat / / 5yAsa (48) hivasa 2||tnii cha tathA jahanniyaM-jadhanyam dhanyathA aMtomuhuttaM-antarmuhUttam mata itanI cha teiMdiyANaM kAuThiI-trIndrIyANam kAyasthitiH andriya vAnI taM kAyaM amuzcao-taM kAyaM amuJcatAm traya dhandriyanA zarIra dhArI rIta pAsa 42 // 22pAthI kAuThiI-kAyasthitiH yasthiti ukkosA-utkRSTA akRSTa saMkhejjakAlaMsaMkhyeyakAlam masabhyAta cha. jahanniyaM antomuhutaM-jaghanyikA antarmuhUrtam jaghanya antarmuhUrta che. traNa Idriya jIvonA aMtarakALa nigodanI apekSA Se mana che. 4dhanya matabhuDUtanu cha, pa, madha, 2sa, paza ane saMsthAnarUpa dezanI apekSAthI ghaNu bheda che. me 137 145 che uttarAdhyayana sUtra:4 Page #891 -------------------------------------------------------------------------- ________________ priyadarzinI TIkA a0 36 caturindriyajIvanirUpaNam caturindriya jIvAnAhamUlam-cauridiyA u je jIvA, duvihA te pakittiyA / paMjattamapajattA, tesiM bheeM saiMNeha meM // 146 // aMdhiyA pottiyA ceva, macchiyA masagA thaa| bhamare kIDaMpayaMge ya, DhiMkaNe kaMkaNe tI // 147 // kukkuMDe siMgirIDI" ye, naMdAvate ya vicchee / Dole bhiMgArIyA ye, viyaDI a~cchivehae // 148 // aeNcchile mahie a~cchiroDae viccuyAcittapakhae / uhiMjeliyA jalaMkArI ya, nIniyA taMbagAiyA // 149 // iye cariMdiyA ee'NegehA evmaayo| logassa egaMdesaMmi, te save parikittiyA // 150 // saMtaI pappaNAIyA, apanavesiyA vi ya / ThiMI paDucca sAIyA, sapajavasiyA vi ye // 151 // chacceva ya mAMsA U, ukkoseNa vivaahiyaa| cariMdiya ouThiI, aMtomuMhattaM jahanniyA // 152 // saMkhijakAlamukkosA, aMtomuhuttaM jhNniyaa| cariMdiyakAeMThiI, taM kAyaM tu amurcao // 153 // aNaMtakAlamukkosaM, aMttomuhattaM jahanneyaM / caurIdiya jIvANaM, aMtaraM ca viyAhiyaM // 154 // eesi vaiNNao ceba, gardheo resphaaso| saMThANadesao vAvi, vihAMNAiM sahasplao // 155 // chAyA-caturindriyAstu ye jIvAH dvividhAste prakIrtitAH / paryAptA aparyAptA, teSAM bhedAn zaNuta me // 146 // u. 110 uttarAdhyayana sUtra :4 Page #892 -------------------------------------------------------------------------- ________________ uttarAdhyayanasUtre andhikA puttikA caiva, makSikA mazakAstathA / bhramaraH kITaH pataGgazca, DhiGkana kaGkanastathA // 147 // kukkuTaH zRGgarITI ca, nandAvartazca vRzcikaH / DolaH bhRGgArikAca, virilI akSivedhakaH // 148 // akSilo mAhayaH akSiroDakaH vicyutA citrapakSakAH / ohiMjalikA balakArI ca, nInikA taMbakAdayaH // 149 // iti caturindriyA ete'nekadhA evamAdayaH / lokasyaikadeze te sarva parikIrtitAH // 150 // santatiM prApyAnAdikAH, aparyavasitA api ca / sthitiM pratItya sAdikAH, saparyavasitA api ca // 151 // SaDeva ca mAsAn , utkarSeNa vyaakhyaataaH| caturindriyANAm AyuHsthitiH antarmuhUrta jaghanyikA // 152 // saMkhyeyakAlamutkRSTA, antarmuhUrta jaghanyikA / caturindriyANAM kAyasthitiH, taM kAyaM tu amuJcatAm // 153 // anantakAlamutkRSTam , antarmuhUrta jaghanyakam / caturindriyajIvAnAm , antaraM ca vyAkhyAtam // 154 // eteSAM varNatazcaiva, gandhato rasasparzataH / saMsthAnadezatazcApi, vidhAnAni sahasrazaH // 155 // TIkA-cauriMdiyA u je jIvA' ityAdi / bho ziSya-ye tu caturindriyA jIvAste dvividhAH prakIrtitAH / tad yathA -paryAptA aparyAptAzca / teSAM bhedAn me=mama samIpe yUyaM zRNuta / / 146 / / aba sUtrakAra caturindriya jIvoMke viSaya meM samajhAte hai 'cariMdiyA' ityAdi anvayArtha (je u cauridiyA jIvA te duvihA pakittiyA-ye tu caturindriya jIvAste dvividhAH prakIrtitAH ) jo cAra indriyavAle jIva hai ve do prakArake hai| (pajjattamapajjattA-paryAptAH aparyAptAH) eka paryApta aura have sUtrakAra cAra IndriyavALA jIvana viSayane samajAve che - " cauridiyA" tyA ! anvayArtha je u cariMdiyA jIvA te duvihA pakittiyA-ye tu caturiMdriyA jIvAste dvividhA prakIrtitAH re yAra chandriyANa 71 che te me prAranA cha. me pajjattamapajjattA-paryAptAH aparyAptAH 5yAta mane mI 255ryAta tesiM bhee uttarAdhyayana sUtra:4 Page #893 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 875 -- - - priyadarzinI TIkA a0 36 caturindriyajIvanirUpaNam andhikAdayastambakAntAzcaturindriya-jIvavizeSAH kecida prasiddhAH kecit tattaddeze kecicca sarvatra prasiddhAH // 147 // 148 // 149 // 'iya' ityAdi / ityete-uktAH, tathA-evamAdayaH-etatsadRzA etatmabhRtayaH, caturindriyA jIvA anekadhA santi / te sarve lokasyaikadeze-lokaikabhAgavartinaH, parikIrtitAH kathitAstIrthakarAdibhiriti zeSaH // 150 / / dUsare apryaapt| (tesiM bhae me suNeha-teSAM bhedAna me zruNuta) maiM aba inake bhedoMko kahatA hUM so tuma mere pAsa inheM suno (aMdhiyA pottiyA macchiyA masagA bhamara kIDapayaMge DhiMkaNe kaMkaNe kukkuDe sigirIDIya naMdAvatte vicchue DAle bhiMgAriyA viyaDIacchivehae acchile mAhae acchiroDae vicyuyA cittapakkhae uhiMjaliyA jalakArI nIniyA taMbagAIyA-aMdhikA puttikA makSikA, mazakAH bhramaraH, kITaH, pataGgaH, DhiMkanaH, kaMkanaH, kukuTaH, zrRMgarITI, naMdAvartaH, vRzcikaH DolaH, bhRGgArikAH, viralI, akSivedhakA akSilaH, mAhayaH, akSiroDakaH, vicyutAH, citrapakSakaH, ohiMjalikA, jalakArI, nInikA, taMbakAdayaH ) ye aMdhikA puttikAse lekara taMbakAdi paryanta samastajIva cauindriya jIva hai| inameM kitaneka jIva aprasiddha hai kitaneka una2 dezoMdezoMmeM tathA kitaneka sarvatra prasiddha hai| jaise makSikA -makkhI-mazaka-macchara,bhramara,pataMga vRshcik-vicchuu| (iya cariMdiyA iti ete caturindriyAH) isa prakAra ye pUrvokta samasta jIva cauindriya jIva hai (evaM me suNeha-teSAM bhedAn me zrRNuta huM ve tanA hone 49 chu te sainaMdhiyA pottiyA macchiyA masagA bhamare kIDapayaMge DhiMkaNe kaMkaNe kukkuDe siMgiriDIya naMdAvatte vicchue Dole bhiMgAriyAya viyaDI acchivehae acchile mAhae acchiroDae vicchayA cittapakkhae uhiMjaliyA jalakArI ninIyA taMbagAIyA-adhikA, puttikA, makSikA, mazakAH bhramaraH, kITaH, pataGgaH, DhiMkanaH kakanaH kukkuTaH zrRMgariTI naMdAvataH vRzcikaH DolaH bhRGgArikAH viralI akSivedhakaH akSilA, mAyaH akSiroDakaH vicyutA citrapakSakaH ohiMjalikA jalakArI nInikA taMbakAdayaH madhi, puttiA, bhakSiA, bhaAl, zrama2 oTa 5, dina, dhana, 8, zrRMgI , nahAta', vAchI, ua, bhrama, visI, makSive54 makSita, mAya, mkssi|33, viSNutA, hiMjalikA, jalakArI nInikA, taMbakAdaya, A aMdhikA puttikAthI mAMDIne taMbakAdi paryata saghaLA jIva cAra Indriya jIva che temAM keTalAka jIva aprasiddha keTalAka je te dezamAM tathA keTalAka sarvatra prasiddha che. jema bhAbhI, bha272, prabha2, 5, pIchI, ii cariMdiyA- iti ete caturindriyAH yA prabhArI pUrvata the sadhaNA 01 yA2dhandriya 71 cha. evaM aNegahA uttarAdhyayana sUtra : 4 Page #894 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 876 uttarAdhyayanasUtre _ 'saMtaI pappa' ityaadi| itaH prabhRti gAthApaJcakaM prAga-vyAkhyAtaprAya sugamaM ca / 151 // caturindriyANAM caturindriyajIvAnAm AyuH sthitiH bhavasthitiH, utkarSeNa SaDmAsAneva vyAkhyAtA / jaghanyikA tu antarmuhUrtam // 155 // paJcendriya jIvAnAhamUlam-paMciMdiyA u je jIvA, cauvihA te viyA~hiyA / neraiya tirikkhA ye, maNyA devI ya AhiyA // 156 // aNegahA-evamAdayaH anekadhA) isI taraha aura bhI caturindriya jIva haiN| (te savve-te sarve) ye saba (logassa egadesammi-lokasya ekadeze) lokake eka bhAgameM rahate haiM (parikittiyA-parikIrtitA) aisA vItarAga prabhune kahA hai (saMtaI pappa-santatiM prApya) ityAdi ye caturindriya jIva, pravAha kI apekSA anAdi evaM ananta haiM (ThiiM paDucca-sthiti pratItya ) sthiti kI apekSA sAdi aura sAnta haiM (chacceva mAsAu-SaDeva mAsAn ) ina caturindriya jIvoMkI AyuH sthiti utkRSTa chaha mahInoMkI hai aura jaghanya antarmuhUrtakI hai| (kAu ThiI-kAyasthitiH) inakI kAyasthiti lagAtAra caturindriyake zarIrako nahIM chor3ane para utkRSTa saMkhyAtakAlakI hai aghanya antarmuhUrtakI hai| inakA (aMtaraM-antaraM) antara-virahakAla nigodakI apekSA utkRSTa anantakAlakA aura jaghanya antarmuhUrttakA hai| ina caturindriya jIvoMke varNagaMdharasasparza aura saMsthAnarUpa dezakI apekSA se aura bhI bahutase bheda haiM ||146se155|| evamAdayaH anekadhA mAvI zata pI5 55 yAra dhandriya 71 che. te savve-te sarve te saghA logassa egadesammi-lokasya ekadeze bonA se nAmamA 27 cha. parikittiyA-parikIrtitAH paat| prabhuNe yu cha. saMtaI pappa-santati prApya A cAra IndriyavALA jIva pravAhanI apekSA anAdi ane anaMta che. huM paDucca-sthitiM pratItya sthitinI mapekSAthI sAhI mane zaia che. cccevmaasaavimAsA- A cAra IndriyavALA jIvonI Ayusthiti utkRSTa cha mahinAnI mana dhanya matabhuitanI cha. tanI kAyaThiI-kAyasthitiH Ayasthiti medhArI cAra indriyanA zarIrane na cheDavAthI utkRSTa saMkhyAta kALanI che. jaghanya atabhutanI cha. tenI aMtaraM-antaram mata2 (12745 nigAhanI apekSA utkRSTa anaMta kALane ane jaghanya aMtamuhUrtanuM che. A cAra Indriya jIvonA varNa, gaMdha, rasa, sparza ane saMsthAnarUpa dezanI apekSAthI bIjA paNa ghaNuM bheda che. meM 146 thI 155 che uttarAdhyayana sUtra:4 Page #895 -------------------------------------------------------------------------- ________________ priyadarzinI TIkA a0 36 paJcendriya-nairayikajIvanirUpaNam ca chAyA - paJcendriyAstu ye jIvAH, caturvidhAste vyAkhyAtAH / nairayikAstiryaJcazca manujA devAzva AkhyAtAH / / 156 / / 877 " TIkA- ' paMcidiyA u je jIvA' ityAdi / ye tu paJcendriyA jIvAste caturvidhA vyAkhyAH = kathitAH / te nairayikAH = niraye bhavA nairayikAH, narake utpannAH, tiryaJcaH = tiryagyonijAzca manujAH= manuSyAH, tathA devAca AkhyAtAH kathitAstIrthakarAdibhiriti zeSaH // 156 // tatra nairayikajIvAnAha - mUlam - nereiyA sattavihA, puDhavI sattesu bhave / rayaNIbha sarAbhA, vAluyAMbhA ye AhiyoM // 157 // paMkabhA dhUmAbhA, taimA tamatamA tahA / Fs yA eNe, sattahA parikIttiyAM // 158 // logassa egadesamma, tesa u viyAhiyA / to kAlavibhAgaM tuM, vocchaM 'tesiM caiDavvihaM // 159 // saMtaI pappAIyA, apajjevasiyA viye / ThiIM paDucca sAIyA, sapajjeva siyA viya // 160 // paMcendriya jIvoMke viSayakA kathana isa prakAra hai- 'paMceMdiyA' ityAdi / anvayArtha - (je u paMcidiyA jIvA te cauvvihA viyAhiyA - ye tu paMcendriyA jIvAH te caturvidhAH vyAkhyAtAH ) jo paMcendriya jIva haiM ve cAra prakArake kahe gaye haiM / 1 (neraiyA - nairayikAH) nArakI jIva 2, tirikkhAya - tiryaJcazca) tiryaJca jIva 3 ( maNuyA - manujAH) manuSya gatike jIva tathA 4 ( devA - devAH) devagatike jIva // 156 // yathendriya lavonA viSayanuM kuthana yA prabhAge che - "paMcediyA" ityAdi. manvayArtha - je u paMcediyajIvA te caDavvihA viyAhiyA - ye tu paMcendriyA caturvidhAH vyAkhyAtAH ne pAMca indriya lava yAra prakAranA kahela che. neraiyA - nairayikAH (1) nAraDIya lava, tirikkhAya - tiryazvazva (2) tiryaya lava, maNuyA - manujA: (3) manuSyagatinA lava, tathA devA devAH devagatimA va (4) // 156 // uttarAdhyayana sUtra : 4 Page #896 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 878 uttarAdhyayanasUtre sAgarovamamegaM tu, ukkoseNa viyaahiyaa| paDhamAe jaha~nneNaM, dasavAsasahassiyA // 161 // tiNNeve sAgarA u, ukkoseNa viyAhiyA / doccAe jahanneNaM, eMgaM tu sAgarovamaM // 162 // satterve sAMgarA U, ukkoseNa viyaahiyaa| taiyAe jahanneNaM, tipaNe sAgarovamA // 163 // dasa sAgarovamA U~, ukoseNa viyAhiyA / cautthIe jahannaNaM, satteva sAgarovamA // 164 // sattaresa sAgarA OM, ukoseNa viyaahiyaa| paMcamAe jahanneNaM, dasa caiva sAgarovaMmA // 165 // bAvIsa sAgarI OM, ukkoleNa viyAhiyA / chaThThIe jahanneNaM, sattarasa sAgarovamA // 166 // tettIsA sAgarA U, ukkoseNa viyAhiyA / sattamAe jahanneNaM, bAvIsaM sAgarovamA // 167 / / jA caiva ya A~uThiI, neraiyANaM viyAhiyA / sA tesiM kAyaThiI, jahannukosiyA bhave // 168 // aNaMtakAlamukosaM, aMtomuhRttaM jahannayaM / vijaDhammi sae kAe, neraiyANaM tu aMtaram // 169 // eesiM vaNNao ce, gaMdhao resphaaso| saMThANa desao vAvi, vihAMNAI sahastaMo // 17 // chAyA nairayikAH saptavidhAH pRthivISu saptamu bhavati / ratnAbhA zarkarAbhA, vAlukAmA ca AkhyAtAH // 157 / / paGkAmA dhUmAmA, tamaH tamastamastathA / iti nairayikA ete, saptadhA parikIrtitAH // 158 // uttarAdhyayana sUtra:4 Page #897 -------------------------------------------------------------------------- ________________ %3 priyadarzinI TIkA a0 36 nairayikajIvanirUpaNam lokasyaikadeze, te sarve tu vyaakhyaataaH| ataH kAlikAvibhAgaM tu, vakSyAmi teSAM caturvidham // 159 / / santatiM prApyAnAdikAH, aparyavasitA api ca / sthitiM pratItya sAdikAH, saparyavasitA api ca / / 160 / / sAgaropamamekaM tu utkarSeNa vyAkhyAtA / prathamAyA jaghanyena dazavarSasahasrikA // 161 // trIneva sAgarA~stu utkarSeNa vyAkhyAtA / dviItiyAyA jaghanyena, ekaM tu sAgaropamam // 162 // saptaiva sAgarAMstu, utkarSeNa vyaakhyaataa| tRtIyAyA jaghanyena, trINyeva sAgaropamANi // 163 // daza sAgaropamANi tu, utkarSeNa vyAkhyAto / caturthyAM jaghanyena, saptaiva tu sAgaropamANi // 164 // saptadaza sAgarAMstu, utkarSeNa vyAkhyAtA / pazcamyA jaghanyena, daza caiva sAgaropamANi // 165 // dvAviMzati sAgarAMstu, utkarSeNa vyAkhyAtA / SaSThayA jaghanyena, saptadaza sAgaropamANi // 166 // trayastriMzataM sAgarAMstu, utkarSeNa vyAkhyAtA / saptamAyA jaghanyena, dvAviMzati sAgaropamANi // 167 // yA caiva ca AyuHsthitiH, nairayikANAM vyAkhyAtA / sA teSAM kAyasthitiH jaghanyotkRSTikA bhavati // 168 // anantakAlamutkRSTam , antarmuhUrta jaghanyakam / tyakte svake kAye, nairayikANAM tu antaram // 169 // eteSAM varNatazcaiva, gandhato rasasparzataH / saMsthAna dezatazcApi, vidhAnAni sahasrazaH // 170 // TIkA--' neraiyA sattavihA' ityAdi / tatra nairayikAH saptasu pRthivISu bhavanti ataste saptavidhAH santi / pRthivI inameMse aba nairayika jIvoMko kahate haiM-'neraiyA' ityAdi / anvayArtha-(neraiyA sattavihA sattasu puDhavIsu bhave-nairayikAH sapta bhAbhAMthA have ||24iiy pIne 49 cha-" neraiyA " tyA / bha-kyAtha neraiyA sattavihA sattasu puDhavIsu bhave-nairayikAH saptavidhA saptaSu pRthivISu utt2||dhyyn sUtra:4 Page #898 -------------------------------------------------------------------------- ________________ uttarAdhyayanasUtre bhedAnnairayikANAM bhedA bhavantItyataH pRthivIbhedamAha-'rayaNAbha' ityAdi / ratnAbhA-ratnAnAM ratnakANDasthitAnAM bhavanapatibhavanasthAnAM ca AbhA-prabhA yasyAM sA ratnAbhA-ratnaprabhetyarthaH / zarkarAbhA zarkarA laghupASANakhaNDarUpA tadAbhI zarkarAprabhetyarthaH / vAlukAmA bAlukA- retI' iti prasiddhA, tadvat AbhA-prabhA yasyAM sA vAlukAbhA, vAlukAprabhetyarthaH, ca AkhyAtA // 157 // paGkAmA paGka-kardamaH, tadvadAmA yasyAM sA tathA, paGkaprametyarthaH / dhUmAmAdhUmaprabhA, tatra dhUmatulyapudgalapariNAmasadbhAvAt 5, tama iti tamaH prabhA tamorUpA vidhAH saptasu pRthivISu bhavaMti) nArakI jIva sAta prakArake haiM aura ye sAta pRthiviyoM-narakoMmeM rahate haiN| ve sAta pRthivI ye haiM-( rayaNAbharatnAbhA) ratnaprabhA (sakarAbhA-zarkarAbhA) zarkarAprabhA (vAluyAbhAvAlukAbhA) vAlukAprabhA // 157 // (paMkAbhA-paGkAbhA) paGkaprabhA (dhUmAbhA-dhUmAbhA) dhUmaprabhA (tamAtamaH) tamaHprabhA (tamatamA-tamastamaH) tmstmaaprbhaa| ratnaprabhA pRthivImeM bhavanapati devoMke AvAsasthAna haiN| ye AvAsasthAna ratnoMke bane hue haiN| inakI prabhA isa pRthivImeM vyApta rahatI hai ataH usase isa pRthivIkA nAma ratnaprabhA aisA par3A hai|1| zarkarA nAma laghu pASANa khaMDoMkA hai| inakI AbhAke samAna dUsarI bhUmikI AbhA hai| isase usakA nAma zarkarA prabhA hai / / retIke samAna jIsa bhUmikI kAnti hai usakA nAma vAlukAprabhA hai|3| paGka nAma kIcar3akA hai| kIcar3ake samAna jisakI prabhA hai vaha paMkaprabhA hai|4| dhUmake sadRza jisakI prabhA hai vaha dhUmamabhA avanitta nArakIya jIva sAta prakAranA che ane te sAta pRthavIo narakamAM rahe che e sAta pRthavI pramANe che-rayaNAbha-ratnAbhA ratnaprasA, sakarAbhA-zarkarAbhA // 42 // pramA, vAluyAbhA-vAlukAmA pApramA, paMkAbhA-paGkAmA 54mA, dhUmAmA dhUmAmA dhUmaprasA, tamA-tamaH tabhapramA, tamatamA-tamastamaH tamastamaprasA. // 157 // ratnaprabhA pRthavImAM bhavanapatidevonuM AvAsasthAna che. A AvAsasthAna ratnanuM banela che. AnI prabhA A pRthavImAM vyApta rahe che jethI tenA vaDe A pRthavInuM nAma ratnaprabhA evuM paDela che. 1. zakarA nAma laghupASANa khaMDonuM che tenI AbhAnA samAna bIjI bhUminI AbhA che jethI tenuM nAma zarkarAmamA che. 2. retInA jevI je bhUminI kAMti che tenuM nAma vAlukAprabhA che 3. paMkanAma kAdavanuM che kAdavanA jevI jenI kAMti che te paMkaprabhA che. 4. dhumADAnA jevI jenI kAMti che te dhUmaprabhA che. A dhUmaprabhA narakamAM uttarAdhyayana sUtra:4 Page #899 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 881 priyadarzinI TIkA. a. 36 nairayikajIvanirUpaNam 6, tathA tamastamaH tamastamaH prabhA mahAtamorUpA 7, itianena prakAreNa, pRthi. vIbhedarUpeNa, ete uktarUpAH, nairayikAH nairayikaH jIvAH, saptadhA parikIrtitAH / / te sarve nairayikAstu lokasyaikadeze-lokaikabhogavartinaH, vyaakhyaataaH| ataH paraM teSAM kAlavibhAga caturvidhaM vakSyAmi // 159 // 160 // hai| isa dhUmaprabhA narakameM dhUma jaisA pudgaloMkA pariNamana hotA rahatA hai|5|aNdhkaarkiiprbhaatulyprbhaa jisa narakameM hai vaha tamAprabhApRthivI hai|6| tathA gADha aMdhakArake samAna jisa pRthivIkI kAMti hai vaha tamastamaH prabhA hai|7| isa taraha sAta pRthiviyoMke bhedase nArakI jIva sAta prakAra ke kahe gaye haiM // 158 // ____ anvayArtha-(te savve logassa egadesammi viyAhiyA-te sarve lokasya ekadeze vyAkhyAtAH ) ye saba lokake eka bhAgameM rahate haiN| (eto kAlavibhAga vocchaM-ataH paraM kAlavibhAgaM vakSyAmi) aba isake bAda kAlavibhAga kahatA hUM vaha kAlavibhAga (tesiM-teSAm ) ina nArakI jIvoMkA (caunvihaM-caturvidham ) cAra prakArakA hai // 159 / / ye nArakI jIva (saMtaI pappa-santatiM prApya ) pravAhakI apekSA (aNAiyA-anAdikAH) anAdi (vi ya-api ca) aura (apajjavasiyA -aparyavasitAH ) anaMta hai| tathA (ThiI paDucca-sthitiM pratItya) Ayusthiti aura kAlasthitikI apekSA (sAIyA vi ya sapajjavasiyAsAdikAH api ca saparyavasitAH ) sAdi aura sAMta haiM // 160 // dhumADA jevA pudgalonuM pariNamana thayA kare che. 5. aMdhakAranA jevI kAMti je narakamAM che te tama prabhA che. 6. tathA gADha aMdhakAranA jevI je pRthavInI kAMti che te tamastamaprabhA che. 7. A pramANe sAta pRthavIonA bhedathI nArakIya jIva sAta prakAranA kahevAyA che. je 158 | anvayArtha-te savve logassa egaresammi viyAhiyA-te sarve lokasya ekadeze vyAkhyAtAH 2 mA sAnA me mA 29 che. etto kAlavibhAgaM vocchaM-ataH paraM kAlavibhAgaM vakSyAmi ve pAnI pachI vibhAgane I chu. mA vimA tesiM-teSAM mA nA24Iya ponA cauvvihaM-caturvidham cAra prakAranA che. je 159 che sanyAtha-sA nA24Iya 01 saMtaI pappa-saMtatiM prApya prabADanI apekSAthI aNAiyA anAdikAH sanAha vi-ya ane. apajjavasiyA-aparyavasitAH mana cha tathA ThiI paDucca-sthitiM prApya Ayusthiti mane sthitinI apekSAyA sAIyA vi ya-sapajjavasiyA sAhI bhane sAta cha. // 10 // u0-111 uttarAdhyayana sUtra:4 Page #900 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 882 ___ uttarAdhyayanasUtre 'sAgarovamamegaM tu ' ityAdi / nairayikANAmAyuH sthitimAha-prathamAyAM pRthivyAM ratnaprabhAyAM nairayikANAmAyuH sthitiH utkarSeNa ekaM sAgaropamaM vyAkhyAtA jaghanyena tu dazavarSasahasrikA dazasahasravarSapramANA, AyuH sthiti rvyAkhyAtetyarthaH // 161 // 'tiNNeva sAgarA u' ityAdi / dvitIyAyAM pRthivyAM nairayikaNAm AyuH sthitiH, utkarSeNa tu trIn sAgarAneva bINi sAgaropamANyeva vyAkhyAtA / jaghanyena tu ekaM sAgaropamam AyuHsthitivyAkhyAtetyarthaH // 162 // 163 // 164 // 165 // 166 // 167 // anvayArtha-(paDhamAe-prathamAyAH) prathama narakakI AyuH sthiti (ukkoseNa-utkarSaNa) utkRSTakI apekSA (egaM sAgarovamaM-ekaM sAgaropamam ) eka sAgarakI hai tathA (jahanneNaM-jaghanyena) jaghanyakI apekSA (dasavAsa sahassiyA-dazavarSasahasrikA) daza hajAra varSakI hai // 161 // ___ anvayArtha (doccassa-dvitIyAyAH) dvitIya narakakI AyuHsthiti (ukkoseNa-utkarSeNa) utkRSTakI apekSA (tinneva sogarA-trIneva sAgarAn) tIna sAgarakI tathA (jahanneNaM egaM sAgarovamaM-jaghanyena ekam sAgaropamam ) jaghanyakI apekSA eka sAgaropama pramANa (viyAhiyAvyAkhyAtA ) kahI gaI hai // 162 // / anvayArtha (taiyAe-tRtiyAyAH) tIsare narakakI AyuH sthiti (ukkoseNa-utkarSaNa) utkRSTakI apekSA (satteva sAgarA-saptaiva sAgarAn) sAta sAgarakI tathA (jahanneNaM-jaghanyena ) jaghanyakI apekSA (tinneva manvayArtha-paDhamAe-prathamA 5DeTA 24nI mAyusthiti ukkoseNa-utkarSeNa aSTanI apekSAthI egasAgarovama-ekaM sAgaropamam me sAgaranI hai tathA jahanneNaMjaghanyena dhanyanI apekSAthI dasavAsasahassiyA-dazavarSasahasrikA sa hajAra varSanI che. 161 anvayArtha-docassa-dvitIyAyAH mI 24nI mAyusthiti ukkoseNautkarSeNa STanI apekSAthI tinneya sAgarA-trIneva sAgarAn aNu sAnI che. tathA jahannaNa egaM sAgarovama-jaghanyena ekam sAgaropamam vanyanI apekSAthI eka sAgarepama pramANa kahela che. te 16ra che manvayArtha-taiyAe-tRtIyAyAH alon na24nI Ayusthiti ukoseNautkarSeNa STanI apekSAthI sattevanAgarA saptaiva sAgarAn sAta sAgaranI cha uttarAdhyayana sUtra:4 Page #901 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 883 priyadarzinI TIkA a0 36 nairayikajIvanirUpaNam 'jA ceva AuThiI' ityAdi yA yAvatI caiva nairayikANAM nairayika jIvAnAm AyuH sthiti vyAkhyAtA, saiva tAvatyeva teSAM nairayijIvAnAM kAyasthitirapi utkRSTA jaghanyA ca bhavati / teSAM hi tata udvRttAnAM garbhajatiyaGmanuSyeSvevotpAda iti // 168 // 'aNaMtakAlamukkosaM ' ityaadi| nairayikANAM nairayikajIvAnAM, svake kAye tyakte sati antaraM tu utkRSTamanantakAlam , etacca nigodApekSayA bodhyam / jaghanyakaM tu antarmuhUrtam / yadA sAgarovamANi-trINyeva sAgaropamANi) tIna sAgarakI (viyAhiyAvyAkhyAtA) kahI hai // 163 // anvayArtha (cautthIe-caturthyAH) caturtha narakakI AyuH sthiti (ukkoseNaM-utkarSaNa) utkRSTakI apekSA (dasasAgarovamA-dazasAgaropamANi) daza sAgarakI tathA (jahanneNaM-jaghanyena) jaghanyako apekSA (satteva sAgarovamA-saptaiva sAgaropamANi) sAta sAgarakI hai // 164 // ___anvayArtha-(paMcamAe-paJcamyAH) pAMcaveM narakakI AyuHsthiti (ukoseNa-utkarSaNa) utkRSTakI apekSA ( sattarasasAgarovamA-saptadazasAgaropamA) satraha 17 sAgaropama pramANa tathA ( jahanneNaM-jaghanyena ) jaghanyakI apekSA ( daza ceva sAgarovamANi-daza caiva sAgaropamANi) daza sAgaropama pramANa (viyohiyA-vyAkhyAtA ) kahI gaI hai // 165 // ___ anvAyArtha (chaTTie-SaSThayAH) chaThaveM narakakI AyuHsthiti (ukkoseNa-utkarSaNa) utkRSTakI apekSA (bAvIsa sAgarAu-dvAviMzati sAgarAn) bAIsa 22 sAgaropama pramANa tathA (jahanneNaM-jaghanyena) jaghanyakI apekSA tathA jahanneNaM-jaghanyena dhanyanI apekSAthI tinnevasAgarovamANi-troNyevasAgaropamANi ra sAnI viyAhiyA-vyAkhyAtAH 4DI che // 16 // manvayArtha-cautthIe-caturthyAH yathA na24nI mAyusthiti ukkoseNautkarSeNa aSTanI mapekSAthI dasasAgarovamA-dazasAgaropamANi sa sAnI che tathA jahanneNa-jaghanyena dhanyanI apekSAthI sattevasAgarovamA-saptaivasAgarovamANi sAta sAgaranI che. te 164 che manvayArtha-paMcamAe-paJcamyAH pAMyamA na24I mAyusthiti ukkoseNautkarSeNa GTanI apekSAthI satteva sAgarovamA--saptaiva sAgaropamANi sattara sAgaropama pramANa tathA jAnyanI apekSAthIdasa sAgaropama pramANe kahela che. 165 sanvayArtha chadrie-chaSThayAH ch| na24nI mAyusthiti ukAseNa-utkarSaNa GSTanI mapekSAthI bAvIsasogarAu-dvAviMzati sAgarAn mAvIsa sAgarAyama uttarAdhyayana sUtra:4 Page #902 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 884 uttarAdhyayanasUtre ko'pi narakAgniHsRtya garbhajaparyApta matsyepUtpadyAntarmuhUrtamAyuH prapUrya kliSTAdhya vasAyavazAt punarnarake evotpadyate, tadA labhyata iti bhAvanIyam // 169-170 // (saptarasasAgarovamA - saptadazasAgarovamANi) satraha 17 sAgaropama pramANa (viyAhiyA-vyAkhyAtA) kahI gaI hai // 166 // anvayArtha (sattamAe-saptamAyAH) saptama narakakI AyuHsthiti (tettIsa sAgarA-trayastriMzata sAgarAn ) tetIsa 33 sAgaropama pramANa tathA (jahanneNaM-jaghanyena) jaghanyakI apekSA (bAvIsaM sAgaroThamA-dvAvizati sAgaropamANi) bAIsa 22 sAgaropama pramANa (viyahiyA-vyAkhyAtA) kahI gaI hai // 16 // ____anvayArtha (jA ceva AuThiI nerayiyANaM viyAhiyA-yA caiva AyuH sthitiH nairayikANAM vyAkhyAtA) jitanI 2 bhinna 2 narakomeM nArakI jIvoMkI utkRSTa aura jaghanya AyuHsthiti kahI gaI hai ( sA tesiM jahannukkosiyA bave-saiva teSAM jaghanyotkRSTikA bhavati ) utanI hI unakI kAyasthiti jaghanya aura utkRSTa una nArakI jIvoMkI jAnanI cAhiye / / ___ anvayArya-ve nArakI jIva vahAMse nikalakara garbhaja tiryaJca evaM manuSyoM meM hI janma dhAraNa karate haiN| (neraiyANaM-nairayikANAm ) nArakI jIvoMkA (sae kAe vijaDhammi-svake kAye tyakte ) apane zarIrako choDane para (aMtaraM-antaram ) antara kAla (ukkosaM-utkRSTam ) utkRSTa rUpase (aNaMtaprabhA che tayA jahanneNaM-jaghanyena 45nyAnI apekSAthI sattarasasAgarovamA-saptadaza sAgaropamANi sattara sAgarIyama prabhAya viyAhiyA-vyakhyAtA 4De che. // 16 // ____bhanyAtha-sattamAe-saptamAyAH sAtamA 124ii 2pAyusthiti kaTanI apekSA tettIsasAgarovamA-trayatriMzatU sAgarAn tevIsa sAgarA5ma pramANa tathA jahanneNa-jaghanyena dhanyanI mAthI bAvIsaM sAgarovamA-dvAviMzatisAgaropamANi bhAvIsa sAgaroyama pramANa vivAhiyA-vyAkhyAtA va cha. // 167 // ____ manvayArtha-jA ceva AuThiI neraiyANaM viyAhiyA-yo caiva AyuH sthiti nairayikANAM vyAkhyAtA kI rakSI mane bhinna bhinna na2 mA nAyi vAnI utkRSTa ane jaghanya Ayurithati ahIM batAvavAmAM Avela che lA seli jahannukkosiyA bhave-saiva teSAM jaghanyotkRSTikA bhavati meTalI menI yasthiti jaghanya ane utkRSTae nArakIya jIvonI jANavI joIe. 168 che anvayArtha_e nArakIya tyAMthI nIkaLIne garbhaja tIrthaMca ane manuSyamAM 5 ma dhAraNa 42 cha neraiyANaM-nairayikAnAm n||24iiy vAnu sae kAe vijaDhammi-svake kAye tyakte potAnA zarIrane ch|upaathii aMtaraM-antaram mata247 uttarAdhyayana sUtra:4 Page #903 -------------------------------------------------------------------------- ________________ priyadarzinI TIkA. a0 36 paJcendriyatiryagjIvanirUpaNam paJcendriyatiryagjIvAn prAhamUlam - paMciMdiye tirikkhAo, duvihA te viyAhiyA / samucchimatirikkhAo, gabhavakkatiyA tahA // 171 // duvihA 'te bhavetivihA, jalaya~rA thalayarI tehA / naharoM boddhavvA, tersi bheeM suNeha me // 172 // chAyA - paJcendriyA stiryaJcaH, dvividhAste vyAkhyAtAH / 12 saMmUrchima tiryaJcazva, garbhavyutkrAntikAstathA // 171 // dvividhAste bhavanti trividhA:, jalacarAH sthalacarAstathA / nabhazvarAzca boddhavyAsteSAM bhedAn zRNuta me / / 172 // TIkA- 'paMcidiyatirikkhAo ' ityAdi / 885 tu paJcendriyastiryaJcaste dvividhA vyAkhyAtAH / tad yathA-saMmUrchima tiryaJcaH, ye manaH paryAptyabhAvataH sadA saMmUrchitA ivAvatiSThante, te garbhavyutkrA ntikAzca=garbhe vyutkrAntiryeSAM te garbhavyutkrAntikAH, tatheti samuccaye // 171 // kAlaM - anaMtakAlam ) anaMtakAla pramANa hai tathA ( jahanayaM - jaghanyakam ) jaghanyarUpase ( aMtomuhutaM - antarmuhUrtam ) antarmuhUrtakA hai / yaha utkRSTa antarakAla nigoda jIvoMkI apekSA jAnanA cAhiye / tathA jaghanyakAla jaba koI bhI jIva narakase nikalakara garbhaja paryApta matsyoMmeM utpanna hotA hai aura antarmuhUrta Ayu samApta kara viSTa adhyavasAyake vazase punaH naraka meM hI utpanna hotA hai tabakI apekSA jAnanA cAhiye // 169 // anvayArtha - (eesiM vaNNao gaMdhao rasaphAsao viya saMThANa desao sahassao vihANAI - eteSAm varNataH gandhataH rasasparzataH apica saMsthAna dezataH sahasrazaH vidhAnAni ) ina nArakI jIvoMke varNa, gaMdha, rasa aura ukkosaM - utkRSTam utchRSTa 35thI anaMtakAla - anantakAlam anantakSaNa pramANu che tathA jaghanyarUpathI antarmuhUrtanu che. A utkRSTa aMtarakALa nigeADhanI apekSAthI jANavuM joIe tathA jaghanyakALa-jyAre kAI paNa jIva narakathI nIkaLIne gabha ja paryApta mastyAmAM utpanna thAya che ane aMtarmuhUta Ayu samApta karIne liSTa adhyavasAyanA vazathI pharIthI narakamAM utpanna thAya che. tenI apekSAthI jANavuM joIe. 5 169 5 anvayArtha --- eesaM vaNNao gaMdhao rasaphAsao vi ya saMThANadesao sahassao vihANAI-eteSAM varNataH gandhataH rasasparzataH api ca saMsthAnadezataH sahasrazaH vidhAnAni A nArakIya jIvAnA vaNu, gaMdha, rasa, ane sparzI tathA saMsthAnarUpa dezanI uttarAdhyayana sUtra : 4 Page #904 -------------------------------------------------------------------------- ________________ % E -- - - -- -- - uttarAdhyayanasUtre _ 'duvihA te' ityaadi| dvividhAH uktarItyA dviprakArakA api-paJcendriyatiyazcaH, punastrividhA bhavanti / ke te trayaH ? ityAkAGkSAyAmAha-'jalayarA' ityAdi / jalacarAH sthalacarAstathA nabhazvarAzceti trayo boddhavyAH, teSAM trayANAM bhedAna me=mama samIpe zRNuta // 172 // sparza tathA saMsthAnarUpa dezakI apekSAse aura bhI bahuta bheda ho jAte haiM / aba paMcendriya tiryagjIvoMko kahate haiM-'paMciMdiya0' ityaadi| anvayArya-(paMcidiya tirikkhAo duvihA-paMcendriyAH tiryazca: vividhAH) paMcendriya tiryaJca do prakArake (viyAhiyA-vyAkhyAtAH) kahe haiM saMmucchima tirikkhAo tahA ganbhavatiyA-saMmUcchima tiryaJcazca tathA garbhavyutkrAntikAH) 1 saMmUchimatiyaJca aura 2 garbhaja tiryazca / manaH paryAptike abhAvameM jo sadA saMmUcchimakI taraha hote haiM ve saMmUcchima paMcendriya tiryazca hai| tathA garbhase jinakI utpatti hotI hai ve garbhaja paMcendriya tiryazca haiM // 171 // ___ anvayArtha (duvihA te tivihA bhave-dvividhAH te trividhAH bhavaMti) ve donoM prakArake tiryaJca tIna prakArake aura hote hai (jalayarA thalayarA tahA nahayarA-jalacarAH sthalacarAH tathA nabhazcarAH)1 jalacara, 2 sthalacara, 3 evaM nabhazcara khecara (tesi bhae suNeha me teSAM bhedAn zrRNuta me) aba maiM inake bhedoMko kahatA hUM so suno / / 172 / / apekSAthI bIjA paNa ghaNA bheda thaI jAya che. te 170 che pAya chandriya tiya ya vAne matAva cha-" paMceMdiya" tyA / anvayArtha-paMciMdiya tirikkhAo duvihA-pacendriyAH tiryaJcaH dvividhAH pAMya dhandriya tirya ya meM prA2nA viyAhiyA-vyAkhyAtAH 43 cha. saMmUcchimatirikkhAo tahA gabbhavatiyA-saMmUchimatiryaJcazca tathA garbhavyutkrAntikAH (1) saribha. tiya"ca ane (2) garbhaja tiryaca. ane paryAptinA abhAvamAM je sadA saMmachitanI mAphaka hoya che te saMmUcchima paMcendriya tiryaMca che. tathA garabhathI jenI utpatti thAya che te garbhaja paMcendriya tiryaMca che. 171 che manvayArtha-duvihA te tivihA bhave-dvividhAH te vividhAH bhavanti mAme // 2 // tirya yatra prA2nadhumA DAya che. jalayarI thalayarA tahA nahayarAalacarAH sthalacarAH tathA nabhazcarAH ya2 1 sthaNaya2, 2 namazvara-meyara 3 avaDaMtesiM bhee-teSAM bhedAn senA nehAne chata suNeha-zrRNuta saam||172|| uttarAdhyayana sUtra:4 Page #905 -------------------------------------------------------------------------- ________________ priyadarzinI TIkA a0 36 jalacarajIvanirUpaNam tatra jalacara jIvAnAhamUlam-macchA ye kacchabhA ya, gAhA ya magarA~ thaa| susumArA ya bodhavA, paMcahI jalayarAhiyoM // 173 // loeMgadese te savve, na savvattha viyAhiyA / etto kAlaM vibhAgaM tuM, vocchaM tesiM caubiham // 174 // saMtaI pappaNAIyA, apajjavasiyA vi ya / ThiiM paDucca sAIyA, sapajjavasiyA vi ye // 175 // egA ye puvvakoDI u~, ukoseNa viyohiyA / AMuThiI jalayaMrANaM, antomuMhattaM jaha~niyA // 176 // puvakoDirpahattaM tu, ukkoseNa viyAhiyA / kAyaThiI jalayarANaM, aMtomuhattaM jahannayA // 177 // aNaMtakAlamukosaM, aMtomuMhuttaM jahannayam / vijaeNDhaMmi see kAe, jalayaroNaM aMtaram // 178 // chAyA-matsyAzca kacchapAzca, grAhAzca mkraastthaa| suMsumArazca boddhavyAH, paJcadhA jalacarA AkhyAtAH // 173 // lokaikadeze te sarve, na sarvatra vyAkhyAtAH / ataH kAlavibhAgaM tu, vakSyAmi teSAM caturvidham // 174 // santatiM prApya anAdikAH, aparyavasitA api ca / sthiti pratItya sAdikAH, saparyavasitA api ca // 175 // ekAM ca pUrvakoTim , utkarSeNa vyAkhyAtA / AyuH sthiti lacarANAm , antarmuhUrta jaghanyikA // 176 // pUrvakoTi pRthaktvaM tu, utkarSeNa vyAkhyAtA / kAyasthitirjalacarANAm , antarmuhUta jaghanyikA // 177 // anantakAlamutkRSTam , antarmuhUrta jaghanyakam / tyakte svake kAye, jalacarANAmantaram // 178 // TokA-'macchA ya kacchabhA ya' ityAdi / matsyAH, kacchapAH, ca-punaH grAhAH=' gohi' iti khyAtAH, tathA-makarAH= uttarAdhyayana sUtra :4 Page #906 -------------------------------------------------------------------------- ________________ uttarAdhyayanasUtre 'magaramaccha ' iti bhASA prasiddhAH, suMsumArAH zizumArAH sosa' iti khyAtAH, evaM jalacarAH paJcadhA paJcaprakArAH, AkhyAtAH tIrthakarAdibhiH kathitAste sarve boddhavyAH // 173 // 174 / / 175 // aba jalacara jIvoM ke viSayameM sUtrakAra kahate haiM-'macchAya' ityaadi| anvayArtha-(macchA kacchabhA gAhA tahA magarA suMsumArAya-matsyAH kacchapAH grAhAH tathA makarAH suMsumArAzca ) matsya, kacchapa, grAha tathA magara evaM zizumAra-soMsa isa prakAra (jalayarA-jalacarAH) jalacara jIva (paMcahA AhiyA-paMcadhA AkhyatAH) pAMca prakArake kahe gaye hai // 173 // anvayArtha-(te savve loegadese-te sarve lokaikadeze) ye saba lokake eka dezameM rahate haiM (na savvattha-na sarvatra) saba jagaha nahIM haiM viyAhiyA -vyAkhyAtAH) aisA vItaroga prabhune kahA hai / (etto tesiM caunvihaM kAlavibhAgaM vocchaM-ataH teSAM caturvidham kAlavibhAgaM tu vakSyAmi ) aba maiM isake bAda inakA caturvidha kAlavibhAga kahatA hUM-vaha isa prakAra haiN| anvayArtha- (saMtaI pappa aNAIyA vi ya apajjavasiyA-santatiM prApya anAdikAH api ca aparyavasitAH) santatikI apekSA ye jIva anAdi evaM anaMta haiM tathA (ThiiM paDDucca sAIyA vi ya sapajjavasiyAsthitiM pratItya sAdikAH api ca saparyavasitAH) sthitikI apekSAse sAdi evaM sAnta haiM / / 175 // Dave ya2 vona viSaya sUtra.2 43 -"macchAya' tyaadi| sankyAtha-macchA kacchabhA gAhA magarA susumAro ya-matsyAH kacchapAH grAhAH tathA makarAH susumArazca bhatsya, 1275, bhAI tathA bhAra ane ziSubhArasAMsa mA prabhArI jalayarA-jalacarAH jaya27 paMcahAAhiyA-paJcadhA AkhyAtAH pAMca prakAranA kahela che. A 173 che manvayArtha-te savve loegadese-te sarve lokaikadeze mA saashn| 24 pradezamA 29 cha. na savvattha-na sarvatra aisanI saghaNI yAmA nahIM sama viyAhiyA-vyAkhyAtA viit| prabhume che. etto tesiM cauvvihaM kAlavibhAgaM vocchaM-ataH teSAM caturvidham kAlavibhAgaM tu vakSyAmi ve sAnA pachI Ane cAravidha kALavibhAga kahuM chuM. te A pramANe che. 5 174 che anvayArtha-saMtaiM pappa aNAIyA vi ya apajjavasiyA-santatiM prApya anAdikAH api ca apayavasitAH saMtatinI apekSAthI // 1 anAmina manAta cha. tathA ThiiM paDucca sAiyA sapajjavasiyA-sthitiM pratItya sAdikAH api ca saparyavasitAH sthitinI apekSAthI sAhI mane sAta che. // 175 // uttarAdhyayana sUtra:4 Page #907 -------------------------------------------------------------------------- ________________ priyadarzinI TIkA a0 36 jalacarajIvanirUpaNam 'egA ya puvvakoDI u' ityAdi jalacarANAmAyuHsthitiH, utkarSeNa ekAM ca pUrvakoTiM vyAkhyAtA, jaghanyikA tu antarmuhUrtam / iha sthitiH saMmUrchimAnAM garbhajAnAM ca tulyaiva // 176 // 'puvva kor3i hattaMtu' ityAdi carANAM kAryasthitistu utkarSeNa pUrvakoTipRthaktvaM vyAkhyAtA, tatra pRthaktvaM dviprabhRtinavaparyantam / tataveha aSTapUrvakoTayaH kAryasthitirjalacarANAM bhavati / iyatIcaiSAM kAyasthitiritthaM syAt, paJcendriya tiryaGmanuSyANAM utkRSTato'pyaSTaiva 889 anvayArtha - ( jalayarANaM AU ThiI-jalacarANAm AyuH sthitiH ) ina jalacara jIvoMkI Ayusthiti (ukkoseNa egA puvvakoDI u jahaniyA antomuhuttaM - utkarSeNa ekA pUrvakoTiM jaghanyikA antarmuhUrtam ) utkRSTakI apekSA eka pUrvakoTi pramANa tathA jaghanyakI apekSA eka antarmuharttakAla pramANa kahI gaI hai // 176 // anvayArtha - ( jalayarANaM kAyaThiI - jalacarANAm kAryasthitiH ) tathA ina jalacara jIvoMkI kAryasthiti ( ukkoseNa - utkarSeNa ) utkRSTakI apekSA ( puvvako DipuhattaM - pUrvakoTi pRthaktvam ) pUrvakoTi pRthaktva evaM ( jahannayA - jayanyikA) jaghanyakI apekSA (aMtomuhuttaM - antarmuhUrtam ) eka antarmuhUrta kahI gaI hai / / 177 // anvayArtha - ( jalayarANaM - jalacarANAm ) jalacara jIvoM kA (sae koe vijadammi - svake kArya tyakte ) apane zarIra ke chor3ane para punaH usI zarIrameM Ane taka kA ( aMtaraM - antaram ) virahakAla ( ukkosaM - utkR STam ) utkRSTa ( anaMtakAlam anaMtakAlam ) nigodakI apekSA - uttarAdhyayana sUtra : 4 manvayArtha - jalayarANaM AuThiI - jalacarANAm AyuH sthitiH mA jayara lavonI mAyusthiti ukkoseNa egA puvva koDI u jahanniyA antomuhuttaM - utkarSeNa ekAM pUrvakoTiM jaghanyakA antarmuhUrtam utkRSTanI apekSAthI me pUrva aTi prabhAzu tathA jaghanyanI apekSAthI eka aMtarmuhUta kALapramANa khatAvela che. / / 176 / / anvayArtha - jalayarANaM kAyaThiI - jalacarANAm kAyasthitiH tathA A bhajathara ponI ayasthiti ukkoseNa- utkarSeNa utsRSTanI apekSAthI pUbbakoDI puhattaM - pUrvakoTI pRthaktvam pUrva pRthatva ne jahanniyA - jaghanyikA 4dhanyanI apekSAthI aMtomuhuttaM - antarmuhUrttam tamuhUrta vAmAM Ave che.