________________
७४८
उत्तराध्ययनसूत्रे यस्योपकारि, न तत् तस्याभावहेतुः, यथा घटस्य मृत्पिण्डादि, उपकारि चोक्तरीत्या चारित्रस्य चेलम् । तस्माच्चैलं न चारित्राभावहेतुरिति। ___ अथ 'अन्यथा' इति पक्षस्तव संमतः ?, नायमपि युक्ति सहः, यतो 'ऽन्यथा' इत्यनेन पक्षद्वयमिहोपस्थितं भवति । किं-चारित्रं प्रति चैलमुदासीनं, बाधकं वा ? इति। अयमर्थः-उदासीनं नाम नास्ति चारित्रस्य साधकं, नास्ति वा तस्य बाधकमिति । किं वा-चारित्रस्य बाधकमेवेति । चारित्रं प्रति औदासीन्यं वा बाधकत्वं वा उभयमपि नात्र वर्तते । पुरुषकृताभिभवरक्षकतया चैल स्त्रीणां चारित्रोपकारकमस्तीत्यनन्तरमेवोक्तत्वादिति। सिद्ध हो जाती है कि वस्त्रका उपभोग चारित्रका उपकारी है इसके सद्भावसे चारित्रका अभाव सिद्ध नहीं होता है। “यत् यस्योपकारि न तत् तस्थाभावहेतुः यथा घटस्य मृत्पिण्डादि, उपकारि च उक्तरीत्या चारित्रस्य चैलम् तस्मान्न तत् चारित्राभावहेतुः" अतः जो जिसका उपकारी होता है वह उसके अभावका हेतु नहीं होता है जैसे मृत्पिण्डादिक घटके अभाव का हेतु नहीं होता है । उक्त रीति से चैल भी चारित्र का उपकारी होता है अतः वह उसके अभाव का हेतु नहीं होता है। यदि "अन्यथा " यह पक्ष स्वीकार किया जाय तो यह भी ठीक नहीं है क्यों कि "अन्यथा" इस पद से दो पक्ष उपस्थित होते हैं-क्या चारित्रके प्रति चैल उदासीन है ? अथवा बाधक है ? यदि उदासीन है तो उदासीनका तात्पर्य होता है कि वह न तो चारित्र का साधक होता है और न उसका बाधक ही होता है । अतः यह पक्ष मान्य नहीं है । यदि कहो તમારા જ મોઢેથી સિદ્ધ થઈ જાય છે કે, વસ્ત્રને ઉપમાગ ચારિત્રને ઉપકારી छ. माना समाथी चारित्र मला सिद्ध थते नथी. " यत् यस्योपकारिन तत् तस्याभावहेतुः यथा घटस्य मृत्पिण्डादि, उपकारि च उक्तरीत्या चारित्रस्य चैलम् तस्मान्न तत् चारित्राभावहेतुः " माथी ने 6५४ारी डाय छ त तना અભાવનો હેતુ થતો નથી. જેમ કે-માટીને પિંડ ઘડાના અભાવને હેતુ બનવાને નથી. આ રીતે ચિલ પણ ચારિત્રને ઉપકારી બને છે. આથી તે એના અભાવને હેત બની શકતું નથી. જે “ અન્યથા આ પક્ષને સ્વીકાર કરવામાં આવે તો એ પણ ઠીક નથી. કેમકે, “ અન્યથા” આ પદથી બે પક્ષ ઉપસ્થિત થાય છે–શું ચારિત્રના પાલનમાં ચિલ અવરોધક છે ? અથવા બાયક છે? જે ઉદાસિન હોય તો ઉદાસિનનું તાત્પર્ય એ થાય કે, એ ન તે ચારિત્રમાં સાધક બને છે, કે ન તો એમાં બાધક થાય છે. આથી એ પક્ષ માનવા યેય નથી. કદાચ એમ કહો કે, એ ચારિત્રમાં બાધક છે
उत्तराध्ययन सूत्र:४
