________________
प्रियदर्शिनी टीका अ० २८ द्रव्यभेदवर्णनम्
१४५
नन्वेवमभावे भावाभावाद् भवस्यापि सर्वत्राभावप्रसङ्गः तस्माद् बाधक प्रत्ययोदय एवासवेऽपि निबन्धनमिति न क्वचिदसत्वे तस्यावश्यं भावः, ततो द्रव्यवत् पर्यायाणामपि अबाधितबोधविषयत्वे सत्यत्वमस्तु ।
तथा गुणेष्वपि नवपुराणादि पर्यायाः प्रत्यक्ष प्रतीताः, एके कियत्कालभाविनः, प्रतिसमयभाविनस्तु पुराणत्वाद्यन्यथानुपपत्तेरनुमानतोऽवसीयन्ते । ततश्च द्रव्यगुणपर्यायात्मकमेकं शबलमणिवच्चित्रपतङ्गादिवद्वा वस्त्विति स्थितम् । उक्तंच—
यदि कहें हमें यह अभीष्ट ही है, सो भी नहीं कह सकते। क्यों कि सत्तामात्र ही वस्तुतः अभीष्ट है । इसी लिये कहा भी है
'सर्वमेकं सत् अविशेषात् '। अर्थात् विशेषताके अभाव से सभी द्रव्य एक और सद्रूप है। और भी इनके मन्तव्यमें दोष होता है, क्यों कि अभाव में भावकी असत्ता हैं, अतः सर्वत्र भावकी असत्ता हो जाएगी। इसलिये इनका उपर्युक्त मन्तव्य ठीक नहीं है। अतः बाधक ज्ञानको ही पदार्थ की असत्ता कारण मानना चाहिये । बाधकज्ञान के अनुदय होने से जैसे द्रव्य सत्य होते हैं, उसी तरह पर्याय भी सत्य होंगे।
तथा - गुणों में नव पुराण आदि पर्याय प्रत्यक्षसे प्रतीत होती रहती हैं । कितनिक पर्यायें ऐसी होती हैं जो द्रव्यमें कुछ समय तक ही रहा करती हैं । वे भी प्रत्यक्ष प्रमाणसे ही जानी जाती हैं । प्रतिसमय भावी जो पर्यायें होती रहती है वे नव पुराणत्व आदिकी अन्यथानुपपत्तिसे अनुमानगम्य होती हैं । इसलिये वस्तु गुण पर्यायवाली है और यह -
1
કહે કે, અમને આ અભીષ્ટ છે, તેવું પણ નથી કહી શકતા કેમકે, સત્તા मात्र वस्तुतः मलिष्ट छे म भाटे उपछे - " सर्वमेकं सत् अविशेषात् " અર્થાત્ વિશેષતાના અભાવથી સઘળાં દ્રવ્ય એક અને સદ્રુપ છે. એમના મંતવ્યમાં બીજા પણ દોષ છે. કેમકે, અભાવમાં ભાવની અસત્તા છે. આથી સત્ર ભાવની અસત્તા થઈ જવાની. આ માટે એમનું ઉપર્યુ ક્ત મંતવ્ય ખરાખર નથી. ખાધક જ્ઞાનને જ પદાર્થની અસત્તામાં કારણ માનવું જોઇએ, ખાધક જ્ઞાનના અનુદય હાવાથી જેમ દ્રવ્ય સત્ય થાય છે. એજ રીતે પર્યાય પણ સત્ય થાય છે. તથા—ગુણામાં નવ પુરાણ આદિ પર્યાય પ્રત્યક્ષથી પ્રતીત થાય છે કેટલીક પર્યાય એવી હાય છે કે, જે દ્રવ્યમાં કેટલેક સમય જ રહે છે. તે પણ પ્રત્યક્ષ પ્રમાણથી જ જાણી શકાય છે. પ્રતિ સમય ભાવી જે પર્યાયમાં થતી રહે છે, તે નવ પુરાણુત્વ આદિની અન્યથાનુપપત્તિથી અનુમાન માટે વસ્તુ ગુણ પર્યાયવાળી છે. અને એ એનું સ્વરૂપ
ગમ્ય હેાય છે. આ
શખલમણીની સાક
उ० १९
ઉત્તરાધ્યયન સૂત્ર : ૪