|1778 anvayArthaM--jalayarANaM- jalacarANAm 4jayara lavonA sae kAe vijaDhammisvake kAye tyakte potAnA zarIrane choDIne irIthI mena zarIramA bhAvavA sudhInA aMtaraM - antaram viraDDANa ukkosaM utkRSTam uthRSTa anaMtakAla - anantakAlam nigohanI u-112 Page #908 -------------------------------------------------------------------------- ________________ uttarAdhyayanasUtre nirantarA bhavA bhavanti, tadAyurmIlane ca etAvatya eva pUrva koTayaH syu caiteSu yugalinaH syuH, yenoktavirodhaH syAditi, jayanyikA tu kAya sthitirantarmuhUrtam // 178 atha sthalacarAnAha - mUlam - cauppaMyA ye pairisappA, duvihA thalayarA bhave / caupayA cauvihA, te meM" kittayaMo suMNa // 179 // egakhurA dukhurA ceveM, gaMDIpaya saNahappayA / hama gorNamAi garyamAi sIhamAiNo // 180 // oraparisappA ye, parisappA duvihA bhave / gohAI ahiMmAI ya, ekekA NegahIM bhave // 181 // loegadese 'te savve ne savvattha viyAhiyA / " to kAlavibhAgaM tu, vocchaM tesi caiunviham // 182 // anaMtakAla tathA ( jahannayam - jaghanyakam ) jaghanyakAla (aMto muhuttaMantarmuhUrtam ) antarmuhUrta jAnanA caahiye| saMmUcchima tiryaJcokI tathA garbhaja tiryaJcakI sthiti ekasI kahI gaI hai| do saMkhyAse lekara nau takakI saMkhyAkA nAma zAstrIya bhASA meM pRthaktva hai / jalacara jIvoMkI kAryasthiti ATha pUrvakoTikI hotI hai / so vaha itanI isa prakArase hai ki paMcendriya tiryaJca tathA manuSyoMke antara rahita bhava, utkRSTakI apekSA ATha hI hote haiM / inakI Ayu milAnese itanI hI pUrvakoTi AtI hai / inameM yugaliyA hote nahIM haiM ki jisase ukta kathana meM virodha A sake // 178 // -anta apekSAthI anaMtANa tathA jahannayam - jaghanyakam 04dhanyANa antomuhuttaM - a muttam tama hUta jANavuM jAI e. samUcchama tiya cAnI tathA gabha ja tiya cAnI sthiti eka sarakhI khatAvavAmAM Avela che. be saMkhyAthI laine nava sudhInI saMkhyAnuM nAma zAstrIya bhASAmAM pRthatva che. jaLacara jIvono kAyasthiti ATha pUrva kATinI hoya che. te e eTalI AvA prakAre che ke, paMcendriya tiya ca tathA manuSyanA aMtararahita bhava utkRSTanI apekSAe ATha ja thAya che. emanI Ayu meLavavAthI eTalI pUrva keTI Ave che. emanAmAM jIgalIyA hAtA nathI, ke jethI kahevAyela viSyamAM varAdha AvI zake ! 178 // uttarAdhyayana sUtra : 4 Page #909 -------------------------------------------------------------------------- ________________ priyadarzinI TIkA a. 36 sthalacarajIvanirUpaNam saMtaI pappaNAIyA, aMpajjavasiyA vi the| ThiiM paDucce sAIyAM, sapajjavasiyA vi ye // 183 // paliyovamAiM tiNi u, ukoseNa viyAhiyA / AMuThiI thalayarANaM, aMttomuMhuttaM jahanniyA // 18 // paliyovaimAiM tiNi u, ukkoseNa viyAhiyo / putvakoTipuhatteNaM, aMtomuhRttaM jahanniyA / kAyAThiI thalayaroNaM, aMtaraM "tesimaM bhave // 185 // kAlamaNaMtamukosaM, aMtomuMhattaM janayaM / vijaMDhammi sae koye, thalayarANaM tu aMtaram // 186 // chAyA-catuSpadAzca parisarpAH, dvividhAH sthalacarA bhavanti / catuSpadozcaturvidhAH, tAnme kIrtayataH zRNu // 179 // ekakhurA dvikhurAzcaitra, gaNDIpadAH sanakhapadAH / hayAdayaH gavAdayaH, gajAdayaH siMhAdayaH // 180 // bhujoraH parisapazci, parisarpA dvividhA bhavanti / godhAdayaH, ahyAdayazca, ekaike'nekadhA bhavanti // 181 // lokaikadeze te sarve, na sarvatra vyaakhyaataaH|| ataH kAlavibhAgaM tu, vakSyAmi teSAM caturvidham / / 182 // santati prApyAnAdikAH, apayevasitA api ca / sthiti pratItya sAdikAH saparyavasitA api ca // 183 // palyopamAni trINi tu, utkarSeNa vyaakhyaataa| AyuH sthitiH sthalacarANAm , antarmuhUta jaghanyikA // 184 // palyopamAni trINi tu, utkarSeNa vyaakhyaataa| pUrvakoTipRthaktvena, antarmuhUrta jghnyikaa|| kAyaH sthitiH sthalacarANAm , antaraM teSAmidaM bhavati // 185 // kAlaM anantamutkRSTam , antamuhUrta jaghanyakam / tyakte svake kAye, sthalacarANAM tu antaram / / 186 // TIkA-'cauppayA ya' ityAdi sthalacarAH paJcendriya tiryagra jIvA dvividhA bhavanti / tad yathA-catuSpadAH, parisapazci / tatra catuSpadAcaraNacatuSTayavantaH, caturvidhAH catuH prakArakA santi, tAna me-mama kIrtayataH zRNu // 179 // uttarAdhyayana sUtra:4 Page #910 -------------------------------------------------------------------------- ________________ uttarAdhyayanasUtre 'egakhurA' ityaadi| ekakhurAH, dvikhurAH, gaNDIpadAH, sanakhapadAzceti cturvidhaaH| tatraikakhurAH eka khurazcaraNe yeSAM te, ekakhurAH, hayAdayaH dvikhurAH-gavAdayaH, gaNDIpadAH= gaNDI-padmakarNikA, tadvat vRttatayA padAni yeSAM te tathA, ythaa-gjaadyH| sanakhapadAH sahanIvartante, iti sanakhAni, sanakhAni padAni yeSAM te sanakhapadAH siMhAdayaH // 18 // sthalacara isa prakAra haiM-'cauppayAya' ityAdi / anvayArtha-(thalayarA-sthalacarAH) sthalacara jo paMcendriya tiryaJca jIva haiM ve (duvihA-dvividhAH) do prakAra ke hote haiN| ( cauppayA parisappAyacatuSpadAH parisazci) catuSpada-cArapairavAle tathA parisarpa / inameM (cauppayA cauniho-catuSpadAH caturvidhAH) catuSpada tiyazca cAra prakAra haiM (te me kittayaosuNa-tAn me kIrtayataH zrRNu) unheM maiM kahatA huuN-suno||179|| ____ anvayArtha-(egakhurA dukhurA gaMDipaya saNahappayA-ekakhurAH dvikhurAH gaNDIpadAH sanakhapadAzca ) jinake pairoMmeM eka khura hotA hai ve eka khura paMcendriya tiryazca jIva haiM jaise ghor3o vagairaha (dvikhurAH ) jinake pairoMmeM do khura huA karate hai ve dvikhura paMcendriya tiryazca jIva haiM jaise gAya vgairh| (gaMDIpayA-gaNDIpadAH) kamalakI kaNikAke samAna jinake paira hote haiN| ve gaNDIpada paMcendriya tiryaJca jIva hai jaise hAthI aadi| (saNahappayA sthAya2 // 12 // cha-" cauppayAya" yA ! anvayArtha-thalacarA-sthalacarAH sthajaya2 12 payandriya tirtha ya cha / duvihA-dvividhAH me prAranA DAya che. cauppayA parisappAya-catuSpadAH parisazca yAra pAvA tathA parisa5 mAmAthI cauppayA cauvvihA-catuSpadAH caturvidhAH // 2 vA tiyaya yAra nA che. te me kittayao suNa-tAn me kIrtayataH zrRNu mena huM chu ta Air // 178 / / bha-kyAtha-egakhurA dukhurA gaMDipaya saNahappayA-ekakhurAH dvikhurAH gaNDI padAH sanakhapadAzca nA 5mAM se bharI DAya che the ye mazavANa paMcendriya tiryaMca jIva che. jema ke, ghaDA vigere jenA pagamAM be kharI hoya che te be kharIvALA paMcendriya tiryaMca jIva heAya che. jema ke, gAya vagere. gaDIpayA-gaNDIpadAH bhanI hAMDInA rana 55 DAya che gae yaha pathandriya tiyaya 75 cha. ma sAthI vagere. saNahappayA-sanakhapadAH renA uttarAdhyayana sUtra : 4 Page #911 -------------------------------------------------------------------------- ________________ priyadarzinI TIkA. a0 36 sthalavarajIvanirUpaNam 'bhuoragaparisappA ya' ityAdi / parisarpA dvividhA bhavanti / tad dvaividhyamAha - 'bhuora' ityAdi / bhujoragaparisapazca-iha parisarpazabdaH pratyekamabhisaMbadhyate / tato bhujA iva bhujAH-zarIrAvayavavizeSAstaiH parisarpantIti bhujprisrpaaH| uraH parisarpAzca= urovakSastena parisarpantItyuraH parisarpAH / tatra bhujaparisarpAH godhAdayaH / uraH parisarpAstu sanakhapadAH ) jinake pairoMmeM nakha huA karate hai ve sanakhapada paMcendriya tiryazca jIva hai jaise siMha billI kuttA vagairaha // 180 // anvayArtha - ( parisappA dubihA bhave parisarpAH dvividhA bhavanti ) parisarva paMcendriya tiryaJcajIva do prakArake hote hai ? bhujaparisarpa 2 uraH parisarva jo paMcendriya tiryaJca bhujAse arthAt bhujAke sadRza zarIra ke avayava vizeSoMse sarakate hai ve bhujaparisarpa kahe gaye hai / jo vakSasthalase sarakate hai ve uraH parisarpa kahe jAte hai / bhujaparisarpa - jaise (gohAi - godhA - dayaH) godhA Adi tathA uraH parisarpa ( ahimAI - adyAdayazca) sarpa Adi / arthAt godhA Adi jIva bhujaparisarpa hai evaM sarpa Adi uraH parisarpa hai / (ekekANegahA bhave - ekaika anekadhA bhavanti) ye bhujaparisarpa tathA uraH parisarpa bhI aneka prakAra hote hai / / 181 // anvayArtha - (te savve te sarve) ye sthalacara jIva ( loegadese -lokaikadeze) lokake ekadezameM rahate hai ( na savvattha- - na sarvatra ) sarvatra nahIM ( vayAhiyA vyAkhyAtAH) aisA vItarAga prabhuko kathana hai / (etto - ataH) aba isake pagAmAM nakha hoya che te sanakhapada paMcendriya tiya ca jIva che. jema ke, siDa, mivADI, itre| vagere. // 180 // 893 manvayArtha - parisappA duvihA bhave parisarpAH dvividhA bhavanti parisarpa paMcendriya tiya ca jIva e prakAranA hoya che. 1. bhUja parisapa 2. ura:parisa pacendriya tiya ca bhujAthI arthAt bhujA samAna zarIranA avayava vizeSathI sarake che, te bhuja parisa kahevAyela che. je vakSasthaLathI sarake che te u parisarpa uDavAya che. parisarpa gohAI - gAdhAdayaH prema godhA vagere. tathA 72H5risarpa ahimAI-ahmAdayaH sarpa vagere arthAt godhA, yahi lava luTaparisarya che, mane sarpa vagere. 2H parisarya che. ekekANegahA bhave- ekaika anekadhA avanti A bhujaparisa tathA uHparisarpa paNa aneka prakAranA hoya che. [181 / anvayArtha -- te sabve-te sarve mA sthajayara va loegadese - lokaikadeze loDanA yeU lAgamAM rahe che na savvattha na sarvatra sarvatra nahIM. viyAhiyA - vyAkhyAtA mevaM vItarAga anu kuthana che. etto - ataH ve bhenA tesiM cauvvihaM uttarAdhyayana sUtra : 4 Page #912 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 894 uttarAdhyayanasUtre ahyAdayaH sadiya ityarthaH / ekaike-bhuja parisarpAH, uraH parisapazceityarthaH, anekadhA bhavanti // 18 // 182 // 183 // 'paliovamAI' ityAdi sthalacarANAm AyuH sthitiH, utkarSeNa trINi palyopamAni vyAkhyAtA / jaghanyikA-jaghanyA''yuH sthitirantamUhUtam / atracAyaM vizeSaH-'garbhaja bhujoraH parisarpayorutkRSTamAyuH pUrvakoTiH, saMmUrchimayo stu tayoH kramAt dvAcatvAriMzat 42 tripaJcAzacca53 varSasahasrANi / saMmUrchana-sthalacarANAM tu sAmAnyatazcatura zItivarSasahasrANi iti // 184 // 'paliovamAI' ityAdi__ sthalacarANAM kAsthitiH, utkarSeNa pUrvakoTi pRktvena adhikAni trINi bAda (tesiM cauvviham kAlavibhAgaM vocchaM-teSAm caturvidham kAlavibhAgaM vakSyAmi ) maiM ina saba sthalacara jIvoMkA cAra prakArakA kAlavibhAga kahatA hUM // 182 // anvayArtha-vaha isa prakAra hai (saMtaI-santatim) pravAhakI apekSA (aNAIyA-anAdikAH) ye saba anAdi haiM tathA (apajjavasiyA-aparyavasitAH) anaMta haiN| (ThiiM paDucca sAIyA viya sapajjavasiyA-sthitiM pratItya sAdikAH api ca saparyavasitAH) sthitikI apekSA sAdi sAnta haiN||183|| anvayArtha-(thalayarANaM AuThiI paliyovamAiM liNi u ukkoseNa viyAhiyA- sthalacarANAM AyuHsthitiH palyopamAni trINi tu utkarSaNa vyAkhyAtA) ina sthalacara jIvoMkI utkRSTa Ayusthiti tIna palyakI kahI gaI hai| tathA (aMtAmuhuttaM jahaniyA-antarmuhUta jaghanyikA ) jaghanya Ayusthiti antarmuhUrtakI kahI gaI hai // 184 // kAlavibhAgaM vocchaM-teSAM caturvidham kAlavibhAgaM vakSyAmi 2! sapA sthAya2 jIvonA cAra prakAranA kALavibhAgane kahuM chuM ke 182 che sankyAtha- sA re cha saMtaI-santatiM pravAhanI mapekSAthI aNAiyAanAdikAH the sapaNA manAhi cha bhane apajjavasiyA-aparyavasitAH sanata cha. tathA ThiI paDucca, sAiyA vi ya sapajjavasiyA-sthitiM pratItya sAdikAH api ca saparyavasitAH sthitinI apekSAthI sAhI mane id cha. // 18 // sanyArtha-thalayarANaM AuThiI paliyovamAiM tiNNiu ukkoseNa viyAhiyAsthalacarANAM AyusthitiH palyopamAni utkarSeNa vyAkhyAtA 2 / sthAyara vanI utkaSTa Asthiti traNa popamanI kahevAyela che tathA jaghanya Ayusthiti aMtamuhUrtanI kahevAyela che. je 184 che uttarAdhyayana sUtra:4 Page #913 -------------------------------------------------------------------------- ________________ priyadarzinI TIkA a0 36 sthalacarajIvanirUpaNam palyopamAni vyaakhyaataa| jaghanyikA jaghanyaiva jaghanyikA svArthe kaH, kAyasthitiH, antarmuhUrtam // anvayArtha-(thalayarANaM kAyaThiI-sthalacarANAm kAyasthitiH) isI taraha ina sthalacara paMcendriya tiryazca jIvoMkI kAyasthiti ( ukkoseNa-u. skarSaNa ) utkRSTase (puvvakoTipuhatteNaM tiNi paliyovamAiM viyAhiyApUrvakoTipRthaktvena trINI palyopamAni vyAkhyAtA) pUrvakoTi pRthaktva adhika tInapalyakI evaM (jahanniyA aMtomuhuttaM-jadhanyikA antarmuhUrtam ) jadhanyase eka antarmuhUrtakI kahI gaI hai / yahAM yaha vizeSatA hai ki garbhajabhuja parisarpa evaM garbhaja uraHparisarpakI Ayusthiti pUrvakoTikI hotI hai tathA saMmUcchima janmavAle bhujaparisarpakI Ayu bayAlIsa hajAra varSakI tathA uraH parisarpako tepana 53 hajAra varSakI Ayu hotI haiN| saMmUcchima sthalacara jIvoMkI Ayu sAmAnyarUpase corAsI 84 hajAra varSa pramANakI hotI hai / 3 tIna palyopama pramANa jo utkRSTa Ayu yahAM sthalacara tiryaJcoMkI kahI gaI hai vaha bhogabhUmike tiryaJcoMkI apekSAse kahI gaI hai| yaha sthiti unakI bhavasthiti hai| kAyasthitikA vicAra isa prakAra hai--manuSya ho yA tiryazca ho sabakI jaghanya kAyasthiti to bhavasthitike samAna antarmuhUrta pramANa hI hai| sthalacara jIvoMkI kAyasthiti anvayArtha-thalayarANaM kAyaThiI-sthalacarANAm kAyasthitiH // pramANe 2 // 2522 payandriya ti ya vAnI yasthiti ukkoseNa-utkarSeNa utkRSTayA puvakoTipuhatteNaM tinnipaliyovamAI viyAhiyA- pUrvakoTi pRthaktvena trINi palyopamAni vyAkhyAtA pUTara pRthaivathI madhiH 1 padayanI mane jahanniyA antomuhuttaMjaghanyikA antamuhUrttamU dhanyathI me matabhutAnA mAyea che. maDIyA e vizeSatA che ke, garbhaja bhUjagarisarSa ane ura parisarSanI Ayurithati pUrva keTInI hoya che tathA saMmUrNima jamavALA bhujaparisarSanI Ayu Wii 2 ( 42000 ) varSanI tathA 72:5risapaMnI tepana M2 (pa3000) varSanI Ayu hoya che. saMmUchima sthaLacara jInI Ayu sAmAnya 35thI yAryAsI 2 (84000) varSa pramANunI rAya che. 15 papama pramANa je utkRSTa Ayu ahIM sthaLacara tiryaMconI kahevAyela che che te gabhUminA tiryaMconI apekSAthI kahevAyela che. A sthiti temanI lavasthiti che. kAyasthitine vicAra A pramANe che-manuSya heya agara te tiryaMca haya, saghaLAnI jaghanya kAyasthiti te bhavasthitinA samAna aMtamuhUrta uttarAdhyayana sUtra:4 Page #914 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 896 uttarAdhyayanasUtre atra palyopamatrayamAyuryugali - catuSpada tiracAm, tadbhavAnantaraM hi teSAM na punasteSvevotpAdaH / tataH pUrvaM tu utkarSato'pi teSu pUrva koTi pramANAyuSaH saptASTau bhavA vA bhavantIti pUrvakoTipRthaktvAdhikapalyopamatrayapramANA, teSAM kAyasthitiH / paJcendriyanaratirazcAmadhikanirantarabhavAntarA saMbhavAt / sAta ATha bhava takakI hai| isake bAda vaha avazya hI usa bhavako chor3a detA hai| tAtparya- isakA yaha hai ki yahAM bhavasthiti aura kAryasthitiko lekara sthiti kahI jA rahI hai / koI bhI janma pAkara usameM jaghanya athavA utkRSTa jitane kAlataka jI sakatA hai vaha bhavasthiti hai aura meM kisI dUsarI jAtimeM janma na grahaNa karake kisI eka hI jAti meM bAra2 utpanna honA kAryasthiti hai / isa taraha yahAM sthalacara jIvoMkI kAya sthiti sAta ATha bhava pramANa kahI gaI hai| koI bhI sthalacara jIva lagAtAra apanI jAtimeM sAta athavA ATha bhava taka rahaneke bAda avazya usa jAtiko chor3a detA hai / saba tiryaJcoMkI kAryasthiti bhavasthitikI taraha ekasI nahIM hotI hai| yahI bAta pUrvokta varNanase yahA~ kahI gaI hai / pUrvakoTi pRthaktva adhika jo tIna palyakI catuSpada tiryacoMkI kAryasthiti kahI hai vaha inhIM sAta athavA ATha bhavake grahaNakI apekSA kahI hai| kyoM ki pUrvakoTi pramANa AyuvAle tiryaJca catuSpadatiyoM meM utkRSTase sAta athavA ATha bhava hI hote haiM, pramANu che. sthaLacara jIvanI kAyasthiti sAta ATha bhava sudhInI che. tenA pachI te avazya bhavane choDI de che. AnuM tAtpa e che ke, A sthaLe bhavasthiti ane kAyasthitine laIne sthiti batAvela che. kAi paNa janma pAIne temAM jaghanya athavA utkRSTa jeTalA kALa sudhI jIvI zake che, te lavasthiti che, vacamAM bIjI keAi jAtimAM janma na laIne kAI eka ja jAtimAM vAravAra utpanna thavuM e kAyasthiti che. A pramANe ahIMyA sthaLacara jIvonI kAyasthiti sAta ADe bhavapramANu kahela che, kAi paNu sthaLacara jIva ekI sAthe peAtAnI jAtimAM sAta athavA AThe bhava sudhI rahyA pachI avazya te jAtine choDI de che. saghaLA tiya conI kAyasthiti bhavasthitinI mAphaka eka sarakhI hAtI nathI. A vAta pahelAM kahevAyelA varNanathI ahIM batAvela che. pUrva keATI pRthakUtra adhika je traNa palyanI cAra pagavALA tiya "conI kAyasthiti batAvela che. te tenA sAta athavA ATha bhavane grahaNu karavAnI apekSAthI khatAvela che. kAraNa ke, pUrva keATI pramANu AyuvALA tiya conA cAra pagavALA tiya comAM utkRSTathI sAta athavA AThe bhava hoya che, tethI uttarAdhyayana sUtra : 4 Page #915 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 897 priyadarzinI TIkA a. 36 khecarajIvanirUpaNam uktaMhi - 'sattabhavA u tirimaNuga' iti / ata etAvataevAdhikasya saMbhava iti bhAvanIyam || 185 || 186 // khecarajIvAnAha mUlam -cam u lomapakkhI ye, taiyA samuggarpakkhiyA / farrukaii ye bodhavvA, pakviNo ya cauMbvihA // 187 // logegadese te savve, na savvaittha viyAhiyA | ito kAlavibhAgaM tu, vocchaM tesiM cavvihaM // 188 // saMta paMppaNAIyA~, apajevasiyA viya / ThiIM paMDucca sAIyA, sapeMjjavasiyA viya // 189 // paliomassa bhAMgo, asaMkhajaimo bhave / AMuThiI khahayerANaM, aMtomuhuttaM jahanniyA // 190 // isase adhika nahIM / kAraNa ki paMcendriya nara aura tiryaJcoMke inase adhika nirantara bhavAntaroMkA abhAva hai| bAdameM kisI na kisI dUsarI jAtimeM unakA janma ho jAtA hai / jaise kahA bhI hai- "sattaTThabhavA u tirimaNuga" iti / isaliye itanI hI adhikatAkA saMbhava ho sakatA hai aisA jAnanA cAhiye / (thalayarANaM vijaDhammi sae kAe - sthalacarANAM tyakte svake kAye) sthalacara jIvoMkA apane kAyake chor3ane para (aMtaraM ukkosaM - aMtaraM utkRSTam ) antara utkRSTa ( anaMtakAlaM - anantakAlam ) anaMtakAla pramANa tathA ( jahannayaM - jaghanyam ) jaghanya ( antomuhurta - anta) antarmuhUrta pramANakA hai || 185|| 186 // vadhu nahIM. kAraNa ke, paMcendriya nara athavA tiya ce ne tenAthI adhika nira'tara bhavAMtarAnA abhAva che te khAdya koI ne kAI bIjI jAtimAM tenA janma thAya che. jema uDela che " sattaTTa bhavA u tirImaNuga " iti ! yA arAye sArasI 4 adhitAnA saMbhava ho rAma lAgUvu leI me. thalayarANa vijaDhammi sae kAe - sthalacarANAM tyakte strake kAye sthajayara lavonA potAnA zarIra choDavA pachI antara ukkosaM - aMtaram utkRSTam aMtara utDaSTa kAlam anaMtA muhUrttam aMtarmuhUrta prabhAnu amANu tathA jahannayaM - jaghanyam 46nya // 185 186 // u-113 uttarAdhyayana sUtra : 4 anaMtakAlaM - ananta antomuhuttaM - anta Page #916 -------------------------------------------------------------------------- ________________ uttarAdhyayanasUtre asaMkhaMbhAgapaliyasta, ukkoseNa u sAhiyA / puvakoDIpuhatteNaM, aMtomuhuttaM jahaniyA // 191 // kAyaThiI khahayarANaM, aMtaraM "tesimaM bhave / kaulaM aNaMtarbhUkosaM, aMtomuMhuttaM jahannayaM // 192 // eesiM vaNNao caiva, gaMdhuo rsphaaNso| saMThANadesao vAvi, vihAMNAiM sahassa~so // 193 // chAyA-carmANi lomapakSizca, tRtIyAH samudpakSiNaH / vitatapakSiNazca boddhavyAH pakSiNazca caturvidhAH / / 187 // lokaikadeze te sarve, na sarvatra vyAkhyAtAH / ataH kAlavibhAgaM tu, vakSyAmi teSAM caturvidham // 188 // santatiM prApyAnAdikAH, aparyavasitA api ca / sthiti pratItya sAdikAH, saparyavasitA api ca // 189 // palyopamasya bhAgaH, asaMkhyeyatamo bhavati / AyuH sthitiH khecarANAm antarmuhUrta jaghanyikA // 190 // asaMkhyabhAgaH palyasya utkarSeNa tu sAdhikA / pUrvakoTIpRthaktvena, antarmuhUta jayanyikA // 191 // kAyasthitiH khecarANAm antaraM teSAmidaM bhavati / kAlam anantamutkRSTam , antarmuhUte jaghanyakam // 192 // eteSAM varNatazcaiva, gandhato rasasparzataH / saMsthAnadezatazcApi, vidhAnAni sahasrazaH // 193 // TIkA-'camme u' ityAdi / nabhazcarA jIvAH pakSiNaste caturvidhA boddhvyaaH| tad yathA-carmANi-carmapakSiNaH, carmacaTakA prabhRtayaH, carmarUpA eva hi teSAM pakSA bhavanti / lomapakSiNaH nabhazcara jIvoM ke viSayameM aba sUtrakAra kahate haiM-'camme u' ityaadi| anvayArtha--(pakkhiNo-pakSiNaH) nabhazcara pakSI-paMcendriya nabhazcara jIva ( caucihA-caturvidhAH) cAra prakArake ( bodhavvA-bodhavyAH ) nalavara pona viSayamA huve suutr4|249 che" camme u" tyA / sanyAya--pakkhiNo-pakSiNaH nalava2 pakSi-5yendriya nalavara 71 cauvvihA-caturvidhAH yA2 12nA bodhavvA-bodhavyAH thupA naye. arthAta uttarAdhyayana sUtra:4 Page #917 -------------------------------------------------------------------------- ________________ priyadarzinI TIkA a0 36 nabhazcarajIvanirUpaNam romapakSiNaH, romapradhAnAH pakSA romapakSAstadvantaH raajhNsaadyH| tRtIyAH samudvapakSiNaH saMpuTakAkArapakSavantaH pakSivizeSAH caturthoM vitatapakSiNaH=ye sarvadA vistAritAbhyAmeva pakSAbhyAmupaviSTA bhavanti / tRtIya-caturtha bhedAntargatAH-samudvapakSiNastathA vitatapakSiNazca ardhatRtIyadvIpAd bahirvartina iti bodhyam // 189 / / jAnanA cAhiye arthAt nabhazcara paMcendriya tiryaca cAra prakArake hote hai-1 ( camme-carmANi ) carmapakSA-carmarUpa hI jinake pakSa hote haiM aise carmacaTaka camagAdaDa AdipakSI (lomapakkhIya-loma pakSiNaH) lomapakSI jinake paMkha roma pradhAna hote haiM aise rAjahaMsa Adi (samuggapakkhiyA-samudga pakSiNaH) samudrapakSI jinake paMkha saMpuTakake AkAra jaise hote haiM aise pakSi vizeSa (vivayapakkhI-vitatapakSiNaH) vitata pakSI jo apane paMkha pasAra kara hI baiThate haiN| samudgapakSI tathA vitatapakSI ye doMno prakArake nabhazvara paMcendriya niryazca jIva DhAIdvIpake bAhira hI pAye jAte haiN| ___ anvayArtha (te savve-te sarve) ye saba nabhazcara paMcendriya tiryazca jIva (logegadese-laukaikadezavartinaH) lokake eka bhAgameM hI hai (na savvattha-na sarvatra) sarva lokameM nahIM hai (viyAhiyA-vyAkhyAtAH) aisA tIrthakara Adi mahA puruSoMkA kathana hai| (itto-ataH) aba maiM (tesiM caunvihaM kAlavibhAga vocchaM-teSAM catuvidham kAlavibhAgaM vakSyAmi) inake cAra prakArake kAlavibhAga ko kahatA hUM // 188 // __ anvAyArtha--(santaI pappaNAIyA viya apajavasiyA-santati prApya nalavara payandriya tiya"ya yAra prA2nA DAya che. 1 camme-carmANi ya pkssaacarmarUpa jenI pAMkhe heya evA carmacaTaka arthAt cAmAciDiyA Adi pakSI, lomapakkhI-lomapakSiNaH vAmapakSI-renI 5in zamapradhAna DAya che. sevA rAsa pore samuggapakkhiyA-samudrapakSiNaH samuha pakSI-nI pAMga saMpUTa4 2 / mAnA jAya che. sevA pakSI vizeSa vivayapakkhI-vitatapakSINaH vitata5kSA je pitAnI pAMkha pasArIne bese che. samudragapakSI tathA vitatapakSI A baMne prakAranA nazcara paMcendriya tiryaMcava, aDhIdvipanI bahAraja jovAmAM Ave che18 sa-yAtha-te savve-te sarve ma sA namazvara pathandriya tiyaya 4 logegadese-lokaikadezavartinaH // OM nAma DAya che. na savvastha-na sarvatra sAmAnahI mema viyAhiyA-vyAkhyAtA tIrtha 42 2 bhalASA athana cha. itto-ataH ve I tesiM cauvvihaM kAlavibhAgaM vucchaM-teSAM caturvidham kAlavibhAgaM vakSyAmi mAnA yA2 12na vibhAgane 49 chu // 18 // bha-kyAtha---saMtaI pappaNAIyA viya apajjavasiyA-santati prApya anAdikAH uttarAdhyayana sUtra : 4 Page #918 -------------------------------------------------------------------------- ________________ uttarAdhyayanasUtre 'paliovamassa bhAgo' ityAdi / khecarANAM vyomacarANAM pakSiNAmityarthaH, AyuH sthitiH, utkarSeNa 'palyopamasyAsaMkhyeyatamo bhAgaH' =palyopamAsaMkhyeyatamabhAgapramANA bhavati jaghanyikA'stu antarmuhUrtam antarmuhUrtakAlaM bhavati / iha palyopamA saMkhyeyabhAgAyuyugali pakSiNAM jJeyam / tadanyeSAM tu garbhajAnAM pakSiNAM pUrvakoTiH / saMmUrchimAnAM tu teSAM dvAsaptativarSasahasrANyutkRSTamAyuriti vizeSaH // 190 // 'asaMkhabhAgapaliyassa' ityAdi khacarANAM kAyasthitiH pUrvakoTipRthaktvena sAdhikaH, palyasya-palyopamasya anAdikAH apica aparyavasitAH) ye jIva santati (pravAha) kI apekSA anAdi tathA anaMta haiN| (ThiiM paDucca sAIyA visapajjavasiyA-sthiti pratItya sAdikAH api saparyavasitAH) sthitikI apekSA sAdi aura saaNthaiN|| __ anvayArtha-bhavasthiti aura kAyasthitike bhedase sthiti do prakArakI hai| isameM (khahayarANaM AuThiI-khacarAmaNAm AyuHsthitiH) khecara jIvoMkI bhavasthiti utkRSTakI apekSA (paliyovamalsa bhAgo asaMkhejjaImo bhave jahanniyA aMtomuhuttaM-palyopamasyAsaMkhyeyatamo bhAgo bhavati janyikA antarmuhUrtam ) palyake asaMkhyAtave bhAga pramANa hai tathA jaghanyakI apekSA antarmuhUrta hai // 190 // anvayArtha-(khahayarANaM-khecarANAm ) ina khecara nabhazcara tiryazca paMcendriya jIvoMkI (kAyaThiI-kAyasthiti) kAyasthiti ( ukkoseNautkarSaNa) utkRSTakI apekSA (putvakoDI puhatteNa paliyassa asaMkhabhAgepUrvakoTipRthaktvena palyasya asaMkhyabhAgaH ) pUrvakoTi pRthaktvase adhika api ca aparyavasitAH // 4 satatinI apekSAthI manAta ane. manAta che. tathA ThiiM paDucca sAiyA vi sapajjavasiyA-sthitiM pratItya sAdikAH api saparyapasitAH sthitinI apekSAthI sADI ane sAMta cha. // 188 // anvayArtha--bhavasthiti ane kAyasthitinA bhedathI sthiti be prakAranI cha. AmA khahayArANaM AuThiI-khecarANAm AyusthitiH meyara yonI mapasthiti TanI mapekSAthI paliyovamassa bhogo asaMkhejjaimo bhave jahanniyA aMtomuhuttaMpalyopamasyAsaMkhyeyatamo bhAgo bhavati jaghanyiko antarmuhUttam patyanA madhyAtamA bhAga pramANa che tathA jaghanyanI apekSAthI antamuhUrta che. je 190 che ___manvayArtha -khahayArANaM-khecarANAm mAmeya2 namazvara ti ya pAyandriya pAnI kAyaThiI-kAyasthitiH |ysthiti ukkoseNa-utkarSeNa STanI mapekSAthI putvakoDI puhatteNa paliyassa asaMkhabhAge-pUrvakoTIpRthakatvena palyasya uttarAdhyayana sUtra:4 Page #919 -------------------------------------------------------------------------- ________________ priyadarzinI TIkA. a0 36 manujanirUpaNam 901 asaMkhyeyabhAgaH pUrvakoTipRthakvA'dhikapalyopamAsaMkhyeyabhAgapramANA bhavatItyarthaH / jaghanyikA tu antamuhUrtam / teSAmantaram idaM bhavati-anantakAlamutkRSTam / jaghanyakaM tu antarmuhUrtam // 191 // 192 // 193 // manujAnAhamUlam-maNuyA duvihabheyA u, te me kittayao suNa / saMmucchimA ya maNuyA, gabbhavatiyA tahA // 194 // gabbhavatiyA je u, tivihA te viyAhiyA / kamma akarmabhUmA ya, aMtaraddIvayA tathA // 195 // pannarasa tIsavihA, bheyA~ ahviisiN| saMkhA u kamaso tesiM, iI aisA viyAhiyA // 196 // saMmucchimANa eseve, bheo hAI viyaahio| logassa egadesammi, te savve viviyohiyA // 197 // palyopamake asaMkhyAtave bhAga pramANa hai / (jahanniyA aMtomuhuttaMjaghanyikA antarmuhUrtam ) jaghanya antarmuhUrta hai| nabhazvara jIvoMkI jo bhavasthiti palyake asaMkhyAtave bhAga pramANa kahI gaI hai vaha bhogabhUmi ke pakSiyoMkI apekSA jAnanI caahiye| kAraNakI inase bhinna garbhaja pakSiyoMkI pUrvakITi tathA saMmUrchima pakSiyoMkI bahattara 72 hajAra varSakI Ayu hotI hai| inakA antarakAla nigodakI apekSA utkRSTa anantakAla kA hai jaghanya antarmuhUrtakA hai // 191 / 192 // ___anvayArtha-inake varNa, gandha, rasasparza aura saMsthAnake bhedase aneka bheda hote haiM // 193 // asaMkhyabhAgaH pUrI pRtha4thI madhira pkssye|5mnaa masayAtamA sAsa prabhAra cha tathA jahaniyA aMtomuhuntaM-jaghanyikA antarmuhUrttam 4 dhanya matabhuta cha. nabhazcara jIvonI je bhavasthiti palyanA asaMkhyAtamAM bhAga pramANe kahela che te bhegabhUminA pakSionI apekSAthI jANavI joIe. kAraNa ke, tenAthI bhinna garbhaja pakSionI pUrva keTI tathA saMmUchima pakSIonI botera hajAra (72000) varSanI Ayu hoya che. ene aMtarakALa nimedanI apekSA utkRSTa anaMtakALane che. jaghanya aMtarmuhUrtanI che ! 11 12 che tenA varNa, gaMdha, rasa, sparza, ane saMsthAnanA bhedathI aneka bheda hoya che.193 uttarAdhyayana sUtra :4 Page #920 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 902 uttarAdhyayanasUtre saMtaI pappaNAIyA~, apajjavasiyA vi ya / ThiI paDucca sAIyA, sapajavasiyA viya // 198 // paliovamA u tinni I, ukkoseNa viAhiyo / Au~TiI maNuyANaM, aMtomuttaM jahanniyA / / 199 // paliovaimAiM tiNi u, ukkoseNa viyAhiyA / puvakoDipuhatteNaM, aMtomuMhattaM jahanniyA // 200 // kAyaThiI maNuyANaM, aMtaraM "tesi bhave / aNaMtakAlamukkosa, aMtomuhattaM jahannayaM // 201 // eesiM veNNao caiva gaMdhao rsphaaNso| saMThINadesao vAvi, vihAMNAI sahassasI // 202 // chAyA-manujA dvividhabhedAstu, tAn me kIrtayataH zRNu / saMmUrchimAzca manujAH, garbhavyutkrAntikAstathA // 194 // garbhavyutkrAntikA ye tu, trividhAste vyaakhyaataaH| karmAkarmabhUmAzca, antara dvIpajAstathA // 195 // paJcadazatriMzadvidhAH, bhedaashcaassttaaviNshtiH| saMkhyAstu kramazo teSAm , ityeSA vyAkhyAtA // 196 // saMmRrchimAnAmeSa eva, bhedo bhvtyaakhyaatH| lokasyaikadeze, te sarve'pi vyAkhyAtAH // 197 / / saMtati prApyAnAdikAH, aparyavasitA api ca / sthitiM pratItya sAdikAH, saparyavasitA api ca // 198 // palyopamAni tu trINi ca, utkarSeNa vyaakhyaataa| AyuH sthitirmanujAnAm , antarmuhUrta jaghanyikA // 199 // palyopamAni trINi tu utkarSeNa vyAkhyAtA / pUrvakoTipRthaktvena, antarmuhUtai jaghanyikA // 200 // kAyasthitimanujAnAm antaraM teSAmidaM bhavati / anantakAlamutkRSTam , antarmuhUrta jaghanyakam // 201 // eteSAM varNatazcaiva, gandhato rssprshtH| saMsthAnadezatovA'pi, vidhAnAni sahasrazaH // 202 // uttarAdhyayana sUtra:4 Page #921 -------------------------------------------------------------------------- ________________ priyadarzinI TIkA a0 36 manujanirUpaNam TIkA-'maNuyA duviha bheyA u' ityAdi manujA manuSyAstu dvividhabhedAH dviprakArabhedavantaH bhavanti / tAn dviprakArakAn manujAn me mama kIrtayataH, samIpe shRnnu| manujA dvividhA bhavanti, saMmUrchimAH, garbhavyutkrAntikAzceti // 194 // tatra ye garmavyutkrAntikAH-garbhevyutkrAntiryeSAM te tathA, te tu trividhA vyAkhyAtAH / karmAkarmabhUmAzca=iha bhUmazabdasya pratyekamabhisambandhAt karmabhUmA akarmabhUmAzceti / tatra-karmabhUmAH-karmapradhAnA bhUmiryeSAM te, bharatairAvatavidehakSetrajA ityarthaH / tathA akarmabhUmAH-karmANi-kRSivANijyAdIni na santi yeSAM te akarma aba manuSyoMke viSayameM kahate hai--'maNuyA' ityaadi| anvayArtha--(maNuyA duviha bheyAu-manujAH dvividhabhedAH) manuSyoMke do bheda hai| (te kittayao me suNa-tAn kIrtayataH me zrRNu) maiM una bhedoM ko kahatA hUM-so suno / (samucchimAya maNuyA gambhavakkaMtiyA tahA-saMmUcchimAzca manujAH garbhavyutkrAntikAstathA) ekato saMmUchimamanuSya, dUsare garbhaja manuSya isa prakAra ye do bheda manuSyoMke hai // 194 // ___anvayArtha--inameM (je-ye) jo (gambhavakaMtiyA te tivihA viyAhiyAgarbhavyutkrAntikAH te vividhAH vyAkhyAtAH) garbhaja manuSya haiM ve tIna prakArake kahe gaye hai / (kamma akamma bhUmAya tahA antaraddIvayA-karmAkarmabhUmAzca tathA antaradvIpajAH) karmabhUma akarmabhUma tathA antara dvIpaja / karmabhUmimeM jo utpanna hote haiM ve karmabhUma manuja haiM / bharatakSetra airAvatakSetra evaM mahAvidehakSetra ye karmabhUmiyAM haiN| inameM jo manuSya utpanna hote haiM unheM karmabhUma kahA hai| jinameM kRSi, vANijya Adi va manuSyAnA viSayamA 49 cha--" maNuyA ' tyA ! anvayArtha-maNuyA duvihabheyAu-manujAH dvividhabhedAH manuSyAnA meM le che te kittayao me suNa-tAn kIrtayataH me zrRNu I se hone 49 chute saimo. samucchimA ya maNuyA gabbhavatiyA tahA-saMmUcchimAzca manujAH garbhavyutkrAntikAstathA 1 saMmUchima manuSya, bIjA garbhaja manuSya A pramANe manuSyanA be bheda che. 194 anvayArtha-mAmA je-ye 2 gabbhavatiyA te tivihA viyAhiyA-garbhavyukrAntikAH te trividhAH vyAkhyAtAH Mr manuSya te 15 12n| Desa che. kamma akammabhUmAya tahA antaradIvayA-karmAkarmabhUmAzca tathA antaradvIpajAH bhabhUmi, akarmabhUmi tathA aMtaradvIpaja. karmabhUmimAM je utpanna thAya che te karmabhUma manuSya che. bharatakSetra, airAvatakSetra, ane mahAvideha kSetra, A traNe karmabhUmi che. AmAM je manuSya utpanna thAya che tene karmabhUma kahela che. jenAmAM uttarAdhyayana sUtra:4 Page #922 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 904 uttarAdhyayanasUtre bhUmAH kathyante, haimavatAdikSetramA yugalina ityarthaH / tathA - antaradvopajA: = antaramiha samudramadhyaM tasmina dvIpAH, antaradvIpAsteSu jAtAH || 195 // 'panarasa tIsavihA' iti / paJcadazatriMzadvidhAH = iha vidhazabdasya pratyekamabhisambandhAt paJcadazavidhAH, triMzadvidhAH iti vAcyam / tatra paJcadazavidhAH karmabhUmAH, bharatairAvata videhAnAM trayANAM kSetrANAM karmabhUmi samAkhyAnAM pratyekaM paJcasaMkhyakatvAt paJcadazasaMkhyakatvam / triMzadvidhAH akarmabhUmA:- haimavata - harivarSa - ramyakavarSa - hairaNyavata - devakurU- tarakurUNAM SaNNAmakarmabhUminAM pratyekaM paJcasaMkhyakatvAt / aSTAviMzatirbhedAzcA'ntaradvIpajAnAm, antaradvIpAnAmaSTAviMzatisaMkhyakatvAt tatrotpannAnAmapi tatsaMkhyakasvam / tathAhi karma nahIM kiye jAte haiM ve akarmabhUmi haiN| ina akarmabhUmiyoM meM jinakI utpatti hotI hai ve akarmabhUma manuSya haiM / haimavatakSetra, harikSetra, ramyakakSetra, Adi kSetra akarmabhUmi haiM / samudra ke bIca meM jo dvIpa hote hai ve antaradvIpa kahe gaye hai / ina antaradvIpoMmeM jo manuSya utpanna hote hai ve antaradvIpaja manuSya hai // 195 // anvayArtha -- ( pannarasa tIsavihA bheyA aTThAvIsa - paJcadazatriMza. dvidhAH bhedAcASTAviMzatiH) karmabhUmiyAM pandraha 15 hai- pAMcabharata pAMca airAvata, evaM pAMca mahAvideha / akarmabhUmi tIsa prakArakI hai-pAMca haimavata, pAMca harivarSa, pAMca ramyakavarSa, pAMca hairaNyavata, pAMca devakuru, pAMca uttarakuru / isa prakAra DhAI dvIpakI ye tosa bhogabhUmiyAM hai / antaradvIpa aThAIsa prakArake hai ataH inameM utpanna hue prANI - manuSya kRSi vANijya, Adi karyuM karavAmAM nathI AvatAM te akamabhUmi che, A karmabhUmimAM jenI utpatti thAya che te akama bhUma manuSya che. haimavata kSetra, harikSetra, rabhya kSetra vagere kSetra amrbhabhUmi che. samudranI vayamAM ne dvIpa hAya che tene AMtaradvIpa kaDe che. A AMtaradvIpeAmAM je manuSya utpanna thAya che te aMtaradvIpa ja manuSya che. 5 195 // anvayArtha - pannarasatI sabIhA bheyA aTThabIsaI- paJcadaza triMzadvidhAH bhedAzcASTAviMzatiH kamabhUmi paMdara che. pAMca bharata, pAMca airAvata, ane pAMca mahAvideha akamabhUmi trIsa prakAranI che, pAMca haimavata, pAMca hira varSI, pAMca ramyaka varSa, pAMca hairaNyavata, pAMca devakurU, pAMca uttarakur A pramANe aDhI dvIpanI A trIsa bhAgabhUmiyA che. aMtaradvIpa aThThAvIsa prakAranA che. jethI temAM utpanna thayelA prANI-manuSya paNuM aThAvIsa prakAranA mAnavAmAM uttarAdhyayana sUtra : 4 Page #923 -------------------------------------------------------------------------- ________________ - priyadarzinI TIkA a0 36 manujanirUpaNam ___ 905 himavataH pUrvAparamAntayozcatasRSu vidik prasRtakoTiSu trINi trINi yojanazatAnyavagAhya tAvAntyeva yojanazatAnyAyAmavistArAbhyAM aadimaashctvaaro'ntrdviipaaH| tato'pi ekaikayojanazataddhayA'vagAhanayA yojanazatacatuSTayAdhAyAmavistArA dvitIyAdayaH sptmpryntaaH| evaM himavati saptacatuSkAnyantaradvIpAnAM bhavanti / teSAM ca aizAnyAdikramAt prAdakSiNyena prathamacatuSkasya-ekoruka1, AbhASikora, vaiSANikaH3, lAlikaH4, iti naamaani| dvitIyasya-hayakarNo 1, gajakarNo2, gokarNaH3, zabkulIkarNaH4, tRtIyasya-Adarzamukho1, meSamukho2, ahimukho3, bhI aThAIsa prakArake mAne gaye hai| antara dvIpoMkI aTThAIsa saMkhyA isa prakAra samajhanA cAhiye-- himavAn parvatake pUrva aura pazcimakI vidizAoM meM phailI huI cAra koTiyoMmeM tInatInasau yojanakI dUrIpara tInatInasau yojana lambe-cauDe cAra antaradvIpa haiN| inako prathama catuSka kahate haiM / isake bAda eka eka sau yojanakI dUrI para cAra sau yojana lambe-cauDe cAra antaradvIpa haiN| inako dvitIya catuSka kahate haiN| isI prakAra pUrvapUrvakI apekSA bAdake pratyeka antadvIpa-catuSkakI dUrI aura lambAIcoDAImeM eka eka sau yojanakI vRddhi karake tRtIya catuSkase lekara saptama catuSka paryanta pA~ca catuSka bhI samajhanA cAhiye / isa prakAra himavAn parvata para antaradvIpoMke sAta catuSka hote haiN| inameM prathama catuSkameM dakSiNa kramase aizAnI Adi vi. dizAoMmeM rahe hue cAra antaradvIpoMke nAma isa prakAra haiM-ekArUka 1, AbhASika 2, vaiSANika 3, lAGgulika 4, haiN| dUsare catuSkake nAma-hayakarNa 1, gajakarNa 2, gokarNa 3, zaSkulIkarNa 4 haiN| tIsareke naamAvela che, aMtaradvIpanI aThAvIsa prakAranI saMkhyA A pramANe samajavI joIe. himavAna parvatanI pUrva tathA pazcima vidizAomAM phelAyela cAra keTImAM traNa traNa ejanathI cheTe cheTe traNaso traNaso jana lAMbA piLA cAra aMtaradvIpa che tene pRthakacatuSka kahe che, tenA pachI ekeka se ejananA cheTe cAra cAra lAMbA piLA AMtaradvIpa che tene dvitIyacatuSka kahe che. A pramANe pUrva pUrvanI apekSA bAdanA pratyeka AMtaradvIpa catuSkathI dUra ane laMbAI pahoLAImAM eka ekasa ejananI vRddhi karIne trIjA cethAthI laIne sAtamA catuSka paryata pAMca catuSkane samajavA joIe. A pramANe himAvAna parvata para aMtaradvIponA sAta catuSka che. temAM prathama catuSkamAM dakSiNa kramathI IzAna Adi vidizAomAM rahelA cAra aMtaradvIpanA nAma // pramANa cha. 134 1. sAmASi2. vaiSANi 3. aikhi 4. che. bhI yatuna nAma-74 1. 