________________
प्रियदर्शिनी टीका अ. ३६ खरपृथिवीजीवानां षट्त्रिंशभेदनिरूपणम् ८३१ चन्दन गौरिकहंसगर्भः-चन्दनः चन्दनाभिधो मणिविशेषः, गैरिका गैरिकाभिधो मणिविशेषः, हंसगर्भश्च मणिविशेषः, एतेषां त्रयाणामपि साजात्यादेकस्मिन्नेव भेदेऽन्तर्भावः । पुलकः, सौगन्धिकः, चन्द्रप्रभः चन्द्रकान्तः, वैडूर्यः, जलकान्तः, सूरकान्तश्च बोद्धव्यः ज्ञातव्यः। 'बोद्धव्यः' इत्यस्यात्त्या सर्वत्रान्वयः कार्यः । सर्वेऽपि चकाराः समुच्चयार्थकाः । पृथिव्यादयश्चतुर्दश, हरितालादयोऽष्टौ, गोमेदकादयश्च क्वचित् कस्यचित् कथंचिदन्तर्भावाच्चतुर्दश, इति षट्त्रिंशद्विधाः खररूप पर्याप्तवादरकायपृथिवीभेदाः ॥७४-७५-७६-७७॥ कंतेय-चन्दनः गैरिकः हंसगर्भः पुलकः सौगंधिकश्च चन्द्रप्रभः वैडूर्यः जलकान्तः सूरकान्तश्च) चन्दन, गैरिक, हंसगर्भ, पुलक, चन्द्रकान्त, जलकान्त और सूर्यकान्त। जिस तरह भामा शब्दसे सत्यभामाका ग्रहण होता है उसी तरह पृथिवी शब्दसे शुद्ध पृथिवीका ग्रहण यहाँ किया गया है। उसमें शर्करा आदिरूप पृथिवीकी विवक्षा नहीं रखी गई है। जो लघुखंडरूपमें पत्थरोंके टुकडे इधर उधर खानोंके अन्दर पडे रहते हैं वे शर्करा शब्दसे गृहीत हुए हैं । बालुका प्रसिद्ध हैं। पर्वत ऊपर से पतित जो स्थूल पाषाण है वह यहां उपल शब्दसे गृहीत हुआ है। क्षारमृत्तिकाका नाम ऊष है। वर्णकद्रव्य विशेषका नाम हिंगुलक है। सस्यक एक धातु विशेष होता है। अंजनसे रत्नविशेषका ग्रहण हुआ है। काला जो मणि विशेष होता है उसे रुचक कहते हैं। "अंकप्फलिहेय" "मरगयमसारगल्ले" चंदणगेरुयहंसगम्भे" इन गाथापदोंमें जो मणि विशेष कहे गये हैं उनका सजातीय होनेकी वजहसे एक एक भेदमें ही अन्तर्भाव किया गया है ॥७४-७७॥ ગરિક ૧૦ હંસગર્ભ ૧૧ પુલક ૧૨ ચંદ્રકાંત ૧૩ જળકાન્ત અને સૂર્યકાન્ત ૧૪ જે પ્રમાણે ભામા શખથી સત્યભામાનું ગ્રહણ થાય છે. એ જ પ્રમાણે પૃથવી શબ્દથી શુદ્ધ પૃથ્વીનું ગ્રહણ અહીં કરવામાં આવેલ છે. એમાં સાકર આદિપ પ્રથવીની વિવક્ષા રાખવામાં આવેલ નથી, જે લઘુબંડરૂપમાં પત્થરના ટુકડાઓ અહિં તહીં પડ્યા હોય છે એ શર્કરા શબ્દથી ગૃહીત થયેલ છે. રેતી પ્રસિદ્ધ છે. પર્વત ઉપરથી ગબડી પડેલા જે સ્થળ પત્થર છે તે અહીં ઉપલ શબ્દથી ગૃહીત થયેલ છે. ક્ષાર મૃત્તિકા (ખારીમાટી)નું નામ ઉષ છે. વર્ણદ્રવ્ય વિશેષનું નામ હિંગળો છે. સમ્યક એક ધાતુ વિશેષ હોય છે. અંજનથી રત્ન વિશેષનું ગ્રહણ થયેલ છે. જે મણ કાળો વિશેષ હોય છે તેને રૂચક કહે छ. “अंकप्फलिहेय," "मरगयमसारगल्ले, " चंदणगेरु य हंसगब्भे" આ ગાથા પદમાં જે મણી વિશેષ બતાવવામાં આવેલ છે. એ સ્વજાતિય હેવાના કારણે એક એક ભેદમાં જ અંતર્ભાવ કરાયેલ છે. જે ૭૪-૭૭ !
उत्तराध्ययन सूत्र:४