2044 2. 3. zani 4. che. u0-114 uttarAdhyayana sUtra :4 Page #924 -------------------------------------------------------------------------- ________________ uttarAdhyayanasUtre gomukhH4| caturthasya-azvamukho1, hastimukhaH2, siMhamukho3, vyaaghrmukhH4| paJcamasya-azvakarNaH1, siMhakarNaH2, akarNaH3, krnnpraavrnnH4| SaSThasya-ulkAmukhaH1, meyamukhaH2, vidyunmukhaH3, vidyudantaH4 / saptamasya-ghanadantaH1, laSTadantaH2, gUDhadantaH3, zuddhadanta4 iti / etannAmAna eva caiteSu yugaladhArmikAH prativasanti / teSAM zarIramAnAdikamevamuktam - aMtara dIvesu narA, dhaNusaya aTThasiyA sayA muiA / pAlaMti mihuNabhAvaM' pallassa asaMkhabhAgA U // 1 // ca usaTThI piTThakaraM, DayANa maNuyANa tesimaahaaro| bhattassa cautthassa u, a uNasIidiNANa pAlaNayA // 2 // chAyA-antaradvIpeSu narAH, dhanuH zatASTocchritAH sadA muditaaH| pAlayanti mithunabhAvaM, palyasyAsaMkhyabhAgAyuSaH // 1 // catuH SaSTiH pRSThakaraNukAnAM, tessaamaahaarH| bhaktena caturthena, ekonAzItidinAni pAlanam // 2 // Adarzamukha 1, meSamukha 2, ahimukha 3, gaumukha 4 haiN| cautheke -azvamukha 1, hastimukha 2, siMhamukha 3, vyAghramukha 4 nAma haiN| pAMcaveMke-azvakarNa 1, siMhakarNa2, akarNa3, aura krnnpraavrnn4-haiN| chaTheke nAma-ulkAmukha1, meghamukha2, vidyunmukha 3, aura vidyuddanta4 haiM / tathA sAtaveMke nAma-dhanadanta1, laSTadanta2, gUDhadanta evaM zuddhadanta4 haiN| isa prakAra antaradvIpoMkI saMkhyA aTThAisa hotI hai| ina ekoruka Adi antaradvIpoMmeM kramase ekoruka Adi nAmavAle yugaladharmI nivAsa karate haiN| antaradvIpoMke nAma para hI inake bhI nAma hote haiN| inake zarIra Adi pramANa Adi (antaraddIvesu' ityAdi gAthAoM dvArA kahate haiNtrIjAnAM nAma-Adarzamukha 1. meSamukha 2. ahiMmukha 3. gemukha 4 che. cAthAnAM nAma-azvamukha 1. hastimukha 2. siMhamukha 3 vyAdhramukha 4. che. pAMcamAMnA nAma-azvakarNa 1. siMhakarNa 2. akarNa 3. ane karNaprAvaraNa 4 cha. chAna nAma- bhuma 1. bheSabhu5 2. vidyunabhuma 3. vita 4 cha. sAtamAnA nAma-dhanavaMta 1. laSTadaMta 2. gUDhadaMta 3. ane zuddhadaMta 4. che. A pramANe aMtaradvIpanI saMkhyA aThThAvIsa hoya che. A ekarUka Adi ataradvIpamAM kramathI ekarUka Adi nAmavAlA yugaladhamI nivAsa kare che. aMtaradvIpanAM nAma parathI temanAM nAma hoya che. temanAM zarIra pramANa vagere "antarahIvesa" lyA! thAya 24 che. matadIyAmA 22 uttarAdhyayana sUtra:4 Page #925 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 907 priyadarzinI TIkA a0 36 manujanirUpaNam eta eva antaradvIpAH zikhariNo'pi pUrvAparamAntavidika prasRtakoTipUktanyAyato'STAviMzatiH santi / pUrvasmAccaiSAM bhedenAvivakSitatvAnna sUtre'STAviMzatisaMkhyAvirodha iti bhAvanIyam / teSAM garbhavyutkrAntikAnAM saMkhyA tu kramazaH ityeSA vyAkhyAtA // 196 // ___ antaradvIpoMmeM rahanevAle manuSya AThasau dhanuSa U~ce tathA sarvadA AnandI hote haiN| ye yugala bhAva pAlate haiN| inakI Ayu palyake asaMkhyeya bhAga pramANa hai // 1 // inake pRSTha karaNDaka causaTha haiN| ye caturthabhakta se AhAra karate haiN| inakA pAlana unyAsI 79 dina taka hotA hai, arthAt unyAsI 79 dinake bAda ye yuvA ho jAte haiM // 2 // zikharI parvatake pUrva pazcimakI vidizAoMmeM phailI huI koTiyoMmeM bhI pUrvAkta prakArase inhIM aTThAIsa antaradvIpakI sthiti samajhanI cAhiye / isa prakAra antaradvIpoMkI saMkhyA yadyapi chappana hotI hai, tathApi himavat sambandhI aura zikharI sambandhI antara dvIpoMko abhinna mAna kara inakI saMkhyA aTThAIsa kahI gayI hai| isa liye yahAM saMkhyAsambandhI AzaGkA nahIM karanI cAhiye / isa prakAra garbhavyutkrAntika manuSyoM ke bheda kramazaH karmabhUmimeM pandraha, akarmabhUmimeM tIsa aura antaradvIpameM aTThAIsa samajhanA cAhiye // 196 // ____ aba saMmUcchima manuSyoMke bheda kahate haiM-'saMmucchimANa' ityAdi / sammUchima manuSyoMkA bheda bhI isI prakAra samajhanA caahiye| sNmuumanuSya ATha se dhanuSa ucA tathA sarvadA AnaMdita hoya che te yugalabhAva pALe che. temanI Ayu patyanA asaMkhya bhAga pramANa che 1. emanA pRSTha karaMDaka cosaTha che. teo caturtha bhaktathI AhAra kare che. tenuM pAlana egaNyAzI (79) divasa sudhI thAya che. arthAt gaNyAzI divasa pachI te yuvAna thaI jAya che. 2. zikharI parvatanA pUrva pazcimanI vidizAomAM phelAyela keTIomAM paNa upara kahevA prakArathI Aja aThAvIsa aMtaradvIpanI sthiti samajavI joIe. A pramANe aMtaradvIpanI saMkhyA je ke chapana thAya te paNa himavata saMbaMdhI tathA zikharI saMbaMdhI aMtaradvIpane abhinna mAnIne tenI saMkhyA aThAvIsa kahela che. AthI ahIMyA saMkhyA saMbaMdhI AzaMkA na karavI joIe. A prakAranA garbhavyutkrAMtika manuSyanA bheda kamazaH karmabhUmimAM paMdara, akarmabhUmimAM trIsa, ane aMtaradvIpamAM aThAvIsa samajavA joIe. 19dA Dave sabhUmichabha manuSyAnA le che-" saMmucchimANa " tyA / saMmUrchAima manuSyanA bheda A pramANe samajavA joIe. saMmUcchika uttarAdhyayana sUtra :4 Page #926 -------------------------------------------------------------------------- ________________ uttarAdhyayanasUtre 'samucchimANa' ityaadi| saMmUrchimAnAM manujAnAm eSa eva bheda AkhyAto bhavati / te sarve'pi saMmUchimA garbhavyutkrAntikAzca, lokasyaikadeze lokaikabhAge vartamAnA vyAkhyAtAH // 197 // 1986199 // 2001201 // 202 // manuSyAH uktAH, saMprati devAnAhamUlam-devA cauThivahA vuttA, te me kittayao suNa / bhomijjANamantarajoIsavemANiyA tahA // 203 // dasahA u bhavaNavAsI, aTTahI vnncaarinnii| paMcavihA joisiyA duvihI vemANiyA tahA // 204 // chAyA-devazcaturvidhA uktAH, tAn me kIrtayataH shrRnnu| bhaumeya-vyantara-jyoti vaimAnikA stathA // 20 // cchima aura garbhavyutkrAntika manuSyoMkI sthiti lokake eka bhAgameM samajhanA cAhiye // 197 // ye santatikI apekSA arthAt pravAha rUpase anAdi aura anaMta haiM, tathA sthitikI apekSAse sAdi aura sAnta haiM / / 198 // inakI Ayusthiti utkRSTa tIna palyopamakI hai aura jaghanya antarmuhUrtakI hai // 199 // inakI kAyasthiti utkRSTa nau pUrvakoTi adhika tIna palyopamakI hai aura jaghanya antarmuhUrttakI hai| inakA antara nigodakI apekSA utkarSa se anantakAla samajhanA cAhiye aura jaghanyase antarmuhUrta haiM // 20 // // 201 // tathA-varNa, gandha, rasa, sparza, saMsthAna aura dezake bhedase inake aneka bheda hote haiM // 202 // ane garbhavyutkrAMtika manuSyonI sthiti lekanA eka bhAgamAM samajavI joIe19La saMtatinI apekSA arthAt pravAhI rUpathI anAdi ane anaMta che tathA sthitinI apekSAthI sAdI ane sAta che. 198 che Ayusthiti utkRSTa traNa papamanI che ane jaghanya aMtamuhUtanI che 1llA enI kAyasthiti utkRSTa nava pUvakeTI adhika traNa palyopamanI che. ane jaghanya aMtarmuhUrtanI che. enuM aMtara nigadanI apekSA utkarSathI anaMtakALa samajavuM joIe ane jaghanyathI aMtarmahata che. 200 2015 tathA varNa, gaMdha, rasa, sparza, saMsthAna ane dezanA bhedathI enA aneka bheda hoya che. je 202 che uttarAdhyayana sUtra:4 Page #927 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 909 priyadarzinI TIkA. a0 36 devanirUpaNam dazadhA tu bhavanavAsinaH, aSTadhA vncaarinnH| paJcavidhA jyotiSikAH, dvividhA vaimAnikA stathA // 204 // TIkA-'devA cauvivahA vuttA' ityAdi devAzcaturvidhA uktAH-tIrthakarAdibhiH kthitaaH| tad yathA-bhaumeyAH bhUmau bhavAH bhaumeyAH bhavanavAsinaH, tadbhavanAnAM ratnaprabhApRthivyantarbhUtatvAt , tathAvyantarAH vi-vividhAni, antarANi-utkarSApakarSAtmakavizeSatArUpANi, yeSAM te tathA, yadvA-vividhAni antarANi-nivAsabhUtAni girikandaravivarAdIni yeSAM te vyntraaH| tathA-jyotiSkAH, jyotiH svarUpAH prakAzAdhikyAt / tathAvaimAnikA:-vimAnavAsinazceti / tAn caturvidhAn devAn kIrtayataH, me mama samIpe zRNu // 203 // 'dasahA u' ityAdi tatra bhavanavAsinastu dazadhA dazavidhA bhavanti / vanacAriNaH vyantarA aSTadhA =aSTa prakArakAH, jyotiSkAH paJcavidhAH, tathA-vaimAnikA dvividhAH // 204 // manuSyoMke viSayakA nirUpaNa karake aba sUtrakAra devoM ke viSayameM kahate haiM-'devA' ityaadi| __ anvayArtha (devA caunvihA vuttA-devAH caturvidhAH uktAH) tIrthakara gaNadharone deva cAra prakArake kahe haiN| (te kittayao me suNa-tAn kIrtayataH me zrRNu) unheM maiM kahatA hUM so suno| (bhomijja vANamantara joisa vemANiyA-bhaumeya, vyantara, jyotiH, vaimAnikAH) ve unake cAra prakAra ye haiM-1 bhavanavAsI 2cyantara 3 jyotiSI aura 4 vaimAnika // 203 // inameM (bhavaNavAsI dasahA-bhavanavAsinaH dazadhA) bhavanasAsI deva dasa prakArake haiM tathA (vaNacAriNo-vanacAriNaH) vyantara deva (aTTahA-a. manuSyanA viSayanuM nirUpaNa karIne have sUtrakAra devanA viSayamAM kahe cha-" devA" tyaadi| manvayArtha-devA cauvvihAvuttA-devAH caturvidhAH uktAH tItha 32 parAye he yAra 412nA matAcyA cha. te kittayao me suNa-tAn kIrtayataH me zrRNu at I chute samaya tenA yA2 12 2 pramANe cha bhomija vANamantara joisa vemANiyA-bhaumeya, vyantara, jyotiH, vaimAnikAH 1. navanavAsI, 2. vyatara, 3. yotiSi bhane 4. vaimAni. // 20 // _____ manvayArtha-bhavanavAsI dasahA-bhavanavAsinaH dazadhA mAnI 2 sapanavAsI deva isa prajAnAM cha tathA vaNacAriNo-vanacAriNaH vyanta2 heva mAprAranA cha uttarAdhyayana sUtra:4 Page #928 -------------------------------------------------------------------------- ________________ uttarAdhyayanasUtre tatra bhavanavAsinAM nAmAnyAhamUlam-asurA nAgasuvaNNA, vijjU aggI vivAhiyA / dIvodahi disA vAyA, thaNiyA bhavanavAsiNo // 205 // chAyA-asuranAgasuparNAH, vidyutaH agnayo vyaakhyaataaH| dvIpodadhayo dizo vAtAH, stanitA bhavanavAsinaH // 205 // TIkA-'asurA' ityAdi asurAH asurakumArAH1, evaM nAgAdiSvapi kumArazabdo yojniiyH| sarve'. pyete hi kumArAkAradhAriNa ev| kumAravadevakAntadarzanAH, sukumArAH, mRdu madhura TadhA) ATha prakArake haiM (joisiyA-jyotiSikAH) jyotiSI deva (paMcavihA-paMcavidhAH) pAMca prakArake hai / (tahA-tathA) tathA (vemANiyA-vaimA. nikAH) vaimAnika deva (duvihA-dvividhA) do prakArake haiM // 204 // aba bhavanavAsI devoMke nAma kahate haiM-'asurA' ityaadi| anvayArtha-(bhavaNavAsiNo-bhavanavAsinaH) bhavanavAsiyoMke dasa bheda isa prakAra haiM (asurA-asurAH)asurakumAra (nAgasuvaNNA-nAgasuvarNA) nAgakumAra suvarNakumAra (vijjU-vidyutaH) vidyutkumAra (aggI-agnayaH) agnikumAra (divodahI-dvIpodadhayaH) dvIpakumAra, uddhikumAra, (disAdizaH) dikkumAra, (vAyA-vAtAH) vAyukumAra tathA (thaNiyA-stanitAH) stanitakumAra / inheM kumAra isaliye kahA gayA hai, ki ye samasta asurakumAra Adi bAlakoMke jaisA AkAra dhAraNa karate haiM tathA bAlakoMke jaise ye dekhanevAloMko priya lagate hai baDe hI sukumAra hote hai, mRdu madhura joisiyA-jyotiSikAHyatiSi va paMcavihA-paMcavidhA pAMya praa2n| cha. tahA-tathA tathA vemANiyA-vaimAnikAH vaimAni 5 duvihA-dvividhAH me prAranA cha. // 204 // have apanavAsI hevAnA nAma 49 cha-" asurA" tyA / manvayArtha-bhavaNavAsiNo-bhavanavAsinaH sapanavAsImAnA sa 4 / 2 / le ma prAranA cha asurA-asurAH masurazubhA2, nAgasuvaNNA-nAgasuparNAH nAgabhAra, suparNa bhA2, vijjU-vidyutaH vidhutabhAra, aggI-agnayaH manizumAra, dIvodahI-dvipodadhayaH adhibhAra, disA-dizaH (65bhA2, vAyA-vAtAH vAyumAra, tathA thaNiyA-stanitAH stanitamA2. 2 samAna hubhA2 2 // bhATa vAmA Avela che ke, te saghaLA asurakumAra Adi bALakainA jevA AkAra dhAraNa kare che tathA bALakanI jema jevAvALAne te priya lAge che. khUba sukumAra uttarAdhyayana sUtra : 4 Page #929 -------------------------------------------------------------------------- ________________ priyadarzinI TIkA. a. 36 bhavanavAsidevanirUpaNam lalitagatimantaH, zRGgArAbhijAtarUpavikriyAH, kumAravaccoddhatarUpaveSabhASA''bharaNapraharaNAvaraNayAnavAhanAH, kumAravaccAdhikarAgAH krIDanaparAzcatyataH kumArA ityucyante / tatazca-nAgasuparNA iti nAgakumArAH2, suparNakumArAH3, tathA-vidyu. tkumArAH4, agnikumArAH5, ca=punaH dvIpodadhayaH-dvIpakumArAH6, udadhikumArAH 7, dizaH-dikumArAH8, vAtAH-vAyukumArAH9, stanitAH-stanitakumArAH10, ete daza bhavanavAsina AkhyAtAH nAmnA nirdiSTAH / asurakumArAvAseSu kAyamAnasthAnIyeSu mahAmaNDapeSu nAnAratnaprabhAsitollocaSu yukteSu bahukAlaM vasantyasurakumArAH kadAcid bhvnessvpiiti| zeSAstu nAgAdayo bhavaneSveva prAyo vasanti nAvAseSviti / tAni ca bhavanAni bahivRttAnyantazcaturasrANi, adhaH puSkarakaNikA saMsthAnAni // 20 // evaM lalita bolate cAlate hai / sundara 2 vaikriyarUpa banAte hai| kumAroMkI taraha hI inake rUpa, veSabhUSA bhASA Adi uddhata hote hai| AbharaNa odi pahire rahate hai| zastrAdi dhAraNa kiye rahate hai| yAna vAhana para sabArI kiyA karate hai| adhika rAgavAle ye hote hai| sadA khelakUdameM inakI adhika prIti rahA karatI haiN| asurakumAra kadAcit bhavanoM meM bhI rahate hai| parantu ye vizeSa kara AvAsoM meM rahate haiN| inake AvAsa nAnAratnoMkI prabhA vAle caMdovAoMse samanvita hote haiN| asurakumAroMke zarIrakI jaisI avagAhanA hotI hai usIke anusAra ina AvAsoMkA bhI pramANa rhtaahaiN| bAkI ke jo nAgakumAra AdikumAra hai ve AvAsoMmeM nahIM vasate hai bhavanomeM hI rahate hai| ye inake bhavana bAharase gola evaM bhItarameM caukora hote hai| ina bhavanoMkA nIcekA bhAga kamalakI karNikA jaisA hotA hai||205 hoya che, madu madhura ane lalita le cAle che. suMdara suMdara vaikayIkarUpa banAve che. kumAranI mAphaka temanuM rUpa, vezabhUSA, bhASA vagere uddhata hoya che. AbharaNa vagere paherI rAkhe che, zastrAdikane dhAraNa kare che, yAna vAhana upara savArI kare che. e adhika rAgavALA hoya che. kAyama khelakudamAM emane adhika prIti rahyA kare che. asurakumAra kadAcit bhavanamAM paNa rahe che. paraMtu te vadhu pramANamAM AvAsamAM rahe che, temanA AvAsa judI judI rItanA ratnonI prabhAvALA caMdaravAothI samanvita hoya che. asurakumAranA zarIranI jevI avagAhanA hoya che te anusAra A AvAsonAM paNa pramANa rahe che. bAkInA je nAgakumAra Adi kumAra che te AvAsamAM rahetA nathI paraMta bhavanamAM ja rahe che. emanAM e bhavana bahArathI goLa ane aMdarathI corasa hoya che A bhavane nicenA bhAga kamaLanI dAMDI jevuM hoya che205 uttarAdhyayana sUtra:4 Page #930 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 912 uttarAdhyayanasUtre vyantarANAM nAmAnyAha - mUlam - pisAyai bhaiyA jakkhA ye, rakkhasI kinnarrA kiMpurisA / mahoragA ye gaMdhavvI, advaivihA vANamaMtarA // 206 // chAyA - pizAcabhUtA yakSAca, rAkSasA kinnarAH kimpuruSAH / mahoragAzca gandharvAH, aSTavidhA vyantarAH || 206 // TIkA- 'pisAyabhUyA' ityAdi pizAcabhUtA iti pizAcA bhUtAzcetyarthaH / ca punaH, yakSAH, rAkSasAH, kinarAH, kimpuruSAH, mahoragAH, gandharvAzvetyete 'STavidhAH = aSTamakArA vyantarA AkhyAtA ityarthaH / anye'pyaSTau vyantarA ' aNapaNNiya' prabhRtaya eSvevAntarbhAvanIyAH // 206 // jyotiSkAnAha mUlam - caMdA sUrA yaeN nakkhattA, gahA tArAgaNA tahA / ThiyA viyAriNo ceva, paMcahA joisAlayA // 207 // chAyA - candrAH sUryAca nakSatrANi, grahAstArAgaNAstathA / sthitAvicAriNazcaiva paJcadhA jyotirAlayAH // 207 // aba vyantaroMke nAma kahate hai- 'pisAya ' ityAdi / anvayArtha -- ( vANamaMtarA aTThavihA- vyantarAH aSTavidhAH) vyantara deva ATha prakAra hai ve ye hai / ( pisAyabhUyA - pizAca bhUtAH ) pizAca, bhUta, (jakskhA - yakSAH ) yakSa (rakkhasA - rAkSasAH) rAkSasa (kinnarA - kinnarAH) kinnara (kiM purisA - kiM puruSAH ) kiM puruSa (mahoragA gaMdhavvA - mahoragAH gaMdharvAH) mahoraga tathA gaMdharva / aura bhI jo " aNapaNiya" Adi ATha vyantara kahe gaye hai unakA bhI antarbhAva inhIM AThoMmeM ho jAtA hai || 206 // have vyaMtarInAM nAma kahe che- " pisAya " ityAdi / anvayArtha - bANamaMtarA aTThavihA- vyantarAH aSTavidhAH vyantara heva bhAI prahAranA che te yA pramANe che pisAyabhUyA - pizAcabhUtAH pizAtha, bhUta, jakhAyakSAH yakSa, rakkhasA-rAkSasaH rAkSasa, kinnarA - kinnarAH nnira, kiM purisA-kiM puruSAH 53Sa, mahoragA gaMdhavvA - manoragAH gaMdharvAH bhaDeriMga, tathA gAMdhava jIla ? " aNapaNNiya " vagere ATha vyantara matAveva tena pazu a MtarabhAva A AThamAM thaI jAya che. 5 2065 uttarAdhyayana sUtra : 4 Page #931 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 913 priyadarzinI TIkA a0 36 vaimAnikadevanirUpaNam TIkA-'caMdA sUrA ya' ityAdi candrAH, sUryAH, nakSatrANi, ca=punaH grahAH, tathA tArAgaNAprakIrNaka tArakA samUhA ityarthaH, ityete pazcadhA-paJcavidhAH, jyotirAlayAH jyotiSmantaH, jyotikadevAH sntiityrthH| sthitAH manuSyakSetrAd bahiH sthitA eva santi, tanmadhye tu vicAriNaH-vizeSeNa meroH pAdakSiNyena abAdhayA satatameva, paribhramaNazIlA ityarthaH / tadvimAnAni hi ekaviMzatyadhikAni ekAdaza yojanazatAni merozcatasRvapi divabAdhayA satatameva pradakSiNArUpeNa caranti // 207 // vaimAnika devavarNanamvaimAnika devAnAhamUlam-vemANiyA u je deMvA, duvihA te viyAhiyA / kaMppovagA ye bodhavvA, kappAIyA tahevaM ya // 208 // chAyA-vaimAnikAstu ye devAH, dvividhAste vyaakhyaataaH| ___ kalpopagAzca boddhavyAH, kalpAtItAstathaiva ca // 208 // aba jyotiSkoMke bheda kahate hai- 'caMdA' ityaadi| anvayArtha--(paMcahA joisAlayA-paMcadhA jyotirAlayAH) pAMca jyotiSka deva hai ve ye hai (caMdA-caMdrAH) caMdramA (sUrA-sUryAH) sUrya (nakkhattAnakSatrANi) nakSatra, (gahA-grahAH) graha (tArAgaNA-tArAgaNaH) tArAgaNa / ye jyotiSI deva (ThiyA-sthitAH) DhAIdvIpase bAhara sthira hai tathA DhAIdvIpa meM (viyAriNo-vicAriNaH ) gatizIla hai| ye nirantara sumeru parvatakI pradakSiNA kiyA karate hai / gyAraha sau ikkIsa 1121 yojana meruko choDakara inake vimAna usakI cAroM dizAomeM abAdhitarUpase pradakSiNA satata karate rahate haiM / 207 // ve jyotiSAnA le 4 cha-" caMdA " tyA ! anvayArtha--paMcahA joisAlayA-paMcadhA jyotirAlayaH pAMya jyoti hai cha 1 mA pramANe che. caMdA-candrAH yandramA, sUrA-sUryAH sUrya nakkhattAnakSatrANi nakSatra, gahA-grahAH ghaI mane tArAgaNA-tArAgaNoH tArA // jyoti va ThiyA-sthitAH maDhI dvIpanI 2 sthira cha. tathA maDhI dvIpamA viyAriNo-vicAriNaH gatizita cha ta niraMtara subhe3 5tanI prtikssaae| re che. agyArase ekavIsa je jana merUne cheDIne enAM vimAna tenI cAre dizAemAM abAdhitarUpathI satata rIte pradakSiNA kare che. je 207 u0 115 uttarAdhyayana sUtra:4 Page #932 -------------------------------------------------------------------------- ________________ uttarAdhyayanasUtre TIkA-'vemANiyA u je devA' ityAdi ye tu vaimAnikA devAste dvividhA vyaakhyaataaH| tad yathA kalpopagAHkalpyante, indra sAmAnikatrAyastriMzakAdidazavidhatvena devA yatra devalokeSu te kalpAH saudharmAdayo'cyutAntA devalokAstAn upagacchanti-utpattisthAnatayA mApnuvantIti kalpopagAH kalpopapannA iti yAvat , tathA kalpAtItAzca-kalpAn uktarUpAn , atItA:-kalpebhyaH saudharmAdibhyo niSkrAntAH, taduparivartisthAno. tpannAH, ete tu sarve navagraiveyakapazcAnuttaravimAnavAsinaH santi / ityete dvividhA vaimAnikAdevA boddhavyAH // 208 // aba vaimAnika devoMke bheda kahate haiM-'vemANiyA' ityaadi| anvayArtha (je vemANiyA devA te duviho viyAhiyA-ye vaimAnikA devA te dvividhA vyAkhyAtAH) jo vaimAnika deva haiM ve do prakArake kahe gaye hai| ( kappovagA tahA kappAIyA-kalpopagAH tathA kalpAtItAH) eka kalpopapanna tathA dUsare klpaatiit| jinameM indra sAmAnika, vAyastriMzaka Adi daza prakArake devoMkA-maryAdA ho ve kalpa kahalAte hai unameM utpanna honevAle deva kalpopapanna haiN| saudharma devalokase lekara acyuta devaloka takake deva kalpopapanna kahe gaye haiM / tathA jina devalokoM meM ina daza prakArake devoMkI maryAdA nahIM hotI hai vahAMke deva kalpotIta kahe jAte haiN| ye saba nauM graiveyaka pAMca anuttara vimAnake rahanevAle haiN| ye vimAna saudharma Adi devalokoMse Upara haiN| isa prakAra kalpopapanna aura kalpAtItake bhedase vaimAnika deva do prakArake kahe gaye haiM // 208 // ve vaimAni vona le 49 cha--" vemANiyA " tyaah| anyA -je vemANiyA devA te duviyA viyAhiyA-ye vaimAnikAH devA te dvividhA vyAkhyAtAH 2 vaimAniH he che te me prA2na! mAvasa cha kappovagA tahA kappAIyA-kalpopagAH tathA kalpAtItAH 1. 465-tathA 2. seyAtIta. jemAM Indra sAmAnika, trAyaaiMza6, Adi dasa prakAranA devonI maryAdA hoya te kaya kahevAya che tenI aMdara utpanna thanArA deva kapanna che. saudharma devalokathI laIne amyuta devaloka sudhInA deva ka9papanna kahevAya che tathA je devalokamAM A dasa prakAranA devonI maryAdA nathI hotI tyAMnA deva pAtIta kahevAya che. A saghaLA nava praveyaka, pAMca anuttara vimAnamAM rahevAvALA che. A vimAna saudharma Adi devasthI upara che. A pramANe kopayannaka ane kahayAtItanA bhedathI vimAnika deva be prakAranA kahela che. 208 uttarAdhyayana sUtra :4 Page #933 -------------------------------------------------------------------------- ________________ priyadarzinI TIkA a0 36 kalpopagadevanirUpaNam ___ 915 tatra kalpopagAnAM bhedAnAhamUlam-kappovegA bArasaMhA, sohammasiANagAMtahA / saNaMkumAramAhiMdA, baMbhalogA ye laMtagI // 209 // mahAsuko sahassorA, ANayA pANayA tahA / AraNoM accuA cerva, iMtikappovagA surA // 210 // chAyA-kalpopagAzca dvAdazadhA, saudhrmiishaankaastthaa| sanatkumAramAhendrAH, brahmalokAzca laantkaaH||209|| mahAzukrAH sahasrArAH, AnatAH praanntaastthaa| AraNA acyutAzcaiva, iti kalpopagAH suraaH||210|| TIkA-kappopago bArasahA' ityAdi kalpopagAH kalpopapannA vaimAnikA dvAdazadhA-dvAdazavidhA bhavanti / vad yathA saudharmIzAnakAH saudharmiNaH, IzAnakAca, tatra saudharmiNaH-saudharmanAmake prathama aba kalpopapanna devoMke bheda kahate haiM-'kappovagA' ityAdi / anvayArtha--(kappovagA bArasahA-kalpopagAH dvAdazadhA) kalpopapanna vaimAnika devoMke bAraha bheda isa prakAra haiM-(sohammIsANagA saNaMkumAramahiMdA baMbhalogA laMtagA mahAsukA sahassArA ANayA pANayA acyuyA-saudharmIzAnakAH, sanatkumAramAhendroH brahmalokAH lAntakAH mahAzukrAH sahasrArAH AnatAH prANatAH AraNAH tathA acyutAH) saudharmA1, IzAnakara, sanatkumAra3, mAhendra4, brahmaloka5, lAntaka6, mahAzukra7, sahasrAra8, Anata9, prANata10, AraNa11 aura acyuta12 / (iti kappovagAsurA-iti kalpopagAH surAH) ye saba kalpopapanna deva bAraha prakArake haiN| saudharma nAmaka prathama devalokameM jo deva utpanna hote haiM ve saudharma ve 465|5pnn ponA le 4 cha-" kappovagA" tyA ! bha-kyA-kappovagA bArasahA-kalpopagAH dvAdazadhA pAyapanna vaimAnika vonA mAra le ma prAranA che. sohammIsANago saNaMkumAramAhiMdA baMbhalogA laMtagA mahAsukA sahassArA ANayA pANayA tahA accuyA-saudharmIzAnakAH sanatkumAra mAhendrAH brahmalokAH lAntakA: mahAzukAH sahasrArAH AnatAH prANatAH AraNA: tathA acyutAH saudharmA 1, zAna 2 sanatbhAra 3 mA 4 va 5, alrds 6, mAzu 7, sAra 8, mAnata, prAta 10, mA29 11, bhane azyuta 12. iti kappovagAsurA-iti kalpopagAH surAH 2 // sA dyaapapanna deva bAra prakAranA che. saudharma nAmanA prathama devalokamAM je deva utpanna uttarAdhyayana sUtra:4 Page #934 -------------------------------------------------------------------------- ________________ uttarAcyayanasUtre devaloke samutpannAH1, IzAnakAH-IzAno nAma dvitIyo deva-lokastatra samutpannA devA api IzAnAsta evezAnakAH2, evamevottaratrApi vyutpattiH kaaryaa| sanatkumAramAhendrAsanatkumArAH3, mAhendrAzcetyarthaH4 / tathA-brahmalokAH5, laantkaashv6| tathA-mahAzukrA:7, sahastrArA:8, AnatA:9, prANatAH10, tathAAraNAH11, acyutAzca12, ityete dvAdazavidhAH kalpopagAH surAH vaimAnikA devAH, santItyarthaH / / 210 // kalpopagA devA uktAH, saMprati kalpAtItavaimAnikadevAH procyantemUlam-kappAIyA u je devA, duvihA te viyA~hiyA / gevijANuttarA caivaM, gevijjo navahA tai // 11 // hedvimA-heTThimA ceva, heTThimA-majjhimA tehA / hehimA-uvarimA ceva, majjhimA-heDimA tehA // 212 // majjhimA-majjhimA ceva, majjhimA urvarimA thaa| uvarimA-heTimA ceva, uvarimA-majhaiimA tahA~ // 213 // uvaribhA-uvarimA caive, iya gevijaMgA surA / vijayA vejayaMtA ye, jayaMtA aparAjiyA // 214 // savvatthasiddhagA ceva, paMcahANuttarA suraa| iMya vemANiyoM ee, NegahA evamAyao // 215 // chAyA-kalpAtItAstu ye devA, dvividhAste vyAkhyAtAH / graiveyA anuttarAzcaiva, graiveyA navadhA tatra // 211 // adhastanA'dhastanAzcaiva1, adhstnmdhymaastthaa2| adhastanoparitanAzcaiva3, madhyamAdhastanAstathA4 // 212 // madhyama madhyamAzcaiva5, madhyamo pritnaastthaa| uparitanAdhastanAzcaiva7, uparitana madhyamAstathA // 213 // deva haiN| IzAna nAmake dvitIya devalokameM jo deva utpanna hote haiM ve IzAna yA IzAnaka deva haiN| isI taraha Ageke devalogoMmeM utpanna honeke sAhacarya saMbaMdhase sanatkumAra mahendra Adi deva jAnane caahiye||209||210|| thAya che te saudharma deva che. IzAna nAmanA bIjA devalokamAM je deva utpanna thAya che te IzAna athavA izAnaka deva che A pramANe AgaLanA devalokamAM utpanna thavAnA sAhacarya saMbaMdhathI sanatakumAra, mAheMdra Adi deva jANavA joIe.20921 uttarAdhyayana sUtra:4 Page #935 -------------------------------------------------------------------------- ________________ priyadarzinI TIkA a0 36 kalpAtItadevanirUpaNam uparitanoparitanAzcaiva9, iti graiveyakAH suraaH| vijayA1, vaijayantAzca2, jayantA3, aparAjitAH4 // 214 // sarvArthasiddhakAzcaiva5, paJcadhA'nuttarAH suraaH| iti vaimAnikA ete, naikathA evamAdayaH // 215 // TIkA-'kappAIyA u je devA' ityAdi ye tu kalpAtItA devAste dvividhA vyaakhyaataaH| tad yathA-graiveyA anuttarAzceti / tatra traiveyA:-grIveva grIvA, tasyAM bhavA graiveyAH, navadhA bhavanti / lokarUpasya puruSasya grIvApradezaviniviSTAH-grIvAbharaNabhUtA iti te devA api graiveyA ucyante // 21 // greveyakadevAnAM bhedAnAha-'heTimA heTThimA ceva' ityaadi| aveyakeSu hi trINi trIkANi santi / tatra prathamaM trikamadhastamatvena hiTimamiaba kalpAtIta devoMke bheda kahate haiM--kappAIyA' ityAdi / anvayArtha--(je u kappaIyA devA te duvihA viyAhiyA-ye tu kalpAtItAH devA te dvividhAH vyAkhyAtAH) jo kalpAtIta vaimAnika deva kahe gaye hai ve do prakArake hai (govijANuttarAceNa-graiveyAjAnuttarAzca) 1 graive. yaka aura dUsare anuttara arthAt nava graiveyakoMmeM jo deva utpanna hote haiM ve graiveyaka hai evaM pAMca anuttara vimAnomeM jo utpanna hote hai ve anuttara vimAnavAsI deva hai| inameM jo graiveyaka deva hote hai ve nau prakArake hai // 211 // lokakA saMsthAna puruSake AkAra jaisA hai usameM grIvAke sthAnApanna ye nau aveya hai isaliye jisa prakAra grIvAmeM AbharaNa vizeSa hotA hai usI prakAra lokarUpa puruSake ye nau graiveya AbharaNa svarUpa hai| inameM jo deva rahate hai ve graiveyaka kahe jAte hai| graiveyakoM meM tIna tIna trika hai| ve 465AtAta ponA le che-"kappAIyA / tyAhA anvayArtha:-je u kappAIyA devA te duvihA viyAhiyA-ye tu kalpAtItAH devA te dvividhAH vyAkhyAtAH 2 465AtAta vaimAni: / vAma mAyA chete me prAranA cha. govijjANuttarAceva-praiveyAnuttarAzca 1 |veyara ane 2 anuttara arthA-navayukemAM je deva utpanna thAya che te priveyaka che ane je pAMca anuttara vimAnamAM je utpanna thAya che te anuttara vimAnavAsI deva che tenI aMdara je veyaka deva hoya che te nava prakAranA che. je 211 lekanA saMsthAna purUSanA AkAra jevA hoya emAM DekamAM sthAnApannanA A nava raiveyaka che, A kAraNe je rIte DokamAM AbharaNa vizeSa hoya te pramANe lekarUpa purUSanA A nava thriveya AbharaNa svarUpa che tenI aMdara je deva uttarAdhyayana sUtra:4 Page #936 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 918 uttarAdhyayanasUtre , tyucyate, tatrApi prathamaM greveyakamadhastanAdhastanatvena hiDimahiDimamiti tatra bhavA devA 'hiDimA hiDimA' iti / adhastanAdhastanAH = prathamatrikAdhovartinaH adhastanamadhyamAH = prathama trikamadhyavartinaH, adhastanoparitanAH=prathama trikoparivartinaH, tathAmadhyamAdhastanAH=madhyamA-madhyamatrikavartinaH, tatrApyadhastanA madhyamAdhastanAH / 212 / madhyama- madhyamAH tathA madhyamoparitanAH, tathA - uparitanAdhastanAH = uparitanAH= uparivartitrikavartinasteSvadhastanAH, evamuparitanamadhyamAH, uparitanoparitanA iti navadhA graiveyakA devA bhavanti / zeSaM sugamam // 293 // 214 // 215 // 1 adhastana adhastana, 2 adhastana madhyama, 3 adhastana uparitana / 1 madhyama adhastana, 2 madhyama madhyama, 3 madhyama uparitana / 1 uparitana adhastana, 2 uparitana madhyama, 3 uparitana upritn| isa prakAra ye tInoM trika milakara nau ho jAte hai / ina adhastana adhastana tIna tIna trikoM meM rahanevAle deva bhI adhastana aghastana Adi rUpase kahe gaye hai / isa taraha prathama adhastana adhastana, adhastana madhyama, adhastana uparitana rUpa trikameM rahane vAle deva adhastana adhastana, adhastana madhyama, adhastana uparitana nAmase kahe jAte hai / isI prakAra dvitIya madhyama adhastana, madhyama madhyama evaM madhyama uparitana trikameM tathA tRtIya trika uparitana adhastana AdimeM bhI jAnanA cAhiye / vijaya 1, vaijayantara jayanta 3, aparAjita 4, aura sarvArthasiddha 5, ye pAMca anuttara deva kahe jAte haiN| isa prakAra aura bhI vaimAnika devoMke aneka bheda hote hai / / 212 se 215 // rahe che te greveyaka kahevAya che. traiveyakAmAM traNa traNa trika hAya che, (1) adhastana adhastana (2) adhastana madhyama ( 3 ) adhastana uparitana (1) madhyabha vyadhastana (2) madhyama madhyama (2) madhyama upastina ( 1 ) uparitana adhastana (2) uparitana madhyama (3) uparatana uparatana A pramANe A traNe trika maLIne nava thaI jAya che. A adhastana adhastana Adi traNa traNa trikAmAM rahevAvALA deva paNu adhastana adhastana Adi rUpathI kahevAyA che. mA pramANe prathama adhastana adhastana, adhastana madhyama, adhastana uparitana rUpa trikamAM rahevAvALA deva adhastana adhastana, adhastana madhyama, adhastana uparitana, nAmathI kahevAya che, A pramANe bIjA-madhyama adhastana, madhyama madhyama, ane madhyama uparitana trikamAM tathA trIjA trika uparitana adhastana, AdimAM paNa jANavA joIe. vijaya 1, vaijayanta 2 jayaMta 3 aparAjIta 4 ane sarvAtha siddha pa A pAMca anuttara deva kahevAmAM Ave che. A pramANe vaimAnika devonA aneka bhede hAya che. // 212 215 5 uttarAdhyayana sUtra : 4 Page #937 -------------------------------------------------------------------------- ________________ priyadarzinI TIkA a0 36 devAnAMsthAnodinirUpaNam ___ athaiSAM sthAnAdikaM varNayatimUlam-logasa egadesammi, te savve vi viyaaNhiyaa| itto kAlavibhAgaM tu, vucchaM tesiM cau~vihaM // 216 // saMtaI pappaNAIyA~, apajjavasiyA viy| ThiI paDucca sAIyA~, sapajjavasiyA viya // 217 // chAyA- lokasyaikadeze, te sarve'pi vyaakhyaataaH| ataH kAlavibhAgaM tu, vakSyAmi teSAM caturvidham // 216 / / saMtatiM prApyAnAdikAH, aparyavasitA api ca / sthitiM pratItya sAdikAH, saparyavasitA api ca // 217 // TIkA-'logassa egadesammi' ityAdietad gAthAdvayaM pAgvyAkhyAtameva sugamaM ca // 216 // 217 // aba inake sthAnAdi kahate haiM-'logassa' ityaadi| anvayArtha (te savve logassa egadesammi viyAhiyA-te sarve lokasya ekadeze vyAkhyAtAH) ve saba vaimAnika deva lokake eka vibhAgameM rahate haiM aisA bhagavAn vItarAgakA kathana hai| (itto tesiM caunvihaM kAlavibhAgaM bucchaM-ataH teSAM caturvidham kAlavibhAgaM vakSyAmi ) aba isake bAda maiM inakA cAra prakArakA kAlavibhAga kahatA huuN| vaha isa prakArake hai-ye (saMtaI pappaNAIyA vi apajjavasiyA-santatiM prApya anAdikAH api aparyavasitAH) santati pravAhakI apekSA anAdi tathA aparyavasita haiN| aura (ThiI paDucca sAIyA viya sapajjavasiyA-sthiti pratItya sAdikAH apica saparyavasitAH sthitikI apekSA sAdi aura sAMta haiM // 216 // 217 // ve memanA sthAnAni 4 cha-" logassa" tyAha! sanvayArtha-te savve logassa egadesammi viyAhiyA-te sarve lokasya ekadeze vyAkhyAtAH // saghA vaimAni vAnI me vibhAgamA 29 che. ze mAvAna vItarAgarnu athana che. itto tesiM cauvvihaM kAlavibhAgaM vucchaM-ataH teSAM caturvidham kAlavibhAgaM vakSyAmi huve mAnA pachI I amanA yA prAranA gavilAsane I cha. mA pramANe cha saMtaI pappaNAIyA vi apajjavasiyAsantati prApya anAdikAH api aparyavasitAH saMtati pravAInI apekSAthI manAta tathA aparyavAsita che ane sthitinI apekSAthI sAdI ane sAMta che. 216 ra1La uttarAdhyayana sUtra:4 Page #938 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 920 uttarAdhyayanasUtre devAnAmAyuHsthitimAhamUlam-sAhiyaM sAMgaraM ekaM, ukkoseNa ThiI bhave / bhomejANaM jahanneNaM, dasavAsaMsahassiyA // 218 // paliovamamegaM tu, ukkoseNa ThiI bhave / vaMtarAMNaM jahannaNaM, dasarvAMsasahassiyA // 219 // paliomamegaM tu, vAsalakkheNa sAhiyaM / paliovamaTThabhAgaM, joisesu jahanniyA // 220 // doceva sAgarAiM, ukkoseNa viyohiyaa| sohammammi jahanneNaM, eMgaM ca paliovamaM // 221 // sAgarA sAhiyA dunni, ukkoseNa viyAhiyA~ / IsoNammi jahanneNaM, sAhiyaM paliorvamaM // 222 // sAgarANi ya satteva, ukkoseNaM ThiI bhave / saNakumAre jahanneNaM, dunniM OM sAgarovamau // 223 // sAhiyA sAgarI satta, ukkoseNa ThiI bhave / mAhidammi jahanneNaM, sAhiyA dunni sAgarA // 224 // dasa ceva sAgarAiM, ukoseNa ThiI bhave / baMbhaloe jahanneNaM, saMta U sAgarovaMmA // 225 // caudasa sAgarAiM, ukkoseNa ThiI bhave / laMtagammi jahanneNaM, dasa u sAgarovemA // 226 // sattarasaMsAgarAiM, ukkoseNa ThiI bhave / mahAsukke jahanneNaM, caudasa sAgarovamA // 227 // aThThAraseM sAgarAiM, ukAseNa ThiI bhave / sahassArammi jahanneNaM, sattararsa sAMgarovamA // 228 // uttarAdhyayana sUtra :4 Page #939 -------------------------------------------------------------------------- ________________ priyadarzinI TIkA a0 36 devAnAmAyuHsthitinirUpaNam 921 sAMgarA uNavIsaM tu, ukkoseNa ThiI bhave / ANayammi jahanneNaM, aTThArasa sAgarovamA // 229 // vIsaM tu sAgarAiM, ukoseNa ThiI bhave / pANayammi jahanneNaM, sAgarI auNavIsaI // 230 // sAMgarA ikavIsaM tu; ukkoseNa ThiI bhave / AreNammi jahanne], vIsai sAMgarovamA // 231 // bAvIsaM sAgaroI tu, ukkoseNa ThiI bhave / accuyemmi jahanneNaM, sAMgarA ikavIsaI // 232 // tevIsaM sAgarAiM tu, ukkoseNa ThiI bhave / paDhamammi jahanneNa, bAvIsaM sAgarovamA // 233 // cau~vIsaM sAgarAiM, ukkoseNa ThiI bhve| biiyammi jahanneNaM, tevIsaM sAgarovemA // 234 // paNavIsaM sAgarIiM, ukkoseNa ThiI bhave / taiyammi jahanneNaM, cau~vIsaM sAgarovamA // 235 // chaThavIsaM sAgarAiM tu, ukkoseNa ThiI bhave / cautthammi jaha~nneNaM, sAgarI paNuvIsaI // 236 // sAgarA sattAvIsaM tu, ukkoseNa ThiI bhave / paMcamammi jahanneNaM, sAMgarA u chavIsaI // 237 // sAgarA ahavIsaM tu, ukkoseNa ThiI bhave / chaThammi jahanneNaM, sAgarI sattAvIsaI // 238 // sAMgarA auNatIsaM tu, ukkoseNa ThiI bhave / sattamammi jahanneNaM, sAMgarA ahravIsaI // 239 // tIsaM tu sAgarAiM, ukkoseNa ThiI bhave / ahamammi jahanneNaM, sAgarI auNaMtIsaI // 24 // u0116 uttarAdhyayana sUtra:4 Page #940 -------------------------------------------------------------------------- ________________ - 922 uttarAdhyayanasUtre sAgarI ikkatIsaM tu, ukkosaNa ThiI bhave / navamammi jahanneNaM, tIsaI sAgarovamA // 241 // tettIsA sAMgarAiM, ukkosaNa ThiI bhave / causuMpi vijayAIsu, jahanneNekka tIsaI // 24 // ajahannamaNukkosA, tetasiM sAgarovamA / mahAvimANe savaTTe, ThiI esA viAhiyA // 243 // chAyA-sAdhikaM sAgaramekam , utkarSeNa sthiti bhavati / bhaumeyAnAM jaghanyena, darzavarSasahasrikA // 218 // palyopamamekaM tu, utkarSeNa sthiti bhavati / vyantarANAM jaghanyena, dazavarSasahasrikA // 219 // palyopamamekaM tu, varSalakSeNa sAdhikam / palyopamASTamabhAgaM, jyotiSkeSu jaghanyikA // 220 // dvAveva sAgarau, utkarSeNa vyAkhyAtau / saudharme jaghanyena, ekaM ca palyopamam // 221 // sAgarau sAdhikau dvau, utkarSeNa vyaakhyaataa| IzAne jaghanyena, sAdhikaM palyopamam / / 222 // sAgarAMzca saptaiva utkarSeNa sthitirbhavati / sanatkumAre jaghanyena, dve tu sAgaropame // 223 // sAdhikAn sAgarAn sapta, utkarSeNa sthitibhavati / mAhendre jaghanyena, sAdhikau dvau sAgarau // 224 // dazaiva sAgarAn , utkarSeNa sthitirbhavati / brahmaloke jaghanyena, sapta tu sAgaropamANi // 225 // caturdaza sAgarAn , utkarSeNa sthitirbhavati / lAntake jaghanyena, daza tu sAgaropamANi // 226 // saptadaza sAgarAn , utkarSeNa sthitirbhavati / mahAzukre jaghanyena, caturdaza sAgaropamANi // 227 // aSTAdaza sAgarAn , utkarSeNa sthitirbhavati / sahasrAre jaghanyena, saptadaza sAgaropamANi // 228 // sAgarAn ekonaviMzati tu, utkarSeNa sthitirbhavati / Anate jaghanyena, aSTAdaza sAgaropamANi // 229 // uttarAdhyayana sUtra:4 Page #941 -------------------------------------------------------------------------- ________________ priyadarzinI TIkA a0 36 devAnAmAyAsthitinirUpaNam 923 viMzatiM sAgarAn , utkarSeNa sthitirbhavati / pANate jaghanyena, sAgarAna ekonaviMzatim // 230 // sAgarAn ekaviMzatiM tu, utkarSeNa sthitirbhavati / AraNe jaghanyena, viMzatiM sAgaropamANi // 231 // dvAviMzatiM sAgarAn tu, utkarSeNa sthitirbhavati / acyute jaghanyena, sAgarAn ekaviMzatim // 232 // trayoviMzati sAgarAn tu, utkarSeNa sthitirbhavati / prathame jaghanyena, dvAviMzati sAgaropamANi // 233 // caturvizati sAgaron , utkarSeNa sthitirbhavati / dvitIye jaghanyena, trayoviMzati sAgaropamANi // 234 // paJcaviMzati sAgarAn utkarSeNa sthitibhavati / tRtIye jaghanyena, caturviMzatiM sAgaropamANi // 235 // SaDvizati sAgarAn tu, utkarSeNa sthitirbhavati / caturthe jaghanyena, sAgarAn paJcaviMzatim // 236 // sAgarAn saptaviMzati tu, utkarSeNa sthitibhavati / paJcame jaghanyena, sAgarAMstu paDviMzatim / / 237 // sAgarAn aSTAviMzatiM tu, utkarSeNa sthitirbhavati / SaSThe jaghanyena, sAgarAn saptaviMzatim // 238 // sAgarAn ekonatriMzataM tu, utkarSeNa sthitibhavati / saptame jaghanyena, sAgarAn aSTAviMzatim // 239 // triMzataM tu sAgarAn , utkarSeNa sthitibhvti| aSTame jaghanyena, sAgarAn ekonatriMzatam // 24 // sAgarAn ekatriMzataM tu, utkarSeNa sthitibhavati / navame jaghanyena trizataM sAgaropamANi // 241 // trayastriMzataM sAgarAn , utkarSeNa sthitirbhavati / caturvapi vijayAdiSu, jaghanyena ekatriMzatam // 242 // ajaghanyAnatkRSTA, trayastriMzataM sAgaropamANi / mahAvimAne sarvArthe sthitireSA vyAkhyAtA // 243 // TIkA-'sAhiyaM sAgaraM ekaM' ityAdi bhomeyAnAM bhUmau bhavAH bhaumeyAH-bhavanavAsinaH, teSAM sthitiH AyuH sthitiH utkarSeNa sAdhikamekaM sAgaraM-sAgaropamamityarthaH / evamuttaratrApi sAgarazabdaH uttarAdhyayana sUtra:4 Page #942 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 924 uttarAdhyayanasUtre sAgaropamaparaH kAlavizeSArthavivakSayA prayuktatvAditi bodhyam / iyamuttaranikAyAdhipasya balereva sthitiH, dakSiNanikAye tu camarendrasyApi sAgaropamameva / jaghanyena tu dazavarSasahasrikA dazasahasravarSapramANA sthitirityarthaH / iyameva kilviSikANAmapi sthitiH sthitiprabhAvAdInAM sahaiva hAsAditi bhAvanIyam / evamuttaratrApi // 218 // 219 // aba sUtrakAra devoMke sthiti kahate haiM--'sAhiyaM' ityaadi| anvAyArtha-(bhomejjANaM-bhaumeyAnAm ) bhavanavAsiyokI (ThiIsthitiH) Ayusthiti (ukkoseNa-utkarSaNa) utkRSTakI apekSA (sAhiyam eka sAgaram-sAdhikam ekaM sAgaram ) kucha adhika eka sAgaropamakI hai| isI taraha Age bhI sAgara zabdase sAgaropama samajhanA caahiye| pramANa do prakArakA kahA gayA hai eka laukika pramANa aura dUsarA lokottara pramANa / sAgaropama pramANakAla lokottara pramANa hai| (jahanneNaM-jaghanyena) bhavanavasiyoMkI Ayusthiti jaghanyakI apekSA (dasavAsasahassiyA-dazavarSa sahasrikA) daza hajAra varSakI hai / bhAvArtha--yahAM bhavanapatinikAyoMkI jaghanya aura utkRSTakI sthiti kahI jA rahI hai vaha isa prakAra jAnanA cAhiye bhavAnapatinikAya ke asurakumAra, nAgakumAra, Adi dasa bheda haiN| hara eka bhedake dakSiNArdhake adhipati aura uttarArdhake adhapatirUpase do do indra haiN| unameM se dakSiNa aura uttarake do asurendroMkI utkRSTa sthiti isa prakAra hai dakSiNArdhake adhipati camaranAmaka asurendrakI sthiti have sUtrA2 ponI sthiti matAve ----" sAhiya" tyA ! anvayArtha -bhaumejjANaM-bhaumeyAnAm navanavAsIyAnI ThiI-sthiti Ayu sthiti ukkoseNa-utkarSeNa kRSTanI mapekSAthI sAiyaM ekasAgaraM-sAdhikam ekaM sAra thaDIka adhika eka sAgaropamanA che A pramANe AgaLa paNa sAgara zabdathI sAgaropama samajavuM joIe. pramANu be prakAranA batAvela che. laukika pramANa, ane bIjuM lokettara pramANu sAgaropama pramANa kALa kettara prabhAra cha. jahanneNaM-jaghanyena sapanavAsImAnI mAyusthiti dhanyanI apekSAyI dasavAsasahassiyA-dazavarSasahasrikA isaM2 (10000) 11nI che. bhAvArtha--ahIM bhavanapati nikAnI jaghanya ane utkRSTa sthiti batAvavAmAM Ave che. te A prakAre jANavI joIe. bhavanapati nikAyanA asurakumAra, nAgakumAra Adi dasa bheda che. dareka bhedanA dakSiNAdhanA adhipati ane uttarArdhanA adhipatirUpathI babe Indra che. emAMthI dakSiNa ane uttaranA be asurendronI utkRSTa sthiti A pramANe che-dakSiNArdhanA uttarAdhyayana sUtra:4 Page #943 -------------------------------------------------------------------------- ________________ priyadarzinI TIkA a0 36 devAnAmAyuHsthitinirUpaNam 925 'joisesu' iti SaSThayatheM saptamI, jyotiSkANAmityarthaH / varSalakSaNasAdhikamekaM palyopamamutkRSTA sthitiH| iyaM candrApekSayA'bhihitam / sUryasya tu varSasahasrA. dhikaM palyopamamAyuH, grahANAM tadeva, nakSatrANAM tasyaivAdha, tArakANAM taccaturthabhAga iti bodhyam / palyopamASTamabhAga=palyopamasyASTamaM bhAgaM jaghanyikA-jaghanyA, eka sAgaropamakI, tathA uttarArdhake adhapati bali nAmaka asurendrakI sthiti eka sAgaropamase kucha adhika hai| tathA jaghanya sthiti daza daza hajAra varSakI hai| yahAM jo jaghanya sthiti kahI gaI hai vahI sthiti kilviSakoMkI bhI jAnanI cAhiye / kAraNakI sthiti prabhAva AdikoMkA sAtha hI hAsa hotA hai| isI taraha Age bhI aisA hI samajhanA cAhiye // 218 // ___anvayArtha-(vaMtarANaM-vyantarANAm ) vyantara devoMko ( ukkoseNautkRSTa (ThII-sthitiH) sthiti (egaM paliyovamaM-ekaM palyopamam ) eka palyopamakI hai| tathA (jahanneNaM-jaghanyena) jaghanya sthiti ( dasavAsasahassiyA-daza varSa sahasrikA ) daza hajAra varSakI hai // 119 // ___anvayArtha-(joisesu-jyotiSkeSu ) jyotiSka devoMkI sthiti (ukkoseNa-utkarSeNa) utkRSTakI apekSA(vAsalakkheNa sAhiyaM-varSalakSaNasAdhikam ) eka lAkha varSa adhika ( egaM paliyovamaM-ekaM palyopamam ) eka palyopama pramANa hai / tathA (jahaniyA-jaghanyakA) jaghanyakI apekSA Ayusthiti (paliyovamaTThabhAga-palyopamASTamabhAgam ) palyakA AThavAM adhipati camAra nAmanA asurendranI sthiti eka sAgaropamanI tathA uttarArdhanA bali nAmanI asurendranI sthiti eka sAgaropamathI thoDI vadhu che. tathA jaghanya sthiti dasa dasa hajAra varSanI che. ahIM je jaghanya sthiti batAvavAmAM Avela che eja sthiti kilvISakenI jANavI joIe. kAraNa ke, sthiti prabhAva Adikene sAthe ja hAla thAya che. A pramANe AgaLa paNa AvuM ja samajavuM joIe. 218 | manvayArtha-vaMtarANaM-vyantarANAm vyata2 hevonI ukkoseNa-utkarSeNa utkRSTa ThiI-sthitiH sthiti ega paliyovamaM-ekaM palyopamam 4 pkssye|5mnii che tathA jahanneNaM-jaghanyena dhanya sthiti dasavAsasahassiyA-dazavarSa sahasrikA sAra varSanI che. 219 ___ manvayArtha -joisesu-jyotiSkeSu jyoti hevAnI sthiti ukkoseNautkarSeNa aSTanI apekSA vAsalakkheNa sAhiyaM-varSa lakSeNa sAdhikam 4 am vaSayI padhAre the 58ye|5m pramANa cha tathA jahanniyA-jaghanyikA dhanyanI apekSA Ayusthiti paliyovamaTThabhAgaM-palyopamASTabhogaM pazyanA sAme mA cha, uttarAdhyayana sUtra:4 Page #944 -------------------------------------------------------------------------- ________________ uttarAdhyayanasUtre jyotiSkANAmAyuH sthitiH / iyamapi tArakApekSayaiva sthitiH zeSANAM palyopamacaturbhAgapramANaiva jaghanyA sthitirityabhidhAnAditi // 220 // 22 // 222 // 223 // 224 // 22 // 226 // 227 // 228 // 229 // 230 // 231 // 232 // bhAga hai| jyotiSka devoMkI jo eka lAkha varSa adhika eka palyopamakI utkRSTa Ayu kahI hai vaha candrakI apekSA hI kahI gaI jAnanI cAhiye / kAraNa ki sUryakI eka hajAra varSa adhika eka palyopamakI utkRSTa Ayu kahI hai| grahoMkI bhI itanI hI hai| nakSatroMkI utkRSTasthiti Adhe palyopamakI hai| tAroMkI utkRSTa sthiti palyopamakA cauthA bhAga hai| tathA jo jaghanya sthiti yahAM palyopamake AThaveM bhAga pramANa kahIhai vaha bhI tArakoMkI apekSAse hI kahI gaI jAnanI cAhiye / tArakoMke sivAya bAkIke jyotiSkoMkI to jaghanya sthiti palyopamake caturthabhAga hI hai // 220 // (sohammammi-saudharma) saudharma devalokameM (ukkoseNa-utkarSaNa) utkRSTasthiti (do ceva sAgarAiM viyAhiyA-cau eva sAgarau vyAkhyAto) do sAgaropamakI hai tathA (jahanneNaM egaM paliyovamaMjaghanyena ca ekaM palyopamam ) jaghanya sthiti eka palyopamakI hai / 221 // (isANammi-IzAne) IzAna nAmake dvitIya lokameM (ukkoseNa--utkarSeNa) utkRSTa sthiti (do sAgarAiM viyAhiyA-dau sAgarI vyAkhyAtau) do tiSa devonI je eka lAkha varSathI vadhAre eka palyopama utkRSTa Ayu batAvela che. te caMdranI apekSA ja batAvela che tema jANavuM joIe. kAraNa ke, sUryanI eka hajAra varSa vadhAre eka palyopamanI utkRSTa Ayu kahela che. grahonI paNa eTalI ja che. nakSatranI utkRSTa sthiti ardhA pApamanI che. tArAonI utkRSTa sthiti patye pamanA cothA bhAganI che. tathA je jaghanya sthiti ahIM papamanA AThamA bhAga pramANa batAvAI che te paNa tArAonI apekSAthI ja kahevAyela jANavI joIe. tArAo sIvAya bAkInA tiSakanI te jaghanya sthiti palyopamanA cothA bhAganI che. je 220 che bha-yAtha-sohammammi-saudhame saudhama bhai ukkoseNa-utkarSeNa jaTa sthiti do ceva sAgarAI viyAhiyo-dvau eva sAgarau vyAkhyAtau saagr|5bhnii cha. tathA jahanneNaM egaM paliyovama-jaghanyena ca ekaM palyopama dhanya sthiti eka palyopamanI che. 5 221 anvayArtha-IsANammi-IzAne zAna nAmanA bhI aswi ukkoseNautkarSeNa Grge sthiti do sogarAiM viyAhiyA-dvau sAgarau vyAkhyAtau me saagre| uttarAdhyayana sUtra :4 Page #945 -------------------------------------------------------------------------- ________________ priyadarzinI TokA a. 36 devAnAmAyuHsthitinirUpaNam 927 sAgaropama kI hai aura (jahanneNa-sAhiyaM paliyovamaM-jaghanyena sAdhikam palyopamam ) jaghanya sthiti palyopamase kucha adhika hai // 222 // (saNaMkumAre-sanatkumAre) sanatkumAra nAmake svargalokameM (satta sAgarANi ukkoseNaM ThiI bhave-saptasAgarAn utkarSeNa sthiti bhavati) sAta sAgaropamakI utkRSTa sthiti hai tathA (jahanneNaM dunni sAgarovamA-jaghanyena dve sAgaropame)jaghanya sthiti do sAgaropamakI hai||223|| (mAhiMdammi-mAhendra) mAhendra nAmake devalokameM ( sattasAgarA-saptasAgarAn) sAta sAgarase (sAhiyA-sAdhikAn ) kucha adhika (ukkoseNa ThiI bhave-utkarSeNa sthiti rbhavati) utkRSTa sthiti hai tathA (jahanneNaM sAhiyA dunni sAgarau-jaghanyena sAdhiko dvau sAgarau) jaghanya sthiti kucha adhika do sAgaropamakI hai|224| (baMbhaloe-brahmaloke) brahmaloka nAmake devalokameM (dasaceva sAgarAiM ukkoseNa ThiI bhave-dazaiva sAgarAn utkarSeNa sthitiH bhavati) daza sAgaropamakI utkRSTa sthiti hai| aura (jahanneNaM sattasAgarovamA-jaghanyena sapta sAgaropamANi) jaghanyasthiti sAta sAgaropamakI hai // 225 // (laMtagammilAntake) lAntaka nAmake devalokameM (ukkoseNa-utkarSaNa) utkRSTa (ThiIsthitiH) sthiti (caudasa sAgarAiM bhave-caturdaza sAgarAn bhavati ) yamanI bhane jahannaNaM sAMhiyaM paliyovama-jaghanyena sAdhikam palyopamam 145nya sthiti palyopamathI thoDI vadhAre che. je 222 che manvayArtha-sarNakumAre-sanatkumAre samatabhAra nAbhanA svAbhAM sattasAgarANi ukkoseNa ThiIbhave-saptasAgarAni utkarSeNa sthitirbhavati aSTa sthiti sAta sAgarepanI che tathA jaghanya sthiti be sAgaropamanI che. je 223 che makyArtha-mAhidami-mAhendre bhADendra nAmanA Tai sattasAgarAsaptasAgarAn sAta sArathI sAhiyA-sAdhikAn thADI padhAre ukkoseNa ThiIbhaveutkarSeNa sthitirbhavati Ta sthiti cha. jahanneNaM sAhiyA dunni sAgarA-jaghanyena sAdhikau dvau sAgarau dhanya sthiti meM saagre|5mthii is qdhAre cha. // 224 // anvayArtha-baMbhaloe-brahmaloke pro nAmanA pakSamA dasaceva sAgarAiM ukkoseNa ThiI bhave-dvazaiva sAgarAn utkarSeNa sthitiH bhavati isa sAgaremanI GSTa sthiti che. jahanneNaM sattasAgarovamA-jaghanyena saptasAgaropamANi 4dhanya sthiti sAta sAgaropamanI che. je 225 che anvayArtha-laMtagammi-lAntake alrd nAmanA vama ukkoseNa-utkarSeNa Segv8 ThiI-sthitiH sthiti cauddasa sAgarovamAI bhave-caturdazasAgarAn bhavati utt2||dhyyn sUtra:4 Page #946 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 928 uttarAdhyayanasUtre caudaha sAgaropamakI hai / tathA (jahanneNaM - jaghanyena) jaghanyasthiti ( dasasAgarovamA - dazasAgaropamANi) daza sAgaropamakI hai // 226 // (mahAsukkemahAzukre) mahAzuka nAmaka devaloka meM (ukkoseNa sattarasasAgarAhaM ThiI bhave - utkarSeNa saptadaza sAgarAn sthiti bhavati) utkRSTa sthiti satraha 17 sAgaropamakI hai tathA ( jahanneNaM coddasasAgarovamA - jaghanyena caturdazasAgaropamANi) jaghanya sthiti caudaha sAgaropamakI hai || 227|| (sahassArammi - sahasrAre) sahasrAra nAmake devaloka meM (ukko seNa ThiI - utkarSeNa sthitiH ) utkRSTa sthiti ( aTThArasasAgarA bhave- aSTAdaza sAgarAn bhavati) aThAraha sAgaropamakI hai| tathA (jahanneNaM sataraha sAgarovamAjaghanyena saptadaza sAgaropamANi ) jaghanya se satraha 17 sAgaropama kI sthiti hai // 228 // anvayArtha - ( ANayammi - Anate) Anata nAmake navameM devalokameM (ukko seNa- utkarSeNa) utkRSTa (ThiI-sthitiH) sthiti ( uNavIsaM sAgarAekonaviMzatiM sAgarAn ) unnIsa 19 sAgaropamakI hai / tathA (jahanneNaMjaghanya sthiti ( aTThArasa sAgarovamA - aSTAdazasAgaropamANi) aThAraha 18 sAgaropamakI hai // 129 // (pANayammi - prANate) prANata nAmaka dazaveM devalokame (ukkoseNa ThiI- utkarSeNa sthitiH) utkRSTa sthiti (vIsaM sAga yauH sAgaropamanI che tathA jahanneNaM - jaghanyena dhanya sthiti dasasAgarovamANidaza sAgaropamANi sa sAgarApabhanI che. // 226 // manvayArtha - mahAsukke - mahAzukre bhaDDAzu nAmanA hevakheobhAM ukkoseNa sattarasasAgarAI ThiI bhave- utkarSeNa saptasAgarAn sthitirbhavati utSTa sthiti sAta sAgazayabhanI che tathA jahanneNaM cohasasAgarovamA - jaghanyena caturdazasAgaropamANi jadhanya sthiti cauda sAgaropamanI che. ! 227 // manvayArtha-sahassArammi - sahasrAre sahasrAra nAmanA devaleobhAM ukkoseNa ThiIutkarSeNa sthitiH utlRRSTa sthiti aTThArasasAgarA bhave - aSTAdaza sAgarAn bhavati aDhAra sAgaropamanI tathA jahanneNaM sattarasasAgarovamA - jaghanyena saptadaza sAgaropamANi jaghanya sthiti sattara sAgaropamanI che. // 2285 anvayArtha - ANayammi-Anate mAnata nAmanA navabhA hevA mAM ukAseNautkarSeNa ddhRSTa ThiI-sthitiH sthiti uNavIsa sAgarA - ekonaviMzati sAgarAn yeogaNIsa sAgaroSabhanI tathA jahanneNaM - jaghanyena dhanya sthiti aTThArasa sAgarovamA - aSTAdaza sAgarApamANi madAra sAgaropamanI che. // 228 // manvayArtha - pANayammi- prANate prAzuta nAmanA hasabhA devaseobhAM ukkoseNa ThiI- utkarSeNa sthitiH uthRSTa sthiti vIsa sAgarAI - viMzati sAgarAn vIsa sAga uttarAdhyayana sUtra : 4 Page #947 -------------------------------------------------------------------------- ________________ pridarzinITIkA a0 36 devAnAmAyuH sthitinirUpaNam ' tevIsa sAgarAI' ityAdi prathame = iha prakramAd prathame graiveyake'dhastanAdhastane ityarthaH / evaM dvitIyAdisoft graiveyaka iti sambandhanIyam anyat sugamaM chAyAto'vagantavyam // 234 // / / 235 // 236 // 237||238 ||239|| 240 // 241 // 242 // " CLAREN 929 rAI - vizati sAgarAn ) bIsa sAgaropamakA hai tathA (jannehaNaM - jaghanyena) jaghanyasthiti ( uNavIsaI- ekonaviMzatim ) unnIsa sAgaropamakI hai // 230 // ( AraNammi- AraNe) AraNa nAmake gyArahaveM devalokameM (ukkoseNa ThiI - utkarSeNa sthitiH) utkRSTasthiti (ikkavIsaM sAgarAn ekaviMzati sAgarAna) ikkIsa sAgaropamakI hai tathA ( jahanneNa vIsaIsAgarovamAjaghanyena viMzatisAgaropamANi jaghanyasthiti bIsa sAgaropamakI hai // 231 // (acyutammi-acyute ) acyuta nAmake bArahaveM devalokameM ( bAvIsa - dvAviMzatim ) bAIsa sAgaropamakI (ukkoseNa ThiI bhave-uska rSeNa sthiti bhavati) utkRSTa sthiti hai tathA (jahanneNaM ikkavIsaI sAgarAjaghanyena ekaviMzatiM sAgarAna) jaghanyasthiti ikkIsasAgaropamakI hai ||232|| (paDhamammi - prathame) prathama graiveyaka meM - adhastana adhastana nAmake graiveyaka meM (ukko seNa TiI- utkarSeNa sthitiH ) utkRSTa sthiti (tevIsaM sAgarAI bhave trayoviMzatiM sAgarAn bhavati) teIsa sAgaropamakI hai tathA (jahanneNajaghanyena) jaghanyasthiti ( bAvIsaM sAgarovamA - dvAviMzati sAgaropamANi) zeSabhanI tathA jahanneNaM - jaghanyena 4dhanya sthiti uNavIsaI- ekonaviMzatim olIsa sAgaropamanI che. // 230 // anvayArtha - AraNammi- AraNe mAraNa nAmanA avyAramAM devakheAbhAM ukkose ThiI- utkarSeNa sthitiH utkRSTa sthiti ikavIsaM sAgarAn - ekavIMzati sAgarAn zevIsa sAgaropamanI che tathA jahanneNaM vIsaI sAgarovamA - jaghanyena viMzati sAgaropamANa 4ghanya sthiti vIsa sAgaropamanI che / 231 // uttarAdhyayana sUtra : 4 anvayArtha - accutammi-acyute manyuta nAmanA bAramA devalAkamAM ukkoseNa ThiI- utkarSeNa sthitiH utkRSTa sthiti bAvIsaM - dvAviMzatim yAvIsa sAgazeSamanI tathA jahanneNaM ikkavIsaI sAgarA - jaghanyena ekavizati sAgarAn 4dhanya sthiti ekavIsa sAgaropamanI che. 5 232 5 anvayArtha-paDhamammi prathame prathama caiveyamAM- aghastana adhastana nAbhanA graiveyabhAM ukkoseNa ThiI - utkarSeNa sthitiH GSTa sthiti tevIsaM sAgarAI bhavetrayoviMzatiM sAgarAn bhavati tevIsa sAgaropamanI che tathA jahanneNaM - jaghanyeya dhanya sthiti bAvIsaM sAgarovamA - dvAviMzati sAgaropamANi bhAvIsa sAgaroyabhanI che / 233/ u0 117 Page #948 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 930 uttarAdhyayanasUtre bAIsa sAgaropamakI hai / 233 / (viiyammi- dvitIye) dvitIya adhastana madhyama nAmake graiveyaka meM (ukkoseNa liI utkarSeNa sthitiH ) utkRSTa sthiti (cauvIsaM sAgarAI bhave - caturviMzati sAgarAn bhavati) cauIsa sAgaropamakI hai tathA (jahanneNaM - jaghanyena) jaghanya sthiti ( tevIsaM sagarovamA - trayoviMzati sAgaropamANi ) teIsa sAgaropamakI hai | // 234 // ( taiyammi - tRtIye ) tIsare adhastana uparitana nAmake graiveyaka meM (ukkoseNa ThiI utkarSeNa sthitiH ) utkRSTa sthiti ( paNavIsaM sAgarAI bhave- paMcaviMzati sAgarAn bhavati) paccIsa sAgaropamakI hai tathA (jahanneNaM - jaghanyena) jaghanya sthiti (cavIsaM sAgaropamA - caturviMzatiM sAgaropamANi) cauIsa sAgaropamakI hai || 235 // ( cathammi - caturtheH) caturtha madhyama adhastana nAmake graiveyaka meM (ukko seNa- utkarSeNa) utkRSTa (ThiI- sthitiH) sthiti (chavvIsaM sAgarAI bhave - SaDvizati sAgarAn bhavati) chAIsa sAgaropamakI haiM tathA ( jahanneNaM-jaghanyena) jaghanya sthiti (paNavIsa sAgarAI - paMcaviMzati sAgarAn ) paccIsa sAgaropamakI hai || 236 // (paMcamammi - paMcame) pA~caveM madhyama - madhyama nAmake graiveyaka meM (sattAvIsaM sAgarA ukkoseNa ThiI bhave - saptaviMzatiM sAgarAn utkarSeNa sthiti bhavati) sattAIsa sAgaropamakI utkRSTa sthiti hai aura ( jahaneNaM chavIsaI sAgarA - jaghanyena SaDviMzati sAgarAn ) jaghanya bhmanvArtha - viiyammi- dvitIye bIla adhastana madhyabha nAmanA caiveyambhAM ukkoNa ThiI - utkarSeNa sthitiH utkRSTa sthiti cauvIsaM sAgarAi bhave - caturviMzati sAgarAn bhavati yaiAvIsa sogaropabhanI che, tathA jahanneNaM - jaghanyena 4dhanya sthiti tevIsa sAgarovamA - trayoviMzatiM sAgaropamANi vIsa sAgaropamanI che. // 234 // bhyanvayArtha - taiyammi- tRtIye trIna adhastana - uparitana nAmanA graiveya bhAM ukoseNa ThiI - utkarSeNa sthitiH utsRSTa sthiti paNavIsaM sAgarAI bhave - paMcaviMzati sAgarAn bhavati pathasa sAgaropamanI che tathA jahanne - jaghanyena dhanya sthiti cavIsaM sAgarovamA - ceturviMzati sAgaropamANi thopIsa sAgaropamanI che. // 23 // manvayArtha -- cauthammi - caturthe thothA madhyama adhastana nAmanA aveyamAM ukoseNa - utkarSeNa utSTa sthiti chavvIsaM sAgarAI bhave SaDvizati sAgarAn bhavati chavIsa sAgaropamanI che sane jahanneNaM-jaghanyena dhanya sthiti paNavIsaM sAgarAIpaMcaviMzati sAgarAn pathasa sAgaropamanI che. // 236 // manvayArtha -- paMcamammi - paMcame pAMyabhA madhyama madhyama nAmanA graiveyabhAM ukoseNa ThiI - utkarSeNa sthitiH utkRSTa sthiti sattAvIsaM sAgarA bhave - saptaviMzati sAgarAn bhavati sattAvIsa sAgaropamanI che tathA jahanneNaM chavIsaI sAgarA uttarAdhyayana sUtra : 4 Page #949 -------------------------------------------------------------------------- ________________ priyadarzinI TIkA a. 36 devAnAmAyuHsthitinirUpaNam sthiti chAIsa sAgaropamakI hai // 237 // (chaThammi-SaSThe ) chaThe madhyama-uparitana nAmake graiveyakameM ( aThAvIsaM ukkoseNa ThiI bhaveaSTAviMzatiM sAgarAn utkarSeNa sthiti bhavati ) aTThAIsa sAgaropamakI utkRSTa sthiti hai aura (jahanneNaM sattAvIsaI sAgarA-jaghanyena saptavizatiM sAgarAna ) jaghanya sthiti sattAIsa sAgaropamakI hai // 238 // (sattamammi-saptame) sAtave uparitana adhastana nAmake graiveyakameM (uNatIsaM u sAgarA ukkoseNa ThiI bhave-ekonatriMzataM tu sAmarAn utkarSeNa sthitiH bhavati) gunatIsa 29 sAgaropamakI utkRSTa sthiti hai aura (jahanneNa aTThAvIsaI sAgarA-jaghanyeka aSTArtizati sAgarAn) jaghanya sthiti aTThAIsa sAgaropamakI hai // 239 / / (aTThamammi-aSTame) AThaveM uparitana madhyama nAmake graiveyakameM (tIsaMtu sAgarAI ukkoseNa ThiI bhave-triMzataM sAgarAn utkarSeNa sthiti bhavati) tIsa sAgaropamako utkRSTa sthiti haiM aura (jahanneNaM-jaghanyena ) jaghanya sthiti (uNatIsaI sAgarA-ekonatriMzataM sAgarAn ) gunatIsa 29 sAgaropamakI hai // 240 // (navamammi-navame) nauveM uparitanoparitana nAmake graiveyakameM (ikvatIsaM sAgarA ukkoseNa ThiI bhave -ekatriMzataM sAgarAn utkarSeNa sthiti bhavati) ikatIsa sAgaropama jaghanyena SaDviMzatisAgarAn 45nya sthiti cha sA5manA cha. // 237 // manvayArtha chaThammi-SaSThe 741 madhyama 75ritana nAmana avayamA aTThAvIsa ukoseNa ThiI bhave-aSTaviMzatiM sAgarAn utkarSeNa sthitirbhavati -Atta sAgazeyabhanI aTa sthiti tathA jahanneNaM sattAvIsaM sAgarA-jaghanyena saptaviMzati sAgarAn panya sthiti sattAvIsa sAgaropamanI cha. // 28 // bha-payArtha--sattamammi-saptame sAtamA upastina mastana nAmanA avayamA uNatIsaM u sAgarA ukkoseNa ThiIbhave-ekonatriMzat sAgarAn utkarSeNa sthiti rbhavati 4 sthiti sAtrIsa sAgaropamanI tathA jahanneNa adAvIsai sAgarA-jaghanyena aSTAviMzati sAgarAn dhanya sthiti -A8vIsa sAropamanI ch|23| manpayArtha-aTTamammi-aSTame 24mA paritana madhyama nmn| dhaiveyabhA tIsaM tu sAgarAI ukkoseNa ThiIbhave-triMzataM sAgarAn utkarSeNa sthitirbhavati trIsa sAgaropabhanI aSTa sthiti tathA jahanneNa-jaghanyena 14dhanya sthiti uNatIsaI sAgarA-ekonatriMzataM sAgarAn gaNatrIsa sAgaropamanI cha. // 240 // sa-kyAtha-navamammi-navame nabha paritana paritana nAmanA avayamA ikatIsaM sAgarA ukkoseNa ThiIbhave-ekatriMzataM sAragAn utkarSeNa sthitirbhavati uttarAdhyayana sUtra:4 Page #950 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 932 uttarAdhyayanasUtre 'ajahannamaNukosA' iti___ mahAvimAne-mahacca vimAnaMceti mahAvimAnam , AyuH sthityAdhapekSayA vimAnasya mahattvam , tasmin , sarvArtha sarve-niravazeSAH, arthAH aryamAnatvAdarthA anuttaramukhAdayo yasmiMstat sarvArtha tasmin , sarvArthasiddhavimANe ajaghanyA'nuskRSTA-avidyamAnaM jaghanyaM-jaghanyatvaM yasyAM sA ajaghanyA, tathA-avidyayamAnamutkRSTam-utkRSTatvaM yasyAM sA'nutkRSTA, ajaghanyAcAsAvanutkRSTA ceti tathA,'ajahannamaNukkosA' itytraarsstvaanmkaaraagmH| 'eSA sthitiH'-AyuH sthitiH, trayastriMzataM sAgaropamANi vyAkhyAtA // 243 // pramANa utkRSTa sthiti hai tathA (jahanneNaM-jadhanyena) jaghanya sthiti (tIsaI sAgarovamA-triMzataM sAgaropamANi) tIsa sAgaropama pramANa hai // 241 / / (causupi vijayAIsu-caturvapi vijayAdiSu ) cAroM vijayAdi anuttara vimAnoMmeM (tettIsA sAgarAI ukkoseNa ThiI bhave-trayastriMzataM sAgarAna utkaNa sthiti bhavati) teMtIsa sAgaropama pramANa utkRSTa sthiti hai evaM (jahanneNa-jaghanyena) jaghanya sthiti ikatIsa aura madhyama batIsa sAgaropama pramANa hai // 242 // (mahAvimANe savvaTe-mahAvimAne sarvArthe ) mahAvimAna jo sarvArthasiddha hai usameM (ajahannamaNukosA-ajaghanyAnutkRSTA) jaghanya aura utkRSTa sthitimeM antara nahIM hai arthAt (tettIsAsAgarovamA esAThiI viyAhiyA-trayastriMzataM sAgaropamANi eSA sthitiyAkhyAtAH) vahAM utkRSTa aura jaghanya donoM prakArakI teMtIsa sAgaropamakI hI sthiti kahI gaI hai / / 243 // netrIsa 5manI Seg-2 sthiti ane jahanneNaM-jaghanyena 45nya sthiti tIsaI sAgarovamA-triMzati sAgaropamANi zrIsa sAro 5bhanI cha. // 241 // bha-kyA-causupi vijayAIsu-caturdhvapi vijayAdiSu yAre vinyA manuttara vimAnAmA tettIsA sAgarAiM ukkoseNa ThiIbhave-trayastriMzataM sAgarAn utkarSaNa sthitirbhavati tatrIsa sAgarIya prabhAva aSTa sthiti cha mane jahanneNa-jaghanyena jaghanya sthiti ekatrIsa ane madhyama batrIsa sAgarogama pramANa che. 24rA ma-kyA-mahAvimANe savvadve-mahAvimAne sarvArthe ve bhavimAna 2 sAtha siddha che tamAM ajahannamaNukosA-ajaghanvAnutkRSTA 43nya ane. utkRSTa sthitimA mata2 nathI. arthAt tettIsA sAgarovA.esA ThiI viyAhiyA-trayastriMzataM sAgaropamANi eSA sthiti AkhyAtA yA 2 ana dhanya mAne 42nI tetrIsa sAgaropamanI ja sthiti batAvavAmAM Avela che. je 243 che uttarAdhyayana sUtra:4 Page #951 -------------------------------------------------------------------------- ________________ priyadarzinI TIkA a0 36 devAnAM kAyasthitinirUpaNam atha-devAnAM kAyasthitimAhamUlam-jA ceva u AuThiI devANaM tu viyAhiyA / sA tesiM kAyaThiI, jahannamukkosiyA bhaMve // 244 // chAyA-yA caiva tu AyuH sthiti devAnAM tu vyAkhyAtA / sA teSAM kAyasthitiH, jaghanyotkRSTikA bhavati // 244 // TIkA--'jA ceva u AuThiI' ityAdi yA yAdRzI eva tu devAnAmAyuHsthiti AkhyAtAkathitA, sAtAdRzo, teSAM devAnAM kAyasthitirjaghanyA, utkRSTikA ca bhavati // 244 // devAnAmantaramAhamUlam-aNaMtakAlamukkosa; aMtomuhattaM jahannayaM / vijaDhammi sae kaue, devANaM huja aMtarram // 245 // eesiM vaNNao caiva, gaMdhao rsphaaNso| saMThANadesao vAvi, vihAMNAiM sahassaMso // 24 // devoMkI isa prakAra AyusthitikA pramANa kahakara aba sUtrakAra unakI kAyasthiti kahate haiM-'jAceva u' ityAdi ___anvayArtha-(jA eva) jaisI jaghanya aura utkRSTa (devANaM-devAnAma) devoMkI yaha pUrvoktarUpase (AuThiI-AyuHsthiti) AyukI sthiti kahI gaI hai (sA eva-sA eva) vahI (tesiM-teSAm) unakI (jahannamukkosiyA kAyaThiI bhave-jaghanyotkRSTikA kAyasthitiH bhavati) jaghanya aura utkRSTarUpase kAyasthiti jAnanI caahiye| bhAvArtha--jo inakI jaghanya aura utkRSTa Ayu kahI gaI hai vahI inakI jaghanya aura utkRSTa kAyasthiti hai / / 244 // devenI A prakAre AyusthitinuM pramANu kahIne have sUtrakAra temanI Ayasthiti he cha-"jAceva u" tyAha! sa-yAtha-jA eva-yA eva 2vI 4dhanya mana aTa devANaM-devAnAma hevAnI ! pUrvarita 35thI AuThiI-Ayu sthitiH mAyu sthiti 4AI cha. sA eva-sA eva ta tesiM- teSAM tenI jahannamukkosiyA kAyaThiI bhave-jaghanyotkRSTikA kAyasthitiH bhavati dhanya mAne GSTa 35thau yasthiti tayupI ne me bhAvArtha-je tenI jaghanya ane utkRSTa Ayu batAvela che te tenI jaghanya ane utkRSTa kAyasthiti che. huM 244 che uttarAdhyayana sUtra:4 Page #952 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 934 uttarAdhyayanasUtre chAyA - anantakAlamutkRSTam, antarmuhUrtaM jaghanyakam / tyakte svake kAye, devAnAM bhavati antaram || 245 // eteSAM varNatazcaiva, gaMdhato rasasparzataH / saMsthAnadezato vA'pi, vidhAnAni sahasrazaH || 246 // TIkA- 'anaMtakAmukosaM' ityAdi etad gAthAdvayaM prAgvyAkhyAtaM sugamaM ceti || 245 // 246 // itthaM jIvAnajIvAMzca savistaraM pradarzya, saMprati nigamanamAha - mUlam - saMsAratthA yaeN siddhI ye, ithaM jIvA viyAhiyA / viNo caivaM vI ya~, ajIvA duvihIM viya // 247 // chAyA - saMsArasthAzca siddhAzra, iti jIvA vyAkhyAtAH / rUpiNazcaiva arUpiNaca, ajIvA dvividhA api ca // 247 || aba devoMkA anantakAla kahate hai -- 'aNaMtakAla0 ' ityAdi / anvayArtha - deva lokase cyavakara phira devapane utpana honekA utkRSTa antara anantakAlakA hai, yaha anantakAla nigodakI apekSAse jAnanA cAhiye / tathA jaghanya antara antarmuhUrtakA hai / tAtparya yaha hai ki koI deva yadi deva zarIrakA parityAga kara anya anya yoniyoMmeM janma letA huvA phira vahAMse marakara vaha punaH usI devayonimeM janma leve to usako utkRSTa adhika se adhika antara anantakAlakA aura kama se kama antara eka antarmuhUrtakA paDegA // 145 // ina devoM ke (vihANAI - vidhAnAni ) meda varNa, gandha rasa sparza evaM saMsthAnarUpa dezakI apekSA (sahassa so-sahasrazaH) hajAroM hote haiM // 246 // have devAnA AMtara mALane kahe che. " anaMtakAla " tyAhi ! devalAkamAMthI cavIne pharIthI devapaNAmAM utpanna thavAnA utkRSTa aMtara anata kALanA che. A anaMtakALa nigedanI apekSAthI jANavA joI e. tathA jaghanya aMtara anatamuhUrtanuM che. tAtparya e che ke, keAI deva jo devazarIrane tyAga karIne judI judI caiAnImAM janma laIne pharIthI tyAMthI marIne te pharIthI te deva caiAnImAM janma le te tene utkRSTa-adhikathI adhika aMtara ana'takALanA ane ochAmAM eka aMtara eka aMtaramuhUrtanuM paDaze. // 245 5 anvayArtha -- mA hevAnA vihANAI - vidhAnAni leha, varNa, gaMdha, rasa ane saMsthAnaiya dezanI apekSA sahasvaso - sahasrazaH Dumaro hoya . // 246 // uttarAdhyayana sUtra : 4 Page #953 -------------------------------------------------------------------------- ________________ priyadarzinI TIkA a0 36 prakaraNopasaMhAraH TIkA -- 'saMsArasthA ya' ityAdi saMsArasthAH = saMsAriNaH, ca = punaH siddhA = mukAzva iti = evaM pUrvoktarItyetyarthaH, jIvA vyAkhyAtAH / mUlabhedamAzritya jIvA dvividhA eva santi, saMsAriNaH siddhArthaH / ajIvA api dvividhAH, rUpiNaH, arUpiNazceti // 247 // athakazcijjIvAjIva vibhAgazravaNazraddhAnamAtrAdeva kRtArthatAM manyeta, atastadA''zaGkApanodArthamAha mUlam - iye jIvamajIve ye~, soccA sadahiUNa yaM / savvarnayANamaNumae, ramejeM saMjame muMNI // 248 // chAyA - iti jIvAn ajIvAMzca zrutvA zraddhAya ca / sarvanayAnAmanumate, rameta saMyame muniH || 248 || 935 isa prakAra jIva aura ajIvoMke bhedoMko kahakara aba upasaMhAra karate haiM - 'saMsArasthAya' ityAdi / anvayArtha - (saMsAratthA siddhAya iya jIvA duvihA viyAhiyA-saMsArasthAH siddhAzra iti jIvA dvividhA vyAkhyAtAH) saMsArI jIva aura siddhajIva, isa prakAra mUla bhedako Azrita karake jIva do prakArake kahe gaye haiM (rUviNo'rUpIya-rUpiNaH arUpiNazca ) isI prakAra rUpI aura arUpIke bhedase (ajIvA dubihA viyAhiyA - ajIvA api dvividhAH vyAkhyAtAH) ajIva bhI do prakArake kahe gaye haiM bhAvArtha- saMsArI aura siddha ke bhedase jisa prakAra jIva do prakArake mAne jAte haiM usI prakArarUpI aura arUpIke bhedase ajIva bhI do prakAra ke mAne gaye haiM / / 247 // cyA pramANe jIva ane ajIvonA bheda dekhADIne have upasa'dvAra kare -" saMsAratthA ya " ityAdi ! che va ane siddha lava, A anvayArtha - saMsAratthA siddhAya iya jIvA duvihA viyAhiyA - saMsArasthAH siddhAzva iti jIvA dvividhA vyAkhyAtAH saMsArI aAre bhUja lehane yAzrita urIne lavanA me le udyA che. rUpINo'rUpIyarUpiNaH arUpizca yA prahAra 3yI bhane aiyInA lehathI ajIvA duvihA viyAhiyAajIvA api dvividhAH vyAkhyAtAH ava pazu me ahAranA udyA che. bhAvA--sa'sArI ane siddhanA bhedathI je pramANe jIva e prakAranA mAnavAmAM Ave che eja pramANe rUpI ane arUpInA bhedatho ajIva paNa be prakAranA mAnavAmAM Avela che, 5 247 | uttarAdhyayana sUtra : 4 Page #954 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 936 uttarAdhyayanasUtre TIkA- 'iya jIvamajIve ya' ityAdi iti = anena prakAreNa, jIvAn ajIvAMzca zrutvA = avadhArya, zraddhAya = ' bhagavatA yathA kathitaM tat samyageva' iti zraddhAM kRtvA sarvanayAnAM = anuyAyini saMyamesamyag jJAnasahite samyak cAritrarUpe muniH = anagAraH, rameta= ratiM kuryAt // 248 // 9 , saMyame ratiM kRtvA yat kartavyaM tadAha mUlam - o bahUNi vAsauNi, sAmaNNamaNupAliyAM / ime kamajogeNaM, aporNa saMlihe " muNI // 249 // aba koI manuSya jIva ajIvoMke bheda suna lene mAtra se tathA unakA zraddhAnamAtra se apanekoM kRtArthamAna baiThatA hai ataH isa zaMkAko dUra karane ke liye kahate haiM - 'iya jIvamajIveya' ityAdi / anvayArtha - ( iya- iti) isa prakAra ( jIvAna jIveya-jIvAn ajIvAMzca) jIva aura ajIvake svarUpako ( soccA - zrutvA sunakara ke aura (sahahiuNazraddhA) "bhagavAn ne jaisA kahA hai vaha saba samyaka hI hai" isa rUpase zraddhA kA viSaya usako banAkara ke (muNI savvanayANaM aNumae saMjame ramejjamuniH sarvanayAnAm anumate saMyame rameta) munikA kartavya hai ki vaha naigamanaya Adi samasta nayoMke dvArA mAnya aise saMyamameM samyak jJAna sahita samyak cAritra rUpa saMyamameM tatpara bane / isa gAthAkA tAtparya yaha hai ki vastuke jJAna aura zraddhAnamAtra se siddha nahIM hai kintu usa jJAna aura zraddhAnako kriyAke pariNata karane se hI siddhi hotI hai || 248 // have koI manuSya jIva ajIvanA bheda sAMbhaLavA mAtrathI tathA tenA zraddhAna mAtrathI peAtAne kRtArtha mAnI le che. AthI e zaMkAne dUra karavAne bhATe he che- " iya jIvamajIveya " tyAhi / manvayArtha - iya - iti mA pramANe jIvAna jIveya-jIvAn ajIvAMzca lava bhane akavanA svapane soccA - zrutvA sAMlajIne bhane saddahi uNa - zraddhAya " bhagavAne je pramANe kahela che te sAcu che" A rUpathI zraddhAnA viSaya bhene janAvIne muNI savvanayANaM aNumae saMjame ramejja - muniH sarvanayAnAm anugate saMyame rameta bhuninuM se utavya che haiM, te naigabhanaya Adi saghanA nayo dvArA mAnya evA saMyamamAM samyAna sahita samyak cAritrarUpa saMyamamAM tatpara bane. A gAthAnuM tAtpaya e che ke, vastunuM jJAna ane zraddhAna mAtrathI siddha nathI. paraMtu e jJAna ane zraddhAnane kriyAmAM pariNata karavAthI siddhi hoya che. Ara48A uttarAdhyayana sUtra : 4 Page #955 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 937 priyadarzinI TIkA a036 prakaraNopasaMhAraH chAyA-tato bahUni varSANi, zrAmaNyamanupAlya / __anena kramayogena, AtmAnaM saMlikhenmuniH // 249 // TIkA-'tao bahUNi' ityAdi tataH tadanantaraM, muniH anagAraH, bahUni varSANi zrAmaNyam-anagAradharmamcAritramityarthaH, anupAlya-Asevya, anena=anantarameva vakSyamANena=kramaH paripATI, tena yogaH-tapo'nuSThAnarUpo vyApAraH kramayogastena, AtmAnaM saMlikhet= dravyataH zarIraM bhAvatazca kaSAyAn kRzIkuryAt // 'tao bahUNi vAsANi sAmaNNamanupAliyA' iti vacanena pravrajyApatipattyanantarameva na saMlekhanA kartavyeti sUcitam / tathAcoktam paripAlito ya dIho, pariyAo vAyaNA tahA diNNA / NipphA iyA ya sIsA, seyaM me appaNo kAuM // 1 // saMyamameM tatpara hokara kyA karanA cAhiye so kahate haiM-'tao bahUNi' ityaadi| anvayArtha-(tao-tataH) isake bAda vaha (muNI-muniH) muni (bahaNi vAsaNi sAmaNNamanupAliyA-bahUni varSANi zrAmaNyam anupAlya ) bahuta varSoM taka munipanA pAlana karake (imeNa kamajogeNaM-anena kramayogena) isa vakSyamAna taponuSThAnarUpa kramika yogase (appANaM saMlihe-AtmAnam saMlikhet ) apanI saMlaMkhenA kare arthAt dravyase zarIrako aura bhAvase kaSAyoMko patalA kre| " tao bahUNi vAsANi sAmaNNamaNupAliyA" isa vacanase sUtrakArakA yaha abhiprAya dhvanita hotA hai ki pravrajyA svIkAra karate hI muniko saMlekhanA dhAraNa nahIM karanI cAhiye, kahA bhI haisayabhamA ta52 thAne zu 42vu naye te 4 cha-"tao bahUNi" tyaa| manvayArtha-tao-tataH / pachI ta muNI-muniH bhuni bahUNi vAsANi sAmaNNamanupAliyA-bahUni varSANi zrAmaNyam anupAlya 59 / varSA sudhA muni 5yAne pAlana rIne imeNa kamajogerNa-anena kramayogena 241kSyamA tapAnuSThAna35 bhi yogathA appANaM saMlihe-AtmAnam saMlikhet pAtAnA manA 42. arthAt dravyathI zarIrane mana sAthI pAyAna pAtA 42. " tao bahUNi vAsANi sAmaNNamaNupAliyA" mA qyanathI suutr4|2| me| mAmiprAya thAya che ke, pravrajyA svIkAra karatAM ja munie saMlekhanA dhAraNa na karavI joIe. kahyuM paNa cheu0 118 uttarAdhyayanasatra:4 Page #956 -------------------------------------------------------------------------- ________________ uttarAdhyayanasUtre chAyA-paripAlitazca dIrghaH paryAyo vAcanA tathA dattA / . niSpAditAzca ziSyAH, zreyo me AtmanaH kartum // 1 // iti gAthArthaH // 249 // kramayoga varNayituM saMlekhanAbhedAn pradarzayatimUlam-bAraseva u vAsA~I, saMlehukosiyA bhave / saMvaccharamajjhimiyA, chammAsA ye jahanniyA // 25 // chAyA-dvAdazaiva tu varSANi, saMlekhanA utkRSTA bhavati / saMvatsaraM madhyamikA, SaNmAsAMzca jaghanyikA // 250 // TIkA-'bAraseva u vAsAI' ityAdisaMlekhanA dvAdazaiva varSANi utkRSTA bhavati / saMlekhanA ca-dravyataH zarIrasya, " paripAlio ya dIho pariyAo vAyaNA tahA dinnnnaa| NipphA iyA ya sIsA seyaM me appaNo kAuM // 1 // " arthAt-muniparyAya maiMne bahuta samaya taka pAlitakI hai / tathA maiM dIkSita ziSyoMko bhI vAcanA de cukA hUM evaM yathAyogya ziSya saMpatti bhI merI vardhita ho cukI hai| ataH aba merA kartavya hai ki maiM apanA bhI kucha kara lUM-isI meM merI bhalAI hai| arthAt sabase alahadA raha kara saMlekhanA dhAraNa karane meM hI merA hita hai| aisA sAdhuko vicAra kara pichalI avasthAmeM saMlekhanA dhAraNa karanA cAhiye // 249 // ___aba kramayoga ko varNana karane ke liye sUtrakAra saMlekhanAke bhedoMko prakaTa karate haiM-'vArasevau' ityaadi| __ anvayArtha (bArasavAsAI eva ukkosiyA saMlehA bhave-bAdaza "paripAlio yadIho pariyAo vAyaNA tahA diNNA Ni 'phoiyAya sIsA seyaM me appaNo kaauN||1||"maat muni paryAya meM dhArA samaya sudhI pAsa 42 cha tathAI dikSita ziSyane paNa vAcanA daI cUka chuM ane yathAgya ziSya saMpatti paNa meLavI lIdhela che. AthI have mArUM kartavya che ke, huM mAruM kAMIka karI lauM-AmAM ja mArI bhalAI che. arthAt badhAthI alAyadA rahIne saMlekhanA dhAraNa karavAmAM mAruM hita che. A pramANe sAdhue vicAra karIne pAchalI avasthAmAM saMlekhanA bhAra 42vInadhaye // 248 // have krama roganuM varNana karavA mATe sUtrakAra saMlekhanAnA bhedane pragaTa are .-" vArasevau" tyaadi| bha-kyAtha-bArasavAsAI eva ukkosiyA saMlehA bhave-dvAdazavarSANi eva uttarAdhyayana sUtra :4 Page #957 -------------------------------------------------------------------------- ________________ priyadarzinI TIkA a0 36 saMlekhanAmedanirUpaNam bhAvatastu kaSAyANAM kRzatA sampAdanam / saMvatsaraM madhyamikA-madhyamA saMlekhanA bhavati / jaghanyikA jaghanyA tu saMlekhanA SaNmAsAnabhivyApya bhavati // 250 // ___ saMlekhanAyAstraividhyamuktam , tatrotkRSTAyAH kramayogamAhamulam-paDhame vAsacaukkammi, vigai~nijjRhaNaM kare / biieM vAsacaukkammi, vicittaM tu tavaM cere // 251 // chAyA-prathame varSacatuSke, vikRtiniyUhanaM kuryAt / dvitIye varSacatuSke, vicitraM tu tapazcaret // 251 // TIkA-'paDhame vAsacaukkammi' ityAdi prathame Aye varSacatuSke-saMvatsaracatuSTaye, vikRtiniharNa-vikRtiH-dugdhAvarSANi eva utkRSTA saMlekhanA bhavati ) saMlekhanAkA utkRSTakAla bAraha varSoMkA hai| (majjhimiyA saMvaccharam-madhyamikA saMvatsaram) eka varSa kAla saMlekhanAkA madhyamakAla hai / (jahaniyA chammAsA-jayanyikA SaNmAsAn) chahamAsakA samaya saMlekhanAkA jaghanyakAla hai| dravyakI apekSA zarIrakA tathA bhAvakI apanI kaSAyoMkA kRza karanA isakA nAma saMlekhanA hai| yaha saMlekhanA uttama, madhyama aura jaghanyake bhedase tIna prakAra hotI hai| bAraha varSa pramANa kAlataka jo saMlekhanA dhAraNakI jAtI hai vaha uskRSTa saMlekhanA, evaM chaha mahIne taka jo AcaritakI jAtI hai vaha jaghanya saMlekhanA hai // 250 // utkRSTa saMlekhanA kramayoga isa prakAra hai-'paDhame' ityaadi| anvayArtha-(paDhame vAsacaukkammi-prathame varSacatuSke) pahileke cAra utkRSTA saMlekhanA bhavati sa manAnA (kRSTa 4 mA2 12sanA DAya cha majjhimiyA saMvaccharam-madhyamikA saMvatsaram se varSanA saMdemanAnA bhadhya che. jahanniyA chammAsA-jayanyikA SaNmAsAn cha mahinAmA samaya somanAnI gadhanya kALa che. dravyanI apekSA zarIranA tathA bhAvanI apekSA kaSAyane kRSa karavA enuM nAma saMlekhanA che. A saMlekhanA uttama madhyama ane jaghanyanA bhedathI traNa prakAranI hoya che. bAra varSa pramALa kALa sudhI je saMlekhanA dhAraNa karavAmAM Ave che te uttama saMlekhanA che. eka varSa pramANa kALa sudhI je dhAraNa karavAmAM Ave che te madhyama saMlekhanA che ane cha mahinA sudhI je AcaravAmAM Ave che te jaghanya saMlekhanA che. je 250 che *Ta samanAno bhayo ma prArathI cha-"paDhame" tyAha! bhanvayArtha-paDhame vAsa caukammi-prathame varSacatuSke paDesAnA yA2 12sAmA uttarAdhyayana sUtra:4 Page #958 -------------------------------------------------------------------------- ________________ uttarAdhyayanasUtre dikaM, tasyA nirgrahaNaM-parityAga, kuryAt / dvitIye varSacatuSke vicitrameva caturthaSaSThASTamAdirUpaM tapazcaret , atra ca pAraNake sarva kalpanIyaM pArayatIti sNprdaayH|251| vRtiye varSacatuSTaye yat kartavyaM tadAhamulam-egaMtare mAyAmaM kadda, saMvacchere duve / tao saMvaccharaddhaM tu, nAivigiheM tavaM care // 252 // tao saMvaccharaddhaM tu, vigiheM tuM tavaM cre| parimiyaM caiva AyAmaM, tammi saMvacchare kare // 253 // koDIsahiyamAyAma, ka1 saMvacchare muNI / mAsaddhamAsieNaM tu, AhAreNa tavaM care // 254 // chAyA-ekAntaramAcAmlaM, kRtvA saMvatsarau dvau / tataH saMvatsarA? tu, nAtivikRSTaM tapazcaret // 252 // tataH saMvatsarArddha tu, vikRSTaM tu tapazcaret / parimitameva AcAmlaM, tasmin saMvatsare kuryAt // 253 // varSoM meM (vigaI nijjUhaNaM kare-vikRti niyUhanaM kuryAt vikRti-dugdhAdika kAniyUhana parityAga kare (biie vAsacaukammi-dvitIye varSacatuSke) dvitIya varSa catuSkameM (vicittaM tu tavaM care-vicitraM tu tapazcaret ) vicitra tapa kre| bhAvArtha- bAraha varSake tIna vibhAga karanA cAhiye eka 2 vibhAgameM cAra cAra varSa Ate haiN| isI taraha utkRSTa saMlekhanA dhAraNa karane vAlekA yaha kartavya hai ki vaha prathamake cAra varSoM meM dugdhAdika vikRtiyoMkA parityAga kara deve pazcAt dvitIya cAra varSoM meM caturtha SaSTha aSTamAdirUpa vividha prakArakI tapazcaryA kre| pAraNAke dina kalpanIya samasta vastue~ vaha le sakatA hai // 251 // vigaI nijjUhaNaM kare-vikRti nihanaM kuryAt vikRti-5 mahinA parityA re biie vAsa caukammi-dvitIye varSacatuSke bhI yA2 12somA vicittaM tu tavaM care-vicitraM tu tapazcareta viyitra ta5 42. bhAvArtha-bAra varSanA traNa vibhAga karavA joIe. ekeka vibhAgamAM cAra cAra varSa Ave che. A rIte utkRSTa saMlekhanAM dhAraNa karavAnuM tAtparya e che ke, prathamanA cAra varSamAM dugdhAdika vikRtine parityAga kare. pachIthI bIjA cAra varSamAM catuSTa, SaSTa, aSTama Adi vividha prakAranI tapasyA kare. ane pAraNAnA divase kalpanIya saghaLI vastuo e laI zake che. 251 1 uttarAdhyayana sUtra:4 Page #959 -------------------------------------------------------------------------- ________________ priyadarzinI TIkA a. 36 saMlekhanAmedanirUpaNam koTIsahitamAcAmlaM, kRtvA saMvatsare muniH| mAsArddhamAsikena tu, AhAreNa tapazcaret // 254 // TIkA-'egaMtaram' ityAdi dvau saMvatsarau-dve varSe, ekAntaram-ekena-caturthabhaktalakSaNena tapasA, antaraMvyavadhAnaM yasmiMstadekAntaraM, tAdRzam , AcAmlaM kRtvA, varSadvayamekAntaraM kuryAt pAraNa ke ca AcAmlamityarthaH / tataH tadanantaraM saMvatsarArddha SaNmAsAn ativikRSTam aSTamadazamadvAdazAdirUpaM tapaH, na caret-nAseveta // 252 // 'tao' ityAdi tataH tadanantaraM, saMvatsarArddha SaNmAsAn vikRSTaM kaThinam aSTamadazamadvAdazAdirUpamityarthaH, tapastu niyamena, caret kuryAt / tu zabdo'vadhAraNArthakaH / atraiva vizeSamAha-tasmin dvidhA vibhajyokte ekAdaze saMvatsare, parimitameva svalpameva, tRtIya varSa catuSkameM kyA karanA cAhiye yaha aba sUtrakAra kahate hai -'egaMtara' ityaadi| anvayArtha-(duve saMvacchare-dvau saMvatsarau) do varSa taka ( egaMtaramAyAma kaTu-ekAntaraM AcAmlaM kRtvA) ekAntara tapa kare pAraNAmeM AyaMbila kare (tao-tataH) phira arthAt gyArahaveM varSameM vaha chaha mahine taka (nAi bigiTuM tavaM care-nAti vikRSTaM tapaH caret) aSTama, dazama, dvAdaza Adi rUpa kaThina tapasyA nahIM kare (tao-tataH) phira dUsare chaha mahIne meM (vigiTuMtu tavaM care-vikRSTaM tu tapaH caret ) vaha aSTama dazama dvAdaza Adi rUpa kaThina tapazcaryA niyamase kare (tammi saMvacchare-tasmin saMvatsare) isa gyArahaveM varSameM vaha (parimiyaM ceva AcAmlaM kujjA-parimitameva AcAmlaM kuryAt ) parimita hI thoDese hI AyaMbila kre| bArahaveM trIjA catuSka varSomAM zuM karavuM joIe e sUtrakAra have batAve che... " egaMtara" tyaadi| manyA -duve saMvatsare-dvau saMvatsarau meM varSa sudhI egaMtaramAyAma kaTu-ekAntara AvAmlaM kRtvA senta2 ta5 42vumana pArAmA mAyabhIta 427 tao-tataH 5chInA mayAramA 12se the cha bhaDinA sudhI nAivigiTa tavaM care-nAti vikRSTaM tapaH caret maghaTama, zabha, dvArA mAhi35 44 tapasyAna 42, tao-tataH 5chInA cha malinAmA vigiTuM tavaM tu care-vikRSTaM tu tapazcaret aSTama, zima, dAhaza mAhi35 446 tapazcaryA niyamathI 42 tammi saMvacchare-tasminsaMvatsare mA mayAramA bhAM parimiyaM ceva AyAmlaM kujA-parimitameva AcAmla wtta te parimita theDA ja AyaMbila kare. bAramA varSamAM niraMtara AyaMbila uttarAdhyayana sUtra:4 Page #960 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 942 uttarAdhyayanasUtre AcAmlaM kuryAt / dvAdaze hi varSe nirantaramAcAmlam , iha tu ekAdaze varSe caturthAdipAraNake / eveti parimitamityuktam // 253 // 'koDIsahiyamAyAmaM' ityAdi saMvatsare-pakramAd dvAdaze varSe, muniH anagAraH, koTIsahitaM-koTyauagrepratyAkhyAnAdyantarUpe, sahite-milite yasmiMstat koTIsahitam / ayaM bhAvaHvivakSitadine AcAmlaM kRtvA, punardvitIye'hni AcAmlameva pratyAkhyAti / tataH prathamasya paryantakoTiH, dvitIyasya prArambhakoTiH, ime dve milite bhavataH tatastat varSameM to nirantara hI AyaMbila kare / gyArahaveM varSameM caturthabhakta Adike pAraNAke dina AyaMbila kare, isI sUcanAke nimitta hI sUtrakArane "pari mita" zabda gAthAmeM rakhA hai| (saMvacchare-saMvatsare) bArahaveM varSameM phira (muNI-muniH) vaha muni (koDIsahiyamAyAma kaTTha-koTI sahitamAcAmlaM kRtvA) koTI sahita prathama AyaMbilakI paryanta koTIke sAtha 2 dUsare AyaMbilakI prAraMbha koTiko yukta karake arthAt niraMtara AyaMbila karake (mAsaddha mAsieNa-mAsArddhamAsikena)pandraha dina pahilese athavA eka mAsa pahilese (AhAreNa-AhAreNa) AhArakA pratyAkhyAna kara (tavaM caretapaH caret ) tapasyA kare arthAt saMthArA kre| ina gAthAo dvArA tRtIya gharSa catuSkameM muniko kyA karanA cAhiye yaha bAta mUtrakArane pradarzita kI hai isake dvArA ve kaha rahe haiM ki vaha muni do varSa taka arthAt nauve aura dazave varSameM ekAntara tapa kare aura pAraNAmeM AyaMbila kre| phira gyArahaveM varSake chaha mAsa taka ati vikRSTa-kaThIna tapasyA nahIM kare. agyAramA varSamA caturthabhakata AdinuM pAraNAnA divase AyaMbila kare. mA sUyanAnA nimitta / sUtradhAre " parimita " za74 mAthAmA rAmela cha. saMvacchare-saMvatsare mAmA varSamA ta muNI-muniH bhuni koDIsahiyamAyAma koTIsahitamAcAmlaM kRtvA choTI sahIta prathama mAya milanI panta keTInI sAthe sAthe bIjA AyaMbilanI prAraMbha koTIna yukata karIne, arthAta ni22 mAya'mita zana, mAsaddhamAsieNaM-mAsArddhama'sikena 542 divasa 5i athavA se bhAsa pahetaiyI AhAreNa-AhAreNa mAhAnu pratyAbhyAna rI tavaM care-tapaH caret tapasyA re marthAt saare| 42. 24 // ||thaa dvArA zrIta varSa catuSkamAM munie zuM karavuM joIe A vAtane sUtrakAre pradarzita karela che. AnA dvArA sUtrakAra e batAvI rahyA che ke, e muni be varSa sudhI eTale navamA ane dazamA varSamAM ekAntara tapa kare ane pAraNAmAM AyaMbila kare. pachI agyAramA varSamAM cha mahinA sudhI ghaNI vikRSTa-kaThaNa tapasyA na kare uttarAdhyayana sUtra : 4 Page #961 -------------------------------------------------------------------------- ________________ priyadarzinI TIkA a0 36 anazanaprapannasya bhAvanAnirUpaNam 943 koTisahitaM bhavati, IdRzaM nirantaramityarthaH / kRtvA tu punarapi tasmin varSe mAsAna= ardhamAsikena, mAsikena vA, AhAreNa = AhArapratyAkhyAnenetyarthaH tapaH = bhaktapratyAkhyAnAdikamanazanaM caret saMstArakaM kuryAditibhAvaH // 254 // itthamanazanaM prapannasyApyazubhabhAvanAnAM mithyAtvAdInAM cAnarthahetutvaM tadviparyayANAM ca zubhahetutvamAha - mulam - kaMda epamAbhiogaM, kivviMsiyaM mohamAsurattaM ca / eNyAo duggaIo, maraNammi virAhayAM hoMti // 255 // chAyA - kandarpa abhiyogyaM, kilviSikaM mohaAsuratvaM ca / etA durgatayaH, maraNe virAdhakA bhavanti // 255 // TIkA- 'kaMdaSpamAbhiogaM' ityAdi kandarpam - iha kandarpazabdena kandarpabhAvanA grAhyA, pade'pi padaikadezasya darzanAt / mUlapAThe napuMsakanirdeza ArSasvAt / kandarpaH - kandarpa 1 bhAvanetyarthaH, evamA kare, bAda meM avaziSTa chaha mAsa taka ati vikRSTa tapasyA kare / gyArahaveM varSameM ekAntara tapake pAraNAke dina hI AyaMbila kre| bArahaveM varSa meM koTI sahita AyaMbila kare / phira eka mAsa pahile se athavA pandraha dina pahilese AhArakA parityAga kara tapazcaryA kare / arthAt antameM anazana karake saMthArA kare // 254 // saMthArA kiye hue muniko azubha bhAvanAkA tyAga kara zubha bhAvanA mAnanA cAhiye, isa bAtako sUtrakAra kahate haiM - 'kaMda paM0' ityAdi / anvayArtha - anazanako svIkAra karanevAle usa munirAjako anarthakI hetubhUta (kaMdaSpamAbhiogaM kivvisiyaM mohaM AsurataM eyAo maraNammi virahiyA duggaIo hoMti - kandarpa AbhiyogyaM kilviSikaM mohaM AsuratvaM bAdamAM bIjA cha sudhI kaThaNa tapasyA kare. agyAramA varSamAM ekAntara tapanA pAraNAnA divase ja Akhila kare. khAramA varSamAM kATI sahita AyaMbila kare, pachI eka mahinA pahelAM athavA paMdara divasa pahelAM AhArane parityAga karI tapasyA 1re. arthAt atamAM anazana urIne sNthaare| re / / 254 // sathArA karela munice azubha bhAvanAnA tyAga karIne zubha bhAvanA bhAvavI hAye. yA vAtane sUtrAra De che -" kaMdaSpaM " tzAhi / anvayA--anazananA svIkAra karavAvALA e munirAje ananA hetu lUta kaMdappamAbhiogaM kivvisiya mohaM AsurataM eyAo maraNammi virahiyA duggaio hoMti-kaMdarpa AbhiyogyaM kilviSikaM mohaM AsuratvaM etAH maraNe virAdhikA uttarAdhyayana sUtra : 4 Page #962 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 243 uttarAdhyayanasUtre bhiyogya bhAvanA 2, kilviSika bhAvanA3, mohabhAvanA 4, AsuratvabhAvanA 5 ca etAH kandarpa bhAvanAdayaH maraNe = maraNakAle virAdhikAH samyagdarzanAdInAmapahArikAH satyaH, durgatayaH = durgatimApikA bhavanti / iha durgatizca devadurgatiH, ye hi kandarpabhAnAdau pravRttasteSAM saMvyavahAratacAritrasattAyAmapi durgatirUpeSu tathAvidhadevanikAetAH maraNe virAdhakA durgatayaH bhavanti) kandarpa bhAvanA, Abhiyogya bhAvanA, kilbiSika bhAvanA, evaM AsuratvabhAvanA ye pAMca bhAvanA jo ki maraNakAlameM samyagdarzana AdikoMkI nAzaka haiM aura isI liye jIvoMko durgati meM le jAnevAlI haiM avazya unakA parityAga kara denA caahiye| kAraNa ki jo ina kandarpa bhAvanA AdimeM pravRtta hote haiM unameM vyavahArakI apekSA cAritrakI sattA hone para bhI unakI utpatti durgatirUpa tathAvidha devanikAyoMmeM hI hotI hai| ataH yahAM durgati zabdase devadurgatikA hI grahaNa karanA caahiye| kyoM ki jo jIva malIna cAritra vAle haiM ve marakara cAroM gatikI AyukA baMdha kara sakate haiN| gAthAmeM kandarpa zabda se kandarpa bhAvanAkA grahaNa kiyA gayA hai| kAraNa ki padake eka dezase bhI pUrNa padakA grahaNa hotA hai| isI prakAra Abhiyogya Adi zabdoMse bhI Abhiyogya bhAvanA kilbiSikabhAvanA mohabhAvanA aura Asura bhAvanAkA grahaNa samajhanA caahiye| ina bhAvanAoMkA tyAga maraNakAlameM isaliye kahA gayA hai ki ye bhAvanAe~ vyavahArataH cAritrakI sattA hone para bhI jIvako durgatayaH bhavanti unha (bhAvanA, AliyogyabhAvanA, DibhiSimbhAvanA, bhoDalAvanA ane AsuratvabhAvanA. A pAMca bhAvanAe ke, je maraNakALamAM samyagdarzana AdikAnI apahAraka che ane e kAraNe jIvAne krutimAM laI javA vALI che. enA avazya avazya parityAga karI devA oie. kAraNa ke jo e kankrapa bhAvanA AdimAM pravRtta thAya che tyAre enAmAM vyavahAranI apekSA cAritranI sattA hAvA chatAM paNa enI utpatti krutirUpa tathAvidha devanikAmAM ja thAya che. AthI ahIM durgati zabdathI devaduga.tinuM grahaNa karI levuM joie. kemake, je jIva cAritranI vikalatAvALA hoya che te marIne cAre gatinI AyunI maMdha karI zake che. gAthAmAM kadapa zabdathI kaMdarpa bhAvanAnuM grahaNu karavAmAM Avela che, kAraNa ke, padmanA eka dezathI paNa pUrNa padanu grahaNa thAya che. A ja pramANe Abhiyogya Adi zabdothI paNa AbhiyAgyabhAvanA, kiSmi. SikabhAvanA, mAhabhAvanA ane AsurabhAvanAnu grahaNa samajavuM joie. bhAvanAonA maraNakALamAM tyAga A kAraNe matAvavAmAM Avela che ke, e bhAvanAe vyavahArataH cAritranI sattA heAvA chatAM paNa jIvane deva durgatimAM laI jAya che. kAraNa ke, emanI sattAmAM samyagdarzana AphrikAnA sadbhAva thaI A uttarAdhyayana sUtra : 4 Page #963 -------------------------------------------------------------------------- ________________ priyadarzinI TIkA a0 36 anazanaprapannasya bhAvanAnirUpaNam 985 yeSveyotpattiH, caraNavaikalye tu nAnAgatigAmitvameva bhavati / 'maraNe' iti padena maraNAt prAgetatsattAyAmapi maraNakAle zubhabhAvanAyAH sadbhAve sugatirapi bhavatIti sUcitam // 255 // kiM camulam-micchAdaMsaNarattA, saniyANa u~ hiNsgaa| iye je maraMti jIvA, tesiM puNa dullahA bohI // 256 // chAyA-mithyAdarzanaraktAH sanidAnAstu hiNskaaH| iti ye mriyante jIvAH, teSAM punardurlabhA bodhiH // 256 // TIkA-'micchAdasaNarattA' ityAdi mithyAdarzanaraktAH mithyAdarzana-mohanIyakarmodayajanitaM viparItajJAnam , atattve tattvAbhinivezaH, tttvecaatttvaabhiniveshH| mithyAdarzanaM paJcadhA-abhigrahikAnabhigrahikAbhinivezikAnAbhogikasAMzayikabhedAt , upAdhibhedato bahutarabhedaM ceti / tatra raktAH-AsanAH, tathA-sanidAnAH-nidAnaM-sAnurAgabhogamArthanArUpaM, tena saha vartanta iti sanidAnAH, tathA-hiMsakAH-prANAtipAtakAriNaH, iti= devadurgatimeM le jAtI hai| kAraNa ki inakI sattAmeM samyagdarzana Adi. koMkA sadbhAva nahIM ho sakatA hai| ye unakI nAzaka haiM / " maraNa" padase sUtrakArakA yaha abhiprAya hai ki bhale hI ye bhAvanAe~ jIvameM maraNa ke pahile rahI hoM to bhI maraNakAlameM zubha bhAvanAkA sadbhAva hone para jIvako sugatikI prApti hotI hai // 255 // aura bhI-'micchAdaMsaNarattA' ityaadi| adhvayArtha-(micchAdasaNarattA-mithyAdarzanaraktAH) mithyAdarzanameM rakta bane hue (saniyANA-sanidAnAH) evaM nidAna baMdhanase jakaDe hue tathA (hiMsagA-hiMsakAH) prANAtipAta karane vAle aise (je jIvA mrNtizakatuM nathI. e enI apahAraka che. "maraNa" padathI sUtrakArane e abhiprAya che ke, bhale e bhAvanAo jIvamAM maraNanA pahelAM rahelI hoya te paNa maraNa kALamAM zubha bhAvanAone sadbhAva hevAnA kAraNe jIvane sugatinI prApti thAya che. ra5pA. 32 5-'micchAdasaNarattA' iityaadi| sa-payArtha-micchAdasaNarattA-mithyAdarzanaratAH mithyAzanamA 20 bhanI 27sa, athavA saniyANA-sanidAnAH nidAna macanamA 14Ayera mane hiMsagA-hiMsakAH prAtipAta 421pA / je jivA maraMti-ye nivAH niyaMte u0 119 uttarAdhyayana sUtra : 4 Page #964 -------------------------------------------------------------------------- ________________ uttarAdhyayanasUtre evaMbhUtAH ye jIvAH prANinaH, mriyante, teSAM punarbodhidurlabhA / teSAM parabhave jinadharmaprAptiH sulabhA na bhavatItyarthaH // 256 // kiMcamulam-sammadaMsaNarattA, aniyoNA sukkalesamogADhA / iye je maratijIvA, sulabhA tesiM bhave 'bohI // 257 // chAyA--samyagdarzanaraktAH, anidAnAH shuklleshyaamvgaaddhaaH| iti ye mriyante jIvAH, sulabhA teSAM bhavati bodhiH // 257 // ye jIvAH niyante) jo jIva marate haiM (tesiM puNo-teSAM punaH) unako phira (bohI-bodhiH) parabhavameM bodhi (dullahA-durlabha) durlabha hai arthAt sulabha nahIM hotI hai| bhAvArtha-mohanIya karmake udayase janita viparIta jJAna atatva meM tatvakA abhiniveza yA tatvameM atatvakA abhiniveza mithyAdarzana hai| yaha mithyAdarzana, Abhigrahika, anAbhigrahika, Abhinivezika, anAbhogika aura sAMzayikake bhedase pAMca prakArakA hai| isameM jinakI buddhi Asakta hai ve mithyAdarzana rakta jIva haiN| anurAga se yukta hokara parabhava saMbaMdhI bhogoMko vAcchA karanA isakA nAma nidAna hai| isa nidAnase sahita jo jIva haiM ve sanidAna haiN| parakI hiMsA karane vAle jIva hiMsaka kahe jAte haiM aisI avasthAmeM vartamAna jo jIva hote haiM ve mara kara parabhavameM jinadharmakI prAptirUpa bodhise vaMcita rahate haiM arthAt punaH bodhikI prApti unheM sulabha nahIM hotI hai // 256 // ra bhare che. tesiM puNo-teSAM punaH pachI 52sabhA memane bohI-bodhiH mAthi dullahA-durlabhA dula che. arthAt susama thatI nathI. bhAvArtha-mohanIya karmanA udayathI jAgelA viparIta jJAna atalamAM tatvano abhiniveza athavA tatvamAM atatvane abhiniveza mithyAdarzana che. A miyAdarzana, AbhigrAhika, anAbhigrAhika, Abhinivezaka, anAgika ane sazayikanA bhedathI pAMca prakAranAM che. AmAM jenI buddhi Asakata che te mithyAdarzana rakata jIva che. anarAgathI cukata banIne parabhava saMbaMdhi bheLonI vAMchanA karavI AnuM nAma nidAna che. A nidAnathI sahita je jIva hoya che te sanidAna che. bIjAnI hiMsA karavAvALA jIva hiMsaka kahevAya che. AvI avasthAmAM vartamAna je jIva hoya che te te marIne parabhavamAM jIna dharmanI prAptirUpa badhithI vaMcita rahe che. arthAta pharIthI emanA mATe bedhinI prApti sulabha banatI nathI, para5A. uttarAdhyayana sUtra:4 Page #965 -------------------------------------------------------------------------- ________________ priyadarzinI TIkA a0 36 anazanaprapannasya bhAvanAnirUpaNam 947 TIkA--'sammaiMsaNarattA' ityAdi / zuklalezyAm avagADhA aviSTAH, anyat sugamam // 257 // mulam-micchAdasaNarattA, saniyANA kaNhalasamogADhA / iye je maraMti jIvA 'tesiM puMNa dullahA 'bohI // 25 // chAyA--mithyAdarzanaraktAH, sanidAnAH kRssnnleshyaamvgaaddhaaH| iti ye mriyante jIvAH, teSAM punardulabhA bodhiH // 258 // __ 'sammadaMsaNarattA' ityAdi anvayArtha- (sammadaMsaNarattA aniyANA sukkalesamogADhA je jIvA maraMti tesiM bohI sulabhA-samyagdarzanaratAH, anidAnAH, zuklalezyAmavagADhAH ye jIvAH mriyante teSAM bodhiH sulabhA) samyagdarzanase yukta, nidAnabaMdharahita, tathA zuklalezyA meM vartamAna aise jIva jabamarakara parabhava meM utpanna hote haiM to unheM vahAM bodhi(jainadharma)kI prApti sulabha rahatI hai|257| 'micchAdaMsaNarattA' ityAdi anvayArtha-(je micchAdasaNarattA-ye mithyAdarzana raktAH) jo mithyAdarzanameM rakta bane hue haiM evaM (saniyANA-sanidAnAH) nidAna baMdhanase baddha haiM tathA ( kaNhalesAmogaDhA-kRSNalezyAmavagADhaH ) kRSNalezyAse yukta hai ( iya jejIvA maraMti-iti ye jIvAH mriyate ) aise jo jIva marate haiM (tesiM puNabohI dulhA-teSAM punarbodhiH durlabhA) unako phira parabhavameM " sammaiMsaNarattA " tyA ! sa-kyA-sammaiMsaNarattA aniyANA sukkAlesamogADhA je jIvA maraMti tesiM bohI sulabhA-samyagdarzanaratAH, anidAnAH zuklalezyAmavagADhAH ye jIvA mriyante teSAM bodhiH sulabhA sabhyagRhaniyA yuta, niEInamadhathI 2hita, tathA zusa lezyAmAM vartamAna evA jIva jyAre marIne parabhavamAM utpanna thAya che tyAre ene tyAM bedhi jainadharmanI prApti sulabha rahe che. je 257 che "micchAdasaNarattA" tyaadi| manvayArtha-je micchAdasaNarattA-ye mithyAdarzanaraktAH 2 mithyAzanamA 27ta manasA cha athavA saniyANA-sanidAnA nihAna manathI pAye cha taya kiNhalesAmogADhA-kRSNalezyAmavagADhA vezyAthI yukta cha iya je jIvA maraMti-iti ye jIvAH mriyate the| 12 bhare che. tesiM puNa bohi dullahAteSAM punarbodhi durlabhAH amana 52mamA mAthi huna thAya che. mar3I vI uttarAdhyayana sUtra:4 Page #966 -------------------------------------------------------------------------- ________________ RECARE uttarAdhyayanasUtre TIkA--'micchAdasaNarattA' ityAdi-- ___ gAtheyaM sugamA / nanu punaruktatvAdanarthakamidaM sUtram , kRSNalezyAvagAhanAmapi 'hiMsakA' iti padAdarthataH prAguktameva ( 256 gAthA ) paJcAnavapramattatvAdilakSaNasadbhAvena kRSNalezyAyA hiMsakeSu sattvAditicet , atrocyate-asya vizeSajJApanAthatvAtpunaruktatvadoSo nAsti / vizeSazcAyam-tAdRze saMkleze satyeva bodhidurlabhA bhavati, sAmAnyena tu pUrvoktavizeSaNaviziSTAnAmapi tasmin bhave, bhavAntare vA bodhilAbho dRzyante'pIti vizeSamUcakatvAdatra nAsti punaruktidoSaH / iha cAyena bodhi durlabha hotI hai| yahAM aisI AzaMkA hotI hai ki do sau chappana 256vIM gAthA meM jo 'hiMsaka' pada hai usase hI "kRSNalezyAmavagADhA" isa padkA artha kathita ho jAtA hai, kAraNa ki jo hiMsaka huA karate haiM unameM pAMca Asrava tathA pramattatva AdilakSaNoMkA sadbhAva pAyA jAtA hai usase vahAM kRSNalezyAkI sattA siddha ho jAtI hai ? / isakA samAdhAna yaha hai ki-do sau chappana 256vIM gAthAmeM jo kahA gayA hai usakI apekSA isa gAthAmeM vizeSatA hai aura vaha isa tarahase hai kiM-jIva yadi sAmAnyarUpase do sau chappana 256vIM gAthAmeM kathita vizeSaNoMse yukta hai to bhI usako isa bhavameM athavA parabhavameM bodhikAlAma durlabha nahIM hai| aise jIvoMko umayabhavameM bodhikAlAbha dekhA bhI jAtA hai| parantu jaba jIva ina mithyAdazanAdikoMse kRSNalezyA-saMkliSTa pariNAmavAlA bana jAtA hai taba hI ina kI bodhikAlAbha durlabha hotA hai yaha vizeSatA kahanevAlI yaha gAthA haiM zaz thAya che hai, mase7.5nabhI (256) thAmA re "hiMsaka' 54 che. yanAthI 4 " kRSNalezyAmavagADhA " 2 // pahane 25 4AI jaya che. 1295 ke, je hiMsA karanArA hoya che enAmAM pAMca Asava tathA pramattatva Adi lakSaNene sadubhAva jovAmAM Ave che. AnAthI tyAM kRSNalezyAnI sattA siddha thaI jAya che. AnuM samAdhAna e che ke-basechapana (256) mI gAthAmAM je kahevAmAM Avela che enI apekSA A gAthAmAM vizeSatA che. ane te A pramANe che ke, jIva je ke sAmAnyarUpathI basochappana (256) mI gAthAmAM kahevAyela vizeSaNethI yukta hoya te paNa tene A bhavamAM athavA parabhavamAM bAdhine lAbha durlabha hotuM nathI. evA jIvone bane bhavamAM bedhine lAbha javAmAM paNa Ave che. paraMtu jyAre jIva AvA mithyAdarzanAdikathI kuNalezyA-saMkSiNa pariNAmavALe banI jAya che tyAre ja ene bedhine lAbha kulabha thAya che. A vizeSatA batAvanArI A gAthA che. ethI AnA kahevAthI uttarAdhyayana sUtra:4 Page #967 -------------------------------------------------------------------------- ________________ priyadarzinI TIkA a0 36 anazanaprapannasya bhAvanAnirUpaNam (255 gA.) sUtreNa kandarpabhAvanAdInAM durgati rUpAnarthasya hetutvamuktam , arthAcca zubhabhAvanAnAM sugatirUpArthasya hetutvamuktam / dvitIyena (256 gA.) mithyAtvaratAdInAM durlabhavodhikatvarUpo'nartha uktaH / tRtIyena (257 gA.) samyaktvaraktAnAM sulabhabodhikatvarUpaH zubhArthaH kthitH| caturthena (258 gA.) tu mithyAdarzanaraktAdInAM yo vizeSaH sa eva sUcita iti // 258 // kiM ca-jinavacanArAdhanAmUlakameva sakalaM saMlekhanAdikaM zreyaskaraM bhavatItyatastatrAdaraH kartavya iti prativodhanAya tanmAhAtmyamAhamUlam-jiNevayaNe aNurattA, jiNaveyaNaM je kariti bhAvaNaM / amalA asaMkilihA, te 'hoti parisaMsArI // 259 // ataH punaruktatA isake kahane meM nahI AtI hai| do sau pacapana 255vIM gAthA dvArA kaMdarpa Adi bhAvanAe~ isa jIvako durgatirUpa anarthakI dAtA haiM yaha bAta kahI gaI hai, isase yaha bAta arthase A jAtI hai ki zubha bhAvanAoMmeM sugatirUpa artha pradAyakatA hai| do sau chappana 256vIM gAthAmeM yaha bAta spaSTa kI gaI hai ki jo jIva mithyAtva AdimeM rakta bane hue haiM unako bodhikAlAbha durlabha hai / tathA do sau sattAvana 257vIM gAthAmeM jo jIva samyaktvameM rakta haiM unako bodhikAlAbha sulabha hai aisA kahA hai| isa do sau aThAvana 258vIM gAthA dvArA mithyAdarzana AdimeM rakta puruSoM meM jo saMkliSTa pariNAmatArUpa vizeSatA hai vaha sUcitakI gaI hai| isa taraha isa vizeSatAki sUcaka honese isa kathanameM punaruktatA nahIM AtI hai / 258 // punarUkti AvatI nathI baso paMcAvana (255) mI gAthA dvArA "kaMpa Adi bhAvanAo A jIvane durgatirUpa anarthanI dAtA che" A vAta batAvavAmAM Avela che. AthI A vAta arthathI AvI jAya che ke, zubha bhAvanAomAM sugatirUpa artha pradAyakatA che. basapana (256) mI gAthAmAM e vAta spaSTa karavAmAM AvI che ke, je jIva mithyAtva AdimAM rakta banI rahyA hoya che emane bodhine lAbha durlabha che. tathA basosattAvana (257) mI gAthAmAM je jIva samyakatvamAM rakta che emane bodhine lAbha sulabha che evuM kahela che. ane basa aThAvana (258) mI gAthA dvArA mithyAdarzana AdimAM rakta purUmAM je saMkilaSTa pariNAmatArUpa vizeSatA che evuM sUcana karavAmAM Avela che. A pramANe A vizeSatAnI sUcaka hovAthI A kathanamAM punarU htA AvatI nathI. 258 uttarAdhyayana sUtra:4 Page #968 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 950 uttarAdhyayanasUtre chAyA-jinavacane'nuraktAH, jinavacanaM ye kurvanti bhAvena / amalA asaMkliSTAH, te bhavanti parItasaMsAriNaH // 259 // TIkA-'jiNavayaNe aNurattA' ityAdi ye jinavacane-jinastIrthakarastasya vacanam Agamastasmin , anuraktAH parAyaNA bhavanti, tathA-ye bhAvena antarapariNAmena jinavacanaM kurvanti, te amalA:= mithyAtvAdi-bhAvamalarahitAH, tathA asaMkliSTAH rAgAdi saMklezamuktAH, tathAparItasaMsAriNaH parItaH-parimitaH sacAsau saMsAraH parItasaMsAraH so'sti yeSAM te tathA bhavanti, alpasaMsAravanto bhavantIti bhAvaH // 259 // samasta saMlekhanA Adika dhArmika kartavya jina vacanoMki ArAdhanA mUlaka hokara hI zreyaskara hote haiM isa liye unameM Adara karanA cAhiye, yaha samajhAne ke liye una vacanoMkA mAhAtmya sUtrakAra pradarzita karate haiM -'jiNavayaNe' ityaadi| anvayArtha-(je-ye) jo (jiNavayaNe-jinavacane)jinendra devake AgamameM (aNurattA-anuraktAH) anurakta prIti saMpanna huA karate haiM tathA (je-ye)jo (jiNavayaNaM-bhAveNaM kariti-jinavacanaM bhAvena kurvanti) jina vacanoMko bhAva pUrvaka jIvanameM utArate hai (te-te) ve (amalA-amalAH) bhAvamala rahita hokara (asaMkiliTThA-asaMkliSTAH) rAgAdika saMklezoMse rahita bana jAte haiM aura unhIM jIvoMkA (parittasaMsArI-parItasaMsAriNaH ) saMsAra alpa raha jAtA hai| bhAvArtha-jo prANI jaba jina vacanoMmeM samyak zraddhAvanta bana jAte haiM samasta saMlekhanA Adika dhArmika kartavya jIna vacanonI ArAdhanA mUlaka thavAthI ja zreyaskara thAya che A kAraNe emAM Adara karavo joIe. A samajAvavA mATe e vacananuM mAhAsya sUtrakAra pradarzita kare che."jiinn vayaNe" tyAla! anvayArtha-je jiNavayaNe-ye jinavacane re ne vana mArAmamA aNurattA-anuraktAH anu24ta-prItisapanna choya che tathA je jiNayaNaM bhAveNaM kiriti-ye jinavacanaM bhAvena kurvanti 2 7 5yanAne bApU vanamA utAre cha te-te / amalA-amalAH mA bhaga 2Dita panIne asaMkilidA-asaMkliSTAH 2hinA 42zAthI 2Dita manI laya che. mane me| vAnI paritta saMsArIparIta saMsAriNaH saMsAra 585 2hI onya che.. bhAvArtha-je prANI jyAre jIna vacanAmAM samyaka zraddhAvAna banI jAya uttarAdhyayana sUtra :4 Page #969 -------------------------------------------------------------------------- ________________ priyadarzinI TIkA a. 36 anazanaprapannasya bhAvanAnirUpaNam kiM ca- mUlam - bAlamaraNANi bahuso, akAMmamaraNANi caiva yaM bahUyaNi / merihaMti te vairAyA, jiNaveyaNaM 'je na jANaMti // 260 // chAyA - bAlamaraNAni bahuzaH, akAmamaraNAni caiva bahukAni / mariSyanti te varAkAH, jinavacanaM ye na jAnanti // 260 // TIkA- 'bAlamaraNANi bahuso ityAdi 951 ye jinavacanaM na jAnanti, upalakSaNatvAt taduktaM na kurvanti ca te varAkA:= mUDhAH, bahuzaH bahuvAraM bAlamaraNaiH = udbandhanAdinimittakairmaraNaiH, ca= punaH, bahukaiH = bahubhiH akAmamaraNaizca mariSyanti, tasmAjjinavacanaM bhAvataH samAdaraNIyaM ceti bhAvaH / 'bAlamaraNANi' 'akAmamaraNANi' bahuyANi' ityacca tRtIyArthe dvitIyA ArSatvAt // 260 / / aura usake anusAra calane lagate hai to unakA saMsAra alpa raha jAtA hai aura ve mithyAtva Adi bhAvamaloMse rahita hokara rAgAdika saMklezoM kA kabhI na kabhI avazya anta kara dete haiM / / 259 // kiMca - 'bAlamaraNANi' ityAdi / anvayArtha - (je jiNavayaNaM na jANaMti-ye jinavacanaM na jAnaMti ) jo jIva jina vacanoM para zraddhA nahIM karate haiM aura unake anusAra na calate hai (te varAyA- te varAkAH) ve mUDha haiN| aise prANI (bahuso - bahuzaH) aneka bAra (bAlamaraNANi akAmamaraNANi ya marihaMti - bAlamaraNAni akAmamaraNAni ca mariSyanti) bAlamaraNoM dvArA tathA akAmamaraNoM dvArA marate rahate haiN| isa liye jinavacana bhAvapUrvaka samAdaraNIya evaM samAcaraNIya hai / / che. ane bhAvapUrvaka enA anusAra cAlavA lAge che teA enA saMsAra alpa rahI jAya che. ane te mithyAtva Adi bhAvamaLAthI rahita anIne rAgAdika sasezanA uhIne chuTTI avazya anta rI ye che. // 258 // priMtha -- "bAlamaraNANi" ityAhi ! anvayArtha -- je jiNavayaNaM na jANaMti-ye jinavacanaM na jAnaMti ne va jIna vacana upara zraddhA karatA nathI tema na tA e anusAra cAle paNa che te varAyA-te varAkAH te bhUDha che. mevA ANI bahuso - bahuzaH nemvAra bAlamaraNANi akAmamaraNANi ya- bAlamaraNAni akAmamaraNAni ca mAsabhara dvArA tathA akAmamarA dvArA maratA rahe che. A kAraNe jInavacana bhAvapUrvaka samAdaraNIya mane sabhAyaraNIya che / / 260 / / uttarAdhyayana sUtra : 4 Page #970 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 952 uttarAdhyayanasUtre yadi jinavacanArAdhane'ticAraH syAt, tadA tacchravaNayogyAnAmAcAryAdInAmantike AlocanA karaNIyA / kena kAraNena te AlocanAzravaNayogyA bhavanti tadAhamulam - bahu AgamavinnANA, samAhiupAyagA ye guNagAhI / eeNNaM kAraNeNaM, araho AloyaNaM souM // 261 // chAyA - - bahnAgamavijJAnAH, samAdhyutpAdakAca guNagrAhiNaH / etena kAraNena, arhA AlocanAM zrotum || 261 // TIkA -- 'bahu AgamavinnANA' ityAdi- bahvAgamavijJAnAH=aGgopAGgAdibahubhedavattvAd bahuH, sacAgamazca bahnAgamastasmin vijJAnaM viziSTajJAnaM yeSAM te tathA tathA samAdhyutpAdakAH = samAdherutpAdakAH, dezakAlAzayAdi vijJAnAdAlocanAdAtRRNAM madhurabhASaNAdibhiH samAdhimeva ye janayanti, te ityarthaH / tathA - guNagrAhiNaH = guNAn grAhayantItyevaM zIlAH, yadi jina vacanakI ArAdharA karanemeM aticAra laga jAve to usa aticArako AcAryAdikake pAsa prakAzita kara usakA zodhana kara lenA cAhiye / kAraNaki AlocanAzravaNa yogya ye AcAryAdika hI hote haiM anya nahIM / yahI bAta sUtrakAra isa sUtra dvArA prakaTa karate haiM- 'bahu Agama vinnANA' ityAdi / anvayArtha - ye AcArya Adika (bahuAgamavinANAH - bahu Agama vijJAnA: ) aMga upAMga Adi AgamoMke viziSTa jJAtA hote haiM tathA (samAhi uppAyagA -samAdhyutpAdakAH) deza, kAla, Azaya Adike viziSTa jJAna se ye AlocanA karane vAle ziSyajanoMke cittameM madhura bhASaNa Adise samAdhi utpanna karate haiM aura unako (guNagAhI guNagrAhiNaH) guNoMko hI jo jInavacananI ArAdhanA karavAmAM aticAra lAgI jAya tA e aticArane AcAryAdikanI samakSa prakAzita karI enu zeAdhana karI levuM joie. kAraNa ke AlocanA zravaNu ceAgya e AcAryAdika ja hoya che. anya nahI yA vAtane sUtrAra mA sUtra dvArA pragaTa 1re che. - - " bahu AgamavinnANA" ityAdi ! anvayArtha-- mAyArya mahi bahuAgamavinnANA - bahuAgamavijJAnAH gyAgabhAnA aMga yAMga vagerenA viziSTa jJAtA hoya che. tathA samAhi upAyagAsamAdhyutpAdakAH dveza, Aja, Azaya yAhinA viziSTa jJAnathI ye mAlocanA karavAvALA ziSyaneAnA cittamAM madhura bhASaNa AdithI samAdhine utpanna 42 che, bhane khebhane guNagAhI - guNagrAhiNaH sArA guNAnu yahA 2rAve che. uttarAdhyayana sUtra : 4 Page #971 -------------------------------------------------------------------------- ________________ priyadarzinI TIkA a. 36 kandadibhAvanAnirUpaNam etaiH anantaropAttai bavAgamavijJAnatvAdibhiH, kAraNaiH hetubhiH, AlocanAM-ziSyakRtAticAraprakAzanarUpaM zrotum arhAH yogyA bhavanti, evaM bhUtA AcAryAdaya AlocanA zravaNaphalaM pareSAM vizuddhilakSaNaM saMpAdayituM samarthA bhavantIti bhAvaH // 261 // itthamanazanasthasya yat kRtyaM tat saprasaGgamupadazya, saMprati pUrvoddiSTAnAM kandapAdibhAvanAnAM parihArArtha tatsvarUpamAha-- mUlam-kaMdappakukkuyAiM taha, siilshaavhaasvighaahiN| vimhAvito ya paraM, kaMdappaM bhAvaNaM kuNai // 262 // maMtAjogaM kAuM, bhUIkammaM ca 'je pauMjaMti / sAyarasaiDiheDaM, abhiogaM bhAvaNaM kuNai // 263 // nANassa kevalINaM, dhammAyariyassa saMghasAhaNaM / mAI avaNavAI, kivisiyaM bhAvaNaM kuNaI // 264 // aNubaddharosapasaro, taha ye nimittammi hoI paMDisevI / eehiM kAraNehiM, AMsuriyaM bhAvaNaM kuNai // 265 // chAyA--kandarpa kaukrucye tathAzIlasvabhAvahAsavikathAbhiH / vismApayaMzca paraM kAndapI bhAvanAM karoti // 26 // grahaNa karAte haiM, ataH unameM itanI viziSTa yogyatA tathA jJAnAdi saMpannatA hone se ve hI AlocanA sunaneke yAgya haiM-arthAt ziSyajanoMkA kartavya hai ki doSa Adi lagane para ve avazya apane AcArya Adike pAsa usakI zuddhi karaneke liye AlocanA kreN| AlocanAkA artha bhI yahI hai ki zuddha bhAvase guruke samakSa apanI bhUla prakaTa krnaa| isase yaha hotA hai ki bhUlakA zodhana ho jAtA hai aura mahAvratakI zuddhi ho jAtI hai / / 261 // AthI emanAmAM eTalI vizeSa yogyatA tathA jJAnAdinI saMpannatA hovAthI eeja AlocanA sAMbhaLavA cogya che. arthAta ziSyajanenuM kartavya che ke, te doSa AdinA lAgavAthI teo khAsa karIne pitAnA AcArya AdinI pAse enI zuddhi karavA mATe AlocanA kare. AlocanAne artha paNa eja che ke, zuddha bhAvathI gurUnI pAse potAnI bhUlane pragaTa karavI. A pramANe karavAthI lAbha e thAya che ke, bhUlanuM zodhana thaI jAya che. ane mahAvratanI zuddhi jaya che. // 261 // u0 120 uttarAdhyayana sUtra : 4 Page #972 -------------------------------------------------------------------------- ________________ uttarAdhyayanasUtre maMtrAyogaM kRtvA, bhUtikarma yaH pryukte|| zAtarasarddhihetAH, AbhiyogI bhAvanAM karoti // 263 // jJAnasya kevalinAM, dharmAcAryasya saMghasAdhanAm / mAyI avarNavAdI, kilvipikI bhAvanAM karoti // 264 // anubaddharoSaprasaraH, tathA ca nimitte bhavati pratisevI / etAbhyAM kAraNAbhyAm , AsurikI bhAvanAM karoti // 265 / / TIkA--'kaMdappa kukkuyAI ityAdi kandarpa kaukrucye iti / tatra-kandarpaH-kAmakathAkathanam , kaukrucyaM-ceSTAvizeSaH, tad dvidhA-kAyena vAcAceti / tatra-kAyako cyaM-svayamahasanneva bhrUnetroSThakaracaraNAdinA tathA ceSTate yathA'nyo hasatIti, vAk kaukrucyaM tu tathA jalpati yenAnyaH prahasati, nAnAvidhajIvarutAni mukhavAdyavAdanaM ca yatra karotIti / kandarpazca kokrucya ceti kandarpakaukrucye, te kurvan iti zeSaH / ca-punaH, tathAzIlasvabhAvahAsavikathAbhiH yathA parasyAdbhutamiva bhavati, tena prakAreNa yat zIlam AcaraNam , taca, svabhAvazcaparasyAzcaryarasaH samutpadyatAmityabhiprAyeNa tattanmukhavikArAdiyuktaM svarUpaM, hAsazca-aTTAhAsAdirUpaH, vikathAzca-paravismApakanAnAvidhAlAparUpAH tathA zIlasvabhAvahAsavikathAstAbhiH, paraM vismApayan , kAndapIkandarpayogAta aba sUtrakAra pUrvakathita kaMdarpa Adi bhAvanAoMke parihAra nimitta unakA pratyekakA svarUpa kahate haiM-'kaMdappa kukkuyAiM ityAdi cAra gAthAe~ ___ anvayArtha-( kaMdappakukkuyAI-kaMdarpa kaukucye) kaMdarpa-kAmakathAko tathA kaukucya-kAyakI tathA vacanakI kuceSTAko karane vAlA tathA (sIla sahAvahAsavigahAhiM paraM vimhAvito-zIlasvabhAvahAsavikathAbhiH paraM vismApayan)zIla, svabhAva, hAsa evaM vikathA Adike dvArA dUsaroMko vismita karane vAlA manuSya (kadappa bhAvaNaM kuNai-kAndI bhAvanAM karoti) kAMdI bhAvanA vAlA mAnA gayA hai| kAmottejaka kathAoMkA have sUtrakAra pahelAM kahela kaMdarpa Adi bhAvanAonA parihAra nimitta sana pratyernu 2135 43 cha-" kaMdappakukuyAiM" tyAhi / yA2 ||thaamaa manvayArtha:-kaMdappakukkuyAI-kaMdarpakrauMkucye 445-mathAmA tathA kausyaAyA tathA kyananI yaSTAmAna 4213 tathA sIlasahAvahAsavigahAhi paraM vimhAvito-zIlasvabhAvahAsavikathAbhiH paraM vismApayan zAda. 21bhAva, DAsa bhane vizthA mAthI mIna vismita 421AvAmA manuSya kadampa bhAvaNaM kuNaikAndA bhAvanAM karoti riel lAnA bhAnAmA mAvadacha. mAtra uttarAdhyayana sUtra:4 Page #973 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 955 priyadarzinI TIkA a0 36 kandadibhAvanAnirUpaNam kandarpA iha devAsteSAmiyaM kAndapI tAM bhAvanAM- tadbhAvAbhyAsarUpAM karoti / uktaprakAreNa ceSTamAnasya kAndI bhAvanA bhavati, sAceyaM durgati janakatvAt parivajanIyeti bhAvaH // 262 // 'maMtA jogaM kAuM' ityAdi-- ___ yaH zAtarasaddhi hetoH-zAtaM-sukhaM, rasAH-mAdhuryAdayaH, RddhiH-upakaraNAdikahanA kaMdarpa hai| ceSTAvizeSakA nAma kaukrucya hai yaha ceSTA zarIra aura vacanase hotI hai| svayaM vinA ha~se hI dUsaroMko bhrU, netra, oSTha, hAtha, evaM caraNa AdikI aisI 2 ceSTAe~ dikhAnA ki jinheM dekha kara dUsaroM ko ha~sI Ane lage yaha kAya kraukrucya hai| vAk kraukrucya yaha hai ki aisI bAMte karanA ki jinheM sunakara loga ha~sane laga jaaveN| jaise aneka prakArake jAnavaroMko bolI bolanA mukhase bAjA bajAnA ityAdi / tathA loga mujhe dekhakara Azcarya rasameM nimagna ho jAveM" isa abhiprAyase apanA zArIrika AkAra vikAra yukta banAnA, aTTahAsa karanA AzcaryameM DAlane vAlI gappa hAMkanA, isa saba bAtoMse tathA ceSTAoMse jIva kAMdIbhAvanA vAlA banatA hai| yaha bhAvanA jIvako durgatikI dAtA mAnI gaI hai| ataH isakA parivarjana karanA hI zreyaskara hai // 262 // ____ anvayArtha-(sAyarasaiDiheuM-zAtarasaddhihetoH) sukhake nimittamAdhuyaM Adi rasoMkI prAptike nimitta tathA Rddhi-upakaraNa Adi saMpattike kathAonuM kahevuM kaMdarpa che. ceSTA vizeSanuM nAma krImukhya che. A ceSTA zarIra ane vacanathI thAya che. pote hasyA sivAya ja bIjAne bhra, netra, heTha, hAtha ane paga AdinI evI evI ceSTAo dekhADIne ke, jene jevAthI bIjAone hasavuM ja paDe Ane kAyakrakuNya kahevAmAM Ave che. vAku kaumuca e che ke, jene sAMbhaLavAthI loke hasavA lAge. jemake, aneka prakAranA jAnavaranI belI balavI-meDhethI vAjA je sura kADha. ItyAdi ! tathA "mane joIne loka AzcaryathI mugdha banI jAya." AvA abhiprAyathI potAnA zarIranA AkArane vikAra yukata banAvavuM, aTTahAsya karavuM, lokene AzcaryamAM DubADI de tevA gappA hAMkavA, AvA prakAranuM vartana karanAra jIva kAMpI bhAvanAvALo ane che. AvI bhAvanA jIvane durgatimAM laI janAra mAnavAmAM Avela che. AthI ene tyAga karavo eja zreyaskara che. te 26ra che anvayArtha-je sAyarasaiDhiheu-zotarasacihetoH re sumanA nimittathI. mAdhurya Adi rasonI prAptinA nimittathI, tathA Rddhi-upakaraNa Adi saMpattinA uttarAdhyayana sUtra :4 Page #974 -------------------------------------------------------------------------- ________________ uttarAdhyayanasUtre saMpan , tadartham , mantrAyoga mantrANAmAyogaH-vyapAraNaM mantrAyogastaM kRtvA bhUtikarma-bhUtyA-bhasmanA, upalakSaNakhAnmRttikayA, sUtreNa ca karmarakSArtha tadanulepana bandhanarUpo vyApAraH, ca zabdAt kautukAdi ca prayuGgakte, sa AbhiyogI bhAvanAM karoti / ayaM bhAvaH-iyamAbhiyogI bhAvanA durgatijanakatvAt parivarjanIyeti // 262 // 'nANassa kevalINaM' ityAdi-- jJAnasya-jJAnaM zrutajJAnaM dvAdazAGgIrUpaM pravacanaM tasya, tathA-kevalinAM kevalajJAnavatAm , tathA-dharmAcAryasya dharmadAtA ya AcAryaH sa dharmAcAryastasya, tathAnimitta (maMtAjoga kAuM-maMtrAyogaM kRtvA) maMtrokA prayoga karake (bhUikamma -bhUtikarma) zarIra AdikI rakSAke liye bhUtikarma arthAt bhasma miTTI AdikA leparUpa, tathA dore AdikA bAMdhanArUpa karma ( pati -prayuGkte) karatA hai vaha (AbhiogaM bhAvaNaM kuNai-AbhiyogI bhAvanAM karoti) AmiyogI bhAvanAvAlA mAnA gayA hai| isakA tAtparya yaha hai ki yaha AbhiyogI bhAvanA durgatikI dAtA honese parivarjanIya hai isa sUtra meM 'ca' zabdase vividha prakArake kautukoMkA karanA bhI AbhiyogI bhAvanA hai aisA jAnanA caahiye| kisIko rakSAke nimitta gaiMDA Adi bAMdhanA, rAkha athavA miTTIkA lepa karanA ye saba karma AbhiyogI bhAvanA haiM / anagArake liye ye saba tyAjya haiN| kyoMki inase durgatikI hI prApti hotI hai // 263 // __ anvayArtha isI taraha (nANassa kevalINaM dhammAyariyassa saMgha sAdhUNaM apaNNavAI-jJAnasya kevalinA dharmAcAryasya saMghasAdhUnAM avarNanimittathI maMtAjogakAu'-maMtrAyogaM kRtvA bhtriin| pryo|| zane, bhUikamma ttivamAM zarIra AdinI rakSA mATe bhUtikarma arthAt bhasama mATI AdinA 2535 tathA ho| mAnisa mAMdhA35 4 pati-pratyuGkte 4re che. te AbhiyogaM bhAvaNaM kuNai-AbhiyogI bhAvanAM karoti mAliyAzI bhAvanA mAnapAnAM Avela che. AnuM tAtparya e che ke, AbhiyegI bhAvanA durgatinI dAtA hovAthI parivajanIya che. A sUtramAM "ca" zabdathI vividha prakAranA kautukenuM karavuM te paNa AbhiyogI bhAvanA che ema jANavuM joIe. keInI rakSAnA nimitta, nAra vagerene bAMdhavuM, zAkha athavA mATInuM lepana karavuM A saghaLAM kAma AbhiyegI bhAvanA che. anagAranA mATe A saghaLA tyAjya che. kAraNa ke, tenAthI durgatinI prApti thAya che. te ra63 che sa-yA--- pramANe nANassa kevalINaM dhammAyariyassa saMghasAdhUNAM avaNNavAI-jJAnasya kevalinA dharmAcAryasya saMghasAdhUnAM avarNavAdI re jJAnanA, uttarAdhyayana sUtra:4 Page #975 -------------------------------------------------------------------------- ________________ priyadarzinI TIkA a0 36 kandarpAdibhAvanAnirUpaNam 957 saMghasAdhUnAM saMghazca sAdhavazca saMghasAdhavasteSAm , avarNavAdo-avarNaH-AkSepastaM vadatItyevaM zIlaH, nindaka ityarthaH / asya jJAnadau pratyeka smbndhH| yo jJAnasyAvarNavAdo, sa caivaM bhASate-atra pravacane ta eva pRthivyAdi kAyAH, tAnyeva ca vratAni, tAveva ca pramAdA pramAdau punaH punanirUpyate, ataH punaruktidoSaparipUrNamidaM pravacanam / kiMca-zrutamidaM mokSArtha paThayate, mokSArthinAM ca kiM prayojanaM jyotiSAM dvIpasamudrAdInAM pRthvIkAyAdijIvAnAM ca parigaNanena, ityAdi / tathA-yazca kevalinAmavarNavAdo sa caivaM bhASate-jJAnadarzanopayogau kevabAdI ) jo jJAnakA, kevaliyoMkA dharmAcAryakA, saMghakA evaM sAdhukA avarNavAda karatA hai tathA (mAI-mAyI) svayaMjo mAyI hai vaha manuSya (kibbisiyaM bhAvaNaM kuNai-kilbiSikI bhAvanAM karoti) kilbiSikI bhAvanA vAlA banatA hai // 264 // jo jJAnakA avarNavAdI hotA hai vaha isa prakAra kahatA hai-"isa pravacanameM hI pRthivI Adi kAya punaH punaH nirUpita hue haiM, ve hI vrata bAMra vAra kahe gaye haiM, tathA ve hI pramAda aura apramAda jagaha jagaha para batalAye gaye haiM isa liye yaha pravacana punarUkti dUSaNase bharapUra hai| dUsarI bAta eka yaha hai ki jaba zrutakA paThana pAThana mokSa prAptike uddezya se kiyA jAtA hai to phira isameM mokSArthiyoMke liye jyotiSa AdikI tathA pRthivIkAya Adi jIvoMkI ginatI evaM dvIpa samudra AdikI parigaNanAse kyA lAbha hai ? / kucha samajhameM nahIM AtA hai"| isI prakAra jo kevalI bhagavAnakA avarNavAda karatA hai vaha kahatA hai ki-"kevalI kevaLInAM, dharmAcAryanAM, saMghanAM ane sAdhunAM je avarNavAda kare che tathA mAI-mAyI re pote 4 mAyAvI che te manuSya kibbisiyaM bhAvaNaM kuNai-kibbiSi kiM bhAvanAM karoti viSael lAnAvA mana che. // 264 // je jJAnanA avarNavAdI hoya che, te A prakAre kahe che. "A pravacanamAM eja pRthavI Adi kAya pharI pharIne nirUpita thAya che, eja vrata vAraMvAra kahevAyela che, tathA eja pramAda athavA apramAda ja jagyAe batAvela che. A mATe A pravacana punaktinA deSathI bharapUra che bIjI vAta eka e che ke, jyAre kRtanuM paThana pAThana mokSa prAptinA uddezathI karavAmAM Ave che, te pharIthI emAM mokSAthIonA mATe jyotiSa vagerenI tathA prathavIkAya Adi nI gaNatarI ane dvIpa samudra vagerenI parigaNanAthI zuM lAbha che? kAMI samajavAmAM AvatuM nathI." A pramANe je kevaLI bhagavAnane avarNavAda kare che te kahe che ke -"kevaLI bhagavAnamAM jJAne paga ane darzanopayoga uttarAdhyayana sUtra:4 Page #976 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 958 uttarAdhyayanasUtre linAM krameNa bhavataH ? kimuta yugapat ?, yadi krameNa bhavatastadA jJAnakAle darzanaM na syAt, darzanakAle ca na jJAnamiti parasparAvaraNatA samApadyeta / tathAhijJAnAvaraNadarzanAvaraNayoH sarvathA kSapitatvAt aparasya cAvarakasyAbhAvAdanayoH parasparAvarakataiva syAditti / atha yugapat bhavataH iti dvatIyaH pakSaH kakSI kriyate tarhi ekakAlabhAvitvAt kevaladarzana kevalajJAnayoH sAkArAnAkAropayogarUpayogarUpayorvibhinnayorapyaikyApattiH, kathamidaM dvayaM viruddhaM yugapad ghaTeteti / yazca bhagavAn meM jJAnopayoga kramase hote haiM yA yugapat hote haiM ? yadi inakI kevalI meM kramikatA mAnI jAvegI to jJAnake samaya meM darzanake samayameM jJAna nahIM hogA- isase usameM paraspara AvaraNatvakA sadbhAva mAnanA paDegA / lakI kI AtmAse jJAnAvaraNa aura darzanAvaraNa ye do AvaraNa sarvathA kSapita ho cuke haiM tathA apara AvArakakA bhI abhAva hai isa liye jJAna aura darzana ina donoMmeM hI paraspara meM AvarakatA (DhAMkanevAlA) Ane meM kyA bAdhA AsakatI hai| yadi kahA jAya ki darzanopayoga aura jJAnopayoga kevalI meM yugapat hote haiM to aisI mAnyatAmeM eka kAlabhAvI honese ina donoM meM ekatvApatti mAnanI paDegI / parantu inameM ekatvApatti kathamapi ho nahIM sakatI hai / kAraNa kI jJAnakA svabhAva sAkAra aura darzana kA svabhAva anAkAra hai / aura isI liye ye donoM paraspara bhinnara haiM / dUsarI bAta eka aura hai vaha yaha hai ki jaba isa prakAra ye donoM apane2 svabhAvase eka dUsare se viruddha haiM to phira inakA yugapat honA bhI aviruddha kaise mAnA jA sakatA hai| ataH ina donoMkI na to vahAM kramikatA kramathI thAya che. athavA yugapat thAya che? jo AnI kevaLImAM kramikatA mAnavAmAM Ave teA jJAnanA samayamAM dana ane dananA samayamAM jJAna nahI thAya--tethI temAM paraspara AvaraNutvane sadbhAva mAnavA paDaze. kevaLInI AtmAthI jJAnAvaraNa ane danAvaraNu A banne AvaraNa sarvathA kSapita khanI cUkela che. tathA khIjA AvArakanA abhAva che AthI jJAna ane dazana A kha'nemAM paNa parasparamAM AvarakatA AvavAMmAM kaI khAdhA AvI zake che jo kahevAmAM Ave ke, da nApayAga ane jJAnApayeAga kevaLImAM yugapat heAya cheteA evI mAnyatAmAM eka kALa bhAvI mAnyatA haiAvAthI A bannemAM ekApatti mAnavI paDaze. paraMtu temAM ekatvApatti kAI paNa rIte thaI zakatI nathI. kAraNa ke, jJAnane svabhAva sAkAra ane dananA svabhAva anAkAra che. ane ethI ja e banne paraspara judA judA che. khIjI vAta eka e paNa che ke, jyAre A pramANe A banne pAta peAtAnA svabhAvathI eka bIjAthI virUddha che teA pachI emanuM cagapata thavAnuM paNa anirUddha kema mAnI zakAya che. AthI A bannenI na tA uttarAdhyayana sUtra : 4 Page #977 -------------------------------------------------------------------------- ________________ priyadarzinI TIkA a0 36 kandadibhAvanAnirUpaNam dharmAcAryasyAvarNavAdI sa caivaM bhASate-ime dharmAcAryA na bhavanti vizuddhajAtikulotpannAH, na vA lokavyavahArakuzalAH, nApyete aucityaM vadanti / sa cAvarNavAdI gurusevAyAM na vartate, anucitavidhAyI chidrapekSI tathA sarvasamakSaM gurudoSabhASI, guroH pratikUlazca bhavati / yazca saMghasyAvarNavAdI sa caivaM bhASate-bahavaH zvazRgAlA disaMghAH santi, ko'yamiha saMghaH ?, ityAdi / yastu sAdhUnAmavarNavAdI sa caivaM bhASate-aho ! amI sAdhavaH parasparamapi na sahante, ata eva pRthak tiSThanti, hI banatI hai aura na yugapattA hii"| isI taraha jo dharmAcAryakA ava. rNavAdI hotA hai vaha isa prakAra kahatA hai ki-"ye dharmAcArya na to vizuddha jAtimeM utpana hue haiM aura na vizuddha vaMzameM hI janme haiN| laukika vyavahAra meM ye saba bilakula anabhijJa hote haiN| ucitatA to inameM hotI hI nahIM hai"| isa prakAra dharmAcAryakA avarNavAda karanevAlA muni gurusevAse sadA parAGmukha rahatA hai, anucita vidhAyI evaM chidrAnveSI hotA hai| sabake sAmhane apane gurudevake doSoMko kahane meM usako kucha bhI saMkoca nahIM hotA hai / samajhAne bujhAne para vaha unase pratikUla ho jAtA hai| tathA saMghakA avarNavAdI saMghakI isa prakAra niMdA karatA hai-are saMsArameM to aura bhI aneka saMgha haiM kuttoMkA shrRgaaloNkaa| to phira yahI saMgha kauna eka anaukhA saMgha hai"| tathA sAdhuke avarNavAdIkI vicAradhArA isa prakArakI hotI hai-"are? ye sAdhuto parasparameM bhI eka dUsare ko nahIM dekha sakate haiM yahI kAraNa haiM ki ye saba pRthaka 2 hokara deshaakramikatA bane che athavA na to yugapattA" A pramANe je dharmAcAryanA ava vAdI hoya che te A prakAre kahe che ke,-"A dharmAcArya na te vizuddha jAtimAM utpanna thayela che. athavA na te vizuddha vaMzamAM janmela che. laukika vyavahAthI e saghaLA bilakula ajANa che. ucitatA to emanAmAM bilakula hetI nathI." A pramANe dharmAcAryanuM avarNavAda karavAvALA muni gurU sevAthI hamezAM parAkramukha rahe che. anucita vidyAvALA ane chidrASi hoya che. badhAnI sAme potAnA gurUdevanA dezone kahevAmAM tene keI saMkeca Avata nathI. samajAvavA chatAM paNa te samajAvanAra sAme paNa pratikuLa banI jAya che. tathA saMghanA avarNavAdI saMghanI niMdA kare che.-"are saMsAramAM te bIjA paNa aneka saMgha che, kutarAnA, ziyALIyAnA te pachI A saMgha e karyo ane saMgha che." tathA sAdhunI avarNavAdInI vicAra dhArA A prakAranI hoya che. " are A sAdhu te parasparamAM eka bIjAne joI nathI zaktA ane A kAraNa che ke, saghaLA alaga alaga thaIne dezAMtaramAM viracatA rahe che. gurUonI utt2||dhyyn sUtra:4 Page #978 -------------------------------------------------------------------------- ________________ uttarAdhyayanasUtre dezAntaraM ca gacchanti, gurUNAmapyananuvartinaH, api ca yasya guNAnavalokya munayaH prasIdanti, tasyApyaticArAdikaM doSaM na kSamante, ityAdi / itthaM jJAnAdInAmavarNavAdI tathA-mAyI-mAyA-zAThayaM, sA yasyAstIti mAyA, yastvAtma-svabhAvaM saMghRNute, parasya guNAn ghAtayati caura iva sarvataH zaGkamAnaH gUDhAcAraH, mRSAvAdI ca mAyItyucyate / yazcaiva bhUtaH sa kilviSikI bhAvanAM karoti / iyamapi durgati heturiti vicintya parivarjanIyeti bhAvaH // 264 // 'aNubaddharosavasaro' ityAdi ___ anubaddharoSaprasaraH anubaddhaH-avyavacchinnaH, roSasya-krodhasya, prasaraHntarameM vicarate rahate haiN| guruoMkI sevA karanA to dUra rahA ye to unake sAthI bhI nahIM hote haiM svacchaMda rahate haiN| jinake guNoMko dekhakara munijana AnaMdita hote haiM usake bhI aticArAdika doSoMko ye sahana nahIM kara sakate haiN"| isI prakAra jJAna AdikA avarNavAdI hotA hai| mAyA zabdakA artha zAThaya (kapaTa) hai| yaha mAyA jisake hotI hai vaha mAyI hai| mAyI apane svabhAvako to Dhake rahatA hai aura dUsaroMke sadguNoMkI bhI niMdA karatA hai| caurakI taraha sarvataH zaMkitamana hokara apane AcArako gUDha rakhatA hai tathA apane vyavahArakA sikA jamAneke liye jhUTha bolA karatA hai| aisA vyakti kilbiSikI bhAvanA vAlA mAnA gayA hai| ataH isa bhAvanAko bhI durgatikA hetu jAnakara mokSAbhilASiyoMko choDa denA cAhiye // 264 // anvayArtha-(aNubaddharosapasaro-anubaddharopaprasaraH ) sarvadA virodhsevA karavI te eka bAju rahI paraMtu A te emanA sAthI paNa thatA nathI ane svacchedi rahe che. jenA guNene joIne munijana AnaMdita thAya che tenA paNa aticAra Adi deSane sahana karI zakatA nathI. " A prakAranA jJAna AdinA avaraNuMvAdi hoya che. mAyA zabdane artha zaTha (kapaTa) che. A mAyA rane hoya che te mArI che. mArI potAnA svabhAvane DhAMkatA rahe che. ane bIjAnA sadaguNenI paNa niMdA kare che. ceranI mAphaka badhI bAju zakita manavALA thaIne potAnA AcArane gUDha rAkhIne tathA potAnA vyavahArano sika jamAvavA mATe juThuM bolyA kare che. AvI vyakti kibizI bhAvanA vALI manAyela che. jethI A bhAvanAne paNa durgatinA heturUpa jANune mokSanA malisASAmA ch| hevI naye. // 264 // bhanvayArtha -aNubaddharosapasaro-anubaddharoSaprasaraH sahAya virodhI uttarAdhyayana sUtra:4 Page #979 -------------------------------------------------------------------------- ________________ priyadarzinI TIkA a0 36 kandarpAdibhAvanAnirUpaNam vistAro yasya sa tathA, sarvadA virodhazIlatvAd , ananutApitvAd vA, kSamaNArtha prArthane'pi prasannatAyo abhAvAd veti bhaavH| tathA-api ca, nimitte-nimitta viSaye, pratisevI pratisevakaH, etAbhyAm-anantaroktAbhyAm anubaddharopaprasaratva nimittapratisevitvarUpAbhyo, kAraNAbhyAm , AsurikI AsuroM bhAvanAM karoti / iyamapi durgatiprApiketi vijJAya heyeti bhAvaH // 265 // kiM camUlam-satthaggahaNaM visabhakkhaNaM ca jalaNaM ca jalappaiveso ya / aNAyArabhaMDasevA, jammarNamaraNANi baMdhati // 266 // chAyA-zastragrahaNaM viSabhakSaNaM ca jvalanaM ca jalapavezazca / __anAcArabhANDasevA janmamaraNAni badhnanti // 266 // TIkA--'satthaggahaNaM' ityAdi-- zastragrahaNa= zastraM-khagachUrIkAdikaM, tasya grahaNam , idamupalakSaNam-svaghAtArtha zIla honeke kAraNa athavA pazcAttApa nahIM karane vAlA honake kAraNa athavA kSamAkI yAcanA karane para bhI prasannatAkA abhAvaka honeke kAraNa jisake krodhakA tanAva vyucchinna-naSTa nahIM huA hai tathA jo (nimittammi paDisevI-nimitte pratisevI) nimittarUpa viSayakA prati sevaka hai-krodhake nimittakA hI jo sadA dhyAna rakhatA hai-aisA vyakti (eehi kAraNehiMetAbhyAm kAraNAbhyAm ) ina do kAraNoMse (AsuriyaM bhAvaNAM kuNaIAsurikI bhAvanAM karoti) AsurI bhAvanA vAlA banatA hai| yaha bhAvanA bhI jIvako durgatimeM le jAne vAlI hai ataH yaha tyAjya hai // 265 // kiMca-'sattharagahaNaM' ityaadi| anvayArtha-(sathaggahaNaM-zastragrahaNam ) apane ApakA ghAta karaneke liye hevAnA kAraNe athavA prazcattApa na karavAvALA hovAne kAraNe, athavA kSamAnI yAcanA karavA chatAM paNa prasannatAnA abhAvaka hovAne kAraNe jenAmAMthI krodha saach| thavA pAmatA nathI tathA 2 nimittammi paDisevI-nimitta pratisevI nimittarUpa viSayanA prati sevaka che, koinA nimittanuM ja je sadA sarvadA dhyAna rANe cha. mevI vyajita eehiM kAraNehi-etAbhyAM kAraNAbhyAm // 2 ||2||thii osuriya NAvaNAM kuNai-AsurikI bhAvanAM karoti mAsuza bhAvanApANI mane che. yA bhAvanA paNa jIvane durgatimAM laI janAra hovAthI ane patha tyAga kare jaIe. Thiya-"satyaggahaNaM" tyaadi| bhanyAtha-satthaggahaNaM-zastragrahaNam pAte pAtAno ghAta 421 // bhATe u-121 uttarAdhyayana sUtra:4 Page #980 -------------------------------------------------------------------------- ________________ uttarAdhyayanasUtre svadehopari khaDgAdizastravyApAraNamityathaH, tathA-viSabhakSaNaM, ca-punaH, jvalanaM svadehasyAgnau nipAtanamityarthaH, jalapravezaH-svavadhArtha nadI samudrAdau svadehasya pAtanam , anAcArabhANDasevA ca AcAraH-zAstravihito vyavahArastadanuSThAnArtha bhANDam-upakaraNam , AcArabhADaM, yanna tathA, tadanAcArabhANDaM, tasya sevAhAsya mohAdibhiH paribhogaH, etAni zastragrahaNAdIni janmamaraNAni badhnanti, upacArAjjanmamaraNanimittakarmANi svAtmanAzleSayanti saMklezajanakatvena zastragrahaNAdInAmanantabhavahetutvAditi bhaavH| nanu pUrva tAdRza devadurgatigAmitvaM bhAvanAnAM phalamuktam , iha tu anantazarIra para talavAra Adi zastrakA prayoga karanA (visabhakkhaNaM-viSabhakSaNam viSakA bhakSaNa karanA (jalaNaM-jvalanam ) agnimeM praveza karanA (jalappaveso-jalapravezaH) pAnImeM DUba jAnA (aNAyArabhaMDasevA-anAcAra bhANDasevA) tathA anAcAra bhANDa sevA-zAstra vihita vyavahArako anuThita karane ke liye upakaraNa rakhanA yaha AcAra bhANDasevA hai isase viparIta anAcAra bhANDasevA hai ye saba bAteM (jammaNa maraNANi baMdhaMti-janma maraNAni badhnaMti) janma jarA aura maraNake nimittabhUta karmoM kA saMbaMdha AtmAse karAtI haiM isase AtmA saMsArase pAra nahI hotA hai| yaha zastra grahaNa Adi saMklezajanaka honese AtmAke liye anaMtabhavakA hetubhUta hotA hai| __ zaMkA-yahAM pahile ina kaMdarpa Adi bhAvanAoM ke devadurgati dAtA kahA hai arthAt deva durgatiko prApti honA yaha phala ina bhAvanAoMkA zarIra 52 taravAra AIE zonA tyAga 42, visabhakkhaNaM-viSabhakSaNam viSanu sakSaNa 42, jalaNaM-jvalanam animA praveza 42vI, jalappavesA-jalapravezaH pAthImA mI org, tathA aNAcArabhaMDasevA-anAcArabhANDasevA manAyAra bhAMDa sevA-zAstrathI virUddha vyavahAranuM anukaraNa karavAnA mATe upakaraNa rAkhavA A AcAra bhAMDa sevA che.-AthI viparIta anAcAra bhAMDa sevA che.-A sadhajIvAta jammaNamaraNANi baMdhati-janmamaraNAni badhnAti sanma, 12, mane maraNanA nimitta bhUta karmone AtmAni sAthe saMbaMdha karAve che. AnA kAraNe AtmA saMsArathI pAra thaI zakatuM nathI. A zastra Adi saMkalezajanaka hovAthI AtmAnA mATe anaMtabhavanA hetubhUta thAya che. zaMkA-ahIM pahelAM e kaMdarpa Adi bhAvanAone deva durgatinI dAtA batAvela che. arthAt deva durgatinI prApti thavI A phaLa e bhAvanAonuM uttarAdhyayana sUtra:4 Page #981 -------------------------------------------------------------------------- ________________ priyadarzinI TIkA a0 36 zAstropasaMhAraH janmamaraNa kAraNIbhUta karmabandharUpaM phalamuktam , iti kathaM na virodhaH 1, atrocyatedevadurgavigAmitvaM bhAvanAnAM sAkSAtphalaM prAguktam , iha tu tAsAmeva bhAvanAnAM paramparAphalaM bhAvanArthamuktaM, yaddhi vicintya sAdhavastAH sarvA bhAvanAH parihariSyantIti / tathAcoktam-- eyAo bhAvaNAo, bhAvitA devaduggaiM jNti| tatto ya cuyA saMtA, pariti bhavasAgaramaNataM // 1 // chAyA--etA bhAvanA, bhAvayitvA devadurgatiM yAnti / tatazcacyutAH santaH paryaTanti bhavasAgaramanantam / / 1 // iti / / 266 // saMpati bhagavaduktArthamupasaMharan sudharmAsvAmI jambUsvAminamAhamulam-Ii pAukare buddhe, nAyae prinivue|| chattIsaM uttarajjhAe,bharvasiddhi ya saMmae 'ttibemi||267|| hai aisA kahA hai aura aba yahAM aisA kahA jAtA haiM ki ye zastra grahaNAdika ananta janmamaraNake kAraNI bhUta karmoM ke baMdhanarUpa phalake dAtA haiM isaliye isa prakArake kathanameM pUrvApara virodha AtA hai ? so aisI AzaMkA yahAM ThIka nahIM hai| kAraNa ki phala do prakArakA hotA hai ? sAkSAt phala aura dUsarA paramparA phala / deva durgati prApti yaha Adi bhAvanAoMkA sAkSAt phala hai tathA janma maraNarUpa phala paramparA phala hai, ataH ina bhAvakAoMkA yaha dvividhaphala aniSTa hai aisA jAnakara sAdhujana inakA parityAga avazya kara deveN| kahA bhI hai "eyAo bhAvaNAo bhAvitA deva duggaiM jNti| tatto ya cuyA saMtA pariti bhavasAgaramaNaMtaM // " iti // 266 // che evuM kahela che. ane have ahIM evuM kahevAmAM Ave che ke, e zara rahaNAdika anaMta janma maraNanA kAraNabhUta karmone baMdhanarUpa phaLane ApanAra che. A kAraNathI A prakAranA kahevAmAM pUrvApara virodha Ave che ? te AvI AzaMkA barAbara nathI. kAraNa ke. phaLa be prakAranAM hoya che. eka sAkSAta phaLa ane bIjuM paraMparA phaLa deva durgati pApti e kaMdarpa Adi bhAvanAonuM sAkSAta phaLa che. tathA janma maraNarUpa phaLa paraMparA phaLa che. AthI AvI bhAvanAonAM dvividha phaLa aniSTa che evuM jANIne sAdhujana ene parityAga 132thI 43 he. ukhu 5 cha-"eyAo bhAvaNAo bhAvitA deva duggaiMjaMti ! taco ya cuyA saMtA paritiM bhavasAgaramaNaMtaM // " iti // // 26 // uttarAdhyayana sUtra :4 Page #982 -------------------------------------------------------------------------- ________________ uttarAdhyayanasUtre chAyA-iti prAduSkRtya buddhaH, jJAtajaH parinirvRtaH / ___SaTtriMzaduttarAdhyAyAn bhavasiddhika saMmatAn , iti bravImi // 267 // TIkA-'ii pAukare buddhe' ityAdi jJAtajA jJAtaputrazcaramatIrthaGkaraH zrIvardhamAnasvAmI, kathaM bhUtaH ? buddhaH sarvajJaHkevalAlokAvalokitasamastavastusvarUpa ityarthaH, itietAn anantaroktAn bhavasiddhikasaMvRtAn-bhavasiddhikaibhavyaiH saMvRtAn samyag vRtAn svIkRtAn sakalakalyANa sAdhakatvAditi bhAvaH, SatriMzaduttarAdhyAyAn-paTUtriMzat SaTtriMzatsaMkhya___ aba bhagavadukta arthakA upasaMhAra karate hue sudharmA svAmI jaMbUsvAmIse kahate haiM- 'ii pAu kareM' ityaadi| anvayArtha-(nAyae-jJAtajaH) jJAtaputra caramatIrthakara zrI vardhamAna svAmI ne jo (buddhe-buddhaH) kevala jJAnarUpa Alokase samasta vastu svarUpake jJAtA the ( ii bhavasiddhiyasaMmae-iti bhavasiddhikasaMmatAn ) anantarokta ina bhavasiddhika-bhavyajanoM dvArA svIkRta ina anantarokta (chattIsaM uttarAjjhAe-SatrizaduttarAdhyAyAn ) vinayazruta Adi nAmaka chattIsa 36 adhyayanoM vAle uttarAdhyayanoMko (pAukare-prAduSkRtya) nirvANaprAptike Asanna samayameM arthataH prakaTa karake (parinirvRtaH) siddhi dhAmako prApta kiyA hai| ___ bhAvArtha-zramaNa bhagavAn zrI mahAvIra svAmIne vinayazruta Adi nAmaka chattIsa 36 adhyayanoMse yukta isa uttarAdhyayanakA arthataH mukti jAneke kucha samaya pahile nirUpaNa kiyA hai| isameMke samasta adhyayana have bhagavadukta arthane upasaMhAraka karatAM zrI sudhasvAmI jammu svAbhIne 4 cha- "ii pAukare" ityaadi| manvayArtha:-nAyae-jJAtajaH jJAta putra yama tItha 42 zrIvardhamAna svAbhIme 2 buddhe-buddhaH // jJAna35 mAmAthI samasta vastu 2135n| jJAta , tabho ii bhavasiddhiyasaMmae-iti bhavasiddhaka saMmatAn ananta / ma siddhi manyAno dvArA svii|paamaa mAvesa PAmanantata chattIsaM uttarAjanAe-SatriMzaduttarAdhyAyAn vinaya zrata mahinAbhanI chatrIsa madhyayanApA sadhyayana pAukare-prAduSkRtya nirmANa prAlinA mAsanna samayamA artha sAthai pragaTa karIne siddhidhAmane prApta karela che. bhAvArtha-zramaNa bhagavAna zrI mahAvIra svAmIe vinayakRta Adi nAmanA chatrIsa 36 adhyayanothI yukata A uttarAdhyayanane arthataH mukita javAnA thoDA samaya pahelAM nirUpaNa karela che. AmAM saghaLAM adhyayana saMpUrNa rIte kalyANa uttarAdhyayana sUtra:4 Page #983 -------------------------------------------------------------------------- ________________ pridayazinITIkA a0 36 zAstropasaMhAraH kAn uttarAdhyAyAn-uttarAH-mokSasAdhakatvAt pradhAnA adhyAyA=adhyayanAni vinayazrRtAdi nAmakAni uttarAdhyAyAstAn prAduSkRtya nirvANAsannasamaye'rthataH prakaTIkRtya samupadizya, parinirvRtaH siddhi prAptaH // 267 / / iti zrI vizvavikhyAta-jagadvallabha-prasiddhavAcaka-pazcadazabhASAkalita-lalitakalApAlApaka-pravizuddhanaikagadyapadya granthanirmApaka-bAdimAnamardaka-zAhU chatrapati-kolhApurarAjapradatta-" jainazAstrAcArya "-padabhUSitakolhApurarAjaguru-bAlabrahmacAri-jainAcArya-jainadharmadivAkara -pUjyazrI ghAsIlAlabativiracitAyAm uttarAdhyayanasUtrasya priyadarzinyAkhyAyAM vyAkhyAyAM "jIvAjIvavibhaktinAmakaM " SaTtriMzattamamadhyayanaM saMpUrNam // 36 // // uttarAdhyayanasUtraM sampUrNam // sakala kalyANa sAdhaka honese bhavyajanoM dvArA svIkRta hue haiN| bhagavAn mahAvIra jJAtaputra the| unhoMne muktilakSmIko prApta kiyA hai| isa prakAra isa bhagavadukta arthakA upasaMhAra karake zrI sudharmAsvAmIko samajhAkara isa adhyayanako samApta kiyA hai| "iti bravImi" padoMkA artha pahile likhA jA cukA hai| uttarAdhyayanasUtra sampUrNa sAdhaka hovAthI bhavyajanoe svIkAra karela che bhagavAna mahAvIra jJAtaputra hatA. emaNe mukti lakSmIne prApta karela che. A pramANe A bhagavadukata arthane upasaMhAra karIne zrI sudharmAsavAmIe jammu svAmIne adhyayanane samAsa reta che. "iti bravImi" phne| ma mA 4AI gaye cha. uttarAdhyayana sUtra saMpUrNa uttarAdhyayana sUtra :4 Page #984 -------------------------------------------------------------------------- ________________ uttarAdhyayanasUtre zAstraprazastiHkhyAte saurASTradeze'smin , vidyate khaakhijaaliyaa| maujanadyAstaTe grAmo, jainasaMgha vibhUSitaH // 1 // vATavIya kulotpanna statra zrI prANajIvanaH / nAmnA kusumagaurIti, khyAtA tasya sutA'bhavat // 2 // sutAyAH svargavAsinyAstasyAH smaraNahetave / tasya pArthanayA cAtra sampUrNA priyadarzinI // 3 // aSTottara dvisahasramite vikrmvtsre| vaizAkhakRSNapakSIya saptamI zukravAsare // 4 // jAmajodhapurAdatra parivArasamanvitaH / palyA chabalanAmnyA ca mehatAkula saMbhavaH // 5 // zAstra prazastisaurASTra dezameM jainasaMghase vibhUSita eka khAkhijAliyA nAmakA grAma hai| jo mauja nadI ke taTa para basA huA haiN| isameM bATaviyA kulotpanna zrI prANajIvanabhAI rahate haiM unako eka putrI thI jisakA nAma kusumagaurI thaa| vaha svargavAsinI bana cukI thii| ataH usakI smRti nimitta yaha priyadarzinI nAmaka TIkA vahAM vikramAnda 2008meM zukravArake dina vaizAkha kRSNA ko prAgajIvaNabhAIkI prArthanAse saMpUrNakI gaI hai| isa TIkAkI samApti ke samaya jainadharmopAsaka zrI popaTalAlabhAI jAmajodhapurase sakuTumba yahAM darzanArtha Aye aura vahA~ dharmakI prabhAvanA khaba kii| inake pitAkA nAma zrI mAvajIbhAI thaa| mehatAkulase inakA janma huA hai| inakI dharmapatnIkA nAma chabalabAI hai| lakSmIkI ina para zAstra prshstisaurASTra dezamAM jainasaMghathI vibhUSita eka khAkhI jAgIyA nAmanuM gAma che. A gAma mauja nadInA kAMThA upara vaseluM che. A gAmamAM bATavIyA kaLamAM utpanna thayelA zrI prANajIvana bhAI rahe che. emane eka putrI hatI. jenuM nAma kusumagaurI hatuM. e svargavAsI thaI gayela che. AthI enI smRti nimitta A priyadarzinI nAmanI TIkA tyAM vikrama saMvata 2008nA vizAkha vada 7ne zukravAranA roja prANajIvanabhAInI prArthanAthI saMpUrNa karavAmAM Avela che A TIkAnI samAptinA samaye jaina dharmopAsaka jAmajodhapura nivAsI zrI pipaTalAlabhAI sahakuTuMba darzanArthe AvelA ane tyAM dharmanI prabhAvanA paNa karavAmAM AvI. emanA pitAnuM nAma zrI mAvajIbhAI hatuM. mahetA uttarAdhyayana sUtra:4 Page #985 -------------------------------------------------------------------------- ________________ | aantmhr'i - zreSThI popaTalAlaH zrImAvajI tnystdaa| jainadharmarataH zrImAn darzanArthasamAgataH // 6 // atratyaH sukhadaH kRpAsamudayaH zrI jainasaMghomithaH, premAbaddhavidheyapaddhati milhiinaatrkssaaprH| zuddha sthAnakavAsidharmanirato ratnatrayAbhaH zumaH, zraddhAvAn nigame jinapravacane zreyaskare zobhate // 7 // deve gurau dharmapathe ca bhakti-u~pAM sadAcArarucihi nityam / te zrAvakA dharmaparAyaNAzca suzrAvikAH santi gRhegRhe'tra // 8 // vizeSa kRpA banI huI hai| isa gAMvakA zrI jainasaMgha sadA sukhada evaM dayAlu haiN| jo bhI koI dhArmika kArya karanA hotA hai usako sabake saSa baDe premake sAtha vicAra kara milajula karate haiN| dIna duHkhI jIvoMkI rakSA nimitta inase baDI madada milatI rahatI hai| ye saba zuddha sthAnakavAsI saMpradAyake upAsaka haiN| zaktyanusAra ratnatrayakI ArAdhanA karate rahate haiN| jainadharmameM vizeSa zraddhA saMpanna inakI mAnasika pariNati rahA karatI hai| yahAM ghara2 meM zrAvaka aura zrAvikAe~ deva, guru aura dharma meM viziSTa bhakti rakhanevAle haiM tathA sadAcAra saMpanna haiN|| kuLamAM emane janma thayela che. jemanAM dharmapatnInuM nAma chabalabAI che. lakSmInI emanA para saMpUrNa kRpA che. jAmajodhapuragAmane jainasaMgha sadA sukhI ane dayALu che. je kAMI paNa dhArmika kAma karavAnuM hoya che tyAre saghaLA khUba ja premathI sAthe besIne ekatra bhAvanAthI kare che. dInaduHkhI jIvonI rakSAmAM AthI ghaNuM madada maLatI rahe che. A saghaLA zuddha sthAnakavAsI saMpradAyanA upAsaka che. zakti anusAra ratnatrayanI ArAdhanA karatA rahe che. jainadharmamAM vizeSa saMpana emanI mAnasika pariNati rahyA kare che. dareka gharamAM zrAvaka ane zrAvikAo deva, gurU ane dharmamAM viziSTa bhakti rAkhavAvALA che tathA sadAcAra saMpana che. maGgalaM bhagavAn vIro, maGgalaM gautamaH prabhuH / sudharmA maGgalaM jambUjainadharmo'stu maGgalam // 1 // uttarAdhyayana sUtra:4 Page #986 -------------------------------------------------------------------------- ________________ uttarAdhyayana sUtra : 4 Page #987 -------------------------------------------------------------------------- ________________ zeThazrI raMgajIbhAI mohanalAlanI jIvana jharamara zeThazrI raMgajIbhAI mohanalAlane TuMka paricaya karAvatAM amane AnaMda thAya che. teozrI amadAvAda pAse AvelA gAma visalapuranA vatanI che. temanA pitAzrI zeTha mehanalAla ujamasI visalapuramAM agragaNya vepArI jIvana gujAratA hatA. zeTha raMgajIbhAIne janma saMvata 1944nI sAlamAM vaizAkha vadI ne zukavAranA roja vIramagAmamAM thaye hatuM. temanA mAtuzrI nAnapaNamAM gujarI jatAM raMgajIbhAinA pitAzrIe bIjI vAranuM lagna karyuM hatuM. ane raMgajIbhAIthI nAnA temanA oramAna bhAIzrI pipaTalAla mohanalAlane janma saMvata 1962mAM visalapura gAmamAM thayo hato. temanA pitAzrInA amadAvAdanA vasavATa daramiyAna raMgajIbhAIe sAdhAraNa gujarAtI sAta copaDIne abhyAsa pure karyo hate. tyAra bAda Arthika sthiti nabaLI hovAnA kAraNe AgaLa abhyAsa thaI zake nahIM ane temane nokarImAM joDAvAnI jarUra paDI teozrI prathama rUA. 7)nA mAsika pagAre amadAvAdamAM nekarIo joDAyA. prathamathI ja teo svataMtra vicAranA hAI nekarI karI zakyA nahIM ane svataMtra dhaMdhAnI zarUAta karatAM teozrIe anAjanI dalAlI zarU karI. tyAra bAda temAM nahIM phAvatA ane Arthika sthiti nabaLI hovAnA kAraNe teozrI temanA kuA zeTha chakkaDalAla umedarAmanA mazInarInA kArakhAnAmAM joDAyA. ahIM A temanuM mana sthira thatAM traNa cAra mAsane khAsa anubhava laI pitAne mazInarIne svataMtra dhaMdhe Ara. ema. zAhanI kaMpanInA nAmathI sane 1914nI sAlamAM zarU karyo. je kaMpanI Aje chelA trIsa varasa thayAM saMgIna pAyA upara cAlI rahI che. pitAne svataMtra dhaMdho zarU karyo te vakhate temanA kuTumbI janene tamAma be je temanA zire AvI paDyo hato. teozrI dhrAMgadharAnA rahIza zAha amulakha khusAla sakavasAvALAnA kuTuMbamAM paraNyA hatA. temanA patnI bahena chabalabahena svabhAve ghaNuM ja mAyALu hatA. chabalabahena nAnI umaramAM gujarI jatAM raMgajIbhAIne be dIkarA bhAI babaladAsa tthA bhAI premacaMda ane eka dIkarI bahena kAntA tathA temanA bhAI pipaTalAla ane mAtuzrI vagerene nIbhAvavAnuM temanA ja zire hatuM. mazInarInA dhaMdhAmAM teoe zarUAtamAM ekalA ghaNuM sArI mahenata karI peDhInI jamAvaTa karI hatI. tyAra bAda temanA bhAI pipaTalAla meTrika sudhIno abhyAsa pUro karI raMgajIbhAI sAthe dukAnamAM joDAyA. bhAIzrI popaTalAlane dhadhe zIkhavAne athAga prema joI raMgajIbhAIe pipaTalAlane ghaNA AgaLa vadhAryA. ane dukAnane ghaNe khare boja bhAIzrI pipaTalAle pitAne zire laI lIdhuM. tyAra bAda raMgajIbhAInA be dIkarA bhAI uttarAdhyayana sUtra : 4 Page #988 -------------------------------------------------------------------------- ________________ abaladAsa tathA premacaMda paNa potAnA meTrikanA abhyAsa pUrA karI dukAnamAM joDAyA. A pramANe ra'gajIbhAie mazInarInA dhaMdhAnI karelI zarUAtane temanA bhAI pepiTalAla tthA temanA ane dIkarAoe ghaNI ja sArI rIte vadhAvI lIzrI, Ara. ema zAhanI kaMpanInuM nAma Aje mazInarInA bajAramAM amadAvAda temaja dezAvarAmAM sArI rIte kIti pAmyuM che. atyAre peDhIne vaDIvaTa bhAIzrI popaTalAla tathA raMgajIbhAInA e dIkarAe ghaNI sArI rIte calAvI rahyA che. raMgajIbhAI ne temanA bhAI peTalAla tathA temanA ane dIkarAonA peDhImAM sAtha maLavAthI tee zrIe nivRtta jIvana gujAravAnuM zarU karyuM hatuM. ane sthAnakavAsI jaina samAjanAM kAmamAM teezrI chelA phrenlAka varSothI rasa letA thayA hatA atyAra sudhImAM temaNe samAjanA kAmAmAM ghaNA suMdara phALA tata mana ane dhanathI ApyA che ane ApatA AvatAM hatA, samasta sthAnakavAsI kema kema AgaLa Ave tevA vicArathI teozrI dharmanA tyA samAjanA kAmeAmAM sArA rasa letA hatA. tana-mana ane dhanathI samAjane zakti anusAra madada paNa karI hatI. teezrIe amadAvAdamAM cAlatu " sthAnakavAsI jaina chAtrAlaya ' eja nAmathI kAyama mATe cAlatu rahe e AzayathI rUA 15000nunI udAra madada karI che mA uparAMta sthAnakavAsI jaina bhejanazALA ane sthA. jaina vadhu mAna Aya mila khAtAmAM paNa sArI sahAya karI che. A uparAMta zrI. raMgajIbhAI sthA. jaina kAmanA dareka kAmamAM sthA dhamAM ghaNI sArI rIte madada karatA hatA. Aje sthA. jaita samAjane AvA kAryakartAonI khATa paDI che. uttarAdhyayana sUtra : 4 Page #989 -------------------------------------------------------------------------- ________________ akhila bhArata zvetAmbara sthAnakavAsI jaina zAstroddhAra samiti. gareDIyA kuvA reDa - grIna leja pAse, rA ja ke Ta. dAnavIronI nAmAvalI zarUAta tA. 18-10-44 thI tA. 15 5-60 sudhImAM dAkhala thayela membaranAM mubAraka nAme. lAIpha membarenuM gAmavAra kakAvArI lisTa. (rU. 250 thI ochI rakama bharanAranuM nAma A yAdImAM sAmela karela nathI.) uttarAdhyayana sUtra : 4 Page #990 -------------------------------------------------------------------------- ________________ AghamurabbIzrIo-11 ochAmAM ochI rUA. 5000nI rakama ApanAra) naMbara nAma gAma rUpiyA 1 zeTha zAMtIlAla maMgaLadAsabhAI jANItA mIlamAlIka amadAvAda 10000 2 zeTha harakhacaMda kALIdAsabhAI vArIyA hA. zeTha lAlacaMdabhAI, jecaMdabhAI, nagInabhAI vRjalAlabhAI tathA valabhadAsabhAI bhANavaDa 6000 3 koThArI jecaMda ajarAmara hA. hoviMdabhAI jecaMdabhAI rAjakoTa pa251 ja zeTha dhArazIbhAI jIvanabhAI vArasI 5001 5 sva. pitAzrI chaganalAla zAmaLadAsanA smaraNArthe hA. zrI bhogIlAla chaganalAlabhAI bhAvasAra amadAvAda parapa1 6 va. dinezabhAInA smaraNArthe hA. zeTha kAMtilAla maNIlAla jezIMgabhAI amadAvAda 5000 7 zeTha AtmArAma mANekalAla ha. zeTha cImanalAlabhAI zAMtIlAlabhAI tathA pramukhabhAI amadAvAda 6001 8 zrI zAmajI velajI vIrANI ane zrI kaDavIbAI vIrANI smAraka TrasTa hA. zeTha zAmajI velajI vIrANI rAjakeTa 5000 9 zrI zAmajI velajI vIrANI ane zrI kaDavIbAI vIrANI smAraka TrasTa hA. mAtuzrI kaDavIbAI vIrANe rAjakeTa 5000 10 zeTha piocAlAla pItAMbaradAsa amadAvAda pa251 11 zAha raMgajIbhAI mehanalAla ramamadAvAda 5001 neTa - ghATakoparavALA zeTha mANekalAla . mahetA taraphathI amadAvAdamAM pAlaDI basa sTenDa pAse 1leTa naM. 250 vALI 698 2. vAra jamIna samitine bheTa maLela che. ane jenuM rajIsTara tA. 22-3-60 nA reja thaI gayela che. uttarAdhyayana sUtra : 4 Page #991 -------------------------------------------------------------------------- ________________ murabbIzrIo-20 ( ochAmAM ochI rUA. 1000 nI rakama ApanAra ) 1 vakIla jIvarAjabhAI vardhamAna kekArI hA. kahAnadAsabhAI tathA veNIlAla koThArI jetapura 3605 2 dezI prabhudAsa muLajIbhAI rAjakeTa 3604 3 mahetA gulAbacaMda pAnAcaMda rAjakoTa 3289AAka mahetA mANekalAla amulakharAya ghATakopara 3250 5 saMghavI pItAmbaradAsa gulAbacaMda jAmanagara 3101 6 nAmadAra ThAkora sAheba lakhadhIrasiMhajI bahAdura morabI 2000 7 zeTha heracaMda kuMvarajI hA. zeTha nyAlacaMda lahera da siddhapura 2000 8 zAha chaganalAla hemacaMda vasA hA. mehanalAlabhAI tathA motIlAlabhAI muMbaI 2000 9 zrI sthAnakavAsI jaina saMgha hA. zeTha caMdrakAMta vikamacaMda morabI 1963 10 mahetA semacaMda tulasIdAsa tathA temanAM dharma patni a. sau. maNIgaurI maganalAla ratalAma 1500 11 mahetA popaTalAla mAvajIbhAI jAmajodhapura 1502 12 dezI kapuracaMda amarazI hA. dalapatarAmabhAI jAmajodhapura 1002 13 bagaDIyA jagajIvanadAsa ratanazI dAmanagara 1002 14 zeTha mANekalAla bhANajIbhAI porabaMdara 1001 15 zrImAna caMdrasiMhajI sAheba hetA (relve menejara) kalakatA 1001 16 mahetA samacaMda neNasIbhAI (karAMcIvALA) morabI 1001 17 zAha harilAla anepacaMda kha bhAta 1001 18 medI kezavalAla harIcaMdra amadAvAda 1001 19 koThArI chabIladAsa harakhacaMda muMbaI 1000 20 ThArI raMgIladAsa harakhacaMda bhAvanagara 1000 uttarAdhyayana sUtra : 4 Page #992 -------------------------------------------------------------------------- ________________ sahAyaka membara-6 3 (ochAmAM ochI rUA. 500 nI rakama ApanAra) 1 zrI sthA. jaina saMgha hA. zeTha muMjhAbhAI velazIbhAI vaDhavANa zahera 750 2 zeTha narotamadAsa oghaDabhAI zIva 700 3 zeTha ratanazI hIrajIbhAI hA goradhanadAsabhAI jAmajodhapura papapa ja bATavIyA gIradhara paramANaMda hA. amIcaMdabhAI khAkhIjALIyA pa27 5 merabIvALA saMghavI devacaMda neNazIbhAI tathA temanAM dharmapatni - a. so. maNIbAI taraphathI hA. muLacaMda devacaMda saMghavI malADa 511 6 verA maNIlAla popaTalAla amadAvAda 502 7 gosalIyA harIlAla lAlacaMda tathA caMpAbena gesalIyA 502 8 zAha premacaMda mANekaca da tathA A sau. samaratabena 502 9 zeTha IzvaralAla puruSottamadAsa 501 10 zeTha caMdulAla chaganalAla 501 11 zAha zAMtilAla mANekalAla 501 12 zeTha zIvalAla DamarabhAI (karAMcIvALA) lIMmaDI 501 13 kAmadAra tArAcaMda pipaTalAla dhorAjIvALA rAjakoTa pa01 14 hetA mehanalAla kapuracaMda 15 zeTha goviMdajIbhAI popaTabhAI 16 zeTha rAmajI zAmajI vIrANI , 501 17 sva. pitAzrI naMdAjInA smaraNArthe hA. veNIcaMda zAMtIlAla ( jAbuAvALA) meghanagara 501 18 zrI sthA. jainasaMdha hA. zeTha ThAkarazI karazanajI thAnagaDha 500 19 zeTha tArAcaMda pukharAjajI auraMgAbAda 500 20 zrI sthA. jaina saMgha auraMgAbAda 500 21 mahetA muLacaMda rAghavajI hA maganalAlabhAI tathA durlabhajIbhAI dhAphA 7pa0 22 zeTha harakhacaMda purUSotama hA. IndukumAra eravADa 500 23 ,, kezarImalajI vatImalajI gugalIyA malADa 500 24 zrI sthA. jaina saMgha hA. bATavIyA amIcaMda gIradharabhAI khAkhIjALIyA 501 25 zeTha khImajIbhAI bAvAbhAI hA. phUlacaMdabhAI gulAbacaMdabhAI, nAgaradAsabhAI jamanAdAsabhAI muMbaI 50 pa00 pa00 uttarAdhyayana sUtra : 4 Page #993 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 26 zeTha maNIlAla mehanalAla DagalI hA. muLajIbhAI maNIlAlabhAI muMbaI 501 27 sva. kAMtIlAlabhAInA smaraNArthe hA. zeTha bAlacaMda sAkaracaMda , 501 28 kAmadAra ratIlAla durlabhajI (jetapuravALA) muMbaI 501 29 zAha jayaMtIlAla amRtalAla zIva 501 30 vera maNIlAla lakSmIcaMda zIva 501 31 zeTha gulAbacaMda bhudarabhAI tathA kasturabena hA. bhAI anopacaMda khAraDa 501 32 mahAna tyAgI bena dhIrajakuMvara cunIlAla mahetA dhrAphA 101 33 zrI sthA. jaina saMgha dhrAphA 501 34 zrI maganalAla chaganalAla zeTha rAjakeTa 501 35 zeTha caturadAsa ThAkarazI tathA a. sI. naMdakuvarabena jAmanagara 103 36 zeTha devacaMda amarazI (bena dhIrajakuMvaranI dIkSA prasaMge bheTa) bhANavaDa 501 37 zrI sthA. jaina saMgha (bena dhIrajakuMvaranI dIkSA prasaMge bheTa) bhANavaDa pa01 38 vakIla vADIlAla nemacaMda zAha viramagAma 501 39 mahetA zAMtilAla maNIlAla hA. kamaLAbena mahetA amadAvAda 256 40 zrIyuta lAlacaMdajI tathA a. sau. dhIsAbena 501 41 zeTha mohanalAla mukuTacaMda bAlayA 501 42 sva. zeTha ukAbhAI trIbhovanadAsanA smaraNArthe temanAM dharmapani lamIbAI gIradhara taraphathI hA. maraghAbena tathA maMgubena amadAvAda 501 43 pArekha jayaMtIlAla manasukhalAla rAjakoTavALA hA. vinubhAI , 501 44 zrIyuta zeTha lAlacaMdajI mIthIlAlajI 501 45 zrI rathA jaina saMgha vAMkAnera 501 46 zrI sthA. jaina saMgha boTAda 501 47 zeTha gudaDamalajI zeSamalajI jovara (bAra) pIpaLagAMva 501 48 sva. turakhIyA laheracaMda mANekacaMdana maraNArthe temanAM dharmapatni jIvatIbAI taraphathI hA bhAI jayaMtIlAla tathA pUnamacaMdabhAI DabhAsa 501 49 zAha acaLadAsa zukanarAjajI hA. zeTha zukanarAjajI amadAvAda 501 50 bhAvasAra kheDIdAsa gaNezabhAI dhaMdhukA 101 51 a. sau. hIrAbena mANekalAla mahetA ghATakopara 501 para mahetA zAMtIlAla maganalAla tathA a. sau. padmAvatI zAMtilAla mahetA amadAvAda 500 uttarAdhyayana sUtra : 4 Page #994 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 53 zeTha hIrAcaMdajI vanecaMdajI kaTArIyA hubalI 501 54 zeTha cheTubhAI haragoviMdadAsa kaTerIvALA muMbaI 501 papa pArekha ratilAla nAnacaMda morabIvALA taraphathI temanAM pitAzrI nAnacaMda goviMdajInA smaraNArthe tathA temanAM dharmapatni a. sau. vasaMta bahenanA aThAI tapa nimite hA. bhupatalAla ratilAla amadAvAda 511 pa6 sva. zAha trIbhovanadAsa maganalAlanA smaraNArthe temanAM dharmapatni zIvakuMvarabAI taraphathI hA. rastIlAla trIbhovanadAsa zAha amadAvAda 511 57 zrImAna nAthAlAla mANekacaMda pArekha muMbaI (mATuMgA) 501 58 zrI lIMmaDI saMpradAyanA gacchAdhIpatI pU. AcArya mahArAjazrI lAdhAjI svAmInA samaraNArthe hA. zeTha jezIMgabhAI piocAlAla (mahArAjazrI choTAlAlajI sadAnaMdInA upadezathI) amadAvAda 501 59 sva. zrI vinayamUrti zrI lakhamIcaMdajI mahArAjanA smaraNArthe hA. zeTha jezIMgabhAi piyAlAla (mahArAjazrI TAlAlajI sadAnaMdInA upadezathI ) amadAvAda pa0 60 bA. bra. prabhAvatI bena kezavalAla ujenavALA taraphathI temanI dIkSA prasaMge vIramagAma 551 61 zrIyuta harajIvanadAsa rAyacaMda hA. chabIladAsa harajIvana amadAvAda 501 dara zeDa pipaTalAla haMsarAja tathA divALIbenanA smaraNArthe ha. zeTha bAbulAla popaTalAla amadAvAda 102 63 a. sau. lIlAvatI bena izvaralAla ke 502 uttarAdhyayana sUtra : 4 Page #995 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 549 lAipha membare amadAvAda tathA parAo Y 251 250 251 301 1 zeTha gIradharalAla karamacaMda 251 2 zeTha choTAlAla vakhatacaMda ha. phakIracaMda bhAI 251 3 zAha kAMtilAla trIbhavanadAsa 251 4 zAha popaTalAla mehanalAla pa zeTha premacaMda sAkaracaMda 6 zAha ratIlAla vADIlAla 251 7 zeTha lAlabhAI maMgaLadAsa 251 8 sva. amRtalAla vadhamAnanA maraNArthe hA. kAnajIbhAI amRtalAla desAI 251 9 zAha naTavaralAla caMdulAla 251 10 zAha narasiMhadAsa trIbhovanadAsa 11 bIpInacaMdra tathA umAkAMta cunIlAla gopANuM 12 zrI zAhapura dariyApurI ADakeTI sthA. jaina upAzraya hA. vahIvaTa kartA zeTha izvaralAla puruSottamadAsa 251 13 thI chIpALa darIyApurI AThakaTI sthA. jaina saMgha hA. zeTha caMdulAla acaratalAla 251 14 zAha cInubhAI bAlAbhAI C/o. zAha bAlAbhAI mahAsukhalAla 25. 15 zAha bhAIlAla ujamazI 251 16 zrI sukhalAla DI. zeTha hA. DaeN. ku. sarasvatIbena zeTha 251 17 zrI saurASTra sthA. jaina saMgha hA. zeTha kAMtilAla jIvaNalAla 18 maMdI nAthAlAla mahAdevadAsa 251 19 zAha mehanalAla trIkamalAla 251 20 zrI chakeTI sthA. jaina saMgha hA. zeTha pocAlAla pitAmbaradAsa 251 21 dezAI amRtalAla vardhamAnanA smaraNArthe ho. bhAIlAla amRtalAla 251 22 zAha navanItarAya amulakharAya 251 23 zAha maNIlAla AzArAma 24 zeTha cInubhAI sAkaracaMda 251 25 zAha varajIvanadAsa umedacaMda 251 26 zAha rajanIkAMta kasturacaMda 251 251 uttarAdhyayana sUtra : 4 Page #996 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 27 saMghavI jIvaNalAla chaganalAla 251 28 zAha zAMtilAla mehanalAla dhrAgadhrAvALA 252 29 a. sau. bena ratanabAI nAdecA hA. zeTha dhulAjI caMpAlAlajI 251 30 zAha harilAla jeThAlAla bhADalAvALA 25 31 zrI sarasapura darIyApurI ATha keTI sthA. jaina upAzraya hA. bhAvasAra bhegIlAla chaganalAla 251 32 zeTha pukharAjajI samatIrAmajI punamiyA sAdaDIvALA 251 33 sva. pitAzrI javAharalAlajI tathA pU. cAcAjI hajArImalajI baraDIyAnA smaraNArthe hA. muLacaMda javAharalAlajI baraDIyA 251 34 rava. bhAvasAra babAbhAI (maMgaLadAsa) pAnAcaMdanA smaraNArthe hA. temanAM dharmapatni purIbena 211 35 sva. pitAzrI ravajIbhAI tathA sva. mAtuzrI muLIbAInA smaraNArthe hA. kaThalabhAI ke ThArI 301 36 bhAvasAra kezavalAla maganalAla 251 37 zAha kezavalAla nAnacaMda jAkhaDAvALA hA. pArvatI bena 251 38 zAha jItendrakumAra vADIlAla mANekacaMda rAjasItApuravALA 251 39 zrI sAbaramatI sthA. jaina saMdha hA. zeTha maNIlAlabhAI 250 40 bhAvasAra che TAlAla chaganalAla 251 4 bhAvasAra sArAbhAI chaganalAla 251 42 a. sau. bena jIvIbena ratilAla hA. bhAvasAra ratilAla haragoviMdadAsa 251 43 bhAvasAra bhogIlAla jamanAdAsa pATaNavALA 251 44 saMghavI bAlubhAI kamaLazI tathA temanAM dharmapatnio a. sau. caMpAbena tathA vasaMtabena taraphathI 41 a. sau vidyAbena vanecaMda dezAI varSItapa tathA aThAI prasaMge hA. bhupendrakumAra vanecaMda desAI 417 46 zAha naTavaralAla gokaLadAsa 251 zAha zAmaLabhAI amarazIbhAI 251 48 a. sa. kaMkubena (bhAvasAra bhogIlAla chaganalAlanAM dharmapatni) 309 49 a. so. savitAbena (yaMtIlAla bhegIlAlanAM dharmapatni) 251 50 a. sau. zAMtAbena (dInubhAI bhogIlAlanAM dharmapatni) 251 a.sau. sunaMdAbena (ramaNabhAI bhogIlAlanAM dharmapatni) 251 251 uttarAdhyayana sUtra : 4 Page #997 -------------------------------------------------------------------------- ________________ para zeTha hIrAjI rUganAthajInA smaraNArthe hA, vAgamalajI rUganAthajI 53 zeTha maNIlAla meghAbhAi 54 paTavA sumeramalajI anepacadajI jodhapuravALA sva. mANekalAla vanamALIdAsa zeThanA smaraNAthe 55 para 57 hA. ramaNalAla mANekalAla sva. zAhu dhanarAjajI khemarAjajInAM maraNArthe hA. kanaiyAlAla dhanarAjajI zrI sAraMgapura 6. A. ke. sthA. jaina saMdha hA. zAhe ramaNalAla bhagubhAi 58 dezI harajIvanadAsa jIvarAja tathA lakSmIbAi laheraca MdanA smaraNArthe hA. deAzI manaharalAla karazanadAsa muLIvALA 59 zAha punamacaMda phatehaca da 60 zrIyuta caturabhAI naMdalAla 61 zrIyuta amRtalAla izvaralAla mhetA 62 zAha jAdavajI mehanalAla tathA zAhu cImanalAla amulakhabhAi 63 a. sau. bena lAbhubena maganalAla hA. zAhu amRtalAla dhanajIbhAI vaDhavANa zaheravALA 64 a. sau. bena kAMtAbena geradhanadAsa (cAMdamuninA upadezathI) 65 dezI phulacaMda sukhalAlabhAI eTAdavALAnA smaraNArthe hA. dozI chabIladAsa phulacaMdabhAi lAlAjI rAmakuvarajI jaina 67 zeTha cheoTAlAla gumAnaca pAlanapuravALA zAha dhIrajalAla meAtIlAla 68 69 saMghavI sUryakAMta cunIlAlanA smaraNArthe uttarAdhyayana sUtra : 4 hA. saMghavI jIvaNalAla cunIlAla 70 bhAvasAra meAhanalAla amulakharAya 71 mahetA mULacaMda maganalAla 72 vaidya narasiMhadAsa sAkaracaMdanAM dharmapatni revAkhAinA smaraNArthe hA, harIlAla narasiMhadAsa 73 zAha phulacaMda mulacaMdabhAi hA. hasamukhabhAi phulacaMdabhAI 74 zeTha mizrIlAlajI javAhIralAlajI kharaDIyA 75 zAha lallubhAI maganabhAI cUDAvALA hA. jazava'talAla lallubhAI 301 251 301 251 301 251 254 251 251 51 251 301 251 251 251 251 251 251 251 251 251. 251 251 301 Page #998 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 251 251 251 251 251 251 251 251 251 251 76 kumArI puSpAbena hIrAlAla (cAMda muninA upadezathI). 77 zAha maNIlAla ThAkarazI hA. kamaLAbena maNalAla lakhataravALA (cAMda muninA upadezathI) 78 mIsa nalInIbena jayaMtIlAla 79 sva. umedarAma tribhuvanadAsanA dharmapatni kAzIbAInA smaraNArthe hA. zAMtilAla umedarAma (cAMda muninA upadezathI) 80 sva. bhAvasAra mehanalAla chaganalAlanA dharmapatni divALIbAInA smaraNArthe hA. ratIlAla mANekalAla (cAMda muninA upadezathI) 81 mahetA devIcaMdijI khUbacaMdajI dhekA gaDhasIyANAvALAnA smaraNArthe hA. mahetA cunIlAla haramAnacaMda 82 ghAsIlAlajI mehanalAlajI koThArI c. lakSmI pustaka bhaMDAra 83 sva. zeTha nAthAlAla ratanAbhAI mAraphatIyAnA smaraNArthe punAbena taraphathI hA. karazanabhAI (cAMda muninA upadezathI) 84 zAha maNalAla chaganalAla 85 bhAvasAra jayaMtIlAla bhogIlAla 86 bhAvasAra dinubhAI bhegIlAla bhAvasAra ramaNalAla bhegIlAla 88 bhAvasAra kanubhAI sAkaracaMda 89 zeTha bherUmalajI sAheba jodhapuravALA 90 sva. banANI vardhamAna rAmajIbhAI kuMdaNIvALAnA smaraNArthe hA. zAMtilAla vardhamAna 91 sva. zAha kacarAbhAI laherAbhAInA smaraNArthe hA. zAMtilAla kacarAbhAI 92 eka svayamI baMdhu hA. zAha rakhabhadAsajI jayaMtilAlajI 93 a.sau. sarasvatIbena maNIlAla caturabhAI zAha (sadAnaMdI choTAlAla mahArAjazrInA upadezathI) . cImanalAla maNIlAla zAha (dariyApurI saMpradAyanA pU. tapasvI mahArAzrI mANekacaMdrajI mahArAjanA ziSya munizrI maganalAlajI mahArAjazrInA smaraNArthe) 95 jekuMvara vrajalAla pArekha 96 punamacaMdajI javAharalAlajI baraDIyA 251 251 251 251 251 251 251 251 251 251 2pa1 251 uttarAdhyayana sUtra : 4 Page #999 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 301. 251 251 97 a. sau. lIlAvatI dhIrajalAla mahetA C/o. De dhIrajalAla trIkamalAla mahetA 98 zeTha rAjamalajI ghAsImalajI koThArI kazIthaDavALA taraphathI sthA. jaina saMghane bheTa 251 9 zeTha cunIlAla bhagavAnajI C/o. ratIlAla cunIlAla 251 100 bhAgyavatI aravIMdakumAra C[.. aravIMdakumAra sakarAbhAI bhAvasAra 101 a.sau. caMcaLabena manasukhalAla hA. manasukhalAla jeThAlAla rUperA 251 102 sva. AsIbAI tathA zeTha vastImalajI bhemAjInAM smaraNArthe hA. zeTha mIzrImalajI devIcaMdajI osavAla keruvALA 251 103 sva. zeTha kIzanamalajI mAMDatanA smaraNArthe hA. zImalajI kIzanamalajI sejatavAlA 251 104 sva. zeTha vakatAvaramalajInA smaraNArthe hA. zeTha ghIsAlAlajI mukanarAjajI zIyArIyA (jodhapuravALA) 251 105 zAha mahAsukhalAla bhAIlAla (sadAnaMdI paMDita munizrI choTAlAlajI mahArAjanA upadezathI) 106 a. sau. kAMtAbena kALIdAsa C/o. kumAra buka bAIDIMga varkasa 251 107 sva. zeTha hIMmatalAla maganalAlanA samaraNArthe temanA suputro mesarsa dvArakAdAsa enDa bradharsa taraphathI 108 a. sau. kAMtAbenanA smaraNArthe hA. bhAvasAra nAgaradAsa harajIvanadAsa 251 109 zrI umedacaMda ThAkarazI C/o. M/s. yu. TI. gopANI enDa sansa 351 11. pU. mAtuzrInA smaraNArthe hA. bhAvasAra bhogIlAla chaganalAla 251 111 zAha zAMtilAla mehanalAla 251 112 sararavatI pustaka bhaMDAra hA. prabhudAsabhAI mahetA 251 113 zAha bhurAlAla kALIdAsa 114 sva. pitAzrI motIlAlajInA smaraNArthe hA. mahetA raNajItalAlajI motIlAla udepuravALA 115 zeTha parasotamadAsa amarasInA dharmapatni rava. kusumabenanA samaraNArthe tathA e. sI. savitAbenanA mAsakhamaNa nimitte hA. semacaMda parasotamadAsa (piTa sudAnavALA) 301 351 251 251 uttarAdhyayana sUtra : 4 Page #1000 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 116 zrImAna jorAvaramalajI dharmacaMdajI, DuMgaravAla rAjAjI rAjAjIkAkeraDA vALA (munizrI mAMgIlAlajInA upadezathI) 251 amalanera 251 1 zAha nAgaradAsa vAghajIbhAI 2 zrI sthA. jaina saMgha hA. zAha gAMDAlAla bhIkhAlAla 251 ajamera 1 zeTha bhurAlAla mehanalAla DuMgaravAla 251 alvara 251. 251 251 1 zrImatI caMpAdevI Cl0. buddhAmalajI ratanamalajI sacetI 2 cAMdamalajI mahAvIra prasAda pAlAvata 3 zrIyuta rUSabhakumAra sumatikumAra jaina Asanasela 1 bAvIzI maNIlAla catrabhujanA smaraNArthe temanA dharmapatni maNIbAI taraphathI hA. rasikalAla, anilakAMta, vinodarAya 251 ATakoTa 1 mahetA cunIlAla nAraNadAsa 301 ANaMda 1 zeTha ramaNIkalAla e. kapAsI hA. manasukhalAlabhAI AkolA 251 1 zeTha kaMcanalAlabhAI rAghavajI ajamera C/0. mesarsa ajamerA bradharsa enDa ku. (pU. sadAnaMdI munizrI choTAlAlajI mahArAjanA upadezathI) 251 igatapurI 1 zeTha pannAlAla lakhIcaMda jaina 251 uttarAdhyayana sUtra : 4 Page #1001 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 251 351 250 251 251 13 indara 1 a. sau. bena dayAbena mehanalAla desAI jetapuravALA (a.sau. bena vidyAbenanA varSa tapa nimite) hA. araviMdakumAra tathA jItendrakumAra 2 zrIyuta bhAIlAla chaganalAla turakhIyA 3 sva. gaurIzaMkara kALIdAsa dezAI jetapuravALAnA smaraNArthe hA. bhupatalAla gaurIzaMkara desAI udepura 1 zeTha motIlAlajI raNajItalAlajI hIMgaDa 2 zrImatI sehInIbAI Co. metIlAlajI raNajItalAlajI hIMgaDa 3 a. sau. bena candrAvatI te zrImAna bahotalAlajI nAharanAM dharmapatni hA. zeTha motIlAlajI raNajItalAlajI hIMgaDa 4 zeTha chaganalAlajI bAgrecA 5 zeTha maganalAlajI bAgrecA 6 sva. zeTha kALalAlajI leDhAnA smaraNArthe hA. zeTha devatasiMhajI leDhA 7 sva. zeTha pratApamalajI sAkhalAnA smaraNArthe hA. prANalAla hIrAlAla sAkhalA 8 zeTha bhImarAjajI thAvaracaMdajI bAphaNa 9 zrIyuta sAheba lAlajI mahetA 10 zeTha pannAlAlajI gaNezalAlajI hIMgaDa 11 zeTha dIpacaMdajI pannAlAlajI loDhA upaleTA 251 251 251 251 251 251 301 251 251 251 251 1 zeTha jeThAlAla goradhanadAsa 2 sva. bena saMtakabena kacarA hA. otamacaMdabhAI, choTAlAlabhAI tathA amRtalAlabhAI vAlajI (kalyANavALA) 3 zeTha khuzAlacaMda kAnajIbhAI hA. zeTha pratApabhAI 4 dezI viThThalajI harakhacaMda pa saMghANI muLazaMkara harajIvanabhAInA smaraNArthe hA. temanA putro jayaMtIlAla tathA ramaNIkalAla 251 251 251 251 uttarAdhyayana sUtra : 4 Page #1002 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 14 umaragAMva reDa 1 zAha mehanalAla pipaTalAla pAnelIvALA 251 eDana kempa 1 mahetA premacaMda mANekacaMdanA smaraNArthe hA. rAyacaMdabhAI, popaTalAlabhAI tathA rasIkalAlabhAI 2 zAha jagajIvanadAsa purUSottamadAsa 3 zAha gokaLadAsa zAmajI udANI 251 251 251, kalakattA 1 zrI kalaktA jena che. sthA. (gujarAtI) saMgha hA. zAha jayasukhalAla prabhulAla 251 kalela 1 zeTha mohanalAla jeThAbhAInA smaraNArthe hA. zeTha AtmArAma mehanalAla 251 2 De. mayAcaMda maganalAla zeTha hA. Do. ratanacaMda mayAcaMda 251 3 sva. nAthAlAla umedacaMdanA smaraNArthe hA. zAha ratIlAla nAthAlAla 251 4 zeTha maNIlAla talakacaMdanA smaraNArthe hA. mAraphatIyA caMdulAla maNIlAla 5 sva. zrIyuta vADIlAla parazotamadAsanA samaraNArthe hA. ghelAbhAI tathA AtmArAmabhAI 251 6 zAha nAgaradAsa kezavalAla 251 7 zrI sthA. jaina saMgha hA, zeTha AtmArAmabhAI mehanalAlabhAI 251 251. 1 zrI sthA. dariyApurI jaina saMgha hA bhAvasAra dAmodaradAsabhAI IzvaralAlabhAI 2 pArvatIbena C/o. jesIMgabhAI IzvaralAlabhAI 251 251 uttarAdhyayana sUtra : 4 Page #1003 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 1 zrI sthA. jainasaMgha hA. zeTha jezIMgabhAI picAlAla (mAdhavasiMhajI mahArAjazrInA upadezathI) 251 251 katrAsagaDha 1 zrI ke. sthA. jaina saMgha hA. zeTha devacaMda amulakha kalyANa 1 saMghavI ThAkarazIbhAI saMdhanA samaraNArthe hA. zAha hIMmatalAla harakhacaMda 251 251 251, 302 kAnapura 1 zAha ramaNIkalAla precaMda kaMdaATakoTa 1 dezI ratIlAla TokarazI kelakI 1 paTela goviMdalAla bhagavAnajI 2 paTela khImajI jeThAbhAI vAghANI (temanA sva. suputra rAmajIbhAInA smaraNArthe) kempAlA 1 sva. zeTha nAnacaMda motIcaMda dhrAphAvALAnA samaraNArthe hA. temanA suputra jamanAdAsa nAnacaMda zeTha 2 zrImatI hIrAbena, ratIlAla nAnacaMda zeTha dhrAphAvALA kuzaLagaDha 1 zeTha caMpAlAlajI devIcaMdajI khAkhIjALIyA 1 bATavIyA gulAbacaMda lIlAdhara 251 251 251 251 uttarAdhyayana sUtra : 4 Page #1004 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 1 sva. pitAzrI harajIvanadAsa lAlaca zAhu tathA sva. a. sau. mena jamakumAi tathA lIlAmAinA smaraNAthe hA. narasiMhadAsa harajIvanadAsa 251 2 sva. zeThe AghaDalAla lakSmIca MdanA samaraNAthe hA. bhAicaMda eghaDabhAi 251 khIcana 1 1 ra zeTha kIzanalAla pRthvIrAja 1 khuradArADa zeTha gIradhArIlAlajI sItArAmajI kheDapavALA zeTha narasiMhadAsa zAMtIlAlajI bheralAvALA (munizrI cAMdamalajInA upadezathI) khaMbhAta 1 zeTha mANekalAla bhagavAnadAsa 2 zeTha tribhAvanadAsa magaLadAsa 3 zrI sthA. jaina saMgha hA. paTela kAMtIlAla aMbAlAla 4 5 6 zAhu sakarAbhAi devacaMda 16 khArAgheADA zAha caMdulAla harIlAla zAha sAkaracaMda meAhanalAla 1 zAhu meArArajI nAgajI enDa kuAM. zAha mAlazI ghelAbhAI uttarAdhyayana sUtra : 4 gAMdhIdhAma guMdAlA gulAbapurA 352 300 251 251 251 251 251 251 251 251 51 51 Page #1005 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 251 301 301 gehala 1 sva. bAkhaDA vaccharAja tulasIdAsanAM dharmapatni kamaLabAI taraphathI hA. mANekacaMdabhAI tathA kapuracaMdabhAI 2 pIpaLIyA lIlAdhara dAmodara taraphathI temanAM dharmapatni a. sau. lIlAvatI sAkaracaMda kaTArIne bIjA varSa tapanI khuzAlImAM 3 kAmadAra juThAlAla kezavajInA smaraNArthe hA. harIlAla juThAlAla kAmadAra 4 sva. koThArI kRpAzaMkara mANekacaMdanA smaraNArthe hA. temanAM dharmapatni prabhAkuMvarabena pa koThArI gulAbacaMda rAyacaMda raMgunavALA 6 jasANuM rUganAthabhAI nAnajI hA. cunIlAlabhAI 7 mAstara hakamIcaMda dIpacaMda zeTha godharA 1 zAha trIbhavanadAsa chaganalAla 2 sva. premacaMda ThAkarazInA smaraNArthe hA. zAha cunIlAla premacaMda 251 251 251 251 301 301 ghaTakaNa 251 300 1 zAha caMdulAla kezavalAla ghelavaDa (thANA) 1 mahetA gulAbacaMdajI gaMbhIramalajI ghaDanadI 1 zeTha caMdrabhANu zobhAcaMda gAdIyA cuDA 1 zrI sthA. jaina saMgha hA. ratIlAla maganalAla gAMdhI coTIlA 1 zAha vanecaMda jeThAlAla zrI sthA. jaina saMghane bheTa 5 251 31. uttarAdhyayana sUtra: 4 Page #1006 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 18 cArabhujAreDa 1 zeTha mAMgIlAlajI hIrAcaMdajI bAbela jamazedapura 1 dezI jhaveracaMda valabhajI 301 251 jalesara (bAlAsara) 1 saMghavI nAnacaMda popaTabhAI thAnagaDhavALA 251 jayapura 1 zrImAna hiMmatasiMhajI sAheba galUDiyA, eDisanala kamIznara ajamera DIvIjhanavALAnAM dharmapatni a.sau. mANekakuMvarabena taraphathI hA. khuzAlasiMhajI galUDiyA 2 zrImAna zeTha zIremalajI navalakhAMnA dharmapatni a.sau. premalatAdevI 351 251 jAvarA 251 1 sva. bhaMDArI svarUpacaMdajI zAhanA dharmapatni motIbenanA smaraNArthe hA. zrIyuta lAlacaMdajI rAjamalajI kIzanagaDhavALA (cAMdamuninA upadezathI) jAmakhaMbhALIyA 1 zeTha vasanajI nAraNajI 2 zrI sthA. jaina saMgha hA. mahetA raNachoDadAsa paramANuMda 3 saMghavI prANalAla lavajIbhAI 251 251 251 jAmanagara 1 zAha choTAlAla kezavajI 2 verA cImanalAla devajIbhAI 3 De. sAheba pI. pI. zeTha 251 251 250 uttarAdhyayana sUtra : 4 Page #1007 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 4 zAha raMgIladAsa peApaTalAla 5 vakIla maNIlAla khegArabhAI punAtara jInAradeva 1 ghelANI trIkamajI lAdhAbhAI 19 junAgaDha 1 zAha maNIlAla mIThAbhAI hA. hiralAlabhAI (hATInAmALIyAvALA) jAmajodhapura 1 zrI sthA. jaina saMgha hA. mhetA popaTalAla mAvajIbhAi 2 zAhu trIbhAvanadAsa bhagavAnajI pAnelIvALA 3 dezI mANekacaMda bhavAna 4 paTela lAlajI juDAbhAI 5 zeTha mAvanajI jeThAbhAi 6 zeTha vrajalAla cunIlAla jetapura 1 kAThArI DAlarakumAra veNIlAla 2 a. sau. ena surajakuMvara veNIlAla kAThArI 3 zeTha amRtalAla hIrajIbhAi hA. narabherAmabhAI (jasApuravALA) 4 deAzI cheATAlAla vaneca jetalasara ' zAhu lakSmIcaMda kapUracaMda 2 kAmadAra lIlAdhara jIvarAjanA smaraNArthe temanAM dharmAMpatni jakhakamena taraphathI hA. zAMtIlAlabhAi goMDalavALA jodhapura uttarAdhyayana sUtra : 4 1 zeTha navaratanamalajI dhanavatasiMhajI 2 zeTha hastImalajI manarUpamalajI sAmasukhA 251 251 251 251 387 251 251 251 251 251 251 251 251 251 251 251 250 251 Page #1008 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 3 zeTha pukharAjajI padmamarAjajI bhaMDArI 4 zeTha vastImalajI AnakramalajI sAmasukhA jorAvaranagara 1 zrI sthA. jaina saMgha hA. zeTha ca'pakalAla dhanajIbhAI jharIyA 1 zrI sthA. jaina saae hA. zeTha kanaiyAlAla bI. meAdI DoMDAyacA 1 1 2 zrI sthA jaina saMgha 20 tAsagAMva sva. cunIlAlajI dugaDanA smaraNArthe temanAM dharmapatni DhAMdubhAInA taraphathI hA. zeTha rAmacaMdrajI dugaDa zAha ThAkarazIbhAi karasanajI zeTha jeThalAla trIbhAvanadAsa 1 zeTha mANekalAlabhAI khe'gArajI sA zrI DhasAgAma sthA. jaina sa`gha hA. eka saddhahastha taraphathI 253 zrI sthA. jaina saMgha hA, khaDiyA narabherAma jeThAlAla (DhasA jakazana) 250 1 2 3 zAha dhArazIbhAI pAzavIrabhAi hA. sukhalAlabhAI 4 huM sAbena aravIda hA. bhAi ravIca mANekacaMda dahANurADa 1 zAha harajInadAsa eghaDa khaMdhAra (karAMcIvALA) dAhoda uttarAdhyayana sUtra : 4 thAnagaDha 251 251 251 251 250 351 251 251 251 301 251 251 Page #1009 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 21 dilhI 351 1 lAlajI pUrNacaMdajI jena (senTrala beMkavALA) 2 zrIyuta kIzanacaMdajI mahetAbacaMdajI ceraDIyA hA. zrImatI nagInAdevI tathA zrIyuta mahetAbacaMda jaina 251 3 a. sau. sajanabena IdaramalajI pArekha 251 4 lAlAjI mIThanalAlajI jaina enDa sansa 301 5 lAlAjI gulazanarAyajI jena enDa sansa 301 6 sva. lakSmIcaMdajInA smaraNArthe nagInadevI suvaMtInA taraphathI hA. saMghavI hematakumArajI jaina 251 7 bena vijyAkumArI jena Co. mahetAbacaMda jaina (vayevRddha sarala svabhAvI phUlamatIjI mahAsatIjInI preraNAthI) 251 8 zrImAna lAlAjI ratanacaMdajI jaina C/O. AI. sI. hojhIyarI 251 chAvaNI prApha 1 zeTha maNIlAla jecaMdabhAI 251 dhAra 1 zeTha sAgaramalajI panAlAlajI 251 dhAMgadhrA 1 bhAvadIkSita a.sau. rUpALIbena hImatalAla saMghavInA tapazcAthe saMghavI cImanalAla patamadAsa saMghavI taraphathI 2 saMghavI narasiMhadAsa vakhatacaMda 3 zrI sthA. jaina moTA saMgha hA. zeTha maMgaLajI jIvarAja 4 Thakakara nAraNadAsa haragoviMdadAsa 5 kaThArI kapuracaMda maMgaLajI 305 301 251 251 251 dhorAjI 351 1 mahetA prabhudAsa muLajIbhAI 2 a. sI. bacIbena bAbubhAI 25 uttarAdhyayana sUtra : 4 Page #1010 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 3 dhI navasaurASTra oIla mIla prA. lImITeDa 251 4 sva. rAyacaMda pAnAcaMdanA smaraNArthe hA. cImanalAla rAyacaMda zAha 301 5 gAMdhI pipaTalAla jecaMdabhAI 250 6 dezAI chaganalAla DAhyAbhAI lAThavALAnA dharma patni divALIbena taraphathI hA. kumAra hasumatI 251 7 zeTha dalapatarAma vasanajI mahetA 251 8 eka sadgahastha hA. mahetA prabhudAsa muLajIbhAI 251 9 sva. pitAzrI bhagavAnajI kacarAbhAInA tathA ci. haMsAnA smaraNArthe ha. paTela dalIcaMda bhagavAnajI 301 10 mahetA hemacaMda kALIdAsa jAmakhaMbhALIyAvALA 251 251 251 251 dhaMdhukA 1 zeTha pipaTalAla dhArazIbhAI 2 sva. gulAbacaMdabhAInA kamaraNArthe hA. vorA pipaTalAla nAnacaMda 3 zrI catrabhuja vAghajIbhAI vasANI puliyA 1 zrI amala jaina jJAnAlaya hA. kanaiyAlAlajI chAjeDa naDIyAda 251 1 zAha mohanalAla bhurAbhAI 251 nArAyaNa gAma 1 motIlAlajI hIrAcaMdajI ceraDIyA borIvALA 251 1 naMdurabAra zrI sthA. jaina saMgha hA. zeTha premacaMda bhagavAnalAla nAgera 250 1 zrIpAlabhAI enDa ku. hA. sAgaramalajI kaDa DeravALA taraphathI 251 uttarAdhyayana sUtra : 4 Page #1011 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 23 pAlanapura 1 bena lakSmIkhAI hA. mahetA harilAla pitAMbaradAsa 2 zrI leAkAgaccha sthA. jaina pustakAlaya hA. kezavalAla jI. zAha pANasaNA 1 zrI sthA. jaina saMgha hA. zAhu cheTAlAla pUMjAbhAI pAleja sva. manasukhalAla mehanalAla saMghavInA smaraNArthe hA. bhAI dhIrajalAla manasukhalAla prAMtIja sthA. jaina saMgha hA. zrIyuta aMbAlAla mahAsukharAma pIpaLagAMva 1 zeTha gudaDamalajI zeSamalajI jevara C/o. zeTha khAlacaMda mIzrIlAla pUnA 1 zeTha uttama'cadajI kevaLacaMdajI dhAkA phAlanA 1 mahetA pukharAjajI hastImalajI sAdaDIvALA 2hetA kuMdanamalajI amaracaMdajI sAdaDIvALA uttarAdhyayana sUtra : 4 bagasarA 1 zeTha popaTalAla rAghavajI rAiDIvALA hA. nAnacaMdra premacaMda zAhe 251 251 251 301 250 201 251 301 251 251 Page #1012 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 1 sva. mehanalAla narasiMhadAsanA smaraNArtha hA. temanAM dharmapatni surajabena mArArajI adanAvara 1 zrI vardhamAna sthA. jaina zrAvaka saMgha hA, mizrIlAla jaina vakIla khAlAtarA zAhu jeThamalajI hastImalajI bhagavAnadAsajI bhaNusArI mIdaDA 1 1 1 1 24 baravALA-ghelAzA zAhe kAnajI zAmajIbhAI zeTha bherUdAnajI zeThIyA bikAnera merAjA zeTha gAMgajI kezavajI. jJAnabhaDAra mATe elArI 1 zrI sthA. jaina saMdha hA. zeTha hajArImalajI hastImalajI zaMkA mezmA 1 zrI erame sthA. jaina saMgha hA, mhetA navalacaMdra hAkema da uttarAdhyayana sUtra : 4 egalAra 1 bATavIyA vanecaMda amIcaMda, mahAvIra TekSaTAila sTAra taraphathI bhAi candrakAntanA lagnanI khuzAlImAM zeTha kizanalAlajI phulacaMdajI sAheba 251 251 251 251 254 251 51 251 252 251 Page #1013 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 25 boTAda 251 1 sva. vasANI haragoviMdadAsa chaganalAlanA smaraNArthe hA. temanAM dharmapatni chabalabena boDelI 1 zAha pravINacaMdra narasiMhadAsa sANaMdavALA 2 zAha gIradharalAla sAkaracaMda 251 251 bAra 251 251 1 svarUpacadajI javAharamalajI baraDIyA, mane bAI suganalAlajInA smaraNArthe (cAMdamuninA upadezathI) 2 bena rAdhIbAI (pU. AcArya dharmadAsajI mahArAjanA saMpradAyanA maMtri kizanalAlajI mahArAjanA suziSya zebhAgamalajI mahArAjanA ziSya sva. kevaLacaMdajI mahArAjanA smaraNArthe) (cAMdamuninA upadezathI) bhANavaDa 1 zeTha jecaMdabhAI mANekacaMdabhAI 2 saMdhavI mANekacaMda mAdhavajI 3 zeTha lAlajI mANekacaMda lAlapuravALA 4 zeTha rAmajI jINubhAI 5 zeTha padamazI bhImajI phepharIyA 6 phepharIyA gAMDAlAla kAnajIbhAI hA. a. sau. zAMtAbena vasanajI 7 sva. mahetA pUnamacaMda bhavAnanA smaraNArthe hA. temanAM dharma patni divALIbena lIlAdhara (guMdAvALA) 352 251 251 251 251 251 251 bhAvanagara 1 sva kuMvarajI bAvAbhAInA smaraNArthe hA. zAha laheracaMda kuMvarajI 2 kaThArI udayalAlajI sAheba 301 251 uttarAdhyayana sUtra : 4 Page #1014 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 26 bhIlavADA 1 zrI zAMti jaina pustakAlaya hA. cAMdamalajI mAmalajI saMghavI 2 zeTha bhImarAjajI mIzrIlAlajI bhIma 251 301 1 caMpakalAlajI jaina pustakAlaya hA. zeTha chegAmalajI mAMgIlAlajI 251 bhusAvala 1 zeTha rAjamalajI naMdalAlajI cerITebalaTrasTa bhejAya 251 1 jJAna maMdiranA sekreTarI zAha kuMvarajI jIvarAja 251 madrAsa 251 251 251 251 1 zeTha megharAjajI devIcaMdajI mahetA 2 mahetA maNIlAla bhAIcaMda 3 mahetA surajamala bhAIcaMda 4 bApAlAla bhAIcaMda mahetA manera 1 zAha zeramalajI devIcaMdajI jarAvatagaDhavALA hA. pUnamacaMdajI zeramalajI belyA mAnakuvA 1 sva. mahetA kuMvarajI nAthAlAlanA samaraNArthe hA. temanAM dharmapatni kuMvarabAI harakhacaMda (mAnakuvA thA. jaina saMgha mATe) mAMDavI 251 251 | 1 zrI sthA. choTI jaina saMgha hA. mahetA cunIlAla velajI 277 uttarAdhyayana sUtra : 4 Page #1015 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 1 27 mAMDavA zrI mAMDavA sthA. jaina sagha hA. a. sau. kaMcanagaurI ratIlAla gesalIyA (gaDhaDAvALA) mAlegAMva 1 zrI sthA. jaina saMgha hA. telAla, mAlu jaina subai tathA pAM 1 sva. pitAzrI kuMdanamalajI meAtIlAlajI suthAnA smaraNArthe hA. zeTha meAtIlAlajI jIkharamalajI (arhamadanagaravALA) 251 2 zrI varkIMmAna sthA. jaina saMgha hA, kAmadAra rUpacaMda zIvalAla (a MdherI) 251 3 a. sau. kamaLAbena kAmadAra hA. kAmadAra rUpaca Mda zIvalAla (aMdherI) : 251 4 sva. mAtuzrI kaDavIbAInA smaraNArthe hA. temanAM pautra hakamIcaMda tArAcaMda dozI (a MdherI) 5 zAhu harajIvana kezavajI 7 zAha ramaNIkalAla kALIdAsa tathA a. sau. kAntAbena ramaNIkalAla saghavI hiMmatalAla harajIvanadAsa 8 vArA pAnAcaMda saMghajInA smaraNArthe hA. tramakalAla pAnAcaMda enDa bradharsa 9 zAhe rAmajI karazanajI thAnagaDhavALA 10 sva. jaTAzaMkara devajIbhAi deozInA smaraNArthe hA. raNucheADadAsa (bAbulAla) jaTAzaMkara dezI 11 ghelANI valabhajI narabherAma hA. narasI'hadAsa valabhajI kapAsI meAhanalAla zIvalAla 12 13 zAha trIbhAvanadAsa mAnasiMgabhAi DhoDhIvALAnA smaraNArthe hA. zAhu harakhacaMdna tribhAvanadAsa 14 khetANI maNIlAla kezavajI (vaDIyAvALA) ghATakApara 15 sva. pitAzrI zAmaLajI kalyANajI goMDalavALAnA smaraNAthe hA. vRjalAla zAmaLajI mAvIsI 16 zAha manaharalAla prANajIvanadAsa uttarAdhyayana sUtra : 4 251 251 251 251 251 251 251 251 301 251 251 251 251 301 251 Page #1016 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 17 sva. AzArAma gIradharalAlanA smaraNArthe hA. zAMtilAla AzArAmavatI jazavaMtalAla zAMtilAla 251 18 gAMdhI kAMtIlAla mANekacaMda 251 19 zAha ravajIbhAI tathA bhAIlAlabhAInI ku. (kAMdIvalI) 251 20 a. sau. lAchubena hA. ravajIbhAI zAmajI 251 21 sva. mAtuzrI mANekabAInA smaraNArthe hA. zeTha valabhadAsa nAnajI 301 22 eka sadagRhastha hA. zeTha suMdaralAla mANekalAla 251 23 zeTha khuzAlabhAI kheMgArabhAI 250 24 zeTha cunIlAla narabherAma vekarIvALA 251 25 sva. mAtuzrI gamatIbAIne smaraNArthe hA. zAha popaTalAla pAnAcaMda 251 26 keTecA jayaMtIlAla raNachoDadAsa saubhAgyacaMda junAgaDhavALA 251 27 vorA ThAkarazI jazarAja 251 28 koThArI sukhalAlajI punamacaMdajI (khArareDa) 251 29 a. sau. bena kuMdanagaurI manaharalAla saMghavI 251 30 koThArI ramaNIkalAla kasturacaMdabhAI 251 31 dezAI amRtalAla vardhamAnanA smaraNArthe hA. dalIcaMda amRtalAla desAI 251 32 sva. trIbhovanadAsa vrajapALa vIMchIyAvALAnA smaraNArthe hA. haragoviMdadAsa tribhavanadAsa ajamerA 251 33 tejANI kuberadAsa pAnAcaMda 34 zeTha saradAramalajI devIcaMdajI kADIyA (sAdaDIvALA) 251 35 zeTha nemacaMda svarUpacaMda khaMbhAtavALA hA. bhAI jeThAlAla nemacanda 251 36 zAha karazIbhAI hIrajIbhAI 301 37 zrImatI maNIbAI vrajalAla pArekha cerITebala TrasTa phaMDa hA. vRjalAla durlabhajI ra51 38 daDiyA amRtalAla motIcaMda (ghATake para) 251 39 dezI catrabhuja suMdarajI 251 40 dezI jugalakizora catrabhuja 251 41 dezI praviNacaMda catrabhuja 251 42 zeTha manubhAI mANekacaMda hA. jhATakIyA narabherAma morArajI , 251 43 zAha kAMtIlAla maganalAla 251 uttarAdhyayana sUtra : 4 Page #1017 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 251 251 kaja zeTha maNIlAla gulAbacaMda ghATakopara 251 45 zeTha zeTha chaganalAla nAnajIbhAI 46 zAha zIvajI mANekabhAI 251 47 mesarsa savANuM TrAnsaporTa ku. hA. zeTha mANekalAla vADIlAla 251 48 zAha nagInadAsa kalyANajI (verAvaLavALA) 251 49 mahetA ratilAla bhAIcaMda 251 50 zAha premajI hIrajI gAlA 251 51 bena kezarabAI caMdulAla jesIMgabhAI zAha para pArekha cImanalAla lAlacaMda sAyelAvALAnAM dharmapatni a.sau. caMcaLabAInA smaraNArthe hA. sArAbhAI cImanalAla 251 53 dhI marInA meIna hAIskula TrasTa phaMDa hA, zAha maNIlAla ThAkarazI 251 54 mahetA moTara sTersa hA. anopacaMda DI. mahetA 251 55 zeTha rasIkalAla prabhAzaMkara morabIvALA taraphathI temanAM mAtuzrI maNIbenanA smaraNArthe 301 56 zrIyuta jazavaMtalAla cunIlAla verA 250 pa7 zAha kuMvarajI haMsarAja 251 58 daDIyA jesIMgalAla trIkamajI 251 59 medI abhecaMda suracaMda rAjakeTavALA hA. DasAlAla abhecaMda 251 60 zAha jeThAlAla DAmarazI dhrAMgadhrAvALA hA. zAha vADIlAla jeThAlAla 250 61 sva. pitAzrI bhagavAnajI hIrAcaMda jasANInA smaraNArthe hA. lakSamIcaMdabhAI tathA kezavalAlabhAI 301 62 sva. pitAzrI zAha aMbAlAla purUSottamadAsanA smaraNArthe hA. zAha bApalAla aMbAlAla 251 63 va. kasturacaMda amarazInA smaraNArthe hA. temanAM dharmapatni jhaverabena maganalAla vatI jayaMtilAla kasturacaMda maskArIyA (cuDAvALA) 251 64 zeTha DuMgarazI haMsarAja vIsarIyA 251 65 zAha ratanazI meNazInI ku. 251 66 zeTha zIvalAla gulAbacaMda mevAvALA 251 67 zAha caMdulAla kezavalAla 251 68. sva. pitAzrI viracaMda jesIMga zeTha lakhataravALAnA smaraNArthe hA. kezavalAla vIracaMda 25. 69 caMdulAla kAnajI mahetA 251 uttarAdhyayana sUtra : 4 Page #1018 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 5 25 - 251 che 301 >> 30 30 70 zrI vardhamAna sthA. jaina saMgha hA. kezarImalajI ane pacaMdajI gugalIyA (malADa) 251 sva. pitAzrI manubhAI monAbhAInA smaraNArthe hA. zAha kAnajI patubhAI 251 72 a. sau. pAnabAI hA. zeTha padamazI narasiMhabhAI 251 73 sva. nAgazIbhAI sejapAlanA smaraNArthe hA. rAmajI nAgazI 301 74 sva. goDA vaNArazI trIbhovanadAsa sarasa ivALAnA smaraNArthe hA. jagajIvana vaNArasI geDA 75 sva. kAnajI mULajInA smaraNArthe tathA mAtuzrI divALI bAInA 16 upavAsanA pAraNA prasaMge hA. jayaMtilAla kAnajI , 251 76 zAha premajI mAlazI gaMgara 77 zAha velazI jezIMgabhAI chAsarAvALA taraphathI temanAM dharmapatni sva. nAnabAInA smaraNArthe 78 sva. pitAzrI rAyazI velazInA smaraNArthe hA. zAha dAmajI rAyazIbhAI 79 sva. pitAzrI bhImajI verazI tathA mAtuzrI pAlAbAInA smaraNArthe hA. zAha umarazI bhImazI 80 zAha varajAMgabhAI zIvajIbhAI 251, 81 zAha khImajI muLajI pUMjA 251 82 sva. mAtuzrI jakalabAInA smaraNArthe hA. dezAI vrajalAla kALIdAsa , 256 83 a. sau. samatAbena zAMtilAla C/. zAMtIlAla ujamazI zAha ,, 251 84 sva. kezavalAla vacharAja koThArInA samaraNArthe sUrajabena taraphathI hA. tanasukhalAlabhAI * 251 85 sva. pitAzrI haMsarAja hIrAnA smaraNArthe hA. devazI haMsarAja ka7 bIdaDAvALA 251 86 ghelANuM prabhulAla trIkamajI (berIvalI) upara 87 zeTha traMbakalAla kasturacaMda lIMmaDI ajarAmara zAstra bhaMDArane bheTa (mATuMga) 88 a. sau. bena raMjanagaurI C/o. zAha caMdulAla lakSmIcaMda , 251 89 zAha naTavaralAla dIpacaMda taraphathI temanAM dharmapani a. sau. suzIlAbenanA vaSItapanI khuzAlImAM 251 90 dezI bhIkhAlAla vRjalAla pALIyAdavALA 251 01 zAha pALajI mAnasaMga 301 251 uttarAdhyayana sUtra : 4 Page #1019 -------------------------------------------------------------------------- ________________ * 250 31 92 dezI kulacaMda mANekacaMda 4 zeTha caMpakalAla cunIlAla dAdabhAvALA 251 94 zrI vardhamAna sthA. jaina zrAvaka saMgha ha. saMghavI cImanalAla amaracaMda (dAdara) 251 95 zAMtilAla DuMgarazI adANI , 251 96 zAha karazana ladhubhAI >> 301 97 kIzanalAla sI. mahetA zIva 251 98 mAtuzrI jIvIbAInA smaraNArthe hA. zAmajI zIvajI kacha guMdALAvALA goregAMva 251 99 sva. zAha rAyazI kacarAbhAInA smaraNArthe temanA dharmapatni neNabAI vatI hA. jeThAlAla rAyazI 100 zuzIlAbenana zakarAbhAI Co. navInacaMdra vasaMtalAla zAha vilepAle 251 101 bena caMdanabena amRtalAla vAriyA 251 102 sva. kALIdAsa jeThAlAla zAhanA smaraNArthe hA. sumanalAla kALIdAsa (kAnapuravALA) 103 zAha trIvana gopAlajI tathA a.sau. bena kasuMbA trIbhavana (thAnagaDhavALA) zIva 251 suLI 251 301 301 1 zeTha ujamazI vIrapALa hA. zeTha kezavalAla ujamazI morabI 351 251 1 dezI mANekacaMda suMdarajI mombAsA 1 zrIyuta nAthAlAla DI. mahetA 2 zAha devarAja petharAja yAdagIrI 1 zeTha bAdaramalajI surajamalajI beMkarsa 250 250 uttarAdhyayana sUtra : 4 Page #1020 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 25. 3ra ratalAma 1 aneka bhakatajano taraphathI hA. zrImAna kezarImalajI Daka (zrI kevaLacaMda munizrInA upadezathI) rANapura 1 zrImati mAtuzrI samaratabAInA smaraNArthe hA. De. narotamadAsa cunIlAla kApaDIyA 2 sva. pitAzrI laherAbhAI khImajInA smaraNArthe hA. zeTha kAlIdAsa laherAbhAI vasANI 251 301 31 251 251 rANAvAsa 1 zeTha javAnamalajI nemacaMdajI hA. bAbu rIpabacaMdajI rAyacura 1 sva. mAtuzrI moMghIbAInA smaraNArthe hA. zAha zIvalAla gulAbacaMda vaDhavANavALA 2 zeTha kALurAmajI cAMdamalajI sacetI muthA rAjakeTa 1 vADIlAla DAIMga enDa prinTIMga varkasa 2 zeTha ratIlAla nyAlacaMda cItalIyA 3 bAbu parazurAma chaganalAla zeTha udepuravALA 4 zeTha manubhAI muLacaMda (ejInIara sAheba) 5 zeTha zAMtilAla premacaMda temanAM dharmapatninA varSItapa prasaMge 6 zeTha prajArAma vIThThalajI. 6 udANI nyAlacaMda hAkemacaMda vakIla 8 bena sathuMbALA nautamalAla jasANI (varSItapanI khuzAlI) 9 modI saubhAgyacaMda motIcaMda 10 badANI bhImajI velajI taraphathI temanA dharmapatni a.sau. samaratabenanA varSItapa nimite 400 251 250 251 251 251 251 251 251 251 uttarAdhyayana sUtra : 4 Page #1021 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 33 11 dezI motIcaMda dhArazIbhAI (rITAyarDa ekajhIkyuTIva ejInIyara) 251 12 kAmadAra caMdulAla jIvarAja (dhrAMgadhrAvALA) 250 13 hemANI ghelAbhAI savacaMda 251 14 daphatarI prabhulAla nyAlacaMda 251 15 sva. mahetA devacaMda purUtamanA smaraNArthe temanAM dharmapatni hemakuMvarabAI taraphathI hA. jayaMtilAla devacaMda mahetA. 251 16 pArekha zIvalAla jhaMjhAbhAI membAsAvALA hA. a. sau. kaMcanabena ra5ra rApara pUjaya lAlajIbhAI nyAlacaMdabhAI 251 lakhatara 1 zAha rAyacaMda ThAkarazInA smaraNArthe hA. zAMtilAla rAyacaMda zAha 251 2 bhAvasAra harajIvanadAsa prabhudAsanA smaraNArthe hA. trIbhovanadAsa harajIvanadAsa 251 3 zAha talakazI hIrAcaMdanA smaraNArthe hA. bhAI amRtalAla talakazI 251 4 zAha cunIlAla mANekacaMda 251 5 zAha jAdavajI oghaDabhAInA smaraNArthe hA. zAMtilAla jAdavajI 251 6 dezI ThAkarazI gulAbacaMdanA smaraNArthe temanAM dharmapatni samaratahena taraphathI hA. jayaMtIlAla ThAkarazI lAlapura 1 zeTha nemacaMda savajI medI hA. bhAI maganalAla 251 2 zeTha mulacaMda pipaTalAla ha. maNIlAlabhAI tathA jezIMgalAlabhAI 251 251 lAkherI 1 mAstara jeThAlAla manajIbhAI hA. mahetA amRtalAla jeThAlAla (sIvIla eMjInIyara sAheba) 251 lAkaDIyA 1 zrI lAkaDIyA sthA. jaina saMgha hA. zAha ratanazI karamaNa 251 uttarAdhyayana sUtra : 4 Page #1022 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 1 zAha cakubhAI gulAmacaMda 1 lIMmaDI (saurASTra) 1 zAhe kuMvarajI gulAmara de * chAjeDa ghAsIrAma gulAmacaMda zeTha vIracaM pannAlAlajI karNAvaTa 3 1 zeTha dhanarAjajI mulacaMdajI sudhA 34 lIMmaDI (pa'camahAla) 10 lAnAvalA mu rAjendrakumAra jaina dilhIvALA vaDhavANa zahera 1 zeTha dilIpakumAra savAIlAla C/o. zAha savAIlAla trambakalAla 2 kAmadAra maganalAla geAkaLadAsa hA, ratIlAla maganalAla 3 saghavI muLacaMda becarabhAi hA. jIvaNalAla gaphuladAsa 4 zeTha kAMtIlAla nAgaradAsa 5 vArA catrabhuja maganalAla saMghavI zIvalAla hImajIbhAI ludhiyAnA 7 zAha devazIbhAi devakaraNa 8 veArA DAsAbhAi lAlaca sthA, jaina sagha uttarAdhyayana sUtra : 4 9 vArA dhanajIbhAi lAlacandva sthA. jaina sagha hA. veArA nAnacaMda zIvalAla hA. veArA pAnAca'da gAmaradAsa dozI vIracaMda suracaMda hA. dezI nAnacaMda ujamazI sva. vArA maNIlAla maganalAla tathA vArA catrabhuja maNIlAla zAha vADIlAla devajIbhAi 11 12 13 kAmadAra geradhanadAsa maganalAlanAM dharmapatni a. sau. kamaLAbena raMgunavALA 251 251 pA 251 251 251 251 251 251 251 251 251 251 251 251 253 251 251 251 Page #1023 -------------------------------------------------------------------------- ________________ u5 251 14 zeTha vRjalAla sukhalAla vaDedarA 1 kAmadAra kezavalAla hiMmatarAma oNphesara 2 vakIla maNIlAla kezavalAla zAha 3 sva. pitAzrI phakIracaMda puMjAbhAInA smaraNArthe hA. zAha ramaNalAla phakIracaMda 251 251 251 251 vaDIyA zeTha bhavAnabhAI kALAbhAI paMcamIyA 251 valasADa 1 zAha khImacaMda muLajIbhAI 251 vaNa - 1 mahetA nAnAlAla chaganalAlanAM dharmapatni sva. caMcaLabena tathA purIbenanA smaraNArthe hA. manaharalAla nAnAlAla mahetA 251 vaTAmaNa 1. zrI sthA. jaina saMgha hA. paTela DAhyAbhAI halubhAI 251 vaDagAMva 251 251 | 1 zeTha mANekacaMdajI rAjamalajI bAphaNA vAMkAnera 1 khaMDherIyA kAMtIlAla traMbakalAla 2 daphatarI cunilAla pipaTabhAI morabIvALA hA. prANalAla cunIlAla daphatarI vIMchIyA 1 zrI sthA. jaina saMgha. hA. ajamera rAyacaMda vrajapALa 251 251 uttarAdhyayana sUtra : 4 Page #1024 -------------------------------------------------------------------------- ________________ viramagAma 251 251 251 300 251 251 251 251 251 251 1 mAstara vIThalabhAI modI 2 zAha nAgaradAsa mANekacaMda 3 zAha maNIlAla jIvaNalAla zAhapuravALA 4 zAha amulakha nAgaradAsanAM dharmapatni a. sa. bena lIlAvatInA varSItapa nimite hA. zAha kAMtilAla nAgaradAsa 5 sva. zeTha ujamazI nAnacaMdanA smaraNArthe hA. zAha cunIlAla nAnacaMda 6 sva. zeTha maNIlAla lakSamIcaMda khArAghoDAvALAnA samaraNArthe temanA putra taraphathI hA. khImacaMdabhAI 7 sva. zeTha harilAla prabhudAsanA smaraNArthe hA. anubhAI 8 saMghavI jecaMdabhAI nAraNadAsa 9 sva. zAha velazIbhAI sAkaracaMda katrAsagaDhavALAnA smaraNArthe hA. bhAI cImanalAlabhAI 10 pArekha maNIlAla TokarazI lAtIvALA (moTI benanA smaraNArthe) 11 zAha nAraNadAsa nAnajIbhAInA putra vADIlAlabhAInA dharmapatni a. sa. nAraMgIbenanA vaSItapa nimite hA.zAMtilAla nAraNadAsa 12 sva. chabIladAsa gokaLadAsanA samaraNArthe temanA dharma patni kamaLAbena taraphathI hA. maMjulAkumArI 13 zrI sthA. jaina zrAvakA saMgha hA. raMbhAbena vADIlAla 14 sva. tribhavanadAsa devacaMda tathA sva. caMcaLabenanA maraNArthe hA. De. hiMmatalAla sukhalAla 15 zAha muLacaMda kAnajIbhAI hA. zAha nAgaradAsa oghaDabhAI 16 zeTha mehanalAla pitAmbaradAsa hA. bhAI kezavalAla tathA manasukhalAla 17 zrImatI hIrAbena nathubhAInA vaSatapa nimite hA. nathubhAI nAnacaMda zAha 18 zeTha maNIlAla zIvalAla 19 sva. maNIyAra parasotamadAsa suMdarajInA smaraNArthe hA. sAkaracaMda parasotamadAsa zAha verAvaLa 1 zAha kezavalAla jecaMdabhAI 251 251 251 251 25 251 301 251 251 251 uttarAdhyayana sUtra : 4 Page #1025 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 2 3 4 5 1 zAha khImaca'da zaiAbhAgyaca'Dha sva. zeTha madanajI jecaMdabhAinA smaraNArthe temanAM dharmapatni lADakuMvarakhAI taraphathI hA. dhIrajalAla manajI zrI sthA. jaina saMgha hA, zAhu zobhecaMdna karazanajI zAha harikazanadAsa phulacaMda kAnapuravALA satArA sva. kAThArI madanalAlajI ku MdanamalanA smaraNArthe hA. temanAM dharmapatni rAjakuMvarabAI sA 1 zrI sarA sthA. jaina saMgha hA. dozI pAnAcaMdra sAmacaMda 30 re sANaMda zAha hIrAcaMda chaganalAla hA. zAhu cImanalAla hIrAca'da a. sau. capAbena hA. dezI jIvarAja lAlacaTTu paTela mahAsukhalAla DAzAbhAI zAha sAkaracaMda kAnajIbhAI 1 2 3 4 5 purIbena cImanalAla kalyANajI saMghavI lIMmaDIvALAnA smaraNArthe hA. vADIlAla meAhanalAla ke|ThArI pArekha nemacaMda meAtIcaMdra muLIvALAnA smaraNAthe hA. pArekha bhIkhAlAla nemacaMda 7 saMghavI nAraNadAsa dharamazInA smaraNArthe hA. jayaMtIlAla nAraNadAsa . zAha kasturacaMda harajIvanadAsa sANadhruvALA hA. DA. mANekalAla kasturaca zAha zeTha meAhanalAla mANekacaDha gAMdhI cuDAvALA taraphathI temanAM dharmapatni macchAbena lallubhAinA smaraNArthe 1 dezI cunIlAla phulacaMda uttarAdhyayana sUtra : 4 sAlamanI 51 251 251 251 251 251 301 251 251 251 251 251 251 271 301 250 Page #1026 -------------------------------------------------------------------------- ________________ sAdaDI 1 zeTha devarAjajI jItamalajI punamIyA sAsavarDa 251 1 caMdanamalajI muLAnA dharmapatni a. sau. raMgubAI sthA taraphathI hA. amaracaMdajI suthA 251 - surata 1 zrI sthA. jaina saMgha hA. zAha ratilAla lallubhAI 251 2 zrIyuta kalyANacaMda mANekacaMda haDAlAvALA 251 3 zrI harIpurA chekeTI sthA. jaina saMgha hA. bAbulAla choTAlAla zAha 251 surendranagara 11 zeTha cAMpazIbhAI sukhalAla 251 2 bhAvasAra cunIlAla premacaMda 251 3 sva. kezavalAla muLajIbhAInAM dharmapatni amaratabAInA smaraNArthe hA. bhAIlAla kezavalAla zAha 251 4 zAha nyAlacaMda harakhacaMda 251, 5 zAha vADIlAla harakhacaMda 251 suvaI 1 sAvaLa zAmajI hIrajI taraphathI sadAnaMdI jena munizrI choTAlAlajI mahArAjanA upadezathI suvai sthA. jaina saMgha jJAnabhaMDArane bheTa 251 saMjelI 1 zAha luNAjI gulAbacaMdabhAI 251 2 zrI sthA. jaina saMgha hA. zAha premacaMda dalIcaMda 251 - hArIja 1 zAha amulakha muLajIbhAI hA. prakAzacaMdra amulakhabhAI 301 2 sva. bena caMdrakAMtAnA smaraNArthe hA. zAha amulakha muLajIbhAI 301 hATInA mALIyA 1 zeTha gopAlajI mIThAbhAI 250 2 zrImatI AnaMdagaurI bhagavAnadAsanA smaraNArthe hA. tenAM nAnAbena a. sau. maMjulAbena bhagavAnadAsa gAMdhI 251 uttarAdhyayana sUtra : 4 Page #1027 -------------------------------------------------------------------------- ________________ tA. 15-5-60 sudhInA membaronI saMkhyA 11 Adya surIzrI 20 murabbIzrI 63 sahAyaka membare 59 lAipha membara 64 bIjA kalAsanA junA membara 707 sAkaracaMda bhAIcaMda zeTha rAjakoTa tA. 16-5-60 maMtrI, tA. 16-5-6thI tA. 31-5-20 sudhImAM nIce mujaba navA membare noMdhAyA che. rUA. 500 ke ThArI popaTalAla catrabhujabhAI surendranagara rUA. 351 sarasvatI pustaka bhaMDAra amadAvAda rU. 351 zeTha bhurAlAla kALIdAsa. amadAvAda rUA. 351 zeTha mIyAcaMdajI juhAramalajI kaTArIyA. rAvaTI rU. 301 zrI sthA. jaina saMgha. surendranagara rUA. 251 De. dhanajIbhAI purUSetamadAsa amadAvAda rUA. 251 zAha kAMtIlAla hIrAcaMda, sANaMda rUA. 251 zeTha gerIlAlajI suganalAlajI udepuravALA amadAvAda membara phi. ochAmAM ochA rUA. 5000 ApI Adya murabbIpada Apa dipAvI zake che. ochAmAM ochA rU. 3000] ApI eka zAstra ApanA nAmathI chapAvI zake che. ochAmAM ochA rUA. 1000 ApI murabbIpada meLavI zake che. ochAmAM ochA rUA. pa00) ApI sahAyaka membara banI zake che. ane ochAmAM ochA rUA. 3pa1 ApI lAIpha membara tarIke dareka bhAI-bena dAkhala thaI zake che. uparanA dareka membarane 32 sUtra tathA tenA tamAma bhAga maLI lagabhaga 70 che jenI kiMmata lagabhaga 800 upara thAya che te bheTa tarIke maLI zake che. ane dareka zAstramAM temanuM nAma prasiddha karavAmAM Ave che. uttarAdhyayana sUtra : 4 Page #1028 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 98[S88Ijha? 8g vana che ijha8? ( vija in tA. 1-6-60 sudhImAM prasiddha thayelAM sUtro zAstrone naM. zAstranuM nAma kiMmata 0 0 0 5 thI 9 upAsakadazAMga (bIjI AvRtti) khalAsa 8-8-0 dazavaikAlika 1 le bhAga 10-0-0 dazavaikAlika 2 je bhAga (chapAya che 7-8-0 AcArAMga 1 le bhAga 12-0-0 AcArAMga 2 je , 10-0-0 AcArAMga 10-0-0 Avazyaka 7-8-0 nirayAvalikA 11-0-0 naMdI sUtra 12-0-0 kapa sUtra 1 le bhAga 25-0-0 kalpa sUtra 2 je bhAga 20-0-0 akRta vipAka 15-0- 0 anupAtika 7-8-0 dizAzruta 11-0-0 aupapAtika 12-0-0 utarAdhyApana sUtra 1 le bhAga 15-0-0 2 je bhAga 15-0-0 >> 3 je bhAga (chapAya che) che 4 the , ( ) bhagavatI sUtra 1 le bhAga (chapAya che) 18 rimiiioi iiiSA , uttarAdhyayana sUtra : 4 Page #1029 -------------------------------------------------------------------------- ________________ zrI akhila bhArata vetAmbara sthAnakavAsI jaina zAstroddhAra samiti, rAjakeTa. paMcavarSiya yejanA ane teno hetu bhaviSyanA tamArA vArasadArane khAtara phakta pAMca varSa mATe sahAyaka bane sthAnakavAsI samAja mATe dharmanAM be avalaMbana che. paheluM maNavarga ane bIjuM Agama batrIzI. jyAM jyAM zramaNavarganI gerahAjarI hoya tyAM tyAM dha TakAvavAnuM atyAre paNa ekaja sAdhana che ane te jaina siddhAMta. paradezamAM vastA temaja gAmaDAmAM rahetAM bhAIone temaja bahenane vIravANIne lAbha kyAre maLI zake ke jyAre teo je bhASA jANatA hoya te bhASAmAM sUtre lakhAyela hoya. bhagavAna mahAvIre pharamAvela vANInI guMthaNI gaNadharo e karI. te prAkRta bhASAmAM racelAM zAstro atyAranI prajA vAMcI na zake eTale lAbha te kayAMthI laI zake? A badhI muzkelIonA nivAraNa mATe pU. AcAryazrI ghAsIlAlajI mahArAja mULa zAstronuM prAkRta, saMskRta, hindI ane gujarAtI bhASAMtara karI ekaja peiIja upara ekaja pustakamAM sAthe cAre bhASAmAM vIra prabhunA vacanane khajAne harakeI vyakita sahelAIthI vAMcIne tene amUlya lAbha uThAvI zake tevI rIte taiyAra karI rahyA che. A samiti dvArA pUjyazrInAM banAvelAM lagabhaga aDhAra zAstra prasiddha thaI cUkyAM che. hAlamAM bhagavatI sUtra chapAya che jenA lagabhaga 12 bhAga thaze. ane eka ja zAstrane kharca lagabhaga savA lAkha rUA. thaze. batrIsa sUtro ane tenA bhAgo maLIne lagabhaga 70 sI-tera buke prasiddha thavAnI dhAraNA che. rUA. 251] bharanAra lAipha membarane A Akhe seTa jenI kiMmata lagabhaga rUA. 700 thI rUA. 800 thAya che te bheTa tarIke ApavAmAM Ave che. paraMtu AvI rIte rojabaroja teTe paDatA rahe te kayAM sudhI calAvI zakAya? atyAra sudhI uttarAdhyayana sUtra : 4 Page #1030 -------------------------------------------------------------------------- ________________ membaronI saMkhyA 715nI thayela che. hAlamAM membare thavA mATe vagara prayatna nAme AvatAM jAya che. julAI 1960mAM maLanAra kAryavAhaka kamiTI vakhate rUA. 501] membara phI karavA mATe vATAghATe cAle che. hAlamAM kAma calAu rUA. 25)ne badale membara phI rUA. 351) rAkhavAmAM AvI che. gaI janarala sabhAe TharAva karIne paMcavarSIya yojanA ghaDI kADhI che ane tene hetu atyAre zAstro bheTa tarIke ApavAmAM je khoTa khamavI paDe che te purI karavAnuM che. rUA. 25 thI vadhu game teTalI rakama pAMca varSa sudhI samitine keIpaNa vyakita (membara hai yA na ho te) bheTa Ape tema samitie apIla karI che. samitinA pramukha zeTha zAMtilAlabhAIe rUA. 100) eka hajAra pAMca varSa sudhI ApavAnuM jAhera karyuM che. atyAra sudhImAM rUA. 4078) nI rakama samitine pahelA varSanI bheTa tarIke maLI paNa gaI che. AvI rIte madada ApanArane zAstro bheTa maLavAnAM nathI. te vAta samajI zakAya tema che. lagna prasaMge, pUtra janma prasaMge, dikSA prasaMge, harSitapa prasaMge temaja bIjA zubha prasaMgoe thatA kharcAmAM cheDo kApa mukIne paNa A yojanA apanAvI levA sArA samAjane amo vinaMti karIe chIe. athAga parizrama veThIne samAjanA kalyANa mATe je saMta AvuM aNameluM kArya karI rahyA che ane jene vyavasthita rIte prasiddha karIne ghera ghera Agamo pahoMcADavA je samiti kArya karI rahI che. tenA hAtha majabuta karavA samAjanA sAdhu, sAdevI zrAvaka-zrAvikA e darekanI pavitra pharaja che. eja vinaMti. tA. 1-6-60 rAjakeTa. sevaka, mAnad maMtrIo, uttarAdhyayana sUtra : 4 Page #1031 -------------------------------------------------------------------------- ________________ paMcavarSIya yojanAnI saMvata 2016 nI pahelAM varSanI bheTa (tA. 31-5-60 sudhImAM dAtAo taraphathI maLelI rakamo) zrI zeTha zAMtilAla maMgaLadAsa amadAvAda 1000 >> ) bAbulAla nAraNadAsa dhorAjI 251 >> 9 bhAvasAra bhogIlAla chaganalAla amadAvAda 251 , IzvaralAla purUSotamadAsa amadAvAda 251 harilAla ane pasaMda khaMbhAta 2pa0 raMgajIbhAI mohanalAla amadAvAda 250 mulacaMdajI javAharalAlajI baraDIyA amadAvAda 101 ,, gulAbacaMda lIlAdhara bATavIyA khAkhIjALIyA 101 mahetA pipaTalAla mAvajIbhAI jAmajodhapura 101 zAha premacaMda sAkaracaMda amadAvAda 100 che hAthIbhAI catrabhuja jAmanagaravALA amadAvAda 75 mahetA bhAnulAla rUganAtha dhrAphA 75 che , zAha harajInadAsa kezavajI muMbaI 75 , ,, muMjhAbhAI velazIbhAI surendranagara , zAha hIrAcaMda chaganalAla ha. cImanalAla hIrAcaMda sANaMda , ,, meMtIlAlajI hIrAcaMdajI nArAyaNagAma , vakIla maNIlAla kezavalAla vaDedarA , zeTha trIjovanadAsa maMgaLadAsa khaMbhAta 51 , , bATavIyA amIcaMda gIradharalAla beMgalora pa1 che , sumanalAla kALIdAsabhAI kAnapura 51 >> >> harakIzanadAsa phUlacaMdabhAI kAnapura 51 che , bAgamalajI rUganAthamalajI bhaNasArI hA. zeThananamalajI amadAvAda , , gIradharalAla maNIlAla taraphathI (sva. a. sau. chabalabAInA smaraNArthe) khArAghoDA 51 che ke eka saMgrahastha hA. zAha rIbabhadAsa jayaMtilAla amadAvAda che che bagaDIyA jagajIvanadAsa ratanazI dAmanagara 51 , vakIla vADIlAla nemacaMda zAha vIramagAma 51 , sthA. jaina saMgha hA. hetA caMdulAla khetazIbhAI vaNI 51 , zeTha dezI chavarAja lAlacaMda sANaMda 51 u5 uttarAdhyayana sUtra : 4 Page #1032 -------------------------------------------------------------------------- ________________ , , narasiMhadAsa vakhatacaMda saMghavI dhrAMgadhrA 51 , De. kasturacaMdabAlAbhAI zAha hA. rajanIkAMta kasturacaMda zAha amadAvAda 51 kasturacaMda harajIvanadAsa hA. De. mANekalAla kasturacaMda sANaMda 51 khImacaMda maNIlAla khArAghoDA 31 kezavalAla otamacaMda zAha khArAghoDA 31 bhAIlAla ujamazI zAha amadAvAda 31 ratIlAla popaTalAla mahetAnA pU. mAtuzrI bena caMcaLabenanA taraphathI bheTa vaNI 31 amRtalAla oghaDabhAI khArAgheDA 31 mahetA raNajItalAla metIlAla (udepuravALA) amadAvAda 25 kezavalAlabhAI vIramagAma 25 praviNAbena lakSmaNabhAI amadAvAda 25 pArekha bhIkhAlAla nemacaMda sANaMda 25 samiti sarva dAtAone AbhAra mAne che. rAjakeTa tA. 1-6-1960 sAkaracaMda bhAIcaMda zeTha maMtrI uttarAdhyayana sUtra : 4